G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

G ELEKTRON I
1.

G Elektroniinin Kapsam ve Endstriyel Uygulamalar

2.

Temel Yar letken G Elemanlar

3.

Dier Yar letken G Elemanlar

4.

G Elemanlarnda Karlatrma, Bastrma ve Isnma

5.

Temel Kontrol ve zolasyon Elemanlar

6.

AC-AC Dntrcler / AC Kyclar

7.

AC-DC Dntrcler / Dorultucular

8.

DC-DC Dntrcler / DC Kyclar

9.

DC-AC Dntrcler / nverterler

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

1. G ELEKTRONNN
KAPSAMI VE ENDSTRYEL UYGULAMALARI
G ELEKTRONNN KAPSAMI
G Elektronii, yke verilen enerjinin kontrol edilmesi ve enerji ekillerinin birbirine
dntrlmesini inceleyen bilim daldr.

1. Yke Verilen Enerjinin Kontrol

Yke verilen enerjinin kontrolu, enerjinin almas ve kapanmas ile ayarlanmas fonksiyonlarn ierir.
1. Statik (Yar letken) alterler
a) DC statik alterler
b) AC statik alterler
2. Statik (Yar letken) Ayarlayclar
a) DC statik ayarlayclar
b) AC statik ayarlayclar

2. Enerji ekillerinin Birbirine Dntrlmesi

Elektrik enerji ekillerini birbirine dntren devrelere genel olarak Dntrcler ad verilir.
Drt temel dntrc vardr. Bu dntrcler aadaki diyagramda zetlenmitir.
Dntrcler:

Dntrclerde kullanlan ksaltmalar :

DC : Doru Akm eklindeki elektrik enerjisi
AC : Alternatif Akm eklindeki elektrik enerjisi
Ud : DC gerilim (ortalama deer)
U : AC gerilim (efektif deer)
f : frekans
q : faz says

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

1. AC-DC Dntrcler / Dorultucular, Redresrler

Enerji

AC

U, f, q

DC
Ud

Temel zellikleri :
Doal komtasyonludur.
Tristr ve diyotlarla gerekletirilir.
Balca uygulama alanlar :
DC motor kontrol
Akmlatr arj
Galvano teknikle kaplama
DC gerilim kaynaklar
2. DC-AC Dntrcler / nverterler, Eviriciler
DC
Ud

Enerji

AC
U, f, q

Temel zellikleri :
Zorlamal komtasyonludur.
Yksek g ve dk frekanslarda SCR kullanlr.
Orta g ve orta frekanslarda BJT kullanlr.
Dk g ve yksek frekanslarda MOSFET kullanlr.
Ayrca, dier g elemanlar,
GTO yksek g ve dk frekanslarda,
IGBT ortann zerindeki g ve frekanslarda,
MCT yksek g ve orta frekanslarda kullanlmaktadr.
Balca uygulama alanlar :
AC motor kontrol
Kesintisiz g kaynaklar
Endksiyonla stma sistemleri
Yksek gerilim DC tama sistemleri
AC gerilim kaynaklar
3. DC-DC Dntrcler / DC Kyclar
DC
Ud1

Enerji

DC
Ud2 < Ud1

Temel zellikleri :
Zorlamal komtasyonludur.
Eleman seimi inverterdeki gibidir.
3

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Balca uygulama alanlar :

DC motor kontrol
Akmlatr arj
DC gerilim kaynaklar
4. AC-AC Dntrcler / AC Kyclar
AC
U1, f1, q1

Enerji

f1 = f 2
U1 U 2 :
q1 = q 2

AC
U2, f2, q2
AC KIYICI
FAZ KESME DEVRES

Temel zellikleri :
Doal komtasyonludur.
Tristr ve triyaklarla gerekletirilir.
Balca uygulama alanlar :
Omik yklerde g kontrol, temel olarak s ve k kontrolu
Vantilatr karakteristikli ykleri (fan, pompa, ve kompresr gibi) tahrik eden dk gl AC motor
kontrol
f1 f 2

q1 q 2 U1 , f1 , q1 U 2 , f 2 , q 2 :
U1 U 2

DORUDAN FREKANS DNTRC

Temel zellikleri :
Doal komtasyonludur.
Tristrlerle gerekletirilir.
Dk hzlarda kontrol imkan salar.
Balca uygulama alanlar :
ok dk devirlerde alan ar i makinalarnn (yol kazma, ta krma, maden karma makinalar
gibi) kontrol

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

G ELEKTRONNN ENDSTRYEL UYGULAMALARI

1. Statik Uygulamalar
-

Kesintisiz g kaynaklar (KGK, UPS)

Anahtarlamal g kaynaklar (AGK, SPS)

Endksiyonla stma (EI, EH) sistemleri

Yksek gerilim DC tama (YGDCT, HVDC) sistemleri

Elektronik Balastlar (EB)

2. Dinamik Uygulamalar
-

DC motor kontrol

AC motor kontrol

Sincap kafesli (ksa devre rotorlu) asenkron motor kontrol

Bilezikli (sargl rotorlu) asenkron motor kontrol

Lineer asenkron motor kontrol

Senkron motor kontrol

Adm motoru kontrol

Relktans motor kontrol

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

2. TEMEL YARI LETKEN G ELEMANLARI

DYOT
Yap

Sembol

Aklama
En basit yapl kontrolsz yar iletken elemandr.
Geirme ynnde, eik geriliminin zerinde
kk deerli bir i dirence sahip olan bir iletken
gibidir. Tkama ynnde ise, delinme gerilimine
kadar ok kk sznt akmlar geiren bir
yaltkan gibidir.

u-i karakteristii

Ud : Delinme Gerilimi
UTO : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren ( - m mertebelerinde)
Ud geriliminde, g kaybndan dolay diyot yar
iletken zelliini kaybeder ve genellikle iletken
hale gelir. Bu tr devrilmeye, genel olarak
devrilme denilmektedir.

Zener Diyodu
Sembol

Aklama
Zener diyodu, dalgal doru gerilimden dzgn
doru gerilim elde etmek iin veya gerilim
reglasyonu amacyla kullanlr.

u-i karakteristii

UBD : Zener Devrilme Gerilimi

rZ
: Zener Direnci
IZMIN : Minimum Zener Akm
PDM : Maksimum Zener Gc
PDM = UZ . IZ UBD . IZDM
IZDM : Maksimum Ortalama Akm
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ = UBD + U
uZ UBD UZ Sabit
6

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Zener Diyodunun Temel Devresi

Bu devrede,
u
UZ
i Z = AB
iy
r

I Z min =

U AB min U BD
I Y max
r

I Z max =

U AB max U BD
I Y min
r

uZ = UBD + rZ . iZ
uZ UBD = UZ = Uy
IZmin iZ IZmax

r direncinin deimesiyle bandn aa yukar

( ) yer deitirmesi zener diyotun g kaybn
etkiler.
En ekonomik dizayn iin: IZmin IZMIN
r

U AB min U BD
I Z min + I Y max

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Zener Diyotlu rnek Devreler

rnek Devre 1:

rnek Devre 2:

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

TRSTR (SCR)
Yap, Sembol ve letim Karakteristii
Yap ve Sembol

letim Karakteristii

Karakteristik Deerler
iG
uG
IGT

: Kap Akm
: Kap Gerilimi
: Tetikleme Akm IGT = f (UTM , Vj), IGT: Her trl artlar altnda tristr tetikleyebilen
deerdir.
: Tetikleme Gerilimi
: Max. Kap Akm
: Max. Kap Gerilimi
: Devrilme gerilimi
: Sfr Devrilme Gerilimi
: Tutma Akm (mA)
: Kilitleme Akm (mA)
IL > IH
: Delinme Gerilimi

UGT
IGTM
UGTM
uB
UB0
IH
IL
Ud
du
krt: Kritik Gerilim Ykseltme Hz ( V / s)
dt
di
krt : Kritik Akm Ykseltme Hz ( A / s)
dt
tq
: Snme Sresi (s)
Qs
: Taban Tabakalarnda Biriken Elektrik Yk (As)
UDRM : Max. Periyodik (+) Dayanma Gerilimi
UDRM < UB0

URRM : Max. Periyodik (-) Dayanma Gerilimi

URRM < Ud

ITAVM : Srekli almada Tristrn Max. Ortalama Akm

ITEFM : Srekli almada Tristrn Max. Efektif Akm
ITmaxt:= 10 ms : 10 ms iin Tristrn Max. Akm
2
2
i dt : Tristrn Max. Snr Yk (A s)
: Jonksiyon Scakl
vj
vjmax : Max. Jonksiyon Scakl

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

letim ve Kesimde Kilitlenme zellii

Yeterli kap akm uygulanan bir tristrn iinden geen akm kilitleme akmna eritidiinde tristr
iletimde olarak kilitlenir. Yani artk kap akm kesilse de tristr iletimde kalr.
letimde olan bir tristrn iinden geen akm herhangi bir ekilde tutma akmnn altna derse, tristr
otomatik olarak kesime girer. Bu anadan itibaren en az snme sresi kadar tristr negatif bir gerilimle
tutulur veya tekrar bir pozitif gerilim ( 0,6 V) uygulanmaz ise, tristr kesimde olarak kilitlenir. Yani
artk gerilim uygulansa da kesimde kalr. Bu nedenle, tristre Tetiklemeli Eleman da denilmektedir.

Tristrn Kendiliinden letime Geme Sebepleri

1. Bir tristrn ularndaki gerilimin deeri bu tristrn sfr devrilme gerilimi deerine eriirse, yani
uT UB0 ise,
bu tristr kendiliinden iletime geer.
2. Bir tristrn ularndaki gerilimin ykselme hz deeri bu tristrn kritik gerilim ykselme hz
deerine eriirse, yani
du T
du

krt ise,
dt
dt
bu tristr kendiliinden iletime geer.
3. Yani iletimden kan bir tristrn negatif gerilimle tutulma sresi bu tristrn snme sresinden
kkse, yani
t N < t q ise,
bu tristr kendiliinden iletime geer.

10

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Tristrn Tahrip Olma Sebepleri

1. uT > Ud ise,
2. ITAV > ITAVM ve ITEF > ITEFM ise,
2
3. iT dt > i 2 dt ise ,
diT
di
>
krt ise (SCM OLAYI),
dt
dt
5. vj > vjmax ise,
4.

tristr tahrip olur. Bu durumda tristr genellikle iletken hale gelir veya ksa devre olur.

Tristrn Tetiklenmesi
td

: Gecikme Sresi

tr

: Ykselme Sresi, Ama Sresi

ts

: Yaylma Sresi

t ON = t d + t r + t s
t r sresi sonunda, kap akm civarnda akmn getii dar bir kanal oluur. ts
sresi sonunda ise, snma etkisi ile akm btn jonksiyon yzeyine yaylr. tr
sresi sonunda oluan kanaldan geen akm bu kanaln iletkenliini arttrr.
letkenlii artan kanaldan daha ok akm geer. Bu olay zincirleme bir ekilde
srer ve akm btn yzeye yaylr. Fakat, akmn ykselme hz kritik akm
ykselme hzna eriirse, akm btn yzeye yaylmadan bu kanaln scakl
max. deere eriir ve bu kanal tahrip olur. Bylece, yar iletken yap bozulur ve
iletken hale gelir. Bu ekildeki bozulmaya sicim olay denir. Bunun olmamas
iin,
1.

di T
di

krt
dt
dt

olacak ekilde seri bir endktans ile akm snrlandrlmaldr.

2. retimde kap akmnn verildii nokta veya punta says arttrlmaldr.

11

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Tristrn Sndrlmesi

: Taban Tabaklarnda Biriken Elektrik Yk (As)

Qs
I TM : Snme ncesi Tristrden Geen Akm
di / dt : Snme Esnasnda Tristr Akmnn Azalma Hz

t q : Snme Sresi
U T : letim Gerilim Dm

Tristr kontroll bir diyottur. Kapsna srekli ve yeterli bir sinyal verilen tristr diyoda edeerdir.
Diyodun da kontrolsz bir tristr olduu sylenebilir. letimden kma olay ikisinde de ayndr.

Tristr ve Diyodun letim Gerilim Dm

uT = UT0 + rT . iT
UT0 : Eik Gerilimi
rT : Edeer Diren (-m mertebelerinde)

12

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Tristrl rnek Devreler

Tetikleme
Sinyali

1. Tristrl Bir AC Uygulama :

2. Tristrl Bir DC Uygulama :

13

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

BPOLAR TRANSSTR ( BJT )

Yap, Sembol ve u-i Karakteristii
npn tr :
Yap

Sembol

pnp tr :

letim Karakteristii

Temel Bir Transistr Devresi

Genel zellikler
-

Yk genellikle C ucuna balanr. Taban akm daima E B arasnda geer ve akmn yn pden
nye dorudur. Ana akm taban akm ile ayn yndedir.
B ile C arasnda bir akm geerek, transistr ters ve istenmeyen kt bir iletime girebilir. Bu durum
nlenmelidir.
Transistrn devrilmeye girmesi eleman tahrip eder.
G devrelerinde transistr ya tam iletimde (kaln izgi zerinde) ya da tam kesimde
altrlmaldr. Buna Anahtarlama Eleman olarak alma denilir. Tristrler doal olarak byle
alr.
Transistrde giri olduu srece k vardr.
Giri akm, k akmdr.
Alt blgelerde karakteristikler paralel ve eit aralkldr. Bu blgede sabit kazanla akm ykseltme
ilemi yaplabilir. Fakat g devrelerinde bu yaplamaz.
14

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Genel Tanmlar
iC = F . iB
iE = iC + iB = (1 + F ) iB

UBE 0,6 V
U u BE
iB = L
RB
iC = F.iB
uR = RL.iC
uCE = UL - uR
uCE = UL - RL.iC Yk Dorusu

C : Kollektr
E : Emiter
B : Taban
F : DC Akm Kazanc

Doyum ve Ar Doyum

iB = IBB ise, uCE = uBE olur.

Buna Snrda alma denir.
iB = IBS ise, uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur.
Buna Doyumda alma denir.
IBB < iB < IBS ise, uCE < uBE olur.
Buna Doyum Blgesinde alma denir.
iB > IBS ise, yine uCE = UCEsat ve iC = ICmax olur.
Buna da Ar Doyumda alma denilir.

B-E aras normale gre i direnci olduka byk bir diyot jonksiyonudur. Doyum karakteristii ile
uBE karakteristii arasndaki blgeye Doyum Blgesi denir.

Bir transistrn iletimden kma sresi iB akmnn doyum fazlas ile orantldr. Ar doyum,
transistrn hzn drr, anahtarlama kayplarn arttrr ve B-C jonksiyonundan akm geirerek
ilave kayplara sebep olabilir.

Emniyetli alma Alan (SOA)

Bir transistrn ayn anda hangi akm ve gerilim

deerlerinde kullanlabilecei SOA grafiinden
tespit edilmelidir.

15

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

letime ve Kesime Girme

tr = Ykselme Sresi
ts = Yaylma Sresi
tf = Dme Sresi

tON tr
tOFF ts + tf
tSW = tON + tOFF
tr + ts + tf

Anahtarlama esnasndaki ani g kayb ok yksektir. Bir yar iletkenin toplam g kayb,
anahtarlama ve iletim g kayplarnn toplamna eittir. Dk frekanslarda iletim g kayb,
yksek frekanslarda ise anahtarlama g kayb daha etkilidir.
Transistr, orta g ve orta frekanslarda en yaygn olarak kullanlan en ucuz yar iletken g
elemandr.

Transistrn Srlmesinde nemli Olan Hususlar

-

letime girme ve kma SOA alan iinde olmaldr.

Srekli almada ICmax deeri almamaldr.
letime girerken dic / dt ve iletimden karken duCE / dt deerleri snrlanmaldr. Bu, kayp gleri
azaltr.
letime srme ve iletimden karma sinyali; ani akm darbeli olmal, srekli srme akm ise; ana
akmla tam uyum iinde olmaldr. Ar doyum nlenmelidir. Bu, eleman hzlandrr ve kayplar
azaltr.
B E ular (eleman girii) uygun bir direnle kprlenmelidir. Bu, kaak, sznt ve deplasman
akmlarna kar eleman korur, kayplar azaltr.
Ters gerilim uygulanmamaldr. G transistrnn ters gerilim tutma zellii yoktur. Normal
olarak -30 V civarndadr. Girii direnle kprlenmi bir transistr negatif gerilim tutma zelliini
tamamen kaybeder.
Eleman elektronik olarak korunmaldr.
16

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Genel Bir Srme Devresi ve Ar Doyumun nlenmesi

L
RB ve CB
RBS
RBP
D1, D2 ve D3
D4 veya D5

: letime girerken dic / dt yi snrlar.

: Her yar iletkene paralel olarak konulmas gereken ( R C ) elemandr. letimden
karken duCE /dt ve UCEmax snrlar.
: Giri akmn snrlar. Gerilim sinyalini akm sinyaline dntrr.
: Sznt ve deplasman akmna kar koruma grevi yapar.
: Ar doyumu nler, transistrn belirli bir gerilim dm ile almasn salar.
: Transistr ters akm ve gerilimlere kar korur.

letime girme esnasnda

D3 diyodu kesimdedir.
UCE : ok yksek veya UAdan byktr.
UA = 2 UD
UD : Bir diyottaki gerilim dm.
UD 0,6 V
UBE UD
D3 = 0

ig =

Ug UA

R BS
ig = iB = iRBP + iB
U
i RBP = BE
R BP
iRBP << iB olmaldr. iB ig olur.

letim durumda
D3 diyotu daima iletimde olmaldr.
ig = iB+ iD3
iD3 = ig - iB
iB= iRBP + iB
iRBP = UBE / RBP
iB = iC / F
UD1 + UBE = UD3 + UCE
UD1 = UD3 = UD
UCE = UBE UD
letimden kma esnasnda
ig = iB = iBP + iB
D3 = 0, D3 kesimde.

Transistrde Eden Bye doru kararl rejimde bir akm gemez.

Sadece transistr iletimden kncaya kadar Eden Bye doru bir
akm geer. Bu akm, kesime girmeyi byk lde hzlandrr.
Transistr kesime girdiinde ters iB akm kendiliinden sfrlanr.
17

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Transistrl rnek Bir Devre

Ykseltmeli Bir Srme Devresi

Ters paralel bal iki elamandan birisinin iletimde olmas, dierinin kesimde olmasn garanti eder.
Burada transistrlerin tabanlar ters paralel bal olduundan, iki transistrn birlikte iletime olmas
mmkn deildir. Herhangi birisinin tabanna bir akm uygulandnda, dierinin tabannda 0.6 V kadar
bir negatif gerilim oluur, bu transistr iletime giremez, eer iletimde ise hzl bir ekilde kesime girer.
Bu mkemmel bir kilitlemedir.
Orta ve yksek frekanslarda (yaklak 1 kHz' in zerinde) giri sinyalinin negatif ksm mutlaka
olmaldr.

18

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1
20 ile 30 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan, 10 V luk ve 9 mAlk bir DC alcy
beslemek zere, 10 V ve 10 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna elde edilmek
isteniyor. Bu zener diyodu iin, IZMIN=1 mA olduuna gre,
a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz.
zm :
uZ = UBD + rZ . iZ
uZ UBD = UZ

a) uAB = UZ + r ( iZ + iY )
U
U BD
I Z min = AB min
I Y max
r
20 10
1.10 3 =
9.10 3
r
r = 1 k bulunur.

U AB max U BD
I Y min
r
30 10
=
9.10 3 = 11mA IZmax = 11 mA
1000

I Z max =
I Zmax

b) UYmin = UZmin = UBD + rZ . IZmin = 10 + 10.1.10-2 = 10,010 V

UYmax = UZmax = UBD + rZ . IZmax = 10 + 10.11.10-2 = 10,110 V
Problem 2
15 18 V arasnda dalgalanan bir DC gerilim kaynandan 12 Vluk ve 0 25 mA arasnda akm eken
bir DC alcy beslemek zere, 12 V ve 5 luk bir zener diyot ile sabit bir DC gerilim kayna elde
edilmek isteniyor. Bu zener diyodu iin IZmin=5 mA olduuna gre,
a) Akm snrlayc diren en fazla ka ohm olabilir?
b) Ayn diren iin yk ularndaki tam gerilimin min ve max deerlerini bulunuz?
zm :
U AB min U BD
I Y max
r
15 12
5.10 3 =
25.10 3
r
r = 100 bulunur.
a) I Z min =

b) I Zmax =

18 12
0
100
19

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

IZmax = 60 mA
UYmin = 12 + 5.5.10-3 =12,025 V
UYmax = 12 + 5.60.10-3 =12,300 V
Problem 3

ekildeki devrede A ve B ular arasndaki dzgn olan gerilim ebekedeki dalgalanma sebebiyle 15-20
V arasnda deimektedir. Alcnn gerilimi 12 V olup, ektii akm 0-10 mA arasnda deimektedir.
Devre en ekonomik olacak ekilde, r direncinin deerini ve zener diyodunun gcn hesaplaynz.
zm :
Devrenin en ekonomik hali, iZmin 0 durumunda oluur.
U AB min U Z
I Y max
r
15 12
0=
10.10 3
r
r = 300 bulunur.
I Z min =

PDM = UZ . IZDM
= 12 . 26,67 . 10-3
PDM 320 mW bulunur.

U AB max U Z
I Y min
r
20 12
I Zmax =
0
300
I Zmax 26,67 mA
Bu akm srekli deerde I ZDM 26,67 mA olur.
I Z max =

20

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 4
Bir tristr uT = 1000 Sin 62800 t (V) eklinde bir gerilime maruz kalacaktr. Bu tristrn kendiliinden
iletime gememesi iin, bu tristrn,
a) UB0 deeri ne olmaldr?
du
b)
krt deeri ne olmaldr ?
dt
zm :
a) UTmax < UB0 olmaldr.
UB0 > UTmax = 1000 V
du T
du
) max <
krt olmaldr.
dt
dt
u T = U T max sin t

b) (

du T
= U T max cos t
dt
du T
= U T max

dt max
= 62800.1000 V/s
= 62.8 V/s

du
krt > 62,8 V/s olmaldr.
dt

Problem 5
Kritik gerilim ykselme hz 125 V / s olan bir tristre, genlii 2000 V olan bir sinsoidal gerilim
uygulanmaktadr. Frekans gittike ykseltilirse, bu frekans hangi deere ulatnda tristr
kendiliinden iletime geer?
zm :
du T
du
max =
krt
dt
dt

uT = Um Sint
du T
= Um ..Cost
dt
du T
max = Um .
dt

125.106 V/s = 2000. 2..f f 10 kHz bulunur.

21

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 6
t=0 annda yeni iletimden kan ve
ekildeki gibi bir gerilime maruz
kalan bir tristrn kendiliinden
iletime gememesi iin, bu tristrn,
du
krt ve tq deerleri
dt
ne olmaldr?

UB0 ,

zm :
UB0 > UTmax
ekilden,
UB0 > 3000 V olmaldr.

tq t N
ekilden,
t q 20 s olmaldr.
20 s t 50 s iin,

uT =

3000
( t 20 )
30

du
du
du
krt > ( T ) max,
krt > 100 V / s olmaldr.
dt
dt
dt

Problem 7
10 luk bir yk 50 Vluk bir DC kaynak ile beslemek zere, ekilde verilen bir npn tipi transistrn
emiter montaj kullanlmtr. Transistrn akm kazanc 200 olduuna gre,

a) Taban devresi direnci 5 k iken, yk akm ve

gerilimi ne olur ?
b) Ykte harcanan gcn 160 W olabilmesi iin, taban
devresi direnci ka k a ayarlanmaldr ?

zm :
a)

IC = IL
U U BE
50 0
IB = L
=
RB
5.10 3
I B = 10mA
IC = 10 . 10-3 . 200 = 2A = IL
UY = RL . IL = 10 . 2 = 20 V

b)

PL = 160 W
PL = RL . IL2 160 = 10 . IL2
IB = 4 / 200 IB = 20 mA
U U BE
50 0
RB = L
=
IB
20.10 3
RB = 2,5 k bulunur.

22

IL = 4 A = IC

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 8
ekildeki devrede,
a) letime geme esnasnda ani taban
akm deerini hesaplaynz ( iD3 =
0 ).
b) letim durumunda, transistrn
gerilim dm ile taban akmn
ve D3 diyodunun akmn bulunuz.
c) letimden kma esnasnda, ters
taban akmnn ani deerini
bulunuz.
d) Taban akm deiimini yaklak
olarak iziniz.
UD1,2,3 0,6 V
UBE = 1 V
dc = 100
UEB -1 V
zm
a) letime geme esnasnda, iB =?
D3 = 0,
i g = i 'B = i100 + i B
UB = UBE
UA = UD1 + UB
= 0,6 + 1
= 1,6 V
U g U A 15 1,6
i g = i 'B =
=
= 500mA
26,8
26,8
i100 = UB / 100 = 1 / 100 = 10 mA
i B = i 'B i100 = 500 10 = 490 mA bulunur.

23

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

b) letim durumunda, UCE , iB , iD3 = ?

letimden kmada :

iC = u / 22
iC = 2 . 220 . Sint / 22
iC = 10 2 . Sint A
i
10 2Sint
= 100 2 Sint (mA)
iB = c =
100
dc
i100 = 10 mA
iB = 2 . 100 . Sint + 10 (mA)
ig = 500 mA
iD3 = ig - iB = 490 - 2 . 100 . Sint (mA) bulunur.
UD1 + UBE = UD3 + UCE
UCE = 1 V bulunur.
c) letimden kma esnasnda, iB = ?
UB = UBE = 1 V
UA = - UD2 + UBE
= -0,6+1
= 0,4 V
U g U A 15 0,4
ig =
=
= 575mA
26,8
26,8
U
i100 = BE = 10 mA
100

d)

i g = i 'B = i100 + i B
i B = i g + i100 =575+19
iB = 585 mA bulunur.
Problem 9
Peryodik bir almada, kesim
dndaki alma durumlar iin, bir
transistrn ularndaki gerilim ve
iinden geen akmn deiimleri
ekilde verilmitir. Bu transistr
f P = 10 kHz lik
bir
frekansta
anahtarlandna gre,
a) Transistrn verilen her bir
aralktaki enerji kaybn
hesaplaynz.
b) Transistrn toplam enerji ve
g kaybn hesaplaynz.

24

G ELEKTRON I

zm

PROF.DR.HACI BODUR

50
i1 =
t = 10. 106 t A
6
5.10

1. blge iin,

4s

6
6
250 2
u1 =
t + 250 = 250 62.106 t V W1 = 250 62.10 t .10.10 tdt = 6,6773 mj
6
0
4.10
...
PT= 206,13 W

ZOLE KAPILI ALAN ETKL TRANSSTR (IGFET, MOSFET)

letim Karakteristii
Sembol

Genel zellikler

MOSFET daima doyumda kullanlmaldr.

Giri olduu srece k vardr.
Giri gerilim, k akmdr.
Kazan sonsuz kabul edilir.
En hzl yar iletken elemandr. letime giri 50-60 ns ve iletimden k 150-200 ns civarndadr.
letim gerilim dm (iletim g kayb) en yksek olan elemandr.
Tek dezavantaj, scaklkla artan yksek deerli bir i dirence sahip olmasdr.
Dk g ve yksek frekanslarda kullanlr.
Giri akm nanoamperler mertebesindedir. Ancak, gerilim sinyali ilk verildiinde yksek
deerli bir arj akm eker. Bu akmn karlanmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde hz der.
Kap dayanma gerilimi 20 Vtur. Gerekte, uygulanan gerilim 18 Vu gememelidir.

rnek bir MOSFET Srme Devresi

25

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

MOSFET ve IGBT elemanlarnn srlmesinde, iki ynl veya ift kutuplu sinyale de srme kaynana
da gerek yoktur. BJTnin srlmesinde de, dk glerde ve dk frekanslarda iki ynl giri
akmna gerek duyulmaz. Bu artlar altnda, btn bu elemanlarn srlmesinde burada verilen devre
aynen kullanlabilir. BJT iin zenerlere gerek yoktur.
Bu srme devresinde, giri sinyali uygulandnda, T1, T2 ve T3 ardk olarak iletime girer ve G ucu
+15 Va ekilir. Giri sinyali kesildiinde, Rn ile gsterilen diren zerinden T4 iletime girerek G ucunu
0a eker, yani MOSFETin parasitik giri kondansatr CGSi dearj eder. Hzl transistrler
seildiinde, srme devresi olduka hzl ve emniyetlidir.

26

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

3. DER YARI LETKEN G ELEMANLARI

TRSTR TETROT

4 ulu zel bir tristrdr. Her iki kapdan da tetiklenebilir.

Tetiklemede, iG1 ve iG2 akmlar ayr ayr kullanlabilir.

FOTO TRSTR

Normal ortamda gzle grlen kla iletime giren iki, veya drt
ulu zel bir tristrdr. Ikla veya bir kap akmyla kontrol
edilebilir.

TRYAK (K YNL TRSTR TRYOT)

Triyak ters-paralel bal iki tristre edeerdir. ki ynl tristr de denir. Tetikleme ve montaj kolayl
salar. Sadece AC uygulamalarda kullanlmak zere retilmektedir. AC kyclarda gcn yettii yere

27

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

kadar bir triyak kullanlr. Aksi halde tristrlere geilir. Yaklak 100-150 Alere kadar triyaklar
retilmektedir.
Triyak I- ve III- belgelerinde dk akmlarla kolay tetiklenir. III+ belgesinde tetikleme ok zor veya
imkanszdr. Uygulamalarda, I+ ve III- blgelerinde alma kolaydr.

KAPI SNML TRSTR (GTO)

Ksa sreli iG1 ile tetiklenir ve iG2 ile sndrlr.

iG1 ok kk deerlerdedir (normal trsitrlerdeki gibi)
iG2 ok byk deerlerdedir ( ana akm kadar)
Hzl zel bir tristrdr.
Dk frekans ve yksek glerde kullanlr.
Sndrme sinyalinin byklnden dolay tetikleme devreleri
karmak ve pahaldr.

MOS KONTROLL TRSTR (MCT)

MOSFET ve tristr karm, olduka hzl, gerilim kontroll, karma bir
elemandr. MOSFETin ideal srme zellii ile tristrn ideal iletim
karakteristiini birlikte tar. Negatif gerilim sinyali ile tetiklenir. Pozitif
gerilim sinyali ile sner. Yine iletimde ve kesimde kilitlenme zellii
vardr. u anda en stn eleman grnmndedir. Fakat henz geliimi
tamamlanamamtr. Halen ticari olarak retilememektedir.

ZOLE KAPILI BPOLAR TRANSSTR (IGBT)

Sembol

u-i karakteristii
MOSFETin mos kontrol ve
BJTnin
ana
akm
karakteristiini birlikte tar.
Tek dezavantaj k eik
geriliminin oluudur. Ancak i
direnci ok kk olduundan,
yksek akmlarda yine avantajl
duruma geer. Gnmzde
ortann biraz zerindeki g ve
frekanslarda, en yaygn olarak
kullanlan elemanlardr.

UCET : k Eik Gerilimi

UGET : Kap Eik Gerilimi
Genellikle, UCET > 2 V ve
UGET 4 V civarndadr.

28

G ELEKTRON I

4.

PROF.DR.HACI BODUR

G ELEMANLARINDA KARILATIRMA, BASTIRMA VE

ISINMA
YARI LETKEN G ELEMANLARININ KARILATIRILMASI

29

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

YARI LETKEN G ELEMANLARINDA BASTIRMA DEVRELER

Genel Giri
Yar iletken g elemanlarnda, temel olarak elemanlarn maruz kald elektriksel deerleri ve
elemanlarda oluan anahtarlama kayplarn snrlama veya azaltma amacyla yaplan Bastrma lemi,
- Seri Bastrma
- Paralel Bastrma
olmak zere iki genel gruba ayrlr.
Temel olarak, seri bastrma, g elemanna seri olarak balanan bir endktans ile iletime girme ilemi
esnasnda elemandan geen akmn ykselme hznn snrlanmasdr. Paralel bastrma ise, elemana
paralel balanan bir kapasitans ile kesime girme ilemi srasnda eleman ularnda oluan gerilimin
ykselme hznn snrlanmasdr. Bu elemanlara, seri ve paralel bastrma elemanlar denilir.
Yaln olarak bir endktansn veya bir kapasitans kullanlmas baz problemlere neden olur. Bu nedenle,
baz ilavelerle bastrma ilemleri gelitirilmektedir. Bylece, Seri ve Paralel Bastrma Devreleri veya
Hcreleri olumaktadr. Bu bastrma devreleri, yaynlarda Sfr Akmda Anahtarlama, Sfr Gerilimde
Anahtarlama ve Yumuak Anahtarlama gibi isimlerle de yer almaktadr.

Paralel Bastrma Devresi

Seri bal RB ve CB elemanlarna, paralel bastrma devresi, paralel bastrma hcresi veya paralel R-C
eleman denilir. G elemanlarna veya genel devre girilerine paralel olarak balanan bu R-C elemann
iki temel grevi vardr.
1. Eleman ularndaki gerilimin max. deerini snrlar veya bastrr. Bu elemann tahrip olmasn nler.
2. Eleman ularndaki gerilimin ykselme hzn ve bunun max. deerini snrlar veya bastrr. Bu,
elemann anahtarlama g kaybn azaltr. Tristrde, ayn zamanda kendiliinden iletime gemeyi
nler.
ebeke giriine bal paralel R-C elemanlar ile AC ebekeden gelen btn akm ve gerilim
darbelerine kar btn devre korunur.

30

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

rnek Devre Kesiti 1

Tristrn sndrlmesiyle ilgili bu devre kesitinde, ters ynde I0 akmn geirmekte olan tristrn hzl
bir ekilde ak devre olmasyla, LK-UK-CB-RB yolu ile seri bir R-L-C devresi oluur. Bu salnmda, ters
yndeki tristr gerilimi en fazla Um deerini alr ve UK deerine yerleir. Bastrma elemanlar
olmasayd, tristr ok ar gerilimlere maruz kalarak tahrip olurdu.
CB

Um

du

dt m

du

dt m
CB deerinin artmas, hem Um hem de (du/dt)m deerlerini iyi ynde etkiler. RBnin artmas, Um deerini
her iki ynde de etkileyebilir, (du/dt)m deerini olumsuz etkiler. Bu nedenle RB deerinin optimize
edilmesi gerekir. Ayrca, CBnin hem arj hem de dearj esnasnda RBde enerji kayb oluur.

RB Um

Uygulamada CBnin seimi, frekansla dorudan ilgilidir. CBnin sarj ve dearj sreleri, peryoda gre
olduka kk olmaldr. Ayrca, RBdeki g kayb, makul seviyelerde kalmaldr. Aksi halde devre
amacndan sapar. Normal olarak, frekans arttka CB deeri der.
rnein, 220 V ve 50 Hzlik AC ebekede, RB= 10 / 5 W ve CB=220 nF seilebilir. Birka yz V ve
10 kHzlik bir uygulamada, RB= 22 / 10 W ve CB= 1 nF gibi seilebilir.
zellikle yksek frekanslarda, RBnin olumsuz etkilerini azaltmak iin, g elemannn iletim ynnde
bir diyotla RBnin kprlenmesi iyi sonular vermektedir. Bu durumda bastrma devresine Kutuplu veya
Ynl Bastrma Devresi denilir. Bu bastrma, sadece pozitif yndeki gerilimlerde etkilidir.

31

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

rnek Devre Kesiti 2

Burada, g elemannn iletime girmesi esnasnda, seri bastrma eleman LS elemandan geen akmn
ykselme hz di/dtyi snrlar. Ayrca, dolu olan CS, RS zerinden dearj olur. G elemannn kesime
girmesi esnasnda ise, kutuplu bastrma devresi, eleman ularndaki gerilimin ykselme hz du/dtyi ve
maksimum deeri Umyi snrlar. Bylece, g eleman hem ar elektriksel deerlere kar korunur
hem de elemann anahtarlama kayplar byk lde azalr.

32

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

YARI LETKEN G ELEMANLARINDA G KAYBI, ISINMA VE

SOUTMA
G Kayplar
Genel olarak bir yar iletken g elemannda aada sralanan drt eit kayp oluur.
1.

Tetikleme veya srme kayplar

Elemann kontrol akm nedeniyle oluur.
PG =

2.

1
u G .i G .dt
T

Anahtarlama g kayplar
Elemann iletime ve kesime girme ilemleri esnasnda oluan kayplardr.
PS = PON + POFF

3.

Kapama veya tkama kayplar

Elemann pozitif ve negatif kapama durumlarnda geen sznt akmlar sebebiyle oluan
kayplardr.
P B = PP + PN

4.

letim g kayb
Elemann iletimi esnasnda oluan kayptr.
PT =

1
u T .i T .dt
T

Bu durumda, toplam g kayb,

P = P G + PB + PS + PT
olur. Srme ve kapama kayplar genellikle dikkate alnmaz.
Anahtarlama kayplar, kataloglarda genellikle bir tek anahtarlamadaki enerji kayplar eklinde
verilir. Bu enerji kayplar frekansla arplarak 1 sdeki enerji kayplar olan anahtarlama g
kayplar bulunur.
Ws = WON + WOFF
Ps = f p .Ws
Dk frekanslarda, rnein SCRde 400 Hz, BJTde 1 kHz ve MOSFETte 10 kHz deerlerinin
altnda, anahtarlama g kayplar ihmal edilerek,
P PT alnabilir.
33

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

letim G Kayplar
TRANSSTRDE
MOSFETTE
TRSTR VE DYOTTA

PT =

1
u CE .i C .dt
T

PT =

1
1
2
2
u DS .i D .dt =
rDS .i D .dt = rDS i D dt
T
T

PT =

1
1
u T .i T .dt = ( U TO + rT .i T )i T .dt
T
T

PT = UTO

1T 2
1T
i
.
dt
r
+
T
i T dt
T
T0
T0

PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2

Termik Edeer Devre ve Isnma

A : Ortam Scakl
H : Soutucu Scakl
C : Gvde Scakl
vj : Jonksiyon Scakl

C = A + P . RThCA
vj = A + P (RThCA + RThJC )
= A + P . RThCA + P . RThJC
vj = C + P . RThJC

RThJC : Termik Diren (C / W)

RThCA : D Termik Diren (C / W)

Soutma
G elemanlarnda iki trl soutma vardr:
1. Doal Soutma : Eleman alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Is doal olarak
soutucudan havaya yaylr.
2. Zorlamal Soutma : Eleman yine alminyum veya bakr bir soutucuya monte edilir. Ayrca fan,
su veya ya ile soutma kuvvetlendirilir.

34

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1

UTO = 1,1 V
rT
= 5 m
RThJC = 0,15 C / W
RThCA = 0,25 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C

a) Tristrde meydana gelen iletim kayp gcn bulunuz.

b) Toplam kayp g 200 W ve soutma havas scakl 30 C iken, tristrn gvde ve jonksiyon
scaklklarn bulunuz.
c) Soutma havas scakl 30 C iken, toplam kayp g en fazla hangi deere karabilir.
d) Tristr iletimde iken, anodu ile katodu arasndaki gerilimin en byk deerini bulunuz.
zm :
a) PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
0 < t < 10,
10 < t < 25,
25 < t < 30,

iT = 9t + 90
iT = 90
iT = 0

ITAV =

25
30
1 10
(9t + 90)dt + 90dt + 0dt
30 0
10
25

ITEF2=

25

1 10
2
2
(
9
t
90
)
dt
+
+
90 dt + 0

30 0
10

ITEF2 = 10350 A2

PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2

ITAV = 90 A

PT = 1,1 . 90 + 5 . 10-3 . 10350

PT = 150,75 W

b)
C = A + P . RThCA = 30 + 200 . 0,25 = 80 C
vj = C + P . RThjC = 80 + 200 . 0,15 = 110 C
c)
(vj)max = A + PTmax (RThCA + RThjC )
125 = PTmax ( 0,25 + 0,15 ) + 30
PTmax = 237,5 W
d)
UTmax = UTO + rT . ITmax

UTmax = 1,1 + 5 . 10-3 . 180

35

UTmax = 2 V

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 2
Aada baz karakteristik deerleri verilen bir tristrden ekildeki gibi bir akm gemektedir. Tristr
zorlamal olarak soutulmakta olup, soutma havas scakl 35 C dir.
a) Tristrn iletim kayp gcn bulunuz.
b) Tristrn gvde ve jonksiyon scaklklarn bulunuz.
c) letimde iken tristrde meydana gelen max. gerilim dmn bulunuz.
zm :
UTO = 1 V
rT
= 1 m
RThJC = 0,20 C / W
RThCA = 0,10 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C
a) PT = UTO . ITAV + rT . ITEF2
0 < t < 20 ms
iT = 300 ( 1- e t / 4 )
0 < t < 20 ms
iT = 0
20
30
1
t / 4
ITAV =
300(1 e )dt + 0dt
30 0
20
20
1
= 300 t + 4e t / 4
0
30
ITAV = 160 A
ITEF2=

20

1
2
300(1 e t / 4 ) dt +0

30 0
10

1
300 (1 2e t / 4 + e t / 8 ) dt + 0
30
0

= 3000 t + 8e t / 4 2e t / 2
ITEF2 = 42000 A2

20
0

PT = 1 . 160 + 1 . 10-3 . 42 . 103

+0

PT = 202 W

b) C = A + P . RThCA = 35 + 202 . 0,10 = 55,2 C

vj = C + P . RThjC = 55,2 + 202 . 0,20 = 95,6 C
c) UTmax = UTO + rT . ITmax = 1 + 1 . 10-3 . 300
UTmax =1,3 V

36

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 3
Baz karakteristikleri verilen bir tristrden kesme as ayarlanabilen yarm sins dalgas eklinde bir
akm akmaktadr. Tristr zorlamal olarak soutulmakta olup soutma havas scakl 40 Cdir.
Kesme as 30 iken, tristrn jonksiyon scakl 104 C olduuna gre, geen sinsoidal akmn
max. deeri ka Adir?
b) 50 Alik bir DC akm geirilen bu tristrn jonksiyon scakl ka C olur?
c) Bu tristrden en fazla ka Alik bir DC akm geirilebilir?
a)

= 1,2 V
UTO
rT = 10 m
RThJC
= 0,20 C / W
RThCA = 0,20 C / W
letme Scakl : -55 C ile 125 C
= t = 2ft
zm :
a) = 30 0 iin,

1
I
ITAV =
I m S int dt = m (1 + cos )

2
2
ITEF2=

1
1
I m2
2
2
( + Sin 2 )
I m Sin tdt =

2
4
2

vj = A + P (RThCA + RThjC ) 104 = P. 0,4 + 40 P = 160 W

P = UTO . ITAV + rT . ITEF2
1
I
I2
160 = UTO . m (1 + cos ) + rT . m ( + Sin 2 )
2
4
2
Im1 = 193,5 A
Im = 193,5 A

Im2 = -340 A
b) ITAV = ITEF = 50 A iin,
P = UTO . ITAV + rT . ITEF2

P = 1,2 . 50 + 10 . 10-3 . 502

P = 85 W

vj = A + P (RThCA + RThjC ) vj = 85 (0,2+0,2) +40 vj = 74 C0

PTmax = 212,5 W

c) 125 = PTmax . 0,4 + 40

212,5 = 1,2 Im +10 . 10-3 Im2

Im1 = 97,5 A
Im2 = -217,5 A

Im = 97,5 A

37

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

5. TEMEL KONTROL VE ZOLASYON ELEMANLARI

TEMEL KONTROL ELEMANLARI
Shockley Diyodu
Kap ucu karlmam zel bir tristrdr. ki ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.
u-i karakteristii

Sembol

UP : Devrilme Gerilimi
Ud : Delinme Gerilimi
u UP : letime girer.
i IP : letime girer.
i IV : letimde kalr.
i < IV : Kesime girer.

Shockley Diyotlu Bir Osilatr Devresi

Rmin birka k
Rpot birka yz k
Ro 100
R = Rmin + Rpot
U UV
Rmin d
IV
ICmax IV

Temel Dalga ekilleri

UP, UV, IP, IV : nemli ve temel katalog deerlerdir.

Rmax = Rmin + Rpotmax
U UP
Rmax d
IP
ICmin IP

UP < Ud ise, devre alr.

IC < IP ise, uC hi UPye eriemez ve hi sinyal elde edilemez.
38

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

IC > IV ise, iletime giren eleman artk iletimden kmaz ve birinci sinyalden sonra artk sinyal
elde edilemez. Uygulamada snr deerlerden uzak durulur.
uC = Ud ( 1 e -t / RC )

= RC

uC = UP t T

T RC . ln

: zaman sabiti
Ud
Ud UP

bulunur.

UJT (Unijunction Transistor)

u-i karakteristii

Sembol

UP1 < UP2 < UP3 < UP4

UBB1 < UBB2 < UBB3< UBB4

E
B1, B2
uBB
RBB

: Emiter
: Tabanlar
: Tabanlar aras gerilim
: Kesim durumunda tabanlar
arasndaki diren
UD
: E B1 jonksiyonu iletim
gerilim dm
UD 0,6 V
RBB 10 k

UP = .UBB + UD
: z Standof Oran
( 0,4 ile 0,8 arasnda)
UD << UBB
UP .UBB yazlabilir.

NOT: UJT, gerilim reglasyonu ve senkronizasyon amalaryla nceleri yaygn olarak kullanlan,
ulu ve tek ynl devrilen bir elemandr.

39

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

UJTli Bir Osilatr Devresi

UP .Ud
Ud
1
= RC . ln
1
Ud UP
RB1 100
100 RB2 1 k
T RC . ln

RB1: k sinyali almay salar.

RB2: letim durumunda akm snrlar.

Ud
kadar bir sznt akm geer. Bu akm,
RB1 + RBB + RB 2
kadar bir kaak gerilim oluturur. Bu gerilim tetiklemeye yetmemelidir.

Kesim durumunda, B2den B1e doru, IB1B2 =

U0 = RB1 . IB1B2

PUT (Programmable Unijunction Transistor)

Anot tarafndan kap ucu karlm zel bir tristrdr.
Sembol

PUTlu Bir Osilatr Devresi

UP = UR1 + UD
R1
=
Ud + UD
R1 + R 2
UP = .Ud + UD
UD 0.6 V << UP
UP .Ud

40

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

SUS (Silicon Unilateral Switch)

Tek ynde devrilen basit bir entegre devredir. Bir pnp ve bir npn transistr ile bir zener diyodu ve bir
direnten ibarettir.
Normalde G ucunun kullanlmasna gerek yoktur.
G ucu d devre ile devrilme geriliminin
drlmesini salar.
Sembol

Edeer Devre

UP1 = UZ1 + UD
( Kap ucu kullanlmaz ise)
UP2 = UZ2 + UD < UP1
UP3 = 4 UD < UP1

Seri diyotlar, gerilim dm oluturarak sabit gerilim salamak amacyla kullanlr.

SBS (Silicon Bilateral Switch)

Sembol

u-i karakteristii
Ters paralel bal iki adet SUS a
edeerdir. Yalnz bir kap vardr.
ulu ve iki ynl devrilen bir
elemandr.

41

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Diyak
Sembol

u-i karakteristii
AC uygulamalarda en yaygn olarak
kullanlan ve en ucuz olan iki ynl
devrilen elemandr.

Neon Lamba
Sembol

u-i karakteristii
Yar iletken bir yapya sahip
olmayan ve ierisi neon gaz ile
dolu olan iki ynl devrilen bir
elemandr.
Dezavantaj :
60V < UP < 100 V
Avantaj :
isz = Birka A

42

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

SNYAL ZOLASYON ELEMANLARI

zolasyonun Tanm

G elektronii devrelerinde, tetikleme veya srme sinyalleri genellikle izole edilerek ana akm
elemanlarna iletilir. Bu ilem manyetik alanla ve kla olmak zere iki ekilde yaplabilir.

Tetikleme Transformatr
Tetikleme transformatr, kk boyutlu bir ferit
nveye az sarm sayl bir primer ve bir ya da
birka sekonder sarg sarlarak elde edilir. Btn
sarglarn birbirlerine ve nveye kar izole
edilmeleri nemlidir.
Uiz : zolasyon Gerilimi ( Bir ka kV mertebesinde)

L deeri birka yz H mertebelerinde olup, ancak ksa sreli sinyaller iletilebilir. Uzun sreli
sinyallerde, ilk anda k verip sonra ksa devre zellii gsterir.
rnek Bir Tetikleme Devresi

43

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Uzun sreli sinyallere veya ksa devre olmalara kar, girie seri bir kondansatrn balanmas uygun
olur. Kondansatrn arj boyunca k alnr ve dearj ters bir diyot zerinden salanr.

Opto Balayclar
Girilerindeki LEDden geen akmn yayd kla klar iletime giren elemanlardr. Ksa ya da
uzun sreli sinyallerin iletilmesinde kullanlr.
nemli opto balayc trleri :
a)
b)
c)
d)

nemli opto balayc parametreleri :

a) Akm Kazanc
a= IC/IF
b) Anahtarlama Hz
tSW = tON + tOFF
c) zolasyon Gerilimi (Uiz)

Opto Transistr
Opto Darlington
Opto Tristr
Opto Triyak

Opto Triyakn Sembol

Opto Transistrn Sembol

rnek Bir Srme Devresi

Manyetik Ve Optik Balayclar Arasndaki Farklar

44

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

1. Tetikleme transformatr sadece ksa sreli sinyalleri iletirken, opto balayc hem ksa hem de
uzun sreli sinyalleri iletir.
2. Tetikleme transformatr kta ikinci bir gerilim kaynana ihtiya duymazken, opto balayc
knda ikinci bir kaynak gerekir.
3. Ykseltme ilemi, transformatrn primerinde opto balaycnn ise sekonderinde yaplr.

6. AC-AC DNTRCLER / AC KIYICILAR

TEK FAZLI AC KIYICILARIN TEMEL PRENSPLER
Temel AC Kyc Devresi

U1 , Ug , U : Giri AC ebeke gerilimi

U2 , U , Uy : k AC yk gerilimi
U2 U1
f2 = f1 AC KIYICI
q2 = q1

AC Kycnn Temel Dalga ekilleri

Omik bir yk iin:

Um

1
1
( + Sin 2) olur.
2
2
, : Normalde daima rd olarak alnrlar.
0< < ,

U2 =

tN = / =10 ms
Doal Komtasyonlu Devre
T1 doal olarak de ve
T2 doal olarak 2de sner.

45

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

AC Kyclarn Temel zellikleri

-

AC kyclar, AC gerilimin her iki yarm dalgasn belli alarda keserek, k geriliminin efektif
deerini deitirir.

Doal komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir.

Hem ebeke hem de yk tarafnda yksek deerli harmonikler oluur.

Tek veya fazl olarak gerekletirilirler.

Endstride s ve k kontrolnde yaygn olarak kullanlrlar.

Vantilatr karakteristikli ykleri tahrik eden dk gl AC motorlarn kontrolnde de

kullanlmaktadr.

Prensip olarak her bir faz iin, gcnn yettii yere kadar bir adet triyak daha sonra ters paralel
bal iki tristr kullanlr. Bilindii gibi, 100-150 Alere kadar triyaklar 5000 A e kadar tristrler
retilmektedir.

Triyaklar sadece AC kyclarda kullanlmak zere retilmektedir.

Kontrol Devrelerinin Temel zellikleri

Genel olarak AC kycnn kontrol devresi aadaki zelliklere sahip olmaldr.
1. ebeke gerilimi ile senkronize almaldr. ebeke geriliminin sfr noktalarn grerek, bu
noktalarda resetlenmeli ve zaman saymaya balamaldr.
2. Omik yklerde annda ksa sreli (birka on s ), omik endktif yklerde ise - aralnda
srekli olarak yeterli tetikleme akm salamaldr.
3. Gerektiinde sinyaller izole edilmeli, ykseltilmeli ve kesilebilmelidir.

Temel AC Kyc Devreleri

Ana akm elemanlarna gre AC kyclar, genel olarak aada verilen ekilde
gerekletirilmektedir.
1. Ters paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC kyc devreleri
2. Bir triyak ile gerekletirilen AC kyc devreleri
3. Bir diyot kprs ve bir tristr ile gerekletirilen AC kyc devreleri

46

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

TERS PARALEL BALI 2 TRSTR LE GEREKLETRLEN

AC KIYICI DEVRELER
1. Tetiklemenin Diren ile Salanmas
alma Prensibi

Devre emas

Pozitif alternansta T1 kapsndan geen iG1 akm ve negatif alternansta T2 kapsndan geen iG2
akmnn tetikleme akm IGTye erimesiyle, ilgili tristrler tetiklenerek iletime girer. Tristrler
tetiklendiinde, kontrol devresi devre d kalr. iG akmlar /2ye kadar IGTye eriemez ise, artk daha
eriemez. Dolaysyla, bu devrede as en fazla /2ye karlabilir.
Ry << R Ry 0
Um
Rmin
I GTM
R ,
0 < < /2
u = (Rmin + R pot ) iG + uG + uD
U1 = (Rmin + R pot1 ) IGT + UGT + UD
Rpot = Rpot1
R = R1 = Rmin + Rpot1
iG = IGT
uG = UGT 1 V
uD = UD 0,6 V
u = U1
U1 = Um . Sin 1
1 = arcsin(U1 / Um)
R = Rmin = min
Bu Devrenin Mahsurlar :
1. Kontrol aral dardr. 0 < < /2
2. Kayplar fazladr. 0 - aralnda srekli kap akm gemektedir.
3. Devre stabil (kararl) deildir.
IGT = f ( UTM , vj ) olarak bilindiine gre, IGT ve dolaysyla kararl deildir.

2. Tetiklemenin ki Ynl Devrilen Bir Eleman ile Salanmas

47

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Devre emas

Pozitif alternansta, 1 ve 3 ular (+), 2 ve 4 ular (-) olur, T1 tetiklenir.

Negatif alternansta, 1 ve 3 ular (-), 2 ve 4 ular (+) olur, T2 tetiklenir.
Tetikleme devresi, tristr iletime girdii andan itibaren devre d kalr veya resetlenir.
as, u ile UPnin kesitii noktalar arasnda ayarlanabilir. Gerekte u >> UP olduundan, 0<<
kabul edilebilir.
alma Prensibi

Ters yndeki kap akm veya gerilimiyle tristrler tetiklenmez. Ana ularda pozitif gerilim
olmadnda, hibir ekilde tetiklenemez. Ters paralel bal iki tristrden birisi iletimde iken, dieri
tetiklenemez.

48

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

3. Tetiklemenin Tek Ynl Devrilen Bir Eleman ile Salanmas

Devre emas

UZ : Zener gerilimi

alma Prensibi

Osilatrn sfr anndan itibaren sabit UZ

gerilimiyle alt kabul edilirse,
t1 R1 C . ln

UZ
olur.
UZ UP

1 = . t1
=2f
f=50 Hz

AC gerilimde tek ynl devrilen bir eleman ile tetiklemenin salanabilmesi iin, kontrol devresinde bir
diyot kprs gerekmektedir. Tristrlerin iletime girmesi ile yine kontrol devresi devre d kalr veya
resetlenir. Bylece, AC ebekede ile senkronizasyon salanr. Burada, osilatr devresi, her iki
alternansta da zener diyodu tarafndan salanan sabit UZ gerilimiyle almaktadr. Her iki alternansta
da, tetikleme transformatr knda 1 ile 3 ular (+) ve 2 ile 4 ular (-)dir. Her iki alternansta her
iki tristre de pozitif sinyal uygulanr, fakat ana ulardaki gerilime gre uygun olan tristr tetiklenir.
Yani, pozitif alternansta T1 ve negatif alternansta T2 tetiklenir.

BR TRYAK LE GEREKLETRLEN AC KIYICI DEVRELER

1.
Tetikleme devresinde diyot olmadna gre,
u = ( Rmin + Rpot ) iG + uG
U1 = ( Rmin + Rpot1 ) IGT + UGT
U1 =Um sin1
1 = arcsin(U1 / Um)
bantlar yazlabilir.

49

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

2.
zolasyona gerek yok.
Endstride en yaygn olarak kullanlan, en
ucuz ve en basit AC kyc devresidir.

3.
.

UJT iin,
UP = .UZ

1
1
yazlabilir. Burada,
= . t
: z Standoff Oran
RZ: Zener diyodunu koruma direnci
RB2 : UJTyi koruma direnci.

t = R C . ln

50

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

BR DYOT KPRS VE BR TRSTR LE GEREKLETRLEN

AC KIYICI DEVRELER
DC Ykte Kullanlmas
Devre emas

Burada, ana akm devresinde bir diyot

kprs ve bir tristr kullanlmtr.
Tristrn kontrolu herhangi bir ekilde
yaplabilir. Bu devre ile kpr giriine seri
balanan AC yklerde veya kpr kna
seri balanan DC yklerde g kontrol
yaplabilir. Endstride serbest uyartml
DC motor alan sargsnn kontrolnde
yaygn olarak kullanlr. Yalnz sargya ters
paralel bir diyot balanmaldr. Aksi halde
tetiklenen tristr hi iletimden kmaz ve
kontrol yaplamaz.

Temel Dalga ekilleri

Bu devredeki temel dalga ekilleri, dier

AC kyclardan biraz farkldr. Bu nedenle,
omik bir yk ve belli bir as iin, bu
devre ile ilgili temel dalga ekilleri aada
verilmitir.

51

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

PRENSP OLARAK 3 FAZLI AC KIYICI DEVRELER

Yldz noktas toprakl ise devre, 3 ayr tek fazl
AC kycya edeerdir. Bu durumda,

1. Y Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi

UDRM ; URRM >

2 Uf olur.

Yldz noktas toprakl deil ise,

UDRM ; URRM >
>
>

2 Uh
2 3 Uf 3 fazda
6 Uf

2. Bal Yk in 3 Fazl AC Kyc Devresi

UDRM , URRM > 2 Uh

> 6 Uf

AC KIYICILARIN PROBLEMLER VE ZMLER

Bu devreler,
= 0 ise, AC alter,
0 ise, AC Kyc olarak tanmlanr.
AC alterler, devreye giri ve klarnda AC ebekeden geici harmoniklerin ekilmesine neden olur.
Bunu nlemek iin SIFIR GERLM ALTER kullanlr. Bu durumda alter daima (+) alternansn
banda devreye girer ve (-) alternansn sonunda devreden kar.
AC kyclarda, kesme as ile g kontrol yapld srece, yk omik dahi olsa ebekeden reaktif
g ekilir ve daima harmonikler oluur. Bu mahsuru en aza indirebilmek iin, sadece omik yklerde
DALGA PAKETLER METODU ile g kontrol yaplr.

52

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1
lgili baz deerleri verilen ekildeki devrede,
a) = 300 iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin
deiimlerini iziniz.
b) Kesme asnn minimum deerini bulunuz.
c) = 45 olabilmesi iin, Rpot ka ka ayarlanmaldr ?
d) Tristrde meydana gelebilecek maksimum gerilim
dm ka V olur?
e) = 30 iin, tristrn jonksiyon scakl ka C olur?
U
Ry
UGT
IGT
UTO
rT

= 220 V
= 2,2
= 1,5 V
= 20 mA
= 1,2 V
= 5 m

RThJC = 0,3 C / W
RThCA = 0,7 C / W
= 45 C
A
Rmin = 1 k
UD = 1 V

zm :
a)

b) min = ?
Rpot = 0 min
Umin = ( Rpot + Rmin ) IGT + UD + UGT + Ry IGT
Rpot = 0 ve Ry IGT 0 iin,
Umin = 22,5 V
Umin = Um Sinmin
22,5 = 2 220 Sinmin
Sinmin = 0,0723
bulunur.
min =4,15
c) U1 = 2 220 Sin45
= 220 V
220 = ( Rpot + Rmin ) IGT + UD + UGT
Rpot = 9,87 k bulunur.
53

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

d) UTmax = UTO + rT ITmax

U
2 .220
ITmax = m =
2,2
Ry
UTmax = 1,2 + 5 . 10-3

ITmax =

2 100 A

2 100

UTmax = 1,9 V bulunur.

e) = 30 vj = ?
Im
1
( 1+Cos ),
ITAV =
I m S int dt =
2
2

I 2m
1 2
1
2
I
Sin
tdt
( + Sin 2)
=
m
2
4
2
2
2
ITEF = 4022,5 A
ITEF2=

2100
( 1+Cos60 )
2
ITAV = 33,76 A
=

2
P = UT.ITAV+rT. I TEF
= 60.62 W.
vj = A + P.(RThJC+RThCA) = 45 + 60,62.(0,3+0,7)
vj = 105,62 C bulunur

Problem 2
2.2 kWlk bir stc, direnli tetikleme kullanlarak ters paralel bal 2 tristr ile gerekletirilen AC
ayarlayc zerinden 220 V AC ile beslenmektedir.
a) Sistemin balant emasn gerekletiriniz.
b) = 45 iin, tristr ve yk ularndaki gerilimlerin deiimlerini altalta ve birbirine bal olarak
iziniz.
c) = 60 iken, yk akmnn efektif deeri ne olur?
zm :

54

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

P 2,2.10 3
=
= 10 A
U
220
I m = 10 2 A
I2
3,14 1
1
(10 2 ) 2
2
I TEF
(3,14
= m ( + Sin 2) =
+ Sin120) =80,45 A2
2
2
2.3,14
3
2
ITEF= 8,97 A

d) I ef =

Problem 3
ekildeki montajda,
a) = 90 olmas iin, Rpot
ne olmaldr?
b) = 120 iken, yk
akmnn efektif deeri
ne olur?
U = 220 V
f
= 50 Hz
Ry = 11
= 0.75

Rmin = 1 k
C = 1 F

zm :
a)

= 90 iin
!

90

=
= 5 ms
2.180.50
1
T = RC ln
1
1
5.10 3 = R.1.10 6. ln
1 0.75
R=3.606 k
Rpot= R-Rmin=3,6-1=2.6 k
t =

b) I ef =

U
220
=
= 20 A , I m = 20 2 A
Ry
11

I2
1
2
I TEF
= m ( + Sin 2)
2
2
=

(20 2 ) 2
2.3,14 1
(3,14
+ Sin 240)
2.3,14
3
2

2
I TEF
= 78.2 A 2
ITEF= 8,84 A

55

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

7. AC-DC DNTRCLER / DORULTUCULAR

AC-DC Dntrclerin Genel zellikleri

U1,2,3
f
q
Id , Iy
Ud
Ud
Udi
Udi
D

: Giri (ebeke) faz gerilimleri (efektif deerler)

: Frekans
: Faz says
: k (yk) akm (ortalama deer)
: k gerilimi (Id 0 ve 0 ), = 0 Ud = Ud
: Max. k gerilimi (Id 0 ve = 0 )
: deal k gerilimi ( Id = 0 ve 0 )
: Max. ideal k gerilimi ( Id = 0 ve = 0 )
: Serbest gei diyodu ( Sndrme, komtasyon diyodu )

Doal komtasyonlu ve problemsiz devrelerdir. Tristr ve diyotlarla gerekletirilir. Uygulama alanlar:

DC motor kontrol, akmlatr arj, galvano teknikle kaplama ve DC gerilim kaynaklar eklinde
sralanabilir. Endstride en yaygn olarak kullanlan dntrclerdir.

AC-DC Dntrclerin Snflandrmas ve Karlatrlmas

Diyotlarla gerekletirilir
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest gei
diyodu yoktur.
=0
Ud =Ud = Sabit

Tristrlerle gerekletirilir.
Hem dorultucu hem de
inverter modunda alr.
Serbest gei diyodu yoktur.
Konursa inverter modunda
almaz.
0<<
56

Tristr ve diyotlarla
gerekletirilir.
Sadece dorultucu
modunda alr.
Genellikle serbest
gei diyodu vardr.
0<<

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

+Ud > Ud > -Ud

Temel AC-DC Dntrc Devreleri ve zellikleri

Enerji
AC ebeke
DC yk Dorultucu Modu
Enerji
AC ebeke DC yk nverter Modu

57

Ud > Ud > 0

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

st ve alt sradan herhangi birisi kullanlrsa

Yarm Dalga Dorultucu, her ikisini de
kullanlrsa Tam Dalga Dorultucu elde
edilir.

Serbest gei diyodu, yk akmnn srekliliini salar. k gerilimi Ud ok dalgal da olsa, byk
deerli yk endktansndan dolay k akm Id srekli ve sabit kabul edilir. Serbest gei diyodu
olmadnda, srekli kabul edilen DC yk akmn, hem st hem de alt sra elemanlar eit aralklarla ve
srayla geirilirler. Hem st hem de alt srada, akmn bir elemandan dierine aktarlna Komtasyon
Olay denir ve bu aktarma ilemlerinin balang ya da sfr noktalar ardk faz gerilimlerinin kesiim
noktalardr. Diyotlu devrelerde sfr noktalarnda kendiliinden oluan bu aktarm olaylar, tristrl
devrelerde tetikleme sinyalleriyle geciktirilebilir. Bu gecikme alar 0 - aralnda ayarlanabilir. Bu
aya Tetikleme Gecikmesi veya Gecikme As denir. st ve alt sradan ayn anda sadece birer eleman
iletimde kalabilir.

ki Fazl Yarm Dalga Kontrolsz Dorultucu

( q=2 , s=1 ve = 0 )
ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi

Devre emas

58

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Temel Dalga ekilleri

ki Fazl Sistemde:
u12 = u1 u 2
U1 = U 2 = U f
U12 = U h = 2 U f
U h = 2U f
U hm = 2 U fm

ki Fazl Yarm Dalga Kontroll Dorultucu

( q=2 , s=1 ve 0 )
ki Fazl Sistemin Elde Edilmesi

Devre emas

59

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Temel Dalga ekilleri

deal k Geriliminin Hesab

1
Udi =
.
2 / q

Yukarda verilen 2 fazl yarm dalga kontrollu

dorultucuda, k geriliminin bir cosins
fonksiyonu olduu dnlerek, ideal k
gerilimi ortalama olarak hesaplanmtr.

( / q + )

2 .U. cos(t ).d(t )

( / q )

2 .U. sin cos bulunur.

q

Udi =
2 .U. sin olmak zere,
q

Udi = Udi .cos yazlabilir.

Udi =

Burada, U giriteki AC ebekenin efektif faz

gerilimidir. 2 U ise bu gerilimin maksimum
deeridir.

Tek Fazl Dntrcnn 2 Fazl Edeeri

Tek Fazl Sistem
q=1
s
Uf
Id
Rk
Lk

60

ki Fazl Edeeri
q=2
s
U1= U2=Uf/2
Id
Rk/2
Lk/2

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

deal k Gerilimi fadesinin Genelletirilmesi

Dorultucularda btn analiz faz saysna bal olarak genelletirilecektir. Yarm dalga bir
dorultucuda, tek fazl hari, 2lik bir peryotta faz says kadar tepe vardr. Tek fazl dorultucu bu
genellemeye uymadndan, burada verilen genel bantlarn kullanlabilmesi iin, tek fazl
dorultucunun 2 fazl edeeri dikkate alnmaldr.
Tam dalga bir dorultucunun k gerilimi, ayn faz sayl edeer yarm dalga bir dorultucu k
geriliminin 2 katdr. Bu durumda, dorultucu k gerilimi,
q

2 .U. sin

q
Udi = Udi .cos
Udi = s .

eklinde genelletirilebilir. Burada, U giriteki AC ebekenin efektif faz gerilimidir.

geriliminin genlii veya maksimum deeridir.
=0
< /2
= /2
> /2

2 U faz

iin, Udi = Udi

iin, Udi > 0 Dorultucu Modu
iin, Udi = 0
iin, Udi < 0 nverter Modu

Bir dorultucuda, sabit kabul edilen k veya yk akm Idnin yn deitirilemez. Ancak, kontrollu
dorultucularda her iki ynde de gerilim elde edilebilir.
Bu durumda, dorultucu modunda k gc pozitiftir, yani AC gerilim DCye evrilir ve AC
ebekeden DC yke enerji aktarlr. nverter modunda ise, k gc negatiftir, yani DC gerilim ACye
evrilir ve DC ktaki enerji AC ebekeye aktarlr.

61

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Komtasyon Olay
Burada, fazl bir dorultucuda, T3 n tetiklenmesiyle T1in geirmekte olduu Id akmn T3n
zerine almas ve T1 in snmesi olay incelenmitir.

T1 iletimde ve Id akmn geirmekte iken, T3 tetiklendiinde, ok ksa sren bir Ksa Devre veya
Komtasyon Olay oluur. Fazlararas uk gerilimi, ik komtasyon akmn geirir. tu kadar bir srede T3
akm Idye eriir ve T1 akm 0a der. T1 sner ve bylece Id yk akm T1den T3e aktarlm olur.
Komtasyon sresi Lkya baldr.
uk
ik

tu
tq

max
Rk
Lk

: Komtasyon Gerilimi
: Komtasyon Akm
: Komtasyon As
: Komtasyon Sresi
: Snme Sresi
: Snme As
: Avans As
: Maksimum Tetikleme As
: Bir Faz Kolunun Direnci
: Bir Faz Kolunun Endktans

uk = u21 = u2 u1= 2 U k sin t

u = t u
= t q
U1 = U2 = U3 = Uf : Efektif Faz Gerilimi
U12 = U23 = U31 = Uh : Efektif Hat (Fazlararas) Gerilimi

Uh = 2 U f . sin Uh = 3 U f 3 Fazl Sistemde

q
f =

2 Uf . sin t

h =

2 Uh . sin t

62

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Komtasyonun oluabilmesi
iin,
uk= u21 = u2 u1 > 0 olmaldr.
O halde komtasyon
0- aralnda mmkndr.
di
uk= 2 Lk k
dt
di
2 Uk sint = 2 .Lk . k
dt
2 .U k
dik =
sin t.dt
2.L k
Uk
cos t + C
ik = - 2
2..L k
ik = - 2 .Ik.cost + C
ik(0) = - 2 .Ik + C = 0
C = 2 .Ik
ik = 2 Ik (1- cost) bulunur.
Uk
Ik =
2.L k
U k = U h = 3U f fazda

Burada Ik, kararl rejimde fazlararas ksa devre akmnn efektif deeridir. Bu devrede byle bir akm
gemez, nk ksa devre T1 snene kadar yani ok ksa srer. Elemanlardan geen akm hi Idyi
amaz.
Herhangi Bir Annda Komtasyon Sresinin Hesab

Max. Tetikleme Asnn Hesab

ik (+u) - ik ( ) = Id

iK ( - ) - iK ( - ) = Id

Id : yk akm

I
= arccos cos d
2 I k

= . tq

I
u = arccos cos d -
2I k

tu =

max=-

63

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Bir Elemann Maruz Kald Akm ve Gerilimin Hesab

UDRM , URRM > Uhm

> 2 Uh

ITAV =

1
Id
q

ITEF =

1
Id
q

>

2 .2 Uf . Sin

>

6 UF 3 fazda

> 2 2 UF 2 fazda

Gerilim Dmleri
Omik Gerilim Dm
Dr = s Rk Id

s : Yol Says
Rk : Bir Faz Kolu Direnci

Elemanlarn Gerilim Dm
DT = s UT

UT : Bir tristr ya da diyodun iletim gerilim dm

Endktif Gerilim Dm
Komtasyon olaynn sebep olduu gerilim dmdr.
Bir alan kayb :
tu

1AK =

0
tu

1AK =

uk
di
dt , uk = 2.Lk. k
2
dt

Lk dik

Id

= Lk. di k
0

1AK = Lk. Id
Tam dalga dorultucuda ve bir s deki alan kayb :
Dx = s . f . q . LK . Id bulunur.
Toplam Gerilim Dm
= Dr + DT + Dx

64

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Sonu Gerilim Bantlar ve Dntrc k Karakteristii

Gerilim Bants Sonular:
q

2 .U.Sin
q

Udi = Udi . Cos

Ud = Udi - U
Ud = Udi - U
Udi = s .

( = 0 ve Id=0)
( 0 ve Id=0)
( 0 ve Id0)
( 0 ve Id0)

k veya Yk Karakteristii:

KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1
Yanda baz deerleri verilen 3 fazl tam dalga bir
dorultucuda, yk geriliminin 55 V olabilmesi iin
as ka dereceye ayarlanmaldr ?

U = 110 V
f =50 Hz
q=3
Id = 10 A

Rk = 0,5
Lk = 5 mH
UT = 1,5 V
tq = 120 s

zm :
Udi = s .

2 .U. sin = 2 .
2 .110. sin = 257,3 V

q
3

Udi = Ud +

Udi = 55 +28 = 83 V

Udi = Udi . cos

83 = 257,3 . cos

65

cos = 0,322 = 71,80

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 2
lgili baz etiket deerleri verilen tek fazl tam dalga kontrollu bir dorultucu
ile 100 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.

U=220 V
f=50 Hz
Id=100 A
Rk=100 m
Lk=1 mH
UT=2 V
tq=300 s

a) = 0 iken, yk gerilimi ka V olur?

b) Yk geriliminin 110 V olabilmesi iin, as ka dereceye
ayarlanmaldr?
c) = 90 iken, komtasyon ka s srer?
d) as en fazla ka derece yaplabilir?
zm :
Dnm
Tek Fazl Sistem
ki Fazl Sistem

q
1
2

a) =0 iken, Ud=?
q

U di = s
2 U sin
q

2 110 sin
=2
2

U di 198 V
Ud = Udi-U
= 198 24
Ud = 174 V

s
2
2

U
220
110

IK 700 A

Rk
100 m
50 m

Lk
1m
500

b) Ud = 110 V iin =?
Udi = Ud + U = 110 + 24
Udi = 134 V

DT = s.UT = 2.2 = 4 V
Dr = s.Rk.Id = 3.50.10-3.100 = 10 V
Dx = s.f.q.Lk.Id
= 2.50.2.500.10-6.100
= 10 V

Udi = Udi.cos
134=198.cos
47,4

U = DT+Dr+Dx = 4 + 10 + 10
U = 24 V

c) =90 iken, tu = ?
Uk
2.U. sin( / q)
Ik =
=
2 L k
2.2.f .L k
=

I
100
100

d) max = ?
= .tq = 2.180.50.300.10-6 = 5.4

2.110. sin( / 2)
2.2.50.500.10 6

arccos

cos

Id
u = arccos cos

2 I K

100

!
= arccos cos 90 !
90
2 700

u = 5,7976
u
5,7976
tu = =
= 322 s
2.180.50

arccos

cos(

I
-

, 4

100
)

700

= 26,55
max = - = 180 26,55 = 153,45 bulunur.

66

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

Problem 3
lgili baz deerleri verilen fazl yarm dalga kontrollu bir dorultucu ile
150 Alik bir DC motor kontrol edilmektedir.
a) = 30 iken, yk gerilimi ka V olur?
b) = 60 iken, komtasyon ka s srer?
c) Bir tristrden geen akmn ortalama ve efektif deerleri ne olur ?

U=220 V
f=50 Hz
Id=150 A
Rk=100 m
Lk=1 mH
UT=2 V
tq=200 s

zm :
a)

=30 iken, Ud =?
q

U di = s
2 U sin
q

2 220 sin
=1
3

U di 257,3 V
Udi = Udi.cos
= 257,3 . cos 30
Udi 222,8 V

b) =60 iken, tu =?
I

Dr = s.Rk.Id = 1.100.10-3.150
= 15 V
Dx = s.f.q.Lk.Id
=1.50.3.1.10-3.150
= 22,5 V
U = DT+Dr+Dx = 2 + 15 + 22,5
U = 39,5 V
c) ITAV= ITEF=?

. U

. sin(

. 2

. 220

Ik 606,5 A

U d = U di U
= 222,8 39,5
U d = 183,3 V bulunur.

DT = s.UT = 1.2 = 2 V

. 2

. f

. L

. 50

. sin(

1.10

I
u = arccos cos d
2 I k

150
!
= arccos cos 60 !
60
2 606,5

u = 11,0273
u 11,0273
tu = =
= 612,6 s
2.180.50

I TAV =
I TEF =

67

1
1
I d = 150 = 50 A
q
3

1
1
Id =
150 86,6 A
q
3

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

8. DC-DC DNTRCLER / DC KIYICILAR

Temel DC Kyc Devresi

T : Anahtarlama Eleman
D : Serbest Gei Diyodu
LF : Filtre veya Enerji Aktarma Endktans
CF : Filtre Kondansatr

DC Kycnn Temel Dalga ekilleri

DC Kycnn Temel zellikleri

DC kyclar zorlamal komtasyonlu devrelerdir. ncelikle frekansa ve gce bal olarak BJT, IGBT
ve MOSFET; ok yksek glerde ise SCR kullanlr. Uygulama alanlar, DC motor kontrol,
akmlatr arj, anahtarlamal g kaynaklar, DC gerilim reglatrleri olarak sralanabilir. D diyodu,
k veya endktans akmnn devamn veya srekliliini salar. Bu diyodun kullanlmas zorunludur.
Aksi halde, akmn ani olarak kesilmesiyle, Lf endktansnda Ud1 kaynak gerilimini destekleyecek
ynde byk deerli bir emk oluur. Bu durumda, Ud1 + emk toplam gerilimi eleman veya yk tahrip
eder.
Frekans arttka, k akm ve gerilimindeki dalgalanmalar azalr. Dolaysyla, frekans ykseldike,
filtre elemanlar klr, devrenin boyutu ile fiyat der ve g younluu artar. alma frekans
dorudan kullanlan elemana baldr. Lf endktans, akm srekli ve sabit hale getirir veya akm
dzgnletirir. Buna akm dzeltme bobini de denir.

68

G ELEKTRON I

Ud2 =

PROF.DR.HACI BODUR

T1
T2
TP
fP

T1
Ud1
TP

T1
=
TP
Ud2 = . Ud1
1
fP =
TP
Tp=T1+T2

: Bal letim Oran

: letim Sresi
: Kesim Sresi
: Darbe Periyodu
: Darbe Frekans

DC Kycda Gerilim Kontrol Yntemleri

1. Darbe Genilik Modlasyonu (PWM)
Darbe frekans dolaysyla darbe peryodu sabit olmak zere, darbe geniliini deitirerek yaplan
kontrol yntemidir. En ok tercih edilen ve endstride en yaygn olarak kullanlan yntemdir.
T
Ud2 = 1 Ud1 = T1.fp.Ud1
TP
fp :sabit T1 , , Ud2
2. Frekans Modlasyonu (FM)
Darbe genilii sabit olmak zere, darbe frekansn dolaysyla darbe peryodunu deitirerek yaplan
kontrol yntemidir. Zorunlu hallerde kullanlr.
Ud2 = T1.fp.Ud1
T1 :sabit fp , , Ud2
3. Darbe Genilik ve Frekans Modlasyonu (PWM ve FM)
Hem darbe geniliini hem de darbe frekansn deitirerek yaplan kontrol yntemidir. zellikle motor
kontrolunda geici rejimlerde zorunlu olarak kullanlr. Tercih edilmez.

69

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

KONU LE LGL ZLM PROBLEMLER

Problem 1
Giri gerilimi 250 V ve darbe frekans 10 kHz olan bir DC kyc ile 50 Alik bir DC motor kontrol
edilmektedir.
a) =4/5 iken, yk gerilimi ile kyc ve serbest gei diyodunun iletim srelerini hesaplaynz.
b) Yk geriliminin 100 V olabilmesi iin, hangi deere ayarlanmaldr? Bu durumda, serbest gei
diyodu akmnn ortalama ve efektif deerlerini bulunuz.
NOT: Devre kayplarn ihmal ediniz ve yk akmnn sabit kaldn kabul ediniz.
zm :
a) =4/5 iken,
Ud2= .Ud1
= 4/5.250
Ud2 = 200 V

1
1
=
f p 10.10 3
Tp= 100 s

Tp=

T1 = .Tp
= 4/5 . 100
T1 = 80 s

b) Ud2= 100 V
Ud2= .Ud1
100 = .250
= 2/5 (1-) = 3/5
IDAV=3/5. Id =3/5. 50
= 30 A
I DEF = 3 / 5 I d = 3 / 5 .50
= 38,73 A

70

T2 = Tp - T1
= 100 - 80
T2 = 20 s

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

9. DC-AC DNTRCLER / NVERTERLER

Tek Fazl Temel nverter Devresi

S1 , S2 , S3 , S4 : Yar letken alterler

Tek Fazl nverterin Temel Dalga ekilleri

Tek Fazl nverterin Temel

zellikleri
nverterler, zorlamal komtasyonlu
devrelerdir. Eleman seimi DC
kyclardaki gibidir. AC motor
kontrolu, kesintisiz g kaynaklar,
endksiyonla stma sistemleri, yksek
gerilim DC tama ve AC gerilim
reglatrleri
gibi
uygulamalarda
kullanlmaktadr.
Tek fazl bir inverterde, karlkl 2 anahtar grubu (S1+S2) ile (S3+S4)n ardk ve eit aralklarla
iletimde tutulmasyla, kare veya dikdrtgen dalga eklinde bir Alternatif Gerilim elde edilir. Bu
invertere Kare Dalga nverter de denilir.
Burada, enerji ak, tristrler iletimde iken DC kaynaktan AC yke doru, ve diyotlar iletimde iken AC
ykten DC kaynaa dorudur. Diyotlar, temel olarak ykte biriken enerjiyi kaynaa geri verme grevini
yaparlar. Yk akmnn reaktif bileeni arttka diyottan geen akm da artar. Omik yklerde teorik
olarak diyotlara gerek kalmaz, fakat uygulamada emniyet asndan diyotlar yine balanr. Saf endktif
yklerde, tristr ve diyotlardan geen akmlar birbirine eittir. Yani tristrler zerinden yke gelen
enerji hi harcanmadan diyotlar vastasyla kaynaa geri verilir. Ykn gerilim ve akm arasndaki faz
fark arttka, diyotlarn akm artar.
nverter uygulamalarnda Darbe Genilik Modlasyonu (PWM) yaygn olarak kullanlmaktadr.
nverterlerde PWM metodu ile hem gerilimin hem de frekansn kontrol salanmaktadr. Ayn
zamanda, uygun darbe genilikleri seilerek harmonik eleminasyonu da yaplabilmektedir.

71

G ELEKTRON I

PROF.DR.HACI BODUR

G ELEKTRON I LE LGL TEORK SORULAR

1. Temel dntrclerin genel grev ve zellikleri ile balca uygulama alanlarn sralaynz.
2. Zener diyodunun ne amala ve nasl kullanldn, u-i karakteristii ve basit bir devre zerinde
ksaca aklaynz.
3. SCRde kendiliinden iletim geme sebeplerini ve Sicim Olayn aklaynz.
4. BJTde ar doyumun ne olduunu ve nasl nlendiini, iletim karakteristii ve basit bir srme
devresi zerinde aklaynz.
5. GTO, MCT ve IGBT elemanlar hakknda bildiklerinizi aklaynz.
6. BJT, MOSFET, GTO ve IGBT elemanlarn, 5 farkl adan karlatrnz ya da iyiden ktye
doru sralaynz.
7. Yar iletken elemanlara paralel olarak balanan R-C elemannn grev ve fonksiyonlarn
aklaynz.
8. Tetikleme veya srme sinyallerinin niin ve nasl izole edildiini aklaynz.
9. Opto balayclarn ne amala ve hangi elemanlarla kullanldn, basit bir devre zerinde izah
ediniz. Bu elemanlar hakknda bildiklerinizi anlatnz.
10. AC kyclarn prensip devresini gerekletirerek, omik bir yk ve =60 iin, kyc ve yk
gerilimlerinin deiimlerini altalta iziniz. Devrenin almasn ksaca izah ediniz.
11. Ters paralel bal 2 tristr ve bir UJT kullanarak, bir AC kyc devresini gerekletiriniz. Omik bir
yk ve =120 iin, kyc, yk ve kondansatr gerilimlerinin deiimlerini altalta izerek devrenin
almasn ksaca anlatnz.
12. Sfr Gerilim alteri ve Dalga Paketleri Metodu ile G Kontrolu hakknda bildiklerinizi
zetleyiniz.
13. Dorultucularn bir snflandrmasn yaparak, kontrolsuz, yar kontrollu ve tam kontrollu
dorultucular ksaca karlatrnz.
14. ki fazl yarm dalga kontrollu bir dorultucunun devresini gerekletiriniz. Sabit kabul edilen yk
akm ve =60 iin, ideal k gerilimi ile T1 tristrnn akm ve gerilim deiimlerini altalta
iziniz.
15. DC kyclarn prensip devresini gerekletiriniz. Sabit kabul edilen yk akm ve =3/5 iin, ideal
k gerilimi ile kyc ve serbest gei diyodu akmlarnn deiimlerini altalta iziniz.
16.

nverterlerin prensip devresini gerekletiriniz. Omik-endktif bir yk iin, k gerilimi ve

akmnn deiimlerini altalta iziniz. Akm deiimi zerinde elemanlarn iletim aralklarn
gstererek, devrenin almasn ksaca aklaynz.

72