Professional Documents
Culture Documents
om
G ELEKTRON
2.
3.
4.
G Elemanlarnn Karlatrlmas
5.
6.
7.
8.
9.
de
rs
no
tla
ri.
c
1.
ee
G ELEKTRON
om
G ELEKTRONNN TANIMI
ri.
c
G Elektronii, temel olarak yke verilen enerjinin kontrol edilmesi ve enerji ekillerinin
birbirine dntrlmesini inceleyen bilim daldr. G Elektronii, Elektrik Mhendisliinin
olduka cazip ve nemli bir bilim daldr. G Elektronii, temel olarak Matematik ve Devre
Teorisi ile Elektronik bilgisi gerektirir.
Yke verilen enerjinin kontrol, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmasn ierir.
a) Statik AC alterler
b) Statik DC alterler
tla
no
de
rs
ee
Dntrcler
G ELEKTRON
DC
Ud
om
AC
U, f, q
Temel zellikleri
Doal komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekletirilir.
tla
ri.
c
AC
U, f, q
Temel zellikleri
Zorlamal komtasyonludur.
Yksek g ve dk frekanslarda SCR kullanlr.
Orta g ve orta frekanslarda BJT kullanlr.
Dk g ve yksek frekanslarda MOSFET kullanlr.
Ayrca, dier g elemanlar,
GTO yksek g ve dk frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda,
MCT yksek g ve orta frekanslarda kullanlmaktadr.
de
rs
no
DC
Ud
ee
AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma sistemleri
Yksek gerilim DC tama sistemleri
AC gerilim kaynaklar
Enerji
DC
Ud2 < Ud1
G ELEKTRON
Temel zellikleri
Zorlamal komtasyonludur.
Eleman seimi inverterdeki gibidir.
om
ri.
c
AC
U2, f2, q2
Temel zellikleri
Doal komtasyonludur.
Tristr ve triyaklarla gerekletirilir.
de
rs
no
f1 = f 2
U1 U 2
q1 = q 2
tla
AC
U1, f1, q1
ee
q1 q 2 U1 , f1 , q1 U 2 , f 2 , q 2
U1 U 2
Temel zellikleri
Doal komtasyonludur.
Tristrlerle gerekletirilir.
Dk hzlarda kontrol imkan salar.
G ELEKTRON
no
de
rs
tla
ri.
c
om
G Elektroniinin statik ve dinamik temel endstriyel uygulama alanlar ile dier nemli
endstriyel uygulama alanlar aadaki gibi sralanabilir.
ee
G ELEKTRON
om
Sembol
ri.
c
Yap
tla
A : Anot
K : Katot
no
Aklama
letim Karakteristii
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr.
letim ynnde, eik geriliminin zerinde kk
deerli bir i dirence sahip olan bir iletken gibidir.
Kesim ynnde ise, delinme gerilimine kadar ok
kk sznt akmlar geiren bir yaltkan gibidir.
de
rs
Ud : Delinme Gerilimi
UTO : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren ( - m mertebelerinde)
ee
G ELEKTRON
no
tla
ri.
c
Yap ve Sembol
om
1. TRSTR (SCR)
de
rs
Karakteristik Deerler
ee
iG
: Kap Akm
: Kap Gerilimi
uG
IGT
: Tetikleme Akm.
UGT : Tetikleme Gerilimi
IGTM : Max. Kap Akm
UGTM : Max. Kap Gerilimi
: Devrilme gerilimi
uB
UB0 : Sfr Devrilme Gerilimi
IH
: Tutma Akm (mA)
IL
: Kilitleme Akm (mA)
IL > IH
Ud
: Delinme Gerilimi
du
krt: Kritik Gerilim Ykseltme Hz (V/s)
dt
di
krt : Kritik Akm Ykseltme Hz (A/s)
dt
tq
: Snme Sresi (s)
Qs
: Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As)
UDRM : Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi
URRM < Ud
ITAVM : Srekli almada Tristrn Max. Ortalama Akm
ITEFM : Srekli almada Tristrn Max. Efektif Akm
ITmaxt:= 10 ms : 10 ms iin Tristrn Max. Akm
7
G ELEKTRON
om
2
2
i dt : Tristrn Max. Snr Yk (A s)
vj
: Jonksiyon Scakl
vjmax : Max. Jonksiyon Scakl
NOT : IGT = f (UTM, Vj), IGT : Her trl artlar altnda tristr tetikleyebilen deerdir.
ri.
c
Kapsna ksa sreli ve yeterli bir akm sinyali uygulanan tristr tetiklenir ve iletime girer. Ksa
sreli bir sinyal ile iletime girdii iin tristre Tetiklemeli Eleman da denmektedir. letimdeki
bir tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eritiinde, tristr iletimde olarak kilitlenir
ve artk kap akm kesilse de iletimde kalr.
tla
letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir ekilde tutma akmnn altna
derse, tristr otomatik olarak kesime girer. Bu andan itibaren en az snme sresi kadar tristr
negatif bir gerilimle tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise, tristr
kesimde olarak kilitlenir ve artk pozitif gerilim uygulansa da kesimde kalr. Bu nedenle,
tristre Kilitlemeli Eleman da denilmektedir.
Tristrde iletime girme ilemi kontroll olup, kesime girme ilemi kontrolszdr. Bu nedenle
tristre Yar Kontroll Eleman da denilmektedir.
no
1. Bir tristrn ularndaki gerilimin deeri bu tristrn sfr devrilme gerilimi deerine
eriirse, yani
de
rs
uT UB0 ise,
2. Bir tristrn ularndaki gerilimin ykselme hz deeri bu tristrn kritik gerilim ykselme
hz deerine eriirse, yani
du T
du
krt ise,
dt
dt
ee
G ELEKTRON
om
1. uT > Ud ise, devrilme ve ar g kayb ile mak. scaklk snr alr ve tristr bozulur.
2. ITAV > ITAVM ve ITEF > ITEFM ise, ar g kayb ile mak. scaklk snr alr ve tristr bozulur.
2
3. iT dt > i 2 dt ise, ar g kayb nedeniyle mak. scaklk snr alr ve tristr tahrip olur.
diT
di
>
krt ise, iletime girmede ilk oluan dar iletken kanalda mak. scaklk snr alr ve
dt
dt
tristr bozulur. Buna sicim olay ad verilir.
5. vj > vjmax ise, ar g kayplarnn sonucu olarak, yar iletken yap bozulur.
4.
ri.
c
Bu durumlarda tristr genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur.
Tristrn Tetiklenmesi
tla
td : Gecikme Sresi
no
ts : Yaylma Sresi
t ON = t d + t r + t s
de
rs
t r sresi sonunda, kap akm civarnda ana akmn getii dar bir
kanal oluur. ts sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn
jonksiyon yzeyine yaylr. tr sresi sonunda oluan kanaldan
geen akm bu kanaln iletkenliini arttrr. letkenlii artan
kanaldan daha ok akm geer. Bu olay zincirleme bir ekilde srer
ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn ykselme hz kritik
akm ykselme hzna eriirse, akm btn yzeye yaylmadan bu
kanaln scakl max. deere eriir ve bu kanal tahrip olur. Bylece,
yar iletken yap bozulur ve iletken hale gelir. Bu ekildeki
bozulmaya sicim olay denir.
ee
G ELEKTRON
no
Qs
tla
ri.
c
om
Tristrn Sndrlmesi
uT = UT0 + rT . iT
UT0 : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren (-m mertebelerinde)
de
rs
ee
Tristr, kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir sinyal verilen tristr, diyoda
edeerdir ve diyot gibi davranr. Diyodun da kontrolsz bir tristr olduu sylenebilir.
letimden kma olay ikisinde de ayndr. Tristr ve diyotlar, normal akm ve ksa sreli ani
akm deerleri en yksek olan elemanlardr.
Tristrlerin de normal ve hzl trleri mevcuttur. Snme Sresi, normal tristrlerde birka 100 s
civarnda, hzl tristrlerde ise 100 snin altndadr. Normal Tristrler, AC ebekeye bal
dorultucular ile AC kyclarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Hzl Tristrler ise, tam
kontroll g elemanlarnn gleri yetmediinde, inverter ve DC kyclarda kullanlmaktadr.
Elektrikli tama sistemlerinde kullanlan DC kyclar ile endksiyonla stma sistemlerinde
kullanlan inverterler buna rnek gsterilebilir.
10
G ELEKTRON
ri.
c
tla
Tetikleme
Sinyali
om
de
rs
no
Bu devrede, tristr, annda ksa sreli bir sinyalle tetiklenir ve iletimde olarak kilitlenir.
Tristr ierisinden akm getii srece iletimde kalr. annda akmn 0 olmasyla, tristr
kendiliinden doal olarak sner yani kesime girer. Yeni bir pozitif yarm dalgada yeni bir
annda tekrar tetikleninceye kadar tristr kesimde kalr. Sonu olarak, tristr, pozitif yarm
dalgalarda ve - aralklarnda iletimde kalr ve sinsoidal bir akm geirir. alar
deitirilerek ykn gc ayarlanabilir yani g kontrol yaplabilir. Bu devre, yarm dalga
kontroll bir dorultucu olup, doal komtasyonlu bir devredir.
ee
Bu devrede ise, yine ksa sreli bir sinyal ile iletime giren tristr, ierisinden geen akm hi
kesilmeyeceine gre, doal olarak hi iletimden kmaz ve srekli akm geirir. Ancak, ilave
devre ve dzenlerle istenildii zaman zorla sndrlebilir. Tristrn iletimde kalma oran
deitirilerek g kontrol yaplabilir. Bu devre ise, bir DC kyc olup, zorlamal
komtasyonlu bir devredir.
11
G ELEKTRON
om
npn tr
Sembol
ri.
c
Yap
tla
pnp tr
no
ee
de
rs
letim Karakteristii
Temel zellikler
Yk genellikle C ucuna balanr. Taban akm daima EB arasnda geer ve akmn yn
pden nye dorudur. Ana akm ile taban akm daima ayn yndedir.
B ile C arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime girebilir.
Bu durum nlenmelidir.
Transistrn devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya da tam kesimde
altrlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak alma denilir. Tristrler doal
olarak byle alr.
Transistrde giri olduu srece k vardr. Transistr bir Tam Kontroll Elemandr.
Giri akm, k akmdr.
12
G ELEKTRON
om
Genel Tanmlar
UBE 0,6 V
U u BE
iB = L
RB
ri.
c
iC = F . iB
iC = F . iB
iE = iC + iB = (1 + F ) iB uR = RL . iC
uCE = UL - uR
F : DC Akm Kazanc uCE = UL - RL.iC Yk Dorusu
Doyum ve Ar Doyum
tla
de
rs
no
B-E aras normale gre i direnci olduka byk olan bir diyot jonksiyonudur. Doyum
karakteristii ile uBE karakteristii arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir.
Bir transistrn iletimden kma sresi, iB akmnn doyum fazlas ile orantldr. Ar
doyum, transistrn hzn drr ve anahtarlama kayplarn arttrr. Ayn zamanda, B-C
jonksiyonundan akm geirerek ilave kayplara sebep olabilir.
ee
13
G ELEKTRON
om
tON tr
tOFF ts + tf
tSW = tON + tOFF
tr + ts + tf
no
tla
ri.
c
tr : Ykselme Sresi
ts : Yaylma Sresi
tf : Dme Sresi
de
rs
Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna eittir. Dk frekanslarda iletim g
kayb, yksek frekanslarda ise anahtarlama g kayb daha etkilidir.
Transistrler, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak kullanlan en ucuz yar
iletken g elemanlardr.
ee
G ELEKTRON
ri.
c
om
no
tla
L
: letime girerken dic /dt yi snrlar.
RB ve CB : Her yar iletkene paralel olarak konulmas gereken ( RC ) elemandr. letimden
karken duCE /dt ve UCEmax snrlar.
RBS : Giri akmn snrlar. Gerilim sinyalini akm sinyaline dntrr.
RBP : Sznt ve deplasman akmna kar koruma grevi yapar.
D1, D2 ve D3 : Ar doyumu nler, transistrn belirli bir gerilim dm ile almasn
salar.
D4 veya D5 : Transistr ters akm ve gerilimlere kar korur.
de
rs
ig =
Ug UA
R BS
ig = iB = iRBP + iB
U
i RBP = BE
R BP
iRBP << iB olmaldr. iB ig olur.
ee
letim durumda
D3 diyotu daima iletimde olmaldr.
ig = iB+ iD3
iD3 = ig - iB
iB= iRBP + iB
iRBP = UBE / RBP
iB = iC / F
UD1 + UBE = UD3 + UCE
UD1 = UD3 = UD
UCE = UBE UD
letimden kma esnasnda
Transistrde Eden Bye doru kararl rejimde bir akm gemez.
ig = iB = iBP + iB
Sadece transistr iletimden kncaya kadar Eden Bye doru bir
D3 = 0, D3 kesimde. akm geer. Bu akm, kesime girmeyi byk lde hzlandrr.
Transistr kesime girdiinde ters iB akm kendiliinden sfrlanr.
15
G ELEKTRON
tla
ri.
c
om
no
Ters-paralel bal iki elamandan birisinin iletimde olmas, dierinin kesimde olmasn garanti
eder. Burada transistrlerin tabanlar ters-paralel bal olduundan, iki transistrn birlikte
iletimde olmas mmkn deildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm uygulandnda,
dierinin tabannda 0.6 V kadar bir negatif gerilim oluur, bu transistr iletime giremez ve eer
iletimde ise hzl bir ekilde kesime girer. Bu mkemmel bir kilitlemedir. Yaklak 1 kHznin
zerindeki orta ve yksek frekanslarda giri sinyali ve srme kayna iki ynl veya ift
kutuplu olmaldr.
ee
de
rs
Bu devrede, bir diyot kprs ile dorultulan tek fazl sinsoidal ebeke gerilimi, transistr
yardm ile belli alarda kylmaktadr. Transistr, btn yarm dalgalarda ve - aralklarnda
iletimde kalr ve sinsoidal bir akm geirir. alar deitirilerek ykn gc ayarlanabilir
yani g kontrol yaplabilir. Transistr giriine - aralklarnda yeterli bir pozitif ve bunlarn
dndaki aralklarda yeterli bir negatif akm uygulanr. Ar doyum korumas olduundan,
transistr taban ihtiyac olan akm eker ve gelen akmn fazlas diyot zerinden geer.
Transistr giriine verilen akm, en kt halde bile yeterli deerde olmaldr. Bu devre, tam dalga
kontroll bir dorultucu olup, aslnda doal komtasyonlu bir devredir.
16
G ELEKTRON
no
tla
ri.
c
om
Sembol
Genel zellikler
de
rs
ee
17
G ELEKTRON
om
ri.
c
tla
Ancak, BJT ve MOSFETlerin uygulama alanlar srekli olarak daralmakta, bunlarn yerini hz
ve gleri srekli olarak gelien IGBT elemanlar almaktadr.
ee
de
rs
no
MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu giri sinyali ve iki
ynl srme kaynana gerek yoktur. BJT elemanlarnn srlmesinde ise, yaklak olarak 1
kHznin altndaki dk frekanslarda iki ynl giri sinyali ve iki ynl srme kaynana
gerek yoktur. Bu artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
kullanlabilir. Ancak, BJT iin zenerlere gerek yoktur. MOSFET ve IGBT iin ise zenerler her
zaman gereklidir.
Bu srme devresinde, giri sinyali uygulandnda, T1, T2 ve T3 ardk olarak iletime girer ve
G ucu +15 Va ekilir. Giri sinyali kesildiinde, Rn ile gsterilen diren zerinden T4 iletime
girerek G ucunu 0a eker, yani MOSFETin parasitik giri kondansatr CGSi dearj eder. Hzl
transistrler seildiinde, srme devresi olduka hzl ve emniyetlidir.
18
G ELEKTRON
om
TRSTR TETROT
ri.
c
tla
FOTO TRSTR
de
rs
no
ee
Triyak ters-paralel bal iki tristre edeerdir. ki ynl tristr de denir. Tetikleme ve
montaj kolayl salar. Sadece AC uygulamalarda kullanlmak zere retilmektedir. AC
kyclarda gcn yettii yere kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yaklak
100-150 Alere kadar triyaklar retilmektedir.
Triyak I- ve III- belgelerinde dk akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme ok zor
veya imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III- blgelerinde alma kolaydr.
19
G ELEKTRON
om
ri.
c
no
tla
ee
de
rs
Sembol
MOSFETin MOS kontrol ve BJTnin ana akm karakteristiini birlikte tayan karma
bir elemandr. Tek dezavantaj k eik geriliminin oluudur. Ancak i direnci ok kk
olduundan, yksek akmlarda yine avantajl duruma geer. Gnmzde IGBT ortann biraz
zerindeki g ve frekanslarda, en yaygn olarak kullanlan elemanlardr.
20
G ELEKTRON
4. G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI
TEMEL Y G ELEMANLARININ YDEN KTYE DORU SIRALAMASI
IGBT
Snme Kolayl
MOSFET
IGBT
BJT
GTO
(1.0 V)
(2.0 V)
MOSFET
IGBT
letim Gerilim Dm
Anahtarlama G Kayb
GTO
Akm Dayanm
(3000 A)
GTO
Gerilim Dayanm
Fiyat
BJT
GTO
IGBT
MOSFET
(3.0 V)
(5.0V)
GTO
BJT
IGBT
BJT
MOSFET
(800 A)
(600 A)
(100 A)
IGBT
BJT
MOSFET
(1500 V)
(1200 V)
(1000 V)
tla
alma Frekans
BJT
GTO
IGBT
BJT
MOSFET
(10 MW)
(500 kW)
(100 kW)
(10 kW)
MOSFET
IGBT
BJT
GTO
(100 kHz)
(20 kHz)
(10 kHz)
(1 kHz)
BJT
GTO
IGBT
MOSFET
no
Devre Gc
(3000 V)
GTO
om
MOSFET
ri.
c
Srme Kolayl
ee
de
rs
21
G ELEKTRON
om
Bir tristr uT = 1000 Sin 62800 t (V) eklinde bir gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn,
kendiliinden iletime gememesi iin,
zm
a) UTmax < UB0 olmaldr.
UB0 > UTmax = 1000 V
no
du T
= U T max cos t
dt
du T
= U T max
dt max
tla
du T
du
krt olmaldr.
) max <
dt
dt
u T = U T max sin t
b) (
ri.
c
de
rs
= 62800.1000 V/s
= 62.8 V/s
du
krt > 62,8 V/s olmaldr.
dt
Problem 2
Kritik gerilim ykselme hz 125 V / s olan bir tristre, genlii 2000 V olan bir sinsoidal
gerilim uygulanmaktadr. Frekans gittike ykseltilirse, bu frekans hangi deere ulatnda
tristr kendiliinden iletime geer?
ee
zm
du T
du
max =
krt
dt
dt
uT = Um Sint
du T
= Um ..Cost
dt
du T
max = Um .
dt
125.106 V/s = 2000. 2..f f 10 kHz bulunur.
22
G ELEKTRON
Problem 3
om
ri.
c
UB0 ,
zm
tla
tq t N
ekilden,
t q 20 s olmaldr.
no
20 s t 50 s iin,
uT =
de
rs
du
du
krt > ( T ) max,
dt
dt
olmaldr.
3000
( t 20 )
30
du
krt > 100 V / s
dt
Problem 4
10 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere, ekilde verilen bir npn tipi
transistrn emiter montaj kullanlmtr. Transistrn akm kazanc 200 olduuna gre,
ee
zm
23
G ELEKTRON
a) IC = IL
U U BE
50 0
=
IB = L
RB
5.10 3
I B = 10mA
IC = 10 . 10-3 . 200 = 2A = IL
UY = RL . IL = 10 . 2 = 20 V
PL = 160 W
PL = RL . IL2 160 = 10 . IL2
IB = 4 / 200 IB = 20 mA
U U BE
50 0
=
RB = L
IB
20.10 3
RB = 2,5 k bulunur.
IL = 4 A = IC
om
b)
ri.
c
Problem 5
ekildeki devrede,
de
rs
no
tla
b) letim
durumunda,
transistrn
gerilim dm ile taban akmn ve
D3 diyodunun akmn bulunuz.
c) letimden kma esnasnda, ters taban
akmnn ani deerini bulunuz.
d) Taban akm
olarak iziniz.
deiimini yaklak
UD1,2,3 0,6 V
UBE = 1 V
dc = 100
UEB -1 V
zm
ee
i g = i 'B = i100 + i B
UB = UBE
UA = UD1 + UB
= 0,6 + 1
= 1,6 V
U g U A 15 1,6
i g = i 'B =
=
= 500mA
26,8
26,8
i100 = UB / 100 = 1 / 100 = 10 mA
letimden kmada :
24
ri.
c
iC = u / 22
iC = 2 . 220 . Sint / 22
iC = 10 2 . Sint A
i
10 2Sint
iB = c =
= 100 2 Sint (mA)
100
dc
i100 = 10 mA
iB = 2 . 100 . Sint + 10 (mA)
ig = 500 mA
iD3 = ig - iB = 490 - 2 . 100 . Sint (mA)
bulunur.
om
G ELEKTRON
tla
d)
de
rs
no
i g = i 'B = i100 + i B
i B = i g + i100 =575+19
iB = 585 mA bulunur.
Problem 6
ee
25
G ELEKTRON
50
t = 10. 106 t A
i1 =
6
5
.
10
zm
1. blge iin,
4s
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
250 2
W1 = 250 62.10 6 t .10.10 6 tdt = 6,6773 mj
6
u1 =
t
V
t
+
250
=
250
62.10
6
0
4.10
...
PT= 206,13 W
26
G ELEKTRON
om
GR
AC-DC Dntrclerin Genel zellikleri
ri.
c
tla
de
rs
no
DC motor kontrolu
Akmlatr arj
Galvanoteknikle kaplama
DC motor alan besleme
DC kaynak makinalar
DC reglatrler
DC gerilim kaynaklar
ee
27
G ELEKTRON
Diyotlarla
gerekletirilir
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest
gei diyodu yoktur.
=0
Ud =Ud = Sabit
Tristrlerle gerekletirilir.
Hem dorultucu hem de
inverter modunda alr.
Serbest gei diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda
almaz.
0<<
+Ud > Ud > -Ud
om
ri.
c
Kontrolsz Dorultucu
de
rs
no
tla
ee
28
G ELEKTRON
ri.
c
om
tla
Endstride 2 Fazl bir AC ebeke sistemi mevcut deildir. Ancak, sekonderi orta ulu olan tek
fazl bir transformatrde, orta uca gre sekonder ularnda 180 faz farkl 2 fazl bir AC gerilim
olumaktadr. Endstriyel olarak 2 fazl bir gerilim bu ekilde retilebilir. Ayrca, teorik
analizlerde, yukarda grld gibi, tek fazl bir gerilimin 2 fazl edeeri kullanlabilmektedir.
DORULTUCULARIN
ENDSTRYEL UYGULAMA DEVRELER
de
rs
no
Kontrolsz bir dorultucu ile tek ynl (kutuplu, DC) bir kondansatr grubu, DC-DC veya DCAC dntrclerin beslenmesinde, genellikle ucuz ve basit olmas nedeniyle endstride
yaygn olarak kullanlmaktadr. Burada, RK ve LK, AC ebekenin edeer diren ve
endktansdr. Etkisinin azalmas nedeniyle analizde ncelikle RK direnci ihmal edilir.
ee
29
G ELEKTRON
om
Kontroll bir dorultucu ile regleli bir DC gerilim elde edilmesinde, genellikle dorultucu
kna seri bir bobin (ok bobini, akm dzeltme reaktr) balanr. Kontrolsz dorultucuda
da bu bobin balanabilir. Bu durumda yaplan analizde hem RK hem de LK elemanlar ihmal
edilebilir ve dorultucunun yk bir akm kayna olarak alnabilir.
ri.
c
Bu devrede, AC ebekedeki bozulmalar ok daha azdr. Dorultucunun kontrol ile devrenin ilk
almas balatlabilir.
tla
Dorultucu knda dorudan bir DC ykn bulunmas durumu, genellikle kontroll bir
dorultucu ile bir DC motorun kontrol uygulamasdr. Motorun endktansndan dolay, burada
da id = Id yani dorultucunun bir akm kayna ile yklendii kabul edilebilir.
no
Sonu olarak, dorultucularn sabit olduu kabul edilen bir akmla yklenmesi durumu,
endstriyel uygulamalarda daha ok karlalan bir durumdur. Dorultucular ile dorudan omik
bir ykn beslenmesinin pratik bir yan yoktur. Ancak, son yllarda modern olarak
gerekletirilen g faktrn dzeltme yntemlerinde, yk edeer bir diren olarak kabul
edilmektedir.
ee
de
rs
O halde, dorultucularn incelenmesinde, kolay anlalma asndan ykn omik olduu, gerek
devrelere yaknlk asndan ykn akm kayna olduu kabul edilmektedir. Teorik olarak, yk
endktans sonsuz olduunda akm tam olarak sabittir. Gerekte, frekans ve endktans
deerlerine bal olarak akmda bir dalgalanma mevcuttur. Motor kontrolnde olduu gibi,
akmdaki dalgalanmann dk olduu durumlarda, yk bir akm kayna olarak kabul edilebilir.
30
G ELEKTRON
om
OMK YKL
YARIM DALGA KONROLSZ DORULTUCULAR
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
Omik Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu 3 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu
31
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
ri.
c
om
Omik Ykl
Omik Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu 3 Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu
3
1
1
Ud =
U Cos (t )d (t )
U d = U fm Sin(t )d (t )
2 3 fm
0
3
1
= U fm Cos (t )
3
3
0
U fm Sin(t ) 3
=
2
1
0
= U fm Cos (t )
3
3
3
=
U fm
1
2
2 2
= U fm [1 ( 1)]
U fm =
Ksa Aklama
3 3
3 3
U fm =
2U f
2
2
Diyotlar ularna pozitif gerilim uyguland srece iletimde kalrlar, bunun dnda
kesimdedirler ve negatif gerilim ile tutulurlar.
Ayn anda sadece bir diyot iletimde kalr.
Diyotlar yk akmn eit aralkla ve srayla geirirler.
letimde olan diyodun bal olduu faz gerilimi, ktaki yk gerilimini oluturur.
AC ebekeden DC akm ekilir ve ebekede ciddi bozulmalar oluur.
Yk akm ve bir diyodun akm kolayca hesaplanabilir.
Diyotlar fazlar aras gerilime maruz kalr.
ee
de
rs
Ud =
2U f
no
tla
Ud =
32
G ELEKTRON
OMK-ENDKTF YKL
YARIM DALGA KONROLSZ DORULTUCULAR
om
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
k gerilimi ifadeleri, omik ykl yarm dalga kontrolsz dorultucular ile ayndr.
2 faz iin : U d =
U fm =
2U f
3 faz iin : U d =
3 3
3 3
U fm =
2U f
2
2
G ELEKTRON
om
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
2 Fazl Tam Dalga Kontrolsz Dorultucu
34
G ELEKTRON
k Gerilimi fadesi
1
hm
Sin(t )d (t ) =
Ud =
U hm =
2U h = 2
U hm Cos (t )
1
0
U hm Cos (t ) = U hm [1 ( 1)]
2U f
Ksa Aklama
de
rs
ri.
c
tla
ki fazl tam dalga kontrolsz dorultucularda, ykn omik ve akm kayna olmas
durumlarnda, k gerilimi ayndr.
Tam dalga dorultucunun k gerilimi, edeer olan yarm dalga dorultucu k
geriliminin 2 katdr.
st ve alt sradaki diyotlar, yk akmn eit aralklarla ve srayla geirirler.
Ayn anda, st ve alt sradan sadece birer diyot iletimde kalr.
Ayn anda, st ve alt sradan ayn faz koluna ait diyotlar iletimde olamaz.
k gerilimi, iletimde olan st ve alt sradaki diyotlara gre, fazlar aras gerilimler de
olumaktadr.
AC ebekeden ekilen faz akmnn DC bileeni yoktur.
AC ebeke asndan, yarm dalgaya gre tam dalga dorultucular ok daha iyidir.
Omik ykl tam dalga dorultucunun ebekeden ektii akmda, faz fark ve harmonik
yoktur.
Akm kaynakl ykte ise, ebekeden ekilen akmda, faz fark yoktur, ancak harmonik
vardr.
AC ebekeden ekilen faz ve hat akmlar birbirine eittir.
Diyotlar fazlar aras gerilime maruz kalr.
no
om
Ud =
I f = Ih = Uh R
ee
Omik-endktif ykte sinusoidal olmayan faz veya hat akm efektif olarak,
I 2f =
1
I d (t ) = I
2
d
2
d
t 0 =
I d2
I f = Id
I f1 =
2 I d ve THD=0,48
eklinde bulunur.
NOT : 2 faz iin yaplan bu analizin 3 faz iin de yaplmas nerilir.
35
G ELEKTRON
om
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Omik Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu
36
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
U fm Cos (t )
U fm [Cos ( 1)]
U fm (1 + Cos )
2U f (1 + Cos )
Ksa Aklama
U d =
no
1
= U d (1 + Cos )
2
tla
U d =
U fm Cos (t )
= U fm Cos (t )
U fm Cos (t ) +
ri.
c
om
Omik Ykl
2 Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu
1
U d = U fm Sin(t )d (t )
U fm [Cos Cos ( + )]
U fm [Cos + Cos ]
U fm Cos
2U f Cos = U d Cos
Omik ykte, annda iletime giren bir tristr annda akmn sfr olmasyla kesime
girer. Elemanlarn iletiminde ve k geriliminde boluklar oluur.
Omik-endktif ykte, annda tetiklenerek iletime giren bir tristr, akmn srekli
oluundan dolay, bir sonraki tristr + annda tetikleninceye kadar iletimde kalr.
Elemanlarn iletiminde ve k geriliminde boluklar olumaz.
ee
de
rs
Yine AC ebekeden bir DC akm ekilir. Ayrca asna bal olarak, akm gerilime gre
geri kalr.
Prensip olarak, faz kesme kontrolu, ardk fazlarn kesiim noktalar (fazlar aras
gerilimlerin sfr noktalar) sfr (=0) olmak zere 0- aralnda yaplr. Sfr noktalar,
2 fazl sistemlerde wt ekseni zerinde, 3 fazl sistemlerde ise bu eksenin dnda oluur.
2 fazl yarm dalga kontroll dorultucu olan bu devreler ve dalga ekilleri, kolayca 2 fazl tam
dalga kontroll dorultucu iin dzenlenebilir. Bu durumda, letimde olan elemanlara T2 ve T4
tristrleri eklenir. T1 ile T2 ve T3 ile T4 ayn sinyallerle ve ezamanl olarak tetiklenir. k
gerilimi U12 ve U21 fazlar aras gerilimleri ile oluur. Faz akmlar ift ynl hale gelir ve bu
akmlarda DC bileen olumaz. Ancak, asna bal olarak, akmda faz fark ve harmonikler
oluur. Akm kaynakl yk iin, temel bileenin faz kayma as, asna eit olur.
NOT: Yarm dalga iin yaplan bu analizin tam dalga iin de yaplmas nerilir.
Ayrca, 2 faz iin yaplan bu analizin 3 faz iin de benzer ekilde yaplmas yararl olur.
37
G ELEKTRON
GENELLETRLM NCELEMELER
om
tla
ri.
c
no
Serbest gei diyodu olmadnda, srekli kabul edilen DC yk akmn, hem st hem de alt
srada elemanlar eit aralklarla ve srayla geirilirler. st ve alt sradan ayn anda sadece birer
eleman iletimde kalabilir. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan dierine aktarlna
Komtasyon Olay denir ve bu aktarma ilemlerinin balang ya da sfr noktalar ardk faz
gerilimlerinin kesiim noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendiliinden oluan
bu aktarm olaylar, tristrl devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu gecikme
alar 0 - aralnda ayarlanabilir. Bu aya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir.
Endstriyel uygulamalar asndan, dorultucularn akm kayna ile yklenmesi
durumu, daha gereki ve anlamldr.
Faz kontrol, genellikle fazlar aras gerilimlerin sfr (=0) noktalar referans alnarak
yaplr ve kontrol aral 0- eklindedir.
G elemanlar hem st hem de alt srada, akm eit aralklarla ve srayla geirir. Srekli
akm iin iletim aral 2 fazda ve 3 fazda 2/3 kadardr.
ee
de
rs
k gerilimi iletimde olan elemanlara gre, yarm dalga dorultucularda faz gerilimleri
ve tam dalga dorultucularda fazlar aras gerilimler ile oluur. Tam dalgada k gerilimi
edeer yarm dalgadakinin 2 katdr.
38
G ELEKTRON
om
k Gerilimi fadeleri
Btn kontrolsz dorultucularda,
U d = U dm = s
2U f Sin
1
U d = U d (1 + Cos )
2
U d = U d Cos
1
U d =
U d 1 + Cos ( + 30 )
3
2 faz iin
3 faz ve 0 30 iin
tla
ri.
c
Btn yar kontroll dorultucular ile omik ykl tam kontroll dorultucularda,
no
U d = U d Cos
ee
de
rs
k Gerilimi Deiimleri
Enerji
DC yk Dorultucu Modu
AC ebeke
Enerji
AC ebeke DC yk nverter Modu
39
G ELEKTRON
om
alma Modlar
Dorultucularda k akm, daima tek ynldr. Bu yn pozitif kabul edilir ve g
elemanlarnn iletim yndr.
ri.
c
k gerilimi ise, sadece omik endktif ykl tam kontroll dorultucularda, pozitif ve negatif
olmak zere iki ynl veya iki blgeli olabilmektedir.
tla
no
Dorultucu modunda AC gerilim DCye, inverter modunda ise DC gerilim ACye dntrlr.
rnek olarak, dorultucu modunda AC ebeke gerilimi dorultularak bir aky arj eder veya
DC motoru altrr. nverter modunda ise, akmlatr veya DC generatr ularndaki DC
gerilim AC gerilime dntrlerek, ak veya DC generatrn enerjisi AC ebekeye aktarlr.
ki ynl enerji aktarm salayabilen omik-endktif ykl tam kontroll dntrclerin
k gerilimi ifadesi tekrar yazlarak, aadaki yorum yaplabilir.
2 .U .Sin
de
rs
Ud = Udm = s
Ud = Ud Cos
= 0 iin, Ud = Ud = Udm
< /2 iin, Ud > 0 Dorultucu Modu
= /2 iin, Ud = 0
> /2 iin, Ud < 0 nverter Modu
ee
Bu yorumlar, g elemanlar ve devre ideal kabul edilerek yaplmaktadr. Doal olarak gerek
uygulamalarda, gerilim dmleri ve g kayplar oluur. Bir fikir vermesi asndan, aada
bir dorultucunun gerek k veya yk karakteristii verilmitir.
40
ri.
c
om
G ELEKTRON
Aktif G Dengesi
tla
Devre kayplar ihmal edildiinde, bir dorultucunun giri ve kndaki aktif gler birbirine
eit olur. AC ebeke tarafndaki aktif g, akmn efektif temel bileeni ve bu bileenin kayma
faktr ile hesaplanr. DC taraftaki aktif g ise, ortalama gerilim ve akm ile bulunur.
no
Genel olarak omik-endktif ykl q faz sayl tam dalga kontroll bir dorultucu iin, temel
akmn kayma as 1 faz kontrol as ya eit olduuna gre, g dengesi,
Pg = P
q Uf If1 Cos = Ud Id = Ud Id Cos
de
rs
Qg = q Uf If1 Sin
S = q Uf If
GF = P / S
ee
Genel olarak omik-endktif ykl q faz sayl dorultucularda, bir g elemanndan geen
akmn dalga ekli ile bu akmn ortalama ve efektif deerleri aada verilmitir. Bu akm ekli
ve ifadeler, yarm ve tam dalga ile kontrolsz ve kontroll dorultucularda deimez.
ITAV =
41
1
Id
q
G ELEKTRON
1
Id
q
ri.
c
om
ITEF =
tla
Yarm ve tam dalga ile kontrolsz ve kontroll btn dorultucularda, bir g eleman daima
fazlar aras gerilime maruz kalr.
no
Genel olarak, bir elemann peryodik pozitif ve negatif dayanma gerilimi, bu elemann maruz
kald maksimum gerilimden byk olmaldr.
2 2 Uf Sin
de
rs
>
q
eklindedir. Bu ifade, tek fazl sistemler iin,
UDRM, URRM >
2 UF
ee
6 UF
olarak dzenlenebilir.
Faz gerilimi 220 V olan AC ebekeye bal tek fazl dorultucularda, en az 400 Vluk ve daha
emniyetli olmas asndan 600 Vluk g elemanlar kullanlmaktadr. 3 fazl dorultucularda
ise, en az 600 Vluk ve daha emniyetli olmas asndan 800 Vluk elemanlar kullanlmaktadr.
42
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Faz gerilimi 110 V olan 2 fazl yarm dalga kontrolsz bir dorultucu ile 10 luk bir yk
beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) k gerilim ve akmn bulunuz.
b) Bir diyottan geen akmn ortalama ve efektif deerlerini hesaplaynz.
c) Efektif faz akmn bulunuz.
d) Bir diyodun maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
Ud = s
2 .U f Sin
=1
2 .110.Sin
no
U d = 99,04 V
k akm,
tla
a) k gerilimi,
U d 99,04
=
R
10
I d = 9,9 A
de
rs
Id =
ee
I DEF
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I DAV =
I DAV
I DEF
I f = I DEF = 7,78 A
2
DEF
1 2
I fm
4
1
1
= I fm =
2.11
2
2
= 7,78 A
2
I DEF
=
1
=
I 2fm Sin 2 (t )d (t )
2 0
1 2 1 + Cos 2(t )
=
I fm
d (t )
2
2
0
U D max = U hm = 2 2 .U f = 2 2 .110
U D max = 311,1 V
1 2
1
I fm (t ) + Sin 2(t )
4
2
0
1 2
=
I fm [ + 0]
4
=
bulunur.
43
G ELEKTRON
Problem 2
om
Faz gerilimi 220 V olan tek fazl tam dalga (kpr) kontrolsz bir dorultucu ile 20 luk bir
alc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Ykn gerilim ve akmn bulunuz.
b) Bir diyodun ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) Efektif faz akmn bulunuz.
d) Bir diyodun maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
ki fazl sistem
Uf = 110 V
q=2
s=2
tla
q
2
220
2 .U f Sin = 2
2.
.Sin
q
2
q
no
Ud = s
ri.
c
zm
U d = 198,1 V
k akm,
de
rs
U
198,1
Id = d =
R
20
I d = 9,9 A
I DEF
I DEF
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I DAV =
ee
2
I DEF
I DAV
I fm
2 .11
=
2
2
I f = 11 A
If =
2
I DEF
=
1 2
I fm [ + 0]
4
1
= I 2fm
4
1
1
= I fm =
2.11
2
2
= 7,78 A
=
1
I 2fm Sin 2 (t )d (t )
2 0
1 2 1 + Cos 2(t )
I fm
d (t )
2
2
0
U D max = U hm = 2 2 .U f = 2 2 .110
U D max = 311,1 V
1 2
1
I fm (t ) + Sin 2(t )
4
2
0
bulunur.
44
G ELEKTRON
Problem 3
zm
a) =60 iken, yk gerilimi,
U d = 49,52 V
2 .U f Sin
Cos = 1
2 .110.Sin
tla
U d = U d Cos = s
ri.
c
om
Faz gerilimi 110 V olan iki fazl yarm dalga kontroll bir dorultucu ile 9,9 Alik bir DC motor
beslenmektedir. Yk =60 iken beslendiine gre, devrenin kaypsz olduunu ve yk akmnn
srekli ve dzgn olduunu kabul ederek,
a) Ykn gerilimi bulunuz.
b) Bir tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) Efektif faz akmn bulunuz.
d) ebekeden ekilen aktif ve reaktif gler ile g katsaysn bulunuz.
Cos 60
1
1
I d = .9,9
q
2
= 4,95 A
I TAV =
de
rs
I TAV
no
ee
I TEF
I TEF
1
Id
q
1
=
9,9
2
=7 A
Sg = qU f I f = 2.110.7
Sg = 1540 VA
Gkatsays,
GK =
Pg
Sg
490,2
1540
GK = 0,318
bulunur.
Pg = qU f I f 1Cos = P = U d I d = 49,52.9,9
Pg = 490,2 W
45
G ELEKTRON
Problem 4
om
Faz gerilimi 220 V olan tek fazl tam dalga (kpr) kontroll bir dorultucu ile =45 iken 10
Alik bir alc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Alcnn besleme gerilimi ile gcn bulunuz.
b) Bir tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) ebekeden ekilen efektif faz akmn bulunuz.
d) Faz akmnn efektif temel bileenini bulunuz.
e) ebekeden ekilen reaktif gc bulunuz.
f) ebekeden ekilen grnen g ile g katsaysn bulunuz.
ri.
c
zm
tla
U d = U d Cos = s
2 .U f Sin Cos = 2
2 .110.Sin Cos 45
2
q
U d = 140,1 V
de
rs
no
P = 1401 W
b) Bir tristrn ortalama akm,
1
1
I TAV = I d = .10
q
2
I TAV = 5 A
1
.10
2
= 7,07 A
Q g = q U f I f 1 Sin = 2.110.9.Sin 45
I TEF =
ee
I TEF
Q g = 1401 VAr
f) ebekeden ekilen grnen g,
Sg = q U f I f = 2.110.10
I f = 10 A
Sg = 2200 VA
Gkatsays,
Pg 1401
GK =
=
S g 2200
GK = 0,637
bulunur.
46
G ELEKTRON
om
ri.
c
Temel zellikleri
tla
U
: AC ktaki efektif faz gerilimi, U = f()
Umax : Maksimum AC k gerilimi,
= 0 U = Umax = Ug
: Faz Kesme veya Faz Kontrol as
: Gecikme As veya Tetikleme Gecikmesi
no
de
rs
U1 = U2 = U3 = Uf
: Efektif Faz Gerilimi
U12 = U21 = U13 = Uh : Efektif Fazlar Aras Gerilim
Ufm : Faz Gerilimi Maksimum Deeri
Uhm : Hat (Fazlar Aras) Gerilimi Maksimum Deeri
ee
47
G ELEKTRON
ri.
c
om
no
tla
Faz Kontrol Devreleri, temel olarak bir AC gerilimin Sfr Noktalar ile Pozitif ve Negatif
Aralklarn alglayarak, bu aralklarda kontrol as ayarlanabilen biri Pozitif ve dieri
Negatif olmak zere 2 sinyal retir. Dorultucu ve AC kyclarda, Pozitif Sinyal ilgili fazn
Pozitif Elemanna ve Negatif Sinyal ilgili fazn Negatif Elemanna verilir. rnein, yukardaki
AC kyc temel devre emasnda, u1 gerilimini alglayan faz kontrol devresi, bu gerilimin + ve yar peryotlarnda olmak zere 2 sinyal retmekte, bu sinyallerden + olan T1 ve olan T4
tristrnn tetiklenmesinde kullanlmaktadr.
de
rs
Triyak, bilindii gibi ters-paralel bal 2 tristre edeerdir. Ancak, sadece bir soutucu ile
sadece bir kapya sahiptir. AC kyc devrelerinde, triyakn gcnn yettii yere kadar, ayn faza
ait ters-paralel bal 2 tristr yerine daima bir adet triyak kullanlmaktadr. Bylece, AC
kyclarn maliyeti dmekte ve kontrol kolaylamaktadr. Bir faza ait + ve sinyallerin her
ikisi de, o faza ait triyakn kapsna uygulanmaldr. Bu durum da, yukarda verilen triyakl temel
devre emasnda grlmektedir.
Endstriyel olarak, AC kyclar s ve k kontrol amacyla daha ok omik yklerde
kullanlmaktadr.
ee
48
G ELEKTRON
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
49
G ELEKTRON
k Gerilimi fadeleri
Omik-Endktif Ykl Tek Fazl AC Kyc
+
1
2
U 2 = U fm
sin 2 (t )d (t )
11 2
=
U fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
11 2
=
U fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
1 2
1
U fm (t ) sin 2(t )
=
2
2
1 2
1
=
U fm (t ) sin 2(t )
2
2
1
1
( + sin 2)
= Uf
1
1
( + sin 2)
2
U fm
2
1
1
( + + 2 (sin 2 sin 2 )
1
1
= U f2 ( + + (sin 2 sin 2 )
2
U =
no
U fm
2
U =
2
U fm
2
1
1
( + 2 sin 2)
1
1
= U f2 ( + sin 2)
2
1
1 2
U fm + (sin 2( + ) sin 2)
2
2
ri.
c
1
1 2
U fm + sin 2
2
2
tla
om
1
2
U 2 = U fm
sin 2 (t )d (t )
U fm
2
= Uf
1
1
+ + (sin 2 sin 2 )
1
1
+
(sin 2 sin 2 )
k Akm ve Gc
I = If = U / R
2
de
rs
P = U I = U / R
= 0 iin,
U = U max = U f
I = I f = I max = I f max = U f / R
ee
Ksa Aklama
Faz kesme kontrol, tek fazl AC kyclarda, faz geriliminin sfr noktalar referans (=0)
olmak zere yaplr.
k gerilimi, tek fazl AC kyclarda, faz gerilimi ile belirlenir.
Omik ykte, genellikle annda ksa sreli sinyaller ile tetikleme salanr. annda
tetiklenerek iletime giren bir tristr, annda akmn sfr olmasyla kesime girer. Bir
elemann kontrol aral 0<< ve iletim aral << eklindedir.
Omik-endktif ykte, genellikle - aralnda uzun sreli sinyaller ile tetikleme salanr.
annda tetiklenerek iletime giren bir tristr, + annda akmn sfr olmasyla kesime
girer. Bir elemann kontrol aral << ve iletim aral <<+ eklindedir.
Her iki yk durumunda da, asna bal olarak, elemanlarn iletiminde ve k
geriliminde boluklar oluur.
Her iki yk durumunda da, AC ebekeden ekilen akmn DC bileeni yoktur. Ancak,
asna bal olarak, akmda faz fark ve harmonikler oluur.
Tek fazl AC kyclarda, g elemanlar faz gerilimine maruz kalr.
50
G ELEKTRON
3 FAZLI AC KIYICILAR
om
no
tla
ri.
c
Aklama
de
rs
Ancak, faz ve fazlar aras gerilimler arasndaki ilikiler dikkate alnarak, kontrol aralklar
faz veya fazlar aras gerilimlere gre tasarlanabilir.
U12, U23 ve U31 fazlar aras gerilimleri, srasyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden 30o
ileridedir.
ee
U13, U21 ve U32 fazlar aras gerilimleri ise, srasyla U1, U2 ve U3 faz gerilimlerinden
30o geridedir.
k gerilimleri, iletimde olan elemanlara gre, faz ve/veya fazlar aras gerilimler
kullanlarak belirlenir.
Genellikle omik olan yk, Y veya bal olabilmekte ve her ikisinde de maliyet ve
kontrol kolayl alarndan farkl devre yaplar oluturulabilmektedir.
51
G ELEKTRON
no
ee
de
rs
tla
ri.
c
om
52
G ELEKTRON
tla
ri.
c
om
no
ee
de
rs
53
G ELEKTRON
AKTF G DENGES
om
Devre kayplar ihmal edildiinde, bir AC kycnn giri ve kndaki aktif gler birbirine
eit olur. AC ebeke tarafndaki aktif g, akmn efektif temel bileeni ve bu bileenin kayma
faktr ile hesaplanr. AC ktaki aktif g ise, ykn omik olmas durumunda, efektif k
gerilimi ve ykn direnci ile bulunabilir. Bu durumda, g dengesi,
Pg = P
q Uf If1 Cos 1 = q (U2/R)
ri.
c
tla
AC alter veya ayarlayclarda faz bana ncelikle bir adet triyak veya ters-paralel bal 2 adet
tristr kullanlmaktadr. Kontroll veya kontrolsz hat akmnn tamam bir triyaktan veya yarm
dalgas bir tristrden geer. Kontrolsz akm, kontroll akmn = 0 olan zel bir durumudur.
Tam dalga durumunda bir triyaktan geen dorultulmu ortalama ve efektif akmlar,
no
I TAV
1
= I fm sin(t )d (t )
I fm cos(t )
1
= I fm (1 + cos )
1
I TAV =
2I f max (1 + cos )
2
= 0 iin, I TAV =
2I f max
de
rs
2
TEF
1 2
= I fm
sin 2 (t )d (t )
11 2
I fm (1 cos 2(t ))d (t )
2
1 2
1
I fm (t ) sin 2(t )
=
2
2
1
2
I TEF
= I f2 max ( + sin 2)
2
1
1
I TEF = I f max
( + sin 2)
2
2
2
= 0 iin, I TEF = I f max
I TEF = I f max
ee
1
2
I TEF
= I f2 max
2
1
I TEF =
I f max
2
1
2I f max (1 + cos )
2
1
1
1
= I f2 max ( + sin 2)
2
2
I TAV =
2
I TEF
I TEF =
1
1
1
I f max
( + sin 2)
2
2
eklinde hesaplanr.
54
G ELEKTRON
G elemanlar, tek fazl ve sadece Y noktas N ile bal olan 3 fazl AC kyclarda, faz
gerilimlerine maruz kalr ve
2 Uf
om
eklinde, dier btn 3 fazl AC kyclarda fazlar aras gerilimlere maruz kalr ve
6 Uf
eklinde seilir.
ri.
c
no
zm
tla
2,2 kWlk tek fazl bir stc triyakl bir AC alter zerinden beslenmektedir. AC ebekenin faz
gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
a) AC ebeken ekilen faz akmn bulunuz.
b) Triyakn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) Triyakn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
de
rs
P = q. U f . If . cos
2,2.103 = 1.220. If .1
I f = 10 A
I TAV =
I TEF = If
I TEF =10 A
2
. 2. If
2
. 2 .10
ITAV = 9 A
ee
= 2 . 220
U T max = 311,1 V
bulunur.
55
G ELEKTRON
Problem 2
om
G katsays 0,75 olan 100 kWlk bir 3 fazl yk, tristrl bir AC alter zerinden
beslenmektedir. AC ebekenin faz gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
a) AC ebeken ekilen faz akmn bulunuz.
b) Bir tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) Bir tristrn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
P = q. U f . If . cos
I TEF =
no
1
ITAV = . 2. If
1
= . 2 .202
I TAV = 90,93 A
tla
ri.
c
1
.I f
2
1
.202
2
ITEF =142,8 A
de
rs
= 6 . 220
U T max = 538,9 V
bulunur.
Problem 3
ee
33 kWlk 3 fazl bir stc triyakl bir AC alter zerinden beslenmektedir. AC ebekenin faz
gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
a) AC ebeken ekilen faz akmn bulunuz.
b) Bir triyakn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
zm
a) AC ebeken ekilen faz akm,
P = q. U f . If . cos
33.103 = 3.220. If .1
If = 50 A
b) Bir triyakn ortalama ve efektif akmlar,
56
G ELEKTRON
I TEF = I f
I TEF = 50 A
om
2
I TAV = . 2 . If
2
= . 2 .50
I TAV = 45,02 A
bulunur.
ri.
c
Problem 4
tla
11 kWlk tek fazl bir frn tristrl bir AC kyc ile kontrol edilmektedir. AC ebekenin faz
gerilimi 220 V olduuna gre, devre kayplarn ihmal ederek,
a) AC ebeken ekilen maksimum faz akmn bulunuz.
b) Tristrn maksimum ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
c) =90 iin, frnn gerilim ve gcn bulunuz.
d) =90 iin, tristrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
zm
no
de
rs
1
I TAV max = . 2 . If max
1
= . 2 .50
1
1
.If max =
.50
2
2
= 35,36 A
I TEF max =
I TEF max
ee
= 220
11.103
(50) 2
220
R=
50
2
U
P =
R
11.103 = 1. R.(50) 2
220 50
=
2 220
P = 5,5 kW
U = Uf
1
1
( + sin 2 )
R=
1
1
( + sin 2 )
2 2
2
220
U =
V
2
P max = q. R. I f2 max
57
G ELEKTRON
1
2If max (1 + cos )
2
I TEF =
1
2 .50. (1 + cos 90)
2
ITAV = 11,25 A
=
1
1
1
I f max
( + sin 2)
2
2
1
1
1
.50. ( + sin( 2 ))
2 2
2
2
ITEF = 25 A
=
om
ITAV =
ri.
c
Problem 5
zm
U = 220 V
ee
de
rs
U t = U t min
Ut = 0 V
no
a) =0 iin,
U = U max = U f
tla
4,4 kWlk tek fazl bir stc triyakl bir AC kyc ile kontrol edilmektedir. AC ebeke faz
gerilimi 220 V olup, devre kayplar ihmal edilecektir. =0 ve =90 iin,
a) Yk ve triyak gerilimlerini bulunuz.
b) Yk, triyak ve faz akmlarn hesaplaynz.
c) Yk ve triyakta harcanan gler ile ebekeden ekilen gleri hesaplaynz.
=90 iin,
1
1
U = Uf
( + sin 2 )
2
= 220
1
1
( + sin( 2 ))
2 2
2
220
=155,6 V
2
Sinsoidal gerilim 0-90 aralnda triyak ve
90-180 aralnda ykn ularndadr.
U =
U t = U =155,6 V
yazlabilir. Ayn zamanda,
2
2
2
Uf = U + U t
eklinde de ifade edilebilir.
b) =0 iin,
I = I t = I f = I f max
=90 iin,
I = I t = If
Pmax
Uf
I = If max
4,4.103
220
I = I t = I f = 20 A
1
1
( + sin 2)
1
1
( + sin( 2 ))
2 2
2
20
I = I t = If =
= 14,14 A
2
= 20
58
G ELEKTRON
=90 iin,
Pt = 0
c) =0 iin,
Pt = 0
Pg = P = 4,4 kW
Pg = P = U I = U / R
220 20
2 2
om
Pg = P = 2,2 kW
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
Not: Bir AC kycda, efektif olarak triyakn gerilim ve akmnn arpmyla, triyakta harcanan
g bulunamaz. Triyakn gerilim ve akm ezamanl deildir.
Bir dirente ise, gerilim ve akm ezamanl olduundan, bu ikisinin arpm gce eittir.
59
G ELEKTRON
om
GR
no
Kontrol lineerdir.
DC PWM Yntemi ile kontrol
salanr.
DC PWM kontrol, en kolay kontrol
yntemi olarak bilinir.
k gerilimi ortalama olarak kontrol
edilir.
Yksek frekansl devreler olarak
bilinir.
Hem giri hem de yk tarafnda ciddi
dalgalanmalar oluabilir. Ancak, bu
dalgalanmalar kolayca dzeltilebilir.
Zorlamal komtasyonludur.
Genel olarak, yksek g ve dk
frekanslarda SCR, orta g ve orta
frekanslarda BJT, dk g ve yksek
frekanslarda MOSFET, kullanlr.
IGBT ise, ortann zerindeki g ve
frekanslarda kullanlr.
tla
ri.
c
Temel zellikleri
de
rs
DC motor kontrol
Anahtarlamal g kaynaklar
Akmlatr arj
Galvanoteknikle kaplama
DC motor alan besleme
DC kaynak makinalar
DC reglatrler
DC alterler
DC gerilim kaynaklar
ee
G ELEKTRON
om
a)
b)
c)
d)
e)
trleri mevcuttur. Bu kaynaklarn en nemli zellii, giri ile k arasnda izolasyonun olmas
ve ok sayda kn elde edilebilmesidir. Ayrca, bu kaynaklar prensip olarak endktansl temel
dntrclerden herhangi birisinin zelliini tar.
ri.
c
DC kyclar, bir endktans gerektirmeden, bir DC gerilimi yksek frekansta kyarak ktaki
ortalama DC gerilimi giri geriliminin altnda olmak zere ayarlayan, temel olarak drc tre
giren ve yaygn olarak DC motor kontrolnde kullanlan dntrcler olarak bilinmektedir.
DC kyclarn, tek, 2 ve 4 blgeli olarak alan trleri mevcuttur.
tla
de
rs
no
ee
Tp = Ti + Tk
fp = 1 / Tp
= Ti / Tp
Ti = Tp = Tp - Tk
Tk = (1-) Tp = Tp Ti
61
G ELEKTRON
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Akm fadeleri
ee
i = iT = id
id = iT
i = iT + iD
I = IT = Id
I = IT + ID
1 i
U =
U d dt
Tp 0
0 1
0 U Ud
Ti
Ud
Tp
U = Ud
62
I D = (1 ) I
Id = I
G ELEKTRON
Ksa Aklama
om
ri.
c
DC kyc prensip olarak bir kontroll g eleman (transistr, aktif eleman) ve bir
kontrolsz g eleman (diyot, pasif eleman) ile elde edilir.
Kontrol ve iletim aral, her iki yk durumunda da, 0<< 1 ve 0<Ti< Tp eklindedir.
Enerji ak, transistr iletimde iken DC kaynaktan DC yke dorudur. Diyot iletimde iken
ise, DC ykte biriken enerji diyot zerinden serbeste dolar.
k gerilimi, her iki yk durumunda da, transistr iletimde iken DC giri gerilimine ve
kesimde iken sfra eittir. Gerilim tek ynl ve pozitiftir.
Giri akm, her iki yk durumunda da, transistr akmna eittir. Akm da tek ynldr.
Omik-endktif yklerde, yk akm kesintisiz ise, bir peryot ierisinde ya transistr ya da
diyot iletimdedir. k akmnda boluk olumaz. k akm, daima transistr ve diyot
akmlarnn toplamna eittir.
Omik-endktif yklerde yk akmnn devamn salamak iin yke ters-paralel bir
diyodun konulmas zorunludur. Aksi halde, transistr akm keserken, endktans ar emk
retir ve devre ile elemanlar hasar grr. Uygulamalarda, yk omik bile olsa, emniyet
asndan yine diyot konulur.
k gerilimi ile giri ve k akmlarnda, oranna bal olarak dalgalanmalar oluur.
Omik-endktif ykte, yk endktans k akmn dzeltilir.
G elemanlar DC giri gerilimine maruz kalr.
tla
no
K BLGEL DC KIYICI
de
rs
1 i
U = U d dt + U d dt
Tp 0
Ti
1
=
U d Ti (Tp Ti )
Tp
1
2Ti Tp U d
Tp
U = (2 1) U d
0 1
Ud U Ud
ee
i = iT + iD
I = IT + ID
IT = I
id = iT iD
I D = (1 ) I
Id = IT I D
I d = (2 1) I
alma Blgeleri
63
G ELEKTRON
Ksa Aklama
om
ri.
c
tla
GENELLETRLM SONULAR
k Gerilimleri ve alma Modlar
no
k Gerilimi Deiimleri
de
rs
ki blgeli DC kyclarda,
U = (2-1) Ud
=0
< 1/2
= 1/2
> 1/2
=1
iin, U = - Um = - Ud
iin, U < 0 Neg. al. Modu
iin, U = 0
iin, U > 0 Poz. al. Modu
iin, U = Um = Ud
DC yk
Neg. al. Modu DC kay.
Enerji
ee
Aktif G Dengesi
Pg = P Ud Id = U I
Elemanlarnn Maruz Kald Akm ve Gerilim
I = IT + ID
ITAV = I
I DAV = (1 ) I
ITEF = I
I DEF = (1 ) I
U DRM , U RRM > U d
64
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Giri gerilimi 250 V ve anahtarlama frekans 10 kHz olan tek blgeli bir DC kyc ile 50 Alik
bir DC motor kontrol edilmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek, k akmnn srekli ve
sabit olduunu kabul ederek, bal iletim sresi 3/5 iken,
a) Peryot ile transistr ve diyodun iletim srelerini hesaplaynz.
b) Motor gerilimi ile gcn bulunuz.
c) Transistr ve diyodun ortalama akmlarn bulunuz.
d) Transistr ve diyodun efektif akmlarn hesaplaynz.
e) Giri akm ile gcn bulunuz.
1
1
=
f p 10.10 3
Tp = 100 s
Ti = Tp
de
rs
3
= 100
5
Ti = 60 s
Tk = Tp Ti
= 100 60
Tk = 40 s
c)
no
a) Tp =
3
= 50
5
I T = 30 A
I = IT + ID
50 = 30 + I D
I D = 20 A
d)
I TEF
3
250
5
U = 150 V
3
50
5
= 38,73 A
I DEF = (1 ) I
3
= (1 ) 50
5
I DEF = 31,62 A
e)
ee
ITEF = I
=
b) U = U d
P = U .I
= 150.50
P = 7,5 kW
I T = I
tla
zm
Id = IT
I d = 30 A
Pg = U d .I d
= 250. 30
Pg = 7,5 kW
Pg = P = 7,5 kW
65
G ELEKTRON
Problem 2
om
Giri gerilimi 100 V ve darbe frekans 20 kHz olan 2 blgeli bir DC kyc ile 10 Alik bir DC
alc beslenmektedir. k akmnn sabit ve devrenin kaypsz olduunu kabul ederek,
a) =7/10 iin, alcnn gerilim ve gcn, transistr ve diyot ile giriin ortalama akmlarn
hesaplaynz. G dengesinin gsteriniz ve alma modunu belirtiniz.
b) =2/10 iin, ayn sorular cevaplaynz.
ri.
c
zm
a) =7/10 iin,
U = (2 1) U d
b) =2/10 iin,
U = (2 1) U d
7
1).100
10
U = 40 V
I T = I
7
10
10
IT = 7 A
I D = I IT
= 10 7
ID = 3 A
Id = IT I D
= 73
Id = 4 A
Pg = U d .I d
= 100.4
P = 400 W
2
1).100
10
U = 60 V
= (2.
tla
= (2.
I T = I
de
rs
Pg = P = 400 W
Pg = P = 600 W
ee
2
10
10
IT = 2 A
I D = I IT
= 10 2
ID = 8 A
Id = IT I D
= 28
I d = 6 A
Pg = U d .I d
= 100. 6
P = 600 W
=
no
66
G ELEKTRON
om
no
tla
ri.
c
Temel zellikleri
de
rs
AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma
Yksek gerilinde DC tama
DC gerilim kaynaklar
DC-AC dntrcler,
Besleme kayna asndan,
ee
Kontrol asndan,
olmak zere snflandrlmaktadr. Gerilim
kaynakl ve PWM inverterler, endstride
daha yaygn olarak kullanlmaktadr.
67
G ELEKTRON
de
rs
no
tla
ri.
c
om
ee
U a2 =
1 Ud
d ( t )
0 2
Ud
2
2 Ud
U a1 =
sin(t ) d (t )
0 2
Ua =
U ab = U d
U ab1 =
2 2 Ud
U a1 =
2
2 2
Ud
68
G ELEKTRON
ee
de
rs
no
tla
ri.
c
om
Id = IT I D
Ud
a
2 2 Ud
U abs1 =
2
U abs = 2
69
G ELEKTRON
om
U
2d d(t )
U
U kont
Ua = md d md = =
U g max
2
1
U =
ri.
c
2
a
2
U a1 =
tla
U a1 =
no
Ud
sin(t ) d (t )
2
2 2 Ud
sin
2
2
de
rs
ma =
f
U kont max
mf = s
U g max
f1
ee
m a 1 iin, U a1 = m a
1 Ud
2 2
ma 1
ma > 1
: Lineer alma
: Modlasyon st alma
: Lineer Olmayan alma
: Ar Modlasyon
70
G ELEKTRON
ri.
c
om
ee
de
rs
no
tla
Ud
2
2
U ab =
Ud
3
Ua =
2 2 Ud
2
6
U ab1 =
Ud
2 Ud
3 2
1
U ab =
Ud
2
U a1 =
Ua =
71
6 Ud
2
3
=
Ud
2
U a1 =
U ab1
G ELEKTRON
om
Problem 1
ri.
c
Giri gerilimi 250 V ve frekans 20 kHz olan tam kpr kare dalga bir inverter ile 25 luk bir
stc beslenmektedir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Peryot ile transistrlerin iletim srelerini bulunuz.
b) Alcnn gerilimi ile akm ve gcn hesaplaynz.
c) DC kaynaktan ekilen akm bulunuz.
d) Bir transistrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
e) Transistrlerin maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
zm
de
rs
P = U ab .I ab =
U d .I d = P
250.I d = 2,5.10 3
I d = 10 A
d)
I TEF =
I TEF
f)
ee
= 250.10
P = 2,5 kW
2
U ab
R
tla
c)
no
72
G ELEKTRON
Problem 2
zm
tla
ri.
c
om
12 Vluk bir akmlatr ile alan push-pull tr kare dalga bir inverterin k gerilimi filtre
edilerek, P=1200 W, U=220 V, f=50 Hz, cos=0,8 deerlerine sahip olan tek fazl bir AC alc
beslenecektir. Devre kayplarn ihmal ederek,
a) Kullanlacak transformatrn dnm orann hesaplaynz.
b) DC kaynaktan ekilen ve AC alcnn ektii akmlar bulunuz.
c) Bir g elemannn maruz kald maksimum gerilimi bulunuz.
d) Bir diyottan geen ortalama akm 25 A olarak lldne gre, bir transistrn ortalama
akmn hesaplaynz.
no
a
2 2 12
220 =
2
a
a = 1 / 10,18
bulunur.
de
rs
b) AC alcnn k gcnden,
P = U ab1 . I ab1 . cos 1
ee
73
G ELEKTRON
Problem 3
zm
de
rs
P = 4 kW
3
=
5
3
= = 108
5
= 2f .TT
3
= 2.10.10 3.TT
5
TT = 30 s
e)
Ud
= md Ud
2
m d = 1/ 4
=
2 R
R
1
U ab =
Ud
2
U ab = m d U d
ee
m d = 3 / 5 iin,
Pg = P
md =
no
m d = 1 iin,
U ab = U d = 200 V
U
200
I ab = ab =
R
10
I ab = 20 A
P = U ab .I ab = 200.20
d)
tla
ri.
c
om
Giri gerilimi 200 V ve frekans 10 kHz olan tam kpr tr tek fazl bir inverterde, boluklu
kare dalga kontrol ile 10 luk bir alcnn gc ayarlanmaktadr. Devre kayplarn ihmal
ederek,
a) Alcnn nominal akm ve gcn bulunuz.
b) Alc geriliminin nominalin yarsna dmesi iin, doluluk oran hangi deere
ayarlanmaldr?
c) Alc gcnn nominalin yarsna dmesi iin, doluluk oran hangi deere
ayarlanmaldr?
d) Doluluk oran 3/5 iken, bir transistrn ka derece ve ka s iletimde kaldn bulunuz.
e) Doluluk oran 2/5 iken, bir transistrn ortalama ve efektif akmlarn hesaplaynz.
m d = 2 / 5 iin,
Her bir transistr yar peryotta altna
gre,
1
I TAV = m a .20
2
1 2
I TAV = 20
2 5
I TAV = 4 A
1 2
20
2 5
= 8,944 A
I TEF =
I TEF
bulunur.
Ud = md Ud
2
m d = 1/ 2
74
G ELEKTRON
ri.
c
PG =
om
Bir yar iletken g elemannda aada sralanan drt temel kayp oluur.
2. Anahtarlama Kayplar
PS = PON + POFF
tla
no
Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar sebebiyle oluan
kayplardr.
PB = PP + PN
de
rs
4. letim Kayb
1
u T .i T .dt
T
P = PG + PB + PS + PT
ee
75
G ELEKTRON
LETIM G KAYIPLARI
letim kayplarnn g elemanlarna gre ne ekilde hesaplanabilecei aada verilmitir.
PT =
1
u CE .i C .dt Sabit bir gerilim dm iin,
T
om
TRANSSTRDE
PT = UCE ICAV
MOSFETTE
PT =
1
1
2
2
u DS .i D .dt =
rDS .i D .dt = rDS i D dt
T
T
TRSTR VE DYOTTA
PT =
ri.
c
PT = rDS IDEF2
1
1
u T .i T .dt = ( U TO + rT .i T )i T .dt
T
T
1T
1T 2
i
.
dt
r
+
T
i T dt
T
T0
T0
tla
PT = UTO
no
ee
de
rs
Genellikle bir soutucuya bal olan bir g elemanndaki scaklk tanmlar ve termik edeer
devresi ile scaklk hesaplarnn nasl yaplabilecei aada verilmitir.
A : Ortam Scakl
H : Soutucu Scakl
C : Gvde Scakl
vj : Jonksiyon Scakl
C = A + P . RThCA
vj = A + P (RThCA + RThJC )
= A + P . RThCA + P . RThJC
vj = C + P . RThJC
1. Doal Soutma : Eleman alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Is doal olarak
soutucudan havaya yaylr.
2. Zorlamal Soutma : Eleman yine alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Ayrca
fan, su veya ya ile soutma glendirilir.
76
G ELEKTRON
ri.
c
om
Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as ayarlanabilen yarm sins dalgas
eklinde bir akm gemektedir. Tristr zorlamal olarak soutulmakta olup, soutma havas
scakl 40 Cdir.
a) Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scaklnn 104 C olduu bilindiine gre,
geen sinsoidal akmn maksimum deeri ka Adir?
b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn jonksiyon scakl ka C olur?
c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC akm geirilebilir?
tla
UTO
= 1,2 V
rT
= 10 m
RThJC = 0,20 C / W
RThCA = 0,20 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C
zm
1
1
I m2
2
2
( + Sin 2 )
I
Sin
tdt
=
m
2
4
2
ee
de
rs
ITEF2=
no
a) = 30 0 iin,
I
1
ITAV =
I m S int dt = m (1 + cos )
2
2
77
G ELEKTRON
no
tla
ri.
c
om
Sembol
de
rs
ee
Bu devrede,
u
UZ
i Z = AB
iy
r
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ UBD = UZ = Uy
U AB min U BD
I Y max
r
U
U BD
I Z max = AB max
I Y min
r
IZmin iZ IZmax
I Z min =
iz IZMIN
olmak zorundadr. Bu durunda genel olarak,
U AB min U BD
I ZMM + I Y max
ifadesi yazlabilir.
78
G ELEKTRON
om
no
tla
ri.
c
ee
de
rs
79
G ELEKTRON
DEVRLEN ELEMANLAR
Shockley Diyodu
om
Kap ucu karlmam zel bir tristrdr. ki ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.
u-i karakteristii
Sembol
ri.
c
UP : Devrilme Gerilimi
Ud : Delinme Gerilimi
tla
u UP : letime girer.
i IP : letime girer.
i IV : letimde kalr.
i < IV : Kesime girer.
ee
de
rs
no
Rmin birka k
Rpot birka yz k
Ro 100
R = Rmin + Rpot
U UV
Rmin d
IV
ICmax IV
uC = Ud ( 1 e -t / RC )
= RC
: zaman sabiti
80
G ELEKTRON
uC = UP t T
T RC . ln
Ud
Ud UP
bulunur.
Sembol
u-i karakteristii
om
Diyak
ri.
c
u-i karakteristii
de
rs
Sembol
no
Neon Lamba
tla
AC uygulamalarda en yaygn
olarak kullanlan en basit ve
en ucuz 2 ynl devrilen
elemandr.
ee
UJT (Unijunction Transistor) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, ift tabanl
bir transistrdr.
PUT (Programmable Unijunction Transistor) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu
eleman, Anot tarafndan kap ucu karlan zel bir tristrdr.
SUS (Silicon Unilateral Switch) : 3 ulu tek ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, 2
transistr ve bir zener diyodu ile bir direnten oluan basit bir entegre devredir.
SBS (Silicon Bilateral Switch) : 3 ulu iki ynl devrilen bir elemandr. Bu eleman, ters paralel
bal 2 adet SUSa edeer olan bir entegre devredir.
NOT : Yukarda sralanan devrilen elemanlar, 555 ve dier entegre devreler ile mikro
ilemcilerin gelimesiyle, artk pek kullanlmamaktadr.
81
G ELEKTRON
Aklama
de
rs
no
tla
ri.
c
om
ee
Pozitif
Yarm
Dalgada,
direnler zerinden arj olan
kondansatr geriliminin belli bir
asnda
Up
devrilme
gerilimine erimesiyle diyak
devrilir. Kondansatrn diyak
zerinden ani olarak dearj
olmas ile annda triyak
tetiklenir. Tetiklenen triyak
zerinden kondansatr dejarj
olarak resetlenir. annda
akmn sfr olmasyla, triyak
kesime gider.
Negatif
Yarm
Dalgada,
negatif ynde benzer alma
oluur.
G ELEKTRON
ri.
c
om
zolasyonun Tanm
de
rs
no
Tetikleme Transformatr
tla
G elektronii devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akm
elemanlarna iletilir. Bu ilem manyetik alanla ve kla olmak zere iki ekilde yaplabilir.
L deeri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli sinyaller iletilebilir. Uzun sreli
sinyallerde, ilk anda k verip sonra ksa devre zellii gsterir.
Opto Balayclar
ee
Opto balayc, girilerindeki LEDden geen akmn yayd kla klar iletime giren
elemanlardr. Ksa ya da uzun sreli sinyallerin iletilmesinde kullanlr. Opto Transistr, Opto
Darlington, Opto Tristr, Opto Triyak
Opto Transistrn Sembol
83
G ELEKTRON
om
ri.
c
zm
uZ = UBD + rZ . iZ
no
tla
uZ UBD = UZ
de
rs
a) uAB = UZ + r ( iZ + iY )
U
U BD
U
U BD
I Z min = AB min
I Y max
I Z max = AB max
I Y min
r
r
20 10
30 10
9.10 3
I Zmax =
9.10 3 = 11mA IZmax = 11 mA
1.10 3 =
1000
r
r = 1 k bulunur.
b) UYmin = UZmin = UBD + rZ . IZmin = 10 + 10.1.10-2 = 10,010 V
UYmax = UZmax = UBD + rZ . IZmax = 10 + 10.11.10-2 = 10,110 V
Problem 2
ee
zm
U AB min U BD
I Y max
r
15 12
25.10 3
5.10 3 =
r
r = 100 bulunur.
a) I Z min =
84
G ELEKTRON
18 12
0
100
IZmax = 60 mA
b) I Zmax =
om
tla
ri.
c
Problem 3
zm
no
de
rs
I Z min =
U AB max U Z
20 12
I Y min I Zmax =
0
r
300
I Zmax 26,67mA
Bu akm srekli deerde I ZDM 26,67 mA olur.
I Z max =
PDM = UZ . IZDM
= 12 . 26,67 . 10-3
PDM 320 mW bulunur.
Problem 4
ee
10 Vluk bir DC gerilim kayna ve devrilme gerilimi 7,5 V olan bir shockley diyodu ile 10 kHz
frekansl bir sinyal retilmek istenmektedir. Shockley diyodunda Iv = 9 mA ve Uv = 1 V
olduuna gre, osilatrn minimum direnci ile zaman sabitini hesaplaynz. 0,47 Flk bir
kondansatr kullanlrsa, potansiyometre ka ka ayarlanmaldr?
zm
Ud UV
IV
Rmin 1 k
Rmin
T = 1 / f = 1 / 10000 = 100 s
Ud
T RC . ln
Ud UP
RC = 72 s bulunur.
85
C = 0,47 F iin,
(Rmin + Rpot ) C = 72 s
Rpot = 152 k
bulunur.
G ELEKTRON
om
Aklama
no
tla
ri.
c
de
rs
Aklama
AC kyclar, tek fazl veya 3
fazl olarak uygulanmaktadr. 3
fazl AC kyclarda yk ise,
Yldz (Y) veya gen ()
bal olabilmektedir.
ee
86
G ELEKTRON
om
sinyalleri ile tetiklenir. Katodu entegrenin sfrna (0) veya ebekenin retilir.
Bu
sinyallerin
ntrne (N) bal olan T1 sinyallerinin izolasyonuna gerek yoktur. toplamlar,
inversleri
ve
toplamlarnn inversleri de
Ancak, bu art salamayan T2 sinyalleri izole edilmelidir.
entegre tarafndan veya ilave
Ters-paralel bal 2 tristr yerine bir triyak kullanldnda, sinyal devrelerle elde edilebilir.
izolasyonuna gerek kalmaz.
Aklama
tla
ri.
c
no
de
rs
Aklama
DC Kyclarda, DC PWM kontrol
yntemi kullanlmaktadr.
DC PWM kontrol ynteminde, bir testere
dii sinyal ile bir referans gerilimin
karlatrlmas ile kontrol sinyali elde
edilmektedir.
k
geriliminin
kontrol,
referans
gerilimin
deitirilmesi ile salanmaktadr.
ee
87
G ELEKTRON
ri.
c
om
Aklama
ee
de
rs
no
tla
88
G ELEKTRON
ri.
c
om
Yar iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald elektriksel deerleri ve
elemanlarda oluan anahtarlama kayplarn snrlama veya azaltma amacyla yaplan
Bastrma lemi,
Seri Bastrma
Paralel Bastrma
olmak zere iki genel gruba ayrlr.
tla
Temel olarak, seri bastrma, g elemanna seri olarak balanan kk bir endktans ile
iletime girme ilemi esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn snrlanmasdr.
Paralel bastrma ise, elemana paralel balanan kk bir kondansatr ile kesime girme ilemi
srasnda eleman ularnda oluan gerilimin ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara,
seri ve paralel bastrma elemanlar denilir.
no
Yaln olarak bir endktans veya bir kondansatr kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu
nedenle, baz ilavelerle bastrma ilemleri gelitirilmektedir. Bylece, Seri ve Paralel Bastrma
Devreleri veya Hcreleri olumaktadr. Bu bastrma devreleri, yaynlarda Sfr Akmda
Anahtarlama (ZCS), Sfr Gerilimde Anahtarlama (ZVS) ve Yumuak Anahtarlama (SS) gibi
isimlerle de yer almaktadr.
de
rs
ee
Seri bal RB ve CB elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel bastrma hcresi veya paralel
R-C eleman denilir. G elemanlarna veya genel devre girilerine paralel olarak balanan bu RC elemann iki temel grevi vardr.
1. Eleman ularndaki gerilimin maksimum deerini snrlar veya bastrr. Bu elemann
tahrip olmasn nler.
2. Eleman ularndaki gerilimin ykselme hznn maksimum deerini snrlar veya
bastrr. Bu, elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda
kendiliinden iletime gemeyi nler.
ebeke giriine bal paralel R-C elemanlar ile AC ebekeden gelen btn akm ve gerilim
darbelerine kar btn devre korunur.
89
G ELEKTRON
du
dt m
du
RB Um
dt m
CB deerinin artmas, hem Um hem de (du/dt)m deerlerini iyi ynde etkiler. RBnin artmas,
Um deerini her iki ynde de etkileyebilir, (du/dt)m deerini olumsuz etkiler. Bu nedenle RB
deerinin optimize edilmesi gerekir. Ayrca, CBnin hem arj hem de dearj esnasnda RBde
enerji kayb oluur.
Um
om
CB
ri.
c
Uygulamada CBnin seimi, frekansla dorudan ilgilidir. CBnin sarj ve dearj sreleri,
peryoda gre olduka kk olmaldr. Ayrca, RBdeki g kayb, makul seviyelerde
kalmaldr. Aksi halde devre amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka CB deeri der.
tla
no
ee
de
rs
Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman LS elemandan geen
akmn ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan CS, RS zerinden dearj olur. G
elemannn kesime girmesi esnasnda ise, kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki
gerilimin ykselme hz du/dtyi ve maksimum deeri Umyi snrlar. Bylece, g eleman hem
ar elektriksel deerlere kar korunur hem de elemann anahtarlama kayplar byk
lde azalr.
90