GUBLJENJE KULTURNOG IDENTITETA SA GLOBALNIM

INTEGRACIJAMA
Jovana Pui, Vaso Jegdi, 2010.

Rezime: U radu je obraeno pitanje gubljenja ili opstajanja kulturnog identiteta u

globalnim integracijama, posebno u nastupajuoj evropskoj integraciji. Razmatra se
pitanje koliko se najrazvijenije zemlje Evrope zalau za optu evropsku integraciju
(globalizaciju) da bi se uspjenije oduprle amerikanizaciji. Kolika je opasnost gubljenja
kulturnog identiteta malih, nerazvijenih zemalja, poput Srbije i Crne Gore, asimilacionim
procesom od strane razvijenijih i monijih.
Ako evropski (globalni) integracioni proces, pored objedinjavanja ekonomskih i
politikih sfera, ujedno podrazumjeva i zatitu evropske kulture od amerikog kulturnog
imperijalizma, posebno od difuzije masovne i potroake kulture, onda taj proces u
ovom dijelu ima svoje opravdanje. Proces ak ima opravdanje u pogledu mogunosti
otrenjenja amerike savremene civilizacije u smislu reafirmacije u samoj vrijednosti
evropske kulture, inae kolijevci amerike kulture.
Kljune rijei: kulturni identitet, globalizacija, integracija, akulturacija

POJAM KULTURNOG IDENTITETA

Pojam kulturnog identiteta nije opozicionalan pojmu kulturne raznovrsnosti, ali
ipak jeste neto to izraava posebnost, specifinost i time razliku od drugog (jedan
identitet naspram drugog identiteta). Svaki identitet sadri razlikovnost i to ne samo
prema spolja nego i unutar samog sebe. Pod pojmom identitet (latinski identitas od idem)
podrazumjeva se istovjetnost, po emu je neko bie, svojstvo, jednako samom sebi.
Prema tome, koliko god kulturni identitet u sebi sadri neke razliite stvari, opet je
poseban u odnosu na neke druge identitete. Svaki pripadnik odreenog, zajednikog,
1

kolektivnog identiteta gradi svoju linost (ja) u odnosu na ono to je zajedniko (mi).
Identitet je takoe, koliko god odrivo trajan, opet podloan promjenama, posebno u
savremenom svijetu.
Kultura se ne moe definisati kao dato (muzejsko) stanje, nego samo kao
sposobnost za stvaralake promjene, pri emu svakako da i ove promjene moraju da se
dre na vjerovatnoj granici identiteta, odnosno moraju izvirati iz zajednike osnove
konfiguracije ili generativne matrice. Kultura je identitet u promjeni, ili obrnuto. Kultura
je stalno djelujui kreativitet.
Kulturni identitet je samosvjest pripadnika jedne grupe koja istorijski nastaje i
razvija se u zavisnosti od kriterijuma koji ta grupa uspostavlja u odnosima sa drugim
drutvenim grupama (B. Stojkovi, 1993).
Kulturni identitet ukljuuje: svijest o vlastitoj kulturi i istoriji, uvaavanje
tradicije drutva i etnosa kojima se pripada, prepoznavanje i vrednovanje sopstvenih
tvorevina i postignua, kao to su jezik, obiaji, vjerovanje, nain ivota, iz ega posebno
proizilazi odnos prema novinama, razvojnim promjenama unutar svoje kulture, kao i
odnos prema drugim kulturama na spoljanjem planu.
Naziv kultura ima brojne sastavnice. Da bi se zakljuilo na ta se osjeaj
evropskog identiteta nee odnositi, nuno je razlikovati kulturne elemente po kojima se
Evropljani razlikuju i koji e ih dijeliti u budunosti. Obiljeje Evrope je kulturna i
tradicionalna raznovrsnost. Stoga je diskutabilno hoe li integracija Evrope imati za cilj
izjednaavanje ovih razlika. Integracija e uglavnom biti najvaniji element u ujedinjenju
evropskih zemalja. No u nekim sluajevima nove e se funkcije vjerovatno pripisati
razlikama. Svaka kultura se, naime u cjelosti treba shvatiti kao komunikacija kroz prostor
(aktuelna kulturna svakidanjica) i kroz vrijeme (istorija, kulturna tradicija). Tu se
zapravo radi o akulturaciji. Akulturacija je, bez sumnje, jedan od najvanijih dinamikih
procesa u kulturi, a uz nju se, istovremeno ili naknadno, deava i niz drugih kulturnih
procesa: kulturna difuzija, asimilacija, izolacija, adaptacija, kulturna selekcija (izbor),
kulturna prerada (reinterpretacija), kulturna rezistencija (otpor), te odbijanje kulturnih
uticaja.
Takoe, treba upamtiti da integracija i globalizacija, ba kao svi drutveni procesi,
pobuuju otpor nekih naroda i frakcija, to pridonosi produbljivanju razlika. U Istonoj
2

Evropi, slom starih struktura real-socijalizma temelj je drutvenih sukoba. To vodi

oivljavanju etnikih elemenata i nacionalistikih stanovita. ak se i u Zapadnoj Evropi
mogu primijetiti odreene decentralizirajue tendencije izmeu grupa koje su nekada bile
bliske (npr., u vajcarskoj ili Belgiji). Te se tendencije izraavaju u obliku nevoljnosti
sluenja jezikom svojih susjeda.

VRSTE KULTURNOG IDENTITETA

Kulturni identitet je tako struktuiran da moemo govoriti o individualnom, pa
grupnom, drutvenom ili nacionalnom, sve do najglobalnijeg kao transdravnog, pa ak i
kontinentalnog identiteta. Kada je rije o globalnom identitetu, onda moemo govoriti o
evropskom i jo ire zapadnjakom ili vesternizacijskom identitetu. Tako npr. evropski
kulturni identitet razlikuje se od azijskog, amerikog ili afrikog, iako u sebi sadri svu
razliitost posebnih identiteta.
U evropskoj kulturi nisu znaajne samo vladajue ideje (hrianstvo, humanizam,
um i nauka), nego te ideje zajedno sa njihovim suprotnostima. U ivotu i nastajanju
evropske kulture znaajan je susret koji oploava raznovrsnost, antagonizme, takmienja,
dopunjavanja, jednom rijeju - njena dijalogika. Dijalogika je u sreditu evropskog
kulturnog identiteta.
Jan Such razlikuje etiri vrste integracije: regionalnu, nacionalnu, evropsku i
svjetsku.
1. Regionalna - (koja obuhvata lokalne regije, kao i evroregije). Koordinacija ekonomije i
(moda) kulture unutar odreene regije (ili evroregije) odvija se na ovom nivou;
2. Nacionalna - (najee ukljuuje drave nacionalnog karaktera) na kojoj se integriu
ekonomija i kultura odreene nacije (ili vienacionalne drave);
3. Evropska - kakvu predstavlja Evropska unija,
4. Svjetska ili drugim rijeima globalni nivo (u punom smislu rijei globalna).
Dosad su najvii nivo postigle nacionalna i regionalna integracija (no nisu
obuhvaene sve evroregije), dok se evropska i svjetska integracija mogu posmatrati
jedino programski, a ne injenino. Osim toga, ne predstavljaju sve vrste integracije
problem identiteta. Problem identiteta javlja se na nacionalnom i evropskom nivou.
3

NACIONALNI I EVROPSKI IDENTITET

Nacionalni identiteti su predmet stalnih promjena, naroito u Evropi gdje
dominiraju procesi integracije i globalizacije. Danas se novi identiteti evropskih drava
raaju iz vertikalnog sukobljavanja (s identitetom viega reda), a ne vie iz
horizontalnih odnosa s drugim nacijama. Kultura je vrlo bitna za razvoj zajednikog
evropskog identiteta. Novi evropski identitet nee odvojiti Evropu od ostatka svijeta.
Evropska je integracija zapravo tek jedan korak do globalne integracije, a evropski se
identitet kree prema postizanju etvrte vrste identiteta. Nacionalni identitet nastao je
tokom razvoja nacionalnosti, a kasnije i nacije, odnosno tokom procesa dugog istorijskog
razvoja zajednica (najee vierasnih) koje su esto boravile na zajednikoj teritoriji,
govorile istim jezikom i sainjavale zajedniku kulturu. Identiteti nacija uspostavljeni su
naspram identiteta drugih, najee susjednih nacija, a odigrali su vanu ulogu u istoriji
nastajuih nacija. Tako se, na primjer, identitet Poljaka iskristalizovao kao rezultat
osjeaja nepripadnosti Njemcima i Rusima koji su bili dva najvanija (potencijalna i
stvarna) neprijatelja, a kasnije i osvajaa. to se tie identiteta Njemaca, osim uticaja
susjednih zemalja, u njihovom je oblikovanju silan uticaj izvrio odnos s Rusijom, zbog
uloge koju je Rusija odigrala u evropskoj, a posebno njemakoj istoriji. Trenutno su
nacionalni identiteti (koji nikad nisu bili nepromjenljivi) predmet stalnih promjena. U
Evropi, procesi integracije i globalizacije zahtijevaju novu orijentaciju, kad su posrijedi
nacija i drava. Novi identiteti evropskih drava raaju se ne iz horizontalnog odnosa s
identitetima drugih nacija, nego iz vertikalnog sukobljavanja s identitetom vieg reda
(tj. sveevropskog).
Nema sumnje da osim oitog problema identifikacije sadraja evropskog
identiteta postoji i problem prepoznavanja novih (mijenjajuih) identiteta naroda koji ine
Evropsku uniju ili joj ele pristupiti. Jasno je da integracija Evrope ne znai likvidaciju
nacija ili drava. Mada neke funkcije drava ili postaju zastarjele, ili ograniene (drugim
rijeima, preuzimaju ih globalne ekonomske korporacije ili organizacije nadnacionalnog
karaktera), svejedno je drava i dalje nosilac brojnih funkcija (a tako e biti i ubudue).
Razvoj evropskog identiteta ne bi bio mogu bez velikih promjena u nacionalnoj svijesti
Evropljana. U ovome je dolo do odreenog osiromaenja. Tako bi se moglo tvrditi da
nacionalni identitet gubi vanost, to se uglavnom odnosi na elemente svijesti u vezi s
4

autonomijom i suverenitetom drave-nacije. Postoji uvjerenje da premda drava-nacija

dobrovoljno prebacuje neke svoje funkcije i ovlaenja na institucije Unije ili druge
nadnacionalne institucije, ona ne prestaje biti (potpuno) suverena drava, ve se samo
odrie odreenoh izvrnih ovlaenja koja pripadaju suverenim dravama. Bilo bi
drugaije kad drave ne bi ustupale svoja ovlaenja i funkcije raznim institucijama, ve
organizaciji koja bi poprimila oblik nadnacije. ak i kad odreene institucije preuzimaju
funkcije drave, uloga drave je u velikoj mjeri ograniena, a njezina autonomija prilino
smanjena.
Naravno, djelimini gubitak autonomije nacionalne drave teko je prihvatljiv, s
obzirom na tradicije evropskih nacija, esto nacionalistiki obojenih. No, ekonomski
faktori objanjavaju takvo djelimino rtvovanje autonomije. Pa ipak, ekonomska
racionalnost ne bi trebala biti najvia vrijednost prema kojoj se ljudi upravljaju. No ona je
ipak vanija u poreenju sa politikim neusklaenostima meu ljudima (nacijama i
dravama). Ekonomska racionalnost sad prelazi granice nacija i drava. S jedne strane, ta
je racionalnost na evropskom nivou, a s druge ona obuhvata ekonomske sisteme gotovo
cijelog svijeta i postaje racionalnost na globalnom nivou. Ekonomska su pitanja sad
vanija od politike. To je srena podudarnost, jer se zna da politika dijeli, a ekonomija
ujedinjuje. U ovom kontekstu je oito da bi bez integracijske funkcije ekonomije,
Evropa (ukljuujui i zapadnu) jo bila vojno i politiki podijeljena. Budui preokreti u
nacionalnoj svijesti evropskih naroda sigurno e biti u vrstoj korelaciji s procesima koji
oblikuju evropsku svijest.
ak i danas se moe predvidjeti koje e sfere drutvenog ivota biti obuhvaene
evropskim identitetom, a koje to nikad nee biti. Evropska kultura (kao i civilizacija)
postoji ve dugo. Stoga nije sporno da evropski identitet ukljuuje i kulturni. Moglo bi se
ak i rei da ovaj poslednji predstavlja kimu evropskog identiteta. Pozitivno je da
evropski identitet obuhvata ekonomsku sferu, koja je pokretaka sila evropske (i svjetske)
integracije i globalizacije. Ekonomska integracija (ako je dovoljno napredovala) iziskuje i
politiku i vojnu integraciju. Stoga se ini da etiri sfere odreuju sastavnice evropskog
identiteta: ekonomska, kulturna, politika i vojna. Tri posljednje sfere (izostavljajui
ekonomsku) ukazuju na mnoge probleme koji e se najvjerovatnije pojaviti poslije
ujedinjenja itave Evrope (ukljuujui sve postsovjetske drave Evrope). Ekonomsko
5

ujedinjenje s postsovjetskim dravama samo je pitanje vremena, dok kulturno, politiko i

vojno ujedinjavanje s nekim od tih zemalja (naroito Rusijom) prelazi granice
imaginacije Evropljana.
Uticaj politike i vojne integracije na jaanje osjeaja evropskog identiteta vodi
jaem osjeaju sigurnosti (kao i veoj sigurnosti) evropskih stanovnika. Ono to bi moglo
pobuditi sumnje jeste injenica da se evropska kultura (a i civilizacija) proglaava evroamerikom kulturom. No ne bi se smijelo unaprijed zarei da evropski identitet moe biti
unekoliko slian ili sjevernoamerikom ili nekomu drugom identitetu.
Na ovom podruju, nacionalna racionalnost proiruje se na racionalnost na
kontinentalnom nivou.

KULTURNI IDENTITET U PROMJENI

Balkan je kolijevka i nekad je predstavljao vrh evropske kulture. On se danas,
ipak, po svom kulturnom identitetu razlikuje i izdvaja iz evropskog identiteta. Balkan je
tokom istorije percipiran kao most izmeu Istoka i Zapada. Diskurs o Balkanu
istovremeno je diskurs o istom i razliitom, smatra Ketrin Fleming (2001). Istovremena
udaljenost od Evrope, ali i bliskost, stvara utisak unutranjeg stranca, neku vrstu
intimnog otuenja (Jovanovi, 2008). Njegov multietniki i multikonfesionalni karakter,
koji se iskazuje kroz oseaj pomeanosti, nedovrenosti, dvosmislenosti, amorfnosti i
rasne hibridizacije (ivkovi, 2001), predstavlja poseban izazov za turistike poslenike
kod promovisanja i prezentacije njegove kulturne batine u turizmu.
Evropa je sinonim za napredak, red, blagostanje, radikalne ideje, dakle ideal kao
vremenska kategorija.
Kulturom ljudsko stvaranje dobija prominentnost, kako u ovjekovom
individualnom stvaralakom ispoljavanju i ispunjavanju, tako i u doivljavanju
stvaralatva drugih. Masovna kultura je jedna od onih oblika ispoljavanja civilizacije koji
zaobilazi istinsku kulturu, pa i onda kada se izvjesni masovni izazovi koriste u
propagandi vrijednih dijela kulture.
Komuniciranje se kroz istoriju obavljalo raznim komunikacionim kanalima i
procesima, kao to su trgovina, saobraaj, velike migracije naroda, folklor, a veoma esto
6

i ratni sukobi. Putem njih dogaale su se brojne i korenite akulturacione promene. Svaka
vrsta optenja i razmjene podrazumjevala je prenos informacija i difuziju kulturnih
elemenata, kao to su ideologije, ideje, izumi i inovacije. Primarni komunikacioni
posrednik, a ujedno najbolji do danas je jezik. Nauno-tehnoloka revolucija, kao
civilizacijski izum, isturila je u prvi plan tehnologiju kao novu ideologiju, tj. mono
sredstvo vladanja ljudima, ime spontanost i autonomnost kulture sve vie vraa u davnu
prolost. A to namee gubljenje kulturnog identiteta. Usaglaenom modelu kulturne
politike u drutvu, suprostavljaju se novi projekti kulture kroz razne potkulturne,
kontrakulturne pojave i alternativne pokrete. Isprecizirana kompjuterizacija, internet
umreavanje, ohlaena mobil-telefonska ekspres komunikacija, oslobaaju ovjeka od
napora miljenja, runog raunanja, neposrednog druenja i sl. ovjek sa radou lijenog
duha to esto prima kao veliku olakicu i darodavnu uslugu, ne uoavajui i drugu stranu
medalje drutvenu upotrebu njega samog. Tehnizovana i racionalizovana svijest namee
u drutvu model obrazovanja sa iskljuivim efektima koristi. Civilizacija, sa mnogim
svojim rezultatima konformira i postvaruje ovjeka, i to sve vie ukoliko pretvara
moguu stvaralaku praksu u rutinski jednodimenzionalni rad (Boovi, 1991).
U dananje vrijeme se kulturni identitet nalazi pod pritiskom tendencija suprotnih
smjerova, jednog spoljanjeg kosmopolitanskog karaktera i drugog iznutra proizvedenog,
gdje se u okviru etniko-kulturnog konteksta javlja, po svaku cijenu, posebna
iskljuivost. Dakle, na djelu je gubljenje jednog otvorenog kulturnog identiteta koji se
oslobodjeno razvija i stupa u kontakte, dodire, uzajamno dejstvo, sa drugim slinim ili
razliitim kulturama. Taj spoljanji faktor potie od strane monih industrijskih sila,
posebno od SAD-a, koji tee da neposredno ili posredno ekspanzijom masovne i
potroake kulture unificiraju vrijednosti ne samo unutar svojih kultura nego uopte
haraju svjestskom scenom.
Kulturna raznovrsnost je oduvjek bila odlika mnogih drutava. Kulturni identitet
podrazumjeva svoje utemeljenje u odreenom sistemu vrijednosti na koji se naslanja
proces kulturnog razvoja i ujedno stie samosvjest pripadnika tog identiteta u smislu
samorazumjevanja svoje kulture i u njoj sopstvenog samopotvrdjivanja. Iz tako
oformljenog identiteta svaka zajednica uspostavlja odnose sa drugim zajednicama sa
drugaijim identitetom.
7

Koliko god razne kulture nastoje da sauvaju svoj integritet i identitet i time odre
svoju autonomnost i autentinost, opet akulturacionim procesima, spontano i
organizovano, one stupaju u odreene dodire, interakcije. Time one prenose svoje
vrijednosti drugim kulturama kao to isto tako prihvataju ili preuzimaju vrijednosti od tih
drugih kultura. Drugo je pitanje koliko su kulture u meusobnim interferencijama
spremna da se meusobno integriu. Ovo pogotovo ako integracijom gube od svoje
samobitnosti, i to obavezno vie nego one druge kulture sa kojima se integriu.
Posledice akulturacije za potisnutu kulturu mogu biti vrlo bolne, naroito ako je
rije o dodiru pripadnika dvije bitno razliite kultura. Tada govorimo o tzv. kulturnom
oku. Kale navodi primjer upada Evropljana u Ameriku kada se stanovnitvo u carstvu
Inka smanjilo za vie od 90%, a u srednjoj Americi za oko 70%. Pri tom je veina
stanovnika stradala od kulturnog oka, a manjina od samih ratova. Kulturni ok se
najee manifestuje kroz nerad, samoubistva, te odavanje alkoholu, drogama i
prostituciji. U sluaju migracija i ratnih strahota, akulturacija moe dovesti do znaajnih
tegoba psihijatrijske prirode kod ljudi, kao to su povuenost, agresivnost i
karakteropatija.
Moemo se zapitati kako to da mone sile zapadnog svijeta na svojim prostorima
tako jednostavno difuzno nameu masovnu kulturu i potroaki stil ivota i time gue
svoju elitnu i ozbiljnu kulturu, a da to ne ine na tuim prostorima nerazvijenog istonog
svijeta? Zapad dominira svijetom bez obzira na to to je vlast vladara opala. Ipak, ona na
odreeni nain postaje jo jaa u odnosu na raniju vlast, naroito na kulturnom planu. U
globalizovanom svijetu jasno postoji pretnja originalnim kulturama. Jedina mogunost
koja nije na raspolaganju jeste zaustavljanje globalizacije trgovine i ekonomije, poto se
silama ekonomske promjene i podjele rada teko moe oduprijeti u svijetu konkurencije
kome energiju daju masivna tehnoloka evolucija koja prua modernoj tehnologiji
ekonomsko konkurentnu otricu.
Veoma je bitno za zemlje jugoistoka Evrope da u integracionom susretu sa
zapadnom

Evropom

usvoje

jedan

selektivno-vrijednosni

princip

koji

bi

se

operacionalizovao kao regulativno-kontrolni kriterijum u smislu prihvatanja istinskih

vrijednosti zapadno-evropske kulture. To bi bio obostrani vrijednosni dobitak, kako
zemljama jo uvijek evropske periferije, tako i zemljama razvijene Evrope. Vrijeme je da
8

se Evropa vrati Evropi sa afirmacijom svih njenih kulturnih specifinosti, kulturnih

identiteta, pa i zajednikog (evropskog) identiteta. Time e se svojom kulturom na
najbolji nain oduprijeti najezdi amerikanizacije koja je naroito intezivna od druge
polovine 20-og vijeka. To opet ne znai otcepljenje od Amerike kao da u njoj ne stanuje
Evropa, ali ipak znai vraanje Evrope samoj sebi.

RAZLIKOVNI ELEMENTI EVROPSKE KULTURE

Prvi i najvaniji razlikovni element je religija. Ovo je ambivalentan inilac.
Prosjeni Evropljanin je hrianin, to znai da hrianske vrijednosti predstavljaju
najvaniju dimenziju hrianske filozofije i mogu se smatrati bitnom sastavnicom
evropskog identiteta. Iz ovog razloga, evropska civilizacija se smatra hrianskom. S
druge strane, podjela hrianske Evrope u tri jasno odijeljene vjeroispovijesti rimokatoliku, protestantsku i pravoslavnu, predstavlja snaan inilac dezintegracije. U
nekim djelovima Evrope brojni oruani sukobi vjerskog karaktera dokaz su religiozne
dezintegracije. Zatim su tu inovjerci (posebno judeistike i muslimanske vjere), lanovi
razliitih sekti te, na kraju, agnostici i nevjernici (ateisti).
Etika je druga vana sastavnica kulture koju treba pomenuti. Bliske veze s
religijom ukazuju na injenicu da se etika moe smatrati sastavnicom evropskog
identiteta, naroito kad se evropska etika posmatra u svjetlu humanizma i ljudskih prava.
Humanizam i liberalizam u vezi s ljudskim pravima mogu predstavljati i vane kulturne
elemente evropskog identiteta, a takoe su prisutni u identitetu stanovnika Sjeverne
Amerike.
Demokratija i ekonomski liberalizam (doktrina ekonomije slobodnog trita)
takoe su povezane koncepcije. No ove su sfere vezane uz politiku i ekonomiju, na
kojima bi se evropski identitet trebao temeljiti.
Vratimo se podruju kulture. Treba pomenuti da su nauka, knjievnost i
umjetnost, takoe vani inioci u integraciji ljudi i odigrae bitnu ulogu u procesu
oblikovanja evropskog identiteta.

Rasprava o evropskom identitetu ne moe izostaviti jedno vano podruje, a to je

jezik. U raznim evropskim zemljama 350 miliona ljudi govori dvadeset i jedan slubeni
jezik: tri kongresna jezika (engleski, francuski i njemaki) i dva polukongresna
(panski i ruski). Mada je engleski bez sumnje dominantan jezik, uvjerenje da e u
budunosti svi Evropljani govoriti jednim jezikom (npr. engleskim) je utopija. Jezika
(kao i kulturna) konkurencija, borba je za budui karakter evropskog identiteta, hoe li
imati engleski, francuski ili njemaki prizvuk. No Evropska Vavilonska kula stoji na
putu duhu evropskog identiteta.
Takoe, treba upamtiti da kulturna raznovrsnost i bogatstvo kulture i jezika
predstavljaju vanu vrijednost odreene nacije i iz tog razloga nije preporuljivo odrei ih
se. Velika je vjerovatnoa da e jedan od etnikih jezika (npr. engleski) uivati rang
jedinog kongresnog jezika, dok e ostali jezici funkcionisati kao sredstvo komunikacije
i omoguavati daljnji razvoj nacionalnih kultura.

MULTIKULTURNI IZAZOV: GLOBALIZACIJA I OUVANJE

IDENTITETA
Rije globalizacija koja, kao bauk novog doba, krui svijetom zainje se od
pedesetih godina XX vjeka da bi od osamdesetih sve vie dobijala na aktuelnosti. Kao
ideja, globalizacija ili ujedinjavanje oveanstva je mnogo starija i sree se u nekim
davnim radovima stranih i naih sociologa. Globalizacija ima i svoje terminoloke
alternative, poput onih: "globalni procesi", "globalni problemi", "globalni sistem",
"globalna odgovornost", "globalna saradnja". U nauci i publicistici ove sintagme
upotrebljavaju se umjesto termina "meunarodni".
Sa aspekta globalne meuzavisnosti, globalizacija predstavlja ujedinjavanje
oveanstva u svjetsko drutvo. Pod tim se podrazumjeva univerzalizacija ljudskih prava
i sloboda i zatita integriteta ovjeka. Globalizacija se, oito, odvija u svim
institucionalnim domenima drutva. Najznaajniji je svakako ekonomski nivo koji znai
povezivanje nacionalnih privreda u svijetsku privredu, preko svetskog trita. Ako se u
ovom sluaju radi o ostvarivanju ekonomskih procesa univerzalizacije svijeta onda,
socioloki gledano, savremeni drutveni procesi dobijaju sveobuhvatni, svijetski karakter
10

i odvijaju se mimo svih geografskih, nacionalnih, rasnih, religioznih i blokovskih

barijera. Karakter globalizacije odreuje se u odnosu na nain ujedinjavanja
oveanstva.
Otvoreni protivnici globalizacije potenciraju samo njene slabosti ne bi li je prikazali
apokaliptino, kao svijetsko zlo. Nije teko zapaziti da su antiglobalisti i svi protivnici
multikulturalizma i mondijalizma neprijatelji meunacionalne i interkulturalne saradnje i
koegzistencije ljudi svih rasa, vjera i nacionalnog porijekla. Meu njima su "lijevi" i
"desni" radikali, komunisti i faisti, anarhisti i dezintegralisti, separatisti, rasisti, ovinisti,
klerikalisti i ostali. Jednom rijeju: svi zaljubljenici skuenog prostora i zarobljenici
zatvorenog uma.
Istina je da globalizacija ne rui lokalne kulture nego ih samo oslobaa od
ideolokih stega nacionalizma. Propagiranje kulturnog identiteta od strane politiara nije
nita drugo do ugroavanje prava na izbor i slobodu.
Sa kulturolokog stanovitva vano je utvrditi da li globalizacija, kao proces
objedinjavanja pojedinih drutava u novo, tzv. svetsko drutvo, dovodi u pitanje
posebnost datog drutva. Da li vie razliitih kultura moe iveti pod krovom istoga
drutva?

Ovim

pitanjima

ulazi

se

problematiku

multikulturnog

drutva.

Multukulturalizam (kao ideja i praksa) nije homogena i jednovalentna pojava. U Americi

se

danas,

recimo,

vode

estoke

borbe

pluralistikog

sa

partikularistikim

multikulturalizmom. Dok se zagovornici prvog zalau za bogatiju zajedniku kulturu,

dotle drugi insistiraju da nikakva zajednika kultura nije mogua niti poeljna, to jest da
rasne i etnike manjine nikako ne treba da budu deo amerike kulture. Na dijelu je teza o
"eurocentrinosti" i bijeloj obojenosti amerike kulture. Partikulturalizam je zasnovan na
ideologiji etnike podvojenosti i na pokretu crnih nacionalista, a pluralisti istiu devizu:
"Amerika kultura pripada svima nama".
Iako se multikulturalizam temelji na jednakosti, priznanju razliitosti i toleranciji, razliiti
autori razliito shvataju emu multikulturalizam treba teiti. Dok jedni smatraju da je to
kulturni dijalog, drugi baziraju svoje promiljanje na ideji prava na kulturu, a neki opet
smatraju da je to izbjegavanje okrutnosti, potreba pojedinaca za priznanjem autentinih
identiteta, preduslov individualne autonomije, ili ideja tolerancije. Prihvatanjem nekog

11

oblika multikulturalnosti, drave osiguravaju stabilnost i razvoj drutva u cjelini, a na

osnovu jednakosti i tolerancije osiguravaju jednak tretman svih graana.
U poslednje vreme, politiki predstavnici tri vodee evropske nacije jasno su dali do
znanja da multikulturalizam vie nee biti osnovna doktrina evropskog kontintenta pri
rjeavanju imigracijskih pitanja. Princip multikulturalizma, koji kae da bismo svi
trebali da ivimo jedni pored drugih, potpuno je propao", izjavila je A. Merkel u svom
govoru u oktobru 2010. Pod maskom multikulturalizma smo ohrabrili razliite kulture
da ive odvojenim ivotima, nezavisno jedni od drugih i nezavisno od mainstreama.
Nismo uspjeli da stvorimo viziju drutva u kome oni osjeaju da bi trebalo da se
prilagode", rekao je Kameron u februaru 2011. Multikulturalizam je neuspjeh. Istina je
da smo u naim demokratskim drutvima previe brinuli o identitetu imigranata, a
zaboravili smo na identitet drave u kojoj oni ive", izjavio je Nikolas Sarkozi za
francusku televiziju. Bez obzira to su ovo trenutne reakcije politiara na aktuelne
probleme imigracije u EU, one svakako nee ostati bez odraza na koncept
mulikulturalizma u evropskom kontekstu, koji je ovim stavovima prilino uzdrman.

ZAKLJUAK
Osjeaj evropskog identiteta ne moe biti inilac koji e odvojiti Evropu od
ostatka svijeta. A to ne mogu biti ni ekonomska globalizacija svijeta ili brzi razvoj
globalnih informatikih sistema (meu kojima je Internet najglobalniji). ini se da
ekonomija i informatike nauke takoe doprinose razvoju etvrtog nivoa identiteta,
univerzalnom identitetu. U ovom kontekstu, evropska je integracija tek jedan korak do
globalne integracije, a evropski identitet blizu postizanja nivoa globalnog identiteta.
Ne moemo biti sigurni moe li globalni identitet sazrijeti bez dodira s drugim
civilizacijama.
Pokazujui da i Evropa prima snane uticaje amerike kulture, Moren izvlai
sledei zakljuak: "Amerika se evropeizira istim tempom kao to se Evropa
amerikanizira, i ini se da se razlika postepeno smanjuje". Ovaj zakljuak potvruje
12

naunu tezu da je akulturacija uzajaman, dvosmeran i reciproan proces u kome ni jedna

od kultura u akciji ne ostaje nepromenjena. Meutim, i ovom prilikom se pokazalo da
kulture nisu satkane od mekog voska kako bi zdravo za gotovo i nekritiki prihvatale sve
uticaje koji dolaze izvana.
Prvi i najvei izazov savremene Evrope predstavlja traganje za identitetom
evropske kulture. Ako bi se on precizno identifikovao, onda prelivanja amerike (i ma
koje druge) kulture ne bi bila pogubna po Evropu.
Strani kulturni uticaji na Balkanu vjekovima su prisutni budui da je ovaj prostor
bio poprite mnogih akulturacionih zbivanja. Tu je presudan bio sticaj mnogih istorijskih,
geografskih, politikih i kulturnih okolnosti. Kada je o Srbiji rije, ona je, kao kljuna
taka brojnih interesa, stajala na pravoj vetrometini kulturnih rafala sa svih strana.
Nekada, ali i danas. Uz nesumnjive prednosti Srbije da uvijek bude meu prvim
balkanskim dravama u dodiru sa modernim evropskim i svetskim kulturnim trendovima,
tu su i mnoge nedae koje je spreavaju da uvijek i na vrijeme bude "in". Po pravilu se
uvijek isprijei onaj uveni duh palanke, status ni sela ni grada, tvrdi bedem
tradicionalnog i konzervativnog. Iz te kulturne matrice proviri onaj raspolueni profil
"modernog Srbina". Srbiju oekuje neumitno i potpuno ukljuivanje u Evropu, a kako
evropska integracija u savremenoj epohi predstavlja i svetsku integraciju, to se moe rei
da je i Srbiju zapljusnuo talas globalizacije. Kao i drugdje, kada je rije o malim
zemljama, i ovdje su prisutni razni strahovi i otpori koji su uslovljeni ekonomskim, ali
nerijetko i politiko-ideolokim razlozima. Procesom globalizacije zapoinje, u stvari,
nova akulturacija koju odlikuju mirna demokratska proimanja kultura, multukulturalnost
i interkulturna saradnja. Male zemlje, poput Srbije, mogle bi demokratski voenom
kulturnom politikom da iskoriste sve prednosti koje donosi globalizacija, a da pri tom ne
izgube nita od onog to ih ini razliitim od drugih.
Jedno smo sigurni, otkrie vanzemaljske civilizacije bi pojaalo i ubrzalo proces
razvoja identiteta ljudi svih rasa i kultura koje ive na naoj planeti.

LITERATURA:
1. Benjemin, W. , Eseji., Beograd, 1974.
13

2. Boovi, R.R., Kultura potreba, Beograd, 1991.

3. Boilovi, N., Globalizacija kao nova akulturacija, Ni, 2000.
4. iovaki, P., Svijet u kojem zajedno ivimo, Filozofska ukrtenica, Niki, 2002.
5. Delanty, G., Odkrywanie Europy. Idea, tozsamo, rzeczywisto. Prev. R. Wlodek,
Varava-Krakov, 1999.
6. Fleming, K.E. (2001). Orijentalizam, Balkan i balkanska istoriografija. Filozofija i
drutvo, 2001(18), str. 11-32.
7. Golka, M., Cywilizacja. Europa. Globalizacja., Poznan, 1999.
8. Gwiazda, A., Wyzwania globalizacji zagrozenia dla polityki panstw narodowych,
Przeglad politologiczny, br. 34, 1998.
9. Halecki, O., Historia Europy jej granice i podzialy. Prev. J. M. Kloczowski, Lublin,
1994.
10. Jovanovi, D. (2008). Identitet na prodaju kreiranje nacionalnog identiteta za
potrebe turizma. Univerzitet u Utrehtu, fakultet za humanistike nauke, Holandija.
11. Morin, Kako misliti Evropu, Sarajevo, 1989.
12. Popovi, M., Jota, Beograd, 1981.
13. Sen, A., Ravoj kao sloboda, Beograd, 2002.
14. Stojkovi, B., Evropski kulturni identitet, Ni, 1993.
15. Toffler, A. & H., Woyna i antywoyna. Jak przetrwa na pragu XXI wieku. Prev. B. &
L. Budrecki, Varava, 1997.
16. Zorska, A., Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i w
gospodarce swiatowej, Varava, 1998.
17. ivkovic, M. (2001). Neto izmeu: simbolika geografija. Filozofija i drutvo,
XVIII, str. 73-112.

14