YAPISAL ALET BİLGİSİ

1. Jeodezik Ölçü Aletlerinin Kısımları

☞ Düzeçler
☞ Dürbünler
☞ Sehpalar
2. Doğrultu Ölçme Aletleri (Teodolitler)
☞ Teodolitler’in Sınıflandırılması
☞ Teodolitler'in Yapısı
☞ Teodolit Eksenleri
☞ Doğrultu Ölçme Dairesi
☞ Doğrultu Ölçme Düzeneği
☞ Teodolitler'in Kontrolü
 YAPISAL ALET BİLGİSİ

3. Uzunluk Ölçme Aletleri

☞ Şerit metreler
☞ İnvar teller
☞ Elektronik Uzunluk Ölçerler
4. Yükseklik Farkı Ölçme Aletleri
☞ Nivolar
☞ Hortum Teraziler
5. Yön Belirleme Aletleri
☞ Jiroskoplar
6. Konum Belirleme Aletleri
☞ GPS ve GLONASS Alıcıları
 Düzeçler
Düzeçler: Jeodezik ölçü aletlerinin eksenlerini çekül
doğrultusunda veya çekül doğrultusuna dik olmasını sağlayan
düzeneklerdir.
Düzeçler

Küresel Düzeç Silindirik Düzeç

(Kaba düzeçleme) (Hassas düzeçleme)

Küresel düzeç: İç yüzü küresel olarak

tıraşlanmış dairesel bir cam tüp olup, içi bir
kabarcık kalacak şekilde sıvı ile
doldurulmuştur. Küresel düzeç sehpa
ayaklarını yukarı-aşağı hareketi ile
ayarlanır.
 Düzeçler
Silindirik düzeç: İki ucu kapalı üst iç yüzeyi boyuna kesitte bir
daire yayı meydana getiren silindir borudur. Düzecin üst yüzünde
2mm aralıklı taksimatlı bölümler bulunur, bu taksimatlı bölümlere
pars adı verilir.

3
3

1 2
1 2
1 ve 2 aynı yönde döndürülür
Sadece 3 döndürülür
(Her ikisi de içe veya dışa)
 Düzeçler
Silindirik düzeç’in duyarlığı: Düzeç kabarcığının bir bölüm kadar
yer değiştirmesi için gereken eğim değişikliğine düzeç duyarlığı
denilir.
a1 Jeodezik aletlerde kullanılan
küresel düzeç duyarlığı 3’-5’ dır.
α Basit silindirik düzeçlerde 20’’-
a2 30’’, hassas silindirik düzeçlerde
5’’-10’’ dir.
s
1 − 2 ρ′′
n pars = ρ′′ yada 1 pars = 1 − 2
s ns

Örnek: n=20 s=18.80m l1=1.397m l2=1.361m olarak ölçülen aletin

düzeç duyarlığı ne kadardır?
206265 x 0.036
1 pars = = 20′′
20 x 18.80
 Dürbünler
Ölçü Dürbünleri
İlk olarak 1611 yılında KEPLER tarafından yapılan dürbün objektif
ve oküler olmak üzere iki yakınsak mercekten meydana
gelmektedir.
Objektif Oküler

Objektiflerde odak uzaklığı dışındaki bir cismin görüntüsü ters ve

küçüktür. Cisim mercekten uzaklaştıkça görüntü odak noktasına
yaklaşır.
 Dürbünler
Dürbünlerde oküler olarak büyüteç görevi yapan yakınsak
mercek kullanılır.

Dürbün boyu= fobjektif + foküler

Yakın mesafelerde cismin görüntüsü okülerin odağına

düşmemektedir. Eski aletlerde bu problem oküleri dışa doğru
çekmek suretiyle çözülüyordu. Modern aletlerde ise objektif ile
oküler arasına kalın kenarlı bir mercek konularak görüntünün
okülerin odağına düşmesi sağlanmıştır.

Objektif Kalın kenarlı Oküler

mercek
 Dürbünler
Gözlem Çizgileri
Ölçü aletlerini istenen hedefe yönlendirmek için dürbünün
içerisine gözlem çizgileri adı verilen bir kıl ağı yerleştirilmiştir. Kıl
ağının okülerden bakıldığında net görülebilmesi için okülerin
odak noktasında bulunması gerekir.

Dürbün Büyütmesi
Bir cisim çıplak göz ile w1 dürbünle w2 açısı altında görünüyorsa
dürbün büyütmesi
y′ y′ w 2 f1
w1 = ; w 2 = Dürbün büyütmesi: v = =
f1 f2 w 1 f2
Jeodezik ölçü aletlerinde dürbün büyütmesi 15-30 arasındadır.
 Dürbünler
Görüş Alanı
Dürbün sabit konumda iken dürbünden görülebilen alan görüş
alanı olarak tanımlanabilir.

a
a k k= ρ
s
s
Dürbün Aydınlığı
Bir cisimden çıplak gözle bakıldığında göze gelen ışık miktarı H
ve dürbünle bakıldığında göze gelen ışık miktarı H’ ise dürbün
aydınlığı
2 d: Objektif merceği yarıçapı
H  d  p: Gözbebeği yarıçapı
h= = c  
HO  p  c: Dürbünün ışık geçirgenliği
 Sehpalar

Sehpa,
• aletin bağlanacağı sehpa başlığı,
• başlığa bağlı üç ayaktan meydana gelir.
Sehpa ayakları hassas ölçülerde kullanılan tek parçalı ayaklar
ve taşımayı kolaylaştıran sürgülü ayaklı olarak iki şekildedir.

Sürgü ayaklı sehpa

Sehpa başlığı Madeni çarık
 Teodolitler'in Sınıflandırılması
Teodolit:Yatay doğrultu ve düşey açıların ölçülmesinde kullanılır.
Teodolitler'in Sınıflandırılması:
Teodolit KulanımAlanı Duyarlık
İnşaatların Aplikasyonu
İnşaat Teodoliti 1 cgon-5 cm
Basit Arazi Alımları
Poligon Ölçümleri
Takeometre Aplikasyon 1 mgon-5 mm
Topografik Alımlar
Trigonometrik Nokta Belirleme
Hassas Teodolit
Hassas Aplikasyon 0.3 mgon-1.5 mm
(Saniye Teodoliti)
Deformasyon Ölçümleri

T0
Takeometre
T1
T2 0.1mgon’a kadar açı ölçer Saniye teodoliti
0.01mgon’a kadar açı ölçer
T3
Astronomik ölçü işlerinde kullanılır
 Teodolitler'in Yapısı

Dürbün

Düşey açı dairesi

Muylu ekseni
Üst yapı
Gövde

Silindirik düzeç

Yatay açı dairesi

Düşey eksen yuvası

Alt yapı Üç ayak

Düşey eksen
 Teodolit Eksenleri

Gözlem ekseni Düşey eksen

Muylu ekseni

Düşey Eksen (Asal eksen)

Düşey eksen, teodolitin gövdesini taşır ve gövdenin dönme ekseni
ile yatay açı dairesinin merkezini birleştirir. Düşey eksen farklı
teodolitler de çeşitli şekillerdedir. Eski teodolitler de konik eksen
kullanılmaktaydı. Üst yapı alt yapı ile konik bir yatak ile
birleştiriliyordu. Yeni teodolitler de ise daha pratik olan ve seri
üretime daha uygun olan silindirik eksenler kullanılmaktadır.
Eksenler genellikle sertleştirilmiş çelikten yapılmaktadır.
 Teodolit Eksenleri
Muylu Ekseni
Muylu ekseni düşey açı dairesini taşıyan ve dürbünün düşey
doğrultuda aşağıya-yukarıya hareket etmesini sağlayan
eksendir. Muylu ekseni dürbünün tam ortasından geçmektedir ve
dürbünün muylu ekseni etrafında takla atmasını sağlayacak
şekilde yerleştirilir. Aletlerde muylu ekseni düşey eksene ve
dürbünün gözlem eksenine dik olarak yerleştirilir.
Gözlem Ekseni (Kolimasyon ekseni)
Objektifin merkezi ile kıl ağının merkezini birleştiren doğrudur.
 Bölüm Daireleri
Yatay doğrultu bölüm dairesi
Doğrultu bölüm daireleri camdan basit teodolitler de metalden
imal edilirler. Bölümlendirmede açı birimi grad olup saatin dönme
doğrultusundadır. Bölüm dairesinin yarıçapı ne kadar büyükse
daha az bölümleme hatası meydana gelir. Bölüm daireleri 60mm
ile 100mm arasında olup genellikle 0.5 gon aralıklı
bölümlendirilirler. Hassas doğrultu ölçümleri bölümler arası
enterpole edilerek okuma mikroskopları yardımı ile
gerçekleştirilir.
 Bölüm Daireleri
Düşey doğrultu bölüm dairesi
Düşey bölüm dairesi muylu eksenine diktir ve muylu ekseni
bölüm dairesinin merkezinden geçer. Düşey bölüm dairesinde
yatay bölüm dairesi gibi yapılır fakat yarıçapı yatay bölüm
dairesinden daha küçüktür.
Doğrultu Ölçme Düzeneği

10
9
8
7
6

4
3
2
1
 Doğrultu Ölçme Düzeneği
Okuma Mikroskopları:
Bölüm dairesindeki okumaları basitleştirmek, hızlandırmak için
yapılmışlardır. Teodolitler de 4 çeşit okuma mikroskobu
bulunmaktadır.
• Çizgili mikroskop
• Skalalı mikroskop
• Optik mikrometreli çizgili mikroskop
• Çakıştırmalı mikroskop
Çizgili Mikroskop:
Okuma markası olarak bir okuma çizgisi vardır. Çizgili mikros-
koplarda bölüm aralıkları 10cgon aralıklı olarak
bölümlendirilmiştir. Çizgi aralığının 1/10’u tahmin edilerek okuma
yapılır.
 Doğrultu Ölçme Düzeneği
Skalalı Mikroskop:
Bölüm dairesi resmi mikroskop düzlemine yansıtılır.Sıfırdan
itibaren numaralandırılan skala bölüm dairesinin tersine doğru
büyümektedir. Okuma çizgisinin skalayı kestiği yer yönlendirilen
doğrultu değerini verir. Bölüm dairesinin bölümlendirme aralığı
1gon skalanın bölümlendirmesi 10 mgon dur.
Optik Mikrometreli Çizgili Mikroskop:
Daha hassas doğrultu ölçmelerinde okuma çizgilerinin aralığı bir
optik mikrometre ile bölüm dairesinden geçen çizgi ölçülür. Optik
mikrometre bir çift çizgi taşır ve bir vida yardımıyla hareket eder.
 Doğrultu Ölçme Düzeneği
Çakıştırmalı Mikroskop:
Çakıştırmalı mikroskoplarda bölüm dairesinin birbirinden 200g
farklı yerlerinin bir arada görüntülenmektedir. Aralarında 200g
fark olan ters görüntü çizgileri mikrometre tamburası ile üst üste
çakıştırılarak doğrultu okuması yapılır.
Normal bölüm yeri : 265g+a1
Ters bölüm yeri : 65g+a2
Ortalama : 265g+(a1+a2)/2
 Elektronik Teodolit

Optik okuma düzeni Sensör Mikro işlemci

Analog Dijital
1,2,3,4 1,0,1,0

Yatay doğrultu Düşey açı Eğim

sensörü sensörü sensörü

Seri port
Klavye Mikro İşlemci
Ekran

Program Veri kaydı

 Elektronik Doğrultu Ölçme
Dinamik Yöntem
A/D Dönüşümü
• Sabit Yöntem
Kod Tarama Yöntemi
Sayma Yöntemi
• Dinamik Yöntem
Sayaç

Sayaç

Kod Tarama Yöntemi Sayma Yöntemi

 Teodolitler'in Kontrolü
Aletsel hatalar, matematiksel tasarımın üretim sırasında tam
olarak gerçekleşmemesi veya aletlerin ayarlarının
bozulmasından meydana gelmektedir. Bu hatalar;
• Özel ölçme yöntemleri geliştirerek,
• Hata sebeplerini belirlemek için ek ölçüler yaparak,
• Hataları önceden belirleyip düzeltmeler getirilerek
indirgenebilir veya etkileri ortadan kaldırılabilir.
T e o d o l i t H a t a la r ı

E k s e n H a t Da lı a ş r ıM e r k e z l i k O H k au t m a l aa r Dı ü z e n i
H a t a la r ı

G ö z le m E k s eG n ö i z H l e a m t a s E ı k s Ge nö i s n t i en r g e H a t
D ı ş m e r k e z l iğ i

M u y l u E k s e n i A H ç a ı t Ba s ö ı l ü m R u n H a t a s ı
D a i r e s i n i n D ı ş m e r k e z l i ğ i

D ü ş e y E k s e n H a t a s ı
 Eksen Hataları
Teodolit Eksenleri

Eksen Şartları

Düşey eksen (VV) ⊥ Muylu ekeni (HH)

Düşey eksen (VV) ⊥ Düzeç ekseni (LL)
Muylu eseni (HH) ⊥ Gözlem ekseni (ZZ)
 Gözlem Ekseni Hatası
Gözlem ekseninin muylu eksenine dik değilse alette gözlem
ekseni hatası var demektir.

Gözlem Ekseni Hatasının Saptanması:

• Alet kurulur ve düzeçlenir,
• En az 100m ileride alet yatayında net olarak görülebilen
noktaya gözlem yapılır ve α 1 yatay açı okunur,
• Dürbün takla attırılarak aynı noktaya α 2 yatay açısı okunur,
• α 1= α 2 ± 200g ise alette hata yoktur,
• α 1≠ α 2 ± 200g ise alette c kadar bir gözlem ekseni hatası
vardır. α 1 − (α 2 ± 200 g )
c=
2
 Gözlem Ekseni Hatası
Gözlem Ekseni Hatasının Düzeltilmesi:
• Dürbün I. Duruma getirilir ve yatay açı α 1 +c değerine
ayarlanır dürbünden hedef aşağıdaki şekilde görünür,

• Yatay açı vidalarından birisi gevşetilip diğeri sıkıştırılarak

düşey çizgi hedefe çakıştırılır,
• Dürbün ile asılı bir çekülün ip izlenerek gözlem çizgilerinde
bir dönme olup olmadığı kontrol edilir. Dönme yarsa gözlem
çizgilerini tutan vidalar gevşetilerek gözlem çizgileri düzeltilir.
•Pratikte yapılan ölçümlerde açılar her iki dürbün durumunda
ölçülerek gözlem ekseni hatası pratik olarak elimine edilir.
α1 + α 2 ± 200 g
α=
2
 Muylu Ekseni Hatası
Muylu ekseninin düşey eksene dik olmamasına muylu ekseni
hatası denilir.

Muylu Ekseni Hatasının Saptanması:

• Gözlem ekseni hatası giderildikten sonra bir binanın duvarına
alet yatayında yatay bir cetvel asılır,
• P noktasına gözlem yapılır ve dürbün aşağıya çevrilerek düşey
gözlem çizgisinin cetveli kestiği değer a1 okunur,
• Dürbün takla attırılarak aynı işlem tekrarlanarak cetvelden a2
değeri okunur,

a1 a2
 Muylu Ekseni Hatası
a1 = a2 ise muylu ekseni hatası yoktur, farklı ise

a1 − a 2
a=
2

kadar muylu ekseni hatası var demektir,

• Modern aletlerde muylu yatağı kapalı olduğu için bu hata ancak
mekanik bir ayarlama ile giderilir.
 Düşey Eksen Hatası

Düzeç ekseninin düşey eksene dik olmamasına düşey eksen

hatası denilir. Bu hata aletsel bir hata değildir; sadece teodolitin
iyi kurulup düzeçlenmemesinden ileri gelmektedir. Bu hatadan
kaçınmak için aletin düzeçlenmesine özen gösterilmeli ve ölçü
esnasında belli aralıklarla düzeçlerin doğru olup olmadığı kontrol
edilmelidir. Ayrıca ölçü esnasında aletin düzecini bozacak
çarpma, titreşim gibi dış etkilere dikkat edilmelidir.
 Gözlem Ekseninin Dışmerkezliği
Bir teodolitte gözlem ekseni ile düşey eksen birbirini kesmiyorsa
buna gözlem ekseni dışmerkezliği denilir. Gözlem ekseni düşey
eksene ne kadar uzak ise alet döndürüldüğünde gözlem ekseni,
merkezi bölüm dairesinin merkezi L olmak üzere e yarıçaplı bir
daireye teğet kalır.

Bir noktaya her iki dürbün durumunda gözlem yapıldığında bu

hata eşit değerli ve ters işaretli doğrultu sapmaları olarak
değerlendirilir. Her iki dürbün durumunda yapılan gözlemlerin
ortalaması alınırsa bu hatanın etkisinden arınmış olur.
 Doğrultu Dairesinin Dışmerkezliği
Düşey eksenin bölümlendirilmiş doğrultu dairesinin tam
merkezinden geçmemesinden meydana gelir. Düşey eksen
doğrultu dairesinin merkezi L yerine A gibi bir noktasından
geçiyorsa dışmerkezlik var demektir.
 Gösterge Hatası
Doğrultu dairesinin bölümlendirilmesinde imalattan meydana
gelen hatalar olabilir. Eğer bölüm dairesinin bir diliminde böyle
bir bölümlendirme hatası varsa ve açıda bu dilim içinde ölçülmüş
ise elde edilen ölçü bu hata ile yüklü olur. Bunun için ölçülerde
bir açı birçok kez ve doğrultu dairesinin farklı dilimlerinde
ölçülmelidir. Silsile yöntemi adı verilen bu şekilde doğrultu
ölçümünde silsile başlangıç değerleri n silsile sayısını göstermek
üzere
400 g
α=
n
şeklinde belirlenir. Örneği 4 silsile yapılan bir doğrultu
ölçümünde silsile başlangıç değerleri 0g 50g 100g ve 150g
olmalıdır.
 Run Hatası
Skalalı mikroskoplarda skala boyunun bölüm dairesinin en küçük
bölüm genişliğine eşit olması gerekir. Run hatasını belirlemek
için dürbün döndürülmek suretiyle skalanın sıfır çizgisi bir bölüm
çizgisi ile çakıştırılır. Skala son çizgisi bölüm dairesinin ardışık
çizgisi ile çakışmıyorsa run hatası var demektir ve miktarı skala
dan ölçülerek belirlenir.
 Uzunluk Ölçme Yöntemleri

Uzunluk öçümü

Doğrudan ölçüm Dolaylı uzunluk ölçümü

Mekanik uzunluk ölçümü Optik uzunluk ölçümü

Elektro-optik uzunluk ölçümü

Enterferometrik uzunluk ölçümü

 Çelik şerit metre
Şerit metreler;
• 13 mm x 0.2 mm kesitinde,
• Çelik veya invar’dan imal edilmiş,
• 20m, 30m, 50m, 100m boylarında,
• Tamamı santimetre bölümlü, ilk desimetreleri mili metrik
bölümlenmiştir.
 Çelik şerit metre
Alet Hataları
Alet hataları şerit metrenin boyunun verilen değerden herhangi
bir sebeple farklı olmasından ileri gelir.

L1 Komparator L2

0 0

Şerit boyu hatası dL = L 2 − L 1

dL
Birim uzunluğa gelen düzeltme C=
L

Ölçülen bir S uzunluğuna gelen düzeltme dS = S C

 Çelik şerit metre
Sıcaklık Hatası
Şerit metreler yapıldıkları maddenin cinsine göre ısı ile
genleşirler. Bu genleşme şerit metrelerde uzunluk değişimine
neden olur. Bu nedenle fabrikalarca verilen ve metrenin
üzerinde yazan ayar sıcaklığından farkı bir sıcaklıkta ölçü
yapılması durumunda sıcaklık farkı nedeniyle oluşan uzunluk
değişimi düzeltme olarak getirilmelidir. Bu düzeltme özellikle
hassas uzunluk ölümünde göz önünde bulundurulmalıdır.
Şerit metreye getirilecek düzeltme dL = α L 0 ( t − t 0 )
dL
Birim uzunluğa gelen düzeltme C=
L

Ölçülen bir S uzunluğuna gelen düzeltme dS = S C

α =0.0000125
t= Ölçü sıcaklığı
Teller Yardımıyla Hassas Uzunluk Ölçümü

Tel uzunluğu : 24 m
Tel kalınlığı : 1.65 mm
Çekme kuvveti : 10 kg
Eğim : 3 gon
Doğruluk : 0.03 mm/Bant
uzunluğu
 Teller Yardımıyla Hassas Uzunlu Ölçümü
Distometer ISETH Kern

1
2 1
3

1. Ölçü bronzları
✔İnvar tel uzunluğu 1m - 50 m
2. İnvar tel
✔Eğim kısıtlaması yok
3. Distometer ISETH
✔Doğruluk 0.02mm/20m.
Uzunluk ölçü saati
Çekme kuvveti ölçü saati
Elektro-optik Uzunluk Ölçümü
Uzunluk ölçümünde taşıyıcı dalga olarak
mikrodalgayı ve ışığı kullanan aletler
geliştirilmiştir.Mikrodalga ile çalışan aletler uzun
mesafelerde S>20 km için kullanılmaktadır.
Mikrodalgalar ışığa göre meteorolojik koşullardan
daha çok etkilendiklerinden mikrodalga ile
çalışan aletlerle ulaşılabilen uzunluk ölçme
doğruluğu ışık dalgaları ile çalışan aletlere göre
daha düşüktür. Uygulamada taşıyıcı dalga olarak
ışığın kullanıldığı elektro-optik uzunluk ölçerler
daha yaygındır.
Elektro-optik Uzunluk Ölçümü
• Elektro-optik uzunluk ölçümünde
göndericiden yollanan elektromanyetik dalga
yansıtıcıdan yansır ve alıcıya ulaşır. İki nokta
arasındaki mesafe ya sinyalin gidiş dönüş
zamanından (impuls yöntemi) ya da alınan
sinyalin faz farkından (faz karşılaştırma
yöntemi) yararlanılarak belirlenir.
Enterferometrik uzunluk ölçümü
Elektro-optik uzunluk ölçümünde
elekromanyetik spektrumun 0.5 μm ile 1.0
μm’lik kısmı yani görünen ışık ile kızılötesi
ışık kullanılır. Bu spektrumdaki dalgalar
doğrudan uzunluk ölçümünde sadece
enterferometrik yöntem ile kullanılır.
Enterferometrik yöntem çok hassas olmasına
karşın kısa mesafelerin ölçümünde kullanılır.
Bu spektrumdaki dalgaları uzun mesafelerin
ölçümünde kullanabilmek için modüle
edilmeleri gerekmektedir.
 Elektronik Uzunluk Ölçümü
Yansıtıcı
Detaylı Bilgi
EUÖ Elektronik Ölçmeler

İmpuls Yöntemi Faz Karşılaştırma Yöntemi

Gönderici Mesafe D Gönderici λ

Alıcı Alıcı
İmpuls
∆λ
Zaman Ölçer Faz Ölçer

ct c=Sinyal hızı λ ∆λ N=Tam dalga boyu sayısı

D= D=N +
2 t=Zaman 2 2 ∆ λ =Artık dalga boyu
 Elektronik Uzunluk Ölçümü
EUÖ’lerin Sınıflandırılması
• 2-5 km, yakın mesafe uzunluk ölçerler
• 15 km, uzak mesafe uzunluk ölçerler
Elektronik Uzunluk Ölçümünde Doğruluk
± 1 . . . 5mm ± 1 . . . 5x10-6 D Poligon, Kutupsal alım
Aplikasyon
Sıfır Noktası Hatası Ölçek Hatası
± 0.2. . . 1mm ± 0.2 . . . 1x10-6 D Hassas Ölçümlerde
Mühendislik Ölçmelerinde
Örnek:
Doğruluğu 1mm+3ppm olan bir uzunluk ölçer ile ölçülen 1 km
uzunluğun doğruluğu ne kadardır ?
1mm+3x1.10-6 =4mm
 Yükseklik Sistemleri
Detaylı Bilgi
Yükseklik Ölçmeleri

Fiziksel Yeryüzü
Jeoid

Elipsoit

Ortometrik Yükseklik: Çekül doğrultusu boyunca jeoid’den

fiziksel yeryüzüne olan mesafedir.

Elipsoidal Yükseklik: Elipsoit ile fiziksel yeryüzü arasındaki

en kısa mesafedir.
 Geometrik Nivelman

Mira
Mira
Nivo
gA iB
B
A ∆h

∆ hAB = gA -iB
Örnek:
H B=HA+ ∆ hAB
HA=100.000m
gA=2743
iB=1382
∆ h=1361
HB=101.361m
 Geometrik Nivelman

Nivoların Sınıflandırılması

Düşük duyarlıklı nivolar 6mm İnşaatlarda en-boy kesit

Yüksek duyarlıklı nivolar 2mm 3.derece nivelman ağları

mühendislik yapıları

Hassas nivolar 0.5 mm 1. Ve 2. derece nivelman

ağları deformasyon
ölçüleri
 Kompensatörlü (Otomatik) Nivolar
Otomatik nivolar da gözlem eksenini otomatik olarak yatay
duruma getiren tertibatlar bulunmaktadır. Nivo küresel düzeç
yardımıyla düzeçlendikten sonra gözlem eksenin yataylığı
kompensatör yardımı ile gerçekleşmektedir. Küresel düzeç alet
tipine bağlı olarak 8’-15’ arasında bir yataylama sağladıktan
sonra kompensatör sistemi otomatik olarak devreye girer. Nivo
küresel düzeç yardımı ile düzeçlendikten sonra cisimden gelen
ışın yatayla bir α açısı yapıyorsa kompensatörün görevi ışını α
açısı kadar kırarak yatay düzleme getirmektir.
Kompensatörlü (Otomatik) Nivolar
 Mikrometreli Nivolar
Yüksel duyarlık gerektiren ölçü işerinde otomatik nivoların
duyarlılığı yetmemektedir. Bunun için üzerinde silindirik
düzecinde bulunduğu mikrometreli nivolar kullanılmaktadır.
Bu nivolarda objektifin önünde bir paralel yüzlü bir cam
plaka bulunmaktadır. Bu plakanın hareketi ile gözlem
noktasından gelen ışınlar 1cm kendisine paralel
kaydırılmaktadır. Bu kaydırma işlemi mikrometre vidası
yardımıyla yapılmaktadır. Bu vidanın dönme miktarı cam bir
skala üzerine iletilmekte ve skala üzerinde milimetre ile
milimetrenin onda biri doğrudan skala üzerinden
ölçülmekte, milimetrenin yüzde biride tahmin edilmektedir.
 Nivolar’ın Kontrolü
Nivolar da Eksen Şartları: V
Düşey eksen (VV) ⊥ Gözlem ekseni (NN)
D D
Düşey eksen (VV) ⊥ Düzeç ekseni (DD)
Gözlem ekseni (NN) // Düzeç ekseni (DD) N N
Nivolar’ın Arazide Kontrolü
Kukkamäki Yöntemi: V

g
i ∆h1 = (g1 − c ) − (i1 − c )
4c 2c
∆h1 = g1 − i1
∆h 2 = (g 2 − 4c ) − (i 2 − 2c )
c c
2 ∆h 2 = g 2 − i 2 − 2c
∆h1 = ∆h 2
s 1
s 2s (g 2 − i 2 ) − (g1 − i1 )
c=
2
 Nivolar’ın Kontrolü
Nivolar’ın Laboratuvarda Kontrolü
Nivoların laboratuvarda kontrolü için gözlem ekseni bir düzeç
yardımı ile hassas olarak çekül doğrultusuna getirilmiş
kolimatörler kullanılır. Kontrol edilecek nivo kolimatör ile
dürbünleri birbirini görecek şekilde kolimatörün karşısına
konur ve düzeçlenir. Nivo sonsuza ayarlanır ve gözlem
çizgilerinin kolimatör gözlem çizgileri ile çakıştırılır.
Kolimatördeki skaladan nivo’nun optik eksenindeki açısal
sapmalar belirlenebilir.
 Sayısal Nivolar

Mira kodu Fotodiyod Resim Değerlendirme

20 %30 açık olmalı

Nivo ile mira arası100 m ise bar kodlu miranın 3.5 m’lik kısmı okunur.
 Lazerli Nivolar

Kullanım Alanları:
• Yüzey nivelmanı
• İnşaat aplikasyonu
• İnşaatlarda geometrik kalite kontrolü
• İnşaat makinelerinin yönlendirilmesi

Lazer nivosu kurulup düzeçlendikten sonra kendi başına

çalışabilen bir alettir. Lazer nivosu ile yeni nokta yüksekliklerinin
belirlenmesi için bir yüzey oluşturulur. Lazer nivosu ile hem yatay
hem de düşey bir yüzey oluşturulabilir. Noktaların yatay yüzeyden
olan mesafeleri bir mira yardımıyla belirlenebilir. Lazer
süzmesinin mirayı kestiği yer ya gözle ya da otomatik olarak bir
detektör tarafından kaydedilir.
 Lazerli Nivolar
Lazer süzmesinin yayılma mesafesi 300-500m
Doğruluk 5-10mm/100m
 Hidrostatik Nivelman
Prensip: Bileşik kaplar

Hortum (Hava) 30
Ölçü Düzeneği:
30
lA
20
lB 10 • Su hortumu
20
• Hava hortumu
0
• Taksimatlı cam silindir
10

0
∆h
B
A ∆ h=lA-lB
Hortum (Su)
Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar:
•Hortum içinde hava kabarcığı olmamalıdır.
•Su hortumunda oluşabilecek yoğunluk değişimine dikkat edilmelidir.
• Hava basıncı değişimini engellemek için düzenek boş bir hortum ile birbirine
bağlanmalıdır.
•Ölçü esnasında taksimatlı silindir içindeki su yüzeyi durgun olmalıdır
• Sistematik hatalardan kaçınmak için silindirler yer değiştirilerek ölçü yinelenir.
 Hidrostatik Nivelman
Avantaj:
Ölçü noktalarının direk birbirini görmesi gerekmez.

Dezavantaj:
Ölçü noktaları arasındaki yükseklik farkı büyük olduğunda
bu yöntem kullanılamaz.

Kullanım Alanları:
•İnşaatlarda beton çalışmalarında
•Mühendislik yapılarında yükseklik ölçmelerinde
•Uzun mesafelere yükseklik taşınmasında (Anakara-Adalar arası)

Doğruluk:
Basit hidrostatik nivelman :1mm-1cm
Hassas hidrostatik nivelman :0.5mm-0.01mm
 Jisroskop
Jjiroskop coğrafi kuzey doğrultusunu belirleyen alettir. Jiroskop
20’li yılların başlangıcında madencilikte pusulalı jiroskop ve
meridyen göstergesi olarak kullanılmıştır. Jiroskop son 20 yıldan
itibaren ölçme tekniğinde kullanılmaya başlamıştır. Özellikle
uzun ve açık poligon geçgilerinin yönlendirilmesinde ve
mühendislik ölçmelerinde doğrultu bilgileri için kullanılmaktadır.
İlk üretilen jiroskoplarda teodolit ve jiroskop aynı yapı içindeydi
ve jiroteodolit olarak adlandırılmıştı. Bunun pahalı olması
nedeniyle doğrudan veya bir adaptör ile teodolite monte
edilebilenjiroskoplar üretilmeye başlamıştır. Jiroskop ince fakat
kuvvetli elastik metal bir bant ile asılı ve havada serbestçe
titreşen bir topaç’dan oluşur.
 Jisroskop
Goyromat 2000
Jiroteodolit
 Globol Position Sistem (GPS)
Detaylı Bilgi
GPS Ölçmeleri
ABD Savunma Bakanlığı tarafından 1973
yılında askeri amaçlar için geliştirilmiştir.

Uzay Birimi :
Yerden 2000 km yüksekte,
6 dairesel yörüngede,
12 saatlik periyotlarla dönen,
24 uydudan oluşmaktadır.
 Globol Position Sistem (GPS)
Kontrol Birimi:
İzleme istasyonları::
GPS uydularını izlemek üzere kurulmuş olan 5 yer istasyonundan oluşur.
Topladığı verileri ana kontrol istasyonuna iletir.
Ana Kontrol İstasyonu:
Uydu yörüngelerini ve saat düzeltme değerlerini hesaplayarak yer
antenlerine iletir.
Yer Antenleri:
Ana kontrol istasyonundan gelen bilgileri 8 saatte bir uydulara yükler.

Şekil
 Global Position Sistem (GPS)
Kullanıcı Birimi:
Anten ve değerlendirme biriminden oluşur.
GPS yardımıyla Konum Belirleme:
s s3
s1 2 s4
r2,i
r1,i r3,i
r4,i

i
ri,j 2=(xj-xi)2+(yj-yi)2+(zj-zi)2+c∆ ki

Doğruluk:
Mutlak konum doğruluğu: 3-5m
Göreli konum doğruluğu: 5mm+1ppm
 GLONASS
GLONASS Rusya tarafından geliştirilen bir sistemdir.
• Sistem tasarımı 1970,
• GLONASS’dan önce 1979 da 4 uydu destekli ilk sistem
kuruldu,
• COSMOS adlı ilk GLONASS uydusu 1982 yılında
fırlatılmıştır,
• 1992 yılında sivil kullanıma açılmış ve Rus Uzay Kuvvetleri
Bilimsel Bilgi Merkezi tarafından bilgileri sivil kullanıcılar için
yayınlamaktadır,
• GLONASS uydu sistemi Ocak 1996 da tamamlanmıştır.

Sistem GPS’e benzer birimlerden oluşmaktadır

 GLONASS
Yer Kontrol Birimi:
Rusya Federasyonu sınırları içerisinde konuşlandırılmış 8 adet
Yer Kontrol İstasyonundan oluşmaktadır.
• Sistem Kontrol Merkezi
• Yer İzleme İstasyonları
• Faz Kontrol Sistemi
• Lazer Kontrol İstasyonları

Uzay Birimi:
Sistem
• 18840-19940km yükseklikteki
• 65o eğimli
• 3 dairesel yörüngede dönen
• 24 uydu’dan
oluşmaktadır.