ISBN 975-7178-09-8

Ernest Mandel
Ho Cinayet
*
zgn Ad
Delighftul MurderA Social History of the Crime Story
Geniletilmi ve gzden geirilmi ikinci basks:
Meudrtres ExquisHistoire sociale du roman policier
E. Mandel, 1986
Geniletilmi ve Gzden Geirilmi
La Breche

Trke'de lk Bask Tarihi Nisan 1985

kinci BaskNisan 1996
Trkesi
N.Saraolu-Blent Tanatar
*
Kapak
nci Batuk
*
Bask
St Matbaas

E r n e s t

M A N D E L

H O
C N A Y E T
Polisiye
Roman
Toplumsal
Bir
Tarihi
T r k e s i :
N . S a r a o l u

Kapak Bask
Ayhan Matbaas

Yazn Yaynclk
Amal Mescit Sok: 13/9
Tnel stanbul
Yazma
PK 224 Beyolu stanbul

YAZIN YAYINCILIK

Birinci baskya ikinci baskda Franois Vilar'n nsznn yansra

balbana bir blm olan "Yeni Polisiye" ve ".Fransz Yeni Kara
Roman": "Cani, Sistemin Kendisi" eklenmitir. Ayrca franszca
baskda kimi kk eklemeler yaplm, zellikle dipnotlar
konmutur. Franszca baskda geniletilmi olan bibliyografya esas
alnmtr.
Vilar'n nsz ve Yeni Polisiye blm Blent Tanatar tarafndan
evrilmitir.

N D E K L E R
nsz:Kara Karadr
Yazarn nsz
1. Kahramandan Kt Adama
2. Kt Adamdan Kahramana
3. Sokaklardan Salona
4. Ve Yeniden Sokaklara
5. Dedektif Romannn deolojosi
6. rgtl Sutan Suun rgtl Taribine
7. rgtl Sutan Devlet Suuna
8. Seri retim ve Kitlesel Tketim
9. D Deiiklikler
10. Deiiklikler
11. iddet: Patlama ve kme
12. Sutan Hayatna
13. Hayatndan Sua
14. Devlet, Hayat ve Su
15. Polisiye Romann Btnletirici Bir
levinden Paralayc Bir levine
16. Devre Tamamlanyor Mu?
17. 'Yeni Polisiye" ve Fransz Yeni kara Roman":
"Cani, Sistemin Kendisi"
Ad Geen Kitaplarn zgn Adlar
Bibliyografya

7
15
19
31
42
51
60
74
81
88
97
106
114
120
128
134
143
153
160
169
178

Bana on alt yl sevgisini sunup elik eden

Gisela'nn
(20 Haziran 1935-

14 ubat

ansna
1982)

nsz
Kara Karadr
Kimileri belki de nl iktisat, marksist entelektel, IV. Enternasyonalin militan ve nderi Ernest Mandel'in kara romana bir dnce
eseri hasretmenin gerekli olduuna hkmetmesine arabilir. Bu,
edebi ya da deil, tm yarat biimlerine tutkuyla balanmann ve
dnceyle yaklamann Trokist hareketin geleneinde bulunduunu unutmak anlamna gelir. alkantl hayatnn en gergin anlarnda
bile Lev Davidovi bizzat tahlillerini zamannn kltrel retimlerinin ateinde dalamay hi ihmal etmemiti. Dolaysyla uzun yllardr geni okuyucu nezdinde kayda deer bir kabul gren bir edebi
trle yakndan ilgilenmek gayet mantkldr.
Fakat bu tr tam olarak nedir? Yaftalar deiiyor. Polisiye roman
deniyor, cinayet roman deniyor, fail kim, polisiye, gerilim ya da kara
roman, vb. deniyor. Bunlar zorunlu olarak yararsz olmamakla beraber, bir yazar iin pek de ilgin olmayan, bir bcekbilimcinin usan
verici snflamalardr. ahsen ben bir romana balarken, bir kara roman m yazacam yoksa baka bir ey mi diye kendime hi soru
sormadm itiraf ediyorum ve inanyorum ki tm meslektalarm
iin de, en azndan zorlayc bir ihtisaslam dizi erevesinde seri
halinde retim yapmak zorunda olmayanlar iin bu byle. Benim gibi kimileri vardr, ihanetlerden ve tutkulardan, kr, iktidar, iddet ve
lm zevkinden soyutlanabilecek hikayeler anlatmay pek beceremezler. Bundan meum bir honutluk duyduklarndan m? unu tespit edelim ki, gnlk gazetelerde bizim en vahet dolu anlatlarmz7

dan ok daha korkun olan lmler yer almaktadr. Zaten 'nasl "beyaz!' yazlr?' sorusunun anlam da budur. Tiksin olduu kadar sradan da, dahas zekice olan bir iddeti gizleyerek mi?
te kara roman byle bir eydir.
Kara roman kiisel olarak beni tatmin eden terimdir. Kukusuz
benim amn elikilerinin beni kapal bir odadaki bilmecelerden
daha ok ilgilendirdii iin, bir romann nasl "cinayet roman olabileceini ok iyi bilmediimden ve bir polis yazar olmadm iin "polisiye" roman yazmaya hi kalkmadm.
"Kara roman"... sanrm bu terim Fransz Devrimi sralarnda douyor. Kukusuz esrarengiz atolarla, yeralt dehlizleriyle, komplolar ve iren cinayetlerle, ad konmam sefahat alemleriyle dolu "gotik" bir edebiyat sz konusuydu. O zamanlar adlandrld ekliyle
bu "korkun hikayeler" tabiatyla ak ya da gizli iktidar mercilerinin,
uursuz kalelerle simgelenen egemen tiranlklarn zorba gleri karsnda eletirel bir hayranlk gsteriyorlard. "Bir ato meselesi va"
diyordu bu tr kara romanlarn byk amatr Andre Breton. Bu
sorunu 1789'unkiler kendi tarzlarnda zdler. Kara roman sadece
suu ilemez. Bir esrara, iddeti de ieren daha ar, daha baskc bir
toplumsal matla gnderme yapar.
u "polisiye roman" kavram zerinde bir an duraklayalm. uras
doru ki tm bir edebi gelenek okuru bir aratrma yrtme konumuna sokmakta, kendisini ister Dupin veya Poirot, ister Holmes veya Lord Peter olsun farketmez, bir hafiyeyle zdeletirmeye srklemektedir. Bu olduka heyecan verici olup zevki karartmaz. Bu tr
hikayelerde olaylarn normal ak mnasebetsiz bir olayla, diyelim
bir cinayetle kesilir. Makul bir sre zarfnda (sinirleri gevetme sresi dahilindeki birka kitap blm) sulunun maskesini drmek,
hal zerindeki kan lekesini temizlemek, ksaca dnyadaki dzeni
yeniden kurmak sz konusudur. Bu son derece artc ve ustalkl
hikayeler Tarih'in dnda yer alrlar. Genellikle byk bir canllkla
anlatlan bu "murder party"ler fkra dzeyinde kalmakla yetinirler ve
bu bakmdan bir "Cluedo" gibi tasarlanan hayata polisiye bir bak
niteliindedirler. Gayet temiz veKtrrulu dzenle uyumludurlar.
Kara roman ise daha kirlidir. Bambaka kayglara gnderme ya8

par. Gerek anlamda "pulp'larla, kat kalitelerinin boktanl yznden byle adlandrlan u popler Amerikan dergileriyle birlikte domutur. Dashiell Hammett ona edebi ihtiam kazandrmtr. Dash'in
en iyi metinlerini 1927 ile 1930 arasnda, mali knt ve depresyon
dneminde yazd bilinir (Kzl Hasat, Malta ahini, Cam Anahtar)
ve kimse de burada tesadfn bir oyununu grmez. ou zaman
sylenmitir ve gerek te budur, kara roman bir kriz dnemi edebiyatdr. Alacakaranlk hikayelerindeki modernlii yaratan budur ve
bu anlamda son blmle beraber ortadan kalkmayan bir dzensizlii
anlatr. Bu tr romanda, belli bir olay olup bitmitir, ama sululuk
durumlar greli, adalet belirsizdir, beri yandan yanl dzeltmi
olan ajanlar ise kuku ve ac iindedirler.
Dashiell Hammett'in kendisi de bu kriz durumlarnn bir rneidir. nce gen bir adam olarak nl Pinkerton'larn yannda alr.
Detektif olarak m? Kukusuz zaman zaman yle. Ama ayn zamanda grev krc olarak da. Daha sonra kendini yazya verir. Yazd az
sayda roman ve ok sayda hikaye yolsuzluk, ihtilas, rgtl su gibi tehlikelerle kar karya olan bir Amerika'nn rktc ve ifa
edici bir tablosunu izer. Mafyalar ve lobiler toplumsal gvdeyi oyarlar. Polis emir altndadr. Emirler krlar ve birilerinin vurgununu korumak amacyla verilir. Kzl Hasat roman kentin kanayan yarasnn
bir amlamasn sunar.
Geerken belirtelim: kara roman bize bir kenti bir Neuberg antlamas ("Neuberg" takma adl, silahl ayaklanmann kolektif teorisyenini artk kim okuyor?) ya da vali Haussmann'n (ayaklanma kart
teorisyen) hatralar kadar etkinlikle okumay retir.
Ya sonra? Dash dililerinden biri olaca rya makinas, ayn zamanda tcs Hollywood tarafndan kapld. Bir daha yazmad
ya da hemen hemen hi yazmad. Muhteem bir veremli ve tknefes
olarak topu topu be roman. Sebep alkol m? Kukusuz ister sebep
ister sonu olsun, alkol ksmen bu edebi gszl, bu marur kafa
karkln aklar. Fakat alkol bir Simenon'un reticiliini hibir
zaman engellememiti. Hikaye anlatcs olarak Dash ayn zamanda
bir tarihsel zne olmak istiyordu. Kukusuz Amerikan Komnist
Partisi'nin bir yesi, hi deilse bir yol arkada oldu. Bu angajman
9

onu Moskova mahkemelerini olumlamaya gtrd. nce grev krc,

sonra Stalinci bir Hammett: rezil bir rnek mi? Hayr. Trajik, ufalanm bir rnek ve bir baka adan da, bu muhtemelen hibir ahlak
tanmayan yzyln bir ahlak rnei. Birka yl sonra, MacCarthy'ciliin ortal kasp kavurduu srada, Dash az ok onursal
bir makam olan sekreterliini yapt ilerici bir yardmlama dernei
yesi yoldalarn ihbar etmeyi reddetti. Kaytlardan pek haberi yoktu. Ona isimler sordular, ihbarda bulunmasn istediler. O ilke olarak
sustu. Sessizlikte onuru iin ampirik bir snak ina eden biri gibi
sustu. Hapse atldnda tutukluluk koullar zaten pek i ac olmayan salk durumunu bozdu.
Dashiell Hammett 10 Ocak 1961'de vefat ett.
Hammett zerinde niye bu kadar duruyoruz? nk o kitaplar
ve zyaamyla bir nmune. Ne denli zorunlu da olsa, ahlak imkansz olduunda, ayakta kalmak iin geriye sadece kendi zyaamnn
beli bir anlay kalr. Buna zsayg diyelim. Burada romaneskin anlamnn ok uzanda deiliz. Hammett'in romanlar (hikayelerin
hepsi birer bayapt deil) henz iinden kamadmz bu radikal
krizin birer tezahrdr. Her taraf didik didik ederler, zavall dlerimizin kanl paralarn sergilerler. Sorun yaratan sulular ve kukucu adalet yanllar; bu tertip zerinde kurulan kara roman modas
gemi ilkelerin ve belirsizliin alandr. Bir kriz roman, dolaysyla
da eletirel bir romandr.
Sylemek bile gereksiz, mesele ona bir itibar gvencesi eklinde
meruiyet kazandrmaksa, kara roman hakl olarak Edgar Poe'dan
ok Kafka'y referans verebilirdi. Kirli masumiyetin kovulduu kvlcmlar saan metinler. Zira XX. yzylda kendinin masum olduunu
iddia etmek biraz akn olmak, hatta ahmak ya da aka gerzek olmak demektir. Savalar ve devrimlerin, dolaysyla bir adm tedeki
topyalarn yzyl zorunlu olarak ihanetlerin ve mahkemelerin yzyldr. yle bir dediimiz, ucu grlen, gizil bir topyann karsnda hepimiz suluyuzdur. En iyi durumda kara roman ak bir zm olmayan bir kriz zerinde aratrma yapar, yakn bir sonu
ummakszn kimi yanlsamalar datr. Bizi birer gece yolcusu haline getirir.
10

Geriye edebiyat, u garip nesne kalyor. Bu da ufak tefek bir mesele deil. u azgn paradoks yznden: az ok doru dzgn kaleme alnm, okuyucusunu ilk satrdan son satra kadar srkleyen
ve biraz allak bullak eden bir romandan bahsederken onun bir polisiye gibi okunduunu syleriz. Kaliteli bir polisiyeden bahsederken
de, onun bir baka ey, bir tr gerek roman olduunu syleriz. Doru konualm, bunda yazarlarn da sorumluluu vardr. Kitap paketlenmi bir rndr. Herhangi bir temiz Modiano'nun (Kayp Mahalle) bir polisiye olduunu (vasat) kantlamak kolaydr. Echenoz'un
Cherokee'smm (Minuit yaynlarndan kan bir beyaz kapakl kitap)
ahane bir kara roman olduunu kantlamak kolaydr. Robin Cook'a
(ngiliz, ller Nasl Yaar?, Kara Dizi) gelince, o yaayan en byk
yazarlardan biridir, bu sonunda anlalacak. Bununla beraber, uzunca bir sredir kara roman gettoda deil. Saysz yazar kah kendi balarna kah itibarl seriler (en bata da Kara Dizi) dahilinde okuyucusuna kavutu. Bir Chandler, Goodis ya da Thompson'n sradan birer
yazar olduunu kim dnebilir?
Tam tersine, kara roman bugn arpc kayglarn orta noktasnda bulunuyor. Yukarda zikredilen Dashiell Hammett rnei bunu
gsteriyor. Kara romanda bir aratrma, gazetecilik, rportaj ve yerinde inceleme endiesi vardr. Bir sokak duygusu. Hatta bir tr hzl
yazm biimi gelitirmitir. Kriz sz konusu olduundan, kara roman
bir olaanst halde geer. u an dnyadan bahseder. Ve dnya hzla deiir. Yorgun dmz ne yazar. Tpk Godard'n Detektif indeki Johnny Halliday gibi yorgun ve bitkin.
Burada gazetecelik (fakat dobra konualm, zamannn tan olma iddiasndaki her polisiyeci zavall bir ukaladr) vardr, zira bu bir
sluptur, yamanlktr, etkililiktir. Ama ayn zamanda da bir bellek.
Burada son Fransz yazarlar kuandan bahsetmek gerekir. Biroklarnn romanlar u Mkerrer Tarih mantnn izlerini tar. Bir kader gibi, duvar yeniden dikletirmek gibi. Sz gelii Paris'in gbeinde Cezayirli iilerin 1961'de katledilmeleri zerine ilk kitabn
(bir aratrcnn, bir militann kitab deil, bir Kara Dizi kitab) yazan Daeninckx'de (Mertres por memoire) bu byledir. Eski kzgn
faolaryla Pennac'ta (birka yl nceki ok gl bir anti-militarist

kitabn yazar) bu byledir. Bir baka biimde J.-B. Pouy'de ve dier

baz nispeten yal yazarda da yle. Bir Joseph Bialot ya da bir Amila
(adlarn anmadm meslektalarmdan zr dilerim) Tarih'in klavuzluunda ilerlerler ve hepsi de Walter Benjamin'in " Tarihi gncelletirmek iin bugn tarihselletirmek' diye aklad eyi izler gibidirler. Kara romanla (nk a karadr) biz bu noktadayz. Biraz
yordamlamayla, tmyle zgr biimde. En azndan yazda.
Kara roman Yunan tragedyasnn modern versiyonu gibi sunarak bize ok amur atld. Belli belirsiz gerici olan taraftan baklrsa
bu hi de aptalca bir fikir deildir. n izim olarak bu gzel ve allak
bullak edici ayrntlar asndan geerlidir. Oysa kara roman hi de
ayrntl olmayan bir tragedyann matlna dal yapar. O her an yeni gzergahlarn icat edilmek zorunda olduu, tehlikenin yan sra
ltnn da kol gezdii, en kt yanln zorunlu olarak naiflik olduu bir asphalt jungle'da ilerler.
Ernest Mandel yaftas yaptrlm, ama gl biimde de farkllam olan tm bu edebi grngy tahlil etmeye alyor. Bunu
bir Marksist kuramc olarak yapyor, yoksa gedikli bir edebiyat eletirmeni olarak deil (incelemesinin gc de paradoksal olarak buradan geliyor). Uzun sre ar bir hakarete maruz kalan kara roman
bugn belki de ok uzmanlam olduundan monomanyak ve sekter bir eletirinin ar ilgisinden mustarip. Bilim kurgu ve izgi roman da zamannda bu tr bir terslik yaamlard: "trn"n kazanmas yazarlarn kendilerine zg tekilliklerinin sonu anlamna geliyordu. Sonu olarak, Mandel souk ve bilgi bir uzmann konumuna
yerlemekten uzak kalarak, bir amatrn dikkatli merakyla ve bir
allamenin keskinliiyle davranyor. Srekli biimde -onun almasnn balca zenginlii ve derin zgnl de zaten budur-, anlatnn
evrimi ve dallanmas ile su ve cinayetin tarihi arasnda iliki ve gerilim kuruluyor. Bu eserin sahip olduu bilgi geniliiyle akna dyor ve temel almlarnn ustalyla batan kyoruz. Byk gezgin Ernest Mandel uluslararas kara edebiyat ok iyi tanyor.
Ho Cinayet kuku yok ki hi bir tartmay nihayete erdirmiyor.
Aksine, bu onca tuhaf olan, onca izleyicisi olan edebi trn okurlar,
yazarlar arasnda zorunlu olarak varolan tartmay daha da geni-

12

letiyor. u veya bu noktas zerine konulacak ihtiyat paylarnn (benim de var, bakalarnn da olacaktr) hi nemi yok. Burada karmzda zaman ve mekan boyutu olan bir genel bak sz konusudur.
Dosya salamdr. Doas gerei hibir zaman tam olarak devre tamamlanmamtr: kara roman son derece dikkafal bir pheli, Ernest Mandel de yaman bir mfettitir.
Son olarak bir not. Kara roman, sonsuz zenginliinin farkna vardmz bu cari tketim nesnesi sklkla dnyaya dair ktmser, karamsar bir tespit yapar. Onun gerek doas sanrm Benjamin
Peret'nin u ksa uyars hatrlanrsa daha iyi anlalr: "Kara romann kkenine gerekten insan tarafndan yaratlan d dnyaya kar
bakaldry ve bizzat insanlk durumunun kendisine
bakaldry,
kendi kendini tatminden yeniden doan u zmrd ankay yerletirmek gerekir." Acaba Ernest Mandel bu konuda ne dnyor?
Jean-Franois Vilar
Paris, 2 Ekim 1986,
Marcel Duchamp'n
lmnn 18. yldnmnde

13

ok zanaat [ve imalat] ve yan sra ticaret, denizcilik ve teknik sanatlar,

emek vardr [bu ihtiyalar karlamak iin]. Daha sonra hukuk ve yasalar alemi, ailenin yaam, zmrelerin ayrl, devletin tm kaysayc
alan [gelir]. Ve de sonra her yrekte bulunabilecek ve kilise yaamnda
doyum bulan din ihtiyac [vardr]. Ve nihayet, kendisi de iie gemi
saysz alt dallara blnm olan bilim pratii, yani hereyi kapsayan
bilgi ve anlayn btnl [vardr].
Ve yeni bir ihtiya ortaya ktnda, byle bir ihtiyacn yaamn teki
alanlar ve dnyayla ilikili olarak isel zorunluluu sorunu gndeme
gelir. nk ilk bakta bu yeni ihtiyac kaydetmekten baka birey yapamayz; bu ihtiyac hemen aklayamayz. Bylesi bir aklama daha
fazla tahlil gerektirir. Bilimin [bizden] bekledii, [yeni ihtiyacn yaamn geri kalanyla olan] asli i ilikisini ve bunlarn karlkl zorunluluunu anlamaktr, (s. 137 ve devam, yazarn evirisi, vurgular
eklenmitir)

rinde roman satrlarn ve karakterleri oluturmakta, ayrtrmakta

ve yeniden oluturmaktadrlar. Bylesi durumlarda yazarlarn kiilikleri, yalnzca onlar byle yazdrtabilmesi ve byle yazmaya isteklendirmesiyle ilintilidir.
Polisiye romanlar incelemeye zaman harcamamz bouna bulanlar iin yalnzca u son zr sunabiliriz: tarihi materyalizm btn
toplumsal olgulara uygulanabilir -ve uygulanmaldr. Bunlardan hibiri, nitelii gerei tekilere gre incelemeye daha az deer deildir.
Bu kuramn stnl -ve geerliliinin ispat- kesinlikle btn bu
olgular aklayabilmesinde yatmaktadr.

Eh, basit bir kendine zg kt alkanln ayrntl bir rasyonelletiriliini ina ederek, ben de, burjuva ideolojisinin, milyonlarca baka talihsizle birlikte girdabn ortasna srklenmekte olan bir kurbanndan te neyim ki? Kiisel deneyimim ve Ferisflerce yasaklanan
bir zevke dkn olmaktan sululuk duyamaym (devrimin de, din
gibi, kendi Tartuffe'leri vardr nk), beni toplum kuramnn o denli g ve karmak bilmecesini aratrmaya yneltti: bireysel psikolojinin yasalar, toplumsal ideoloji ve bir btn olarak toplumsal evrimin byk erilerini nasl ve hangi noktalarda kesmektedir?
Polisiye romann tarihini, edebi olmaktan ok toplumsal tarih
olarak ele aldm iin, en azndan bir nemli boyutunu, yazarlarn
ounun kiilii, karakteri ve hayatn bilerek atladm.
nk o kadar ok yazar var ki. Konunun talep kadar arz ynn de dikkate almak, iin altndan kalkmamaya yol aabilirdi. Yalnzca bir iki yerde bu tutumdan vaz geip yazarn bireysel psikolojisini de hesaba kattm.
Ama yazarlar fikirlerini deilse de kiiliklerini bir kenara brakmamn baka bir nedeni daha var. Bu tr, byk lde Almanlarn
Trivialliteratur (ucuz edebiyat) dedikleri edebi rnler arasnda yer
almakta ve azmsanmayacak miktarda "mekanik yazm" iermektedir. Bu "mekanik yazm"da yazarlar, adeta bir konveyr kay ze16

17

1. Kahramandan kt adama
Modern dedektif roman, "iyi haydutlar" hakkndaki popler edebiyatn uzantsdr: Robin Hood ve Til Eulenspiegel'den Fra Diavolo ve
Vulpius'un Rinaldo Rinaldinisine, Schiller'in Haydutlar ve Yitik Namustan tr Sulu'suna. Ama arada diyalektik bir perende vardr.
Dnn haydut kahraman bugnn kt adam ve dnn otoritenin
alak temsilcisi bugnn kahraman olmutur.
Haydut hikayelerinin Bat dnyasnda saygn bir gelenei, en
azndan feodal rejimlere kar kan toplumsal hareketlere kadar
uzanan bir gemii vardr. On altnc yzylda feodalizmin rmeye
ve kapitalizmin ykselmeye balamasyla da hz daha bir artmtr.
lkel Asiler (1959) ve Haydutlar [Sosyal syanclar] (1969) adl
kitaplarnda Eric Hobsbavvm'n gsterdii zre "toplumsal haydutlar"
zel bir tr soyguncudurlar, onlar devletin (ve ezen snflarn) gznde kanun ddrlar ama kyl topluluunun ahlak dzeninin snrlar iinde kalrlar. Ama bu edebi gelenek en azndan mulaktr.
Anton Blok bu asilerin aslnda birer iyilik meleinden baka her ey
olduklarn ve merkezi iktidara kar yerel toprak aalaryla ittifak
yapp kyll kt bir biimde pekala smrebilecek durumda olduklarn inandrc biimde gstermitir. Tabii ki bir kyl iin bu
trden haydutlarla uramak soylularla ve tccarlarla uramaktan
daha kolaydr ve kyllerin bu ilkel asilere kar yetkilileri desteklemeyii bundandr.
te yandan, Nathan Weinstock, bu haydutlarn burjuva demokratik devrimin habercileri olmadklarn, hatta tarm reformcusu bile
olmadklarn gstermitir. Onlar birer yoksullam ve lumpenlemi n proleter, birer gezginci ve yol kesiciydiler; nitelikleri ve ku19

surlar, burjuvann ya da cretlininkinden iyice farklyd. Hem feodalizme hem de dou halindeki kapitalizme kar poplist, kk
burjuva bir isyan temsil etmekteydiler. Asi masallar ve haydut piyesleri geleneinin hi de Bat toplumuyla snrl olmayp dnya edebiyatnda bu denli geni bir yer tutmasnn nedenlerinden biri de
budur.
Asyai retim tarznda, inlilerin on ikinci yzyl epik bayapt
Shuihu-Zhuaria (Nehrin Kysnda)1 yol at. Ama haydut romanna
edebi bir tr olarak -picaresque roman- adn veren spanya'nn, ayn zamanda feodalizmin rynn en iddetli yaand ve k
srecinin de fazla uzayarak toplumu yzyllar boyunca iinden klmaz bir duruma soktuu lke olmas da, anlamldr. (talyan edebiyat da benzer ama daha az belirgin bir durgunluk yanstr.)
Atlantiin te yakasnda, feodal toplumsal dzenin bulunmad,
ngiliz mutlakiyetinin btn keyfiliiyle hkm srd topraklarda, "iyi haydutlarla birlikte poplist isyan gerek yaamda da kendini gsterir:
Peter Kerrivan rlandal bir delikanlyd. 1700'l yllarn ortalarnda zorla ngiliz donanmasna alnm, orada bir kle gibi zalimce muamele
grmt. Newfoundland'de gemiyi gizlice terk edip rlandal kanun d
kimselerden oluan bir etenin lideri oldu. Bu insanlar da ya bahriyeye
zorla asker toplayan bln kurbanlar ya da rlanda'dan zorla getirilip
Newfoundland aklarnda ngiliz tccarlara hayvan gibi satlan klelerdi. Bunlar Efendisiz Adamlar adyla bilinir oldular... ngilizler bu adamlara kar birok kez denizden kuvvet gnderdiler ama aknlar, kanlmaz olarak, Kerrivan'n adamlarnca hazrlanan tuzaklarla, bataklk ve
allklarda son buldu. (Harold Horwood, Newfoundland,
Toronto,
1969.)
1. Shi Nai'an ve Luo Gunzhong, Batakln Kanun Kaaklar, ndiana University Press,
Bloomington, nd., 1981. Daha sonra dedektif romanlar yazan Hollandal diplomat Robert van Gulik (Baheli Kk, 1965), yedinci yzylda yaayan hayali bir inli yarg
yaratmtr. Jen-Dieh Dee adn verdii bu yarg, baz eletirmenlerce, yanllkla, tarihi
bir kii sanlmtr. Kahraman hayal rn olmakla birlikte, van Gulik'in yazdklar,
gerek mahkeme kaytlarna dayanmaktadr. Bununla birlikte "klasik" in dedektif romanlarndan sz edilemez; nk van Gulik'in aktard gelenek, esrarlar zmekten
ok mandarinlerin ya da teki ezenlerin keyfi ynetimine kar kma abalaryla
ilintilidir.

20

Sigmund Freud'un "iyi haydut" hikayelerine byk bir yaknlk duymas ilgintir. Peter Brckner'e gre (Freud'un zel Olarak Okuduklar, Kln 1975) Freud, psikanaliz ile toplumun sokaklarda srnen,
aadaki bir aynasna benzeyen picaresque roman arasnda bir koutluk kurmutur.
Ama "iyi haydut", feodal dzene kar burjuva deil de poplist
bir isyann ifadesi idiyse de, devrimci burjuvazi, zalim ve keyfi ynetimin ar biimleri karsnda, yine de bu haydutun adaletsizlik
duygusunu paylaabiliyordu. Avrupa ve Latin Amerika'nn ou yerinde, Engizisyon mahkemesine ve ikenceye kar mcadele, insan
haklar uruna verilen liberal kavgann zyd. talyan liberali Allessandro Manzoni'nin ikenceye kar verdii, on dokuzuncu yzyla da sarkan yaam boyu mcadele, hakl bir n kazanmtr. Daha
az bilinen bir gerek de, on dokuzuncu yzyl banda, hem de Almanya'nn batsnda, Aa Ren boyundaki yar feodal adaletin dehetidir. rnein 1803'te karlan u buyruk, adeta Nazi terminolojisinin bir n belirtisidir:
Yukarda ad geen ingenelerin btn abalara ve nlemlere karn henz imha edilmedii, baka yerlere irili ufakl gruplar halinde dalmay
baardklar ve tutuklamaya kar koyacak kadar ileri gittikleri grldnden topluca imha edilmeleri vakti gelmitir.
lerinden biri ilk kez kt bir hareketinden tr yakalanm ya da srt "M" harfiyle damgalanmam olarak bulunmu ise, tekerrr halinde,
aresiz, daraacn boylayacaktr.
Damgalanm ve dolaysyla phe gtrmez bir biimde ingenelii belirlenmi olanlar on drt gn iinde (bu sre kendilerine ayrlmak iin
tannmtr) blgeyi terk etmelidir. Damgalar ister bu blgede ister bir
bakasnda uygulanm olsun, bu sre iinde blgeyi terk etmeyenler
daraacn boylayacaktr. Blgeyi terk ettikten sonra yeniden geri dnenler de aslacaktr.
Bu kurallar, ingene kadnlar ve on sekizine ermi ingene genleri iin
de geerlidir; hele onlar dncesizce yukarda ad geen gruplara katlr ve onlar izler, silahl soygun ve hrszlkla geinirlerse.
Genel olarak btn serseriler, derbeder mzisyenler ve aktrler dahil,
dilenci Yahudiler ve btn yabanc dilenciler, bu buyruun yaynlanmasn izleyen drt hafta iinde blgeyi terk edeceklerdir.

21

O halde liberal ve devrimci burjuva yazarlarn, bizzat kendilerinin

devirmeye abaladklar bir sistem tarafndan ayakta tutulan insanlk d yasa ve dzene soylu haydutun bakaldrsn mazur gstermeleri ve onunla zdelemeleri mantksz deildir. Onlar tabii ki
zel mlkiyete ynelik saldrlara ya da mlk sahibi insanlarn ldrlmesine (geri zorbalarn ldrlmesi baka bir hikayeydi) gz
yumamazlard ama aresizce bavurulmu bylesi eylemlerin adaletsiz bir toplumsal dzenden ve onun akld siyasal kurumlarndan
kaynaklandn iyice grebilirlerdi. Bunlarn kk bir kaznd m,
toplumu Akl ynetmeye balayacak ve ortada su diye birey kalmayacakt. Ate, rm Kurulu Dzen zerinde younlatnlmalyd, ona kar mcadele edenler zerinde deil -geri romantik biimde ve nihayet etkisiz biimde.
Haydut hikayelerinde ifade edilen toplumsal protesto ve isyan
gelenei, efsaneletirilmi bir tarihten kt ve halk masallar, arklar ve szl bilgiler biiminde srp gitti. Ama ayn zamanda orta snf, burjuva ya da hatta aristokrat kkenli yazarlarca (Cervantes, Fielding, Le Sage, Defoe, Schiller, Byron, Shelley) edebiyata da kaynatrld. Onlarn yaptlar esas olarak st snftan insanlar iin yazlmt -bu da ok doaldr, nk o zaman kitap alabilecek olanlar
bir tek onlard.
Bu yazarlarn romanlarnn yan sra, ama, daha geni bir halk
kesiminden istek gren bir edebi faaliyet ortaya kt: pazar meydanlarnda okunup satlan gazeteler, nl Images d'Epinal-, yaygn olarak satlan complaites; Newgate Calender gibi popler kronikler; en
yksek noktasna Paris'in boulevard du Temple tiyatrolarnda erien
popler melodram. Bu kronikler haydut hikayelerinden farkldr;
nk genellikle kk meta retimine dayal kapitalizm ncesi bir
toplumu yanstrlar. deolojileri ise hl yar feodal olup aa vurulmam modelleri de btnleik bir Hristiyan toplumudur ve bu toplumda, Stephen Knight'n iaret etmi olduu gibi, hakszlk yapanlar, drst bir toplulukta drst almay reddeden toplum d insanlardr. Ama temel Hristiyan deerlerini benimserlerse slah olabilirler. eitli hikayelerdeki cezalandrllar da bu deerlere uymak
zere toplulua bir yakar biimindedir.
22

Byle bir toplum, uzmanlara gerek duymakszn sulularyla hl

ba edebilir -ya da en azndan ideologlar byle dnr. Bu hikayelerde polise ya da dedektif kahramana gerek yoktur; sonunda Hristiyan inanlar erevesinde bir ders yeterlidir. On sekizinci yzyla
gelindiinde tabii ki, bu, hzla aa aykr gelmeye balad ve baz
Newgate Calendar hikayelerinde kurallardan ilk sapmalar kendini
gsterdi.
On dokuzuncu yzylda boulevard du Temple, "Boulevard du Crime" (Su Bulvar) adyla anlyordu. En popler melodramlarn ou
suu konu alyordu. Bunun nedeni hi de esrarl birey deildir. ki
yzyl boyunca yar feodal devlet, popler bir tiyatronun gelimesini
engellemiti. Bu arada, on sekizinci yzyl basn, Fransa bakentinin sokaklarnda suun artmas gereini geni halk kesimlerinden
saklamak iin elinden geleni yapmt. On sekizinci yzyln sonunda Sebastien Mercier yle yazabiliyordu : "Paris sokaklar, birka istisnai olay dnda gece gndz gvenlik iindedir." Ama unlar da
ekliyordu: "Halk dehete drebilecek ve bakentin gvenliinden
sorumlu olanlarn uyanklk eksikliini gsterebilecek btn skandal yaratc sular ve cinayetleri saklyor ya da bastryorlar." Bu
szleri aktaran Thedore Zeldin, yzyl sonra durumun tam tersi olduu sonucuna varyor. Paris basn yalnzca 1880 Ekim ay iinde
143 gece saldrs haberini verir. 1882'ye gelindiinde halkn endiesi o kadar artmtr ki len 12:30'dan sonra kafelerin ak tutulmas
yasaklanr.
Ama bu gvenlik duygusunun uup gitmesi, st snflar ve yksek sosyeteden ok nce kk burjuvazi ve ii snfnn okumu
tabakalar arasnda meydana gelmiti. Zengin mahalleler yzyln ilk
yllarnda daha gvenlik iindeyken yoksul mahalleler ok daha az
korunmaktayd. Paris'te su ilemekle itham edilen insan says
100.000 nfus bana 1835'te 237'den 1847'de 375'e ve 1868'de
444'e ykseldi. On dokuzuncu yzyla girilirken, on sekizinci yzyln yabacs olduu profesyonel caniler artk bir gerekti.
Balzac'n tahminine gre Restorasyon dneminde Paris'te 20.000
kadar profesyonel cani vard (toplam nfussa 1.250.000 kadard) ve
karlarndaki askeri garnizon da aa yukar sayca buna denkti.
23

Profesyonel cani saysnn artn Balzac kapitalizmin ykseliine

ve bunun sonucu olan isizlie balyordu. Namuslu Kiilerin Yasa5/'nda unlar yazyordu: "Her sabah yirmi bini akn insan (Paris'te)
leyin nasl karn doyuracaklarn bilemez bir halde gzlerini amaktadr." Daha sonra da, bu koullarn bir profesyonel caniler snfnn ortaya kmasna yol amasnn hi de artc olmadn yazmaktadr. Gerekten de Paris evresinde sefil bir yoksullar kitlesinin
ymasndan etkilenen yazar H. A. Fregier, daha 1840'ta Byk
ehirlerde Nfusun Tehlikeli Snflar adl bir kitap yaymlamaya
koyulmutu.
Sokaklarda suun artmas artk gzard edilemezdi. Basn zgrlnn artmas, olay gizlemeyi giderek olanaksz hale getiriyordu;
burjuvazinin baz kesimleri her halkarda bunu gizlemek de istemiyordu. Yeni popler tiyatro ve basn, ne de olsa birer i kapsyd; yle ya, insann iini szlatan cinayet yklerine (gerek ya da hayal
rn), halkn duyduu ilgiye anak tutarak kendi krlarn artrmaya ve sermaye biriktirmeye neden almasnlard? Bylece Paris
yalnzca cinayeti konu alan melodramlarn oalmasna deil, ayn
zamanda sar basnda, gerek yaamdaki cinayet yklerine duyulan olabildiince sansasyonel ve geni ilgiye de tank oldu. Szgelimi
1834 Aralnda Lacenaire tarafndan, dul bayan Chardon ve olunun (kinci Dnya Sava sonrasnda, Cennetin ocuklar adl filmle
lmszletirileceklerdi) ldrl. Hatta bazen gerekle hayal
olan dramatik biimde kar karya gelmekteydi; rnekse, 1835'te,
theatre de I'Ambigu adl tiyatronun eski mdrnn dul ei Madam
Senepart'n, boulevard du Temple No 24'teki dairesinde bir tp rencisi tarafndan ldrl.
Cinayetin zihinleri daha ok megul etmesine en iyi rnek. Thomas De Quincey'in 1827'de kan (sonundaki not 1854'te eklenmitir) Gzel Sanatlardan Biri Olarak Saylan Cinayet zerine adl kitabdr. De Quincey 1818 ve 1819'da Westmoreland Gazete'nin editr
olmu, stunlarn cinayetler ve cinayet davalaryla ilgili hikayelerle
doldurmutu. 1827 tarihli denemesinde, gerekte, "amatrler ve merakllar" arasnda cinayetten zevk alnmasn ve dedektif romanlar
hakknda kafa patlatlmasn! srar ederek bylece Edgar Allan Poe,
24

Gaboriau ve Conan Doyle'ye yolu at. Ayrca popler gazetecilikle

cinayet hakknda yaz yazmak arasnda balanty kurdu ve bu yoldan Dickens, Poe, Conan Doyle ve Dashiell Hammett, E. Stanley
Gardner ve teki ada yazarlar gibi birok polisiye roman yazar
geti.
Benzer biimde, orta snflar ve ii snfnn st tabakalar arasnda suun zihinleri giderek megul etmesi, ksa srede zamann
byk romanclarn, zellikle Balzac, Victor Hugo, Charles Dickens,
Alexandre Dumas ve hatta Dostoyovski'yi etkiledi. Ksmen, bu, gerek toplumsal endielerin ve daha derin ideolojik gdlenmelerin
ifadesine yol at. Ama romanclarn polisiye yklere dnmesinin
maddi nedenleri de vard: mali glkler, daha geni bir izleyici kitlesi aray, yeni popler dergilerden bol para alma olana, feuilleton'un -tefrika- ykselii ki bu alanda Eugene Sue (Paris'in Esrarlar
adl yaptn Kari Marx uzun uzadya tahlil etmitir), Pojnson du Terrail, Paul Feval gibi yazarlar byk popler baar kazanmaktaydlar. Melodramlarda ve zellikle de feuilletonlarda, toplumun kysnda yaayan "iyi haydut", hl varln srdryordu. Ama byk
romanclar "iyi haydut"a hi romantik hayranlk gstermediler. Sulular dpedz toplumsal bela olarak ele aldlar. Artk devrimci olmayan burjuvazi iktidardadr. te yandan, toplumsal adaletsizliin,
zenginle yoksul arasndaki uzlamaz kartln ve ikili ahlakn ikiyzllnn farknda olu, ok canl olarak yine var olmaya devam
etmektedir. (Victor Hugo'nun Sefille t inde polis, yoksul bir kadn rahatsz eden zengin bir burjuvaya ve kendini savunan kadna ok
farkl davranr. Gen Disraeli'nin ki Ulus temas bir baka rnektir.)
Bu endie, eitli yazarlarn siyasi grleri ve balantlarndan
tmyle bamsz olarak vard. Balzac bir bamuhafazakard ama
suun yaylmasnn toplumsal nedenlerinin iyice farkndayd. Bu yazarlar, bir kez cezalandrldlar m, sulularn kendilerini yeniden
kurtarabilmeleri gerektiine inanrlard ki toplum bunu kabullenir
grnmyordu. Sefiller'in ba kahraman eski mahkum Jean Valjean'dr ve nsanlk Komedisinin kahraman da Jacques Collin'dir, teki adyla Trompe-la Mort, teki adyla rahip Carlos Herrera, teki
adyla Vautrin.
25

Tabii ki bunlar artk eski anlamdaki "iyi haydutlar" deildirler. ledikleri sular, adi kimselerin eylemleri olarak ele alnr. Ama hereye ramen saf ve temiz bir kalpleri vardr ve st snf zalimliinin ve
polis basksnn aa yukar masum gen kurbanlarna birer ana
baba gibi kendilerini adayarak kefaretlerini derler. Onlar birer gei
tipidir: eski zamanlarn soylu haydutlar deillerdir ama yirminci
yzyl dedektif romanlarndaki kalpsiz kt adamlar da deillerdir.
Bir gei tipi olarak Eugene Sue'nun Paris'in Esrarlar"ndaki Rodolphe, ok daha anlamldr. Kendisi hem adaletsizlie kar bireysel
bir intikamc ve bylece gelecein usta dedektifinin ncsdr, hem'
de adaletten deilse bile en azndan yetkililerin bir kesiminden kaan ve bylece aalk zenginden alp buna layk olan yoksula veren soylu haydutun da devamdr. Ponson du Terrail'n iyice popler
olan kahraman Rocambole de benzer bir nitelik bileimi gsterir.
Balangta bir sulu, hatta ktln bizzat cisimleniiyken ve yazar tarafndan Rocambole'nin Maceralarmda (1859) ldrlmken Rocambole'nin Diriliinde (1863) bu kez korkusuz bir dedektif
ve yilik valyesi olarak esrarengiz biimde yeniden karmza
kar.
Bu evrimin neden srdn, bu edebi trn neden gei evresinde durmayp da soylu haydutun kt caniye dnmnn sonuna kadar gittiini anlamak iin, hem popler edebiyatn nesnel ilevini hem de on dokuzuncu yzyln ikinci yarsnda geirdii ideolojik bakalam incelemeliyiz.
Alman edebiyat tarihisi Klaus Inderthal popler edebiyat, burjuva toplumunun "bir baya yansmas", "yansmam (ya da yanszmasz) edebiyat" olarak adlandrlmtr. Bu edebiyat, snai almann, genellemi rekabetin ve ehir yaamnn artan gerginliiyle
keskinlemi rekabetin ve ehir yaamnn artan gerginliiyle keskinlemi bir ka -elence- ihtiyacna cevap vermektedir (ite popler edebiyatn popler tiyatroya yaknl ve sinema ve televizyonun douuyla birlikte daha da artan ilikisi). Bu edebiyat, burjuva
toplumunda almann artan tekdzelii ve standartlamasn amak ihtiyacna, gnlk hayata macera ve dramn yeniden zararsz
(nk okuyucu gerekte bu macera ve dram yaamayp kahrama26

nn yaadklarna hayali olarak katlr) biimde sokulmasyla bir cevap vermektedir. Eski haydut hikayelerinin romantik, pastoral dekoru bu balamda iyice anlamsz hale gelmektedir. Jules Janin'in Paris
melodramlar iin syledii, polisiye roman iin de ayn derecede geerlidir: "[Hkmet] bu nemsiz oyunlara halkn elencesi iin hogr gstermektedir."
Bu edebiyat, ayn zamanda daha derinde yatan bir endieyle,
burjuva toplumunun zmemi olduu ve gerekte de zemeyecei,
biyolojik etkilerle toplumsal snrlamalar arasndaki bir elikiyle
beslenmektedir. On sekizinci yzylda bu, doa ile mantksz bir toplum dzeni arasndaki eliki biimini ald. imdi ise doa bir burjuva -mantkl- toplumu arasndaki bir eliki haline gelmitir. O halde
hepsinden nemlisi, popler edebiyatta polisiye romanlarn artan yeri, burjuva snfn u nesnel ihtiyacna karlk dmektedir: insanln "biyolojik yazgs", tutkularn ykc iddeti ve suun kanlmazl konularnda uyanan bilinci, mevcut toplum dzeninin savunusu
ve mazur gsterilmesiyle uzlatrmak. zel mlkiyete kar isyan bireyselleir. Artk toplumsal olmayan gdleniiyle, isyanc, bir hrsz
ve katil haline gelir. zel mlkiyete ynelik saldrlarn kriminalletirilmesi, bizzat bu saldrlar, zel mlkiyetin ideolojik desteklerine
dntrmeyi olanakl klar.
Tekdzelikten ka ihtiyacnn polisiye romann poplaritesinin
kknde yattn ve bununla eanl olarak bu ihtiyacn altnda derin
bir endienin yattn iddia etmek eliik midir? Bence deil. Trende
dedektif roman okuyan bir yolcunun, geici olarak bir endieyi bir
bakasyla bastrdn Walter Benjamin parlak bir sezgiye gzlemlemitir. Yolcular yolculuun belirsizliklerinden, salimen varp varamayacaklarndan, varnca neler olacandan rknt duyarlar. Bylece kendi kiisel yazglaryla ilikisi olmadn ok iyi bildikleri cinayet ve caniler hakknda masum korkulara kendilerini kaptrarak
bu korkularn geici olarak bastrr (ve bylece unutur) giderler, (s.
381-82).
Daha temelden bir yaklamla Erich Fromm, bezginlik, tekdzelik
ve sknt duygusunun, daha derin bir endienin davurumundan
baka birey olmadn gstermitir. Sknty yenmenin iki yolu
27

vardr: retken ve dolaysyla mutlu olmak ya da onun davurumlarndan kamak. kinci yol, ok deiik biimleriyle elence ve farkl
ilgi alanlar bulmak peinde koan ortalama ada insann karakteristik yntemidir. Keder ve sknt duygularnn en arpc hali, insann kendi kendisiyle babaa kald ya da kendisine en yakn insanlarla birlikte olduu zamanlardr. Btn elencelerimiz, nmzde ak duran ka yollarndan birini seerek bu skntdan kurtulmaya yneliktir. Daha somut olarak Fromm yle diyor:
Milyonlarca insan her gn cinayet haberleriyle ve polisiye romanlarla
kendilerinden geerler. ki ana temas cinayet ve felaket olan filmlere
sr halinde giderler. Bu ilgi ve bu kedinden gei, salt beenisizliin
ve skandal arama arzusunun ifadesi olmayp, insan yaamndaki nihai
eyin, yani yaam ve lmn, su ve ceza ile, insanla doa arasndaki
mcadele ile dramatize edilmesine duyulan derin arzuya karlk der,
(s. 142-43, 194, Almancadan evrilmitir /s. 160)

Yabanclam insanlarn iini o denli masumca rperten cinayetin

bu dramatize edilii, zel mlkiyetin savunulmas amacna yneltilebilir nk bu savunu, yansmasz bir yolla biimlenir.2 nsanlar cinayet romanlarn zihinlerini gelitirmek ya da toplumun doasn
veya insanlarn iinde bulunduu koullan dnp tanmak iin
deil, dpedz dinlenmek iin okurlar. yle ki topluma eletirel ve
hatta devrimci biimde yaklaan okuyucularn, kendi grlerini deitirmeksizin, dedektif romanlarndan holanmas pekala mmkndr.3 Ama okuyucu kitleleri, polisiye romanlar okuyarak toplumsal statkoyu deitirme peinde komaya ynelmeyeceklerdir; bu
romanlar bireylerle toplum arasndaki atmalar ortaya koysa da.

2. Bugnn yansmasz poper edebiyatn (Trivialliteratur/ucuz edebiyat) iki bileeni

vardr: polisiye roman (ve onun habercisi, Western) ve "romantik kadn edebiyat". ki
trn tirajlar da benzerdir: Sayfa 89'da verilen rakamlarla romantik edebiyatn "kraliesi" ve "kralrnn kitaplarnn sat adedini karlatrnz (Barbara Cartland: 1 0 0 milyon; Harold Robbins: 2 0 0 milyon). Alman yazar Johannes Mario Simmes, bir trden
tekine gei yaparak 5 5 milyon gibi bir sat salamtr ki Almanca yazan bir yazar
iin bu, kaydadeer bir rakamdr. Ama dahas da var. Kendisi de kaydadeer biridir ve
son polisiye roman Ltfen Brakn iekler Yaasn (1982), ayn zamanda ciddi edebiyatn da eiini gemitir ve ilerici bir siyasal mesaj da tar.

28

Bu atmalarn bir su rgs iinde ele alnmas, onlar, burjuva

"yasa ve dzeni"nin savunusuyla uyumlu hale getirmektedir.
te, dedektif romannn on dokuzuncu yzyln ortasdaki ykseliinin nesnel anlam, ksa ve z olarak buradadr. Onun bu ykselii kapitalizmin, yoksulluun, sululuun ve burjuva toplumuna
kar ilkel toplumsal isyann gelimesinin zgl bir anna ve de edebiyatn evriminin zgl bir aamasna rastlar. Popler dedektif roman, orta snflarn ve ii snfnn okumu st tabakalarnn geni
kesimlerine malzeme salayarak, burjuva romannn snrl izleyici
kitlesiyle asla baaramad bir eyin stesinden gelebilmitir: burjuvazinin toplumsal dzene saldrmak yerine onu savunmak iin artan ihtiyacyla birlikte, soylu haydutun kt caniye dntrlmesi.
Kari Marx'n gzlemledii zre:
Bir filozof fikirler, bir air dizeler, bir rahip vazlar, bir profesr ders kitaplar, vs. retir. Bir sulu su retir. Fakat bu son retim dal ile toplumun btn retici faaliyeti biraz daha yakndan incelenirse, insan birok nyargsn terketmek zorunda kalr. Sulu yalnzca su deil, ayn
zamanda ceza hukukunu da retir, ceza hukuku dersleri veren profesr, hatta ve hatta profesrn iinde derslerini piyasaya bir meta olarak
kard kanlmaz ders kitabn da retir. Bizzat yazarnn bile kendi
ders kitabndan ald... zevkten tamamiyle ayr olarak, maddi servette
bir art meydana gelir.
Ayrca, sulu btn polis ve ceza mahkemesi aygtn, dedektifleri, yarglar, cellatlar, mahkeme kurullarn (= jri), vs. yi retir ve toplumsal
iblmnn bunca kategorisini oluturan btn bu farkl meslekler,
insan ruhunun farkl farkl yeteneklerini gelitirirler; yeni ihtiyalar ve
onlar giderecek yeni yollar yaratrlar. Bizzat ikence, ikence aletlerinin
retiminin ok sayda drst ii altrarak en zekice mekanik icatlarn yaplmasna imkan vermitir.
Sulu, bazen ahlaki, bazen ackl bir izlenim yaratarak halkn ahlaki ve
estetik duygularn harekete geirmekle bir "hizmet" grmektedir. O, ceza hukuku zerine ders kitaplar ve bizzat ceza hukukunun kendisini
ve bylece kanunkoyucular retmekle kalmaz, ayn zamanda sanat,
edebiyat, roman ve [Sofokles'in] Oedipus ve [Shakespeare'nin] Richard
3. Lwy'ye gre (Dnya Tarihi Dnya Mahkemesidir), Buharin, fanatik bir dedektif roman okuyucusuydu ve okumakta olduu bir heyecan romann eliden brakamad
iin nemli parti toplantlarna ge kald olurdu.

29

//ynn, ayn lde Mllner'in Sucunun ve Schiller'in Haydutlarnn

dorulad zere trajik oyunlar da retir. Sulu, burjuva yaamnn
tekdzeliini ve gvensizliini bozar. Bylece onu durgunluktan korur
ve yokluunda bizzat rekabet uyarsnn krlenecei o dur durak bilmez
gerilimi, ruh hareketliliini yaratr. Bundan dolay retici glere yeni
bir itilim verir. Sua kar alan sava fazla nfusun bir parasn emerken, su, emek pazarndan ayn nfusun bir baka parasn ekip alr,
iiler arasnda rekabeti azaltr ve bir dereceye kadar da cretlerinin asgarinin altna dmesini nler. Bundan dolay sulu, tam bir denge salayan ve btn bir "yararl" meslekler perspektifi aan doal "dengeleyici
gler"den biri olarak grnr. (Theories of Surplus Value, Part I, s.
3 8 7 - 8 8 / s. 189-190).

2. Kt Adamdan Kahramana
Modern edebiyatn ana polis tipine modellik eden, tarihin ilk nl
polisidir: Fouche'nin arkada Vidocq. Kendisi de hkm giymi ve
birok caniyi Napolyon'un iileri bakanlna muhbir olarak hizmete zorlam eski bir haydut olan Vidocq, menkbesini yalnzca pratikteki gerekten de snrsz alaklyla deil, ayn zamanda 1828'de
yaymlanan yalan Anlar"yla da kendisi hazrlamtr. Balzac'n Bibi-Lupin'ine ve Victor Hugo'nun Mfetti Javert'ine aka rneklik
eden, bu anlalmaz ve dehet verici tipti; yaptklar ve zihniyeti, gnn birinde J. Edgar Hoover, Heinrich Himmler ve Beria gibisine deiik ama ayn lde kt karakterlerde filizlenecek tohumlar
tamaktayd.
On dokuzuncu yzyln ilk yarsnda orta snflarn ve aydnlarn
byk ounluu esas olarak polise dmand. ou Bat lkelerinde devlet aygt hl, bir tarih hatasyla, yar feodaldi; bir kurum ki,
ona kar, burjuva snf, kendi ekonomik ve toplumsal iktidarn pekitirme abalarnda, kavga vermek (ne kadar tutarsz olursa olsun)
zorundayd. Devletin zaten burjuva olduu yerlerde -ngiltere, Fransa, Belika, Hollanda ve gen ABD- pazar yasalarnn kendi iktidarn srdrmeye yeteceinden emin olan liberal burjuvazi, devletin zayf kalmasn tercih ediyordu. Devlet harcamalar bir savurganlk
olarak, artkdeerden, biriktirilebilecek sermaye miktarn azaltmaktan baka bir ie yaramayacak retken olmayan bir kesinti olarak
grlyordu. Polis kuvveti, bireysel haklara ve zgrlklere el uzatmaya niyetli, zorunlu bir bela olarak grlyordu. Ne kadar zayf
olursa, o kadar iyiydi.
31

Her halkarda, polise dman olunmasnn ok daha pratik bir

nedeni vard. flas Yasas, en azndan ngiltere'de, mflislii hl bir
su olarak tanmlyordu. Hapis yatanlar iinde katilden ve hatta hrszdan ok borlu vard. Yarglar, polis ve hapishane grevlileri, iddet ieren sulardan ok daha fazla borlarla, banka ekleri ve senetlerle urayordu. Buna gre onlarn balca kurbanlar -Dickens'n
lmszletirecek biimde izdii Bay Micawber tipinde ve Kasvetli
Ev1 adl romannda ylesine unutulmaz biimde betimledii gibi- orta snf esnaf ve onlarn kibar mterileridir. Snai disiplin henz btn yurttalar zerinde, 20 ilin geliri olann 21 ilin harcama hakkn kendinde bulamayacan benimsetecek kadar yer etmemiti. Aradaki boluu kapatacak tketici kredisi henz ortaya kmamt.
yle ki orta snflarn btn hukuk sistemi ve yasal uygulamalara
dmanlk eiliminde olmas artc olamazd.
Btn bunlar 1830 ile 1848 arasnda deimeye balad. Bu yllar, yoksullua ve kapitalist smrye kar ii snfnn ilk isyan
yllardr: Fransa'da Lyons'da La Croix-Rousse ipek dokumaclarnn
ve Prusya'da Silezya pamuk dokumaclarnn ayaklanmas; 1848
Hazirannda Paris'te ayaklanma patlak vermesi. Bu isyanlarn iddeti ve baars burjuvazinin iine ilk kez korku drd: kendi iktidar, yalnzca pazar yasalarnn ileyii yoluyla kendi kendini sonsuza
dek yeniden retmeyecek miydi yoksa? Aa snflara, hep kprdayan, dnem dnem isyan eden ve dolaysyla burjuvalarn gznde
sulu olan snflara gz kulak olacak daha gl bir devlet ve buna
uygun olarak daha gl bir polis kuvveti gerekliydi.
r ac kitab Emeki Snflar ve Tehlikeli Snflar1da, Fransz
tarihi Louis Chevalier unlar yazyor:
Restorasyonun son yllarnda kinci mparatorluun u ilk yllarna uzanan ve eski ehrin ykntlarndan antsal bir Paris'in ykseldii dnemde, cinayet, Paris'te ve Paris hakknda yazlan hereyin ana temasyd,
bu Paris caniydi nk halkn gnlk endielerinde cinayet nde gelen

bir yer igal ediyordu. Cinayetin yaratt korku sabitti; bununla birlikte
baz souk ve sefil k gnlerinde en yksek noktasna ulat. Ama cinayet korkusundan ok daha nemli olan birey de, halkn cinayete ve
cinayet hakkndaki hereye olan ilgisiydi. Gerekte bu terr ve korku
anlarnn tesinde, cinayete duyulan ilgi, bu dnemin popler kltr biimlerinden biriydi: ve ayn zamanda halkn kendi fikirlerinin, imgelerinin, szlerinin, inanlarnn, bilincinin, konuma ve davran tarznn
biimlerinden biriydi, (s. 3 6 - 3 7 )

Ayn dnemde bir baka deiiklik oldu: su, giderek artan bir biimde kapitalist giriim halini ald. 1850'de Fransa'da dzenlenen
iddianamelerin byk ounluu hl hrszlkla ilgiliydi ama
1860'a gelindiinde sahtekarlk en yaygn su halini almt. 1830
ile 1880 arasnda, kaytlardaki hrszlk says yzde 238, sahtekarlk says yzde 323 ve dolandrclk says da yzde 630 artmt
(Zeldin, s. 165). Kk esnaf, zanaatkarlar, retmenler, kk
devlet memurlar ve kyller phe yok ki hapishaneye dmemeyi
diliyor ama ayn lde kendilerini aldatp kk tasarruflarn veya
gnlk mtevazi gelirlerini ellerinden alanlar da parmaklklar ardnda grmek istiyorlard.
Hapishaneler yava yava borlulardan boalp dolandrclar,
hrszlar, soyguncular, ekya ve katillerle dolunca, yasay uygulamaya araclk edenlerin de toplumsal stats buna uygun olarak
ykseldi. Yine de, zellikle Anglo-Saxon lkelerinde, burjuvazi, polisi yceltmeyecek kadar z gvene sahipti. Onlar artk birer bela deildi. Salt zorunlu olmaktan kp artk iyi olarak grlyorlard. Polis, dzeni salayabilir ve gnlk sularla etkin biimde uraabilirdi. Yaygn bir yanl anlayn tersine, ilk dedektif romanlarndaki Edgar Allan Poe'dan Arthur Conan Doyle'ye, Mary Roberts Rinehart'a kadar- polis tipleri ne Keystone Kops2 ne de gln budalalard. Birer dahi olmayp ar ar yol alsalar da sonunda genellikle onlar kazanrd. Ancak karmak istisnai durumlarda atlatlrd polis.
2. Yirmili yllarda ABD'de, Mact Senett stdyolarnda retilen yzlerce sessiz
filmin kahraman olan polis grh. Ayn zamanda, Peter Lovesey'in son
zamanlardaki bir romanndaki hayali ahsiyet.

t . Dickens'n teki kitaplarnn da birka bir tr polisiye romandr. rnein

Rudge ve tabii ki, yarm kalan kitab Edwin Drood'un Esrar.

32

Barnaby

33

Bu polisler zengin giriimci ya da soylu kimseler deildi. Hakim

snfn bir yesi de deillerdi ve srarla arzu edilen ama pek seyrek
ulalabilen bir burjuva ryas olarak, ii snfnn srekli entegre
edilen st tabakasndan deilse de genellikle aa orta snftandlar.
Kendini dayatan burjuvazinin, aa orta snflar ya da yksek proleter unsurlarn zihinsel yeteneklerini vmesi iin bir neden yoktu;
zellikle hepsinin kendi yerini bildii dnlen ngiltere'de ve aalarn "tepe" adamlarnn bsbtn ykc deilse bile pheli sayldklar ABD'nin gney eyaletlerinde (hem i sava ncesi hem de
sonrasnda). yle ki cinai dedektif romannn gerek kahraman bunalm polis deil, st snftan gelme zeki bir hafiye olmak zorundayd. Zaten Dupin ve Sherlock Holmes, Dr. Thorndike ve Arene
Lupin de gerekte byledir. E. Gaboriau'nun, Baron Moser'den ald
esinle ynlendirilen Mfetti Lecoq'u da yle: normal bir polis iin
bir hayli istisnai bir durum.
Suluya "fark atlmas" fikri, eer ekici olmas isteniyorsa, hem
sivri zekal bir sulunun hem de gzalc suludan ok daha ince
kurnazlklar sergileyen bir dedektifin varln ima eder. Bu imann
suluya ilikin yan gereklikten uzakt ve hl da yledir. On dokuzuncu yzylda ngiltere, Fransa, Almanya ve ABD'de (talya, spanya, Belika, Hollanda, sve ve svire'dekiler bir yana) ilenen sularn ezici bir ounluu, zellikle iddet ierenleri, gizli tutmaya ya da
suu masum gnah keilerine atmaya ynelik hi de hayret verici
tertipli abalar sergilemez. Ve eer ilk sper hafiyelere zg bilgi, incelik, zeka ve hayalgcnn o zgl bileimini ahsnda toplam
mkemmel dedektifler vardysa, onlar sulular kovalamaktan ok
kendilerini kantlayn ve tatmin edici ilerle megul olmu
olmaldrlar.
lk dedektif romanlar, o halde, iyice formel olup gerekilikten ve
edebi doalclktan bir hayli uzaktr. Ama bundan da te, bu ilk romanlar, gerekte sula da bu niteliiyle ilgilenmezler. Su, zlecek
bir sorunun erevesi, paralar bir aaya getirelecek bir bulmacadr.
Hatta ou kez cinayet henz roman balamadan gerekleir. Romann kurgusu belirginletike, arada ilenen ek cinayetler, ya ilk cina34

yetin aratrlmasn hzlandrmay ya da katilin kimlii hakknda ek

ipular salamay hedef alan adeta kazara ilenmi cinayetlerdir.
Bunlarn fkeyi, cezalandrma tutkusunu ya da bir intikam duygusunu harekete geirmeyi niyet eden adam ldrme kabilinden bamsz iddet eylemleri olmas pek seyrektir.
Bylece ilk dedektif romanlarnn gerek konusu su veya cinayet deil, muammadr. Sorun analitiktir, toplumsal veya adli deil,
Profesr Dove'un iaret ettii gibi, dedektif romannn klasik biimi,
ilkin Poe ve Conan Doyle tarafndan yaratlan yedi aamal bir sradan oluur: Problem, lk zm, Dm, Karklk Dnemi, lk Prlt, zm ve Aklama (s. 11). "Dedektif Romannn Yirmi Kural"
(The American Magazine dergisinde, Eyll 1928) adl makalesinde
S. S. Van Dine de, iyi bir polisiye roman yazarndan beklenen bireyin nemini belirtir: okuyucuya kar kuralna gre oynamak. Bir
baka deyile "zekalarn arpmas", ayn anda iki dzeyde birden
balayp srer. Hem byk dedektifle cani arasnda, hem de yazarla
okuyucu arasnda.
Her iki kavgada da esrar, hem dedektifin hem okuyucunun ipularn sistemli biimde inceleyerek varacaklar sann kimliidir.
Ama romann kahraman hep baarl olurken, okur, yazarn atlatmamaldr. Aksi halde dedektif romanndan doyurmas beklenen
psikolojik ihtiya giderilmemi olur: ne gerilim, bolukta kalma, artc zm ne de arnma [katarsis] olmaz.
Dedektif roman sanat, bu hedefe ucuz hilelere bavurmadan
ulamaktr. pular tmyle ortada olmaldr. Birbirinin benzeri olan
ikizlerden biri brnn yerini almamaldr; kilitlenmi bir odadan
gizli bir k yolu olmamaldr. Okuyucu katilin kimliini rendiinde amal ama kuralna gre oynamaya glge dmemelidir. Aldatmadan artma, bu trn gerek ustaldr. Agatha Christie'ye
bu nedenle hakl olarak "aldatma kraliesi" denmitir. Ve gerekten
de, kuralna gre oynamay aldatma sanatyla birlikte uygulamas,
ngiliz st snfnn ideolojisinin bizzat zdr.
zgn dedektif romannn nitelii, bylece hem popler edebiyatn ilevleriyle hem de burjuva toplumunun dibinde ileyen daha derin kuvvetlerle ayn lde ilikilidir. Bizzat insani sorunlarn deil35

se de, suun zlebilir "esrarlara" indirgenmesi, kapitalizme zg

davransal ve ideolojik bir eilimin simgesidir.
Pazarda meta sahipleri birbirleriyle yalnzca deiim yoluyla ilikiye geerler. Onlarn ilikileri bylece yabanclar ve eyleir; salt
eyler arasndaki ilikiler halini alr ki bu, dile bile yansr. Bir gn
New York'daki lokantalardan birinde garson bayan bana "Biftek ve
salata sizdiniz, deil mi?" diye sormutu. Burjuva toplumunda btn
insan ilikileri bylece nicelendirilebilir, llebilir ve ampirik olarak
kestirilebilir hale gelmeye ynelir-, paralanp bileenlerine ayrlr ve
sanki bir metal paras ya da kimyasal bir maddeymiesine ya da
u veya bu irketin hisse senetlerinin piyasadaki fiyat dalgalanmalar gibi nesnel olgularmasna, mikroskop altnda (ya da bilgisayarda) incelenirler. Analitik akl sentezci akla egemen olur. Analiz ve
sentez arasnda diyalektik bir denge dnlmez bile. Ve polisiye
roman, en saf biimiyle analitik akl ilahlatrma deilse nedir?
Analitik zekann en byk zaferleri doa bilimlerinde elde edildi:
zellikle bunlarn teknolojiye uygulanmasnda ve insan elinden kma makinelerin yapmnda. Bir yandan analitik zeka, bilimsel ilerleme, modern sanayinin ve ulamn geliimi ile te yandan kapitalist
retim tarz ve blmn ykselii arasndaki etkileim zerinde o
kadar ok durulmutur ki, bu, adeta yavan bir sz haline gelmitir.
Biz de dedektif romannn kkeni ve ilk geliiminde kout bir etkileim grmekteyiz.
Modern polislik, yurttalarn ad ve adres kaytlarnn genelletirilmesi (oun, bireylerin saylara bu ilk indirgeniine hedef olanlarn byk direniine karn) ve szde sulular hakknda muhbir raporlarnn artan kullanm gibi ilkel ama gl teknik bululara dayanyordu. Kibar Fahielerin Gz Kamatran Hayat ve Sefaletinde
Balzac unlar belirtiyor:

58

Yaamlar pheli ve yaptklar ayplanabilir btn aileler ve bireyler

hakknda poliste hemen hep shhatli dosyalar tutulur. Hibir sapma onlarn gznden kamaz. Her an her yerde hazr ve nazr not defteri, vicdan muhasebeleri, Fransz Merkez Bankas'nn hesaplar kadar titizce
korunur. Tpk Banka'nn en kk denmemi borcun kaydn tutmas,
kredileri tartmas, kapitalistlere deer bimesi, onlarn faaliyetlerini ya-

kndan gzlemesi gibi polis de btn yurttalarn drstlne muhafzlk eder. Bunda, mahkemede olduu gibi, masum olann korkaca
birey yoktur; nk yalnzca borcunu vermeyenlere kar harekete geilir. Ne kadar nfuzlu bir aile olursa olsun, bu toplumsal takdirden kanamaz. Bu gcn ihtiyatll da, gcnn derecesi kadar byktr.
Polis merkezlerindeki bu muazzam miktardaki kaytlar -ihbarlar, notlar, dosyalar bu bilgi okyanusu, hi hareket etmeden uyuklar, deniz gibi
derin ve sakindir. inde gemiin ve soy sopun incelendii bu dosyalar,
Bakanln duvarlar iinde lp giden bilgi paralarndan baka birey
deildir; Adalet bunlardan yasal olarak yararlanamaz ama kendi yolunu
onlarn yla bulur ve onlar byle kullanr -bu kadar. (s. 3 7 7 )

Ama ayn Balzac, kahraman Jacques Collin'i, bir savcya keskin bir
biimde yle haykrtmaktadr: "Siz her gn intikam alyorsunuz, ya
da toplumun cn aldnza inanyorsunuz, efendim, ve yine de
benden, intikamdan vazgememi istiyorsunuz!" (s. 586)
Fotorafn icad ve hzla yaylmasyla 1840 yllarnda hzl bir
atlm oldu. Hem sulularn hem de ipularnn kaydedilmesi, muhafaza edilmesi ve ilerde kullanlmak zere saklanmas mmkn oldu.
Bunu ksa sre sonra parmak izlerinin alnp kaytlara geirilmesi izledi. yle ki, VValter Benjamin'in belirttii gibi, fotorafn kefedilmesiyle dedektif romannn douu arasnda kronolojik bir balantnn bulunmas rastlant deildir. C. L. Ragghianti, fotorafn kefinin, resimde uzun bir sre iin gerekilii ve doalcl ykma urattn gstermitir. Pierre Francestel, Davurumcularn habercisi
Fransz ressam Gustave Courbert'nin, tanml nesneler yerine optik
grnmlere yer vererek "resmin nesnesi"ni tahrip etmeye baladn anmsatr. Buna, demiryollarnn gelimesi ve bylece manzaralarn alglanmasna ve grntlerin hareketine getirdii deiikliklerin
de birer etki yaratt eklenebilir. Ve "klasik" resim iin fotoraf neyse, "klasik" edebiyat iin de dedektif roman odur. Dedektif roman
makinelerle ve de yetkinletirilmi analitik zekayla yakndan ilintilidir; nk klasik dedektif roman, ekilletirilmi bir bilmecedir, bir
araya getirilip paralarna ayrlabilen, saat zemberei gibi boaltlp
yeniden kurulabilen bir mekanizmadr; bizzat kendisi, modern makinenin klasik prototipidir.
37

Teknik olarak bakarsak, bu yeni edebi tr eyi btnletirdi:

Godwin'in gelitirdii (Caleb Williams, 1794) "devrik yk" (recit a
reboursf-, kkeni ran'a dayanan ve modern edebiyata Voltaire'in
soktuu (Zadig) kehanet-karsama/tmdengelim/ teknii ve melodramdan dn alnan coup de thetre (beklenmedik bir olay).
Anarizmin politik ideologu ve habercisi olan Godwin, Caleb Williams'da, bir tr gei roman yaratt. Stephen Knight, bu romann ne
bir Hristiyan organik ideolojisine (yar feodal, kk meta retimi)
ne de dedektif romannn bireyci burjuva ideolojisine karlk dtn belirtmitir. Bu romann sergiledii, radikal bir kk burjuva
(yar Jacobin) ideolojisidir: yazar drst, dostane ve esas olarak eit
bireylerden, baka deyile, kk mlk sahiplerinden oluan kk
bir topluluk zlemi eker.
lk byk dedektif roman yazarlar Edgar Allan Poe, Emile Gaboriau, William Wilkie Collins, Arthur Conan Doyle, R. Austin Freeman, Mary Roberts Rinehart, Gaston Leroux ve Maurice Leblanc'tr.
Ama birok ngiliz ve Fransz adalar da bu listeye eklenebilir.
Poe'nun Morg Soka'ndaki Cinayetleri bu ad hak eden ilk dedektif romandr. Amatr dedektifin protitipi olan August Dupin'in,
esrar, saf analitik uzmanlkla zmesi anlamnda, bu nitelendirme
phesiz dorudur. Bununla birlikte bir orangutann katil olmas
fikri, pekala biraz sama grlebilir. ahsen ben Poe'nun baka iki
kk aheserini tercih ederim: szcn klasik anlamyla "gerek"
bir katili ilk dedektif roman olan Aradm Adam Sensin (1844) ve
cinayeti deil de hrszl konu alan alnm Mektup (1845).
Mfetti Lecoq'un kiiliinde, Emile Gaboriau, Dupin'in tmdengelim yetenekleri ile upularna zene bezene incelenmesini birletiren bir dedektif yaratt (Orcival Cinayeti, 1867). Franszlar, dedektif
romannn ngiliz olmaktan ok Fransz kkenli olduunu ileri srebilirler; nk bir ara feuilletoncu Paul Feval'n sekreterliini yapan
Gaboriau, gerek bir dedektif roman dizisini ilk yaratandr. Onun

3. "Devrik yk" ya da "geriye doru kurgu ve gerilimi diri tutma sanat" zerine ilgin
tartma iin bkz.: Dennis Porter, Su Peinde, Yale University Press, 1981, s. 2 4 ve
sonras.

38

romanlarnda toplumsal ve siyasal sorunlarn, Poe ve Conan Doyle'nin romanlarna gre ok daha fazla ne kt da sylenebilir zellikle monarist muhafazakar toprak sahipleriyle liberal burjuvazi arasndaki atma.
Bugne dein en nl dedektif romanlarndan biri -William Wilkie Collins'in yazd Ayta- 1868'de editrln Charles Dickens'n yapt Ali The Year Round adl dergide yaymland. Benvenuti ve Rizzoni'nin deyiiyle, Collins, "katili en az pheli kiilerden
seme fikrini tasarlad ve yaptlarnda tbbi, yasal ve polis ilemleriyle ilgili ayrntlar tam bir dorulukla betimledi."
Geerken belirtelim, "dedektif roman" ifadesi ilk kez 1878'de
Amerikal romanc Anna Katharina Green tarafndan, Leavenworth
Davas adl kitabnda kullanld. Ama dedektif romannn gerek atas ya da en azndan bu denli poplerlemesinde en ok emei geen,
tabii ki Sherlock Holmes'in yaratcs Arthur Conan Doyle'dir (Kzl
Renk, 1887; Sherlock Holmes'in Maceralar, 1892; Sherlock Holmes'in Anlar, 1894). Gerekten de Kzl Renkte bizzat Conan Doyle, kriminolojiyi gerek bir bilime dntrme abasnn klasik bir
betimlemesini yapmtr:
Btn teki sanatlar gibi, tmdengelim ve analiz bilimi de, uzun ve sabrl bir alma sonunda renilebilir ancak. Meselenin en byk glkleri sergileyen u ahlaki ve zihinsel yanlarna bakmadan nce, brakn soruturmac ie daha ilksel sorunlarda ustalamakla balasn.
lml bir beni ademle karlatnda, bir bakta adamn tarihini, iini ve mesleini anlasn. Bylesi, ocuka bir altrma gibi gelebilirse de,
gzlem yapma yeteneklerini gelitirir ve insann nereye ve ne iin bakacan retir. Bir adamn trnaklarndan, ceketinin kollarndan, izmesinden, pantolonunun dizlerinden, iaret parma ve baparmandaki
nasrlardan, ifadesinden, gmleinin kol azlarndan, btn bu eylerden bir kimsenin meslei kolayca anlalr.

Conan Doyle'nin Edinburgh niversitesi'nde profesr John Bell'den hastalklarn tansnda tmdengelimsel yntembilim teorisinin savunucusu, rencilerine bkp usanmadan gzlerini, kulaklarn, ellerini, beyinlerini, zekalarn ve hereyden ok da tmdengelim yete39

neklerini kullanmalarn tleyen biri- tp dersleri aldn eklersek,

zgn dedektif romanyla muzaffer burjuva toplumu, makineler, doa bilimi ve eylemi burjuva insan ilikileri arasndaki ba, phe
gtrmez bir biimde ortaya kar. Btn bunlar Goncourtlar tarafndan, yaynladklar Journal'de (16 Temmuz 1856) zetlenmitir: "O
[Edgar Allan Poe], eylerin insanlardan daha nemli bir rol ald bilimsel ve analitik edebiyata nclk etmektedir."
Dedektif romannn esas olarak yazg tarafndan ynetilen "insanlar eyalar gibi" ele aldn (s. 125) iddia ederek, Boileau ve
Narcejac da yzyl sonra ayn gr ifade edeceklerdir. Boileau ve
Nercejac tarafndan bilimsel dedektif romannn yaratcs olarak tanmlanan R. Austin Freeman, Krmz Baparmak zi (1907) adl kitabnda, kriminolojiyi gerek bir bilim yapma abasn daha da ilerletir. Ve Goncourtlar'n Poe iin syledikleri, onun iin de ayn lde
geerlidir: o, insanlardan ok olgular ele alr.
Ayn ey Marie Roberts Rinehart (Dner Merdiven, 1933), Byk Hata, 1959) iin sylenemez; o, esrarlarn, ipularnn zahmetli
toplanmasndan ok ortam ve psikolojiyi inceleyerek zerdi. Yine
de onun zmleri esas olarak birer tmdengelimsel zeka oyunudur.
Gaston Leroux'un kahraman Rouletabille, Sherlock Holmes'ten bile
te her zaman iin yanltc olabileceine inand kantlara gvenmeyip yalnzca kendi analitik zekasna gvenir (Sar Odann Esrar,
1912). Rouletabille, Maurice Leblanc'n yaratt (Arene Lupin'in
Tutuklanmas, 1905; Arene Lupin: Kibar Soyguncu, 1907) ve Sherlock Holmes bir yana, hl polisiye romanlarn en popler kahraman olan Arene Lupin'den en azndan ksmen esinlenmitir. Aristokratik bir anann olu olan Arene Lupin, eski "soylu haydut" ruhunun garip bir yeniden cisimleniidir, ama bu kez Byk Dedektif yetenekleri ilavesiyle. Onun maceralar, dedektif romannn analitik
creti ve rasyonellii yceltii ile feuilleton'un kimliinin bakalamn ve canl eylemini bir araya getirir. Dullar, yetimleri ve smrlenleri savunma srecinde, zenginden alp yoksula verir. Klk deitirme ve kamada usta olan Lupin para iin almaz; tersine, Benvenuti ve Rizzoni'nin belirttii gibi, bunu "psikolojik doyum iin,
topluma meydan okuma, onun en eski kurumlarn alaya alma ve
40

baskc alkanlklara dikkat ekme zevki iin" yapar. Onun en gzde

kurbanlar tefeciler, bankalar, sigorta irketleri, kiliseler, Hazine, sper zenginler ve hatta Kayzer II. VVilhelm'dir ve de hrszlar, katiller,
antajclar ve casuslardr.

3. Sokaklardan Salona
Birinci ve kinci Dnya Sava arasndaki dnem, dedektif romannn altn ayd. Muhakkak ki, baz en iyi yaptlar krklarda yazlmt ve Agatha Christie'yi mjdeleyen baz kitaplar 1914 ncesinde
yaymlanmt. Ama Birinci Dnya Sava, Conan Doyle ve Gaston
Leroux tarafndan yazlan roman tr ile yirmili ve otuzlu yllarn
byk klasikleri arasnda bir snr izgisi saylabilir.
Altn an en iyi temsilcisi olan yazarlar sralamak kolay deildir. Bazlarn, dedektif romannn sonraki gelimeleri asndan daha yararl bir tartma erevesinde ele alacamz iin imdilik bir
kenarda brakacaz: bu yazarlar, polis-mfetti kahramanlarn ve
casus romanlarnn yaratclardr. Sax Rohmen, E. Philip Oppenheim
ve Nick Carter gibi dierleri ise, ucuz edebiyat kategorisine girer. Bu
arada znel nedenlerle sz edilmeyenler de vardr: bana gre kurgulama ve gerilim yaratma becerisinden yoksun olan ve dolaysyla
yeterince temsil edici olmayanlar. zetle, bu seimin aka itiraz
edilebilir bir seim olduunu sylemek isterim.
ki kitap, Birinci Dnya Sava ncesindeki nc yaptlardan altn
aa geii temsil eder: E.C. Bentley'in Trent'n Son Davas (1913) ve
A.E.W. Mason'n Villa Gl'de (1910) adl kitaplar ki (Julian Symons
gibi bu iin erbaplar yle dnmese de en azndan benim gzmde) birincisi ikincisine stndr. Her iki roman da ritim ve canl tutulan gerilim stili dnda, altn a klasiklerinin btn elerini tar. Birinci Dnya Sava'nn makineli tfek taratatasnn bu dnmle bir ilgisi var mdr?
Dedektif romannn altn ann klasik temsilcilerini yle sayacaz: Agatha Christie, G.K. Chesterton, Anthony Berkeley (Francis
lles), Dorothy Sayers, Earl D. Biggers, J. Dickson Carr, S.S. Van Dine,
42

Ellery Queen, Margery Allingham, Rex Stout, Erle Stanley Gardner,

Mignon B. Eberhard, Nicholas Blake, Raymond Postgate, Frances ve
Richard Lockridge. Edgar Wallace, ucuz edebiyat ile gerek bir yaratc ruh arasndaki snrda yer alr (ne de olsa King Kong'un yaratcsdr.) Stanislaw-Andre Steeman, Ngaio Marsh ve Josephine Tey, bu
klasiklerle polis-mfetti okulu arasndaki kpry olutururlar ama
kurgularnn nitelii, onlar altn an temsilcileri arasna sokar.
Bu yazarlarn dedektif romanna katklarn zetlemek kolay deildir. stemeyerek, u yorumlar yapacazdr:
En iyi kitaplar arasnda Roger Ackroyd'un Katli (1926), ark
Ekspresinde Cinayet (1934) ve ABC Cinayetleri (1936) ve de ilk Miss
Marple roman olan Papaz Evinde Cinayet (1930) bulunan Agatha
Christie, gerilim yaratma ve gerilimi canl tutma ustasyd.
Esas olarak esrarengizlik alannda ksa ykler yazar olan G. K.
Chesterton (Peder Brown'm phecilii, 1936; Peder Brown'm Skandali, 1935), cinayet romanna metafizii sokmu olmasyla ayrdedilir. Dedektifi (Peder Brown) bir rahiptir ve eylerin, grndkleri gibi
olmadn ispatlamak iin kendisine "gnah anlamay" ve Katolik
ilahiyat temel alr.
Anthony Berkeley (Francis lles), zellikle Zehirli ikolatalar Davas (1929) adl kitabnda grld gibi, bir mantksal karsama
ustasdr.
Dorothy Sayers, kahraman Lord Peter Wimsey'le, dedektif romanna hem toptan zppelii hem de ho mizah katmtr. (Doal Olmayan lm, 1927; Cinayet Reklamn Yapmal, 1933).
Earl D. Biggers, Honolulu'da faaliyet gsteren bir inli dedektifi,
Charlie Chan' icat etmitir (in Papaan, 1926; Charlie Chan Devam
Ediyor, 1930).
S. S. Van Dine (VVillard Huntington Wright'n takma ad), polisiye
roman yazarlar iinde en allame olanyd ama onun bu allamelii,
kahraman Philo Vance' ekilmez bir karakter yapmtr (Kanarya
Cinayeti Davas, 1927).
J. Dickson Carr, zellikle Gideon Fell yklerinde, aka doast olan rasyonelletirmeye almtr (mparatorun Enfiye Kutusu,
1942). Sir Henry Merrivae ykleri iinde Veba Mahkemesi
Cinayet43

leri (1934) en iyilerindendir.

Ellery Queen (iki kuzenin, Manfred D. Lee ve Frederick Dannay'n mahlas) herhalde ilerinde en yeteneklisiydi. Ama z-eletiri
yokluu ve gem vurulmam hayal gc, yaptlarn giderek tuhaflatrdi; olaylar, inanrln yitirdi (Fransz Pudrasnn Esrar, 1930;
Cezan Ar Olacak, 1938; Felaketler ehri, 1942; Ktln Kkeni,
1951).
Margery Allingham, zekasn aptalca bir ahmaklk maskesi ardnda gizleyen zel dedektifin prototipi Albert Campion'un yaratcsyd (Bir Hayaletin lm, 1934; Yargca Gnderilen
iekler,
1936).
Usta bir ykc olan Rex Stout, kahraman Nero VVolfe'da cisimletii zre, safi tmdengelimli akl yrtmeye eilimliydi (Haddinden Fazla A, 1938; lm Bil, 1956; Kapnn Zili ald, 1965).
Kendisi de ar ceza avukat olan Erle Stanley Gardner, Perry Mason yklerinde, dedektif romannn sahnesini, mahkeme salonuna
kaydrd (Dkkan Hrsznn Ayakkabs Davas, 1938). stte Kalan
(1952), Gardner'n A. A. Fair mahlasyla yazd en iyi Donald Lam
yklerindendir. Lam'in orta Bertha Cool, olabildiince ok para
kazanmak (ki bunu da elmasa yatrr) gibi ak bir amala bu ie atlan ilk dedektiflerdendir.
Mignon B. Eberhard, ngiltere'de Ngaio Marsh (lm Uvertrleri,
1948) ve Josephine Tey (Bayilik Davas, 1948) gibi, o da Amerika'da
Agatha Christie'ye benzemeye gayret ediyordu. Onlar dedektif romannn tekniini gerek bir tarihsel esrara uyguladlar; Kral III. Richard, Kule'deki cinayetlerden gerekten sorumlu muydu (Zamann
Kz, 1951)?
Frances ve Richard Lockridge, ilk kez evli bir ifti dedektif olarak
ilediler (Northlar, Cinayetle Karlayor, 1940). Stanislaw-Andre
Steeman, Polonya kkenli yetenekli bir Belikalyd ve ayn kkenli
polis mfettii VVenceslav Vorobeitchek'i yaratt. Onun Katil 21 Numarada Oturuyor (1940) adl yapt, Christie tarafndan ark Ekspresinde Cinayette zaten uygulanm olan bir teknii etkili biimde kullanr: herbiri bir teki iin, suun ilendii anda olay yerinde bulunmadna tanklk eden bir grup katil. Raymond Postgate, Onikilerin
44

Hkm (1940) adl romanyla nldr. Nicholas Blake dedektif Nigel Strangevvays'in yaratcsdr.
Dedektif romannn klasiklerini karakterize eden ve onlar, kendilerinden nceki ve de sonraki yazarlardan ayran ey, kurgularnn
son derece grenekselletirilmi ve formelletirilmi niteliidir. Byk lde bu, Aristoteles'in nl tiyatro kurallarna, olay-yerzaman birliine bir geri dnn iaretidir. Karakterler az saydadr
ve hepsi cinayet sahnesinde mevcuttur veya dahas, roman boyunca
orada kalrlar. Klasiklerin en saf temsilcilerinde, zaman aral ksadr. Gerek zaman ats, pheli kiilerin birarada bulunup cinayetin
ilendii andr; geri gemiteki olaylar katilin gdleniminin anahtarn pekala salayabilir de. lk cinayet, olayn can damardr ve romann balangcnda, hatta bazen roman balamadan nce meydana
gelir.
Cani, arada su ortaklar olabilirse de tek bir kiidir ama Sax Rohmer, Edgar VVallace veya hatta Fantoma tipi tertipler ve Sherlock Holmes'in nl hasm Prefesr Moriarty veya Fu Manchu gibi ba kt
adamlar yoktur. Sank hep tek bir bireydir ve okuyucu tarafndan
(oun, en az phe uyandrann sulu olduu varsaymyla) tahmin
edilip dedektif tarafndan maskesi drlecektir.
ounlukla da bu bireyin kiilii, genellikle cinayeti aklayan
tek bir drt veya tutkuyu bnyesinde barndracak biimde formelletirilmi ve grenekselletirilmitir. Bu tutkularn says olduka snrldr: hrs, intikam, kskanlk (veya karlksz ak veya nefret).
Burjuva tutkusuyla birlikte hrs, btn teki drtlerden belirgin biimde nde gelir.
Klasik dedektif romannn kahraman, kendisinden nceki benzerleri gibi, sulunun yanltmalarnn karsna analitik zekay karr. Katiller izlerini gizlemek iin ellerinden gelen hereyi yaparlar ve
btn bunlar ortaya karlp suun ispat sergilenene dek gerilim
hkm srer. Bu greneksellemi su ve ceza sisteminin anahtar
ne etik ne acma ne de anlay deil, suun formel ispatdr, ki bu da
kendi payna "sul'ya jri tarafndan hkm verilmesine yol aacaktr. Kurgunun soyut rasyonel karakteri, su ve caninin aa karlmas, klasik dedektif romann, on dokuzuncu yzyldaki benzer45

lerinden ok daha fazla olarak, burjuva rasyonelliinin edebiyattaki

z haline getirir. Formel mantn kurallar stnln srdrr.
Su ve suun aydnlatlmas, pazar yerindeki arz ve talep gibidir:
gerek insanlardan ve gerek insan tutkularnn atmasndan hemen tmyle yabanclam soyut mutlak yasalar.
Dedektif romann, suu ele alan ciddi edebiyattan ayrdeden ite
budur. Brakalm Macbeth veya Kral Oedipustan sz etmeyi, Ricarda
Huch'un Deruga Davas veya Dostoyevski'nin Su ve Ceza's gibi yaptlarn merkezinde yatan ey, su fiilinin esrar (fail kim?) deil, insan gdleniminin ve yazgsnn trajik mulakldr. Terry Eagletoriun tekrarlad Troki'nin bir formlyle syleyecek olursak,
gerek edebiyat, gerek sanat gibi, toplumu, yazarn znelliinin "krk ayna"sndan yanstr. Trivialliteratut da bu znellik yoktur ve
toplum yalnzca, okuyucularn baz varsaylan ihtiyalarna, ticari
amalar iin, hizmet etmek zere "yanstlr".
Ama burada klasik dedektif romanyla bu romann balangtaki
cetleri arasndaki benzerlik biter. Bir yanda Sherlock Holmes, Mfetti Lecoq ya da Dr. Thorndike ile te yanda Hercule Poirot, Lord Peter Wimsey ve Albert Campion arasnda nemli farkllklar vardr.
Olay-yer-zaman birliine ulama abas gsteren klasik dedektif roman, Londra'nn sisli sokaklarn ve metropoliten Paris'in ztlklarn terkeder ve bunlara salonu ve ngiliz sayfiye evini tercih eder. Conan Doyle'nin Londra's ve Gaston Leroux'nun (Arene Lupin'inki
bir yana) Paris'i, (geri basitletirilmi ve giderek artan biimde grenekletirilmi bir biimde) burjuva sanayicinin, dkkancnn ve
bankacnn, ykselen burjuva uygarlnn evrensel rekabeti iinde
kendilerine yer amak iin vermek zorunda olduklar gerek mcadeleyi yanstmaktayd.
Agatha Christie'nin ngiliz sayfiye evinde ya da Ellery Queen'in
veya Rex Stout'un Amerikan st snf malikanelerinde, fetihi deil,
tersine durallam bir burjuvazi grrz; ilerinde borusu ten de
giriimciler deil, rantiyelerdir. Gerekten de, klasik dedektif romannn dekorunun dural st snfla snrlandrlmas da sk sk formelleir -Rex Stout'un romanlarnda olduu gibi: Nero VVolfe astronomik cretler ister, yle ki esrarl eyler genellikle zengin burjuvalar
46

etkileyen trdendir. st snf ortamnn betimlenii, Dorothy Sayers

ve Rex Stout'un, ksmen Anthony Berkeley ve A. A. Fair'in yaptlarnda olduu gibi, bazen mizah ve garip cilvelerle enilendirilir.
Ama st snf dekoru ve deerlerinin egemenlii, vurgulanmaya gerek olmayacak biimde fazlasyla aktr.
Her ne kadar klasik dedektif roman bir hayli formellemi bir tr
ise de, bu formelliin burjuva toplumunun zyle olan yapsal ba
bizzat formel olmayp derine kk salmtr ve tamdr. Salonlardaki,
sayfiye evlerindeki, milyonerlerin konaklarndaki ve ynetim kurulu
odalarndaki cinayetler toplumda marjinaldir. Bunlar kural olmaktan
ok birer istisnadr. lk dedektif romanlarnn katillerinin hl gerek
sulularla, "tehlikeli" veya "sulu snflar"la, kenar mahallelerde ve
fuhu mahallelerinde ilenen gerek cinayetlerle bir ilikisi vard. te
yanda, klasik dedektif romannn cinayetleri karanlk, soyut ve sahte
olmaktadr. Suun ele alnnn bylesine ematiklemesi, greneklemesi ve yapaylaabilmesi, tam da klasik dedektif romannn evreninin, 1914 ncesi ve sonras dneminin Anglo-Saxon lkelerinde
(ve ok daha az lde Fransa'da; teki emperyalist lkelerde birinci
dnya savandan sonra bu trn rnekleri yok oldu) muzaffer rantiye hakim snfnn evreni oluudur.
Gerekte, klasik dedektif romannn gerek sorununun hi te su
ve tabii ki iddet veya cinayet olmadn iddia etmek akld bir
abartma olmayacaktr. Bu romanlarn gerek sorunu daha ok lm
ve gizemdir; lmden de ok, gizemdir. Bu da raslantsal deildir. Gizem, burjuva rasyonelliinin bertaraf edemedii tek irrasyonel etkendir: burjuvazinin kendi kkenlerinin gizemi, kendi z hareket
yasalarnn gizemi ve hepsinden ok, kendi nihai mukadderatnn gizemi. Bir Philo Vance'n temkinli cesaretinde ya da bir Ellery Queen'in yanlmaz zekasnda cisimletii zre, 1910, 1920 ya da hatta
(Depresyon'a karn) 1935'in kendine gvenen Anglo-Saxon burjuvas, sahte etkileri, yanltc ipular ve ilgi datc konular art arda
bir kenara atarak Byk Gizem'i amanszca zmeye alr. Yaam
ve toplum, ancak ve ancak Byk Akl'm okumaya cesaret edebilecei, birer kaznp yeniden yazlm parmendir. Bu, nihayet, burjuvaziyle birlikte ykselen modern bilimin ulamaya alt ey deil

midir? Ama gizem hep geri dner. Her yl, kendi bilmece rnlerini
-en verimli yazarlara alt ayda bir ya da her mevsim- getirirken, her
kahraman ayn hareketlerden tekrar tekrar gemek zorundadr. Hatta Dickson Carr'n kahraman Gideon Fel yle gizemlerde uzmanlar
ki, doast gzken eyler sonuta mantksal ve bilimsel aklamalarla, tmyle doal olup karlar.
Klasik dedektif romannda muzaffer burjuvazi, karanln gleri
karsnda aklnn zaferini kutlar. Ama zafer asla nihai veya tam deildir. Hl bir baka katil, hl bir baka eliik ipular yuma kebanda gizlenmitir. Ve Dorothy Sayers'in kahraman Lord Peter
VVimsey'in Doal Olmayan lm (1927) adl kitabnda haykrd gibi, "Yakalanan katiller baarsz olanlardr. Gerek anlamda baarl
olanlar, mehul olanlardr." (Sayers'e gre, 1920'lerde ngiltere'de,
tasarlanm olduu sanlan lm olaylarnn faillerinin ancak yzde
60' cinayet suuyla mahkemeye karlabilmitir.)
Nihayet, klasik dedektif romanlarnn nl kahramanlarnn ou, bizzat st snflarn birer yesiydi. Lord Peter Wimsey, Sir Henry
Merrivale (onun iin, geri nnn doruuna ulamasndan nce, fiziki olarak Winston Churchill'den rnek alnd sylenir, Albert
Campion ve Roderick Alleyn, aristokrasinin evlatlardr. Philo Vance,
Ellery Queen, Nigel Strangeways, Hercule Poirot ve Nero Wolfe, zengin eksantrikler, servet sahibi kibar burjuvalardr; ayn ekilde Perry
Mason, Anthony Berkeley'in ou kahramanlar ve Bay ve Bayan
North. Aslnda klasik dedektif romannn btn kahramanlar iinde
tek istisna gibi gzken Charlie Chan'dr. Ama o zaman 1920'lerde
bir inli polis mfettii hakim snfn bir paras olamazd, yle ya. 1
Muhakkak ki, bu dedektiflerin ou, Marx'n terimleriyle sylersek, birer burjuva merakllardr, gerek ilevler yrten kapitalistler
deil. Ama yine bu da, hakim snf iinde ilevsel iblmne dayal
olan burjuva toplumuna zg bireydir. Para kazanmak, ne de olsa
kapitalizmin rekabeti ortamnda profesyonel bir itir ve bu alanda
t . ngiliz denemeci ve dinsel zrc Monsenyr Ronald A. Knox, birka dedektif romannn yan sra "Dedektifliin On Emri"ni yazmtr (En yi Dedektif Romanlar iin nsz, Londra, 1929). Orada aka yle der: "ykde hibir inli kii gememelidir..."

58

uzmanlaanlarn baka eyler iin pek az zaman kalr. Onun byk

gizemini ortaya karma ii -devlet ilerini yrtmek veya smrge
halklarn idare etmek grevi gibi- snfn baka, daha nemsiz kesimlerine rahatlkla brakabilir-, en azndan iler iyice yolunda olduu
zaman.
Robert Graves ve Allan Hodge unlar yazyor:
imdi artk dedektif romanlarna bayalk egemendir. ok sayda yazar
bu modadan rahat bir gelir saladlar ve tuhaf bir durum ortaya kt.
ngiltere'de geri her yl on, yirmi cinayet ve byk hrszlk olay meydana gelmise de bunlarn ancak iki ya da gdlenim ya da yntem
bakmndan kriminologlar iin biraz olsun ilgin yanlar tamtr. Yine
bunlarn hibirinde zel dedektifler sanklar adalete teslim etmekte belirleyici bir rol oynamamlardr -bu yine cinayet masasnn iinin ehli
rutin almasyla gerekletirilmitir. Yine de yirmili yllarn ortalarndan itibaren her yl binlerce dedektif roman yaymland; hepsi de olaanst ve artc cinayetleri ele alyor ama ilerinde pek az zm konusunda polise biraz olsun ans tanyordu. Bu kitaplar cinayetin gereki bir dkmndense, okuyucunun gizlenmi ipularn izlemedeki
zekasn lecek birer bilmece olarak tasarlanmt. Yzde birinin bile iledikleri eler hakknda -polis rgt, adli tp, parmak izi, ateli silahlar, zehir, delil yasas- birinci elden bilgi sahibi olmadklar ve binde birinin bile geree yaknlk gstermedii rahatlkla sylenebilir. Profesyonel olmayan en hayal rn ykler (kriminoloji asndan sylyoruz)
en popler olanlard. Bununla birlikte dedektif romanlar, gereki ltlerle deerlendirilme amacna ynelik olmaktan ok, Watteau'nun obanlarnn ada koyun yetitiricilii asndan deerlendirilmesine
benzer, (s. 3 0 0 - 3 0 3 )

Ama btn sorun buradadr. Greneksellemi ve formellemi

"ucuz" edebiyatn, genel olarak greneksellemi ve formellemi sanat biimleri gibi, hi de gerekilii yanstmas beklenmez; znel ihtiyalar doyurmalar dnlerek bylece nesnel bir ilevi yerine getirirler: orta snfn sinirli, sklm ve endieli bireylerini, burjuva
toplumunun kanlmazl ve srekliliiyle uzlatrmak. ki sava
aras dnemde klasik dedektif romannca doldurulacak olan ihtiya,
nostaljiydi.
Anglo-Saxon lkelerinin ve Avrupa'nn byk blmnn k49

k burjuva kitlesi ve de burjuvazinin daha yumuak kesimlerinin

bir blm iin, Birinci Dnya Sava bir snr izgisi oluturdu. Onlarn kafasnda savan Yitirilmi Cennet'le bir ilikisi vard: istikrarn, sakin bir tempo ve kabul edilebilir bir maliyetle yaamn tadn
karma zgrlnn, gvenli bir gelecek ve snrsz bir ilerlemeye
olan inancn son bulmas. Sava ve getirdii ykm, milyonlarca l,
ardndan gelen devrimler ve enflasyon, ekonomik altst olular ve
krizler, Marcel Proust, Stefan Zweig, John Galsworthy ve Scoot Fitzgerald gibi ok eitli ciddi burjuva yazarlarca o denli duyarl biimde ifade edilmi olan, o douceur de vivre'in (tatl hayat) ebediyen
son bulmas anlamna gelmekteydi. Sava bitip de istikrar yeniden
salanamaynca, hl esas olarak muhafazakar olan kk burjuvazi, nostaljiye gmlmt. ABD'deki Cumhuriyeti ynetim, ngiltere'deki Muhafazakar Baldwin hkmeti, Fransa'da Poincare, Almanya'da Stressmann ve Brning, kendilerini politik olarak bu duyguya
dayamlard. Klasik dedektif roman, bunun "ucuz" edebiyat alanndaki ssyd. Romanlarn sayfiye evi ve salon dekorlar, Watteau'nun obanlar gibi, ada yaamn bir yansmas deil, yitirilmi
cennetin bir anmsandr. Bu romanlarla sava ncesinin "Belle
Epoque"u yeniden hatrlanyordu -gerekte deilse bile hayallerde.

4. Ve Yeniden Sokaklara
Polisiye romann evrimi bizzat suun tarihini yanstr. ABD'de ki
Yasa'yla birlikte, su, burjuva toplumunun kenarlarndan olayn
tam da merkezine yaylarak olgunlat. Gasp ve ete savalar, artk
salt okuyucularca bir nebze heyecan ve korkuyla sindirilen popler
edebiyat konular deildi. ok sayda yurtta, gnlk yaantlarnda
bunlarla karlayordu.
Ama 1920'lerde balayan Amerika'daki suun boyutlar, ki Yasa'yla hzlanmakla birlikte, hi de alkoll ikilerin retimi ve satn yasaklayan yasann inenmesiyle snrl deildi. Ve Depresyon da
gelince, her trl sua taze ve rktc bir ivme verdi -banka soygunlar ve bu soygunlar srasnda ilenen cinayetler bunun en belirgin rneidir.
Suun nicel artyla birlikte nitel bir dnm de gndeme geldi. rgtl su egemen olmaya balad. Sermayenin temerkz ve
merkezilemesini genel olarak yneten yasalar ile rgtl suun iki
kaakl, fuhu, kumar ve gangster piyangolarn eline geirip Las
Vegas, Batista dneminde Havana, Hong Kong gibi ehirlerde stn
konumuna ulamas arasnda byleyici bir koutluk vardr. Faaliyetlerin genilemesiyle birlikte, kamyonlarla silahlara, kiralk katillere, polis ve politikaclara verilen rvetlere, yabanc ikmal kaynaklarnn smrlmesine (sermaye ihrac) yatrm yapmak iin daha fazla sermaye gerekliydi. Elde ne kadar ok sermaye olursa krlar ve
dolaysyla yeniden yatrm olanaklar o denli yksek olur. te rgtlenmenin ve corafi yaylmann boyutlarnn geni olmasnn
nedeni.
Byk balk kk balklar yutar ve byk rgtler tekil giriimcilere kolayca galip gelirler: su eteleri arasnda da, elik imalatlar
58

50

arasnda da: amansz rekabet, ardndan blgelerin ve pazarlarn

paylatrlmasn dzenleyen kartellere (su rgtlerine) yol aan
temkinli mzakere (1929 Maysnda Atlantic City ve 1931 Eyllnde
Chicago'daki nl gangsterler toplants gibi) ve fiili birlemeler (ortaklklar) . En byk patronlar (olabildiince ad bilinmeyen) disiplini salarlar ve kuvvet dengesi bozulduunda rekabet yeniden balar. Fransz yazarlar Jean-Michel Charlier ve Jean Marcilly'nin yazdklarna gre, su rgtnn mali dehas Meyer Lansky'nin esin
kayna, Harvard'l iktisat William Taussig'in Kr Etme adl
kitabdr.
rgtl su, tabii ki ki Yasa'ndan nce balamtr. Eski dosyalar kartran gazeteciler, Sava sonras dnemde ABD'nin birok blgesinde, inaat sektr ve devletten i alan mteahhitleri yerel ve eyalet dzeyindeki politikaclara balayan rvet ve yolsuzluk
ebekelerini ortaya karmlard. Friedrich Engels, iki pati sisteminin, iki hrsz etesinin halk soymak iin birbirleriyle yartklar
aratan baka birey olmadn yazarken, sadece ortalama Amerikan yurttalarnca yaygn olarak paylalan bir gr ifade
etmekteydi:
Amerikallarn otuz ydan beri tanmaz duruma gelmi bulunan bu boyunduruktan kurtulmak iin ne kadar aba gsterdikleri, ve her eye
karn, bu rme bataklna durmadan daha derin bir biimde nasl
battklar yeterince bilinir. Devlet gcnn, balangta basit bir aletinden baka bir ey olmayaca toplum karsnda nasl bamszlatn
en iyi Amerika'da grebiliriz. Bu lkede ne hanedan vardr, ne soyluluk, (Kzlderililerin gzetimine atanm bir avu asker bir yana braklrsa) ne srekli ordu, ne de deimez grevler ve emeklilik hakk ile
birlikte brokrasi. Ve gene de, orada, devlet iktidarn ele geirmek ye
onu hem de en utanmaz erkekler iin en bozulmu aralarla smrmek
zere nbetleen iki byk speklatr politikaclar etesi vardr; ve
ulus, szmona onun hizmetinde olduklarn syleyen, ama gereklikte
ona egemen olup onu soyan bu iki byk politikaclar karteli karsnda, gszdr, (cilt 2. s. 4 3 8 - 4 8 4 / s 2 5 5 / s. 22)

Tek tek politikaclara ve polis eflerine verilen rvetin nemi, bu

alana dklen milyonlarca dolara baklarak tahmin edilebilir.
52

1924'te New York ehri polis efi Joseph A. Warren'n haftada

20.000 dolar alm olduu sylenmektedir. Halefi Grover A. Whalen
ise 1926'dan itibaren 50.000 dolar almaktayd. Binlerce deilse bile
yzlerce kk rtbeli polis, tabii ki daha kk meblalar almaktayd (baknz Charlier ve Marcilly, s. 75) Hong Kong'un st dzey
polislerinden birinin rvet olarak ayda 9.000 sterline kadar (ylda
150.000 dolar) para ald syenmitir. Hong Kong polis rgt iindeki on iki yllk hizmeti sresince, bir dedektifin, rvet yoluyla 40
milyon Hong Kong dolar (7 milyon ABD dolar) tutarnda bir servet
biriktirdii bildirilmitir (baknz O'Callaghan, s. 82, 85). Bizzat Mafya da -ki Sicilya'nn Bourbonlarca ele geirilmesi ve yamalanmasna kar savamak gibi meru bir siyasal aba iinde domutur- giderek yaylm ve ithalat, imalat, yasad gmenlik, gmrk kaakl vb. ilere balamtr. inlilerin gizli dernei Triadlar'n da,
Manchu hanedannn in'i zaptetmesine kar on yedinci yzylda
verilen mcadele gibi benzer bir siyasal kkene dayandn kaydetmek ilgin olacaktr. inlilerin rgt de, talyan rgt gibi, Amerikan toprana on dokuzuncu yzyl sonu ve yirminci yzyl banda
g yoluyla serpildi.
Triadlar ABD'de suu yar tekelci lekte rgtlemeyi asla baaramadlar, nk yirmili yllarda kaak iki ve benzeri rnlerde kitle
pazarn ellerine geirmeyi baaramadlar. Ancak daha sonra uyuturucu ticaretiyle piyasada yer edindiler. Her ne kadar Mafya yirmili
yllarn sonuna dek Amerikan yeralt dnyasndaki egemen g konumunu srdrdyse de, iki kaaklnda hibir zaman tekel
oluturmad. Pazar fazlasyla geniti ve bunun iin gerekli rgt ve
sermaye, Sicilya Mafyas gibi dar temellere sahip etnik arlkl bir
grubun denetleyemeyecei kadar bykt. Daha geni bir karm
gerekliydi ve bu da Lucky Luciano'nun yol gstericiliiyle gerekletirildi. Bu yeni karm Mafya'y ieriyor, btn ABD'yi kapsyor ve
lke dna yaylmaya balyordu.
te bu su rgtnn oluturulmas, burjuva toplumunda rgtl suun gerek olgunlamasnn dnm noktas oldu. ABD su rgt -yerinde bir yaklmla rgt olarak adlandrlmtr- bir prototipten baka birey deildir ve tek rnek de deildir. Japonya, Fran53

sa, ngiltere, Almanya, Brezilya, Arjantin ve daha birok lkede buna benzer bir yap vardr. Triadlar bu konuma ABD'de hibir zaman
ulaamamakla birlikte, devrim ncesi in'de, en azndan anghay
gibi byk ehirlerde ulamlardr ve imdi de Hong Kong, Singapur ve Tayvan'da da bu konuma ular gibidirler. Batda, Japon su
rgt Yakuza hakknda pek az ey bilinir. Sylendiine gre Yakuza'nn yllk cirosu birka milyar dolardr ve iki rakip hizbe blnmtr. Bunlar Tokyo blgesine egemen olduu sanlan Sumiyoshi
Rengo ve bat Japonya'daki ou sular denetleyen Yamagushi Rengo'dur. (Atlanta Journal and Constitution, 8 Ocak 1984)
rgtl suun rtn ispat etmesi, salon dedektif romannn
lm ann ald. Lord Peter Wimsey ya da Peder Brown bir yana,
Hercule Poirot'nun Mafya'ya kar mcadele etmesini hayal etmek
olanakszdr. Hatta dehet verici Nero Wolfe bile, karsnda rgtl
suun esrarengiz tipi Zeck'i grnce korkuya kaplr. Bu demek deildir ki polisiye romanlar otuzlu yllardan itibaren su rgtn ele
almaya baladlar. Bu daha sonra yaplacaktr. Ama su fiillerinin nitelii hakkndaki kitle bilinci, Aziz Valentin Gn Katliam1 trnn
iddetine o kadar erken dalmt ki, salon cinayetleri ihtimal d deilse bile, giderek artan biimde tipik olmayan cinayetler olarak
grlmekteydi.
Bu kitle bilinci, hemen hemen rgtl suun ykselmesiyle eanl olarak gelien "boyal basn" olarak adlandrlan dergilerle su yzne kt. Bunlarn prototipi, iki nl Amerikan aydnnn, H. L.
Mencken ve George Jean Nathan'n 1920'de kendilerinin incelikli,
kltrl dergileri Smart Seti (k nsanlar) finanse edecek paray
bulmak amacyla kurduklar, Black Mask (Kara Maske) serisidir.
Black Maskte alan eitli kiiler, Erle Stanley Gardner ve Dashiell
Hammett de aralarnda olmak zere, daha sonra nl oldular.
Roman noir (Kara Roman) terimi oun krklar ve ellilerin sava
sonras edebiyat iin kullanlmtr. Bu trn balatcs olarak da
Marcel Duhamel'in heyecanl cinayet romanlarndan oluan Serie nol.Aziz Valentin Gn Katliam: 14 ubat 1929'da, ikago'da, gangsterlerin en nl kuruna dizmesi.

54

ire' (kara dizi) gsterilir. Ama bu doru deildir. Roman noir aslnda
otuzlarda dodu ve Black Mask gelenei iinden kt.
Polisiye romanda ilk byk devrim ite o zaman meydana geldi.
Bu devrimin iki egemen tipi Dashiell Hammett ve Raymond Chandler'di. Baka nde gelen isimler de buna eklenebilir belki: Belikal
Georges Simenon, Fransz Leo Mallet ve Kanadal Ross Macdonald.
Ama Simenon'un kahraman Mfetti Maigret de zaten baka bir gelimeyi temsil eder: zel dedektifin yerini normal polisin almas. Her
ne kadar Ross Macdonald'n kahraman Lew Archer daha ok bir
zel dedektifse de, otuzlarda meydana gelen dnmde yer almayacak kadar ge ortaya kmtr. Leo Mallet'in kahraman Nestor Burma, Hammett-Chandler tarzna iyice yaklar.
Cinayet Basit Bir Sanattr adl denemesinde Raymond Chandler
gerekte bu dn kuramlatrm ve balang tarihini Hammett'in
yaptlar olarak gstermitir. Bu dn, zellikle cinayetin hrs ve intikam gibi bireysel psikolojik drtlere dayandrld klasik dedektif
romannn asaletinden ani bir koputu. Kurgularn merkezinde artk
hem Birinci Dnya Sava'nn yol at burjuva deerlerindeki deiimin hem de rgtl gangsterliin etkisinin bir yansmas olarak
vahet ve zellikle zenginler arasndaki toplumsal yozlama yer
almaktadr.
Ama her ne kadar evredeki ve ortamdaki deiim yeterince gerekse de, Sherlock Holmes, Lord Peter Wimsey, Albert Campion, Philo Vance, Ellery Queen ve Nero Wolfe'la birlikte geleneksel trden
zel dedektiflerle de amaz bir sreklilik varln devam ettirir: gerek ve adalet hatrna, gerein ve adaletin peinde romantik biimde
kou. Sam Spade, Philip Marlowe, Mestor Burma ve Lew Archer,
mevcut toplumsal dzenle ilgili herhangi bir yanlsamadan alayc biimde uzak, sert karakterler olarak grlebilir. Ama alttan alta hala
birer santimantalist, ba dertte kadnlara hayr diyemeyen birer yufka yrekli, glnn karsndaki zayftan yanadrlar. Cinayet Basit
Bir Sanattr denemesindeki klasik bir paragrafta, bizzat Chandler bu
alayclk ve romantiklik bileimini betimler:
Bu adi s o k a k l a r d a n ne lekeli ne de k o r k a k bir a d a m gemelidir. Bu t r -

55

den bir romandaki dedektif byle bir adam olmamaldr. O, kahramandr; o, hereydir. Eksiksiz biri ve sradan biri ama yine de olaand biri olmaldr. ok ypranm bir deyile syleyecek olursak yle olduunu
aklna getirmeksizin ve phesiz yle olduunu sylemeksizin, igdsel olarak, kanlmazlk eseri olarak erefli biri olmaldr.

Bu portrenin safln saptamak zor deil, rgtl sula bireysel kar karya geli nosyonunun, yani Don Kiot tarznn, epeyce bir delikanl fantazisi yan vardr ve bu nosyonun yirmiler ve otuzlarn
toplumsal gerekliiyle hibir ilikisi yoktur. Sam Spade, Philip Marlowe ve Lew Archer'n maceralarnn inandrc olmas iin, eninde
sonunda kk sulularla urayor olmalar gerekir. Sank bir ngiliz sayfiye evindeki ackl bir kahya ya da amcas vasiyetnamesini
deitirmeden miras kapacak bir knt olmak yerine yerel bir kodaman, bir Hollywood yldz veya zengin bir maceraperest olabilir,
ama yine de nfuzu snrl olan bir suludur -gl bir Mafya stili lider veya byk bir irket deil.
Sert, alayc santimantalist, bu sulular inat sorgulamayla ve bir
yerden tekine devaml turalama yoluyla izleyip yakalayacaktr,
ipularnn zahmetli analizi ve bununla ilgili analitik akl yrtmeyle
deil. Bu izleyip yakalama srecinin ne knn bizzat kendisi,
klasik dedektif romannn "devrimi"nde yansyan burjuva deerlerindeki deimeye ipucu oluturur. Sert zel dedektifler, yine hl mkemmel birer bireycidirler ama artk eksantrik ya da zengin merakllar deil. Dedektiflik, ounlukla mtevaz olmakla birlikte onlarn
geim yoludur. lerini evden deil, bir brodan yrtrler ve oun,
olgunlama halindeki bir rgtn, bazen bir ortan, bazen bir sekreterin desteini alrlar. Bunlar, bir gzel sanat olan dedektiflik ile
byk lekli rgtl bir meslek olan dedektiflik arasndaki gei
aamasn olutururlar.
Raymond Chandler (Byk Uyku, 1939; Elveda Gzelim, 1940),
salt dolat kaplara baklarak deerlendirilmemelidir: ngiliz zel
okulundan gizli servise, ABD petrol sanayiine, toplumsal eletiri yazarlna, Hollywood'a ve McCarthy'cilie teslimiyete. Onun genel
olarak edebiyata ve zel olarak polisiye romana yaratc katks in56

kar edilemez. Ama yazlarndaki gdlenim byk ehir yolsuzluklarna duyulan aalama olduu iin, ideolojik tutumu ounlukla
yanl anlalmtr. Chandler'in yaptlarnda itham edilen hibir zaman ulusal deil, yerel iktidar yapsdr. (Aklma gelmiken, bu, ayn
zamanda Kat Mlkiyeti (1977) adl romannda olduu gibi, John D.
Macdonald'n toplumsal bakmdan daha eletirel abalar iin de geerlidir.) Onun ideolojisi, Stephen Knight'n doru olarak vurgulad
gibi, hl esas olarak burjuva ideolojisidir:
Btn romanlarda yeterince aktr ki, Agatha Christie'nin sunduu gibi,
kendi sonundan geriye doru gelerek ilenmi bir olaylar dizisine kahraman uyumlatrmaktan ok, sahne, yapya egemendir. Chandler'in
yarm dosya kad zerinde alma alkanl, kk apl gr alann netletirmeye ynelikti ve topyekn balantlar daha az belirginletiriyor, yeniden yazm srasnda kurguyu deitirmek yerine dikkatini
ayrntl konular zerinde younlatrmasn salyordu. Chandler, akayla kark yle der: kararszla dtm anlar, elinde bir silahla
bir adamn kapdan ieri girdii anlardr.
Sahneler, Marlowe'un karakterleri incelemesiyle denetlenir, bizzat karakterlerce deil; ve sahnelere egemen olan, onun bakalarna kar
duyduu ayrntl olumsuz tepkilerdir. Chandler, bu geliimi biimli bir
kurgu adna kesmeye yanamyordu; nk bu geliim, kendi amacnn
merkezi gesiydi. O, bir kahramann kiisellemi maceralarn yazyordu, yoksa toplumsal gerekliin keskin izgilerle getirilmi bir sorununu
veya modelini yaratan kurgular deil,
(s. 129, vurgular bize ait)

Toplumsal gereklik ve eletiri Chandler'i izleyen ve sert erkek zel

dedektif yaratclar iinde en verimli temsilci olan Ross Macdonald'da daha da gldr. Kendi lkesinde eitim grm bir Kanadal olan Macdonald (Hareketli Hedef, 1949; rpertici Souk, 1964;
Dolarn Grnmeyen Yz, 1965), Chandler'den daha ak biimde
antikapitalisttir; geri kahraman Lew Archer, Chandler'in kahraman
Philip Marlow'dan daha lml biridir: "Ben dedektifim. Bir tr yoksul
adamn sosyologu." "Aada uzanan tm vadiyi vaadedilmi bir toprak gibi dnebilirsin. Belki bir aznlk iindir. Ama yzme havuzu
57

ve zel uak pisti bulunan her klima cihazl iftlik evine karlk, ilerinde yitik gmen ii kabilelerinin yaad dzinelerle teneke
duvarl kulbe ve krk dkk rmork vardr."
Ross Macdonald'n sert kahraman Lew Archer hemen hemen
devreyi tamamlar. O neredeyse tmyle olaylarn bir rndr. Ele
ald davalar ounlukla kayplardr ve sanklarn izleyip yakalarken koullarn zorlamasyla o noktaya gelmitir ve kendi kiisel insiyatif de ortadan kalkar.
1945 sonras polisiye roman senaryolarmdaki devrime ton ve dildeki bir devrim elik etti. Agatha Christie'nin sakin, hatta bazen gevek stili ve Dorothy Sayers'in veya S. S. Van Dine'nin kibirli zekas,
erbabnn anlayabilecei akalar ve sahte karmaklyla birlikte,
yerini aralarn tutumluluuna brakr. Dolaysz, ta gediine koyan
diyalog, gerek zanaat halini alr ve ilenii de oun ustacadr. Bir
Nobel dl sahibi olan Andre Gide, baka iki Nobel dl sahibiyle karlatrd Dashiell Hammett hakknda unlar sylyordu (16
Mart 1943 tarihli Journal nin banda):
ok youn bir ilgiyle (ve diyebilirim ki hayranlkla) okuduum Dashiell
Hammett'n roman Malta ahini (1930), geen yaz evirisinden okuduum ve aka srayla yazlm ahin't, nce Adam'a (1934) ve adn hatrlayamadm bir drdnc romanna ok daha stn olan Kzl Hasat
(1929). ngilizce, en azndan Amerikan ngilizcesiyle okuduum birok
diyalog incelikleri hatrmda kalmaz ama Kzl Hasat ta ustaca yazlm
diyaloglar adeta Hemingvvay hatta Faulkner'a iaret eder gibidir; tm
anlat da beceriyle ve amansz bir alayclkla /kinizmle/ dzenlenmitir.
Bylesine zel trden bir ey oluuyla, gerekten onun, imdiye kadar
okuduklarmn en kaydadeeri olduuna inanyorum.

tki ncnn de adn saymak gerekir: her ikisi de gerek gangsterlerin yksnden esinlenen Donald Henderson Clarke (Louis Beretti:
Bir Gangsterin yks, 1929) ve William Riley Burnett (Kk Sezar, 1929). Burnett'in daha sonraki bir kitab, Yksek Sierra, Javier
Coma'nn sylediine gre (s. 43), Dilinger davasndan2 esinlenmitir ve rahatlkla bir gangster felsefesi denebilecek bir ey ierir (bunun bir yansmas, ok daha sonra Mario Puzo'nun Baba'snda gr58

lecektir): "Bak, bu lkede yalnzca bir aznlk btn paraya sahiptir.

Milyonlarn yeterince yiyecei yok; bu, yeterince yiyecek olmadndan deil, onlarn paras olmadndandr. Bakalarnnsa var. Peki,
parasz olanlar neden bir araya gelip ona el uzatmasnlar?" (Coma'nn kitabnda spanyolca olarak geen blmden evrilmitir.)
Ama gangster Roy Erle, bu szleri Burnett iin sylerken, kendisi
kollektif mlkszetirmeye deil, bireysel mlkszletirmeye bavurur. Bu, varlkl ve varlkszlar sistemini deil, sadece varlkllarn listesini deitirir.
Sert zel dedektif romanlarnda konu, dekor, lsup ve zmdeki
devrim, teknolojik bululara kadar geri gtrlebilir. Fotoraf ve demiryollar zgn "kimyapt" /whonunit/ iin neyse, filmler ve otomobil de roman noir iin odur.
Tpk bilahare heyecan romanlarnn nce gangster ykleri, sonra da gerilim ykleriyle sinemaya tamas gibi, roman
noiripularn incelemek yerine sulular izleyip yakalamak, iyi ina edilmi bir kurgu yerine bir sahneler zinciri koymak, sahneden sahneye
gittike daha hzl biimde atlamak- sinema filminin popler edebiyata tamasndan baka nedir ki? George Raft, Philip Marlowe'a yol
aar, o da Humphrey Bogart'a ve Hitchcock'a.
Mary McCarthy'nin, romanc Joan Didion hakknda yazd gibi
(New York Times Book Review, Nisan 1984):
Kamera gibi, bu zihinsel aygt da dnmez ama grntleri, tam da
dilsiz olduklar iin, ounlukla en usandrc ve rahatsz edici olan grntleri yanstr. Hatta, burada olduu gibi, bu grntler, seslendirildikleri zaman bile, sessiz kalrlar ve dnceden sersemletici bir biimde irenmeleriyie de bir lde rknt verirler.

2.John Dillinger: 1934'te ldrlen nl katil. Bu ayn zamanda FBI zel ajanlarnn
ateli silah tamaya ve tutuklamalarda silah kullanmaya yetkili klndklar yldr.

59

5. Dedektif Romannn deolojisi

lmn zihinleri megul etmesi insanlk kadar eskidir. lm, alma gibi, bizim kanlmaz yazgmzdr. Ama lm, arada zgl sosyoekonomik yaplarca belirlenen toplumsal koullarn bulunduu bir
doal felakettir. lmn nedenleri ve lm an, byk lde toplumsal koullara baldr. ocuk lmlerinin oran ve ortalama yaam sresi tarih boyunca epeyce deiiklik gstermitir. lmle ilgili
fikirler de yle. lmn toplumsal tarihi, yaamn toplumsal tarihi
hakknda deerli bir bilgi kaynadr.
Meta retiminin gelimesi ve genellemi meta retiminin ya da
kapitalizmin ortaya kmas, lme ilikin tavrlar derinlemesine deitirmitir. lkel toplumlarda ve hl esas olarak kullanm deerleri
retimine dayal snfl toplumlarda lm, doann bir sonucu gibi,
insanlarn kendilerini hazrlamak zorunda olduklar bir ey gibi grlr ve buna, o insanlarn, bir paras olduklar ailelerinin ve toplumsal gruplarn gsterdikleri dikkat ve ilgi de yardmc olur. te
yallara sayg ve atalar kltr bundan ileri gelir ki bu da lm,
yaamn doal bir sonucu olarak kabul etme abasnn bir
parasdr.
Deiim deerleri retimi ve dolamna dayal toplumlarda bireyler arasndaki rekabet, stnln ilan eder. nsanlar deneyimlerinin olgunluuna veya karakterlerinin salamlna gre deil,
korkun yar iinde gsterdikleri performansa gre deerlendirilirler. Bu yzden, bir i tutmadklar ve para kazanmadklar lde,
yal insanlar, bir yk olarak, gittike yararsz grlrler. Yallarn
korunmas giderek kiisizletirilir, anonimleir ve brokratik aygtlarca stlenilir.
60

Yallarn yazgsnn deimi olmasndan, bireyle toplum arasndaki ilikinin deimi olmasndan, deer ve parann, sermaye ve
zenginliin mutlak iktidarndan tr, burjuva toplumundaki yabanclam insanolu, emek ve kazancn kanlmaz aleti olan bedenin
btnln kafasna takar. Dolaysyla lme kafay ok daha fazla takar. lmn, yaamn kanlmaz bir sonu deil de afet kabilinden bir kaza olduu fikri de ite bundandr. Gerekten de kazalar, istatistik bakmdan artan bir lm nedenidir: trafik kazalar, savalar,
"uygarlk hastalklar". lme ilikin burjuva bilincinde ve muhakkak ki lm ideolojisinde, kazaya bal lm, ontolojik lmn yerini almtr.1
Boileau ve Narcejac, dedektif romannn ideolojisinin kknde
korkunun yattn iddia etmektedirler. Ama korku, hele lm korkusu, insanlk kadar eskidir. Bu, polisiye romann neden .. beinci
yzylda ya da Rnesans srasnda ortaya kmadn aklayamaz.
Polisiye roman, zel trden bir lm korkusu gerektirir; yle bir korku ki, kkleri aka burjuva toplumunun koullarnda bulunur. Bir
kaza olarak grlen lmden duyulan tedirginlik, iddete bal
lmden tedirginlik duymaya ve dolaysyla cinayetten, sutan tedirginlik duymaya yol aar.
Geleneksel olarak, bir zihin meguliyeti bakmndan, lm, antropolojik bir sorun (by, ilahiyat, felsefe) ya da bireysel bir trajedi
(kurumlam din, edebiyat, psikoloji) olarak ele alnr. Dedektif romannn zgl bir edebi tr olarak geliiyle birlikte, bu gelenekte belirgin bir kopu meydana gelir. lm -ve daha zgl olarak da cinayet- polisiye romann bizzat merkezinde yer alr. iddete dayal bir
lm iermeyen byle bir tek roman zor bulunur. (Paul Erdman'n
romanlar ilgin bir istisnadr.) Ama polisiye romanda lm, insann
yazgs olarak ya da trajedi olarak ele alnmaz. lm, orada bir soruturma nesnesi haline gelir; yaanan, ac ekilen, korkulan ya da
1. svireli dostum Marc Perrenoud, insaln lmle ilikisi konusunda ilk Marksist
tahlil denemesini yapmtr (Marx: lm ve Dierleri, mimeograf elyazmas). lmn
toplumsal tarihine ilikin iki yeni kitap olarak bkz.: Michel Vovelie, On Drdnc Yzyldan Gnmze lm ve Bat (Paris, 1983) ve Philippe Aries, lm Karsnda
nsan
(Paris, 1 9 7 7 ) .

61

Bu yzdendir ki dedektif roman, bir yandan su takibinin can alc

noktasna analitik zekay ve bilimsel ipucu toplanmasn koyarken,
sulularn neden su ilediklerini "aklamak" iin, ou kez de kr
tutkulara, delice planlara ve klinik delilie deilse bile byye ynelmelere bavurur. Conan Doyle'un, kendisi doast olana artan ilgisiyle bu elikiyi simgeler; bu ilgisi, ilerlemi yanda, onu, perilerin
varln ispatlamaya abalayan bir kitap yazmaya yneltmitir. Eer
bireysel tutku su ilenmesinde baat gd olsayd bile, yine de u
soru, yani neden verili bir toplumsal balamda giderek daha ok delilik ortaya kt ama bir baka balamdaysa byle olmad sorusu
gelecektir -klasik dedektif romannn asla sormad bir sorudur bu.
Klasik dedektif romannn bizzat yaps bu bileimi yanstr. Profesr Dresden'in Hollandaca yazd incelemesi lmle Kukla Oyunu'nda iaret ettii gibi, byle bir roman, ayn anda gerekliin iki
dzeyinde birden oynar. Bir yandan, herey gerek gibi ve aslnda
mmkn gibi gzkmelidir. Zaman daima tam olarak belirtilir, mekanlar kesin olarak, bazen haritalar ve baka krokilerle tamamlanarak verilir. Roman kiilerinin yaptklar en ince ayrntsna kadar betimlenir; giysileri ve fiziki grnmleri de. Ayn zamanda herey bir
mulaklk ve esrar perdesiyle rtlr. Ardalanda uursuz glgeler
gizli gizli dolar. nsanlar grndkleri gibi deildirler. Gerekdlk devaml olarak gereklikle yer deitirir. Simenon bu ztl -ve
bileimi- iki etkili cmleyle ortaya serer: "Maigret yoldan gelip geenleri seyretti ve Paris'in, ancak seyrek olarak, bir trajedide karlalan, esrarengiz ve anlalmas zor kimselerle dolu olduunu syledi." "Yeniden Bayan Maigret'nin sesini duymak, mobilya ve eyalarn
yerli yerinde olduu dairenin kokusunu almak gzeldi."
Dzensizliin dzene kavuturulmas, dzenin yeniden dzensizlie dnmesi, irrasyonelliin rasyonellii yerinden etmesi, irrasyonel altst olulardan sonra rasyonelliin yeniden salanmas:
polisiye romann ideolojisi ite tmyle budur.
Bu klasik dedektif romannn esas olarak Anglo-Saxon lkelerinde gelimi olmas rastlant deildir. On dokuzuncu yzyln ikinci
yars ve yirminci yzyln ilk yllarnda ngiltere ve ABD'de hkm
sren ideolojinin merkezi karakteristiklerinden biri, toplumsal olgu64

larn yorumlanmasnda snf mcadelesi kavramlarnn birer alet olarak yokluu ya da en azndan ar zayflyd. (ngiltere'de bu durum, daha nceki dnemlere kyasla bir gerilemeyi temsil etmekteydi.) Bu, burjuva toplumunun duralln ve hakim snfn kendine
gvenini yanstyordu. Genel olarak aydnlar ve zel olarak kitap yazarlar, topluma ister eletirel ister muhafazakar yaklasnlar, bu duralln, yaam bir gerei olduunu varsayyorlard.
Bu durumda, onlar iin, toplumsal dzene bakaldry su fiiliyle
badatrmak, isyankar proletaryay "sulu snflarla (popler AngloSaxon dedektif romanlarnda sk sk gzken bir ifadedir bu) zdeletirmek, doald. Doal olarak balayan ey ksa srede toplumsal
bir ilev kazand, hem de etkili bir ilev. Fransa'da ise, tersine, her ne
kadar salt burjuva izleyiciler iin kaleme alnm akademik yazlar
bylesi bir ifade kullanabilse de, popler romann kitlesel izeyicilerini
oluturan aa orta snflar ve okumu iiler, phesiz ki 1848 Devrimi ya da Paris Komn gibi deneylerden sonra bylesi nosyonlar
kabullenmiyeceklerdi. Tam da snf mcadelesi Anglo-Saxon lkelerine gre Fransa'da daha keskin ve daha politiklemi olduu iin, snf
atmasn kriminalletirmek ya da bu mcadeleyi bireysel atmalar
olarak snflandrmak, Fransa'da ok daha zor, dolaysyla ok daha
az etkiliydi; yle ki daha az yaygnlkta denenmiti.
lgintir ki, Almanya ve Japonya'da "ciddi" dedektif romanlar ulusal temellere ancak kinci Dnya Sava'ndan sonra, Hansjrg Martin, Thomas Andresen, Friedhelm Werremaier, Richard Hey, irene
Rodrian ve Ky gibi yazarlarca oturdu -geri J. D. H. Temme,
1860'larda eit eit polisiye romanlar yazmtr.2 Tarihin ancak bu
noktasnda, en saf anlamyla burjuva ideolojisi, hereye amil oldu.
Ama her iki durumda da, ciddi toplumsal altst olular -sava, yenilgi, yabanc igali ve pei sra muazzam ekonomik genileme- dnye2. Japon dedektif roman, 1920'lerde, Edogawa Rampo'yla balad (Nise Doka, ki Sen
Deerinde Bozuk Para, 1923) ama gerek geliimi kinci Dnya Sava'ndan sonra oldu;
ellili yllarn ortalarnda 14 milyon, yetmili yllarn ortalarnda da 2 0 milyon adet polisiye roman satld. Rampo'dan baka balca yazarlar Seicho Matsumoto, Masahi Yokomizo (Honjin Cinayeti Davas, 1947), Yoh ano ve Shizuko Natsuki'dir ( G e m i liin).
Btn bu atflar, Ellety Queen'e aittir Japonlarn Altn Dzinesi: Japonya'da
Dedektif
Roman Dnyas, Charles E. Tuttle, Tokyo, 1 9 7 2 .

65

vi dzen ve normallik havas tayan romanlar yazmay olanaksz latrd. Bunlarda suun balam zenginlik ve i hayatdr; bazen de
mtevazi lde eletirel bir toplumsal boyutu vardr.
Anlaml olarak da, bu romanlarn ounda bizzat sulular, birer
giriimci ve irket yneticisidir. Gdleri de hemen daima hrs ya da
mali glklerin basksdr.
Latin Amerika polisiye yklerinden oluan ve Donald Yates'in
yayma hazrlad hacimli bir antoloji (Latin Kani: Gney Amerika'nn En yi Polisiye ve Dedektif ykleri), 1972'de yaymland.
Hollandal yazar Erin Lakester, Gney Amerika Polisiye ykleri
(1982) derlemesinde, malzemeyi iki katna karm, hepsi de polisiye yklerle amatrce uram olan Borges, Cortazar, Gabriel Garda Marques, Ben Traven gibi nl yazarlarn yklerini de
katmtr.
Aa snflarn sulu haline getirilmesi, daha ucuz Anglo-Saxon
dedektif romanlarnn zel bir yanyken, yirmilerin ve otuzlarn klasik polisiye romanlarnda (rnein Agatha Christie'nin romanlar) da
orta snfa ait ve hatta zengin katillere raslamak da olaand deildir. Burada anahtar nokta, katilin snf kkeni deil, topluma uyumsuz bir kimse olarak, hakim snfn normlarn ineyen ve ite bu
nedenle cezalandrlmas gereken bir "knt" olarak sunuluudur.
Ayn cmleden olarak, ngiliz ve Amerikan polisiye roman geleneklerini birbirine benzetmek ancak ksmen dorudur. ngilitre'de,
ykselen kapitalizm, uzatmal bir tarihsel gelimenin rn olan pekimi bir devletle entegre olmu ve toplumsal styapyla ilgili olarak da, birok yar feodal styap kalntsyla birlemiti. yle ki klasik ngiliz dedektif romannda konsensusla kabul edilmi bir snflara
blnmlk genel havas vardr ve bu kabulleni, kullanlan dilde
bile kendini gsterir. Toplumsal sahnenin orta yerinde yer almayan
iddet, evreye itilmitir (smrgelere, rlanda'ya, iilerin oturduu
kenar mahallelere). Toplum grnrde istikrarl olduundan, devlet
greli olarak zayftr, Londra polisi silahszdr. Bu bir lde hatal
bir izlenimdi ama hakim ideolojinin ngiliz gerekliini yanstma biimini de bu izlenim belirledi; bylece, dedektif romannn ngiltere'de geliecei ereveyi de.
66

Dnya kapitalizminin merkezi, ngiltere'den ABD'ye kaydnda,

her ne kadar ABD kapitalizmi genilemesini srdrmekte idiyse de,
uluslararas sistemin genilemesi durmu, gerilemesi balamt. Bu
nedenle, Amerikan kapitalizminin bymesine, burjuva deerlere
azalan bir inan elik etti; geri bu deerler 1945'e deilse bile,
1929'a dek daha az istikrarl ve zengin kapitalist lkelere oranla
Amerikan toplumunda daha geni bir kabul grmekteydi.
Ama bu gerileme farkl bir tarihsel gelenekle, kapitalist dzenin
ve burjuva devletin farkl bir btnleme biimiyle birlemiti. Yar
feodal herhangi bir kalntnn ve pre-kapitalist kkenli herhangi bir
hiyerarik dzenin bulunmad Amerikan kapitalizmi, (klelik kaldrlm olduktan sonra) dnyadaki "en s a f kapitalizm olduu iin,
hkm sren toplumsal deerlerin gelenekteki kkleri daha az derindeydi ve ahali tarafndan btn btn sindirilmi deildi. Burjuvazi kendi devletine kar daha az sayglyd.
Yolsuzluk, iddet ve cinayet yalnzca Amerikan toplumunun evresinde deil, bizzat merkezinde yer alyordu. ngiliz kamu hizmeti,
burjuva toplumunun gerek bir hizmetkaryken ve ngiliz politikacs
da bilge bir halk adam olarak grlrken, Amerikan kamu hizmeti
on dokuzuncu yzyl boyunca gerekten yararsz saylmakta ve baarl politikaclar da birer dolandrc olarak grlmekteydi. O halde
daha batan, Amerikan polisiye roman, suu, ngiliz polisiye romanna oranla, toplumla ok daha eksiksiz biimde btnlemi olarak
sundu.
Tema hl bireysel karlar ve tutkular arasndaki atmadr ama
romanlardaki olaylar ngiliz polisiye romanlarna oranla daha az yapaydr, bir btn olarak burjuva dzenine daha az teetseldir. Tutku, hrs, g, gpta, kskanlk ve mlkiyet, yalnzca bireyleri birbirlerine drmekle kalmaz, giderek artan bir biimde de bireyler,
gruplar ya da aileler arasndaki atmalar ve hatta snf konformizmine kar bakaldrlar da ierir. Su, toplumsal merdiveni trmanmann ya da mali ykmlara karn kapitalist olarak kalmann bir
arac haline gelir. Su, korkutucu cehennemden yeniden kazanlm
cennete uzanan yoldur. Glgenin vcudu izlemesi gibi, o da Amerikan ryasna elik eden kabustur. Bir yanda Dashiell Hammett, Ray67

mond Chandler, Ross Macdonald ve hatta Ellery Queen ile te yanda

Agatha Christie, Dorothy Sayers, Anthony Berkeley ve John Dickson
Carr arasndaki fark, ABD'deki burjuva toplumunun bu zgllnden kaynaklanr.
Yine de, ngiltere, ABD ve Avrupa ktas lkelerindeki zgn ve
klasik dedektif romanlarnn ortak ideolojisi, z itibariyle burjuva
olmay srdrr. eylemi lm, kesin biimde tanmlanm kurallara gre ileyen adalet mahkemelerinde geerli ispata ynelik formellemi su takibi, sulunun kahraman tarafndan bir beyinler
aras muharebe gibisine izilen izlenmesi, "saf analitik zekaya indirgenmi insan bireyleri, insan davrannn mutlak bir yol gsterici
ilkesi konumuna ykseltilmi ksmi paralanm rasyonellik, toplumsal gruplar ve tabakalar arasndaki atmalarn yerine genelletirilerek kullanlan bireysel atmalar -btn bunlar pekala burjuva
ideolojisidir, burjuva toplumunda insan yabanclamasnn arpc
bir sentezidir.
Bu ideoloji, son derece eletirel ve incelmi okuyucular hari, btn herkes iin gl bir btnletirici rol oynar. Onlara, bireysel
tutkularn, drtlerin, hrsn ve bizzat toplumsal dzenin -burjuva
toplumu- ylece, eksikliklere ve adaletsizliklere baklmakszn kabul
edilmesi gerektiini ve sulular yakalayp yasa uygulayc mercilere,
mahkemelere, daraacna veya elektrikli sandalyeye gnderenlere,
yurttalarn ezici ounluunun karlarna hizmet ettikleri gzyle
baklmas gerektiini anlatr. Burjiva devletinin, mlkiyetin, hukuk
ve adaletin snf yaps tmyle gzden sakl kalr. Ksmi rasyonellikle birlemi topyekn irrasyonellik -burjuva yabanclamasnn
younam ifadesi- hkmn srdrr. Dedektif roman mutlu son
diyardr. Sulu daima yakalanr. Adalet daima yerini bulur. Sua asla prim verilmez. Burjuva yasall, burjuva deerleri, burjuva toplumu, sonunda daima muzaffer olur. Su, iddet ve cinayeti ele almasna karn, dedektif roman, yattrc, toplumsal bakmdan btnletirici bir yazndr.
S. Vestdijk, dedektif romanyla satrancn benzer ve benzer olmayan yanlarna dikkat ekmitir. Her iki durumda da snrl sayda
oyuncu ve kesin biimde greneklemi kurallar vardr ve bunlar ni68

telik itibariyle mekanik ve btn btne rasyoneldir. Her ikisinde de

gerekirci bir yan vardr; her hamle daha nceki hamlelerce belirlenip
bir sonraki hamleye yo! aar. Ama farkl yanlar da daha az arpc
deildir. Satranta, kazanan taraf, stn rasyonel beceri ve bellei
gerekten ortaya koyan taraftr (geri younlama yetenei ve bunun yan sra ar sinirsel tepki ve endie gstermemek de kazanan
belirlemede rol oynar). te yandan, klasik dedektif romannda, kazanan taraf, yazar tarafndan nceden belirlenir. Avlanm tilki gibi,
sulu asla kazanmaz. Bu, kuralna gre oynanan bir oyun deil, drst oyun kisvesi altnda, hileli bir oyundur. Cival zarlarla oynanan
bir oyundur. Burjuva rasyonellii, bir katnn rasyonelliidir.
"En iyi adam" asla kazanmaz; en zengin olan kazanr. zel mlkiyet,
yasa ve dzen, insan hayatna ve sefalete mal olsun olmasn, galip
gelmelidir. "En uygun olann (en zengin olann kastediliyor) kurtulmas" olaynn, kuralna gre oynanan bir oyun kisvesine brndrlmesi iin, dedektif, bir sper beyin olmal ve nceden belirlenmi
galip, en iyi oyuncu olarak gzkmelidir.
Birok polisiye roman yazar, boyal basnn verdii harlk uruna habire reten birer "mekanik yazar" olarak ie baladlar. Ama
onlar yazmaya iten i drt mekanik olmaktan te bir eydi. Julin
Symons, Bir Sanatnn Portresi: Conan Doyle adyla yazd Sherlock Holmes'in yaratcsnn biyografisinde, terbiyeli, yasaya saygl,
yurtsever ve tipik Viktorya dnemi burjuvas olan Conan Doyle'un,
tmyle zt kiilie sahip bir kahraman (kafal, Bohem, keman alan
bir uyuturucu dkn) yarattna iaret eder. Gerekte iki Conan
Doyle olduunu belirtir: "Dolgun surat, gr byklarnn ardnda bir
bakas gizliydi; kederli, akn ve rahatsz edici biri."
Edgar Allan Poe'nun ilk yazlarna, normal bir yaam srp geimini normal bir biimde salamasn da nleyen eziyetli endiesi ve
sanrlar egemendi. Birden Philadelphia'da Graham's adl popler
derginin editrl iini buldu. Yaamnda ilk kez durumu dzelmiti. Bu ii yitirmemek iin ar bir istek duyuyordu. Onun gotikromantik yazmn Morg Soka'ndaki Cinayetler1 deki saf rasyonalizme dntren ey bu drt myd? Bu, en azndan edebiyat tarihisi Howard Haycraft'n Dedektif yks'nn Hayat ve Devirleri'nde
69
I

ileri srd varsaymdr. Daha yal Thomas De Quincey iin de bir

koutluk gryoruz: onun sanrlar da Gzel Sanatlardan Biri Olarak
Saylan Cinayet zerine adl yaptnda akla uygun manta ve laubalilie doru bklmtr.
James Brabazon'un yazd Dorothy Sayers'in biyografisinde,
kendisininkiyle ayn entellektel ve ahlak ltlerine sahip bir
adamla normal iliki kuramayan ve dolaysyla kendisini (Bayan
Harriet) ve hayalindeki deal Ei (Lord Peter Wimsey) kitaplarnda
yanstan aka d krklna uram bir kadn grrz.
Georges Simenon'un durumu daha da aktr. Kendisinin de belirttii gibi 13 yana kadar ok dindar olup hatta papaz olmay istemitir. Sonra, cinsellii ilk tadyla birlikte "Grdm ki su ve gnah
hakknda btn sylenenler samaym. Duyduum btn gnahlarn hi de gnah olmadnn farkna vardm." (Sunday 77/nes'daki
rportaj, 16 Mays 1982). Dokunakl otobiyografisi Mahrem Anlar'
okuduumuzda derinlemesine mutsuz ve gnah ykl bir insan
kefederiz. Sekiz bini fahie olmak zere on binkadnla yattyla
vnr ama aktr ki ilk baka kadnlarla olmak zere, gerek insan
ilikileri kuramamtr. ("Bir kadn ne kadar sradan olursa, kendisi
o kadar ok "kadn olarak grlebilir, szkonusu eylem de o kadar
anlam kazanr.") Arl, sarholuu ve bencilliiyle ailesini derinlemesine mutsuz ettiinin farkndadr ve kz Marie-Jo'nun intiharndan en azndan biraz sululuk duymaktadr.
Yine de Mfetti Maigret, kk burjuva yurttalarn en sradandr. Drst bir gnn yorgunluu ve kazancyla karsna dnmenin
mutluluunu duyar. Bir fahieyi, hele binlercesini ziyaret etmeyi asla hayal etmeyecek biridir. Yazarn yaamas gerektiine inand
yaam, kitaplarnda yer alr. Ama bu inan ne denli drsttr? nk biraz para yaptktan sonra (mutlaka milyonlar olmas gerekmez)
kendisi ne de olsa bir seim yapt. Zayflndan tr yalnzca toplumsal ahlak asndan deil, ayn zamanda kiisel mutluluk asndan da, hatal bir seim yapt. Kendisinin de Paris gnlk gazetelerinden Le Monde'a aklad gibi (13 Kasm 1981): "Beni srkleyen hayattr... Kenar mahallelerde sefaletin yaylp dnya leinde
rttn grdm. Zenginleri grdm ve onlarn sefahat alemleri70

ne katldm." Ama bu gerekte kanlmaz deildi, deil mi? Bu durum, denetenemeyen drtlerin sonucuydu ve kendisini etkilemeyi
srdren bu drtlerden dolay sululuk duyan Simenon, bunu kitaplarnda yceltmeye alt.
Graham Greene, kendisini yazmaya iten gdlerin en ok bilincinde olan yazardr. Muhafazakar Alman tarihi Joachim Fest'in belirttii gibi (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 19 Nisan 1982), onun
kitaplarnn ardnda, "yaamnn bezginliinden ka ihtiyac, ac
olarak yaanan tekdzelik ve bundan korku ve ar risk deneyimiyle kurtulma" yatar.3 Burada ka yaznla karlarz. Bu yazn,
okuyucunun burjuva toplumunun hastalklarna katlanmasna yardmc olur ki yazarn hem gerek yaamla (Green'in yolculuklar ve
casusluk maceralar) hem de yazlaryla yapmaya alt kendi ka ihtiyacna karlk der. Ka Yollar adl otobiyografisinde, Greene unlar yazar: "Bazen kendime sorarm: yaz yazamayan beste
veya resim yapamayan insanlar, insanln durumunu karakterize
eden samalktan, karamsarlktan, panik korkusundan nasl oluyor
da kaabiliyorlar?"
Adam Hail, teknokratik bir casus olan kahraman Quiller'i, byk
irketler, kurulular ya da hkmetlerce kullanlanlar gibi ehresiz
bir teknisyen olarak izer. Bylece topyekn bir yabanclama resmi
izer. Bir ye adayna yapt konumasn okuduumuzda, u soruyla kar karya kalrz: bu, yalnzca Quiller'in evreni midir, yoksa
yazarn kendi i mitsizliini mi yanstr?
izgiyi gemeyi renmek ve kendi yaamn toplumun dnda srdr3. Bu iddet psikopatolojisi zerine, Jack Higgins'in Solo (Pan, Londra, 1 9 8 0 - 1 ) adl
heyecan romanndaki u pasaja baknz:
"Oyunun kurallar. Hedef onlar deildi."
"Oyun mu?" dedi Morgan. "Ne oyunu bu?"
"Bilmem gerekir. Uzun zamandr oynamakta olduun bir oyun. Dnyadaki en heyecan
verici oyun. Nihai rizikosu da bizzat hayatnn kendisi. Drste syleyebilir misin, hemen hemen ayn heyecan veren baka bir ey grdn m?"
"Sen delisin," dedi Morgan.
Mikali iyice arm grnyordu. "Neden? Ben ayn eyleri niformal olarak yapardm ve bunun iin bana madalyalar verilirdi. Tamamen senin konumun. Aynaya baknca grdn Mikali nl bir konser solisti ve psikopatolojik bir katildir. Morgan st dzeyde bir subaydr ve o da psikopatolojik katil gibi bir eydir.

71

mek [!] kendini insanlara kapamak, uzak durmak zorundasn. Orada

deerler farkldr. Biri sana dostluk gsterdiinde, onu reddetmeli, ona
gvenmemeli, ondan phelenmelisin; onda dokuz yanlacaksn ama
onuncusunda, dost olduunu sanp kapy aacan bir adam tarafndan
ucuz bir otelde pis bir lme kurban gitmekten bylece kurtulacaksn.
Orada yalnz olacaksn ve gvenecein hi kimse bulunmayacak; hatta
seni altran yerde, yanl bir zamanda, yanl trde bir hata yaparsan
ve grevi rezil ettiin ya da Bro'yu aa vurduun anlalrsa, seni kpeklere yem ederler. Ben de ederim.

Bylece, sokaklar arnlayan yalnz dedektifin niteliine ilikin nl

Raymond Chandler formlnden bir hayli yol alm oluruz.
Polisiye romana, gstergebilim (semiyotik) araclyla ilgi duyan
Umberto Eco, nl dedektif roman Gln Adh yazmaya iten kendi
i gdlerini aydnlatmaya almtr. Gerekte, 1978 Martnda kafasna esen bir kei ldrme arzusuyla gdlendiini belirtir (aynen byle!). Gerekten de, eer insann kendi kendisini ruhsal bakmdan zmlemesi bu kadar kolay olacaksa, btn bir meslek abucak yok olup giderdi.
Jack London, en byleyici ve dokunakl rnei sunar. 1916'daki
trajik intiharnn arifesinde, gelmi gemi en artc polisiye roman hemen hemen bitirmi durumdayd. Cinayet Ltd. irketi, tek gerek felsefi cinayet romandr. Bu roman, felsefede ve radikal harekette iki zt eilimi temsil eden iki birey arasndaki bir zeka arpmasdr. Bireylerden biri, toplumsal ktl kt bireyleri ldrerek ortadan kaldrma abasn temsil ederken, teki de toplumsal soruna, ezilenlerin z rgtlenmesi ve z kurtuluu yoluyla zm
bulmay arar.
London ie, Cinayet irketi'nin Nietzsche'ci kurucusu ile onun
Marksist can dman (ki ayn zamanda katilin kznn adr) arasndaki ilk tartmayla balar ve ince analizini kat kat aarak devam
eder. Cinayet irketi'nin ba, geleneksel anarkoterristlerin etkin
olamaylaryla dalga geer. Gerekte "mkemmel bir rgt" ina etmeye alr ve bunu yaparken, Stalin'in Zinovyevci ideolojik habercisi olmaya arpc biimde yaklar. Onun filozof-katillerinden bazlar, kat ahlaki ilkelere bal kalrlar ve yaamlarna mal olsa bile
72

bunlar inemeyi reddederler. Ama yan zamanda para iin adam ldrrler. te yandan Marksist kahraman, birazck anti-kahraman
gibidir -tuhaf bir bireycidir ve sonunda, bir yandan mitsizce kurtarmaya alt Cinayet irketi'nin efini ortadan kaldrr. Kendi z gdlerinden hareketle bir tek insan yaamnn kutsallna genel saygy formle edebilmekte ya da anlayabilmektedir ama bu sayg bile
onun bir dzine adam ldrmesine engel olmaz! Ama fanatike ilkeli
katildense, gerek idealist olan ve paraya kesinlikle ilgi duymayan,
kendisidir.
Bu anlaml romann btn tartmalar, maceralar ve gittike artan gerilimi, Jack London'n, kapitalizmin barbarla doru k
nsezisi, onun smr ve adaletsizlie olan nefreti, savatan duyduu tiksinti ve kendisini "uurumdaki insanlarla" zdeletirmesinden
-Troki'nin gznde onu bu an en byk devrimci dnrlerinden biri yapan budur- oluan ardalanna kar meydana gelir. Ama
bu strap verici yeniden deerlemeler ayn zamanda, Jack London'n
ektii ve sonunda intiharna yol aacak olan eziyeti yanstr. Kendisi siyasi bir izgide karar klamad; kendi kanaatleriyle uyumlu yaamay baaramad; eitli roman kahramanlarnda o denli dokunakl
biimde yanstt kiisel mutlulua ynelik umutsuz aray da baarszlkla son buldu.

73

6. rgtl Sutan
Suun rgtl Takibine
rgtl suun geni apta ortaya kmas ile birlikte, gerek yaamda su takibi ve sula mcadelede de orantl bir deiiklik olumak
zorundayd. Otuzlarda yasa uygulayc kurumlama tm Bat dnyasnda byk apta geliti. Suu ele alan edebiyatta da benzer bir gelime kanlmazd. Otuzlarn sonunda ve krklarn banda zel dedektif, yerini geni apl bir rgt tarafndan desteklenen polis memuruna brakmaya balad. Yeni bir polisiye roman tr, "polis ilemlerine arlk veren" bir tr dodu.
Charlie Chan, Mfetti Maigret ve Ellery Queen, tipik gei simalardr. Hawaii'deki polis rgtne mensup olmasna karn Charlie
Chan kendi rgtnden pek az destek almakta ya da hi destek olmamaktadr. Sonu olarak Charlie Chan, katille tek bana akl yartrr. Geri Mfetti Maigret kendi ubesinden yardm grr ama bu,
yaygn teknik uzmanla dayal bir rgtn yardm olmaktan uzaktr. Ellery Queen, bir polis mfettii olan babasyla ibirlii yapar ve
bylece zaman zaman polis kaynaklarn kullanabilir; ama o temelde
klasik dedektif yks tipindeki yalnz-kurt zmleyicidir. Polisiye
romanlarda polisin belirginlemesinin gerek iareti, sulunun izlenip yakalanmasnda temel ara olarak, bireysel zmlemenin yerini
rgtsel kaynaklarn almasdr.
Polis memurlar polisiye romanlarn kahraman olabildiler nk
bu edebi tre de yansd zere, burjuva deerlerinde bir deiiklik
olmutu. Snf mcadelesinin iddetlendii Birinci Dnya Sava
sonras dnem, st snfn, on dokuzuncu yzylda dman olduu
srekli devlet aygtna kar tavrnn deimesine tank oldu. Artk,
74

zorunlu bir bela saylmayan polis, burjuvazinin gznde toplumsal

iyiliin cisimlenii haline gelmiti. Bylece polis memurlar dedektif
romanlarnn kahraman haline geldiler ve bu kanlmaz gecikme giderilmi oldu.
Tm polis memurlarnn plep olmamas da, polisin, hor grlen
nesnelerden kahramanla geilerini kolaylatrd; kimi polisler st
snftan ya da hatta Ngaio Marsh'n Roderick Alleyn'i gibi aydn tabakadan gelebiliyordu. Gerek yaamda da meydana gelen bu deiiklik polis aygtnn gelimesinin, giderek artan hiyerarik yapsnn
ve bu hiyerarinin bizzat toplumsal hiyerari ile uyum iinde olma
ihtiyacnn bir yansmasyd.
Polisin, polisiye romanlardaki yldznn parlamasnn bir baka
aklamas da polisi halkn gznde merulatrma ihtiyacyd. Polis
memuru artk yalnzca en kaba dzeyde yasa ve dzen savunucusu,
hrszlara ve yankesicilere kar zel mlkiyetin muhafz deil, giderek en yce dzeyde, zel mlkiyetin bir kurum olarak savunulmasnda, dzenin savunucusudur. Sava, kriz ve devrim tarafndan
tehdit edilen zel mlkiyet piyasa gleri tarafndan artk otomatik
olarak yeniden retilememektedir ve dolaysyla srekli bir bask
mekanizmas ile desteklenmelidir.
Nihayet rgtl suun ulat boyutlar yeni yasa uygulama yntemlerini yalnzca gerek yaamda deil edebiyatta da zorunlu kld.
Elli amatre kar simltane oynayan bir satran ustas gibi, tek bir
dehann elli cinayeti bir anda zmesi mmkn deildir. Mafya'y
yalnzca zekayla altetmek de yle. Bunun iin, ada bilimin ve rgtl ynetimin tm tekniklerini kullanan daha da byk bir su takip mekanizmasnn kurulmas ve gelitirilmesi gerekir.
Bu teknikler polis rgtnn zerk ubelerinde uygulanr ve bylece iblmnn avantajlar ile bu almann sonularnn merkezilemesi birletirilir. Giderek incelikli hale gelen adli tp, lm nedenini ve lm ann belirlemeyi kolaylatryor. Laboratuvarlar kan lekelerini, toz zerreciklerini ya da kurbanlarn veya phelilerin giysileri stnde bulunan sa tellerini inceleyerek sanklar belirlemede
uzmanlayorlar.
Soljenitsin lk ember adl romannda insan seslerinin ayrdedilip
75

belirlenmesi ve bu bilginin tpk Bertillon sistemince1 parmak izlerinin snflandrm gibi belirli bir dzene koyularak polisin tm dnyada on milyonlarca insan hakknda bilgiyi bir merkezde toplayabilmesini salayacak bir NKVD projesi stnde alan uzman mahkumlardan sz eder. Giscard d'Estaing ynetiminde Fransz hkmeti lkede yaayan herkes iin doum tarihinden okul ve askerlik
kaytlarna, oturduu adreslere, dedii vergilere, tutuklanmalarna
vb.'ne varncaya dek her trl bilgiyi ieren merkezi bilgisayar kaytlar oluturulmas konusunda bir plan hazrlamt.
Bu muazzam bilimsel kaynaklarn yansra, pheli kimselerin
peine dme, iz srme, sulularn bulunmas olas yerleri gzetleme, yasal ve sahte-yasal elektronik dinleme skntlarna katlanmaya ve sonsuz bir sabr gstermeye hazr yzlerce, hatta binlerce polisin inat, rutin almalar sz konusu.
Kukusuz bu tekniklerin reym halindeki rnekleri Sherlock
Holmes'te ve R. Austin Freeman'n kitaplarnda grlebilir -ama
bunlar zorunluktan dolay reym halindedir, ikincildir ve geliigzeldir. Bunlar ada bir fabrikann blmleri deil, bir zanaatn evde yaplm gereleridir. Tm polis rgtnn gcn tayan polis
memuru, klasik dedektif romanndaki ba kahramann yerini aldnda, su takibi, ada bilimsel bir ticari iletme olarak olgunlua
eriir; tpk ada crmn, irketimsi su rgtleri, bireysel sulularn ve kk sokak etelerinin yerini alnca olgunlamas gibi.
Bylece artc bir eitlilikte miza, zevk ve psikolojik eilimlere
sahip polis mfettileri kahraman olarak ortaya kar.
Gerek nc belki de, edebi dedektiflikte tm polis kaynaklarn
kullanan Freeman Wils Crofts'un Mfetti French'idir. O, G. G. H. Cole'un Mdr Henry Wilson'u ve John Dickson Carr'n Yarg Bencolin
ve Mdr Hadley'i ile birlikte klasik polis-mfettii kahramanlar dizisinin prototipidir. Bunlarn iinde ncelikle Ngaio Marsh'n Mfetti Roderick Alleyn'ini, Stanislaw-Andre Steenan'n Komiser Wenl.Alponse Bertillon bir fransz kii lmcs ( 1 8 5 3 - 1 9 1 4 ) . 1882'de bedene degin belirgin ltleri, zel iaretleri, kiiliin zelliklerini kayda geiren bir kimlik saptama
sistemi gelitirdi. Parmak izlerinin kullanlmaya balamasyla sisteminden nemli lde vazgeildi.

76

ceslaw Vorobeitchek'ini, Claude Aveline'in Komiser Belot'unu, Arthur W. pfeld'in Mfetti Napoleon Bonaparte'n, Ruth BendelPin
Bamfetti Reginal Wexford'unu, Josephine Tey'in Mfetti Alan
Grant'n, John Creasey'in Mfetti Roger YVest'ini ve Mdr George
Gideon'unu, Ed McBain'in 87. Blge dedektiflerini, H. R. F. Keeting'in Amsterdam Komiseri Van der Valk'n (ve sonra karsn), Sjowall ve Vah'nn Stockholm Komiseri Martin Beck'ini, Chester Hilmes'n Harlem polis memurlarn, Tabut Ed Johnson'unu ve Mezar
Kazc Jones'unu sayabiliriz. Son zamanlardan da bunlara, her ikisi
de gerek polis eflerinden alnm Lawrence Sanders'in New York
Badedektifi Edward Delaney'i ile P. D. James'in Scotland Yard Mdr Adam Dalgliesh'ni ekleyebiliriz.
Bu polis karakterlirinden her biri polis romann belli bir ynde
gelitirir. Roderick Alleyn ile Alan Grant klasik kahramanlara en yakn olanlardr. Polis rgtnn yardmlarndan yararlanmalarna
ramen alma biimleri Charlie Chan, Phile Vance, Ellery Queen ya
da hatta Perry Mason ve Nero VVolfe'unkilerden pek farkl deildir.
Van der Valk, Martin Beck, Wanceslas ve Barlach, Maigret'e daha
yakndrlar. Tabii onlar ayak ileri ynnden Simenon'un kahramanna gre daha rahat saylacak bir destek grrler. Ama sonunda dayandklar ey psikolojik zmleme, ortam ve suun evresindeki
insanlar anlamadr. Onlar zme gtren ey, ipularnn donuk
bir yorumundan ok sezgileri ve duygulardr.
Mfetti Ghote, West ile Gideon, Tibbs, Da Silva, Mdr Adam
Dalgliesh ve hepsinden ok 87. Blge ekibi ve ef Delaney gerek polis dedektiflerine benzerler. Bunlar allagelmi soruturmalara,
ipularnn yorumuna, bilimsel kaynaklarn kullanmna ve nsezilerine, kuramlara ve kimi zaman da nyarglara nem verirler.
Hakettii ne kavumam "polis ilemlerine arlk veren" polisiye roman yazarlarndan biri de Janwillem van de Wetering'dir. Amsterdam' anlat Nicholas Freeling'inkinden ok daha gereki, dedektifleri Grijpstra ve De Gier ise Mfetti Van der Valk'dan ok daha
fazla gerek kiilere yakndr. Kimi kitaplarnda (szgelimi Kanaldaki Ceset, 1976) gerek gerilim, beklenmeyen bir zm vardr ve hayata, topluma, sua, sululara ve yasaya kar yasa ve dzenin kr
77

krne savunucularndan ok bugnn yaygn kukuculuuna yakn bir tavr ortaya koyar.
Sjwall ve Wah, "polis ilemlerine arlk veren" polisiye roman
yazarlar iinde en eletirel kafaya sahip olanlardr; polise olduu
kadar burjuva toplumuna kar da eletireldirler. Glen Polis Memurunda. burjuvazinin hoa gitmeyen dorular bastrmakta kullanlan
kitle iletiim aralar zerindeki denetimi etkili bir biimde
sergilenir.
Chester Himes'n Harlem dedektifleri (Harlem'de iddetli Bir fke, 1957; Cotton Harlem'e Geliyor, 1968) bambaka bir durumdur.
Bu sert kiiler temel olarak siyahlarla urar, beyazlarn yasasn
uygularlar. Onlar grevlerini yapmaktadrlar; nk peinde olduklar siyah dolandrclarn, gangsterlerin ve katillerin, Harlem'de yaayanlarn hayatlarn daha da dayanlmaz bir hale getirdiklerine
inanmlardr. Tanrm, onlardan ne denli nefret ederler! Himes, trajik bir ardalann -adaletsizlik, utan ve ac- her zaman var olduu,
kimi zaman en, kimi zamansa kaba olan Harlem manzarasnn
inandrc bir resmini izer. Kitaplar kimi zaman gereki, hatta polisiye yk maskesi altnda doalc romanlar grnmndedir. Ezilen
siyahlarn ounluu iin hibir temelli kar yol sunmayan acnacak
reformizmi unutmadan, bu temel gerekiliin doruluunu grmek
mmkndr.
Aslnda Charles Himes, kiinin iinde hi yaamad bir ortam
anlayabilme yeteneinin canl bir kantdr. Harlem'e hi ayak basmamtr. Missourili gen bir siyah olarak tecavzden yedibuuk yl
hapis yatmt. Bu korkun deneyim ve ABD'deki siyahlara kar gdlen rklkla gn be gn kar karya olmann sarstc bilinci
tm yazdklarn belirlemitir. Yaptlar yalnzca polisiye romanlardan ibaret deildir. (rnein otobiyografileri Acnn Nitelii, 1972 ve
Samalk Hayatm, 1976.) Steven F. Milliken onun hakknda ilgin
bir kitap yazmtr.
Grmze gre "polis ilemlerine arlk veren" polisiye romanlarn ak farkla en iyisi, talyan Fruttero ve Lucentini tarafndan yazlan Byk Patronun Gecesidir (1979). (Daha nce bu iki yazar
Torino st snfna ynelik gl bir talama olan Pazar Gnnn
78

Kadn (1972) adl bir kitap yazmlard.) Burada trn tm grenekleri terk edilmitir. Birey olarak kahramanlar yoktur. Komiser
Santamaria, iki katili ortaya kartan temel ipucunu kazara kefeden
sradan bir feminist sekreterin aralarnda bulunduu bir grubun koordinatrnden te biri deildir. Bu yapt, burjuva toplumuna kar
Simenon, Drrenmattya da Sjwall ve VVah'nn yazdklarndan ok
daha etkileyici ve keskin bir sulamadr. Fruttero ve Lucentini yetkililere rvet veren eksantrik milyarder ya da dnyay ele geirmeye
alan lgn kodaman tipine bavurmazlar. Onlar, yetkililerin bir
kesiminin, kilisenin, Hristiyan Demokratlarn, yerel Mafyann ve
mahalli futbol takmnn her birinin zel bir rol ad, iine girilmesi
mmkn olmayan bir ebeke vastasyla Torino kentine hakim olan
bir okuluslu irketin (bu durumda Fiat) bann gerek gcn sergilerler. Duruma baklrsa, Patron, etrafn hakimiyeti altna almak
iin gayret gstermek bir yana, artk onlarn farknda bile deildir.
Sunulan portre, bugn birok heyecan romannda yer alan zenginler
hakkndaki dehet yklerinden ok daha inanlr ve de statkoyu
tehir etmesi asndan da ok daha etkileyicidir.
Fruttero ve Lucentini'nin sz edilmeye deer iki ayr nitelikleri
daha vardr. Cinai soruturmalara yaklamlar asla dosdoru deil,
mulak ve ok ynldr. yk bir film kameras gibi bir noktadan
dierine atlar, bak as srekli deiir. Ama btn bunlar birbirine
ylesine ustaca balanmlardr ki gerilim artar ve okuyucu ne olup
bittiini anlamak iin srekli bir gayret sarfederek yorulmaz.
Daha da tesi slup ve zellikle diyaloglar kusursuzdur. Hammett, Chandler, Ross Macdonald ve Hemingway bile onlarla karlatrldklarnda snk kalrlar. letiim kurarak yaltlmlktan umutsuzcasna kurtulmaya alan ve bunu asla baaramayp kopuk, kesik cmlelerle konuan insanlar yanstan gereki diyalog, burjuva
toplumunun temel yabanclamasn oktaya koyar;
"Ltfen anne, bir ey bulduk ki..."
"Hayr, kusura bakma, sen beni dinle. Kendini bir hrsz, ya da Allah bilir ne gibi karakola gtrttn, btn gn de sen tutukluyken ben Bay
Salle'n omzunda alayp durdum. Onun da Cumartesi leden sonras

79

mahvoldu ve o..."
"Anne, telefon ettim de orda yoktun."
"Yoldaydm. Piera bana senin gene tutuklandn syler sylemez bir
taksi arp atlayp..."
"Anne, ben tutuklanmamtm. Bak ite buradaym. Ve Graziano..."
"yleyse burada ne yapyorsun? Bunun bir tesadf olduunu syleme."
"yle ama. Zaten Komisere anlatmtm Graziano'nun..."
"Ah," dedi bayan Guidi, "benim kayp kk kzm o buldu. O halde biliyordu ve bana srpriz yapmak istedi!"
"Hayr, hibir ey bilmiyordu ve beni merdiven boluunda otururken
bulduunda..."
"Nerde imdi o? Anlamyorum, ne merdiven boluu?"
"O da yukar kt, Graziano'yla birlikte."
"Brak u Graziano"yu. O da senle miydi?"
"Hayr, o zaten yukardayd. Arabada bir sre onu bekledim sonra ben
de ieri girdim ve merdiven boluunda oturdum."
"Anlamyorum, brak u merdiven boluu hikayesini. Sylesene bana,
neden ben bir budala gibi bir btn Torino'nun altn stne getirip seni
ararken sen bana bu harika srprizi yapyorsun..." (s. 1 7 4 - 1 7 5 )

Daha da iyisi:
"Hepsi bir anda konumaya balad.
"Olaanst. Gerek bir..." (Picco). "Kesinlikle fevk." (P. Bono). "L'Elixitden sonra en iyi kk kitap... (nl D.P.). "L'Elixi1 den daha iyi" (P.
Bono). "DIGOS'a katlmalsnz Profesr..." (Cucco Fiora). "Olmaz m?
Harika olurdu siz de..." (P. Bono). "Gerekten Profesr, eer karar verseydiniz..." (Picco). "Belki, fopos'Iar konusunda bize yardm edebilirdiniz..." (S. Maria). "Tabii! Eminim ki..." (P. Bono) "Ama Profesr Gabarino..." (Picco). "Tebrikler Profesr. Eer biz..." (Fiora, Guadagni, Rappa).
"Olmaz m?..." (P. Bono). "Ama Profesr Gabarino? Demek ona sz ettiniz sizin istisnai" (Picco). "Allah kahretsin, ne ilgim var benim" (Monguzzi)." (s. 2 4 7 - 2 4 8 )

80

7. rgtl Sutan Devlet Suuna

Birinci Dnya Sava ve dnya savalar arasndaki dnemde genel
kamuoyu yeni bir tr "su"la, kiilerin yaamlarna ve mlkiyetlerine
deil, devlete ynelik bir su tryle tant. Sulular kendi karlar
iin deil, baka hkmet ve devletlerin "ajanlar" olarak hareket ediyorlard. Devlet sularna -hepsinden ok casuslua- giderek artan
bu ilgi dedektif romanlarnn yeni bir tre, casus romanlarna yol amasn salad. Bir kez daha suun tarihi polisiye romanlarn tarihinin anahtaryd.
Kukusuz casusluk Birinci Dnya Sava'ndan nce balamt ve
casus romanlarn edebiyattaki ncleri ondokuzuncu yzyla dek
gitmektedir. Ancak bu olduka yeni edebi tr 1914'den sonra hzla
gelierek bir yanda "kaba" ve "ucuz" edebiyatla te yandaki "gerek"
edebiyat arasndaki snr at. Bunun bir nedeni iki dnya sava
arasndaki dnemde aydn kesimin belirgin temsilcilerinin ngiliz ve
Amerikan gizli servislerine katlmalaryd. Somerset Maugham, daha
sonra Graham Greene ve dierleri buna rnektir.
Julian Symons casus romannn kkenini, hasmnn deil de casusun gerek kahraman olduu ("iyi haydut" ile koutluk ok ak)
James Fenimore Cooper'n Casus (1821) adl roman olarak gstermektedir. Symons daha sonra, kendisi de eski bir istihbarat ajan
olan William Le Queux'dan (ngiltere'yi Bekleyen Tehlike, 1899;
1910 stilas, 1910); Erskine Childers'dan (Kumsaldaki Bilmece,
1903) ve edebi yetenekleri asndan baka bir kategoride yer alan
Joseph Conrad'dan (Gizli Ajan, 1907); John Buchan'dan (Otuz Dokuz
Adm, 1915) ve "Sapper"dan (Bulldog Drummond, 1920) sz
etmektedir.
Casus roman, Somerset Maugham'n Ashenden

ykleri

(1928)
148

ve Eric Ambler'in sava ncesi romanlarnda (rnein Dimitrios'un

Maskesi, 1938) olgunlua eriir. Bu tr zellikle kinci Dnya Sava'ndan sonra, John Le Carre (Souktan Gelen Casus, 1963), Len Deighton (Ipcress Dosyas, 1963) daha zayf kurguya sahip romanlar
ile Fransz Jean Bruce (OSS 117 lmedi, 1953) ve Dominique Ponchardier {Goril Sizi Selamlyor, 1955), ykleri espri dolu Alman Johannes Mario Simmel (Papaz Her zaman Pilav Yemez, 1960) gibi
yazarlarla en iyi rneklerine kavutu. Ayr bir rnek olan Graham
Greene daha sonra ele alnacaktr.
Casus romannn ayrntl bir tarihini ABD'nin Souk Sava ve
Detant yllar boyunca d politikasndaki gelimeler silsilesiyle ve
bunun sonucu olarak ba kt adamlar kimliindeki deiikliklerle
(Ruslardan inlilere, Kballara, terristlere, Arap petrol eyhlerine,
kk adalardaki zel ordular ile ehreleri bilinmeyen, g delisi
milyarderlere - Modesty Blaise romanlarndan birindeki Gabriel gibi- gei ve imdi ounlukla uluslararas terristlerin destekisi olarak tekrar Ruslara dn) balayabilir. Casus romannn kurgusu,
genel olarak Dmann gizli plannn, Dmann kendi kampnda Bizim Tarafn baarl bir kar harekat sonucu Dmana kar dntrlmesine -genellikle en son anda- dayanr. Geri durum fazlasyla aleyhinedir ama Usta Casus, daha yksek bir form, stn bir teknoloji, daha iyi rgtlenme ve keskin zekas sayesinde sonunda
kazanr.
Klasik dedektif romanndaki Sper beyin'le koutluk aktr. Kukusuz fiziksel, cinsel ve teknolojik abartmas ile James Bond tipindeki sper casusta bir miktar ocuksu hayalcilik vardr ama bu Sherlock Holmes, Rouletabille ve Arene Lupin gibi klasik kahramanlar
iin de geerliydi. Ama Somerset Maugham, Graham Greene ve Eric
Ambler'de aka bu tip kiiler yoktur. Sper kahramanlar burjuva
toplumunun genel geliimi ile daha yksek bir dzeye kartlmaldrlar: makinelemenin artmas, teknolojinin ve retici glerin daha
da gelimesi, meta retiminin daha da eitlenmesi, tketim toplumunun douu, bireyin daha da yabanclamas ve bu yabanclamann yeni ve nceden tahmin edilmeyen boyutlar. Bir sper casusun yalnzca analitik bir sper beyinle donanm olarak yaayam82

yaca aktr. Ve nc Teknolojik Devrim srasnda byle yapmas

da beklenemez.
Genel dedektif romannn aksine casus romannda kt adamlar
daha batan gayet iyi tannrlar. Kimi zaman da bunlarn kimliinin
belirlenmesi kurgunun unsurlarndan biridir. Bunlar Devletin Ba
Dmannn ajanlardr. Sorun onlar tanmlamak deil entrikalarn
boa karmaktr. Yine de esrar esi hep bizimledir. birlikiler,
destekleyiciler, operasyon aralar, taktikler ve ou kez de dmanln nedeni gizli kalr. Bu nedenle casus roman ilk bakta grndnden daha ok benzer dedektif romanna.
Ancak devlet suu hibir ekilde casuslukla snrl deildir. Tpk
casusluun daha genel politik entrikaya bulamas gibi, saf ve basit
casus yksnde politik heyecan roman doar. Diktatrlklerden
(gerek Bat diktatrlklerinde gerekse szde sosyalist lkelerde) muhalif politikaclar karma ya da kurtarma planlar, Latin Amerika ve
Afrika lkelerinde, Yunanistan ve talya'da ve hatta ABD'de askeri
darbe dzenleme giriimleri, Amerikan Bakanlarn karma, ynetme ya da denetim altna alma gayretleri hep politik heyecan romanlarna konu olmulardr. Eric Ambler, Graham Greene, Victor Canning
ve Morris West bu tr denemilerdir. (Benim grme gre Dou
Almanya'daki bir politik cinayeti anlatan Uwe Johnson'un Jakob Zan
Altnda, Robert Merle'nin Yunusun Gn gibi West'in Palyao ve Semender adl kitaplar "gerek" edebiyat kategorisine girer.)
Gerek yaamda politik entrika ile casusluk ylesine karmak bir
biimde iie girebilir ki "meru" politika ile gayrimeru faaliyet arasndaki snr tmyle belirsizleir ya da ortadan kalkar. Sulularn
devlet ilerinde byk lde kullanlmasnn (yaygn bin biimde
ilk kez Naziler tarafndan uygulanmtr) en arpc rnei, ABD askeri yetkilileri tarafndan kinci Dnya Sava'nda Mafya'nn
kullanlmasyd.
Casus romannn yaygn ahlaki mulaklnn belki de en radikal
bir biimde ortaya konulduu rneklerden biri son yllarn en baarl heyecan romanlarndan olan Cruz Smith'in Gorki Park (1981) adl
kitabdr. Moskova'da geen bu kitap Sovyet brokrasisinin orta tabakalarnn gdmlerini, ideolojisini, yaam biimini ve her konuda83

ki yozluunu gl ve inandrc bir biimde ortaya koymaktadr.

Tm kitapta gerekten de tek namuslu kii olan kahraman, Moskova Milisi'nde bir bamfettitir. Balca kt adamlar ise dnya
samur piyasasndaki on yllk Rus tekelini krmaya alan New
Yorklu katil bir iadam ile hrs yznden Amerikal ile gizli ittifaka
giren bir Sovyet devlet savcsdr. Amerikal, zaman zaman ibirlii
yapan kurumlar olan FBI ve KGB'ye muhbirlik yapmaktadr. KGB,
Sovyetler Birlii'nde herkesin korktuu ve nefret ettii bir kurum
olarak gsterilmektedir ama nderleri devletin karlar iin almaktadr. te yandan FBI, bir mekanizma olarak, dar, irketsel gdmleri ile hareket etmekte, farkl amalar uruna olmakla birlikte
tpk KGB gibi katillerin suunu rtbas etmektedir. Vazgeilmesi
mmkn olmayan Yaama, zgrlk ve Mutluluun Peinde Koma
Hakk'na ne olmutur? Ne yazk ki, bireysel meta reticileri ve dev
irketler arasndaki amansz rekabet grntsne brnm devletler aras amansz rekabet tarafndan yok edilmitir.1
eriin dnmnn biimde de bir dnme yol at ve
kendini buna uydurduunu bir kez daha belirtmek gerek. Tpk Graham Greene ve John Le Carre gibi yazarlarn ciddi casus yksn
yaratmalar gibi ouveau roman (yeni roman) sahneye karak roman tarihinde yepyeni bir blm balatmtr. Bu yeni biimin uygulayclar arasnda Rus Vladimir Nabokov, Arjantinli Borges ve
Fransz Alain Robbe-Grillet gibi nl yazarlar vardr. Her zaman
rastlanan trde olmasa da, her de casus romanlar yazmlardr:
mitsizlik (Nabokov), atallaan Patikalar Arasndaki Bahe (Borges) ve Randevevi (Robbe-Grillet).
Bu eserlerin ilgin yn, ipularnn klasik "okunuunu" amalar, ya da hatta tersine evirmeleridir. Geleneksel olarak bu okunu
tek anlamldr: esrarn tek bir zm olasdr. Nabokov, Borges ve
Robbe-Grillet'nin romanlarnda, bunun aksine, ipularnn olas birka okunu biimi vardr ve esrarn zm eitli ve mulak kalr.
Aslnda zm yoktur. Bu kimi edebiyat eletirmenlerini, novveau
1. ki Sovyet gmen yazar, Edward Topol ve Fredrikl Nazasky, benzer bir bakla
bir kitap yazmlardr. Kzl Meydan (Londra, 1983) adl bu kitap, Sovyet kurulu dzeni
hakknda bilgilerle doludur. Naznausky, SSCB'de 2 5 yi ceza avukatl yapmtr.

84

roman'n, dedektif romannda zmnen var olan ama gerekletirilmemi olan potansiyeli yerine getirdiini iddia etmeye yneltmitir. Atouveau roman nihayet "ciddileen" polisiye romandr.
Casus romanndaki ahlaki mulaklk alaycla /kinizme/ yol
aar. Ama ok farkl alayc trleri vardr.
Son tahlilde dnyann hl yi ile Kt arasndaki bir mcadele
arenas olduuna bizi inandrmaya alan lan Fleming (ve de VVilliam Buckley ya da Gordon Liddy) gibi gizemci alayclar vardr. Kremlin'in "ehresiz krk apkalar"yla ya da SPECTRE2 gibi acmasz rgtlerle kar karya geldiinde yi, kimi zaman, kanlmaz olarak
kt aralara bavurur.
Bir de casus ve kar casuslar ayn dzeyde ele alan alayc alayclar vardr. Bunlarn saylar artmaktadr: Trevenian, Cruz Smith ve
biroklar.
Nihayet bundan burjuva toplumu ve meta retiminin sorumlu olduunu bilen ama bu konuda hibir ey yaplamayacana inanan
akl banda alayclar vardr. Tm ktlklerin kkeninin para olduu hakknda btn u sylenenlere bakn:
David S. Gross, "hayale dayal edebiyatta para nemlidir; nk
para yaamlarmzdaki en nemli hayallerin kaynadr," diye yazyordu, Para zerine Konumalarda. The New York Timegda (13 Haziran 1981) bu kitap hakkndaki eletiri yazsnda, Anatole Broyard,
baarl yazarlar tarafndan bu "hayallerin" nasl grld konusunda ok yerinde olarak u yorumu yapyordu: "Para zerine Konumalarda sz edilen ada yazarlardan ounun, hayalleri iin
olduka byk paralar aldklarn dnmek ok ho. Eskiden, roman yazarlarnn paralan olmad iin para konusunda yazdklar
dnlrd. imdi parayla kiisel olarak tanmann verdii belagatla sz ediyorlar paradan."
Daha da iyisi, ClA'nn denetimindeki deli bir doktorun azndan
u liberal-demokratik inanc dile getiren VVilliam Goldman'e kulak
verelim:
2.Special Executive for Counter-lntelligece Terrorisme Revange and Extorsion. Tlunderbaltde lan Fleming'in uydurduu zel karlar gerekletirmeye ynelik zel rgt.

85

B a n a o n u n iin K k h a y v a n l a r a k a r iyi d a v r a n a n , eli a k , T a n r ' n n

iyi y a r a t k l a r n d a n biriydi d e m e y i n ; n k i n s a n c l l k d a i m a p h e l i bir
k a v r a m o l m u t u r v e n e y s e ki g n b e g n l m e k t e d i r . O n u n iin r e s s a m d da d e m e y i n b a n a ; n k y a k n y z y l l a r a d e k s a n a t l a r a , c z z a m l lardan

biraz

daha

iyi

davranlrd

ki

ben

bunu

pek

de

yanl

bulmuyorum.
B u g n n e m l i olan ey, b u g n iin n e m l i o l a n t e k ey, y a a y a k a l m a k tr. V e y a a y a k a l m a k d a silah d e m e k t i r . s t n silahlar. N o k t a . S o n . ( D e -

netim,

1982, s.262)

Casus romanlar ile klasik dedektif romanlarnn gerekte ortak yn, ynl kimlik aratrmasdr: suu kim iledi; kt adam hangi
kimlie brnmtr; katil -ya da casus, ya da lgn milyarder ya
da tertipi- "kii" olarak nasldr (insan olarak deil, nk polisiye
romanlarn psikolojisi genel olarak, karmak ve elikili kiilerin ortaya kmasna izin vermeyecek kadar tek boyutludur.)

dayanr, bilin daha batan blnmtr. Bylece toplumsal normlarla kiisel ihtiyalar arasndaki elikilere dayanan bireysel dram
ortaya kar. Normal koullar altnda bu eliki kstlanr ve bastrlr;
zellikle kiisel ihtiyalar tatmin edilemedikleri zaman. Polisiye ve
casus romanlar bu kstlamalar, tatminsizlikleri, basklar gevetir,
elikilerin serpilmesine izin verirler. "Kim yapt" sorusunun ardnda
snfl toplumun yar gizli, temel sorusu sakldr: "Sen gerekten kimsin? yi misin, kt m? Ahlakl msn, ahlaksz m? Tanrnn kulu
musun yoksa eytann m?" Ama tabii ki kii ne olduunu asla bilmez ve bu toplumda insanlk bilince (veya zbilince) sahip olmadan
bilinli davranr. Ciddi edebiyatta tekrar tekrar bunun stnde durulur; erkek ve kadnlar hem iyidir hem de kt. Dedektif ve casus romanlarnda bunun da giderek daha iyi anlalmasna karn bizzat
romann teknii, niyet her ne kadar bunun aksi olsa da, temel olarak
yi ve Kt'l bir Maniheizmi ima eder.

Bu kimlik aratrmasnn ardnda burjuva toplumunun temel niteliklerinden biri yatar. Bu toplumdaki birey blnmtr. Fabrikada artkdeeri skp alan biri olaraktan, pazarda satc ve alc olaraktan, kapitalist rekabeti olaraktan burjuva ya da st orta snf insan acmasz, ahlaksz, kurnazlk ve hile dolu olmal, "oyunun kurallarna" sayg gsterirken bile bir "sulu" gibi davranmaldr.3 Ama
birer yurtta olarak bireyler eitlie sayg gstermelidirler: bir kii
bir oy, herkese eit adalet. Onlar, zel mlkiyet sahipleri olarak sermayelerini ocuklarna miras brakabilmeyi gvence altna almaldrlar: evliliin kutsall buradan gelir. Ama doal drtlere -ki cinsel
drt bunlarn balcalarndandr- sahip kadnlar ve erkekler olarak,
tatmini, ailelerinin dnda aramaldrlar. Yaam ifte standartlara
3 . "iddet, rgtl suun balca amac deil, kr en oa karma hedefinin aralarndan biridir." "rgd su toplumsal bir kurumdur. yi ya da kt veya hem iyi hem kt bir ey olup olmamas, ahlaki bir yarg sorunudur. Ama etik bir yana, rgtl su da,
din, siyaset, i hayat, sendikaclk, askeriye ve eitimle ayn kategoridendir. O da, bu
kurumlar gibi, ortak bir ama etrafnda toplanm bir grup insann doal ifadesi olarak
ortaya kar." Bu kaydadeer gzlemin yazar, nde gelen Amerikal sendikaclardan
Gus Tyler'dr. Alntlarsa, Francis A. J. lanni ve Elizabeth Ress-Ianni'nin u kitabndandr: Su Toplumu: Amerika'da
rgtl Su ve Yolsuzluk, New American Library,
New York, 1976, s. 2 7 3 ve 119.

86

87

8. Seri retim ve Kitlesel Tketim

Dedektif romanlarnn gerek kitlesellemesi, karton kapakl/
paperback/ kitap devrimiyle gerekleti. Bu yolu, Penguin yaynevinin ilk dk maliyetli dizileri ile ABD'de Simon ve Schuster yaynevinin cep kitaplar (geni piyasa tekniklerini yaymcla uygulamalaryla) ve kinci Dnya Sava srasnda ABD silahl kuvvetlerini
ok sayda ucuz kitap ihtiyac at. Almanya. Fransa ve ngiltere'de
daha geni bir pazar hedef alan ciddi kitaplar daha ucuza mal etme
uygulamas Birinci Dnya Sava ncesine uzanr ve yaymcln bu
yzyldaki genel yaylnn bir parasn oluturur. Ama kinci Dnya Sava'nda ABD askeri gc ile Amerikan pazarnn boyutlar gznnde bulundurulduunda, yaymclk ve okuma alann nitel olarak deitiren, ite bu ikisi iin retilen karton kapakl kitaplar ve
cep kitaplaryd. Neredeyse bir gecede okuyucu says binlerden milyonlara kmt. Son yirmi ylda ngiltere'de yaymlanan karton kapakl kitaplarn says ylda bir milyar amtr. Ucuz kitap retimi
hibir ekilde "popler" edebiyat alanyla snrl deildi -ciddi romanlar, klasikler, hatta bilimsel eserler ve incelemeler de yksek tiraj yapyordu- ama bu yaygn retimin ok nemli bir blmn esrar romanlarnn oluturduuna hi kuku yok.
Geri kesin bir rakam vermek olanaksz ama toplam karton kapakl kitap retiminin drtte biri ile te biri arasnda bir miktar
muhtemelen u ya da bu trde "heyecan" roman kategorisine girebilir. 1945'den beri polisiye romanlarn 10 milyardan fazla sattn
sylemek abartma olmaz. ngilizcenin balca dil olduu kolaylkla
sylenebilir ve onu olduka uzaktan Franszca, spanyolca, Almanca
ve Japonca izlemektedir: yllk Franszca satlar 3 0 milyonu, Alman88

ca satlar ise 20-25 milyonu bulmaktadr; Japonca satlar altmlarn ortasnda 14 milyondan yetmilerin ortasnda 20 milyona ykselmitir. imdiye dek en ok satan yazarlar, 500 milyonluk dnya sat ile Agatha Christie, 300 milyonla Edgar YVallace, 300 milyonla Georges Simenon, 300 milyonla Alman Jerry Cotton dizileri, 150 milyonla Mickey Spillane, 150 milyonla Alistair MacLean, 100 milyonla
lan Fleming'in James Bond dizileri, 100 milyonla Frederick Forsyth
ve 100 milyonla San Antonio'dur.
Karton kapakl kitap devrimi, tam polisiye romanlarn piyasas
dmese bile durgunlamaya balad bir dnemde bir Tanr arman gibi yetiiverdi. 1930'larda birok polisiye roman yazarnn kitaplar en fazla birka bin satyor ve dn kitap veren ktphanelerin mdavimlerince okunuyordu. (Philip van Doren Stern, Howard
Haycraft'n ad geen kitab iinde, s. 531). Ancak karton kapakl kitap devrimi piyasay milyonlarca yeni okuyucuya ulaacak kadar
geniletti.
Peki neden? Polisiye romanlarn bu olaanst ekicilii nasl
aklanabilir? Dedektif yks, on milyonlarca insanda hangi temel
psikolojik ihtiyac karlyordu ve bugn de karlamakta? Neden bu
ihtiya elli yl nce deil, otuz yl sonra deil de zamann belirli bir
noktasnda -kabaca 1930'lardan 1950'lere dek- zellikle belirginleti? Bir metann kullanm deeri olmazsa deiim deerinin de olmayacan biliyoruz. Dedektif romannn muazzam ticari baars bylesine bir kullanm deerinin varln kantlar. Ama bu tam olarak
nedir?
Psikolojik bir ihtiyatan sz ettiimizde, tarihsel olmayan -bu nedene de doru olmayan- varsaymlardan kanmak istiyorsak bu terimi tanmlamaya zen gstermeliyiz. nk dedektif romannn poplerliini ayakta tutuyor gzyle baklan baz bilinsiz saldrgan
drtlere, igdsel kan tutkusuna ya da lm arzusuna yaplan kolayc atflara sk sk raslanyor. imdi bu tr bilinsiz drtlerin, itkilerin, dile gelmeyen tutkularn ve bastrlm zevklerin, trmzn
kaba ve hayvans gemiinin mirasnn, polisiye romanlarn poplerliini ve kitlesel tketimini olanakllatrd ak ak grnyor.
Ama olanak dahilindeki her ey her zaman gereklemez. Dedektif
89

148
romanlarnn seri retiminin artn insan tutkular ve itkileriyle
aklamaya almak, esas olarak tarihsel olan olaylar bireysel psikolojiyle aklama abalarna benzer: deiiklikleri, kendisini srekli
duyuran etkenlerle aklamak inandrc deildir; baka bir deyile,
deiiklii deiiklik yokluuyla, hareketi dengeyle, sreksizlii devaml olarak faal olan glerle aklamak inandrc deildir.
Ne de olsa saldrgan drtler, kan tutkusu ve lm arzusu iki
bin, be yz ya da iki yz yl nce de vard. Birok corafi-kltrel
blgede toplumsal yaam boyunca -savata ya da dier iddet biimlerinde, dinlerde ve kltlerde, sanatsal ve edebi yaratmda- bunlarn
saysz ifadesi bulunabilir ve bunlar polisiye romanlarn seri retimi
ve tketiminde ifade bulmamtr. Bu nedenle bu zgl edebi trn
kitlesel patlamasnn aklamasn esas olarak ve yalnzca bireysel
psikolojinin bylesi etkenleriyle snrlamak esrar romanlarnn zgll hakknda hibir ey aklamamak demektir. Bireysel psikolojinin bu etkenlerinin ok daha genel toplumsal evrim olgusu iinde
btnletirilmesi ya da kapsanmas gerektii aktr. Bylece gerek
soru akla kavuur: hangi toplumsal evre, hangi toplumsal basklar kadnlar ve erkekleri (belirlenmesi gereken oranlarda bilinli
ya da bilinsizce) kimi itkilerini -isterseniz saldrgan drtler, kan
tutkusu ve lm arzusu da dahil- polisiye romanlar satn almak ve
okumakla tatmin etmeye yneltmitir?
En ak olan nedeni belirtmekle bu ie balayalm; nk ne denli ak olursa olsun, polisiye romann popler baarsn inceleyen
birok yorumcu tarafndan bu bir lde ihmal edilmitir. iddet
hakknda yazlanlar okumak, iddete tank olmann ve bundan holanmann (masum) bir biimidir -her ne kadar rpertici, utandrc
ve sululuk hissi verici olsa da. Bu, iki fenomenin eanl olgunlamasn ima eder: bir yanda 14 ya da 15 ya kapsayacak biimde genel eitimin yaygnlamas ile kitle okur yazarl; te yanda iddetin bilfiil uygulanmasnn, yerini iddetin bakalarnn tecrbelerinden renilmesine brakmas (gerekten var olduu lde Vahi
Batda kovboylar silah atma konusunda bir ey okumak zorunda deillerdi, bunu bizzat kendileri uyguluyorlard).
Bu anlamda, polisiye romanlarn kitlesel tketimi, uygarln ge-

limesiyle ilgili bir olgudur. Cinayet hakknda roman okumak bizzat

cinayet ilemekten daha iyidir. stelik bu zel ycelim /sublimation/
biiminin bir anda mmkn olduu zaman erevesi, dedektif romannn kitlesellemeye balad an az ok kesin bir biimde saptamamza olanak salar. Kitle okuryazarlnn -ve de buna yol aan ekonomik ihtiyalarn- tarihsel dinamii veri alndnda, bu olayn daha nce gereklemesi mmkn deildi. Hatta milyonlarca kii iin
ortak bir dil (kelime hazinesi) olduka yenidir. On dokuzuncu yzyln byk blmnde "aa" ve "st" snflarn olduka farkl kelime
hazineleri vard.
Ama eer dedektif romanlarnn kitlesel tketimi belli bir uygarlk dzeyinin (hatta uygarlk geliiminin diyelim) bir kant ise, bu
ayn zamanda ayn uygarln ksmi, elikili ve kendini inkar eden
doasn da gstermektedir. Ne de olsa saldrgan drtleri yceltmek
iin cinayet kitaplar okumaktan daha yksek, soylu ve insanca yollar vardr. Burjuva uygarl ayn zamanda hem uygarlk hem de uygarla kar isyandr; uygarlk ve zmsenmemi (ya da yar zmsenmi) bir uygarlk. Pazar yasalarnn gizli eli, fabrika disiplininin
kat kurallar ve ekirdek ailenin, otoriter okullarn ve baskc cinsel
eitimin (ya da eitimsizliin) despotizmiyle zorla kabul ettirilen,
bunlarn tmnn birey zerine diktatrce bir disiplin uygulad bir
uygarlk.
Burjuva uygarl, insanlarn inandklar iin deil ceza korkusuyla sayg gsterdikleri yasalarla dayatlan uygarlktr. Saysz tatminsizliklerden doan -ve bunlara yol aan- bir uygarlk. Yeni itahlarn uyandrlmas gerektii yeni metalarn retimi, sermayenin giderek byyen yeniden retimini olanakl klan mekanizmalardan
biridir. Ve burjuva uygarl, iddetten doan ve "uygar yaam"n kylarnda giderek artan iddete yol aan uygarlktr: smrge halklarna kar iddet; yoksullara kar iddet; yabanclara kar iddet;
topluma ayak uydurmayanlara kar iddet; kadnlara kar iddet;
zaman zaman da isyan halinde olduu zaman bizzat proletaryaya
kar iddet. Bu koullar altnda iddet drtlerinin yiiceltilmesinin,
bakalarnn iddet deneyimlerini paylamak gibi hedefine ulamam bir biime brnmesi garip mi?
91

148

Otuzlarda ve krklarda balayan polisiye romann kitlelere yayln anlamak iin bununla bir baka toplumsal olgu arasnda balant kurmalyz: "eski" orta snflarn "yeni" orta snflara dnm.
Bamsz ifi, zanaatkar ve esnaf says azalrken teknisyen, memur ve hizmet sektr denilen kesimde alanlarn says artt. cretli emek szde mesleklere kitlesel bir apta girdi. Bu toplumsal dnmler, milyonlarca yeni insann katlm olduu almann kapitalist rgtleniinin geni apta yaylmas demekti. te bu insanlar
arasnda (ve yalnzca az sayda sanayi proletaryasnn st kesimlerinde) dedektif romanlar iin byk bir pazar olutu. (Colin Watson'a gre (Polisiye Yazarlar), Agatha Christie'nin okuyucular "saygn" varo insanlar, zellikle kadnlardr. dn kitap veren zel
ktphaneler Christie hayranlarnn bir kalesiydi. John Sutherland'e
gre (Kurgusal Yaptlar ve Kurgu Sanayii, s. 97) Alistair MacLean
okuyucular ounlukla orta snf ya da biraz stndeki tabakalarn
yesi olup az ya da orta dzeyde entellektel, orta ya ve stndeki
erkeklerdir. Dilys Winn'in (Cinayet Mrekkebi [A..]) iin yaplan
bir kamuoyu yoklamasna gre -tabii grgr deilse- polisiye roman
okuyucular, ounlukla 25 ila 35 ya arasnda, niversite diplomasna sahip olduklarn syleyen kiiler ve ounlukla (azalan oranda) avukatlar, reklam yazarlar, retmenler, ktphaneciler ve evde
alan kadnlar -en azndan ABD'de byle. Dolaysyla dedektif roman okuma ihtiyac, nesnel proleterlemelerinin etkisi altnda, bu
toplumsal tabakalarn, zgl toplu psikolojik ihtiyalarnda
bulunabilir.
iftiliin k, krlardan byk g, metropoliten kentlerin
(yirminci yzyln ortalarnda, ondokuzuncu yzyln ortalarndan
ok daha hzl) byyerek i ie girmeleri, ev ile i arasndaki uzayan mesafe, havann pislik ve grltyle giderek kirlenmesi, rutin
bir alma sisteminin getirdii sinir gerginliinin iddetlenmesi; ite
btn bunlar kafay baka bir eyle yorma ynnde gl bir ihtiya
yaratr. Bu ihtiya sigara ve alkolle, sinemayla ve nfusun okuryazar kesiminde de polisiye romanla -daha sonraki bir aamada da gittike artarak benzer bir ilevi ve ierii olan televizyonla- giderilir.
Dedektif roman, Marx'n zgn formlasyonunun gerek anla-

mnda, "yeni" orta snflarn afyonu haline gelir: gnlk yaamn dayanlmaz skclndan insann zihnini uzaklatran psikolojik bir
ila.1 Okurken dikkatiniz kitap zerinde ylesine younlar ki her
eyi unutursunuz -unutulmaya layk olduunu Allah da bilir ya! Yine de Leo Kofler'in belirttii gibi zel trde bir afyondur bu: din, insann kendini gerekletirmesini fantastik bir biimde nerirken
uyuturucular insan zgrln tamamen ykc bir biimde gerekletirmeyi getirmektedirler (ideolojik Olann Sosyolojisi, s. 118).
Buna yalnzca unu ilave edelim: polisiye ykler, orta snf yesinin
herhangi bir fedakarlk yapmasna ya da gayret gstermesine gerek
kalmadan, zihin datmay tmyle edilgin bir biimde gerekletirmeye alr. Kiinin yalnzca dikkatini ekmekle ("askya almakla")
kalmaz, ayn zamanda sinirleri zel, ho bir biimde gcklar.
Marx'n sulunun, burjuva yaantsnn tekdzeliini ve gnlk
gvencesini bozmas konusunda sylediini, bu noktada ok daha
geni bir kesime uzatabiliriz. Entellektel ve "hizmet" emeinin giderek proleterlemesi ve "yeni" orta snflarn geliimi, milyonlarca insan iin yalnzca sinir gerginliinin artmas demek deildir. Ayn zamanda i ve yaamn tekdzeliinin, birbiimliliinin ve standartlamasnn artmas demektir. Ama bu da kendi payna en azndan geici bir ka ihtiyacna yol aar. Okuryazar nfus iin polisiye roman
gnlk yaamn tekdzeliinden bakalar tarafndan yaanm maceralara elenceli ka iin ideal bir ara olur. Orta snflarn maddi
ideali olan sorunsuz yaam gvencesi, bakalarnn gvensizlii ile
dengelenir. Okuyucular, gizlice yapmay arzuladklar ama gerek
yaamda asla yapamadklar eyi hayallerinde yapar; ileri altst etmeyi becerirler.
lgin ve benzer bir aklama, New Yorklu sekin psikanalist Dr.
Edmund Bergler tarafndan yaplmtr:
1. Yeterince ilgintir ki, devletin dinleme ileriyle uraan kmenler, rnein Chelten
ham'daki ngiliz Genelkurmaymdakiler. yaptklar iin mulaklndan tr bu dkrklklarn zellikle keskin bir biimde duymaktadrlar. Sunday Times gazetesinin haberine gre (15 Nisan 1984), ngiliz Genelkurmay radyo subaylarndan George Franks,
Sssex'teki evinde l bulunmutur ve kendisi, iki yl iinde aniden len drdnc kiidir. Bu lmler nemli bir soruyu ortaya koyuyor: ngiliz gizli dinlemecileri haddinden
fazla bir gerilim altnda m almaktadrlar?

93

Bu olgularn gerekte kantlad ey, insanlardaki byk lde i edilginliktir. Polisiye bir roman okurken ya da bu tr bir film seyrederken
bu i edilginlikten, durum kurtaran iki bahane ile ("Ben saldrganm" ve
"Hepsi bir oyun") zevk alnabildii iin bunlarn cazibesi kimileri iin
kar konulmaz bir eydir. zellikle yaratlan olaand durum ocukluktaki kendini beenmilii yeniden canlandrd iin. Bu milyonlarca
polisiye merakls, bir "potansiyel katiller" ordusu oluturmaz. Bunlar,
kriminoloji asndan, zararszdrlar. Bu insanlar, bakalarnn yaadklarna hayali biimde katlmakla geici olarak gerginliklerini atarlar.

Nihayet, okuzyazar kiilerin "esrar"a dayal polisiye roman tutkunu

olmalarnda alacak hibir ey yoktur. Ne de olsa, Ernst Bloch'un
bir zamanlar iaret ettii gibi, tm burjuva toplumunun ileyii byk bir esrar deil mi? Kk ilerinizde kendinizi iinize vermi,
hi durmadan alp didiniyorsunuz ve birden bire iiniz, esrarl nedenlerle (fiyatlar dmeye balyor, faiz oranlar yzseliyor, piyasa
daralyor), sizin hibir suunuz olmadan kyor. inizde kle gibi
alyor, makinelerin yada ustabann dayatt tm kurallara uyuyor, bu korkun yar iinde kendinizi alabildiine zorluyorsunuz
ama yine de iten atlyorsunuz. Daha da kts, hi beklemediiniz
bir anda bir resesyon, uzun bir depresyon, hatta bir sava tepenize
kveriyor. Btn bunlarn sorumlusu kim? Siz deilsiniz. Ne de
komularnz ve tandklarnz. Bunlar perde arkasndaki bir takm
esrarengiz tertipilerin ii olmal. Bu "esrar"larn en azndan bazlar
aydnlatldnda
kendinizi
daha
az
yabanclam
hissedeceksinizdir.
Bertlot Brecht benzer bir noktaya deinmiti:

148

Yaam hakkndaki bilgimizi felaketimsi bir biimde ediniriz. Sosyal topluluumuzun ileyi biimini felaketlerden karsamak zorundayzdr.
Krizlerin, depresyonlarn, devrimlerin, savalarn "i yks"n, dnerek bulmalyzdr. Gazeteleri (ve ayn zamanda bildirileri, grevden
alma mektuplarn, askerlik celplerini ve benzerlerini) okumakla bile birinin ak felaketin ortaya kmas iin bir eyler yapm olmas gerektiini hissederiz. yleyse bu kii ne yapmtr? Bize sylenen olaylarn
ardnda sylenmeyen eylerin olduundan kukulanrz. Gerekte olup

biten onlardr. Ancak bilmemiz halinde anlayabiliriz. Yalnzca tarih bize

bu gerek olaylar haber verebilir -aktrlerin bunlar tmyle gizlemeyi
baaramadklar lde. Tarih felaketlerden sonra yazlr. Entelektellerin tarihin zneleri deil de nesneleri olduklarn hissettikleri bu temel
durum, polisiye romanlarda insanlar elendirmek iin ortaya koyabildikleri dnceyi oluturur. Var olu, bilinmeyen etkenlere dayanr.
"Bireyin olmu olmas gerekir", "bir ey tezgahlanyor", "bir durum var"
-ite bunu hissederler ve pr dikkat kesilirler. Ama aydnlk ancak felaket olup bittikten sonra grnr -tabii eer grnrse. lm gereklemitir. nceden ne tezgahlanmtr? Ne olmutur? Neden bir durum ortaya kmtr? Bunlarn tm belki imdi mantkla karsanabilir.

Polisiye roman, meta retiminin ve burjuva toplumunun gizemlerinin bilimsel bir aklamasnn mmkn olduunu ve de kollektif
kurtuluun bireysel kala tercih edilir olduunu anlayacak kadar olmasa da yabanclamasnn ksmen bilincinde olan yabanclam entellektellerle hizmet-sanayi emekilerinin ihtiyalarna cevap
verir. Polisiye roman, yar uygar, yar yceltici olduu gibi yar kurtarcdr; tamamen burjuvadr, burjuva toplumunun hastalklarnn
kurban olan orta snf iin burjuva ilacdr.
stelik, polisiye roman, insani sorunlarn toplumsal
nedenlerini
tam anlamyla ey olarak sunduu iin burjuva olduu kadar da eylemitir. rnein, John D. MacDonald'n uzun gerici roman dizisinden biri olan Yeil Yarc'da (1979), yazarn sivri zekal temsilcisi
Meyer, ykselen barbarlk tehlikesini yle anlatr:
Gerek dnya ar, korkun bir deiim sreci iinde. Orada milyonlarn
nihai can ekimeleri var ve her hafta bir milyon iki yz elli bin yeni can
katlyor aralarna. Bunlar eskisinden daha az dnmeye alyoruz.
Aslnda bunlarn hibirinin bir anlam yok. Ama oradaki her neyse bu
dnyaya doru kk bir platin ve iridyum ve lmcl zehir kresi halinde yuvarlanmaktadr. imdi artk ona kafa yormak zorundayz ama o
kiiletirilemez. O, srf bir ey, nefesi kokan, maarann aznn i ksmnda melmi duran, sonsuz derecede sabrl, iki yz farkl byk
bir kurbaa-kertenkele bir eydir, (s. 112-113, vurgular tarafmzdan
eklenmitir)

Yakn zamanda yaymlanan iki baarl heyecan roman, yazarlarn,

95

okuyucularn ve tm entellektiiel evrenin, toplumun gizemlerini baka bir deyile, hareket yasalarn- bilimsel olarak aklama gayretlerinin yerine fesatlar koyma saplantsn gstermektedir. Parsifal
Mozaii'nde (1982) Robert Ludltm, ABD ve Sovyet hkmetlerinin
karlkl olarak birbirlerinin iine szmalarn ylesine karmak bir
yk halinde anlatmaktadr ki sonunda kimin kimi ynelttii anlalmaz bir hal alr. Binlerce kilometre tede Rus gmen yazar Vladimir Volkhov benzer yky Franszca yaymlad: Montaj. Ynetim
iine szma saplants ylesine fazladr ki srgndeki muhalif Rus
topluluunun byk blmn KGB'rin emrinde olarak gstermektedir! Tmyle hasta olan bir toplum ancak, dnyay, insanlarn
ynledirildii, hemen hi kimsenin brakn hareketlerini, inanlarn
bile belirleyemedii ya da denetleyernedii, herkesin gizli "ajan' larm
kuklalar haline geldii bir yer olarak grebilir. Ama yabanclam
insanlk, burjuva toplumunda kendi toplumsal kaderini aslnda byle grmez mi?

148

9. D Deiiklikler
Seri retim, kitle pazar gerektirir. Seri retim, gizli, potansiyel bir
gereksinim olduu srece daha nce var olmayan mallar iin de byk bir pazar yaratabilir. Daha nce belirttiim gibi seri retilen polisiye romanlar, orta snfn aa tabakalarndan gelen muhtemel geni okuyucu kitleleri ile beyaz yakal iilerin daha iyi eitim grm
kesimleri arasnda gerekten de var olan gizli bir ihtiyac
karlyordu.
Ama polisiye romanlarn retiminde iki aama vardr: yazmak ve
yaymlamak. Yaymlama aamas temel olarak mekanik bir aamadr. Yaymclk teknolojisinde olduka kk bir devrim, karton kapakl kitaplarn seri retimini olanakllatrd. Yaymclk sanayiinde
asl devrim ondan yirmi yl sonra, foto dizgi ile gerekleti. Ve seri
retilen karton kapakl kitaplara asl teknolojik rakip video
kasetlerdir.
Ancak piyasann genilemesi, ayn zamanda zevklerin, duyarlklarn ve ihtiyalarn eitlenmesiyle birlikte, kanlmaz olarak farkl
farkl yazarlarn ortaya kmasna yol aar. Milyonlarca okuyucunun
ayn dedektiflerin ayn zelliklerinden zevk almas; ayn ortamda geen yklerle ya da ayn kalba gre oluturulmu esrarlarla tatmin
olmalar imkanszd. Herkes Lord Peter Wimsey'in esprilerinden,
Charlie Chan'n kibar reveranslarndan ya da Ellery Queen'i tuhaflklarndan zevk alamaz -geri yzbinlerce okuyucu zevk almt ve saylar azalsa da bunlar hl mevcut. Herkes bir ngiliz sayfiye evinin
salonunu dnyann merkezi olarak gremez.
Bylece piyasa patlamas ayn zamanda yeni deiik zevklere
hizmet eden yazarlarn saysnda da bir patlama anlamna geliyordu.
Su takibi alannda herhangi bir deneyimi olan herkes polisiye ro97

man yazmay denemeye heveslenebilirdi, nk karl olduka

yksekti.
Popler tefrikalarla "gerek" dedektif romanlar arasndaki izgi
giderek inceldike daha ok yazar bu snr atlamaya alt. Byk
Dashiell Hammett'in izledii yol bu adan aydnlatcdr: Pinkerton
ajanlndan1 nce boyal basn yazarlna, sonra da klasik dedektif
roman yazarlna geti.
Dedektif romannn zellikle otuzlarda ve krklardaki daha ayrntl bir tarihi, yirmilerde ve hatta Birinci Dnya Sava'ndan nceki
boyal basnn tarihini kapsar. Bylesine bir incelemede ilgin koutluklar ortaya karak modern polisiye romann baz klasik biimlerinin kkeni ve dinamii zerine tamamen yeni grlere yol aar. ocuklara ve az okuryazarlara hitap eden boyal basn, oun iki ya da
kuak ncesinin "yksek" edebiyatndan alnan konular iledi.
Saysz Buffalo Bili yksnn ilham kayna Fenimore Cooper2 ile
Hiawatha'yd3 (Almanya'da Kari May'n sayesinde)4. Kukusuz kovboy-kzlderili ikilisi ile dedektif-sulu ikilisi arasnda kesin bir koutluk vardr. Bylece sua ve ktle kar verdii mcadelede
Sherlock Holmes'in insanst kahramanlklar otuz yl sonra, Nick
Carter' yldzlatran saysz boyal basn dizilerinde kopya edildi.
Amerikan burjuva toplumunun ilk gnahlarn -ktann yerli halknn katli- rasyonelletirme ve hakl karma gayreti, yeni gnahlar iin bu toplumun kendini hakl karmasnda ideolojik bir temel
oluturdu: insanl ne tr bir sefalete ve yazgya ittiine bakmadan
1. Allan Pinkerton ( 1 8 1 9 - 1 8 8 4 ) : 1850'de tren soygunlarna kar uzmanlam nl bir
zel dedektif ajans kurmu olan amerikal dedektif. Ayn zamanda, grevleri krmak
iin sendikalara kar nemli bir eylem yrtmtr.
2. Fenimore Cooper ( 1 7 8 9 - 1 8 5 1 ) : ABD'nin ilk nmeli romancs olarak kabul edilir.
Amerikan mitinin oluturucularndan. nl, Mohikanlarm
Sonuncusu ( 1 8 2 6 ) romann
yazar.
3.Hiawatha. Kuzey yerlilerinin, "Onongonda" kabilesinin efsanevi efi. Ad "nehre hayat
veren" anlamna gelir. lerlemeyi ve uygarl temsil ediyordu.
4. Conan Doyle, Dorothy Sayers ve teki popler beeni kazanm yazarlar gibi, Kari
May da zledii hayat kitaplarnda yaanmtr. Kendisi dillere destan bir yalancyd;
insanlar atlatrd ve (Vahi Bat'ya ilikin romankarnda kulland ngilizce szcklere
karn) ngilizce dahil, yabanc dili yoktu. Erich Loest tarafndan yazlm biyografisine
bkz.: Swallon, Benim Siyah Mustangm? Fischer Taschenbuch, 1982.

98

zel mlkiyeti sistemli olarak savunmas ve bu mlkiyeti ineyenlerin tmn sulu diye tanmlamas. ocuklar bu "Kzlderili" boyal
basn tarafndan hereyi kzl ya da beyaz olarak grmeye eitildikten sonra byynce polisiye romandaki siyah-beyaz kutuplamalar kolaylkla kabul ediyorlar. Kovboy-kzlderili ilikisinin -kitle pazarna ynelik dedektif yksndeki polis-hrsz yansmasyla- milyonlar iin tamamen tersine dnp kzlderililerin gerek kahramanlar olabilmesi iin, Amerikan toplumu zerinde smrge devriminin
(zellikle Vietnam Sava ve altmlardaki medeni haklar hareketi
prizmalarndan bakldnda) gl bir etkisi gerekliydi. (Aslnda bu
Mavi Asker ve Cheyenne gibi filmlerle sinemada ok daha baarl
olarak ifade edildi ama edebiyatn da katks oldu.)
Polisiye roman yazarlar oalrken daha baarl olan kimileri
dedektif kahramanlarna yeni biimler verdiler. Agatha Christie, Hercule Poirot'nun yan sra Miss Marple' yaratt: J. Dickson Carr, Gideon Fell'in yerine Sir Henry Merrivale'i koydu; Erle Stanley Gardner,
Perry Mason'un yerine Donald Lam' koydu ve daha sonra Quiller'in
Adam Hall'u memnuniyetle Hugo Bishop'un yerini alacakt.
Ama snrlar ak seiktir: eer milyonlarca okuyucu dedektif roman okumak istiyorsa daha ok dedektife uygun ihtiya, yazarlarn
saysnn artmas anlamna geliyordu. Onlarn ellerinde bataki ilk
sper kahraman, bir in yelpazesi gibi alyordu. Dnyadaki her tr
polise ek olarak artk saf dahiler (uyuuk memurlar asl kovalamacay srdrrken onlar koltuklarnda oturuyorlard), soylular, apknlar, yat yarlar, bankerler, kasabal hanmlar, deniz motoru uzmanlar, emekliye ayrlm finansman uzmanlar, psikiyatrisler, subaylar (emekli ve muvazzaf), mafya yeleri (faal ya da emekli), doktorlar, jokeyler, kamu grevlileri, diplomatlar, her trl uzmanlk
alanndan bilim adamlar, gazeteciler, oyuncular, televizyonda alanlar, sanayiciler, her trl casuslar ve casus avclar ve de herkesin
iine burnunu sokan ekilmez, sradan kimseler katil peinde kouyorlard. imdiye dek gremediimiz tek dedektif tipi, normal sanayi
iileri ya da iftiler. Ama bu bile geici olabilir.5
Dedektiflerin kahramanlklarnn getii yerler de deiti. Gerek
dnya gcnn merkezi gibi, dedektif romannn getii yer de ngil99

tere'deki sayfiye evinden, Londra'daki kulpten ya da Paris'teki malikaneden uzaklat. Zaman zaman geici bir zlemle oralara yeniden gidilebilir ama genel hareket kesinlikle eski merkezlerin dnda,
hemen hemen her yerdedir: New York, Washington, California, Florida ve Hawaii; Code d'Azur, Fransz kentleri, Brksel, Liege, Amsterdam, Stocholm ve Helsinki; Berlin, Hamburg, Mnih, Frankfurt ve
Bonn; Roma, Venedik, Floransa ve Toskanya blgesi ile kvamnda
bir miktar Sicilya; spanya, Portekiz, Yunanistan, stanbul'da Topkap Saray ve Akdeniz'in dou sahili; Avusturya ve Yeni Zelanda, Brezilya, Karayip Adalar, Tanzanya, Bombay, Hong Kong, Seul, Singapur ve Tokyo; hatta Moskova ve Pekin'in yansra Dou Almanya,
Varova, Prag, Budapete ve Karada. Yabanc lkelerden gelen bir
esinti, ya da yerel bir renk artk idare etmiyordu; imdi artk bize
tm yan faaliyetleri ile birlikte gelecek yln tatil bror veriliyor:
tm dnyay -ve yaknda belki de Ay'?- kapsayan bitmez tkenmez
bir gezi filmi.6
Bir zamanlar Evelyn Waugh gerek seyahat kitabn kinci Dnya
Sava'ndan sonra modasn yitirdiini sylemiti. Bu ukalaca grn gerek anlam, elit imparatorluk yneticilerinin, bankaclarn,
maden mhendislerinin, diplomatlarn ve avare zenginlerin (az sayda da macera iin askerlik yapanlar, sanatseverler, niversite rencileri ya da uluslararas sat elemanlarnn) uluslararas seyahatlarnn, orta snfn alt tabakalarnn turizmi ile silinip sprld, bylece seyahat edenler iin yazlan kitaplarn, daha geni olan bu yeni
pazar gz nnde bulundurmak zorunda kaldklardr. Klasik Baedeker'in yerini Fodor seyahat-rehberi almtr. Bylece seri retilen
karton kapakl kitaplar, gelecein (ya da gemiin) milyonlarca turistine kefedilecek (bir zamanlar gittikleri) lkelerin nceden tadna
5. Bu, tabii ki, bir raslant deildir. Bu olgunun daha derin ideolojik nedenlerine inmeksizin szkonusu dedektif yokluunun maddi temeli anlalabilir. Su takibi zaman alr.
Dolaysyla dedektiflar ya cretli profesyonllerdir ya da "geimlerini salayacak gelirleri
olan" kibar insanlardr. cretli iiler ne birinci ne de ikinci kategoriye girerler; su takibine ayracak, kendilerine ait zamanlar yoktur. Onlarn zaman patronlarna aittir. Patronsa, onlarn su faili bulmaktan ok artkdeer retmelerini ister.
6. Bu kitabn elyazmas bitmek zereyken, bilimkurgu yazar Isaac Asimov'un, bir robotun "ldrliV'ni konu alan bir polisiye roman uzaya yerletirdii ilgin haberi
geldj.

100,

varmalarn (anmsamalarn) salayarak yararl bir yardmc ilevi

yerine getirebilirlerdi.
Modern polisiye romann bu zgl nitelii, daha genel bir fenomenin yalnzca bir ifadesidir. Piyasasnn genilemesiyle bu trn
bataki ilevi de genilemek zorundayd. Artk yalnzca okuyucular
heyecanlandrmak, onlar unutkanlk iinde uyuturmak ya da onlara, standartlam ileri ve standartlam var olular ile gerek hayatta asla yaayamacaklar bir hayat, kendilerini bakalarnn hayatna hayali olarak katmakla yaatmak yeterli deildi. Roman giderek
daha baka hizmetler sunmak zorundayd. Bizzat pazarn genilemesi dedektif romannn ikincil ilevi iin bir uyarand. Kitle pazar
zorlu bir rekabet demekti ama bu, kat bir biimde saptanm fiyatlara dayal tekelci bir rekabet olduu ve tm bu sanayide retim maliyetleri hemen hemen ayn -ve drlemez- olduu iin fiyat rekabeti sz konusu deildi. Rakipleri altetmenin tek yolu metaya ek bir
kullanm deeri vermek, ek hizmetler sunmakt.
Polisiye romanlarn, dorudan "elendirme"nin yansra salayabilecei bir hizmet de insan uralarnn saysz alanlarnda youn,
standartlatrlm uzmanlk bilgisi sunmakt. Otuzlarn sonlarndan
ve krklarn balarndan (Rex Stout'un en civcivli dnemi) yetmilere
ve seksenlerin bana (Adam Hail dnemi) dek liste uzadka uzad.
Adli tp ve mahkeme safahati (Erle Stanley Gardner); orkide yetitirme ile iyi yemek piirme sanat (Rex Stout); tiyatro ve resim (Ngaio
Marsh); Florida'da emlakilik ve yerel sermaye birikimi ve de deniz
motorlar (John D. McDonald); at yar ve fotoraflk (Dick Franscis); Talmud kitab (Kemelman); Kaliforniya sulama yasalar (Ross
MacDonald); Harlem'de dolandrclk (Chester Himes); nkleer enerji santralleri (John Gardner); bankaclk ve bankacln ticari spordaki rol, antika ticareti ve benzerleri (Emma Lather); uak karma
teknikleri (Alistair MacLean); borsa operasyonlar, meta seimi ve
dviz speklasyonu (Paul Erdman); petrol ii (saysz yazarlar);
elektronik (Sanders); insan organlarnn gayrimeru ticareti (Robin
Cook)7; politikaclarn ABD'deki gangster rgtleri ile yakn ilikileri
(Dashiell Hammett'i izleyen saysz yazar); "almaz" gvenlik sistemlerinin kurulmas; roketler; uzay teknolojisi; kumar (lan Fleming
101

ve dierleri); iskambil oyunlarnda hile yapma; makyaj ve klk deitirme; Sovyet generalleri ile KGB eflerinin yaam koullar; spanyol Komnist Partisi Merkez Komite toplantlarn i tz ve
bunun gibi yzlerce konu stne okuyucuya alelacele bir ders
verjlir.
Polisiye romanlarn eski devirlerde gemesi giderek moda oldu.
Hollandal yazar van Gulik'in yedinci yzyln klasik in'inde geen
yarg Dee dizisinden sonra Alman yazar Heinz-Dieter Stvers (Via
Appia'da Cinayet, 1972), Sezarlar Hizmetinde CVTadl polisiye romanlar dizisinde son dnem Roma Cumhuriyeti dekoru kullanmtr.
Frederick Nolan'n Polis Olunmayacak Yer adl kitab 1878 New
York'unda geer. Ve de imdiye dek yazlm en incelikli polisiye romanlardan biri olan Umberto Eco'nun Gln Ad adl kitab, on drdnc yzylda bir talyan manastrnda geer.
Bu derlenip paket haline getirilmi uzmanlk bilgisi ou kez aylarca sren bir aratrmay, kimi zaman da bir televizyon programnda olduu gibi byk bir aratrmac ekibini gerektirir. Bu zanaatn
en azndan en st mevkilerinde olan yazarlar, en nemsiz ayrntda
bile pek hata yapmazlar. (Ancak nadiren grlr bu: Elleston Trevor-Adam Hail, Pekin Hedefinde Amiral Carrero Branco'yu spanya'nn cumhurbakan yaptlar oysa aslnda babakanyd -kimin
umurunda?). Hatta John Sutherland (Kurgusal Yaptlar ve Kurgu Sanayii), Michael Crighton'un Andromeda Gerilimini bir grgr, anlalmaz bir samalk olarak grse bile kitapta veba stne verilen bilgi
kolay kolay yabana atlabilir mi?
Kimi polisiye yazarlarnn uzmanl da kiisel kaynaklara dayanr. Dick Francis bir jokeydi. Ngaio Marsh yllarca tiyatroda almt. Erle Stanley Gardner aslnda avukatt. Somerset Maugham, Graham Greene, lan Fleming, Pierre Nord ve San Antonio, hepsi bir zamanlar casusluk iine bulamlard (ve de Johannes Mario Simmel yoksa bulamam myd?). Dashiell Hammett ve Raymond Chandler
gerek zel dedektif brolarnda eitim grmlerdi; P. D. James gibi
7. Robin Cook, amerikal thriellers yazar, ngiliz Kara dizi yazar Robin Cook'Ia bir ilgisi
yoktur.

102

Alman yazar Ky de bir kriminologdu. Robin Cook ve Michael Crighton tp okumulard ve Frances Lockridge ve kahyal yapmt. Umberto Eco bir Ortaa uzmandr ve en iyi rnek olarak, Roger Borniche (Playboy, 1976) gerek hayatta bir polis memuru olup kendi roman kahraman olarak Roger Borniche adl bir polis memrunu semitir. Yani bu yazarlarn tm yazdklar konuyu biliyorlard. Baka yazarlara gelince, Victor Canning'in ya da Desmond Bagley'in heyecan romanlarnda olduu gibi, ister yalnzca bir kitap isterse bir dizi iin gerekli ardalan olarak, uzmanlk bilgisi, olduka zahmetli bir
biimde elde ediliyordu: Bagley'in Kar Kaplan (1975) adl kitabndaki oluumunun betimlenii, dorudan bilimsel bir elkitabndan
alnm olabilir.
Ancak b uzmanlk olduka yeni bir gelimedir. Aralarnda bir
ok klasik yazarn da bulunduu daha eski yazarlar bu konuda ok
yetersizdiler ve ciddi eletirilere uramlard. Raymond Chandler'in
Cinayet Basit Bir Sanattr, J. B. Waite'nin Dedektif
Kurgusallarna
Avukatn Bak (Howard Haycraft'n Esrar ykleri Sanat adl kitabnda) ve yine Haycraft'n kitabnda Edmund Wilson'un Roger Ackroyd'u Kimin ldrd Kimin Umurunda? (makale ilk kez 1945'te
The New Yorket da kmtr) adl yazlarnda bu konu ele
alnmtr.8
Kimi zaman bu ekilde sunulan uzmanca bilgi ylesine bol olur
ki kurguyu ve her trl heyecan unusurunu bastrr: yan bilgiler kitabn temel ilevinin yerini alr. Eer yeterince okuyucu bunu kabul
etmeye hazrsa o zaman yeni bir zerkleme olayyla kar karyayz demektir: meta retiminin ve eylemenin amansz mantn izleyen iblm.
Burada, kolay bir yolla renmeden duyulan basit bir zevkin tesinde bir sorun olduu ok ak. Ge kapitalizm altnda, nc teknolojik devrim anda yayoruz. Teknolojiye duyulan ilgide, okullar, kitle iletiim aralar ve reklamlar vastasyla muazzam bir art
8. Ama Edmund Wilson, Rex Stot'un Krmz Kutu adl roman hakknda yanlmaktadr. Kitab sonuna kadar okumad iin gerekte iki krmz kutu olduunu; bunlardan
birinin, kendi dedii gibi, oyun olmakla birlikte, ikincisinin ve hakiki olannsa, aslnda
iinde katili artacak kant tadn renememitir.

103

olmakta. Ayn zamanda orta yallar ve zellikle yal kuaklar iin,

modern teknoloji (evlerde kullanlan elektronik cihazlar gibi en ilkel
biimlerinde bile) insan anlayn ve denetimini aan gizemli ve
korkutucu bir evren gibi geliyor. Uzaya duyulan hayranlk ve
UFO'lara, uzaydan gelen yabanclara ilikin efsaneler, grlmemi
lde geliip yaygnlam bir devlet istihbarat ve gzetim aygtnn
hizmetindeki gizli mekanik aletlerle zel ve gnlk yaama karlmas endiesi ile i ie geiyor.
Bylece polisiye romandaki d deiiklikler, nc teknolojik
devrime ve onun oluturduu yeni endielere yakndan baldr.
}ohn Sutherland'in tbbi heyecan romanlar ve zellikle Robin Co~
ok'un kitaplaryla ilgili olarak ok yerinde yazd gibi (Kurgusal Yaptlar ve Kurgu Sanayii, s. 213-214):
Yzeysel bir ekilde ele alndnda Koma, dnen Amerikalnn zihnini kurcalayan tbbi tedavi hakkndaki gnmz endielerini ele alr. Tantc bir yazda Publishers Weekly (7 ubat 1977) bu kitabn, "gnmz hastane skandallar konusunda korkun aklamalar" veriyor diye
reklamn yapmt. "Dolayl atflar" demek "aklamalar" demekten daha
doru olur: Ama aka Koma'nm alanna giren gnmz skandallar ve
endieleri unlardr: 1. doktorlarn neden olduu hastalklarn yaygnl; 2. organ nakli ameliyatlarnn ahlaki yn; 3. "lmn yasal tanm"
tartmas...; 4. yanl tedavi kantlayabilen hastalara Amerikan mahkemelerince verilen, giderek artan tazminatlar; 5. ABD'de tbbi tedavinin
ar pahall ve AMA (Amerikan Tp Birlii) ile kar lobilerinin salk
sigortasna baaryla kar koymalar. Sonu olarak birok Amerikal
hastann ameliyat sonras aklna ilk gelen ey "Tedavi oldum mu?" dei,
"Btn bunlarn parasn nasl deyeceim?" oluyor.

Tabii bunun byk bir ksm yeni birey deil. Hastanelerin insan
dehete drecek yerler olduklar fikri -yoksullar iin gerekten de
yleydiler -ondokuzuncu yzylda okuryazar halkta olduka yaygnd. Tbbi tedavinin pahall konusunda duyulan endieler ada kapitalist (paral) hekimlik kadar eskidir ve hibir ekilde son
teknolojik ve ekonomik deiikliklerin bir sonucu deildir. Aslnda
birok Bat Avrupa lkesinde, refah devletinin gelimesiyle bu endie azalm, ancak gnmzdeki ekonomik depresyon ve kemer sk104

ma politikalar sonucu toplumsal harcamalarda ksntlar yaplmasyla tekrar ortaya kmaya balamtr. Ayn zamanda, son teknolojik
ilerlemeler aka yepyeni bir boyut getirmitir; daha genel olarak,
"bilgi-dolu" heyecan romanlar ile ge kapitalizm altnda hzlanan
teknoloji endieleri arasndaki iliki ok ak gibi grnmektedir.
Bununla birlikte polisiye romann toplumsal ilevi hep ayn kalmtr: zihni datmak, yeniden canladrmak ve heyecanlandrmak.
Standartlam, tekdze i hayat ve gnlk yaamn getirdii sinir
gerginliini atmak. Bylece ortalama okuyucu "saf' bilginin, "saf' heyecann yerini almasn nadiren tercih edecektir. Durum daha ok
bunun tersidir. Gelimi, "ciddi" polisiye romann ardalannda hl
kaba, ocuksu, ham polisiye roman gezinmektedir. Geri gnmzde
belki yalnz ocuklar ve genler ilkel modelleri -Nick Carter, Edgar
Wallace, Sax Rohmer, Mickey Spillane- okumaktadr ama trn yaln temellerini yeniden reten gelimi trler, okuryazar milyonlarca
yetikini srklemeye devam etmektedir. Bunlarda kurgunun karmak tm incelikleri de dahil, btn zellemi bilgiler bir kenara
braklmtr. Geriye bir tek karikatrms ekirdeine indirgenmi
hrsz-polis temas kalmtr. ou kez btn bunlarn ideolojik ilevi de arzi bir ekilde aa vurulacaktr; Bulldog Drummond'un ngiliz ve burjuva olmayan herey ve herkese kar duyduu patolojik
nefreti yarm yzyl sonra, drt eski askerin, "kendi" ngiltere'lerini
mahfeden sendika yetkilileri, renci liderleri ve Trokist gruhu
yok etmek amacyla Saint James'de bir araya geldikleri, George Shipway'in ili Kulb (1972) adl kitabnda olduu gibi.

105

10. I Deiiklikler
Kimi eletirmenler dedektif romannn seri retime getii andan itibaren yozlatn belirtmitir. Hassas mekanizma artk almyordu. pheli kiilerin hareketleri ve gdleri artk aratrc bir zmleme konusu yaplmyordu; pheli kiiler sadece dvlyorlard. Bir esrar zmek iin insanst zekann yerini normal polis uygulamalar ya da ispiyoncularn verdii bilgiler almt.
Ancak bu yanl deerlendirmede bir ukalalk unsuru var. Zeka
stnl ya da zmleyici karsama asndan Nero Wolfe hi de
Sherlock Holmes'den aa deildir. Zanaatn genel kurallar ve i
mant asndan Gaston Leroux'dan Georges Simenon'a, Earl Biggers ya da Dorothy Sayers'den (ama Anthony Berkeley'den deil)
Ross Macdonald'a ya da John Le Carre'ye bir ilerleme vardr, gerileme deil. "Polisiyenin kraliesine tm saygmza ramen Len Deighton ve Adam Hail, ngilizceyi Agatha Christie'den daha iyi kullanyorlar. Dashiell Hammett ve Raymond Chandler'n, tpk Georges Simenon gibi az bulunur yeteneklere, sahip olduklar dorudur. Ama
bu nitelikler, polisiye romann geliimindeki zgl bir aamaya, dnn balangcndan ok olgunlamasna aitler. Bundan sonra
gelen, yozlama deil, olgunluktu; klasiklerde gremeyeceimiz, daha sk bir rekabetin neden olduu bir baka nitelikler dizisi, bir baka gelime standardyd. Sulularn peinden koarken Lord Peter
Wimsey'in bandan geen maceralar insanlar hl elendirmektedir ama sinirleri uyaran bir heyecan tr asndan Maratoncu, Koma ya da hatta Andromeda Geriliminin yirmilerde ya da otuzlarda
yazlm hibir klasiin ulaamayaca aheserler olduklar inkar
edilemez.
Bu yarg, bir tanm sorunu mu yaratyor? "Dedektif roman" kate106

gorisi yalnzca "kimyapn" romanlaryla snrlandrlp te yanda casus romanlar ve heyecan romanlar ayr trler olarak m ele alnmal? Bizce deil. Polisiye romann "esrar", temel elerin herhangi birinde ya da birkanda ya da hepsinde olabilir: kim, kimi, nerede, ne
zaman, neden, ne ile, nasl (frsat). Polisiye romann yalnzca "kim"i
ele almasna hibir neden yoktur. (Gerekten de klasik dedektif romannda bile durum hep bu deildir; rnekse, Anthony Berkeley'in
Smama-Yamlma's).
Bu kabul edildikten sonra heyecan roman burada "kim" ya daha batan bilinir, ya konu ddr ya da kitabn
baka bir amacna gre ikincildir- kurallara sayg gsterilmesi koulu ile, dedektif romannn devam kabul edilebilir.
Yine de sorular bitmez. Niye casus roman ile onunla yakndan
ilintili olan heyecan roman (Fleming, Le Carre, Deghton, Hail, Canning'in kimi kitaplar, Macdonald'n ou kitab) bataki "kimyapt"dan raksak? Ve neden zgl bir zaman kesitinde ortaya kmaktalar? Bu deiikliin i mant ne? Daha nce iaret ettiimiz gibi casus roman, casusluk rgtlerinin, byk devletlerin istihbarat rgtlerinin ve askeri aygtlarnn ar bymesinin bir rn, dolaysyla ordularn bymesinin, silahlanma yarnn ve savan bir
rndr. Bata Birinci Dnya Sava'nn dorudan bir rnyd ve
kinci Dnya Sava arifesinde, bu sava srasnda ve sorasnda geni bir yaylma gsterdi. Bu yaylma Souk Savan birbirini izleyen
aamalarnda da devam etti.
Ancak hepsinin btn ortak ynlerine ramen, heyecan romanlar ile casus romanlarnn, bataki dedektif romannn belirgin bir alt
tr olarak ele alnmasn geerli klan ok daha temel bir nitelii
vardr. Dedektif, suluyu, esas olarak mantk stnl yoluyla alt
eder. Mesleki gereler-Sherlock Holmes'in byteci ya da kimyasal
maddeler iin kulland imbikler- tmyle Akl'a baml, yalnzca
ikincil aletlerdir. Sulu da aklldr ve ou kez polisi atlatr ama byk dedektifin sper beynini atlatamaz.
Burada burjuva toplumunun en saf, en temel ifadesi ile karlayoruz; tam rekabet koullar altnda meta retimi ve meta dolam.
Herey rasyoneldir; tmyle, retim maliyetlerinin ve sat maliyetlerinin (kr marjlar dahil) srekli olarak azaltlmas yoluyla gelirin
107

(krn) azamiletirilmesine yneltilmitir. yi sonulanan herey iyidir. Sonunda herkesin rasyonel bireysel ekonomik davran, en ok
sayda bireye en byk refah (tketicinin memnun edilmesi de dahil) getirecektir. En iyi olan kazansn (sulu deil, Sherlock Holmes)
ve bu, sulu dahil, herkes iin iyi olacaktr (bedeni iin deilse bile
en azndan lmsz ruhu iin).
Rekabeti kapitalizmden tekelci kapitalizme geile birlikte bu efsanevi ideal dnya -ekonominin gerek ileyiine snrl bir benzerlik gstermenin tesine hibir zaman geememiti zaten- toplumun
gerekte nasl ilediini aaklamada tm geerliliini yitirdi. nk
gerekte yeteneklilerin ynetimi bir yanlsamadr. En iyi kii ok az
durumda kazanr. Korkun yar iinde en st seviyelere yzselebilmek iin ne en iyi beyinler ve ne fazla enerji, ne en gl irade ne de
ben gereklidir. Gerekli olan milyarlara varan en byk sermayedir.
Bu olduktan sonra en iyi beyinleri tutabilir, dzinelerce st dzeyde
uzmann drt ve enerjilerini bir araya getirebilir, en gl benleri
ie koabilecek ve kurallara uymadklar takdirde krp atacak toplu
bir irade ("rgt") yaratabilirsiniz.
Serbest rekabeti kapitalizme gre tekelci kapitalizm neyse dedektif romanna gre heyecan roman (casus heyecan romanlar dahil) odur. Bunlarn karakteristik kurgularna kiinin yalnzca beyniyle silahlanm olarak girmesi (Nero Wolfe'un muazzam beyin bile
olsa) banka hesabnda be bin sterlini olan birinin okuluslu bir irkete meydan okumasna benzer. Zeka, enerji ve irade gc gibi nitelikler ikincil, hatta nemsiz gereler haline gelmitir. ster sper casus, sper hafiye, sper macerac, ister sper kurtarc (Travis
McGee gibi) olsun, kahraman, ancak daha byk teknik kaynaklar
(ou kez zel yollarla elde edilecek olan byk paralar da dahil),
daha byk bir formluluk, stn bir rgt ve (ou kez son olarak)
daha ilek bir zekann bir araya gelmesi ile kazanabilir. Dedektif romannda saf zekann, saf akln grece d, burjuva toplumunda
rasyonalizmin ve olgun ve ge kipatlizm altnda tomo
eoconomicus'un rasyonel (ya da szde rasyonel) davrannn grece knn arpc bir yansmasdr.
Burada kronoloji gerekte bir sorun deildir. Tekelci kapitaliz108

min, yzyln bandan ok nce, 1885 ya da 1890'larda ortaya kt dorudur. Ama temel ideolojiyi belirleyen zihin yaplar genel olarak nesnel gerekliin en azndan iki kuak gerisinde kalr; tpk popler edebiyatn avangard edebiyatn gerisinde kalmas gibi. yle ki
heyecan ve casus romannn, balangtaki dedektif romanndan treyen, geni bir popler pazara sahip ayr trler olarak otuzlarn sonunda ortaya kmas beklenmelidir; zaten gerekte de byle olmutur. lk gerek mjdecisi Otuz Dokuz Adm olan bu tr, tam anlamyla
otuzlarda, John P. Marquand'n Bay Moto dizisiyle (bu romanlarda
hl Japon casusun kahraman, inlilerin ise kt adam olduklarn
belirtelim!) sahneye kmtr.
Egemen zihin yaplar baka ey, gerkekten yaanan gdler,
ihtiyalar ve dkrklklarysa bambaka bir eydir. Krklarn ortasnda ABD'de, krklarn sonunda ve ellilerin balarnda Bat Avrupa
ve Japonya'da ge kapitalizmin gelip atmasyla birlikte, retimde
bant sisteminin, seri retilen tketim mallarnn, standartlatrlm
bo zamann, byk kent yaamndaki yalnzln ve yabanclamann, kk kent yaamndaki skclm ve yabanclamann, ksz,
souk ve hatta macera umudu bile olmayan bir yaam biiminin sonunda gelip aa orta smfar, beyaz yakal iileri ve daha iyi cret
alan iileri egemenliine aldn kantlamak zor deil. Bu koullarda heyecan roman ve casus roman, geni bir popler beeni kazand. Aslnda bu beeni klasik ya da klasik sonras "saf dedektif romannn grd ilgiden ok daha geniti. Bu adan bakldnda,
Hammett/Chandler/Simenon/Ross Macdonald ekolnn sert, gereki dedektif romanlar yalnzca salon polisiyesi ile dnya apnda macera roman arasnda bir geiti. Mike Hammer, bir yanda Holmes'le
Poirot, dier yanda Bond'la Quiller arasnda bir kpryd; tpk Carnegie'nin ABD elik irketi'nin ya da Krupp'un, 1850'lerin serbest teebbs sanayi irketleriyle 1950'lerin gerek okuluslu irketleri arasnda bir kpr olmas gibi.
Trdeki i deiikliin anahtar dnceden eyleme geite yatmaktadr. Klasik dedektiflerde eylem yoktur; onlar yalnzca dnrler. Nero Wolfe gibi ar durumlarda, Manhattan'daki evinin en
alt katndan asansrle st katlara kmann tesinde, hi yerlerinden
109

kmldamazlar. Onlar saf, artlm birer beyin gcdr. Ancak gnmzde bu tr entellektel uzmanlama, tembellik ve snrsz oburluk, yz kzartc dlerinde bile hibir okuyucunun hayalinde yatmamaktadr; bu gnlerde zavall ikoya gpta etmekten ok, ona
acrlar herhalde.
James Bond ve onun soyundan gelenler bambaka bireydir. Onlar yalnzca eylemdir. imdi eylem, herhangi bir mantk gcnden
ok daha nemlidir. Ve srati, uzak yerlere seyahati, cinsel gll, lks yaam, tehlikeyi, formluluu, son model aygtlara ve devletin srlarna eriebilmeyi, olaylar sahne arkasndan ynetmeyi ieren bu eylem biimi, kitlelerin rahatlkla zdeleebilecekleri bireydir. ocuksu hayaller mi? Kukusuz. Yine de bunlar, milyonlarca
okuyucunun zdelemek istedii ve hibir zaman bu tr eyler yaayamyacaklarn bildiklerinden bakasnn yaadklarna hayali
olarak katlmaktan zevk aldklar eylerdir.
Yava yava orta snflarn da benimsemeye balad, hakim snfn tketici tercihlerindeki deimelere aka bal bir olgu olan
formluluk, btn bunlarda giderek nem kazanan bir rol oynamaya
balamtr. nc dnyada alk hl hakimdir. Proletaryann aa tabakalar iin de alk korkusu hl gerekliini koruyor; ne zaman gelirinde ani bir d olsa kt beslenme cretlinin kaderidir.
Ama birka kuaktr orta snflar bu alandaki korkularndan kurtulmulardr. Onlar endielendiren yeterince yiyecek bulamamak deil,
ar yeme ve genel olarak vcut salklardr. Formluluk ideali, insan vcudunun zihinleri megul etmesi anlamna gelir ki, bu, on dokuzuncu yzyl edebiyatnda hi grlmeyen bireydir ve silahsz
kavga sahnelerinin an be an ilendii heyecan romanlarnda en ar
biimiyle yer alr.
Dedektif roman ile eylem dolu heyecan romanlar arasnda yer
alan ilgin bir tr de, ya katilin ya da kurbann (ama her halkarda
dedektifin deil) gerek kahraman olduu saf gerilim romandr. Patricia Highsmith (Bir Trendeki Yabanclar, 1949; Marifetli BayRipley,
1955) birinci kategorinin en iyi temsilcisidir; William Irish (Hayalet
Hamfendi, 1942; Kara Melek, 1943), Boileau ve Narcejac (ller
Arasndan, 1956; Kaptrlm Kalp, 1959; Kurbanlar, 1964) ikinci

110

kategorilerinin tipik temsilcileridir. Boileau ve Narcejac, yaptklarn

kuramlatrmaya almlardr. yle diyorlar:
Kii yalnzca peine dld ya da dorudan tehdit edildii iin kurban deildir. Kesin anlamn zemedii olaylara tank olunca, gerek,
tuzak haline dnnce, gnlk yaam altst olunca kii kurban olur
ve ne denli rasyonel dnrse o denli yanl yerlere gider. Polisiye roman, mantn zaferine iaret etmek yerine, bu durumda, rasyonel dncenin baarszln kutsamak durumundadr-, ite onun kahraman
tamamiyle bu nedenden dolay bir kurbandr, (s. 178)

Yapsal krizin, faizmin, otoriter devlet ve tekelci kapitalizmin etkisi

altnda burjuva ideolojisi ve toplumunda rasyonelliin knn
bir baka kantdr bu. Ama olacaklarn bu ilk belirtisi, zellikle Bat'da kinci Dnya Sava'n izleyen ekonomik "boom" yznden ksa
mrl oldu. Boileau ve Narcejac saf gerilim roman modasnn yalnzca drt yl srdn belirtiyorlar. rrasyonelliin, bu kez intikam
duygusu iinde, dedektif romann bir kez daha teslim almas iin
baka krizlerin olmas gerekiyordu.
Birok heyecan roman yazar ilk bayaptlarnn kalitesini srdrmeyi baaramamtr. Bu konuda dikkati eken bir rnek evvelce
teknolojik meslek dergileri editrl yapan Lawrance Sanders'tir.
Anderson Bantlar'nda (1970) Sanders, yeni elektronik dinleme cihazlarna yenik den bir sper hrszlk etrafnda kurulmu etkileyici ve srkleyici bir yk anlatr. Duke Anderson'un faaliyetleri ve
zel yaam, burunlarm, bakalarnn ilerine sokan bir alay kurulu tarafndan her an izlenip dinlenmektedir: New York Polis rgt,
Narkotik Masa, Dahili Gelirler Servisi, New York Eyaleti Gelir Vergisi
Dairesi, Huzur A.. -bylesi bir dzine rgt! Ancak Sanders'in bunu izeyen romanlar ar ve skcdr1. Ayn ey, Shibumi ayarnda
baka hibir yapt veremeyen Trevanian ve l Blge!den (1979)
sonra yalnzca korku samalklar yazan Steven King iin de
sylenebilir.
Ama listenin bana konabilecek yazarlar, rnein Graham Greel.Lesley Andress adyla da romanlar yaynlamtr.

111

ne, Eric Ambier, John Le Carre, Morris West iin durum byle deildir; genel olarak Dick Francis iin de. Adam Hall'n Quiller dizisinde
herbir roman bir dieri kadar baarl ve srkleyicidir. Harikulade
bir kitap olan Maratoncu'dan sonra "gaipten haber verme" ya da bakalarnn beyinlerini okuma ile ilgili daha da harikulade bir roman
olan Denetim'm (1982) yazar William Goldman da baarsn
srdrmtr.
Bu kitapta kullanlan edebi ustalk, aslnda aralarnda altm yl
olan olaylarda bir eanllk nermek, sonra da inanlrln koruyarak bunlar zamansal olarak ayrmaktr. Denetim, aslnda Cock'un
Koma ve Beyin'i gibi tbbi bir heyecan romandr ama ll bir miktarda, parapsikoloji alanndaki Souk Sava rekabetini de ierir.
ABD hkmetini gnahkarlkla sulamas, New York toplumunun
tabakalarn gereki bir biimde ele al, kitaba heyecan romanlarnda pek grlmeyen bir derinlik vermektedir.
Dikkati ekme, gerilim yaratma ve gerilimi srdrme, kendi kurallarn dayatan ve etkili dedektif roman, casus roman ve heyecan
roman yazarlarn baarszlardan ayrdeden teknik bir zanaattr.
Uygun slup ve tmyle edebi dier koullarn yansra bu iin ustalklarndan biri de inanlrla inanlmaz, ciddi ile kaygsz ince bir biimde bir araya getirmektir.
Hafif bir kayma ile denge bozulur, inanlrlk yitirilir, gerilim yok
olur. Gerek yaamda hibir zel dedektifin braknz bu i iin gerekli aletleri salamay, bir katili intihara ikna etmeye cesaret edemiyeceini biliyoruz. Ama eer yazar, tm yky inanlr klacak bir
biimde, birbirini mantki olarak izleyen admlarla bu sonuca gitmeyi biliyorsa, yaratlan hava gereki kabul ediliyorsa, o zaman zmn inanlrl kabul edilir-, kurgu samadr diye sorun edilmez ve
Deli Faist Milyarder, bir gencin hayallerine deil de ciddi bir gazetenin sayfalarna aitmi gibi gelir okuyuculara.
Ama eninde sonunda dedektif roman gibi, gerilim roman, casus
roman ve heyecan roman da yalnzca bir eyle, adam ldrmeyle ilgilidir. Bomba, el bombas, laser ya da havadan alan atele cinayet;
kl ya da tabanca, av tfei, mavzer hafif makinal tfek ya da bazuka ile cinayet; zehir ve ilalarla; boazlayarak, boazn cenderede
112

skarak ya da talayarak; arabayla, la ya da elektrik arpmasyla;

suda boarak ya da yksek bir yerden aa iterek cinayet; sopayla,
kayayla, ayakkabyla, earpla, ip ya da copla cinayet; piyano telleri
ya da kilise anlaryla cinayet; yumrukla, baltayla ve Asya'nn sava
sanatnca bilinen her teknikle cinayet; a, havasz ve ksz brakarak, ipnotizma ile ya da kalp sektesine yol aacak kadar korkutarak
cinayet; bakas vastasyla ya da intihara ikna ederek cinayet; makineyle, robotla ya da bir hayvan vastasyla (kpek, timsah, ldrc
rmcek ya da hatta, yakn zamanlardan bir rnek olan ehliletirilmi bir boa ylanyla!) cinayet.
On milyonlarca hayrann her yl on, yirmi, otuz kadar korkun
katliam yksn (bir mr sresince yaklak be yz ya da bin
hayali cinayet) sakince ve eletirmeksizin okumaktan nasl zevk alabildiine ap yalnzca bamz sallar, i ekebiliriz. Toplumumuzun birok yesinin setii geveyip dinlenme ve edebi tad alma biimi, bylesi cinayet anlatmlarysa, ne korkun bir toplum olmal bu;
ne korkun dkrklklar yaratyor olmal! Okuyucunun polisiye romandan holanmasnda cinayetin grece nemsiz bir rol oynadn,
bunun gerek yks balamadan nce yerine getirilmesi gereken
salt geleneksel bir nkoul olduunu (Ernst Bloch'un iddia ettii gibi) kabul etsek bile, yine de, bu ne kadar korkun bir toplum olmal
ki milyonlarca polisiye roman okuyucusunu, okuduklar eyin ve
gerekte zevk aldklar eyin insann en kt eylemi, yani insan hayatna iddet kullanarak son verme olduunu unutacak ya da byle
olduunu artk teslim etmeyecek kadar, gereklie yabanclatryor.
Dorothy Sayers {Dedektif Kurgusallar zerine Aristoteles)
"lm,
Anglo-Saxon rknn kafasnda baka herhangi bir konuda ok daha
byk bir masum zevk kayna oluturuyor," derken ne dediini iyi
biliyordu. Cinayetten masumca zevk alma -aynen yle.

113

11. iddet: Patlama ve kme

Krk ve ellili yllar, Amerika Birleik Devletleri'nin su tarihinde yirmilerdekine benzer ikinci bir patlamaya tank oldu: uyuturucu alkanlnn kitlesel bir ekilde yaygnlamas ve buna bal olan "sokak sular". ddialara gre yetmili yllarn ortasnda, ou gen olmak zere yirmi milyon Amerikal belli bir lde bu ie bulamt.
Biraz gecikmeyle ve daha dar bir lde, bu olgu Bat Avrupa'ya
(zellikle ngiltere, talya ve Fransa'ya) ve Japonya'ya da yaylmtr.
Bu yeni gelimenin kkenleri ki Yasa'nn kaldrlmasna dek
uzanr. ki kaakl kazan kaps olmaktan knca, gangster rgtleri, salt kumar, fuhu ve tefecilii hzlandrmakla kaybn kapatamazd. Alkoln yerine, datmn tekelleri altna alabilecekleri tanm gerei yasak baka bir tketim mal bulmalar gerekiyordu.
Mptelalara bile satlmas yasa d olan uyuturucular buna doal
bir adayd. Temsilciler Meclisi yesi Coffee'ye gre 1938'e gelindiinde, ABD'de uyuturucu satlarnn yllk cirosu bir milyar dolar,
yani bugnn alt ya da yedi milyar dolarn gemiti. kinci Dnya
Sava'ndan sonra ok sayda toplumsal etken, bu olgunun daha da
byk boyutlara ulamasna katkda bulunacakt.
gal altndaki Almanya ve Japonya'da Amerikan askerleri tarafndan geni apta yaplan karaborsaclk ve terhis olmu bir ok askerin sivil yaama ayak uyduramamas sonucu, hemen sava izleyen yllarda, Amerikan kentleri binlerce muhtemel uyuturucu satcs ve onlarca ya da yz binlerce morali bozuk muhtemel uyuturucu mterisiyle dolacakt. Sava srasnda ve sava sonras "boom"
yllarnda ok sayda siyah ve Porto Riko'lu ailenin Amerikan kentlerine g, rk ayrm, ii ocuklarnn ktleler halinde okulu brakmak zorunda kaldklar bir eitim sistemi; ve srekli bir yedek ii
ordusu (1949 ve 1953'deki resesyonlardan sonra yzde 15 ila 20
114

arasnda olan gen isiz oran, siyahlarn ve spanyolca konuan

aznlklarn oturduu blgelerde yzde 30'a ykseliyordu) var etmeye ynelik bir ekonomik sistem. te bu isiz genler geimlerini ancak kk sular ileyerek salayabilen byk bir yn oluturuyorlard. Frank Browning ve John Gerassi, esas olarak araba hrszl,
ev soyma ve uyuturucu satclndan oluan bu kk sularn;
iadamlar yksek vergiden, sosyal sigorta keseneklerinden ve genel
olarak devlet nizamndan kamaya altka, tm kapitalist ekonominin srekli bir zellii haline gelen "yeralt" ekonomisinin ayrlmaz bir parasn oluturduklarn ne srmlerdir.
Tketiciden yana baktmzda, polisiye romanlarn piyasasnn
kitlesel patlamasn aklayan ey, yine sularn geni lde artmasna neden olan bu psikolojik etkilerdir: gnlk yaamn artan dkrklklar ve gerilimi (proleter ve alt proleter genler iin bir de bunlara ek olarak gittike artan kiisel umutsuzluk), herhangi bir ortak
toplumsal amacn olmay ve standartlam i, tketim ve refahn
harap edici tekdzeliinden uzaklatracak her trl eyin peinden
koma. Ancak sua ve iddete duyulan ilgi, ou dedektif roman
okuyucular iin tabii ki sadece platonik olup kitaplarda kalmaktaysa
da ge kapitalizm altnda byk kentlerde adi sulularn on misli artmas, birok lkede burjuvazinin, bir yandan solu "iddete kar yumuak olmak'la karalayp dier yandan kitle iletiim aralar ve dorudan politik insiyatifler vastasyla halkta bir "iddet korkusu" yaratp bunu anti demokratik yasalar kartmak iin kullanmasna yol
amtr.
Jean-Claude Chesnais'in inandrc bir biimde ortaya koyduu gibi (iddetin Tarihi, 1981) on dokuzuncu yzyl sonlar ve yirminci
yzyl balaryla ve hatta 1930'lu yllarla kyaslandnda cinayetlerin ve cezas lm olan sularn says aslnda artmam, azaltmtr.
Bu durum refah devleti ve sosyal gvenlik sayesinde zellikle Bat
Avrupa iin geerlidir. Sosyal gvenliin daha az olduu ABD'de ayn eilimin zayf olmas artc deildir. 1970'lerde her yz bin kiiye den adam ldrme says ABD'de 9,3 iken Finlandiya'da 3; talya'da 1,4; Bat Almanya'da 1,2; sve'te 1,1; Fransa'da 1,0; Yunanistan'da 0,8; svire'de 0,8 ve spanya'da 0,5'tir.
115

Gerek u ki, ar iddet sularnda grlen bu eilim hafif sularda grlen eilimin tam tersidir. Bu da sa kanat yasa ve dzen
lobilerince tezgahlanan byk su korkusunun ideolojik ilevini
aka gsterir: toplumun en yoksul kesimlerini ve ii snfnn en
ok smrlen tabakalarn sistematik olarak karmaaya ve cinayete
ak, "sulu snflar" olarak gsterme ve bylece burjuva devletin
bask mekanizmasn sistematik olarak glendirmeyi meru gsterme abas. Ayn zamanda adi sularn saysnn byk lde artmas, yeralt su rgtlerini bir hiyerariye dntrecekti. Gariptir
ki bu hiyerari yukardaki burjuva dnyasnn yapsn grlmemi
bir sadakatle ayna gibi yanstacak, aadaki bir sr zavall durmadan hapse girip karken yukarda bir avu tekelcinin hemen hemen
kesin dokunulmazlklar olacaktr.
Bununla birlikte krklarn sonu ve ellilerin banda ABD'de
nemli bir iddet patlamasnn gerekten de olduu, bunun altmlarda ve yetmilerde hzland, ou kapitalist lkelere deiik llerde yaylma eilimi gsterdii ve bu fiili iddetin ge kapitalist toplumun giderek iine batt yaygn iddet ortamna uyduu inkar
edilemez. Bir yanda giderek artan militarizasyon, bir yanda ocuklarn annelerine ya da retmenlerine "seni keserim" diye barmalar,
ayn tarihi eilimin kutuplam iki ifadesidir.
iddetin yaylmasnn uursuz sonularndan biri de faili mehul,
sebepsiz yere ilenen, toplu sularn saysnn artmasdr. Otuzlarda
New York'ta ilenen btn cinayetlerin yzde 75'i kurbalarn tanyan kiilerce ilenirken imdi adam ldrme olaylarnn faillerinin
yzde 75'i kurbanlarna tamamen yabanc kiilerdir. Rastgele ilenen toplu cinayetler -Texas Sniper, Boston Strangler, Son of Sam,
Yorkshire Ripper gibi u ya da bu canavar, sapk vb. tarafndan- ok
daha artmtr. 1978 Kasmnda Guyana'da Jim Jones'un Halkn Tapna tarikatndan 910 yenin gdml paranoya etkisiyle cinayet
kark intiharlar bu kr iddet eiliminin bugne kadar grlen en
ar ve youn ifadesidir kukusuz.
Btn bu eilimlerin, polisiye romann evriminde kendilerine
karlk den bir ifadesi vardr; nitekim krklarda ve ellilerde szlm iddete ve sadizme doru dmen kran bir alt tr domutur;
116

Fransa'da buna serie noire yani "kara dizi denmektedir. ncln

William Irish'in yapt bu trn tipik temsilcileri Mickey Spillane, James Hadley Chase ve bunlarn Fransz ve Alman (Jerry Cotton dizileri) takipileridir. Geleneksel dedektif romannn bu yeni uzantsnn
belirleyici nitelii, herhangi bir esrarn zlmesinden ok iddete ilgi duymasyd: esrar ou kez yalnzca bir bahaneydi ya da hi yoktu. iddet, vahet, zulm sadizm, sakatlama ve srf adam ldrmek
iin ilenen cinayetler bu trn balca konularyd. Chase'in Bayan
Blandish'e Orkide Yoku bunun en canl rneidir. Byle romanlarn
byk bir baarya ulam olmas, bunlarn hasta bir toplumun yansmalar olduklarn aka gstermektedir; bu romanlar toplumsal
rmenin olgularyd. (Yaygn sannn aksine Chase aslnda ngiliz di, Amerikal deil; Benvenuti ve Rizzoni'nin iaret ettikleri gibi,
Chase'in ncs, Lemmy Caution adyla tannan Peter Cheyney'di;
ama Cheyney'in romanlar gerek serie noire kadar iddet dolu deil-'
di. Mickey Spillane ve kahraman Mike Hammer ise yzde yz
Amerikalydlar.)
Serie noire!n vaheti ve sadizmi gerek bir edebi kle akt.
Bu durum, yazarlk alannda seri retimin vard yeni aamaya, oun bakas adna yazan glge yazarlar kullanmna dayal otomasyon tekniklerinin geliimine yorulabilir. Chase'in, Bayan Blandish'e
Orkide Yoku yalnzca alt haftada yazd sylenir. Yine sylentiye
gre Jerry Cotton dizisindeki kitaplarn ou, kitap bana yalnzca
300 dolar karlnda, dizide daha nce kan kitaplar paralayp
yayncnn verdii yeni bir anafikir etrafnda bir araya getiren renciler tarafndan yazlmtr.
Tekniin bu gerileyii daha derin deiikliklere neden oldu. Dildeki yeni kabalk ve dosdoruluk, bizzat ortamn niteliinde bir deiiklii olanakl hale getirdi. Tpk "eylem" romannn, balangta
Nick Carter ya da Kara Maske tipindeki boyal basn tefrikalarndan
evrilmi olmas gibi imdi de iddeti ieren serie noire yks, basite
kaan (ve sadist) Maniheizmin bir izgi roman evrenine dnmtr.
Tabii sonra, o gazetelerdeki izgi roman evreninde gerek izgi roman kitabna (Dick Tracy serisi bunun olduka saygn bir prototipiydi) gemek iin ok kk bir adm gerekliydi. Boyal basn yazarl,
117

bu alt trn tmyle izgi roman dergilerine giderek artan biimde

ekilmesine neden oldu.
Ama kii zaman zaman srprizle karlamaya hazrlkl olmal.
Meksika'da Fantoma tipini yeni bir ada macera dizisinde kullanan bir izgi roman dizisi grdm; bunlardan biri, iileri fabrikalarda ve sokaklarda, Dayanma bayra etrafnda harekete geirmek
zere Lech Walesa'nn Polonya'snda giriilen bir hareketi olduka
heyecanl ve snf bilincine sahip bir biimde ele alyordu!
Tabii bu istisnadr. Genel bir kural olarak mantn, kurgudaki
inceliklerin ve ou kez de herhangi bir esrar esinin yerine sadece
iddet eyleminin geirilmesi, serie noire'n izgi roman varislerinin
aka ar derecede gerici olduklar anlamna gelir. oun eitli
mistisizm, gizli kuvvetlere inan, eytan kltleri vb. ile kark faizm ncesi ya da yar-faist bir ideolojiden sz etmek abartma olmaz. stelik serie noire'm varaca son noktann bu olmas da bir
raslant deildir. nsanlkdlk, gayet iyi duyulan sesiyle, Mickey
Spillane'in romanlarnda avaz kt kadar barmaktadr: "Tepedekilerin peine dn. Yo, onlar tutuklamayn onlara mahkemelerin
ve hukuun demokratik yntemlerini uygulamayn... onlara, onlarn
size yapacak olduklarn yapn! Onlara ani bir lmn sefil tadn
tattrn... Onlar sadan ve soldan ldrn; onlara nihayet yle yumuak olmadmz gsterin. ldrn, ldrn, ldrn!" (Alntlayan Pete Hamili, "Mike ve Mickey", Dilys Winn'in Cinayet Mrekkebi
[A..] adl kitabnda, s. 132.)
Serie noiretden treyen izgi romanlarda akln ve rasyonelliin
yokoluunun sadece bir ierik sorunu olmadn vurgulamak gerekir; bu ayn zamanda bizzat biim sorunuydu. Yazl kltrn yerini
yava yava bir tekno-hayal alt kltrne brakmas ve artan cehalet, kukusuz, burjuva toplumunun kne ve bizzat uygarln
k tehlikesine karlk den kltrel kn bir ifadesidir.
nc dnya lkeleri cehaleti yok etmeye alrlarken, Amerikal,
ngiliz ve Fransz askerler arasnda yaplan deneysel almalarn
kantlad gibi, Bat'da yazl dil konusundaki bilgi kayb, marjinal
da olsa, artmaktadr.
Dil retme yntemlerinin ar derecede basitletirilmesi ve stan118

dartlatrlmasnn (ieriin anlalmasnn, szdizimi, dilbilgisi ve

dilin yapsnn incelenmesi ile sistemli bir ekilde yaplmas yerine
mekanik soru ve cevap ynteminin kullanlmas) kte etkisi olmu olsa da, kitaplarn yerini izgi roman ve televizyonun almas
asl nemli etkendir. letiim bilimi uzmanlar yazl metinlerin yerini imgelerin, aka anlalr izgilerin yerini de mat, donuk ekrann
almasnn kanlmaz olarak daha ilkel bir ierie yol aacan, bizzat iletiimin ierii zerinde geriletici bir etkisi olacan iddia ediyorlar. (Bylece ngiltere'de kitapdan ok video dkkan olduu haberi -Sunday Times 8 Austos 1982- olduka rktc.) Bizzat zihin yaplar da bu deiiklikten payn alyor. Tarihsel dnmenin,
tmdengelimli ve diyalektik dncenin, tmevarml, nedensel ve
bilimsel dncenin, bunlarn hepsinin yaz ile yapsal balants
vardr. Yazl olmayan bir dile, esas olarak iletiimin daha ilkel biimleri olan eylere geri dn, mantk-ncesi, tarihsel olmayan ve
aslnda anti-tarihsel olan daha ilkel dnme biimlerine de yol aacaktr. nsanlkd sadizmle dolu olan ve insan davrannn en itici
biimleri ile ilgilenen serie noire ve onun izgi roman varislerinin
temsil ettii gerileme, bu varsaymn doruluunu arpc biimde
desteklemektedir.

119

man) bizzat nasl girecekleri... Bunun tek forml yine de "meru

12. Sutan Hayatna

rgtl suun artmas, biriken kazanlar iin k yollar bulma sorununu gndeme getirdi. Kapitalist bir toplumda gnlk tketime
harcanmayan her ykl para miktar, kendisini sermayeye dntrme, faiz getirme ve toplumsal artkdeerin genel datmna katlma eilimi tar. Byk gangsterler ou kez byk msrifler olmulardr. Ancak yirmilerde ve otuzlarda gelirleri masraflarndan
daha hzl artt iin, giderek byyen bir yatrm sorunu ortaya kt. Krklarda ve ellilerde, su rgtleri uyuturucu trafiinin merkezi
haline gelip krlar byk lde artnca, bu yatrm sorunu gerekten patlama noktasna vard. 1978'e gelindiinde, ABD'de bu rgtlerin yllk cirolar 62 milyar dolar olarak tahmin edilmekteydi.
(Charlier ve Marcilly, s. 10) ve yasa d krlar, gizli ekonominin bir
paras olarak Business Weekde dzenli bir biimde verilmektedir.
Crm yoluyla biriken sermaye yeil otlaklara yaylmadan nce, ilk
kez New York giyim sanayiine el att. lk hedefler elence sanayii,
kumar, turizm ve lks otellerdi -yalnzca Las Vegas ya da Atlantic
City'de deil, ayn zamanda Batista'nn Havana'snda da. Burada
gerek su (fuhu, yasad kumar, hara) ile meru iler arasndaki
snr hl ok belirsizdi. Alnan paralarn miktar arttka bunlar
gvenli bir ekilde iletme ve dzeni bir nakit akn salama sorunu da byyordu. Para-sermaye birikiminin i mant, yasad faaiyetleri tekelletirmenin i mantnn yerini ald. Bu yeni boyuta giren byk gangsterleri ikili bir tedirginlik sard: "normal" sermaye
birikimi devresine girebilmelerinin bir nkoulu olarak kirli kazanlarn nasl "temizleyecekleri" ve sermayenin devaml olarak geniletilmi yeniden retiminin mmkn olduu yegane alanlar olan "normal" ekonomik faaliyet alanana (retim, ulam, datm, finans120

gitmek"ti.
Meru i hayatna giri hamlesi, ou kez, bu gangster rgtlerinin yasad amalarla zaten el atm olduklar faaliyetlerle balantlyd: bayndrlk ileri ve inaat sanayii; kamyonculuk; gayrimenkul;
tekstil sanayii; gece kulpleri; alkoll iki imalat; ihracat ve ithalat;
datm; profesyonel spor; kullanlm araba alm satm; para makinalari; ve belki de imalat. Ama bu sektrler hl marjinaldi ve byk
i evrelerinin dnda kalyorlard. Amerikan Mafyas yerel bankalar ele geirmeye baladnda, yatrm trstl iine girdiinde (Vesco'nun IOS'yi satn almas gibi), dviz speklasyonu ve altn-gm
trafiine bulatnda, gelecek yllarn rnn nceden balama ve
tarm sanayii gibi eitli pastalarn tadna bakmaya baladnda ve
genel olarak, yetmilerin banda uluslararas Bretton Woods para
sisteminin k ertesinde ban alp giden byk speklasyon dalgasna kapldktan sonra iler tamamen deiti.
Byk gangsterlerin merulamakta gsterdikleri baar, astronomik rakamlara ulaan kiisel sermaye birikimleriyle llebilir.
ABD'de iki haftada bir yaymlanan i dnyas dergisi Forbes lkedeki en zengin 400 aileyi dzenli olarak liste halinde vermeye balamtr. Bunlardan ilki (13 Eyll 1982) en azndan nl gangster
ailesini Kuzey Amerika'nn en zenginleri arasnda gsteriyordu.
Lucky Luciano'dan sonra Amerikan Mafyasnn ilk kurucularndan
olan Meyer Lansky, 1,5 milyar dolarla listede sekizinciydi. Ancak
Ludwig, Getty, du Pont, Rockefeller, Hunt, Annenberg ve Hewlett aileleri onu geiyor, Morgan, Watson (IBM), Loeb, Mellon ve Deere gibi nl tekelciler ondan sonra geliyordu. Forbee gre Amerikan
Mafyasndan Morris Dalitz ailesi ile yakn dostu Robert Vesco da bu
drt yz ailenin iindedir. Joseph Kennedy'nin ki Yasa dneminde su rgtleriyle ilikisi herkese bilinmektedir.1
Amerikan Mafyasnn, ABD'de meru i hayatna girmesinden
sonra talya'da da benzer bir gelime oldu. Hemen sava izleyen dnemde Mafya hl gl toprak sahiplerinin evresinde rgiitlenmi1. Bronfman ailesinin servetinin kkenleri iin bkz.: Peter C. Nevvman. Vronfman

Hane->

dam, Toronto, Seal Books, 1978.

118 120

ti. Mafya'nn yerel ve blgesel Hristiyan Demokrat ileri gelenlerle

politik ilikisi, temel olarak, tarm emekilerinin sendikalamasn
bastrmaya ya da zayflatmaya ve yoksul iftilerin rgtlenmesini
engellemeye hizmet etmitir. Ama altmlarn balarndan itibaren
esasl ekonomik deimeler olacakt. Gney talya ve Sicilya'ya geni
apta devlet yatrm akmaya balad. Tarmn grece arl azalrken sanayininki artt. Frsattan yararlanmak isteyen Sicilya Mafyas
faaliyetlerinin merkezini krsal blgelerden kentlere tad.
Bundan sonra Mafya konut ve yol inaat sektrleri, otomobil ve
elik sanayiinde taaronculuu, yedek para imalat ve datmn,
Palermo limann ve kentte yiyecek datmnn btn ynlerini ele
geirdi. Btn bunlar "normal" tekelci i hayat uygulamalaryla (byk lekli sermaye birikiminin basks), politik basklar (himaye ve
rvet) ve dorudan yasad faaliyetler (zorbalk, hara, yldrma
veya dpedz ldrme yoluyla ele geirme) sonucu baarlmt.
Mafya, demir yumruu ile denetledii blgesel bir iktidar yaps kurdu. Hakimiyetini kabul ettirmek iin Palermo savclar Scaglione
(1971) ve Costa'dan tutun da Palermo Komnist Partisi federal sekreteri Pio La Torre ve Roma hkmetince Sicilya Mafyas ile yrtlecek mcadelenin bana yeni getirilmi olan Palermo Polis efi General Della Chiesa'ya (1982) dek, en azndan otuz politik muhalifi
sansasyonel bir ekilde ldrd.
Mafya'nn yllk geliri konusunda tahminler lkelere gre deimektedir. Kukusuz bunun nemli bir ksm uyuturuculardan gelmektedir; nk "Fransa Balantsnn yok olmasndan sonra talya, yine Asya ve Orta Dou ile ngiltere ve Kuzey Amerika arasndaki uyuturucu trafiinin antreposu haline gelmiti. II Mondo ve Der
Spiegel (13 Eyll 1982) talya'daki su rgtlerinin yllk cirosunu
12 milyar dolar olarak tahmin etmektedir ki bunun yars uyuturuculardan gemektedir. Sicilya inaat sektrnde alan 200.000 kiinin yzde sekseninin Mafya'nn bordrosuna dahil olduu
sylenmektedir.
Bir kuak nce amerikan rgt iin naslsa, imdi de Mafya iin
kirli paray temizlemek en byk sorun olmutu. 1974-75 resesyonu srasnda ken Sindano grubu ve daha sonra 1980-82 krizinde
122

ayn yazgy paylaan Banco Ambrosiano, bunun iin gerekli balca

yollar atlard. Bylece, yasad yollarla kazanlan paralarn, bir
kez byk sermayenin iine girdikten sonra, tpk "normal" i hayatnda kazanlan paralar gibi kapitalist krizlerden nasl etkilendiini
grebiliyoruz. Her halkarda, Mafya'nn merulamasnn, dier faaliyetlerin yan sra, bankacla el atmas anlamna geldiine phe
yok. Son yirmi ylda tm talya'da banka ubeleri says yzde 83
artmtr; ama Sicilya'da bu art yzde 586'dr (Le Matin, 7 Eyll
1982). Bugn 383 Sicilya belediyesi iinde hi banka ubesi olmayan belediye says yalnzca 66'dr.
Bankacln yan sra, tm lkelerde su rgtlerinin yasad paralarn temizlemek iin kullandklar bir baka ara da alnt ya da
sahte hisse senedi ve tahvil trafiidir: resmi kaynaklar (alntlayan
Hougan, s. 120) ABD'de dolaan alnt hisse senedi ve tahvillerin
tutarn 50 milyar dolar olarak vermektedirler. Ancak temel yntem
hl bankaclktr. Lansky gibi Amerikan Mafyas finanslarnn karlarna hizmet etmek amacyla yeni bankalar kurulmutur. Gerekten de Hougan'a gre (ki kendisi birka kaynak gstermektedir)
1973 petrol krizinden nce Ortadou'nun en byk bankas olan ve
1967'de batan Lbnan Intra Bankas bu kirli paralan temizleme iine
fazlasyla bulamt. Bu banka ayn zamanda, Orta Dou'da uyuturucu ticaretinin patronlarndan biri olan Marcel-Paul Francisi'nin
(Korsika/Fransa Balants'n salamakla nl) ynettii Casino du
Liban' denetiminde tutuyordu.
Su rgtlerinin "meru" i dnyasna girmelerinin -ya da bu ikisinin karlkl i ie giriinin- halkn geni bir kesiminde doal olarak gl bir hayranlk uyandrmas, yazarlarn da bunu kendilerine
konu olarak semelerine yol at. Gariptir ki gangsterlerin merulamalaryla ilgili filmlerin says artarken Amerikan Mafyasnn evriminin son yirmi yl, ardnda, eskisinden ok daha az sayda romantik
edebi iz brakmtr. Akla birka roman geliyor: Philip Loraine'in Bir
Mafya pc (1969), ya da Donald Westlake'in gzar (1966) ile
Polisler ve Soyguncular (1972) adl kitaplar. Orta seviyede Mafya
faaliyetlerinin olduka iyi bir betimlemesi de John D. MacDonald'n
Kzl Hile (1972) adl kitabnda bulunabilir. Bu gerekten de azdr.
123

Ama boyal basn eitinden yeni anti-Mafya ykleri ortaya kmtr. Bunlarn ilki belki de Don Pendleton'un Mafya'ya Kar Sava
(1969) adl romanyd. Bu kitap yepyeni bir serie noire eitlemesinin, sadist intikam yklerinin ortaya kmasna yol at. (Szmactda kahraman, beklendii zere, gerekten Mafya'ya szar.) AntiMafya ekolnn en iyileri ya da en az ktleri Executioner/Cellat/
dizisi, Matt Helm dizisi ve Parker'n iddet Dolu Dnyas'du (Westlake). Bir gln parodiden de sz etmeliyiz: Jimmy Breslin'in Doru
Drst Ate Edemeyen ete (1970) adl kitab.
Ancak kamuoyunun geni ilgisinden yararlanmada esas gayret,
kurgusal heyecan romanlarndan ok, gerek hayatla ilgili gzken
"ifaatlar" ieren kitaplar zerinde younlamaktadr. Bunlarn arasnda Peter Maas'n Valachi Dosyas (1969) ve Serpico (1973), Martin ve Hammel Gosch'un Lucky Luciano'nun Son Vasiyetnamesi, Vito Genovese'nn Anlar ve Mario Puzo'nun Baba (1969) adl kitaplar
saylabilir. (Bunlarn yan sra, Mafya'nn tarihiyle ilgili, saylar giderek kabark bir liste oluturacak biimde artan kitaplar yer almaktadr. Birkann adn verelim: Mario Farinella ve Felice Chienti
(Mafya zerine Rapor, 1964), Norman Lewis (erefli Cemiyet,
1964), Emanuele Macaluso (Mafya ve Devlet, 1971), Gaetano Falzone (Mafya'nn Tarihi, 1973), Gaia Servadio (Mafoso:
Balangcndan Gnmze Dek Mafya'nn Bir Tarihi, 1976.) )
Puzo'nun Baba's gerekten de kendine zg bir kategoridir. Yazar bu kitabndan nce, Amerika Birleik Devletleri'nde gangsterlerin dnyas ile burjuva toplumu arasndaki benzerlikleri sergileme
abalaryla -neredeyse Jonathan Swiftimsi bir tarzda- eletirel bir
toplumsal bilin ortaya koymutu. lk denemelerinden birinin ad,
"Su Amerika'y nasl daha salkl, daha zengin, daha temiz ve daha gzel yapyor"du. Bir baka makalede yle yazyordu:
nsanlar savamaya srkleyen ama yine de iadamlarnn dklen
kanlardan kr etmelerine izin veren bir topluma nasl uyum salayabileceiz? ...toplum giderek daha sulu olduka iyi-uyum salam vatanda da, tanm gerei, giderek daha sulu olmak zorunda. Bu nedenle
son adm atmay gze alalm. (Puzo, s. 79)

124

Son adm en tepedeki Amerikal suluyu, en uyumlu Amerikan Vatanda olarak sunmakt.
Ancak John Sutherland'n hatrlatt gibi, bizzat Puzo, Baba'y
srf para kazanmak iin yazdn sylemitir. Onun iin bu bilinli
bir kendini satt (ki bu onun toplumsal-bilincini tamamen yitirmediini ya da en azndan bu sat konusundaki sululuk duygusunu
gsterir): "Krkbe yalarndaydm ve sanat olmaktan yorulmutum... Bymenin ve satmann vakti gelmiti." (Puzo, s. 34) Ancak
bu gnlerde Swiftimsi ironiler/alayslamalar/ "best seller" yaratmyor. Baba'daki ironi ylesine inceydi ki milyonlarca okuyucusunun
yzde 99'u kukusuz bunun farkna varamamtr. Diyalektik bir
bkle (Hegel'in Tarihin Kurnazl), asl ironi (ya da yknn i
mant?), kitabn gerek bir Mafya zrclne brnmesi olgusunda yatmaktadr. Capo dei tutti cap Btn eflerin efi/ dostlarn
koruyan, insanlar mutlu eden, eli ak ve hayrsever, erdem sahibi,
rnek bir yurtta ve aile babasdr. Eer birka dmann ldrtmse bunlarn says Amerika Birleik Devletleri Bakan, Adliyesi,
Genel Kurmay Bakan ya da Byk evrelerinin ortadan kaldrdklar ile kyaslandnda hi kalr. yleyse neden bu zavall adama
kt bir adam gzyle bakmal? O talyan-Amerikallara kar duyulan rk nyargnn kurban deil mi daha ok?
Belki de, son tahlilde, gangsterlerin ve gangsterlerin merulamas temasnn polisiye romann evrimi iinde nemini giderek yitirmesi, su rgtlerinin -zellikle byk i dnyasna girip biim deitirmesinden sonra- esrarengizlik ynnden pek birey verememesiyle aklanabilir. ledikleri sular artk rtbas edilemezler ya da ok az
edilirler. ledikleri cinayetler, Sicilya'da olduu kadar Amerika Birleik Devletleri'nde de imzaldr. Artk saklayacak bir eyleri yok gibidir; onlarn sorumlu olular kamuoyunca bilimektedir. Bylece sorun artk ilgili suun aratrlmas ve ilgili katilin belirlenmesi gibi
kriminolojik bir sorun olmaktan karak mahkumiyeti ve gl bir
rgt datmay salama biiminde politik-ekonomik bir sorun haline gelir. Gerekli olan, ipularnn incelenmesi deil. rgt ile yerel,
blgesel ve ulusal kapitalist iktidar yaps arasnda kurulmu salam
125

balarn kopartlmasdr. Al Capone'un bile cinayetten deil vergi karmaktan mahkum olduu unutlumamaldr. Sermaye birikiminin
kurallar su rgtlerinin davranlarna yn vermeye balad zaman, bularn toplumla ok sayda deer yargsn giderek paylamas
hi artc deildir. nl bir romanda Mafya patronlarndan birinin
eski biraderlerden birine dedii gibi: "Gloria ne yaptn? Ticarete
bulatn."
Gangsterler daha iyi rgtlendike cinayetin bizzat yaps da deiir. Bu nedenle cinayet, polisiye romanlarn tek ve hatta balca
konusu olarak kalamaz. Edebiyatta, gerek hayattakine benzer bir
dnm geirebilir ancak. Ak, nefret, gpta, krsanlk, garez, hrs
ya da antaj sonucu ilenen cinayet ya kaybolur ya da su fiilleri alannn kenarna itilir. rgt yelerinin, bireysel tutkularndan tr
irket karlarn tehlikeye sokmaya haklar yoktur. Bireysel sulunun rgt'n evreni iindeki yeri, okuluslu irket iinde bamsz
zanaatkarn sahip olduu yer kadar azdr. Ancak rgt'n -kendi karlar asndan, kendi gvencesi uruna ve an iin- intikam peinde komaya hakk vardr. irketlemi gangsterler dnyasnda
yalnzca rgt'n karlar uruna ilenen cinayet hakldr. Ama bu,
cinayet iin yalnzca tek bir temel gdnn kald anlamna gelir:
hrs ya da rgt'n maddi ve gvenlik karlarnn korunmas. Cinayet en kesin anlam ile anonimleir: Cinayet A..
Bylece irketlemi su, cinayeti, saf bir kr aracna indirger:
kr, bir sistem olarak kapitalizm ile ticari faaliyetler ve gangster rgtleri arasndaki ortak ba olduuna gre, bu hi de artc deil.
Gnahn kefareti lm olabilir ama rgtl suun karl sermaye
birikimidir. rgtl su, ceza yasasnn zincirlerinden kurtulmu
ama medeni hukuun ve kukusuz ticaret hukuunun byk blmn kabul etmi kapitalizmdir. rgtl suun zgl yabanclama
tarz, i iin cinayete, saf bir kr kayna olarak cinayet iine, bir anlamda, bedenden ayrlm, kiisel bir ilgisi ya da tutkusu olmakszn
yalnzca kr iin cinayet ileyen, iki ynden yabanclam katile yol
aar. Mafya'nn kiralk katili, kskan an, dolap eviren borlunun ya da antaj yaplan doktorun yerini alr. Katil, uzay teknolojisi,
retim planlamas, i idaresi ya da seim kampanyalar uzmanlar ile
126

ayn dzeyde bir uzman, bir su teknisyenidir. Bylece cinayet, gizem niteliklerini, ekzotik tadn yitirir. Artk ortalkta yalnzca geceleri dolamaz nk gn artk bir tehlike deildir. Herkes "kimin
yaptn" ya da kimin yaptrm olduunu bildii iin tetii gerekte
kimin ekmi olduunu umursamaz. Geriye sadece anlamann yerine getirilip getirilmedii sorusu ak kalmaktadr. Burada da kullanlan dil yine aa vurucudur: "anlama" kavram ile, cinayet, kr
amacyla hareket eden genel ticari uygulamayla paylat ortak zemini avaz kt kadar bararak ilan etmektedir.

127

13. Hayatndan Sua

Ge kapitalizm, ekonomik alana devlet mdahalesinin muazzam art ve bunun yan sra devlet ve devlet benzeri aygtn ar ikinliiyle karakterize olmaktadr. Bu, ayn zamanda tek tek giriimciler
ya da tek tek irketlerin kar karya kald yasalar, tebliler, kurallar ve ynetmelikler dizisinin de daha az arpc olmayan bir art
gstermesi demektir. Bu da gibi yasalara gnlk yaamda giderek
daha az sayg gsterilmektedir.
Bir kere, her eyden nce nesnel nedenlerden tr bu byledir.
Bylesine bir yasal gerekler ynnn gzlenip sayg gsterilmesi,
hatta bazen farkna varlmas bile pratikte olanakszlamtr. Baz
yasal gerekler birbiriyle eliki iindedir. adamlar ve irketlerin
nndeki seenek, bylece, yasay inemek mi yoksa sayg m duymak olmaktan ok, hangi yasalarn boluunu yakalamak ya da
hangi yasalar inemek olmaktadr.
kinci olarak da, devletin ar ikinlii, vergilendirmenin ar
ikinlii demektir. Geri vergilerin artan bir blm -Bat lkelerinin ounda, hem dolayl hem de dolaysz vergilerin hemen byk
blm- kapitalistlerden ok cretli ve maallarca denmekteyse
de, bu durum, tek tek giriimcileri, irketleri, veya rantiyeleri kendi
zerlerindeki vergi yknn dayanlmaz olduunu dnmekten
alkoymamaktadr. Burjuva egemenliin btn bir dnemi iin tad anlamla birlikte arpc bir eliki imdi hzla keskinlemektedir:
kapitalist retim tarznn temel hcresi olarak tek bir firmann karlar ile retim tarznn btnnn karlar arasndaki eliki. Birey
olarak kapitalistler kendilerini birer vergi mkellefi olarak grmekte
ve vergilendirmeyi en aza indirmeyi istemektedirler. Oysa bir btn
olarak kapitalist retim tarz da, ekonomik, toplumsal, askeri ve si118

yasi gerilimin artt bir dnemde, daha etkin bir ileyi iin vergilendirmeyi yaymak ihtiyacndadr. Sonu, vergi karma ve sahtekarln, burjuva snfn balca ura haline gelmesidir. Bylece yepyeni
bir meslek doar: grevleri ne yapp yapmak ve mterilerine gereinden daha az vergi verdirtmek, hatta mmknse hi verdirtmemek
olan mali mavirler. Yasalarn boluklarndan yararlanlr ve yabanc vergi snaklar oalr. sle of Man ya da Anglo-Normand
Adalar, hatta Lksemburg, Liechtenstein, Andorra, Monako, Cayman ve Bahama Adalar gibi lkeler, toplam gelirlerinin nemli bir
blmn bu ileve borludurlar.
nc olarak, iveren dernekleri, ticaret dernekleri, ticaret odalar ve hepsinden de te, byk irketler, sanayinin belli alanlar ya
da dallarnda ticari faaliyet dzenlemeye ynelik yasalarn erevesini ve pratik uygulann ynlendirmek iin lobiler olutururlar: yle
ki irketlerin tketicileri yolma zgrlne kstlama gelmesin,
yurttalara gerek bir seim hakk tannmasn ya da baka rakiplerin
kendi krlarn tehdit etmesine frsat verilmesin. Bu lobilerin faaliyeti, yasa koyucularn ve devlet grevlilerinin sistemli bir biimde ayartlmasn gerektirir. FBI'n yrtt Abscam operasyonu bunu arpc biimde kantlamtr.
Drdnc olarak, ABD'nin sermaye ihrac, kinci Dnya Sava
sorasnda nitel bir byme gsterdi ve ardndan Bat Alman, Japon
ve talyan okuluslu irketlerinin d operasyonlarnda da ayn ey
gerekleti (ngiliz, Fransz, Hollanda, Belika, svire ve Portekiz
kapitalistlerinin bu alanda zaten sava ncesi dnemden bir deneyimi vard). Bu d operasyonlar, okuluslu irketleri, gerek her dzeyde ortalama gelirin gerekse tek tek irketler, politikaclar ve yksek
devlet grevlerinin kullanmndaki kaynaklarn, kendi anavatanlarndakilere oranla ok dk olduu toplumlarla ilikiye soktu. yle
ki rvet, yolsuzluk ve mali antaja grlmemi lde artan bir biimde bavurulmas hemen hemen kar konmaz bir eilim haline
geldi. Sz konusu farklar yalnzca emperyalist lkelerle nc dnya arasnda deil, ayn zamanda zengin emperyalist lkelerle daha
yoksul emperyalistler arasnda da vard. Son zamanlarn nl okuluslu yolsuzluu Lockheed skadal hatrlardadr.
129

Bu mesele ABD'de o denli nem kazand ki konuyla ilgili bir

Kongre soruturmas ald ve sonunda Yolsuzlukla lgili Yasa
(1977) adyla bir yasa karld. Kitaplara da konu oldu. Bunlardan
Neil H. Jacoby, Peter Nehemkis ve Richard Eels'in yazd Dnya
Hayatnda Rvetilik ve antaj gibi ak balkl bir kitapta, ada
i evrelerince kullanlan yasad yollarn u zl sergileniini
buluruz:
Yzlerce byk Amerikan irketinin, yabanc siyaset adamlarna ve
devlet grevlilerine siyasi etki yaratmak ve zel karlar salamak zere
demelerde bulunduunun aa karlmas, i hayatnda, siyasette,
basn yayn evrelerinde ve denebilir ki bizzat Gvelik ve Ticaret Komisyonu'nda yer alan ilgili ve bilgili kimseler iin neredeyse haber bile saylmazd. Gerekten de, burada, yani ABD'de, i evreleri ile hkmet
arasndaki ilikilerdeki yolsuzluk, uzun zamandan beri sradan bir ey
haline gelmitir (s. 172)... Siyasi amal demeler, uluslararas i hayatnda kurumlam birer gerektir. Yatrmc ya da tccar olarak ie atldklar hemen her lkede, Amerikan i adamlar, aktan para verme olgusuyla karlamlardr -i yapmann bir koulu olarak devlet grevlilerine rvet verme, devlet memurlarnn kendi resmi grevlerini yapmann koulu olarak para szdrmalar, devlet memurlarnn kendi zel
istek ve gleri sayesinde kontratlardan komisyon beklemeleri (gerekte
talep etmeleri), politikaclarn, ounlukla yatrmlarn gvenlii konusunda tehdite ve zora bavurarak kendi partileri ve seim kampanyalar
iin ba koparmalar, (s. 4)... "Alc" politikaclar genellikle demenin
yaplaca bir svire banka numaras belirtirler. Japon politikaclarsa
demenin yen olarak ve dorudan kendilerine yaplmasn tercih eder
gzkyorlar. Eski Honduras Genel Bakan Oswaldo Lopez Arellano'ya
1.250.000 dolarlk demeyi yaparken, United Brands irketi bu paray
bir svire Bankas'ndaki ilgili hesap numarasna yatrmt, (s. 6)

Drt yz ABD firmas, ki bunlara en byk 500 irketin te biri dahildir. 1973-1978 dneminde, toplam olarak 750 milyon dolar rvet vermi olduklarn kabul etmilerdir.
Beinci olarak, devlet organlarnca artan mal ve hizmet satn alm yoluyla devlet sektrnn ekonomideki byyen rol hepsinden ok silahl kuvvetlerin, ama ayn zamanda, telekomnikasyon, kitle ulam, enerji vb. kesimlerdeki kamu kurulularnn
130

almlar- byk irketler ve zengin iadamlarn ykseltmek ya da

kamu sektrndeki pazar paylarn artrmak iin kullanmak ynnde kamlar. Sonu, yolsuzluk ve antaja, eskiden hemen hi bilinmeyen bir lde, sistemli bavurulmas olmaktadr.
Ve nihayet, bizzat kapitalist rekabetin seyri iinde, sermayenin
temerkz ve merkezilemesi, tekelci sermaye anda yle bir noktaya ulamtr ki, muazzam kaynaklarn yasal olmayan biimde
kullanlmasnn yolu almtr: gizli karteller, yksek fiyatlar dayatmaya ynelik dankl dzenlemeler (son zamanlarn en gze arpan rnei, 1960-1961'deki nl yarglanmaya kadar varan ABD
elektrikli aletler tekelindeki olayd), 1973-1974'te petrol irketlerinin
eski stoklarn cari retim gibi gsterme abalarnda olduu gibi sahtekarlk operasyonlar, sanayi casusluu, halka satlan rnlerin kalitesini drmek ama buna karlk fiyatlar drmemek v.s. Gerekte bu uygulamalar o kadar yaygnlat ki, bunlar tanmlamak iin
yeni bir kavram (galiba ilk kez kriminolog Edwin Sutherland tarafndan) kullanlmaya baland: "beyaz yakal su" (Almancadaki karl Wirtschaftsverbrechen).
1977'de Amerikan Ynetim Dernei'nde
yaymlanan Hayatna Ynelik Sular adl incelemedeki tahminlere
gre, bu tr beyaz yaka sululuunun yllk meyvesi 30-40 milyar
dolard. Ralph Nader'in ABD'deki aratrma grubuna gre, yetmili
yllarn banda, yasa d tekelci uygulamalarn Amerikan halkna
maliyeti, krk sekiz ila altm milyar dolara varmaktadr. Bu rakam,
ABD'de su rgtlerinin yllk toplam cirosundan da yksektir.
Yukarda saylan btn deiiklikler, tek tek burjuvalarn ve irketlerin kendi devletleri ve hukuklarna kar davranlarnda radikal bir deiiklik olduunu ima etmektedir. Fransz burjuva politikacs Odilon Barron'un, 1848 devrimi arifesinde, Temmuz Monarisi
gnlerindeki feryad -'Yasallk bizi bouyor"- giderek ada i evrelerinin feryad haline geliyor. Bu evre, yasaya giderek daha az
sayg gsterme eilimini benimsiyor. Gnlk >aamn seyri iinde
bu yasay ineme ihtiyac onu gittike daha fazla tedirgin ediyor.
Ticari, snai ve mali davrann normal erevesi olarak yasalln yerini yasadlk alyor.
Bu deiikliin bir yan rn, hukuk mesleinin, kendisi de gi131

derek ticari firmalar temelinde rgtlenecek biimde, devaml genilemesi olmutur. Byk irketler dzinelerle avukat altrmaktadrlar. Bu avukatlarn balca grevi, devlet memurlaryla, irketin
rakipleriyle, mterilerle, irkete mal satanlarla ve hukuki muarzlarla grmeler yrtmektir. Onlar davalarndan vaz gemeye ikna
ederek ya da haklarnda dava amakla (kanlmaz olarak uzun ve
masrafl) tehdit ederek, yani aslnda onlara antajda bulunarak, irketin krlarn artrabilir ve zararlarn azaltabilirler. Bu grmeler
adliyenin kendisine de vardrlr ki orada ok daha fazla sayda dava, yarg ilemi dnda halledilir. Bizzat alan dava saysndaki art, olay ancak bu yne ekebilir. Le Monde gazetesine gre (31
Ekim 1982), Fransz mahkemelerine getirilen dava says 1970'te
439.677 iken 1980'de 733.879'a km ama ayn dnemde cumhuriyet savclna iletilen tutanak says, yllk 9.878.403'ten
15.368.661'e ykselmitir (55 milyondan az nfuslu bir lkede, yllk 15 milyon tutanak!)
Pratik dzeyindeki btn bu ciddi dnmler, egemen burjuva
ideolojisi dzeyinde derin etkiler yaratmadan edemezdi; bu ideolojinin edebiyat alanndaki ayrcalkl ifadesiyse polisiye romandr. Byk i evrelerince bavurulan yasa d yntemleri iyice ayrntl biimde ileyen (ounlukla olumsuz armlarla) heyecan romanlarnn saysnda dzenli bir art olmutur. William Haggard 1959'da
Teleman Dokunuu'nda byk petrol irketlerinin gizli (aslnda
aka yasad) faaliyetlerini, etkileyici biimde anlatmt. Bunlar, o
zamandan beri, biri de Alistar MacLean'n Deniz Cads (1977) adl
roman olmak zere, ok sayda heyecan romannda "kt adam" konumunda ilenmitir. Jeffrey Archer'in Bakana Sylemeli
miyiz?
(1977) adl romannda, ABD hafif silah sanayii, antaj tehdidi altndaki bir senatrn su ortaklyla, ABD Bakann ldrmeyi planlar: ama, zel silah satn kstlayan bir yasann gemesini engellemektir. Bir ila irketinin Afrika'da evirdii yasa d dolaplar, Rabert McCrum'un Bir Hevesin Bitii (1982) adl romannn konusunu
oluturur. lan Fleming'in lmnden sonra John Gardner, Bond serisine bir devam yazd. Yenilenen Ruhsat (1981) adl bu romanda,
elektronik, havaclk ve nkleer santral alanlarnda byk karlar
132

olan geni nfuzlu, sahtekar bir iadam izilmitir. Bir kimyasal

maddeler trstnn yasad evre kirliliine yol amas, Robin Cook'un Ate (1982) adl romannda sorgulanr.
Basikasingo'da
(1982) John Matthews, bizzat elmas kartelini, en tepedeki efinden
en alttaki adamna dek, kartelin konumunu salama almak iin yasad faaliyetlere bulam olarak izer. Rakip patronlarsa, kartelin
efinin yerine gemek iin byk hrszlk ve ok sayda cinayet dahil, daha da canice yollara bavururlar. Benzer biimde, bankalar ya
da baka mali kurulular, birok heyecan romannda "kt adam" rolnde izilmilerdir.
Ama btn bu kitaplarn, yine de burjuva ideolojisi erevesi
iinde kalmalarna neden olan ortak bir kusurlar vardr. Bir yandan
tek bir byk irket, ya da hatta ima yoluyla btn byle irketler,
bazen birok Marksistin kullanacandan da keskin terimlerle gerekten sorgulanrken, topyekn sistem asla sorgulanamaz. Ama bu
irketler iledikleri sulardan dolay ara sra kovuturmaya urar,
pek seyrek olarak da iflas etmeye terk edilirse de kendilerini dourmu olan ve tekrar tekrar da ortaya karacak olan, kapitalist sistemdir. Gerek udur ki, hepsi birlikte, bunlar, sistemin kendisidir. O
halde, btn onaylanrken paralar nasl itham edilebilir? Bu bir krlk, bnlk, alayclk sorunu mu yoksa dpedz kiisel maddi kar
sorunu mudur? Baarl polisiye roman yazarlar, geri okuluslu irketler ve onlarn patronlarnn yce dzeylerinde deilse de, burjuva
snfnn bir parasdrlar ne de olsa.

133

14. Devlet, Hayat ve Su

leri kapitalist lkelerde suun, nceleri (ABD'de) ki Yasa'nn sonucu olarak, daha sonra da rgtl su ebekelerinin ve uyuturucu
trafiinin dnya apnda yaylmas sayesinde muazzam art, yasal
uygulamaya zgn sorunlar getirdi. Bilgi toplama, polisin merkezi
ii haline geldike, yasal uygulamayla su nleme arasndaki snr
izgisi giderek belirsizleti. Kitle suunun ve iddetin bizzat "gz
kara" ve anonim nitelii, sanklarn aa karlmasnda istihbaratn
kilit rol oynayacan ortaya koymaktayd. Polis, muhbirlerin ve ispiyoncularn srekli yardm olmadan alamazd artk. Kojak ve
Starsky ve Hutch gibi popler Amerikan televizyon dizileri, denebilirse, yeni dzenlemenin grsel kantn layikiyle sunmutur: yasa
ve dzenin adil savunucular kampna ispiyoncunun organik olarak
btnletirilmesi.
Ama deiim burada durmaz. Muhbirler nazik bir "ikili oynama"
oyununa girimeden, ilevlerini yerine getiremezler. stihbarat iki
ynde akar: sulu evreden polise ve yetkililerden yeralt dnyasna.
Baz sular ancak baka sulara gz yumulmas ya da bunlarn kapatlmasyla aa kavuturulur veya nlenir. Bylece yasann iki taraf arasnda bir ortakyaama olay doar ve bu ortakyaama, ahlaki
mulaklk ve maddi yozlama yaratr. Sadece istihbarat deil, fakat
para da iki ynde akar. Muhbirler eski ortaklarna ihanet ederek
zenginleirler; kimi polisler de baz gangsterlerin, dierlerini tutuklamak uruna, serbest kalmasna izi vererek zenginleirler.
Son yllarda bu olgu, ABD'de Valachi ve Serpico olaylarnn gsterdii gibi, artc boyutlar kazanmtr. Polisler arasnda bireysel
yozlamann derecesine ilikin karmak sorunu bir kenara koyup
daha ok sorunun toplumsal yan zerine eilelim. rgtl su ile
134

mcadele, ona hogr gstermeden ve hatta gerekte onu kayrmadan, hem kullanlan yntemler hem de ulalan sonular itibariyle,
giderek artan biimde olanakszlamtr. Uyuturucu trafii bunun
mkemmel bir rneini ortaya koyar.
Neden apaktr. rgtl su, burjuva toplumunun evresine ait
olmaktan ok, giderek artan lde, genel olarak sermaye birikimini
belirleyen ayn sosyoekonomik itici glerden domaktadr: zel mlkiyet, rekabet ve genellemi meta retimi (genellemi para ekonomisi). sveli pop grubu Abba, arklarnda bu durumu anlaml bir
ekilde zetlerler: "Money, money, money It's a tich man's world'.
(Kendi kaderleri de bu yasann canl bir rneidir: plaklarndan elde
ettikleri byk gelirle derhal bir yatrm trst kurdular ve burjuva
partileri koalisyonunun seim fonlarna byk lde katkda bulundular.) Ama zenginin dnyas ayn zamanda zengin gangsterin de
dnyasdr; nk zellikle tepedeki gangsterler greceli olarak giderek artan biimde zenginlemilerdir ve kukusuz zengin polisten,
politikaclarn ezici ounluundan bile nitel olarak daha zengindirler. (Bizzat Nixon bu eitsizliin bilincindeydi.)
rgtl su iin esas ekonomik sorun, grdmz gibi, yasad
yollarla biriken sermayeye meru k yollar bulmakt. Ge kapitalizm altnda, bu, yalnzca daha genel bir sorunun, yani sermaye fazlas kitlesine yeterli yatrm alanlar bulma sorununun zgl -belki
paradoksal, hatta kaba- bir yansmasdr. Bununla birlikte bu iki olgu birbirine dpedz kenetlenmez; aslnda birbirlerinin iine akma
ve nfuz etme eilimindedirler. Kirli para, yabanc vergi snaklarnda -tabii ou kez, ama yine de yalnzca buralarda deil- alan banka mevduat hesaplar kanalyla temizlenir. Fakat kirli parann meru
edeeri -sermaye fazlas- de ayn vergi snaklarndaki ayn bankalara ynelme eilimindedir: kirli ve temiz fonlar bilanolarda birbirine karr. Ayn zamanda, olas her yolla, fiilen artkdeer elde etme uranda da birbirlerine karrlar.
Vicdansz speklatrleri, meru i alanlarnda byk apta faaliyet gsteren sahtekarlar, dorudan doruya dolandrclardan ayran snr izgisi giderek daha da incelmektedir. Investors Overseas
Services (IOS -Yatrmclara Denizar Hizmetler) yerinde bir rnek135

tir. Barny Cornfield devasa sahtekarln, dorudan dolandrc olarak deil, fakat kinci Dnya Sava sonrasnn "boom"" eilimlerini
snrsz bir gelecee ihtiyatszca uzatan macerac bir speklatr olarak balatt. Bu yanl deerlendirme, onu saf ortaklarna ve yatrmclarna, toplam olduu yaklak iki milyar dolarlk mevduatn milyonlarca dolarna mal oldu. Ama ardndan daha da beteri geldi aka dolandrc olan Robert Vesco, ii devralarak 24 milyon dolar yrtt ve bu paray daha sonra Bahama Adalar ve Kosta Rika ile balayarak birok lkede st dzey yetkililerin su ortaklyla kulland.
Dier dolandrclar ancak ABD'de st dzey yetkililerin salad
himayeyle faaliyet gsterebilmilerdir. Altmlarda, Teksasl bir giriimci, zel sermayedarlarn hrsn ve burjuva devlet yasalarnn artc derecede kark oluunu ustalkla kullanarak, hayali gbre
hisseleri satyla 20 milyon dolar kazanmann yolunu bulmutur.
Ksa bir sre sonra, bir grup gen zeki komisyoncu, Equity Funding
Inc. adl bir sermaye irketi kurdular. Ylk raporunda, irketin bir
Midwest bankasnda 20 milyon dolar deerinde tahvile yatrm yapt, ayrca milyonlarca dolarlk itirakleri bulunduu belirtilmekteydi. Gerekte ise szkonusu irketin ne tahvil sahiplii ne de itirakleri vard. (Raymond Dirks ve Leonard Gross)
Kilit nitelikli devlet faaliyetleri szkonusu olduunda iler esas
itibariyle farkl bir ekilde cereyan etmez. Amerikan devleti, ABD
kapitalizminin dnya apndaki karlarn ve ABD irketlerinin d
lkelerdeki faaliyetlerini koruma, gelitirme ve destekleme roln
yerine getirirken, birbiri ardna, uluslararas dzeyde gizli faaliyet
yrtecek aygtlar yaratmak zorunda kalmtr: nce OSS, sonra CIA
(ilk yneticisi, yeterince anlaml olarak, bir bankac olup dileri bakannn kardeiydi). Yabanc lkelerde bu kurulularca giriilen yasad, hatta aslnda cinai faaliyetler hakknda, bir ktphane dolusu kitap yaymlanmtr; en etkili ifaatlarn birou da bizzat eski
CIA ajanlarndan kaynaklanmaktadr. Muhbirlerin ok deiik rgtlere -kltrel derneklerden, renci rgtlerinden sendika federasyonlarna ve rakip casusluk rgtlerine kadar- szmas, bir yanda
dzenli rvet uygulamasyla ve te yandan cinayete kadar varan ve
onu da kapsayan sua bavurmayla el ele yrmektedir. kenceciler
136

eitilir, askeri darbeler hazrlanp dzenlenir ve ABD sermayesine

gsterdii dostluk yeterli bulunmayan ya da Amerikan irketlerini
milliletirme kstahl gstermi olan hkmetler sistemli olarak
devrilir. Bazen bylesi operasyonlar ilgili irketlerle birlikte planlanr
ve uygulanr; ili'de Salvador Allende'nin meru hkmetine kar
CIA ve Pentagon'un yardmlaryla ITT'nin tertibinde olduu gibi.
Birleik Devletler'de ve dier Bat devletlerinde, FBI benzeri siyasi
polis rgtleri, benzer biimde, burjuva toplumuna dman kabul
edilen rgtlere, oun yasal bir izin veya gerek olmakszn, geni
apl szma iiyle meguldrler. Yaygn muhbir kullanm, telefon
dinleme, rvet, yalanc ahitlik ve benzeri karanlk ve yasad faaliyetler; suunu ikrar edenlere sunulan resmi balamalar; sa kanat terrizmine ve anti-sendikal vahete, bilfiil rtbas etmeye varan
gz yumma: tm bunlar ada burjuva devlet aygtnn emrindeki
cephaneliin bir blmn olutururlar.
Bazen yle olur ki devlet organlar, byk i evreleri ve rgtl
su arasndaki ortakyaama, belli bir olayda hemen aa kar; aynen Kba devrimine kar giriilen, hem CIA, hem ABD ynetimi
(hem Eisenhower hem de Kennedy ynetimi) hem de Mafya'nn rol
aldklar, Domuzlar Krfezi kartmasnda olduu gibi. (Bu olaylarla
Bakan Kennedy'nin ldrlmesi arasndaki muhtemel balant hakknda srarl sylentiler olagelmitir.)
zde bir ortakyaamay da, Fransa'da SAC'n nl durumu ortaya koymutur. SAC balangta, Cezayir savann son aamalarnda
ve hemen sonrasnda, de Gaulle'clerin OAS'a kar mcadelelerinde
kullandklar zel polis tekilatyd. Sonralar mcadelelerinde kullandklar zel polis tekilatyd. Sonralar de Gaulle'clein, her trden siyasi dmanlarna kar kullandklar gizli ordusu haline geldi.
Nihayet yozlaarak, uzun ve kanl bir vahet, ikence ve cinayet rekoru kran basit antajclar etesine dnt. Sonunda Mitterand iktidara geldikten sonra, Midi'de yerel bir SAC efinin ve btn ailesinin (hepsi yedi kii!) ldrln izleyen etkili bir parlamento
nergesiyle, SAC nihayet resmen feshedildi.
Ama rgtl su, byk i evreleri ve devlet arasndaki bu gelien ortakyaamann bugne kadar en sergileyici tek rnei, Banco
137

Ambrosiano, Mafya ve talya ve Vatikan devletlerini birbirine balayanyd. Banco Ambrosiano, 1 milyar 700 milyon dolarlk ak brakarak battnda, bankann genel mdr Roberto Calvi'nin, 1975'te
gerek ABD'deki gerekse Avrupa'daki bankalar batan dolandrc
bankac Sindona ile yakn ilikide olduu aa kt. Sindona'nn
hem ilerinden kimilerine vergi karmada ve yasad sermaye ihracnda yardmc olduu byk talyan i evreleriyle hem de Mafya'yla ilikisi vard. Gerek Sindona gerekse Calvi'nin, Vatikan'daki
ve Hristiyan Demokrat politikaclar arasndaki hiziplerle yakn ilikileri vard. Aslnda, Vatikan'n balca bankas olan Instituto per le
pere di Religione (IOR), Banco Ambrosiano'nun Orta Amerika'da,
Panama'daki IOR denetimindeki irketlerle ilgili belirli ilemlerine
geici teminatlar vermitir; bu ilemler byk yasad sermaye
transferlerine ve speklatif faaliyetlere rt olmu olabilir. Tpk en
zengin talyan ailelerinin ounun vergi karma ve sermaye transferlerine ve speklatif faaliyetlere rt olmu olabilir. Tpk en zengin talyan ailelerinin ounun vergi karma ve sermaye ihrac amacyla ayn yola ynelii gibi, IOR'un ba olan Bapiskopos Marcinkus'un, kirli paray temizlemek iin Vatikan bankasnn talya yasalar karsndaki ayrcalklarn kullanmak istedii ve Mafya ile ilikileri olduu zannyla 1977'de FBI tarafndan uzun uzadya sorguya
ekildii renildiinde halkn aknl dorua ulat.1
Bu olay, talyan politik ve ekonomik yaamyla rgtl su arasndaki balan yanstan tm olaylar dizisinin yalnzca en son ve en
dramatik olanyd. Yerel Hristiyan Demokrat hiziplerle Sicilya'daki
Mafya arasnda ilikiler kurulmasnda milyarlarca dolarlk kaak silah trafiinin oynad rol iyi bilinir. imdilerde Kzl Tugaylar, talya'nn gneyinde Hristiyan Demokrat yerel patronlarla Camorra'nn
gangsterleri arasndaki kutsal olmayan ittifaka katlm gzkyorlar; stelik bu glerin seferber ettii toplumsal hareketlerin, "ar
smrlen alt-proletaryann hakl mcadelesini" temsil ettiini sahte
Marksist formlasyonlarla iddia ederek! Cammorra'nn "alt-proleter"
olan milyoner dolandrclar -biraz ar deil mi?
1. Bkz. Rupert Cormvall, Allah'n Bankeri, Londra, Gollancz. 1983.

118

Nihayet, dnya eroin arznn kilit kaynaklarndan birinin -Altn

gen denen Burma, Tayland, Laos ve in snrlarndaki blge- bir
zaman iin CIA tarafndan en azndan ksmen denetlendiini (uyuturucuyu Ortadou'ya, Avrupa'ya ve ABD'ye tayan ulatrma ayla
birlikte) gsteren srekli ve gvenilir raporlara ne denebilir? Dnyann dier tarafnda da, Bolivya, Peru ve Kolombiya gibi lkelerde,
yasad uyuturucu maddeler, tm ihra mallarndan da nde yer almaktadr. Los norco-traficantes /uyuturucu kaaklar/ en st dzeylerdeki askeri ve siyasi personeli denetlemektedir -son zamanlara
kadar Bolivya'da Cumhurbakan General Garcia Meza dahil. Ve ABD
narkotik brosu grevlileri bu st dzeyde mevzilenmi gangsterlerle atnca "ulusal kaynaklar" Yanki emperyalizmine kar koruma
ihtiyacndan dem vuran yurtsever bir belagat hayhuyu balayverir.
Vurgulanmas gereken nemli nokta, bu byyen ortakyaamann srrnn herhangi aprak, eytanca bir tertipte ya da doutan
gelen bir kt insan doasnda yatmaddr. Bu sr, daha ok, byk parann tmyle yaylm gcnde, genellemi meta retimi
koullarnda bu parann daha fazla para ve daha fazla g (artkdeer ve devlet zerinde byyen bir ipotek) ekmedeki cezbedici yeteneinde yatar. Pazar ekonomisinin kurumlarn kaldrn; ortakyaama da ortadan kalkar. Bunlar ksmen bask altna aln; su, rvet,
hrs ve parann gc ksmen ortadan kalkar, ksmen brokratlar arasnda yaar. Sovyetler Birlii, in ve Dou Avrupa'da (buralarda polisiye roman da ksmen ortadan kalkm, ksmen yaayakalmtr ama bu ayr bir fasl) meydana gelen de tamamen budur.2
Devlet, byk i evreleri ve rgtl su arasndaki ortakyaamnn nerelere ulatnn belki en gzel rneini "casus hafiyeleri" olay verir. Bunlar zel irketlerin ya da varlkl kiilerin (gangsterler
dahil) karlarn, oun yasad veya bsbtn cinai yollarla korumak zere zel "gvenlik" ileri kuran eski hkmet ya da askeri istihbarat ajanlardr. Bunlar, FBI ya da CIA, SAS ya da MI-5 gibi resmi
gvenlik rgtlerince "kirli oyunlar"a sk sk sokulduklar iin, ken2. Kba'da son zamanlarda, polisiye ykye sempatiyle yaklaan bir kitap yaymland.
Bulgar Konmist Partisi Merkezi Komite yelerinden Bogomil Rainov, Dou Avrupa'da
yaygn bir okuyucu kitlesi bulan dedektif ykleri yazardiT.

139

dilerini gerek hkmet ajanlarndan ayran snr izgisi, hibir zaman aklkla izilemez; Watergate Skandali bunu arpc biimde
gstermitir.
ABD'de kinci Dnya Sava sresince ve sonrasnda gvenlik
"camia"snn heybetli genilemesi, bu olgunun en dolaysz kaynayd. Bu camia yarm milyon kadar ajan veya ibirlikiyi kapsam olabilir; bu da doal rotasyonla ve periyodik konjonktrel temizliklerle
(Watergate'ten sonra ortaya kan gibi) iine son verilen eski istihbarat personelinin saysnn ok byk olduu anlamna gelir. Kapitalist toplumda yaayabilmek yalnzca igc satmakla (eer kii
zengin deilse) mmkn olduuna gre, igc ksmen beceriyle
belirlendiine gre ve gizli ajanlarn genel olarak sahip olduklar tek
beceri de "gvenlik hizmetleri" diye masumane bir klfa sokulabilecek birey olduuna gre, devletin koca istihbarat aygtndan geni
bir zel gvenlik ann kmas fiili olarak kanlmazd.
Bu arada talep, arz ile ayn oranda artt. okuluslu irketlerin
dnya apndaki faaliyetleri, onlar, hkmetlerle, kamu grevlileriyle ve devlet kurumlaryla, ister ihtilaf ister ittifak iinde olsun,
kar karya getirdi. Tekelci rekabetin muazzam rizikosu dev irketlerin servet gleriyle birlikte artt. Ve elektronik "know-how"n patlama noktasna varan art, snai ve mali su iin gerek bir cephanelik yaratt. Bu nedenle, gzetleme, dinleme aygtlar yerletirme,
gizli hat ekerek dinleme, sanayi casusluu ve hrszl, elektronik
verilerin (ve bazen bu verilerce denetlenen fonlarn) szdrlmas,
hatta dorudan doruya cinayet gibi hizmetlere neredeyse snrsz
bir talebin ortaya kna amamak gerekir.
Jim Hougan'n Casus Hafiyeleri (1978) bu yeni olgunun farkl
boyutlarn ortaya koyan bir dizi iyi bilinen ve pek iyi bilinmeyen
uluslararas skandali betimler. ok kimse CIA (veya iindeki hizipler) ve Miami gangsterleri ile ibirlii yapan eski ajanlarn Fidel Castro'ya suikast teebbslerini duymutur. Casus hafiyesi Walt Mackem'in, kk Abaco Adas'nn, Bahama Adalar'ndan ayr, bamsz bir varlk haline getirmek amacyla, igalini planladysa pek bilinmeyen bir gerektir. ili'nin Washington eski bykelisi Letellier'in ve Dominik Cumhuriyeti zerine nde gelen bir Baskl uzmann
140

(Trujillo'nun Devrim in yazar) lmnden sorumlu olanlar, lm saan iki diktatrn hizmetindeki casus hafiyeleridir. Casus hafiyesi
Mitch Werbel bir CBS filmi iin bir igalin fon sahnelerini dzenlemiti -sahneler Kba devrimine kar kullanlmak iin Miami'den daha etkin bir harekat merkezi oluturmak zere, Haiti'ye kar planlanan gerek bir igalin kamuflaj ilevini grd. Dektor Karstihbarat A..'nin patronu olan Albay Ailen Bell'in mterileri arasnda, uzun bir liste dolusu dev ABD irketleri bulunmaktadr. Fidelifacts casus hafiyeleri, General Motors hesabna, Ralph Nader'e kar kullanlmak zere sulayc malzeme toplamaya altlar ve
IBM'in veri bankasnn korunmasn stlendiler.
Casus hafiyeleri tarafndan yrtlen tm i hayatna ilikin operasyonlarn belki de en irkini, ellilerin ortasnda, milyarder Howard
Hughes'in eski sa kolu Robert Maheu tarafndan byk Yunanl armatr Aristotle Onasis'e kar giriilendi. Belgeler uydurarak, ABD
mahkemelerini ynlendirerek ve elektronik dinleme aygtlarndan
bolca kullanarak, Maheu, Onasis'i iflas ettirmeye, ya da en azndan
ona Suudi Arabistan'dan petrol tama tekeli veren anlamay iptal
etmeye alyordu. Kimin hesabna alyordu? Petrol Karteli'nin
mi? CIA'daki baz hiziplerin mi? Onassis'in rakiplerinin mi? Hepsinin birden mi? Galiba bunu hibir zaman bilemeyeceiz.
Bylesi sansasyonel faaliyetler yeni bir alt tr, "gerek" politik
heyecan romanlarn esinlemekten geri duramazd. Burada merkezi
tema fesat ve tertip olup oun dnya politika sahnelerinin arkasnda gerekten olan bitene ilikin sznt bilgiler sunan "ifaatlar"la bolca sslenir. zellikle Watergate Skandal'ndan bu yana, kitaplarda
ilenen tertiplerde, oun, ister hafif rtl biimde gerek bakanlar, ister hayal rn olanlar olsun, farazi Amerika Birleik Devletleri bakanlarna yer verilir. Ama ayn ekilde, mteveffa ran ahnn;
Suudi Arabistanl politikaclarn, petrol eyhlerinin ve bunlarn Lbnanl arabulucularnn; srailli bakanlarn, generallerin ya da Mossad
eflerinin; uluslararas terristlerin; hrsl svireli bankaclarn; Drdnc Reich planlar yapan Alman politikaclarn; Mafya'nn yardmyla ya da Mafya'nn yardm olmakszn askeri darbeler planlayan
talyan kodamanlarn; saysz KGB veya in gizli servisi ajanlarnn;
141

ve benzerlerinin grntleriyle de karlarz.

Bu yeni trn rnekleri arasnda Frederick Forsyth'n Odessa
Dosyas (1972), Robert Ludlum'un Holcroft Anlamas (1978), Morris West'in kesinlikle sper olan Semender (1977), Palyao (1974)
ve Dnek (1979), Robert Hawkey'in Yan Etki (1979) ve Walter Stovall'n Bakan Tehlikede (1978) -ki burda szmona bir ABD bakan bilfiil in Halk Cumhuriyeti'ne iltica eder!- adi kitaplar yer alr.
Bu trden romanlar, aslnda eski st dzey devlet adamlar veya
devlet memurlar tarafndan yazldnda, zgl bir "casusvari" boyut kazanr; akla gelen rneklerden bazlar: eski ABD bakan yardmcs Spiro T. Agnew'un Canfield Karar (1976) ve daha nce Nixon'un Beyaz Saray badanmanln yapan John Ehrlichmann'n
st hafif rtl bir roman def' olan irket (1976) adl kitab.

roman def: gerek kii veya yerlerin uydurma adlarla gsterildii roman.

142

15. Polisiye Romann

Btnletirici Bir levinden
Paralayc Bir levine
Polisiye romann ideolojik ilevi, okurlarnn ounluunda yaratt
etkiden ya da yaylmasna yardmc olduu fikirlerin trnden ve bu
fikirlerin burjuva toplumunu ve onun deerlerini merulatrma biiminden karsanan, nesnel bir ilev deildir. En azndan btn bir
tarihsel dnem boyunca, ayn zamanda bizzat yazarlarn bilinli seimleri sonucunda ekillenmitir.
En nl klasik dedektif roman yazarlarndan bazlarnn biyografilerini incelemek, bizi nemli sonulara gtrebilir. Bu biyografiler, Sir Arthur Conan Doyle, Maurice Leblanc, Agatha Christie, Dorothy Sayers ya da G. K. Chesterton gibi yazarlarn, kurulu dzenin
ne lde ar tutucu savunucular olduklarn gstermektedir (tabii
burada, 1920'lerin ngilteresinde "bolevik komplocular" zerine kabaca atp tutan Edgar Wallace ya da E. Philip Oppenheim gibi daha
czi yazarlarn szn bile etmiyoruz. Edgar Wallace, bir seferinde
yle demiti: "ngiliz iisinden nefret ediyorum").1
Dashiel Hammett, Georges Simenon, Claude Aveline ve Rex Stout
gibi neo klasik yazarlar, tipik bir gei olgusunu temsil ederler. Hammett, sekiz yl boyunca Pinkerton ajan olarak alm, grevci iilere
ve sol eilimli kurululara kar grevlendirilmiti. Buray brakp,
snf mcadelesinden de elini eteini ekerek zel bir dedektif brosuna geti. Daha sonra boyal basn yazarlna balad ve sonunda
"ciddi" dedektif romanlar yazd. Bu, bilinli bir evrimdi: Hammett,
1. Ayn ifadeleri, st snf yesi bir romanc olan Vita Sackville VVest'de kullanmtr.

143

patronlarn grevci iilere kar mcadelesine yardm etmi olmaktan

dolay kendini sulu hissediyordu ve bilerek iini deitirmiti.
(Anaconda Bakr irketinin, ii lideri Frank Little' ldrmesi iin
yapt teklifi Hammett'in reddettii sylenir). Bizzat kendisi yapt
bu seim hakknda yazmtr. Giderek solcu edebiyat evrelerinin
dorultusuna giren Hammett, komnist yazar Lilian Hellman ile de
birlikte yaamaya balad.2 Bu, yaamndaki bu dnm noktasndan
sonra yazd romanlarn, burjuva deerlerine aka kar kt
anlamna gelmemekteydi. Bu romanlarnda byle eyler gremeyiz;
ama yasalara, dzene, mlkiyete ya da ahlak kurallarna kar kanlar dpedz sulu olarak ele almaktan artk vazgemiti.
Rex Stout, olduka farkl bir geliim izgisi izledi. Sylenildiine
gre, edebiyat mesleine baladnda aka radikal, hatta belki de
Komnist Parti sempatizan olan Stout, daha sonra politik olarak saa kayd. Bu saa kay, baz romanlarndaki ak McCarthy'cilik
eilimleriyle de dorulanmaktadr. Stout'un ilk romanlarnda bile
(bunlarn Sekin Birlikler ve Haddinden Fazla A gibileri onun en
iyi kitaplarndan dr), burjuva ideolojisinden herhangi bir kopu sz
konusu deildir. Yine de, bu romanlar, st snf ortamnn mulakln, bir Agatha Christie'den ok daha iyi yanstrlar.
Georges Simenon, J. Altwegg'in kendisiyle yapt bir rportaj srasnda (DieZeit, 2 Nisan 1976), unlar sylemiti:
Nfusun yzde doksan kledir. Yksek ve en st kademelerde istihdam edilenler bile... Bu kleler, ok kk bir aznlk tarafndan smrldklerinin farknda bile deildirler. Bu kk aznlk, nfusun geri
kalan yzde onunu bile temsil etmemektedir. Politikaclarmz bile, bilerek ya da bilmeyerek, hereye ve herkese egemen olan birka irketin
kuklalardr.

Raymond Chandler, szn ettiimiz yazarlarn tmnden farkldr.

Chandler, 1920'lerin "boom" dneminde petrol iinden byk paralar
kazandysa da, Depresyon srasnda servetini yitirdi. Bundan on yl
2. Dashiell Hammett MacCarthy komisyonunda tanklk etmeyi reddeder ve cesaretini
hapsolmakla der.

144

sonra da, bir Hollywood yazar olarak yeniden para ve n kazand.

Yaratt kahraman Philip Marlowe'u, yozlam topluma bakaldran biri olarak betimlemesine karn, bizzat kendisi yozlamaya urad. Hem maddi hem de manevi olan bu yzlama, Chandler'
McCarhy'ciliin destekleyicileri arasna soktu.
Bunun tam tersine, Claude Aveline, esrar romanlarnn ounu,
Fransz Komnist Partisi yesi (ya da en azndan yol arkada) olduu srada yazd.
Szn ettiimiz romanlarn simgeledii gei sreci, dnm
noktasna, casus romanlarnn ortaya kyla ulat. Casusun, devlet gcnn (geri dman, yabanc bir devletin) temsilcisi olarak bizatihi doas; devlete sunular hizmetin, dolaysyla devletin doasnn, dolaysyla da yasa ve dzenin doasnn, yalnzca Ktnn
irkin yzyle kar klabjlecek mutlak yi ile artk zdeletirilmedii anlamna geliyordu. Yasa ve dzenin grece, mulak karakteri,
esrar romanlarna yaygn bir biimde konu olmaya balad. Kimi yasalar iyi, kimi yasalarsa ktyd; bir dzen yceltilirken, bir dier
dzene kar savamak gerekiyordu. zl burjuva ideolojisi ortadan
kalkmt.
Dedektif romannn burjuva toplumu iindeki btnletirici ilevinde alan gedik, ellilerdeki iddet (genellikle gz kara bir iddetti
bu) patlamasyla; polisin yaygn biimde muhbir kullanmas ve bunun sonucunda polisin, muhbirlerin ve sulularn iie girmesiyle;
meru i hayatna rgtl suun byk lekli szmas ve meru i
evrelerinin yasad ve cinai yntemlere giderek daha fazla bavurur olmasyla; su, byk i evreleri ve glendirimi bir devlet arasnda ortakyaamann artmasyla iyice geniledi. Daha nce grdmz gibi, bu gelimeler, esrar romanlarna ve heyecan romanlarna yansd.
Zorunlu olarak, bu yansma, toplumun Maniheist temsil edili biimlerinden uzaklat. Suluya, eskisine oranla daha olumlu bir yaklam gsterilmesine karn, kurulu dzenin kendisi giderek daha
mulaklamaya; karanlk yntemlerle, yozlamayla ve temel deer
yarglarndan verilen tavizlerle giderek daha ok zdelemeye balad. Casus romanlarnda yabanc dman devletler iin geerli olan
145

eyler, yazarn kendi devleti iin de giderek geerlilik kazand. Mutlak anlamda yi olarak grlen yasa ve dzen, grece, mulak ve
pheli bir kavram haline geldi. Sua kar savaan birey, ister zel
dedektif ister drst polis olsun, burjuva bak asndan, kendine
gvenen, "olumlu" bir kahraman olmaktan kt; bunlar, giderek daha az inanmaya baladklar, hatta nefret etmeye ve hor grmeye
baladklar bir Kurulu Dzenin hizmetinde ve erevesinde alan,
neredeyse trajik kiilere dntler.
Graham Greene'in biyografisi, romanlarnn da gsterdii gibi, bu
evrimin arpc bir rneidir. Greene, ngiliz stihbarat rgt'nde
alan muhafazakar bir ajand; Katolik Kilisesi'nin Meksika Devrimi'ne kar mcadelesi gibi gerici davalar destekledi (G ve an,
1940); dinin, insanlarn ac ekmesini nleme dorultusundaki
olumlu ilevini savundu (Brighton Rock, 1938; Meselenin z
1948).
Yine de, kendi grev alan olan nc Dnya'nn toplumsal ve
politik gereklerini daha yakndan tandka ve bu lkelerdeki ykselen devrim dalgasyla daha dolaysz bir ilikiye girdike; emperyalist davaya ilikin kukular artt, romanlar da emperyalizmle zdelemekten uzaklat. Havana'daki Adammz (1958) adl romannda, emperyalist casusluk kurumuyla dalga geen, alayc bir slup
hakimdi. Malaya'l ve Kenya'l gerillalara kar ar derecede dman olan Greene, Vietnam konusunda farkl bir tavr ald (Sessiz
Amerikal, 1955). Ka Yollar (1980) adl otobiyografisinde de
aklad gibi, Zaire'de (Bitik Bir Dava, 1961), Haiti'de (Komedyenler, 1964), Paraguay'da (Fahri Konsolos, 1973) ve Gney Afrika'da
(nsan Faktr, 1978), daha da antiemperyalist bir tavr ald. Bu evrim, Gney Fransa'nn Nice yresinde gangsterlik kurumuyla sivil
idareciler (adli merciler dahil) arasndaki btnlemeyi ve ibirliini
aa vurduu ve Mitterand ile Mauroy'un "sosyalist" hkmeti tarafndan yasaklanan Suluyorum adl kitabnda en st noktasna
ulat.
Esrar romanlar ve casus romanlarnn deimi ideolojik ierii
ve kahramann stlendii yeni trajik rol, en iyi ifadesini, altml yllarda yaymlanan bir dizi kitapta buldu: John Le Carre'nin Souktan
146

Gelen Casus (1963) ve onu izleyen romanlar, Len Deighton'un Milyar Dolarlk Beyin adl roman. Bu kitaplarda, "bizim" Kurulu Dzenimiz de (hemen hemen) "onlarn" dzeni kadar ktdr. Dahas,
Dmana kar savaan kahraman, yalnzca pheli bir davay savunduunun tmyle farknda olmakla kalmayp, ayn zamanda
kendi stleri tarafndan dzenli bir biimde ihanet edilmeyi ve arkadan vurulmay da bekler olmutur. yic tedrici biimde, kahraman,
bir kez daha, yasa ve dzenin destekleyicisi olmaktan kp bir isyancya dnr. Son yllarn bu eilimi tayan nde gelen heyecan
romanlar arasnda Gorki Park (1981) ve Maratoncu (1974) saylabilir. Maratoncu'da, "iyi" casuslarla (bizimkiler) "kt" casuslar (onlarnkiler) arasnda bir ayrm hemen hemen yoktur. Failler, birbiri
ardna deiip duran iktidarlara, (bu arada st dzeyde bir Nazi sava sulusunun ahsnda, eski iktidarlara bile), aralarnda hibir
fark gzetmeksizin hizmet eden, milliyetleri ve adlar bilinmeyen
ajanlardr. Ama tm de, soylu cinayet sanatnda esiz uzmanlardr.
Kitabn gerek kahraman, bir suluyu kovalayan biri deildir artk;
ne olduu anlalamayan birey adna komplolar kurup duran ajanlara kar, kendi yaam pahasna savaan masum bir gentir. Bu
noktada, heyecan roman, kendine zg bir i mantkla, Kafka'nn
evrenine olduka yaklamtr. Sula kurulu dzen, ktlkle ceza
arasndaki snr izgisi ortadan kalkmtr.
Polisiye romann bu evrimi, tabii ki, polisiye romann artk okurlarn burjuva toplumunun meruiyetini kabul etme konusunda ikna
etmeye yardmc bir edebi tr ilevi gremeyecei anlamna gelmektedir. Polisiye romann btnletirici ilevi azalm ve burjuva toplumu asndan fiili olarak paralayc hale gelmitir. Nesnel olarak,
milyonlarca insann, temel burjuva deerlerini sorgulamasna katkda bulunmaya balamtr. Yine de, burjuva ideolojisini sorgulamak
ya da nesnel olarak dibini boaltmak baka ey, onu bilinli olarak
ve enine boyuna reddetmekse bambaka bir eydir. Bylesi bir reddedi, ancak burjuva ideolojisinin karsna baka bir fikirler ve deerler sisteminin karlabilmesiyle mmkn olur. ada heyecan
romanlarnn en incelmi eitlemelerinde bile, bylesi birey gze
arpmamaktadr.3
^

ncelikle, esrar romannn temel yaps, birey kahramann, byk bir suluya, kiiletirilmi bir ktle ya da adsz bir mekanizmaya kar kmas zerine kurulmutur. Bir birey zerine kurulan
bu kar karya geli, burjuva dzeiyle uyum halindedir; dpedz
zel
meta
sahiplerinin
pazardaki
rekabetlerinin
nihai
rasyonelletiriliidir.
Ayrca (mevcut burjuva dzenine kar bireysel bakaldr bir yana) hkm sren kokumu ve kokumakta olan burjuva deerlerine kar bireysel bir bakaldr, uzun vadede etkisiz kalr ve baarszla uramaya mahkumdur. Bu Sisyphus'un sonusuz abasna
benzer: bir vizdansz gayrimenkul speklatrnn ban ezince, bir
dzine kadar yeni speklatr beliriverir; zorba bir kodamann haddini bildirince, en az be irket bir araya gelip daha da zorba bir tekelci
yaratverirler. Bireysel bakaldr, kanlmaz bir biimde, kmaz bir
sokakta son bulur. Burjuva toplumunu amadan nesnel bir potansiyele ve znel iradeye sahip toplumsal glere dayanan ve tekil, babo olmayan bir bakaldr, ancak, bir k yolu sunar. Ama bylesi
tekil olmayan bir bakaldryla, heyecan romanlarnn ierii arasnda hemen hibir balant yoktur.
te bu yzdendir ki, en iyi rneklerde bile, incelmi heyecan romannn kahraman proleter devrimci bir kahramandan ok, trajik
bir kii, bir kk burjuva (pejoratif anlamda deil) olmak zorundadr. te bu yzdendir ki, incelmi heyecan romannn ideolojik dzeyde gidebilecei en u nokta, ge kapitalizme zelliini veren burjuva ideolojisinin genel krizini aa vurmak ve younlatrmaktr;
bu romanlar burjuva ideolojisiyle tm balar koparma ya da bu ideolojiyi ama noktasna dek gidemezler.
Esrar romannn evriminin en ilerici sonularn bile etkileyen bu
temel eliki, toplumsal eletirel ekole dahil iki yazar, Le Breton ve
Friedrich Drrenmatt'n durumlar tarafndan aka ortaya konulu3. kinci Dnya Sava sonrasnn en baarl Alman polisiye roman yazar olan Friedrick VVerremeier, toplumsal eletiriyi belli bir snrda tutmann ticari nemine iaret etmekten utan duymamaktadr: "renciler geenlerde, bana, normal uzunlukta bir polisiye romana ne kadar toplumsal eletiri yedirilebileceini sordular." Duraksamadan yantladm: "Yzde 4 0 civarnda." (Hans-Jrgen Bartelheimer'in elyazmas, s.44).

148

yor. (Kimi eletirmenler, G.K. Chesterton'u da ayn kategoriye dahil

ediyorlar, ancak ben bu gre katlmyorum. Chesterton'n Peder
Brown tipi, geri zenginleri sevmez ya da sermaye birikimini benimsemez ama, burjuva toplumunun istikrarl oluunu savunmakla tmyle uyum iinde bulunan dogmatik bir yi ve Kt anlayna sahiptir. Le Breton ve Drrenmatt'ta ise durum olduka farkldr.)
Polisiye roman yazarlar arasnda oun anarist olarak saylan
Le Breton, yklerinin kurgusunu, bilinli bir biimde, sulular ile
yasann amatr ya da resmi uygulayclar arasndaki herhangi bir
atma yerine, sulularn kendi aralarndaki atmalar zerine kurar. Kokumu ve yozlam bir topluma bireysel olarak bakaldran
"iyi" sulular, belli baz kurallara sayg gsterirler, polislerle ibirlii
yapmazlar, belirli ahlak kurallarna bal kalrlar, su ortaklarna
ihanet etmezler ve elde edilen geliri ete iinde adil bir biimde bltrrler. "Kt" sulular ise, birbirlerini aka kazklar, birbirlerinin
elerini ellerinden alr, kendi paylarna den parann artmas iin
bir birlerini ldrr, kendi hayatlarn kurtarmak iin hi tereddt etmeden polisle ibirlii yapar, dier etelerin rekabetini engellemek
amacyla en aalk antaj yntemlerine bavurur, kadnlara zorla
sahip olurlar. Bu ac dolu, umutsuz evrende, bireysel onur tek doruluk iareti olarak gzkr. Burjuva toplumuna kar bu anarist bakaldrnn kk burjuva ya da burjuva ncesi nitelii apaktr.
Ayn sonu, Drrenmatt'n Yarg ve Cellad (1950) ve phe
(1951) adl klasik dedektif romanlarndan da karsanabilir. Polis
komiseri Barlach, burjuva toplumunun ikiyzlln ve kokumuluunu farketmitir:
Burjuva dzeni artk adil deildir. Bu dzenin nasl ilediini biliyorum... byklere kimse dokunmuyor, yalnzca kkler yakalanyor...
nazik bir iadam oun Martini'siyle le yemei arasnda su iler, bunu zorlu bir i meselesini "hallederek" yapar. Bu, kimsenin su olarak
gremeyecei bir sutur; iadam da, iledii eyi su olarak nitelemez,
(s. 136)

Barlach, bu haksz toplumsal dzene tmyle bireysel bir biimde

149

tepki gsterir. Polis efinin, lmnden nce bir anaiste dnt

bile sylenebilir. Kendisi bilfiil bomba atmaz ama burjuva sulular
iin tuzaklar kurar, onlar bakalarna ldrtr. Bu biimde davranarak, Yasa'nn stnde ve kimi zaman da Yasa'ya kar olarak kendini yi ve Kt'nn yargc ilan eder. Kimin ldrlmeyi hakettiine
ve nasl ldrleceine yalnz ve yalnz kendisi karar verir. Drrenmatt, bir polis efine bylesi bir ilev ykleyerek ve onu toplumsal
bakmdan eletirel, hatta anti burjuva bir kahraman yaparak polisiye
romana kukusuz ki cretli ve paradoksal bir yeni boyut kazandrr.
Yine de, bu yenilik, iyiyle kt arasndaki ahlaki ztlk, kahramanla
kt adam arasndaki bireysel rekabet erevesinde (her ne kadar
sonuta kt adam, toplumun saygn bir direi olacaksa da) kalr.
Burjuva ideolojisinin snrlar sonu olarak ihlal edilmez ve Simenon
tarafndan "nsan deimez" formlyle ifade edilenler gibi ayn vlger ideolojik varsaymlar korunur.
Katalonya Komnist Partisi Merkez Komite yesi olan Manuel
Vazguez Montalban'n yazd bir dizi polisiye romann, anlatmaya
altm normun dnda tutulabilecei beklentisi, haksz saylmaz.
Ne yazk ki, bu romanlar hi de yle deildir. rnein Merkez Komitede Cinayet (1981), garip ve belirsiz bir havaya brnm de olsa,
iyi ve kt bireyler arasndaki klasik atmann bir rnei olmaktan
teye gitmez. Katil, paraya duyduu pespaye ve acil bir gereksinim
sonucunda tutulmu bir CIA ajandr. Dedektif kahraman ise, hem
eski bir komnist, hem de eski bir CIA ajandr; politik kukular
vardr ve tmyle zel erotik ve gastronomik maceralara heveslidir.
Bir baka deyile, romann dnya gr, tipik bir kk burjuva
dnya gr olup belki de iine, "ajanlarn" her yerde hazr ve nazrl asndan, bir tutam Stalinist tuz katlmtr. Genel olarak
Montalban'n btn kitaplar, melankoli, kukuculuk ve soysuzlam can skntsyla dolu bir havaya brnmtr; bu durum, btn
bir entellektel Avrupa Komnistleri katmannn ardalan asndan
da ok anlamldr. Bu, Stalinist dogmatizmden ve ikiyzllkten bir
koputur, ama bu toplumun ve bu dnyann gerekte ne anlama geldiine dair daha net bir bak asna doru atlm bir adm deildir.
Bu balamda, Sherlock Holmes'i, Londra'da, Kari Marx' ldr150

meyi planlayan bir katil adayyla kar karya getiren, Alexis Lecage'n Marx ve Sherlock Holmes (1980) adl kitabndan sz etmeliyiz.
Dpedz bir parodinin snrlarnda dolaan bu alma, aslnda Usta
Dedektifin maceralarn, kendi yaratcsnn lmnn tesine tamay amalayan ve yaygnlamaya balayan bir eilimin bir parasdr. (Bir baka rnek, Michael Hardwick'in eytann Esiri (1981) adl
kitabdr; burada, Holmes'un mterisi, eytan Adas'nda yaayan
Alfred Dreyfus'tur!) Burjuva ideolojisine kar kan bir alma olarak deerlendirilebilecek daha ciddi bir baka rnek ise, Chris Mullin'in Pek ngilizvari Bir Darbesi'dir (1982). Bu kitapta, Tribne gazetesinin genel yayn ynetmeni, 1989 ylnda su rgtleri ve byk i evrelerinin dahil olduu bir komployla, sol kanat bir i Partisi hkmetinin devrilmesini anlatr.
"Paralayc" polisiye romann en iyi, belki de bir anlamda en trajik rnei Sam Greenlee'nin Kapda Oturan Casus Hafiyesi (1969)
adl yaptdr. (Kitabn adndaki Le Carre etkisi, tabii ki, tesadfi deildir.) Greenlee, CIA'ye ve "sosyal hizmetlerde alan iiler" kargaasna szdktan sonra, Kuzey kentlerinde yrtlecek ehir gerillas
yntemleriyle beyaz gc ezmeyi amalayan ve genlerden oluan
bir sokak eteleri a kuran, ABD'li siyah bir milliyetinin yksn
anlatr.
Kitap, ak bir biimde, altml yllarn ortalarnda siyahlarn
oturduu mahallelerde kan isyanlarn rndr. Bununla birlikte,
yazar, daha sonraki deneyimin ne gibi sonular yarattn anlayamamtr. Greenlee'nin betimledii trden sokak eteleri, siyah proleter ve alt proleter kitlelerin ayaklanmasn salayamacaklar gibi, smrlen beyaz ii snfnn ounluuyla da ilikiye geemezler.
nk bu etelerin esas olarak ikameci bir bak alar vardr. En iyi
durumda, kitlelerin, kendi kurtulular dorultusunda rgtlenmeleri
iin, yardm etmezler -topik olduu gerekesiyle, bu, bir kenara braklr. Gerekte ise, dnya zerindeki en gl bask aygtna kar,
herhangi bir kitle rgtnden yoksun olan kk bir adanmlar
aznl ile mcadele etme anlaynn kendisi basbaya topiktir,
hatta aka intihar niteliindedir.
Bu kitabn esas trajik yn, btn teki heyecan roman yazarla151

rina oranla Greenlee'nin, yalnzca Amerika'daki beyaz kurulu dzenin siyahlara ve Latin aznlklara ne biimde davrandnn deil,
ayn zamanda genel olarak burjuva toplumunun baskc, smrc
ve insanlk d doasnn da iyice farknda olmasdr. Greenlee, birka sembolik dn karlnda bask ve smry kabullenmeye
hazr olan btn liberallere ve reformistlere kar (ister siyah, ister
beyaz olsun) hakl bir aalama duygusuyla doludur.
Ama yabanclamaya kar, kendisi de bizzat yabanclam ve
yabanclatrc bir seenek sunar: yalnzca ykc amalara ynelik
gizli sekinler rgt; her trden kitle rgtnn ya da kendine yeterliin reddi; eiticilerin de bizzat eitilmeleri gerektii eklindeki
temel anlayn yokluu, yani balangtan itibaren btn gerei
bnyesinde tayan bir sekinler grubunun var olmadnn; nc
rgtlenmeyle kitle kendiliindenlii arasnda devaml bir karlkl
diyalektik etkilenmenin an:ak gerek kurtarc -bunun kiteleri bir
z-kurtulua yneltebilecei anlamnda- nitelii tadnn anlalamay. Bylece, toplumsal bilin ieren heyecan roman, en iyi
rnnde bile, bu trn doasnda var olan snrlamalar arpc biimde onaylar. Hala trn temel kurallarna -kahramanla kt adamn bireysel kar karya gelileri; ele aldmz durumda da birey
kahramann bir kt adamlar topluluuyla kar karya gelii- saygl olduu iin, toplumsal bilin ieren heyecan roman, ancak ksmi
bir toplumsal bilince varr.

118

16. Devre Tamamlanyor mu?

Robert Ludlum, Gandolfo'ya Giden Yol (1976) adl kitabnda, altn
kural bozar: Sua prim verilir. Hem de nasl bir su! Bir Mafya patronu, bir ngiliz kodaman ve komprador bir Arap eyhi tarafndan finanse edilen sulu, (olaya rza gsteren) bir papay karr. Bu romanda, yasallkla yasadlk, yksek sosyeteyle yeralt dnyas,
devlet aygtyla rgtl su ve diplomasiyle ihanet arasndaki snr
izgisi yok olmutur. Kahraman, Amerikal bir generaldir ve romann
bir yerinde yle haykrr:
Allah kahretsin, bu adamn ordusunda otuz ksur ylm harcadm. niformam kartyorsunuz... Yolunmu bir rdek gibi, rlplak hissediyorum kendimi. Bildiim tek ey ordu; baka hibir ey bilmem ben,
baka hibir konuda eitim grmedim yani... Eitilmi olduum tek allahn cezas konu, belki de dolandrclk... Onu da ipleyeceim yok, nk paraya da pek aldrdm yok.

Devletle su kurumu arasnda giderek gelien ve para babalarnca da

tevik edilen ortakyaama, bundan daha iyi zetlenemezdi. Tekerlek
dnn tamamlam mdr artk? Tekelcilerin yasad yntemlere
sistemli biimde bavurmalar ve hem kendilerinin hem de kendi karlarn koruyan devlet aygtnn yozlamas, acaba polisiye romann evreninin tepetaklak olduu ve suluya yine balangtaki gibi
sempati duyulduu bir noktaya m ulamtr?
Eilim, aka yukarda sz edilen dorultuda gibi gzkmektedir. Rahmetli John Creasey bile, Gideon'un Yasas'n&a (1971) yasad zorbalkla sulanan polisi, eflerinin drstl ve komiserlerinin
ustal sayesinde erefsizlikten son anda kurtulan zaval kurbanlar
olarak izmektedir. Son yllarda, yalnzca suu deil, ayn zamanda
153

dpedz cinayeti -ve hatta kitle katliamlarn- hakl gsterme dorultusunda yadsnamayacak bir eilim sz konusudur. Adam
Hall'un Demokles Klc (1981) adl kitabndaki kahraman, SS albay
kimliine brnerek Nazilerin iine szan ve atom bombas zerinde
alabilecek bilim adamlarn nc Reich'tan karmay amalayan, st snf yesi bir ngiliz casusudur. Grevi srasnda, hi silah
kullanmadan, srf elleriyle, yirmi sekiz kiiye ldrr. Cinayetlerindeki drt, profesyonel grev anlayndan ok, adam ldrmeye ynelik fkesidir. Kurbanlarnn kimilerinin tiksindirici ve sadist caniler olduklar dorudur; ancak dierleri, taksi ofrleri ya da polis memurlar gibi sradan insanlardr. Buna ramen, seri cinayetler ileyen bu katil, dahet verici yknn sonunda manyak bir katile dnt zaman bile, balangta anlatlan parlak zrhl valye zelliklerini korur.
Son zamanlarn bir baka best seller heyecan roman olan Eric
Van Lustbader'in Ninja (1979) adl iyi aratrlm, iyi yazlm ve
gerilim dolu kitabnn da asl kahraman bir katildir. Katil, bu kez de
acmasz ve lm saan bir Amerikal kodamann, ayn lde lm
saan bir Japon kodaman tarafndan ldrlmesini nlemek amacyla cinayetler iler (yoksa katilin asl nedeni, kz arkadan elinden
alan Japon tekelciden intikam almak mdr?). Yazar, katile aka
sempati duymaktadr. Kitaptaki polislerden biri de sempatik gsterilmekle birlikte dier polisler kesinlikle ktdr. Dahas, kitabn sonunda yazar, kahramann imdi de Amerikal kodaman ldreceine dair byk bir ipucu verir; kendisi de bu cinayeti onaylamaktadr.
nsanlarn Yapt Ktlkler (1978) adl kitapta, Lance Hill, kitabn kapanda belirtilmi olduu zre,
...cret ve gereke yerindeyse, ldrclk hnerleri satlk olan uluslararas bir suikastiyi [Holland] iliyor. Suikasti, Doktor'un korunma
emberini amal ve avn tek, son derece iyi hedeflenmi bir kurunla
mhlamaldr. Doktor, Nazilerden bu yana grlm en eytani ikence
uzmandr; ilili generallere, Yunan albaylarna ve ah'n SAVAK'na,
kendi sanatnn en vahi inceliklerini retmitir. u anda ise, CIA tarafndan korunmakta ve Guetemala'nn sk ormanlarnda yaamaktadr.

154

Tek bir ikenceciyi ldrerek, ikenceye kar savalabileceini dnmek, tam anlamyla bir topyadr. stelik bu ii parayla yapmak
da, en azndan, pek ho bir ey deildir. Dolaysyla, Holland'n politik tercihlerini ne kadar beenirsek beenelim ve Doktor'un yapt
iten ve hizmet ettii rejimlerden ne kadar nefret edersek edelim,
Holland yine de bir katildir. Katilin kahramana bu dnmesi, dedektif romannn kaynan oluturan picaresque romandaki "iyi
haydutlar"a belirgin bir geri dn simgelemektedir.
Bir baka rnek vermek gerekirse, Shibumi (1980) adl romannda yazar Trevanian, kahraman olarak Nicholai Hel'i iler. Hel, "balca uluslararas petrol, haberleme ve tamaclk irketlerini elinde
bulunduran" ve ayn zamanda CIA'yi ve ABD hkmetinin yrtme
kanadn da denetleyen ve Arap petrol eyheriyle, FK ile ibirlii
iinde bulunan Ana irket'e kar savamaktadr. Ana irket, gcn ksmen, sper bilgisayarndan (kanlmaz olarak!) almaktadr.
Bu bilgisayar ylesine youn verilerle ykldr ki, ona "gerekli sorular gerekli usulyle sormak", gerek ve ok g bir sanat halini almtr. Hel, 1937'de anghay'daki ve kinci Dnya Sava srasnda
bir Japon generali ve bir Go retmeninin eitiminden getii Japonya'daki sarsc deneyimleri sonucunda, "tccarlardan ve Amerikan
bombardman uaklarndan nefret etmektedir. Hel, yazarn ifadesiyle, "dnyann en korkun suikastsdr"; ya para ya da "idealist" kar-terrizm uruna saysz insan ldrmtr. Ama yine de romann
kukusuz asl kahramandr. Ayn zamanda, bu arada ngiliz Gizli
Servisi, kendi izlerini Arap efendilerinden gizlemek amacyla giritii
allm bir artma operasyonu srasnda, kendi ajanlarndan yz
ellisini ldrr!
Ludlum, Van Lustbader, Hill ve Trevanian birer istisna deildirler. Bu listeye birok baka isim eklenebilir. Stephen King'in l Blge'si (1979) heyecan romanyla "gerek" edebiyat arasndaki snrda
bulunan gzel bir kitaptr. Romann balca kiisi Johnny Smith,
ABD bakanln elde etmeyi amalayan ve nc dnya savan
balatabilecek pis bir demagogu ldrmeye teebbs eder. Kahraman ve kahramann amac, okuyucuya ylesine sempatik gzkr
ki, sonuta planlanan cinayetin baarszla uramas ancak znt
155

yaratr. Robert Rosenblum'un yi Hrsz adl romannn kahraman

olan zel bir dedektif, ar dozda uyuturucu kullanmaktan len kz
arkadann cn almak iin, silahsz iki uyuturucu satcsn ldrr. Sua kar savamann drts olarak benzer kiisel intikam
olaylar, saysz romanlara, izgi romanlara, filmlere ve televizyon
dizilerine konu olmutur. Btn bu geliimin ipular ise, altml
yllarda ortaya kmaya balayan, Peter O'Donnell'n Modesty Blaise
dizisinde bulunabilir. Savatan kaan bir mlteci olan Blaise, Dou
Avrupa ve Ortadou boyunca maceral bir yolculuktan sonra Tanca'da hrszlardan ve kaaklardan oluan bir ebeke kurmay baarr. Blaise ve arkada Willie Garvin, "seme sular" (cinayet hari)
yoluyla byk servet yaptktan sonra, eski zamanlarn "iyi haydutlar" gibi, kendilerine iyi amalar edinirler. "Yasak blge avclndan
avlak bekiliine geerek", masumlar, yoksullar ve tehdit edilenleri,
her trden "kt" gangstere kar korurlar.
Polisiye romann, balangtaki kanun d kahraman tipine dn yapmasnn aklamas, hereyden ok, betimlemeye altm
yasa, dzen ve devlet kavramlar erevesindeki artan kukulardr.
Heyecan ve dedektif romanlarn okuyan kitlenin giderek daha byk bir blm, kolluk ve yasann zorlayclma kar alayc bir tutum taknmaktadrlar. Kolluk yntemleri, onlarn gznde sulularn
kullandklar yntemlerden ahlaken daha stn deildir. Toplum,
iyiden iyiye yozlam olarak gzkr. Dolaysyla, polisiye yazarlar
da, bu genel havaya uyum salamak zorundadrlar. Simenon, Drrenmatt, Greene ve Le Carre, eitli biimlerle bu uyumu biraz olsun
salamlarsa da, az nce szn ettiim yazarlar meseleyi sonuna
dek gtrmlerdir. Bu yazarlarn kahramanlar, artk ktye kullanlan casuslar ya da polisler deil, bir kez daha sululardr.
rm burjuva deerlerinde ifade bulan rm kapitalizmin,
iki yzyl ncesinin ykselen kapitalizmini karakterize eden sulular
-yasa ilikisinin biimsel benzerlerini yaratm olmas, alacak bir
ey deildir. Yine de bu, yalnzca biimsel bir benzerliktir. nk dedektif romann yaratan picaresque romanlarn "soylu haydutlar",
bir dava peinde koan asillerdi. Aynen devrimci burjuvalar gibi,
yalnzca neye kar savaacaklarn (adaletsizlik, ikence, hogr156

szlk, bask, mutlakiyet, yozlam yarg) bilmekle kalmyor, ayn

zamanda ne iin savatklarn da iyice biliyorlard: kiisel zgrlk
ve resmen eit haklar, yazl hukua dayal adalet, ezilenlere ve genel olarak yoksullara kar cmertlik ve efkat.
Buna ramen, gnmzn soylu haydutlar, savunduklar bir davalar olmayan, umutsuz ve alayc asilerdir. Neye kar savatklarn
bildikleri zaman bile -SS ikencecileri, gerici kodamanlar, patolojik
katiller, uyuturucu satclar ve onlarn patronlar- ne iin savatklar konusunda hibir fikirleri yoktur, ya da daha kts, bir hi uruna savatklarnn farkndadrlar. Artk hibir eye inanlar kalmamtr; belki tek beklentileri, ksa vadede kk bir bireysel mutluluk adac bulabilmektir. Bakaldrlar umuttan deil, acdan kaynaklanr, ezilenlere kar duyduklar nefretten kaynaklanr; toplumu
bu biimiyle reddedilerinden kaynaklanr, yoksa bu biimin yerine
daha iyi bir biim konulabilecei eklindeki herhangi bir anlaytan
deil.
Gemiin soylu haydutu, yaklaan burjuva devriminin kk
burjuva ncsyd. Gnmzn soylu haydutu ise, rmekte olan
burjuva dzenine bakaldran bir kk burjuvadr; bireysel duyarll ve hatta kahramanl bile, kendi snfnn toplumsal gszln saklayamaz. Bu asilerin savunduklar bir davalar yoktur, nk ait olduklar snfn, burjuva toplumuna kar hibir toplumsal
perspektifi ve kendisinin bamsz bir gelecei yoktur. Bunlar, kesinlikle toplumsal bir devrimin ncleri deillerdir.
Dolaysyla, bu yeni bakaldrnn bilanosu, kahraman suluya
bu arpc geri dn, en azndan mulaktr. Polisiye romann son
evresinde ortaya kan, yrrlkteki toplumsal deerlerin yadsnmas gerei, burjuva topumu iin, salamlatrc olmaktan ok, zayflatc bir etkendir. Ama bununla birlikte, bireysel intikamn, sululara ynelmi bireysel iddetin idealletirilmesi, ar derecede tehlikelidir. nk dgcnn bu rnleri, gerek yaamda kabadayca ya
da "meru mdafa" trnden iddetin rktc yaylmasna karlk
dmektedir. Bylelikle de, bu romanlar, giderek pre-faist ya da
proto-faist bir ierik kazanan bylesi bir idddeti beslemeye ve hakl gstermeye yardmc olmaktadr. Bu iddetin merkezinde, aka
157

yabanc dmanl ve rklk yatmakta ve Fransa'daki Kuzey Afrikal, ngiltere'deki Asyal ya da Bat Hintli, Almanya'daki Trk,
ABD'deki Siyah ve Latin aznlklara "pogrom"vari saldrlara yol amaktadr. Dolaysyla, arpc bir ideolojik bklmeyle, eskinin "iyi
haydutlarnn", birka istisna dnda, her trl ayrm ve hogrszle kar savatklarn, oysa bunlarn yirminci yzyl sonlarndaki muadillerinin ise tipik biimde eitsizlikten yana savatklarn
ve rksal ya da etnik anlamda ayrmdan yana olduklarn gryoruz.
Dahas, ada heyecan romannda yasann ve dzenin aalanmas, kendi iinde ilkesel anlamda itiraz edilebilir olmasa da, srf iyi
haydutun kahraman olarak yeniden belirmesinin tesinde etkiler yapabilir. Her trl su biimi, insan onurunu en aalayc ey bile,
baya ya da kahramanca olarak nitelenebilir. Bu, daha nce de belirttiim bir noktann altn iziyor; burjuva deerlerinin rmesi,
otomatik olarak olumlu sonulara yol amaz. Bu rmeye, tabii ki
daha stn toplumsal deerlerin ortaya kmas elik edebilir; ama
bu rme ayn zamanda tm insani deerlerde, her trl hmanizm biiminde, insan hayatnn temel kutsallna ve tm insanlarn temel onuruna iaret eden her trl grte bir de de neden
olabilir.
Video oyunlarnn yaygnlamas ve bunun dourduu acmasz
rekabet, imalatlarn pazar paylarnn artmas iin, karlanacak
zel ihtiyalarn bulunmasna ynelik cokun bir aratrmaya yol amtr. "Sokak Hayat" adn tayan son video oyunlarndan birinde,
oyuncu, bir pezevenk roln stlenmek durumundadr. Bu adamn
zor bir hayat, uramak zorunda olduu birok sorunu vardr. Parasn Chrysler Baron'a m, yoksa Cadillac Eldorado'ya m yatracaktr?
Fahielerine, onlarn fedailerine, kendi avukatlarna ve de polislere
ne kadar para vermelidir? Oyunun yaratcs, Houston'lu yerel bir televizyon muhabiri olan Arthur Wood, oyun hakknda unlar sylyor: "Oyuncular, tmyle bu aalk evrene gmlrler ve problemi,
pezevenklerin en alann deerlerini [sic] benimseyerek zebilirler." Anlalan, Wood, bu alak pezevengin deerlerini yaygnlatrarak para kazanmada hibir ahlaki sorun grmemektedir. Bir kez daha, para kir tutmaz. Wood'un bunu izleyen yeni buluu da, grn158

d kadaryla, bilgisayar yoluyla deiik cinsel davranlarn taklididir (Tm bu oyunlar iin, bkz: Liberation, 2 Eyll 1982).
Gryoruz ki, polisiye romann evrimi, gerekten de tpk bir ayna gibi, burjuva ideolojisinin, burjuva toplumundaki toplumsal ilikilerin ve belki de bizzat kapitalist retim tarznn evrimini yanstmaktadr. Tutucu bir Alman ideolog olan Johannes Gross da kaydadeer bir biimde, dedektif romanyla burjuva toplumunun birbirine
bu karlk dn grm ve bunun tarih iindeki yerini belirlemeye almtr:
Feodal dnemde, dedektif roman yazlamazd; nk bu roman tr,
rasyonel bir hukuk sistemini gerektirir.
...Klasik polisiye romann dedektifi, d mdahaleden uzak, kendi ilerini kendi bana yoluna koyabilen bir toplumun ifadesidir. u anda klasik olarak nitelenen kitaplarn hibirinde, dedektif, suun ilendii toplumsal grup -bir baka deyile, toplumun en yksek tabakalar- dndaki bir toplumsal gruptan deildir. Gnmzde, burjuva dzeninin
egemenlii sona ermitir (Ne yazk ki, tam olgunlamam ve aceleci bir
yarg! E. M.); tpk on dokuzuncu yzyln byk ideolojileri gibi ii bitmitir... Ve burjuva kurumlarnn zlmesi ve terkedilmesi hakkndaki
her yeni haber blteni polisiye roman iin de yeni bir dipnottur. (Bkz. :
"Polisiye Romanda Sonsz," Lauter Nachworte: Innenpolitik nach Adenauer iinde)

159

17. 'Yeni Polisiye" ve

"Fransz Yeni Kara Roman":
"Cani, Sistemin Kendisi"
Getiimiz on yl iinde yeni bir polisiye roman alt tr ortaya kt.
Bu da gayet tabii Fransa'da dodu. Bu tr Mays 68'in ve Mays 68
sonrasnn katksz bir rndr. Bunu "devrimci polisiye" veya "yeni kara roman" ya da hatta neo-poplist edebiyat diye adlandrmak
mmkn.
Etiketin nemi yok, mesele onun genel eiliminin, trn doasnn kavranmas, yani bir btn olarak toplumun, devlet ve aygtlarnn, polisi ve zel hafiyeleri de dahil olmak zere radikal biimde
sorgulanmasdr. Her zaman trn balca karakteristii olan iddet
artk casusluk romanlarnda olduu gibi ne hereyden nce sua ynelik ve mnferit ne de istisnaidir. Kategorik biimde yerilen dlanmlarn ihmal edilebilir nitelikteki mini iddetiyle kar karya gelen gndelik kurumsal iddettir -dorusunu isterseniz devlet
terrizmi.
te bu anlamda bu kategoriye dahil olan romanclar bir nceki
blmde incelenen heyecan roman yazarlarndan daha ileri giderler,
zira kurumsal iddete kar bireysel -ya da kk gruplar halindebakaldrnn hibir ans olmadnn genel olarak bilincindedirler.
Kara romann byk atalarnda -Hammett, Chandler, Ross MacDonald- hl varolan ve Trevania, Cook ve dierlerinde devam eden
romantik-donkiotvari yan burada ortadan kalkmtr.1 Bu yeni alt
lBu konu ve Fransz kara romannn birinci neslinin atas Leo Malet hakknda kitabmzn 4. Blmne baknz.

161

tr tipik olarak Fransz olsa da ve son yirmi yl boyunca ortaya kan

toplumsal evrim (ve potansiyel devrim) uyarnca ancak Fransz olabilirse de, baz Anglo-Sakson seleflere de sahiptir. hretin zirvelerine ktktan sonra yirmi yl boyunca hemen hemen unutulan Jim
Thompson adndaki bir Amerikal imdeki eytarite (1966) birinci
tekil ahs kullanarak (caninin) hikaye(si)nin en badndrc rneini verdi. Burada katil bayan kurbanlarnn birkan bir sr vr
zvrla boarak yok etmeye alan psikopat ve sadist bir aynaszdr.
Jim Thompson'n lanetli evreni Franszlarn neo-poplist evrenine
benzer, fakat aka siyasi bir boyuta sahip deildir.
ok daha angaje bir Anglo-Sakson ata da biraz geride tahlil ettiimiz yazar Greenlee'dir (Kapda Oturan Hayalet, 1969). Fakat bu
yazar birok Fransz neo-poplist yazarn siyasi ve aka devrimci
kayglarn paylamakla birlikte onlarn gr aklna sahip deildir. Kendilerini kent gerillasna adayan kararl bir kk aznln
Amerikan burjuvazisinin, devletinin ve ordusunun hakkndan gelebilecei yanlsamasn besler.
Fransz yeni-poplizmi Mays 68'in edebiyattaki meru ocuudur, ama nesebi, asl olarak John Amila, Francis Ryck, Jean-Patrick
Manchette ve Frederic Fajardie tarafndan temsil edilmekte olan "yeni polisiye" tabir edilen ekolden geer. Sz konusu yazarlarn en
nemlisi tartmasz, Ben Barka olay zerine bina edilmi olan
N'Gustro Olay adl kitabyla, bir tez ileri sren "yeni poIisiye"nin acmasz bir parodisini yapan Jean-Patrick Manchette'tir. Roman kiilerinin mulakl, tarih tarafndan bin kez yalanlanm yanlsamalaryla, devletin ve ar san iddeti karsndaki gszlkleriyle
solcu olarak kabul edilen kiilere (Satre'n deyiiyle saygdeer sol)
kadar yaylr. Baz eletirmenlerin yazd gibi, Manchette'in Ben
Barka'nn katillerini, su ortaklarn ve muhbirlerini aklamaya veya
sevecen bir gzle sunmaya altn sanmak yanltc olur. Hi de
yle deil. Bunlarn birounun dlek ve silik nitelii, "raison
d'Etafnn hangi acnacak aletlerden yararland farkedildiinde, bu
cinayeti ok daha iren klar.
Jean-Patrick Manchette'in goist kanaatleri inkar edilemez. Na118

da'd a (1972) polis basksnn sertlii keskin biimde tasvir edilmitir. Fakat hikayelerinin bilinli olarak ereti ve mulak yan bunlarn
yanl anlalmalarna, hatta apolitik okurlar ya da sinema ynetmenleri ve sac eletirmenlerce olduu gibi benimsenmesine yol
aar. Etkisiz ve baarszla mahkum olduundan her trl siyasi
eylemi alayc bir ekilde sunma tarz sonunda bu edebiyat ilk bata
verdii izlenime gre sistemden daha az "kopmu" klar.
Bu adan, Jean-Patrick Manchette belli bir anarist ve goist gelenei izler. Herbiri ayn szde gr akl ve insan cmertliinden yoksunlukla karakterize edilen mlk sahipleri ile devrimcileri
ayn kefeye koyan bu gelenek sonunda okura egemen snflarn "ne
kadar deiirse o kadar ayn ey", "her zaman zengin ve fakir, yneten ve ynetilen olmutur" gibisinden eski vecizlerini -halk kitlelerinin bir kesimince aktarlan bir harcalem halini alm olan- yutturmaya varr. Birinci sonu udur: bakaldrmak bir ie yaramaz. kinci sonusa udur: hereyin olduu gibi kalmasyla deiecek birey
de kalmaz; bunun anlam gllerin iyilii iin biz bahemizi apalamaya devam edelimdir. Dolaysyla, bireysel bakaldr ile toplumsal
bakaldr birbirlerini otomatik olarak desteklemezler.
uras da doru ki Jean-Patrick Manchette reddiyesini grnrde
sadece bireysel bakaldryla snrlar: "Drtleri ne denli karlatrlamaz olsa da, goist terr ile devlet terr ayn enayi tuzann iki
koludur (...) Desperado tpk bir aynasz veya bir azize gibi bir meta,
bir mbadele deeri, bir davran modelidir (...) Bakaldranlara bir
tuzak hazrland ve ben de iine dtm." "Bakaldran" ile "devrimci" arasnda bir ayrm yapmadndan ve ona gre devrimci varolmadndan veya imkansz olduundan ("Markszim bir aldatmacadr"),
bu iki sonu ta ayn kapya kar. Onun baars da zaten ksmen,
daha sonra Mitterrand dneminin hayal krklyla daha da glenen Mays 68 sonrasnn yaygn d krkln kendine has bir tarzda ifade etmesinden kaynaklanr.
Klasik kara roman ile yeni kara roman arasndaki bir dier ara
halka da Jean Amila'dr (Jean Meckert). Amila kendisini Fransz kara romannn babas Leo Malet'ye balayan ilk eserlerinin ardndan,
dier baz romanlarnn yansra, Varotaki Gvercin'de (1981) do163

rudan doruya "polisiye" ile okuyucuya iilik, zellikle de zanaat iilii durumunun gereini kavratmaya alan proleter roman arasnda bir tr sentez gerekletirecektir.
Buna karlk, goistlikle hibir alakas olmayan Francis Ryck
neo-pppiilist edebiyata hakim olacak olan Mays 68 sonras temalarn ounu ele alacaktr. st Ak Otomobilin Kaportas (1968) ve
Tuhaf Tabanca (1969) ne anlamay ne de asgari bir etkinlikle mcadele etmeyi beceremedikleri insanlk d bir topluma fiske vurmakta
ayak direyen marjinallleri ve isyankarlar sahneye koyar.
Bu gei srecinde apayr bir yer igal eden G.-J. Arnaud Fransz
yazarlar iinde en retken olandr (yzden fazla roman!).1952de
geleneksel tarzda bir polisiye olan Mfettie Ate Etmeyin'le balang yapt ve yetmili y'lardan itibaren de "anti-kapitalist siyasi polisiyece yneldi: Hepsin' Yak m'da nkleer establishmentm
yerilmesi, Guguk Kuu'nda (19', 8) burjuva tketim modelinin bireyi yabanclatrmas, Commande serisinde CIA'in ve "Nixon ile Ku-KluxKlan'n, John Birch Society ile semirmilerin paranoyak Amerika'snn" tm skandallarnn ifa edilmesi...
iddetli fkesiyle bir bomba etkisi yaratan ve romanlar bugn
artk ortadan kaybolmu Proleter Solu rgtne zg belli bir militer
bylenmenin izlerini tayan Frederic Fajardie'den (Aynaszlarn
Katilleri, 1979) sonra yeni kara roman (ya da neo-poplist roman)
Jean-Franois Vilar, Didier Daeninckx, Thiery Jonquet, Gerard Delteil ve Pierre Marcelle gibi yazarlarla birlikte toplumsal eletirinin tm
siyasi ak grllne ular.
Gerekstm gelenee bal olan Devrimci Komnist Birlik'in
(LCR) eski militan Jean-Franois Vilar len Hep
Bakalardr
(1982), Maymunlar Pasaj (1984), Olaanst Hal (1985), Bastil
Tango (1986) ile aynaszlarn caniyane glerine toslayan u sol veya sabk u sol kiilikleri (Liberation tipindeki gazeteciler, Latin
Amerikal srgnler, talyan Kzl Tugayclar) sahne nne getirir.
ou kara roman yazarnda olduu gibi, Jean-Franois Vilar'da da
kail sadece "sistem" deil, ayn zamanda, cinayetten sulu olan kelimenin gerek anlamnda polistir. yle ki, len Hep Bakalardr'da
164

sosyal demokrat bir Cumhurbakannn seimi kazand bir srada,

belli belirsiz bir sosyal demokrat kimlik tayan bir komiser Beaubourg'da bir ldrme eylemine bular.
Son yllarn en iyi gerilim romanlarndan biri olan Olaanst
Hal harika bir kitaptr. Puslu atmosferi ok iyi gzler nne serilen
Venedik'te terrizm zerine bir filmi bitirebilmek iin yeteneini ticari baarya kurban eden bir sinema ynetmeni vardr. Senaryo iin
kendisine ilham kayna olarak bir eski Kzl Tugayc elik etmektedir. Tm Avrupa'nn biraz dekadant narin entelektel iei tarafndan canlandrlan Karnaval sahnelerine Kzl Tugaylarn sonunda
Dkalar ehrini kara bir su takn iinde bomakla tehdit eden lgnca bir terr antaj giriimi karr. Aynaszlarla tugayclar arpr, sonra ayn zamanda hem sinema ve terrizm evreleriyle hem de
dzen gleriyle balants olan ve ayrca kendine ynetmeni satn
alma lksn bahedebilen bir "baba"nn gdmndeki mafya atmay kendi usullerince zer. Herey yeniden polis tarafndan yaplan genel bir katliamla sona erer.
Jean-Franois Vilar mafya efine Mays 68 sonrasn mnasip bir
ekilde zetleyen szler syletir: "Bu terrist hikayesi ok iyi. Pimanlk getiren terrist amzn trajik simgesidir. Umut, inkar, davalar..." Mafya yeleri kendilerini siyasi sosyolojiye verirler ve psikalanize merak sararlarsa ya da kara roman yazmaya kalkrlarsa,
bu ii hi kimse onlardan daha iyi yapamaz.
Didier Daeninckx kendini zellikle, Cezayir savana kar gsteri
yapan yzlerce Cezayirli iinin 17 Ekim 1961'de Paris'te polis tarafndan katlini hatrlatma baarsn gsteren roman Hatrlamak in
ldrme ile gsterdi. Daeninckx FKP'ye yakndr, ama kitaplarnn
ilham kayna, zellikle de Hatrlamak in ldrme'ninki daha ok,
o dnemde kimin hangi konumu savunduunu hatrlayanlar iin u
solu akla getirir. Dou lkelerinde kayda deer bir baar kazanan
tm kitaplar kimilerinin "gmme dolaptaki cesetler" olarak adlandrdklar tarihsel unutkanlk kaygsnn, yani tarihin maluplarn yeniden su yzne karma arzusunun izlerini tar.
LCR militan Thierry Jonquet iki tr eser yazmtr: bir taraftan siyasi romanlar ve dier taraftan marjinallerin evresinde Intta psiki165

yatri kliniklerinde geen kara romanlar. Bu ikinci kategori belki de

eletirmenler ve geni okuyucu kitlesi tarafndan en fazla benimsenen tr olmutur. Gzel ve irkin nl Kara Seri'nin 2000. kitab
olarak seilmitir.
Thierry Jonquet siyasi polisiyelerini kkrtc Ramon Mercader
takma adyla yaynlad.2 Gemii Gmelim'de aka Georges Marchais'yi anmsatan ve KGB tarafndan seilip ynlendirilen bir kiilik
gibi sunulan FKP genel sekreteri sistematik cinayetlerle muhatap
olabilecei antaj giriimlerini boa karmaya abalar. Emperyalist
ve Stalinci istihbarat servislerinin kar oyunlar, her trl aygtn
bunaltcl ve derin siyasi inanlardan yoksunluu, bu evrelerdeki
kadn ve erkeklerin eyletirilmilikleri ve arasallatrlmlklar ikna edici bir ekilde tasvir edilir.
Gerekte Tiery Jonquet'nin siyasi romanlarn kara romanlarna
balayan bir gbek ba vardr. Gzel ve irkin'deki kiilerin yar izofrenik kopular Gemii Gmelim'de sahneye kan ajanlarn daha az net olmayan kopularna tekabl eder. Birinde derli toplu ve
her daim dakik bir ilkokul retmeni dairesini p torbalaryla doldurur. Dierinde profesyonel takipiler, jurjnalciler, antajclar ve
"dava iin" ("komnizm" ve "zgrlk" adna) adam ldrenler kah
balk avna karak kah acnacak erotik maceralara kalkarak sradan bir kk burjuva gndelik yaam srerler.
Le Monde gazetesine verdii bir mlakatta (21-22 Nisan 1985)
Thiery Jonquet unlar syler: "lgnlkt bu. nsanlarn birbirleriyle
nasl anlaamadklarnn, zel alan ile kamu alannn, mahrem ile
namahremin kopuunun bir rnei." Ve yle devam eder: "Polisiyenin bak as ok abartl ve ok serttir. Tmyle bir militann bak
asna benzer." Ak grllk abasnn arkasnda, onu son derece duyarl klan yaanmlk vardr. Thierry Jonquet profesyonel bir
deneyimin izlerini tar. Bir yallar yurdunda ve psikiyatri klinikle-

rinde ergoterapist olarak almtr. "Hastane azma kadar gelmiti, artk kusacak gibiydim, boazmdan tayordu, bunlar anlatmalydm ve bunun iin de polisiye en uygunuydu." Burjuva "normallik"i iindeki "anormal" davrana, hatta akl hastalarna ynelik taknts buradan ileri gelir.
Romanlar Jean-Franois Vilar, Didier Daeninckx ya da Thierry
Jonquet'den daha az politik olan Jean-Bernard Pouy (Suzanne ve
Yankesicilef) ayn zamanda uslup olarak da daha az sert ve daha
yumuak, olduu ekliyle insanlk karsnda daha hogrldr.
ark Ekspresinde Cinayet de dahil, gnll olarak nazire yapma
yolunu tutan verimli yazar Gerard Delteil Solidarmochdta3
(1984)
Dou ve Bat'nn birok gizli servisinin Polonya'daki yeralt sendikalarna destek faaliyetlerine ynelik szma giriimlerinin karanlk bir
hikayesini anlatr. iddet klt konusunda ak seik bir tavr alma
baarsn gsterir: "Sadoist-mazoist trde veya SAS tipinde hoa gidecek polisiyeleri de sevmiyorum. Deheti ve iddeti yermek iin de,
vahete kar isyann ifade etmek iin de gsterebilirsiniz, ikence
sahnelerinden, toplama kamplarndaki katliamlardan, tecavzlerden
hastalkl bir zevk almak iin de. Tm sorun, zellikle okura bakalarnn maruz kaldklar vahilikler karsnda maksimum dehet
zevki verme esas zerine bina edilmi kitaplardaki, nasl kurtulacamz bilemediim bu hoa gitmede yatmaktadr." (Cahiers pour la
litterature populaire, say 6, yaz 1986'da yaynlanan mlakat.)
Pierre Marcelle (Ar Toprak) de Victor Hugo'nun Notre-Dame'n
Kamburu'nun pek keyifli bir uyarlamas olan an'da nazireyi
uyguluyor.
Rene Belletto (Cehennem, 1985) gcn byk bir etkililikle
gzler nne serdii kimi kahramanlarn Latin Amerika devrimci
gemiine borludur.
Daniel Pennac daha ok stn edebi niteliiyle ne kar. nsan

2Lev Troki'nin katilinin ad belli lde gnmz edebiyatna girmi vazi-

3Polonya'da 1980'de Lech Walesa nderliinde kurulan gayr-resmi zgr

yette. spanya Komnist Partisi'nin eski nderi ve byk romanc Jorge

ii sendikasnn ad olan ve "solidarno" eklinde telaffuz edilen Solidarnosc

Semprun da Ramon Mercader'in.kinci lm adyla bir kitap yazmt.

(Dayanma) kelimesiyle Franszca "mo" eklinde telaffuz edilen moche

(irkin, berbat) kelimesinin terkibiyle elde edilen bir kelime oyunu. (.n.)

166

Yiyen Canavarlarn Sofrasnda'nn -Nazilerin Yahudi dman ikenceleri tarznda alan eytani bir tarikat- temas olduka
inanlmazdr.
Gerilim roman tarznn gen mitlerinden Frederic Krivine muhteem Zorunlu Durak (1986) kitab sayesinde sivrildi.
Tm bu yazarlarn ortak noktas, yolsuzlua saplanm, yoldan
kartc ve gayr insani bir toplumu reddetmenin tesinde, onun yaratt, hepsi de az veya ok bozulmu bireylere olduka kat bir baktr. Onlarla birlikte artk kahraman yoktur. Sovyet edebiyatnda
dahi yava yava snmekte olan bir tr olarak mevta "sosyalist gerekilik"in "olumlu kahramannn tam zddndayzdr. Yazarlarn
kendilerini zdeletirir grndkleri dahil, roman kiileri kukunun, tereddtn, gszlk duygusunun, pimanln, bulankln,
sululuk duygusunun, biraz paranoya, hi deilse kendinden nefretin izlerini tarlar. Bir kez daha, Mays 68 sonras oradan gemitir.
te yeni kara roman bu anlamda ksmen poplist, hatta eski natralist gelenei devralr. Son yirmibe yln tm polisiye denilen
edebiyat bir yerde amzn par exellence gereki edebiyat gibi
grnyorsa da, iinde toplumsal gerekliin san olduu kadar solun da inceden inceye haleti ruhiye tahlillerinden ya da sonsuz Epinal tasvirlerinden daha iyi yanstld bir ayna tutuyorsa da, insan
gerekliinin bir boyutu yine de eksiktir.
Nitekim, gnlk yaamda yce ile alak yan yanadr, cesaret korkaklkla i iedir, sebat ve sadakat da boyun eme ve ihanet kadar
mevcuttur, toplumsal bask her zaman aktif kar k ve direnii
dourur, zgrlk hareketi yok olmamtr, inatla srdrlen bin
yllk bilinli toplumsal deiim abas baarszlklar ve hayal krklklarna ramen devam etmektedir. Yeni kara roman bu durumu hi
yanstmyor. Bu nedenle sonuta sylendiinden daha az gerekidir. Fakat bu da su ve iddet zerinde odaklanan ve iin z gerei
gneten ok topraa dnk bir edebiyatn doasndan ileri gelmiyor mu?
Eer "devrimci polisiye"nin yan sra geleneksel burjuva "entegrist", hatta aka kar devrimci polisiyesi srekliliini korumasay-

d, Fransz toplumu olduu gibi kalabilir miydi? Hepsinden nce, polis mfettii ve eski felsefeci Hugues Pagan gibi birka yeni yetenek
de ortaya kt bu alanda. Onun mulak kiileri de Thierry Jonquet'nin "blnm" prototiplerinden pek farkl deildir. zellikle onun
Son Olay (1985) adl kitabn analm.
Buna karlk, Gerard de Villiers'nin SAS dizisinde, Jean Bruce'un
ve saysz takipisinin romanlarnda derinlere ilemi bir antikomnizmden, pek de gizlenmemi bir rklktan, cinsiyetilikten,
smrgeciliin tasfiyesini keskin bir reddiyeden, horozlanan milliyetilie ve Fransz smrgeciliine utanmaz bir yeniden itibar kazandrma giriiminden beslenen kolayc ve ocuka bir Maniheizm
vardr. gcrdatma ve egzotizm ynndeki iddialarna ramen genel olarak tam bir monotonluk iindeki bu edebiyat egemen ideolojinin hizmetinde belli bir toplumsal ilev gryor. Bu ilevi etkin biimde yerine getirip getirmedii ise bir baka konu. Bu alanda allahtan kukularmz var.
Ayn sebepler ayn sonular getirdiinden, Meksika -ve daha az
bir lde de Arjantin 4 - da, bu lkelerin altml yllarn sonu ile
yetmili yllarn banda geirdikleri devrim ncesi radikallemenin
ardndan, edebiyat sahnesine doluan ilerici bir 'yeni polisiyeler" ya
da kara romanlar dalgasna ahit oldu. Drt Arjantinli yazardan sz
etmekle yetineceiz: Noches sin Lunas ni Soles (1975) ile Tizziani;
El Crimen de la Calle Legalidad (1983) ile Alberto Speratti; gzel bir
parodi olan Triste, solitario final (1973) ile Osvaldo Soriano; Arjantin polisiye romannn bayapt kabul edilen El Cabeza ile Juan Carlos Martelli (son yazar diktatrlkten uzaklara kamlardr).
Meksikal yazarlar uluslararas planda daha iyi tannmakta ve tutulmaktadrlar. Kukusuz bunu hakediyorlar. Bu grupta yer alan yazarlardan en eskisi, ayn zamanda Meksika Komnist Partisi'nin kkenleri zerine bir allame eseri kaleme alm olan Paco Ignacio Taibo
H'dir. Kba Komnist Partisi'ne ok dost olmasna ramen anarkosendikal eilimde olan yazar No habra final feliz (1981) adl kitabnda "ldrd" zel hafiye Hector Belascoaran Shayne'nin yaratc4Buradaki bilgileri Paco Ignacio Taibo H'ye borluyuz.

169

sidir. Daha dorusu, birok Fransz kara romannda olduu gibi, onu
aynaszlara ldrtmtr. u farkla ki, burada "resmi" polis ile hkmetin maniple ettii bir gayr-resmi polis rgt, 1968 yaznda Mexico ehrinin Tlatelolco meydannda niversite rencilerini katletme
olaynn failleri olan nl "ahinler" sz konusudur.
Paco Ignacio Taibo Il'nin yan sra, Tampa de metal ile Rafael Ramirez Heredia'yi; Raul Hernandez Viveros'u-, kimilerince en iyi Meksika polisiyesi kabul edilen El complot mongol (1969) ile, dier yazarlara gre daha az angaje bir yazar olan Rafael Bernal'i de anmak
gerekir. Ayn zamanda, charros ad verilen sendika brokrasisi ile
polisi de ieren devlet aygt arasndaki su ortakln ele veren
muhteem eser Morir en el golfo'nun(1985) yazar Hector Aguilar
Camin'e de zel bir yer amak gerekir.
Yirmi yl kadar nce Robbe-Grillet ve Nabokov gibi yazarlarn bana geldii gibi, Latin Amerika'daki yeni polisiye modas da Carlos
Fuentes, Guillermo Thorndyke, jorge Ibargungoitia, Mario Vargas
Llosa, Cortazar ve Gabriel Garcia Marquez gibi hretli romanclar
polisiye romanla flrt etmeye srkledi.
Sonu kendi kendini ele veriyor. Polisiye romann tarihi de bir
toplumsal tarihtir, zira burjuva toplumunun -hatta meta retiminintarihine ayrlmaz ekilde baldr ve onun tarafndan stbelirlenmitir. Burjuvazinin tarihinin kendini niin bu ok zel edebi
tr iinde yanstt sorusunun cevab udur: burjuva toplumunun
tarihi mlkiyetin tarihidir; mlkiyetin tarihi de kendi zddnn, yani
suun tarihini ierir. Burjuva toplumunun tarihi ayn zamanda bir
yandan mekanik biimde dayatlan davran ve toplumsal konformizm kurallar ile dier yandan tutkular, arzular, insan ihtiyalar
arasndaki gitgide daha fazla patlamaya hazr elikinin, kendini kurallarn, cinayet dahil, git gide daha iddete dayal biimde hie saylmas eklinde da vuran elikinin tarihidir. Kendisi de iddetten doan burjuva toplumu iddeti srekli olarak yeniden retir ve ondan
beslenir. Sutan domutur ve git gide daha snai bir lekte ilenen
sua yol aar. zetle, polisiye romann ykselii bir btn olarak
burjuva toplumunun bir su toplumu olmasyla aklanr belki de.
170

Ad Geen Kitaplarn
zgn Adlar
ABC Cinayetleri/The ABC Murders
Acnn Nitelii/The Quality of Hurt
Ar Toprak/Terrain lourd
Allah'n Bankeri/God's Banker
Anderson Bantlar/The Anderson Tapes
Andromeda Gerilimi/The Andromeda Strain
Anlar/Memoirs
Anlar/Memoires
Aradm Adam Sensin/Thou Art the Man
Arene Lupin: Kibar Soyguncu/
Arene Lupin, Gentleman Cambrioleur
Arene Lupin'in Tutuklanmas/L'Arrestation d'Arsne Lupin
LUpu
Asker Mavi/Soldier Blue
Ate/Fever
Aynaszlarn Katili/Tueurs des flics
Ayta/The Moonstone
Baba/The Godfather
Baheli Kk/Willow Pattern
Bastil tang/Bastille TangoBakan Tehkede/Presidential Emereencv
Bakana Soyeme Miyiz?/Shal We Teli the President?
^
Batakln Kanun Kaaklar/Outlaws of the Marsh
Bay Moto/Mr. Moto
Bayan Blandish'e Orkide Yok/No Orchids for Miss Blandish
Bayilik Davas,/The Franchise Affair
1910 stilas/The Invasion of 1910
148

Bir Hayaletin lm/Death of a Ghost

Bir Hevesin Bitii/A Loss of Heart
Bir Mafya pc/A Mafa Kiss
Bir Sanatnn Portresi: Conan Doyle/
Portrait of an Artist: Conan Doyle
Bir Trendeki Yabanclar/Strangers on a Train
Bitik Bir Dava/A Burnt-Out Case
Bronfman Hanedan/Bronfman Dynasty
Byk Hata/The Great Mistake
Byk Patronun Gecesi/La Nuit du Grand Boss
Byk ehirlerde Nfusun Tehlikeli Snflar/
Des Classes Dangereuses de la Population dans les Grandes Villes
Byk Uyku/The Canfeld Decision
Casus/The Spy
Casus Hafyeleri/Spooks
Cehennem/l'Enfer
Cennetin ocuklar/Les Enfants du Paradis
Cezan Ar Olacak/The Devil to Pay
Charlie Chan Devam Ediyor/Charlie Chan Carries On
Cinayet Basit Bir Sanattr/The Simple Art of Murder
Cinayet Ltd. irketi/Assassination Bureau Ltd.
Cinayet Mrekkebi (A..)/Murder Ink
Cinayet Reklamn Yapmal/Murder Must Advestise
Cotton Harlem'e Geliyor/Cotton Comes to Harlem
alnm Mektup/The Purloined Letter
atallaan Patikalar Arasndaki Bahe/
Le Jardin aux Sentiers qui Bifurquent
in Papaan/The Chinese Parrot
Dedektif Kurgusallarna Avukatn Bak/
The Lawyer Looks ot Detective Fiction
Dedektif Romannn Hayat ve Devirleri/
The Life and Times of the Detective Story
173

Demokles Klc/The Damocles Sword

Denetim/Control
Deniz Cads/Sea Witch
Deruga Davas/ Der Fail Deruga
Dimitrios'un Maskesi/The Mask of Dimitrios
Doal Olmayan lm/Unnatural Death
Doru Drst Ate Edemeyen ete/
The Gang that Couldn't Shoot Straight
Dolarn Grnmeyen Yz/The Far Side of the Dollar
Dnek/Proteus
Dner Merdiven/The Circular Staircase
Dkkan Hrsznn Ayakkab Davas/
The Case of the Shoplifer's Shoe
Dnya Hayatnda Rvetilik ve antaj/
Bribery and Extortion in Wold Business
Dnya Tarihi Dnya Mahkemesidir/
Die Weltgeschicte ist das VVeltgericht
Edwin Drood'un Esrar/Mystey of Edwin Drood
Elveda Gzelim/Farewell, My Lovely
En iyi Dedektif Romanlar/The Best Detective Stories
Esrar ykleri Sanat/The Art of the Mystery Stoy
Emeki Snflar ve Tehlikeli Snflar/
Classes Laborieuses et Classes Dangereuses
Fahri Konsolos/The Honorary Consul
Felaketler ehri/Calamity Town
Fransz Pudrasnn Esrar/The Frech Powder Mystery
Freud'un zel Olarak Okuduklar/Freuds Privatlektre
Gandolfo'ya Giden Yol/The Road to Gondolfo
Gemi lm/The Passed Death
Gemii Gmelim/Du passe faisons table rase
Gideon'un Yasas/Gideon's Law
174

Gizli Ajan/The Secret Agent

Goril Sizi Selamlyor/Le Gorille Vous Salue Ben
Gorki Park/Gorky Park
Guguk Kuu/ le Coucou
G ve an/The Power and the Glory
Glen Polis memuru/The Laughing Policeman
Gln Ad/The Name of the Rose
Gney Amerika Polisiye ykleri/
Zuldamerikaanse Misdaadverhalen
Gzel Sanatlardan Biri Olarak Yaslan CinayetUzerne/
On Murder Cosidered as one of the Fine Arts
Gzel ve irkin/La Bete et la Belle
Haddinden Fazla A/Too Many Cooks
Hareketli Hedef/The Moving Target
Harlem'de iddetli Bir fke/A Rage in Harlern
Hatrlamak in ldrmek/Meurtres pour memore
Havana'daki Adammz/Our Man in Havana
Hayalet Hamfendi/The Phantom Lady
Haydutlar/Bandits
Haydutlar/Die Rauber
Hepsini Yakn/Brlez-les tous
Holcroft Anlamas/The Holocroft Covenant
Honjin Cinayeti Davas/The Honjin Murder Case
ideolojik Oann Sosyolojisi/Soziologie des deologischen

lkel Asiler/Primitive Rebels

imparatorun Enfiye Kutusu/The Emperor's Snuff Box
nce Adam/The Thin Man
ngiltere'yi Bekleyen Tehlike/England's Peril
nsan Faktr/The Human Factor
nsan yiyen Canavarlarn Sofrasnda/

Au bonheur des orges

insanlarn Yapt Ktlkler/The Evfl That Men Do
nsanlk Komedisi/La Comedie Humane

175

pcress Dosyas/The Ipcress File

gzar/The Busy Body
Hayatna Ynelik Sular/Crimes Against Business
yi Hrsz/The Good Thief
Jakob Zan Altnda/Mutmassungen ber Jakob
Japonlarn Altn Dzinesi: Jayonya'da Dedektif Roman Dnyas/
Japanese Golden Dozen: The Detective Story YVorld in Japan
Ka Yollar/Ways of Escape
Kanaldaki Ceset/The Corpse on the Dike
Kanarya Cinayeti Davas/The Canay Murder Case
Kapda Oturan Casus Hafiyesi/The Spook Who Sat by the Door
Kapnn Zili ald/The Doorbeel Rang
Kaptrlm Kalp/A Coeur Perdu
Kar Etme/Making Profits
Kar Kaplan/Snow Tiger
Kara Melek/The Black Angel
Kasvetli Ev/Bleak House
Kat Mlkiyeti/Condominium
Katil 21 Numarada Oturuyor/L'Assassin Habite au 21
Krmz Baparmak zi/The Red Thumb Mark
Krmz Kutu/The Red Box
Kzl Hasat/Red Harvest
Kzl Hile/The Scarlet Ruse
Kzl Meydan/Red Square
Kzl Renk/A Study in Scarlet
Kibar Fahielerin Gz Kamatran Hayat ve Sefaleti/
Splenderus et Miseres des Courtisanes
Koma/Coma
Komedyenler/The Comedians
Ktln Kkeni/The Origin of Evil
Kurbanlar/Les Victimes
Kurgusal Yaptlar ve Kurgu Saayii/Fiction and the Fiction Industry
176

Kumsaldaki Bilmece/The Riddie of the Sands

Kk Sezar/Little Caesar
Latin Kani: Gney Amerika'nn En yi Polisiye ve Dedektif ykleri/
Latin Blood: The Best Crime and Detective Stories of
South America
Leavenworth Davas/The Leavenworth Case
Louis Beretti: Bir Gangsterin yks/
Louis Beretti: The Story of a Gunman
Lucky Luciano'nun Son Vasiyetnamesi/
The Last Testament of Lucky Luciano
Ltfen Brakn iekler Yaasn/
Bitte Last die Blumen Leben
Mafoso: Balangcndan Gnmze Dek Mafya'nn Bir Tarihi/
Mafioso: A History of the Mafa from its Origins to the Present Day
Mafya zerine Rapor/Rapporto sulla Mafia
Mafya'nn Tarihi/Histoire de la Mafia
Mafya ve Devlet/La Mafia e lo Stato
Mahrem Anar/Memoires Intimes
Malta ahini/The Maltese Falcon
Maratoncu/Marathon Man
Marifetli Bay Ripley/The Talented Mr. Ripley
Marx, lm ve Dierleri/Marx, la Mort et les Autres
Marx ve Sherlock Holmes/Marx et Sherlock Holmes
Maymunlar Pasaj /Passage des signes
Merkez Komitede Cinayet/Murder in the Central Committee
Meselenin z/The Heart of the Matter
Milyar Dolarlk Beyin/The Billion Dollar Brain
Montaj/Le Montage
Morg Soka'ndaki Cinayetler/Murders in the Rue Morgue
Mfettie Ate Atmeyin/ Ne tirez pas sur l'inspecteur
Namuslu Kiilerin Yasas/Code des Gens Honnetes
N'Gustro Olay/l'Affaire N'Gustro

177

Northlar Cinayetle Karlayor/The Norths Meet Murder

Notre-Dame'm Kamburu/Notre-Dame de Paris
Odessa Dosyas/The Odessa File
Olaanst Hal/Etat d'urgence
On Drdnc Yzyldan Gnmze lm ve Bat/
La Mort et I'Occident de 1300 a nos jours
Onikilerin Hkm/VerdictofTvvelve
Orcival Cinayeti/Le Crime d'Orcival
OSS 117 lmedi/OSS 117 N'est Pas Mort
Otuz Dokuz Adm/The Thirly-Nine Steps
len Hep bakalardr/C'est toujours les autres qui meurent
lm Bil/Might as Well Be Dead
l Blge/The Dead Zone
ller Arasndan/D'Entre les Morts
lm Karsnda nsan/L'Homme devant la Mort
lm Uvertrleri/Ouvertures to Death
lmle Kukla Oyunu/Marionettenspel met de Dood
Palyao/Harlequin
Papaz Evinde Cinayet/Murder at the Vicarage
Papaz Her Zaman Pilav Yemez/Es muss nicht immer Kaviar sein
Para zerine Konumalar/Money Talks
Paris'in Esrarlar/Mysteres de Paris
Parker'in iddet Dolu Dnyas/The Scandal of Father Brown
Parsifal Mozaii/The Parsifal Mosaic
Pazar Gnnn Kadn/La Donna della Domenica
Peder Brown'n Skandal/The Scandal of Father Brown
Peder Brow'm phecilii/The Incredulity of Father Brown
Pek ngilizvari Bir Darbe/A Very British Coup
Pekin Hedefi/The Peking Target
Playboy/Le Playboy
Polis Olunmayacak Yer/No Place to Be a Cop
Polisiye Yazarlar/Crime Writers
148

Polisler ve Soyguncular/Cops and Robbers

Randevuevi/La Maison du Rendez-Vous
Rocambole'nin Dirilii/La Resurection de Rocambole
Rocambole'nin Maceralar/Les Exploits de Rocambole
Roger Ackroyd'u Kimin ldrd Kimin Umurunda/
Who Cares Who Killed Roger Akcroyd?
Roger Ackroyd'un Katili/The Murder of Roger Ackroyd
Samalk Hayatm/My Life of Absurdity
Samimi Sonsz: Ademauer'dan Sonra Politika/
Lauter Nachworte: Innenpolitik nach Adenauer
Sar Odann Esrar/Le Maystere de la Chambre Jaune
Sekin Birlikler/Fer de Lance
Sefller/Les Miserables
Semender/Salamander
Sessiz Amerikal/The Quiet American
Sezarlar Hizmetince CVT/CVT im Dientse der Caesaren
Sherlock Holmes'in Anlar/The Memoirs of Sherlock Holmes
Sherlock Holmes'in Maceralar/The Adventures of Sherlock Holmes
Snama-Yalnlma/Trial and Error
Szmac/Penetrator
Souktan Gelen Casus/The Spy Who Came in from the Cold
Su/Schuld
Su Peinde/The Pursuit of Crime
Su Toplumu: Amerika'da rgtl Su ve Yolsuzluk/
The Crime Society: Organized Crime and Corruption in America
Su ve Ceza/Crime and Punishment
Suluyorum/J'Accuse
Suzanne ve Yankesiciler/Suzanne et les ringards
Swallon, Benim Siyah Mustangm?/
Swallon, Mein Schwarzer Mustang?
ark Ekspresinde Cinayet/
Murder on the Orient Express

179

eytann Esiri/Prisoner of the Devil

iddetin Tarihi/Historie de la Violence
ili Klb/The Chilean Club
irket/The Campany
phe/Suspicion
Tarihin Kurnazl/List der Geschichte
Teleman Dokunuu/The Teleman Touch
Trent'n Son Davas/Trent's Last Case
Trujillo'nun Devri/The EraofTrujillo
Tuhaf Tabanca/Drle de pistolet

Bibliyografya

mitsizlik/Despair
rpertici Souk/The Chill
stte Kalan/Top of the Heap
st Ak Otomobilin Kaportas/Peau de Torpedo

John Ball, The Mystery Story, San Diego, 1976.

Valachi Dosyas/The Valachi Papers

Varotaki Gvercin/ Pigeon du faubourg
Veba Mahkemesi Cinayetleri/The Plague CourtMurders
Via Appia'da Cinayet/Mord auf der Via Appia
Villa Gl'de/At the Villa Rose
Yan Etki/Side EfFect
Yarg ve Gnderilen iekler/Flovvers for the Judge
Yenilenen Ruhsat/Licence Renewed
Yeil Yarc/The Green Ripper
Yitik Namustan tr Sulu/Verbrecher aus verlorener Ehre
Yunusun Gn/The Day of the Dolphin
Yksek Sierra/High Sierra
Zamann Kz/The DaughterofTime
Zehirli ikolatalar Davas/The Polsoned Chocolates Case
Zorunlu Durak/Arret obligatoire
180

Philippe Aries, L'Homme devant La Mort, Paris, 1977.

P.Arlacchi, LaMafialmprenditirice, Milan, 1983.

Honore de Balzac, Splendeurs et misres des courtisants,

Paris, 1980.
Earl F. Bargainnier, The Gentle Art of Murder, Bowling Green, 1980.
Jacques Barzun, The Delights of Detection, New York, 1961.
Jacques Barzun ve VVendel Hartig, A Catalogue of Crime,
New York, 1971.
Jacques Baudou, Mysteres 86, Paris 1986.
Jacques Baudou ve Jean-Jacques Schleret, le Vrai Visage du masque
(2 cilt), Paris 1984.
Jacques Baudou ve Jean-Jacques Schleret,
les Metamorphoe de la choutte, Paris, 1986.
VValter Benjamin, "Yolculukta Polisiye Roman",
Gesammelte Werke iinde, cilt 10.
Stefano Benvenuti ve Gianni Rizzoni,
An Informel Histoy of Detective Fiction, New York, 1980.
Jacques Bisceglia, Tresor du roman policier, Paris, 1984.
Ernst Bloch, "Dedektif Romanlarnn Felsefi Gr",
Literarische Aufsaetze. Gesammelte Werke iinde, cilt 19,
Frankfurt, 1965.
Hans Blumenherz, Die Lesbarkeit der VVelt, Frankfurt, 1981.
Boileau ve Narcejac, Le Roman Policier, Paris 1975
181

James Brabazon, Dorothy Sayers: The Life of a Courageous Woman,

Londra, 1981.
Bertoit Brecht. "Dedektif Romanlarnn Poplaritesi zerine",
Gasammelte Werke iinde, cilt 16, Berlin 1976.
Frank Browning ve John Gerassi, The American Way of Crime,
New York, 1980.
Peter Brckner, Sigmund Freud's Privatlektre, Kln, 1975.
F.Calvi, la Vie quotidienne de la mafia de 1950 nos jours,
Paris, 1986.
John Carter, "Dedektif Kurgusallar Koleksiyonculuu",
Howard Haycraft, The Life and Times of the Detective Story iinde,
New York, 1941.
John G. Cawelti, Adventure, Mystery and Romance, Chicago, 1976.
Raymond Chandler, "Cinayet Basit Bir Sanattr", Atlantic Monthly
iinde, Aralk, 1944.
Raymond Chandler, The Notebooks of Raymond Chandler
fed. Frank McShanel. Londra, 1977.
Jean-Michel Charlier ve Jean Marcily, Le Syndicat du Crime
Paris, 1980.
Jean-Claude Chesnais, Histoire de la Violence, Paris, 1981
Louis Chevalier, Classes Laborieuses et Classes Dangereuses,
Paris, 1978.
Agatha Christie, An Autobiography, Londra, 1977.
Jean-paul Colin, le Roman policier franais archaique, Berne, 1984.
Javier Coma, La Novela Negra, Barselona, 1980.
Rupert CornwaIl, God's Banker, Londra, 1983.
Florian Coulmas, UeberSchrift, Frankfurt, 1982.
David Craig (ed.), Maraists on Literatre, Harmondsvvorth, 1975.
Alberto del Monte, Breve Storia del Romanzo Poliziesco,
Milano, 1960.
Friedrich Depken, Ein Beitrag zur Entwicklungsgeschichte und
Technik der Kriminalerzahlung, Heidelberg, 1914.
183 181

P.H. de Vries, Poe and After: The Detective-story Investigated,

Amsterdam, 1956.
Cesar E. Diaz, La Novela Policiaca, Barselona, 1973.
Raymond Dirks ve Leonard Gross, The Great Wall Street Scandal,
New York, 1974.
Dove, The Polie Procedural, Bowling Green, 1982.
Arthur Conan Doyle, Memories and Adventures, Londra, 1924.
Arthur Conan Doyle, Etde en Rouge, Paris, 1962.
S. Dresden ve S. Vestdijk, Marionettenspel met de Dood,
Lahey, 1957.
E. du Perron, Het Sprookje van de Misdaad, Amsterdam 1940.
josee Dupuy, Le Roman Policier, Paris, 1974.
O. Eckert, Der Krimialroman als Gattung,l95l.
Umberto Eco, "Fleming'de Anlat Yaps", L'Analisi del Racconto
iinde, Milano, 1969.
Umberto Eco, Postffle a'In nome della rosa, Milano, 1983
Gerd Egloff, "Cinayet Bilmecesi ya da Toplumun Yansmas".
Erhard Schtz, Zur Actualitat des Kriminairomans iinde,
Mnih, 1978.
Friedrich Engels, "Marx'n Fransa'da Sava'na Giri", Marx ve Engels, Selected Works in Two Volumes iinde, Moskova, 1962.
G. Falzone, Histoire de la Mafia, Paris, 1973.
G. Fava, Mafia, De Giuliano a Dalla Chiesa, Rome, 1984.
Deni Fernandez Recatala, le Polar, Paris, 1986.
E. Fischer, The Necessity of Art, Harmondsvvorth, 1959 (yeni basm
1978).
F. Fosa, Histoire et Technique du Roman Policier, Paris, 1937.
Erich Fromm, The Sane Society, Londra, 1956.
Pierre Gascar, Le Boulevard du Crime, Paris, 1980.
Clifford Geertz, The Interpretation of Cultures, Londra, 1973.
P.Gentiloni, A.Spampinato, A. Spataro, Missili e Mafia, Rome, 1985.
W. Gerteis, Detektive, ihre Geschichte im Lebe und in der Literatr,
1953.

Walter Gibson, Toueh, Sweet and Stuffy, Bloomington

Andre Gide, Journal-Souvenirs 1939-1949, Paris, 1954
Freres Goncourt, Journal, Londra, 1962

1976

Antonio Gramsci, "Polisiye Roman zerine", Quaderni del Carcare

iinde, cilt V. Milano, 1964.
v^rure
Robert Graves ve Alan Hodge, The Long Week-End, Londra 1940
Graham Greene, A. Sort of Life, New York, 1971
Graham Greene, Ways of Escape, Harmondsvvorth 1981
David S. Gross, Money Talks: Language and Lucre in American
Fcton iinde, Roy R, Male (ed.) Oklahoma City 1981
JO Stttgart G 965

InnenPolit*

La Novela Criminal, Barselona, 1970.

Franois Guerif, Dictionnaire in Undenvood USA, Paris, 1980.
A. P. Hackett ve J. H. Burke, 80 Years of Best-Sellers
NewYork, 1977.
A. Ordean Hagen, Who Done It?, New York, 1969
Peter Hairing, Mystery! An Illustrated History of Crime and
Detective Fiction, Londra, 1973.
Richard Hammer, The World of the Thriller, Cleveland 1969
Ralph Harper, The VVorld of the Thriller, Cleveland 1969
Howard Haycraft, Murder for Pleasure, New York 1941
Howard Haycraft, The Art of the Mystery Story, New York 1946
ThC

3 n d TmCS

f ^

DetCCtVe S t 0

G. W. F. Hegel. Werke, cilt 13, Verlesungen ber Aesthetik

Rudger Herren, Freud und die Kriminologie, 1973.
Chester Himes, The Quality of Hurt, NewYork, 1972
Chester Himes, My Life of Absurdity, NewYork, 1976.
Eric Hobsbawm, Bandits, Londra, 1969.
Eric Hobsbawm, Primitive Rebels, Londra, 1959
Richard Hoggart, The Uses of Literacy, Lonra, 1957.
148

Francis A. J. Ianni ve Elizabeth Rauss Ianni (ed.), The Crime Society,

New York, 1976.
Klaus Inderthal, "Popler Bir Dzyaz Olan Dedektif ve Polisiye
Yaznnn Tarihi ve Kuram zerine", Erhard Schtz,
Zur Aktualitat des Kriminalromans iinde, Mnih, 1978.

"ach Adenauer,

Roman Gubern, A. Gramsci, Sergei Eisenstein ile birlikte (ed )

YoTl94"^^'

Harold Horwood, Newfoundland, Toronto, 1969.

Mary Hottinger (yaync), WahreMorde, Zrih, 1976.
Jim Hougan, Spooks, 1978.
F. Hoveyda. Histoire du Roman Policier, Paris, 1965.

^ New

Neil H. Jacoby, Peter Nehemkis ve Richard Eels,

Bribery and Extortion in VVorld Business, New York, 1977.
H. R. F. Keating (ed.). Agatha Christie: Fisrt Lady of Crime,
Londra, 1977.
H. R. F. Keating (ed.) Sherlock Holmes: The Man and his VVorld.
Londra, 1979.
G. Th. Kempe. ver schrijvers, speurders, schurken, Utrecht, 1947.
Stephen Knight, From and Ideology in Crime Fiction,
Bloomington, 1980.
Leo Kofler, Soziologie des Ideologischen, Stuttgart, 1975.
Siegfried Kracauer, Le Roman Policier, Paris, 1971.
Francis Lacassin, Mythologie du Roman Policier, cilt. 2, Paris, 1974.
Alain Lacombe, Le Roman Noir Americain, Paris, 1975.
Gavin Lambert, The Dangerous Edge, Londra, 1975.
Erik Lankester, Zuidamerikananse Misdaadverhalen,
Amsterdam, 1982.
Michael Laver, The Crime Game, Oxford, 1982.
Richard Layman, The Shadow Man: The Life of Dashiell Hammett,
New York, 1980.
Michel Lebrun, PAlmanach du crime -l'annee de roman policier,
1980, 1981, 1982, 1983, 1984, Paris.
Michel Lebrun, l'Annee du Polar, 1985, 1986, Paris.
Edmond Locard, Policiers de romans et de laboratoire, Paris, 1984.
185

Erich Loest, Svvallon, raein schwarzer Mustang?, Frankfurt, 1982.

A. G. Lvvy, Die Weltgeschichte ist das Weltgericht, Viyana! 1969.
Ross MacDonald, On Crime Writting, Santa Barbara, 1973.
C. A. Madison, Irving to Irving, New York, 1974.
Roger Martin, Panaroma des matres du polar etranger, Paris, 1986.
Yves-Olivier Martin, Histoire du roman populaire en France,
Paris, 1985.
Kari Marx, "Kutsal Aile" Blm 8, Marx ve Engels,
Selectied Works, cilt. 2, Berlin, 1970.
Kari Marx, Theories of Surplus Value, Ksm I, Moskova, 1963. /
Igor B. Maslowski, "Kara Romann Ksa Bir Tarihi" (Leo Mallet'nin
A L'ombre du Grand Mur'ne nsz, Paris, 1950)
Marie-Anne Matard, "L'irresistible ascension de la mafa",
l'Historie 89. say iinde, 1986.
Franz Mehring, "Charles Dickens", Gesammelte Schriften iinde
cilt 12, Berlin 1976.
Claude Mesplede ve Jean-Jacques Schleret,
SN, voyage au bout de la noire (2 cilt), Paris, 1982, 1985.
Regis Messac, Le Detective Novel et I'Influence de la Pensee
Scientifque, Paris, 1929.
Steven F. Milliker, Chester Himes: A Critical Appraisal, 1981.
Juan Jose Mira, Biografa de la Navela Policiaca, Barselona, 1956
Alma Murch, The Development of the Detective Novel, Londra, 1968.
W. H. Nagel, Lezend ver Misdaad, Leiden, 1953.
Thomas Narcejac, Une Machine Lire -le Roman Policler,
Paris, 1975.
Thomas Narcejac, Estethique du roman policier, Paris, 1947.
Thomas Narcejac, la Fin d'un bluff; essai sur le roman policier noir
americain, Paris, 1949.
Michel Nathan, Anthologie du roman populaire 1836-1918
Paris, 1985.
Peter C. Newman, Bronfman Dynasty, Toronto, 1978.
186

William F. Nolan, Dashiel Hammett: A Casebook,

Santa Barbara, 1969.
J. Nuttall, Bomb Culture, Londra, 1968.
Sean O'Callaghan, The Triads, Londra, 1978.
jery Palmer, Thrillers, Londra, 1978.
Janet Pate, The Book of Seuths, Londra, 1977.
Otto Penzler (ed.) The GreatDetectives, Boston, 1975.
Maurice Perisset, Panaroma du polar ftanais contemporain,
Paris, 1986.
Marc Perremond, Marx, la Mort et les Autres, hektograf, 1982.
R. Philmore, "Dedektif Romanlar zerine Soruturma",
Howard Haycraft, age iinde.
Dennis Porter, The Pursuit of Crime, New Haven, 1981.
S.Porto, Mafa et Fascismo, Palerme, 1977.
Mario Puzo, The Godfather Papers, Londra, 1972.
Ellery Queen, Japanese Golden Dozen, Tokyo, 1972.
Serge Radine, Quelques Aspects du roman policier pyscologique,
Geneve, 1961.
C. L. Ragghianti, Estetica Industriali, Milano, 1954.
Bogomil Raimov, La Novela Negra, Havana, 1978.
Luis Regelio Nogueras, Por la Novela Policiaca, Havana, 1981.
Heinz Reif (ed.) Rauber, Volk und Obrigkeit, Frankfurt, 1984.
VVilhelm Roth, "Mcrim Olarak Yurtta. Alman Polisiye Romanyla
ilgili Malzemeler", Erhard Schtz, Zur Aktualitat des
Kriminalromans iinde, Mnih, 1978.
William Ruehlmann, Saint with a Gun: The Unlawful American
Private Eye, New York, 1974.
Charles Rycoft, "Bir Dedektif Roman: Psikanalitik

Gzlemler,

Psychonalytical Quarterly iinde, XXVI, 1957.

Jacques Sadoul, Prface l'anthologie de la litterature policiere,
Paris, 1980.
181

Hans Saders, Institution Literatre und Roman, Frankfurt, 1981.

Dorothy Sayers, Great Short Stories of Detection, Mystey and
Horror, Londra, 1928.
Erhard Schtz (yaync), Zur Aktualitat des Kriminalromans,
Mnih, 1978.
Jean-paul Schweighaeuser, Panaroma du roman d'espionnage c
ontemporain, Paris, 1986.
Suhterland Scott, Blood in their Ink: The March of the Modern
Mystery Novel, NevvYork, 1953.
Georges Simenon, Memories Intimes, Paris, 1981.
Jim Sheranko, "The Bloody Pulps", The Sheranko History of Comics
iinde, Reading, 1970.
Victor Shklovsky, "Conan Doyle'de Polisiye yk", Jochen Vogt,
Der Kriminalroman iinde, Mnih, 1971.
Harrison R. Seeves, "Dedektif Roman zerine ll Bir Sz" Howard Haycraft, age iinde.
John Sutherland, Fiction and the Fiction Industry, Londra, 1980.
Julian Symons, Bloody Murder, Harmondsworth, 1974.
Julian Symons, Portrait of an Artist: Conan Doyle, Londra, 1979.
Alberto Tedeschi ve Gian Orsi, Piccola Enciclopedia del Giallo,
Milano, 1979.
H. Douglas Thomson, Masters of Mystey, Londra, 1931.
Jean-Jacques Tourteau, D'Arsene Lupin San Antonio,
le roman policierfranais de 1 9 0 0 1970, Paris, 1971.
S. S. Van Dine, "Dedektif Romannn Yirmi Kural",
The American Magazine, Eyll, 1928.
Philip Van Doren Stern, "The Case of the Corpse in the Blind Alley",
Howard Haycraft, age iinde.
Salvador Vazquez de Parga, Los Mitos de la Novela Criminal,
Barselona, 1981.
Jochen Vogt (ed.), Der Kriminalroman, Mnih, 1971.
Michel Vovelle, La Mort et I'Occident de 1300 a nos jours,

Paris, 1983.
ColinWatson,SnobberywithViolence, Londra, 1979.
Nathan Weinstock, "Een figuur die verdwijnt: de socale bandet,
Tijdschrift voor Sociale Wetenschappen iinde, 1969, No. 1.
Raymond Williams, The Long Revolution, Londra, 1961.
Edmund VVilson, "Roger Ackroyd'u Kimin ldrd Kimin
Umurunda?", Howard Haycraft, age iinde.
F. Wlcken, Derliterarische Mord, Nrenberg, 1953.
Dlys Winn, Murder Ink, Westbridge Books, 1978.
F Wlcken, Der literarische Mord, Nranberg, 1953.
Th. VVrtenberger, Die deutsche Kriminalerzaehlung, 1941.
Howard Zehr, Crime and the Development of Modern Society,
Londra, 1976.
Theodor Zeldin, "Franszlara zg tutkularn Tarihi",
Recherches iinde cilt 5, Paris, 1979.

Dergiler
Amalpio
Cahiers pourla litteratture
Encrage
Enigmatika
Hard-Boiled Dicks
le Petit Detective
Serie B
&13
Polar 1979-1984

E r n e s t
populaire

KTDAR

M A N D E L
v e P A R A

Brokrasinin
M a r k s i s t Bir A n a l i z i

KNC DNYA

SAVAININ

ANLAMI
MARKSZME

GR

MARX'IN KTSAD DNCESNN O L U U M U

KAPTALST GELMENN
UZUN D A L G A L A R I
ALTERNATF OLARAK

TROK

MARKSZMN TARHTEK

YER