AK VE RADE

Rollo May

ngilizceden eviren: Yudit Nam er

okuyanlV us

okuyanlpus
Okuyan Us Yayn
Psikiyatri 29
ISBN: 978-975-6287-98-9
I. Bask: stanbul, ubat 2008
II. Bask: stanbul, Mays 2008
III. Bask: stanbul, ubat 2009
IV. Bask: stanbul, Eyll 2009
V. Bask: stanbul, Kasm 2010
Editr: Asl Uluahin
evirmen: Yudit Namer
Kapak tasarm: Ebru Demetgl
Grafik uygulama: Berna Kuleyin Tolga
Film, bask ve cilt: Duplicate Matbaa zmleri San. ve D Tie. Ltd. ti.
Maltepe Mah. Litros Yolu Sok. Fatih San. Sit. No: 12/102 Topkap,
Zeytinburnu, stanbul Tel: (0212) 674 39 80, Faks: (0212) 585 00 81
Orjinal Ad: Love and Will
Copyright 1969 by W.W. Norton & Company, Inc. All rights reserved.
Bu kitabn yayn haklan Okuyan Us'a aittir. Her hakk sakldr. Tantm iin yaplacak
ksa alntlar dnda yayncnn yazl zni olmakszn hibir yolla oaltlamaz.

Okuyan Us Yayn Eitim Danmanlk Tbbi Malzeme ve

Reklam Hizmetleri San. ve Tie. Ltd. ti
Fulya Mah. Mehmetik Cd. Eser Apt. A Blok No: 42 Fulya-ili-lstanbul
Tel: (0212) 272 20 85 - 86 Faks: (0212) 272 25 32

okuyanus@okuyanus.com.tr
www.okuyanus.com.tr

nsz
7
1- Giri: izoid Dnyamz
9
* Kahin olarak sorunlar................................................ 16
* Sanat ve nevrotik.................................................... 19
* Haberci olarak nevrotik...............................................24
* Kaytszln douu................................................... 28
BRNC BLM: AK
2- Seks ve Ak Paradosklar
41
* Cinsel yaban.................................................................43
* Teknikler yoluyla kurtulu.........................................49
* Yeni pritenlik............................................................ 51
* Freud ve pritenlik..................................................... 56
* Sorunlarn gdleri................................................... 61
* Sekse kar ayaklanma.............................................. 69
3- Erosun Seksle atmas
76
* Bastrlm erosun dn...........................................78
* Eros nedir?................................................................ 86
* Platonda e ro s ........................................................... 93
* Freud ve e ro s ............................................................ 98
* Erosun birlii: Bir vaka incelemesi.......................... 108
* Eros hastalanyor.................................................... 115
4 - Ak ve lm
121
* lmllk imas olarak a k ..................................... 122
* lm ve cinsellik sapants.......................................129
* Aktaki trajik anlam ................................................ 134
* Trajik ve ayrlk.........................................................137
* Gebelik nleyiciler ve tra jik .................................... 145
5- Ak ve Daimonik
150
* Daimonii tanmlamak........................................... 151
* Terime itirazlar........................................................ 159
* lkel psikoterapide daim on.......................................161
* Baz tarihsel aratrmalar .........................................165
* Ak ve daim onik....................................................... 179

6- Diyalog inde Daimonik

190
* Diyalog ve btnlem e.............................................192
* Daimoniin aam alar...............................................196
* Daimonik ve a d sz .................................................. 198
* Daimonik ve b ilg i.....................................................202
* Daimonii adlandrm a..............................................206
* Daimonii terapide adlandrma............................... 212

KNC BLM: RADE

7- rade Bunalmda
223
* Kiisel sorumluluun zayflamas......................... 224
* radedeki eliki..................................................... 228
* John vakas................................................................233
* Psikanalizde ira d e .................................................. 239
* Yanlsama -ve ira d e................................................ 242
8- Arzu ve rade
249
* rade gcnn l m ............................................ 252
* Freudun irade kart sistem i.................................255
* A rz u ....................................................................... 257
* Arzulayamama hastal........................................ 262
* Arzulama yetisinin yokluu .................................. 266
* William James ve ira d e........................................ 270
9- Amallk
276
* Amalln kkleri................................................ 278
* Psikanalizden rnekler............................................286
* Alglama ve am allk............................................. 292
* Beden ve kaslllk................................................. 295
* rade ve am allk.................................................. 299
10-Terapide Amallk
305
* Preston vakas........................................................ 307
* Trapide aam alar..................................................... 325
* Arzudan iradeye..................................................... 330
* Arzu ve iradeden karara..........................................332
* nsan zgrl..................................................... 333

ftooMoy

NC BLM: AK VE RADE
11-*Ak ve rade ilikisi
341
* Birbirini tkayan ak ve ira d e ................................ 342
* rnek olarak iktidarszlk................................
346
* Hayal ve zam an..................................................... 348
* Ak ve iradenin birleim i...................................... 351
12- Aldrn Anlam
355
* Ak ve iradede aldr...............................................357
* Aldr m itosu.......................................................... 362
* Gnmzde aldr................................................. 375
13- Bilin Ortakl
380
* Kiisel olarak a k ................................................... 383
* Ak eyleminin ynleri........................................... 388
* Bilin yaratm a...........................................................392
* Ak, irade ve toplum biim leri....................... :..... 396
Notlar.............................................................

s
ztfJc w im d r

NSZ
Baz okurlar bu kitabn balnda, ak ve iradenin bir
likte anlmasna aracaklar. O ysa ben, uzun zamandan
beri, ak ve iradenin birbirine baml olduuna ve bir ara
da dnlm eleri gerektiine inanyorum . Her ikisi de var
olm ann birletirici sreleridir; bakalarn etkilem e, te
kinin bilincini biim lendirm e, yourm a, yaratma abas
dr. Fakat bu sadece, kii kendi i dnyasn, ayn anda te
kinin etkisine aarsa olasdr. Aksz irade kullanmaya d
nr, ki Birinci Dnya sava ncesi dnem bunun r
nekleriyle doludur. G nm zdeyse iradesiz ak duygusal
lar ve deneyselleir.
Bu kitaptaki dnceler iin hem bir yazarn olaan
gururunu duyuyor hem de bir yazar sorum luluu tayo
rum. Ancak bu kitabn sekiz yllk yazm srecinde pek ok
arkadam baz blmlerini okudu ve benim le tartt. O n
lara teekkr etm ek istiyorum: Jerom e Bruner, Doris C o
le, Robert Lifton, G ardner M urphy, Elinor Roberts, Ernest
Schachtel ve rahmetli Paul Tillich. Jessica Ryan, yararl
nerilerinin yannda, bir yazarn m innetinden ok daha
fazlasn hak etmesi gereken sezgisel bir anlay da sundu
bana.
Bu kitabn yazld New H am pshire'da geirdiim
uzun yazlar sresince, sabahlar erkenden kalkp, kuzey ve
doudaki sradalara uzanan ve afak ncesi buusuyla
griye boyanan vadiyi izlediim verandam a kardm . Ku
lar cvl cvl sesleriyle sessizlii bozar, yeni gn selamlard. Sere kendini elm a aacnn tepesinden neredeyse

jifkve tnuf

drecek bir cokuyla terdi; saka da sesiyle sereye e

lik ederdi. Ard kuu ise arklaryla dolup taar, kendine
hakim olam azd. Aakakan gagasn delik deik olmu
kayn aacna vurur dururdu. Gln zerindeki gerdanl
dalglar, her eyin an tatllamasn nlem ek iin, yak
nan ve ac eken eytanlaryla pskrrd. Sonra da gne
sradalar zerine doar, yemyeil New H am pshiren
upuzun vadiden taan sonsuz bereketini ortaya karrd.
A alar bir gecede be on santim etre kadar uzam gr
nrken, ayrlar m ilyonlarca iekle kaynyor olurdu.
Bitmek bilm eyen gidi gelileri, ebedi dnleri, b
ym eyi, iftlem eyi, lm ve yeniden bym eyi tekrar
hissediyorum . Biliyorum ki, insanlar bu sonsuz gidi ve
dnn olduu kadar, bu dngnn arksyla, hznnn
de parasdr. Fakat srekli arayan insan, bilinci tarafndan
ebedi geri dn am aya arlr. Benim hi kimseden
farkm yok; sadece aray iin setiim alanlar farkl ola
bilir. Gelecein deerlerinin yalnzca tarihim izin deerleri
tarafndan ekildiinde meyve verebileceine inandm
dan, benim arayim srekli iimizdeki geree doru ol
m utur. sel deerlerimizin iflasnn tm sonularn gr
dm z bir gei dnem i olan yirm inci yzylda, ak ve
iradenin kaynaklarn aram am zn zellikle nemli olduu
na inanyorum.
Rollo M ay
H oldem ess,
New H am pshire, 1969

Hallu Afov

GR: ZOD DNYAMIZ

Cassandra: Apollon bana bu ii veren kahindi...
Koro: Tanrnn hnerleriyle kendinden mi gemitin?
Cassandra: Evet; ama o anda bile kentimin yazgsn oku
dum.
- Aiskhylos, Agamemnondan.

G nm zde ak ve iradeye d air en arpc nokta, ge

m ite yaam n km azlarna bir zm olarak grlm eleri
ne karn, bu kavram larn im di bizzat sorun haline g el
m i olm alardr. Ak ve irade gei dnem lerinde hep zor
laacaktr; am z da kkten deiim lerin olduu bir a
dr. G em ite kendim izi ynlendirdiim iz eski m itler ve
sim geler yok artk; kayg kol gezm ekte ve biz, birbirim ize
skca sarlp, hissettiklerim izin ak olduuna kendim izi
ikna etm eye alyoruz.^radem izi kullanm yoruz nk
b ir eyi veya kiiyi seersek dierini kaybedeceim izden
korkuyoruz ve kendim izi ansm z deneyem eyecek kadar
gvensiz hissediyoruz. En nde gelen rnekleri ak ve ra-

A f* r tnufr

de olan balayc duygular ve srelerin altndaki zemin

kayp gidiyor. Birey ie dnm eye zorlanm aktadr; kimlik
sorununun yeni bir biimine saplanp kalmtr: Kim-olduum u-bilsem -bile-bir-nem im -yok. D ierlerini etkilem e
yetisinden yoksunum . Bundan sonraki adm kaytszlktr.
Bir sonrakiyse iddet. nk hibir insan, kendi gsz
l gibi gitgide duyarszlatrc bir deneyime dayana
maz. Yaamn kt gidiine zm olarak aka yaplan
vurgu o kadar bykt ki, insanlarn kendilerine verdii
deer, ak elde edip etm em elerine gre ykseldi veya
dt. Ak bulduklarna inananlar; Kalvincilerin, zengin
lii seilmi kul olm ann elle tutulur kant olarak grm e
leri gibi, bunu kurtuluun gzle grnr delili sayarak,
kendilerini stn grm e eilim ine girdiler. Ak bulam a
m olanlar kendilerini sadece yoksun hissetm ekle kalm a
dlar, daha derin ve daha ypratc olan isel boyutta, ken
dilerine verdikleri deer de dt. Kendilerini toplum d
na itilmi yeni bir yaratk tr gibi dam galanm hisse
dip, psikoterapide, sabahn erken saatlerinde uyannca his
settiklerinin mutsuzluktan ve yalnzlktan ok, ilerini ke
m iren, yaamn byk gizini karm olma kans olduu
nu itiraf ediyorlard. Bunlara ram en, boanma oranlarnn
artm asyla, edebiyat ve sanatta akn gittike sradanlatrlmasyla, pek ok kii iin elde etmesi kolaylatndan
cinselliin giderek anlam szlam asyla, ak tamamen
hayal rn deilse bile bulunmas olduka zor grnd.
Yeni siyasal solun baz yeleri akn burjuva toplum u ta
rafndan yok edildii sonucuna vardlar ve nerdikleri re
form larla ak yaam ann daha ok mmkn olaca bir
dnya yaratmak amac gttler.1
Byle elikili bir durum da, kurtulu m erdivenindeki
10

Rolloitaa

en dk ortak payda olan akn cinsel hali, anlalr bir

biim de zihin uramz haline gelm itir; nk seks, kk
leri insann kanlm az biyolojisinden geldii iin, akn en
azndan bir kopyasn sunaca konusunda daim a gvenilir
grnm ektedir. Fakat seks de, Batl insan iin kurtulutan
ok, bir denem e ve yk olmutur. Ak ve seks teknikleri
konusunda, basn megul eden kitaplarn, haftalarca en
ok satlanlar listesinde bulunm alarna ram en, ileri bo
tur: nk pek ok kii, kurtulua ulamak iin kulland
mz tekniklerin ileden kmlyla, aradmz kurtulu
un izini kaybetme derecesinin birbiriyle doru orantl ol
duunun farkndadr. Yolumuzu kaybettiimizde daha hz
l kom ak, insanlarn eski ve ironik bir alkanldr; akn
anlamn ve deerlerini unuttuum uzda da, cinsellik konu
sundaki aratrma, istatistik ve teknik yardm lara hcum
ederiz. Kinsey Raporlar ve M asters-Johnson aratrm ala
r, erdemleri ve kusurlaryla, akn kiisel anlamnn gide
rek kaybolduu bir kltrn gstergeleridir. A k, nceleri
harekete geiren bir g, bizi yaam da daim a ileriye gt
receine gvendiimiz bir kuvvet olarak alglanmt. Fa
kat gnm zdeki byk deiiklikler, harekete geirici
gcn kendisini sorgulam am z gerektiini gstermektedir.
Ak artk kendine sorun olmutur.
G erekten de, ak kendiyle o denli eliir olm utur ki,
aile yaamn inceleyenlerin bazlar, sevginn kabaca ai
lenin daha gl yelerinin dier yeleri kontrol etme
yntem inin ad olduu sonucuna varmlardr*. Ronald
Laing akn, iddete bir klf olduunu iddia etmektedir.
* .N . ngilizcede ak " ve sev g i iin T rk e d e olduu gibi iki ayr sz
ck yoktur. Bu m etinin ana konusunu oluturan love szc her iki a n
lam verm ektedir. A nlam karm aalarn nlem ek iin, uygun olan yerlerde
a k ", d i er yerlerde sevgi" szcn kullanacam .

v tnuif

rade iin de ayn eyler sylenebilir. Viktorya dne

minde yaam atalarm zdan, yaamdaki tek gerek soru
nun mantmzla ne yaplacana karar vermek olduu ve
iradenin karar verileni bize yaptrm ak iin hazr bekledii
inancn miras almzdr. Artk sorun ne yaplacana karar
verm ek deil, nasl karar verileceine karar vermektir.
radenin birebir tem eli sorgulanmaktadr.
rade bir yanlsam a mdr? Freuddan bu yana pek ok
psikolog ve psikoterapist yle olduunu savunmutur. B a
balarmzn kelime daarcnn vazgeilmezleri arasnda
olan irade gc ve zgr irade gibi deyiler, ya a
da, ileri tartmalardan tamamen kartlp atlm ya da
alay edercesine sklkla kullanlmaktadr. nsanlar terapist
lere, kaybettikleri iradelerinin yerine koyabilecekleri bir
ey bulmak iin gidiyorlar artk; yaam larn ynlendir
mek iin bilindna nasl ulaabileceklerini, davranlar
n dzenlem ede en yeni koullanm a tekniklerini ren
mek veya yaam larna biraz gd ekleyecek ilalar kul
lanmak iin. Ya da insanlar terapistlere, duygu boaltmann en son yntem ini, duygunun abalayarak elde edi
lecek bir ey deil, sizin yaam sal bir durum a kendinizi
veri biiminizin bir yan rn olduunun farkna varm a
dan renm eye gidiyorlar. Asl soru ise udur; bu durumu
ne iin kullanacaklar? Leslie Farber, irade konusundaki
almasnda, iradenin bu baarszlnn, gnmzn en
temel patolojisini oluturduunu ve yaadmz devrin
bozuk irade a olarak adlandrlmas gerektiini iddia
etm itir.2
Kkl dnm lerin olduu byle bir ada, birey
kendi bilincine srklenm itir. Ak ve iradenin tem elleri
12
Koa May

neredeyse yklacak kadar sarslnca, yzeyden derinlere

inme gereksinim inden, akn ve iradenin kaynaklarn ken
di bilincim iz ile ifade edilm em i ortak bilin iinde ara
maktan kaam ayz. K aynak szcn Franszlarn kul
land gibi, bir nehrin kayna - suyun doduu pnar anlamnda kullanyorum. Ak ve iradenin doduu kayna
bulursak, bu gerekli deneyim lerin, yaadmz ada
varlklarn srdrebilmek iin gereksinim duyduu yeni
biimleri kefedebiliriz. Bu anlam da, bizim araym z da,
benzer keifler gibi, ahlaki bir araytr; nk am za
uyan ahlak anlayn zerine kurabileceim iz bir temel
bulmaya alm aktayz. H er duyarl insan kendini Stephen
D edalusun yerinde bulur: Ruhum un dem irhanesinde, r
kmn yaratlm am bilincini .... ilemeye gidiyorum.
Bu blmn balnda kullandm izoid terim i,
dnyayla ilikisini kesm e, yakt ilikilerden kanm a, his
sedem em e anlamndadr. Bu terimi psikopatolojiye gn
derm e olarak deil, daha ok kltrm zn genel durumu
ve bunu gerekletiren insanlarn genel eilim leri olarak
kullanyorum . Terimi bireysel psikopatoloji asndan
aklayan Anthony Storr, izoid bir kiinin souk, ilgisiz,
kibirli ve insanlardan kopuk olduunu savunur. Bu iddet
li bir saldrganla yol aabilir. Yine Storr, btn bunlarn,
bastrlm bir ak zlem i iin karm ak bir maske olduu
nu syler. izoidin kendini insanlardan ayrm hali, d
manla kar bir savunmadr ve kaynan, onu varln
tehdit ettii iin sonsuza dek gerek aktan korkar klan
bebeklikteki ak ve gvenin arptlm asndan a lr.3
Bir yere kadar S t o n un dncesine katlyorum, fakat
izoid durum un, bu gei anda genel bir eilim olduu
13
Ajfk imde

nu ve Storrun szn ettii bebeklikteki aresizlik ve

nem senm em e"nin sadece anne babalardan deil de kl
trm zn hemen hem en her ynnden geldiini ifade
ediyorum . Anne babalarn kendileri, kltrlerinin aresiz
ve habersiz davurumlardr. izoid insan teknolojik insa
nn doal bir rndr. Bir yaam biim idir ve giderek
yaygnlam aktadr; sonunda ise iddet olarak kendini gs
terecektir. Norm al durum unda izoid, duygularn bastr
ma gerei hissetm ez. izoid karakter zelliinin daha son
ra izofrene benzer bir durum a dnp dnm eyeceini
sadece zaman gsterir. Fakat, pek ok hastada olduu gi
bi, birey, iinde bulunduu izoid karakter zelliklerini
aka itiraf eder ve bu durum uyla yzleirse, bu dn
mn gereklem esi pek ihtimal dahilinde deildir. A nt
hony Storr daha da teye gider ve izoid karakterin,- sevilemez olduu kansnda ve yaplan eletirilerle kendine saldrld ve aaland duygusunda olduunu belirtir.4
Stonr'un tanm , deer vermeme ramen bir noktada k
rlmaktadr. Bu nokta ise, Freud, D escartes, Schopenhauer
ve B eethoveni izoid rnekler olarak sralamasdr. Des
cartes ve Schopenhauern felsefelerine hayat veren, onla
rn bire bir aka yabanclam alardr. Beethoven iin ise
yle der:
nsanlar konusundaki d krkl ve insanlara olan dar
gnln telafi etmek iin Beethoven, sevgi ve dostluun
egemen olduu ideal bir dnya dlemitir..... Onun m
zii, belki baka hibir bestecininkinde olmayacak bir
aklkla, kudret, etki ve g ieren bir saldrganlk gste
rir. Mziinde saldrganln toplumca kabul edilebilir

14

ttoitoMo

bir hale dntrememi olsayd, belki de paranoyak psi

kozundan kendini kurtaramayacan dnmek hi de
zor deil.5
Bu insanlar ruh hastas olarak grlp tedavi edilm i
olsalar, elimizde onlarn yarattklarnn var olmayaca
gerei Storrun iinde bulunduu ikilemdir. Bu nedenle
ben, izoid durum un, ok zor koullarla ba etm ede yap
c bir yntem olduunun itiraf edilmesi gerektiine inan
yorum . N e var ki baz kltrlerin izoid insanlar yaratc
la itm esine karlk, bizim kltrm z bu insanlar yal
nzla veya mekaniklie itmektedir.
Ak ve iradenin sorunlar zerinde younlarken, za
manmzn olumlu zelliklerini ve bireysel baar potansi
yellerini gz ard etm iyorum . Bir a dem irleyen balar
skldnde ve herkes bir lde bir yerlere savruldu
unda, daha fazla sayda insann kendini bulmak ve ger
ekletirm ek iin adm lar ataca apak bir gerektir. B i
reyin gc hakkmdaki en yksek bar arlar, birey
en aza sahip olduunda duyduum uz da bir gerektir. Fa
kat ben sorunlar hakknda yazyorum ; kendilerini dikkate
almamz iin haykran sorunlardr.
Sorunlar, deeri henz yeteri kadar anlalm am tuhaf
bir zelliktedirler: Gelecei nceden bildirirler. Bir dne
min sorunlar, henz zlm em i, fakat zlebilecek varolusal krizlerdir; zlm szcn ne kadar ciddi
ye alrsak alalm , yeni olanaklar olm asayd, kriz de olm a
yacak, sadece um utsuzluk olacakt. Psikolojik m uam m ala
rmz bilindndaki arzularmz belirtir. Dnya ile kar
latm z ve onu kendim ize yetersiz veya kendimizi ona

15
Aifk t imtte

kar yetersiz grdm z yerde sorunlar balar; bir ey

ler incitir, atr ve Yeatsin de dedii gibi;
Yaralarn acsn,
Mzran doum sancsn,
Duyarz iimizde...

KAHN OLARAK SORUNLAR

Bu kitab, i atm alaryla karlam ve onlar z
mek iin uraan insanlarla youn olarak alan bir psi
kanalist olarak, yirmi be yllk deneyim im e dayanarak
yazyorum. zellikle son on yldr, bu atm alar genellik
le ak ya da iradenin bir ynleriyle sorun oluturm asndan
kaynaklanmtr. Bir anlam da her terapist srekli olarak
aratrm a ile megul olmaldr; aratrma da, szcn
kendisinin belirttii gibi, kayna a ra m ak tr.
Bu noktada, deneysel psikolog m eslektalarm n, tera
pide elde ettiim iz verilerin m atematikteki gibi form lletirilem eyecei ve elde edilen bu verilerin kltrm ze
psikolojik bakm dan uyum suzluu simgeleyen insanlar
dan geldii dncesi erevesinde benim le tarttklarn
duyar gibiyim . Ayn zam anda filozof arkadalarm n, hi
bir insan m odelinin nevroz ve kiilik bozukluu olan in
sanlardan alnan veriler zerine oturtulam ayaca konu
sundaki srarlarn duyuyorum. Her iki uyarya da katlyo
rum.
Fakat ne laboratuvarlarudaki psikologlar ne de al
m alaryla uraan filozoflar, bizim terapi gren insanlar
dan ok nemli ve eine az rastlanr veriler elde ettiim i
zi inkar edebilirler; ki bu veriler yalnzca insanlarn all
m bahaneleri, ikiyzllkleri ve norm al toplum dze16
RoUo Sffy

ni iinde ardna sakland savunm a mekanizmalar para

landnda aa kabilir. nsanlar ancak kendilerini terapi
yardm na ynlendiren duygusal ve ruhsal acnn yaratt
bu ciddi durum da, sorunlarnn derin kklerini aa kar
m ann verecei acya ve kaygya katlanabilirler. yle tu
h af bir durum da vardr ki, biz kiiye yardm etmeye y
nelm edike, hasta nemli verileri verm eyecek, hatta bir
bakma verem eyecektir. Harry Stack Sullivan'n terapide
aratrm a konusundaki gr hl ilk gnk geerliliini
srdrm ektedir: G rm eler kiiye yardm etm eye uy
gun biim de dzenlenm em ise, elde edecekleriniz gerek
veriler deil, insan eliyle yaplm lar olacaktr. 6
Dorudur; hastalarmzdan aldmz bilgilerden, y
zeyselliin tesine geen genel kurallar karmak zor, hat
ta imkanszdr. Fakat bu bilgi, insann o anki atmalar ve
yaam deneyimi hakknda ylesine dorudan ipular ve
rir ki, anlam nn zenginlii, onu yorumlamann gln
unutturur. D krklndan doan saldrganlk varsaymn
tartm akla, bir hastann gerginliini, kzgnlktan veya
nefretten parlam gzlerini, felli gibi katlam bedeni
ni grmek ve onun suu olmad halde bisikleti alnd
iin babasnn yllar nce onu krbalad an tekrar yaar
ken, acdan boulurcasma ald yarm nefesleri duymak
ok farkl eylerdir; ki byle bir olay, odada bulunan ben
dahil, onun o anda tm dnyasnda ebeveyn rolne sahip
herkesi kapsayan bir nefreti dourur. Eldeki bu veriler de
kelimenin en derin anlam yla deneyseldir.
Toplum a uymayan kiilerden alnan verilere dayanan
bir insan kuram ile ilgili soruya gelince, m eslektalarm a
kar km aya devam edeceim: Her insani atm a, bire-

Af* tte *Ttrfr

ye zg sorunlarla birlikte insanln evrensel zellikleri

ni de aa karmaz m? Sofokles, Kral Oedipus oyunuy
la, bize adm adm "Ben kimim ve nereden geldim ? soru
sunun cevabn bulm aya alan bir insann ac dolu m ca
delesini gsterirken, yalnzca tek bir bireyin patolojisi
hakknda yazm yordu. Psikoterapi belirli bir birey ile ilgi
li en zel nitelikleri bulm aya alr ve bunu unutan her te
rapi, yavan, varolua deinm eyen, bulank genellem elerle
zayflayacaktr. Fakat psikoterapi, bu bireyin, her insann
insanlk deneyim inin dayankl ve sregelen zelliklerinin
temelindeki insani atm a elerini bulm aya alr ve
bunu unutan her terapi, hastann bilincini kltecek, ya
am onun iin daha da sradanlatracaktr.
Psikoterapi hem bireyin hastalnn o anki durum u
nu hem de insan insan yapan ilk-m eksel zellikleri ve
stnlkleri ortaya koyar. Belirli bir hastada sorun yaratan
genellikle kincisinin arpklamas ve bu arpklklarn il
kine, yani, psikolojik sorunlara yol am olmasdr. Bir
hastann sorunlarnn psikoterapide yorum lanm as, insann
tarih boyunca kendini ilk-m eksel biimlerde edebiyatta
yorumlaymn ksmi olarak aa vurumudur. ki farkl r
nek verirsek, A iskhylosun O restes'i ve G oethenin Fastu: biri M . . 5. yzylda Yunanistanda, dieri on seki
zinci yzyl A lm anyasnda yaam iki karakterin betim
lemesi deil, hangi yzylda veya hangi rktan olursak ola
lm birey olarak kimliimizi bulmak iin, gcm z ne
olursa olsun varlm z onaylam aya abalayarak, sevmeye
ve yaratm aya alarak ve kendi lm m ze dek, lm
mz dahil, yaam daki pek ok olay karsnda elimizden
gelenin en iyisini yaparak byrken geirdiim iz tm m-

18
Kolin May

caddelerin sunumlardr. Bir gei anda - biz buna te

rapi a da diyebiliriz - yaam ann deerlerinden biri,
bireysel sorunlarmz zmeye alrken bile, bizi insan
da yeni anlam lar ortaya karm a ve insan insan yapan
zellikleri derinlem esine grm e olanam kullanmaya zor
lamasdr.
Hastalarmz, kltrmzn bilinalt ve bilind ei
limlerini davurarak yaayanlardr. N evrotik veya ki
ilik bozukluu dediim iz hastalkla kar karya olan
kii, kltrm zn yaygn savunm a m ekanizm alarnn
kendisinde harekete gem edii kiidir ve ac veren bu
zelliinin o da az ok farkndadr.7 N evrotik veya ki
ilik bozukluu olan kii, o kadar iddetli sorunlarla kar
karya olan biridir ki, sorunlarn kltrn i, eitim ve
din gibi normal organlarnn iinde zemez. Hastamz
toplum a uyum salam az veya salayam az. Bu da, aa
daki birbiriyle ilgili iki nedenin birinden veya her ikisin
den kaynaklanabilir. Bunlardan ilki, onu toplumdaki her
hangi bir ortalam a insandan daha hassas ve kayglaryla
birlikte yaayam az, onlarla ba edem ez klan baz sarsc
veya talihsiz olaylarla karlam olmasdr. kincisi ise
onu davurum a zorlayan ve davurum u engellendiinde
onu hasta eden, allmn ok stnde bir zgnle ve
potansiyele sahip olmasdr.

SANATI VE NEVROTK
Sanat ve nevrotik arasndaki, genellikle gizemli ola
rak grlen iliki, burada aklananlar asndan baklnca
tam amyla anlalr durumdadr. Sanatlar ve nevrotikler,
toplum lannn bilinalt ve bilind derinliklerini bilm ek

Afk t* irade

te ve onlardan beslenm ektedir. Sanat bunu, deneyim leri

ni dier insanlara ileterek, olumlu bir biim de yapm akta
dr. Nevrotik ise bunu olum suz bir biimde gerekletir
mektedir. Kltrnn altnda yatan anlamlar ve elikile
ri yaadnda, bu yaadklarn hem kendi iinde anlamlandam am akta hem de evresindekilere il dem em ektedir.
Sanat ve nevrozun her ikisi de tahmirsel bir ilevdedir.
Sanat, bilind dzeylerinden gelen iletiim sonucu olu
tuundan, sanatlar bize hassaslam bilinci sayesinde
toplumunun n kulvarlarnda yer alan, bir aya gelecek
teym iesine yaayan bir insan resmi sunar. Sir Herbert
Read sanatnn rkn gelecekteki bilimsel ve zihinsel de
neyimini nceden sezdiini belirtm itir.8 Eski M srda, ci
lal ta devri vazolar zerine boyanm olan gen desen
li su kamlar ve karaleylek bacaklar, Msrllarn daha
sonralar yldzlar yorumlamada ve N ili lm ede yarar
landklar geometri ve matematiin gelimesinin haberci
leriydi. Read, Parthenonun muhteem Yunanl orant an
laynda, R om a mim arisinin gl kubbesinde ve ortaa
katedralinde, tarihin belirli dnem lerinde, toplum daki fi
lozoflarn, dini liderlerin ve bilim adamlarnn daha sonra
lar kuram latracaklar, henz bilindnda olan anlam la
r ve eilimleri, sanatn nasl nceden akladnn izini s
rer. Sanat, sosyal ve teknolojik gelim eleri, deiim ok
yzeysel olduunda bir nesil sonra, m atem atiin kefin
deki gibi derinlem esine olduunda ise yzyllar sonrasn,
nceden sezinlem ektedir.
Ayn ekilde, sanatlarn, toplum iinde atmalarn
olacan, bu atm alar henz toplumsal bilin yzeyine
kmadan akladklarn grrz. Ezra Pound'un deyiiy20
RHIn ,WiV

le rkn anteni olan sanat, dnyasyla mcadele eder

ken ve onu biim lendirirken yaad bilin derinliinde,
sadece kendisinin yaratabilecei biim lerde yaamn sr
drr.
Burada hemen, bu kitapta ortaya atlan temel sorunun
ortasna dal veriyoruz. ada ressamlarmzn, oyun ya
zarlarmzn ve dier sanatlarmzn sunduu dnya izoid bir dnyadr. Bu sanatlar dnyam zn, akn ve bade
nin gereklerini yerine getirm eyi olduka gletiren duru
m unu sunuyorlar. Bu dnya, bizi her yandan saran geli
mi iletiim aralar arasnda gerek bireysel iletiimin
fazlasyla g ve seyrek olduu bir dnyadr. amzn en
nemli oyun yazarlar, Richard G ilm ann da bize anm sat
t gibi, konularn bu iletiim kaybndan alanlar, bize, Io
nesco, G enet, Beckett ve P intern gsterdii gibi, insan
olarak imdiki alnyazm zn, kiiler arasndaki iletiimin
neredeyse yok edildii bir dnyada yaam ak olduunu
gsterenlerdir. Beckettin Son B and adl eserindeki gibi,
yaam mz bir ses kayt cihazna konuarak geiriyoruz;
evlerim izdeki radyo, televizyon ve telefon kablolarnn sa
ylar arttka varlmz daha da yalnzlayor. Ionesconun
Kel arkc adl oyununda, bir kadn ve bir erkein kar
lat ve kibar, belki de biraz yapm ack bir konum aya
daldklar bir sahne vardr. K onutuka her ikisinin de o
sabah on treniyle New H avendan New Yorka geldikleri
ni ve artc bir biimde gidecekleri adresin Beinci Cadd ede ayn binada olduunu fark ederler. stelik ayn da
irede oturm aktadrlar ve ikisinin de yedi yanda bir kz
vardr. En sonunda da kar koca olduklarn hayretler iin
de anlarlar.

Afk tv im dt

Ressam lar arasnda da ayn durumu gryoruz. Kendi

yaamnda ancak orta snf bir Franszn olabilecei kadar
donuk ve burjuva olan, m odern sanat hareketinin babas
saylan Czanne, bu izoid dnyay boluklar, talar, aa
lar ve yzler olarak gsterir. Bize eski m ekanik dnyadan
seslenir, fakat bizi, kendi bana hareket eden alanlarla do
lu yeni dnyada yaam aya zorlar. M erleau-Ponty, C zan
ne hakknda, ite, nedenlerin ve sonularn tesindeyiz
diye yazar; her ikisi de, ayn zamanda hem olmak hem de
yapmak istediinin forml olan lm sz bir C zannein
ezam anllnda birleir. Czannem izoid doas ve
eserleri arasnda bir ahenk vardr, nk eserleri, hastaln
metafizik ynn gsterir... Bu adan izoid olm akla
Czanne olmak ayn anlam a gelm ektedir. 9 Ancak izoid
bir kii izoid bir dnyay resm edebilir; ancak altm da ya
tan ruhsal atm alarn iine dalacak kadar duyarl olan bir
kii, dnyamz daha derin biim leriyle, olduu gibi bize
sunabilir.
Fakat, dnyamzn sanat yoluyla kavranmasnn iinde,
teknolojinin insanlktan uzaklatran etkilerine kar ko
runmamz da vardr. izoid kiilik, hem kiiliksizletiren
dnyayla yzlem ede hem de kiiliksizlem eyi reddetm e
de yatmaktadr. nk sanat, bilincin, insan deneyim ine
ve doasna yzeysel grnm lerin altnda ortak olabile
ceim iz daha derin dzlem lerini bulur. Psikozu, iinde ya
narda gibi patlayan, algladklarnn resmini yapabilme
abalasndan bam sz olmayan Van Gogh, konuyu daha
ak hale getirmek iin iyi bir rnektir. Ya da gsteriji gi
bi grlm esine ram en, m odem dnyamzn izoid yaps
n anlay G ernica'nn paralanm boalarnda ve ykk
22

RrMoMay

kylerinde; veya gzleri ve kulaklar olmas gereken yer

de olm ayan bozuk biimli portrelerinde, ad deil de nu
m ara verilmi resim lerinde ortaya kan Picasso. Robert
M otherw ellin, bu an sanatnn bir cemiyeti olmad
ilk a olduu aklamas bizi artm amaldr; o da imdi,
hepim iz gibi, kendi cemiyetini yaratmaldr.
Sanat insann blk prk bir resmini sunar fakat
onu sanata dntrrken snrn aar. Hiilie, yabanc
lam aya ve m odem insann durum unun dier elerine
anlam kazandran da sanatnn yaratc hareketidir. Czann e n izoid doasndan sz ederken yine M erleauPontynin sylediklerinden alnt yaparsak: Bylece has
talk absrd bir olgu ve bir kader olmaktan kar ve insan
varoluunun genel bir olasl haline gelir. 10
Hem nevrotik hem de sanat -rkn bilindnda ya
amlarn srdrdklerinden- bize toplum da daha sonrala
r nelerin yaygn hale geleceini gsterir. Nevrotik de hi
ilik, yabanclam a ve benzeri deneyim lerinden doacak
atmalarn aynsn hisseder fakat bunlara anlaml bir bi
im veremez; bir yanda bu atmalar yaratc eser kalb
na sokmaktaki yetersizlii, dier yanda bunlar yoksayamama arasnda skp kalmtr. Otto R ankin de aklad
gibi, nevrotik, artiste m anqu , yani atmalarn sanata
dntrem eyen sanatdr.
Bunu bir gerek olarak kabul etm em iz bize sadece ya
ratc kiiler olarak zgrlm z verm ez, ayn zamanda
insan olarak zgrln tem ellerini verir. Ayn ekilde,
dnyam zn izoid durum u gereiyle en bata yzle
m ek, am zda ak ve iradeyi kefetm ek iin bize bir te
mel verebilir.
23
Ak w

HABERC OLARAK NEVROTK

Hastalarmz, byk ounluun im dilik bilindm da
tutabildiklerini bilin dzeyinde yaayarak kltrn gele
cekteki durum unu ngrrler. Nevrotie yazgs bir Cassandra rol bim itir. Agamemon onu Truvadan geri ge
tirdiinde, M ikendeki sarayn m erdivenleri zerinde otu
ran C assandra Ah blbln saf arks ve onunki gibi bir
yazg iin! 11 diyerek bouna alam aktadr. Talihsiz yaa
m nda, hznl arkdan taan aclarn sadece onun ol
duunu ve orada m eydana geleceini grd kyam eti
nceden aklam as gerektiini bilmektedir. 12 M ikenller
ondan deliym i gibi bahsederler fakat gerekleri syledi
ine ve olaylar nceden tahmin etm e gcnde olduuna
da inanrlar. Bugn psikolojik sorunu olan bir kii, zam a
nn atmalarnn ykn kannda tar ve gelecekte toplu
mun her tarafnda patlak verecek sorunlar nceden, hare
ketleri ve m cadeleleriyle bildirm eye mahkumdur.
Bu savn ilk ve en ak delili, Freudun Birinci Dnya
Sava"ndan yirm i yl kadar nce, Viktorya dnemi hasta
larnda bulduu cinsel sorunlar olarak grlr. Bu cinsel
sorunlar -h atta konuulm alar b ile -, o zam ann kabul g
ren topluluklar tarafndan, tmyle reddedilm i ve bast
rlmt. 13 Fakat bu sorunlar kinci Dnya Savandan yir
mi yl sonra iddetle sklat. 1920lerde herkesin zihni
cinsellik ve ilevleri ile m eguld. Bu durum a F reudun
sebep olduunu hi kim se, hayal gcnn snrlarn zor
laa bile kantlayam az. O daha ziyade hastalarnn ortaya
kard veriler araclyla, normal yelerinin o an iin
bastrabildii ve bastrm akta baarl olduu, toplum un te
melinde yatan atmalar yanstt ve yorumlad. Nevrojik
24

RoUoMav

sorunlar, toplum sal bilince szan bilindmn dilidir.

kinci, daha kk m ek ise 1930larn hastalardaki
byk kinde grlr. D ier baz yazarlarla birlikte Hom ey
de bu konu hakknda yazd ve bu kin on yl sonra toplumum uzda ak ve geni bir biim de bilin dzeyinde kendini
gsterdi.
nc byk m ek kayg sorununda grlebilir.
1930larn sonunda ve 1940lann banda, benim de arala
rnda olduum baz terapistler, hastalarmzn ounda
kaygmn sadece bastrmann veya patolojinin bir iareti
deil, genelletirilm i bir kiilik durum u olarak ortaya
km asndan etkilenm itik. Kayg konusundaki aratr
m am ,14 Hobart Movvrerm ve dierlerinin aratrmalar,
1940larm banda balad. O gnlerde bu lkede kayg
konusundaki aratrm alara, patolojinin bir iareti olma
zellii dnda, ok az ilgi gsteriliyordu. 1940larn son
larnda, doktora szl snavlarnda normal kayg kavram
n kantlam aya alrken hocalarmn beni saygl bir ses
sizlikle dinleyilerini Fakat kalarn belirgin bir ekilde
attklarn hatrlyorum.
Sanatlarn haberciliine gelince; air W. H. Auden,
Endie an 1947de yaynlad; ondan hemen sonra da
Bem stein bu konu zerine olan senfonisini yazd. O sra
lar (1947) Cam us. yzyln korkusu hakknda yazyordu
ve Kafka, romanlarnda gelm ekte olan kayg ann, ou
henz evrilm emi gl ksa hikyelerini yaratmt bi
le.15 Bilim sel kurumlarn kuram latrm alar, olaanlat
zere, hastalarmzn bize anlatm aya altklarnn gerisin
den geliyordu. Bu nedenle, 1949da Am erikan Psikopato
loji Birliinin kayg temal yllk toplantsnda, normal
25
Ak v Iratfr

kayg kavram zerine tarafmdan sunulan bildiri, orada

bulunan psikiyatrlarn ve psikologlarn ou tarafndan h
l reddediliyordu.
Fakat 1950Ierde kkten bir deiiklik gerekleti; her
kes kaygdan sz ediyordu ve her tarafta bu sorun zerine
konferanslar dzenleniyordu. Artk, norm al kayg kav
ram psikiyatri yaznnda giderek kabul gryordu. Nor
mal ve de nevrotik herkes endie anda yaadnn
farkndayd. 1930'larda ve 1940larda sanatlar tarafndan
sunulanlar ve hastalarm zda grlenler artk topramza
zgyd.
Drdnc nokta bizi ada konulara getiriyor; kimlik
sorununa. Bu sorun, terapistlerin ilgisini ilk kez 1940'larn sonu ve 1950lerin banda ekmitir. Kim lik sorunu,
E riksonun 1950 tarihli ocukluk ve Toplonu , benim
1953 tarihli Kendini Arayan nsanini, Allen W heelisin
1958 tarihli Kimlik Aray" ve dier psikoterapi ve psi
kanaliz yorum cularnn psikolojik aratrma verileri temel
alnarak tanmland. Kimlik sorununun, 1950li yllarn so
nunda ve 1960larda, kltrl her insann dilinde olduu
nu gryoruz; oktan N ew Yorker karikatrlerinde dizi
olarak yerini almt ve konuya el atan saysz kitap, kendi
alanlarnda birer en ok satan olm ulard. nsanlarn nce
den kimlik duygusunu aldklar kltrel deerler silinm i
ti.16 Toplum geneli bunun farkna varmadan ok nce has
talarmz farkndayd ve bunun rahatsz edici ve derinden
sarsc sonularndan kendilerini korumak iin savunma
m ekanizm alar yoktu.
Btn bu sorunlar, m uhakkak ki modann ini kla
ryla ilikili bir hz tarlar. Fakat onlar sadece m oda de
26
RoUoMay

yip ciddiye alm am ak, psikolojik sorunlarn ve sosyal dei

imin tarihi, devingen ortaya km a yaplm bir haksz
lk olur. Gerekten de, uyarc ve kkrtc kitabnda van
den Berg, btn psikolojik sorunlarn, kltrdeki sosyaltarihsel deiim lerin bir rn olduunu savunur. nsan
doas diye bir ey olm adna, toplum daki deiim lere
bal olarak insann deien bir doas olduuna ve hasta
larmzn atmalarm nevroz olarak deil sosyoz ola
rak adlandrmamz gerektiine inanr.17 Van den Berge t
myle katlm amz gerekmez: Ben kendi adma psikolojik
sorunlarn, biyolojik ve bireysel ve tarihsel-sosyal etm en
lerin l diyalektik etkileimi tarafndan retildiine ina
nyorum . Bununla birlikte, van den Berg, sorunlarn du
rup dururken ya da sadece toplum artk sorunun farkna
vard iin ortaya ktn veya onlar tanmlamaya yeni
terim ler bulduum uz iin var olduklarn varsaymann ne
kadar kabaca ve ykc bir ar basitletirme olduunu
aklar. Yeni terim ler buluyoruz nk bilindnda. he
nz adlandrlm am dzeyde nemli bir ey olm akta ve
adlandrlm ak iin drtp durm aktadr; bu durum da bize
den grev, yeni gelim eleri anlam ak ve anlatm ak iin
elim izden gelenin en iyisini yapmaktr.
Freud'u hastalarnn ou, tanm itibariyle, bilindnn terapist tarafndan adlandrlm asyla serbest braklabi
lecek, bastrlm enerji tayan histeriklerdi. Fakat hemen
hemen tm hastalarmzn zorlanml-saplantl nevrotikler
(veya ayn eyin daha genel ve hafifletilm i biimi olan
kiilik sorunlar) olduu gnm zde, terapideki en nem
li engelin hastann hissetme yetersizlii olduunu gryo
ruz. Bu hastalar, sorunlar hakknda kyamet gnne kadar
27

konuabilecek kiilerdir ve genellikle deneyim li aydnlar

dr; ancak gerek duygular yaayamazlar. W ilhelm Reich
zorlanml karakterleri, yaayan m akineler" eklinde ta
nmlam , David Shapiro da kitabnda hem buna hem de
bu zorlanm l-saplanlhlarn yaam ada ve dnm ede
kendini tutm a ve tem kinlilikMerine deinm itir. Reich bu
noktada, yirminci yzyl hastalarnn sorunlarn anlamada
zamannn ilerisindeydi.18

KAYITSIZLIIN DOUU
Daha nce, Leslie Farberi, amzn bozuk irade a
olarak adlandrlmas gerektii iddiasn aktarmtm. Peki bu
bozuk iradenin altnda yatan nedir?
Buna bir yant nerirken kendi athmm yapacam. Altn
da, bir hissizlik durumu, kaytszla ok yakn bir durum
olan, insan umutsuzlua srkleyen hibir eyin nemli ol
mama olaslnn yattna inanyorum. Pamela H. Johnson,
ngilterenin krsal blgelerinde ilenen cinayetleri bildirdik
ten sonra, kendini psikologlarn, duygulanmszlk diye ad
landrd duruma yaklayor olabiliriz kansn zerinden
atamaz halde bulmutu.19 Eer kaytszlk yada duygulanmszlk, gnmzde baskm bir ruh hali ise, ak ve iradenin ne
den bu denli glemi olacan daha derinlemesine anlaya
biliriz.
1950lerde hastalarmzda bulduumuzda bazlarmz a
rtan ey, tm haberciliiyle, son birka yl iinde btn top
lumu byk skntya sokan, apak bir sorun olarak ortaya
kt. 1952de yazdm ve bir sonraki yl yaynlanan Kendi
ni Arayan nsan adl kitabmdan alnt yapmak istiyorum:
Psikoloji ve psikiyatri alanndaki meslektalarmn dene28
Rollo Afajv

yimleriyle birlikte kendi klinik deneyimlerime dayana

rak, yirminci yzyln ortasndaki on ylda, yaayan in
sanlarn ana sorununun boluk olduunu sylemem kula
a artc gelebilir..20
On veya yirmi yl nce birileri insanlarn anlamsz skn
tsna glebilirken, boluk, imdi pek ok kii iin sknt
durumundan, tehlikelerin habercisi olan bounalk ve
umutsuzluk durumuna dnt.21
... nsanolu boluk durumunda uzun sre yaayamaz:
Bir yere doru bymyorsa, sadece durgunlamakla
kalmaz; bastrlm olas gelimeler hastala, umutsuzlu
a ve en sonunda da ykc etkinliklere dnr.22
Boluk ve hilik duygusu (...) genellikle, insanlarn ya
amlar veya yaadklar dnya iin etkili bir eyler yapma
konusunda kendilerini gsz hissetmelerinden kaynakla
nr. boluk, bir kiinin kendi hakkmdaki, uzun dnemde
birikmi kanaatinin, yani deneyimini ynlendirebilen ya
da bakalarnn ona kar tutumlarn deitirebilen veya
evresindeki dnyay istenen sonucu verecek ekilde etki
leyebilen bir varlk gibi davranamayaca kansnn sonu
cudur. Bu nedenle gnmzde pek ok kiide olan derin
bir umutsuzluk ve bounalk duygusuna kaplr. Ve ksa za
manda, istedii ve hissettii hibir eyi deitiremeyecei
iin, istemekten ve hissetmekten vazgeerP
... Kaytszlk ve duygu eksiklii ayn zamanda kaygya
kar birer savunmadr. Bir kii srekli olarak stesinden
gelemeyecei tehlikelerle kar karya ise, son savunma
hatt nihayet bu tehlikeleri hissetmekten bile kanmaktr.24

29

AflJfc imuadr

Bu sorun ancak 1960larn ortasnda, tem ellerimizi sar

san birka olay biim inde patlak verdi. B olukum uz
um utsuzlua ve ykcla, iddete ve suikasta dnyor
du ve artk bunlarn kaytszlkla el ele gittikleri inkar edi
lemez. 1964 yl M art aynda, The N ew York Tunes, Queensde, yasalara saygl otuz sekiz saygn vatandam z, bir
katilin bir kadna sezdirm eden yaklam asna ve onu Kew
G ardensta ayr saldrda baklayna yarm saatten
fazla seyirci kaldlar diye yazyordu. 25 Ayn yln Nisan
aynda, bir grubun, bir otel kntsna tutunup atlamaya a
lan lgn genci korkak ve dlek diyerek kkrttkla
ryla ilgili bir baka olay, Tim es'm heyecan verici ba m a
kalesinde yer alyordu: Bunlarn, K olezyum da insanlar
ve hayvanlar birbirilerini paralarken, onlar izleyen ve te
zahrat yapan gz dnm Rom allardan ne farklar var?
(...) Bu Albany serserilerinin tavrlar pek ok Amerikal
nn yaam biimini mi yanstyor? (...) Eer yleyse, an
lar hepim iz iin alyordem ektir.26 O yln M ays aynda,
Times'da Tecavze Urayann ln Duyan 40 Kiinin
Kl Kprdamad bal yer almt.27 Takip eden aylarda,
m odem ehrin, iimizdeki umursamazl ve duyum suz
ayrkl ne kadar byttn fark ettirm eye yetecek l-,
de kaytszlmzdan bizi uyandran bir dizi benzer olay
m eydana geldi.
Belirli olaylar abartmann ne kadar kolay olduunun
farkndaym ve rneklerim i bytmek istemiyorum . Yine
de, toplum um uzda, bir kiilik durum una, yaam a kar
duygulanm z olm a durum una doru kesin bir eilim ol
duuna inanyorum. Aydnlarn daha nceleri hakknda
tahmin yrttkleri kuralszlk, artk sokaklarm zda ve

30
foO oM * V

m etrolarm zda, korkun bir gerek olarak karm za k

mak zereydi.
adalarm zn pek ou tarafndan bildirilen bu duru
m a ne ad vereceiz; uzaklam a, istifini bozm am a, yaban
clam a, duygulardan geri ekilm e, aldrm azlk, kuralsz
lk, kendine yabanclam a? Bu terim lerden her biri, sz et
tiim durumun -erkeklerin ve kadnlarn kendi aralarnda,
veya kendileriyle bir zam anlar aklarn ve iradelerini ha
rekete geiren nesneler arasnda bir uzaklk hissetm eleri
durum unun- bir blm n aklar.28 Bunun kaynaklarnn
ne olduu konusunu im dilik ak brakm ak istiyorum . K
stl armlarna ramen kaytszlk" terimini kullan
yorsam , kelime anlam tanm lam ak istediime en yakn ol
duundandr; hissetme istei; tutku, duygu ya da heyecan
eksiklii, um ursamazlk". K aytszlk ve izoid dnya birbirilerinin nedeni ve sonucu olarak el ele giderler.
Kaytszlk, ak ve iradeyle yakndan ilikili olduu iin
zellikle nemlidir. Nefret akn ztt deildir; kaytszlk
akn zttdr. radenin ztt, W illiam Jam es'in dedii gibi,
karar verm ek iin harcanan abann mcadelesini sim ge
leyen kararszlk deil, nemli olaylara ilgisiz kalm , on
lardan ayr durm u, onlarla iliki kurm am olmaktr. Bu
durum da irade sorunu hi ba gsterm eyecektir. Ak ve
irade arasndaki karlkl iliki, her ikisi de, bir yerlere
ulam a, dnyaya ynelm e, bu cansz dnyada dierlerini
etkilem e ve kendini onlardan etkilenm eye ama arayn
da olm a; dnyay kendi isteklerine uygun hale getirm e, bi
im lendirm e, dnyayla iliki kurm a ya da dnyann ken
disiyle iliki kurmasn talep etm e srecinde olan kiiyi ta
nmladklar iin zorunludur. Bu nedenle ak ve irade, tm
31
A k Pf ntdr

bildik dem irlem e noktalarnn yok olup gittii bir gei

dnem inde, bu kadar zordur. Dierlerini etkilem e ve on
lardan etkilenm e yollarnn tkan, hem akn hem de ira
denin balca bozukluudur. Kaytszlk, ya da a-patos*,
hissetmekten geri ekilm edir; ilgisizlik ve etkilenm em e
nin tasarlanm bir uygulamas olan istifini bozmam akla
balayabilir. "O laya bulam ak istem edim , Kew Gardens
olayndaki otuz sekiz kiinin, niin yardm etm edikleri so
rutum lduunda, devaml verdikleri cevapt. F reudun
lm gds gibi alan kaytszlk, ilgililii yava ya
va brakmaktr, ta ki kii, yaamn geip gittiini anlayn
caya kadar.
Toplumu yeni yeni incelem eye balayan renciler,
fazla basitletirilm i bir biimde suu dier krumlarn
zerine atm a eilim li olm alarna ram en, ou zaman
kendilerinden yal yetikinlere gre bu konuda daha net
ngrlere sahiptirler. Colum bia m erkezli Spectator'm
bayazar buralardaki aydn yaam a dair ateli heyecan
duygusu bize hi alanm ad demitir.2 The Mihigan
D aily'de ke yazar bir renci, bu kurum , en azndan
lisans rencilerinin ouna, dnsel itaha yaklaan
hibir ey alamay baaram ad diye yazyordu. Sradanlktan daha ktye doru srkleniten sz ederken,
Bu da mutlak aldrmazlktr. Yaamn, belki de, kendisine
olan aldrm azlk diyordu.3 Berkeley niversitesinden
bir renci Bir IBM kart zerindeki zm ba deliklerine
blnm tk diyerek belirtiyordu grn: 1964teki
ayaklanm alarda geri zm balam aya karar verdik, fakat bu
ralardaki gerek devrim , bilgisayar kartlaryla birlikte si* .N . K aytszlk szcnn ngilizcesi "apathydir.

32

Rnlk>VM#

lah altna alma belgelerini de yakm aya karar verdiimizde

gelecek. 31
Kaytszlk ile iddet arasnda diyalektik bir iliki var
dr. Kaytszlk iinde yaam ak, iddete yol aar; yukarda
m ek verdiim iz olaylar ve benzerlerinde de, iddet kayt
szl kamlar. iddet, ilikisizliin yaratt boluu dol
durmak iin hzla koan en ykc aredir.32 iddetin, mo
dem sanatn birok biim inin arzulanan tepkiye, yaam
biim lerim ize iddet uygulayarak ulaan pornografi ve
m stehcenlik unsuruyla yaratt nispeten normal ok etki
sinden, suikast ve krsal kesim cinayetlerinin ar patolo
jisine kadar giden dereceleri vardr. yaam kuruduun
da, hissetme azalp kaytszlk oaldnda, kii bakasn
etkileyem edii ya da ona hi deilse gerekten dokuna
m adnda iddet, tem as iin eytani bir gereksinim , en
dolaysz yoldan dokunmay zorunlu klan lgn bir drt
olarak alevlenir.33 Bu, cinsel duygular ile iddet sularnn
arasndaki iyi bilinen ilikinin bir yndr. Ac ektirmek
ve ikence etm ek, en azndan kiinin birini etkileyebilece
ini kantlar. Kitle iletiiminin yabanclam durum unda
ortalam a bir vatanda, her akam evinin oturm a odasna
glm seyerek gelen dzinelerce televizyon karakteri ta
nr; fakat o hi tannmaz. Kimsenin dayanam ayaca kadar
ac veren bu yabanclam a ve adszlk durum unda, ortala
ma bir kii gerek patolojinin kenarnda dolap duran ba
z fantezilere kaplabilir. Adsz kiinin ruhsal durumu;
Hi kimseyi etkileyem iyor veya hi kimseye dokunam
yorsam , en azndan seni baz duygulara srkleyebilirim ,
yaralam a ve ac verm e yoluyla baz ihtiraslara zorlayabili
rim ; en azndan ikimizin de bir eyler hissettiinden emin

Afk ve irade

olacam ve senin beni grm eni, benim de burada olduu

mu bilmeni salayacam ! eklindedir. ocuk veya ergen
pek ok kii, kendisini farkna varmas iin ykc hareket
lerle grubu zorlamtr; knanm olsa bile en azndan top
luluk onu fark etm itir. Etkin bir ekilde nefret edilm ek,
etkin bir ekilde holanlm ak kadar iyidir; batan aa da
yanlmaz bir durum olan adszlk ve yalnzl sonlandnr.
Ancak, kaytszln ciddi etkilerini grdkten sonra,
imdi de, onun gereklilii gereine ve normal izoid
biiminde nasl yapc bir ileve dntrlebileceine
dnm eliyiz. zc paradoksum uz, ada tarihte, kendi
mizi bir eit kaytszlkla korumak zorunda olduum uzdur. Kaytszlk tuhaf bir durum dur , der Harry Stack Sullivan; Fazla uzun srdnde, kiinin geen zam andan
zarar grm esine ram en, yaamn maddi zarar grm eden
srdrmek iin kulland bir yoldur. Kaytszlk bana, b
tnyle bozguna urayan kiiliin baka bir ey yapabile
ne kadar, sayesinde dinlendii bir korunm a m ucizesi gibi
gelir der.34 Sz konusu durum da yaplmas gerekenler ne
kadar ok gecikirse kaytszlk o kadar srer ve er ya da
ge bir kiilik durum una dnr. Bu duygulammszlk,
kii yant verirse bunalm aktan korktuundan, bitm ek bil
meyen talepler rzgarnda bir bzl, ar uyarlmann
karsnda bir donu, her eyi akna braktr. k sa
atlerinde m etroda seyahat eden, birbirine karan kulak tr
malayc seslerv e adsz insan ynyla karlaan hi kim
se bu sylediim e armayacaktr.
izoid bir ada yaayan insanlarn kendilerini byk
aptaki ar uyarlmadan -radyo ve televizyon araclyla
yaylan szler ve grlt bom bardm anndan, kolektifle
34
RotU May

tirilm i sanayi ve byk fabrika biim li m ultiversitelerin

montaj hattn andran taleplerinden- korumas gerektii
nin nemini anlam ak zor deildir. Saylarn, nne gele
cek tm canllar bom ak veya fosilletirm ekle tehdit eden
bir lav seli gibi, acmaszca kimlik aralarmz teslim ald
bir dnyada; normalliin , soukkanll korumak ola
rak tanmland bir dnyada; cinselliin, i merkezi koru
m ann tek yolunun, kendini verm eden cinsel ilikide bu
lunmak olm asna yol aacak kadar kolay elde edilebilir ol
duu bir dnyada; yani atalarnn duygularn krelten sa
vunm a m ekanizm alarn gelitirecek kadar zamanlar ol
mam genlerin daha dolaysz yaantlad, bylesine izoid bir dnyada, ak ve iradenin gitgide sorunlu, hatta
bazlarna gre ulalmas imkansz hale gelmesi artc
deildir.
Peki ya bu izoid durumun yapc kullanm ? Cezannen izoid kiiliini, m odem yaam n en nemli biim
lerini ifade yoluna nasl dntrebildiini ve sanat arac
lyla toplum umuzdaki yozlaan ynelimlere nasl kar
durabileceini grdk. izoid duruun gerekliliini gr
dk; imdi de salkl boyutlaryla, onun ayn zam anda iyi
ye nasl dntrlebileceini sorgulayacaz. Yapc izo
id kii, bakalarnn hakkna tecavz eden teknolojinin
ruhsal boluuna kar durur ve kendisinin de teknoloji ta
rafndan boaltlm asna izin verm ez. Bir makineye dn
m eden, m akineyle yaar ve alr. Deneyiminden anlam
karm ak iin yeteri m iktarda ayr durmann gerekli oldu
unu, fakat bunu yaparken i yaantsn da yoksullatr
madan korumas gerektiini grr.
Dr. Bruno Bettelheim da, kinci Dnya Sava srasnda
35
HfA v irndr

toplama kam plarndaki, izoid olarak adlandrabileceim ,

deneyim lerinde herkesten uzak duran kiinin ayn stn
ln bulur.
O zamanlar geerli olan psikanaliz kanaatlerine gre,
(...) dier insanlardan uzak durma ve dnyayla duygusal
bir mesafe tutma, kiilik zayfl olarak kabul ediliyor
du. Kutsanm kiiler olarak adlandrdm bir grubun
iindekilerin toplama kampndaki takdire ayan davra
nlar hakkndaki yorumlarm, benim bu her eyden uzak
duran insanlardan ne kadar etkilendiimi ortaya koyar.
Bilindlaryla hibir ilikileri kalmamt, ama yine de,
ar zorluklar karsnda kendi deerlerine sarlm,
kamp deneyimlerinden neredeyse hi etkilenmemi bi
imde, eski kiilik yaplarn srdrdler. (...) Yrrlkte
ki psikanaliz kuramna gre kolaylkla blnp parala
nabilecek, zayf kiiliklere sahip olnas gereken bu in
sanlar, en bata kiiliklerinin glll sayesinde kah
raman liderler oluverdiler.35
G erekten de, aratrm alar uzay gem ilerinde en etkili
ekilde hayatta kalmay baaran ve byle bir yaam iin
gerekli duyum sal yoksunlua uyum gsterebilen kiilerin
-y irm i birinci yzyldaki yoldalarm zn- her eyden
uzaklap kendi ilerine ekilebilenler olduunu gster
mektedir. A rthur J. Brodbeck, delilleri zetledikten sonra,
uzun uzay yolculuklar iin gerekli koullara en iyi daya
nabilenin izoid kiilik olabileceine inanm ak iin neden
ler vardr diye yazar.36 Bu insanlar, amzn an uyaran
larnn yok edecei i dnyay korurlar. Bu iednk kii
ler, yaam a kar yapc izoid bir tavr gelitirm eyi -

36
Rutio Mtty

rendiklerinden bu ezici uyaranlara veya onlarn yokluuna

ra m ea var olm aya devam edebilirler. Onu bulduumuz
ekliyle dnyada yaam ak zorunda olduum uzdan, yapc
izoid tavrn ayrt edilm esi, sorunum uzun nemli bir par
asdr.
Kaytszlk, ak ve iradenin geri ekilm esi, onlarn
nemli olm ad dem eci, sorum luluun ertelenmesidir.
Kaytszlk, stres ve kargaa zam anlarnda gereklidir ve
gnm zdeki uyaran m iktarnn okluu bir stres biim i
dir. Fakat kaytszlk, norm al izoid tavrn tersine, bolu
a gtrr ve kiinin kendini savunabilm e, hayatta kala
bilm e yetisini azaltr. Kaytszlk terimiyle akladmz
durum ne kadar anlalr olursa olsun, kaytszln ba ka
zazedeleri olan ak ve iradeye yeni bir temel bulm ak da
arttr.

37
w irade

BRNC BLM
AK

39
A f* w* im de

40

SEKS VE AK PARADOKSLARI
Cinsel iliki evrensel srecin insan suretidir.
-Eski bir in atasz
Bir hasta u ryayla geldi: Karmla birlikte yataktayz, ara
mzda da muhasebecim. Karmla ilikiye girecek. Bu durum
da hissettiklerimse tuhaf - nedense uygunmu gibi geldi
-Dr. John Schimel tarafndan bildirilmitir.

Bat geleneinde drt eit ak vardr. Birincisi seks ya

da ehvet diye adlandrdm z libidodur. kincisi retme
veya yaratm a drts -e sk i Yunanllarn deyiiyle, daha
yksek varlk ve iliki biim lerine g ereksinim -olan
e ro s tur. ncs philia, veya dostluk, karde sevgisidir.
Drdncs tekinin refah iin adanm sevgi, ilk rnei
insann Tanr sevgisi olan agape veya Latinlerin adlandr
dklar biimiyle caritas tr. nsann her gerek ak deneyi
mi, bu drdnn deien oranlarda karmdr.

41
Ak w inufa

Seksle balam am zn nedeni sadece toplum umuzun

balad yer olmas deil, ayn zamanda her insann biyo
lojik varlnn da onunla balam olmasndandr. H er bi
rim iz varlm , tarihin bir annda bir erkek ve bir kadnn,
T. S. E lliotu szyle arzu ve kaslm arasndaki geidi
at gereine borludur. Toplumumuzda seks ne kadar
sradanlatrlrsa sradanlatnlsm , seks hala yaratmn g
c, rkn devamn salayan drt, hem insanolunun en
youn zevki hem de en yaygn kaygs olarak hkm sr
mektedir. Seks, eytani biim inde bireyi um utsuzluk ba
taklklarna savurabilir ve erosla birletiinde, o um utsuz
luundan karp esriklik yrngelerine frlatabilir.
Eskiler seksi veya ehveti, lm kabullendikleri kadar
doal kabullenm ilerdir. Seksi ana sorunum uz olarak be
lirleyip, ona akn drt biiminin arln yklem eyi, an
cak m odem ada geni apta baarabilm iizdir. F reudun
seks olgusunu an ekilde bytmesine ram en, - k i ora
da Freud m odem tarihin tezinin ve antitezinin atm asnn
sesi olm u tu - cinselliin, rkn sren gcnn tem eli oldu
u ve Freudun verdii boyutu olm asa da nem i tad bir
gerektir. R om anlanm zda ve tiyatro oyunlarm zda seksi
dilediim iz gibi nem sizletirsek, olum suzlayarak ve isti
fimizi bozm ayarak onun gcnden kendim izi korusak da,
cinsel tutku bizi hazrlksz yakalamak ve hl mysterium
trem endum olduunu kantlam ak iin her an tetikte bekler.
Fakat gnm zde seks ve ak ilikisine bakar bakm az,
kendimizi elikiler girdabna yakalanm buluruz. Bu ne
denle, toplum um uzda seksi evreleyen garip paradoksla
rn ksa bir olgusal tarifiyle balayarak rotamz saptaya
lm.
42
Rotla May

C N S E L YABAN
Ani cinsel istekleri, duygular ve drtleri yadsmann
m oda olduu ve kiinin nazik topluluun iinde seksten
sz edemedii Viktorya dnem inde, tm bu konuyu, i
renmeyi kutsallatrm a havas kaplad. Erkekler ve diiler
birbirilerini, hibirinin cinsel organ yokm uasna ele al
dlar. W illiam Jam es, dier her konuda zamannn ok ile
risinde olan o ylm az sava, seksi yzyln sonuna zg
nazik bir nefretle ele ald. Yeni bir r aan 'Psikoloji l
keleri adl iki ciltlik kitabnn tm nde, sonuna bu ayrn
tlar tartm ak pek ho o lm a z ..; diye not dlm tek
bir sayfa sekse ayrlmt.) Fakat W illiam B lakein, Viktoryaclktan bir asr nceki arzulayp da bir ey yapmayan
kran retir uyars, daha sonraki psikoterapistler tarafn
dan fazlasyla kantland. Viktorya dnem inde yaayp
seksi inceleyen Freud, insan bedeninin ve benliin hayati
bir parasn kesm ekten kaynaklanan nevrotik belirti ba
takl tanmnda haklyd./
Daha sonra, 1920lerde, neredeyse bir gecede, kkten
bir deiiklik oldu. Bastrmann kartnn -y an i cinsel ei
tim in, konum a, hissetme ve ifade zgrlnn- salkl
etkiler gsterecei inanc, liberal evrelerde sava bir
inat haline geldi ve aydnlanm kii iin tek destei ak
a oluturdu. Birinci Dnya Savan takip eden artc
derecede ksa sre iinde seks hi yokm u gibi davran
m aktan, aklmz srekli sekse takar hale getik. Eski Ro
m allardan bugne dek sekse hibir toplum un vermedii
kadar nem veriyorduk artk ve baz bilginler zihnimizin
seksle, tarihin hibir dnem inde, hibir toplum da grl
medii kadar ok megul olduuna inanyorlar. Bugn

A fk t v im d r

seks hakknda konum am ak bir yana, M arstan Times

M eydanna gelen bir ziyaretiye, baka hibir iletiim
konum uz yokm u gibi grnebiliriz.
Bu sadece bir Amerikan saplants deildir. rnein,
okyanusun tesinde ngilterede rahiplerden biyologlara
herkes iin iindedir . L ondrann, The Times Literary
Supplem entmdaki zeki bir ilk sayfa m akalesi, iirilm i
Kinsey sonras faydacl ile Chatterley sonras ahlaki
ykselie dikkati eker. Herhangi bir gazeteyi, herhangi
bir gn (zellikle pazar gn) aarsanz, byk ihtim alle
doum kontrol, krtaj, zina, m stehcen yaynlar, raz ye
tikinler arasnda ecinsellik veya (bunlarn hibiri olm az
sa) ergenlerim iz arasndaki ada ahlak kalplan konu
sundaki dnceleri halka sunan bir bilirkii bulursu
nuz .2
Ksmen bu kkten deiimin bir sonucu olarak, bugn
pek ok terapist, seksi bastrm ay F reudun Birinci Dnya
Sava ncesi histerik hastalarndaki gibi sergileyen hasta
larla nadiren karlar. Aslnda, bize yardm a ihtiyac ol
duu iin gelen insanlarda bunun tam tersini gryoruz:
Seks hakknda bol laf, bol cinsel etkinlik, neredeyse kim
senin sk sk ve diledii kadar ele yataa girm ek zerine
getirilm i kltrel yasaklam alardan ikayet etm eyii. Fa
kat bizim hastalarm zn ikayet ettii, duygu ve tutku ek
sikliidir. Bu tartma galeyannn garip taraf, insann
azat edilm i olm ann ne kadar az tadna varddr.3 Bu
kadar ok seks ve bu kadar az anlam ve hatta zevk!
Viktorya dnemi insan, cinsel duygular tadn kim
senin bilm esini istem ezken, biz bunlar tam azsak utan
rz. 1910dan nce, bir bayana seksi deseniz, kendini
44

RooMan

hakarete uram sayard; gnm zde ise bu iltifata deer

verir ve tm ekiciliini nnze sererek sizi dllendirir.
Hastalarmzda sklkla cinsel soukluk ve iktidarszlk so
runlar grlr, fakat gzlem lediim iz tuhaf ve ac olan
ey, cinsel hisler tamadklar bakalar tarafndan anlal
masn diye mitsizce ne kadar ok abaladklardr. Viktorya dneminin ince erkei ve kadm cinsellii yaadnda
sulu oluyordu; imdi biz yaam adm zda sulu oluyo
ruz.
Bu nedenle, bir paradoks, aydnlanmann kltrm
zn cinsel sorunlarn henz zem emi olmasdr. Yeni
aydnlanm ann, bireyin artan zgrl bata olmak ze
re, nemli olumlu sonular elbette vardr. Dtan gelen so
runlarn ou giderilm itir: Cinsel bilgiler herhangi bir kitabevinden satn alnabilir, gebelii nleyiciler, ngiliz
kontesinin dn gecesinde iddia ettii gibi seksin sra
dan halka fazla olduuna hl inanlan Boston hari her
yerde rahatlkla bulunabilir. iftler, hibir sululuk duy
madan ve ounlukla irenm e hissi yaam adan cinsel ili
kilerini tartabilir, onu her ikisi iin de daha tatmin edici
ve anlaml hale getirme gerekliliklerini stlenebilirler. Bu
olumlu ynler km senm em elidir. D sosyal kayg ve
sululuk duygusu azald; buna sevinm em i insan kaln ka
faldr.
Fakat i kayg ve sululuk duygusu artt ve bunlar bir
bakma daha lastalkldrr ba edilm esi daha zordur, bireye
d kaygdan ve sululuktan daha ar bir yk dayatr.^
Bir kadnn gemite erkekler tarafndan kar karya
brakld sorun basit ve dolayszd: Acaba kadn onunla
yataa girer mi yoksa girm ez mi? Bu, kadnn kltrel ge

Ak w irati*

lenekler karsnda nasl durduunun dorudan bir sonu

cuydu. Gnm zde erkein sorduu soru, Kadn yapacak
m yapm ayacak m ? deil de, Yapabilir mi yapam az
m?dr. Artk sora, kadnn kiisel yeterliliine, yani, kad
nn o gklere karlan, sara nbetine benzem esi gereken
orgazm a ulap ulaam am a yetisine kaymtr. kinci soru
nun, cinsel karar sorununu olmas gerektii yere koyduu
konusunda anlasak bile, birinci soruyla ba etm enin da
ha kolay olduu gereini grmezden gelem eyiz. Kadn
hastalarm dan biri beni sevim ede ok iyi bulm ayacak
korkusuyla yataa girm iyordu. D ier birinin korkusu ise
nasl yapldn bile bilm iyoram du ve adamn bunu ken
disine kar kullanacan dnm esiydi. Bir dieri de bi
rinci evliliinde hi orgazm olmad iin yine olam ayaca
n dndnden, ikinci evlilikten lmne korkuyor
du. Kadnn duraksamas genellikle bana geri dnm ek is
teyecek kadar benden holanm ayacak eklinde aklana
bilir.
Gem i yllarda toplum un kat geleneklerini sulayabi
lir ve kendinize, yaptnzn veya yapmadklarnzn sizin
deil toplum un suu olduunu syleyerek zsaygnz ko
ruyabilirdiniz. Bu size ne yapmak istediinize karar ver
mek veya bir karara doru eilm eyi beklem ek iin biraz
zaman kazandrrd. Fakat mesele sadece baarnz oldu
unda, yeterlilik duygunuz ve zsaygnz hemen gndeme
gelir, bulumann btn arl snav nasl geebileceiniz
konusuna ynelir.
Kzlarn erkeklerin odalarna girmelerine izin verilen
saatler konusunda yetkililerle didien niversite renci
leri, kurallarn aslnda bir nimet olduunu tuhaf bir biim
46
May

de grm em ektedirler. Kurallar renciye kendini bulmas

iin zaman verir. renci^hazr olm adan nce balanm a
m ak iin bir davran yntem i dnm ek, prova etm ek ve
denem e niteliindeki ilikilere girim ek iin rahat bir ye
re sahiptir; ki bunlar yetikinlie geiin birer parasdr.
Bask altnda cinsel ilikilere girm ektense, psikolojik ba
llk yokken fiziksel adan balanarak duygulara aykr
davranm aktansa, kesin ve ak bir ekilde balanm am ak
daha iyidir. Kii kurallara kar gelm i olur; fakat kurallar
en azndan kar konulacak bir temel yaratrlar. Benim ile
ri srdm , kurallara uyulsa da uyulm asa da dorudur.
Yeni cinsel zgrlkleri nedeniyle anlalr bir biimde
kayg duyan birok ada renci bu kaygy bastrr (ki
i zgrl sevm elidir) ve sonra da basknn verdii ek
kaygy, kendilerine daha ok zgrlk verm edikleri ge
rekesiyle niversite yetkililerine saldrarak telfi ederlerj
Seks konusunda ileriyi grem eyen liberalizm de farkna
varamadmz ey, bireyi snrsz ve bo bir zgrlkler
denizine atmann kendi bana zgrlk verm edii, aksine
i atma olaslklarn artrddr. Kendimizi adadmz
cinsel zgrlk tm yle insancl olm aktan uzak kalmtr#
Sanatta da, zgrln tek bana sorunum uzu zece
ine inanmann nasl bir yanlsam a olduunu kefediyo
ruz. rnein tiyatroyu ele alalm . Seks Bitti m i? balk
l bir m akalede, New York Tim es'm eski tiyatro eletirm e
ni Howard Taubm an. bir sr oyunda gzlem lediklerim i
zi zetliyordu: Seksle megul olmak skc bir leden
sonra alverie km aya benziyordu; arzuyla hibir iliki
si yoktu, hatta m erak da yok denecek kadar azd. 4 Rom a
n da ele alalm . Viktorya dnem i insanlarna kar ayak47
Aftc t* irade

lanmada diye yazar Leon Edel, Arlar yararllklarn

yitirdi. Bugne dek rom an zenginletirm ekten ok fakir
letirdiler .5 Edel, btnyle gereki aydnlanm ada ,
rom anda seksin insanlktan uzaklatrdnn yaandn
zeki bir biim de gzler nne serer. Z olada cinsel kar
lam alar vardr diye srar eder ve bunlar, D. H. Lawrenc e m anlattklarndan ok daha fazla gereklik ve insanlk
ierir
Sansre kar ve ifade zgrl iin yaplan sava, ka
zanlmas gereken byk bir savat, fakat yeni bir deli
gm lei haline gelm edi mi? Hem roman hem de oyun ya
zarlar, karakterlerinin cinsel davranlarnn hibir ayrn
ty esirgemeyen anatom ik belgeleriyle dolu zorunlu sah
neler iermeyen m etinler teslim etm ektense daktilolarn
rehine vermeyi yelerlerdi . 7nat aydnlanmamz ken
di kendini baltalyor: Korum aya koyulduu cinsel tutku
nun ta kendisini yok ediyor. Gereki tarihsel kayt dev
rinde, sahnede ve rom anda ve hatta psikoterapide, hayal
gcnn erosun yaam gc olduunu ve gerekiliin,
ne cinsel ne de erotik olduunu unuttuk. G erekten de, g
nn herhangi bir saatinde herhangi bir plaklar kampna
gitmenin de kantlayaca gibi, btnyle plaklktan da
ha az seksi hibir ey yoktur. Fizyolojiyi ve anatomiyi kiileraras yaantya; sanata, tutkuya, bizi sarsm a veya
cezp etm e gc olan erosun m ilyonlarca biim ine dn
trm ek iin hayal gcnn (ki daha sonra buna am allk
diyeceim ) iinde dem lendirm ek gerekir.
Kendini tm yle gereki ayrntya indirgeyen bir ay
dnlanma , insan hayaliyle erotik tutku arasndaki ilikinin
yaratt kaygdan ka deil de nedir?
48

ftoUoMuy

TEKNKLER YOLUYLA KURTULU

kinci paradoks, seks ve sevim e teknikleri zerindeki
yeni vurgunun geri tepmesidir. B ir toplum da kiilerin pe
inde kotuu nasl-yaplr ierikli kitaplarn veya piyasa
daki o konudaki yaynlarn saysyla, sz konusu kiilerin
cinsel tutkular ya da cinsellie katlmdan ald zevk ara
snda ters orant olduunu sk sk dnrm . Elbette ki bu
tip yaynlardaki tekniklerin, golf oynam a olsun, oyuncu
luk olsun, sevime osun, yanl bir taraf yoktur. Fakat
seks tekniini gereinden fazla vurgulam ak, sevimeyi
m ekanikletiren bir tavra yol aar ve beraberinde yabanc
lam ay, yalnzlk duygusunu ve benlik yitimini getirir.
Yabanclamann bir yn, asrlardr ayn usule sahip
olan an, yerini m odem etkinlii olan bilgisayar ilet
mecisine brakmasdr. iftler, K inseyin saptad ve stan
dartlatrd ekilde, sevim elerinde etele tutm aya ve za
man izelgelerine ok fazla nem veriyorlar. Orada belir
tilen skln gerisinde kaldklarnda kayglanp, kendilerini
isteseler de istem eseler de yataa gitm eye zorluyorlar.
M eslektam Dr. John Schimel "hastalarm sabrl bir e
kilde. veya farknda olm adan, elerinin ellerinde ykc bir
m uam eleye dayandlar, fakat cinsel sklk tablosunun geri
sinde kalmay akn kaybolmas biiminde yaadlar diye
gzlem liyor.8 Erkek, bu sklk tablosunun gerisinde kalr
sa, sanki erkeksi konum unu kaybediyorm u duygusuna
kaplyor, kadn ise, erkein kendisine kur bile yapmad
bir dnem yaaynca, kadns ekiciliini kaybettiini d
nyor. Kadnlarn kendi aralarnda ilikileri iin kullan
dklar erkekler arasnda sz, antrakt gibi bir zaman
boluunu ifade eder. ncelikli m uhasebe ve listeleri -" B u

hafta ne sklkta sevitik?", Bana btn akam yeterli il

giyi gsterdi m i? , n sevim e yeteri kadar uzun m uy
du?- kiiyi, bu en iten gelen davrann kendiliindenliinin nasl srebilecei konusunda pheye drr. n
sanlar bilgisayardaki bir sevim e oyunun kulisinde dola
p duruyorlar, tpk Freuda gre eskiden anne babalarn
yapt gibi.
Zihnin tekniklerle bu denli megul olduu bir ortam da,
sevim e hakknda sorulacak tipik sorunun, Sevim ede
tutku, anlam veya zevk var myd? yerine Performansm
ne kadar iyiydi? olm asna arm am ak gerekir.9 rnein
Cyril C onnollynin orgazm n zulm dedii eye ve bir
baka yabanclam a ekli olan, ayn anda orgazm a ulam a
kaygsna bakalm . tiraf etmeliyim ki, insanlar vahiy gi
bi orgazm dan sz ettiklerinde, Niin bu kadar ok u
ram ak zorunda olsunlar? diye m erak ediyorum . Bu a
tafatl efektlere ilgi duym akla, hangi kendine gvensizlik
ukurunu, hangi i yalnzlk boluunu doldurm aya al
yorlar?
Ne kadar seks, o kadar iyi tutum undaki seksologlar bi
le, orgazm a ulam aya tedirgince yapdan ar vurgunun ve
ei tatmin etm eye yaptrlan nemin karsndadrlar.
Erkek kadna m utlaka gelip gelm ediini , iyi olup ol
m adn sorar veya st kapanmayacak bir deneyim i ta
nmlamak iin st kapal bir szck kullanr. B iz erkek
ler, bu ak eylem ini yorum lam aya alan Sim one de Beauvoir ve dier kadnlar tarafndan, o anda kadnn kendi
sine sorulm asn istedii son sorunun bu olduuna dair
uyarlyoruz. Dahas, kafay teknie takm a, kadnn fiziksel
ve duygusal olarak en ok istedii eyi, yani erkein zir-

50

HoUoMny

ve annda iinden gelen cokunluu, onun elinden alr. Bu

cokunluk kadna kendisinin ve deneyim in elinden gelen
heyecan ve esriklii verir. Roller ve baar konusundaki
btn samalklar kafam zdan attm zda, ilikideki ya
knln artc bir biimde ne kadar nemli olduu gere
i kalr geriye -bulum a, yaknlam ann nereye gidecei
ni bilm em enin verdii heyecan, kendinden emin olm a ve
kendini verm e, ilikiyi unutulm az klar. Hayatn bize suna
ca herhangi bir ocakla snma gereksinimi duyduum uz
da bu olayn hafzamzda tekrar tekrar canlanmasnn nede
ni, bu yaknlk deil midir?
Toplum um uzda, bir ilikiyi kuran eylerin -zevklerin,
fantezilerin, dlerin, gelecee dair um utlarn, gemiten
gelen korkularn- insanlar birlikte yataa girm ekten daha
utanga ve savunmasz yapmas olduka gariptir. O nlar
cinsel yaknlktaki psikolojik ve ruhsal plaklktan, fizik
sel plaklktan sakndklarndan daha ok saknrlar.

YEN PRTENLK
nc paradoks, gklere kardm z cinsel zgrl
m zn yeni bir tr pritenlie dntdr. Bunu k
k p harfiyle yazdm nk asl Pritenlik ile kartrl
m asn istem iyorum . Sz konusu o anlay, H aw thorneun
Kzl Damga adl eserindeki H ester ve D im m esdalein
tutkusunda olduu gibi, ok farkl bir eydi.10 Ben pritenlii, bize Vktorya dnem i atalarm zdan geldii, ve sana
yilem e, duygusal ve ahlaki blm elendirilm e ile birletii
ekliyle ele alyorum.
Bu pritenlii, unsurdan olum u olarak tanm lyo
rum . B irincisi, bedene yabanclam a durum u. kincisi,
51
A jd ttv irade

duygunun akldan ayrlmas. ncs de bedenin bir

makine gibi kullanlm as.
Yeni pritenliim izde, saln bozulmas gnahla e
deerdir.11 Eskiden giinah, kiinin cinsel arzularna teslim
olmas anlam na gelirdi; imdi ise tam bir cinsel davu
rum yaam am a anlamndadr. ada pritenim iz, libido
yu bastrmay ahlaka aykr grr. G rne gre bu anla
y, okyanusun her iki tarafnda da geerlidir: Londrada
yaymlanan Times Literary Supplem ent, Ahlaki bir grev
anlayyla biriyle yataa girm eye kararl ilerici bir aydn
dan daha i karartc olan ok az grnt vardr (...) Dn
yada, uygun ekilde ynlendirilmi tutku araclyla kur
tuluun m odern savunucusundan daha yksek grl bir
priten yoktur diye yazar.12 Eskiden kadn bir erkekle ya
taa girdiinde sulu olurdu; imdi ise, birka bulum a
dan sonra hl isteksizse kendini belli belirsiz sulu hisse
der; onun gnah verm e yi reddetmedir. Her zaman t
myle aydnktnm (ya da en azndan yle grnen) e ise,
kzgnln aka gstererek kadnn suunu dindirmeyi
reddeder (kadn bu konuda onunla kavga edebilse iler
onun iin daha kolay olabilirdi). Fakat erkek tm hog
rsyle, her bulum a sonras onu dt bu durumundan
kurtarmak iin m cadeleye hazr bekler ve elbette ki bu
durumda kadnn hayr deyii, onun daha byk sulu
luk duym asna neden olur.
Tabii ki, btn bunlar, insanlarn sadece seks yapmay
deil, ayn zam anda bunu kendilerini tutkuya ya da ein
stnde salksz bir bask uygulayacak olan uygunsuz bir
balla kaptrmadan yapabilmeyi de renmek zorunda
olduklar anlam na gelir. Vktorya dnemi insan, sekse ka-

52
R(4l c Stny

rm adan ak elde etm eyi arad; m odem insan ise aka

karm adan seksi elde etm eyi aryor.
Bir keresinde, ada aydnlanm insann sekse ve a
ka olan tavrnn izlenimci bir resm ini izerek kendimi oyalamtm. Yeni bilge diye adlandrdm bu resmi sizinle
paylam ak istiyorum:
Yeni bilge, toplum tarafndan hadm edilmez, ama Origen
gibi kendi kendini hadm eder. Ona gre, seks ve beden,
iinde bulunulmas gereken bir ey deil, televizyon spi
kerinin sesi gibi gelitirilmesi gereken aralardr. Yeni
bilge, akla kimseyi korkutacak hali kalmayncaya dek
herkesi severek, kendini tm tutkular yayma ilkesine
tutkulu bir ekilde adayarak ifade eder. Tutkularn dene
lim altnda tutmadka, onlardan lesiye korkar ve tam
davurum kuram da tam anlamyla onun yulardr. z
grlk ina, bastrddr; tam cinsel salk ve tam cinsel
tatmin ilkesi, erosu yadsmasdr. Eski Pritenler seksi
bastrdlar ve tutkuluydular; yeni priten ise tutkuyu bas
trr ve cinseldir. Amac bedeni geri ekmek, doay kle
letirmeye almaktr. Yeni bilgenin kat tam zgrlk
ilkesi zgrlk deil, yeni bir deli gmleidir. Btn
bunlan, bedeninden ve doadaki merhametli kklerinden
korktuu iin, topraktan ve yaratc gcnden korktuu
iin yapar. O bizim kendini doa zerinde g kazanma
ya, daha gl olmak iin bilgi kazanmaya adam, ikin
ci Baconmzdr. Tam da bu davurum sayesinde, (kle
yi, isyan etmeye duyduu gl istein tm yok edilin
ceye dek altrmak gibi) cinsellik zerinde g kazanr
snz. Seks bizim, maara adamnn oku ve yay, manive
las, keseri gibi, aletimiz oluyor. Seks, yeni makine, Machina Ultima.
53
A fk v im de

Bu yeni pritenlik ada psikiyatri ve psikolojiye fark

ettirm eden szd. Evlilik terapisi zerine yazlm kitaplar
da, terapistlerin cinsel birlem eden sz ederken yalnzca
s.km ek szcn kullanmalar gerektii ve hastalarn
da kullanmas iin srar etmesi gerektii aklanmaktadr;
nk dier szckler hastann ikiyzllyle ibirlii
yapar. Burada nemli olan o szcn kullanlmas deil
dir: Elbette ki, hakl olarak s.kime denebilecek hayvani
fakat zbiJinli, katksz ehvet ve bedensel cokunluk, in
san deneyimi yelpazesinin dnda tutulmamaldr. lgin
olan ey, bir zam anlar kullanlmas yasaklanm olan sz
cn im di, bir gereklilik, ahlaki bir gerekeyle drst
lk grevi haline dntrlm olmasdr. iftlem enin
biyolojik ynn reddetm ek, kesinlikle ikiyzllktr.
Fakat aradm z ey cinsel gerginlii yok etm ekten ok,
kiisel yaknlk ieren bir iliki, yarn ve yarndan sonraki
gnlerde hatrlanacak kiisel bir yaknlkken, cinsel dene
yimi sadece s.kim e szyle aklam ak da ikiyzllktr.
lki utangala hizm et eden bir ikiyzllktr. kincisi ise
kendine yabanclam aya hizmet eden bir ikiyzllk, ya
kn iliki kaygsna kar kendini savunmadr. lki Freudun ann sorunuyken kincisi bizim sorunumuzdur.
Yeni pritenlik, tm dilimizin kiiliksizlem esini de
beraberinde getirir. Sevim ek yerine, "seks yapyoruz ;
cinsel birlem e yerine, beceriyoruz ; yataa gitm ek
yerine, birini dzyoruz veya (Tanr hem dilim ize hem
de bize yardmc olsun) dzyoruz . Bu yabanclam a
gnm zde o kadar yerlem itir ki, baz psikoterapi okul
larnda, gen psikiyatrlara ve psikologlara, sadece argo
szckleri kullanm ann tedavi edici olduu retilm ek
54
RoUo May

tedir; hasta sevim eden sz ederse, m uhtemelen bir bastr

ma durum unu gizliyordur; bu nedenle - yeni pritenlik
sa olsun! - ona sadece s.kitiini bildirmek bizim erdem
li grevim izdir. Herkes Viktorya dnemi ahlaklnn son
kalntlarn temizleme konusunda o kadar kararl grn
yor ki, bu farkl szcklerin farkl trde insan deneyimini
anlattn tamamen unutuyoruz. M uhtem elen, ou insan,
farkl szcklerle aklanan farkl cinsel iliki trlerini ya
am tr ve bunlar ayrt etm ekte glk ekmez. Ben bu
farkl deneyim ler arasnda bir deer yargsnda bulunmak
istem iyorum ; her biri kendi iliki eidine uygundur. Her
kadn bazen. Rzgar Gibi Geti film inde Rhett Butler ve
Scarlet O Hara arasnda geen o bildik sahnede olduu gi
bi, ayaklarnn yerden kesilm esini, alp gtrlmeyi ve
balangta hi olmayan tutkuya zorlanm ak ister. Fakat
btn cinsel yaam boyunca kadn sadece dzlyorsa ,
kiisel yabanclam asnn ve seksi reddetm esinin eli kula
ndadr. Terapist bu farkl trdeki deneyim lerin deerini
bilm ezse, hastann bilincinin bzlm esine ve budanmasna
bakanlk edecek, hastann iliki kurm a yetenei ile birlik
te bedensel farkndalndaki daralmay onaylayacaktr.
B u, yeni pritenlik zerine yaplan en byk eletiridir:
Yeni pritenlik duygular byk oranda snrlar, eylemin
sonsuz eitliliini ve zenginliini engeller, duygusal yok
sullam aya yol aar.
Yeni priteliin toplum yeleri arasnda iin iin d
m anlk oluturmas artc deildir. Bu dmanlk da, ge
nellikle cinsel eylem e yaplan gnderm elerde ortaya kar.
Birinin kullanldktan sonra pe bile atlm ayacak kadar
nem siz olduunu belirtm ek iin km sem e sz olarak
55
Ak w imtir

s.klir git ya da s.kerim seni deriz. Buradaki biyolojik

arzu onun reductio ad absrdm "dr.* G erekten de,
s.km ek sz, ada dilim izde iddetli bir dmanl
belirtm ek iin kullanlan en yaygn kfrdr. Bunun ka
zayla olduunu dnm yorum .

FREUD VE PRTENLK
Freudyen psikanalizin, hem yeni cinsel zgrlklk
le hem de pritenlikle birbirine nasl doland ok etkile
yici bir ykdr. Toplumsal eletirm enler kokteyl partile
rinde, yeni cinsel zgrln temel giriim cisinin veya en
azndan ilk szcsnn Freud olduu noktasnda birleir
ler. Fakat bu eletirm enlerin grem edii, Freud ve psika
nalizin, yeni pritenlii hem olum lu hem de olum suz bi
imleriyle yanstt ve dile getirdiidir.
Psikanalist pritenlik, F reudun bizzat rneklendirdii,
sert drstle ve beyinsel dorulua verdii nem bak
mndan olumludur. te yandan, beden ve benliin, doru
suyla erisiyle cinsel nesneler olarak birer tatm in m eka
nizmas gibi grlebilecei yeni bir sistem oluturmas ba
kmndan olumsuzdur. Psikanalizin seksi, gerilim i azalt
mak iin bir gereksinim olarak dnme eilim i bu ye
ni pritenlikle ibirlii yapar.
Bu nedenle, toplum um uzdaki yeni cinsel deerlere psikanalitik klflar bulunurken onlara nasl tuhaf deiiklik
ler yapldn anlamak iin bu sorunu aratrmak zorunda
yz. Psikanalizin felsefi ynnn tartld bir toplantda,
1936-37de Am erikan Psikiyatri Dernei Bakan olan Dr.
* Bu terim T rkeye olm ayan eri eklinde evrilebilir, ancak yazar
L atincesini kulland iin bu ekilde braktm .

56
Rotla lfnj/

C. M acfie Cam pbell, sert bir ekilde "psikanaliz berm uda

ortlar iinde K alvinciliktir" dem iti. Bu zdeyiin sade
ce yars dorudur, fakat bu yars olduka nemlidir. Freudun kendisi de, gl karakteriyle, tutkularn dizginle
m esiyle, zorlu alm asyla olum lu anlam da pritenin m
kemmel bir rneiydi. Freud, Priten kom utan Oliver
Crom w elFe hayrand ve bir oluna onun adn vermiti.
Philip Rieff, Fred: Ahlaknn Zihni adl almasnda,
"m ilitan pritenlie olan bu yaknlk laik Yahudi aydnlar
arasnda ender grlen bir ey deildi ve belirli bir inan
veya retiyle deil de bam szlkla ve beyinsel doru
lukla kolalanm , tercih edilen bir karakter tipinin gster
gesidir" der.13 Freud, ileci alm a alkanlklaryla, pritenliin en nemli ynn, yani, bilimi bir m anastr ola
rak kullanmay gsterir. Zorlanml alkanl, titiz bir bi
im de, hayatta her eyden (ve hatta hayattan bile) stn
gelen ve adlarna tutkularn mecazi deil gerek anlam da
yceletirdii bilimsel am alarna ulam aya adand.
Freudun snrl bir cinsel yaam olmutur. Freudun
yaam yksn yazan E m est Jonesun anlattna gre,
cinsel davurumu ge, oluz ya civarnda balad ve er
ken, krk ya civarnda duruldu. Freud, krk bir yanday
ken arkada W ilhelm Fliesse, bunalml mizacndan ika
yet ederken "cinsel heyecann da benim gibilere artk ya
ran yok dem iti. Dier bir olay ise, onun bu ya civarn
da cinsel yaam nn aa yukan sona erdii gereini gs
term ektedir. Freud, D lerin Yorumu adl kitabnda krkl
yalarndayken bir defasnda, gen bir kadndan fiziksel
olarak holandn ve yan istemli ona yaklap dokundu
unu anlatr. Kendisinde byle bir ekim olaslnn

A fk ve imde

hl bulunmasn nasl hayretle karladn yazar.'4

Freud, cinselliin dizginlenmesi ve ynlendirilmesi ge
rektiine inanyordu ve bunun hem kltrel geliim hem
de kiinin kendi kiilii iin zel bir deer tadm d
nyordu. 1883de, Martha Bemays ile olan uzun sreli ni
anll srasnda, gen Freud gelecekteki karsna yle
yazmt:
Kitlelerin kendilerini elendirmelerini seyretmek ne ho
tur ne de akl gelitiricidir; en azndan ondan byk zevk
almyoruz. (...) Bir keresinde Carmen gsterisini sey
rederken fark ettiim bir eyi anmsyorum: Kalabalk i
tahn kreltirken biz. kendimizi yoksun brakyoruz. B
tnlmz korumak iin yoksunluumuzu srdryo
ruz, salmzdan, zevk alma yeteneimizden, duygula
rmzdan tasarruf ediyoruz; ne olduunu bilmediimiz bir
ey iin kendimizi koruyoruz. Doal gdlerin srekli
bastrlmas bize incelik niteliini verir. (...) Ve de bizim
gibi kendilerini yaam ve lm iin birbirlerine zincirle
yen, sadk kalmak iin yllarca kendilerini yoksun bra
kan ve eriyip giden, sevdiklerini kendilerinden ayracak
bir felaketten sonra muhtemelen yaayamayacak olan in
sanlarn bu utaki durumunu ...l5

Freudun yceltme retisinin temelinde, libidonun ki

ide kendini yoksun brakacak, bir ynden zevk almay ar
trmak iin baka bir ynden duygusal "tasarrufa gidecek
kadar var olduuna ve eer libido dorudan sekse harca
nrsa, sanatsal yaratclk gibi alanlarda kullanmaya yetme
yeceine olan inanc yatar. Freudu olumlu olarak deer
lendiren demecinde Paul Tillich yine de, yceltme kavra
58
RMa May

m Freudun en priten inancdr der.16

Psikanaliz ile pritenlik arasndaki ilikiyi gsterirken,
psikanaliz hakknda kltc bir yargda bulunmuyorum.
Asl Priten hareketi, on dokuzuncu yzyln sonunda Viktorya dnem inin ahlak blm elerinde genel bir bozulm a
ya uram adan nce, onun en iyi tem silcilerinde takdire
deer bir zellik olan drstlk ve geree adamayla nite
lenm iti. M odem bilimdeki ilerlem e bu akm a ok ey
borludur ve gerekten de bilimsel laboratuvarlardaki laik
keilerin erdem leri olm adan bu ilerlem e de mmkn ol
mazd. Ayrca, Psikanaliz gibi kltrel bir gelime daima
neden olduu kadar sonutur da: psikanaliz, toplum da ge
lim ekte olan eilim leri biim lendirip etkilem ekle kal
m az, onlar yanstr ve dile getirir. N eler olup bittiinin bi
lincindeysek, ne kadar zayfa olursa olsun, eilim lerin
ynne etki edebiliriz. O zaman da umarm yeni kltrel
durum um uza uygun yeni deerler gelitirebiliriz.
Fakat deerlerim izin ieriini psikanalizden almaya
alrsak, sadece deerler iin deil, benlik imajmz a
sndan da kafa kartrc bir elikiye deriz. Psikanali
zin, deerlerim izi salam a ykn stlenm esini beklem ek
bir hatadr. Psikanaliz, daha nce yadsnan gd ve arzu
lan ortaya karp gz nne sererek, bilinci geniletm eye
alarak, hastann kendisini deitirm esini salayacak de
erleri bulmas iin bir yol hazrlayabilir. Ancak kendi ba
na, kiinin yaamn deitirecek deerlere karar venne
ykn hibir zaman tayam az. Sokratesin kendini bil
dn, iinde yeni bir ktay, bastnlm bilind gd
lerin ktasn banndran derinliklere tamas, Freudun b
yk bir katksyd. Bu gdleri bilin dzeyine ekmek

t*imi*

iin, aktarm ve diren kavramlar zerine kurduu terapi

de kiisel iliki teknikleri de gelitirdi. Psikanalizin pop
lerliinin gelgitleri ne olursa olsun, Freud ve dierlerinin
bulgularnn sadece psikolojik iyiletirm eye deil, ikiyz
l ykntlar ve kendini aldatmay ortadan kaldrdndan,
ahlaka da ok deerli katklar olduu bir gerektir.
A klam ak istediim , toplum um uzda kiiliklerinde
kendiliinden deiim nirvanas ve ruhu teknik bir srece
teslim e etm ekten gelen sorum luluktan kurtulu iin yanp
tutuan birok kiinin deerlerinin arasnda,psikanalizden
karp eski pritenliklerine soktuklar ifade zgrl
m n ve hedonizm in olduudur. Cinsel tavrlar ve gele
neklerdeki deiim in ok abuk - hemen hemen yalnzca
1920!lerde - olduu gerei, kiiliklerim izden ok giysi
lerimizi ve rollerimizi deitirdiim iz varsaymn kantla
maya alr. Burada eksik kalan, duyularmz ve hayalle
rim izi, zevk ve tutkunun zenginletirm esine, akn anlam
na amakt; biz bunlar teknik srelere havale ettik. Bu
tr bir zgr akta, insan sevmeyi renem ez; zgrlk
serbest kalm a deil, yeni bir deli gm lei haline gelir. Su
nunda da cinsel deerlerim iz karm akla ve elikiye s
rklendi, cinsel ak ise u anda gzlem lediim iz, nere
deyse zlm ez paradokslara yol at.
Bu durumu abartm ak ya da m odem akkanln cinsel
gelenek ve greneklere olumlu katklarn grmezlikten
gelm ek istem iyorum . Tanmladmz karklklar, bireyin
gerek zgrlk olanaklaryla el ele gider. iftler, seksi,
bir zevk ve haz kayna olarak grebiliyorlar; doal sek
sin eylem inin bir ktlk kayna olduu safsatasyla s
ktrlm adan, ilikilerinin birbirini kullanm a gibi gerek

60
RoUo Mny

ktlklerine duyarllaabiliyorlar. iftler, Viktorya dne

minde hi olmadklar kadar zgrce, ilikilerini zengin
letirmenin yollarn aratrabiliyorlar. Artan saydaki bo
anmalarn bile, ne kadar ciddi sorunlar yaratrsa yaratsn,
iftlerin artk birbirlerine mahkum olmadn gsterip
kt bir evlilie klf uydurmay zorlatrdndan olumlu
bir psikolojik etkisi vardr. Yeni bir ak bulma olasl, u
anda birlikte olduumuzla kalmak istiyorsak, onunla ol
may seme sorumluluunu kabul etmemizi gerekli klar.
Bir yandan biyolojik ehvet, dier yandan da anlaml bir
ilikiyi, birbirinin derinlemesine farkndaln ve insani
anlay dediimiz eyin dier yanlarn arzulamann orta
snda -her ikisini de kapsayan- bir cesaret gelitirme ola
sl vardr. Cesaret, toplum gelenekleriyle atmaktan,
kiinin iindeki dier bir insana balanma yetisine doru
deitirmektedir.
Fakat bu kadar ak seik grlen sz konusu olumlu
katklar kendiliinden gereklemez. Bu sadece tanmlad
mz elikiler anlaldnda ve zlmeye abalandnda mmkn olur.
SORUNLARIN GDLER
ki analitik kurumda gzetmen analistlik grevim er
evesinde, analist olmak zere eitim gren alt psikiyatr
ve psikologun birer vakasna gzetmenlik yapmaktaym.
Bu gen analistlerin hastalarm mek olarak vermemin iki
nedeni var; birincisi, u ana kadar onlarla ilgili ok ey
rendim; kincisi, bunlar benim hastalarm olmad iin
onlar daha tarafsz bir adan grebilirim. Bu hastalardan
her biri, grnte bir utanma veya sululuk duygusu duy
61
w irati*

madan -v e genellikle de farkl elerle- yataa giriyor. K a

dnlar -a lt hastadan d rd - cinsel ilikide pek fazla bir
ey hissetmediklerini aklyorlar. Bu kadnlardan ikisini
yataa gtren gd, adama tutunup, cinsel iliki belirli
bir evrede ne yaptndr standardna uymakm gibi g
rnyor. nc kadnn ise zel bir cm ertlik gds
var; yataa girm enin erkee verilecek ho bir ey olduu
nu dnyor ve bunun karlnda da erkein ona bak
mas iin byk taleplerde bulunuyor. Drdnc kadn ise,
bu grupta sadece cinsel ehvet yaayan tek kii gibi gr
nyor ki bunun dnda cmertlik ve adama kzgnlk kar
m gdler de tayor (Onu bana zevk verm eye zorlaya
cam "). Gruptaki iki erkek ise balangta iktidarszd,
ve u anda cinsel ilikide bulunabilseler bile, ara sra ikti
darszlk sorunuyla karlayorlar. Fakat cinsel ilikilerin
de pek bir patlam a bildirm iyor olmalar da nemli bir
gerek. Cinsel ilikiye girm elerinin temel gds erkek
liklerini kantlam akm gibi grnyor. Gerekten de, er
keklerden birisinin esas amac sevimenin tadna varm ak
tan ok, analistine nceki geceki m acerasn, iyi de olsa
kt de olsa, kuliste erkek erkee sohbet ediyorlar edasy
la anlatm ak.
imdi soruturm amz derinletirm ek iin u sorular
soralm: Bu kalplarn altnda yatan gdler nelerdir? G e
m ite insanlar seksi yadsrken gnm zde seksin zorlaml bir zihin ura olmasna yol aan nedir?
Kiinin kimliini kantlam a abas temel bir gddr Betty Friedenn Kadnln Gizemi adl kitabnda da ak
lad gibi kadnda da erkekte de mevcuttur. Bu, cinsiyet
eitlikilii ve cinsel rollerin birbiriyle deitirilebilirlii
62
RoUo May

dncelerinin dom asna yardm c olmutur. Eitlikilie, kadn ve erkek arasndaki yalnzca temel biyolojik
farkllklarn deil, duygusal farkllklarn da yadsnmas
pahasna tutunulmutur. Burada kiinin kendisiyle att
, eiyle aym olduunu kam tlam a ihtiyac, kiinin kendi
ne zg duyarllklar bastrd anlam na gelir - ki bu da
onun kimlik anlayna zarar verir. Bu eliki, toplum um uzdaki yatakta bile m akineye dnm e eilim ine katk
da bulunur.
Dier gd, bireyin tek bamaln yenme umududur.
Bununla birleen ise boluk duygusundan ve kaytszlk
tehdidinden kam ak iin verilen um utsuz abadr: Eler
kendi bedenlerinin lmediini kantlam ak iin bir bakas
nn bedenine kendilerinkine cevap veren bir titreyi bul
may um arak sarlp ve soluk solua kalp titrerler; kendi
duygularnn canl olduunu kantlam ak iin tekinde bir
karlk, biz zlem ararlar. Eski bir benlik olarak sylyo
rum ki, buna ak denir.
nsan bazen, tm cinsel kahram anlyla kaslmalarnn
arasnda, erkeklerin cinsel atletler olm aya altklar izle
nimine kaplr. Peki bu oyunun byk dl nedir? Yalnz
ca erkekler deil, kadnlar da cinsel glerini kantlamak
iin urarlar -o n la r da izelgeye uymaldrlar, tutku gs
term elidirler ve o gklere karlan orgazma ulamaldrlar.
ktidar zerinde fazlaca durm ann genellikle iktidarszlk
duygusunun telafisi olduu, psikoterapi evrelerinde artk
yaygn olarak kabul grm ektedir
Seksin, btn bu farkl alanlarda, iktidar kantlam ak
iin kullanlm as, teknik baarya verilen nemin artm as
na yol at. Burada da kendi kendini baltalayan tuhaf bir

Afk w i radr

gidiat gzlem liyoruz. Bu, sekste teknik baarm n zerin

de ar durmann aslnda cinsel hislerin azalmasyla ba
lantl olmasdr. Bu yaklam a ulam a teknikleri ise g
lntr: Bunlardan biri, iliki ncesi penise anestezik bir
merhem srmektir. B ylece daha az hissederek, erkek or
gazmn daha uzun sre geciktirebilir. M eslektalarm dan
rendiim e gre erken boalm aya are olarak bu aneste
zik devay nerm ek hi de olaand bir durum deil.
Bir erkek hasta diye yazar Dr. Schimel Boalm alar va
jinaya giriten on dakika, hatta daha sonra gerekletii
halde erken boalm alar konusunda um utsuzdu. rolog
olan kom usu iliki ncesi anestezik m erhem kullanm as
n nerm iti. Hasta sonutan tam am en tatm indi ve rolo
ga m innettard .17 H asta, kendi zevklerinden btnyle
vazgem i, sadece yeterli bir erkek olarak kendini kantla
maya almt.
Hastalarmdan biri, erken boalm a sorunuyla bir heki
me gittiini ve ona byle bir anestezik m erhem nerildii
ni sylem iti. Beni, tpk Dr. Schimel gibi artan, hasta
nn bu areyi hibir soru sormakszn ve kar gelmeksizin
kabul etm i olm asyd. Bu zm ona daha iyi bir baar
m salamamt? Am a bu gen adam bana geldiinde ak
la gelebilecek her ynden iktidarszd, hatta karsnn ara
bayla giderken ayakkabsn karp adamn bana vurmas
gibi hi de hanm efendice olmayan hareketiyle baa ka
m ayacak kadar. Bu adam bu iren evlilik karikatr iin
de elbette iktidarszd. Penisi de, kendinden geecek kadar
uyuturulm adan nce uygun niyeti, yani bir an nce ora
dan km a niyetini tayacak kadar kendinde olan tek
karakterdi.
64
Relin M<iy

Daha iyi baar gsterm ek iin kendini daha az hisse

der hale getirmek! Bu, kltrm zn ounun yakaland
ksr dngnn canl olduu kadar rpertici simgesidir.
Kii iktidarn ne kadar ok sergilem ek zorunda kalrsa,
cinsel ilikiye -eylem lerin en iten ve kiiseline- o dere
ce d koullarca deerlendirilecek bir baar olarak bakar
ve kendini alm as, ayarlanmas ve ynetilm esi gereken
bir m akine gibi grr. Kendine ve eine kar daha az his
besler; ne kadar az hissederse, cinsel itahn ve becerisini
o kadar ok yitirir. Bu kendi kendini baltalayan gidiatn
uzun dnem deki sonucu ise udur: En verimli ak ayn
zam anda iktidarsz olandr.
Kendim ize, ei tatmin etm e konusundaki an kayg
nn, her ne kadar arptlm olursa olsun, cinsel eylem in
salkl ve temel bir unsuru olduunu hatrlattm zda, tar
tm am za dokunakl bir not eklenir; ee verebilmede ken
dini kabul etm enin zevki ve deneyim i. Erkek ounlukla
kendisi tarafndan tatmin edilm eye izin veren -b u deneyi
min simgesi hale gelen terimi kullanm ak gerekirse onu or
gazma ulatrmasna izin veren kadna minnettarlk duyar.
Bu ehvetle efkat arasndaki, seks ve agape arasndaki or
ta noktadr ve ikisine de dahildir. Kltrm zde ou er
kek bir kadn honut etm eden erkek ya da insan kimliini
hissedem ez. nsanlarda kiiler aras ilikiler yle bir yap
dadr ki, erkek ve kadn tekini honut edebilecek gibi his
setm ezse, cinsel eylem tam zevkine ya da anlam na ulaa
maz. Tecavz tr smrc cinselliin ve Don Juan gibi
batan karmas zorlu cinselliin altnda yatan, tekini
honut etm enin zevkine ve yaantsna varamamaktr. Don
Juan eylem i tekrar tekrar yerine getirm elidir, nk tama-

t* i m d t

men iktidarl olm asna ve teknik olarak iyi bir orgazm a

ulam asna ram en daim a tatminsiz kalacaktr.
Artk sorun ei tatmin etme arzusu ve gereksinim i de
il, bu gereksinim in cinsel eylem deki kiilerce teknik an
lam da -fiziksel duyum verme o larak - yorum lanyor olm a
sdr. Norm alde az zaman alan, duyum un kendini ap duy
guya ulam asn, duygunun da efkate ve bazen aka ula
m asn salayan duygu verm e, fantezi paylam a, i ruh
zenginlii sunma deneyim leri, kendi szck daarcm z
dan bile karlm tr (bu yzden bunlar burada saymak
eski kafallk gibi gelebilir).
Seksin m ekanikletirilm esine ynelik ada eilim le
rin iktidarszlk sorunuyla yakndan ilikili olmas artc
deildir. M akinenin ayrt edici zellii hareketleri yapa
bilmesi am a hibir zaman hissedem em esidir, Analize gir
me nedenlerinden biri cinsel iktidarszlk olan bilgili bir tp
rencisinin anlaml bir ryas vard. Ryasnda benden,
bana, tm vcudundan geecek ve dier ucu penisinden _
kacak bir boru sokmam istiyordu. Ryasnda borunun
ok gl bir sertlem e oluturacana em indi. Gelim i
am zn bu zeki evladnda tm yle eksik olan ey, zm
olarak grd eyin sorununun asl nedeni olduunu,
yani kendini dzm e m akinesi gibi grd anlayy
d. Simgesi dikkat ekecek derecede akt: Beyin, zeka
dahil edilm iti, ancak yabanclatrlm amzn gerek
sim gesi, kurnaz sistemi duygu yerlerine, thalam usa, kalbe
ve akcierlere, hatta m ideye bile uram adan geiyordu.
Kafadan penise dorudan yol -a m a kaybolan kalp!18
ktidarszln gemi dnemlerle gnmzdeki orann
karlatracak bir istatistik ne elim de var ne de bildiim

66
&)tio May

kadaryla birileri buna ulam. Ama benim izlenimim, ik

tidarszln bugnlerde her alanda snrsz zgrle ra
men (ya da bu nedenle) artt ynnde. Tm terapistler
onlara bu sorunla gelen erkeklerin oald konusunda
hemfikir gibi grnyor -geri bunun cinsel iktidarszlk
orannda gerek bir art m, yoksa bu konuda artan farkmdal veya konuabilme becerisini mi gsterdii tartlr.
Belli ki bu da zerine anlaml istatistikler toplanmas im
kansz konulardan biri. ktidarszlk ve cinsel soukluk
zerine yazlm bir kitabn, nsanda Cinsel Davran'm
pahal olmasna ve abartl bir dille yazlm olmasna ra
men aylarca ok satanlar listelerinde en st sralarda kal
mas, erkeklerin iktidarszlk konusunda yardm alma iste
inin kant gibi grnyor. Nedeni ne olursa olsun, yal
erkek kadar gen erkein de evet yantn kabul etmesi
gitgide gleiyor.
Yeni pritenliin kendini gstermek iin bulduu tuhaf
yollar grmek iin P layboyun, dediklerine gre en ok
niversite rencilerine ve rahiplere satlan o heybetli der
ginin bir saysn amanz yeterlidir. Silikonlu gsl kz
lar saygn yazarlarn makaleleriyle yan yana grr ve ilk
yz kzarklndan sonra bu derginin kesinlikle yeni ay
dnlanmann yannda olduu sonucuna varrsnz. Fakat da
ha yakndan baktnzda, bu fotoraflanm kzlarn yzle
rinde garip ifadeler grrsnz: Aynk, mekanik, davetkar
olmayan, amasz -terimin en olumsuz anlamyla tipik izoid kiilik. Onlarn hi seksi olmadklarm, sadece
P alyboy 'un incir yapraklarn cinsel organlardan yze ta
m olduunu fark edersiniz. Yaz ileri mdrne yazlan
mektuplar okursunuz ve Playboy Rahibi balkl ilkinde
67
Ak ur imde

genlere ve kilisenin saysz yesine H efnern felsefesi

zerine vaazlar veren bir rahibin gerek Hristiyan tre
lerinin ve ahlaknn H efnern felsefiyle uyutuunu ve
-hevesli bir o n ay la- ou rahibin m odaya uygun papaz
evlerinde ileciden ok birer playboy gibi yaadklarn
sylediini grrsnz.19 Mary M agdalenei, iyi yem ei,
iyi giyim kuam sevdii ve Ferisileri paylad iin sa
bir playboydu balkl baka bir m ektup bulursunuz. B
tn bu dini gerekelem enin nedenini ve eer zgrleeceklerse insanlarn neden yalnzca zgrlklerinin tadna
varmadklarn merak edersiniz.
ster bu m ektuplarn oraya zellikle yerletirildiine
dair olum suz bir gr taknn, ister bunlarn yzlerce
mektup arasndan seildiine dair daha cm ert bir gr
nz olsun, sonu ayndr. Bir Amerikan erkei tipi imaj
sunuluyor -k z m odaya uygun giysisinin paralan gibi bir
Playboy aksesuvar olarak gren tatl dilli, ayrk, ken
dinden emin bekar. P layboy'un bu imaj sarsacak kask ba- _
, kel kafalar gibi eyler iin herhangi bir ilan ierm edi
ini fark edersiniz. yi m akalelerin (ki drste sylemek
gerekirse zevkli bir yardmc tutm aya ve gerekli paray
demeye hazr bir yaz ileri mdr bunlar kolaylkla sa
tn alabilir) bu erkek imajna itibar kattn grrsnz.20
Harvey Cox, Playboyun temelde cinsellik kart olduu
ve bunun insann insan olmay reddediinin en son ve en
kurnaz blm olduu sonunca varr. P layboy'un sade
ce bir blmn yaratt olgunun, bu yeni zorbalk tr
nn korkun gereinin canl bir gstergesi olduuna
inanr.21 air-sosyolog Calvin H erton. Playboy'\x m oda ve
elence dnyas iinde deerlendirirken, onu yeni cinsel
68

Kotto May

faizm olarak adlandrr. 22

Playboy gerekten de A m erikan toplum unda nemli
bir eye tutunmutur: Cox bunun kadnlarla birlikte ol
mann bastrlm korkusu olduuna inanr. 23 Ben daha
ileri giderek bunun yeni pritenliin bir rnei olarak, s
rekliliini Amerikan erkeinin balanm a korkusunun bile
altnda yatan bastrlm bir kaygdan aldn dnyo
rum. Bu, bastrlm iktidarszlk kaygsdr. Dergideki her
ey iktidar yanlsamasn hibir denem eye tabi tutmadan
destekleyecek ekilde gzelce dzenlenm itir. Balanm a
mak (istifini bozm am ak gibi) Playboy iin ideal rnek
m ertebesine ykseltilm itir. Yanlsama hava geirm ez ol
duu, iktidarndan pheye den erkekleri idare ettii ve
kaygy serm ayeletirdii iin bu mmkndr. Bu yanlsa
mann zellii, Palyboy okurlarnn, erkeklerin gerek ka
dnlarla olm aktan kaam ayaca otuz yatan sonra dm e
sinde daha da net grlr. Bu yanlsam a eski bir din ret
m eni, dindar bir M etodistin olu olan H efnerm Kuzey
C hicagodaki m alikanesinden neredeyse hi km am asy
la rneklenir. Buraya yerlem itir ve ilerini etrafndaki
tavan kzlaryla ve alkolsz Pepsi-Cola alemleri arasnda
srdrr.

SEKSE KARI AYAKLANMA

Yukarda sz ettiim iz -i in d e neredeyse sevime iste
i haricindeki her gdnn m evcut o ld u u - seks gdleri
karm aasnda, duygularn ve tutkunun yok olacak derece
de azalmas hi de artc deil. Bu duygu azalmas ou
zaman cinsel eylem in teknik ynlerini baaryla gerek
letiren insanlarda (artk m erhem e gerek kalm adan) bir

A fk v UVfir

eit anestezi biimini alr. Divandan ya da hasta sandal

yesinden gelen sevitik ama hibir ey hissetm edim ya
lanm alarna alm aya baladk. Yine airler bize hastalar
mzn sylediklerinin aynlarn sylyorlar. T. S. Eliot,
orak lke'd e (The Waste Land) yle yazar, dnce
yosma kadn ve iren katip ay zaman ona saldrnca:
Kadn dner, bir an pencerede grnr,
Sanki habersizdir ann gittiinden,
Kafasndan puslu bir dnce geer:
Neyse bu da bitti, iyi ki bitti hem .
Bir gn gelir der de yosma kadn
Yalnzken gene dolanrsa odasnda,
Eli salarna gider kendiliinden
Ve bir plak koyar gram ofona.*
(IIL'2 49-256)

Seks son snrdr der David Riesman anlam lca. Yal

nz Kalabalk adl kitabnda. Gerald Sykes ayn ekilde
piyasa raporlaryla, verim artrm a incelem eleriyle, vergi
kurallaryla ve patoloji laboratuvar tahlilleriyle grilem i
bir dnyada, bakaldran iin seks tek yeil eydir diye
belirtir.24 Dayanklln lezzeti, m aceras, kiinin onu de
nem esi, kendinde ve bakalaryla olan ilikilerinde duygu
nun ve yaantnn geni, heyecan verici yeni alanlarn
kefetm esi, bunlarla gelen benlik onay, gerekten de s
nr deneyim lerdir . Bunlar tabii ki norm al olarak her insa
nn psikososyal geliim in bir paras olarak cinsellikte or* .N . Sup hi A y tim u run 1990 ylnda A dam Y aynlarndan kan
evirisinden alnm tr.

70
Rotla M ay

taya kar. Seks toplum lunuzda, 1920lerden sonraki on

yllarda, neredeyse her etkinlik tekine-ynelik , bkkn,
lezzetten ve maceradan yoksun hale dnrken, bu g
teydi. Fakat baz nedenlerle -bunlardan biri seksin dier
alanlarda da kiiliin onaylanm as yknn tmn srt
lanm olm asdr- snrn tazelii, yenilii ve meydan oku
malar gitgide kayboldu.
nk u anda Riesman sonras dnem de yayoruz ve
Riesm ann tekine-ynelik dedii davrann ve radar
dan yansyan yaam biim inin uzun dnem etkilerini ya
yoruz. Son snr kaynayan bir Las Vegasa dnm ve
snr olmaktan kmtr. A rtk isyan edecek hibir ey kal
mad iin genler seks ile isyandan gelen yasad kimlik
hissini tadamyorlar. Genler arasnda madde bamll
aratrm alar, genlerin eskiden seksten gelen anne babaya
kar isyan, sosyal canll artk uyuturucudan aldkla
rn sylediklerini bildiriyor. Bir aratrm a, rencilerin
uyuturucular heyecan, m erak, yasaklanm macera ve
toplum un giderek serbest brak ile eanlam lyken, seks
ten bir bakma bktklarm ifade ettiklerini belirtiyor.25
ou gen iin bizim eskiden sevim e dediim iz eyin
Aldous H uxleyin ngrl deyim iyle bo bir avu avu
ca nefes nefese kalm a olarak yaandm kefettiim izde,
airlerin ne dediklerini anlam ann onlar iin zor olduunu
sylediklerinde, yattk ama iyi deildi ikayetini sklk
la duyduum uzda, artk bize yeni bir ey gibi gelmiyor.
Bakaldracak hibir ey yok mu dedim ? Pekala, elbet
te bakaldracak bir ey kald, o da seksin kendisi. Snr,
kimliin kant, benliin onay tam amen cinsellie bakal
dr olabilir ve baz kiiler iin sklkla oluyor da. Bunu ke

A fk *v im de

sinlikle savunm uyorum . Belirtmek istediim , bu sekse

bakaldrnn -ro b o t kostm iindeki bu m odem Lysistrata nn ehirlerim izin kaplarnda gm brdedii, gmbrdemese de dolap durduudur. Cinsel devrim sonunda
kendine gm br gm br deil inleyerek dnyor.
Seks m akineletike, tutku nem sizletike ve hatta
zevk azaldka sorunun baa dnm olmas artc de
ildir. Ve m irabile dictu*, anestezikten antiseptik tavra
doru bir gelim e grrz. Cinsel tem as bylece rafa ko
nup uzak durulm as gereken bir ey haline gelir. Bu, yeni
pritenliin baka ve kesinlikle en az yapc yndr: So
nunda da yeni bir ileye dner. Bunu, kltrl kampslerden birinde ortaya km nkteli bir iirde ok canl bir
ekilde dile getirilm i:
Dedi ki dekan
retme m akinesinin yardmyla
Kral Oedipus Rex
renebilirdi seksi
Kralieye hi dokunm adan.
D ierleriyle birlikte M arshall M cLuhan da sekse ba
kaldry olumlu karlar. u anda anladmz seks yakn
da lebilir" diye yazar M cLuhan ve Leonard. Cinsel kav
ram lar, lkler ve uygulam alar tannm ayacak ekilde de
itiriliyorlar. ( ...) Playboy dergisinin orta sayfa gzeli
-e n ince ayrntlaryla resm edilen byk gsl ve kala
l kadn - biten bir an lm sanclarna iaret eder.26
* .N Bu terim T rk ey c yaasn eitlilik olarak evrilebilir. A ncak
zgn m etinde d e L atince olarak kullanldndan, olduu gibi brakld.

72
RoUo Mny

M cLuhan ve Leonard daha ileri gidip, yeni sekssiz ada

erosun kaybolmayacan, yaylacan ve tm yaamlarn
u anda mmkn olm ayacak derecede erotik olacan n
grrler.
Bu son sav gerekten de m arnlam ayacak kadar rahatla
tcdr. Ancak her zamanki gibi M cLuhann u anki olgu
lara dair derinlem esine tespitleri m aalesef somut tem elle
ri olm ayan bir tarih erevesine -erk e k ve kadn arasnda
ki farklarn szde azald airetilik n c e si- yerletiril
m itir.27 Bize kaytszln deil yeni erosun vive la differencen* lmn takip edeceine dair olumlu ngrs
iin hibir kant sunmaz. Gerekten de bu makalede
M cLuhan ile Leonardn bu yeni aa tapnmalarndan
kaynaklanan inanlm az karm aklklar vardr. Sophia Loreni bir R ubense benzetm elerine kar Tw iggy'yi de Xnna benzetirken Bir kadnn X-m neyi ortaya ko
yar? diye sorarlar: Gereki bir resim deil, ama derin,
iine alan bir grnt. Uzm anlam bir dii deil, bir msan.2*imdi! X-n aslnda bir insan deil sadece uzman
teknisyenlerce okunabilecek, bize bir insan veya sevmeyi
brakn tandmz bir erkei ya da kadn asla anmsatma
yacak, benlii yitik, ayrlm kem ikleri ya da dokular gs
terir. Bu kadar rahatlatc bir gelecek gr derinlem e
sine bakldnda korkutucu ve i karartcdr.
New Society D ergisinden yksek sesle okunm adan,
ylesine kurduum erotik bir gndz d iin Soplia
L oreni Tw iggyye tercih etm e iznim yok mu?
* .N Bu L atince terim "sylem esi rfe gzel olarak T rkeye evrilebilir.
A ncak zgn m etinde de L atince olarak k ullanldndan, olduu gibi
brakld.

,-lfA- ve irade

G eleceim iz, Santa Bar baradaki Dem okratik K urum

lan A ratrm a M erkezinde bu konu zerinde yaplan tar
tm aya katlanlarca ok daha fazla ciddiye alnyor.
Aseksel Toplum adl raporlan Biseksel veya okseksel bir toplum a deil, aseksel bir toplum a doru sav
ruluyoruz: Erkekler sa uzatyor ve kzlar pantolon giyi
y o r... Rom ans kaybolacak, aslnda neredeyse yok olmu
saylr... Gvenceli yllk gelir ve doum kontrol hap da
olduktan sonra, kadnlar evlenm eyi seecek mi? Neden
sesinler ki? gibi gereklerle yzleiyor.29 Bu tartm alann bir katlmcs ve raporun da yazar olan Bayan Eleanor
G arth, ocuk sahibi olm ada ve ocuk yetitirm ede yaa
nacak kkten deiim lerden bahseder. D llenm i yu
m urtalar bir paral askerin rahm ine yerletirilebildiinde
veya kiinin soyu sperm bankasndan seilebildiinde ne
olacak? H anm , byle eyler kalrsa tabii, kocasndan bir
tane daha retm eyi seecek mi? Ne sorun, ne kskanlk ne
de ak aktarm ... Ya cam altnda kulukadan kan ocuk
lar? O tak ak imdiki ocuk yetitirm ede ortaya ktn
dndm z insani zellikleri gelitirecek mi? Bu ko
ullar altnda kadnlar hayatta kalm a drtsn yitirip
imdiki nesil A m erikan erkekleri gibi lm e ynelimli mi
olacaklar? Bu sorular savunma amal yneltm iyorum
diye ekler. Baz olaslklar korkun buluyorum .30
Bayan Garth ve m erkezdeki meslektalar bu devrim in
altnda esas olarak kiinin cinsel organlar ve cinsel ilev
leriyle ne yapt deil, insanolunun insanlna ne oldu
unun yattnn fakndadr. Beni kayglandran, insancl,
hayat veren zelliklerim izin, yaam bilim lerindeki geli
melerin hzyla kaybolm a olasl ve hi kimsenin bu ge74
Rf/Uo M ay

m elerin dier olaslklarnn olum lu ya da olumsuz zel

liklerini tartm yor oluudur.31
Bu kitaptaki tartmamzn amac dier olaslklarnn
olum lu ve olum suz ynlerine - yani insanolunun insan
cl, yaam veren zelliklerini oluturan zelliklerin yk
m na ya da artrlmasna dair sorular sormaktr.

75
Ak

imd*

EROSUN SEKSLE ATIMASI

Eros, ak tanrs, dnyay yaratmak iin ortaya kt. nce
sinde, her ey sessiz, plak ve hareketsizdi. Artk her ey
yaam, nee ve hareket.
-Erken dnem Yunan miti
Birok gzel ocuk dodu Aphrodite ve A rese ... Eros, k
k oullan, ak tanrlna atand. efkatli bir zenle bakl
masna ramen, bu ikinci ocuk dier ocuklar gibi by
medi; tiril tiril kanatl ve m uzipe, gam zeli yzl, kk, al
yanakl, tombul bir ocuk olarak kald. Sal iin kaygla
nan Afrodit, Them ise dannca, Them is de kahince "ak
tutku olmadan byyemez" yantn verdi.
-G e dnem Yunan miti

B ir nceki blm de, seks ve aktaki ada paradoks

larn ortak bir noktas olduunu grdk; seks ve akn s
radanlatrlm asn. D aha iyi bir baan gsterm ek iin
duygular uyuturarak, cesaret ve kimlii kantlam ak iin

76

RooMty

sekse bir ara grevi vererek, duyarll gizlemek iin duyusall kullanarak seksi ksrlatrdk ,ve onu yavan ve
bo braktk. Seksin sradanlatrlm asna kitle iletiim
aralarnn byk yardm ve teviki olmutur. nk pi
yasay boan seks ve ak zerine yazlm saysz kitabn
birletii bir nokta vardr -k o n u y a tenis oynamay ren
me ve yaam sigortas alm a karm bir tavrla yaklaarak,
seks ve ak an basitletirirler. Bu srete, erosu bir ke
nara iterek seksi gszletirdik ve sonunda ikisini de in
sanlktan uzaklatrdk.
Bu blmdeki savm , seksi ksrlatrmamzn altnda
yatann seksin erostan ayrlmas olduudur. Gerekten de.
seksi erosla kar karya getirdik, seksi tam am yla erosun
kayg yaratan m dahalelerinden kam ak iin kullandk.
Grnrde aydnlanm seks tartm alarnda, zellikle ko
nu sansrszlk olduunda, toplum um uzun tek gereksini
minin erosun davurum unun tam zgrlkle yaanmas
olduu savunulur. Ancak, sadece terapideki hastalarmzda
deil, edebiyatm zda, tiyatrom uzda ve hatta bilimsel aratrm alanm zm doasnda grdmz gibi, toplumumuzun
derinliklerinde yaanan bunun tam tersidir. Erostan ka
yoruz ve seksi de bu kata tat olarak kullanyoruz.
Seks, erosun kayg yaratan ynlerini bilincimizden sil
mek iin el altndaki uyuturucudur. Bunu baarm ak iin
seksi daha da darca tanm lam ak durum unda kaldk: Seks
le zihnimizi ne kadar megul ettiysek, tanmlad insan
deneyim i de o kadar kesik ve bzlm kald. Erosun tut
kusundan kanmak iin seksin heyecanna kayoruz.

77
A fk w im di'

BASTIRILMI EROSUN DN
Savm, hem hastalarmda hem de toplumumuzda gz
lemlediim baz garip olgular -tuhaf bir patlayc zellii
olan ruhsal pskrmeler- zerine biimlendirilmitir. Bu
olgular, saduyulu bir adan bakldnda gnmzde en
beklenmeyen alanlarda ortaya kmtr. ou insan, tek
nolojik gelimelerin bizi byk lde istenmeyen gebe
lik ve cinsel hastalk riskinden koruduu gereine gve
nerek yaar, bylece, yalnz bu nedenle, insanlarn sekse
ve aka dair kayglar sonsuza dek mzeye srlmtr.
nceki yzyllarda romanclarn hakknda yazd talihsiz
likler -bir kadn kendini bir erkee verdiinde, bu Kzl
D am ga 'da olduu gibi gayri meru gebelik ve toplumdan
dlama; ya da Atna Karenina'daki gibi, aile yapsnn tra
jik bir biimde paralanmas ve intihar; veya sosyal gere
in pazar yerinde olduu gibi cinsel hastalk anlamna ge
liyordu- zamanla geti. imdi, Tanrya ve bilime kr
ler olsun diyoruz kendi kendimize, tm bunlardan kur-,
tulduk! Buradan kar, anlam, seksin zgr, akn kolay
olduu ve rencilerin bahsettii hazr Zen gibi hazrda
tedarik edilebilir paketler iinde geldiidir. Eskiden trajik
ve eytans elerle ilikilendirilen daha derin atmalar
dan sz etmek imdi ad ve anlamszdr.
Fakat, Btn bunlarn altnda devasa ve geni apl bir
bastrma yatyor olamaz m? diye sorma kabalnda bu
lunacam. Seksin deil de, beden kimyasnn altnda ya
tan, seksten daha yaamsal, daha derin ve daha kapsaml
ruhsal gereksinimlerin bastrlmas... phesiz toplumca
onaylanan; ama srf bu nedenle sezmesi daha zor ve so
nular daha etkili olan bir bastrma. Tabii ki ada tbbi

ftotioM ay

ve psikolojik ilerlemeleri sorgulamyorum; akl banda

hi kimse gebelik nleyiciler, strojen ve cinsel hastalk
tedavileri karsnda nankrlk yapamaz. Gerekten de
kat kurall Viktorya dneminde deil de zgrlklerle ve
olaslklarla dolu bu ada doduum iin kendimi ansl
sayyorum. Ancak bu sonu aldatc ve ilgiyi baka tarafa
ekmek iin yaplm bir manevradr. Sorunumuz daha de
rindir ve tm plaklyla gerektir.
Sabahlar gazeteyi elimize alp, aydnlanm Ameri
kada her yl bir milyon yasad krtajn gerekletiini ve
evlilik ncesi gebeliklerin her yerde artt okuyoruz. Mev
cut istatistiklere gre, u an on yanda olan her alt kz
dan biri, yirmi yanda gelmeden gayri meru gebelik ya
ayacak -bu oran, on yl ncesinin iki buuk katdr'Art
ounlukla emeki snfndan kzlar arasndadr, fakat orta
ve st snf kzlar arasndaki art da bu sorunun yalnzca
madur topluluklara dair bir sorun olmadn kantlayacak
orandadr. Gerekten de bu byk art Porto Rikolu veya
zenci kzlar arasnda deil beyaz kzlar arasndadr -on yl
nce 1.7 olan gayri meru canl doumlarn oram geen yl
5.3e ykselmitir. Ne kadar doum kontrol, o kadar gay
ri meru gebelik gibi tuhaf bir durumla kar karyayz.
Okur, gerekli olann ilkel krtaj yasalarnn deitirilmesi
ve seks eitiminin artrlmas olduunu haykrmadan, ki
buna ben de katlyorum, bir uyarda bulunaym. Geni
kapsaml daha ok seks eitimi nerisi, kendimize daha
korkutucu sorular sormaktan kamamz salad iin bir
yattrma ilevi grr. Gerek sorun bilin dzeyinde, ak
la uygun amalarda olamaz m? Daha sonra amallk diye
adlandracam daha derin bir alanda olamaz m?

Ak ur im de

Kenneth Clark rnein, alt snftan zenci bir kz iin

yle der: K enara itilm i zenci kadn kiisel onay kazan
mak iin cinsiyetini kullanr. Arzu edilir ve bu neredeyse
yeterlidir. ocuk, kadn olduunun bir iaretidir ve kendi
bana bir ey yapmak onu kazanl karabilir.2 Kiinin
kimliini ve kiisel deerini kantlam ak iin verdii bu
m cadele, alt snftan kzlar iin daha kolay dile getirilebi
lir, fakat ayn durum , sosyal adan becerikli davranlarla
bunu daha iyi gizleyebilen orta snf kzlarda da vardr.
Daha nce birlikte altm st orta snftan bir kadn
hastay rnek olarak alalm . Babas kk bir ehirde ban
kac, annesi ise her zaman herkese kar Hristiyan bir
tutum sergileyen, terapi verilerine gre fevkalade kat ve
kz doduunda ona aslnda ierlemi saygn bir hanm e
fendiydi. Hastam iyi eitim li, otuzlu yalarnn banda,
byk bir yaynevinde baarl bir yaz ileri mdryd
ve tabii ki seks ve doum kontrol konusunda hibir bilgi
eksiklii yoktu. Ancak benim le tedaviye balam adan bir
ka yl nce, yirmili yalarnn ortasndayken, iki gayri
meru gebelik yaam t. Bu gebeliklerin her ikisi de ona
ac dolu sululuk ve eliki duygular yaatm t, ancak o
birinden hem en dierine gem iti. Yirmili yalarnn ba
nda, kendisi gibi aydn, duygusal adan mesafeli bir
adamla iki yldr evliydi ve her ikisi de, eitli saldrganbaml drdrlaryla dierinin bo bir evlilie biraz anlam
ve canllk katmas iin almt. Boandktan sonra, yal
nz yaarken, akam lar gnll olarak krlere kitap oku
maya balad. Kitap okuduu gen kr adamdan hamile
kald. Bu ve bir sonraki krtajn onu ok fazla zmesine
ramen ilk krtajndan hemen sonra tekrar hamile kald.
80
RoUo May

Bu davran cinsel g e re k sin im le re dayandrarak an

layabileceim izi dnm ek samadr. Gerekten de, cin
sel arzu hissetm em i olmas onu gebelikle sonulanan cin
sel ilikilere itm ekte daha etkiliydi. Gebeliklerin devini
mini kefedebilm ek iin en ufak bir ansm z varsa, bunu
kadnn benlik imajna ve dnyasnda kendi iin anlaml bir
yer bulm aya alma yollarna bakarak yapabiliriz.
Tan asndan konuursak, kadn tipik bir ada izoid kiilikti: Zeki, kendini rahata ifade edebilen, verim li,
ite baarl, ama kiisel birlem elerde mesafeli ve yakn
ilikilerden korkan. Kendini her zam an. LSD aldnda bi
le, kendi bana bir ey hissedem eyen, uzun sre bir ey
yaantlayam ayan bo bir insan gibi grm t. Dnyaya
ona biraz tutku, biraz canllk vermesi iin haykran insan
lardand. ekiciydi, birok erkek arkada olm utu, ancak
onlarla ilikileri kurum u nitelikteydi ve evkle istedii
hazdan yoksundu. lerinden biriyle yatarken, en yakn ol
duklar anda, birbirlerine scaklk iin tutunan iki hayvan
gibi olduklarn, o an genel bir um utsuzluk hissettiini an
latmt. Terapinin balarnda eitli biim lerle tekrar eden
bir ryas olm utu, kendisi bir odadayd, anne babas da ta
vana kadar kmayan bir duvarla ayrlm yan odadaydlar
ve ne kadar sert bir ekilde duvara vurursa vursun, ne ka
dar yksek sesle onlar arrsa arsn, onlara sesini bir
trl duyuram yordu.
Bir gn terapiye geldiinde, bir resim sergisinden yeni
km , kendisi hakkndaki duygular en doru ekilde be
timleyen simgeyi kefettiini sylem iti: Edward Hoppern yalnz figrleri, iinde tek bir figr olan resimleri iyi klandrlm , lks ama tam am yla bo bir tiyatroda

A fk r* ira d r

tek bana duran yer gsterici kz; mevsim sonunda, ten

ha sahilde, Viktorya dnem i bir evin st kat penceresinin
nnde yalnz bana oturan bir kadn; hastamn kk e
hirde byd evden pek de farkl olmayan bir evin ve
randasnda, sallanan sandalyede bir bana oturan insan.
H opperm resim leri, gerekten de, yabanclam a klie
siyle sz edilen sessiz um utsuzlua, insan duygusunun ve
zlem inin boluuna hazin bir anlam verir.
Kadnn ilk gebeliinin kr bir insanla ilikisinden ol
mas dokunakldr. B urada adam a bir ey verm ek ve ken
dine de bir ey kantlam ak istemesindeki saf cm ertliin
den etkileniyoruz, am a en ok, gebe kalm a olaym n tm
n evreleyen krlk atmosferi karsnda kalakalyo
ruz. Bu kadn, refah ve teknolojik g dnyasnda olup da,
hi kim senin dierini grem edii ve dokunuum uzun an
cak grnm ezlikte el yordam yla aram ak olabildii, par
maklarmz dierinin bedeninde onu tanmak iin dolatr
dm z, fakat bizi evreleyen karanlkta bunu yapamad
mz krler dnyasnda hareket eden birok insandan biriy
di.
Kadnn birinin onu istediini kantlayarak - kocas onu
istem em iti - zsaygsn pekitirmek iin; duygusal yok
sulluk hissini telafi etm ek -e e r rahmi (hystera) bir
duygusal boluk simgesi olarak alrsak, gebelik bunu rah
mi doldurarak tam anlam yla baarr- iin; annesine, ba
basna, onlarn bunaltc ve ikiyzl orta snf gemilerine
olan fkesini davurm ak iin hamile kald sonucuna va
rabiliriz. Bunlar sylem eye bile gerek yok.
Peki bu kadnda ve toplum um uzdaki, mantkl ve iyi ni
yetlerim izin altnda yatan i tezatlarn gerektirdii ve as-

82

HoUoMou

lda i tezatlarn iine yerlem i, derinleen kar koyua

ne dem eli? Bu kzn ya da herhangi bir kzn yalnzca bil
gisizim den hamile kaldm dnm ek samadr. Bu kadn,
onun gibi st snf ve orta snf kzlar iin gebelik nleyici
lerin ve seks bilgisinin hi olm ad kadar ulalabilir ol
duu bir ada yaam aktadr, iinde yaad toplum her
ynden sekse dair kaygnn gem ite kaldn duyurarak
onu ak ile ilgili her trl atm adan arnmas iin yrek
lendirm ektedir. Ya tam olarak bu yeni zgrlkten kay
naklanan kaygya ne dem eli? Bireysel bilin ve kiisel se
im yetisine yk bindiren, zlem ez olm asa bile yine de
ok byk olan kayg; gelim i ve aydnlanm gnm z
de, Viktorya dneminin histerik kadnlan gibi eylem e vu
ru lamay an (nk bugnlerde herkes zgr ve ekinm esiz
olmaldr), bu yzden ie dnen ve on dokuzuncu yzyl
kadnnn engellenen eylem leri yerine duygular engelle
yen, tutkuyu boan kayg.
Ksaca, bu beladaki kzlarn ve kadnlann, kendilerinde
ki ve toplum daki devasa bastrm m n eros ve tutkunun
bastn masnn, seksin an derecede elde edilebilirliinin
bir bastrm a teknii olarak kullanlm asnn - ksmi kurban
lar olduunu nerm ekteyim . Bunun bir sonucu inak
aydnlanmamzn bizi bu yeni ve isel kaygyla yzleme
yollarndan m ahrum eden eler tamasdr. Bastnlmn
dnn yaam aktayz, seks her yandan ne kadar rvet
verirse versin yadsnam ayacak bir erosun dn; tam a
m en duygulardan kendim izi geri ekm em izle alay etm ek
iin tasarlanm , ilkel bir biimde bastrlm n dn.
Ayns erkeklerle yaptmz almalarda karmza
kar. Gen bir psikiyatr, staj dnem i analizinde, hom osek

A k w* ir v d f

sel olduu korkusuna kaplmt. Yirmili yalarnn orta

sndaki bu adamn hibir kadnla cinsel ilikisi olmamt
ve homoseksel bir davran olmamasna ram en, bu havay yaydn dndrecek sayda erkekten teklif alm
t. Terapisi srasnda bir kadnla tant ve zamanla cinsel
iliki yaam aya baladlar. likilerin en az yarsnda ko
runmadlar. Birka defa kadnn byk ihtimalle hamile
kalaca gereine dikkatini ektim; tm bunlar tp eiti
m inden dolay bilen o da benim le hem fikir olduunu sy
leyip bana teekkr etti. Fakat korunm adan ilikiye gir
meye devam edince ve bir keresinde kadnn adeti gecikip
olduka kayglannca, ben de kendimi belli belirsiz kayg
lanrken buldum ve aptallna sinirlendim . Daha sonra
tm saflmla esas meseleyi karm olduu fark edip
kendim e geldim . Bylece sze girdim , bana yle geliyor
ki sen bu kadn hamile brakmay istiyorsun'". nce eduyum lulukla beni yalanlad, ama daha sonra duraksayp
aklam amn doruluunu tartmaya balad.
Y ntem ler ve bu yntem lerin ne yapmalar gerektiine
dair konum alar tabii ki yersizdi. Kendini hibir zaman
erkeksi hissedem em i bu adam da bir tr yaam sal ihtiya,
onu sadece kendini bir erkek olarak kantlam aya - b ir ka
dn hamile brakm ak ilikiye girebiliyor olm aktan ok da
ha belirleyicidir- deil, doaya bir para egem en olm aya,
esasl bir retken sreci yaantlm aya, kendini ilkel ve
gl biyolojik bir srece teslim etm eye, evrenin daha de
rin nabz atlarnn bir paras olmaya itiyordu. Hastalar
mzn insan deneyim inin bu daha derin kaynaklarndan ta
mamyla yoksun brakldn grmeden bu sorunlar anla
yamayz.3
84
Holla May

Bu gayr meru gebeliklerinin -v e y a denklerinin- o

unda, duygulanm elden alan, teknolojiyi duygularn ye
rine koyan, insanlarn yavan ve anlam sz varolua aran,
zellikle gen nesle yasad krtajdan daha ac verici olan
benlik yitimini yaatan sosyal dzene bir kar koyu gz
lem leriz. Hastalarn uzun sre grm hi kimse benlik
yitiminin yaratt psikolojik ve ruhsal strabn, Fiziksel
acdan daha dayanlm az olduunu renm eden edemez.
Gerekten de ou zam an, fiziksel acya (veya toplumsal
dlam aya, iddete veya asilie) itenlikle karladklar
bir rahatlam aym gibi sarlrlar. Bu kadar m uygar ol
duk da bir kzn dourmay arzulayabileceim ve bunu sa
dece psiko-biyolojik nedenlerden deil, duygusuz varolu
unun yavan llne son verm ek, um utsuzluun-boluundan-uzak-durm ak-iin skim enin tekrarlayclm yok
etm ek iin yapabileceini unutuverdik? (Peki ne yaparz
yarn? diye bartr T.S. Eliot zengin fahiesini, Ve her
gn Tanrnn?) Ya da yrein hibir zaman tutkusuzlua
altrlamayaca iin kzn ham ile kalmay arzulayabile
ceim , bunu davurma hakknn kzn elinden alnd ve
kzn kendisinin bu hakk serinkanl bin yl anda bi
linli olarak yadsm olabileceini? Hi deilse hamile
kalm ak gerek bir ey, kza ve de adam a gerek olduklar
n kantlar.
Yabanclam a, samimi bir biim de yaknlam a becerisi
yitimi olarak hissedilir. Duyduum kadaryla bu insanlar;
konumay arzuluyoruz am a kurumu seslerim iz cam k
r zerindeki san ayaklar diye baryorlar.4 Birbiri
mizi duyam adm z iin yataa giriyoruz; birbirimizin
gzlerine bakam ayacak kadar utanga olduum uz iin ya
85
A k i*

taa giriyoruz; yatakta ba evrilebilir.5

nsanlarn yabanclam a nedeni olarak grdkleri rf
lere bakaldrm alar; abasz erdem i, risksiz seksi, m cadelesiz bilgelii, alm adan lks -tabii eer tutkusuz a
ka ve bir sre sonra duygusuz sekse raz olurlarsa- vaat
eden sosyal normlara kar koymalar artc olmamaldr.
Yan tannlm inkar yalnzca dnya ruhlarnn yeni bir k
lkta karmza kaca anlam na gelir; Gaea duyulacak ve
karanlk geri dndnde, beyaz yoksa, M eryem A nann
siyah olacak.
ine dtm z yanllk tabii ki bilimsel gelim ele
rimizi ve aydnlanmamz deil, bunlarn sekse ve aka da
ir kayglarmz rten bir battaniye gibi kullanmamz ie
rir. M arcuse, bastrlm am bir toplum da, seksin gelitike
erosla birlem e eilim i gsterdiini syler. Toplumum uzun tamamen tersini yapm olduu aktr: Seksi erostan
ayrdk ve sonra erosu bastrmaya altk. Yadsnm ero
sun bir esi olan tutku daha sonra onun bastnlm lm dan kurtulup kiinin tm varln altst etm ek iin geri
dnecektir.

EROS NEDR?
Gnm zde eros, erotizm in veya cinsel heyecann
eanlamls olarak kullanlmaktadr. Eros, Afrodizyak Ta
rifler ieren ve Soru: Kirpiler Nasl Yapar? Cevap: Dik
katlice gibi soru-cevap m akalelerine yer veren bir cinsel
srlar dergisine verilen addr. nsan, Aziz Augustine gibi
bir bilirkiiye gre erosun, insanlar Tanrya srkleyen
bir g olduu gereini herkesin unutup unutmadn
m erak ediyor. Byle byk yanl anlalm alar erosun l
se
Rollo M ay

mn kanlm az hale getirir: nk ar uyarlan a

m zda artk heyecanlandrmayan heyecanlara ihtiyacmz
yok. Bu yzden bu ok nemli terimin anlam n netletir
m ek gereklidir.
Eski Yunan mitolojisi bize, E rosun dnya zerindeki
yaam yarattm anlatr. Dnya orak ve canszken can
veren oklarm kavrayp Dnyamn souk bann delen
E rostu ve kahverengi yzey annda bereketli bir yeillik
le kapland . Bu, Erosun yaam yarat ara olarak - o
delen fallik o k lar- seksi nasl iine aldnn ho bir sim
gesel resm idir. D aha sonra Eros am ur biim indeki erkek
ve kadnn burun deliklerine fledi ve onlara yaam ruhu
nu verdi. O zamandan beri, eros seksin gerilim boaltma
ilevinin aksine, yaam ruhu verm e ilevi olarak nem ka
zand. Eros, dierleri Kaos, Gaea (toprak ana) ve Tartarus
(H adesin toprak altndaki karanlk ukuru) olan drt asl
tanrdan biriydi. Joseph C am pbella gre Eros, ne klkta
olursa olsun, atayd, yaamn kaynakland ilk yaratcy
d.6
Seks, fizyolojik terim lerle, bedensel gerilim in birikimi
ve onlarn sal verilii olarak yeterli bir biim de tanm lana
bilir. Eros, tam tersine, eylem in kiisel niyetlerinin ve an
lamlarnn yaantlanmasdr. Seks bir uyarm ve tepki rit
mi iken, eros bir varlk durumudur. Seksteki zevk, Freud
ve dierleri tarafndan gerilim azaltlmas olarak nitelen
mitir; erosta ise aksine, heyecandan kurtulm ay deil,
ona tutunm ay, onun tadn karmay ve hatta onu artrma
y dileriz. Seksin gsterdii yolun sonunda tatmin ve ra
hatlam a varken, eros bir arzulay, zlem , srekli ulam a
ya alm a, bym ek iin abalaytr.

Tm bunlar szlk tanm larna uygundur. W ebsters

szl seksi (Latince ayrlm a anlam ndaki sexus'tan
gelir) Fizyolojik farklklar... Erkek ya da dii olm a zel
lii vey a... Erkek ya da diinin ayrc ilevleri olarak ta
nmlar.7 Eros ise, tersine, ateli arzu , yanp tutum a ,
ou zaman duyum sal nitelikte olan kendini gerekleti
ren yksek gayeli ak olarak tanmlanr.8 Latinlerin ve
Yunanllarn, bizde olduu gibi, seks ve ak iin iki ayr
szckleri vard; ancak Latinlerin sem rtan bu kadar sey
rek bahsetmeleri kulam za tuhaf geliyor. Seks onlar iin
m esele deildi; onlarn derdi amordu. B enzer biim de,
herkes Yunanca eros szcn bilir, ama neredeyse hi
kimse onlarn seks iin kullandklar terimi bilmez. Terim,
zoolojide kabile, rk iin kullanlan phylon terimini t
rettiim iz ((ruXovdir. Bu, Y unancada arkadaa sevgi an
lamna gelen p h ilia d m tam am en farkl bir kktr.
Bu nedenle seks hayvanlara olduu kadar insanlara da
uygulanabilen hayvanbilim sel bir terimdir. Kinsey bir
hayvanbilimci ve m esleine uygun olarak insann cinsel
davrann hayvanbilimi asndan inceledi. M asters jine
kologdur; seksi cinsel organlar ve onlann nasl idare edilip
kullanlaca asndan inceler: Seks, ona gre, bir nrofzyolojik ilevler rgsdr ve cinsel sorun organlarla ne
yaptndan ibarettir.
Dier yandan eros, kanatlarn insann hayal gcnden
alr ve tm teknikleri daim a aar, mekanik kurallarmzn
stndeki yrngede neeli bir biimde salnarak tm
Nasl yaplr? ierikli kitaplara gler, organlarn kulla
nacana seviir.
nk eros bizi eken gtr. Erosun z, seks arka
88

RuiU Mny

dan iterken, bizi nden ekm esidir. Bu gndelik dilde, bi

ri beni ayartyor veya beni batan kartyor dediim
de ya da yeni bir i olasl beni aryor dediim de or
taya kar. im deki bir ey dier insana ya da ie karlk
veriyor ve beni ona doru ekiyor. Biim lere, olaslklara,
yksek anlam dzeylerine hem nrofizyolojik boyutlarda
hem de estetik ve ahlaki boyutlarda katlyorum . Yunanl
larn inandktan gibi, bilgi ve hatta ahlaki iyilik byle bir
ekim i gerekletirir. Eros ait olduum uzla birlem eye
iten gtr -k en d i olaslklanm zla birlem eye, sayesinde
kendim izi gerekletirm eyi kefettiim iz dier nem li in
sanlarla birlem eye. Eros insann a re te 'i, soylu ve iyi ya
am bulm aya kendini adamasn salayan arzudur.
Seks, ksaca, (zevkli bir rahatlam a aradm z) organla
rn imesi ve (tatmin edici bir kurtulu aradm z) erbezlerinin dolm asyla nitelenen bir iliki kurm a biimidir. Fa
kat eros kurtulu iin deil, dnyay gelitirm ek, yaratm ak
ve biim lendirm ek iin abalayan bir iliki kurm a ekli
dir. Erosta, uyarlma art ararz. Seks bir gereksinim dir,
fakat eros bir arzudur ve ak karm aklatran ite bu ala
mdr. A m erikadaki seks tartm alarnda orgazm dan bu
kadar bahsetm em ize gelirsek, seks eylem inin amacnn
hayvanbilim sel ve fizyolojik anlam da gerekten de or
gazm olduu kabul edilebilir. A ncak erosun amac bu de
ildir: Eros, dier insanla hazda ve tutkuda birlem eyi ve
iki insann da varlm geniletip derinletirecek yeni de
neyim boyutlarn retm eyi ister. Hem halkbilim in hem de
Freud ve dierlerinin ifadelerinin destekledii, cinsel ra* zdcm ir N u k u nun 2 000 ylnda R em zi K itabevinden k an ev irisin
den alnm tr.

A k vt ira de

hatlam adan sonra uykuya dalm a eilim i - y a da fkradaki

gibi giyinip, eve gidip, sonra uykuya d alm a- herkese
paylalan bir deneyim dir. Am a erosta tam tersini isteriz:
Uyank kalp sevdiini dnm eyi, onu hatrlayarak, onun
tadn kararak, inlilerin ok grkem li deneyim dedik
leri o prizm ann yeni ynlerini kefetmeyi.
nsan efkatini yaratan durum ite bu ele birlem e
drtsdr. nk eros -ta m olarak seks d e il- efkatin
kaynadr. Eros, birlem eyi, tam ilikiyi salayan zlem
dir. Balarda bu, soyut biim lerle birlem e olabilir. Filo
zof Charles S. Pierce, M ilford, Pennsylvaniadaki evinde
tek bana oturup kendi m atem atik mantn bulmaya a
lt, am a bu onun erosu yaantlamasn engellemedi; d
nr bilimsel aratrm a grevi iin gerek eros tarafn
dan canlandrlmaldr diye yazd. Ya da bu, estetik ve fe l
sefi biim lerle veya yeni ahlaki biim lerle birlem e olabi
lir. Ama bunun en ak olduu durum iki bireyin cinsel
birlem esine doru ekim dir. Birey olarak bize miras bra
klm ayrln ve yalnzln stesinden gelmeye her bire
yin duyduu gibi zlem duyan iki insan, o an iin iki ayr,
bireysel deneyim den deil, gerek bir birlem eden oluan
bir ilikide bulunabilirler. Yeni bir G etalt, yeni bir varlk,
yeni bir m anyetik g alan olan bir paylam m eydana ge
lir.
Ekonomik ve biyolojik m odellerim iz tarafndan yoldan
karlp, ak eyleminin amacnn orgazm olduunu dn
meye itiliyoruz. Franszlarn eros konusunda, iinde ol
duka gerek pay olan bir szleri vardr: Arzunun amac
onu tatmin etm ek deil, onun sresini uzatm aktr. Andr
M aurois, orgazm n hedef deil tesadfi bir sonu olduu
90
Hath M y

sevim eleri tercih ediinden bahsederken, baka bir Fran

sz deyii kullanr: Her balang hotur.
nsanlann anmsadklarndan ve hastalarn ryalarndan
yola karsak, sevim edeki en nemli an orgazm an deil
dir. En nem li an, daha ok giri an, erkein ereksiyonunun kadnn vajinasyla temas ettii andr. Bizi sarsan, iin
de o ahane ve rkek -te rs ynden baklnca ayn ey d
ve umut krkl da yaratabilir- byk hayreti barndran
an, o andr. K iinin sevim e deneyim ine tepkilerinin en
zgn, en bireysel, en kendine has olduu an, o andr. O
an, birleme an, tekini kazandmz anladmz andr,
orgazm deil.
Eskiler erosu bir Tanr , ya da daha belirli bir ekilde,
daimon yapm lard. Bu insan deneyim inin temel bir ger
ekliini, erosun daim a bizi kendimizi am aya itiyor olu
unu ifade etm enin sim gesel bir yoludur. G oethenin ka
dnlar bizi yukar eker sz, eros, bir kadnla birleiin
de bizi yukar eker olarak daha doruca yorumlanabilir.
Byle bir gereklik bir ynden isel, kiisel ve zneldir,
dier bir ynden de dsal, toplumsal ve nesneldir -y an i
nesnel dnyada bize ilikilerim izi kazandran bir gerek
liktir. Seksi doal bir bedensel ilev olarak ele alan eski
ler, onu Tanr yapm a gerei grm em ilerdir. Anthony b
yk olaslkla tm cinsel gereksinim lerini Rom a ordusuna
elik eden cariyelerle karlam tr; ancak C leopatrayla
karlatnda eros devreye girm i ve Anthony ayn za
manda hem esrik hem de ykc olabilen yepyeni bir dn
yaya tanmtr.
Sanatlar her zaman seks ve eros arasndaki fark ig
dsel olarak anlamlardr. Shakespearein oyununda, Ro-

Ak e Irudn

m eonun arkada M ercutio. onu bir nceki sevgilisini

ada anatomik biimde gzelce anlatarak kzdrr:
Ey ruh, R osalin ein parlak gzleri iin g e l,
O yuvarlak aln ve kzl dudaktan.
Biim li ayaklan, dzgn bacaklar, oynak kalalar
Ve kalalarna bitiik yerleri iin gel.*
(U. Perde, i. Sahne)

Kahramann oynak kalalarla biten ve bitiik uzuvlan

ima eden bedensel tanm gereki roman kokar. Mercutio
ak olmad iin, onun dardan bakyla bu olgu seks gi
bi, her canl gen Veronah erkek kadns gzellii nasl kul
lanyorsa, yle kullanlacak bir ey gibi grnr.
Peki Romeo bu dili kullanyor mu? Sama bir soru! O
Julietle eros durumundadr.
Panldamay retiyor btn mealelere
Bir H abein kulandaki prlanta gibi,
A slm gecenin yanana sanki
El srlm eyecek kadar gzel
Dnyaya fazla gelen bir ta gibi.
(1. Perde, v. aline)

Romeo ve Julietin dman ailelerin yeleri olduklarn

anmsamak ilgi ekicidir. Eros dmanlar arasndaki engel
leri atlar. Gerekten de iimizdeki eros zellikle dm an
tarafndan kkrtlr m, ona meydan okunur mu merak edi
yorum. Eros yabancdan, yasak snftan, yabanc renk ya
* .N . S abahattin E ybolu ve A zra E rlatn 2000 ylnda T rkiye
B ankas K ltr Y a y n la n ndan kan evirisinden alnm tr.

HvUoMa/

da rktan olandan tuhaf bir biimde bylenir. Shakespeare,

Romeo ve Julietin akyla, trajik de olsa, nceleri savata
olan Mantogue ve Capuletleri birbirine balayarak, tm Ve
rona kentini birletirerek erosun anlamna sadk kalr.

PLATONDA EROS
nsann eski zamanlardaki bilgeliinin tem elinde, eros
ta hepim izin hissettii sevgiliyle birlem eye, hazzn sre
sini uzatm aya, anlam derinletirm eye ve bunun deerini
bilmeye iten bir kuvvet yer alr. B u, yalnzca insanlarla
olan deil, yaptm z bir m akine veya ina ettiim iz bir ev
ya da kendim izi adadm z bir meslek gibi nesnelerle olan
ilikiler iin de geerlidir.
Eros anlaym zn kklerini bulm ak iin, sevgi konu
sundaki sezgilerinin adalyla okuyucular hl ar
tan ve keyiflendiren len'e dnyoruz.9 Platon'un -u y
gun bir biim de tarihin en nl ikili elencesi olarak ad
landrlan- bu ziyafeti anlatan diyalogu neredeyse tam a
men eros tartmasna ayrlmtr. Yer, Sokrates. A ristopha
nes, Alcibiades ve dierlerinin A gathonun nceki gn ka
zand trajik tiyatro dln kutlamak iin davet edildii,
A gathonun evidir. G ece, hepsinin bir bir eros dncele
rini ve deneyim lerini anlatm asyla geer.
nem li bir zet blm nde Sokrates Sevgi nedir?
diye sorar. Yant ise nl ak hocas Diotim adan alnt ya
parak verir: Ne lml ne de lm szdr, ikisinin ortasndadr... Byk bir ruhtur (daim on), nk ruh dedii
miz Tanr ile insan aras bir varlktr.... Tanr ile insan ara
sndaki boluu dolduran ruhlar bylece btnln b
tnln kurarlar? 10
93
4f k w imdtr

Eros insanstliik anlam nda deil, her eyi ve herkesi

bir araya getiren g, her eyi biim lendiren g anlam n
da bir tanrdr. B iim lendirm e szcn gevek bir bi
im de kullanm yorum - isel biim verm e, sevilen kiinin
veya nesnenin esiz biim ini akla aram a, kiinin benlii
ni o biim le birletirm e anlam nda kullanyorum . Platon,
erosun, insann yaratc ruhunu oluturan T ann ya da Dem iurgos* olduunu syler. Eros, insan sadece dier bir
insanla akn cinsel ya da dier biim lerinde birlem eye
iten deil, ayn zam anda inann iinde bilgi zlem im alev
lendiren ve onu gereklikle birlem ek istem eye tevik
eden drtdr. Eros sayesinde yalnzca air ya da m ucit
olm ayz, ahlaki iyilie de ularz. Eros halinde ak, reti
ci gtr ve bu retim bir eit sonsuzluk ve lm szlk
tr -y a n i bu tr yaratclk insann lm sz olm aya en o k
yaklat andr.
Eros biyolojik alanda birlem e ve rem e drtsdr.
D iotim a, kularda ve hayvanlarda bile rem e gds n
grdm z ve onlarn birlem e arzusuyla balayan a
ka bulatklarnda strap ektiklerini s y ler.11 nsanolu
srekli deim ektedir:
Salar, eti, kemii, kan, btn bedeni, bir yandan yeni
leir, bir yandan lr. Yalnz beden deil, can da deiir.
Tabiat, huy, inanlar, arzular, zevkler, dertler, kayglar,
bunlarn hibiri kimsede ayn kalmaz, biri lrken, bir
yenisi doar. in en tuhaf, bilgilerimiz bile bir yandan
doar, bir yandan lr, bilgi bakmndan da hi ayn kal
mayp. hep deiir bildiklerim iz.12
Peki tm bu d eiim in iinde, bu farkll bir ara d a tu* .N. Platon felsefesinde evrenin yaratcs olan tanr
94
Roo M ay

tan nedir? Erostur, btnle zlem duyan iimizdeki

gtr, renkliliimize anlam ve dzen verme, bizi gittike
yoksullatran biimsizliimize biim verme, dalma ei
limimizi nlemek iin ona btnlk verme drtsdr.
Burada, biyolojik olduu kadar psikolojik ve duygusal
olan bir deneyim boyutumuz olmaldr. Bu erostur.
Psikoterapide insanlar sala iten, erostur. ada
uyum veya i denge ya da gerilim boaltma retilerimi
zin aksine erosta, sonsuza uzanma, benlii geniletme, bi
reyi kendini daima daha yksek gereklik, gzellik ve iyi
lik biimlerini bulmaya adamaya zorlayan, devaml olarak
yenilenen bir itici g vardr. Yunanllar, benliin bu s
rekli yenileniinin erosun znde olduuna inanmlardr.
Yunanllar, erosun her zaman yalnzca cinsel arzuya
-onlarn dilinde epythymia veya ehvet- indirgenebilme
sine bir eilimi olduunu da biliyorlard. Fakat biyolojik
olann reddedilmemesi, erosta birletirilm esi ve yceltil
mesi konusunda srar etmilerdir:
Bedenlerinde bereket tayanlar daha ok kadnlardan ya
na gider; onlarn sevme yolu, ocuk reterek lmszl
salamaktr. Adlarn yaatarak, gelecek btn zaman
lar boyunca mutlulua ereceklerini sanrlar. Ama canla
rnda bereket olanlara gelince; nk byleleri de var;
onlar bedenden ok daha bol verirler can rnlerini. Ne
dir cann rnleri? Dnce ve daha ne varsa. te btn
yaratc airler ve sanatlarna yenilik getiren iiler bu ca
n bereketli insanlardr. *13

Biz, yalnzca biyolojik, ehvetli enerjimizi yaantlar

ken deil, kendimizi hayal gc, duygusal ve ruhsal du* .N . S abahattin E ybotu v e A zra E rh at'n 2000 yln d a T rkiye
Bankas K ltr Y a y n la n ndan kan evirisinden alnm tr.

A fk v rttifr

yarllk sayesinde kiileraras dnyada ve evremizdeki

doa dnyasnda, bizden te biimlere, anlamlara aabildiimizde ve bunlara katlabildiimizde de erostayz.
Eros esiz balayc edir. Olma ve oluma arasndaki
kprdr, gerek ve deeri birbirine balar. Eros, ksaca,
Hesiodun, bugn kiinin hem iinde hem dnda bu
lunan gce dntrlm, esas yaratc kuvvettir. Erosun
bu kitapta nerilen amallk kavramyla ortak yanlarnn
olduunu gryoruz: Her ikisi de insann kendini yalnzca
sevgisinden deil bilgisinden dolay da nesneyle birleme
ye ittiini varsayar. te bu sre, insann arad bilgiye ve
sevdii insana bir para da olsa zaten katlm olduunu
gsterir.
Daha sonralar Aziz Augustinede. eros, insan Tanrya
iten g olarak grld. Eros, Tanryla birlemenin dini
deneyiminden ya da Freudun deyimiyle, okyanussa! 14
deneyimden gelen gizemli birleme zlemiydi. Nietzche'nin a m o rfa ti diye adlandrd, insann kaderine olan
aknda da bir eros esi vardr. Kader derken bamza ge
len zel veya tesadfi talihsizlikleri kastetmiyorum, zeka
mz ve gcmz snrl olsa da, gszlk ve lmle srek
li kar karya olsak da, insann sonlu durumunu kabuln-den ve onayndan bahsediyorum. Sisyphus miti, insann
kaderini, dnebilecek en kat biimde sunar; ama Camus, o kaderde bile, bunun bilinliliini kabul etme cesa
retindeki insann erosunu uyandran, sevilecek bir ey bu
lur:
Sisyphusu dan eteinde brakyorum! ... Bu sahipsiz ev
ren ona ne verimsiz ne de bo gelir. u tan her atomu, u

96
KnUaMay

g ece dolu dan her maden tabakas kendi iinde bir dnya
oluturur. Ykseklere doru trmanma abas insann kalbini
doldurm aya yeter. nsan S isyp h u su mutlu dlem elidir. 15

Eros kendini gerekletirm eye doru iter, fakat bu, ki

inin znel kaprisleri ve edilgen bir dnya dileklerinden
doan benmerkezcil iddias deildir. Doaya veya geree
hakim olm a fikri Yunanllar dehete drrd ve he
men kibir veya tanrlar gcendirecek, insann kyametine
kesin bir davetiye karacak haddinden fazla gurur dam ga
s yerdi. Yunanllar her zaman nesnel, verilm i dnyaya
hrmete varan bir sayg gsterdiler. Dnyalarndan -onun
gzelliinden, biim inden, kendilerini srekli m eraklan
drm asndan, kefedilecek srlarndan- haz duydular ve
dnyalarndan ebediyen etkilendiler. Yaamn kendi ba
na iyi ya da kt olduuna dair ada duygusal inanla
takas edeceklerinden deil; ama her eyin insann kendini
neye adadna bal olduunu dndler. Trajik grle
ri onlarn hayattan haz duymalarn salad. lm ilerlemeyle veya gelir biriktirm eyle nasl olsa kandramazsnz;
o halde neden kaderinizi kabullenm eyesiniz, sahici deer
ler sem eyesiniz, olduunuz varla ve paras olduunuz
Varla inanp ondan haz duymayasnz?
Sevim lilik sonsuza dek sevilm eyecek m idir? diye
ark syler Euripides. Bu soru gsterilidir, ama yant de
ildir. Sevim lilik, ocuka gereksinim ler iin, m em e yeri
ne getii iin, amac yasaklanm seks olduu iin, uyu
mu kolaylatrd iin ya da bizi mutlu edecei iin deil
-sadece sevim li olduu iin sevilecektir. Sevimliliin ze
rimizde ekici bir etkisi vardr; sevgi bizi yaam a eker.

AjJc v irade

Tm bunlarn psikoterapiyle ne ilgisi var? Bence ok

ilgisi var. Sokratesin aldatc bir basitlikle syledii in
san doas erostan daha iyi bir yardm cy kolay bulam aya
cak szn, kiinin iindeki ruhsal sala iten gce ol
duu kadar, psikoterapi srecine de uygulayabiliriz. Sok
rates, D iyaloglarnda da grdm z ve duyduum uz gi
bi, tarihin en iyi psikoterapi rneidir. Phaedo' nun sonun
daki duas her terapistin ofisinin duvarna yazlabilir:
S ev g ili Pan ve buraya urayan siz dier Tanrlar, iim de
ki ruha gzellik verin; ve d ile i insan bir olsun. B ilg e
nin zengin olduunu dneyim ve yalnzca llnn
tayabilecei kadar altnm olsun.

FREUD VE EROS
Ancak eski Yunanllar, her toplum un ve hem en hemen
her bireyin rendii gibi, insanm yaam la her karla
m asna tam bir insan gibi yaklam asnn, kaldrmas zor bir
younluk ve disiplinli bir bilin akl gerektirdiini bili
yorlard. Bunu da erosu kurutm a, onu sadece cinsel tatm i
ne ya da ehvete indirgem e eilim i izler. Gnm zde ero
su inkar etm eye alan baz gruplar grrz. Bunlar D e
nis de Rougm ent gibi, erosa kar pheli ve reddedici ta
vrlarnn bir paras olarak erosu cinsel tutkuyla zdele
tiren idealistlerdir. nk eros herhangi saf akli ya da di
ni zmre iin kanlm az bir utantr.
Ayn zam anda, Freudun balarda olduu gibi, doalc
lar da vardr. Freud ak, kendini adad on dokuzuncu
yzyl H em holtz fizik m odeline uyan nicel bir kavram
olan libidoya indirgemek iin kahram anca savat. Erosu
98
Jivio May

yadsm a gereksinim i o kadar fazlayd ki, bu terim , Psiko

lojiye G enel G iri'm dizininde deildir. E m est Jonesun
F reud: Hayat ve E serlerinin ilk iki cildinde terim dizin
de gem ezken, sadece ikinci ciltte aa yukar otuz defa
libido tartlmtr.. nc ciltte Jones, Freud'un nce
ki yazlarnda (1920deki H az lkesinin tesinde den n
ce) E rosa birka deinm e var diye yazar. Jones sadece
iki rnek verir ve bunlar, cinsel in eanlam ls olarak
erotik i kullanm ak gibi, ok kk rneklerdir. Bu son
ciltte Freud, erosu bal bana kefeder. Onu insan dene
yim inin, libidodan yalnzca ayrlmas gereken deil, bir
bakm a libidoya kart yn gibi grr. Burada arpc bir
olay m eydana gelir: Freud, tamamyla tatmin olm u bir li
bidonun, lm igds yoluyla zykma gtreceini
anlar. Ve eros -ya a m ru h u - kendisiyle atrken yok
olan libidoyu kurtarm ak iin arlr.
Fakat ykm zn ok ilerisindeyiz.
Bu konuda Freudu tartnken dzeyi birbirinden
ayrm alyz. Birincisi, gerekten de olduka byk olan
halk zerindeki etkisi. Drt ve libido terim leri yay
gn olan anlam laryla ele alndnda, yazarnn gerek ni
yeti bunun tersi de olsa, popler anlam da Freudyenlik
dorudan seks ve akn sradanlatrlmasyla el birlii ya
par. 16
Freud, seks kavramn okama ve em zirm eden, yarat
clk ve dine kadar her eyi kapsayacak biim de zenginle
tirm eye ve geniletm eye alt. Biz cinsellik szcn,
Alman dilinde kullanlan liebet szc gibi kapsaml an
lamyla kullanyoruz. 17* Seks terim inin bu genilii zel

99
A fk w irade

likle Viktorya dnem indeki Viyana kltrne dayanr,

nk seksin o dnemde bastrld gibi insann nemli bir
ilevi bastrldnda, bir yerden szp dier her insan eyle
mini boyar.
kincisi, Freudun cinsel igd, drt ve libido terim
lerini kullanm eklidir. Bylesine zengin zekal her d
nr gibi, F reudun bu terimleri kullanrken byk bir cesa
retle belirsiz olduunu, dnce geliim inin her aam asn
da anlamlar keyifle deitirdiini gryoruz. Libido ve
cinsel drt kavram larnn iinde, aada szn edecei
miz gibi, seksin fizyolojik tanmn aan daim onik eler
vardr. Kariyerinin balarnda, arkadalar daha nazik ol
duu ve seks szcnn yarataca utanc engelledii
iin eros szcn kullanmas konusunda Freudu zor
lamlardr: ancak o em in bir biim de - v e imdi bakld
nda bile hakl o larak - bu ekilde uzlamay reddetti. O
dnemde erosla seksin ayn anlam da olduunu varsayyor
gibiydi. Her insanda sabit ekonom ik m iktarda bulunan ve
cinsel birleme dndaki her tr ak, cinselliin amac
yasaklanm davurum u olarak grd bir cinsel ak
(libido) m odelinde srar ediyordu.
Freudun sadece belirli m iktarda akm z olduu inan
c, onun, kii birini severse kendine olan sevgisinin azal
d dncesini savunm aya iter.
E go-lib id o ve nesne-libido arasnda bir antitez ( . . . ) gr
rz. Biri ne kadar kullanlrsa, dieri de o kadar azalr.
N esne-libidonun geleb ild ii en yksek geliim dzeyi
ak olm a durum unda, zn e kiiliinden nesne-yk iin
* .N . B urada F re u d 'u n karlatrm as ngilizce sexuality ve A lm anca
liebcn iindir.

100
f o & M ay

vazgetiinde grlr.18

Burada, benim kiinin ak olduunda kendi varln

kaybetm e korkusu olarak adlandrdm la bir benzerlik
vardr. Ancak klinik deneyim lerim e dayanarak, bunu hid
rolik seks m odelinde davurmann tehlike altndaki nem
li deerleri yok ettiine inanyorum . Kiinin ak olduun
da kendi varln kaybetme tehlikesi, yeni bir deneyim k
tasna savrulmann yol at sersemlikten ve oktan kay
naklanr. Dnya birden bire byk lde geniler ve bizi
daha nce var olduunu hayal bile edem ediim iz blge
lerle karlatrr. Kendimizi sevdiim ize verip de zerklik
m erkezim izi hl koruyabilir m iyiz? Bu deneyim anlalr
bir biimde bizi korkutur; ama yeni ktann bykl ve
tehlikelerine dair -ezam anl haz ve endienin elik etti
i- kayglarmz, zsayg kaybyla kartrlmamaldr.
Aslnda herhangi birinin normal gnlk gzlem i, Freu dun grnn tam tersini kantlar. Ben ak olduum
da, daha deerli hissederim ve kendim e daha zenli dav
ranrm . Kendinden emin olm ayan, ama ak olduunda
birden bire kendinden emin ve gvenli bir biim de, u
anda birine bakyorsun edasyla yrm eye balayan e
kingen genci hepim iz gzlem lem iizdir. Bunu sevilenden
geri dnen libido yk bal altnda snflandranlayz,
nk ak olm aktan kaynaklanan bu i deer duygusu,
akn karlkl olup olmamasna balym gibi gzkm
yor. Bu sorunun yaygn olarak benim senm i dzenlem esi
en iyi, kendim izi sevebildiim iz lde dierlerini sevdi
imize ve kendim ize sayg duym azsak kim seye sayg du
yam ayacam za veya kimseyi sevem eyeceim ize dair bol

Ak i? iradr

kant sunan Harry Stack Sul livan tarafndan yaplmtr.

Freudun yaam nn ve almalarnn ilk te ikisinde
erostan bahsetm em i olm as, gnm zn zgr ifade il
kesiyle hemfikir olduu anlam na gelm ez. Bugn yaasa,
toplum uzda iinden geleni yapm aya dair konum alara,
R ousseaunun Gney D enizinde bir adadaki m utlu ilkeli
ni ideal olarak sem eye yan gzle bakard. 1912de yle
yazmt:
... Erok (cin sel) gereksinim lerin ruhsal deerinin, tat
min edilm eleri kolaylatka dm esi kolaylkla kantla
nabilir. L ibidoyu ykseltm ek iin bir engel gerekir ve tat
m ine olan doal direnler yeterli olm adnda, insanlar
aktan tat almak iin gelen ek sel direnleri ayaklandr
mlardr. Bu hem bireyler hem de uluslar iin geerlidir.
Cinsel tatminin nnde glklerin olm ad zamanlar^
da, rnein eski uygarlklarn kleri srasnda, ak d e
ersiz, yaam bo hale gelm itir ve v azgeilm ez duygu
sal deerleri onarmak iin gl tepki-oluum larm a g e
reksinim duyulm utur... Hristiyanlktaki ileci akm,
ak iin pagan ilkann szn bile ed em edii ruhsal
deerler yaratmtr.19

Freud, yukardaki paragraf Birinci Dnya Savandan

iki yl nce yazm t. Bu sorunun birey iin ne anlam a gel
diini savatan hemen sonra fark etti. Sava nevrozuna tu
tulmu hastalarnn haz ilkesine uygun davranmadn
grmek baz kkl dnceleri zorunlu kld. Yani bu has
talar, ac verici travm alardan kurtulm aya almyorlard
-h atta tam aksi ekilde davranyorlard; ac verici travm a
y dlerinde ve yaam larnda tekrar tekrar yayorlard.
102
Roito M ay

Sanki anm sanan travm ayla bir eyler yapm aya, bir eyler
dinsin diye kaygy tekrardan yaantlam aya veya travm a
lar bir anlam kazansn diye kendilerini dnyalarna gre
yeniden biimlendirm eye abalyorlard. Nasl tanmlanr
sa tanm lansn, yalnzca gerilim azaltma ve zevk artrm a
dan kat kat karm ak bir eyler yaanyordu. zellikle bu,
Freudu m azoizm ve tekrarlam a zorlanm klinik sorunla
rna itti. A kn, nceki kuramlarnn belirttiinden ok da
ha karm ak biim de, her zaman dier kutuptaki nefretle
birlikte var olduunu grd. Buradan, yaam n her zaman
dier kutuptaki lm le var olduu kuram n oluturm aya
gemesi ok da zor saylmazd.
im di de F reud un seks ve eros grnn, orta ve son
dnem yazlarnda ortaya kan nc aam asna, bizim
am acm z iin en ilgin ve en nemli olanna geliyoruz.
Cinsel drtnn kendisini tatmin etm enin -libidonun gerilim ini azaltarak tam tatm ininin- eninde sonunda kendi
kendini baltalayan bir zellii olduunu ve lm e yneltdiini grm eye balam t.
Savatan hem en sonraki bu dnem de, altm drt ya
ndayken Freud, hakknda psikanaliz akm n iinde bile
hep yaplm olan ve hl bitmeyen tartm alarn olduu
kitab, H az lkesinin t e s i n d e ' yazd. Kitaba, nceki
haz ilkesiyle otom atik olarak dzenlenen zihinsel olayla
rn yn ( ...) haz verm eyen bir gerilim tarafndan ieride
harekete geirilir yle bir yn alr ki. kesin sonu gerili
min azalm asyla ayn zamanda m eydana gelir inancn
zetleyerek balar.20 Cinsel igdler (ki F reudun mizahi
aklam asna gre bunlar eitm ek ok zordur) gerilimi
azaltarak zevk alm a amacnn esas rneidir. Freud, bir i-

. ffc w rorfr

gdnn amacnn nceki bir durum a geri gelmek olduu

nu vurgular. Burada term odinam iin, evrendeki enerjinin
srekli azald eklindeki ikinci yasasn dn alr. g
d organik yaam n yapsnda bulunan, nesnelerin nceki
durum una geri gelm e d rt s d r... , ve canl eylerden
nce canszlar vard21, bu yzden igdlerim iz bizi cans
za iter. gdler nirvanaya, harekete geirmenin tam a
men yokluuna doru ilerler. Tm yaamn amac lm
dr.22 Burada kendim izi, F reudun lm igds veya
Thanatos olarak adlandrlan, en ok tartlan kuram nda
buluyoruz. Bizi ileri doru itiyor grnen igdlerim iz,
lme geri dnm eye m ahkum o byk dairede ilerletiyor
artk. nsan, o soylu yetenekleri olan yaratk, onu tan
cansz haline geri getirecek hacda adm adm ilerliyor.
Topraktan geldik ve sonunda topraa dneceiz.23
Sonra, Freudun rencilerinin nemini kavradklarna
inanmadm olaanst bir olay olur. Freudun alm ala
rnda ilk defa eros, m erkezi ve gerekli bir kavram olarak
yerini bulur. V iyanada liseli bir genken gnln Yu
nanca tutan bu adam n, en byk ikilemini yaad nokta
da, zihin karkln giderme yolunu eskilerin bilgeliin
de bulmas artc olmasa gerek. Eros seksi ve libidoyu
yok olmaktan kurtarm ak iin devreye girer.
Eros, lm igds T hanatosun ztt olarak girer.
Eros, lm eilim lerine kar yaam iin savar. Eros
iimizdeki bir araya getirm e ve birletirm edir, kurm a ve
harmanlamadr, gerilimin artdr .24 Eros yeni gerilim
ler sunar diye yazar Freud.25 Erosa, libidodan sadece da
ha byk deil, ayn zam anda nemli derecede fakl bir
zellik verilmitir. Eros, A udenn deyiiyle ehirlerin
104
R oU oH a y

kurucusu , gerilim gideren haz ilkesinin karsnda dura

rak, insann kltrler yaratmasn salar. "Eros yaamn
balangcndan beri iler, lm igdsne kar bir ya
am igds olarak kendini gsterir. nsan varoluu ar
tk yeni bir devler savandan ibarettir; T hanatosa kar
Eros.
Bu doum sreci devam ederken, F reudun dnce
sinde nasl bir eliki yaam olduu, bu konuda yaz bi
im inde grlr: ... lm igdleri doalar gerei dil
sizdirler v e ... yaam yaygaras byk lde E rostan
kaynaklanr. Ve E rosa kar m cadelelerden!26 Bu deha
nn cesur tutarszldr! Tutarszlklarn en ciddilerinden
biri de, F reudun bu Erosu hl cinsel igdlerle zde
letirme abasdr. Erosun libidosu , d in libidosu , ve
E g o nun libidosundan ve cinsellikten uzaklatrlm
libidodan ve cinsellikten uzaklatrlm am libidodan
b a h sed e r-o k u ra Freudun kendisini, tm bu anlaylarn,
hatta erosu yeniden kefedii gibi byk bir anlay bile,
onun eski enerji sistemi yatana zorla yatrm ak zorunda
hissettiini dndrecek kadar.
F reudun haz ilkesine gre ileyen cinsel igdlerin
kendi kendilerini baltalad gereiyle kar karya gele
ne kadar alm alarnda erosa yer verm edii eklindeki
devingen noktay aklmzda tutarsak, kafa karklmzn
stesinden geliriz. Eros, buna gre, gerekten yeni bir e
yi temsil eder. Freud bir denem esini, ortal kartran
Eros eklinde scakkanl birseslenile bitirir ve biz de bu
Erosun lm igdsnn haz ilkesinin kkrtt idde
kaytszlk karlnda elde edilmi bar salamasna izin
vermeyecei izlenimine kaplrz. Tatmin galip geldiin

de diye yazar Freud, Eros elenir ve lm igds

am alarna ulam ak zere serbest kalr .27
Toplum um uzda kar karya olduum uz ikilem Freudun karlatna benzer - varoluun asl amacnn dr
tleri tatmin etmek olduu varsaym, seksi skclk ve s
radanlk km azna sokmutur. Eros bizi daha ileri gtre
rek bize olaslklar dnyasn gsterir; bu insann hayal g
cnn ve amallnn ulat yerdir. lm igdsn
szlk anlam yla reddeden pek ok uzman,2* bitkiler ve
hayvanlar evrelerinden yenilenm i g alabildikleri iin
term odinamiin ikinci yasasna dayanarak akl yrtm e
nin yanl olduunu sylerler. Buna gre, eros evrem izle
hem insan hem de doa dnyasyla srekli bir diyaloa ka
tlabilme yetimizdir.
Freud kendi eros kavramn eski Yunanllardakiyle ijikilendirm ekle gurur duyuyordu. '[PJsikanalize stnlkle
yukardan bakp hor gren herkes, psikanalizdeki genile
tilmi cinselliin E rosla ve ilahi Platonla ne kadar ok
rttn hatrlam aldr diye yazar.29 Freudun izinder
gidenler, onun erosunun Platonunkine ne kadar yakn ol
duu zerine bildiriler yazarken, hocalar da onlarn g
rlerini cokuyla onaylyordu: K keninde, ilevinde ve
cinsel akla olan ilikisi asndan, filozof Platonun
E rosu, N achm ansohn (1915) ve Pfsterin (1921) ayrnt
l olarak gsterdii gibi, psikanalizin ak-gciiyle, libi
doyla bire bir rtr.30 Freudun eros kavram Pla
ton'unkiyle sadece kkten farkl olm akla kalm az, Profes
Douglas M organm hem Platonik hem Freudyen aka da
ir deerbilir bir ekilde yapt uzunca alm alardan son
ra dedii gibi:
106

Dorusunu sylemek gerekirse, Freudyen ak neredeyse

Platonik akn kartdr. Metafizik temellerinde ve de
vingen ynlerinde sadece farkl olmakla kalmazlar, ger
ekte birbirlerini yalanlarlar. ki yorum (Frcudun d
nd gibi) birbiriyle akmaktan o kadar uzaktr ki,
biri biraz anlaml olsa dieri doru olamaz.31
Phillip R ieff buna katlr, ...psikanaiitik Eros tem elde
Platonie benzem ez .32
Freudun Platonla ortak olduu nokta, ikisinin de akn
insan deneyim inde esas olduuna, akn her hareketin ii
ne ilediine ve derin, geni, gdleyici bir g olduuna
inanmasdr. H er iki eros anlay da genital-cinsel ak,
kardelik ve yurttalk sevgisini, bilim , sanat ve m kem
mellik sevgisini iine alr.33 Fakat akn ne olduunu sor
duum uzda, tam am en farkl yantlarla karlayoruz.
Erosu tanttktan sonra bile Freud. onu arkadan itm e, ol
gun yaam a ve sadece bir para ac verici derecede uygar
aka doru giden, nceden kestirilebilir ve kurallara dklebilir yollar boyunca karm ak, ayrlmam, igdsel
enerji-kaynaklarTndan gelen bir g olarak tanmlad.34
Platon iinse, eros tam amen birini eken ileriye dair ola
slklara baldr; birlemeye zlemdir, insan deneyiminin
yeni biim leriyle iliki kurma yeteneidir. Tam am en sona
odakl, amaca yneliktir ve doadan-daha-fazlaya doru
ilerler.35 Freudun eitim grd, dnd ve alt
kltr yabanclam bir kltrd ve bu yabanclam a,
onun ak ve seks tanmlarnda zaten aa kmtr -yarm
yzyl sonra daha da fazla aa kt gibi. Bu, kendi ero-

107

w inuir

sunu Platonunkiyle kartrn bir para aklayabilir.36

Fakat ben kendi adm a Freudun, erosunda Platonunkinden bir eyler olduu sezgisine veya eer diyebilirsem
um utuna deer veriyorum . F reudda ou kez grd
m z, - k i onun mitleri sk ve nemli biimde kullannn
altnda bu y a ta r- kavram larnn deer sisteminin ve anla
mnn, yntemlerinin ok tesine, kavramn katica uygula
nnn mantnn tesine getiinin bir baka rneidir.
Profesr M organda katlmadm yukardaki -Freudyen
ve Platonik ak kavram larnn uyum suz olduuna d a iraklamasdr. Hastalarmla yaptm klinik almalara da
yanarak, ikisinin yalnzca uyumlu olduuna deil, insan
varlnn psikolojik geliim inde gerekli olan iki yarm
temsil ettiklerine inanyorum.

EROSUN BRL: BR VAKA NCELEMES

Bu blm yazarken gereklem i, Freudyen ve Plato
nik eros grlerinin terapide sadece ztln deil, arala
rndaki ilikiyi de gsterdiine inandm bir psikanaliz
seansn rnek olarak vereceim.
Yirmili yalarnn sonlarnda bir kadn, iddetli duygu
eksiklii, kendiliindenlik tkanmas -h e r ikisi de cinsel
ilikileri kendisi ve kocas iin sorun haline getiriyorduve onu bazen fel eden zbilin ikayetleriyle tedaviye
gelm iti. Eski asil Am erikan ailelerinden nemli birinin
kzyd; mazoist bir anne, saygn bir baba ve aabey
den oluan aile, iinde bym ek zorunda kald kat bir
yap oluturuyordu. Terapide -m antkl yaradlyla- ken
dine u ya da bu durum da neden duygusal olarak donup
kaldn, cinsel olarak hibir ey hissetmedii srada neler
108
Rollo May

olduunu sormay rendi; kzgnln, cinsel tutkusunu

ve dier duygularn hatr saylr bir zgrlkle yaayabi
lir ve davurabilir hale geldi. ocukluunu ve bu kat ya
pdaki aile iinde tad g travmalar yararl bir ekilde
sorgulamann da yardm oldu ve pratik yaam na olumlu
etki de buna elik etti.
Fakat belirli bir evrede bir km aza geldik. Hl neden
diye soyordu, ancak bu iinde herhangi bir deiim ya
ratm yordu; duygularn varlk nedenleri sanki kendileriydi.
Bahsedeceim seans, kocasyla gerek ak yaam a olasl
zerine altm z dnemde gerekleti.
Bir nceki gece kocasyla birlikteyken iveli olduunu
ve bu havada kocasndan elbisesinin arkasndan bcek ya
da orada her ne varsa almasn istediini anlatt. Ayn gece,
m asasnda oturup ek yazarken kocas beklenm edik bir e
kilde ona sarlm t. Blnmeye kzarak kalem iyle kocas
nn yzne bir izik atmt. Bunu bana anlatrken, kzgn
lnn ocukken her ne yaparsa aabeylerinin kendisinden
yararlandndan kaynakland eklindeki el altndaki
aklam alar savuruyordu. Bu olaya dair duygularn ne
iin kullandn sorduum da, fkeyle parlad; zgr kendiliindenliini elinden alyorm uum . gdlerine g
venm esi gerektiini grm yor m uym uum ? Hissetm eyi
renm esini salam ak iin bu kadar zaman harcam am
m ydk, bu hislerle ne yaptm sorarak ne dem ek istiyorm uum ? D ahas, bu soru ailesinin ona daha sorum lu olma
sn sylem esine benziyormu. Saldrsn da dosta bir
uyaryla bitirm iti: Duygu duygudur!
Yakaland elikiyi kolaylkla grebiliriz. Kocasyla
geirecei geceyi etkili bir biim de berbat etm iti. Gr
109
nr im de

nrde aralarndaki gerek ak olaslklarn ararken, tam

tersini elde etm iti. Kocasn bir eliyle kendisine ekerken,
dier eliyle ayn hzla itiyordu. Bu elikili davran da
gnm zde yaygn olan bir varsaym a yaslyordu, yani,
duygu iinizden gelen znel bir ititir, duygular * sizi ha
rekete geiren glerdir ve u anda hissettiklerinizi yan
stmanz salayanlardr. Bu belki de toplum um uzdaki
duygularla ilgili en yaygn incelenmemi varsaymdr.
Modelini bir tr salg hidroliinden alr - iimizde adrena
lin salglanr ve sinirimizi veya yum urtalklarm zdaki he
yecann salverm e gereksinim im iz vardr ve cinsel bir nes
ne bulmalyz. (Freud gerekte ne demeye alm sa al
sn, ad bu varsaym allamak iin kullanlr.) Yaygn ola
rak kabul gren m ekanik beden m odeline uyduu gibi,
psikoloji ve fizyolojinin ilk derslerinde grdm z daha
karm ak olan gerekirci m odellere de uyar.
Bize sylenm eyen -neredeyse kimse grm edii iin
bunun kkten tekbenci, izoid bir sistem olduudur. Bu
sistem bizi tekhcreliler gibi ayrlm , yabanclam , ev
rem izdeki herhangi biriyle kprsz brakr. Bugnden k
yamete kadar duygularmz yanstp cinsel ilikilere gi
rebilir, am a asla baka bir insanla gerek iliki yaayam adan yalnzca kyam eti yaayabiliriz. Birok insann, hatta
toplumun ounun duygularn bu yalnzlkla yaadm
grm ek, durum un korkunluunu azaltm az. Hissetm ek,
yalnzlklarn azaltmak yerine daha ac verici klar, bu yz
den hissetmeyi brakrlar.
Hastam n (ve toplum um uzun) grnde eksik olan.
* .N . ngilizce emotions, e-movere'den , dar tanm ak kelim esinden ge
len terim

110
RoUbMny

duygularn yalnzca arkadan bir iti olm ad, bir eye

doru yneltm e, bir ey oluturm aya tevik, durumu bi
im lendirm eye an olduudur. H isler o ann tesadfi du
rumu deil, gelecee yneltm edir, bir eyin olm asn iste
diim halidir. En ciddi patolojiler dnda, hisler her zaman
kiisel bir alanda, insann benliini kiisel olarak yaantladmda ve evrede aslnda kimse olmasa da bakalarnn
olduunu hayal ettiinde m eydana gelir. H isler dnyam z
daki nemli insanlarla hakkyla iletiim kurm ann bir yo
lu, onlarla olan ilikimizi biim lendirm e abasdr; kiiler
aras iliki kurm a ve yaplandrm a dilidir. Yani hisler
amaldr.
D uygularm ilk yn, tm iten gler gibi, gemile
ilgilidir ve kiinin, bebekliini ve arkaii de kapsayan
gemi deneyim inin nedensellii ve gerekirciliine bal
dr. Bu, F reudun nem ini bize defalarca rettii, duygu
larn gerileyen yndr. Bu bakm dan, hastann ocuklu
unun sorgulanmasnn ve onun yeniden yaantlanmasmn
kalc psikoterapide salam ve temel bir rol vardr.
kinci gr ise, tam tersine, u andan balar ve gele
cei gsterir. Bu, duygularn ilerleyen yndr. H isleri
m iz, ressamn boyalar ve fras gibi, bizden anlaml bir
eyi dnyaya iletme ve onunla paylam a yoludur. H isleri
miz dier inam sadece dikkate alm az, gerek anlam da
mevcut dier insanlarn histeriyle ksmen ekillenir. M an
yetik bir alanda hissederiz. Duyarl bir insan, genellikle
farknda olm adan, bir keman telinin odadaki tm mzik
tellerinin titreim iyle kulan alglayam ayaca kadar k
k oranda da olsa tnlamas gibi, evresindeki insanlarn
hislerini alm ay renir. Her baarl ak bunu igdsel

Afk t* itutir

olarak bilir. Bu iyi terapistin temel -h a tta tek tem e l- zel

liidir.
Duygularn ilk ynn ele alrken, nedenini sormak
tam amen mantkl ve dorudur. Ancak ikinci yn m ak
sadn sormay gerektirir. Freudun yaklam ncekiyle
kabaca baldr ve Freud kukusuz benim buradaki m ak
sat kullanmm reddederdi. Platon'un ve Yunanllarn
eros kavram kincisiyle balantldr: Duygu ekiciliktir,
ileri doru ekitir; hislerim am alarla, ideallerle, beni ge
lecekte elinde tutan olaslklarla canlanr. Bu ayrm modem
mantkta da yaplr; n eden, unu ya da bunu niin yapt
nz anlatan gemii gz nne alm aktr ve m aksat, tersi
ne, bunu yaparak elinize ne gemesini istediinizdir. lk
kavram gerekircilikle ilikilidir. kincisi ise yeni deneyim
olaslklarna almanza dayanr. Bu nedenle zgrlkle
ilikilidir. Yeni olaslklar dourm a ve onlara karlk ver
me ve olaslklar hayalden karp gereklikte denem e ye
teneimiz sayesinde geleceim izin biimlenmesine katl
rz. Bu etkin sevm e srecidir. im izdeki erosun bakala
rndaki ve doa dnyasndaki erosa karlk veriidir.
Hastama dnersek; yukarda szn ettiim seansta,
dt tuzan pek farknda olmamasndan doan bir
um utsuzluk yaad. ki seans sonra Hep G eorgea hisset
tiklerimin nedenlerini aradm. nem li olann bu olduuna
inanyordum -b u sre bir nirvanaya gtrecekti. Artk
nedenler tkendi. Belki de hi yoktur diyecekti. Son
cmlesinin dndnden daha zeki olmas ilgin. n
k hem terapide hem yaam da, temel gereksinim lerim izin
neredeyse tmnn karland ve gereksinim lerce yne
tilm ediim iz bir devreye geldiim izde nedenler ilikisini
112
ftollo M t/

yitirdiinden hibir nedenin olm ad dorudur.37 eli

ki bir yandan am aza ve skcla, dier yandan da kiinin
benliini yeni olaslklara ana, bilincin derinleiine,
kiinin yeni yaam tarzlarn seiine ve kendini bunlara
adayna dnr.
N eden ve m aksat arasndaki ayrm hastam la olduk
a uyutu ve iindeki birka nemli igry serbest b
rakt. Bunlardan biri, sorum lulua ykledii anlam da, onu
ok artan bir biim de kkten bir deiim in olmasyd.
Artk sorum luluu sadece dtan ve edilgen olarak ailesin
den ald beklentiler olarak deil, etkin bir biimde ken
dine olan, kocasyla geirdii gece kulland gcn fark
na varm a sorum luluu olarak gryordu. Sorum luluk ar
tk, kocasyla olan ve onun dndaki yaam nda ne yap
m ak istediini sem ekten ibaretti.
Tm duygularn -y in e ciddi patolojisi olan bireyler d
n d a - yzeyde her ne kadar elikili grnrlerse grn
snler, benlii oluturan Getaltta bir btnlkte olduu
nu syleyebiliriz. Klinik sorun, -o n a kar dm anca ve
ykc olan anne babasna sevgi dolu bir ekilde yaklam a
ya zorlanan kaygl ocuk rneinde olduu g ib i- insann,
ne hissettiinin ya da hisleriyle ne yaptnn farkna var
m asna olanak verem em esi veya verm em esidir. Hastam o
gece kocasna kar elikili davranlarn inceleyebildiinde, erkein kt adam olduunu kantlam ak iin bu du
rumu kendisinin yaratt, her iki eylem in de ona ve genel
olarak erkeklere kar kzgnlndan kaynakland ortaya
kt. Her iki davran da erkein yetke sahibi olduunu
varsayyordu (aynsn terapinin nirvana srecinde be
nimle yapyordu). Bunu yaparken de kaprisli, inat ocuk

Ak i t imde

olarak kalyordu. Erkeklerle ocukluk kalplarna dayana

rak baa kabiliyordu, am a -sonraki seanslarda belirgin
bir kayg olarak ortaya kaca g ib i- onlarla bir yetikin
olarak baa kabilecek miydi?
Erosun kanatlarnda yeni bir nedensellik kavram na
geldik. nsan varlm artk, sadece neden aklam alarna
dayanan ve kat tahm inlere yatkn bilardo topu gibi nedensonu ilikileri asndan anlam aya zorlanm yoruz. Ger
ekten de, A ristoteles erosun gdlerinin gem iin gere
kirciliinden o kadar farkl olduuna inanyordu ki, ona
nedensellik bile dem iyordu. A ristoteleste her eyi en
yksek biim ine, dnyay neden (kinoum enon) olarak de
il ak nesnesi (erom enon) olarak hareket ettiren saf ger
eklie gtren evrensel eros retisini buluruz diye ya
zar Tillich: Ve tanmlad hareket potansiyelden doru
dur, dynam is'ten en erg eia y .T ^1
nsan varln, onlar cezp eden ve gelecee eken ye
ni olaslklarla, am alar ve ideallerle gdlenm i olarak
tanm lam ay neriyorum. Bu hepim izin ksmen arkadan
itildiim iz ve gem ile belirlendiim iz gereini ortadan
kaldrm az, fakat bu gc dier yansyla birletirir. Eros bi
ze nedenin ve m aksat n birletii bir nedensellik ve
rir. lki, hepimiz lm l, doal dnyaya katldm zdan,
insan deneyiminin bir parasdr: bu bakm dan, her biri
m iz. nemli bir karar verirken durum un nesnel gerekleri
ile ilgili ne renebiliyorsa renm elidir. Bu alan, gem i
olaylarn kiinin hareketlerinde zorlanunl, yinelem eli,
zincirlem e, nceden kestirilebilir bir etkisinin olduu nev
roz sorunlaryla zellikle ilgilidir. Freud kat, gerekirci ne
denselliin nevrozda ve hastalkta ilediini sylerken

1 14
M ay

haklyd.
Fakat bunu tm insan deneyim ine aktarm aya alm ak
la hatalyd. Birey ne yaptnn farkna vardnda devreye
giren m aksat yn, onu gelecekteki yeni ve farkl olaslk
lara aar, onu kiisel sorum luluk ve zgrlk eleriyle
tantrr.
E R O S H A ST A L A N IY O R
Hakknda tarttmz Eros, hl yatc g ve insanla
tanrlar arasnda kpr olduu zam ann, klasik an
E rosudur. Fakat bu salkl Eros fenalat. Platonun
eros anlay, kavram n H esiodun gl ve ilk yaratc ola
rak grd E rosla, E rosun daha sonra hastalkl ocuk
olduu bozulm u biimi arasndaki orta halidir. Erosun bu
yn ayn zam anda insan deneyim inin psikolojik ilkrneklerinin doru yansmalardr: H er birimiz farkl zaman
larda erosu yaratc olarak, arac olarak ve sradan playboy
olarak yaam zdr. am z, hibir ekilde akn sradanlamasn yaayan ve tutku olm adnda akn hastaland
n fark eden ilk a deildir.
Bu blmn banda alntsn yapam z irin ykde,
eski Yunanllarn su katlmam mit diline, insan ruhunun ilk
rneklerinden kan anlay koyduklarn gryoruz. Ares
ve A phroditenin ocuu Eros, dier ocuklar gibi by
medi, aksine tiril tiril kanatl ve muzipe, gamzeli yzl,
kk, al yanakl, tombul bir ocuk olarak kald . M it bize,
telaa kaplan annenin ak tutku olmadan byyemez
eklinde bilgilendirildiini syledikten sonra devam eder:
Tanra bu yantn gizli anlamn yakalamak iin bouna
urat. Anlam ona ancak tutku tanrs Anteros dodu-

Ak w in u tr

unda aklanmt. Kardeiyle birlikteyken Eros by

yp serpildi, yakkl, t gibi bir gen oldu; fakat ondan
ayrldnda ocuksu haline ve yaramazlklarna devam
etti. 38
Yunanllarn engin bilgeliklerini sarm aya alm ol
duklar bu yum uatc saflktaki cmlelerin arasnda, bu
gnk sorunlarm z iin ok nemli birka nokta bulunur.
Biri, E rosun A phoditenin olduu kadar A res'\n de ocu
u olduudur. Yani ak, ayrlm az biimde saldrganlkla
balantldr.
Bir dieri ise, orak topran yeil aalarla dolmasn
salayan ve insana yaam ruhu fleyen, H esiodun zam a
nnn gl yaratcs E rosun imdi bir ocua, pem be,
tom bul, akac bir yarata, bazen de sadece yay ve okla
ryla oynayan iman bir bebee dnm olm asdr. E s
ki alarda olduu gibi, on yedinci ve on sekizinci yzyl
larda yaplan tablolarda, E rosun bitkin bir Ak Tanrs
olarak resm edildiini grrz. "A rkaik sanatta Eros, gzel
kanatl gen olarak anlatlr ve git gide ylesine genleti
rilir ki, Helenistik dnem de o artk bir bebektir. Alexan
drine iirinde* yaram az bir ocua drlm tr.^
Erosun doasnn iinde bu bozulm aya yol aan bir ey
olmalda-, nk H esiodun yorumundan sonra da olsa,
Yunan uygarlnn knden ok ncesine dayanan
mitte bile mevcuttur.
Bu bizi gnm zde de yanl giden eyin tam ortasna
getirir; Eros tutkuyu yitirdi ve yavanlat, ocuklat, sra
danlat.
* .N . K lasik edebiyatta on ikier heceli iir

116

SattI, (

ou zam an olduu gibi mit, insan deneyim inin kke

nindeki, hem Yunanllar hem de bizim iin geerli olan
nemli bir atmay aa karr: Bir zam anlar gl olan
varln esas kayna erostan, yaram az oyuncak sekse ka
a karrz. Eros zm ve arap sunan gzel bar kznn,
grevi yaam yum uak bulutlar zerinde sonsuza dek du
yusal klm ak olan cilvelem eye tevik edenin ilevine in
dirgenm itir. Gcn yaratc bir ekilde kullanm -cinsel,
retici vb - deil, tatm inin ivedilii yerine geer. Ve m irabile dictu, mitin gnm zde yaananlarn aymsn ilan et
tiini kefederiz: O zaman eros seksle olan ilgisini bile y i
tirir. M itin bir yorum unda, Aphrodite oklar ve yayyla ak
sam a iini srdrm esi iin E rosu bulm aya alr. O ser
seri gense G anym edele kum ar oynam akta ve kartlarda
hile yapmaktadr.
Artk yaam veren oklarn ruhu yok, adama ve kadna
ruh fleyen yaratk yok, gl D ionysosa lenler yok,
m ekanik amzn ona alanlarn gklere kard uyu
turuculardan daha ok etkileyen lgn danslar ve gizem ler
yok, hatta doann verdii sarholuk bile yok. Eros artk
gerekten bir playboy! Pepsi-C olayla iki alem inde.
Uygarlk hep bunu mu yapar -kendini yaatmak iin
E rosu toplum un gereksinimlerine uyacak ekilde uysalla
tm m? Yeni varl, fikirleri ve tutkuyu douran g olan
Erosu, eski biimleri yeni biimler yapmak iin paralara
ayran yaratc kuvvet olmaktan kana dek zayflatr m?
Daimi kolaylk, cilveleme, bolluk ve en sonunda da kayt
szlk hedefi anlamna gelene dek onu uysallatrr m? 40
Bu adan. Bat dnyam zda yeni ve zel bir sorunla
karlayoruz; eros ve teknoloji arasndaki sava. Seks ve

A fk w irudr

teknoloji arasnda sava yoktur: Teknik bulularmz sek

sin, doum kontrol haplar ve nasl-yaplr kitaplaryla ka
ntland gibi, gvenli, kolay bulunur ve verimli olmasn
salar. Seks ve teknoloji uyum elde etmek iin gleri
ni birletirirler; hafta sonunda gerilim in tam amen boaltl
m asyla, pazartesi gn dm eleri ilikli dnyada daha ra
hat alabilirsiniz. Duyusal gereksinim ler ve onlarn tat
m ini teknolojiyle savata deildirler, en azndan bugn
iin... (Uzun dnem de ne olaca baka bir konudur.)
Fakat teknolojiyle erosun uyumlu olduu, hatta srek
li savam adan yaayabilecekleri bile belli deildir. Ak,
air gibi, montaj hattnda ba belasdr. Eros var olan bi
imleri krp yenilerini yaratr ve bu da, doal olarak, tek
noloji iin bir tehdittir. Teknoloji dzenlilik, nceden kestirebilirlik gerektirir ve zamanla yarr. Uysallatrlma
m eros zamann tm kavramlar ve kstlamalarna kar
savar.
Eros uygarlk kurm aya yreklendirmedir. Fakat uygar
lk sonra atasn uyarr ve erotik drtleri terbiye eder. Bu
hl bilinci artrm aya ve geniletm eye doru gidebilir.
Erotik drtler terbiye edilebilir ve edilmelidir: Her drt
nn zgrce davurulmas ilkesi deneyim i, kys olma
yan, suyu her bir yne aktka taan ve harcanan bir nehir
gibi yayar. Erosun terbiyesi, iinde geliebileceim iz ve
bizi dayanlmaz kaygdan koruyacak biimler salar. Freud, erosun terbiye edilm esinin kltr iin gerekli olduu
na ve uygarlklar kuran gcn erotik drtlerin bastrlm a
sndan ve yceltil meinden ktna inanyordu. D e Rougem ent, nadiren hem fikir olduu F reuda bu konuda ka
tlr;
118
HoUo ita g

Avrupa var olduundan beri szde priten eilim lerin bi

ze dayattklar cinsel terbiye olmasa, uygarlm zda, ge
lim em i diye bilinen uluslardan fazla hibir ey olm a
yacakt ve belki de daha az olacakt: Bugnk dnyay
yaratan ne i, ne rgtl aba ne de teknoloji olacakt.
Ayn zam anda erotizm sorunu da olmayacakt! Kendile
rini, onlar ou zaman hayatn gerekleri nin gerek
doasna ve bu gereklerin ekonomiyle, toplumla ve kl
trle olan karmak balarna yabanclatran iirsel ve
ahlaki tutkuya adayan erotik yazarlar, bu gerei safa
unuturlar.41
F ak at b ir y erd en sonra (ve bu d a m o d em tek n o lo jik B a
tl insann kar karya olduu sorundur), teknie tapnm a
d u y g u lan yok ed er, tutkuyu h ie say ar ve bireysel kim lii
ortadan kaldnr. E rossuz cinsel iliki e lik isin d e yenilen
tekn olojik olarak etkili ak, en in d e sonunda iktidarsz
olandr. K aplp gitm e gcn yitinnitir; ne yaptn g e
reinden iyi bilir. B u noktada teknoloji bilinci azaltr ve
erosu ykar. A ralar artk bilinci geniletm eye yaram az,
ancak onun yerine geerler, hatta onu bastrm aya ve buda
m aya bakarlar.
U ygarlk, toplum un tekrar paralanm asn nlem ek iin
erosu hep uysallatrm ak zorunda m dr? H esiod, kltrn
kaynaklarna, gebelik ve doum anlarna daha yakn olun
duu, yaratc glerin iledii, insann karm aayla yaa
mak ve ona yeni bir biim verm ek zorunda kald kkr
tc, arkaik altnc yzylda yaad. A ncak istikrara duyulan
gereksinim in artm asyla daim onik ve trajik eler zaten
gm lm eye m eyilliydi. U ygarlklarn kne burada

Afk- u r ttuU

k tutuluyor. Bitkin A tinann daha ilkel M akedonyalIlar

iin hazrlandn, onlarn Romallar iin, Romallarn da
Hunlar iin hazrlandn gryoruz. Biz de san ve siyah
rklar iin mi hazrlanyoruz?
Eros bir kltrn canllk m erkezidir; kalbi ve ruhudur.
Gerilim boaltm yaratc erosun yerine getiinde, uygar
ln k kesinleir.

1 20
Roo

AK VE LM
lmle yzleme - ve onu erteleme - her eyi o kadar de
erli, o kadar kutsal, o kadar gzel yapyor ki, onu sevme,
onu kucaklama ve kendime onun arl altnda ezilme iz
nini verme drtsn her zamankinden daha gl hissedi
yorum. Nehrim hi bu kadar gzel grnmemiti... lm
ve onun her zaman gerekleme olasl, ak, tutkulu ak
daha olas klar. Hi lmeyeceimizi bilsek tutkuyla sevebi
lir miydik, esriklik mmkn olur muydu merak ediyorum.
- Abraham Maslovvun, geirdii kalp krizinden
sonra iyileirken yazd mektuptan.

imdi akn en derin ve en anlaml paradokslarndan bi

riyle karlayoruz. Bu, lmn farkndalnn bize verdi
i, aka olan youn aklk ve ayn anda akn beraberinde
getirdii oalm lm hissidir. E rosun yaratm ak iin
kulland oklarn bile -dnyann souk barn, orak y
zeyi bereketli yeilliklerle canlansn diye delen, o can ve
ren oklarn- zehirli olduunu anm sarz. nsan aknn kay-

A fk v a ir tu tr

g yaratan eleri burada yatar. nk E rosun yayndaki

oklar hem sert hem de yum uak kalpleri, ya ldrm ek ya
da onlar hazla iyiletirm ek iin deler.1 lm ve haz, st
rap ve nee, kayg ve doum mucizesi -b u n lar insann ak
kumann rld atklardr.
Uzuvlarn gcn kran , tm tanrlarda, tm insan
larda, yrekteki zekay ve onlarn tm kum az planlarn alt
eden E rostur.2 Hesiod. Theogony'sinde byle diyordu.
Hesiod, Yunanistann ehir devletlerinin, zbilinli ve
saygn yeni Yunanl bireyin doumunu mjdeleyen heye
canla dolduu, son derece yaratc arkaik dnemde (yakla
k M .. 750) yazyordu. Ussal ilevlerin ezilm esi ,
Erosun yaratma gcyle dorudan balantldr. Kaostan
biim ve yaam yaratm a, insana canllk kazandrm a eyle
minin, zekay ve hesapl planlam ay aan bir tutku ge
rektirdii, daha gzel bir biim de nasl sylenebilirdi:
Eros Tm taunlarda, tm insanlarda... Uzuvlarn gc
n krar!" Eros, yarattka ykar.3

LMLLK MASI OLARAK AK

Ak olm ak, kendimizi hem olum luya hem olum suza
amak demektir; kedere, zntye ve d krklna oldu
u kadar neeye, doyum a ve daha nce mmkn olduu
nu bilm ediim iz bir bilin younluuna. Bunu ncelikle
olgusal ekilde, kendi ideal biiminde bir paradigm a ola
rak tanmlayacam.
Aka dtm zde , fiilin de anlatt gibi, dnya
sarslr ve sadece grnts bakmndan deil, iinde ne
yaptmz nasl yaantladrruz bakmndan da deiir.
Sarslma genellikle olumlu ynleriyle bilinli olarak his
122
R oo H a y

sedilir -ak n m ucizesi ve gizem iyle bir anda yaratt ha

rika yeni cennet ve dnya olarak. A ktr yant , diye ar
k syleriz. Bu tr yattrmalarn sradanl bir yana, Bat
l kltrm z, erosun tamamen bundan ibaret olduu ya
nlsamasn zorla kabul ettirm e amal -um u tsu z da o lsa rom antik kom ploya karm grnyor. Bu yanlsamay
destekleme abasmn gc, bastrlm , zt kutbun varln
ele veriyor.
Bu kar e lmn farkmdaldr. nk lm her
zaman ak hazznn glgesindedir. O rktc, akldan
km ayan Bu yeni iliki bizi yok edecek m i? sorusu,
belli belirsiz de olsa hep mevcuttur. Ak olduum uzda,
benliim izin m erkezinden vazgeeriz. nceki varolu du
rumum uzdan alnp bir bolua frlatlrz ve yeni bir dn
yaya, yeni bir varolua ulamay um sak da, bundan asla
emin olam ayz. Hibir ey ayn gzkm ez ve bir daha as
la ayn gzkmeyebilir. Dnya yok edilm i; bir daha ku
rulacan nasl bilebiliriz? Kendi merkezimizi veririz ve
ondan vazgeeriz; geri alp alm ayacamz nasl bilece
iz? Uyandm zda dnyay sarslr buluruz: nerede ve ne
zaman durulacak?
En dayanlmaz nee, lmn yaknlnn farkndal
eliindedir ve ayn younluktadr. Ve sanki biri olmadan
dieri de olam az.
Bu yok olm a deneyimi iseldir ve mitin anlatt gibi,
tem elinde erosun bize yaptdr. Yalnzca bakasnn bize
yapt deildir. T m yle sevm ek her eyin yok olmas
tehdidini de beraberinde getirir. Bu bilin younluunun,
sufinin Tanryla birlem esindeki esriklikle ortak bir yn
vardr: Sufinin, Tanrnn orada olduundan asla emin ola
123
A fk m imde

mamas gibi, ak da bizi, gvenlik teminatmzn olmad

o bilin younluuna tar.
Bu bak srt, kayg ve neenin bu ba dndrc den
gesi, akn heyecan verici niteliiyle yakndan ilgilidir. Bu
rktc nee yalnzca akn ayn ekilde karlanp kar
lanmayaca sorunu deildir. Gerekten de hakiki diyalek
tik, insann kendi iindedir ve sevilen kii aka cevap ver
se de kayg esasnda susturulm az. An bazen akna ce
vap aldnda, cevap alamad zamanlardan daha kaygl
olmas elikilidir. nk kii karlksz olarak severse, ki
hana bu baz ak yazlarnn hedefidir, veya Dante ve tal
yan edebiyatnn tm Stilist akm gibi gvenli bir m esafe
den severse, en azndan gnlk ilerine devam edebilir,
lahi K om edyas\m , sonelerini veya romanlarn yazabilir.
Akn gerekletii anda, eros tam anlam yla, Anthony ve
C leopatrada, veya Paris ve H elende, ya da Heloise ve
A belarda olduu gibi, uzuvlarn gcn krabilir . Bu
yzden insanolu aktan korkar ve btn bu an tatl ki
taplar ne derse desin, korkm ak iin neden vardr.
Ortak insan deneyim inde, lm ve ak arasndaki bu
iliki, insanlara en ak biim iyle, ocuk yaptklarnda g
rnr. Erkek lm pek aklna getirmez -v e cesaretiyle
v n r- ta ki baba oluncaya kadar. O zaman ocuuna
duyduu sevgide, lm n karsnda savunmaszlk duyar:
O zalim vergi m em uru ocuunu, sevgi nesnesini her an
elinden alabilir. Bu anlam da, sevgi daha byk bir savun
maszlk deneyimidir.
Sevgi ayn zam anda bize lmllm z anmsatr.
Bir dostum uz veya ailem izden biri ldnde, yaamn
hemen gzden kaybolan ve bir daha ele gem ez olduu
124
RflUo May

gerei daha canl bir biimde aklmza girer. Fakat bir de,
bunun anlaml olaslklarndan doan derin bir anlam ve bu
sray yaparak kendimizi tehlikeye atm a gds vardr.
Bir ksm , belki pek ok insan, birinin lm nde dostlu
un, balln, sadakatin deerini yaantlayana kadar de
rin sevginin ne olduunu bilm ez. Abraham M aslow, hi
lmeyeceimizi bilsek tutkulu bir biim de sevip sevem e
yeceimiz m eraknda son derece hakldr.
M itolojik adan bu, Olym pos dandaki lm sz tan
rlar arasndaki ak ilikilerinin bylesine yavan ve skc
oluunun nedenlerinden biridir. Zeus ve Ju n o nun aklar,
bir lml ierm edike hi de ekici deildir. Ak ancak
Zeus Ledaya ve Ioya indiinde, sonsuza dek yaayaca
n bildii iin ondan bir ocuk dourmay arzulayan bir
kadna ak olunca tarihin akn deitirebilecek gtedir.
Ak lm llk duygumuzla yalnzca zenginlem ez, ondan
oluur. A k lm lln ve lm szln birbirini dlleyiidir. Bu nedenle daim on Eros tanrlar, insanlar ortas
olarak tanm lanr ve her ikisinin doasna katlr.
Bir dereceye kadar idealden bahsediyorum. Bu derece il
gili olmann pek ok meslektamca nevotik olarak adlan
drlacann tmyle farkndaym. Gnmz serin iliki
ler gndr; kii hibir eyle, her an kalkp gidiini engel
leyecek derecede ilgilenmemelidir. Fakat bu ilgililiin sade
ce donm u veya sabitlemi olduunda; sadece eler her
zaman bu dzeyde yaam akta srar ederse nevrotik olduu
nu ileri sryorum. Hibirimiz tanmladm dzeyde uzun
sre yaam asa da, bu bir tr zemin, ilikinin bir yerinde ile
rideki donuk ve snk gnlerine anlam katmas iin bulun
mas gereken ideal bir durum olarak bir kenarda durur.4

Ak w imde

lm ve ak arasndaki ilikinin edebiyatta etkileyici

bir tarihi vardr. talyan yaznnda am ore/ak ile m orre/lm szckleri zerinde sklkla oynanmtr. Bu ba
lantnn doada da biyolojik rnekleri vardr. E rkek an kra
lieyi dlledikten sonra lr. Peygamber devesi daha da
canl bir rnektir: Dii, iftleirken erkein kafasn kopa
rr ve erkein can ekimeleri, iftleme kaslm alaryla
birleip hamlelerini daha ok glendirir. Dllenmi dii,
yen ^yavruya besin depolamak iin erkei yemeye koyu
lur.
Freud bu lm tehdidini Erosun tkeniiyle ilikilendirmitir.
Bu, tam da cinsel tatmin sonrasndaki durumun lm le
benzerliini ve daha alt hayvanlarda lm n iftlem ey
le ayn anda gereklem esinin nedenini aklar. Bu yara
tklar reme eylemi srasnda lrler, nkii Eros tatmin
sreciyle ortadan kaldrldktan sonra, lm igds
amacn gerekletirmek iin hr kalr. 5
G r m , in sa n la rd a lm k o rk u su n a - y a da y u k a rd a
adlandrdm g ib i, lm llk d e n e y im in e - neden olann
sadece erosun tkenii olm ad , insan geliim inin h e r e v
resin d e ak ve lm d en eyim inin i ie olduudur.
lm ve ak arasndaki iliki seks eylem inde apaktr.
H er m itoloji tr, seks eylem inin kendisiyle lm arasn
d a balant kurar ve her terapist bu ilikiyi hastalarnda da
ha ak bir biim de grr. Sorunu cinsel soukluk olan ve
cinsel birlem ede hi orgazm olm am bir hasta bana, bu
seks ve lm konusunu arpc bir biim de rnekleyen bir

12 6
RoiU) M ujf

rya anlatt. Ryasnda ilk kez kendini kadn kimliiyle

yaantlam t. Sonra, yine ryada, tuhaf bir biim de, neh
re atlayp boulmas gerektii inancna kaplmt. Rya
byk bir kaygyla sona erm iti. O gece, cinsel ilikide ilk
kez orgazm oldu. Orgazm n gerektirdii kendiliindenlik
iin, sevim ede teslim olabilm e, kendini verebilm e yetisi
var olmaldr.
Bu kadnn ryasnda ok temel bir ey olm utur
- l m le yzlem e yetisi, bym enin nkoulu, zbilincin
nkoulu olan bir yeti. Orgazm burada kiinin kendini
terk edebilm e, m evcut gvenliini daha derin bir deneyi
m e doru sram ak iin brakabilme yetisinin psikofziksel
bir simgesi olarak alyorum. Orgazmn sim gesel olarak o
unlukla lm ve yeniden dou olarak ortaya km as te
sadf deildir. Suyun altna girm e, boulma ve yeniden
dom a m iti, tarih boyunca farkl dinlerde ve farkl kltr
lerde vaftiz miti olarak elden ele gem itir -y en id e n do
mak iin bouluncaya dek, lnceye dek suya batm ak.
Bu, yeni bir varlk elde etm ek adna, olm ayana doru ce
surca sraytr.
H er gerek ak deneyim inin bakir nitelii buradan ge
lir. H er defa yeni gibi gelir; kim senin bunu daha nce ya
amam oluuna inanrz, geri tm kibrim izle bunu son
suza dek anm sayacam zdan eminizdir. Bir niversitede
bu konuda ders verirken, iki farkl gen adam zel olarak
yanma gelip, ak olduklar iin beni anladklarn, ancak
dier rencilerin beni anlam ayacandan kukulandkla
rn sylediler. Bu cret -benden baka kimse ak olmad
ve ben daha nce hi ak olmadm - korkarm ki bekleni
lir bir eydir.

Ak

.f

irui*

nsann isel deneyim inin ve dnyasnn zyorum larndan doan keiflerinin alar boyunca hazine dairesi olan
m itoloji, akn kayg ve lmle olan ilikisini ak ve g
zel bir dille anlatm ta-. En ak mit olsa da, Tristan ve Iseulta bavurm am z gerekm ez. Joseph Cam pbell, tm tarih
ncesi Ege m itolojisine dayanarak, tanra Aphrodite ve
olu E ros'un tam anlam yla mkemmel evrensel anne ve
srekli len, srekli yaayan tanr oul olduunu belirtir.
Cam pbell, Erosun soyuna dair tm m itlerin, byle bir ze
mini iaret ettiini syler.
Gecenin yumurtasndan kar. Bir Gaea ve Uransn,
bir Artemis ve Hermesin, bir ris ve Zephyrus'n olu
dur: Hepsi ayn mitolojik zeminin dnmleridir ve
imdi aina olduumuz konularn issnasz - lm ya
ammz anlamna gelen, bedeni etimiz, kan ikimiz olan
gnll kurban; kucaklaan gen iftin ilkel ak/lm
ayininde mevcut, esriklik annda lecek, bir trenle pii
rilip yenecek kurban; yaban domuzunun katlettii Attis
veya Adoniste, Sethin katlettii Osiriste, Titanlarn
paralad, piirip yedii' Dionisus'ta mevcut kurbanzamansz fihristini gsterirler. Daha sonra Eros (Ak
Tanrs) ve kurbanna ho dokundurmalarda, tanr karan
lk dman rolndedir -saldran yabandomuzu, kt kar
de Seth,Titan etesi- ak ise vcut bulmu, len tanr.6
Cam pbell, eski M sr m itolojisinde, sevenin ve sevile
nin, sahnede atm a halinde grnrken, sahne arkasnda
akn karanlk gizem inin, hayat tketen, hayat kurtaran,
yaratan ve dorulayan olduu konusunda hem fikir cellat
ve kurban olduklarn belirtir.7

12 8
R otla jtftv

Bu, insann ak sorunlarna, ak sanatna, akn tm ge

reksinim lerim izi karladna, bir anda kendim izi gerek
letirmemizi saladna, honutluk anlam na geldiine ya
da posta sipariiyle gelen teknik olduuna dair bo konu
malarmzdan ne kadar da farkl bir k tutar! Erosu tama
men fizyolojik sekse indirgem em ize veya istifimizi boz
m ayarak, seksi uyuturucu niyetine kullanp kendimizi
erosun kayg yaratan etkilerine kar alayarak btn bu
ikilemden uzak durm aya alm am za arm am ak gerek.
Herhangi bir kayg duym adan cinsel ilikiye girmek
m mkndr. Fakat bunu gndelik bulum alarla yaparak
erosu batan kstryoruz - yani sadece duyu iin tutkudan
vazgeiyoruz; eylem in yaratc, kiisel nem ine katlmdan
kayoruz. Aksz seks yapabilirsek, alar boyunca insan
aknn ayrlmaz bir paras olan daim onik kaygdan kaa
rz sanyoruz. Eer cinsel eylemin kendisini erosun iste
diklerini stlenm ekten kam ak iin kullanrsak, kaygya
kar hava geirm ez bir savunm a edindiim izi umabiliriz.
Artk duyusal zevk veya tutku olmayan seks gdsnn
yerini, kim lik kazandran ve gvenlik salayan sahtesi
alr; seks, kayg gideren bir stratejiye indirgenmi olur.
Bylece iktidarszln ve duyusuzluun daha sonra geli
mesi iin gerekli koullar hazrlam oluruz.

LM VE CNSELLK SAPLANTISI
lm ve ak arasndaki ilikinin dier bir yn vardr.
Cinsellik saplants, ada insann lm korkusunu rt
m eye yardm eder. Yirminci yzylda, bu evrensel korku
ya kar, atalarmz zrhlayan lmszlk inanc gibi sa
vunm a yntem lerim iz ok azdr ve ayrca yaygn olarak

AfJt W imtic

kabul edilm i bir yaam am acm z da yoktur. Sonu ola

rak, lm farkmdal gnm zde yaygn olarak bastrl
mtr. Fakat ayn zam anda da, hibirim iz zihnimizin ar
bir biimde seksle m egul olduunu grm ezden gelemez:
M izahmzda, tiyatrom uzda, ekonomik yaam m zda ve
hatta televizyon reklam larnda... Bir saplant, baka bir
alandaki kaygy boaltr ve kiinin ho olm ayan bir eyle
yzlem esini nler. Seks saplantmzn stesinden gelebilseydik neyi grmek zorunda kalrdk? lmek zorunda ol
duumuzu. Etrafmzdaki seks yaygaras, kapda bekleyen
lmn varln bastrr.
imdeki iktidarszlk korkusunu rtmek ve susturmak
iin iktidarm kantlamaya abaladmda, insann kendisi
kadar eski bir kalba giriyorum . lm son iktidarszln
ve sonluluun sim gesidir ve bu kanlm az deneyimden
doan kayg, kendimizi seks yoluyla sonsuz yapm a m ca
delesine yol aar. Cinsel etkinlik, isel lm korkusunu
susturmann ve reme simgesi sayesinde, onu yenmenin
en kolay yoludur.
lm ve onun simgeciliini bastrma yollarm zn,
Viktorya dnemi insanlarnn seksi bastrma yollarna ina
nlmaz bir biimde benzediine dikkat edin.8 lm m s
tehcen, aza alnm az, pornografiktir; seks ktyse, lm
de kt bir hatadr. lm , ocuklarn yannda konuulmamaldr, hatta m mknse lmden hi konuulmamaldr.
Viktorya dnemi kadnlarnn bedenlerini kat kat elbiseler
le rttkleri gibi, biz de lm garip renkli tabutlarla giy
diriyoruz. lm daha gzel koksun diye tabutun stne
iekler atyoruz. Yalandan cenazelerle, defin trenleriyle,
ssl m ezarlarla m erhum sanki lm em i gibi yapyoruz ve
130
floito May

ne kadar az keder o kadar iyi diyen psikodinsel vaazlar ve

riyoruz.9 Ekonom im iz bile, her eyi m erhum hi lmemi
gibi dzenleyerek, ayn fiziksel rahatlk vaadine katlm ak
tadr.10 ocuklar korum a, koku ve giysiyi gizlem e, yalan
dan trenler, en sonunda isel olarak da num ara yapma;
btn bunlar Viktorya dnem indekilerin seksi bastrm ala
rna arpc bir biimde benzemektedir.
Fakat insanolu, deneyim in nemli hibir biyolojik ve
ya duygusal ynn, eit m iktarda isel kayg gelitirm e
den engelleyem ez. Saplantnn olduu yerde, buna edeer
bir bastrm ann olduunu varsayabiliriz. lm ve sim ge
lerini bastrmann yaratt kayg nereye gider? Zihnimizin
zorlanm l bir biim de seksle m eguliyetine. lm n bas
trlmas eittir seks saplants. Seks, canllmz kantla
m ann, hl gen , ekici ve iktidarl olduum uzu gster
m enin, daha lmediim izi kantlam ann en kolay yoludur.
Bu, doa zerindeki iktidarmz esas biim iyle onaylam a
nn arln tar. Bu umudun anlalabilir bir biyolojik te
meli vardr; yle ki, cinsellik ve rem e, adm zn ve genle
rimizin lm m zden sonra da yaayacak ocuklarm zda
devamlln salama alan tek yoldur.
C insellie duyulan ada ilgi, insann her zaman bil
dii bu biyolojik gerein tesindedir. Zihnin zorlanmal
bir biim de seksle megul olmas bireyi ylesine uyutu
rur ki, birey kendisinin lecei ve hakikaten lm n -te k
deitirilem eyecek deneyim in- her an olabilecei gere
ini itiraf etm ek durum unda kalm az. Doaya yabancla
mamz ne kadar bykse -yabanclam ann en byk sim
geleri atom bom bas ve radyasyondur- lm e de o kadar
yaknzdr. Doaya atomlar paralam a biim inde yaplan

A f k i * ir t u ir

tecavz, lm korkum uzla, (korkuyu hep artran) sululu

um uzla ve bu nedenle iki misline kan lm farkndalm bastrma gereksinim im izle ilikilidir.11 Burada ana
simge devreye girer; doa anadan sz ediyoruz. Atomu
paralam a baarsn yaam ak, lm sz kadn zerinde
g kazanm aktan ok da farkl deildir. Atom bombas bi
zi simgesel anayla atm aya srkler. Bombann yapm
nn neredeyse herkes iin kiisel bir simgesel g tam a
snn nedeni budur. Batl insann -gm l derinliklerdebyk oranda sululuk belirtileri gsterm esine arm a
mak gerek!
lm farkmdaln bastrma drts, iktidar m itine
olan gveni nedeniyle, arlkl olarak Batl insann zeri
ne der. ( M it" terim ini, yaygn olan yalan anlam nda
deil, tarihsel adan doru olan deneyim e anlam ve-yn
veren psikobiyolojik rnt anlam nda kullanyorum .) k
tidar miti, R nesanstan bu yana. Batl insann kimlik m
cadelesinde m erkezi bir rol oynam , psikolojik ve ruhsal
kiiliinin biim lenm esinde zellikle nemli olmutur.
Batl insann, fiziksel bilimlerde ve sanayilem ede art
c baarlara yol aan doay kullanma ura, on dokuzun
cu yzyl sonu ve yirminci yzylda insan da kapsamna
almtr. Buna gre kendimi kullanarak iktidar kazanyo
rum. Fakat bunda baarl olursam , gerekten iktidarl ola
mam; zlem ez bir ikilem e dyorum . B enliim , kulla
nlm aya boyun een hareketsiz bir canl madde paras.
Kendini kullanm a, bakasn kullanma gibi, iktidar asla
artrmaz, tam tersine, onu zayflatr. ktidarl bir kiiyi ve
ya kural, kullancy, her zaman arkamzda varsayarz. Fa
kat sistem geniledike, bu perde arkas kii veya kural
132
Rollo May

sonsuz bir gerilem ede kaybolur. Denetleyeni denetlem e

karm ak da olsa gerek bir sorundur ve olum suz anlam da
daim onik olana dek hep geriye kaydrlr.
Bireysel iktidar m iti, ekonom ik, sosyal veya corafi ol
sun, gerek bir keif sahasnda byyen biz Am erikallar
iin zellikle vurgulanmtr. m ek olarak aldm Bat sa
hasnda, bir insann kendini ellerinin gcyle savunm as,
kaba ve etkin bir fiziksel g gelitirm esi, efkatin ve ili
duygularn, silahn ekerken hareketini yavalatmamas
ok nem liydi. G erekten de, ilk kez F reudun syledii,
sert ve dik olduunda kullanl silahn penis simgesi ol
mas. Viyanadan ok A m erikada anlam ldr; sosyal dei
ime ram en hl inandrc olan ender zel kltrel sim
gelerden biridir. Ernest H em ingw ayin yaam ve efsane
si, bu sahadan tanm iktidarn erkeksi erdem lerin canl
resimlerini sunar -fiziksel g, avclk, (cinsel iktidarsz
lkla gerek m cadelesini ve cinsel iktidarszlk korkusunu
bir para dengeleyen) cinsel yetenek, yazlarndaki hare
ketli konular ve biem ler. Fakat lm ve lm n ne za
man olduu bilinm eyen gelii karsnda yaam srdr
m enin dayanlm az kaygs, Hemingway altml yalarn
ortasna gelip cinsel adan iktidarsz olduunda baskn bir
tehdit haline geldi, ve onu, bir insann iktidarn kantlamak
iin yapabilecei en son eylem e, yani intiharla yaam na
son verie gtrd. Bireysel iktidar erdem ine sarldka
lm n yzne glebilirsiniz. A ncak bu stnl kay
bettiinizde, seim iniz ya lm ve onun aam al ve alak
zaferini kabullenm ek, ya da H em ingw ayin yapt gibi
ona balklam a dalmaktr.
Seks ve lm n ortak yanlar, m ysterium tremendumun

Ak w irade

iki biyolojik yn olmalardr. Gizem -b u rad a verilerin so

runu inedii durum olarak tanm lanr- bu iki insan de
neyiminde son anlamn bulur. Her ikisi de yaratma ve yk
mayla ilgilidir; ikisinin de insan deneyim inde karm ak
biimlerde birbirine gem i olmas hi artc deildir.
kisinde de bir olay tarafndan teslim alnyoruz; ne akn
ne lmn dnda durabiliriz - v e eer denersek, deneyi
min tm deerini yok ederiz.

AKTAK TRAJK ANLAM

Saygn bir psikoterapist meslekta ve arkadamla Ro
m eo ve Juliet trajedisinin nemi zerine yaptmz bir tar
tmay anmsyorum. Arkadam Romeo ve Julietteki so
runun, ikisinin de yeterince danmanlk almamas olduu
nu syledi. Alsalard, intihar etmeyeceklerdi. aknlkla,
Shakespearein sylemek istediinin bu olmadm , bize
alardan beri seslenen edebiyat yaratan ve youran dier
klasik yazarlar gibi, Shakespearein bu oyunda cinsel akn
bir adam ile kadn yakalayp onlar ykseklere ve derinlik
lere -trajik dediimiz ezamanl m evcudiyete- savurabil
diim gsterdiini iddia ettim.
Fakat arkadam trajedinin olumsuz bir durum olduu
nu ve bizim, bilimsel aydnlanmamzla bunu yrrlkten
kaldrdmz -v ey a en ksa srede kaldrmamz gerektiikonusunda srar etti. Burada yaptm gibi, trajii olumsuz
olarak grmenin byk bir yanl anlama olduunu syle
yerek ona kar geldim. Yaam ve akn inkar olmann ak
sine trajik, cinsellik ve ak deneyimimizin soylulatrc ve
derinletirici yandr. Trajiin takdiri yalnzca yaamdaki
berbat baz ar basitletirilmelerden kanmamza yardm
134
Rotlo Jtfrtv

c olm az, ayn zamanda bizi seks ve akn psikoterapide de

sradanlamas tehlikesine kar zellikle koruyabilir.
Elbette ki trajediyi yaygn olan felaket anlam nda de
il, akn hem nee hem ykm getirdiinin zbilinli, ki
isel fark edilii anlam nda kullanyorum . Bu balam da,
insanlk tarihi boyunca bilinen, fakat am zn olaanst
bir biim de unutmay baard bir gerei, yani cinsel a
kn, insanlar sadece kendilerini deil ayn zam anda baka
bir sr insan da yok edebilecek durum lara iten bir gc
olduunu anlatm aya alyorum . Tarihsel kiilikler olsun
veya olm asn, cinsel akn erkek ile kadn kavrayp onlar
ussal denetim e kar koyan ve onu yok eden bir kasrgann
iine atan gcnn mitsel sunular olan Helen ve Parisi,
ya da Tristan ve Iseultu anm am z yeterlidir. Bu mitlerin
klasik Bat edebiyatnda tekrar tekrar sunulmas ve nesil
den nesle aktarlmas tesadf deildir. ykler insann,
yalnzca seks ve ak hakknda konumalarmz ve yazlar
m zdaki fakirlem e pahasna ihmal edilen cinsel ak dene
yim inin mitsel derinliklerinden gelir.
Trajik, insan yaamna zenginlik, deer ve saygnlk ka
zandran bilin boyutunun bir davurumudur. Bu nedenle,
trajik sadece -e sk i Yunan anlam yla acm a, hemcinsiyle
duygudalk ve anlay g ib i- en insancl duygular mm
kn klm akla kalm az, onsuz ak ar tatllar, yavanlar
ve eros hibir zaman bym eyen hastalkl ocua dn
r.
Ancak okurun buna bir itiraz olabilir. Trajedinin klasik
anlam ne olursa olsun, bugnn sanatndaki, sahnede ya
da romann sayfalarndaki szde trajik sunumlar, anlam
szln bir resmi deil midir? O Neilln Buz Adam Gel-

A fk tv ir tu is

d /sinde grdm z, insanda ycelik ve saygnlk eksik

lii deil m idir, ve G odotyu Beklerken boluun bir sunu
mu deil midir?
Buna iki paral bir yant vereceim. ncelikle, insan
da ve davranlarnda grnrdeki ycelik eksikliini ve
ya anlam eksikliini sunarken, bu eserler ok daha fazla
sn yapyorlar. G nm zde trajik olanla, yani tam karm a
klkla, sradanlkla, belirsizlikle ve ahlak kurallarnn
boluu ve de bunlarn sonucu olan yapam am ayla veya
Kini Korkar Virginia W oolf 'tan?' da olduu gibi, kiinin
kendi efkatini yitirim e korkusuyla yzleiyorlar. Doru
dur, Buz Adam G eldi'de grdm z, yceliin insan
terk ediidir, fakat bu bir ycelii, saygnl, anlam nce
den varsayar. Hi kimse Yunan seyircisine, O restesin an
nesini ldrm esinin ne anlam a geldiini anm satm ay d
nm ez. Ancak Satcnn lm 'nde W illy Lom ann kar
s dikkat edilsin diye rica eder ve tam amen hakldr. Bir
adam , sadece bir gezgin satc da olsa yok ediliyorsa bir
anlam vardr. (im dilerde m uhtem elen seyirciye O res
tesin annesini ldrm esinin neden anlaml olduunu an
latmamz gerekir: nk biz byle bir ldrm enin Al
ma Tanralaryla m cadeleyi ve daha sonra bir sululuk,
sorum luluk ve af davas gerektiren bir sorun deil de, ksa
bir sre iin kontrolden km , eylem e vurulm u, psiko
lojik, Oedipal kart bir m ekanizm a olduunu renm i
nesiliz!) Yargma gre, gnm zdeki en iyi rom an, oyun
ve resimler, bize anlamszlk gereinin korkun anlamn
sunanlardr. Uzun vadede en trajik ey, en son fark e t
mez tavrdr. Olum suz anlam da son trajik durum sa kayt
szlktr, gerekten trajik olan kabul etmeyi reddeden o
136
Rollo May

inat, sert serinkanllktr.

Fakat bir de rtm e amacyla, Sraladmz bu eser
ler gnm zde ak ve iradeyle ilgili sorunlar tm yle or
taya karm az m ? diye sormak isterim. G odo tyu Beklerken'd e canl bir biimde resm edilen elikiyi ele alalm.
Didi gidelim der ve oyunun sahne talim atlar, kprda
m azlar diye belirtir. ada insann irade sorununu,
nemli eylem lerde bulunam amasn daha iyi anlatan bir
para yoktur. G odotyu beklerler: Fakat bu beklem ede
beklenti vardr; beklemenin kendisi umudu ve inanc ima
eder ve birlikte beklerler. Ya da Kim K orkar Virginia Wo
o l f tan? daki evli iftlerin kyasya kavgalarnda ak ba
nazca inkar edilerini alalm . im deki ak ve efkatle
yzleem em enin bu sunum u, ada insann ak sorunun
ne olduunu, aratrm a ynlarndan ok daha canl ve ik
na edici bir biim de gsterir.

TRAJK VE AYRILIK
Akn trajik ynnn bir baka kayna vardr. Bu da,
birbirimizi srekli arzulam am za, geici olm aya mahkum
tam am lanm a hasretine yol aan, kadn ve erkek olarak ya
ratlm olduum uz gereidir. Bu, nee ve d krklnn,
esriklik ve um utsuzluun dier bir kaynadr.
Burada zor bir kavram aklamalym; varlkbilim. Te
rimin szck anlam varln bilimidir. Fakat, zellikle
biz on dokuzuncu yzyl sonras Am erikallar, varlkbilimsel dnmeye alk olmadm z iin bu tanm pek yarar
l deildir. Paul T illichin bir felsefe rencisiyke N e
den bir ey vardr da hibir ey yoktur? sorusuyla kar
latndaki oku snfna anlatn hi unutamam. Bu, bi

Ak i r irade

rini varlkbilimsel dzeye koyan sorudur. Neden seks diye

bir ey vardr? Neden sekssizlik yoktur; neden terliksi
hayvann ve toprak solucannn yap gibi, paralarmz
yeni varlk iin keserek iftlem iyoruz? Burada kolaya ka
p evrim ' - y lece g e liti- diyem eyiz. Ayn kolaylktaki
ilahi am a -b y le olmamzn erekbilimsel bir nedeni
v a r- yantm da verem eyiz. Her iki yant, zt ynlere doru
olsalar da, iddialarn kantlanm varsayar. Hayr, ikna edi
ci bir yant bulmak iin varlkbilimsel soruyu, eldeki var
l -b u durum da se k si- inceleyerek dorudan sormalyz.
Eer seks evrensel srecin insan sureti ise, erkek ve kz
larn bu on ylda salarn nasl taradklarn temel alarak bir
sonuca tabii ki varam ayz. Varlkbilim varoluun temel ya
plarn -h e r zaman herkese verilmi yaplar- kefetmeye
abalar.
Varlkbilimsel adan bakldnda, erkeklik ve diiliin
varoluu, tm gerekliin temel kutupluluunun bir da
vurumudur. En kk molekl parac devingen hareke
tini, arasnda srtnm e -bylece hareket- bulunan bir ne
gatif ve pozitif yk ierdii olgusundan alr. M addenin ve
enerjinin m olekler paracklar benzemesini kullanan
Alfred North W hitehead ve Paul Tillich, gerekliin negatif-pozitif kutuplu varlkbilimsel bir zyaps olduuna
inanrlar. W hitehead ve onun eselerinin nemli olduuna
inanan pek ok ada dnr, gerekliin, sabit durum
daki maddelerden ibaret deil, kutuplar arasndaki bir de
vingen hareket sreci olarak grrler. W hiteheadin bir
silre felsefesi gelitirebilm esinin nedeni budur. G erek
ten de, tm gerekliin erkek-dii zyapl olduu savunu
labilir; phesiz H egelin tez, antitez ve sentez kuram bu
138
Rotto M ay

adan grlebilir. Paul Tillich, H egelin rencileri,

onun ilk balarda bir ak filozofu olduunu bilirler, He
g elin diyalektik em asnn, onun akn doasnn ayrlma
ve yeniden birlem e olduu sezgisinin bir soyutlatrm as
olduunu sylem ek abart olm az diye aklar.12
Cinsel ilikide, bu kutupsal ritmi dorudan ve yakndan
yaantlarz. Seks eylem i, iliki halinin akla gelebilecek en
gl canlandrmasdr, nk yaklam a, giri ve tam bir
lem e, daha sonra ksmi ayrlk (sanki aklar bunun geek
olduuna inanm am ve birbirlerine bakmay arzuluyorlarm gibi), sonra tam bir yeniden birlem e oyunudur. Seks
te yaknlk ve geri ekilm e, birlik ve m esafe, kendimizi
ayrm a ve tam birlem ede tekrar verm e ayinini canlandr
mamz doann bir yanll olam az. nk sonsuza dek
tekrarlanacak birbirine katlm a, dokunm a ve geri ekilm e,
tankln ekingen balangcnda bile m evcuttur ve er
kek ile kadnlarn olduu kadar kularn, hayvanlarn kur
larnn zdr. kili varlk birliine katlm ritmi ve sonun
da bireysel zerklie ayrlm a, insan varoluunun kendini
tam anlam yla cinsel ilikide gsteren iki gerekli kutbunu
ierir.
Pek ok farkl kltrde ayn anda ortaya km , seksin
birinin, benliin dier yarsyla birlem e olduuna dair
mitlerin altnda muhtemelen bu farkllklar yatar. Bunlarn
en nls Aristophanes tarafndan Platonun leninde
verilmitir; erdii miti. Fakat can alc nokta, bu mitin kar
l olan U paniadn, erkein yaratl hakknda Hi
haz alm ad. Bu yzden yalnz adam haz alm az demesidir.
Bunun zerine boluu doldurmak iin kadn yaratlm
tr. 13
139
A fk te im de

Fakat kutupluluun deerini anlam ak iin mitlere ba

vurmam z gerekm ez. Yunanistann kuzeyinde, Ege Denizine 12 mil boyunca uzanan, nfusunu on be yirm i ka
dar m anastrda yaayan rahiplerin oluturduu Athos Da da bir hafta geirm itim . Sylenene gre hibir kadn
on ikinci yzyldan beri A thosa ayak basmamtr. Fakat
rahipler kadnlarn el kol hareketlerini, konum a, yrme
ve kendini tama biimlerini almlardr. Kyn sokan
da nm de yryen bir rahip grdm de, kendimi bir
kadn grdm dnrken bulm utum . Ayns bir ba
ka erkeksi topluluk olan, askerleri Akdenizde bir Fransz
gemisinin gvertesinde birbirleriyle dans eden yabanc
lejyon iin de geerlidir. Burada konu ecinsellik oran de
ildir ve zaten bu olguyu aklam az. Onun yerine, kadn
yoksa erkeke davranm aya, erkek yoksa da kadnca dav
ranm aya vurgu olmadn; etrafta kadn olduunda daha
erkeksi olduum uzu, onlann da daha kadns olduklarn
ileri sryorum . ki cinsin de, kar cinsin zyapsm vur
gulam a ilevi vardr.
Bir grup erkei b ir araya getirdiinizde -o rd u d a , erkek
renci birliklerinde ya da bir m anastrda olduu gibi
kendilerini bir tek eldeki ie verm elerini salayabilirsiniz.
Fakat dier alanlarda tuhaf bir canllk eksiklii vardr. Bir
donuklam a, tepkilerde eitlilik eksiklii grrz ve ba
kaldrm a eilim i gsterm eden yetkeci yordam lar kabul
ederler. Ancak Cennet B ahesindeki gibi, bir kadn geti
rin; bilin alr, ahlak anlay geliir ve bakaldr bile fi
lizlenm eye balar. G erek anlam da, canllk ve g - v e
hatta daha iyi fik irle r- sunarak cinsler adeta birbirilerini
ateler.
140
Jtv ilo M ay

ki cins gerei sayesinde rem e daha byk eitlilik

yaratabilir. Erkek ve dii kutupluluu, genlerin karmas
ve birlem esi, snrszca artan eit ortaya koyar; zgnlk
ve yeni olaslk bileimleri ortaya kar. Ayn organizmann
kklerinden reyenler, doann, terliksi hayvanlar gibi,
yalnzca en alt biimleridir. (Geri George B em ard Shaw,
insan rkna yapt aksi uyanlarndan birinde, verimlilii
her eyin stnde tutm aya devam edersek, insan rknn
kaderinin buna yenileceini ngrr!) A m erikada insan
larn dierlerinden daha uzun olduu baz blmlerindeki
aratrm alarda, nedenlerden birinin o alana yeni g etm i
insan topluluklaryla kaynam a ve bir nceki soyla karp
evlenm e olduuna inanlr. Ensest biyolojik olarak zararl
olm ad halde iki kardein ve ayn ailenin yelerinin he
m en hemen her toplum da sosyal fakirlem e, rkn gelii
mini engelleyecek farkllk kayb nedeniyle yasak olmas
da bilinen bir gerektir.
HollandalI psikolog Buytendijkin vard sonuca gre,
erkeksi ve kadns ayr kas sistemleri sayesinde bu ritmik
srece uygunuz. Buytendijk kem iklerde ve kaslarda erke
in tem elde dik aya yaklaan dz hatl bir yapda oldu
unu belirtir -d a h a iyi itm ek, drterek, yum ruklayarak ve
erkek rolnn dier iddial ynleriyle daha byk darbe
indirmek iin. Kadn ise kvrml ve yuvarlak hatl bir yap
dadr -kendini daha iyi am ak, yavrusunu daha iyi tayp,
ona daha iyi bakm ak, zellikle kadns zevki daha iyi alp
verm ek iin. Penisin itici m ekanizm as, penisini bir eyle
rin iine sokm ay ister gibi hareketlerde bulunan kk
ocukta m evcuttur. Kk kzda da bunun karl, dzen
lem e, korum a, bir eylere zor kullanarak, saldrarak deil.

A#k iv ira d t

dolayl yaklaarak biim verme arzusu bulunur. Toplumumuz erkeksi erdem leri hareketle, kadnslar da edilgenlik
le ilikilendirir - b u , grnen yzeyin altnda, yanltc ol
duu kadar yanltr. Kadnlarn bar sanatn koruma ta
raftar olduklarn sylem ek, erkeklerin de sava sanat ta
raftan olduklarn sylem ek kadar hataldr (ve ayn zaman
da tm genellem elerdeki yanl tar). Aslnda hem erkek
hem de kadn, kendilerine gre etken ve edilgendir.
Bu zelliklerin toplum um uzda ok ve hakszca abartl
d gerei, gerek farkllklar unutmak iin bir neden de
ildir. On dokuzuncu yzyln szde erkeksi erdem lerinin,
erkein iktidarn kantlamas iin sadece doay deil,
kendini ve yoluna kan tm kadnlar da fethetmesini ge
rektirdii dorudur. O zamann kalplam kadn rnei
de kibar ve gzel kokan, kendine bakm aktan aciz, kfr
duym aya gelem eyen ve en ufak bahanede baylmaya hazr
kiiydi. Buna tepki olarak farkllklar silen bir hareket gel
di; slogan artk yaasn farkllk deil, herkes ayn hisse
d iy o rd u ve iki cins de ayn eylere ayn ekilde tepki gs
term eliydi. Fakat haksz basklarla birlikte haz veren fark
llklar da atm olduumuzu dehet iinde grdk.
Eitliki seferim izde. Dr. Helena D eutschun aklad
gerei, kadnn ona vahiysel orgazmdan daha ok zevk
verebilecek bir vajina! ieri ekilm e tepkisi olduu ger
eini grmezden geldik. Dil bu farkllklar yanstr: ngi
lizcede ieri ekilm e tepkisi iin invaginate * szc
kullanlr ve bunun erkek iin karl yoktur. En yakn bezerlikler phallic(fallik)in, tem elde drtm e, kendini orta
ya koym a, fethetm e davranlarna gnderm e yapan, d* .N . iine koym ak

142
ftott M ay

m anca bir yan anlam olan ya da olm ayan eitli biim le

ridir. Erkek sadece kendini ortaya koym a tepkisini gster
m ez, bu ieri ekilm eye de tepki verir: kadnn orgazm
karm ak ve yaylm ken, erkekte orgazm harekete gei
ren yerleik bir nrolojik ve fizyolojik m ekanizm a vardr,
erkek belli bir noktann zerinde heyecanlandnda kendi
ni tutm as imkansz hale gelir.
Cinsellikte gzlem lediim iz son varlkbilim sel gerek
basit ve doaldr. Bu, cinsel ilikinin yaratc olduudur;
yeni bir varlk, bir bebek yapabildiidir. Bu olgu, erkek
kalsa da gitse de kadn bedeninde ve yaam nda en azn
dan dokuz ay iin byk deiiklikler yaratr ve patolojik
durum lar dnda, kadnda daha uzun sre kkl deiik
likler olur. Soylu bir Habe kadnnn ilkel szleri bunu
mkemmel biimde aklar:
... Kadn ilk akn tatt gn onu ikiye keser... Erkek ilk
akndan sonra ncesi gibidir. Kadn ilk akndan itibaren
bakadr. Bu yaam boyunca srer. Erkek kadnla bir ge
ce geirir ve gider. Yaam ve bedeni hep ayndr. Kadn
gebe kalr. Anne olduunda ocuksuz kadndan farkl bir
insandr. O gecenin meyvesini dokuz ay boyunca bede
ninde tar. Bir ey byr. Yaamndan hi ayrlmayacak
bir ey yaamnn iine byr. Annedir. ocuu lse de,
btn ocuklar lse dc annedir ve anne olarak kalr. n
k bir kere ocuu kalbinin altnda tamtr. Ve kalbin
den bir daha hi kmaz. ocuu lse bile. Tm bunlar
erkek bilmez... Ak ncesinin ak sonrasndan, annelik
ncesinin annelik sonrasndan farkn bilmez. Bir tek ka
dn bilir ve kadn bundan bahseder... O hep bakire olma
ldr ve hep anne olmaldr. Her ak ncesi bakiredir, her
ak sonras annedir...14
143
A f k tw rorf<*

En bata Karen H om ey, kadnlarn ocuk dourabilm e

si ve erkeklerin douram am as gereinin erkeklerde, on
lar ok alm aya, kltre] etkinliklerde ve uygarlk kur
mada kendi yaratclklarn kantlamaya iten bir kskanl
a yol atm savunur. ounlukla psikanalizde bu ks
kanlk erkeklerde kiisel utan ve um utsuzluk eklinde
patlak verir. Gney Amerikal bir hastam divanda tekrar
tekrar annesinin onu dourm asn ve onun da annesinin
m emelerini emmek zorunda kalmasn asla affedemediini haykrmt ve her erkein ayn fkeli haseti duyduuna
kesin olarak inanyordu. Bu atmann ilkrneksel kkle
ri m odem adan ya da batl sorunlarmzdan ok daha
derine iner ve insanlk, hatta varolu tarihinin kklerinde
sapldr.
Fakat meselenin dier yan da ayn derecede evgindir.
nceki bir blm de, yeni bilge yaratc glerinden kor
kar dediim de, gerekten de kaygsnn baka bir insan
yaratmaktaki byk kararszlndan kaynaklandn an
latm ak istemitim. Bir hastam dzenli olarak her ay, kar
snn dourgan olduu zam anlarda, her ikisinin de ocuk
istemesine ramen iktidarszlk yayordu. Ancak fantezi
lerinde karsnn sevgisine rakip olabilecek bir ocua ba
balk etm ek istemedii, karsnn kocas olduu kadar be
bei de olmay diledii ortaya kt.
Bu kararszlk Freudun idi terim inde, tm kaygla
rn kayna olduuna inand ilk korkuda da vardr. n
k idi Freudun ve ou insann alglad gibi erkeklik
organn kesme deildir -o n u n ad sakatlam adr. di
daha ok teslislerin ayrlm asna, haremaas olm aya denir;
iireme giiciinii yitirm eyi ierir. Sultann sarayndaki hare144
RoU vU oy

m aalan sertleebiliyor ve cinsel ilikiye girebiliyorlard;

ama ocuk sahibi olam yorlard. Haremdeki kk kusur
lara ramen soy temiz kalyordu. Bence Freud burada d
ndnden daha akllyd,nk retici g kaygs -d o
um kontrole ram en- gerekten esastr.

GEBELK NLEYCLER VE TRAJK

Birka yl nce bana danm ak zere gelen ve ksa bir
sre iin hastam olan otuz yanda gen bir kadn rnek
olarak alalm . New England'n en iyi kz kolejlerinden bi
rinden m ezundu, varlkl bir kasabada bym t, zeki ve
ekiciydi, her ynyle tipik iyi bir kza benziyordu. ni
versitedeyken, 1940h yllarn ortalarnda yaygn olarak
kabul edilen, zam ann birliktelie ve aileye olan inancn
benim sem iti, m ezun olur olm az evlenm eyi ve byk bir
aile kurmay ama edinm iti. M ezuniyet gn kom u ni
versitedeki erkek arkadayla evlenerek ve tam da hesap
lad gibi her iki ylda bir tane olmak zere be ocuk do
urarak vgye deer bir biimde planna uydu.
Fakat otuz yanda bana geldiinde, ak olduunu
ve yaam nda ilk defa gl bir tutku duyduu bir otom o
bil tamircisiyle iliki yaadn aklad. Kocasn hi sev
mem i olduunu ve onu kk grdn imdi anlyor
du. Psikoterapiyi (arkadalarnn tevikiyle) dnene ka
dar. be ocuuyla birlikte kasabaya dnp anne babasy
la yaam aya balam t bile - b ir zam anlar cesur olan plan
larn tuhaf ve hazin sonu.
Pek de etkili bir terapi yapam yorduk, nk otomobil
tam ircisine duyduu ak kutsal sayyordu ve irdelemek
istemiyordu. O nunla birka yl sonra karlatm da, o145

cuklanm n geim ini salam ak iin sorum lulukla alan or

ta yal solgun bir kadn gibi grnyordu. Kasadaki st
orta snf kz, kendini eski zamanlarn evlilik d ocuk
douran kayp kz rneindeki kadar zm sz bir du
rum a sokm utu. Bunun nedeni elbette bilgi eksiklii ya da
planlam a ve sorum luluk eksiklii deildi. ada, zeki bir
kadn olan be ocuklu hastam pek ok adan, Viktorya
dnem inde, kadnlarn erkeklerle eit haklara sahip olm a
s ve gebelik nleyicilerin icad ncesinde yaayan atalar
kadar kstrlm gibiydi.
Bu vakadan, aile planlam a yetisinin tek bana trajii
nlem eye yetm ediini gsterm ek iin sz ediyorum . G e
belik nlem enin psikolojik anlam , kiisel sorum luluu ve
ball geniletmektir. Fakat kolay olmann tesinde, bu
kiisel iliki daha fazla arlk tamaldr ve bu yzden da
ha zor olabilir.
Gebelik nlem e, belirli bir birlem e eylem indeki ham i
lelik kaygsn yattrdndan, kltrmzde cinsel akn
trajik ynn ilk ve son olarak geride brakm olduum u
zun bir sim gesi gibidir. Bakn, ben elbette gebelik nleyi
ciler ve reme planlamas yanlym -b u o kadar ak ki
sylem eme bile gerek yok. Fakat neredeyse herkese ka
bul edilen doum kontrol ilkesi, seks iin byk bir ltuf
olan gebelik nlem enin, bahsettiim iz temel m eseleyi bir
nebze olsun deitirm edii gereini grmem izi engelle
memelidir. Ham ileliin bireyi biyolojik olarak bir anda
zincirleyiinden kurtarsa da, psikolojik kararszln art
rabilir.
Seks ve akn trajik boyutu, gebelik nlem eyle bile, her
zaman olduu kadar yaygndr, fakat otom atik, biyolojik
146
Rttfo M a y

alandan karlp psikolojik alana tanmtr. Trajedi zaten

burada olmaldr; trajik boyutu veren yaamn lm ve
rem e gibi biyolojik gerekleri deil, insan olarak insan
kaderinin bu kanlm az gereklilikleriyle nasl iliki kurduutnuzdur. Trajik her zaman psikolojik ve ruhsal bir m e
seledir.
Bir de bebek yapmay ya da yapmam ay seme zgr
lyle gelen kiisel sorum luluk ikilemi vardr. Son krk
yldr bebek planlam ak olas hale gelm itir ve bu gc kul
lanm am za ram en, bunun psikolojik ve kiisel sorum lu
luunu hi kabullenmedik. Bu m eseleden gam szca ka
m z, ocuklarm za kar toplumca duyduum uz sululuk
olarak kendini gsterir. O nlar iin her eyi yaparz, geli
im lerine ve kaprislerine hizm et ederiz, zavall ocuklar
bu srekli pes eden anne babalarna bakaldracak frsat
bulam azken biz ahlaki her konuda (imdi de esrar konu
sunda) pes ediim izi geni fikrililiim izin ve erdem lilii
m izin bir iareti sayarz. Gittikleri zaman iyi elenceler
der, iyi vakit geirm ezlerse zlr, fa zla iyi vakit geirir
lerse yine zlrz. Tm bunlar olurken, gizli gizli onlar
ve genliklerini kskanr, onlarn yalarndayken geirdii
miz zor zam anlarla karlatrldnda ne kadar iyi durum
da olduklarna ierleriz. Kim bilir neyin meru miraslar
olan genlerim izi krallar gibi yaatrken, onlarn em irleri
ne am ade hizm etileri, ofrleri, alar, hem ireleri, dip
siz para torbalar, ev retm enleri, kam p liderleriyiz - ta ki
ocuklarm z doal olarak kalkp Allah akna bizi rahat
brakn! diye barana kadar. Bu hepim iz iin en byk
tehdittir-nk hepimiz ocuklarm z hakknda ayn adsz,
iimizi kaplayan sululuk duygusuyla doluyuz ve ondan

A k v in u lf

kurtulamyoruz. stelik kefaretini dediim iz sululuk,

onlar bytrken yaptmz veya yapmadmz bir ey
hakknda deil, en bata ocuk sahibi olduum uz basit
gerei hakkndadr. nk ocuk yapm am za artk Tan
r karar vermiyor, biz veriyoruz. Bu byk olgunun anla
mn kavramaya kim balamtr?
Bir de sadece tek bir bebek planlayan -n fu s denetim i
ne duyduum uz gereksinim le ister istemez saylar artacak
o lan - iftleri hayal edin: Bu zavall bebein tam ak zo
runda olduu byk ruhsal yk dnn. zellikle tek
ocuunu yapm alan insanlarla olan terapilerde gr
dm z gibi, bebei ar derecede korum aya ynelik
byk bir istek vardr. Bebek arnca, anne baba koar;
szlannca utanrlar; hastalannca suluk duyarlar; ocuk
uyum aynca sanki onlar sinir krizi geirecekm i gibi-du
rurlar. Bebek iine doduu durum yznden kk bir
diktatr haline gelir ve istese de baka bir ey oam az. Ta
bii durumu zorlatran elikili bir gerek vardr; tm bu
ilgi aslnda ocuun zgrln byk lde azaltr ve
ocuk, kraliyet ailesine doan bir prens gibi ocuklarn ya
psna uygun olmayan bir yk tamak zorunda kalr.
Gebelik nleyiciler, tm aletler ve m akineler gibi z
grlk ve seme alanmz artrabilir. Fakat bize verilen bu
yeni zgrlk ve g ayn zamanda karaszliimizi, kendi
ni artk seksin ve akn sradanlam asyla da vuran karar
szl ve kaygmz da artrr. W isconsin niversitesi
renci salk m erkezinin ba psikiyatr Dr. Seym our Hallecke gre, doum kontrol hapnn kullanld bugnler
de ok eli olan kzlar iin hayr dem ek ok zahm etli .15
Bir eyi sradan hale getirm ek, nemini ucuzlatm ak, fark
148
R ih M ay

etm ez dem ek, kaygdan uzak durm ann esiz yntemidir.

Doum kontroln yanl kullanmnn cinsellie kar ay
rk, rasgele, bugn var yarn yok tutumuna hizm et etmesi
bu durum un bir sonucu deil m idir? Cinsel eylem kadar
g tayan, birinin adn ve soyunu srdrm e gibi nemli
bir alanda g tayan bir eylem phesiz, doann ken
disine deilse de doam za zarar verm eden sradan ve
nem siz saylamaz.
Gebelik nleme yardm yla, seks en azndan baz du
rum larda tm yle kiisel bir iliki haline gelebilir. Bunun
yaratt sorun da bu kiise! ilikinin anlamn bulmak gibi
byk bir sorundur.

149
A fk vrtract*

AK VE DAMONK
eytanlarm beni terk ederse, korkarm meleklerim de uup
giderler.
Rilke, amalarn rendii psikoterapiden ekilii zerine,
Mektup 74, Briefe aus den Jahren 1907 bis 1914.

Eros bir daim ondur. Platon bylece bizi ve len de

ki ziyafet arkadalarn, akn derinlik boyutu konusunda
basite ve dorudan bilgilendirir. Yunanllar iin ok doal
olan E rosu daim onikle badatrm ak, tm ada ak ku
ramlarnn taklp dt engeldir. ada insann tam a
men inkar edip bastrm asa da tm daim onik alan atlamak
iin abalam asna am am ak gerekir. Fakat bunu yapmak
E rosu idi etm ek -ak n dourganlk kaynandan
kendimizi m ahrum e tm e k - anlam na gelir. nk daimoniin zt kutbu ussal gvenlik ve sakin m utluluk deil,
cansza dn ; F reudun deyiiyle lm igdsdr.
Daimoniin kart kaytszlktr.

150
RoUo U ay

DAMON TANIMLAMAK
D aim onik, kiinin tamamn teslim alm a giic olan
herhangi bir doal ilevdir. Seks, eros, kzgnlk, tke ve
iktidar arzusu bunun rnekleridir. Daimonik yaratc ya da
ykc olabilir ve genellikle her ikisidir. Bu g arpklat
nda ve bir e tm kiiliin denetimini ele geirdiinde,
tarih boyunca psikoza verilmi ad olan daim onik cinnet
sz konusudur. Daim onik, belli ki bir varlk deildir, fakat
insan deneyim inin tem el, ilkm eksel bir ilevini -ada
insanda ve bildiim iz kadaryla tm insanlardaki varolusal gereklii- anlatr.
Daim onik, her varlktaki kendini onaylam a, kendini
kantlam a, kendini srdrm e ve artrm a drtsdr. Da
im onik, tm benlii, o benliin btnlem esini ya da di
erlerinin benzersiz biim lerini, arzularn ve btnleme
gereksinim lerini dikkate almakszn ele geirdiinde kt
leir. O zaman an saldrganlk, dm anlk, zalimlik -k e n
dim izde bizi en fazla korkutan ve mmkn olduunda
bastrdm z ya da daha byk ihtimalle bakalarna yan
sttmz ey ler- olarak ortaya kar. Fakat bunlar, yarat
clmz glendiren ayn iddiann ters tarafdr. Tm ya
am , daim oniin bu iki yn arasndaki akntdr. Daimonii bastrabiliriz, am a kaytszln ve byle bir bastrm a
nn peinden gelen patlam aya olan eilim in bedelinden
kaam ayz.
Yunanca daim on kavram -ada kavram m zn k
k - airin ve ressam n olduu kadar ahlaki ve dini nde
rin yaratclm da ierir, aktaki bulac gtr. Platon,
esrikliin, ilahi deliliin , yaratc kiiyi sardn belirt
miti. Bu. dahi ile deli arasndaki artc ve hi zlm e

Ak v iradt

mi yakn iliki sorununun ilk balardaki biimidir.

Sokratesin Savunm as'nda, genlere yanldaimony a y retm ekle yarglanrken, Sokrates kendi daimounu tanmlar: Bir eit ses olan bu iaret bana ilk
defa ocukken gelm eye balad. Sulu bulunduktan ve
srgn m lm m seeceine karar vermesi iin du
rum aya bir ara verildikten sonra, geri gelir ve m ahkem e
ye lm setiini syler. Seim ini u szcklerle aklar:
Ey yarglarm - nk size gerekten yarglarm diye
bilirim - size harika bir durumdan sz etmek isterim.
imdiye dek, ierideki kahinin kaynaklk yapt ilahi ik
tidar, ne zaman herhangi bir konuda bir srme ya da ha
ta yapsam en nemsiz durumlarda bile bana kar kma
y alkanlk edinmitir. Fakat kahin, sabah evimden
karken de, konuurken de, kartlk belirtisi gsterme
mitir... Bu, bama gelenlerin bir iyilik olduunun ve
lmn kt olduunu dnenlerin yanldnn bir ima
sdr. nk iyiye deil de ktye gidiyor olsaydm al
lm iaret mutlaka bana kar gelirdi.1
Bylece, her insanda olduunu dnd daim onu,
bir koruyucu grevi gryordu.
Daimonik vicdan deildir; nk vicdan, kltrel gre
neklere ve psikanalitik anlam da speregonun gcne ba
l, byk lde sosyal bir rndr. Yar tanrsal, speregodan ok doann gcnden sz eder, iyi ve ktnn te
sindedir. Heidegger ve daha sonra From m un dedii gibi
insann kendine geri dn de deildir; nk kayna,
benliin, benlikten teye giden doal glerde kk salm
ve kaderin bizi ele geiriinin hissedildii o alanlarnda
152
R ollo Afa y

yatar. D aim onik, tam olarak benlik deil, daha ok varlk

zem ininden ykselir. zellikle de yaratclkta grlr. Yeatsin daim onik tanmn - dier rade , varlm zda su
yun atete dolat gibi babo dolaan o gz kam atr
c, beklenm edik ayaklan kanatl- asla vicdana uygulaya
nlayz.2 N e de G oethenin daim onikle ilgili szleri vicda
na uygulanabilir. G oethe, daim onik kiilerden yaylan
byk gten bahsederken, B irlem i ahlaki glerin
tm onlara stn gelem ez... Ve savaa ardklannda,
evrenin kendisi dnda hibir eye yenilem ezler der.3
Aristoteles, m utu ahlakyla daim onu uysallatrm aya en fazla yaklaandr * Yunan dilinde m utluluk - y a
da m utuluk- iyi bir dehayla kutsanm ann bir sonucuy
du4 M utluluk kiinin daim onuyla ahenk iinde yaam as
dr. im dilerde, mutuluku, birinin varlnn olaslklar
ve dier ynleriyle, davrann btnlem esi durum uyla
ilikilendiririz.
Daimon belirli durum larda bireysel rehberlik yapar.
Daim onik, Latinceye genii (veyay'/nm) olarak evrilm itir.
Bu genius** szcnn geldii ve balarda koruyucu
tanr, kiinin kaderini yneten ruh anlam nda olan, daha
sonra belirli bir zel zihinsel yetenek ya da hner anlam
n alan Roma dininden bir kavramdr. G enius (Latince
kk genere), retm e, dourm a anlam nda olduundan,
daim onik de bireyin iindeki retici srelerin sesidir. Da
imonik, bireyi, dnyasyla ilikisinde bir benlik haline ge
tiren esiz bir duyarllklar ve gler rntsdr. Ryalar
* .N . M utuluk akm nn ngilizcesi olan e udaim onism terim i, iin
de "daim on szcn ban n d n r.
** .N . T rkede deha

Ak t* inut*

da, duyarl kiilere bilinli m editasyonda ve zsorgulamada grnebilir. Aristoteles, ryalara daim onik denebilece
ine inanrd ve nk doa daim oniktir diyerek bizim
szlerimizi tekrarlar. Freud bu sz alntlar ve doru ola
rak yorumlanrsa derin anlam " tayacan ekler.5
Bu kavram n, etrafta dolaan boynuzlu kk eytanlarca ele geirildiim iz inancn kapsayan bozulm u bii
mi. i yaantnn dar yansm as, nesnel gereklik olarak
somutlamasdr. Aydnlanma ve akl ann, tm yaam
ussal yapma baarsnn heyecanyla bunu atm olmas,
ona bozulm u ve verim siz bir yaklam olarak bakmas t
m yle doruydu. Fakat bu yanl eytanbilim i atarken,
akl hastalna yaklammzda, isteimiz dnda bir sradanl ve sl kabul ediim iz bizi ancak son yirmi ylda
aka etkiledi. Bu sradanlk zellikle ak ve irade dene
yimimize zararlyd. nk daimoiin ykc etkinlikleri
yalnzca onun yapc gdlerinin ters tarafdr. eytanlar
mz atarsak, R ilke'nin de uygun bir biim de gzlem ledi
i gibi, meleklerimize de veda etm eye hazrlkl olmalyz.
Daimonikte canllm z, kendimizi erosun gcne aabil
me yetimiz yatar. Daim onii durum um uza ve gnm zde
m eyve veriim ize yeterli olacak bir biimde yeniden kefetm eliyiz. Bu yalnzca bir yeniden keif deil, daimonik
gerekliinin yeniden yaratl olacak.
Daimonii ynetm ek ve ynlendirm ek gerekir. Burada
insan bilinci nemli bir hal alr. Daimonii bata kr bir it
me olarak yaantlarz. Bizi doann aleti yapmas bak
mndan kiilikddr. Bizi, fkede olduu gibi kendimizi
krce kantlam aya doru ya da sekste olduu gibi diiyi
dlleyerek soyum uz iin zafer kazanm aya doru iter. f
154
Rotla M ay

kelendiim de, kim olduum veya kim olduun um urum

da deildir; sadece ie koyulup seni yok etm ek isterim.
Erkek youn bir cinsel heyecan durum undayken kiisel
hissini yitirir ve sadece kadn, kim olursa olsun, yap
m ak ve yatrm ak ister (zorlam a fiillerinin de aka or
taya koyduu gibi). Fakat bilin daim onii btnletirebi
lir, kiiselletirebilir. Psikoterapinin amac budur.
Daim oniin her zaman biyolojik bir temeli vardr. G er
ekten de, F au stta etkili bir biim de grld gibi, a
da insann daim onik drtlerini yakndan bilen ve daim onikten hep bylenm i olan G oethe, A ristotelesi yankla
yarak, daim onik doann gcdr der. Fakat can alc
m esele her zam an btnlnn daln gerektirir: Kii
liin bir esi yetkiyi eline alr ve kiiyi dank davrana
srer. rnein erotik-cinsel drt, kiiyi ele fiziksel bir
lie doru iter, fakat tm benliin ynetimini eline aldn
da, kendi benliini, einin benliini ya da toplum un b
tnln hie sayarak kiiyi farkl ynlere ve her eit
ilikiye srebilir. Bir gece sarho arkadalaryla eve dnen
baba Karam azoff, geri zekal kadnla hendekte ilikiye gir
meye yreklendirilir ve bu srada katilinin tohumlarn
atar. nk D ostoyevski, sanatnn gerek daim onik i
gdsyle, bu ilikiden doan ocua babasn ldrtr.
Platonun ziyafet eken arkadalarndan sevgi konu
sunda uzman D iotim a, eros bir daim ondur der. Daim o
nik, libido ya da seksten ok eros ile ilikilidir. Anthony,
byk olaslkla tm cinsel gereksinim lerini cariyelerle
karlyordu (M asters ve Johnsonun talihsiz sylem lerine
gre dzenli cinsel gerilim boaltm ). Fakat onu Cleopatrayla grm esinde eline geiren daim onik g ok

A fk v rirtu b :

farkl bir eydi. Freud erosu libidonun ztt ve rakibi, yani

lm igdsnn karsnda duran ve yaam iin savaan
g olarak tanttnda, onu daimonii ierir biimde kul
lanyordu. Daim onik lm e kar savar, canlln kant
lamak iin srekli savar, altm art on gibi yaam i
zelgelerini kabul etm ez. ok hasta olan birine sava b
rakmamas iin yalvardmzda veya arkadamzn lm
belirtilerini, sava brakm olduu gerei olarak kabul
ettiim izde, szn ettiim iz bu daim oniktir. Daimonik
asla ussal bir hayr kabul etm ez. Bu bakmdan daim o
nik, teknolojinin dmandr. Kendimizi robot gibi teslim
ettiim iz hibir saat ban, dokuz-be mesaisini veya
montaj hattn kabul etmez.
Daimon zellikle yaratclkta grlyorsa, en ak ka
ntn airlerde ve ressamlarda bulmalyz. airlerin genel
likle daim onikle m cadele ettiklerine ve m eselenin benli
i yeni bir dzlem e itecek bir derinlii ileme olduuna
dair bilinli bir farkndalklar vardr. W illiam Blake Her
air eytan heyetindedir dem iti.6 Ibsen Peer G y n f in bir
kopyasn, kitabn bandaki bo sayfaya unu yazarak ver
miti:
Yaamak, kalp ve ruhtaki trollerle savamaktr.
Yazmak, kendini yarglamaktr.7
W illiam Butler Yeats ise unlar sylerken sanki b
tn airler iin yazyordu:
Ve kalbimde daem onlar ve tanrlar
Sonsuz bir sava srdryorlar...8

156
RoU oM tiy

Denem elerinde Yeats, daim onii hem kendi dnda

hem de kiisel varlna ynelm i bir g olduuna inan
d dier rade olarak zellikle tanm lam aya kadar gi
der. Aadaki para, deminden beri szn ettiim iz aln
tnn tmdr:
Yalnzca korktuumuzu grdmz ve ngrdmz
de babo dolaan o gz kamatrc, beklenmedik ayak
lan kanatl tarafndan dllendiriliriz. Bir anlamda varl
mzdan olmasa, ama atein sudan, sesin sessizlikten
oluu gibi varlmzdan olmasa onu bulamazdk. Her e
yin en zorudur; nk kolay olsa asla varlmzn bir par
as olamaz. 9
Boya ve tuval sanatlarnda ve heykeltran tanda da
ha da aka grlen, daim oniin her tr sanatnn gnlk
refakatisi - v e eer gerek bil inseydi, esin kay na- oldu
udur. Teknolojik toplum um uz, sanatn daim onii davet
etm esine ve onunla yaam asna, dier m eslekler aynsn
yapm aya altnda yan gzle baksa da, izin verecekmi
gibi grnyor. Sanat, m odem insann, daim oniin para
s olan irkin, zalim ve iren ynlerinin gsterilmesine
izin verecei tek yoldur. Sanat bir taraftan, gerekten da
imoniin derinlikleriyle anlaabilm enin zel bir yntemi
olarak tanmlanabilir. Picasso daim oniin iinde yaar ve
resim yapar, bunun iin de cm erte dllendirilir; Luft
w affen bombalad savunmasz spanyol kyndeki par
alanm erkekleri, kadnlar, ocuklar ve boalar gste
ren G uernicas daimonii unutulm az bir canllkla sunar
-o n a nemli bir biim vererek onu aar. Paul K lee, resim

Aifk t imde

lerinin bir yandan ocuk oyunuyla, dier yandan daim onik

glerin bir diyalektii olduunun olduka bilincindedir
ve gnlklerine daim onik hakknda yazar. Gerekten de,
daim oniin, m odem sanat hareketinin bilinli merkezinde
zel bir yeri vardr. Sadece, yzylmzn ikinci ve nc
onyllanndaki gerekstcln, cadlaryla, eytanlary
la ve kaba figrleriyle ok ak kantlarna bakmak yeterlidir. Fakat bu, ada nesnel olam ayan sanatn tutuk nihi
lizm etkisi yaratan krk boluklarnda, rengin trmalayc
gerginliklerinde ve yeni iletiim biim lerine kendini adayla, ya da gvde gsterisiyle aresizce kavraynda, da
ha gizlice ve daha glce grlr.
Bundan baka, Batnn yirminci yzylda, ister Afri
kadan, ister inden isterse de O rta Avrupa kyllerinden
gelsin, ilkel sanatla byk oranda ilgilendiini gryoruz.
G em ite daim onikle dorudan yzlem i Hieronym us
Bosch ve M attias G rnewald gibi ressamlar, bugnlerde
ou insann zellikle etkilendii ressamlardr. Drt yzyl
nce yaplm olm alarna ram en, tuvallerinde, gereksi
nimlerimizle olaanst ve keskin bir ilinti vardr, ada
zam anlarda bile zyorum um uza ayna tutarlar. Anlalr bir
biim de, toplum un gei dnem lerinde, allm ruhsal
savunma m ekanizm alar zayflaynca ya da tam am en
knce daim onik serbest kalr ve ne kar. Gnm z res
samlar gibi, Bosch ve G rnew ald da psikolojik ve ruhsal
ayaklanm alarn olduu karm ak bir zam anda, ortaa d
nemi lrken ve m odem henz dom am ken yaayp re
sim yaptlar. Cadlar, bycler ve eytanlarla arkadalk
ettiini iddia eden dierleri iin gerek korkunun olduu
bir zamand.
158

Rilo Nay

T E R M E T R A Z L A R
Kavramn anlam larna daha fazla girm eden nce, sz
ck konusunda yaplan ada itirazlar gzden geirmek
yararl olur. Daim onik kavram gerek nedenlerden deil,
sim geledii eyi inkar etm e m cadelem iz yznden bu
denli kabul edilm ez grnmektedir. N arsisizm im ize b
yk bir darbe indirir. Biz iyi insanlarz ve Sokrates za
m anndaki kltrl Atina vatandalar gibi, kendim ize iti
raf edelim veya etm eyelim , akm zda bile g arzusu, kz
gnlk ve intikam la gdleniim izin bize herkesin iinde
anm satlm asndan holanm ayz. Daimoniin znde kt
lk olduunu syleyem esek de, bizi farkndalkla, sorum
luluk duygusuyla ve yaam sal nem le m i, yoksa gz ka
pal ve aceleyle mi kullanlmas gerektii ikilemiyle yz
letirir. Daimonik bastrldnda, bir ekilde patlam aya
yz tutar -bunun ar biimleri suikast, krsal cinayetler
deki psikopatolojik ikenceler ve bu yzylda ok iyi bil
diim iz dier dehetli olaylardr. D ehetle irkilsek de ,
diye yazar Anthony Storr, gazetelerde veya tarih kitapla
rnda insann insana yapt canavarlklar okuduumuzda
dehetle irkilsek de, her birim izin iinde cinayete, iken
ceye ve savaa gtren ayn vahi drtleri tadn asln
da biliriz. 10 Baskc bir toplum da, birey yeler, zamanla
rnn daimoniini tem silcileri, bu canavarlklar tm top
lum adna vekleten davururlar.
Doru, daim onii unutmaya alyoruz. Ocak 1968te
ulusa sesleniinde Bakan Johnson hedeflerinden birinin
sokaklar su ve iddetten arndrm ak olduunu syledi
inde, bir saatlik konumann ak farkla en uzun sreli
cokun alkn ald. Fakat Bakan yeni ve adil iskn ve rk

A fk t* irtHr

ilikilerini gelitirm e hedeflerini sraladnda, M illet

M eclisinin tam amnda bir ift el rpmas bile duyulm u
yordu. Bylece daimoniin ykc tarafna alyor, fakat y
kc tarafn bu g ancak yapc etkinliklere dntrlr
se karlanaca gereine kulak asm yoruz, hatta deve
kuu gibi bamz kum a gm yoruz.
Sokaklar etelerden arndrm a telandayken, onlar
hangi evlere gidecekler? Daim on ehirlerim izde, evremizdedir; New York sokaklarnda yrrken bizi bireysel
iddet biim inde korkutur. Newark ve Detroit ayaklanm a
larndaki daha da sert rksal iddetle bizi sarsar. Vatanda
lar ve m illetvekilleri zenci gc hareketindeki iddete ne
kadar zlrlerse zlsnler, ie atlm ve bastrlm g
cn yapc bir biim de dar kam azsa, iddetli bir biim
de dar kacana em in olabiliriz.
iddet daim onun arptlm biimidir. C innet in en
plak halidir. am z, daimoniin normal kullanm ka
nallarnn esirgendii bir gei adr ve bu tr alar, da
imoniin en ykc biiminde davurulduu zamanlardr.
Daimonii unutm ann kendi kendini baltalayan etkile
rinin en arpc rnei H itlerin ykseliinde grlebilir.
A m erika'nn ve Bat Avrupa'daki uluslarn daimonii tan
yam am alar, H itlerin ve Nazi hareketinin nemini ger
eki bir biim de deerlendirm em izi imknszlatrd. Hit
lerin iktidara geldii 1930larn ban ne kadar da iyi
anm syorum . niversiteden yeni mezun olmutum ve Av
rupaya retm enlik yapm aya gitm itim . A m erikada ve
ksmen Avrupadaki liberal arkadalarm ve ben, bara ve
dnya kardeliine o kadar inanyorduk ki. H itleri veya
temsil ettii daim onik gereklii grem edik bile. nsano
160
ftutio M ay

lu uygar yirminci yzylm zda bu kadar zalim olamazd:

gazetelerdeki aklam alar yanl olmalyd. Hatam z, kana
atlerimizin alglarmz kstlamasna izin vermemizdi. Daimonie yerim iz yoktu: dnyann bir ekilde bizim kana
atlerimize uymas gerektiine inanyorduk ve algmz daimonik boyutu yoksaymt. Daimoniin kendisini tanya
m am ak daim oniktir; bizi ykc cinnetin su orta yapar.
Daim oniin inkar, gerekte, akta kendini idi etm e,
iradede de kendini hkm sz klm adr. Bu inkar, bastrl
mn bize m usallat olduu gnm zde grdm z sal
drganln sapkn biimlerine gtrr.

LKEL PSKOTERAPDE DAMON

Yerli psikoterapisinde, daim onikle ba etm enin ok il
gin ve retici yollar vardr. Birka yl Yorubalandin
yerlileriyle yaayp onlan inceleyen psikiyatr Dr. Raymond Prince, burada m ek olarak sunacam byleyici
bir treni filme alm tr"
Kabilenin ruhsal ifacs, topluluun baz yelerinin bi
ze gre psikolojik ikayetlerini iyiletirecei zaman tm
ky buna katlr. Kemiklerin salmas gibi olaan ayinler
den ve sorunu -cin sel iktidarszlk, depresyon veya ne
olursa o lsu n - daha sonra trensel olarak katledilecek ke
iye (gnah keisi gibi) aktardna inanlan trenden
sonra, kydeki herkes saatler sren lgn dansa katlr.
Dans ifann byk bir blmn oluturur. Bu danstaki
nemli nokta, tedavi olm ak isteyen yerlinin, onu bys
altna aldna inand kiiyle zdelem esidir.
Dr. Princein film inde, sorunu cinsel iktidarszlk olan
bir adam , annesinin elbiselerini giyip sanki oym u gibi

Ak w irade

uzun uzadya dans ediyordu. Bu bize, yerlilerin byle bir

adamn cinsel iktidarszlnn annesiyle olan ilikisiyle il
gili olduunu yeterli lde kavram olduklarn gsterir
- grnrde adam annesine olan ar ballm kendi zsistem inde reddetm iti. Bylece tedavi iin gereken,
iindeki daim onikle yzleip hesaplam asyd. G eri, an
neye gereksinim duym a ve ona tutunm a, herkesin deneyi
minin bir parasdr, bebekken yaammz srdrebilmek
iin kesinlikle gereklidir, daha sonraki yllarda da efkat
ve duyarllk kaynamzdr. Kii bu tutunm a gereksinim i
ni ok fazla hissederse veya bunu baka bir sebepten bas
trmas gerektiini dnrse, bunu dar yanstr; yataa
girdii kadn kt olandr, onu idi edecek eytandr. Bu
yzden o da iktidarszdr, kendini idi eder.
Farz edelim ki, byle bir adam akln kadnlara takt
-onlarn bys altna girdi- ve kendini bu saplantyla
bouna savarken buldu. Annesini gznde zellikle ey
tan olarak canlandrr m canlandrm az m bilmem -g en e l
likle eytann sim gesel olarak ifade edileceini dn
rz. Dorusunu sylem ek gerekirse, daim onik, annesiyle
olan hastalkl i ilikisidir. Adam lgn dansta, daimonii davet eder , onu itenlikle karlar. eytanla burun bu
runa gelm ekle kalm az, onu kabul eder, buyur eder, onun
la zdeleir, onu zm ser ve umarz yapc bir paras
olarak kendine ekler - hem bir erkek olarak daha nazikle
ir ve duyarllar. hem de cinsel adan daha iddial ve iktidarl olur.
Dr. Prince'in ifa dans film inde, erkek yetkesiyle ilgi
li sorun yaayan ve kendini by altnda hisseden er
genlik ann sonlarnda bir kyl kz da grrz. Tren
162
AoUo Jfa.v

de kz, yrenin ngiliz nfus saym m em urunun grnr

de yetkeyle olan daim onik sorununu sim geleyen apkas
n ve paltosunu giym i halde dans ediyordu. Trenin ifa
veren hipnozundan sonra, daha gvenli, daha az silik ,
yetkelerle daha iyi baa kabilen, cinsel akta kendini da
ha az kararszlkla bir erkee verebilen biri olacan umar
ve bekleriz.
Hem adam hem de kz, kendilerini korkutanla, daha
nce yadsm aya ok uratklaryla cesurca zdeletiler.
Buradaki ilke udur, size m usallat olanla, onu uzaklatr
mak iin deil, onu benliinizin iine almak iin zdele
in; nk m utlaka iinizdeki reddedilmi bir eyi sim
geliyordun Adam kadns parasyla zdeleir; hom osek
sel olm az, heteroseksel olarak iktidarllar. Adam kadn
apkas ve elbisesiyle dans ederken, kz m em urun apkas
ve paltosuyla dans ederken, bir kyafet balosu filmi izledi
inizi sanrsnz. Hi de yle deil: Dans eden kyllerin
hibiri bir para bile olsun glm sem iyordu, cem aatleri
nin yeleri iin nemli bir treni yerine getirm ek iin ora
daydlar ve hastalarn kapld hipnozsu zellii payla
yorlard. Cem aatlerinin destei, kz ve adam daimonii
davet etm eleri iin cesaretlendirm iti.
Gerekten de, birey eytanlaryla yzleirken, kom
ularn, arkadalarn ve kasaballarn desteinin nemi
zellikle vurgulanmaldr. Topluluun katlm ve szsz
yreklendirmesi olm asayd, bu adam veya kzn daimonikleriyle karlam a cesaretini bulmalar ok zor olurdu. Ce
maat kiiye, olum suz glerle m cadele edilebilecek in
sanca, gvenilir, kiileraras bir dnya sunar.
Her iki kiinin de kar cinsten biriyle zdeletiini

ve irade

grrz. Bu bize, Jungun, benliin yadsnan glge yan

nn kar cinsi, erkek iin anim a, kadn iinse animusu
temsil ettii dncesini anmsatr. zellikle ilgin olan,
aninus teriminin hem dm anlk duygusu, iddet ieren
kt niyet (anim osity *), hem de atimate **, can verm ek,
canlandrmak anlamnda olmasdr. Tm bu terimlerin k
k, Latincedeki anim a, ruh veya candr. nsanlk tarihin
den damtlm szcklerin hikmeti, yadsnm paranzn
dmanlk ve saldrganlk kayna olduunu, fakat bunu
bilinlilikle zsistem inize eklediinizde, sizi canlandran
enerji ve cann kaynana dneceini gsterir.
Daimonii iinize alm azsanz, o sizi idaresi altna alr.
Daimonik idaresini yenm enin tek yolu, onunla yzlee
rek, onunla hesaplaarak, onu zsistem e katarak idare al
tna almaktr. Bu sre eitli yararlar salar. Benlii g
lendirir, nk dlanm btne ekler. Paralanm ann ,
benlikteki fel edici kararszln stesinden gelir. Daimo
nii yadsyan insann olaan savunmalar olan kendini s
tn grmeyi ve souk ayrkl ykarak kiiyi daha insan
klar.
Byle bir terapide, hastann gemile olan hastalkl
balarndan, rnekteki adamn da annesiyle olan balarn
dan kurtulduunu grrz. Bu, m itolojide, efsanelerde ve
psikoterapide ska olan, eytann dii olarak grlm esi
durum uyla ilgilidir. Eski Yunann Alma Tanralar di
iydi; Joseph Cam pbell, her kltrde daim onik olarak g
rlen tanralarn ve mitolojik kiilerin uzunca bir listesini
verir. Bu kiilerin dnya tanralar olduuna ve dourgan
lkla ilgili olduklarna, toprak anay temsil ettiklerine
inanr. Baka bir bak asyla, diinin sklkla daimonik
164
Rnllo May

olarak grlm esinin, erkek ya da dii olsun her bireyin ya

ama anne bayla balam as nedeniyle olduuna inanyo
rum . Yalnzca gbek bann teki ucunda doduu iin
onu tayan kadna olan bu biyolojik gm m elik , eer
kendi bilincini ve hareket zerkliini gelitirm ek istiyorsa
- y a da baka bir deyile kendi idaresini kazanm ak istiyor
s a - insann savamas gereken bir ballktr. Fakat bu
gm m elikle savatnda ve zerkliini ilan ettiinde; daimonii tekrar bilin dzlem ine buyur etm elidir. Bu, ol
gun insann salkl balldr.
Son olarak, bu iki hastann deneyim iyle, bu kitabn ko
nusu arasnda dikkate deer bir benzerlik vardr. Hastalar
dan biri, cinsel bir sorunla balar; sertleem iyordur. So
nunda iradesi yardm grr; annesine olan edilgen ball
nn stesinden gelir ve kedisine gvenen, iktidarl biri
olur. D ier hasta kz grnrde irade sorunuyla balar;
yetkeler karsnda kendini savunam yordur ve umarz ar
tk bir erkei, kendini daha ok vererek sevebiliyordur. Bu
nedenle ak ve irade karlkl olarak ilikilidir: Birine yar
dm etm ek dierini glendirm ektir.

BAZI TARHSEL ARATIRMALAR

imdi daim oniin anlamn daha derinlem esine arat
racaz. Arkaik Yunanistanda daimon terimi theos teri
m iyle, birbirinin yerine geer ekilde kullanlyordu ve ka
dere benzer bir anlam da vard. Kader gibi, Homeros ve
ya Platon ncesi yazarlar tarafndan asla oul olarak kul
lanlm azd.12 Kaderim olduu gibi, daim onum da var
-m irass olduum uz bir yaam koulunu yanstr. nem
li sorular hep, Bu koul ne lde bizim zerimize etki

A f i r*

im d e

eden bir d gtr? (ki bu arkaik yazarlarn inand bir

eydi) ve Ne lde bireyin kendi psikolojisinin iinde
bir gt? (ki bu da daha sonraki Yunanl aklclarn gr
yd) olmutur. kincinin taraftar olan Herakleitos, in
sann zyaps onun daim onudur dem itir.15
Gordion dm n zen, eski mitleri ve dini esizce
yeniden yorumlayp onlar gelimekte olan zbilinli Yu
nanl iin yeterli hale getiren A iskhylostu. Hem uygarlk
hem de kendisi iin sorum luluk geliim inde olaanst
bir dorua ulaacak bireysel Yunanl vatanda iin daim onik kavram n biim lendirdi. P ersler adl oyununda,
Aiskhylos K ralieye K serksesin Persia'y yok eden ku
runtularn anlattrr ve Kralie bu kuruntular bir daimona ykler. Bu, insann daim onun edilgen kurban ola
rak resm ediliidir. Fakat K serksesin kutsal Boaziini
zincirlemeye kalktn (ezici bir gurur eylemi) duyan Dariusun hayaleti, gl bir daim on karar verme yetisini
alp gtrm der. Bu farkl bir eydir. Burada daimonik
g bireyi sadece kurban olarak ele geirm ekle kalm az,
onu psikolojik olarak iler; akln bulandrr, gerei gr
mesini zorlatrr, am a eylem in sorum luluunu yine de
ona brakr. Bu, alar kadar eski olan, kader tarafndan
ynlendirildiim halde kiisel sorum luluk tayor olmam
ikilemidir. Bu, dorunun ve gerekliin snrl lde
psikolojikletirilebileceinin son ifadesidir. Aiskhylos kiilikd deil, kiilikstdr, ayn anda hem kadere hem
de ahlaki sorum lulua inanandr.
A iskhylostaki trajik kahram an, nesnelerin doasn hi
e sayarak kendini zerke ortaya koyar ve bylece ykm
gelir. lm , hastalk, zaman; bunlar bizi evreleyen ve be

166
RtAlo M an

lirlenm i zam anlarda bizi aaya eken doal gereklik

lerdir.
A tekhylosta bile daim onik hem nesnel hem zneldir bu da benim bu kitapta kullandm anlamdr. Sorun daim a
daim onun her iki ynn de grm ek, bireyin i deneyim
olgusunu, doayla, kaderle ve varlmzn tem eliyle olan
ilikilerim izi devam l psikolojikletirm eden grmektir.
Daim onik tam am en nesnel olursa, insann d glerin
kurban olduu batl inanlara kayma tehlikesi yaarsnz.
te yandan, onu tam amen znel olarak alrsanz, daimonii psikolojikletirirsiniz; her ey yansm a oluverir, gitgide
daha da yzeyselleir; doann gcnden yoksun kalrs
nz, varoluun hastalk ve lm gibi nesnel koullarn
yoksaym olursunuz. Bu son yol tekbenci bir ar basitletirem eye yol aar. Bylesine bir tekbencilie tutuldu
um uzda, son um udum uzu bile yitirtiriz. A iskhylosun
bykl, her iki taraf da grmesinde ve korumasndadr. O resteiam n sonlarna doru A thenaya insanlara unu
tavsiyeyi verdirtir:
Anariden
Ve kle gibi efendilikten...
Halkm koru! Duvarlarndan geri evirme
Yksek yetkenin tmn: nk korkunun olmad yerde
Korkun kalr, hangi lml adil olur?14
Fakat o grkem li M .. beinci yzyln sonlarnda da
im onik, insann akli zerkliinin koruyucusu olm utu. n
sann kendini gerekletirmesinde yardm csyd; zerkli
ini yitirm ek zereyken onu uyaracakt. Sokratesbu g

167
A k r t lm d f

rn en iyi rn e i- kesinlikle basit bir aklc deildi, ama

akli zerkliini, tem elinin akl aan bir alanda olduunu
kabul ettii iin koruyabiliyordu. Bu yzden Protagorasa
kar zafer kazand. Sokrates daim onie inanyordu; hem
ryalarn hem D elphinin kahinini ciddiye alyordu. M..
431 deki veba ve S partayla olan sava gibi daim onik ol
gularn karsnda gzlerini ya da akln kapatmad. Sokratesin felsefesinin, onu aklcln oraklndan kurtaran
devingen kaynaklar varken, Protagorasn inanlar, insan
doasndaki devingen, akld gleri atlad iin eksikti.
nsan her eyin lsdr kavram na dayanan Protagorasn felsefesi, D oddsa gre dokunakl bir biimde
iyim serleti ve Atina ile Sparta arasndaki savan banda
mutsuz bir adam gibi lm olm aldr.15
M odem aydnlanm ann sonraki dnrleri Sokratesin
daim onundan ok dertliydiler. Akl ama yeni yeni inan
maya balayan Thom as Jeffersonn, Sokratesi koruyu
cu bir D aem onun bakm ve uyars altnda oluuna kafa
yormasn izlemek ok ilgintir. Jefferson pim anlkla, bi
zim stn konum um uza gre glne syle yazar: En
bilge insanlarmzdan ka, dier tm konularda tamamen
akl bandayken, bu esinlerin gerekliine hl inanr! 16
John Quincy Adam s da gerekten aknlk iindeydi:
Bunun [Sokratesin daimonu] batl inancn bir etkisi ol
duunu mu, yoksa Sokratesin mecazl konutuunu mu
sylemek gtr... Sesi duyduu durumlar anlatt r
nekler, yalnzca sagr veya vicdan kastetmi olmasn
pek mmkn klmyor. 17
Hayr, Sokrates sagrden veya vicdandan sz etm i
yordu, Jefferson ve A dam s, Sokratesin akla gelebilecek
168
oo M ny

en az batl inanl insan olduu gereini yoksayam azlard. Eretilem e anlam nda mecazi konum adysa da, sim ge
sel konum utu. nk sim genin ve mitin dili, insann t
mn etkileyen tem elde ilkrneksel deneyim leri ifade et
m enin tek yoludur. Daim onik, m antkla sonuca varlan, us
sal dilin yknn ancak bir ksmm anlatabilecei o dene
yim boyutuna aittir. Yalnzca simge ve mit dilinin syle
mek istediini ifade edebilecei alanlarda bu dili kullanan
Platon, Tanrnn her insana bir daim on verdiini ve bunun
insann ilahiyle ba olduunu bu nedenle yazabildi. Sokratesin anlatm ak istediini, aydnlanm a ve Freudyenlik
sonras am zda, idi aratrrken, karanln ve akldnm sadece esinden ve yaratclktan deil, insan hareketle
rinin tmnden kaynaklandn bilirken anlam ak daha ko
laydr.
Artk Yunanllarn daimon kavramnda baard iyi ve
ktnn birliinden sz edebiliriz. Daimon ilahiyle insan
arasndaki kprdr ve ikisini de paylar. Kiinin daim ohuna gre yaam as (mutuluk) zordur fakat son derece
doyurucudur. En plak biim inde doal bir drtdr, an
cak bilincinde olduunda, insann bir lde zmseyebilecei ve ynetebilecei bir drtdr. Daim onik tmyle
aklc planlan ykar ve insan kendinde olduunu bilmedi
i yaratc olaslklara aar. Platonun eretilem esindeki,
denetlem ek iin insann tm gcn gerektiren gl, ho
m urdanan atlarla rneklenir. nsan bu atm adan asla kurtulam asa da, m cadele ona, tkenm eyen bir huu, zevk
veren biimler ve olaslklar kayna salar.
Helenistik ve Hristiyan dnem lerde, iyi ve kt taraf
larn arasndaki ikili ayrm belirginleti. Artk iki kampa

Ak v intdt

ayrlm tanrsal bir topluluk vard; iblisler ve melekler, il

kinin nderleri eytann yannda, kincisi Tanrya bald.
Bu tr gelim eler hibir zaman tam olarak manta uydurulam asa da, o gnlerde bu ayrm la insann iblisleriyle
yzlem esi ve onlar yenm esinin daha kolay olaca bek
lentisi varolmu olm alyd.
Fakat iyinin ve ktnn savan iblislere ve meleklere
ayrm ak Helenistik Yunaklara ve ilk Hristiyanlara ahlaki
devinim asndan bir eyler kazandrdysa da, ok ey
kaybettirm itir. Kaybedilen, yani hem iyi hem ykc olas
lklar birletiren organizmasal varlk, nemlidir. R ilkenin
sorununun balangcn gryoruz; eytanlar kovulursa,
m elekleri de uup gidecektir.
eytan veya iblis, Yunancadaki diabolos szcnden
gelir; bunun ada ngilizcedeki karl d iab o lictir
Diabolos szc, ilgintir ki, paralara ayrm ak (diabollein) anlamndadr.18 Diabolic szcnn zt anlamls
nn da symbolic oluu dikkat ekicidir. kinci szck
sym -bolleinden gelir ve bir araya getirm ek, birletirm ek
anlam na gelir. Bu szcklerde, iyi ve ktnn varlkbilim ine dair byk karm lar yatar. Sym bolic, bireyi kendi
sine ve topluluuna eken, onlara balayan ve onlarla btnletirendir; diabolic ise tersine, datan ve paralayan
dr. H er ikisi de daim onikte mevcuttur.
Balangta bam elek olan eytana zellikle m u h a lif
ad verilmitir. Cennet B ahesinde H avvann, dada
sa'nn akln elen odur. Fakat daha yakndan baktm z
da, eytann basit bir muhaliften ok daha fazlas olduu
nu grrz; eytan bahede, doann aka daim onik
esi olan ylan yardmna armtr. Cennete eytan,

ftotto M oy

ehvetin daim oniinin ve insan tanr gibi lm sz klacak

bilgi yoluyla g kazanm a arzusunun vcut bulm u hali
dir. T ann, Adem ve H avvay iyi ve kt bilgisinin aacndan yedikleri iin azarlamt ve ya ebedi hayat aa
cnn meyvesini yerlerse diye kayglanm t. Bahedeki
bu oyun ve sann dada aklnn elinii, ehvet ve g gi
bi daim onik drtlerin sim gesel tem silleridir, eytan da bu
daim onik drtlere vcut veren simgedir.
Bir zam anlar bam elek olan eytan, iblis ve dier da
imonik kiiler psikolojik olarak gereklidir. nsan eylem ini
ve zgrln m m kn klm ak iin icat edilm eliydiler,
yaratlmalydlar. Yoksa bilin olm azd. nk her dn
ce yarattka ykar; bunaevet dem ek, una hayr de
mek ve evetin karaszlnn iinde hayr tutmaktr.
Bir eyi alglam ak iin, dier eyleri darda brakm al
ym. nk bilin ya/ya da yoluyla iler; yapc olduu ka
dar ykcdr. Bakaldr yoksa bilin de yoktur.
Bu nedenle, eytandan ya da dier m uhaliflerden ,
aam a aam a kusursuzlua giden bir sre yoluyla kurtu
labileceim iz um udu, mmkn olsayd bile, yapc bir fi
kir olmazd ve akas mmkn deildir. A zizler kendile
rinden en byk gnahkarlar diye sz ederlerken bo ko
num uyorlard. K usursuzlatnlabilirlik hedefi teknoloji
den karlp ahlakbilim e sokulm u,yozlam bir kavram
dr ve ikisinin birbiriyle kartrlmasnn sonucudur.
Evrensel iblisler-ve-m elekler em asyla ilgili bir sorun
-k i bu almas zor bir en geldir- m eleklerin bu denli ya
van ve cansz yaratklar olmalardr. Tanm itibariyle cinsi
yetsizdirler; ounlukla ak tanrsna benzerler, ki bu da
E rosun en bozulm u halidir. Ba ilevleri adeta oradan
171
Affc re m d f

oraya uarak duyurular ve iletileri datm aktr - bir eit

tanrsal Western Union. M ikil gibi birka bam elek hari
cinde olduka gsz yaratklardr. En bata ben, Noel
destan gibi byk bir oyunun ssleyici ekleri deillerse,
meleklere hibir zaman ilgi duyamammdr.
M elekler skc mdr? Evet - yere dene kadar! O za
man m elek ekicilik ve ilginlik kazanr. Cennetten kovu
lan bir melek olan blis, M iltonm Kayp C ennet'inin de
vingen kahram an olur. Bir melek kendini zgrce ortaya
koymaya kalktnda -b u n a ister gurur, ister teslim olmay
reddetme ya da ne derseniz deyin glenir, ilgimizi ve
hatta hayranlmz kazanma yetisini alr. Kendi varln,
kendi seim ini, kendi bireysel ehvetini kantlar. blis gibi
simgesel tem sillerin, insan ruhundaki nemli bir itici kuv
veti -bym eye, bireyde vcut bulan, daha sonra evre
sindeki dnyada grd yeni biime doru iten bir kuv
v e ti- rneklediini dnnce, zgr seim in bu ekilde
kantlanmas bymenin olumlu bir parasdr. Gereinden
uzun bir zaman kk m elek olarak kalan ocuktur kay
glanm am z gereken; byyen kk eytan zaman za
man bile olsa bizi gelecekteki olas gelim elere dair daha
ok umutlandrr.
Dm m elek, daim oniin gcn, eski pagan dnya
snn ken m itolojisiyle yzlem ek iin gereken ikilikte
vazgeilen gc yeniden kazanandr. Demek ki Rilke m e
leklerini ve eytanlarn tutmak istemekte haklyd, nk
her ikisi de gereklidir. kisi birlikte dainonii oluturur.
Hem R ilkenin eytanlarnn iirine melekleri kadar veya
meleklerinden fazla katk salamadn kim syleyebilir?
eytanlar ve m elekler arasndaki ikileim ortaa bo
172
R otlu M ay

yunca srp gitti ve daim onik szc artk dem ondu.

Ortaa vatandalar dem o n larn lanetlerken bile onlar
karsnda bylenirlerdi; yoksa katedrallerinin her tara
fnda kouturan ve trm anan, daim onii ilk elden bilen
zanaatkarlarca taa oyulmu tm bu aslanazlar, kt
kt glen ve bakan canavarlar, her trden hayvanlar ni
ye? Bu tutkulu dnem de, insanlar daim onik doalaryla
vnrlerdi. Ancak bu, onlarn din savalarnda ve zellik
le K atharlar isyannda, dmanlarn eytan heyetinden di
ye lanetlem e gibi kolay bir yntem i kullanmalarn engel
lemedi. nsann hep dandkini, yabancy, ondan farkl
olan kt, kendiniyse meleklerin taraftar olarak tanm la
mak gibi bir eilim i olmutur.
Daim oniin iyi ve ktyle llem eyecek bir g ola
rak yeniden kefi on sekizinci yzylda aklclk kart
deha mezhebi sayesindeydi diye yazar Prof. W olfgang
Zucker.19 Bu aydnlanmaya ve faydacl, orta snf dzen
kavram na kar kkl m uhalefetin, m evcut ahlak ve dnelci tanrbilim e itirazn bir davurum uydu. Prof. Zuc
ker zel bir inandrclkla yle yazar;
Byle bir davurumun, sosyal nkoul olarak, eski sos
yal dzenin aksamasna ve yalnzca becerili zanaatkar ol
mayan yeni bir aykr sanat snfnn douuna gereksi
nimi vard. Artiste* ve Kuenstler** gibi Unvanlarn,
sadece belirli meslekler anlamna gelmeyen, sosyal ve
ekonomik deerler sradzeninin dnda bir yaam anla
tan Unvanlarn kullanlmaya balanmas bu zamanda ol
mutur... Bu bak asna gre, sanat bundan byle,
sadece fra veya yontma kalemini kullanmay renmi

173
Af* t* Irad

ya da gayretli bir alma ve deneme sayesinde eitli

mzik aletlerini alabilen biri deildi, sanat artk doa
st gle domu biriydi: dehas vard, hatta kendisi
dehayd.... Eylemleri kabul edilmi davran dzglerine uyum gstermez, ancak eserlerinin, onlar dier in
sanlarn eserleriyle karlatrlamaz klan insanst bir
nitelii de vardr... Bu nedenle allm iyi ve kt, ya
rarl ve yararsz ulamlar dehaya uygulanmaz. Yapt ve
ektii kaderidir. Olaanst bir sanat olduu iin deha
deildir, tam tersi, dehann hakimiyeti altnda olduu iin
sanatdr.20
Son yllarnda Goethe devaml daimonikten byleni
yor ve onu uzun uzadya tartyordu. nancna gre, daimon yalnzca doa deil, ayn zam anda kaderdir; kiiyi
-S c h ille rle olan arkadal g ib i- nemli karlam alara
hazrlar ve byk adam lar yaratr. Bunun deneysel olarak
dorulann grebilm ek iin, bykln doru zaman
da doru yerde olmay ierdiini anm sam am z yeterlidir;
belirli niteliklerde bir insanla, bir am belirli gereksinim
lerinin karlam asdr. Yetenekli insanlar tarihsel bir duru
ma kaplr (baknz Tolstoyun Sava ve B ar'tak sav) ve
bykle doru savrulurlar. Bu noktada doayla aym i
levi gren bir tarih tarafndan kullanlrlar. Goethe kendini,
kariyerinin ok balarnda daim onii kefetm i olarak ta
nmlar ve kiisel yazgsndan o sorumludur. Daimonik
uydu:
...Doada kefedilmi, canl ve cansz, ruhlu ve ruhsuz,
sadece elikilerde ortaya kan ve bu nedenle bir kav

174
fioo ,\fov

ramla anlalmaz, yine de tek bir szckten az... Yanlca

imkanszda zevk buluyor gibiydi ve imkanly kendinden
irenerek atyordu.
Dier tm ilkelere adeta karan, onlar ayran ve birle
tiren bu ilkenin adn, eskilere ve benzer bir eyin farkna
varanlara dayanarak, Daemonic koydum.21
Byk adam lar, eylem lerini bitirdikten sonra parala
narak ykma geerler. G oethe iin iir ve m zik, din ve
bam szszlk savalarnn vatansever cokusu, Napoleon
ve Lord B yron, hepsi daim onikti . zyaam yksnn
sonunda da unlar yazar:
Demonik kendini baz hayvanlarda bile en arpc bii
minde gsterebilse de, aslnda insanla balantldr. Dn
yann ahlaki dzenine kar gelmese de, ondan farkl
amalar gden bir gc temsil eder; yle ki biri zgy
se dieri de atkdr... Demoniin en mthi biimi, ken
dini baz insanlarda gsterdiinde ortaya kar. Yaamm
boyunca, baz vakalar yakndan ya da uzaktan gzlemle
me frsatm oldu. Onlar her zaman akl veya yetenek ba
kmndan stn insanlar deillerdi, iyi kalplilikleriyle na
diren vnrlerdi. Ancak byk bir g yayarlard, dier
tm yaratklarn, hatta dier elementlerin stnde inanl
maz bir kuvvetleri vard; etkilerinin nerelere ulaacan
kimse tahmin edem ez.22
Daim onikten bylenen Goethe ne rom antikler gibi
ona gz kapal hayranlk duyar ne de aklclar gibi onu la
netler. Bir tr daim onik soyluluu gelitirm itir: Baz in
sanlar onu byk lde tam ak iin seilm itir, bazla

Afh '

ira d e

rysa seilm em itir. N ietzsche'nin D ionysian na ve

Bergsonun lan vitalTm* andryla aklc deildir. zel
likle daim onikle nitelenen byk adam lar yenilm ezler, ta
ki kanlmaz olarak kibirleriyle ynetilip doann kendi
sine saldrana dek. Bu onlarn ykm olur. Napolon tek
bana Ruslar tarafndan deil, kendi klaryla ibirlii ya
pan Ruslar tarafndan bozguna uratlmtr. Burada daimorie gre istem enin bir rneini gryoruz: Ruslar
kendi gleriyle yapam ayacaklarn, iradelerini doaya,
topraklarnn boyuna, insanla doa ve insanla kaderlerinin
arasndaki tam pon ibirlii blgesinin dier unsurlarna
gre belirleyerek elde edebildiler. Bu daha sonra insandoa elerinin ilgin bir birleimi olarak Genel K
eklinde kiiletirilm itir.
Paul T illich,daim onii gnm ze tamann balca so
rum lusu olan ada dnrdr. Bu, her konum asnda
salonlar dolduran psikiyatrlara ve psikologlara bu denli
ekici gelmesini aklar. Yalnzca bilge ve bilgili birini
dinlem iyorlard; kendi ilerinde gereksinim duyduklar
daimonii davet etm i birini dinliyorlard. Bir defasnda
bana bir yl nce psikotik krizin eiinden dnen izofren
bir kadn danmt. Paul T illiche gitmi ve yaantlad
demonlarm anlatmt. Tillich istifini bozm ayarak her
sabah yediyle on aras dem onlarla yayorum demiti.
Bunun kadna byk yardm oldu ve bence kurtuluunun
balca sorum lusuydu. Tillichin sz, kadnn deneyim le
ri yznden garip ve insan rkna yabanc olmadn
sylem iti. Kadnn sorunu tekininkinden bir derece fark
llaan bir insan sorunuydu; dnyasyla ve etrafndaki in* .N . F ra n sz ca 'd a yaam g c

176

Rollo Vnf/

sanlarla biraz olsun paylam a ve iletiim e iade edilm iti.

Am a bu hep byle deildi. Tillich, 1933te Hitler Al
m anyasndan srldkten sonra bu lkeye geldiinde, A l
m anyada yaylan szde romantizm dalgasndan sklkla
bahseder ve rencilerin onu fazla aklc ve m antkl bul
duunu anlatrd. 1936 yazndaki A lm anya yolculuundan
sonra, deneyim lerini New Yorkta bir topluluun nnde
deerlendirdi. A lm anyann geleceinin lanetliliinden o
kadar etkilenm iti ki, Berlin yaknnda bir korulua girip
gelecek olan daim onii hissetm iti. (E n k az,en k az,en k az
gryorum . K oyunlar Potzendam m er M eydannda otla
yacak. ) G eri, 1930larm ortas A m erikann liberal za
m anlaryd; o gn neredeyse kimse Tillichle ayn fikirde
deildi. Chicagolu bir tanrbilimci karken Tam da dem onlardan kurtulm utuk, imdi Tillich onlar aalarn ar
kasndan geri getiriyor! dem iti. H o, T illichin en kt
tahm inleri Hitler A lm anya'snn uygar barbarlnda ger
ekten yaananlar iin fazla hafif kald. G erekten de im
di geriye baktm zda, Birinci Dnya Savandan sonra
teknolojik akl a olm a szyle balayan adan, daimonik a diye sz ediyoruz.
Freud bizi daim onik glerin Danteci arafna gtrd
ve daim onik drtlerin ne kadar ciddi olduunun, sapm a
larn, nevrozun, psikozun ve deliliin nasl bu gcn ar
ptlm asnn sonulan olduunun birok deneysel rneini
sundu. Freudun yazdna gre: Benim gibi, insan g
snde yaayan o yan uysallatnlm dem onlan aran ve
onlarla gre tutm ay isteyen hi kim se bu m cadeleden
yara alm adan kurtulmay bekleyem ez .23 nem sem eden
kullanlm gibi duran o yar uysallatrlm sz, da-

A fk v* i n d f

imoniin insan biiminin doru bir tanmdr; tam uysal

latrlm m elekler iin, uysallatrlam am sa eytanlar
iin kullanlr - ve biz her ikisiyiz. Psikoterapide, sadece
tehlikeli olduu iin daim onikten kamann cazibesine bo
yun emenin yapc olmad aktr; psikolojik sorunlarn
bu yolla iyiletirm ek uyum salam ann yavanlna yol
aar. nsanlar tedavi etm e bylece, skntya en rahat giden
yola dnr. Hastalarn nevrozu ve psikozu norm allie
tercih etm elerine am am ak gerek, hi deilse bu ekilde
ayrk varlklarnda bir canllk ve kuvvet olur.
Freudun yaam n acm aszln anlay, zekasyla
duyduu gururuyla yan yana duran yazg karsndaki al
akgnlll, insann kendine olan gvenini tazeleme
gereksinim ine yaltaklanm ay reddedii - bu nitelikler s
rekli suland karam sarlndan deil, insan varoluunun
kt bir eyin habercisi olm a zelliini ve lm n sonlu
luunu anlayndan kaynaklanr. B unlar gerek bir daim onik anlaynn belirtisidir.
Freudun yazlarnda daim onii, kader ve yazg
vurgularnda, ve libido, Thanatos ve Trieb gibi kavram la
rnn ounda rtl olarak buluruz. H er biri, iimizde bi
zi kuatabilecek, bizi doann aleti klabilecek, bizi biz
den byk ilevler girdabna katabilecek glerin olduu
nu ima eder. Libido ya da ehvet, insann hayalinde al
an doal drtdr, ona trl tuzaklar hazrlayabilir ve
tam bu defa aklnn elinm esine direndiini dnp gev
ediinde, onu istei dnda kuatr ve rknn kiilikd
amalar iin kullanr. Bylesine kalmaz psikobiyolojik
olgularla hesaplam am ak patolojiye yol aar. Bu Fre
u dun, zellikle Viktorya dnem indeki benliin doadan
178
Holla iS a y

ayrl zemin alnarak bakldnda, gereki, keskin ve ya

pc vurgusudur. Daim oniin bu kavram larn iinde rt
l olduunu sylyorum ; rnein libido diyeceini der
ve lr. D aha sonra lm igdsne kar yaam sava
m zda m ttefikim iz olarak tantlan g erostur. Erosun daim onik biim inde gelip gn kurtarmas gerekir. Bu Freudun erostan daim on olarak aka yardm istemesidir.
Prof. M organ, F reudun sert ve gereki ak grn,
olumlu dnrlerin m odem insana aldatc szler veren
grleriyle karlatrr. H ibir Fromm cu sevm e sanan,
hibir bedensel salkl dnm e, hibir liberal-faydacl
teknoloji ( ...) dnyaya bar, insanlara kar [Freuda g
re] iyi niyet getirm eyecek. Nedeni ak ve basittir: Biz in
sanlar ykmmzn tohumlarn iimizde tarz ve onlar de
vaml besleriz. Sevm ek kadar nefret etm eliyiz. Kendim izi
ve hemcinslerim izi yarattm z ve koruduum uz gibi on
lar yok edeceiz. 24

AK VE DAMONK
Tek banalm ve yalnzln yaantlayan her insan
tekiyle birlem enin zlem ini eker. K endinden daha b
yk bir ilikiye katlm ay arzular. Genellikle bir sevgi bi
imiyle yalnzlnn stesinden gelmeye abalar.
Psikoterapist Otto Rank bir keresinde,.ona gelen tm
kadnlarn, kocalan yeterince saldrgan deil diye sorun
yaadklarn sylem iti. Bu cmle kulaa ar basit gelse
de, nemli bir nokta ierir: Seksi kadns bir biimde ki
barlatrm am z bizi o kadar keyfi ve aynk yapar ki, cinsel
eylem in basit gc buharlar ve kadn alp gtrlm enin,
kendinden gem enin hayati, temel zevkini yitirir. Ak s

r"nn -genellikle orgazm annda olan ama tm sevim e

ye elik edebilen o dm anlk ve saldrganlk annn- er
kek iin ne kadar anlam lysa, kadn iin de o kadar, hatta
daha fazla zevkli olan yapc bir psikofziksel ilevi vardr.
Kiinin kendini iliki iine koyabilm esi iin, kendini
ortaya koym aya, kendi ayaklar zerinde durm a yetisine,
benliini onaylam aya gereksinimi vardr. Verecek bir eyi
olmal ve onu verebil mel idir. Buradaki tehlike, kendini
ok fazla ortaya koymasdr; bu da bir demonun idaresi al
tna girme kavram nda grlen deneyimin kaynadr. Fa
kat bu olum suz ynden, kendini ortaya koym aktan vazge
erek kalmaz. nk kii kendini ortaya koyam azsa,
gerek bir ilikiye katlam az. Devingen diyalektik bir ili
ki -denge dem ek istiyorum , ama bu bir denge d e il- biri
nin kendini ortaya koyduu, tekinde yant bulduu, son
ra kendini biraz fazla ortaya koyduunda tekinde bir ha
yr sezdii, geri adm att ama vazgemedii, katlmn
biimini deitirdii ve tekinin btnlne yeterli yolu
bulduu, bitmeyen bir karlkl fedakarlktr. Bu daimoniin yapc kullanmdr. Kiinin bireyselliini dier insana
ilikin olarak ortaya koymasdr. Ei smrmenin kysn
da gezer; fakat onsuz yaam sal bir iliki olmaz.
Doru oranda olduunda, daim onik dierlerine el uzat
m a, yaam seks yoluyla artrm a, yaratm a, uygarlatrm a
drtsdr; nemli olduum uzu, dierlerini etkileyebildi
im izi, onlar biim lendirebildiim izi, gsterilebilir l
de nemli bir gc kullanabildiim izi bilmenin verdii
nee, coku ya da basit bir gvenlik duygusudur. D eer
verildiim izden em in olm a yoludur.
Daimonik idareyi tam am en eline geirdii zam an, ben-

180
RoUo M att

ligin ve ilikinin birlii bozulur; kii kontrolszdm , r

yada gibi hareket ettim , ben olduumu bilm iyordum de
diinde bu gerei ifade eder. D aim onik, kiiyi, bir yanda
kendisi olm am a korkusundan, dier yandan teki insanla
bir ba kuram am a ve ona kar hibir yaam sal drt his
sedem em e korkusundan kurtaran temel gtr.
Bir nceki blmde szn ettiim iz, otom obil tam ir
cisine ak olan kadn, kocasnn hep akamlar evin iin
de iki bklm dolandn, m ahcup bir ifadeyle yataa gel
m em i beklediini belirtm iti. Kocann neden bu pek de
onurlu olm ayan durum da olduunu anlasak da, tamircinin
erotik saldrganlnn bylesine bir karaszlkla engellenm eyiinin kadn iin nasl bir rahatlam a ve cokunluk ge
reksinimi iin nasl bir nimet olduunu da anlayabiliriz.
Biyolojik adan daimoniin erkekte en canl davuru
m u ereksiyondur; eer zaten ilgiliyse, fark ettii anda ka
dn iin byleyici, erotik bir batan karcl olan bir ol
gudur. (Eer deilse, irenir, ki bu da fallik ereksiyonun
duygusal bir gc olduunu tersiyle kantlar.) Ereksiyon
ylesine zengin bir daim onik sim gedir ki, eski Yunanllar
vazolarn hepsi gururlu birer fallik ereksiyonlu, Dianytiak
bir dini bayram da dans eden satir resim leriyle sslerlerdi.
Erkeklerinse ocukken penislerinin m uhtem elen farknda
olm adklar bir nedenden sihirli bir biimde srtlemesine
ve bunun onlara olaanst hisler verm esine duyduklar
aknl anmsamalar yeterlidir. Biyolojik olarak erkek
ten daha az belirgin olsa da, benzer bir daim onik kant ka
dnda da bulunur ve onun erkei iin birden arzu duyabilme, onu istem e, istediini ona hafife belli etm e yetisi iin
gereklidir. Hem erkein hem de kadnn, ayrlklarnn ara

A jk i irv/fc*

sn kapamas ve birbiriyle birleebilmesi iin kendini bu

ekilde ortaya koym a gereksinim i vardr.
Burada kesinlikle ilkel cinsellie geri dnm eyi savun
muyorum . Ne de saldrganl... Cinsel eten talepleri ze
rine aka diretm e olarak yorum layan, hl ocua ben
zeyen kadn ve erkei rahatlatmak istiyorum. Saldrganl
, benlii gszle deil glle kk salm bir bi
imde ortaya koym a olan salkl anlam nda, duyarllk ve
efkat yetisinin ayrlmaz bala olarak kullanyorum .
Fakat cinsel ak ar derecede kibarlatrarak cinselliin
nemli ynlerini kestiim izi ve bu nedenle kazanm ak iin
yola ktklarmz yitirme tehlikesiyle kar karya oldu
um uzu savunuyorum .
Terapi gren insanlar hep artan tuhaf ey de, eleri
ne duyduklar kzgnl, dmanl ve hatta nefreti itiraf
ettikten, onlar bir saat boyunca azarladktan sonra, ellerin
de kalann elerine duyduklar sevgi hisleri olmasdr. Has
ta olum suz duygularla iin iin yanar, ama ksm olarak bilindnda, bir beyefendiye yakr bir biimde hislerini
kendine saklam olabilir: fakat saldrganlm bastrrken
ona olan sevgisini de bastrm olduunu grr. Bu o ka
dar aktr ki neredeyse bir tedavi kural haline gelmitir.
Dr. Ludwig Lefebre buna olumsuzu katm a der ve olum
lunun da dar kabilm esi iin bu arttr.
Burada olan, insan bilincinin kutuplu olarak iledii
gereinden daha fazlasdr; olumsuz dar kncaya ka
dar olumlu da kam az. Bu yzden analizde olumlunun da
kendi bana ortaya kaca midiyle -k i kural hakl ka
racak sklkta doru k a r- olum suz incelenir. Bu, daimonikle yzlem ede ve onu kabullenmedeki yapc deerdir.
182
Rrtlo May

Eros bir daim ondur szn anm sayalm ; eros yalnzca

akla deil, nefretle ilgilidir, normal varoluum uza g
verm ek, onu sarm akla ilgilidir - bizi sonsuza dek uyank
tutan atsineidir; eros nirvanann, cansz huzurun dm a
ndr. Nefret ve ak kar kutuplar deildirler; birbirlerine
uyarlar, zellikle de bizimki gibi gei dnem lerinde.
Son yllarda B roadw ayde ve lkenin her yerinde en
ok tartlan oyun, iftlerin birbirini duygusal adan do
rad, saatlik Kim Korkar Virginia W oolftan? adl
oyundur. Bu oyunu uzun sre kald sahnede gren izle
yicilerin rahatszl, sinirli gllerinden ve duraksam ala
rndan, nerede gleceklerini bilm em elerinden belliydi; fa
kat derinden etkilenm i olduklar daha da akt. (Bu oyu
nun sinem a uyarlamasnn kkten yum uatldn, daha
ncekiler gibi biz de sylem eliyiz. Film in banda George
ve M artha arasndaki ak oyununu vurgulayarak, doram a
balam adan izleyici kitlesini daim onie kar yattrmtr.)
Oyun ekici gcn nereden alm tr? Bu gc, her ev
lilikle olan fa k a t burjuva toplum umuzda daim a yadsd
mz daim onik arzular, dnceleri, ve duygular aa
kard gereinden aldna inanyorum. Bizi byleyen
ve kavrayan, oyundaki bir oyuncunun saldrm aya hazr bir
kobra gibi kvrld anda olduu gibi, daim onik eilim le
rim izin sahnede rlplak ortaya koyuluuydu. Barolde
ki ift George ve M artha, duygusal vahiliklerinin altnda
birbirlerine biraz sevgi beslerler, fakat bu sevgiden ve ef
katlerinden korkarlar. Bu bakmdan oyun m odem Batl in
am tm derinliiyle betimler. nk ayn eyin iki yn
olan daim onik eilim lerim izden de, efkat duygularm z

A k ye ircuir

dan da korkarz. efkatli ak duyabilme ve onu sonuna

kadar yaayabilm e yetisi daim onikle yzlem eyi gerekti
rir. kisi birbirinin ztt gibi grnr, ancak biri inkar edi
lirse dieri de yitirilir.
Tabii ki bu oyun, her iyi sanat eserinin yapmas gerek
tii gibi daim onie nemli bir biim vererek onu aar. Bu
nedenle sanatta sunulduu zaman kendim ize daimonii
kabul etme izni veriyoruz. O yun, son birka repliinde
ierikteki sava da aar (geri sanatn aknl iin konu
her zaman sanat biim inden daha az nem lidir). En sonda
George ve M artha birlikte bir ey amalayacak durum da
dr - bu nedenle ynetm eni bu oyun iin varoluu" de
mitir. Grnrde am alayabilirler, nk m cadele sre
cinde hayali oul yanlsam asn ldrmleridir. Fakat
gerekten o adm atp atmayacaklarn bilmiyoruz; bildii
m iz, m cadelelerini sahne stnde ortaya serm elerinin
burjuva, uygar izleyicinin ruhunda gl bir etki yaratm
olduudur.
Daim oniin, A ristotelesin deyim ine gre seyirciyi
acma ve korkuyla artan byk klasik eserlerin esasn
oluturduunu aka grm ek iin, eski Yunan oyunlarn
daki korkun olaylar -M e d e a nn ocuklarn kesmesini,
Oedipusun gzlerini oym asn, Clytem nestrann kocasn
ldrp, olu tarafndan ldrlm esini- anm samamz yeterlidir. Fakat Yunan oyunlarnda esas tyler rpertici olay
hep sahne dnda m eydana gelirdi ve lklarla, ona uy
gun mzikle iletilirdi. Bunun eitli yararlan vardr; Da
imoniin ounlukla yaamn bir para sahne dnda, ya
ni bilinaltnda ve bilindmda meydana gelmesi asn
dan dorudur. Kurul toplantsnda tarttmz meslekta
184
Riiv May

mz ldrm eyiz; sadece kalp krizinden geberm esinin ha

yalini kurarz. stelik Yunanllar barbarlkla ve m elodram
la bu ekilde ilgilenm iyorlard; bunlarn bir eserin sanatn
yok ettiini biliyorlard. Oyun yazar oyununu cinayetin
duygusundan deil anlamndan karmalyd.
Yunanllarn uygarlk olarak bylesine stn bir dzeye
ykselm elerinin ana nedenlerinden birinin, daim onikle
yzlem e cesaretleri ve aklklar olduunu ne srm e c
retini gsteriyorum . Tutkuyla, erosla ve kanlm az bir bi
im de bunlara bal olan daim onikle vnyorlard. Ke
yifle alyorlard,seviiyorlard ve ldryorlard. imdi
lerde terapideki hastalar sk sk Eski Yunandaki tuhaf m an
zaraya, alayann Odysseus veya Prom etheus gibi gl
adam olduuna deiniyorlar. Fakat m odem insann kendi
ni idi eden diam onii yadsm a ve bastrm a savunm asn
dan ok, daim onikle dorudan yzleebilm e yetenekleri
sayesinde Yunanllar insan erdem inin znn {arte) tutkularca seilmek yerine, tutkularn sorum luca sem ek ol
duu inancn gerekletirebildiler.
D aim onikle yzlem ek ne anlam a gelir? Tuhaftr ki,
W illiam Jam es eyrek asr nce sezgisel olarak daimonii ve onunla nasl ba edileceini kavramt:
Eyleme ba dndrc byleyiciliini veren ktl
nn kendisidir. Yasa kaldrn, ekicilik biler. niversite
gnlerimde, bir renci kendini yurt binalarndan birinin
yksek giri penceresinden atm ve neredeyse lyordu.
Arkadam olan baka bir renci her gn odasna girip
karken o pencerenin nnden gemek durumundayd
ve o hareketi taklit etmek gibi korkun bir istek duyuyor-

AfAn'inM!

185

du. Katolik olduundan bu konuyu mdrne at, m

dr de Pekala! Yapmak zorundaysan yapmak zorunda
sn dedi ve ekledi git ve yap, bylece annda arzusunu
dindirdi. Bu mdr hastalkl bir zihne nasl yardm edile
ceini biliyordu.25
imdi de yaygn olarak daim onik kabul edilmeyen bir
durumun idaresi altnda olm aya -y a n i, yalnzla- psikoterapiden bir rnek vereceim . Bu hastada, panie dnen
akut yalnzlk krizleri seyrek deildi. Paniklerinde kendini
dorultam yordu, zaman kavram kayboluyordu ve yalnz
lk nbetleri srdke dnyaya verdii tepkiler uyuuyor
du. Bu yalnzln hayaletsel yaps, bir telefon alyla ya
da koridordan gelen ayak seslerinin bir anda yok olm asy
la ortaya kyordu. Um utsuzca bu krizlerle kar savat hepim iz gibi, ki akut yalnzln bir insanu ekebilecei en
ac veren kayg olmasndan dolay bu hi de artc deil
dir. Hastalar sklkla bize, acnn gslerini fiziksel olarak
kem irdiini ya da kalp blgesine jiletle atlan bir kesik gi
bi hissedi d iini, ayn zamanda da kimsenin var olmad
bir dnyada terk edilm i bir bebek gibi hissettiren zihinsel
bir durum olduunu sylerler.
Yalnzlk ba gsterdiinde bu hasta, kendini baka
eyler dnm eye, ile m egul olm aya ya da sinem aya
gitm eye zorluyordu; fakat ne yapm ay denerse denesin, ci
erlerine kl saplam ak iin bekleyen kindar varlk gibi
arkasnda dolap duran, akldan kmayan o eytani ba
belas olduu yerde duruyordu.26 alyorsa, arkasnda
taktiinin baarl olamayacan anmsatan alayc M ephis
topheles gln adeta duyuyordu; eninde sonunda her

186
Roilo May

zam ankinden daha yorgun derek durm ak zorunda kala

cakt ve kl annda ortaya kacakt. Ya da, sinem adaysa,
sokaa adm attnda iini kemiren o arnn geri gelecei
farkndal sahne her deitiinde basklanam yordu.
Fakat bir gn, artc bir keif yaptn belirterek ie
ri girdi. Bir akut yalnzlk krizi balarken, aklndan onunla
savam aya uram am ak geti; kam ak naslsa hi ie ya
ramamt. Neden kabul etm esindi, onunla yaam asnd,
ondan kam ak yerine ona dnm esindi? artc bir biim
de, yalnzlk onunla dorudan yzletiinde onu bomad.
Hatta azalyor gibiydi. Cesaretlenerek, gem ite derinden
yalnz hissettii durum lar, bugne dek onu hep panie s
rkleyen anlar hayal ederek onu arm aya balad. Fakat
tuhaftr ki, yalnzlk gcn yitirm iti. Uratnda bile
panii hissedem iyordu. Kendini ona atka ve onu ho
karladka, nasl ylesine ac verici biimde yalnz oldu
unu hayal etm ek bile imkansz hale geliyordu.
Hasta yalnzca kat zaman akut yalnzl hissettiini
kefetm iti ve imdi de bana retiyordu; eretili dili kul
lanmak gerekirse, eytan atnda o yok oluyordu. Fa
kat kan, daim oniin saplantl gcn kantlayan bir
tepki olduunu sylem ek eretilem e olm az. Jam es-Lange
duygular kuram na27 katlsak da katlmasak da, kaygnn
(ya da yalnzln) biz katka stn gelecei kesinlikle
dorudur.
Kayg -yalnzlk veya onun en ok ac veren biimi
olan terk edilm e kaygs - kiiyi nesnel dnyadaki yne
limini kaybettirecek derecede etkiler. Dnyay yitirmek
benlii yitirm ektir, benlii yitirm ek de dnyay; benlik ve
dnya ilikilidir. Kaygnn ilevi benlik-dnya ilikisini

Ak iv imde

yok etm ektir, yani kurbann m ekanda ve zam anda ynn

kaybettirm ektir, bu yn kayb srdke kii kayg duru
munda kalr. Kayg kiiyi tam am en bu yn kaybnn ko
runmas nedeniyle boar. Eer kii ynn yeniden bula
bilirse -u m arm psikoterapide olduu g ib i- ve dnyayla
tekrar dorudan, deneyim sel olarak, duyular canl bir e
kilde iliki kurabilirse, kaygsnn stesinden gelir. Biraz
insanbiim ci terim lerim terapist olarak alm am dan ileri
gelir ve burada yersiz deildirler. Hastam da ben de bu
nun simgesel doasnn farknda olsak da (kayg hibir ey
yapm az, tpk libidonun ya da seks drtlerinin bir ey
yapmad gibi); hastann kendini bir m u h alife kar sa
varken grmesi ou zaman yararldr. nk o zam an,
terapinin kaygy sonuna kadar incelemesini beklemek ye
rine, kayg duyduunda, durup kendine kaygy yaratan bu
yn kaybnn hemen ncesinde gerekte ya da fantezilerin
de ne olduunu sorm ak gibi kullanl nlem ler alarak te
davisine yardmc olabilir. Sadece hayaletlerin gizlendii
dolabn kapsn amakla kalm az, ou zaman yeni insan
ilikileri kurarak ve ilgisini eken yeni bir i bularak ya
amnda ona yn gsterecek adm lan da atabilir.
Yalnzlk saplantl hastam a bakmay srdrerek u so
ruyu soralm: M uhtemelen arpklam daimoniin yapc
yan neydi? Duyarl, yetenekli bir kii olarak, kiisel ya
knlk dnda insan deneyim in hemen hemen her alannda
dikkate deer bir baar yakalamt. Yetenekleri arasnda
kiileraras eduyum becerisi ve - o u kendisiyle ura
maya harcanm - byk oranda efkat vard. Becerilerini
iliki iin kullanamam t; dayankl bir iliki iin gerekli
olan biimlerde kendini bakalarna aam am t, onlara el

Roilo

tfc y

uzatam am t, onlarla duygularn ve kiisel deneyim inin

dier ynlerini paylaam am t, onlarla zdeleem em i
ve onlar onaylayamam t. K saca, onda eksik olan ve
imdi gereksinim duyduu, sevme yeteneini, dierinin
iyilii iin, hazz ve zevki ben olarak sen ile payla
mak iin, arkadalaryla ortak bir bilin iin etkin ve dadniik biim de kullanmakt. Bu durum da yapc ve en ba
sit anlam da kullanlan daim on, onun etkin sevme olasl
yd.

189
Af* pf ira d r

DYALOG NDE DAMONK

Eer [alkolik], oluan eitli frsatlar kavramann mmkn
olan tm yollarndan bu kavrama yolunu seebilirse, eer
yaad her glk karsnda, bunun ayyalktan baka bir
ey olmadn dnmeyi srdrrse, muhtemelen uzun s
re byle devam etmeyecektir. Doru ad zihninde tereddt
sz bir biimde var etmeyi baarma abas, onu kurtaracak
olan ahlaki eylem oluverir.
- William James, Psikoloji lkeleri

Bizi dnm eye iten soruyu daha fazla erteleyenleyiz,

etrafmz kuatan sesler karm aasnda insan gerekten da
im onunun sesini duyduunu nasl anlar? sesler -is te r
gerek ister m ecazi olarak yaantlansm - gvenilmez ola
rak bilinirler; kiiye her eyi syleyebilirler. Pek ok insan
sesler duyar, fakat ok az Jeanne d Arc vardr. Ya New
Yorku bom balam a talim at alan izofren hastalarm za ne
dem eli?
Daimonik kuramnn anarizme yol amasn engelle190

ftotlnMop

yen nedir? Birey kendini stn grm e kibrinden nasl kur

tarlr? Yorubamn lgn dansn basit bir daim onik cinnet
yerine birletirici bir deneyim yapan nedir?
Daim onunun ona, devlete atsineklii yapm asn, daha
sonra m ahkem eye kar gelm esini sylediini aklamas
Sokratese gre ok iyi bir eydi. Bu gerekten de -onun
iin - gvenilirlik ve drstlk olabilir. Fakat A tinann de
ersiz olm ayan pek ok vatanda iin farkl grnm ol
maldr; herkesin iine karmann saf kibri olarak. Sokrates onlara kar koyarken nasl daim onundan konuursa,
onu huzurlarnn yok edicisi olarak yaantlayan iyi va
tandalar da daim onik eilim lerinden konuurlar. Bu, hi
bir birlik ilkesinin olmad anariye yol aar. Daimonik,
bilincin hom eostasis'ini (i dengesini) bozarak Sokratese
bir duru verir ve iyi vatandalardan bir duru ister. Bo
zulmu hom eostasis, bozan, o ister A tinadaki Sokrates,
ister ada bir psikanalist olsun, insanln gazabna u
ratr. Sokrates, yeni dnyalarn ykselm esine ve kanl
maz olarak eskilerinin kmesine neden olan tm kahra
m anlar gibi, bir yok edici olarak algland; savunduu ey,
var olan dnyay yorup zayflatan yeni bir biim di diye
yazar H egel.1
H egelin, Sokratesin savunduunun yeni bir biim ol
duunu sylem esine dikkat edin; sadece nihilizm le kalm
yoruz. H egel, Sokratesin Atinallar tarafndan ldry
le ilgili unu ekler: Cezalandrdklar, ilerindeki bir kuv
vetti. Bu atm ann byk bir blm kanlm az olsa
da, kendi daim oniim izi deerlendirm e sorum luluum uzu
daha gerekli klar.

191
A fk T* i rrutf

DYALOG VE BTNLEME
Daimonii anariden ayran en nemli lt diyalog
dur. Yunanistanda Sokrates tarafndan ne kavuturulan
ve yirmi drt yl boyunca kuaktan kuaa geerek her
ada psikoterapist tarafndan deiik biimlerde kullan
lan kiiler aras diyalog yntemi burada artk nem kaza
nr ve basit bir teknikten te bir anlam alr. nk diyalog,
insann iliki iinde var olduunu ima eder. Diyalogun
mmkn olduu -u y g u n durum larda birbirim izi anlam a
nn, dierinin tarafna gem enin mmkn o lduu- gere
i, kendi bana nemli bir husustur. letiim cem aati var
sayar, bu da srasyla cemaatteki insanlarn bilinci arasnda
bir paylam anlam na gelir. Bu, bireyin srf hevesine ba
l olm ayan, insan ilikisinin yapsnn yerleik yn olan
anlam l bir dei tokutur.
Buber, insan yaam nn diyalog iinde bir yaam oldu
u konusunda srarlyd; bu noktay ok uta bir kuram ha
line getirdiyse de -benlii yalnzca diyalogla tanyabilece
imizi syler- gerein nemli yarsn sunar. Sullivann
rzal onay konusundaki kiiler aras vurgusu da diyaloun
m erkezi nem ini gsterir ve sadece sylevi deil deneysel
taraf da vurgulad iin deerlidir. Logos (gerekliin an
laml yaps) szc, dia-logos teriminin dayanadr. Daimonikten anlaml olarak sz edebilirsek, onu yaammzn
yapsna katm a srecindeyiz demektir.
Sokrates, deneyim in yapsn diyalog yoluyla bulduu
muza ve her insann bir bana akntya braklmadna
inanyordu. Bunu M enonun tam amen eitim siz klesine
sadece soru sorarak, Pythagoras teoremini kantlatarak so
kak kesindeki AtinalIlara gsterir (M eno, P laton'un D i
192
Rocr Alay

yaloglar). Sokrates (belki de, daha dorusu, yorumcusu

Platon), idealar ve hatrlam a retisi izgisinde byle
bir teorem in doruluunun klenin zihninde zaten var ol
duuna, yalnzca uyandrlp dar karlmas gerektii
ne inanyordu. Ama Sokratesin teoremi sorduu imal so
rularla oraya koyduunu savunsak bile, ayn gerein de
iik biimiyle karlarz. O da, klenin sorular duyup
ve onlar anlaml bir biimde birletirm esinin mmkn ol
duudur. A nlam ak, zel olarak dilin yapsyla, genel ola
rak da insan ilikilerinin yapsyla mmkndr.
Gerek bireysel olduu kadar evrensel yaplarda da
vardr, nk biz bu yaplara katlrz. Logos yalnzca nes
nel yasalarda konum az, birey zerinden, znel olarak da
konuur. Sokrates bu nedenle rlativist deildi. Savunmas /nda Tanrlara, beni sulayanlardan bir anlam da daha
fazla inanrm der.
Tm cem aatin dansa desteini Yoruba yerlileri iin
nemli klan budur. Dans bireyi kom ularna ve arkada
larna derin bir bala balarken, daim on cinneti dier yan
dan bireyi cem aatinden gitgide soyutlar. lki daim onii ki
isel ve bilinli yapar, kincisiyse daimonii bilindmda
brakm akla kalm az, bir dizi yeni bastrmay harekete gei
rir. B tnletirilm i daim onik kiiyi diyalogda grld
gibi, evrensel bir anlam yapsna doru iter. Fakat daimon
cinneti aksine daim oniin kiilikd olm asn gerektirir. l
ki aklstdr, kincisi - daimon cinneti- ise aklddr ve
akli sreleri engelleyerek baarya ular. lki daim oniin
canlln benliin kullanmna sunar; kincisi daimonii
benliin dnda birine veya bir ey t yanstr.
Daim oniin anariden uzak durmasnn bir dier nem

Ak tv irade-

li lt zeletiri yntem idir. Daimon tarafndan ynlen

dirilm ek temelde alakgnlllk gerektirir. K anaatleri
nizde her zaman bir krlk ve zarptm a unsuru bulunur;
en byk yanlsam a, yanlsamaszm gibi davranmaktr.
Gerekten de baz bilginler zgn Yunancadaki kendini
bil deyiminin sadece bir insan olduunu bil anlam na
geldiine inanr. Bu da, teslim edilm esi veya psikanalizde
sylediim iz gibi ilenm esi gerekenin, insann bebekli
inde ortaya kan tanrclk oynama eilimi ve her zaman
her yerde tanrym gibi davranlm a istei olduunu ima
eder.2
Freudun dienm e ve bastrm a kavramlar kendini bilm enin byk glnn tarifleridir. Sartren kt ni
yet ve iyi niyet kavram da bir aklam adr - davran
larmzda ve inanlarmzda her zaman zarptm a unsuru
olduu gereinin iinde kiinin kendine kar drst ol
m as ikilem i. yi niyetli olduunu dnen insan, o nok
tada kt niyetlidir ve iyi niyetli olmann tek yolu, k
t niyetli olduunu bilm ek, yani aigda arptm a ve yanl
sama unsuru olduunu bilmektir. Ahlaki sorun, kiinin ka
naatlerine inanmas ve onlara gre davranmas deildir,
nk kiinin kanaatleri, yararc konum lardan fazla olma
sa da onlar kadar hkm edici ve ykc olabilirler. Ahlaki
sorun, o acmasz, kiinin kendi kanaatlerini bulma, ayn
zam anda onlarn iinde kendini byk gsterm e ve arpt
ma unsurlarnn olduunu kabullenmenin gayretidir. Sok
ratesin alakgnlllk ilkesinin psikoterapistler iin de
ahlakl vatandalar iin de ok gerekli olduu yer buras
dr.
Daimonik rehberliinin sonuncu geerlilik lt, ba194

HoOoMav

langtaki daim onik tanm m zda gizli olan sorudur: ne

rilen davran biim i, bireyin bir tm lk olarak btnlenm esini salar m? Yaamndaki kiiler aras anlam n geni
lem esini - e n azndan potansiyel o larak - salar m ? Ya
onun iin nem li olan insanlarn yaam nda? lgili bir l
t de, her deer yargs iin gerekli olan evrensellik l
tdr: Bu davran biim i, dier insanlar (esas itibariyle
tm insanlk) tarafndan benim senirse, kiiler aras anla
mn artmasn salar m?
Daim onik diyalog iinde yaant (anm adnda ne oldu
unu grm ek yardm c olabilir. Bunun rnekleri sava ha
lindeki her ulusta grlebilir. Kiinin benlii ve grubu
iinde yzleilm ediinde, daim onik dm ana yanstlr.
G venlik ve g gereksinim leri olan bir ulus olarak deil,
eytann kiilem i hali, iblis olarak grlr; kiinin ken
di daim onik eilim leri onun zerine yerletirilir. (A m eri
k a da bu, kendim izi, bir adaletsizlik, yoksulluk, gnah ve
zalimlik yuvas olan Avrupay, A tlantikin bu yakasnda
adaleti, iyilii, zenginlii ve karde sevgisini som utlat
ran bir toplum kurm ak ii brakanlar olarak grm e eilim imizce kkrtlr.) H er kom nisti eytan olarak grm e, ken
dim izi Tanryla zdeletirm e, savalara deil savam la
ra katlm a eilim im iz de bunun sonucudur. Bu lkede s
rasyla Ruslar, Japonlar ve imdi de V ietkongu, ktl
n vcut bulm u hali, her tan altndaki kom nist ya da
Japon olarak grdk. Dm an kendim izde bastrdm z
unsurlarn taycs haline gelir. Rakiplerim izle savar
ken, yadsm da olsak aslnda kendimizle savatmzn
farkna pek varm ayz. Bu yanstm a, pazarl neredeyse
im kansz hale getiren hizbin kendini stn grm e iddi

asn gerektirir: eytanla pazarlk yapmak onu eit say

maktr; o zaman esas itibariyle ona teslim olm usun de
mektir.
Sava psikolojisinde bir sonraki adm hayalin ve gr
n kstlam asdr. Hangi ulussa onun bakentinden, her
biri bir ncekinden zayf, insanlarn bir dzeyde inanm a
dklar ama dier bir dzeydeyse inanmak iin bir kom p
loda birletii klie ardna klie kar. Daimonik saplant
larnda katlarlar. Bir zm tasarlamalar bile imkansz
dr. Amalar, amallktan byk bir mesafeyle ayrlr.
Bu sre daim onii tekrar kiilikd yapar. Tm alan
denetim im izden karr; daim onik en bataki haline geriler
- bilinle btnlem em i kr, bilind bir itme. Artk sa
dece doann aletleri deil, onun kr aletleri oluruz. Bu.
uluslarda olduu kadar nevrotiklerde de m evcut olan ksr
dng mekanizmas tarafndan kkrtlr. D eneyim lerim iz
den renmiyoruz; kendi karlarm za aka ters kararlar
alyoruz ve ie yaram adklarnda, kendim ize zarar vererek
ayn kararlan tekrar alyoruz. Daralm gr ve duyarll
m zla, renem eyen tarih ncesi dinozorlar gibi, dino
zorca hareketlerim ize bile kr, tekdze bir biim de ileriye
doru hareket ediyoruz.

DAMONN AAMALARI
Balangta daim onu, fkede ve sekste olduu gibi bi
zi kendim izi ortaya koym aya srkleyen kr bir itme ola
rak yaantlarz. Bu kr itme iki bakm dan zgndr: Bi
rincisi, bebein daimonii yaantlaynm zgn yoludur,
ama ayn zam anda daim oniin ka yanda olduum uza
bakm adan bizi bir anda arpm a yoludur. Bebein att ilk
196
R otiu Moy

lk gerekten de zengin bir simgedir: Yaamn verdii

ilk eye -o n u dnyaya getiren doktorun sa eliyle att
aplaa- yanttr. Yaama alkla balam akla kalm am , ilk
birka hafta iin uyaranlara tepkim rasgeledir. fkeden
kudurabilir, beslenm e gereksinimi ve sraryla rpnabili
rim; A uden'n deyim iyle bir kk diktatr gibi davra
nabilirim . Fakat ksa bir sre sonra baz srarlarn ie yara
dn, bazlannnsa yaramadn kefederim. K r itkilerim
dilediim i alm a balam nda gitgide daha ok elenir; daim onik itkilere giderek uyum salam ay renm enin uzun
srecine balarm . Sosyal bir topluluun iine doarm ve
bu cem aat olm adan birka saatten fazla hayatta kalam am ,
-O e d ip u sun oban tarafndan bulunm asayd, o da ete
inde fazla dayanam ayaca g ib i- ancak birka ay hatta
yl, bu gerein deerini bilem em . Balarda itirazlarm ne
kadar yksek olursa olsun, bu anneye ve etrafm daki di
erlerine gereksinim duyarm . Daimonik bu sosyal toplu
luk balam nda m eydana gelir. Ne lde onlara saldr
mak iin, gereksinim lerim e ve arzulanm a boyun emeye
zorlam ak iin onlara kar kullanlacak; ne lde ve ne
zaman ortak bir iddia olarak kullanlacak?
Yetikinler daim onii kr bir itm e, kendini ortaya koy
ma olarak yaantlam a eilimini korurlar. Lin kalabalk
larnda ve her trl kitle iddet olaylarnda eylem yaplm a
dan nce ete ruhunu kkrtm ak gerekir. Kalabalklarda
duyduum uz, tam amen korunmuluun rahatln veren
gvenlik hissidir. Bireysel bilincimizi grup z ih n iy e tin e
teslim ederiz; transn verdii esriklik durum undaym ya
da hipnoz altndaym gibi hissederiz. Birey uygarlyla
ne kadar gurur duyarsa duysun, bakalarna yaplan idde

Afk m im de

te ne kadar zlrse zlsn, yine de bunu yapabilecek ol

duunu kabul etm elidir; eer etm iyorsa kiiliinde nem
li bir ey boulm u dem ektir. Kiinin kendini kalabala
vermesinin ekicilii bireysel bilinsizlik heyecannda ya
tar - yabanclam a yok, yalnzlk hissi yok, kiisel sorum
luluun yorucu yk yok. Tm bunlara grup zihniyeti ,
en alt ortak payday temsil eden o kurm aca evre tarafndan
el konur. Savan ve kitle ayaklanmalarnn ekiciliini
-h a tta bazen de o mthi z e v k in i- oluturan budur. O nlar
bireysel kiisel daim onik sorum luluum uzu bizim yerim i
ze alrlar ve cmlemin onlarla balam as da eylem i nasl
adsz kiilere devrettiim izi gsterir. Bizimki gibi daim onii bastran bir toplum da bu durum lar verdikleri ilkel g
venlik duygusu iin m em nuniyetle karlanrlar.

DAMONK VE ADSIZ
Bu bizi daimon ile. Batl m odem insann zel sorunu
arasndaki ilikiye, yani srye kaplm aya, das M ant'da
kaybolm aya olan eilim e getirir. Daimonik adszlktr
der Paul Ricoeur.3 Kiilikd daimonik hepimizi adsz ya
par - doa, acmasz zart yolunda benim le, doann r
kn srdrm ek iin iftleen, ocuk douran ve kendini
doann reticisi olabilecek kadar hayatta tutan fkeyi duyabilen bir baka aleti olan cahil kyl arasnda bir ayrm
yapm az. Psikanalitik olarak konuursak, bu daim oniin id
biimidir.
Sanayilemi burjuva toplum um uzda insann daimondan kanmasnn en etkili yolu kendini srde kaybetme
sidir. Bu daimonii zellikle yayan tepkidir. Televizyonda
ayn cinayet ve iddet program larn m ilyonlarca Amerika198
Moll May

larla ayn anda izliyoruz ya da orduya katlp kendim iz iin

deil, ulusum uz ve zgrlm z iin ldryoruz. Bu
uym aclk ve adszlk. daim onik gdlerim izin tatminini
salarken bizi onlarn sorum luluunun yknden kurtarr.
Fakat ayn zam anda daimoniin kiilikd kalmasn da
salar. Daim onik gleri bireysel btnlem e iin kulla
nsz klarlar; kiinin dedii bedel, kendi becerilerini
kendi zel yoluyla gelitirm e frsatn yitirmesidir.
Daimonii kiilikdlk yoluyla yaymann ciddi ve y
kc etkileri vardr. New York ehrinde, tek odal yerleim
yerleriyle ayrlm adsz insanlarn birbirlerine sklkla id
detli sularla ve uyuturucu bam llyla balanmalar tu
haf karlanm az. New Yorktaki adsz bireyin yalnz olu
undan deil: H er gn binlerce insan grr ve televizyon
yoluyla tek kiilik odasna giren her nly tanr. Adlarn,
glm sem elerini, kiisel zelliklerini bilir; nller onu
katlm aya davet eden ve inceden inceye onun katldn
varsayan hepim iz dostuz havasnda dolanrlar. O hepsi
ni tanr. Fakat o hibir zaman tannmaz. G lm sem esi g
rlm ez; kiisel zellikleri kim se iin nem li deildir; ad
bilinm ez. Hep dier on binlerce adsz yabancnn metroda
ittikleri yabanc olarak kalr. Bunun iinde derinden kii
liksizletiren bir trajedi vardr. Yehovann kullarna vere
bilecei en ar ceza adlarn yok etm ekti. Adlar der Yehova, "yaayanlarn kitabndan silinecektir .4
Bu adsz adamn hi tannmaml, bu tek banalk,
daha sonra daim onik cinnet haline gelebilecek yalnzla
dnr. nk kendinden phe edileri - kim seyi etki
lem ediim iin gerekten yaam yorum - iini kemirir;
gizli ve sinsi bir yalnzlkta yaar ve soluk alr ve yrr.

jifJt w irtulr

Bir silah alp onu yoldan geen -o n u n iin ad sz- birinin

zerinde denemesi artc deildir. Sokaklardaki, toplumlar iin adsz rakam lardan ibaret gen adamlarn ken
dilerini ortaya koym ak iin ete oluturup iddetli saldr
larda bulunmalar da artc deildir.
Yalnzlk ve onun vey ocuu olan yabanclam a daimonik cinnetin biimleri olabilirler. Kendimizi kiilikd
daim onie teslim etm ek bizi yine kiilikd bir adszla
iter; doann tm am alarna ounlukla iddet anlamna
gelen en alt ortak paydada hizm et ederiz.
Kiilikd daim oniin baka bir biimi de toplum un bu
gereksinimin en azndan bir ksmn normal olarak davurmasdr. Bu, karnavallar ve maskeli balolar gibi tuhaf ol
gulardr. te size daim onikten bylenm enin adszlkla
kibarlatrlmas; dans iin bizi kavrayan veya kavrad
m z kiinin gzlerinin kim e ait olduunu bilm eyiz. Kiisel
davranlarmz denetlem enin -ou zaman y orucu- ebe
di sorum luluundan o an iin kurtuluruz. M askeli balo,
karnaval ve F a in g , toplum un bize adszlkta geici olarak
daim onie dnm e izni verdii biimlerdir. Akdeniz lke
lerinde yaarkenki deneyim lerim de anmsadm kadary
la, Byk P erhizden nceki karnavallar kiinin rahatla
mas iin nemli ve zevkli arelerdi; Dionysiak festivalle
rin eski a AtinalIlarna salad gibi bir boalma gerekletirirlerdi. Daim oniin kltrel biimi iddet drtlerini
adeta geri eker. Geici olm as, cem aate onaylanmas ve
herkesin katlm as, bu cokunluun heyecan verici zevki
iin ok nemlidir. Daim oniin zgr cokunluk vahalar
olan bu maskeli balolar yalnzca cem aat boalmas ve sos
yal onay balam larnda var olabilirler.
200
tt tlo J/iy

Hem bebein geliim inde hem de yetikinin her anlk

deneyim inde, kiilikdtndan sonraki aam a, daimonii
kiisel yapmaktr. nsan olm ak, adszla kiisel arasndaki
snrda var olm ak demektir. Daimonii ynlendirebilirsek
daha ok bireyselleebiliriz; yaylm asna izin verirsek adszlarz. nsann devi, bilincinin derinlem esi ve geli
mesi sayesinde daim onii kendine katmaktr. Adsz kii
sel yapm ak, daim oniin kiiyi adszla srklem e eili
m ine kar durmay gerektirir. Bu, otom atik uyarm ve tep
ki zincirini krm a yeteneim izi bytme anlam na gelir; o
zam an neye tepki verip neye verm eyeceim izi bir lde
seebiliriz. Aile eitim i katysa ya da onunla ilikili travm atik deneyim ler varsa, daim onik drtnn tm nn n
tkanabilir. H i cinsel his duyulmaz veya baz evlerde kz
gnlk asla gsterilm ez; bylece daha sonraki daim on cin
netine - v e son patlam aya- zemin hazrlanr. nk bu
drtler uyum az; ve olum lu olarak ifade edilem ezlerse
patlarlar ya da kiinin veya grubun dm an kim se ona
yanstlrlar. Buradaki ustalk, iradelerim izin endienin
soluk glgesiyle bozulup bir giriim olm aktan km asna
adlarnn izin verm eden, kendiliindenliim izi yok etm e
den, daim onik kuvvetle btnlem ektedir. Bu, szn et
tiim yeni bilin boyutunda mmkndr.
Bylece daim onik, merkezimi oluturan, bu bakm dan
bireyselletiren zel yap, kiisel daim on olur. Sokrates
gibi bylesine gelim i bir bireyde daim onun nasl i reh
ber olarak duyulduunu artk anlayabiliriz; varlk Sokratesin, katld tam Varlk ile olan ilikisinin sesidir.
Daimonii deerlendirm enin ussal ltleri olduunun
farkna varsak da, merkezi ve en artc m eseleyi, daim o-

ratfa

nii tamamen ussal yapmann imkansz olduunu unutm a

malyz. Daimonik her zaman ayn anda potansiyel olarak
hem yaratc hem ykc oluunun m eydana getirdii para
doksla nitelenecektir. M odem psikoterapinin kar karya
olduu en nemli soru budur ve de gelecei en fazla etki
leyecek olan; nk terapinin baarsnn devam ve varl
n srdrmesi buna baldr. ou terapistin isteyerek
veya istemeyerek yapt gibi, hastann topluma uymasna
yardm c olarak, onun iin daha iyi olduunu dnd
mz baz alkanlklar sunarak veya kltre uymas iin
onu batan yaratarak daim onik ikilem inden saknm aya a
lrsak, kanlm az bir biimde onu kullanm oluruz. Rilke bylece hakl kar: eytanlarn teslim ederse melekle
rini de yitirecektir.
Erosun bir paras olan ve hem akn hem iradenin al
tnda yatan daim onik, bizi srekli ikilemlere atarak bilin
cim ize atsineklii yapar. Psikoterapide aradmz bilin
derinlem esi ve genilem esi bu ikilem lerin zm lerin
den deil -k i zaten im kanszdr- bizi daha yksek bir kii
sel ve kiiler aras btnlem e dzeyine ykseltecek bi
im de onlarla yzlem ekten ibarettir.

DAMONK VE BLG
Bilgi, daim oniin bir baka davurumudur. ou insa
nn zihninde fizikiyi veya psikiyatr veya psikologu ev
releyen m istik hava hem saygdan hem kukudan oluur.
Bilgi edinm enin kiiye dier insanlar zerinde daim onik
silah verdii, yalnzca ilkel insanlarn deil tarih boyunca
tm insanlarn inand, alar kadar eski bir olgunun a
da biimidir. Sizinle ya da dnyanzla ilgili zel bir bil202
HoUo May

gin varsa sizin zerinizde gcm vardr. Bu bir eyin na

sl altm benim bilmem ve sizin bilm em eniz kadar ba
sit bir gerek olabilir; am a tem elde ok daha karmaktr:
Her zaman bu bilginin bana zel bir sihirli g verdii il
kel inancna katlmn kenarnda dolar. Psikiyatrlara, psi
kologlara ve zellikle psikanalistlere (ki F reudun deyim i
ne gre dem onlara meydan okum ak zorundadrlar ve yara
bere alm adan kurtulmalar mucizedir) olan bu dmanln
bir ksm bu derin korkudan doar. ou insana gre bu
mesleklerdeki insanlarda, deerlerinde olm ayan bir lm
ve yaam bilgisi vardr. Bu nedenle, onlar bir gn Tann
gibi grp onlara sarlm a, bir gn sonra nefret edilen ey
tanlar gibi grp onlarla savam a eilimi vardr.
Bilgi ayn zam anda zgrlk ve gvenlik kaynam z
dr. Gerek sizi zgr klacak.5 Fakat bilgi kazanm aya
yaptmz vurguda, bunun tek ynl bir sokak olduunu
varsaydk; ne kadar ok bilgi, o kadar iyi; ve bilginin bu
deiken ift niteliini, yani ayn zam anda tehlikeli oluu
nu unuttuk. Bugnlerde bilginin g, gvenlik, parasal ba
ar ve benzerlerini getirdiini o kadar ok duyuyoruz ki,
bilgi edinm e iin kullanlan apprehend szcnn ap
prehension olduunda dehet anlam na da geldiini gr
m ezden geliyoruz. Webster's szlne baktmzda, apprehendin alglam ak, anlamn kavram ak, anlayarak ele
geirm ek tanmlarn buluruz ve bir sonraki anlam kay
gyla, dehetle, korkuyla beklem ektir. Ayns "apprehen
sion iin de geerlidir: lk anlam zihnin kavram asmn
ardndan gelecek ktle duyulan kuku veya korku
anlam gelir.6
Bilgi ve daim onik arasndaki ilikinin dilim izin kum a

203
Ak i r in u if

na ilenmi olmas tesadf olam az. Bilm ek ne kadar

tehlikelidir diyebiliriz O edipusla birlikte, ama yine de
bilm eliyim . Bilm ek tehlikelidir, am a bilm em ek daha teh
likelidir.
Bunu en azndan unutmay gze alabilen, psikanalisttir.
Hastalar tedaviye kendileri hakkndaki aklam alara gr
nrde kucak aarak gelirler. Buna kanan terapistin vay ha
line! Direncin ve bastrm ann tm anlam , benlie dair
aklamalara elik eden kayg ve acya tanklk eder. Has
tann seanslara para demesinin iyi olmasnn bir nedeni
budur; para dediinde ok fazla alm yorsa, ona bedava
verildiinde neredeyse hibir ey almayacaktr! Bu bize
diren ve bastrm a kavram larna yeni bir bak as kazan
drr - bu kavram lar, insandaki o kalm az kendi hakkndaki gereklerden saklanm a gereksinimini aa karrlar.
Bu daimi tartmal bir sorudur: nsan kendisi hakknda ne
kadar bilgiye dayanabilir?
Oedipus kendi hakknda bilgi edinen ve bunun en ar
bedelini deyen insann ilk rneidir. Oedipus, bilginin
tehdit edici niteliinin olduka farkndadr: Ah, duym ak
tan korkuyorum diye haykrr, ama yine de duym al
ym . Tiresias onu aramamas iin ikna etm eye alr:
Bilmekten hibir iyilik gelm ediinde bilmek ne fenadr.
Oyundaki m esele udur, Oedipus ne yaptn bilsin mi?
Oedipus kim olduunu ve kkenini bilsin m i? Herkesin bu
ileri gerekte olm asa da hayallerinde - v e ulusunun sa
lad sava ve rgtl iddet sayesinde vekaleten gerek
te - yaptklarn sylem ek iin Freud olmak gerekm ez. A s
lnda Oedipus ile insanlk arasndaki tek fark, O edipusun
tm aksine ikna giriim lerine ramen yaptyla yzle
2 04
RoUn JVa

mesi ve onu kabullenm esidir. O edipusun kars Jocasta

bile karanlkta kalm asnn en iyisi olduuna dair gr bir
liine katlr; bununla genel bir yaam ilkesini kastettiini
gstertm ek iin, tm falclara ve m itlerle urap daim onii ciddiye alanlara saldrr: Bu hilenin bir paras olm a
diye rica eder kocasndan; ryalar ciddiye alnm am aldr
ve insan gibi dnm eden yaam ak en iyisidir. Sonun
da gerei anlaynca (O edipusa kkenini aramamasn
tlediinde bunu bilm ediini unutm am ak gerekir)
um utsuzca kocasna seslenir: Tanr seni kim olduun bil
gisinden korusun!
Fakat O edipus, Tiresiasn, karsnn, Tanrnn veya her
hangi birinin kendisi hakkndaki bilgilerle arasna girm esi
ne izin verm edii iin bir kahramandr. Kahram andr n
k kendi gereiyle yzleen insandr. Acyla haykrmyor
da deildir - defalarca haykrr. Fakat yineler, tamamn
bilm eden durm ayacam . Sahte kahram anlarn tarlada
yatarken bacaklarmdan zalim prangalar karan adama
lanet yadrm ayacan" da bilir. Ona bu kaderi getiren o
cukluu lanetlese de, onunla dorudan yzleir ve bu s
rete kendini yok eder: Nispeten mutlu ve baarl bir kral,
C olonusa srlen kr, huysuz ve yal bir adam a dnr.
Am a bilir. Dikkat edilmelidir ki, tm ykc olaslklaryla
bu bilm e cesareti, sfenks bilm ecesini zen, insann ne ol
duunu bilen kiide bulunur.
alar boyunca insanlar m itler araclyla birbirlerine
bilgiyle daim onik arasndaki ilikiyi anlatm aya altlar.
G oethenin F a u s funda, kahramann onu sarp sarmalayan
yle bir bilgi elde etm e drts vardr ki ruhunu Mephistophelese satar ve bu bedeli hafif sayar. Bu da Goet-

Ak t ivadr

he'nin ve m itin, bylesine sonsuz bir bilgi tutkusuna bo

yun em enin zaten eytann dnyasndan olm ak olduunu
sylem e yoludur. Adem ve H avva cennetten kovulmutur,
nk iyi ve ktnn aacm dan yedikleri iin artk bilgiye
sahiptirler ve bu onlar tanrlar gibi lmsz klar. M it in
san bilincinin doum unu resm eder ve bilincin daim onii
de beraberinde getirdiini belirtir. Prometheus m itinin de
benzer bir anlam vardr: Tanrnn kltrel sanatlar insan
lara amas - k i dil bunun m erkezidir- kendini dier tanr
lara dm an klm asna ve bitm eyen ikenceye uramas ile
eanlamldr.
Demek istediim , daim onik ne kadar iyi tannrsa, bil
giyi de kendi iyiliimiz ve insanln iyilii iin o derece
ok kullanabileceim izdir.

DAMON ADLANDIRMA
imdi de bilginin daim onikle ilikisindeki rolnn
olum lu, iyiletirici yanm a geliyoruz. Balangta sz var
d ve szn her zaman daim onikle byleyici ve karm a
k bir ilikisi olmutur. Alkoliin sorununu, ne olduu d
nda her ekilde adlandrarak ondan kama eilim inden
yola kan W illiam Jam es, bu blm n banda alntlanan
zl sznde, onun veya baka bir hastann kendi sorunu
iin doru ismi kullanm asnn iyiletirici etkisinden sz
eder. Doru ad zihninde tereddtsz bir biimde var et
meyi baarm a abas, onu kurtaracak olan ahlaki eylem
oluverir .7
Geleneksel olarak insann daimonii yenmesinin yolu
onu adlandrmaktr. Bu yolla insan nceleri yalnzca tehditkar bir kiilikd kaos olandan kiisel anlam karr.
206
Rotio May

Demonu kovm ak iin onun adn bilmenin tarihteki ne

mini anm sam am z yeterlidir. Yeni A hitte sa eytan!
ya da Lejyon! ya da uygun olduu varsaylan bir isim
syler ve eytan ya da eytanlar arplan zavally annda
terk ederler. O rtaada eytan karm ada baarl olan ra
hipler, kt ruhlar kovmak iin aza alnm as yeterli olan
demonun adn bulanlard.
A dlar kutsaldr. Adlandrm a, kiiye dier insan ya da
ey zerinde bir g kazandrr. Tekvinde Tanr insana ha
vanlara ad koym a sorum luluunu verir. Eski srailde Yahudilerin Tanrnn adm anmalar yasakt: Yahweh veya Yehova adsz anlam na gelir ve adn kullanmadan Tanrdan
sz etme aracdr.
Klinik alm alarm da, szcklerin, adlandrm a yasa
nda rneklenen bu zel gcnn, yazar tkanmas klinik
sorununda nemli bir pay olduu inancna ulatm . Tm
kltrlerde temel bir eliki vardr: Szckler insan doa
nn geri kalanndan ayrandr ve szckler onu kullanmaya
cesaret edenler iin tehlikelidir. Terapideki yazarlar B u
nu yazarsam ldrlrm ! diye haykrabilirler. Yahudi
geleneinde, Talmud alm alarnda da grld gibi,
szcklerin zel anlam tayclar olduu vurgulanr. Bel
ki de yazar tkanmas Yahudi geleneinde yetim i olanla
r daha ok tehdit ediyordur.
Daim onikle adlarn nemi arasndaki mcadelenin en
eski ve en ilgin yklerinden biri, Tekvinin 32. bl
mnde Y akup'un m elekle grem esidir. Buna neden
olan Yakup ve kardei Aysn arasndaki dmanlkt: Yakup kardein drt yz adam yla geldiini duym utu. Bu
nun iinde kardeler arasndaki sevgi-nefret kararszl

Afk tr intd*

sorununu buluruz. rade sorunu da vardr - ertesi gn ye

nileceinden emin olan Yakup teslim olm aya hazrd. Bu
irade sorunu sululuk duygularyla daha da iddetlenm i
ti - Yakup yllar nce Aysn byk evlat hakkn hileyle
elinden almt. yk sululuk ve kaygnn -Y akup ok
korkuyor ve sklyordu- daim onikle atmaya neden se
bep olduunu rnekler. atm a aydnlk ve karanlk insan
asndan da dnlebilir: Tohum saan ifti Yakupla
karlatrldnda, Ays karanlkt, sa sakal birbirine
karmt ve da adamyd, avcyd, yabancyd.
Bylece Yakup o gece kanlarn ve ocuklarn nehrin
bir tarafnda brakt ve dnm ek, ertesi gn onu bekleyen
nemli snav iin kendini toplamam ak zere dier tarafa
geti. Tekvinin belirttiine gre orada btn gece bir
adam la greti . Bu tr olaylarda olduu gibi dm ann
kimlii belirsizdir. Gretii znel bir nyargs myd;
fantezi m iydi, korku m uydu? Ya da -d a h a nesnel syle
mek gerekirse- kaderin bir yn veya kanlm az lm gi
bi Yakupun neden olmad ama yaamn ona dayatt ve
hesaplamas gereken bir olay m yd? phesiz her ikisi
dir.
Fakat ykde dm ann kimlii cazip bir biimde be
lirsizdir. En bata insan diye tanm lansa da, baz yorum
cular onun bam elek M ikail olduunu dnrler. Hosea nn kitabnn sonlarnda ayn olay anlatan bir blm var
dr ve bu varla kout olarak M alak ve Elohim szckle
ri kullanlr.8 Birincisinin ana anlam haberci, kincisinin
de Tanrdr (veya tanrlar). branicede bu ilk daim olar
(kendi terimimi kullanabilirsem ) genellikle kimliini be
lirli bir olayla bandan alan belirsiz durumdaki varlklar
208
Roll May

anlam na gelirler. Bu da byle olmaldr; daim oniin insa

nn nemli bir olayla ilikisinden olutuu varsaylmaldr.
Fakat bir ey kesindir: Bu olay okurken insan kim
liinin giderek Tanrya daha ok benzediini gryoruz, ta
ki m cadelenin sonuna doru dm ana Tanr denilinceye kadar. Bu insan-tann, hem lm lle hem lm szl
e katlan Yunanl yartann E rosun orta yerdeki konu
mundadr.
Bu daim on, Yakupu grete yenem eyeceini grd
nde onu uyluundan vurarak sakatlad. A m a Yakup da
yand. Sonunda daim on yalvard, gn douyor, brak gi
deyim . Yakup yanl verdi: Beni kutsam azsan seni brak
m ayacam ! Tanrnn onu kutsamaya tenezzl edip etm e
yeceini sormayan srarc, rknn babas Yakup, kutsanm a
iin yalvarm yordu, emrediyordu. imdi isim lerin ne ka
dar nemli rol olduunu gzlem liyoruz! Daimon Adn
ne? diye sorar ve Yakup yantn aldnda, Adn bun
dan byle Yakup deil srail olacak, nk Tanryla ve in
sanla ekitin ve stn geldin der. Kibarla ve adaba, bu
an gibi nemli m eselelerde yer verm eyen Yakup, ltfen
bana adn syle der. Dm ann daim onik yaps, soruyu
tersine evirip kimliini hl belirsiz klnda ne kar:
Niin adm soruyorsun? Ve sonra Yakupu kutsar. Daim onikle m cadelesinde ekillenen Yakupun yeni kiili
i, Tanryla ekien anlam na gelen srail yeni adyla m
hrlenir.
Yakup olay yerini terk etm eden nce, adlarn ve daim o
niin nem ini bir kez daha gsterir. Karlam ann olduu
yerin adn deitirir: Ve Yakup o yerin adn Peniel koy
du, nk Tanry yz yze grdm ve canm sa kald.
2 09
A fk r r im d r

(Tekvin 32:30) Bu yine daim oniin bizim zerim izde na

sl bir iddiayla g oluturduunu gsterir; eski brani
inancna gre Tanry grm ek lmek dem ekti. Yakup bu
gelenei yarar; srar sayesinde yalnzca Tanry grmekle
kalm az, onunla greir ve yaar.
Daimonu. insann, kk ayn zam anda nesnel dnyada
olan, bilindnm iindeki kuvvetlerle mcadelesi olarak
dnrsek, Yakupun Ays ile mcadelesinin eli kulandayken bu atmann nasl yzeye yaklaabildiini, Ya
kup iin nasl daha ok ilgi gerektiren ve daha hazr hale
gelebildiini anlayabiliriz. D aim onik isel bir sorunla m
cadele ederken ortaya km aya m eyillidir; bilind bo
yutlar yzeye dinlenebilecek kadar yakn bir yere getiren
atmadr. atm a insann iinde bir yn deiim ini,
G etalt'ta bir dnm gereksinim ini nceden varsayar;
insan adeta yeni bir hayat iin abalar. Bu yaratclk ka
nallarn aar.
Yakup dini anlam da yaratc insann ilk rneidir; ancak
ayns ressam lar ve yazarlar iin de geerlidir. Andr M a
urois bize, kiinin kendini yazda ifade etme gereksinim i,
yaam a uyum suzluktan veya eylem le zem edii ( ...) i
sel bir atmadan kaynaklanr der.10 Hibir yazar sorunu
na yant bulduuna dair yazmaz; daha ok sorunu olduu
na ve are istediine dair yazar. are zm den olum az.
Yazarn sorunuyla grem esi sayesinde, daha derin ve da
ha geni bir bilin boyutuna tanmasndan oluur. B ir so
rundan dolay yaratrz; yazar ve ressam yant sunmaz,
iinde ie yaram aya -aram ay a, bulm aya ve yenilm em eyealan eyin deneyimi olarak yaratr. Resim veya kitap
yoluyla dnyaya yaplan katk, aratrmann srecidir.
210

Rotla May

Fakat yknn son bir kafa kartrc yn vardr - Yakup sakatlanmtr. yk olay yerinden topallayarak uzak
latn syler; artk sakattr. Cinsel ilikiyle olan benzer
lik yeterince aktr; Yakup uyluundan vurulm utur. Or
gazmda ac ve esriklik karm vardr; belin ortasndan bir
ey koparlyorm u gibi hissedilen bir kendini veri vardr.
Fakat bu geni olarak yaratc deneyim in tm ne gnder
me yapar ve de ister sanatta, ister dncede, ister ahlak
ta - y a da Yakupun durum unda- dinde olsun, yaratc ann
o tuhaf ve yorucu ynne; yaratc deneyim in insann tm
benliini iine eken, gsterebileceini dnm edii bir
abay ve bilin dzeyini gerektiren ve onu sakat brakan
ynne... Birey yaratc ii, byk lde rahatlam ve
daha insan -a m a sa k a t- olarak tamamlar. Yllarca sren
hrpalayc bir iten sonra sklkla bir daha asla ayn olm a
yacam cm lesini duyarz. Bu, m cadeleden sonraki a
rdr, nevrotik ya da izofrenik krizin yaknldr, insan g
reten sonra ayn anda daha insan olabilse de. Van Gogh
sakatt, Nietzsche sakatt. Kierkegaard sakatt. Bu yaratc
insann yaad yksek bilincin bak kadar keskin kena
rnn tehlikesidir. H ibir insan Tanry grp de yaaya
maz; fakat Yakup Tanry grmt -b u n a m ecburdu- ve
yaadysa da sakat kald. Bu bilin paradoksudur. nsan ne
kadar zfarkndala dayanabilir? Yaratclk kiiyi bilincin
snrlarna gtrp onu daha teye iter m i? Bu insan yete
neinin tesinde bir aba ve cesaret gerektirir m i? Am a bi
lincin snrlarn, A m erikann ilk kaifleri gibi takip eden
ler ehirler kurup orada yaasnlar diye geriye de itmez
mi? Sr budur. En net aklam a, bireyin yaratc eylemde
ocuk m asum iyetinden ya da A dem ve H avvann bakir

w imde

durumlarndan uzaklamas gibi grnyor. Tem el ve

varolusal arasndaki boluk imdi daha da byr. Thomas W olfeun Yon C a n t Go H om e Again balndaki bil
gelik, onun (yaratc insann) benliinde daha derin yazl
mtr.
Tam bir yaratc eylem iin gerekli olan yksek bilin
te -B lak e , N ietzche, Kierkegaard, Ibsen, Tillich ve Tanrnn konum una m eydan okuyan dierlerinin durum unda
olduu g ib i- izofreni ve yaratc eylem el eledir ve birey
birinden dierine gidip gelebilir. Hikayenin tm , Tan
ryla ve insanla m cadele eden ve stn gelen kiinin
gzlerinde grlebilir. Kendini ortaya koym a, kendini
adama o snra gitmek iin bile gereklidir ve gerek bir
kendini gerekletirm e yaansa da, kii bu srete sakat
da kalmtr.
D A M O N T E R A P D E A D L A N D IR M A
Daimonii adlandrm ayla, ada tbbi ve psikolojik
terapideki adlandrm a gc arasnda ak ve ilgin bir ben
zerlik vardr. Bir ekilde herkes, can skc bir hastalkla
doktora gittiinde ve doktor ona bir a d verdiinde nasl ra
hatladnn farkna varmtr. Virs ya da m ikrop iin bir
ad, hastalk sreci iin bir ad; bylece doktor bu ad zerin
den hastala dair bir ya da iki cmle syleyebilir.
Bu olguda doktorun hzl bir tedavi ngrebilip ngre
meyeceinden ok daha derin eyler olmaktadr. Ya da
herhangi bir tedavi. Yllar nce haftalarca sren belirsiz
bir hastalktan sonra biz uzmandan hastalmn verem ol
duunu rendim . Bunun tbbn o gnlerde tedavi iin y a
pabilecei hibir ey olmad anlamna geldiinin tama212
RBo .Vrt i/

m en farknda olsam da hatrladm kadaryla belirgin bir

biimde rahatlam tm . Okurun aklndan bir dizi aklama
geecektir. Beni sorum luluktan kurutulduum iin m em
nun olm akla sulayacaktr; kendini verecei bir doktor
yetkesi olduunda her hastann yatacan syleyecektir;
hastal adlandrm ann onun gizemini yok ettiini syle
yecektir. Fakat bu aklam alar kesinlikle fazla basittir. So
nuncusu bile -adlandrm ann gizemi azaltt- biraz d
nldnde bir yanlsam a olarak grlecektir: Benim iin
bakteri de virs de mikrop da hl bir srdr ve verem ba
sili o zaman doktor iin de bir srd.
Rahatlam a daha ok, daimonik hastalk dnyasyla ad
lar yoluyla yzlem e eyleminden gelir. D oktor ve ben bir
birimize uyarz, o bu arafta benden daha ok ad bilir ve
bylece teknik olarak benim cehennem rehberim dir. Tan*
bir yandan rahatszlk veren demonu armann m odem
biimi olarak da dnlebilir. Hastalk hakkndaki ussal
bilginin nemli olmadndan deil; fakat bana verilen us
sal verilerin toplam , bilginin kendisinden daha nem li bir
ey oluturur. Benim iin yeni bir yaam biim ine dn
mn bir simgesi oluverir. Adlar bu daim onik hastalk
durumu karsnda alacam belirli bir tavrn simgeleridir;
hastalk bana yaamm ynlendirme ve dzenlem e yolu
gsterecek bir miti (tam bir yaam yaps) anlatr. Bu iki
haftalk souk algnlnda da on iki yllk veremde de ay
ndr; mesele zamann nicelii deildir. Yaam niteliidir.
Ksaca, zm sediim im ge,daim onii hastaln doal s
recinde gsteren mitle olan tem asyla deiir. Hastal ye* .N . ngilizcesi "diag n o sis (szck anlam "iyice bilm ek olan

dia-gig-

noskein'dtn gelir)
2 13
A k * irtuir

nersem , ksmi olarak yeni bir varlk olurum ve yeni bir ce

maate kabul edilip yeni bir ad alabilirim ."
Bu olgunun psikoterapiye olan benzerlii, tbba olan
benzerliinden daha yakndr. Ailen W heelis gibi birok
terapist, grevlerinin bilindm adlandrmak olduun
dan sz ederler. H er terapist, neredeyse her saat, psikolo
jik kom pleks veya yap adlarnn hasta zerindeki garip
gcnden etkileniyordur. Terapist hastann ilk sahne an
larndan korktuunu, veya hastada ters Oedipus olduu
nu, veya onun iednk ya da dadnk olduunu ya
da onda aalk kom pleksi olduunu, veya aktarm
nedeniyle patronuna kzgn olduunu, veya o sabah konuamam asnn nedeninin diren olduunu ileri srerse
-terapist bu parolalarn herhangi birini ileri s rerse- sz
cklerin kendilerinin hastaya nasl yardm eder grnd
hayret vericidir. Rahatlar ve sanki deerli bir ey alm gi
bi davranr. Gerekten de insan, psikanalizi ve herhangi
bir tr terapiyi, hasta sihirli gibi grnen szckleri duy
mak iin para der ve birka esrarengiz szck duyarsa
parasnn buna dediini dnr diyerek alaya alabilir.
Bu rahatlam a, szcklerin sihrinin zelliklerini ierir
gibidir. Fakat bu -psikanaliz dmanlarnn hazrlayaca
kolay bir gsz h e d e f- bir terapi talam asdr ve hibir
ekilde gerek terapi deildir.
Hastann yaad rahatlam ann, adlandrm ann onu
sulanmaktan kurtard gereinden dolay olduu tart
lmtr; teknik bir sreci sulayarak onu sorum luluktan
kurtarr; o deil bilind yapyordur. Bunda bir m iktar
nesnel gereklik vardr. ou hasta yanl eyler iin gere
inden fazla sorum luluk stlenir ve yapabilecekleri eyler
214
Rotla M ay

iin yeterli sorum luluu alm az. D ahas, olum lu ynden

bakarsak, adlandrm a hastay byk bir hareket olan "bi
li m e bal hissettirir; ayn zam anda, birok insan onunla
ayn sorunu tad iin artk yalnz deildir. Adlandrma
hastaya, terapistin onunla ilgilendiini ve arafta ona reh
berlik etm eye hazr olduuna dair gven verir. Sorunu ad
landrm ak terapistin sorunun bilinebilir, nedenleri vardr;
dnda durup ona bakabilirsin deyiine edeerdir.
Fakat tedavi srecinin en byk tehlikesi tam da bura
da yatar; adlandrm ann hasta tarafndan deiim e bir yar
dm c olarak deil, onun yerine kullanlabilecei... Uzak
durup, tanlardan, etiketlerden, belirtilerden konuarak ge
ici bir gven elde edebilir ve sonra hareketlerinde, sev
m ede irade kullanm a gerekliliinden kurtulabilir. Bu, m o
dem insann merkezi savunm asyla, yani dnselletirm eyle -szckleri hisler ve deneyim yerine kullanm aylaelbirlii yapar. Szck her zaman daim onii aa vur
m akla birlikte onun stn rtme tehlikesinin kenarnda
gezer.
Lobotomi dahil olm ak zere dier terapi biimleri de
daim onii karabilir . Dr. Jan Frank, lobotomi ncesi ve
sonras inceledii 300 hstayla yapt alm ayla dokunak
l bir m ek verir. Hastalarmdan biri diye yazar, izofrenik bir doktor, am eliyattan nce m eydanda vahi hay
vanlarla evrelendii, tekrar eden bir kabustan ikayet
ediyordu. Lobotom iden sonra rya aslanlar artk kkremi
yor ve korkm uyorlar, sessizce uzaklayorlard .'2 Bunu
okuduktan hemen sonra, sessizce uzaklaanm bu insann
yaam nda deerli bir ey olabilecei ve o nedenle imdi
daha yoksul olduu hissi duyduunu anladm da, belirsiz
215
Ak tv imde

bir rahatszln farkna vardm.

Daimonii uyuturduunda, onu sakinletirdiinde ya
da dier biim lerde onunla dorudan yzlem eyi becere
m ediinde, terapi baar kazanm deil, kaybetm i de
mektir. alma tanralar veya daim onlar, A iskhylosun
O resteia'snda uyku bozucular olarak adlandrlrlar.
Oyunda O restesi, annesini ldrdkten sonra geici deli
lie srklerler. Fakat durup bir dnelim ; Orestes cina
yetten sonraki ay iyi bir uyku ekm i olsayd, ok nemli
bir ey kaybolm u olurdu. U yku, lem enin son oyunu
Em nenides'te olduu gibi, ancak kader-sululuk-kiiselsorum luluk rnts ilenip yeniden btnletii zaman
mmkndr.
Orestes jri tarafndan susuz bulununca. Apollon
alma tanralarnn -kzgnln, intikamn ve cn simge
sel ruhlar olan daim o n lan n - slah edilmelerini talep eder.
Apollon olduka saygn aklcln temsilcisi olarak konu
ur; mantksal dengeye, kabul edilm i biimlere ve uygar
denetim e gre yaar. nsanlara gece ikence eden, ne uyu
m alarna ne dinlenm elerine izin veren bu ilkel, arkaik
alma tanralarnn -b y le bir ey varsa, akld idin sz
clerinin- lkeden temelli srlm elerini savunur.
Fakat A pollonun grmedii ve Athenann farkna var
drmak zorunda kald, A pollonun dnsel ayrklnda,
alma tanralarnn ilkel fkelerinde olduu kadar zalim
ve acmasz olabildiidir. Kendi benliinde zt kutuplan
uzlatrabilen Athea (hibir annenin... [onuj dourm a
d gereiyle sim gelenir)13, A pollonu reddederken da
ha byk bir akl savunur:

KooMay

Bunlarn yine de bir ii var. Onlar kenara atamayz,ve

olayn gidiatna gre kazanamazlarsa, zmlerin zehri
topraa karacak ve lkemi lme gtrecek. te iki
lem. Kalmalarna izin de versem onlar kovsam da, zor
olacak ve can yakacak.14
A thena, Viktorya dnem inde Feudun gsterdii psikoteraptik bir igry, gnm zde m aalesef hl re
nilm em i bir dersi dile getirir: Daimonii bastrrsak bu
glerin bizi hasta etm ek iin geri dndklerini grece
iz; kalm alarna izin verirsek de, onlar btnletirm ek,
kiilikd gcn altnda kalm amak iin yeni bir bilin bo
yutuyla m cadele etm ek zorunda kalacaz ve (psikotera
pist odasna asm ak iin ne kadar ho ve drst bir zde
yi!) her iki ekil de actacak.
Fakat bu oyunda daim onu kabullenm ek, insan anlay
nn ve m erham etinin gelim esinin yolunu da aar, hatta
ahlaki duyarlln dzeyini ykseltir. A thena, alm a tan
ralarn, A tinada kalmalar ve kentin saygn koruyucula
r roln kabul etmeleri iin ikna etmeye alr. Daimonik
alma tanralarn kabullenerek, onlar A tinaya buyur
ederek, cem aat zenginleir.
Sonra tandk simgemiz her yeni varln doumunda
olduu gibi geri dner - f alma tanralar adlarn de
itirirler. Bundan byle adlar szck anlam merhamet
iileri olan Eunenideslr. Nefret edilen daim oniin m er
hametin koruyucusu ve kanal olabileceini sylem enin
ne kadar da derin ve gzel bir yolu!
imdi de daim oniin diyalogdaki son anlam na geliyo
ruz. Eskiler daim oniin zerinde gc olan bu szden

217
tJt im dir

bahsederken ne demek istiyorlard? nsann biim yapma

yetisi olan ve hem dil hem de diyalog yetisinin altnda ya
tan logostan, gerekliin anlam yapsndan bahsediyorlar
d. Balangta sz vard hem deneysel hem de tanrbilimsel olarak dorudur. nk insann, maymunlarn veya
zbilin ncesi bebein aksine, insan olarak balam as, di
lin olas gelimesidir. Terapinin nemli ilevlerinin bazla
rnn dil yapsnn temel ynlerine dayandn grrz; sz
daimonii aa vurur, onunla dorudan yzleebilecei
miz yere km aya zorlar. Sz insana daim oniin zerinde
bir g kazandrr.
Bu sz zgn ve gl biim lerinde sim geler ve m it
lerle iletilir. Her ifa srecinin -so u k algnl olanlarn o
virsle ne yapmas gerektii sorusu b ile - bir m ittir, kiinin
benliini, bedenini dnyayla olan ilikisinde grm e ve de
erlendirm e yoludur. Hastalm benlik imgemi, benlik
m itim i deitirmedii srece, hastalk travm asndan kendi
me dair yeni igrleri ve yaam da kendimi gerekletir
me olanaklarm damtmamm demektir. Hakkyla ifa
denebilecek eyi de elde edem eyeceim dir.
Daimonun kiilikr//7 baladn grdk. Erbezleri ve
miza yaygaras tarafndan itilirim. kinci aama sayesin
de daim onik drtlerim i kiisel yapacam bilin derinle
m esinden ve genilem esinden oluur. Bu cinsel itah, ar
zuladm ve setiim kadnla sevime ve onun tarafndan
sevilm e gdlerine dntrrm . Fakat burada durm a
yz. nc aam a (fiziksel bir m eksem e kullanm ak ge
rekirse) bedenleri beden olarak (psikolojik ve ahlaki bir
m eksem e kullanm ak gerekirse) insan hayatnda akn an
lamn daha duyarl biimde alglamaktan oluur. Daimo-

fM la M ay

nik bylece bizi logosa doru iter. Daimonik eilim lerim

le ne kadar hesaplarsam , kendim i evrensel bir gereklik
yapsna gre o kadar tasarlar ve yaar bulurum . Logosa
doru bu hareket kiiliksrdr. Bylece kiilikdndan
kiisel, oradan da kiilikst bir bilin boyutuna tanrz.

219
A fi tv irade

220
ftoU v M ay

KNC BLM
RADE

221
Ak oe im de

222
Roo Mov

7
RADE BUNALIMDA
Bu [bizim] asl belarruzdr: nsan korkusuyla birlikte, insan
sevgisini de, insan onayn da, insan olma iradesini de yitirdik.
- Nietzsche

le yemeine ktm bir arkadam skntl grn

yordu. Kafasnn hafta sonunda olan baz olaylara takld
n sylediinde daha yemee yeni balam tk. On iki ile
yirmi ya arasndaki ocuu, onun sorunlarnn so
rumlusu olm asa da ba katlm cs olduunu sylemeye
birka zl saatlerini adamlard. Saldrlarnn zeti, on
larla ilikisinde yeterince ak kararlar verm edii, yeterin
ce sert bir tavr almad ve yeterince salam bir yap kur
madyd.
D uyarl, hayal gc kuvvetli, yaam nda ve iinde ha
tr saylr lde baarl olmu olan arkadam kat ie
ynelim li anne baba tarafndan bytlm t. Fakat o
cuklarn hibir zaman o Viktorya dnemi irade gc ka-

223

A fk cr irtu U

lbjyla yetitirem eyeceini biliyordu. Ayn zam anda, o ve

kars, Viktoryaclk bozguna uradnda oluan boluu
dolduran yaygn ar serbestliin hibir zaman dkn
olm am lard. O konuurken bana dokunan, neredeyse her
anne babann bugnlerde Bir anne veya baba ocuklar
hakknda nasl karar verir? Bir baba iradesini nasl ortaya
koym al?' sorularnda yatan ayn acy ve aknl bir e
kilde dile getirdiini fark ediim di.
Bu irade bunalm nevrotii de norm ali de bezer
ekilde etkiler - divandaki hastay da, koklukta onu dinle
yen psikiyatr veya psikologu da. Szn ettiim adam
nevroz tedavisinde deildi; yine de iinde yaadm z ge
i dnemindeki psikolojik ayaklanmann kanlm az da
vurumu olan irade ve karar elikilerinin aynlarn ya
yordu. rade ve karar yetimizin kaltmsal tem eli, geri al
nam ayacak biimde yok edilm itir. Trajik deilse bile ironik bir ekilde, tam da gcn korkun biim de byd,
kararlarn bu kadar gerekli olduu ve gelecei bu kadar et
kiledii bu uursuz ada kendim izi yeni bir irade tem e
linden yoksun buluruz.

KSEL SORUMLULUUN ZAYIFLAMASI

Freudun, en byk deilse de, byk katklarndan bi
ri, Viktorya dnem inin irade gcnde yatan yararszlk
ve kendini kandrmay delmesidir. O irade gc on do
kuzuncu yzyldaki atalarmz tarafndan, sayesinde
zm bulduklar, bylece iddiaya gre yaamlarn kltrn
gitm elerini syledii aklc ve ahlaki yola doru ynlen
dirdikleri yeti olarak tasarlanm t. Bunun Freudun belki
de en byk kefi olduunu sylyorum nk onu bi224
RolU< May

lind diye adlandrd eye gtren, Viktorya dnemi

irade gcnn kt etkilerini aratrm asyd. Gdlerin ve
davranlarn -is te r ocuk bytrken, ister seviirken, is
ter i ynetirken, ister sava planlarken- bilind itkiler,
kayglar, korkular, tkenm ez bedensel drtler ve igd
sel kuvvetler ordusu tarafndan ynetildii usuz bucaksz
alanlar ortaya kard. rade deil arzu ve drt ta
rafndan nasl harekete geirildiimizi anlatrken, Freud,
Batl insann duygusal, ahlaki ve dnsel benlik imajnn
tem ellerini sarsan bir yeni insan imaj biim lendirdi. De
rin incelem eleri altnda Viktorya dnem i iradesinin ger
ekten de bir ussallatrm a ve kendini kandrm a a oldu
u ortaya kt. Artk o gklere karlan Viktorya dnemi
irade gcnn hastalkl olduu tans tam am en doruy
du.
Fakat buna kanlmaz bir irade ile karar zayflamas ve
bireyin sorum luluk duygusunun baltalanm as elik etti.
Ortaya kan, belirlenm i bir insan grntsyd; artk
srm eyen, srlen. Freud'un G roddeckin szlerine kat
larak belirttii gibi, insan bilind tarafndan yaanr .
Ruhsal zgrlk ve sem eye duyulan kkl inan bilime
olduka aykrdr ve zihinsel yaam yneten gerekirciliin
iddialar karsnda geri ekilm elidir diye yazar Freud.1
Byle bir iddiann kuramsal doruluu veya yanll
ne olursa olsun, uygulanabilirliliinin nemi ok bykt.
M odem insann en yaygn eilimi olan - v e yirminci yzy
ln ortalarnda neredeyse yerel bir hastala dnen- ken
dini gl psikolojik drt makinesinin edilgen plansz
rn olarak grme eilimini yanstt, ussallatrd ve onun
la elbirlii yapt. (Buna M arxn, Freudunkiyle ayn zeki-

A fk ve inute

likteki incelem eleriyle sosyo-ekonom ik dzeyde gsterdi

i gibi, ekonom ik kuvvetler makinesini de ekleyebiliriz.)
Freudun ve M arxn bu bireysel irade ve sorum luluk
yitimine neden olduklarn sylem iyorum. Byk adam
lar daha ziyade kltrlerinin derinliklerinden ortaya kan
lar yanstrlar, yansttktan sonra bulduklarn da yorumlar
ve biimlendirirler. Bulgularnn yorumlarna katlm ayabi
liriz ancak bulduklar gereine katlmazlk edemeyiz.
Kendimizi tarihim izden ayrm adan, bilincim izi sakatla
m adan, bu bunalm yarp yeni bir bilin ve btnleme
dzlemine kma frsatm karmadan Freud'un keiflerini
grmezden gelem eyiz ya da bir kenara atam ayz. nsann
benlik imaj bir daha asla ayn olmayacak; tek seeneim iz
gklere karlan irade gcmzn ykm karsnda ge
ri ekilm ek veya bilincim izi yeni dzeylerde btnletir
meye abalamaktr. lkini yapm ay dilem iyorum ya da
sem iyorum ; fakat sonuncuyu henz baarm adk ve ira
de bunalmm z yle bir durum da ki ikisi arasnda fel ol
mu durumdayz.
radenin zayflam asndan ileri gelen ikilem , Freud'un
sahasnda, psikanalizde skntl bir sorun haline gelmitir.
Analist Ailen W heelis bu sorun zerinde yazarken zellik
le sezgilidir:
Bilmi insanlar arasnda irade gc" teriminin kullan
m, belki de en belirsiz olmayan saflk nian haline gel
mitir. Kiinin kendi abalaryla nevrotik sefaletten zor
la kmaya almas modaya uymaz hale gelmitir, n
k irade ne kadar glyse, bu abann kar fobi ma
nevras olarak adlandrlma olasl o kadar yksektir.

2 26
Softu May

Bilind, iradenin itibannn mirassdr. Kiinin kaderi

eskiden nasl irade tarafndan belirleniyorduysa, imdi de
bastrlm zihinsel yaam tarafndan belirlenir. Bilgili
modernler srtlarn divana yaslarlar ve bu srada yk
srtlamayabilirler. rade nasl deer yitirdiyse cesaret de
yitirmitir; nk cesaret yalnzca iradenin hizmetinde
var olabilir ve hizmet ettii eyden daha fazla deerli ol
mas zordur. nsan doasn anlarken gerekircilii kazan
dk ama kararll yitirdik.2
Kendimizi gerekirciliin sonular olarak grme eili
mi, son yllarda, ada insann atom gc biimindeki bi
limsel kuvvetlerin aresiz nesnesi olduu kanaatini de ii
ne alacak ekilde yaylmtr. aresizlik, tabii ki, genel bir
vatandan hakknda hibir ey yapamayacak kadar gsz
hissettii nkleer bombayla canl bir biimde temsil edil
mektedir. ou aydn bunun geliini grm ve kendi sz
ckleriyle m odem insann modasnn geip gemediini
sormulardr.3 Fakat bu on yln nemli gelimesi, bunun te
levizyon izleyip sinemaya gidenlerin bile ortak farkmdal
olmasdr. Yakn tarihli bir film aka belirtir; Nkleer a
insann, bana gelebilecekleri etkileme yeteneine olan
inancm ldrm tr. 4 Gerekten de, m odem insan nev
rozu m erkezinin, kendini sorumlu olarak grnn zayf
lamas, iradesinin ve karar verme yeteneinin kertilmesi
olduu sylenebilir. rade eksiklii sadece ahlaki bir sorun
dan fazlasdr; M odem birey, iradesini - y a da hangi yanl
sama onun yerine geerse- kullansa bile, yapacaklarnn bir
yarar olmad inancn tar. Ciddi sorunum uzu oluturan
ite bu isel iktidarszlk deneyimidir, bu irade elikisidir.

A fk

t* im r fr

RADEDEK ELK
Baz okurlar hem bireysel olanaklar hem de doa ze
rindeki toplu zaferi bakm ndan, insann hibir zaman da
ha gl olmad iddiasna aykr deceklerdir. K uku
suz insann byk gc zerine olan vurgu, iradedeki e
liki diye szn ettiim eyin tamamen dier tarafdr.
Birey kendini gsz hissediyor ve kararlar konusunda
kendinden phe ediyorken, ayn zam anda da m odem in
san olarak her eyi yapabildiinden emindir. Tanr lm
tr ve biz tanr deilizdir - atomu laboratuvarlarm zda ve
Hiroim a zerinde paralayarak yaratl yeniden canlan
dran biz deil miyiz? Tabii ki biz onu tersten yaptk: Tan
r kaostan biim yaratmt ve biz biimden kaos yarattk
ve kalbinin gizli bir kesinde, kaosu ok ge olmadan
tekrar biime dntrem eyeceim izden lm ne kork
mayan bir insanolu bulmak zordur.
Fakat kaygmz, yeni bir an, ylanlarn hi olm ayaca
bir cennet bahesinin eiinde duruyor olmann heyeca
n ve grkem iyle kolayca susturulabilir. Bize yeni bir dn
yann her uak biletinin, her hayat sigortas poliesinin so
nunda yattn syleyen reklam lar yam uruna tutulmu
durum dayz. Her saat, saat ba (reklam larda) gnlk kut
sanma vaatleri alyoruz, bilgisayarlarmzn alm asnda
ki, kitle iletiim tekniklerinde, beyin dalgalarmz yeniden
biim lendirecek ve yeni ekillerde grmem izi ve duym a
mz salayacak yeni elektronik adaki, ve gdm bilim de, teminatl gelirde, herkes iin sanatta, otom atik eiti
min yeni ve daim a artan biim lerindeki, zihni genile
ten ve bir zam anlar psikanalizden umulan ama imdi - te
sadfi bir keif sa o lsu n - uyuturuculuu sayesinde a
228
HoUt> H a y

ba harcam adan, hzl bir ekilde byk potansiyeli serbest

brakat L S D de, kiilii yeniden oluturan kim yasal tek
niklerde, ypranm kalpleri ve bbreklerin yerini alan
plastik organlarn gelitirilm esinde, kii sonsuza dek, s
nrsz yaayabilsin diye sinir yorgunluunun nasl nlene
ceini kefetm edeki byk gten haberdar ediliyoruz.
Dinleyicinin kafasnn bazen kendisinin kutsanm kii, bu
cin kutsam alarnn alcs ya da sadece salak am ar olan
olup olmad konusunda karmas artc deildir. Ve el
bette her ikisidir.
Tm bu byk g ve zgrlk vaatlerinde, alc olan
vatandatan edilgen bir rol beklenir. Yalnzca reklam ileti
im aralarnda deil, eitim , salk ve uyuturucu husus
larnda da, yeni icatlar tarafndan bir eyler bize ve bizim
iin yaplr; bizim rolm z, ne kadar hafife sylersek
syleyelim , teslim olm ak, kutsam ay kabul etm ek ve k
ran duymaktr. Bu durum , atom gc alannda ve yeni ge
zegenlerle bizim kini birletirebilecek uzay keiferinde
apaktr: Tek bireyler olarak senin ve benim bu baarlar
da, adsz ve dolam bal kanallar yoluyla vergim izi ver
mek, uzay uularn televizyondan izlemek dnda pay
mz yoktur.
rnein yeni dnyalar uyuturucular ya da olaylar
yoluyla kefetm ek iin kullanlan szck am aktr. Bu
szn olum lu yan, ruhumun kaptam benim , Kalvinci
abalarm ve kaslarmla zorlam azsam hibir ey olmaz
eklindeki Viktorya dnemi kuruntusunu -yaantm z
gerekten de daraltan ve duygulanm z neredeyse boan o
istemci kibrin - zayflatmasnda yatar. A lm ak szc,
uyanlm aya, kavranm aya, zlm eye izin verm enin kendi229
ircds

lindenliine iaret eder. Fakat bu szcn ayn zamanda

elektriklerim izi, m akinelerim izi, televizyonlarm z
aarken kullandmz szck olmas tesadf deildir.
eliki aktr: orak sanayi uygarln yaratan ve hippi
lerin hakl olarak kar geldikleri Viktorya dnemi irade
gc ve kat ego denetiminden kp, yeni bir bilin ge
nilem esi deil de kendim izi daha gl ve gizli bir bi
im de bir m akine grntsne dntrm e olan bir z
grle doru gidiyoruz. L SD den kalatmc derecede
kiilikd m ekanik uygarln aresi olarak sz edilir. Fa
kat makinenin z, bizim le doa arasnda durarak bizim
iin bir ey yapmasdr. U yuturucu alm a eylem inin zn
de de makine kullanmann verdii edilgenlik yok m udur?
T uhaf kmazmz, modern insan bu kadar gl klan s
relerin -a to m ve dier trdeki teknik enerjilerin grkem
li g e liim i- bizi gsz klan srelerle ayn oluudur. Bir
ok insann iradenin zaten bir yanlsama olduunu sy
lemesi de bariz bir eyin tekrar gibi gelir. Laingin dedii
gibi lgn edilgenlik cehennem inde kstrlm durum da
yz.
kilem , bizi evreleyen ve biimlendiren kiilikd g
makinesi karsnda kendim izi en gsz hissederken, da
ha byk ve daha uursuz seimlerin sorum luluunu al
m akla grevlendiriliyor olduum uz gereiyle daha da
keskinleir. Bo zaman konusunu bir dnn. Gittike
byyen, gnde sadece drt veya alt saat alan insan
kitlesi iin seim ler gerekli olacaktr. nsanlarn boluu
anlaml etkinliklerle doldurm adklarnda, iktidarszl, ba
mll ve kendine zararl bir dmanl besleyen yaygn
bir kaytszlkla kar karya kalacaklarna dair yeterince

Roo Muo

kant vardr. Veya doum kontrol haplarn aln, zellikle

de u adda gelitirilen geriye etkili olanlar. Yeni zgrlk
-b a lc a , cinsel ilikiler konusundaki eksiksiz seim z
grl - tam da bu seim szcn ortaya karr.
A nariden baka hibir ey yoksa, cinsel deneyim deer
lerini ya da en azndan katlm nedenlerini sem ek bireye
kalr. Fakat bu yeni zgrlk, norm alde seim e (veya yine
bir yap gerektiren ayaklanm aya) temel oluturan deerler
kaos iinde olduunda, toplum , aile, kilise tarafndan veri
len seks rehberliinin iflasna yaklaan bir karklk oldu
unda ortaya kar. zgrlk arm aandr, evet; bireye
yklenen yk gerekten de ok byktr.
Ya da bedensel salk alanndaki elikiyi dnn.
Tbbi tekniklerdeki arpc bym e, uzmanlklarn artyla
birlikte, hastay kanlm az olarak tedavi nesnesi haline,
doktoruna hastal ile ilgili tavsiye almak iin deil, sabah
hangi uzm ana ya da hangi grntlem e m erkezine veya
poliklinie gitm esi gerektiini sorm ak iin telefona koan
biri haline getirir. Sre daha kiilikd ve Kafkavari hale
geldike, hastann sorum luluu da gitgide azalr. Fakat
tm bunlar hastann hastal gitgide kiisel olduunda ya
anr. Kalp sal sorunlarnda ve yallk zafiyetinde ol
duu gibi, hastalklar bedenin belirli bir mekanizm asn
deil tm benlii etkiler. Bu, bedenin snrlarn, benliin
sonluluunu ve en sonunda lm kabullenm eyi gerekti
ren yallkta ne kadar dorudur! Bu hastalklarn tedavi
si veya idaresi, ancak hastann bilincinin bedeniyle iliki
li biim de genilem esiyle, derinlem esiyle ve tedavisine
etkin biimde katlm yla gerekleebilir.
Kiinin kalp sal sorunlar, yallk zafiyeti ve lme

Ak ve im de

yaknlk gibi bedensel snrlara kar ykc bir biimde sa

vamak yerine onlar onaylamasn salayan bilin trne
eskiden ruhsal g denirdi. En iyi biim inde bir kabul
lenme ve uzlam a sreciydi. Bu, kiiye yaam ak m l
mek m i sorusunu aan, gerekli kararlan mmkn klan
baz bak alar ve deerler verirdi. Fakat bu bilincin ruh
sal temeli eski biim iyle m odern laik toplum um un byk
blmleri iin geerli deildir. Bu tr deerler ve seenek
ler iin yeni tem elleri de henz bulm u deiliz.
zellikle bedensel organlarn yapay olanlaryla deiti
rilm e ve sinir yorgunluunu yenme olaslyla, ne kadar
uzun yaayabileceinizi sem e gerek bir seenek olabi
lir. Yaamak istiyor m usun ve eer istiyorsan ne kadar
uzun? sorusuna - k i eskiden intiharn mmkn olduu
kuram sal tem eline dair m etafizik bir soru olarak ynelti
lird i- bal en byk karar, artk her birimiz iin uygula
nabilir bir seenek olabilir. Tp meslei insanlar ne kadar
sre hayatta tutacana nasl karar verm elidir? ou za
man bunun yant, soruyu filozoflara ve tannbilim cilere b
rakm ak gerektiidir. Ancak bize yardm edecek olan filo
zoflar nerede? Felsefenin akadem ik anlam da Tanr gibi
lm olduu sylenir5 ve yle veya byle, gnm zde
felsefe -varoluularn eduyum lu istisnahyla- ciddi ya
am sorulan yerine biimsel sorunlarla ilgilenir. lm
Tanrmzn cenazesinde tanrbilimcileri uurladktan sonra,
son vasiyetnam eyi ap miras deerlendiriyor ve kendim i
zi m ahrum edilm i buluyoruz. Byk m iktarda fiziksel
zenginliin varisiyiz; fakat sorum lu seimin temeli olan o
deerlerin, onlar douran mitlerin ve sim gelerin hibiri
bize kalmamtr.
132
R oU oM tty

Viktorya dnem inde artc bir zekayla gelecekleri

gren Friedrich N ietzsche, Tanr ld duyurusunu ilk
yapanlardand. Fakat o, gnm zde ilahi lm ilan eden
lerin aksine, sonularla yzlem e cesaretini gsterdi. Bu
dnyay gneine balayan zinciri zdm zde ne yap
tk? im di nereye gidiyoruz? Btn gnelerden uzaa
m ? Boyuna dm yor m uyuz? A rkaya, yana, ne, her y
ne? D aha yukars ve aas m var? Sonsuz bir hi iin
deym i gibi hata yapm yor m uyuz? Boluun nefesini his
setm iyor m uyuz? imdi daha souk deil m i? G ece zeri
ne gece gelm iyor mu?... Tanr ld!6 Derin bir alayclkla
N ietzsche, delinin azndan bu vahi benlik ynelim sizliinin ve bunun sonucu olan fel tanmn yapar. Byk
olay hl yolda der deli, meselin sonunda. Artk burada
dr ve gerekten de byk bir olaydr - insann ya yeni bir
dnyann doum unda olaca ya da insanln ykmna
bakanlk edecei bir noktada durm as...
Bu nedenle, irade bunalm bireyin dnyasnda gcn
ne varlnda ne de yokluundan kaynaklanr. kisini ara
sndaki -so n u cu irade felci o la n - elikiden doar.

JOHN VAKASI
Klinik alm alarm z bu irade bunalm na rnekler ve
rir ve genel sorunum uza k tutar. M eslektam Dr. Sylvano A rieti, katatoninin bir kas dzeni deil irade bozuklu
u olduunu belirttii nemli bir bildirisinde, katatoniin
patolojik dnyasnda, bizim gereklik dnyam zda kslp
kaldmz kmazn aynsna ksldn syler. Katatoniin
sorunu deerler ile iradeye, dayanr ve hareketsizlii, yaantlad elikinin bir davurumudur.
233

t4rtuU

Dr. Arieti, devaml artan kaygs nedeniyle kendisine

ynlendirilmi John adnda Katolik, otuzlu yalarnda
meslek sahibi zeki bir hastay anlatr. Bu kayg Johna on
yl nce yaad tam katatonik dnemi anmsatmt. Bu
olayn tekrarlam asn nlem ek iin tedaviye bavurmutu.
A rietenin vaka raporundan zellikle ilk katatonik dnem
le ilgili baz blm ler aktaracam .7
Ailedeki drt ocuktan biri olan John, ocukluunun ilk
dnemlerinden beri yaad kayg nbetlerini anmsad.
Onu byten teyzesine sarlmaya ne kadar gereksinim
duyduunu hatrlad. Teyzesinin onun yannda soyunma
alkanl vard, bu da onda heyecan ve sululuk kar
m duygular uyandryordu. Dokuz ve on ya arasnda bir
arkadayla ecinsel iliki denemesi olmutu, daha sonra
da geici ecinsel arzular ve de allm mastrbasyon.
Atlara kar zel bir hayranl vard, nk Bylesine
heykelsi bedenlerden bylesine gzel dklar karyor
lard .
Okulda baarlyd ve ergenlikten sonra dine btiyk ilgi
duymaya balad, zellikle cinsel drtlerini denetlemek
iin rahip olmay dnyordu. Bu denetim okeli bir
hayat sren kz kardeininkinin bir anlamda tam tersiy
di... niversiteden sonra, yaamndan seksi tamamen
karmay denemede karar kld. Ayrca, dinlenmek ve tatil
yapmak iin gen erkeklerin gittii, aa kesebilecei bir
iftlie gitmeye karar verdi. Ancak bu iftlikte kayglan
maya ve bunalmaya balad. Kaba ve saygsz olduunu
dnd dier genlere giderek ierliyordu. Paralan
dn hissediyordu. Bir gece kendi kendine Daha fazla
dayanamayacam. Neden byle nedensiz yere kaygl2 34
Rotla M a y

ym? Hayatmda hi yanl yapmadm demi olduunu

hatrlad. Ama belki de deneyiminin Tanrnn iradesine
uygun olduunu dnerek kendini denetliyordu.
Saplantlar ve zorlammlar giderek daha da gze batmaya
balad. Kendini kukularndan kukulanr ve kukula
nrken ve kukularndan kukulanndan kukulanrken
youn bir korku iinde buluyordu. Bir gn korku iin
deyken yapmak istediiyle gerekte yapt arasnda bir
tutarszlk gzlemledi. rnein, soyunurken ayakkabsn
yere brakmak istediinde, onun yerine bir kt yere
brakyordu... Zihni berrakt ve olanlar alglyordu, ama
hareketleri zerinde hibir hakimiyeti olmadn fark et
ti. Su ileyebileceini hatta birini ldrebileceini d
nyordu. Kendi kendine Hem bu dnyada hem die
rinde lanetlenmek istemiyorum. yi olmak istiyorum ama
olamyorum. Bu hakszlk. Bir para ekmek isterken biri
ni ldrebilirim diyordu.
Daha sonra sanki bir hareketinin veya davrannn sade
ce kendine deil btn kampa felaket getirebilirmi gibi
hissetti. Hareket etmeyerek ya da kprdamayarak tm
grubu koruyordu. Kardelerinin koruyucusu olduunu
hissediyordu. Korku her tr hareketi engelleyecek kadar
younlamt. Korkudan donmu bir biimde, kendi
szckleriyle katlatn, heykelsi durular aldn
grd. Tek bir amacn farkndayd -kendini ldrmeksu ilemektense lmek daha iyiydi. Yksek bir aaca
trmand ve aa atlad, fakat hafif rklerle hastaneye
gtrld. Hastanede hi kprdamyordu. Ta bir heykel
gibiydi.9 Hastanede bulunduu sre iinde 71 tane inti
har giriiminde bulundu. ounlukla katatoni durumun
da olmasna ramen, arada bir deli gmleini paralayp
kendini asmak iin ip yapmak gibi ani hareketlerde bulu
nabiliyordu.
235
Af*- i t imde

Dr. Arieti ona intihar giriimlerini neden tekrarlama ge

rei duyduunu sorduunda iki neden gsterdi; birincisi
sululuk duygusunu gidermek ve su ilemeyi nlemek
ti. Ama ikinci neden daha da tuhaft; hareketsizlik snrn
aabilecei tek eylem intihar etmekti. Bylece, intihar
etmek yaamakt; ona kalan tek yaama eylemiydi.
Bir gn doktoru ona, Kendini ldrmek istiyorsun. Ha
yatta istediin hibir ey kalmad m? diye sordu. Byk
bir abayla John ye, yemek diye geveledi. Doktor onu
hasta yemekhanesine gtrd ve ona istediin her eyi
yiyebilirsin dedi. John hemen byk miktarda yiyecek
kapt ve ktlktan km gibi yemeye balad.
Johnun katatonisinin ve onu yeniinin ayrntlarna gir
meden nce birka noktaya deinelim . Birincisi, kampta
maruz kald ecinsel uyarm . kincisi, dini duyguda ara
d snak. ncs, saplan tl-zorlanml mekanizma ve
bata cinsel duyguyla ilgili her eye bal olan kaygnn
neredeyse her davran iine alacak ekilde genilem esi.
Her davran bir sorum luluk duyguyla, ahlaki bir m eseley
le yklenm iti. H er hareket bir olgu olarak deil bir deer
olarak ele alnyordu. Arieti Johnun duygularnn, eylem
leriyle evrenin ykm na neden olacan dnen dier katatoniklerin duyduu evrensel g veya olum suz tmgllk duygularn anmsattn ekler.10
Johnda inand deerlere bal kkl bir irade at
mas gryoruz. Bana gre, doktorun B ir ey istemiyor
m usun? sorusu, her irade eylem inin balad nokta olan
o basit dilei kavramann nem ini gsterdii iin ok an
lamldr. Arieti, insan John gibi byk bir sorum luluk ta
dnda edilgenliinin tam amen anlalr olduunu gste
236
RoiU M ny

rir. Bu aktarm ya da hipnotik anlam da uym aclk deildir.

Hasta kom utlara uyar nk bu kom utlara bakalar ka
rar verm itir ve bu nedenle onlar iin sorum luluk ta
m az. Bu, ar biiminde, kark am zda insanlarn
Johnun kom asyla karlatrlabilecek derecede kaytsz
lamas ve bilindm da birinin kendileri iin sorumluluk
almasn arzulam asna kouttur.
Byle bir hasta istem in patolojik biim de younla
m deer anlayna bal olduu durum dadr, yle ki,
hastann kk bir hareketinin dnyay yok edebilecei
dnldnde, ikence ektiren sorum luluun youn
luun dorua ular . Eyvah! diye devam eder Arieti,
Psikotik zihnin bu tasars bize, onun bir dm eye bas
mann bylesine evrensel etkileri olduu gnm zdeki
olas gerekliini anmsatr! Sadece katatoniin engin so
rumluluu im diye kadar tasarlanmam bu olasl iere
bilir. "
John'un aksine, nispeten normal insanlarda, kuatlm
irade ona geici olarak yaam a hakk vaat eden yan n
lemlere snr. Bu nedenle, irade bunalm srasnda kar
kma ikilemini gzlem leriz. Baz retim yesi gruplar
na kam pslerindeki rencilerin Vietnam Sava hakkmdaki hislerini sorduum da, blnm enin sava taraftarla
r ve kartlan arasnda deil de, bir tarafta kar kan
larla dier yanda kar kanlara kar kanlar arasnda ol
duu yantm verdiler. Kar km a, iradeyi olum suz olarak
ortaya koyarak biimini koruduu iin ksmi olarak yap
c d r - neyin tarafnda olduum u tam olarak bilm esem de
neye kar olduum u bilirim. G erekten de iki veya ya
ndaki bir ocuun anne babasna kar bir tutum alma ye
237
A fk t im d r

tisi, insan iradesinin balangc iin ok nemlidir. Fakat

irade kar olmay srdrrse, kar kt eye baml
kalr. Kar km a, yar gelim i iradedir. Anne babasna
baml ocuk gibi baml olduundan, gcn dm ann
dan dn alr. Bu giderek iradenin iini boaltr; her za
man m uhalifinin, hareket etm ek iin onun hareketini bek
leyen glgesisindir. Eninde sonunda irade bombo kalr ve
bylece bir sonraki savunm a hattna gitm eye zorlanabilir.
Bu bir sonraki savunm a suu yanstmadr. H er savata,
daim onii btne katam am olmay istemeden itiraf et
m enin rneini buluruz. rnein Vietnam Savanda D
ileri Bakan Rusk ve ynetim , kzm a iin Vietkongu
sulad ve Vietkong - v e bu lkedeki sava kartlarRusk ve ynetim im izi sulad. tekini sulam a yoluyla
elde edilen kendini stn gren gvenlik hissi, kiiye ge
ici bir tatmin salar. Fakat bunun ortaya koyduu, tarih
sel durum uzun balanam az biimde ar basitletirm e
nin tesinde, gvenliim iz iin daha ciddi bir bedel de
riz. Karar gcn sessizce m uhalifimize verdik. Dman
sulam ak, bizim deil dm ann seme ve hareket etme
zgrl olduunu, bizim ancak ona tepki gsterebildi
im izi ima eder. Bu varsaym , srasyla gvenliim iz yok
eder. nk eninde sonunda isteim iz dnda kartlar
onun eline verm iizdir. rade bylece daha da zayflar. B u
rada tm psikolojik savunm aclm kendisiyle elien et
kisinin bir rneini grrz: Gc kendilinden muhalifine
devreder.
Bu tatmin etm eyen nlem lerde, iradenin etkinlii gitgi
de daha fazla, gereksiz yere tekrarlamal hale gelir ve so
nunda kaytszla doru ynelir. Kaytszlk da, eldeki so
238
Rno M ay

runu kucaklam ak iin daha yksek bir bilin durumuna

ilerleme gdsne dntrlem ezse, kii ya da topluluk
irade yetisinin kendisini teslim etm eye ynelir. Byle bir
irade felcinde kaytszlktan kamlabilirse, birey eninde
sonunda sorm ak zorundadr: Benim iimde felcim e ne
den olan ya da ona katkda bulunan bir eyler olabilir m i?

PSKANALZDE RADE
Psikoloji ve psikanaliz, irade bunalm yla nasl yzle
ti? Daha nce F reudun Viktorya dnemi irade gcn
yknn amzdaki irade ve karar zayflamasnn nasl bir
davurum u olduunu belirtm itik. A nalistlerin de bu ira
de karklnn bizi savurduu km aza dair kayg duy
duklarn da gzlem lem itik. Gerekircilii kazandmz
ama kararll kaybettiimizi syleyen W heelis, alnt
yaptm z bildiride bize unu anmsatr: radenin can al
c nem i, yine de dengeyi bir deiim srecine dntr
m edeki kesin etm en olabilecei gereinde yatar. 12
Felsefe ve dil gibi bilim dallarnda olduu gibi psikolo
jinin tm dallarndaki dnceli insanlar, psikanaliz sre
cinin hastann iradesine ne yaptna dair sivri sorular sor
maktadrlar. Bazlarnn sonular olumsuzdur. Birka yl
analizden gem i olan Princeton ve N ew York ehir ni
versiteleri Profesr Silvan Tom kins, psikanaliz dzenli
bir kararszlk eitim idir diye bir sulam ada bulunur.
Benzer bir biim de, psikanalizin m odem insann zerkli
ini teslim etm e eilim iyle elbirlii yapm asndan bahse
den psikanaliz aslnda tedavi ettiini ne srd hasta
ln kendisidir eklindeki keskin sz de Kari K rausa atfedilm itir.

A fk t+ ir o tU

Birka yldr psikanaliz bilimi ve mesleinin bir buna

lm durumuna doru ilerliyor olduuna dair belirtiler var
dr. Bu bunalm n bir davurumu - k i u anda aram zda ve
kanlam azdr- geleneki Freudyen gruplarn gze arpan
yelerinin psikanalize srtlarn dnm eleridir.13 K onum a
lar, baz gnm z tanrbilim cilerin Tanr ld ifadeleri
ni andrr. Gerekten de, psikanalizin tanrs, tanr bil imcile
rin tanrs gibi yanl algland lde lm olabilir.
Bu bunalmn kklerinin m erkezinde psikanalizin irade
ve karar sorununu zem em esi yatar. nk F reudun ku
ramsal olarak savunduu tam gerekircilik uygulam ada ge
erli olsayd, kim se psikanalizle tedavi edilem ezdi. Tersi
de ayn ekilde dorudur: Tam bir yadgerekircilik stlenseydik, yani kendimizi herhangi bir yeni yl hevesi veya
kenaryla yavan bir zgrlkle yeniden yaratabilseydik,
kimse psikoterapiste gelm eye zahm et etm ezdi. Aslnda in
sanlarn sorunlarnn inat, dik kafal ve belal olduklarn
grrz am a deiebildiklerini de grrz. Bu nedenle
onlar deitirenlerin ne olduunu aramalyz.
Akademik psikologlar da, bireysel psikolog ahlaki
davranlar konusunda neye inanrsa inansn, psikologlar
olarak yalnzca belirlenm i ve gerekirci bir ereve iinde
anlalabilir eylerle ilgilenm em iz gerektii konum unu
kabullenm e eilim indeydiler. Bu alg snrlamas algmza
kanlm az olarak perde indirme eilimindeydi; insanmz
grm em ize izin verdiim iz grnt iinde yeniden yarat
tk. Psikologlar g, zellikle akld g sorununu bastr
ma eilim indeydiler. A ristotelesin insann akll bir hay
van olduu hkm n, yalnzca yle olduunu, akldln
sadece bireyin doru eitim iyle veya patoloji daha ciddiy
240
fiolfo M ag

se uyum gsterem em i duygularnn yeniden eitim iyle

alabilecek geici bir sapm a olduunu, varsayarak szck
anlam yla aldk. Tabii, bir de A lfred A dlerin psikolojisin
de gce bir ilgi vard, fakat o ounlukla sosyal aala
ve gvenlik abasna olan inancnn bir alt bal olarak
algland. F reud'un ilkel yamyam lk ve saldrganlk ig
ds varsaym larnda da bir g unsuru vard. Fakat bu da
ciddi patolojiden sz edilirken kullanlarak ussallatrlr.
G c bastrm a, gerekirciliin ciddi daim onik etkilerini
aa karm ad iin, psikolojinin iradeyi daha rahat bir
biim de bandan atm asn ve kuram sal bir gerekircilie
inanmasn kolaylatrd.14
Terapistlerin yaayan ve ac eken insanlarla har ne
ir olduu psikanaliz ve psikoterapide, iradenin ve kararn
zayflamas sorunu gitgide nem kazand. nk psikana
liz kuram ve sreci, hastann edilgen eilim leriyle elbirli
i yapt. Otto Rank ve W ilhelm R eichin 1920lerde belirt
tii gibi, psikanalizin yapsnda da yaamsalln azaltan
ve yalnzca psikanalizin urat gereklii deil hastann
gcn ve deim e hevesini de zayflatan eilim ler vard.
Bilind aklamalarnn ak bir ok etkisi yaratt psi
kanalizin ilk gnlerinde, bu sorun pek fazla ortaya km a
mt. Her halkarda, Freudun biimlendirici ilk yllarn
da alt hastalarn ounluunu oluturan histerik has
talarda, Freudun dar km aya alaa bastrlm libi
do diyebildii zel bir devinim vard. Fakat im di, hasta
larmzn ou u ve bu biimde zorlanm lyken, herkes
Oedipus kom pleksinin ne olduunu bilirken ve hastalar
m z Freudun Viktorya dnemi hastalarn aknlktan di
vandan drecek kadar ak bir zgrlkle seksten konu

Ak vr (ntriv

urken (ve gerekten de seks konusunda konum ak, aka

ve cinsel ilikililie dair herhangi bir karar verm ekten ka
nm ann en kolay yoludur), irade ve kararn zayflam asn
dan doan km azdan artk kanlam az. Klasik psikanaliz
balam nda her zaman dik bal ve zlem ez olm u tek
rarlam a zorlanm , bana gre bu irade bunalmyla tem el
de ilikilidir.
D ier psikoterapi biim leri psikanaliz ikilem inden, ya
ni psikoterapi srecinin yapsnda, hastalan karar yetkelii
konum undan vazgem eye davet etm e eilim i olduundan
kaam az. H asta ad bunu nerir. Terapinin otom atik,
destekleyici unsurlannda sadece bu eilim deil, hastann
da terapistin de kolayca boyun edii, kiinin sorunlar
iin kendisi yerine her eyi sorum lu tutm ak cazibesi de
vardr. Her ynelim den ve okuldan psikoterapist er ya da
ge hastann baz kararlan verebilm esi, kendi sorum lulu
unu alabilm esi gerektiini m uhakkak anlayacaktr; fakat
ou psikoterapi kuram ve teknii tam am en zt bir daya
nak zerine kurulm utur.

YANILSAMA VE RADE
rade ve karann reddedilm esi, psikologlar ve psikana
listler tarafndan eitli ekillerde yeniden belirtilm itir.
rnein son dnem Freudyenlerden Robert K nighta g
re, insanlann duyduu seim zgrlnn insan davra
nm yneten zgr iradeyle hibir ilgisi yoktur, bu aksi
ne nedensel olarak belirlenen nesnel bir deneyim dir .15 Bu
m akalede Knight zgrlk szcn, onun bir yanlsa
ma olduunu gsterm ek iin srekli olarak trnak iine al
mtr. Seim ve sorum luluk nceki durum larn neden ol242
JUM &May

duu yanlsam alardr, am a srasyla gelecekteki eylem lere

neden olutururlar.
Fakat -b u ra d a arpc bir tutarszla g e liriz - terapist
olarak analistler, hastann sem e eylem inin m erkezi nem
tadn grm eden edem ezler. Freud, bir psikoterapist
olarak kendi kuram ndan kkten ve artc derecece fark
l bir grteydi. E go ve d de analiz, patolojik tepkileri
olanaksz klm ak deil hastann egosunu u y a d a bu b i
im de sem e zgrl verm ek iin y o la k ar . (talikler
F re u d u n d u r.)16
W h eelis, terap istin terapide dt p ratik (basit) iki
lem i gsterir:
Analizin sonuna doru terapist kendini, hastasnda daha
ok itm e , daha ok karar verme yetenei, en iyisini
yapma isteklilii olmasn isterken bulabilir. ou za
man bu arzu, hastaya yaplan aklamalarla sonulanr:
nsanlar kendilerine yardm etm elidirler ; deerli hi
bir ey abasz elde edilem ez ; denem elisin . Bu tr
m dahaleler vaka raporlarna nadiren eklenir, nk bun
larn ne saygnlk ne de yorum etkililii tad varsaylr.
ou zaman analist bu t r istem arlan hakknda, san
ki inanm ad bir eyi kullam yorm u gibi ve sanki daha
ustaca analiz yapsayd buna gerek kalm ayacakm gibi
rahatszlk duyar. 17

Psikanalistler bylece kendilerini, hastann deiebil

mesi iin bir zgrlk yanlsamas olmas gerektiine ve
bu nedenle bu yanlsamay gelitirmek ya da en azndan
sayg gstermek zorunda olduklarna inandklar tuhaf,
olaand bir konumda buldular. rnein, Knightn soru243
A f k M im d e

nu saptarken ortaya att paradoks, iki eletirmen tarafn

dan ok iyi aklanmtr. Psikoterapi gelitike, zgrlk
deneyim i artar, yle ki baaryla analizden geen insanlar
yaam larnn gidiatnda psikoterapi ncesinden daha faz
la zgrlk hissettiklerini sylerler. Bu zgrlk yanlt
cysa, terapinin amac ya da en azndan baarl terapinin
sonucu, ou terapist baarl terapinin hastann kendini ve
dnyasn alglaynn dorularn artrdna insansa da,
yanlsamay onarmaktr.' 18 Gerekten de baz analistler bir
yanlsama gelitirm eyle uratklarn aka itiraf eder ve
kuram larnda bunu ussallatrm aya giriirler.19
Bunun ne anlam a geldiini bir dnn. Bize bir yanl
samann kiilik deiim i gerekletirm edeki en nemli
ey olduu, tem elde (ya da sadece kuram da) gerein
davranlarla ilgisi olm ad, ama yanlsamann ilgisinin
olduu syleniyor. Bu nedenle, doru iin deil, bir yanl
sama iin abalam alyz. Onlara gre yaayam ayacam z
dnya tanmlarna inanmalyz. Veya onlara sk skya ba
l bir ekilde yaarsak, W heelisin doru olarak belirttii
gibi, kaytszla ve depresyona gtren edilgen bir ikti
darszla geri dneceiz.
Bu ikilemin zm nn rk olduu noktas zerinde
gereinden fazla durm uyorum . Biz analistler bile byle
bir yanlsamaya gre yaayam ayz, nk (hatr saylr bir
patoloji olmadan) kiinin nceden kendini bir yanlsam a
ya adadn bilerek kendini adamas nasl mmkndr?
Dahas, hastalar yanlsam alara inanmaya gerek duyuyorsa,
yamlsama olaslklar, dorunun aksine, sonsuzdur; hasta
nn ona gre yaamas gerektii yanlsamann hangisi ola
cana kim karar verm elidir? e yarayan yanlsam aya
2 44
Rollo M ay

inanmal myz? Eer yleyse, doru kavram m z yanl

m dem ektir; nk davran dzeyinde bir kavramn
doruluunun veya yanllnn konu d olduunu ima
eder. Bu kabul edilem ez; doru gibi grnyorsa, yanl
sam a dediim iz eyini iinde bir para doruluk, doru
dediim iz eyin iinde de bir para yanlsam a olmaldr.
Dier bir zm farkl bir adan nerilmitir. K iiliin
psikanalitik yapsnda zgrln ve iradenin de yeri ol
mas gerektiini anlayan Hartm ann, Rapaport ve dier son
dnem ego analistleri,egonun zerklii kavramn ge
litirm ilerdir. Egoya bylece zgrlk ve sem e ilevle
ri verilir. Fakat ego tanm itibariyle kiiliin bir paras
dr, bir para nasl zgr olabilir? Rapaport egonun
zerklii zerine bir denem e yazm t; Jung bir zamanlar
bilindm n zerklii zerine bir blm yazmt ve biz
de W alter B. C annon izleyerek bedenin zerklii ze
rine bir denem e yazabiliriz. Tm bunlarda doruluk pay
vardr. Fakat her biri nemli biim de yanl deil midir?
N e ego, ne beden ne de bilind zerk olabilir, ancak
bir btnln paras olarak var olabilirler. rade ve z
grln tem elinin olmas gereken yer bu btnlktr. K i
iliin ego, sperego ve id olarak blm elendirilm esinin,
irade sorununun ortodoks psikanaliz gelenei iinde
zlmez kalm asnn nemli bir paras olduuna inanyo
rum.
Psikanaliz uygulam alarm zdan, zgrlk yoksunluu
nun hastann organizmasn her ynnde grldn bili
yoruz. Bedeninde (kas tutulm alar), bilind deneyim
(bastrm a) denen eyde ve sosyal ilikilerinde (kendisinin
farknda olmad lde dierlerinin de farknda deildir)
245
Akvrirad+

grlr. Deneyimsel olarak da, bu kii psikoterapide z

grlk kazandka, bedensel hareketleri daha az tutuklar,
ryalar daha zgrleir, dier insanlarla istemsiz d
nlm em i ilikilerinde daha kendiliindenleir. Bunun
anlam , zerklik ve zgrln organizmann zel bir par
asnn mlk deil, tm benliin -dnen-hisseden-seen-davanan organizm ann- nitelii olmas gerektiidir.
Aada amallk konusunu ilerken, irade ve kararn,
Freudyen terimleri kullanrsak, ego ve speregoyla olduu
kadar ayrlmaz biimde idle de balantl olduunu gste
receim . Kiinin ego ilevi diye adlandrlabilecek her
hangi bir eyden nce ald her kararda -kendiliindenlikte, duygularda, sim gesel anlam larda- derin nem ta
yan bir eyler olur. K anm ca, Bettelheim gl bir egonun
karalarn nedeni deil sonucu olduuna vurgularken tam a
men hakldr.20
Egonun zerklii kavram , kiiliin zel bir paasn
ya da organn seim koltuuna oturturken eski zgr ira
de kavram yla ayn glkleri tam az m? Kavram zevk
li giysilerinden karrsak, D escartesn beynin beden ve
ba arasndaki organ olan epifiz bezinin ruhun bulunduu
yer olduu kuram na benzer bir eye dner. Elbette ego
psikanalizinin ada insan sktran, zerklik sorunu,
benlik ynetimi ve seim m eseleleri yanstm a gibi olumlu
bir yn vardr. Fakat o da bu sorunlarn kanlm az olarak
karmza kard elikilere yakalanmtr.
Psikanaliz ve psikoloji, tm suretlerinde, bugnk Ba
tl insann yaad irade ve karar ikilem ini, iinde yatan
tutarszlk ve elikiyle aa karr. Kuramna tamamen
aykr olduunu bilm esine ramen hastaya sem e zgr

Rotto i/o//

l verdiini sylem esi, F reud'un her zam anki drst

lnn bir iaretidir. Ne eliki karsnda korkusunu
gsterdi, ne de hemen kolay bir sonuca srad. Fakat Freuddan bu yana kltr evrim geirdii iin, bu elikide
hayatta kalm ak giderek daha az mmkn hale geldi.
Bu kitapta bu soruna bir zm neriyorum ; Bunu, in
san deneyim inin, insan iradesi iin ok nem li, hatta ya
amsal nem tayan bir boyutunu atladmz inancna da
yanarak yapyorum . kilem in bir resm i, Hudson Hoaglandin bir m etninde izilmitir:
Fizyoloji, kimya ve herhangi bir anda beyninizde yaa
nan molekler etkinlikleri konusundaki tm bilgilere sa
hip tmgl bir fizyolog olduumu dnn. Bilinli ve
szl davranlarnz da kapsayan davranlarnz sinirsel
ileyiinize tamamen bal olduundan, bu bilgiyle, be
yin mekanizmalarnzn ileyii sonucunda ne yapaca
nz kesin olarak ngrebilirim. Fakat bu ancak size n
grm sylemezsem geerlidir. Deyin ki size beyinizin
tm bilgisine dayanarak ne yapacanz syledim. Bunu
yaptmda, beyninizi yeni bir bilgiyle donatarak onun
fizyolojisini deitirmi olabilirim. Bu sizin, ngrm
den farkl bir biimde davranmanz mmkn klar. Size
ngrm sylemenin etkilerini nceden hesaba katar
sam, bitmeyen gerilemeye -mantksal anlamda- mah
kum olurum... Etkilerini nceden hesaba katmann etki
lerini nceden hesaba katmann etkilerini nceden hesa
ba katmaya alarak kendi kuyruumu kovalarm.21
nsan farkndal ve bilinlilii -y a n i, b ilm e- insanm
za sa solu belli olmayan eler katar ve insan haylazca

247
A fk V tim d e

bilmekte inat eden yaratktr. Bunun gerektirdii bilin de

iimi hem darda hem ieridedir, dnyann bireyi
etkileyen glerini ve bu gleri dikkate alan kiinin tav
rn ierir. H oaglandin rneindeki kiinin farkndal,
ocukluktaki unutulm u ve gm lm olaylar, terapide
ortaya kan derinlik deneyim lerinin dier ynlerinin
farkna varmak gibi eyleri gerektirdiini ekleyebiliriz.
Bu -sonraki tartmalarmz ngrmek gerekirse- saf
am acm aksine amallk sorunudur. nsan deneyim inde
amallk, irade ve karann altnda yatandr. Sadece irade ve
karardan nce gelm ez, onlar mmkn klar. Bat tarihinde
neden ihmal edildii yeterince aktr. Descartes anlamay
iradeden ayrdndan beri, bilim bu ikileimin yolundan
gitm itir ve insanlar hakkndaki gereklerin zgrlk
lerinden ayrlabildiklerini, biliin gayretten aynlabildiini varsaym aya altk. zellikle Freudda beri bu artk
m m kn deildir; F reudun, keiflerinin tam olarak hak
kn vermeyerek bilimsel kuram n ikileimine sarlmasna
ram en... Amallk gerekirci etkiyi ortadan kaldrmaz,
ama gerekircilik ve zgrlk sorununu daha derin bir dzeleme yerletirir.

248
RoUo Jday

ARZU VE RADE
Dnceyle
Yaratma arasna
Cokuyla
Yant arasna
Glge der
Hayat ok uzun.
-T .S.E liot

Kendimizi psikoloji ve psikoterapide grdm z e

likilerin eline brakamayz. rade ve karan da ansa bra
kam ayz. Hastam n en sonunda bir ekilde bir seim ya
paca, can skntsndan, baka karar verm ediinden veya
terapistle karlkl yorulduklarndan bir karara doru ka
yaca, ya da baz adm lan atarsa terapistin (artk yardm
sever ebeveyn) onu onaylayacam hissettiinden hareke
te geecei varsaymyla ilerleyem eyiz. K aran ve iradeyi
tekrar resm in ortasna koym am z gerektiini sylyorum:
Yapclann reddettii ta, kenin ba ta oldu. Ne ge24*1
A fk invir

rekircilie kar bir zgr irade anlay ne de F reudun bilind deneyim diye tanmlad reddetme anlay. Bu
gerekirci, bilind etkenler kukusuz iler ve terapi ya
pan bizler saatte birka kez bunun etkisi altna girm ekten
kurtulamayz.
Aslnda m esele, her insan etkileyen sonsuz sayda ge
rekirci kuvvete kar deildir. Gerekircilikte baz deerle
rin olduu konusunda en bata anlarsak, bak amz
net tutm u oluruz. Bunlardan biri, Kalvincilik, Markslk
ya da davranla olduu gibi, gerekircilie duyduunuz
inancn sizi gl bir harekete balamasdr. Kiinin
-M arks g ib i- canllk ve cokunlukla hareket etm ede
onu en zgr klann bir gerekircilie ball olduu ger
ei, sorunum uzun paradokslarndan biridir. D ier bir de
er, gerekirciliin sizi her gn halletm eniz gereken saysz
kk ve ok da kk olmayan m eselelerin oundan
kurtarmasdr; bunlann tm nceden hallolm utur. n
c bir deerse, gerekircilie duyduunuz inancn gven
sizliinizi yenm esidir; kendinizden emin bir ekilde iler
lersiniz. nk bu anlam da gerekircilik, meseleleri daha
derin bir dzeye yerletirerek insan deneyim ini bytm e
dir. Am a deneyim im ize sadksak, ayn derin dzeyde z
grlm z bulmalyz.
Bu paradoks, mantksal bir eliki olan tam gerekircilikten sz etm em izi engeller. nk doru olsayd, kant
lamak gerekm ezdi. Biri, niversite yllarmda sklkla ol
duu gibi, en kararlnn o olduunu kantlamaya kalkarsa,
nedenlerine katlr ve tam gerekircilik savunmam yapmak
iin listesine farknda olm ayabilecei bilind devinim le
ri sayesinde gerekten de kararl olduunu gsteren birka

RoUo Vjy

yol daha eklerdim . Devam edip, m evcut savunmas tama

men kararl olmasnn yalnzca bir sonucuysa, savunmas
n, onun doru mu yanl m olduuna bakm adan yaptn
ve bylece doru olduuna karar verm ek iin hibir l
tmz olmadm syleyerek mantksal rtm eye gider
dim. Tam gerekirciliin kendisiyle mantksal olarak eli
m esinin rtlem eyeceine inanyorum. Bunun yerine varoluu k a la rak - sorgucum a bu sorulan sorarken ve on
larn peine dm e abasna girerken, zgrln nemli
bir unsurunu kullandn gstermeyi seerdim .
Daha iyi bir m ek verm ek gerekirse, terapide hasta far
knda olmad glerin ne lde kurban olursa olsun,
kendini belirli bir biimde yaam ndaki bu gerekirci g
lerin aa kanlndaki ve onlarn kefindeki verilere
ynlendirir, bylece ne kadar nem siz grnrse grn
sn bir seim e katlr; ne kadar belirsiz olursa olsun, bir
m iktar zgrlk yaantlar. Bu katiyen hastalan kararlara
ittiim iz anlam na gelm ez. D orusu, sadece hastann
kendi irade ve karar gcn aydnlatarak terapistin hasta
y istem eyerek ve hafife o veya bu yne itm ekten kamabileceine inanyorum. Savunduum ey, zbilincin - k i i
nin, onu artan bir gerein, byk, karm ak, ok yn
l deneyim akmnn kendi deneyimi olduunun potansiyel
farkm dal- her noktada kanlmaz olarak karar unsuru
nu getirdiidir.
Birka yldr, psikanalistlik deneyim im le gitgide derin
leen, irade ve karar alannda alm alanm za henz alm a
dmz daha karm ak ve daha nemli bir eylerin olduu
kanaatini tayorum . Bu alan, psikoloji bilim im izin, ken
dim iz ve dierleriyle olan iliki anlaymzn fakirlemesi

Afk t v iradr

pahasna ihmal ettiim ize inanyorum.

Bu blm lerdeki devim iz bu sorunlar incelemektir.
lk nce iradeyle arzu arasndaki karlkl ilikiyi, sonra
da arzunun daha derin anlamlarn ele alacaz. Oradan
amalln incelem esine geeceiz. Son olarak da ren
diklerim izi terapi m esleine uygulayacaz. Bu srece te
mel oluturan soru, Byle incelem eler sonucunda insan
istemine dair yeni bir anlay, irade ve karar sorununa ye
ni bir temel bulabilir m iyiz? olacaktr.

RADE GCNN LM
ncelikle, irade gc ve zgr irade terimleri en
hafif deyile belirsizdirler ve kullanlyor olsalard belki de
ie yaram ayacaklard. rade gc , Viktorya dnemi in
sannn hem evresini idare etm e ve dem ir yum rukla doa
zerinde hkm srm e, hem de kendisini idare etm e ve
kendi yaamn bir nesneyi ynetirm i gibi ynetm eye da
ir kstah abalann ifade ediyordu. Bu tr irade arzunun karsna konulm utu ve sayesinde arzunun yad
snabilecei bir yetenek olarak kullanlmt. Viktorya d
nemi insan, Ernest Schachtelin dedii gibi, bir zam anlar
ocuk olduunu inkar etm eye, akld eilim lerini, szde
ocuksu arzularn, bir yetikin ve sorumlu insan imajna
gre kabul edilem ez olduklar iin bastrmaya abalad.
yleyse irade gc, denetim li, iyi ynetilen benlik resm i
ne uym ayan bedensel ve cinsel itkilerden, dm anca dr
tlerden kanmann bir yoluydu.
Hastalarmda, irade gcnn edilgen isteklere kar
bir tepki oluum u, giderilm esi gereken arzularla m cade
lenin bir yolu olduunu sklkla gzlem ledim ve bu m eka
252

HoUo May

nizm a byk olaslkla iradenin Viktorya dnem inde ald

biimle ilgilidir. O dnem de irade, arzuyu yadsmak
iin kullanlyordu. Klinik anlam da konum ak gerekirse,
bu sre gitgide byyen duygusal bir bolua, ieriin
giderek boaltlmasna neden olur. Bu da hayal gcn ve
dnsel deneyim i yoksullatrr; arzulara olduu kadar
zlem lere ve hasretlere de ket vurarak onlar boar. Kim
senin bize bu tr baskc bir irade gcnn sonucu olarak
geliecek byk ierlem e, tutukluk, dm anlk, kendini
reddetm e depolann ve bunlara bal klinik belirtileri
anmsatmas gerekm ez.
Yirmili yalannn sonunda bir kadn -o n a geri dnece
im iz iin, adna Helen d iyelim - terapi tedavisinin ban
da, yaam ilkesinin her zaman irade varsa, yol da var ol
duunu sylem iti. Bu ilke, onun ciddi kararlar olduu
kadar sradan gnlk iler de gerektiren yneticilik iine
ve tipik st orta snf ailesiyle yaad saygn New Eng
land gem iine uygun grnyordu. lk grte gl
iradeli bir kii olduu izlenimini uyandm yordu. Tek so
runu, en belirgin bulgulanndan biri olan zorlanmal okeli cinsel etkinliiydi; hayr demeyi becerem iyor gibiydi.
Nedeni her neyse, bu bulgu -g zel bir kz olmas phesiz
bunu tetikliyordu- onun da kolaylkla grebildii gibi
irade gcne tamamen ztt. Aynca yiyecekleri tkn
yordu , bazen bakalannm kahvalt tabaklarnda braktk
larm yiyor, bedelini mide ansyla ve sonrasnda vcudu
nu korum ak verdii diyet m cadeleleriyle dyordu. in
de de benzer biim lerde ileyen bir yap gze arpyordu;
ara verm eden on drt saat alyor am a ilerleyemiyordu.
Bir dizi ac veren alam adan sonra, yzeysel sosyal baa-

Atfk i r t nutr

nsna ram en, derinlerde yalnz ve tek bana bir insan ol

duu ortaya kt. Kk bir kzken annesiyle birlikte g
nein altnda oturduklar eklindeki yan fantezi yan ansy
la ve okyanusun dalgalanyla yeniden sarm alanmay istedi
i tekrarlayan bir ryayla annesine duyduu zlem den
bahsetti. Ryasnda eve gittiini ve kapy aldm ama
kapy aan annesinin onu tanmadn ve kapy yzne
kapadm grm t. Esas yaanm olan, annesinin ciddi
bir depresyona girm esi ve kzn doum undan sonraki bir
ka yln byk bir blm n akl hastanelerinde geirm e
sidir.
Hastamzda grdm z, yalnz, zavall, hi sahip ola
mad eye duyduu zlem in altnda ezilen bir bebektir.
rade gcnn byk basksnn, ileden km bir tep
ki oluum u , karlanm am bebeklik gereksinim lerini elaf etm ek iin um utsuz bir aba, bu ac veren ilk zlem le
rine ramen yaam aya devam etm ek iin gelitirm i bir
izlem olduu akt. Belirtilerinin zorlanml, azimli trden
olmas -in san bilincinin karm ak srelerinin alay ve
dengesi b yledir- artc deildir. te arptlm irade
budur; gz dnm , kiiye zarar veren irade budur. Ya
am ona der ki, -m ecazi anlam da onun yaam ilkesine g
re sylersek- bylesine zlem ler ve karlanm am gerek
sinim ler varsa, yol kesinlikle irade deildir.
Dahas, sorununun, genelde ergen davranlarnda gr
dm z gibi, srf anne babasna kar gelm esi olmadn
anlyoruz. Byle olsayd, iradenin hl mevcut ve etken
am a olum suz olduunu ve durum la baa km ann o kadar
zor olmadn gsterirdi. Hastamzn sorunu daha ciddiy
di; bir boluk, bir hilik, bebekliinden beri bo olan bir
254
Jotin Mxy

eyi doldurm a zlem i. Ballk zlem leri bilin dzeyine

getirilm eden ve bir lde btnlem eden irade ker
se, bu tr bir yap ciddi kaytszlk sorunlanna yol aabilir.
Bu ilk travm a bebekken H elena arzularndan vazgem e
sini retti, nk onu m uhtem elen psikoza sokacak dere
cede bir um utsuzluk tayorlard. rade gc bunu ba
arm a yoluydu. Fakat nevroz daha sonra tam da sorunun
kt yerde intikamn alr.

FREUDUN RADE KARITI SSTEM

Psikanaliz iradenin baanszlyla ortaya kt. Viktorya dnem i kltrnde iradenin bastrmann hizm etinde ne
byk sklkla kullanldn gzlem leyen F reudun, psika
nalizi, irade kart bir sitem olarak gelitirm i olm as a
rtc deildir. F reudda, Profesr Paul R icoeurun dedii
gibi, bir tarafta igd diyalektiinde irade olgusu, dier
yanda da sperego biim inde yetke paralanr. Freudun
iradenin, efendi id, sperego ve d dnyann hakim iye
tinde olduu gzlem i, iradeyi yitik klar - tam olarak yitik
deilse de efendilerinin hkm altnda gsz klar. Ha
yatta baanl olm aya ok fazla gereksinim duyan H elenin
etkin bir vicdan vard, fakat dnya, id ve sperego -b u
dzenlem e kabul ed ilirse- irade varsa, yol da var ek
lindeki yaam ilkesini um utsuzca ezip zavall bir alay ha
line getiriyor ve m azoist sululuk duygusu biim inde ac
veren bir bedel detiyordu.
Freud iradeyi, artk harekete geiren olum lu kuvvet
olarak deil, bastrmann hizm etinde bir ara olarak gr
yordu. nsan etkinliinin gcn ve gdsn ararken,
irade yerine igdnn deiim leri , bastrlm libido

A k v e lra d t

nun kaderi ve bunlarn benzerleriyle ilgilendi. Nesne se

im i. Freudyen sitem de, gerek anlam da bir seim deil,
tarihsel deiim lerin yerleim inin bir ilevidir. Gerekten
de Freud iradeyi tm sistem in eytan olarak grr, n
k iradenin direnci ve bastrmay harekete geirme gibi
olum suz bir ilevi vardr. Veya, eytan szc bir var
saym yapyorsa, onun yerine W heelisin salad daha
karmak bir ad, yani kar fobi manevrasn kullanabi
liriz. B u, bilindnn irade gcnn varisi olduu andr.
F reudun kuramndaki bu irade ykmnn kaynaklan ne
lerdir? Bir kaynak bellidir: F ruedun doru klinik gzlem
leri. kinci kaynak kltreldir; Freudun kuram , aklad
yabanclam aya uygundu ve onun bir davurum uydu.
Freudun nesnelci, yabanclam , piyasalam bir kltr
zerinden konutuu ve bu kltm yanstt unutulm am a
ldr. Daha nce de belirttiim gibi, Viktra dnem inde
irade gcne yaplan ar vurgu, kltrn 1914 ylndaki
knn habercisi olan blm elendirilm enin tamamlay
c parasyd. rade gcne yaplan an vurgu, zorlanml
nevrotiin, btn sitemi km eden nce giderek katlaan
irade yapsna kouttu. Viktorya dnemi insannn irade
bal altuda kendine yabanclam as, Freud'un sistem in
de zt kutuptaki balkla, yani arzuyla ifade edilir.
nc neden, F reudun amac ve istei on dokuzuncu
yzyl bilim inin grntsne dayanan gerekirci bir bilim
oluturm ak olan bilimsel m odelinin gerektirdiklerinden
dolay iradenin yerine baka bir ey koym aya ihtiya duy
masyd. Bu nedenle, nicel bir neden-sonu sistem ine ge
reksinimi vard: M ekanizmasmdan hidrolik diye sz
eder ve son kitabnda, libido elektrom anyetik yk ben256
Rolfo H ap

zeim iyle anlatlr.

F reudun iradeyi yok etm ek isteyiinin drdnc bir
nedeni de, onu imdi daha derin bir tem elde yeniden ke
fetm eye duyduum uz ilginin nedeniyle ayndr; yani, in
san deneyim ini derinletirm ek, bu olgular insan yaam
nn saygnln ve ona duyulan saygy daha uygun biim
de yanstacak bir dzeye yerletirm ek. nk, niyetinin
tersine, Viktorya dnemi irade gc , her insann irade
sinin efendisi olduunu ve yaamnn tm gidiatn yeni
yl arifesinde ald bir kararla veya pazar sabah kilise ayi
ninde tesadfi bir hevesle deitirebileceini ima ederek,
aslnda yaam km sedi, saygnln yok etti ve insan
deneyim ini ucuzlatrd.
Freudun son ikisi gibi baz ynlerinin elikili olmas
gzm z korkutmamaldr; byklnn gstergelerin
den biri bu tr elikilerle yaayabilm esidir. Freud byle
bir sulam aya Walt W hitm ann cm leleriyle karlk vere
bilirdi: Kendimle mi eliiyorum ? Peki, kendim le elii
yorum .

ARZU
rade gcnn hastalkl psikolojik srelerine sald
rrken Freud, geni kapsaml arzu vurgusunu gelitirdi.
Bizi harekete geiren irade deil arzudur. Sk sk, ar
zudan baka hibir ey zihinsel dzeni harekete geire
m ez der. M adem arzunun anlam lann kefetm ek iin yo
la ktk, arzunun dier, daha az ya da daha fazla gerekir
ci psikolojik sistem lerde de bir kuvvet olarak varsayldn belirtm ek yararl olacaktr. Hull tipi davranlkta
arzu , F reudun hazz gerilim azaltm a olarak tanmlama

A fk i v -ad

sna artc biimde benzeyen bir biim de, gerilim azalt

m a istei ve gereksinim i olarak mevcuttur. Genelde insan
bilim lerim iz, allm uyumsal ve evrim sel arzulan, insanlann hayatta kalm ay ve uzun yaam ay arzulad
n varsayarlar.
Arzu szcn Viktorya dnemi sonras gnm z
de, olgunlamamlmza ya da ocuksu gereksinim leri
m ize uyguladmz bir ayncalk olarak grerek ve bu te
rimi hl yoksullatrm a eilim inde olduum uz gereini
gz nne alarak hem en sylem eliyiz ki, bu szck o
cukluk kalntlanndan daha geni srelerde grlebilir.
A rzunun badaklar atomik tepkinin en kk yapsna
kadar tm doa olgularnda bulunabilir; rnein, A lfred
North W hitehead ve Paul T illichin tm doa paracklanndaki pozitif-negatif hareketler diye adi andrdklannda.
Ynelim , etim olojik anlam da, biyolojik organizm alann
isel bir yne dnm e eilim lerinin bir biimidir. Arzunun aa yukar bir paracn dierine ya da bir organizmanu dierine doru kr ve istem d hareketi olduu
nu syleyip brakrsak, F reud'un lm igds bii
mindeki karam sar sonucunu szck anlamyla, yani orga
nizmann kanlmaz olarak cansz durumuna geri dnm e
si olarak almaya amanszca itilm i oluruz. Arzu sadece bir
kuvvetse, yalnzca cansz ta durum una geri dnm ekten
oluan bo bir hac yolundayz demektir.
Am a arzuda anlam unsuru da vardr. Gerekten de, in
san arzusunu oluturan ey, kuvvet ve anlamn belirli bir
biimde birleim idir. Bu anlam unsuru, Freud'un arzu
kavramnda kesinlikle m evcuttur ve elikili bir ekilde
arzu kr bir kuvvetm i gibi konusa da, Freudun ana kat
258
Rotlo May

klarndan biridir. Arzuyu bylesine bir verim lilikle - z e l

likle fantezilerde, zgr anm larda ve ryalarda- kul
lanabiliyordu, nk onda sadece kr bir itme deil, an
lam tayan bir eilim gryordu. Arzu giderm e ve libido
gereksinim lerin tatm ini konusunda yazmasna ve arzu yal
nzca ekonom ik bir nicelikm i, kendi bana bir kuvvet
m i gibi konum asna ram en, varsayd balam , anlamn
kuvvetle bulutuu noktadr.
rnein, yaam nn ilk birka haftasnda bebein ras
gele ve krce azn, insan veya plastik, herhangi bir m e
me ucuna gtrd dnlebilir. Fakat bilincin ve kii
nin nesne dolu bir dnyada benliini yaanlam a yetisinin
ortaya k ve geliim iyle, yeni yetiler doar. Bunlarn
balcas, sim ge kullanm ve sim gesel anlam lar aracly
la yaam la iliki kurmaktr. O andan itibaren, arzu, kr bir
itm eden daha fazlasdr; bir anlam da tar. M em e ucu m e
me olur - bu szckler ne kadar da farkldr! lki bizi ha
yatta tutm ak iin gerekli erzak veren vcut blm nn
anatom ik bir tanmdr. kincisiyse tam bir deneyim i - s
cakl, yaknl, hatta kadns ilgiyle gelen gzellii ve
olas sev g iy i- kazandran bir simgedir.
Bu sim gesel anlam boyutunun, doal insan biliminin
bana at zorluklarn farkndaym. Yine de, aratrma
nesnem iz olan insan nasl bulduysak -yaam yla dilini
oluturan sim gesel anlam lar yoluyla iliki kuran bir yara
tk o larak - yle ele almalyz. Bu nedenle, arzuyu basit bir
gce indirgemek yntem bilim sel olarak salksz, deney
sel olarak da hataldr. nsanda bilincin ortaya kndan
beri, arzular ne sadece gereksinim dirler ne de ekonom ik
lerdir. B ir kadn cinsel adan benim iin ekicidir, dieri

Alfk vc irade

deildir; bu asla sadece depolanm libido miktar m esele

si deildir, daha ok erotik kuvvetimin ilk kadnn be
nim iin ifade ettii farkl anlam larca ynlendirilmesi ve
biim lendirilm esidir. Bir nceki cm ledeki aslamz iki
istisnayla snrlandrmalyz. Biri, deneyim in baz ynleri
nin aka ve bilerek snrlandrld, askerlerin on iki ay
boyunca K uzey K utbu'nda konulanm alar gibi, yapay
durum larda. B ir dier istisna da, kiinin, hastam z Helen
gibi, rasgele cinsel itkiler tarafndan herhangi bir erkee
veya kadna srklendii zam anlardaki patolojidir. Fakat
burada, kesin olarak patolojik diye tanmlanm bir durum
vardr ve bu, rasgele cinselliin insan arzusunun han sa
ylr bir esine ters dt eklindeki dncem in
nemli bir kantdr. XV I. Louis her kadn i grr, yeter
ki onu ykayn ve diiye gnderin dediinde neyi snf
landrdn bilm iyorum . Fakat kral olmayan ve ruhsal
dengesi bozulm am insanlar birileriyle, diyelim tesadfi
bir karlam ada veya bir karnavalda anlam sz cinsel ili
kiler yaadklarnda, sonrasnda kendilerini, muhtemelen
hayallerinde, dier insan efkatle veya erdem le veya on
lar iin nemli olan zel bir sfatla kuatrken bulurlar.
renm e de insanca anlam l bir arzunun bir davurum u ya
da daha kesin olarak sylem ek gerekirse, bir hsrandr.
Baz ecinsellerin yaadklar gibi, tam am en adsz cinsel
iliki durum larnda, kiinin sonradan duyduu irenme
tepkisi de dncem izi kantlar. Bir terapist olarak dene
yim lerim , insanolunun cinsel iliki yaad yarat, sa
dece hayalde de olsa kiiselletirm esi gerektiini, yoksa
kendisinin kiiliksizleeceini gsterir.
Bu, terapideki id drtlerini denetlem e ve birincil
260
Railo Man

srelerin btnlem esi gibi kavram lara dayanan tart

malarn ve yaklamlarn hepsinin, m eselenin esasm kav
rayam am olduklar sonucunu ortaya koyar. Birincil sre
diye bir ey var mdr? Sadece ok ciddi patolojilerde ya
da soyut kuram lanm zda. lki, hastalanm zda olduu gibi,
anlaml simgesel srelerin kt durum lardr; kincisi,
sim geciliim izin terapist olarak kullanlmasdr. Elim izde
ki, birincil srelerden ve onlarn denetim inden olum u
bir organizm a deil, deneyim i, simgesel anlam da yaad
, rendii; onu anlarsak bizim yaadmz, rendii
m iz arzular, drtleri ve gereksinim leri ieren bir insan
dr. Nevrozda arpklaan sim gesel anlam lardr, id drtle
ri deil.
Sylediim iz, insan arzusunun yalnzca gem iten ge
len bir itme ya da yalnzca tatmin isteyen ilkel gereksinim
lerin ans olmaddr. O bir gelecek biim lendirm esidir,
gelecekte olmasn um duklanmza, hem any hem fantezi
yi ieren sim gesel srelerle bir ekil verm edir. A rzu, ken
dimizi gelecee yneltm enin balangcdr, gelecein by
le olmasn istediim iz itirafdr; derinliklerim ize uzanp
kendim izi gelecei deitirm e isteiyle oyalamaktr. Son
deil, balang dediime dikkat edin; arzu giderim inin,
arzuyu irade yerine kullanmann ve bunun gibilerin tam a
men farkndaym. ncesinde arzu yoksa irade de yoktur
diyorum . A rzuda, tm simgesel sreler gibi, hem bir iler
leme esi, bir ileriye uzanm a, hem de bir gerilem e kutbu,,
bir arkadan itme vardr. Arzu bylece hem anlamn hem
kuvvetini tar. Gdleyici g, bu anlam ve kuvvet kesiim inde yatar. W illiam Lynchin neden arzu en insani
eylem dir dediini artk anlayabiliriz.

Ak te tro d c

A R ZU LA Y A M A M A H A ST A L I I
Arzunun nem ini bytebilm ek iin baka kaynaklar
dan veriler alrz. Bu da kiinin arzulayam amasndan do
an hastalk, boluk ve um utsuzluktur. T. S. Eliot bunu
orak lke'de geni bir kltrel yelpazede gsterir. Bu
r aan iirdeki unutulam ayacak canllktaki olaylar, sen
foninin o biriken gcyle tekrar tekrar kulaklanmzda n
lar. Sekse ve lkse doym u bir kadn olan esas kii sevgi
lisine yle syler:
Ne yaparm imdi ben? Ne yaparm ben?
yleyse hemen frlayp srterim sokaklarda.
Sa ba darmadan. Peki ne yaparz yarn?
Ve her gn Tannnn?
Scak su saat onda.
Yamur varsa, kapal bir araba saat drtte.
Sonra bir el satran oynayacaz.
Kapaksz gzlerimiz kslm, kulamz kapda.
(11:131-138)*

iirde, ada duygusal ve ruhsal ln baz zellikle

rini seebiliriz. Biri aresiz iletiim eksikliidir: Kadn
sevgilisine onunla neden konumadn sorduunda ve ne
dndn sylem esi iin yalvardnda, adam sadece
yle der:
Sanrm biz dnekler geidindeyiz.
l adamlar orada yitirmiti kemiklerini.
(11:115-116)*
* .N : Suphi A ytim urun 1990 ylnda A dam Y aym larndan kan
evirisinden alnm tr.

262
R o llo M a o

Arzulam ay brakmak lmek ya da en azndan ller l

kesini m esken tutmaktr. B aka bir zellikse doygunluk
tur: Arzularn sadece tatm ine doru itiler olduu, sonun
gereksinim in tatmini olduu dnlrse, iir, boluun,
hiliin ve bounaln en byk olduu yerin arzularn
karland yer olduunu sylyordur.
Fakat en iirsel olmayan konularda bile iirsel yazabi
len Eliot, bundan daha derindir ve psikolojim iz de byle
olabilir. Bu durum un altnda yatan nedeni, tek kelim eyle,
ksrlk olarak nitelendirir. iirine temel olarak ald, o
rak bir lkeyi yneten Balk Kral adl bir adamn efsa
nesini anlatan mitte geen tam anlamyla bir cinsel ksrlk
tr. Bu ok eski efsane, topran verim liliiyle, kn o
rak lkeliini izleyen baharla ilgilidir ve mit daha sonra
Kral A rthur yklerine girm i, Kutsal Em anetler, Balk
K raln ifa yolu olm utur. Toprak plak ve kuruydu,
saflk valyesi cinsel organlarndan yaralanan Balk
K ral' iyiletirm ek iin gelene kadar da yle kalacakt.5
Ksrln z bounalk, hedefsizlik, amaszlk, yaam
dan zevk alam am adr; bunlar bilincin kkten tkanmasyla
ilikilidir. Bu kadar kt olan, kadnn farknda olmay
d r...6 Bu da, srasyla, Eliotn, benliin tarihsel kltr
geleneim izin byk sim gesel ifadelerinden koparm aktan
gelen inan eksikliine bal olarak yorumlanmtr. a
da yatak odasn Shakespeare, M ilton ve Ovid gnderm e
leri iine yerletirir, fakat kadn onu evreleyen gzelliin
farknda deildir. Cinsel macerasn Dido ile Aenas ve Anthony ile Cleopatra gibi gem iin tutkulu aklanna antr
malarn arasna yerletirir; fakat bu kadnla sevgilisi iin
seks, tutkulu olmak bir yana, bouna avu avuca nefes

Afkt*intde

nefese kalm a bile deildir artk.

Eliot, aslnda, inan olm adan daha fazla leyem eyece
im izi, arzulayamayacamz sylyor. Bu cinsel istekle
ri de kapsar: nan olm adan hem cinsel hem baka anlam
da iktidarszlanz. iirdeki dini ierik bu blmde kullan
dm kavram larla yorumlanabilir. Yani, arzunun sim ge
selliinde bir anlam boyutu vardr, arzuya zel insan nite
liini veren budur, bu anlam olm adan istemenin duygusal
ve cinsel ynleri bile kuruyup kalr. iir 1922de, bann
ve refahn ok yakn olduunu, birka yllk gelim e son
rasnda tm gereksinim lerim izin karlanacan dnd
m z iyimserlik ann balarnda, tek ktmserliin ro
m antik, nostaljik, kendine acyan bir melankoli olduu, F.
Scott Fitzgeraldn caz anda yazlmtr. amzn en
fazla tartlan iiri olmasna ram en, o gnlerde insanla
rn, iirin etkisinde ne kadar kalrlarsa kalsnlar, pek az
onun ne denli gelecek habercisi olduunun farkna varm
t; klinik psikoterapinin, onun kaytszllk ve iktidarszlk
kehanetlerini bu ekilde dorulayacan Eliotn bile bil
diinden kuku duyuyorum .
Birok varoluu gibi Eliot da iiri yazd kltrde bir
yantn henz mmkn olduuna inanmyordu. Heidegg e rin deyim iyle, zaman daha olg u n lam am t; Tillichin /><wunda da henz yoktu. Onda sadece Tehli
keli K iliseye giden valye vard;
Bom bo bir k ilise, yelin cirit att.

Cam ereve yok, kap gcrdar durur,

Kuru kemikler incitmez ki kimseyi.
(V:388-390)*

264
K otla M a y

O esnada dirili iin bir umut grem ez ve iirin sonun

da Balk Kral hl:
Avlanyordum, ardmda orak dzlkler,
Topraklanm ileyebilecek miyim hi olmazsa?
Londra Kprs yklyor yklyor yklyor
(V:424-426)*
Balk K raln bu teknik araylara dnn, kayg de
rin amalln tkad zaman kiinin yapt gibi topraklann ilem eye koyulmasn ok ilgin buluyorum . Bu
teknik kayg Londra Kprs yklyor dizesiyle bititirildii zam an zellikle arpccdr. 1922de, zam an henz
bir yant iin olgunlam am olsa da, amz bir zm
iin daha uyun olabilir.
Bu iirde aynca, cinsel organlar rahatlatm a ya da m i
deyi doldurm a sorununun ok aasnda bir arzulam a t
r vardr. Bu kapaksz gzlerimiz kslm, kulamz ka
pda eklinde ifade edilm i yaratc bir zlemdir. Burada
biyolojik ve psikolojik olarak en basit dzlem inde, pren
sin pcn bekleyen Uyuyan Gzel m itinin yansma
sn grrz. Tek fark, prenses tm saflyla uyurken, bi
zim kadnn tm um utsuzluuyla kapaksz gzlerini din
lendirm ek iin kapayamamasdr. Daha derin bir dzeyde,
bana yle geliyor ki, bu kulamz kapdalkta hl
um utsuz derin bir arzulam a, G odot'yu B eklerken'de ima
edildii gibi, um utsuzluktan te bir durum gibi grnen
bir bekleyi vardr. Fakat jinde gizli de olsa boluu, bo* .N : Suphi A y tim u r'u n 1990 ylnda A dam Y aynlar'ndan kan
evirisinden alnm tr.

Afk (M*imda*

unal ve kaytszl aan yapc olaslklar arzunun de

vingen balangcn, k um udunu tar.

ARZULAMA YETSNN YOKLUU

Son birka yldr, psikiyatri ve ilgili alanlardaki birok
insan arzu ve irade sorunlar zerine dnm ekte ve onla
r aratrmaktadrlar. Bu ilgi younluunun, zamanmzn
bu sorunlara yeni bir k tutm aya gl bir gereksinim
duymasnn sonucu olduunu dnebiliriz.
Peder W illiam Lynch, edebiyatn derinlik psikolojisiy
le olan ilikisi konusundaki etkili yorum larnda, hastala
neden olann arzulam a deil arzulam a eksiklii olduu sa
vn gelitirir. Sorunun insanlarn arzulam a yetisinin derin
letirilm esi olduuna ve terapideki grevim izin bir yan
nn arzulam a yetisini yaratm ak olduuna inanr. Arzuyu,
hayalde olumlu grntlem e7 olarak tanmlar. Geili
bir fiildir; arzulam ak bir eylem ierir. Arzuda Lyrichin ha
yal etme eylem iyle ilikilendirdii zerk bir unsur vardr;
her gerek arzu yaratc bir eylem dir8. Terapide buna
destek bulurum: H asta kuvvetlice bunu arzuluyorum
deyip, bunu hissedebildiinde, bu gerekten olum lu bir
admdr. Gerekte bu, atm ay, hi sorumluluk alnmayan
ve Tannnn, anne babann arzulan telepati yoluyla okum a
s beklenen st rtl, dillendirilm em i bir dzlem den,
ne istedii konusunda ak, salkl bir atm aya gtrr.
Yaratl mitinin tannbilim sel tem eline dayanarak Lynch,
insan kendi arzusuyla geldiinde Tann bayram eder9der.
Lynch daha sonra, genellikle gz ard edilen bir nokta
ya, yani kiilearas ilikide arzunun karlkllk gerektir
diine deinir. Bu, birok mitte ihlaliyle gsterilen bir
266
RcUu .Man

gerektir ve kiiye sona gtrr. Ibsenin oyununda Peer

Gynt arzulayarak ve arzulanna gre davranarak dnyann
etrafnda dolar; tek sorun arzulanm n karlat dier in
sanla bir ilgisi olmay ve tam am en benm erkezcil, ben
lik tpasyla kapanm benlik fs iinde oluudur. Ayn
ekilde, Uyuyan G zel'de uyuklayan kz m asaln szck
leriyle zaman olgunlam adan kurtarm ak ve uyandrmak
iin yaban gllerine zarar veren gen prensler, teki hazr
deilken onu aka ve sekse zorlam aya alan davrann
rnekleridir; karlksz bir arzulam a sergilerler. Gen
prensler kendi isteklerine ve gereksinim lerine, sen ile ili
ki kurmakszm baldrlar. Arzu ve irade kiileraras kar
lklln zerk, yarac eylemleri nda grlebilir ve ya
anabilirse, Aziz A ugustinein ne istersen sev ve yap
sylem inde derin bir gerek yatyor demektir.
Fakat Peder Lynch ve tabii ki Aziz A ugustine, insan
doas konusunda saf deildiler (tpk Freud gibi). Bu ar
zulamann ideal olarak belirtildiini ok iyi biliyorlard.
Sorinun, insann kom usuna kar arzu ve irade gsterm e
si olduunu, hayal gcnn yalnzca yaratc karlkl ar
zuyu biim lendirm e kayna olmadn, ayn zam anda bi
reyin snrlan, kanaatleri ve deneyim leriyle kstlandn;
bu nedenle, ne kadar iyi bir analizden geersek geelim ,
Tanndan ne kadar iyilik alrsak alalm , ka defa ruhsal ay
dnlanma yaarsak yaayalm , arzulam amzda her zaman
dierine ve kendim ize iddet uygulam a esi vardr.
Lynch bunu burada, durumun geeklii karsnda arzuda
srar anlam nda olan iradeli e olarak adlandmr. Iradelilik, ona gre, kar gelm eyle gdlenen, arzunun nesne
si yannda olmasndan ok bir eye kar olduu irade t

A fk t imdir

rdr. Lynch, kar kan, iradeli eylem in, hayalden ok

fanteziyle balantl olduunu ve gereklii grm ek, onu
biim lendirm ek, ona sayg duym ak, onun tadna varmak
yerine onu reddeden ruh olduunu syler.
Arzulam ada ve iradedeki zerk, kendiliindenlik e
si, psikiyatr Dr. F arberm irade konusundaki nemli yeni
almalarnda da vardr.10 Dr. Farber, ilki benliin btn
l deneyim i, belirli bir yne doru nispeten kendiliin
den oluan bir hareket olan, iki irade alan arasnda bir
snr izer. Bu tr arzulam ada, beden bir btn olarak ha
reket eder, deneyim bir rahatlam ayla ve yaratc ak bir
zellikle nitelenir. Bu tm politik ya da psikolojik zgr
lk bahislerinden nce gelen bir zgrlk deneyim idir;
gerekirci kii tarafndan nceden varsaylan ve tm gere
kircilik bahislerinden nce gelen bir zgrlk olduunu
da eklem eliyim . Bunun aksine, iradenin ikinci alan. Dr.
F arbera gre sknt veren enin, ya/ya da nitelikteki bir
kararn, hem bir ey iin hem bir eye kar kararn gerek
liliinin girdii yerdir. Freudyen terim ler kullanrsak, sperego iradesi bu alana girer. Farber iradeyi ikinci anlam
da kullanarak bu karlatrmalar yapar: Okum ak isteyip
anlamak istem eyebiliriz, bilgi isteyip bilgelik istem eyebi
liriz, vicdan isteyip ahlak istem eyebiliriz. Bu yaratc eser
lerle rneklenir. F arber'm ikinci irade alan, rnein top
lant iin bir konum a hazrlam ada, birinin metnini dzelt
mede olduu gibi yaratc abadaki bilinli, alkan, ele
tirel uygulamadr. Ama gerekte konumay yaparken ve
ya umarz yaratc esin yazmz ele gem iken, benlii
bir derece unutm ayla m egulzdr. Bu deneyim de arzula
ma ve irade bir olur. Yaratc deneyim in bir zellii, at
268
Roliu M ay

m ay aarak geici bir birlik salamasdr.

Farber, ikinci alann birinci alan ele geirm esinin cazi
besini vurgular; kendiliindenliim izi, etkinliin zgrce
akn yitiririz ve irade abal, denetim li; yani Viktorya
dnem i irade gc oluverir. Anladm kadaryla, Farb ern ilk snfta anlatt, Lynchin arzu olarak adlandr
dna ok yakndr. Lynch iradede, Farber kendiliin
den iradede olm ak zere, her ikisi de, bir sonraki blm
adayacam z amall ok iyi tanmlarlar.
Burada baz geici tanmlar sunacam . rade, kiinin
benliini, bir yne ya da bir am aca doru hareket gerek
leebilsin diye dzenlem e yetisidir. Arzu baz eylem veya
durum larn m eydana gelm esi olaslyla yaratc bir biim
de oynamaktr.
Fakat daha karm ak sorulara gemeden nce, iki ey
yapmalyz. Biri, irade ve arzunun karlkl ilikisinin kaba
diyalektiini engellemektir. Bunun amac, dikkate alnmas
gereken baz olgusal ynleri gstermektir. rade ve arzu
kutuplulukta iler grnebilir. rade zbilinlilik gerekti
rir; arzu gerektirmez. rade ya/ya da seiminin olasl
n ima eder; arzu etmez. Arzu iradeye scaklk, ierik,
hayal gc, ocuk oyunu, tazelik ve zenginlik kazandnr.
rade arzuya benlik yn, olgunluk kazandrr. rade
arzuyu korur, onun ok byk tehlikelere girmeden deva
mn salar. Fakat arzu olmadan irade yaam gcn,
canlln yitirir ve kendiyle elierek yok olur. Sadece ira
de var, arzu yoksa, elinizde kurum u, Viktorya dnemi,
neopriten insan kalr. Sadece arzu var, irade yoksa, eli
nizde ocuk kalm yetikin olarak robot adam a dnebile
cek, ynlendirilen, zgr olm ayan, ocuksu insan kalr.

Affc n imdo

WILLIAM JAMES VE RADE

Amall aratrmaya gem eden nce yaplmas gere
ken dier bir dev de, yaam boyunca irade sorunuyla u
ram , psikolog-filozof Amerikal deha, W illiam Jam esi.
ele almaktr. Deneyimi bizi yola karacaktr.
Jam esin ciddi depresyonu ve birka yl boyunca in
tiharn eiinde olduu gerei konusunda yazan saygn
bir m eslektam bizden Jam esi, uyumsuzluklarnn bu
ynleri nedeniyle acmaszca yarglamamamz 11 ister.
Farkl bir grteyim . Jam esin geirdii depresyonlar ve
bunlarla baa km a yolunu anlam ak ona olan takdirimizi
ve hayranlmz artrr. D oru, yaam boyunca tereddtllkten ve kararszlktan m ustaripti. H arvardda ders ver
meyi brakm akta zorland son yllarnda, gnlne bir
gn istifa et , dier gn istifa etm e , nc gn tekrar
istifa et diye yazard. Jam esin karar verme gl, i
zenginliiyle ve her kararn onun iin tad saysz ola
naklarla balantlyd.
Fakat Jam esi iradeyle bu kadar ilgili yapm aya zorla
yan -i in e girdiinde drt saat daha uzun yaam ay iste
tecek bir neden zlemi hakknda yazd- bu depresyon
larn ta kendisiydi ve ite bu depresyonlarla m cadele s
rasnda insan iradesiyle ilgili bu kadar ey rendi. Depresyonlanna ve devaml olarak uykusuzluktan, gz sorun
larndan, srt hastalklarndan ve benzerlerinden ekm esine
ram en, altm sekiz yandaki lmne kadar bylesine
verim li bir yaam srm esini salayann, arzulam a yetisi
nin kefi olduuna inand. Ben de bir terapist olarak, bu
radaki yargsnn klinik adan doru olduuna inanyo
rum . Bozuk irade a diye adlandnlan amzda, irade
270
R o ilo M o y

sorunum uz konusunda bize verebilecei herhangi bir yar

dma ulam ak iin sabrszlkla W illiam Jam ese dnyo
ruz.
1890d a12 yaynlanm , irade konusundaki nl bl
m nde, zetle arzuyu, baanlm as mmkn olm ayan bir
eyi istediim izde yaptmz ey olarak tanmlayp ze
rinde durm ayarak, sonulandrma gcm z olduunda var
olan iradeyle karlatrr. stein yannda, elde etm enin
m m kn olmad hissi varsa, sadece arzularz. Bu tan
mn, Jam esin Viktoryaclmn ortaya kt yerlerden bi
ri olduuna inanyorum; arzular gerekd ve ocuka g
rlr. Akas, ilk arzuladmzda hibir arzu m m kn
deildir. Birka ekilde arzuladmz zaman ancak m m
kn olur ve onu birka taraftan, m uhtem elen uzun bir za
man zarfnda ele alarak, gc retiriz, onu gerek yapm ak
iin tehlikeyi gze alrz.
Fakat sonra Jam es, burada sadece deinebileceim ,
edebiyattaki en heyecan verici irade savlarndan birine at
lr. lk olarak, bir dizi karar gerektirm iyor olm akla nitele
nen birincil tr vardr. G m leim izi deitirm eye veya
bir kat zerine yaz yazm aya karar veririz ve bir bala
dk m, biz dizi hareket kendi kendine birbirini izler; istemddr. Bu birincil irade atmaszl gerektirir. Ja
m es burada kendiliindenlii korum aya alr. Viktorya
dnem i irade gcne, onu tm yaam boyunca um utsuz
ca hayal krklna uratan ve depresyonlarla davurulan
felce iten o irade gcn uygulam aya kar tavr alr.
Psikanaliz sa olsun, gnm zde bu szde atmaszlk
hakknda ve atmasz grnen durum larda saysz ey
yaandna dair daha fazla ey biliriz.

A jk w* i m d e

Daha sonra gr izleyen eylem olarak tammlad

salkl iradeye deinir. G r, net bir kavram dan ve
birbirleriyle doru orantda gdlerden oluur; bu da o l
duka aklc bir grntdr.13 Salksz iradeden bahseder
ken, hakl olarak tkank iradeye odaklanr. Bu konuda ver
dii m ek, gzlerim izin odan yitirdii ve dikkatim izi
toplayamadmz durum dur. Bo bo bakp hibir ey
yapm adan otururuz. Bilin nesneleri ilie ileyem ez ya
da kabuu kram az. Byk lde yorgunluk veya bitkin
lik bu durum un iaretleridir ve onun neden olduu eyi
andran kaytszlk, akl hastanelerinde akl hastalnn be
lirtisi olarak istem yitim i diye tannr .14 Bu kaytszl
yalnzca akl hastalyla ilikilendirm esi ilgintir. lk ba
ta ben, bunun gnm z toplum unun sreen, yaygn, ruh
sal durumu olduuna inanyorum: amzn nevrotik ki ilii.
Soru una gelir, Neden bir ey ilgimi ekm ez, bana
uzanm az, beni kavram az? Bylece Jam es ana irade soru
nuna, yani dikkate gelir. Bunun ne kadar dahice olduunu
fark edip etm ediini bilm iyorum . M odem psikanalizin bi
ze verdii tm aralarla iradeyi incelediim iz zam an, ken
dimizi iradenin dayand dikkat veya niyet dzeyine itil
m i bulacaz. rade uygulam asna harcanan aba gerek
te dikkat abasdr; istem edeki ura, bilinci net tutm a a
bas, yani dikkati odakl tutm a uradr. B ir kez doan
uyum lu insan trnn abaya pek gereksinim i yoktur, der
Jam es, fakat kahram anlar ve nevrotiklerin ok fazla ge
reksinimi vardr. Bu onu, inan, dikkat ve irade arasndaki
keskin olduu kadar artc bir kimlik aklamasna iter:

272
Rollo U n u

Ksaca nesnelerle ve benlik arasnda belirli bir iliki an

lamna gelen irade ve inan, tek ve ayn psikolojik olgu
nun iki addr.15
Mmkn olan en ksa forml belki de, inan ve dikkati
mizin ayn ey olduudur.16
Sonra da bizi, tam am en insani ve dnyevi rneklerin
den biriyle tavlar. Bunu ayrntl olarak alntlyorum, n
k Jam esin irade kavramnn yarm kalm ynlerini tart
rken buna geri gelm ek istiyorum:
Buz gibi bir sabah, iinde ate yanmayan bir odada ya
taktan kalkmann ne demek olduunu ve iimizdeki ya
amsal ilkenin bu ileye nasl kar ktn biliriz. [Ola
yn getii yer ve zaman, merkezi stmann ortaya k
ndan nce New England.] nsanlann ou, baz sabah
lar, kendilerini sonula yzlemeye hazr hissetmedikle
rinden muhtemelen bir saat yatakta beklemitir. Ne kadar
ge kalacamz, gnlk grevlerin nasl etkilenecekleri
ni dnrz; kalkmam gerek, bu ok alaltc gibi
eyler syleriz. Ama scak divan hl ok tatl, dandaki
souk ok acmaszdr ve karar eyleminin eiinde gibi
grnrken sonu kendini erteler, silinir gider. Bu koul
larda nasl kalkanz? Kendi deneyimimden bir genelleme
yapmam gerekirse, ou zaman herhangi bir mcadele
ya da karar olmadan kalkanz. Birden bire kalkmamamz
gerektiini anlanz. Talihli bir bilin kayms yaanr;
hem sca hem souu unuturuz; gnlk yaamla ilgili
bir dalgnla deriz ve bu srada bir dnce yanp sn
meye balar, Alo! Daha fazla burada yatamam . Bu d
nce o ansl anda hibir zt ya da fel edici neriyi
uyandrmaz ve sonu olarak hemen uygun kas hareketle

A fk m irade

rini retir. O mcadele srasnda hareketlerimizi fel

eden, hem scan hem souun fazla farkndalyd...17
Tutukluun sona erdii anda, zgn fikrin etkisini gs
terdiini ve kalktmz syleyerek bitirir. O na zg Jam esvari bir gvenle, bu vaka, tm bir istem psikolojisine
yetecek verilerin kltlm biim ini ierir gibi grn
yor diye ekler.
zel incelem em iz iin Jam esin rneini ele alalm . Bu
m ekte, tam irade sorununun m erkezine inm iken, arpc
bir aklam a belirir. Birden bire kalkm am am z gerektii
ni anlarz diye yazar. Yani btn sorunun zerinden atlar.
H ibir karar m eydana gelm ez , sadece talihli bir bilin
kaym as yaanr.
Sorarm , o talihli bir bilin kaym asnda ne yaand?
Doru, kararszln o fel edici ba zld. Fakat bu
olum suz bir cm ledir ve bize ne yaand hakknda hibir
ey sylem ez. Elbette buna Jam esin dedii gibi ansl
an , yada rastlant diyemeyiz! rade tem elim iz bir tek
ansa veya rastlantya dayanyorsa, evim iz kum un s
tne yaplm dem ektir ve iradem izin hibir temeli yoktur.
Jam esin bu m ekte im diye kadar bir ey sylem edi
ini ima etm eye almyorum . Sylem itir ve syledii
ok nemlidir: Olayn tm Viktorya dnemi irade gc
nn, bedenlerim izi isteklerine kar hareket etm eye zorla
m a yetimize dayanan o yetenekten oluan iradenin, ifla
sn gsterir. Viktorya dnemi irade gc, her eyi aklc,
ahlaki bir m eseleye evirm iti. rnein, yatan scakl
nn ekicilii, szde seperegonun dik , yani kalkm
ve alr olm a basksna deil, alaltc bir eye teslim iyet

274
ftoOo M ay

tir. Freud, Viktora dnemi irade gcnn ierdii kendini

kandrmay ve ussallatrmay ayrntl biimde anlatm ve
bence onu tahtndan sonsuza dek indirm itir. rnek, Jam esin, amacn bozulup kiinin kendi kiiliini bencilce
sergilem esine dnt ve bu kanklkta gerek ahlaki
meselenin tam am en kaybolduu Viktoryaclm fel edici
etkilerine kar m cadelesini gsterir.
Bylece can alc sorum uza dnyoruz. O talihli bir
bilin kaym asnda ne yaand? Jam es bize sadece gn
lk yaam la ilgili bir dalgnla dtm z syler.
te sm m z burada yatar! Psikoterapi bize o dalgnlk hak
knda Jam este olm ayan birok veri kazandrm tr ve bu
nun iine dtm ze de inanmyorum.
N etletirm ek amacyla, Jam esin irade kavram ndaki
yarm kalm m eseleler ile ilgili dncem i belirtece
im . Btn bir deneyim boyutunun, ada psikolojide
yaptmz gibi, Jam es taralndan danda brakldn ne
sryorum . Yant, Jam esin bilin incelem esinde veya
Freudun bilinch incelem esinde deil, hem bilince ve
bilindna, hem bilie ve gayrete hem dokunan hem de
hepsini ieren bir boyutta yatar.
im di, tarih boyunca amallk olarak bilinen bu boyu
ta geiyoruz.

275
A k

pe

irodv

9
AMALILIK
renme, bilgi krnlannn birikim i deildir. Her bilgi ey
leminin reneni gelitirdii, bylece onu daha da karmak
nesnellikler oluturabilecek duruma getirdii bir bymedir
ve karmaklktaki bu nesne bymesi, znel bymeyle
paralel gider.
- Husserl

Arzunun nemini derinlem esine aratrrken, tuhaf bir

konunun srekli ortaya ktn fark ettik. Arzuda gz
m ze apm ayan baka eyler de olm aktadr. Lynch
zerk eden bahsederken, o ve Farber, arzunun hayal
le ve kendiliindenlikle ilgisinden sz ederken bu konu
kastediliyordu. zellikle de arzunun anlamn, insan arzu
sunun, saf kuvvetin tesine geen ve dille, sanatla, dier
simgelerle ifade edilen o ynn ele aldm zda bu konu
mevcuttur. Ayn konu, Jam esin o souk sabahta yataktan
kalkm a rneinde de, zerinden atlad byk X olarak

276

RaUnHay

mevcuttu.
Tartmamz boyunca bize bir m zik aleti gibi elik
eden bu konu, amallktr. Am allkla, deneyim e anlam
veren yapy kastediyorum . Am allk, am alarla bir tutul
m am al, onlarn altnda yatan boyut olarak anlalmaldr;
insann amal olm a yetisidir. Jam esin rneinde, hem
kendim izi hem de gn birbiriyle ilikili olarak biim len
dirm e, onlar yourm a ve deitirme yetim izin kayna
olan gelecek gnn olanaklarna hayalde katlmamzdr.
Jam esin yataktaki dalgnl, bunun gzel ama yadsnm
bir ifadesidir. Am allk bilincin esasn oluturur. Ayn za
m anda arzu ve irade sorunun anahtar olduuna inanyo
rum.
lk olarak, bu terim ne anlam a gelir? Bunu iki aam a
da tanmlayacaz; n aama, amalarmzn dnyay nasl
algladmza gre sonuca gtrddr. rnein bugn
leden sonra dada bir evi grm eye gittim . lk bata de
yin ki, baz arkadalarmn yaz iin kiralayaca bir yer ar
yorum . Eve yaklatm da, evin salam olup olmadm ,
iyi yaplp yaplmadn, yeterince gne alp almadn ve
bana bannak artran dier eyleri sorgulayacam.
Ya da deyin ki, emlak vurguncusuyum : O zaman gzme
arpanlar, evin onanm nn ne kadar kolay olaca, ona de
yeceim den daha cazip bir kazan getirip getirm eyecei
ve bana kr artran eyler olacaktr. Veya diyelim ki,
arkadalarm n evini ziyaret ediyorum: O zaman onu ko
nukseverlik olarak gren gzlerle ona -akam st soh
betimizi daha keyifli hale getirecek ak verandas ve ez
longlarna- bakacam. Ya da bu, evim deki partide beni
kk gren arkadalarm n kokteyl partisiyse, kendimi

A k ov irade

birilerinin benim kulbem i onlarnkine tercih ettiine dair

gstergelerini ve insanlarn o m ehur tiksindirici kskan
lklarnn sosyal durum unun dier ynlerini grr bulu
rum. Veya, son olarak, bu akam st suluboya m alzem e
lerimle donanm , karalam a yapm aya koyulm usam , evin
da kenarna nasl tutunduunu, yukardaki tepelere uza
nan, aadaki vadileri spren atnn izgi yapsn ve as
lnda bu harap, ykk dkk evi, bana verdii sanatsal ola
slklar iin tercih ettiim i imdi bile greceim .
Bu be rnein her birinde, uyaran yaratan ayn evdir
ve ona tepki veren ben, ayn insanm. Fakat her bir durum
da, ev ve deneyim tam am en farkl anlamdadrlar.
Fakat bu, amalln sadece bir yndr. Dier yn,
bir nesneden geldiidir. Amallk bu ikisinin arasndaki
kprdr. Bizim gibi znelerin, nesnel olan dnyay gr
mesini ve anlam asn mmkn klan anlam yapsdr.
Am allkta, zne ve nesne ikileimi ksm en giderilmitir.

AM ALILIIN KKLER
Bu kavram bana ylesine nemli grnr ve ada
psikoloji tarafndan ylesine ihmal edilm itir ki, okuru be
nimle birlikte anlamn kefe davet ediyorum . Kkleri es
ki a dncesinde bulunur: A ristoteles, gzlere verilen
[bizim deyiim izle, alglanan], ruhun am acdr der. C ice
ro, bedenin gerilim i olarak ruhtan sz eder.1 Fakat zel
olarak amallk kavram bat dncesine ortaan ilk d
nemlerinde Arap filozoflar tarafndan tantlm ve ortaa
dncesinin m erkezi olmutur. Amallk o zamanlar,
gereklii bilm e yolu anlam na geliyordu; bir bilgi kura
myd. ki tr amallk belirginletirilm iti: Belirli eyleri
278
R o tio M a y

-y an i gerekten var olan nesneleri- bilmek anlamndaki

inteflsio prim o ve bu nesnelerin genel kavram larla ilikisi
-y an i kavram sallatrarak b ilm e- anlam ndaki intensio secundo.
Tm bunlar, bir eye zaten bir ekilde katlm olm a
dka onu bilem eyeceim izi varsayar. Aziz Thom as Aquin asa gre, am allk, akln anlalan eye dair ne kavraddr. evirm en tarafndan m aalesef hi de kolaylatrlm a
m bir dille yle der: A kl, zeka eylem inde bilgilendi
rilme yoluyla, anlalm eyin amacn biim lendirir2
Edilgen olan bilgilendirm e szcnn ardndan, etkin
biim lendirm e szcnn geldiine dikkat edelim . Bu
nunla, bilm e srecinde, anlalan ey tarafndan biimlendirildiim iz ve ayn eylem de, aklmzn anlalan eye ay
n anda biim verdiini anlyorum. Burada nem li olan
in-form , yani ieriden biim lendirm ek szcdr.
Birine bir ey sylem ek, onu bilgilendirm ek, onu biim
lendirm ektir - bu sre psikoterapide, terapistin doru za
m anda sadece bir cmle ya da bir szck sylem esiyle
ok gl olabilir. Bu, lisansst program larm zdaki, bil
ginin yalnzca ilediim iz, bizim dm zda, ilenmemi
veri olduu eklindeki beyin ykam alarndan ne kadar da
farkldr!
Amallk bylece bir bilgi kuram , gerei bilm e yolu
olarak balar. Bildiimiz ekliyle gerekliin anlamn ta
r.
K onum uz, m odern dncede Im m anuel K an tn
ikinci K opem ik devrim iyle ileriye doru dev bir adm
atmtr. Kant zihnin, duygularn zerine yazd veya
olaylar sadece em ip snflandran basit bir edilgen hamur

A*k

irui*

olmadn dnyordu. Gerekte olan, nesnelerin anla

y yollarmza uymasdr.3 Bunun iyi bir rnei m atem a
tiktir. M atem atik, zihnimizdeki kavramlardr; doa onlara
uyar, yant verir . Bertrand Russelln K anttan bir buuk
asr sonra fizik hakknda syleyecei gibi, fizik, fiziksel
dnya hakknda ok ey bildiim iz iin deil, ok az ey
bildiim iz iin m atem atikseldir; ancak m atematiksel zel
likler iinde kefedebiliriz4 K antn devrim i, insan zihni
ni bildii eyin etkin, biimlendirici bir katlmcs yapn
da yatar. O halde, anlamann kendisi, dnyasnn kurucu
sudur.
On dokuzuncu yzyln son yansnda, amallk kavra
m, Viyana niversitesindeki etkili derslerine Freud ve
H usserl'in de katld Franz Brentano tarafndan yeniden
ortaya karlmtr. Brentano, bilincin, bir eyi am alad,
kendisinin dnda bir eye iaret ettii - zellikle belirtir
sek, nesneyi amalad - geeine gre tanmlanmas ge
rektiine inanyordu. Bylece, amallk bilince anlaml
bir ierik kazandryordu.
Freud yazlarnda Brentanodan bildiim kadaryla hi
sz etm ese de, B rentanonun derslerinin adsz bir dinleyi
cisinden fazlas olduu aktr. Bana sylendiine gre,
Freudun etkin olarak derse katldna ve bir keresinde
B rentanonun F euda tavsiye mektubu yazdna dair ka
ntlar vardr. Bana gre, Freud'un grlerindeki st r
tl amallk, ska yaanan, bir insann dncelerinin
dierinin zerinde, ikinci adamn dncesinin ayrlmaz
* .N . H er iki cm lede de anlam na g elm ek , dem ek istem ek, yapm ak is
tem ek anlam na gelen m ean fiili kullanlm . M ean ayn zam anda
anlam " dem ek olan "m ean in g szcnn de kkdr.

2 80
Roa May

paras olacak ve sanki hep onun dncesiym i gibi his

sedilecek kadar etki gstermesi durum larndan biridir.
Am allk, Freudun zgr arm , ryalar ve fantezilere
yaklam nn kum ana ilenmitir. Freudun bu kavram
dan aka sz etm em esinin nedeni, akadem ik ve bilimsel
psikolojinin dier ynlerinin dnda braklmasnn nede
niyle ayn olabilir; Freud psikanaliziyle doal bilimsel bir
psikoloji tr kurm ak istiyordu ve ak am allk -zih in ve
beden arasndaki kayp halka- bylesine bir grevi im
kansz olm asa da olduka g klar. rnein Freudun li
bidodan, nemli deikeni ekonom ik heyecan m iktarlarn
daki deiim ler olan ekonom ik bir kuram karm a aba
sn ele aln. Saf cinsel arzu gibi belirli bir kuvvetin, beden
deki salgsal, sinirsel-kassal balar ve cinsel organlardaki
belirli heyecanlanm alar olduu varsaylabilir. Am a libido
nun sabit bir m iktar olm ad, sevilenin, babam n, annenin,
eski sevgilerin ve bakalarnn arm larna gre inip
kt, -nitel o la n - bu simgesel anlamlarn bir deiken
olarak libido miktarndan daha byk nem i ve gc ol
duu ortaya kar. H er ey bir yana, onun ve dierlerinin
saf nicel yorumlarn yok eden anlam lan bize reten as
lnda F reuddu.
Brentanonun, sonradan m odem olgubilim in babas
olacak olan rencisi Edm und H usserl, kavram tm bilgi
mizi kapsayacak ekilde geniletti. Bilincin asla znel bir
bolukta varolm adn, daim a bir ey in bilinci olduunu
ne srd. B ilin sadece nesnel dnyasndan ayrlam a
m akla kalm az, dnyasn da oluturur. Bunun sonucu.
H usserlin szleriyle, anlamn akln am ac olduudur.5
Bilincin eylem i ve deneyim i, dnyam zn srekli biim

A$k v irade

lendirilmesi ve yeniden biim lendirilm esi, benliin nes

neyle ve nesnenin benlikle ayrlmaz bir ekilde balanm a
s, benliin hem dnyay gzlem lem esi hem ona katlm as,
benliin veya dnyann hibir kutbunun dieri olmadan
dnlem em esidir. Bu tabii ki deneyim in znel ve nes
nel yann bir an iin bir kenara koyamadmz anlamna
gelm ez. Tekrar boyam ak iin ne kadar boya gerektiini
grm ek iin evim i ltm de veya ocuum un horm on
tetkikleri hakknda bir rapor aldm da, bir an iin ne his
settiimi bir kenara koyarm ; yalnzca bu lmleri en net
ekliyle anlam ak isterim . Fakat o zaman sorum luluum ,
bu nesnel gerekleri benim iin anlam tayan balam a
-ev i boyama tasarm a veya ocuumun salyla megul
olm aya- geri koymaktr. Psikolojide en ciddi hatalarmz
dan birinin, deneyim in bir blm n bir kenara koym ak
ve onu bir daha bir araya getirem em ek olduuna inanyo
rum.
Heidegger daha sonra H usseriin kavramn Platon ide
alizminin hiliinden karp, onu hisseden, deer ve
ren, hareket eden insan kapsayacak ekilde genileterek
bir sonraki adm att. Bunu aldr (Sorge) kavram yla yap
t. Aldr, K antn anlayna benzer bir anlam da dnyam
z kurandr. Heidegger tekrar tekrar, insan varlk konu
sunda kayglanan varlktr der. nsan olam adnda da, te
rapideki uym aclk ve kiiliksizlem e gzlem lerim ize da
yanarak ekleyebiliriz ki, varln yitirir, yani olaslklarn
yitirir. Aldrm ayla amallk arasnda, kelimenin kk sz
c tendin -b a k m a k - intentionality terimin ortasn
da oluunun da ima ettii gibi yakn, isel bir iliki vardr.
Bir szck, kendileri ve kltrlerinin dier yeleri iin
282
R oo .Vay

nemli olan bir eyi iletm eye alan insanlarn yzyllar

sren bir yourm a, biim lendirm e ve yeniden biim len
dirm elerinin rn olan birikerek oalan, yaratc bir bil
gelii somutlatrr. Am allk ve onunla ilgili am ala
m ak ve am a terimlerinin kkenbilim sel kaynaklarnn
izini srerek, iim ize yarayacak neler bulabileceim izi bir
grelim .
Tm bu szckler, in art ilgin bir biim de esnem ek
anlam na gelen ve gerilim szcnn geldii tendere,
tensum kklerinden oluan Latince intendere gvdesinden
gelir. Bu hemen bize amacn bir eye doru esnem e ol
duunu syler.
A m alam ak szcnn W ebsters szlndeki5ilk
anlamnn Bir ey yapmay amalyorum dediimizdeki
gibi m aksat veya tasan deil, dem ek istemek, belirt
m ek olm as, beni artt gibi pek ok okuru da arta
bilir. Webster ancak ikinci tanmnda aklnda bir maksat
veya tasan olm as anlamm verir. stemci Viktorya dne
mi geleneim izdeki pek ok insan ilk ve ana anlam atla
yp, kavram sadece bilinli tasar ve maksat olan yan an
lam yla kullanm aya ynelmitir. Psikolojim iz de, hemen
sonra byle bilinli tasarlarn ve m aksatlarn ounlukla
yanlsam a olduunu ve hi de iyi, zgrce seilm i, istem
li planlann yaratklan olmadmz kantladndan, ni
yet antasn olduu gibi amalarla beraber pe attk *
Cehennem e giden yolun iyi niyet talaryla dendiini
zaten biliyorduk ve imdi iyi veya kt, bu niyetlerin ken
* .N . tn g ilizc e de niyet anlam na gelen 'in ten t ile am a "anlam na ge
len "in ten tio n , ayn kkten gelir, ve zam an zam an birbirlerinin yerine kul
lanlrlar.

2 83

dini beenm iliim izin uydurmalar olduunu grm ol

duk. Fakat "kendini beenm iliki, kendinden kayg
duym ayla deitirip, bu kayg olm adan hibir bilgi veya
eylemin olmadn -h e r eyde kayg ya da niyetin olduu
nu ve dnyamz bu niyetler yoluyla bildiim izi- fark
ederseniz, ayn szcn aalayc biiminden olumlu
biimine gei yaparsanz, anlam ne kadar da farkl olur!
Niyetin daha nemli yn, onun anlamla olan ilikisi
dir. Bunu yasal balam da, Yasann niyeti nedir? diye so
rarak anlamm renmeye alrken kullanrz. W ebsters
szl ilk bundan byle, bir tasar, m aksat" tanmnda
bize niyetin zihnin bir nesneye doru ynelm esi oldu
unu syler.7 Tasar ve m aksat, bundan byleden sonra
gelmektedir. Bu da, deneyim in istemci ynnn, zihnin
oktan bizim iin belirli bir nem ve anlam tayan-bir
nesneye doru ynelm i olm asnda yatt anlam na gelir.
Bu kkenbilim inin tam am nda, tabii ki o kk tend
(ynelm ek ve bakm ak) szc vardr. B ir eye doru ha
reket anlatr; bir eye ynelm ek, re/w/ency.(ynelim). Bu
bana, btn bu m aceram zn zym gibi gelir; ortadaki
varl, anlamlarmzn hibir zaman tam am en dnsel
veya eylem lerim izin tam am en gem iin itm elerinin sonu
cu olm adnn, her ikisinde de bir eye doru hareket edi
yor olduumuzun sonsuz bir anmsatcsdr. Ve mirabile
die tu , szck daha nce ksaca grdm z gibi bak
mak anlamna da gelir - koyunlanm za ve srlarmza
bakarz, kendimize iyi bakarz.
Bu nedenle, Husserl anlam akln amacdr deinde,
hem anlam ve eylem i hem de bir eye doru hareketi ii
ne alr. Alm ancada bu ikili anlam a deinir: Hem fikir hem
284

toOoUay

anlam belirten meitung szc, A lm ancada am ala

m ak anlam na gelen meinen fiiliyle ayn gvdeden gelir.
Bu noktada ngilizce zerine kafa yorarken bizde de bu
ikili anlam olduunu anladm da -nesnel gerein, her
eyin z olduunu ve Tanrnn tahtnda olm asa da yann
da bir yer edindiini dnerek bytldm den- ar
m tm . K at beyazdr dernek istiyorum dediim de,
cm lem in sadece bir gerei bildirdiini dnrsnz;
tek tarafl bir denkliktir, A , Bdir. Fakat keyi dn
m ek istiyorum am a araba kayyor dediim de*, istekimi
am acm eklinde, kararllmn ve inancmn bir bildirisi
eklinde alglarsnz. Onu gerekletirip gerekletirem e
diim i ancak sonra grrz.
Bylece, tartmam zn vard sonu, her anlamn iin
de bir kararllk olduudur. Bu bir fikir edindikten sonra,
o fikri gerekletirmek iin kaslarm kullanm anlam na
gelm ez. Hepsinden nem lisi, bu paragraflar okuyan bir
davrannn syleyebilecei Hep dediim iz gibi; bilin
zaten sadece eylem dedir ve sadece kas hareketini, davra
n incelesek de olur cmlesinin doru olduu anlamna
da gelm ez. Hayr, incelem emiz bizi tam am en zt sonuca,
sizde olm ayann, konuurken grtlakta olduu gibi, saf bir
kas hareketi olduu sonucuna getirir. Onun yerine, sizde,
bir eyi am alayan bir insan vardr. Kasti davran, ama
cyla iliki iinde ya da amacnn bir davurum u olarak
grm ezseniz anlayamazsnz. Anlam amal olmadnda
anlamszdr. H er bilin eylem i bir eye doru ynelir, in
sann bir eye doru dnm esidir, iinde, ne kadar gizli
olursa olsun, hareket ynne doru bir itme barndrr.
O halde bili veya bilm e ve gayret veya isteme birlik

2 85
A f k ve ira d e

tedirler. Biri olm adan dieri de olmaz. Kararllk bu yz

den bu denli nemlidir. B ir ey istem ezsem , onu asla bile
m em ve onu bilm ezsem , istem em in bir ierii asla olm az.
Bu adan bakldnda, dorudan insan kendi anlamn
yaratr denebilir. Sadece anlam yaratr veya gerekli
e her an diyalektik anlam da bal deildir demediim e
dikkat edin; kendi anlam n yaratm akla megul deilse, in
sann gereklii asla bilemeyeceini sylyorum .
u ana kadarki grevim , amallk kavramm tanmla
m akt. Hem bilm em izi hem gereklii biimlendirm em izi
ierdiini ve bunlarn birbirlerinden ayrlamayacan vur
guladm. Amallk bak asndan bakldnda, Jam esin
yataktaki dalgnl tam amen mantkldr ve birden bire
kalkm as, yanltc bir ansl an veya talihli olay deil,
gnlk olaylara ballnn' anlalr ve salam bir ifa
desidir. Ona elini uzatan, onu kavrayan ve kalkn ger
ekletiren, gne ve gnn olaylarna hayalde katl
mndr.

PSKANALZDEN RNEKLER
imdi amallk sorununa psikanalizden baz rnekler
verm ek istiyorum . Gzlerinde veya nrolojik ilevinde
herhangi bir sorunu olduundan deil, iinde skp kald
amallk grm esini olanaksz kld iin bariz bir eyi
alglayamayan hastalarn ilgin durumunu ele alalm.
Hastalarmdan biri, daha ilk seansta annesini onu do
madan aldrmaya alt, sonra onu ilk iki sene bytm e
si iin evde kalm bir teyzesine verdii, daha sonra onu
her pazar ziyaret edeceini syleyip ok az urad bir ye
tim haneye yerletirdii eklinde veriler sunm utu. Ona
286
RoUnMay

- i e yarayacan dnecek saflkla- annen senden nef

ret ediyordu deseydim , szckleri duyard am a szckle
rin onun iin hibir anlam olmazd. Bazen canl ve etkili
bir ey olur - byle bir hasta nefret gibi bir szc, te
rapist tekrar etse de duyam az bile. Hastam n bir psikolog
ya da psikiyatr olduunu dnn. Tm bunlarn anne
m in beni istem edii, beni sevmedii anlam na geldiini
anlyorum , fakat bunlar bana tam am en yabanc szckler
diyebilir. K aam ak cevap verm iyordur ya da benim le sak
lam ba oynam yordun Bu basit bir gerektir: H asta o m
tavr a lm y a hazr olmadan travmay alglam a iznini ken
dine verem ez.
Bu deneyim em inim ki hi kim seye yabanc deildir:
im izden kovulacam z, sevdiim iz birinin o an lecei
ni hissederiz. Fakat yaanan, kendim izle yaptm z tuhaf
bir i konum adr: Bunu daha sonra grebileceim / bili
yorum , am a u an grem em . B u, doru olduunu bili
yorum ama henz bunu grm e iznini kendim e verem em
dem enin basit yoludur. Travm atik bir olaya kar bir tavr
alam ayp, bir de stne onu grm ekten kaam asaydk,
dnya ok bunaltc olurdu. izofreni, bu ikilem e bir tep
kidir. Terapist bazen, hastann kafasna, henz kendine iti
raf edem edii bir eyi zorla sokm aya alm a hatasna d
er - bir kadna bebeini sevmediini sylem ek gibi. Bu
durum da ounlukla hasta, eer terapiyi brakm azsa, ken
disiyle gereklik arasna baka, m uhtem elen daha kt bir
engel koyar.
A m allk dnya ile ylesine yakn bir iliki gerektirir
ki, zaman zam an onu zihnim izden uzaklatrm azsak var
olmay srdrem eyiz. Bu basite, o sulayc diren teri

A fk * im d e

miyle adlandnlmamaldr. Freudun ve dierlerinin aklk

kazandrd direncin gerekliinden kuku duym uyorum ,
ama burada daha geni, yapsal bir olguyu vurguluyorum.
Yani, M erleau-Pontynin deyiiyle, her ama bir dikkat
tir ve dikkat yapabilirim dem ektir8 Bu nedenle, bir ey
hakknda bir yapabilirim yaam adan dikkatim izi ona
verem eyiz.
Ayn ilke, fazlasyla ilgin biim lerde, bellekte grlr.
Hastalarn ou zaman ocukluklarndaki baz belirgin
olaylar anmsamalar iin bir ya da iki yl analize gereksi
nimleri vardr. Birden bire olay anm saynca, bellekleri
iyilem i mi dem ektir? Tabii ki hayr. Olan, hastann dn
yasyla ilikisinde, genellikle terapiste ve ona uygun ola
rak kendine gvenm e yetisinin art yoluyla bir deiim
dir ya da baka nedenlerden dolay nevrotik kaygs azal
mtr. Balangta orada olduu varsaylan saf bilinli
amacn aksine am allkla olan ilikisi deimitir. Bellek
amalln bir ilevidir. Bellek bu hususta alg gibidir;
hasta ona kar bir tavr alm aya hazr olmadan bir eyi hatrlayamaz. Anlarn ortaya karlmas Franz Alexand e ra gre analizin nedeni deil sonucudur9
Tm bunlar, bilm e ve istem enin, bili ve gayretin psikoterapiden baka hibir yerde bu kadar net grem edii
miz ayrlmazlna baldr. Hastalar, bilm iyor olm alarn
dan -bilindndaki drtlerin farknda olmadklarndan,
bu mekanizmalarn ocuklukta ortaya klarnn bilincine
hi varm am olduklarndan ve bu tr eylerden- dolay
yaam larnda hibir eylem de bulunamadklar iin terapi
ye gelirler. Fakat tek yaklam buysa, hasta sekiz dokuz
sene o divanda yatar ve yeterince bilm ediinden hibir za
288
fM to May

man bir eylem de bulunam az; psikanaliz, Silvan Tomk insin szleriyle, dzenli bir kararszlk eitim i oluve
rir.
Ancak terapinin dier yne uzanp, son zam anlarda ba
z okullarn yapt gibi, terapistin ilevinin hasta iin ger
eklii netletirm ek ve ona gre davranm asn salamak
olduunda srar etm ek de terapi iin bir hatadr. Bu terapis
ti, toplum un, ii hastann tarihsel dnem im izin gelenekle
rine - k i buna dair sylenebilecek tek ey, hl canl olsa
lar da, yararllklarnn pheli olduudur- uymasn sala
mak olan ruh polisi haline getirir. H er iki hatadan da ka
nm ann tek yolu, sorunu amalln daha derin dzlem i
ne tamaktr.
Burada savm , psikanalizin ilevinin am a amall
n daha derin, daha geni, canl boyutuna itmek olmas
gerektiidir. H ibir zaman saf bilinli bir amacn olm ad
n, hep - gerekten katil olalm ya da olm ayalm - Schopenhauerm, N ietzschenin ve Freudun szn ettii ya
amn karanlk tarafnn akld , daim onik, devingen
gleri tarafndan itildiimizi gsterm ek psikanalizin her
zamanki ilevi olmam m dr? Freud tasarlam ay, hareket
lerin gdl tahtndan indirmitir. Ne yaparsak yapalm ,
akli nedenlerim izin ve gerekelem enin kat kat fazlas
iin iindedir. Psikanaliz, am ala am allk arasndaki hem
gerekli ayrm hem de gerekli balanty yapan verileri sa
lar.
Amall m aksat ya da istem lilikten ayrmak iin
bir ara verm eliyiz. Amallk bir tr bilgi kuramdr; m ak
sat da istem lilik de deildir. Amallk tepki ierir; maksat
da istem lilik de iermez. Tekbenci olmayan amallk, ki

Ajkrm irade

inin, dnyasnn yapsna iddial bir tepkisidir. Amallk,

maksad ve istemlilii m m kn klan temeli salar.
Bir hastann istemli am ac, farknda olduu kadaryla,
benim le olan seansna zam annda yetim ek, bana gelen
u ya da bu nem li eyi bana anlatm ak, rahatlam ak ve ta
m amen drst olmak olabilir. Fakat bilind am alan ak
sine, iyi hasta roln oynayarak beni m em nun etm ek,
zgr arm larnn zekiliiyle beni etkilem ek ya da ken
dine veya bakalarna yapaca korkun eyleri anlatarak
zorla koulsuz dikkatim i kazanm ak olabilir. Ama psiko
lojik bir durumdur; kendim i istemli olarak onu veya bunu
yapmaya hazrlayabilirim . Am allk hem bilinli hem bi
lind am alann altnda yatandr. Bir varlk durum unu an
latr ve bir dereceye kadar, kiinin o anda dnyaya yneli
minin btnln gerektirir. En ilgin olan da - irade
gcne b a l- gl istemli am acn, psikoterapide am a
ll tkad ve hastann deneyimin daha derin boyutlann
iletmesini nledii zamanlardr. Yatanda Viktorya dne
mi irade gcyle m cadele eden ve mcadelesi boyunca
fel kalan W illiam Jam esimiz ho bir rnektir. Bu ekil
de mcadele etm eyi srdrdke de, fel kalacandan
emin olabiliriz.
Kullandm anlamyla amallk anlk farkndalk. d
zeylerinin altna iner ve kendiliinden olan bedensel e
leri ve genelde bilind denen dier dzeyleri de ierir.
Bunun hem olumlu hem de olum suz anlamlar vardr. r
nein, u andaki am acm , bana nemli gelen bu fikirleri
okunabilir bir biime sokup yakn bir zam anda bu blm
bitirmektir. Fakat ondan daha fazlas olan bir amalla
katlm azsam -y a n i, elim den geldii kadar iyi ve doru bir
2 90
Rllt May

kitap yazm aya kendimi adam azsam - ancak sradan bir i

yapm olacam . Gerekten nemi veya zgnl olm a
yan bir ey reteceim . nk blm bitirm e basks al
tnda, aklm a gelebilecek yeni fikirleri, deneyim in nbilin
ve bilind boyutlarndan doan yeni anlay ve biimle
ri engelleyeceim . Am a, bilinli m aksatla birliktedir.
Ama psikanalizin arm aan, amac olduka byten ve
gerekten onu bilinli m aksattan daha tam , canl, hisseden
ve arzulayan insana, hem gem iinin rn olan hem de
gelecee doru ilerleyen insana iten katks, derinlik boyu
tudur. Psikanaliz amac sadece ama olarak brakm ayacak,
onu amalln daha derin, daha geni, canl dzlemine
itecektir.
Am alln arzulam aya ve istemeye temel tekil eden
yapy kazandrdn sylemitik. Psikanalitik olarak ko
numak gerekirse, am allk, iinde bilinli am alarn bastnlnn ve tkanmn meydana geldii yapy kazandrr.
Freud, rasgele grnen arm larn hi de rasgele olma
dn, zgr arm kullanmyla inkar edilemez bi
im de aklad. zgr arm da, dnceler, anlar ve
fanteziler (hastann ya da zgr arm da bulunan her
hangi birim izin divanda deil de normal dncesinde ve
yaratclnda olsa yakalayamama) biimlerini, yaplar
n, anlaml konularn, onun dnyay alglayndan, oun
ballklarndan ve sorunlarndan gelen onun fantezileri,
onun armlar olduu gereinden alrlar. Ancak sonra
snda kii syledii bu rasgele, balantsz grnen eyle
rin iindeki anlam grp zmseyebilir. zgr arm
s a f bilinli am acn tesine gitm e ve kiinin benliini
am allk dnyasna teslim etm esi tekniidir. Daha derin
291
Ak * tralt

anlamlar bu tem el, daha kapsayc amallk dnyasnda

yatar; ama hastann en bata bastrm a nedenlerini buldu
umuz yer de burasdr. Freudun ve psikanalizin uzun d
nemdeki etkisinin, amallk anlaymz derinletirmek ve
geniletmek olacana inanyorum.

ALGILAM A VE AM ALILIK
Oturduum yaz m asasnda bir kat duruyor. M etnime
dair baz notlar almay dnrsem , kad yalnzca beyaz
lk ynyle grrm; zerine hi izik atlm mdr? Am a
cm onu torunum iin bir uak yapm ak zere katlam aksa,
kad salamlk ynyle grrm . Veya niyetim zerine
bir resim izm ekse, kadn kalemimi davet eden ve izgi
lerimi daha ilgin klm a szn veren przl, iri taneli
dokusunu grrm. Her durum da kat ayn kattr ve ona
tepki veren ben ayn insanimdir. Fakat tamamen farkl
kat paras grrm . Buna arptm a demek elbette
m antkszdr; Bu sadece bir olayn, bir uyaran ve tepki r
gsnn alabilecei sonsuz anlam eitliliinin bir rne
idir.
Am a, kiinin dikkatini bir eye doru evirmesidir.
Bu anlam da, alg amallk tarafndan ynetilir. Bu, bilin
cin figr-zemin bulumas ierdii gereiyle aklanabi
lir. Aaca bakarsam , da arka plandr; daa bakarsam , ter
si geerlidir; o zaman da figr olur ve gerisi n plandr.
Algnn seici, ya/ya da zellii, amalln bir yndr:
u anda baka bir eye bakmay reddetm eden bir eye bakam am . O an evet dem ek iin baka bir eye hayr de
m eliyim. Bu, atmann nasl bilincin z olduunun bir
rneidir. Amalln tamamlayc paras olan atma, is292

RaUSfay

tem in balangcdr ve istemin balangc bilincin yapsn

da m evcuttur.
Bu sem e srecinin -o ra y a deil buraya bakyorum yalnzca ba evirm ede boyun ve gz kaslarnn, dikkati
mi verdiim nesneyi semede de gr hattnn kullanm
olmadn hemen sylem eliyiz. Daha karm ak ve daha il
gin bir sre m eydana gelm ektedir. Bu, nesneyi alglaya
bilm ek iin onu tasarlamann i srecidir. Nesnel dnyada
yaananlarla znel deneyim im arasndaki artc karlk
l iliki de byledir: B ir eyi tasarlayam adan onu alglayam am . Profesr D onald Syngg bize, ilkel toplum daki in
sanlarn, lim anlarna yanatnda Kaptan C ookun gemi
sini grem ediklerini, nk yle bir gemi iin bir szck
leri, bir simgeleri olmadm anm satnutr.10 Ne algladk
larn bilm iyorum , m uhtemelen bir bulut ya da hayvan;
ama algladklar en azndan simgesi olan bir eydi. Dil ve
ya simgeleyici sre, algladmz tasarlam a yolumuzdur.
C onceive (anlam ak, kavram ak, tasarlam ak) szc
toplum um uzda gebe kalm ak anlam nda da kullanlr ve bu
benzeim anlam sz deildir. nk alglam a eylem i, kii
nin benliinde bir eyi dnyaya getirm esini de gerektirir;
kii bir nedenden dolay, grd eye kar iinde bir
tavr, bir tutumu dnyaya getirm eye henz hazr deilse,
onu alglayam az. Psikanalizdeki rneklerim izden, hasta
geree kar bir tutum alm aya hazr olm adan, onlar tasar
layam adan, igr edinem edii, kendisi ve yaam hakkndaki gerekleri alglayamad aktr.
Alglamak ve tasarlam ak szcklerinin (perceive ve
conceive) gvdesi, alm ak, kavram ak anlam na gelen La
tince capere'dir. Apprehend (alglam ak, anlamn kavra

A& velimi*

mak) szc bile, elle kavram ak anlam ndaki preherde/<?den gelm esinden dolay edilgenden ok etken zellikte
dir. (Bu szcklerin evrim inden doan bilgiler, oum u
zun alglam a konusunda, onun m eydana gelen bir uyara
nn retinaya basklanmas olduu eklinde rendii edil
gen grnmden ne kadar da uzaktr!) Hem cinsellik hem
gebelik benzeimi yersiz deildir: Alglama da tasarlam a
da canl varlk insanla, ilikili olduu dnya arasndaki bir
lem ede yaanan etkin dnya biim leyiidir. Yeni fikir
doar, Cezan nem yeni aa gr yaratlr, yeni teknik
icat yaplr. Bilin, bilgisini tasarlamas bakmndan yara
tr; fakat bu, zneyle nesne arasnda devam l, karlkl, e
kimli ve kar ekim li, uyum lu bir ilikidir. Efendi ve k
le ilikisi deildir. N esillerdir kullanlan heykeltra ve a
m ur eretilemesini alrsak, amurun da heykeli biim len
dirdiini grmeliyiz; am ur heykeltran yaptklarn be
lirler, amalarn snrlar ve hatta deitirir, bylece onun
olaslklarn ve bilincini de biimlendirir.
Amallk algnn nemli bir sreciyse, ki ben yle ol
duuna inanyorum, bu boyutun psikolojik alm alarda
dikkate alnmam olmas talihsizcedir. Onu resmin dn
da brakmak yerine -k i bunun almalarmz lekelemi
olduunu dnyorum - amall dorudan iine katm a
lyz. Bu, deneyci yanlln hesaba katmak anlamna gelir.
Robert Rosenthal deneycinin beklentilerinin, amalar f nn sonulan nasl etkilediini gsterm itir." Herhangi
bir deneyde insan deneklerin amalln da hesaba katma
lyz. M eslektalarnzn deneyinize katlma amalanln al
tnda ne yatar? Derste Tematik Deerlendirm e Testini uy
guladnz deneklerin amalar nelerdir? Bir zamanlar
294
lU/tlo H a y

bunlarn bir ey fark ettirm ediine inanm am olmamz

gerekten de hayret vericidir.
Buna karn, psikolojik almalar okurken, psikoloun incelediini dnd eyden farkl bir ey inceledi
ine defalarca kanaat getirdiim i vurgulamalym. Kat
lmc kiilerin am allk dzeyinin durum unu netletirem eden, psikolog ne elde ettiini tam olarak bilem eyecek
tir.'
Bu bizi, bedenin am allkla olan ilikisinin eiine g
trr. Fakat bu eii gemeden nce, yaygn bir yanl an
lamay aydnla kavuturmalyz. Am allk, igzlemle
kartrlmamaldr. Bir eyleri bulmak iin iim ize ya da
kendim ize bakm ak deildir. Beni nesneye dntren bir
bak deildir. Paul R icoeurn da ne srd gibi, izlem le veya beni izleyici ve oyuncu olarak ikiye ayr
m ayla ilgisi yoktur. Amall igzleme balam aya olan
yaygn eilim , D escartesn ilk ikileiminden sonra, gn
mzde her eyi, nesne veya zne yapma alkanln yen
menin ne kadar g olduu zerine bir baka yorumdur.
Amallk kendini eylem de gsterir. Eylem im le, kendim e
bakm ak yerine, kendimi aarm. Am alla ynlendirilen
sulam a, zerinde tartlmas gereken bir mesele deil,
her zaman tepki ierdii iin sorum lusu olduu bir eylem
dir.

BEDEN VE KASITLILIK
Viktorya dnemi insan iradesini, alak dedii be
densel istekleri geri itmek ve bastrm ak iin kulland. Fa
kat kii, bedensel istekleri dikkate alm adan kesinlikle ka
rar insan olm az. Bir nceki blmdeki arzu tartmam z.

Afk iv inuir

bedensel arzularn iradeyle btnletirilmesi gerektiini,

yoksa birinin dierini engelleyeceinigsterir. Beden,
amalln, fkelendiim izde ve birine vurmak istedii
mizde artan adrenalin salgsnda, kayglandmzda ve
kamak istediimizde ykselen kalp atlarnda, heyecan
landmzda ve ilikiye girm ek istediimizde genileyen
cinsel organlarda olduu gibi kassal, sinirsel ve salgsal
badaklarn ierir. Terapide, belirli bir seansta hasta ar
zularndan ve genel anlam da amallndan uzaklat za
m an, terapistin hastann o anki bedensel hislerinin ve be
densel durumunun farkna varmasna yardmc olm as, iyi
bir balangtr.
W illiam Jam es bedenle ok ilgiliydi. Bunu, duyularn
nemi konusunda ve duygularn beden ii deiim lerin al
gs olduu grndeki gl srarnda grebiliriz. Dier
bir Viktorya dnemi insan olan Freudun seks ve igd
urayla bir koutluk vardr. H er iki adam da da, Viktorya
dnemi insannn kltrn yabanclatrd bedenle he
saplama abas vardr. kisi de bedeni, bunun yenmeye
altklar yabaclaman bir davurumu olduunun far
kna varm adan, bir alet, bir ara gibi ele almtr.
Yirmi be yl nce verem e yakalandm da, bana miras
kalm irade gcm n tuhaf bir biim de etkisiz olduu
nu grdm. O gnlerde, tek tedavi yatak istirahat ve dik
katlice artrlan beden hareketleriydi. radeyle iyileemiyorduk ve vereme yakalanm gl iradeli , baskn kii
ler ounlukla ktleiyordu. Bedenime duyarl olabildi
im de, yorgun olduum u ve daha fazla dinlenmeye ihtiya
cm olduunu duyduum da veya bedenimin hareketlili
ini artracak kadar gl olduunu hissettiim de, daha
296
HoUo Alay

iyi oluyordum . Beden farkndalm m engellendiinigrdm de (tpk terapide uyank olmadn syleyen has
talarn durum unda olduu gibi), daha kt oluyordum . Bu,
ciddi biim de hasta olan birinde ho grlm esi gereken
iirsel ve gizem li bir bak as gibi gelebilir, ama asln
da kaya gibi salam , deneysel bir lm kalm m eselesiydi.
Anladm kadaryla, bu dier hastalar iin de geerliydi.
Bu bedensel farkndalk bazen kendiliinden gelir, am a bu
hep byle olacak dem ek deildir. Pfanders, irade dinle
m ektir d er12 ki bu da akla zellikle bedeni dinlem eyi
getirir. Toplum uzda bedeni dinlem ek ounlukla hatr sa
ylr bir aba -k iin in bedeninden gelebilecek tm iaret
lere srekli olarak ak olm a abasn- gerektirir. Son
yllarda beden yeniden eitim cileri, beden ve yoga ret
m enleri, bedeni dinleme yetisiyle psikolojik salkllk ara
sndaki karlkl ilikiyi ortaya karmlardr. stemin
varl, kullandmz younluu kabul ediyorum , din
lenmeyi onaylyorum , doktorum un (veya retm eni
min) nerilerine uym aya rza gsteriyorum , perhize ka
rar veriyorum gibi cmlelerde istemin varl ortaya ko
yulur. Dem ek ki, bedensel isteklere kar deil, beden ile
istem e, ieriden isteme vardr; bu da kar kmadan ok
katlma isteidir.
A ristoteles, irade, istekten geer dem iti. stekleri
min bedenim tarafndan hissedildii ve yaantland ger
ei, -v c u t bulm u istekler olduklar g ere i- onunla gi
den salgsal deiim lerle birlikte onlara kar bir tutum al
maktan kaam am am anlam na gelir. Yani, bir arzum var
sa, arzuyu inkar etsem de, onu istemekten kamamam .
Katksz ayrklk, bedenimizle balarmz kesersek iler.

Afk o imde

Bu nedenle, arzularn farknda!n olduu gibi inkar et

m ek, ou zaman kiinin bedenine iddet uygulamasn
ierir.
Bedenim birey olduum un en esiz ifadesidir. Bir be
den, dierlerinden ayr bireysel bir varlk olduum iin,
kendim i u ya da bu ekilde tehlikeye atm aktan -v e y a
kendimi tehlikeye atmay reddetm ekten, ki ikisi de ayn
m eseledir- kaam am . Kii psikolojik olarak bakasna uy
m aya, dncede bakasnn kopyas olm aya alabilir;
fakat bedensel siyam ikizleri ok enderdir. Kendini baka
sndan, rnein annesinden, bedensel olarak ayr bir bi
im de yaantlayam ayan hasta, genellikle ciddi bir patolo
jik hastaln, ounlukla da izofreninin temsilcisidir. Be
denim in uzayda bir varlk olm as, uzayda bu hareketlilikte
ve harekelerim in ona kazandrd bu ilikide olm as, onu,
bir 'dutum alm aktan kaam am ann simgesi yapar. rade,
Paul R icoeurn vurgulad gibi, vcut bulm u bir irade
dir. Bu nedenle, iradeyle ilgili birok szck fiziksel ala
na atfta bulunur - konum alm ak, bak asn kabul et
m ek, bir ynelim sem ek. Veya birinin, irade ve karardan
beden konum uyla gsterilen ekillerde sz eden szck
lerle, dik, doru olduunu ya da tersine, eik, sinm i, bat
m olduunu syleriz. Ibsen'in oyunundaki Peer Gynt,
B oygun ruhunu izledii, etrafnda d o land,eri y
rd srece asla birey olam azd; benliini, Ibsenin tek
amal iradeyi anlatrken dedii gibi, dosdoru yrd
nde kazand.
Daha da ilgin olan, bedenin amalln dili olmasdr.
Beden sadece amall ifade etm ez, onu iletir. Bir hasta
muayenehanemin kapsndan ieri girdiinde, amall
2 98
Rolln May

yrynde, el kol hareketlerinde kendini gsterir; bana

m baka taraf m dnyor? Yarm azla m konuuyor;
peki szleri dinlem eyi braktp tonunu dinlediim de sesi
bana ne sylyor? Sadece terapi seansnda deil, gerek
hayatta da iletiim izde farkna vardmzn tesinde be
densel hareketlerim izde devaml yarattm z biim ler sa
yesinde anlam lar ileten gizli bir dans zellii vardr.
W isconsinde izofrenler zerine yaptklar aratrm a
larda, Cari Rogers ve arkadalar, en azndan birka ay, be
den dilleri dnda iletiim kurm ayan veya kuram ayan has
talan sayesinde canl amallk ve beden resimleri elde et
milerdir. m ein, Eugene G enlin, asla konum ayan sal
drgan bir hastayla terapi yapm ak iin koua geliinden
sz e d e r .13 Balangta hasta. Dr. Genlin gelir gelm ez kayonnu. Sonra, hasta kam adan nce biraz beklem eye
balam ve sonlara doru bir saat boyunca G enlinin ya
nnda durabiliyorm u. Hastann, korkulu anlarnda gzle
rinin kaak krplannda, alam a ve glmseme arasnda
gidip gelen az titrem elerinde, tm bu ifadelerde, konu
ulan szcklerin oundan daha nemli ve em inim daha
gzel bir dil vardr. Akas, iindeki duygularn farkna
varm aktan kam ak iin aylarca gevezelik eden kltrl
hastann zeki, dnsellem i konum alarndan ok daha
fazlasn iletir.

RADE VE AMALILIK
Sonelerinden birinde Shakespeare, gnn yolculuun
dan yorgun bir biimde yataa gidiinden sz eder. yle
devam eder.

299
AjA * in u tc

A m a sonra bir yolculuk balar kafamda

Zihnim i altrm ak i in , bedenin ii bittiinde
nk o zam an dncelerim - yaadm yerden uzak Sana hevesli bir hacc a m a la r
Ve kapanan g z kapaklarm sonuna kadar ak tutar
lar... 14

Am alar szcn kullanarak, Shakespeare eylemi

amata mevcut klmtr. Gnm zde olsa, sana hevesli
bir hac yapmay am alar derdik; eylemi ayr, dardan
getirilmesi gereken, aklna koyduktan, karar verdikten
sonra eklenecek bir ey olarak grrz. Shakespeare ngi
lizcede, klasik dnemin tm dillerinde olduu gibi, am a
cn ve eylemin ayrlmazlyla nitelenen, zel bir canllk
ve g varken yazyordu. Dilim iz zihin ve beden arasnda
ki ikileimi yanstr: Am acn ve eylem in doal olarak yn
olduunu varsayarz; yapm ay ayrca belirtmeliyizdir.
Bu blm deki vurgu, Shakespeare'in kullanmnn sadece
daha iirsel deil ayn zam anda psikolojik olarak daha
doru biimi temsil ettii ynndedir. Yzeysel soyutla
madan nce ne yaantladmzdr. Amacn ve eylem in ay
rm yzeysel bir durum dur ve insan deneyimini doru ta
nmlam az. Eylem am atr ve ama eylemdir.
Profesr Paul R icoeur aadaki m ei verir.15Bir yol
culua kyorum. Yolculuk sadece nesnel bir durum deil
- yani kendim i orada grebiliyorum . Bu ayn zam anda da
yaplacak bir ey, benim tarafmdan yaplacak bir tasardr.
Elim de olduu kadar gerekletirebileceim bir olaslktr.
Ricoeur bu yolculuk tasarsnda, gelecek yaplar ele ald
mz ne srer, fakat bunun kk drc bir ekilde

300
Rntlo M>y

yalnzca znel olduunu sylem ek doru olm az. G ele

cekle, zlm em i yaplarla ilgili diye, daha az nesnel de
ildir. W ittgenstein ve dier olgucular - v e bu noktada
davranlar da ekleyebiliriz- tarafndan, dnyay nesnel
gereklerden oluur klmak iin yaplm gerekesiz bir
indirgemedir. Yapabilirim dnyann bir parasdr. Bu
nokta terapide zellikle nem lidir, nk hastalar bize
yapabilirim deil, yalnzca yapam am dedikleri iin
gelirler. Yapamam anlam ak iin, arkasndaki, boa
karm ada kullanlacak yapabilirim i de grm eliyiz.
Bu blm boyunca, amallkla balantl kullandm
irade szcnn, ngilizcede gelecek zam an iin kul
landmz szckle ayn olmas benim dikkatim den ka
mad gibi, okurun da dikkatinden kam am tr* rade ve
am allk gelecekle yakndan ilikilidir. Her iki anlam da
- bir ey m eydana gelecek derkenki basit gelecek ve
bir eyi m eydana getireceim derkenki kiisel k a ra rher am allk bildirisinde deiik llerde mevcuttur.
Eyllde New Yorka geleceim " cm lesi ok az karar ve
neredeyse tam am en gelecek bildirimi ierebilir. Fakat
evleneceim veya bir iir yazacam cmlelerinde
ok az gelecek yorumu ve fazlasyla karar bildirimi vardr.
G elecek sadece yaanacak zaman durum undan olum az,
yle yapacam esini de ierir. G olaslktr ve ola
slk gelecei iaret eder; gerekletirilecek bir eydir. G e
lecek, kendim ize sz verdiim iz, senet yazdm z, kendi
mizi tehlikeye attmz zaman kipidir. N ietzschenin in
san sz verebilen tek hayvandr cm lesi, kendim izi gele* .N . n g ilizcede w ill" szc hem irade anlam ndadr, hem de g ele
cek zam an kipinde kullanlan yardm c fiildir.

A tovciradr

cee yerletirm e yetim izle ilgilidir. Burada W illiam Jam esin yle olsun kararm da anm sarz. Birok hastann
depresyonu, znts, yapam am hisleri ve bunlarla ili
kili aresizliiyle ifade ettii um utsuzluk, bir bak asn
dan, bir gelecek grem em e veya kuram ama olarak yorum
lanabilir.16
nsanolunun kimliini yaantlad yer amallk ve
iradedir. Ben , ben y a p a b ilirim in benidir. D escartes,
o nl dnyorum , yleyse varm cm lesinde hataly
d, nk kimlik dnceden gelm ez; dnselletirm eden hi gelm ez. D escartesn bu form l, daha nce de
sylediim iz gibi, en nemli deikeni darda brakr; as
lnda m eydana gelen aradaki yapabilirim deikeniy
ken, o dnceden kimlie srar. K ierkegaard, H egelin
benzer lde ar basitletirilm i ve dnselletirilm i
olaslk gereklie uzanr zm yle, olasln gerekli
e uzanmadn, ara deikenin kayg olduunu syleye
rek alay etm itir. Bunu, olaslk benim -b en im gcm ,
benim sorum - olarak yaantlanr ve bu nedenle gerekli
e uzanp uzanmayaca bir lde bana -arlm nere
ye koyacama, ne kadar duraksayacam a- dayanr ek
linde de syleyebiliriz. nsan deneyim inde olan, tasarlarm -yapabilirim -yapacam -benim biimindedir. Yapa
bilirim ve yapacam , kimliin esas deneyim leridir. Bu
bizi terapinin, hastann bir kimlik hissi gelitirip sonra ey
leme gemesi eklindeki rk varsaymndan kurtarr.
Hasta aksine, kimlii ya da en azdan onun olasln ey
lem de yaantlar.
Kaygnn ve olasln ayn deneyimin iki yan olduunu
baka bir yerde sylem itim .17 Ergenlikte cinsel iliki ola3 02
ftollu M a y

slkJan ortaya ktnda, gen insan yeni gleri sayesin

de bir haz ve zdeer duym akla kalm az, bu gler onu ar
tk eylem e gem ek zorunda olduu daha karm ak, bazla
r nemli olan iliki yaplarna dahil edeceinden normal
bir kayg da duyar. Normal yapc kayg, olaslklarnn far
kna varm a ve olar stlenmeyle birlikte gider. Glerimi
harekete geirm e beklentim ve olanam varsa, ilerlerim.
Fakat kayg boucu hale gelirse, hareket olaslklar silinir.
Bu nedenle Paul Tillich belirgin nevrotik kaygnn amal
l yok ettiini, bilginin ve iradenin anlam l ieriiyle
olan ilikilerim izi yok ettiini syler. Amallk olmadan
gerekten de hibir eyizdir.
Tillich ilgin bir biimde, amall canllkla, sonra da
cesaretle ilikilendirerek yle der:
nann canll am all kadar byktr; birbirilerinc
baldrlar. Bu insan tm varlklarn en canls yapar. Her
hangi bir yndeki herhangi bir durumu aabilir v e bu
olaslk onu kendinden te bir ey yaratm aya srkler.
C anllk kiinin kendisini yitirm eden kendisinden te bir
ey yaratma gcdr. Bir varln kendinden te bir ey
yaratma gc ne kadar fazlaysa, canll da o kadar faz
ladr. Teknik yaratlar dnyas, insann canllnn ve
onun hayvan canll zerindeki son suz stnlnn en
ak davurumdur. Yalnzca insanda tam canllk vardr
nk tam am allk bir tek onda bulunur... Canllk ve
am allk arasndaki iliki doru bir biim de anlalrsa,
kii cesaretin biyolojik yorum unu, onun geerlilik snr
lan iinde kabul edebilir. 18

Boucu kayg kiinin dnyasn alglam a ve tasarlama,

AfA r e i n d r

onu biim lendirm ek ve yeniden biim lendirm ek iin

uzanm a yetisini yok eder. Bu anlam da, amall yok eder.
iddetli kaygda um utlananlayz, tasarlayanlayz, sz vere
m eyiz veya yaratam ayz; tehlike geene kadar kendimizi
korumay umarak snrl bilin itleri arasna geri dneriz.
Amallk ve canllk, insann canllnn kendini sadece
biyolojik bir g olarak deil, bir uzanm a, dnyay eitli
yaratc etkinliklerle biimlendirm e ve yeniden biim len
dirm e olarak gsterdii gereinde dolay ilikilidir. K ii
nin amallk dzeyi bu nedenle onun cesaret dzeyi ola
rak grlebilir. Tillich Eski Yunanda g ve deerin bir
leimi anlam na gelen arte kavram yla, R om ada benzer
ekilde erkeksi gle ahlaki asaletin birleimi anlam na
gelen virtus kavramn tanmlar. Canllk ve amallk, bar
barlktan ve ahlakllktan eit derecede uzaklatrlm, bu
insan kusursuzluu idealinde birleirler. 1*
Szcn kkeninin klavuzluunda, daha d ileri gi
dip amall deneyim in younluuyla ya da yaam da
ki g a y re tlilik le ilikilendirebiliriz * Psikoloji dnyasn
da, canllkla neyi kastettiim izi anlam aya ynelik bir dizi
giriim olm utur: H ayatta olm ak ve bunun gibi szck
ler kullanlm , am a kim se bu szcklerle bir ey ifade et
tiine inanmtr. Amallk bize psikolojik canll tanm
lama lt verm ez m i? Am allk seviyesi, kiinin hayat
ta olmak olas kararllk derecesini ve bir hastadan bahse
diyorsak, teraptik devde kalm a yetisini tanmlayabilir.

* .N . ngilizcede srasyla a m allk, younluk ve gayretlilik anlam na ge

len intentionaliy . intcnsiiy" ve intcntness ayn gvdeden gelen sz
cklerdir.

304
Roa .Vty

10
TERAPDE AMALILIK
N e teorik ne de pratik alanda, risk veya tehlike snrnda ya
am a hissi olmayanlara aldrmayz, onlarn yardmna gitm e
yiz..
- William James

imdi terapiye dnersek, m aksadmz ikiye katlanr. l

ki, am allk ve iradenin psikolojik glkler eken insan
larla klinik alm alarda nasl kullanacana dair nerilere
ulamaktr. kicisiyse, teorik rneklerin en nemli soruyu,
yani Amallk ve irade nedir? sorusunu nasl aydnlata
cadr. Psikoterapi bize, arzu, irade ve am alln yaa
yan, hisseden, ac eken insanlarca nasl yaam ld konu
sunda esiz zenginlikte ve derinlikte bir veri kayna sa
layacaktr.
Amallk tartmamzda -niyetim d nda!- kiinin be
deniyle dnyasn uyum a sokan katlmla isteme eklinde,
ideal bir isteme yolu olduu izlenimini verm i olabilirim .

Aj* t imde

Bu. arzulam a ve istemenin bir alandr. Peki irade atm a

sna ne dem eli? Bu atm a kesinlikle srer ve bizim ba
ka bir alana gem em izi gerektirir. W illiam Jam esin doku
nakl bir ekilde syledii gibi bu atm a, basit, bir kere
doan insanda ok az m iktarda olsa da, kahram anlarda ve
nevrotikte olduka fazladr; nk bilmek iin neden var
dr. Nevroz, kabaca, kiinin kendini gerekletirem em esinin iki yolu arasnda bir atma olarak tanmlanabilir. Ja
m esin rneini dn alrsak, ne scak olduu iin yatak
ta kalmak ne de asil yapnz kantlam ak iin yataktan kalk
mak kiiliinize bir ey katar. Jam es hastam olsayd ve se
ansa byle bir yataktan kalkm a atm asyla balasayd,
arzusuna -sessizce veya yksek sesle- hemen katlrdm:
Souk bir sabahta scak bir yatakta uzanmak hotur. Ayr
ca (muhtemelen konuyla da ilgili olarak), kalkp alm a
ya balamanz emreden o kat toplum a kar gelerek
zerklik kantlam ann verdii fazladan tatmini de salar.
M uhtem elen yatakta kalm a, Jam esin babasna kar ikile
minin -sra d insanlarn ok sevdii ama ok ey istedi
i- iki ucunu ifade eder. Ancak anlk arzuyu itiraf ederek
ve onaylayarak gerekte ne arzuladnn daha derin dze
yine -y a n i gnn olaylarna- inebiliriz.
Terapi, hastann amalln netletirirken, sava ger
ek bir sava alanna eker. G erek bir tatm inin mmkn
olduu bir sahada atm ayla savam ak hastaya da bize de
yardmc olur; m cadeleyi gerek tatminle tatm insizlik
arasna tar. W illiam Jam esin gnn olaslklarn d
nrken dt ve tesadfi bir d olm adnda srar
ettiim dalgnlk, amallk dzeyinde, onun aslnda yaa
maya derinlem esine canl bir ilgi duyan ve yapabildikleri
306
H otto i ta y

ne kendini adayan bir insan olduunu gsterir.

Terapist olarak grevim , hastann belirli bir seanstaki
amallnn farknda olmaktr. Seans olduka tutarl bir
biimde ilerlem iyor, ou seansta olduu gibi bir bunalm
sim geliyorsa, grevim , hastann amalln ortaya kar
mak, bylece farkmdalktan kaamamasn salamaktr. Bu
da, ou zam an, hi de kolay bir i deildir.
P R E S T O N VAKASI
Baz blmlerini kelimesi kelim esine aktaracam bu
seans, analizin yedinci aynda gereklem itir.* Belirtile
rinden birinin olduka sabit ve bazen fazlasyla iddetli
yazar tkanm as olan hasta, krk yalarnda kltrl ve
yetenekli bir yazard. Bana gelm esinden nce be yllk bir
analizden gem iti.
nceki analiz ona bir dereceye kadar yardm c olmu
tu; daha nce karsnn m irasyla geinen hastam imdi bir
ii srdrebiliyordu. Fakat hl iddetli kaygs, depresyo
nu ve cinsel sorunlar vard. (imdi ayrntlarna girm eye
ceim nedenlerden dolay, bir nceki analist bu sorunlarn
iyileem eyeceini dnm t.) H er halkarda, bir nce
ki terapisti braktktan bir ay sonra bana ac veren, nere
deyse elden ayaktan kesen bir gerilim ve um utsuzlukla
yazdm da, onu grm eyi kabul ettim . Onunla alm a ne
denlerim in bir ksm , bylesine i kaynaklar, kiilii olan
ve bir nceki analizinden temel anlam da yarar grm em i
birinin m cadele ansyd. Terapi her tr insana yardm
edebilm elidir ve edem iyorsa nedenini bilm eliyiz. Bu alan
da her eyi bilen ok kltrl bir insan olm as da bu seans* Seansn bant kaydndan alnm tr.

Af* ve inv/r

ta dier hastalarm la olduum dan daha etkin ve daha zor

layc olmamn nedeniydi.
Balangta, buradaki tartmam zn bal olduu bir
sonucu belirtm ek isterim: Artk psikanalizin "tutm am as
nn", Preston gibi birok vakada sorunun tem eline inememesinin bir nedeninin, hastann amallna ulalamam
olduuna inanyorum. H asta, bu nedenle kendini hi ver
m ez, tam olarak analizde deildir, tam bir karlam aya
girm ez.
imdi aktaracam seanstan be ay nce, seansna, bir
ka haftadr zerinde alt, nemli bir makaleyi bitirme
m cadelesinin huzursuzluuyla geldi. O seansta, aresiz
ce yardm istediini hissetmitim ve -ounlukla yaptm
gibi tekniim i deitirerek- daktilosuna oturduunda ne
ler olduu gibi sorular sorup, dorudan ve zel olarak t
kanm a sorununa daldm . O seanstan sonra, atlyesine ge
ri dnm ve daha sonra nesnel olarak da dorulanacak,
bugne kadar yazd en gzel makale olduunu dnd
m akalesini yazm t. Bundan, olaydan nce sz ediyo
rum nk bu, byk ihtim alle, yazarn u anda sunaca
m seanstaki amallnn tersine bilinli amalaryla il
giliydi.
Bu seansa geldiinde, kendini divana atp seslice i ge
irdi.
PR ESTO N . Yazmda hi olm adm kadar tkanm du
rumdaym. Aptalca bir ey ve yazm aya altm da ba
sit bir para. ddiasz, kk bir oyun. Hibir ey yapa
myorum ( . . . ) N e kadardr bilm iyorum , yazm aya balad
mdan beri en kt kanm am ... B y le bir kat yn

308
W * May

var Psikolojik durumumun ak bir snav... te hibir

ey... Beklediim sihir deil... Sadece sapknlmn
grkemli bir resmi... Bir ey olmak zorunda... Bugn
leden sonra ofise geri dnmem gerekiyor; istemiyor
dum. Yapacak baka eylerim var; yarn geceye kadar
bitmesi lazm... Teslim tarihi... Zor - neden bu kadar
klfetli olmas gerektiini anlamyorum. [Duraksyor]
Bundan bahsetmeye devam m etmeliyim ya da bunu b
rakp baka eylere mi gemeliyim bilmiyorum.
TERAPST. Karan sana brakmay, arzuladn gibi de
vam etmeni tercih ederim.
PRESTON. [Derin derin i ekiyor] Burada sahne amiri
olmaya o kadar altm ki... Yani, baka bir eyden ko
numaktan kanmak iin bunu srdrebilirim. Btn
bunlarda davranm denetleyemiyorum. Bu sabah bu
paray yazmak iin iyi, neeli kalkmtm... ve bumm!
Tabii imdi bask deli gibi artyor... Ne yapmam gerekti
ini dnemiyorum... Yani... Bu konudan... Bahsetsem m i... Bir ey deil... bilirsin... Kk bir para.
Bu canndan bezm i, ilgisiz bir sesle sylenm iti; az
konuurken glkle alyordu. Uzun bir i geirmeden
sonra devam etti:
Dn gece baz ryalar grdm, onlar anmsamyorum
ama grdm hatrlyorum... Hatrlasaydm, bir ey
deiecekti... Kendime temas edebilecektim... nce bir
duvar... Neden onu geemiyorum? eri girmeden d
nyordum... Arkamda, hastalmn arkasnda o kadar
fazla alkanlk yk var ki, ne zaman bir yere gelsem,
bir eyleri grsem veya bir eyler deise - korumal las
tikleri ineyle delmek gibi... Bir eyler yapmak lazm...

. t f t K in lr

K aygm artyor... Btn gn gergin d im ... E tkisizletir

m eye alyoru m ... M azoist fantezilerim v a r... Yazm a
ya alrken, be dakikada bir kalkyorum , tuvalete g id i
yorum , iecek bir eyler alyoru m ... Bu boyda kat
va r... [E liyle g s te r iy o r ]... Bir ekilde kendi kendine
y azlacak ... H i iyi balayam am za ten ... Sonradan d ei
ir ... H i ilgim i e k m iy o r ... zerinde dnm yo
ru m ... Hi olm adm kadar ktym . Bu bir alkan
lk ... H i ilgim i ekm iyor.

Bu seansn ilk on be dakikas boyunca, neredeyse ta

m am en sessiz, safa ve basite bu iletiim lerde neler yap
tn duym aya alyordum. Ne istiyor? Bu sabah neyin
peinde? Be ay nceki benzer seansta olduu gibi yardm
m istiyor? Canndan bezm i ses tonunu duyduktan sonra,
yle olduunu dnm yordum . lgimi ekm iyor veya
bir ekilde kendi kendine yazlacak deyileri karsnda
yazm a sorunu konusunda yardm istedii sonucuna vara
mayz. Yine de, ok zgn; bu ak ve gerek. ini onun
yerine yapacak sihirli bir m dahale mi istiyor? Prestonn
yaam tarznda kesinlikle byle bir unsur var: Analizin
ikinci haftasnda anlatt ilk ryada, hastanedeydi ve ona
doruluk serumu veriliyordu. Bata ie yaram am t; son
ra sersemlemeye balam , o ve hastabakc ie yaradna
inanmt; am a daha sonra, ryann sonuna doru, azn
dan kacaklarn duym ak istedikleri olm ayacandan
korkm aya balam t. H l bu unsurun m evcut olduuna
ve sihri alm ak iin m azoist anlam da kendini sersem letmeye gereksinim duyduuna inanyordum. Fakat
bunun esas m esele olduunu dnm edim . stelik, ilk r

3 10
R o U oM ny

yadaki o arpc cmle sz konusuydu; azndan kacak

larn onlarn duym ak istedikleri olmayacandan korku
yordu. Bu, m eselenin sihir deil, azndan kacaklar ,
onlar (en ok da ryada serumu veren ben) karsndaki
gizli tavr ve hisleri olduunu sylemenin ilgin bir yolu
dur. Bu onun, burada kullandmz anlamda amalldr.
Bunun ryada, yani daha az bilinli arptm ayla ortaya
km as da ona zel bir ilgi gstermem e yol at.
Bugn ne olduunu duym aya alrken, seansn ban
da ieri giri ve kendini divana at tarzn anm sadm . O
anda bilin dzeyinde farknda olm adan, kzgn olduunu
sezmitim. Bu imdi kapal azl, skt dileri arasndan
szckleri saarak konum a ekliyle de destekleniyordu.
Buna uygun olarak nerm em, yaadnn kzgnlk, zel
likle de bana kar fke olduuydu.
Sezdiklerimi yorumlayp onunla paylamal mydm?
Paylasaydm , muhtemelen ban sallar, bana katlrd ve
itlerinin arkasna daha da gizlenm esinden, yan kapal ra
hatszlk gstennesinden baka hibir ey olm azd. Ya da
yanldm sylerdi ve yine ayn noktada olurduk. Am a
ll byle bir szl yorumla dar karamayz. Preston
bunu, korumal bir lastiim eklindeki harika simgeyle
yeterince netletirir. Nasl bir delik alrsa alsn, bu onu
bir lastikten daha fazla etkilem eyecektir; Preston tekrar
dan kaplanacaktr.
Bunun yerine, bana duyduu kzgnl yaantlam asm ,
yaptn benimle yaamasn salamalym. Terapist ola
rak, hastann tm bu kvranm alan ve straplan benim iyi
liim iin ektiini dnmem kstahlktr: Fakat o an o
odada onunla olan dier kiiyim, kiileraras dnyasnn

311
Ak u r im dt

vcuda gelm i haliyim . Bu nedenle, iindeki tm genetik

aktarm elerine ram en, amalln yneltildii, yaan
d kii benim . Hem bal bana gerek bir insan hem de
ilikiye girdiinde kiiler/f/ ve kiilerara.sv atmalar yaantlad, yaad kiiler dnyasnn bir temsilcisi olarak
onunla beraberim .
On be dakika sonra, aram zda u konum alar geti:
TERAPST. Senasn banda beri yaptn ey, bana
onun kendi kendine yazlacan sylemek... Onunla hi
bir ilgin yok... Benim kucama atyorsun... Bu konuda
konuup konumayacam bile bana soruyorsun... Onun
dndasn... Yapabilecein hibir ey yok.
PRESTON. [Duraksyor] Denetleyemeyeceim bir
ey... Hayatmn byk blmnn merkezi yok... Be
nim merkezim ilemiyor. Tabii ki dar koyarm, diyebi-'
leceim hibir ey yok... [Devam etmediimde daha da
fkeleniyor] Bunu deitiremem.
Pekala okum u olduu yazlarm dan gelebilecek ha
yatnn merkezinin olm ay gnderm esi, beni tartmaya
sokm ak iin kulland bir yem di. Yalnzca peki dedim .
PRESTON. Yapamam!... Bu kastl ya da stratejik deil.
Nasl, nasll... Daktilomun bana getim ve altm...
Denedim, denedim... Allah kahretsin. Ne yapmam gere
kiyor?... Para zor deil... altm - malzeme beni kor
kutmad... Ar deildi - bir ey deildi... Ne demem
gerektiini biliyordum... Dilimi biliyordum... Yarglanm biliyordum... Daktilonun bana oturdum, hibir ey
gelmedi, hibir ey, hibir ey, hibir ey! Bu kadar ka-

312
KoUo M ay

t vard - hepsi ayn szckler zerine e itlem eler...

im dil tB aryor] N e yapmam gerekiyor?
TER APST. Bana soruyorsun d eil mi?
PR ESTO N . Herhalde!
TERAPST. Bana soruyorsun; bu bile onu senin dna
koyuyor.
(D u raksam a)
PR ESTO N . P eki, im d i... ok, ok rahatsz hissediyoru m ... O f!... H ibir ey sylem ek istem iyoru m ... K st
rlm h issed iyoru m ... Birini ldresim var...
TER APST. ok kzgnsn.
PR ESTO N . yle olduum u biliyorum .
TER APST. Bana kzgnsn.
P R E ST O N . E vet, doru.
TERAPST. Birka dakika n ce yapamam ann nedeni is
teinin olm am asyd. steinin olm am asnn nedeni de
kendini onun dna koym u olm and . Onunla ilgin yok,
kendi kendine yazlacak. D aktiloda bir adam y ok sa, onu
kim yazacak?
P R E ST O N . K endim i onun iine koym a isteim yok . B i
linli olarak var, ama istek zaten bilinddr. Dnden
nceki g e c e , bilin li olarak bu kz becerm ek istedim . [ki
g e c e n ce iktidarsz olduu b ir o lay an latyor.]
TER APST. Dnk seansta bana syled iin , tam olarak
o kz becerm ek istem ediin di.
PR ESTO N . Yani, istediim i d nm t m ... Ya da istem e/ydim - Tanrm, bilm iyorum ! [En iy i savunm ann
su lam a oldu u kuram ndan y o la karak, taktik d e iti
riyor.] G een sonbahardan beri bir para bile d e im e
dim . Her zam an olduum kadar ktym - sana g eld i
im gnk kadar ktym .

Ak im de

313

Preston kucam a atyor derken ne yapmaya alt

m okur anlayacaktr: Onu kendi kendine yazlacak , be
nimle ilgisi yok uydurm alaryla yzletirm eye alyo
rum . Am alaryla amall arasndaki atmay yaantlasm diye am alarna dikkat ekiyorum . Bu sabah, tkan
mas konusunda gya yardm alma amacyla gelm iti. Fa
kat seansn banda canndan bezmi tavr ve ses tonuyla,
gerekten ac ektii, ciddi bir sorunla boutuu gerei
arasndaki net elikiyi grm t. Bu iki konu ama dze
yinde elikilidir; fakat amall her neyse, ona dahil ve
bir btnlk iinde olmaldrlar. Seansn bu byk bl
m, aa kan ve beraberinde nasl bir duygulanm varsa
(bu durum da fke) onunla yaantlanan, am ala amallk
arasnda bir eliki olarak grlebilir. Daktiloda bir adam
yoksa onu kim yazacak? dediim de, buna en ak ceyap
sen, May, benim iin sen yazacaksn (nk sihirli ola
rak yazlmaldr) olurdu. Fakat bu aa karldnda, o
kadar sam adr ki, sylem ez. Ancak atma ortaya kt
nda, Preston istekle ilgili o m uhteem cmleyi mrlda
nr. Onunla bunu tartsaydm , m eydana gelen faydasz bir
dnselletirm e olurdu ve esas m eseleyi karrdk. Fakat
balam a soktuum uzda, onu, bilinli olarak istediini d
ndyle (ama) altnda yatan istek (am allk) arasn
daki elikiyi gzel bir biim de belirtirm i oluruz. Pres
ton gibi zeki insanlar, psikanalizin duygulanm hararetin
de, ou zaman sylediklerinin anlamn fark etm eden ina
nlm az igrler dile getirirler. Bence istek zaten bilinddr cmlesi de byle bir sylemdir.
O kur beni adam kstrm akla sularsa, evet, yapm a
y a altm tam am en bu eklinde yant veririm; am a asl
314

Ma May

olan atmay kstrdm ve onu dar km aya zorladmdr. nerm em yanlsa -y a n i, olanlar yanl anlady
sam ve bana kzgn d e ilse - bu cm leler rn verm ezdi;
Preston tepki gsterm ezdi. H atal olduum u belirtir ve
belki de gerekte ne olduunu sylerdi; y a d a d ah a byk
bir aresizlik ve um utsuzlukla tepki g sterirdi. T erapist
am allk konusunda yanlrsa, sonuta y alnzca terapi al
verii ie y aram az.
Bu hasta bilinteki atm ann tam etk isin i yaark en ,
sulayc bir fkeyle b an a d ner; o n a h i y a rd m etm em iim d ir, b an a geldii gnk kad ar kt d r. B u fk e b e k le
nilir: B u n u n ilk m e in i, O e d ip u sun atm as T iresiasn
sesiy le tam b ilin ce gird i i an d a O e d ip u sun T ire s ia s a
olan fk esin d e g r r z.
B an ttak i k o n u m a la r, b ir n c e k i b l m n so n u n d a n iti
b a re n y le d e v a m eder:
TERAPST. Evet, bugn ak olan bir ey var, bana kz
gnsn. Brak ksn.
PRESTON. yle deil. Aslnda belki de yledir... Her
neyse, Allah kahretsin. Bana ne! Bittim , m ahvoldum .
Yoruldum. Yapamam. im pam uk ipliine bal. Bu ii
kaybedeceim . Sana para deyem eyeceim . O nlara ya
zy bitrem em , nevrotiim diyeceim . Sevinirler. Ben
de aydn ukuruna defolup gideceim .
TER A PST. Bu eline bana kar m alzem esi verecek
deil m i? Sen cehennem e g id ecek sin ... D ilenci olacak
sn ...H i b ir ey yapam ayacaksn... Param deyem eye
ceksin.
PR E S T O N . B u anlam da sylem edim . D oru d e il, sy
lediim h ib ir ey doru d e il, bu yzden bu kadar sinir

Affcve i m d e

b o z u c u ....
T E R A PST . B ugn d oru olan bir ey var, bana kzgn
sn. Seansn banda ieri girdiinden beri bana kzgnsn.
Sana yazdrm ayan, seni geren, kzgnln.
PR ESTO N . N iin kzgnm ? N eye kzgnm? N e dem ek
kzgnm? Kzgn olm ann n e anlam var?... K onum aya
cam.
TER A PST. Bunun ne lerle niinlerie hibir ilgisi
yok. B over onlar. K onum ayacaksn, elim i kolum u
balam ann m kem m el bir yolu. Bu senin kzgn olm a,
elim i kolum u balam a yolun.
PRESTON. yle olsun. Bravo! imdi ne olacak?
TERAPST. N e yapm am istiyorsun?
PRESTON. Bilmiyorum . zerinde dnnce kzgnl
n geiyor.
Bu k a rla m d a y a an tla n a n fk ed e n so n ra N e y a p
m am istiy o rsu n ? c m le m , bence ok nem lidir. Bu so ru
lar - B ugn b en d en ne a rz u l y o rsu n ? ve daha artc
o lan B ugn niye g e ld in ? - sk sk ve hasta bana sa ld r
ganca bir soru y n elttiinde sorarm . B u, am all d o ru
dan ortaya k arm a yoludur. fkesini tam am en yaantlam adan bunu y apm aya alsay d m , basm akalp bir szle
bunu bir kenara atard. O na yazm a tkankl konusunda
yardm etm em i istedii ak deil m idir? Bu sorudan artk
kanlam adna gre, seansn ilk g erek aresizlii o rta
ya kar:
P R E S T O N . E lim d en g elm iy o r nk d n m ey e b al
yorum ... Y apam am ...

316
RoUaM ny

aresizliin bu noktasnda, zet bir yorum yapyo

rum.
TER APST. Bana hibir ey yazam adn sylyorsun.
K zgn olduunu sylyorsun, ama bu konuda bir ey
sylem iyorsu n nk dnyorsun. Y apaM ecein bir
e y , bana duygularn sylem ek. Dn seansn ounu has.ta kalmak zorunda olduunu konuarak geirdin. Yazn
da ne olduunu syled iin d e, tam olarak dem ek istedi
ini den em em i olm an; be dakikada bir iecek bir ey
almak iin ya da A llah bilir neler yapmak iin kalkp git
tin. Bugn duyduum yapam am d eil, st ste yap
m ayacam haykrlar. steyerek bunu deitireceini
sylem iyorum ; A llah akm a, o kadar kolay olsa burada
ne iim iz var? Fakat yapamam m arkasnda, kzgn,
inat bir sava var. Bugn benim le olan bir sava da var.
Ayn zam anda babanla olan bir sava. B e dakika nce
bana syled iin , baban en ok sinirlendirecek ey. ini
kaybetm ek, parasz kalmak, cehennem e gitm ek, dilenci
olm ak.

Bir sonraki yantnda, yazda tabii ki iletilemeyen ses

tonu, bataki canndan bezm i, dediim i-yap-A llahn-cezas tonundan tamamen farklyd. imdi ak azla ve sa
m im iyetle konuuyor, iletiim kurmak istiyordu.
PR ESTO N . Buraya ilk geldiim zam anki gibi olduum u
syledim . Hayr ok deitim . Ayn grnyorum . N e
den? nk atm a daha tehlikeli. Kenar daha k esk in ...
O zaman grem em itim ama im di gryorum . Bundan
kan sonu, beni hasta olarak grm ene ihtiyacm var.
Tam sinirlendiim de, d eiem eyeceim e inanm ay red

317
Afk * iradr

dettin... Ah... Ah... ok hasta, hasta [kendisiyle alay

eden bir ses tonuyla] . Hibir ey sylemedin. Beni hasta
olarak grmeliydin. Sanki bunlarn hepsi sama diyor
gibiydin... Yapabileceime inanyordun. Yapamadma
inanman istedim. Yapmak istemedim. yi yapmak tatmin
etmiyor. Tatmin hasta olmaktan geliyor. Kurbanm ben!
TERAPST. Aynen yle.
PRESTON. Kurbanm, asilim, duyarlym, yapamam.
Trajedi bu. Dn sylemitim ya iktidarsz olmalym diye
-bu da kzlara kurban olmak- iktidarsz... imdi bunun
ie yaramad bir durumdaym. Bu yzden hasta olmam
gerek. Bu yzden yaamayacam gstermem gerek.
Baarl olursam leceim. Salkl olursam leceim.
Beni kovamazlar, beni terk edemezler. Bunu hasta bir
insana nasl yaparsnz? Kendime yetersem, o zaman
beni kovarsnz. k odamdan, k bu evden! Terk edi
lirim... Dnyaya ait deildim.
TERAPST. En azndan u net, kendini terk ediyorsun;
kendine sanki bu dnyaya ait deilmisin gibi davran
yorsun. Bugn yazda yaptn ite buydu. Buraya gelip
ok altm, baardm deseydin, ne zellii olurdu?
Ama hibir ey yapamam dersen, esas trajedi bu.
PRESTON. Bu yzden yapamam kabul etmediinde o
kadar fkelendim. Kzgndm. imdi kzgn deilim. Ama
yleydim. O kadar kzgndm ki konuamadm. Azm
byle kapal tutuyordum. Daha ne kadar ak olabilir?
TERAPST. Evet. Tam da yapamamtn bir paras ol
madm anda bana fkelendin.
Bu, bir nceki blm de sylenen, terapistin hastay
yapam anTn arkasndaki yapabilirinTle ele almasn r
nekler. Elbette yapabilirim tarafn hastaya aklamann

318

IMoMa

yardmc olacan ya da mutlaka aklam amz gerektiini

im a etm iyorum ; yapabilirim in uygulanabilir bir olaslk
olmas ve hasta tarafndan gerekletirilm esi uzun srebi
lir. Dem ek istediim , hastann kyam ete kadar yapa
m am ! tartp o konuda konuabilecei, ama yapabili
rim kutupluluun bir paras olmadan o konum ann hi
uygulanam ayaca ya da onu deitirm e gcnde olam a
yaca, duygusal rahatlam a bile salayamayabileceidir.
Yapamam hakknda konumay devingen yapan, ac ve
ren deim e gdsn ortaya karan yapabilirim dir.
Yoksa yapam am bir istifa olur ve bata ac, tatl, nostal
jik ve rom antik bir olum suz tatmin olsa da, ksa zamanda
sadece bo ve alay eden bir eye dnr.
H asta gerekten aresiz ve um utsuz olduunda, belli
nedenlerden dolay onu bu ekilde zorlam am . Burada
nemli olan, Prestonm yazam am bam n zerinde bir
kam aplatm a stratejisi olarak kullanmasdr. Yaza
m am deil, daha sonra syledii gibi iyilem eyi gze
alam am , yoksa kovulurum , terk edilirim , sevilm em olan
gerek yapam am iin bir rtdr. Hastalarn yaparm lanna inanm anz, bunu tevik niteliinde ve ahlaki ne
denlerden deil, insanlarn deitiine ve bydne
olan gereki inancnzdan doan bilgiyle de (ve biraz sa
lkl inanla da) yapsanz, onlar iin byk bir tehdittir.
Bunun tehdit olmasnn nedeni, hastay sorumlu klmasdr;
ynelebilecei bir dnyasnn olmad eklindeki daha
gizli ve daha derin bir tehdittir. Yaam boyunca devaml
olarak kurduu dnyaya uym am am , onun benlik-dnya
ilikisini iddetle sarsar.
Seansn ilerleyen blm nn ounda alamaktadr:
319
A & tv mtfc

PRESTON. aresizce hastaym demeye alyordum.

Peki neden? Daha nce sylemeyi unuttum... Babamdan
bahsedince aklma geldi. Neden bunu atladm acaba!
Yazdmzn bugnk tkanmayla ilgisi olmadn syle
mitim. Kesinlikle var. Oyun bir baba, anne ve oul hak
knda, oul yeni savatan dnm. Oul iki gn evde
kaldktan sonra serserilie gidiyordu, savatan geldiim
de benim de gittiim gibi. Babas gergin, duruyordu.
Oul anneye Ben kyorum: babam hi beni sevdiini
sylemedi diyor... Sonra oul, belki ben sylemedim
diye dnyor. Sonra Baba, seni seviyorum diyor.
Baba gergin, sonra zlyor ve sarlyorlar. stemiyor
mu gibi yapyorum... Babamn,seni seviyorum,yapa
bilirsin demesini istiyorum. [Duraksyor] Babamn bana
sarlp Seni seviyorum. yisin. alabilirsin, gerekten
yapabilirsin... Yaamaya hakkn var demesini istiyo
rum. Babam beni onaylamyor. Daha fazla. Annem bana
teslim oldu... Benimle iliki kurdu... Ve gerilim.vard.
Ama babam, hayr... Babam sadece kzlardan uzak dur
dedi. Babam dar kmama hi izin vermedi. Babamn
Yapabilirsin. Yapabilirsin! demesini istiyorum. O Ya
pamazsn... Yaamayacaksn dedi.
Seansn geri kalannda, insanlarn onu sadece n iin
sevm elerine dair hislerinden, nl olursa sevilmeyecei
eklindeki elikili korkusundan sz etti. atmas - k i
iler aras karlam la m egulken ortaya kan /^ruhsal
y n - son blmden alnan u cm lede ifade edilir: Ayna
gibi iliyorum ; iki kii, biri bir tarafta, biri dier tarafta .
Burada olanlar nasl zetleyeceiz? ncelikle hastann
bilinli amac vardr. Farknda olduu kadaryla: Kendimi
yazma iimde tkanm buluyorum: tkandm zaman ken
320
RoUo M a\t

dimi felaket hissediyorum . Felaket hissediyor olm asnn,

en bata byle bir sorunla uram ak zorunda olm asna
duyduu kzgnlk ve ierleme olduunun farknda deildi;
bunu genel bir znt olarak yaayp Dr. M aye acilen
m racaat edip onun bu konuda bir eyler yapmasn iste
yeceim eklinde bir niyetle sonulandryordu.
Bu durum da, grdm kadaryla, ieri girdiinden be
ri farknda olm ad bir dzeyde de olsa, m evcut olan be
nim le bir btn olarak iletiim kurm a yoluna, amallna
geliyoruz. Bana kar bir kzgnlk ve ierlem e, burada
sahne amiri benim sim gesiyle istemeden aa vurduu
saldrgan bir kam aklam as ieriyordu. B u, denetimi ele
geirm em , sorum luluu stelenm em iin bir m cadele bi
im ini alm t. Bunu, kk bir ocuun yataktaki srarla
rna benzetiyorum ; yetikinlere em ir veren ve sz (gya
annesinden ald) yerine getirilm eyince fkelenen prense.
Ortaya kan fke bir yandan onun byle bir tkanm a iin
de olm asna kardr ve bu, yaraya yara ekler; nk prens
deneini, kalem ini sallamal ve iyi yazlar karabilirledir.
u anlattun, ona seansn banda sorsaydm dile getir
mezdi; ama buna bilind dem ekte tereddt ederdim.
Yaanyordu, bedensel hareketlerinin dilinde m evcuttu,
benim le iliki kurm a yolunda simgesel biimde syleni
yordu. Bu eitli farkm dalk ve bilin dzeylerini birleti
ren bir kprdr.
Fakat sonra, hakkyla bilind denebilecek bir ey or
taya kar; bir gece nce grd oyunun, zntsyle
hibir ilgisi olmadn sylemesindeki bastrlm e.
YapamarTn bir paras olmay reddettiim de, bastrlm
an dar kar. Yargma gre, ancak benim le karlam an
321
Affc tv iruti*

dan sonra bu bastrmay yarabildi. O zaman grd oyu

nun atm asyla ok ilgisi olduunu ve zellikle bu sabah
bylesine ciddi bir tkanma yaamasnn artc olmad
n grebildi. (yi yazar ve baarl olursam babam beni
sevm eyecek.)
Seansn son yirmi dakikasnda, iruhsal atma sorun
lar ortaya kt. Kzgnlnn altnda bir sevilme zlemi,
kovulma ve terk edilme korkusu vard; zellikle kadnlar
tarafndan tek sevilebilme yolu, hasta, ihtiyal, baarsz
olmakt. Bunlarn ou, psikanalize zg alanlar olan ve
gz ard etm ediim , am a aratrma konumuzun dnda
olan genetik etm enlerle, ocukluk deneyim leri ile ilgilidir.
Ancak bu alanlara arzu ve iradeyi kefetm eden -y a n i,
amallk ortaya km adan- ulalamaz.
Amallk tartmamz sresince baz okurlar,Bununla
terapideki eylem lem e arasnda ne fark vardr? diye so
rabilirler. u soruyla da bu konunun zerinde durm aya de
vam edebilirler: Eylem in niyetin ayrlmaz bir paras ol
masna yaplan vurgu, eylem lem enin nerildii anlam na
gelm iyor m u?
Eylem lem e bir drty (veya niyeti) igrden ka
mak iin ak bir davrana dntrmektir. B ir arzunun
veya amacn tam etkilerini grm ek, anlam konusunda igr edinm ek, genellikle kiinin benlik-dnya ilikisini
daha ok bozar ve bu nedenle arzuyu fiziksel olarak eylem lem ekten, kii eylem lem eden sonraki srelerde red
dedilse ya da incitilse bile, daha kayg yaratc ve daha ac
vericidir. Kii en azndan tm sorununu kassal davran
dzeyinde tutarsa, daha g olan zsayg tehdidiyle yz
lemek zorunda kalm az. Bu nedenle, eylem lem e hakl
322
HolU/ May

olarak ocuksu, psikopat ve sosyopat kiilik trleriyle

ilikilendirilir. Eylem lem e bilin dzeyinde deil, bir son
raki blm de belirteceim gibi, insanolunun hayvanlarla
paylat bir yeti, bilin ncesi daha ilkel bir geliim d
zeyi olan farkm dalk dzeyinde m eydana gelir. Yetikin
hastalarda, eylem lem e, genellikle arzuyu veya niyeti bilinlilie dntrm eden ondan kurtulma abasdr. Eylem lem eden am allkla yaam ak kolay deildir; niyet ve
eylem kutupluluunda yaam ak, kiinin kaygyla ya
am as dem ektir. Bundan dolay, h astalar eylem e
dntrem ezlerse, tam tersini yapp, niyeti olduu gibi
reddederek gerilim den kanmaya alrlar.
Kltrl hasta, amac dnselletirm e ynetim ini kul
lanr -b u da bugnlerin olaan yntemi haline gelm itirve bu ekilde duygularn yadsr, tm deneyimi ksrlatrr
ve deneyim in iini boaltr. Bugnlerde, hasta babasndan
nefret eder ve onu ldrm ek isterse, genellikle bir silah
alp bunu gerekletirm eyeceini bilir. Fakat sonrasnda
kendine herkes psikanalizde byle dncelere dalar; bu
sadece Oedipus kom pleksinin bir parasdr diyerek ken
dini btn bunlardan ayrrsa, sonsuza dek bu konudan ko
numann hibir faydas olmaz ve yalnzca babasyla olan
gerek sorunlarn ilemesine kar savunm a m ekanizm a
larn glendirir. Byle bir hastann yapt, tam da ama
ll deneyim den karmaktr. Onu ksrlatm , bylece
hibir eyi gerekten am alam az; hibir eye doru hare
ket etm ez ve ayrk bir fikri tartr. D nselletiren, zorlanml-saplantl trn yntemi olan ayrklk ve ocuksu,
psikopat trn yntem i olan psikopatik eylem lem e, kii
nin amallnn etkileriyle yzlemekten kamasnn iki

A k ir m trfr

zt yoludur.
Hastadan yapmasn istediim iz ey, amacnn ieriini
ve anlamn gerekten yaantlamasdr; yaantlam ak
eylem ierir ama fiziksel olarak deil bilincin yaps iin
de tanmlanr. Am acn eylemin bilincin yaps iinde oldu
unu vurgularken, iki ey anlalr: Birincisi, eylem in sos
yal anlamlar ile birlikte benim param olarak hissedilm e
si, yaantlanmas ve kabullenilm esi; kincisi, bu ekilde
bunu fiziksel olarak eylem lem e gereksinim inden kurtul
m am . Bunu davransal olarak dnyada eylem leyip eylem lem em em , farkl dzlem de bir sorundur. Amallm
la yzlem isem , karar d dnyada vermeyi um abilirim .
Psikanaliz, am alan ve onlarn ima ettii eylemleri ve
anlam lar, hastann onu ak davrana dntrm ek zo
runda kalmadan yaantlam asnn en iyi yeri -F re u d un
aktarmla ilgili sylediini dn alrsak amalln oyun
alan olmaldr. Hasta ne zaman gerekten bir ey yaan
tlarsa orada bir risk olduu iin, terapistlerin zararl ey
lemleme riskini aldklarna eminim . Fakat hasta babasn
ldrme arzusunu bilincine vardnda duygusal olarak
sarslyorsa, bu duygulanm babasyla ilikisini deitirm e
hizmetine kullanlabilir ve kullanlmaldr. Bylesine bir
nefret ve ldrm e istei yetikinlikte m evcut olduunda,
deneyim lerim e gre genellikle babaya balln bir da
vurumudur. Norm al, yapc sonu, deneyimin anlamn
kavrayarak ve duygular boaltarak, babasyla olan ar
ban ldrecek ve bylece duygusal zgrlk kazana
caktr. Bu rnek phesiz kulaa ar basit gelir, ama
umarm amac ve anlamlarm bilinte yaantlamayla psikopatik eylem lem e arasndaki fark gsteriyordun Hem
324
RooMay

psikopat hem ayrk trler amallklarnn anlam yla yz

lem ekten kam aya alrlar. Amallk zerine btn bu
blmlerde yapmaya altmzn nem i, eylem in anla
mn onarm ak ve onu merkeze yerletirm ektir. Bylece,
am allk endiesi, psikanalizdeki eylem lem eyi gerekten
zayflatabilir.
Burada bir konuya deinm ek gerekir. Am allk hastay
la, terapistin paylat bir anlam m atriksine dayanr. Her
birey, akll ya da deli, bir lde kendi yapt -y an i birey
sel o la n - fakat insan tarihi ve dilinin ortak durum unda
yapt bir anlam m atriksinde yaar. Bu nedenle dil bu ka
dar nemlidir: inde anlam matriksim izi bulduum uz ve
biim lendirdiim iz, dier insanlarla paylatm z ortam
dr. Binsvvanger dil her insann ruhsal kkdr der. Ayn
ekilde, tarihin de her insann kltrel bedeni olduunu
syleriz. Anlam dizeyi bilim sel ya da baka trl her tar
tm anda nce gelir, nk tartmay -psikoterapide de
olduu gibi - mmkn klan odur. Bir hastann, ya da her
hangi birinin anlam m atriksini, tam amen nesnel bir biim
de onu dnda durarak anlayamayz. Hastam n anlam lar
na katlabilm eli ve ayn zamanda kendi anlam matriksimi
koruyabilm eli, ve bylece kanlm az ve hakl olarak, yap
tm - ou zaman bana yaptn- yorumlayabilmeliyim.
Ayn ey dier insan ilikileri iin de geerlidir: A rkada
lk ve ak kendim izinkini teslim etm eden, tekinin anlam
matriksine katlmamz gerektirir. nsan bilinci bu yolla an
lar, byr, deiir, netleir ve anlamllar.

TERAPDE AAMALAR
Bireysel hastalarla terapi sreci, arzu, irade ve kararn

Afk ve tradt

 boyutunu bir araya getirmeyi ierir. Hasta btnlem e

sinde bir boyuttan dierine geerken, bir nceki boyut onu
izleyene katlr ve iinde mevcut kalr. Amallk boyut
ta da mevcuttur.
Bu kitabn balarnda arzu, irade ve karar tarttk.
Am allk tartm am zdan sonra bunlara geri dnmek
nemlidir. nk am allk, arzu, irade ve karar tam ola
rak anlam ak iin gereklidir. Uygulamal terapiyi bu bo
yutta anlatarak sorunum uzun anlamn daha derinlem esine
gstereceiz.
lk boyut, arzu, insan organizmasnn hayvanlarla pay
lat farkm dalk boyutunda yaanr. Her bireyde olan bu
ocuksu arzular, bedensel gereksinim ler ve istekler, cin
sellik ve alk, tm bu sonsuz ve bitm ez arzu dizisi, Rogerstan klasik Freudyene, neredeyse tm psikoterapilerin
merkezidir. nsanolu iin bu arzular yaantlam ak, farkndal engelleyen bastrm alar aa karken, ciddi ve
bazen travm atik kayg ve alkant ierebilir. Bastrmann
maskesini drm enin nemi ve gereklilii konusunda
-b u devingen konular u anki tartmamzn kapsamnn
dndadr- eitli terapi trleri byk farkllklar gsterir;
fakat farkm dalk srecine merkezi bir yer veremeyen bir
psikoterapi tr dnem iyorum . W olpe ve Skinner tr
artlandrma terapistleri, bu farkmdalk ynlerini aa
karmay hedeflem ezler. Ama onlar psikoterapi olarak de
il, adlarnn da ima ettii gibi davran terapisi -yeniden
artlandrm a, yeniden eitm e, alkanlk kalplarn yeni
den oluturm a- olarak adlandrrm.
Arzularn yaant 1anmas en basit biimlerde olabilir;
okam a ve okanm a istei, bebeklik deneyim inde meme
326
Rotlit May

emm e ve anneye ve aile yeline yaknlkla ilikilendirilen

arzular. Yetikin deneyim inde, arzular, cinsel yaknlk ve
ya arkadan eline dokunm aktan rzgar ve suyu tende his
setm eye kadar eitli biim ler alabilir; ve yeni aan bir
hor iei beinin yannda dururken, byleyici bir anda,
masmavi gkyznn san iekler denizinden bakldn
da ne kadar da parlak olduuna arm anz gibi karm ak
am a saf deneyim lere kadar gidebilir. Bu anlk dnya farkndal, yaam boyu umarm artan bir hzla devam eder,
ve psikolojik tartm alarda edinilenlerden ok daha eit
li ve zengindir.
Bedenin, arzularn ve isteklerin -a k a kimlii yaantlam ayla ilgili srelerin- artan farkmdal genellikle
benlie bir varlk olarak hayranl ve varln kendisine
olan saygy da artrr. Bu noktada Zen Budizmi gibi dou
felsefelerinin bize retecei ok ey vardr.
Arzu ve irade konulu blmm zde anlattm z, o an
nesinin kollarnn arasnda olmay ieren gl zlemine
kar irade varsa, yol da var eklinde bir tepki oluumu
kullanan Helen vakasna yeniden bir gz atalm . Bu zle
min depresyondaki annesinin bir akl hastanesinde olduu
bebekliinin ilk iki ylndan kaynaklandn sylemitik.
Terapinin balangcnda, Helen annesinin sevgisi ve ef
katini, annesinin kollarnn arasnda olmay arzuladnn
farknda deildi (bunu, yatt eitli adam lardan edinmi
olsa da). Sadece yaam nn aceleci, azimli yzeyinin altn
daki yaygn depresyonun, zntnn ve acnn farknday
d. Bu bebeklik arzularnn farknda olmas ve onlar kabullenii, onlar terapi seanslarnda yaantlam as, zaman
iinde aleni kzgnlk, fazla miktarda ierlem e, aresizlik,

3 27
A k v t (ratfo

ve zayflndan utan, bir sre iin belirgin bir edilgen

lik, ara ara fke ve benzerlerini yaratt. Bunlar, bu nem
li, uzun zamandr yadsnm arzulan farkndalk dzeyine
getirmenin hi de kolay olm adn, hi de ocuk oyunu ol
madn gstermek iin sylyorum . Genellikle travm atik
ve olduka sarscdr. Bu nedenle gerileme psikanalizde
ska yaanr. Bu arzular bilin dzeyine, srf rahatla
m ak veya duygular ortaya kannak iin getirmeyiz;
yine de, duygular gerekten yaantlamann, ona kanl
maz olarak elik eden znt ve acyla birlikte, gem ie
bakmak iin gerekli olduunu dnrm . Fakat, duygu
boalmndan daha nemli olan ey, arzularn bir anlam
iaret ettiidir. Helen annesine duyduu hsran dolu sev
gisiyle saysz erkek arkadalarndan istedikleri, seks ve
yaknl oral tatmin olarak kullan, kstah, rekabeti ge
reksinim leri arasndaki ilikiyi kefetm eye balad. (An
nem ve babam bana sevgi verm ezse, onlara nasl aldm
gsteririm !) Bu da, bir nevrozda grlen fke ve ierle
me geliim ine uygun bir biim de, dierlerinin yannda an
ne babasna kzdracak bir yol olacakt.
K ltrm zde pek de ender olm ayan daha ileri bir aa
ma vardr: Hastann, olum suz ya da um utsuzca bir hibir
ey arzulam am a nedeni olan istem em e amacn gelitir
dii, yukardakinin daha yaplanm biimidir. Deneyim
lerime gre, bu saplantl, zorlanm l kiilik trlerinde g
rlr. Kii istem em ek daha iyidir , hi arzulam azsam ,
hi zayf olm am form llerine gre yaar. Kltrm z bu
na tuhaf, sinsi bir biimde yaltaklanr. Bir tarafta, toplum
tm arzularmzn yerine getirilecei szn verir gibi g
rnr; gibi yaan reklam lar kiiyi bir gecede sarn ya
3 28
fto U o M a v

da kzl yapaca, onu hafta sonuna kadar sekreter koltu

undan alp N assauya giden bir jete koyaca gvencesi
ni verir. H oratio A lger miti oktan yok olm utur, her e
yin bize verilecei miti deil. Fakat kltrm zde tuhaf
bir tedbirlilik de vardr: Ancak ok fazla hissetm ezsen,
ok ey istediini belli etm ezsen gerekten tatm in olacak
sn. Sonu olarak, Alger gibi dnyay fethetm ek yerine,
edilgen bir biimde teknoloji dehasnn zerim ize den
tatm ini getirm esini beklem ek -zo rlam ak veya etkilem ek
deil, sadece beklem ek- durum undayz. Tm bunlar yir
minci yzyldaki byk m akine mitine olan inancn dl
lerinin bir blmdr.
Kltrel olarak nasl yorumlanrsa yorum lansn, sonu
ayndr: nsanlar edilgen olarak tepki gsterdikleri ve giz
ledikleri bir dizi arzu tarlar. Gnm zn Stoacl arzu
lar yenm e deil onlar gizlem e gcdr. D urm adan onu
bunu ussallatran ve gerekelendiren, yaam , btn ile
rin kat ve yazarkasa eridi zerinde yapld, hibir m a
ln olm ad kocaman bir pazar yeriym i gibi gren bir
hastaya, bazen psikoterapide H ibir ey istem ez m isin?
diye barm ak isterim . Am a barm am , nk bir dzeyde
hastann ok ey istediini grm ek hi de zor deildir; so
run, bunu E liotn dedii gibi kuru kem ikler kalana dek
biim lendirm i ve yeniden biim lendirm i olm asdr. Kl
trmzde arzulan yadsymz gerekelem e ve arzuyu
bu ekilde yadsm ann onu tatmin edeceine olan inanc
kabullenme eilim leri yaygndr. Okur u ya da bu aynntda bana katlm asa bile, psikolojik sorunum uz ayndr: Has
tann isteklerini ve arzulam a yetisi ortaya kararak onun
duygusal canllk ve drstlk kazanm asna yardm etm e

A k ve irade

miz gerekir. Bu terapinin sonu deil esas balang nokta

sdr.
Bedenin arzulam ada zellikle nemli olduunu syle
m eliyiz. Bu boyutu tartrken bu szck birok kez kar
mza kmtr; bedenin okanmasn arzulam ak, farkmdalm esasen bedensel bir yap olduu ve dierleri. Beden,
bir dil olarak terapinin bu aam asnda nem lidir. Arzula
ma ve arzulamann altnda yatan amallk, ince el kol ha
reketleri, konum a ve yrm e biim leri, terapiste doru
ya da baka yne eilm elerle davurulur; tm bunlar, bilind olduu iin, hastann bilin dzeyinde dile getir
diklerinden daha doru ve daha drsttr. Bu nedenle be
den kabul edilm elidir, vlm elidir, istenm elidir ve ona
sayg duyulmaldr. W ilhelm R eichin deyim iyle beden
zrh oyulduka atma kacaktr; bedensel ifade olarak
orada olacaklardr. atm alar yapc bir biimde karla
nabilir, fakat beden duvarlarla rlm olarak kalrsa,
olumlu hibir ey olmayacaktr.

ARZUDAN RADEYE
kinci boyut farkndal zbilince dntrmedir. Bu,
insanolunun ayrt edici farkndalk biim iyle, yani bilin
le balantldr. Kken olarak con ve scireden gelen bilin
terim i (consciousness) birlikte bilm ek anlam na gelir.
Kelimenin tam anlam yla zbilin. burada kullandmz
normal anlam yla, bir fazlalktr; bilincin kendisi rolmn
farkndalm ierir. Bu dzeyde, hasta bu-arzulan-duyanbenim i yaar. Bu, kiinin benliinin dnyasnn olmasn
kabullenem e boyutudur. Arzularm n sadece birine ya da
bir eye doru kr itiler olm ad, dokunm ann, beslen
330
RtUh Mttu

m enin, cinsel zevkin ve ilikinin baka insanlarla aramda

mmkn olduu bu dnyada durann ben olduum gere
ini hissedersem , bu arzular konusunda bir ey yapabile
ceim i grebilirim . Bu bana i-gr, ieriyi grm e ,
dnyay ve dier insanlar benim le ilikili olarak grme
frsatn verir. B ylece, bir tarafta tatm in edem em eye ta
hamm l edem ediim , dier yanda onlar krce tatmin et
m eye srekli olarak itildiim iin, arzulan bastrm ann n
ceki balayclnn yerini, bu zevk, ak, gzellik, gven
ilikilerine katlann ben olduum gerei alr. O zaman,
onlan daha m m kn klm ak iin davranm deitirme
frsatn yakalam olurum.
zbilinli am alar iin kullanacam z terim , iradedir.
Bu terim , amal eylem lerin etkin niteliini ve kendini or
taya koyuunu yanstr.
Bu boyutta irade bir arzu yadsmas olarak deil, arzu
nun daha yksek bir bilin dzeyiyle btnlem esi olarak
ortaya kar. iekler ardndaki gn maviliini basit bir
farkndalk ve arzu dzeyinde yaantlam ak, haz ve dene
yimi srdrm e ya da yineleme istei getirebilir; fakat i
eklerin sar, grn parlak olduu bir dnyada yaayan ki
inin ben olduum u ve bunu bir arkadam la paylaarak
zevkimi artrabileceim i fark etm ek, yaam , ak, lm ve
insan deneyim inin dier temel sorunlar iin derin anlam
lar tar. Tennysom atlak duvardaki iei grdnde
syledii gibi: Tanr ve insann ne olduunu anlayabili
yorum. nsan yaratclnn ortaya kt boyut budur. n
san saf hazla kalm az, deneyim ini dier insanlara iletecei
ni umduu bir resim izer ya da bir iir yazar.

331

. ffc iv irade

ARZU VE RADEDEN KARARA

Terapi srecinin nc boyutu, karar ve sorumluluk
boyutudur. Bu iki terim i, ikisini de iradeden ayrm ak iin
kullanyorum. Sorum luluk, karlkl olmay, karlk ver
m eyi gerektirir. Nasl bilin farkndalm ayrt edici insan
biim iyse, karar ve sorum luluk da, kendini gerekletir
m eye, btnletirm eye, olgunlua doru ilerleyen insann
bilincinin ayrt edici biimleridir. Yine, bu boyuta arzulan
ve kendini ortaya koyan iradeye yadsyarak ulalm az; bu
boyut nceki iki boyutu btnletirir ve mevcut klar. Kul
landmz anlamda karar, nceki iki boyuttan, arzularla
glenen ve zenginleen, iradeyle kendini ortaya koyan
ve uzun dnem deki hedeflerini gerekletirm ede kiinin
benlii iin nemli olan kiilere karlk veren, onlar iin
sorumlu olan bir eylem ve yaam a yaps yaratr. Bu konu
yeterince ak deilse, Sullivann kiiler aras psikiyatri
kuram na, B uber'in felsefesine ve dier grlere bavu
rarak kantlanabilir. Hepsi arzu, irade ve kararn, bireyin
yalnzca tatmini iin deil varoluu iin ihtiya duyduu
ilikiler ba iinde m eydana geldii ne srer. Bu kulaa
ahlaki bir cm le gibi gelebilir ve yledir de. nk ahlak
kurallarnn psikolojik tem eli, insanolunun anlk benlie
ynelik arzusunun som ut durum unu ap, gem i ve gele
cek boyutlarnda, kendi tatmininin yakndan ihtiya duy
duu insanlarn ve topluluklarn iyilii iin yaam a yeti
si ndedir.
Profesr E m est K een, nc karar boyutum u yle
dzenler:
zbilinliliim den ortaya kan, kendim i deerlendiren

332
RUa May

benlik ve dnen benlik olarak yaantlamamdr. Buradaki

terimler belki bu deneyim olduka bireysel olduu iin pek ke
sin deildir. Bu ortaya kma bedensel farkndalmla zbilincimin ya da dier bir ekilde arzumla irademin btnleme
si veya birlemesidir. Kiinin varlnn dnyayla ilikisindeki
btnsel ilevi iin de fazladan bir dzey ayrmak, yalnzca kararn diyalektik doasn deil, kiinin tm benliiyle amalamasnm, arzulama ve istemenin paralarnn toplamndan fazla
olduu anlayn da yanstr. Karar ne arzu ne de irade eyle
mi, ne ikisinin birleimidir. rademe kar bir ey arzulamam,
eker almaya tevik gibidir; arzuma kar bir ey istemem e
ker sevdiimi inkar etmek gibidir; bir eye karar vermek onu al
mak iin abalayacam (ya da abalamayacam) resmen
(kendime) aklamamdr. Bu nedenle, karar vermek bir ballk
tr. Baarszlk riski ierir ve tm varlmn katld bir eylem
dir.

NSAN ZGRL
Son sorunum uz insann irade zgrlyle ilikisidir.
W illiam Jam es bunun psikolojik deil ahlaki bir sorun ol
duunu sylerken haklyd. Bu sorun, Jam esin de belirtti
i gibi, grm ezden gelinem ez. Herkesin yaam nda ya da
iinde baz yantlar vardr ve drstlk bunu netletirm eyi
gerektirir.
Freudun ve yeni psikolojinin etkisi, gerekircilik veya
gerekirliin kapsam n olabildiince geniletm ek olmu
tur. Nasl da artlanm a yaratklar olduum uzu, bilind
srelerim iz tarafndan nasl da itildiimizi ve ekillendirildiimizi hi grm ediim iz kadar ak bir ekilde gr
yoruz. zgrlm z gerekircilik ynetim i ele geirdi
inde bize kalan eksi alansa, artklarsa, gerekten kaybol

333
AjJt rr invto

duk demektir. zgrlk ve seim klr, yeni gerekirci

lik kefedilene kadar masadan bize geici olarak atlan k
rntlar oluverir. O zaman da insann iradesi ve zgrl
ocuka sam alklar haline gelir.
Fakat bu saf, ilkel bir irade ve zgrlk grdr ve
terk edilmelidir. F reuddan beri ak olan bir ey, Cennet
B ahesinde bilince dm eden nceki ya da bebein bi
lince ulam aya ve onu geniletm eye abalam aya bala
madan nceki saf zgrlnn, ilk zgrlk n sahte
bir zgrlk olduudur. M akineyle imdiki m cadele yi
ne ayn sorundur. zgrlm z arta kalanlarsa, m akine
nin yapam adklarysa, m esele batan kayybedilmitir: Bir
gn bunlar yapacak bir m akine icat edilirse, hepim izin so
nu gelir. zgrlk asla bir gerekliliin, ne Tanr, ne bilim
ne de herhangi bir ey tarafndan ertelenm esine balana
maz. zgrlk asla, sanki irademiz gerekircilikten gei
ci bir snr indirimiyle alrm gibi bir kanuni vazgei
olam az. Tasarlam a, biim lendirm e, hayal kurm a, deer
sem e, amallk insan zgrlnn nitelikleridir.
zgrlk ve irade gerekircilikten vazgeiim ize deil,
onunla ilikim ize baldr. Spinoza. zgrlk, gereklilii
tanmadr diye yazar.2 nsan belirlenm i olduunu bilm e
ve onu belirleyenle ilikisine seme yetisiyle ayrt edilir.
Bilincinden vazgemedii srece, lm , yallk, snrl ze
ka ve gem iindeki kanlm az artlandrm alar gibi gerek
liliklerle nasl iliki kuracan seebilir ve semelidir. Bu
gereklilii kabul mu edecek, onu yadsyacak m, onunla
savaacak m , onu onaylayacak m , ona raz m gelecek?
Tm bu szcklerde bir istem unsuru vardr. nsann tiyat
rodaki eletirmen gibi nesnelliinin dnda durm ad
334
Rollo May

ve onun hakknda ne dndne karar verm ek iin ge

reklilie bakmad im diye kadar netlem i olmaldr. n
sann am all, iinde kendini bulduu gerekliliin zaten
bir esidir. zgrlk nesnel doann ya da nesnel doa
m zda bize kalan o kk alan zerinde zafer kazanm akta
deil, her ikini de yaayan insanlar olduum uz gerein
de yatar. Am allmzda, ikisi bir araya g elir ve her iki
sini yaarken, ikini de deitiririz. Amallk yalnzca ge
rekirciliin karsnda bir tutum almamz mmkn klmaz,
bu tutumu almamz gerektirir. Bu psikoterapide, hasta ge
nellikle bezdii veya amalarnn anlam ndan kat za
man kat gerekircilii savunduunda olduu gibi, sonsuz
defa rneklenir. Gerekirci olm a gerekircilii ne kadar
fazlaysa stne stne gelen kaderle hibir ilgisi olm ad
n ne kadar ok savunursa (ki zaten bu da am allktr)kendini o kadar gerekirci yapar.
Nietzsche sk sk, kaderi sevm ekten sz ederdi. De
mek istedii, insann kaderle dorudan yzleebilecei,
onu bilebilecei, ona cesaret edebilecei, onu okayabile
cei, onu zorlayabilecei ve onu sevebileceiydi. Kader
lerim izin efendisi olduum uzu sylem ek kstahlk olsa
da, onun kurbanlar olmaktan kurtulm u durum dayz. As
lnda kaderim izin eyaratclanyz.
Psikanaliz amalarn veya bilinli ussallatrmalarn
eline kalm amam z, amall zorlamamz gerektirir. Bili
cim iz bir daha asla, bir eyi bilinli olarak dnrsek
m utlaka dorudur inancna dayanan bir basitlikte olamaz.
Bilinlilik anlk bir deneyim dir am a anlam na dil. bilim,
iir, din ve insann sim gesellik kprlerinin dier tm
ynleri araclk etmelidir.

A t k t e ir a d t

Bir gei dneminde yaamann karmakln William

Jam esle paylarz; o banda yaam tr; biz, um arm , so
nuna yaknz. Bir konuda ok netti. nsan kesin olarak bi
lem ezse de, m utlak cevaplar yoksa ve hi olm ayacaksa da,
insan yine de eylem de bulunmaldr. Yirmili yalarnn so
nunda ve otuzlu yalarnn banda, depresyonuyla fel ol
duu ve hibir ey isteyem edii be yldan sonra, bir gn
zgrle inanm a eklinde bir irade eylem inde bulunabi
leceini fark etti. zgrl istedi, onu bir karar haline
getirdi. zgrln ilk eylem i, onu sem ektir diye yaz
d. Sonrasnda, bu irade eylem inin depresyonuyla baa
km asna ve onu amasna yardmc olduuna inand. Alt
m sekiz yandaki lm ne kadar srdrd olduka
yapc yaamn o noktada balad, yaam yksnde
aktr.
Bu karar, Jam esin irade grnn ayrlmaz bir par
as oldu. Bizi karlayan birok duyu, bizi etkileyen bir
ok uyaran arasnda, arlmz o yerine bu olasla verme
gcndeyiz. Aslnda benim iin gerek bu olsun deriz.
Bu olsun! karan Jam esin atlmdr; onun ballk ifade
sidir.
Bir irade eylem inde insann gzle grnenden daha
fazlasn yaptm biliyordu; insan yaratyordu, daha nce
olm ayan bir eyi oluturuyordu. Byle bir kararda bir risk
vardr, fakat dnyaya sunduum uz zgn ve tretilm em i
bir katk olarak kalr. Amall, sorunun esasn atlad
iin Jam esin kuram n eletirm itim . Ama her insann
balangta koyulduu ve zehri ime kararnda sadece
Sokratesle bilm iyorum ama inanyorum diyerek o atl
m yapabildii, insann irade eylemi konusunda Jam es ger336
R n U i A t n y

ekten hl byktr. Szleri, onlar aclarnn ve mutlu

luklarnn rsnde dven birinin samimiyeti ve gcyle
nladndan, onu alntlamaktan daha iyi bir ey yapam a
yz:
Bizi kuatan bu koca dnya bize trl sorular sorar ve bi
zi trl yollarla snar. Bu snavlarn bazlarna kolay ey
lemlerle karlk verir ve baz sorulan gzel biimli sz
cklerle yantlanz. Fakat bugne kadar sorulmu en de
rin soru Evet, ona bile razym!" derkenki irade sarla
mamz ve kalp tellerimizin gerilmesi dnda hibir yan
t kabul etmez...
Dnya bylece kahraman insanda kendine uygun bir e
bulur; kendini dik ve kalbini salam tutabilmek iin gs
terdii aba, insan yaam oyununun iindeki deerinin
ve ilevinin tam lsdr. Kainata tahamml edebilir. ..
Hl onda, devekuu gibi unutarak deil, oradaki cay
drc nesnelere [ramen] iinden gelen dnyayla yzle
me isteiyle bir tat bulabilir...
Ona raz msn deil m isinT diye, kk byk, en ku
ramsal ve en klgsal ey iin her saat ba bize sorarlar.
Biz de raz gelerek veya raz gelmeyerek yant veririz,
szcklerle deil. Bu sar yantlarmzn nesnelerin do
asyla en derin iletiim organlarmz gibi grnmesi na
sl bir mucizedir! Bundan elde ettiimizin dnyaya sun
duumuz tek tretilmemi ve zgn katk olmas nasl bir
mucizedir!3

337
A f i w (ntde

NC BLM
AK VE RADE

339
A f k v t ir t u lr

340
Rollo May

11

AK VE RADE LKS
Cinsel tutku, savan nedeni ve banm sonu, ciddi olann te
meli ve alayn hedefi, zekann tkenm ez kayna, tm ima
larn anahtar ve tm gizemli ipulannn anlam dr... nk
temelinde ciddiyetlerin en derini yatar... Fakat btn bun
lar, cinsel tutkunun yaam iradesinin z, sonu olarak da
tm arzularn younlamas olduu gereiyle rtr; bu
nedenle metinde cinsel organlar iradenin oda olarak ad
landrdm.
- Schopenhauer

A lnganlar tarafndan sklkla insanlardan nefret ettii

sylenen S c h o p e n h a u e rm cinsel tu tk u y u y aam irad esi
nin z ve cinsel organlar iradenin o d a olarak adlan
drm olm as tuhaftr. B urada ak ve irade ilikisi g e r e i
ni, onlarn gerekten de m odem insann geleneksel anlay
na ters den ballklarn ifade eder. G - u an iin
bunu iradeyle zd eletireb iliriz- ve akn, hatta cinsel
akn birbirlerine zt olduu dnlr. S ch o p en h au erin
341
Ak w imde

hakl olduunu, ikisinin kart deil, yakndan ilikili ol

duunu dnyorum .
Daimonikle ilgili tartm am z, iradenin ak ynleri
olan kendini onaylayn ve kendini ortaya koyuun, ak
iin gerekli olduunu gsterm itir. kisini bu kitapla bir
likte tartyoruz nk hepim izin kiisel yaam lar ve
zellikle psikoterapi iin ok nemli olan biim lerde birbirleriyle ilikilidirler.
Hem ak hem irade deneyim in balayc biimleridir.
Yani, her ikisi de, elini uzatan, tekine doru ilerleyen, bir
erkei veya kadn veya eyi etkilem eye alan - kendini
de teki tarafndan etkilenm eye a a n - kiiyi anlatr. Hem
ak hem irade, dnyay yourm a, biim lendirm e, onunla
ilikiye girm e, iyiliini ve akn gzettiim iz insanlar
araclyla ondan bir yant koparma yollardr. Ak ve ira
de, dierlerini nemli lde etkilem e ve dierlerinden et
kilenme gcn tayan kiiler aras deneyimlerdir.

BRBRN TIKAYAN AK VE RADE

Ak ve iradenin karlkl ilikisi, birbiriyle doru ili
kide olmad zaman her ikisinin de etkinliini kaybettii,
birbirlerini engelledii gereiyle sergilenir. rade ak t
kayabilir. Bu zellikle R eism an'n almalarnda ortaya
kan ie ynelimli insan trnn irade gcnde gr
lr.1 Bu insan, yzyln balarnda sanayi ve fnansn g
l kaptan olan ve V iktorya dnem inin sonunu niteleyen
bireysel irade gcnn zerindeki vurguyla olan bamzd.2 Bu dnem , insann fethedilm ez ruhundan sz ede
bildii, kaderimin kaptam benim diyebildii dnemdi.
Fakat ruhum gerekten fethedilem ezse, asla tam am en se342
R o tlo M a y

yem eyeceim ; nk tm kaleleri fethetm ek akn doa

saldadr. K aderim in efendisi olm aya balanm alysam ,
kendimi asla tutkuya brakamayacam, nk tutkulu a
kn trajik olaslklar vardr. nceki bir blm de grd
m z gibi eros uzuvlarn gcn krar ve zekann tm
kurnaz planlann alt eder .
radenin ak engellem esinin bir rnei, gen bir renci-hastam n byk bir irketin sayman olan babasnda
grlebilir. Bana sanki bir irketin ynetim kurulu toplan
tsndaymz gibi, olunun eitim inin etkinliini azam i
ye karm a konusunda konum ak iin telefon amt.
O lu niversitede nem siz bir hastala yakalandnda,
babas hemen ynetim i ele geirm ek iin oraya um utu;
ayn baba yazlklannn n bahesinde olu kz arkadann
elini tuttu ve onu pt diye fkeden deliye dnm t. A k
am yem einde baba, olunun arkadann irketini satn
alm ak iin grm elere baladn, fakat grm elerin
arlndan rahatsz olup gelecekteki ortaklanna nasl her
eyi unutm alann sylediini anlatm t. Baka bir irke
ti bir rpda iflasa srklediinin farknda bile deildi.
Yurtsever bir vatanda, birok toplum slah kurulunun
bakanyd ve uluslararas bir irketin sayman olduunda
altnda alanlarn ondan gizlice neden Avrupann en s
k orospu ocuu diye sz ettiklerini anlam yordu. Baba
nn kendi sorunlannn tmn zdn dnd ira
de gc , aslnda duyarlln tkam aya, dier insanlar,
belki de zellikle olunu duyma yetisini kaybetm esine ne
den oluyordu. Bu fazlasyla yetenekli olun yllarca ni
versitede baansz olm u, asi bir dnem den gem i ve so
nunda kendine m esleinde ba anl olma iznini vermek

Ak rt rada

iin dolambal bir yoldan gem i olm as artc deildir.

e ynelik tre zg bir biim de, hastamn babas in
sanlara deer verm eden onlara hep bakabiliyordu, onlara
para verebiliyor ama kalbini verem iyordu, onlar ynetebi
liyor ama din leye m iy o rd u . Bu tr irade gc , tren vagonlann, borsa ilem lerini, km r m adenlerini ve sanayi
dnyasnn dier ynlerini kullanm ada olduka etkili ol
mu g trnn kiiler aras ilikilere aktanmyd. rade
gc insan, kendini kullanarak, dierlerini neden ayn e
kilde ynetem ediini anlam a iznini kendine verm iyordu.
radeyi kiisel kullanm ayla bu ekilde zdeletirm ek,
iradeyi akn kart yapan bir hatadr.
Anne babalarn ocuklann kullandklar iin tadklan
bilind sululuun, onlan ayn ocua hem ar koru
m ac hem de ar serbest biimde yaklam as, psikoterapinin verdii birok kanta dayanan salam bir nermedir.
Bu ocuklar araba verilen ama ahlaki deer verilmeyen,
duyular alan ama hayatta duyarllk retilm eyen ocuk
lardr. Anne babalar, irade glerinin dayand deerlerin
artk etkili olmadnn belli belirsiz farkndadrlar. Fakat
ne yeni deerler bulabilirler ne de kullanc iradelerinden
vazgeebilirler. Babalar da ounlukla kendi iradelerinin
tm aile iin kullanlmas gerektii varsaymyla hareket
eder grnrler.
rade zerindeki ak tkayan bu an vurgu, er ya da
ge, kart hatada bir tepkiye, iradeyi tkayan aka gt
rr. Bu daha ok, yukanda szn ettiim iz baba gibi ebe
veynlerin ocuklarndan oluan nesilde grlr. G n
mzde hippi hareketinin nerdii ak bu hatann en net r
neidir. Hippi ak ayrt etm ez , bu hareketin yaygn bir
344
RoUo May

ilkesidir. Hippi ak, anltkl, kendiliindenlii ve geici

ann duygusal drstln vurgular. Hippi akn bu yn
leri, sadece bir nceki neslin kullanc iradesine kar ta
m amyla anlalr tepkiler olm akla kalm az, kendi balanna
birer deerdirler. Yaamsal im dide yaantlanan iliki anlkl, kendiliindenlii ve drstl, ada burjuva
ak ve seksin salam , etkili eletirileridir. Hippilerin
ayaklanm as, insan kiiliini zayflatan kullanc irade g
cn yok etm eye yardmc olur.
Fakat ak dayankllk da gerektirir. A k, bir sre bo
yunca birbiriyle karlam a, atm a ve bym e yaanlayan aklar sayesinde derinleir. Bunlar hibir kalc ve tu
tarl ak deneyim inden kanlam az. Kullanlan ad ne olur
sa olsun, bu deneyim ler seim ve irade ierir. Yaygn ak
em inim ki topluluk durumlar iin yeterlidir; fakat sadece
insan dinsinden olduum iin sevilm ekten onur duym u
yorum . radeden aynlan ak ya da iradeyi engelleyen ak,
tutku katm ayan ve tutkuyla bym eyen bir edilgenlikle
nitelenir; bu nedenle byle bir ak zlm e eilim indedir.
Sonunda btnyle kiisel olmayan bir ey ortaya kar
nk btnyle ayrt etm ez. Bu tr ayrm alar isteme ve
seme ierir, birini sem ek de dierini sem em ek anlam
na gelir. Bu hippilerin gznden kaar; hippi geliim deki
akn anlkl kaak ve geici bir ak ile sonulanr.
im di, hippilerin kar kt burjuva hatt, cumartesi
gecesi seksi yapaylndan sonra kendiliindenlik byk
bir rahatlktr. Peki sadakate ve akn kalc niteliklerine ne
olacak? Erotik tutku yalnzca kiinin benliini teslim et
mesini, benliinin anlk deneyim tarafndan uyarlmasna
izin verm esini gerektirm ez. Kiinin bu olay kendi m erke

A k r* <mde

zine almasn, deneyim den kan yeni bilin dzlem inde

benliini ve ilikiyi yourmasn, biimlendirm esini ge
rektirir. Bu da irade esini gerektirir. Viktorya dnemi
irade gc, aka elik eden duyarllktan ve esneklikten
yoksundu; hippi hareketinde aksine iradeye elik eden ka
balktan yoksun ak vardr.
A k ve iradenin birbirlerine ait olduunun son gster
gesi, zm lerinin benzerliidir. Gnm zde hibiriyle
yalnzca yeni tekniklerle, eski deerleri yam alayarak, es
ki alkanlklar daha sindirilebilir biimde yeniden ifade
ederek ya da baka bir yolla baa kam ayz. Eski binay
yeni bir renge boyayarak kendim iz kandramayz; yklm
olan tem ellerdir ve areler , onlara ne dersek diyelim ,
yenilerini gerektirirler.
areler iin gerekli olan, m erkezinde kiisel ilikile
rin derinlii ve anlam olan yeni bir bilintir. Bylesine
kapsayc bir bilin, kkten deiim in yaand dnem ler
de her zaman gereklidir. D rehberler yoksa ahlakmz ie
ynlendiririz; bireyden artk yeni bir kiisel sorum luluk
talep edilir. nsan olmann ne demek olduunu daha derin
bir dzeyde kefetm em iz gerekm ektedir.

RNEK OLARAK KTDARSIZLIK

Cinsel iktidarszlk sorunu zellikle ilgintir nk ira
de ve akn kesim e noktasn simgeler. ktidarszlk bede
ninin yapmak istemedii bir eyi -cin sel eylemi gerek
letirm ek - insann ona yaptrmaya almasnn ifadesidir.
Ya da, farkl bir ekilde sylem ek gerekirse, hastann sev
m edii bir eyi irade zoruyla bedenine sevdirm eye al
masdr. rade zoruyla iktidarl olmayz; irade zoruyla se346
ftoilii May

vem eyiz. Fakat irade zoruyla kendim izi aabiliriz, deneyi

me katlabiliriz, olasln gereklie dnm esini salaya
biliriz. ktidarszlk amacn deil amalln baarszl
dr. nk seksin dili erkek iin nasl penisin im esi ve
sertlem esi, kadn iin de nasl heyecan ve ilikiye hazr
lksa, erosun dili de fantezi, hayal ve tm organizmann ar
tan duyarlldr. kincisinin daha derin am a gizli dili sar
kulaklara deerse, bedenin daha dorudan srarc ve ak
dille ileteceini cinsel iktidar yoluyla iletm ek iin devreye
girer.
B ir nceki blm de, Prestonn iktidarszlyla ilgili
anlatlan olaydan, hem iktidarszln devinim ini hem de
eros ve seks arasndaki ztln bir resm ini sunm ak iin bu
rada daha detayl bir ekilde sz edilebilir. O seansta Pres
ton a akam soyunurken ve kzla yataa girm ek zereyken
aklndan hangi fantezinin getiini sordum . Bununla ilgili
im geler ve duygulan, eylem ini devam ettirm esine yardm
c olabilm ek iin bastrmak durum unda olduundan anm
samas zordu. Fakat hatrladnda, anlatt fantezi uydu:
Kadnn vajinas bir ay kapanyd; kadn penisini alacak,
onu kendisini gebe brakm aya zorlayacak, b ir bebek dou
racak ve onu sonsuza dek avlam olacakt. Fantezisini an
latmaya devam ettike, bu durum u sadece kadn tarafndan
avlanm a ve -k u la a her ne kadar elikili geliyorsa d a batan karm a yerine batan karlma olarak deil, ayn
zam anda eylem i srdrm esinde ve kadn daha ok heye
canlandrp onu hayal krklna uratmasndaki kar sadizm in bir ifadesi olarak yaantlam olduu ortaya kt.
ktidarszlk bylece, Prestonn bilinalt fantezilerindeki
yadsnm sim gesel anlam larn doru davurum lan
347
u r ir a d f

olmutur. Bu fanteziler hi de bir hevesin sonucu deil,

kaygsnn, kadna teslim olm a gereksinim inin ve kadndan
ald intikamn doru ve gerekli davurumlandr.
Fantezi hayalin davurum udur. Hem fantezi hem ha
yal kiisel anlam a bir eylem verm e yetisidir. Fanteziyi bu
rada katmz gerekd bir ey anlamnda deil, zgr
anlam olan phantastikous, tem sil edebilir , grnr kl
m ak ekliyle kullanyorum . Fantezi, tm benliin ileti
im kuran, kendini sunan, deneyen dilidir. Arzuluyorum /yapacam n dilidir; benliin hayalinin durum a yan
stlmasdr. Kii bunu yapam azsa, bedeni orada olsa da, o
cinsel ya da baka olayn iinde m evcut olamayacaktr.
Fantezi gereklii zm ser ve sonra gereklii yeni bir
derinlie iter.

HAYAL VE ZAMAN
Fantezi kullanmnn olumlu yan Prestonn dier se
anslarnda grlebilir. Onun konutuu bir rnei ele ala
lm:
PRESTON. Konutuumuz eyleri, deneyimi nasl sa
vuturduumu, nasl koruyucu duvarlar arasnda yaad
m dndm. Sonra bir irade eyleminde bulundum,
dedim ki: Kendini koruduka mutsuz olacaksn. Neden
kendini brakmyorsun? yle de yaptm. Sonra Beverlyyi ekici bulmaya baladm ve cinsel ilikiler zevk
li gelmeye balad. Fakat hl ereksiyon yoktu. Kayglanmtm. Sonra dndm, her zaman birleme yaa
mak zorunda msn? Hayr. O zaman ereksiynum geri
geldi.

3 48
RoUoAfty

D aha sonra yaadklar iyi cinsel iliki elbetti ki soru

nunun tam yant deildi. atmasnn daha derin kaynak
lar o seansn ikinci yansnda 'B everlynin akn hak et
meyi gze alam am deyiiyle kendini gsterdi. Sonra, an
nesi ve kz kardeinden bahsederken, O nlara teslim ola
m am . O nlarla dem eliyim . lecekler. Teslim olm ayaca
m diye haykrd. Bu ak bir ekilde zlm esi gereken
nevrolik bir sorunu ortaya karr. Fakat ilk blm , o yap
c irade eylem i , kincisinin bir paras olmaldr, ikinci,
bilind ynler nasl yoksaylamyorsa, irade eylem i de
dii ilki de ayn ekilde yoksaylamaz. Sorunun iki ktbu,
birbirlerine yardm ederek diyalektik olarak hareket eder.
rade zoruyla sevem eyiz, am a kendim izi irade zoruyla
frsata aabiliriz, olasl kavrayabiliriz ve bu, hastann da
tanklk edebilecei gibi hareketi balatr. Bu da kavram a
mz engelleyen bilind ve bastnlm glkleri rktp
kanr. Bylece hayal gcm zn bu olaslkla oynamas
na, onu kurcalam asna, zihnim izde evirip evirm esine,
ona odaklanm asna, ak olasln fanteziye davet etm e
sine izin verebiliriz.
Bu bizi zam an sorununa getirir. ktidarszlk vakalarn
da o ok tandk ablonu grrz: Zorlanml bir ekilde
acele ettirilm e izlenim i... Hemen soyunduk der hasta
veya hemen yataa girdik ve iktidarszdm . nemli bir
atm a iinde bulunduum uz bir eyi kendim ize yaptr
mak iin, bilincin izleyen, bastnlm av kpeklerini at
latarak ya da en azndan onlarn nne geerek zorlanml
hareket eder, kendimizi olayn iine atanz. Klasik m etin
de, yapm akla olup bitseydi bu i der Macbetl o can al
c anda, hem en yapardm , olup biterdi (I, 7). Baka bir
349
Afkvc

imtlr

dzeyde, bildiim izi biliyor olduum uzu bilinli olarak

bilm em ize izin verm em ek iin acele etm eliyiz. ou insa
nn ak ilikilerinde birbirlerini tanmak iin kendilerine
zaman verm iyor olduklar gerei, gnmz skntsnn bir
belirtisidir. John G albraith otoban kenarlarndaki m otelle
ri kastederek sipari seks andayz der.
Yukanda erostan kanmak iin sekse kayoruz de
diim de kam ak szc eitli anlam larda alnabilir.
Kam ak aceleyle gitm ek anlamndadr: Bizi itenin kendi
kaygmz olduunun farkna varm adan bir zorlanm yaa
rz. Kam ak ayn zam anda bir eyden kam ak anlamnda
dr: Fantezilerim iz bizi yakalam adan, atmann sesi ereksiyonum uzu, bir kadnla ilikiye girm e arzum uzu alp g
trm eden olup bitmesi iyidir. Sekse kalkm akta acele et
mek ounlukla erosa ksa devre yaptrr.
imdi eros, zaman ve hayal gc arasndaki temel ili
kiye geliyoruz. Eros zaman alr: Olayn nem inin nfuz
etmesi iin zam an, hayal gcnn almas iin zam an,
dnm ek iin zam an gerekm ese de en azndan yaantlamak ve beklem ek iin zaman... Bu nedenle ak insan
yalnz kalmak ister, bir bana oradan oraya dolanr durur,
almaya younlam az, hatta alm aya uram az; erosa
iini yapmas iin zaman verir. Zam ann nemi erosu seks
ten ayran zelliklerden biridir. Eros dier insan ilk grd
anda devreye girer (ilk grte ak hi de nevrotik de
ildir ya da olgunlam am lara havale edilm em elidir). Bir
anda sevilen, gem i deneyim lerim izden ya da gelecek
hayallerim izden kank bir imgeyi ortaya karr; o anda o
adam veya kadm, biim lendirdiim iz, yaam boyu yan
mzda tadmz ve kendim izi daha iyi tandka daha da
350
Rolto M ay

netleen kiisel yaam tarzm zla ilikili bir ekilde ya

antlarz. Fakat bu btnletirm e srecinin m eydana gel
m esi, erosun, kendim iz olarak bildiim iz deseni oluturan
anlar, um utlar, korkular, hedefler ynna rlm esi zaman
alr.

AK VE RADENN BRLEM
nsann grevi, ak ve iradeyi birletirm ektir. O n la r '
otom atik biyolojik bym eyle birlem ezler, bilinli geli'm em izin bir paras olmaldrlar.
Toplum um uzda, irade akn karsna kanlr. Bunun
nem li bir genetik tarihi vardr. lk deneyim lerim izde, an
nelerim izin gsnde em zirilirken onunla birlem em ize
dair bir anm z, Platonun deyiiyle bir anm sam amz
vardr. O zam an ayn zam anda evrenle de birleiktik,
onunla evliydik ve varlkla birlem e deneyim ini ya
yorduk. Bu birlem e bir tatm in, dingin bir m utluluk, ken
dini kabullenm e ve sevin salyordu. Zen ve Hindu tr
m editasyonlarda ve baz uyuturucu deneyim lerinde yeni
den yaanan budur; tasavvufta grlen ve hafif bir esrik
lik, evren tarafndan tamamen kabul edilm i olduum a da
ir m utluluk dolu bir his yaratan evrenle birlem edir. Bu
her C ennet Bahesi m itinde, her cennet yksnde, her
altn ada ima edilen insan deneyim i zem inidir; insann
toplu belleine derinlem esine gm lm bir kusursuz
luk... G ereksinim lerim , tpk biyolojik olarak annemizin
gsnde em zirildiim iz gibi zbilinli abalannz olma
dan karlanr. Bu ilk zgrlk , ilk e v e ftir.3
Fakat bu ilk zgrlk her zaman bozulur. nsan bilinci
nin gelim esinden dolay bozulur. evrem izden ve nesne-

A fk v*: m d r

ler dnyasnda bir zne olduum uz -h atta annenin bile

nesne olabilecei- gereinden farkmz ve onlarla ilgili
atmalar yaarz. Bu benlik ve dnya ayasndaki aynlk,
varolu ve z arasndaki yanktr. M itolojik anlam da, her
ocuun A dem in dn yeniden canlandrd za
mandr. Bu ilk zgrlk yetersizdir nk bir insan olarak
gelieceksek, bu zgrln iinde ok fazla kalamayz.
Ondan aynlmz (A naksim andros'a gre sonsuzdan ay
rlmamz) sululuk olarak yaasak da, yine de onu tam am
lamalyz.4 Ama tm kusursuzluun kayna, tm topya
larn zem ini, bir yerlerde bir cennetin olduuna dair daimi
hislerim iz ve ilk balarda annemizin kollarnda olduu gi
bi kusursuz bir durumu yeninden yaratm a -h e p yaratc
ama hep hayal krklna m ah k u m - abalannz olarak ka
lr. Yapamayz; Tannnn yapt bir ey ya da tesadf bir
kaza, ya da farkl da olabilecek bir rastlant nedeniyle de
il, sadece insan bilincinin gelim esinden dolay yapam a
yz. Ama yine de, gzel bir paragraf yazdmzda veya g
zel bir sanat eseri ortaya kardmda olduu gibi, aram a
y srdrrz. Yeniden deriz , ama ayaa kalkm aya ve
kendimizi yeniden kaderim ize kar kkrtmaya devam
ederiz.
Bu nedenle, zel biim inde insan iradesi hep bir hayrla balar. evreye kar durm al, olumsuz 6ir yant verebilm eliyiz; bu bilincin yaradlndadr. Arieti her irade
nin kaynann hayr deme yetisinde olduunu syler ama anne babaya kar bir hayr deil (her ne kadar ki
isel yetkeci evrenin tem silcileri olan onlara kar kendini
gsterse de). Hayr hi yaratmadmz dnyaya kar bir
ayaklanmadr, ayn zam anda benliin dnyay yeniden yo
352
RoOo Mtx\f

urm a ve yeniden biim lendirm e abasnda kendini orta

ya koymasdr. Bu anlam da isteme her zam an bir eye
-zellikle de anneyle ilk b irleim e- kar balar. Bunun
Cennet B ahesinde olduu gibi sululuk ve kaygyla, ya
da norm al geliim de olduu gibi atm ayla yaplmas a
rtc deildir. Ama ocuk bundan gem elidir, nk onu
harekete geiren bilincinin almasdr. Bunu bir dzeyde
onaylam as, dier bir dzeyde bundan pim anlk duymas
da artc deildir. Bu daim onii kabullenm enin bir y
ndr. Bu dnem deki yeniden yaantlam a sresince, bir
hasta ryasnda allageldii gibi annesi olarak yorum la
d bir kaplan grm t. Fakat terapist btn gryor
olm aktan gelen bir bilgelikle srekli olarak kaplan senin
iinde aklamasn yapyordu. Hasta bu ekilde onunla
savam ay brakabildi ve onu zm seyebildi, onu gcnn
bir paras olarak iine alabildi, bunun sonucunda da daha
olum lu bir insan oldu.
rade kar km ayla balar, evet zaten olduundan
hayrla balar. Buradaki tehlike, bu geliim aamasnn,
an kzgnlk gsteren ve ocuun ilk hayrn kiisel
alan anne baba tarafndan olum suz olarak yorum lanm as,
bu nedenle ocuk tarafndan geliim ine ve zerkliine
kar klmas olarak grlm esidir. Seim leri konusunda
ikayet duyan ocuk da, sem ekten vazgem e, mutluluk a (imdi ancak trnak iareti arasndadr) geri dnm e
ye itilebilir (ve buna kalkabilir). Bu, yetikin nevrotiklerde grdm z ilk birlem eye dnm e zlem i, nostalji
si ve engellem esidir. Fakat gem i asla diriltilip gerek
yaplamaz.
rade ve ak yeniden birletirm enin insan iin bylesi-

A fk t ira d r

ne nemli bir dev ve baar olmasnn nedeni budur. ra

de gelip, dier insanlarla ve dnyayla yeni bir deneyim se
viyesini mmkn klm ak, zerklii, olgun anlam da zgr
l ve bunun sonucu olan sorum luluu mmkn klmak
iin mutluluu yikmalidir. rade, nispeten olgun ak mm
kn klacak zemini hazrlamak iin gelir. Artk bir bebek
lik durum unu yeniden kurm aya almayan insan im di,
Orestes gibi, seim leri iin zgrce sorum luluk alr. rade
ilk zgrl, ilk birlem eyi ykar, am a sonsuza dek kai
natla savam ak iin deil, bazlanm z o aam ada dursa da.
Fiziksel birlem enin ilk m utluluu bozulduktan sonra, in
sann devi, hangi kadna ak olm al, kendini hangi toplu
lua adamal gibi seim lerle nitelenen o duygulan bilin
lice yaplandrarak yeni ilikiler edinmektir.
Bundan dolay, ak ve iradeyi ilikilendirm ekten bize
otom atik olarak verilen bir durum olarak deil, bir dev
olarak sz ediyorum ve gerekletirildii derecede bu bir
baandr. O lgunlua, btnlem eye, btnle iaret eder.
Bunlann hibirine zttyla ilikisi olmadan ulalmaz; in
san geliim i hibir zam an tek boyutlu deildir. Ama bun
lar yaam n olaslklanna tepkim izin m ihenk talan ve l
tleri olurlar.

354
R o lio M a y

12
ALDIRIIN ANLAMI
sadece gerekten nazik insan sevmeyi ve nefret ermeyi bi
lir.
- Konfys

Vietnam Sava hakknda garip bir olgu vardr. Bunun

altnda, bu savan fotoraflanm n -televizyon film lerinin,
gazete ve dergi resim lerin- dier savalardakinden farkl
olduu gerei yatar. Artk zafer resim leri yoktur, Iwo Jim ada olduu gibi da tepesine bayrak dikm ek ve de artk
sokaklarda zafer yryleri yapm ak yoktur. Bu savata
ki l ve yaral duyurulanm n, saylacak baka bir ey ol
mad iin l saymlannn arasnda baka bir ey vardr:
Tasarlam bir efekt ya da birinin beyninin bilinli karan
deil, fotoraflardan; hepim izin bilindn tem sil eden,
sava konusundaki tutumlar nem siz olsan, bedenin du
ruu ya da kaslarn kullanm nedeniyle bir fotoraf deil
dierini eken, tek ilgileri insan yarar olan iilerden ge-

3 55
t irade

len bir eydir. Birbirlerine bakan yarallarn, vurulan biri

nin yarasn saran askerlerin, yaral bir yoldam kucakla
yan denizcinin, acyla ve aknlkla baran yaralnn fo
toraflar bu fotoraflardan gelir. Fotoraflarda en temel
dzeyde grlen, aldr tr.
Son dnem de yaynlanan bir televizyon programnn
bildirdiine gre, bir Vietnam kynde geride kalan Vietkong yelerini gizlendikleri yerden karmak iin ukurla
ra ve barakalara gaz bom balan atlm. Bu ukurlardan
kan yalnzca kadnlar ve ocuklarm . Annesiyle bulunan
iki yalannda bir ocuk iri zenci bir denizcinin kucana
otunnu ona bakyordu. ocuun yznn bir taraf sis
bombasnn duman ve kuruntuyla kirlenm iti; alamt.
Alamann tesinde, byle bir dnyaya ne anlam verece
ini bilem eyen b ir aknlk ifadesiyle yukan bakyordu.
Fakat kamera hemen ocua bakan sava niformasyla
durum a hakim ama iren grnen siyah Amerikal deniz
ciye kayd. Yznde tam amen ayn ifade vard: aknlk,
ocua bakan gzleri kocam an, az hafif aralk, fakat ba
klar yerinden oynam yordu, o ocua odaklanmt.Byle bir ey yapt bir dnyaya ne anlam verecekti? Progra
mn sunucusu gazn yalnzca on dakika boyunca zararl ol
duunu ve sonra sala zararl hibir etki brakmadn
anlatadursun, kameram an kamerasn denizcinin yzne
doru tutuyordu. Denizci bir zam anlar gneyde bir eyalet
te ocuk olduunu, oyun oynad maaralardan ve bara
kalardan kovulduunu mu hatrlyor, bir zam anlar kendisi
nin de alt rktan olduunu mu fark ediyordu? Kendisinin
de bir zam anlar sadece dar ve yukar bakabildii bir
dnyada, hibir ocuun akl erdirem eyecei nedenlerden
356
Jfe U o Jfo v

dolay ac veren bir dnyada ocuk olduunu mu anms

yordu? Bu ocukta kendini mi gryordu, zenci bir ocu
un aknln m gryordu?
Bunlar bilinlice dndn sanmyorum: Bence
sadece Vietnam bataklklarnda bir an iin o ortak insanlk
tem elinin zerinde birlikte durduklar bir baka insan g
rr. Bak aldrtr. Kam eraman da onu grr ve kam era
y onun yznde sabit tutar; bilinaltnda yalnzca insan
yaran iin bir el uzatm a, hepim izin bilinaltndaki sulu
luk ifadesine dnr. Y aym alar da nazik bir sesle lenyaralanan, yaralanan-lenlerin bitm eyen listelerini verir
ken, bu anda ve her zaman adsz olan, sadece kendi kr ve
bilind kaslanm zm , bedenlerim izin bir uzants kamera
m an, kamerasn, m odern sava bataklnda adsz kalan
alayan ocua bakan iri zenci adamn yzne doru tutar.
Bu aldnm basit bir rneidir. Kendi gibi bir insann
farkna varm aktan, benliini tekinin acs veya neesiyle
zdeletirm ekten, hepim izin ortak bir insanlk temeli
zerinde durduum uza dair sululuk, acm a ve farkndalktan oluan bir durumdur.

AK VE RADEDE ALDIRI
Aldr bir eyin nem li olmas durum udur; aldr ka
ytszln ztdr. Aldr erosun gerekli kayna, efkatin
kaynadr. Aldnm bebekle birlikte dom as gerekten
ok talihlidir. Biyolojik anlam da, annesi ocua aldrmaz
sa, ocuk ilk gn karm az bile. Psikolojik anlam da,
Spitz'in aratrmalarndan, ocuk bebekken annesinin ilgi
sini kazanm azsa, yatan bir kesine ekildiini, kurudu
unu, gelim ediini ve sersem kaldn biliyoruz.

A fk vt itadf

Eski Yunanllarda Eros tutkusuz yaayam azd. Bunu

kabul ettiim ize gre imdi de E rosun aldr olmadan
yaayam ayacan syleyebiliriz. Daimon Eros bizi fiz y o
lojik olarak kuatm aya ve girdabna katp gtrm eye ba
lar. Gerekli olan aldr eklem esi de erosun psikolojik ya
nn oluturur. Aldr doann ac hissiyle glenir; kendi
m ize aldrmazsak, canmz acr, yanarz, yaralanrz. Bu z
delem enin kaynadr: ocuun acsn veya yetikinin
yarasm kendi bedenlerim izde hissedebiliriz. Fakat sorum
luluum uz, aldr yalnzca bir sinir ucu durum u olmaktan
kurtarmaktr. Biyolojik olgular yadsmyorum, fakat ald
r bilinli bir psikolojik gerek olmaldr. Yaam fiziksel
olarak hayatta kaltan gelir; fakat iyi yaam aldrdklanmzdan gelir.
H eideggere gre aldr (Sorge) iradenin kaynadr.
Bu nedenle, dier filozoflarn konumlann rtmek dn
da neredeyse hi irade veya istemeden sz etm ez. nk
irade bamsz bir yetenek veya benlik blm deildir
ve onu ne zaman zel bir yetenek haline getirm eye al
sak bamz belaya girer.1 Bu tm insann ilevidir. Heidegger tm yle tasarlandnda, aldr yaps benlik olgu
sunu da ierir diye yazar.2 Aldrmadmzda, varlmz
yitiririz ve aldr varla geri dn yoludur. Varla aldnrsam , onun iyiliini az ok gzeterek onu korurum , ama
aldrmazsam, varlm dalr. H eidegger aldnn insan
varoluunun tem el kurucu olgusu olduunu dnr .3 Bu
nedenle, insan insan yapmas varlkbilimseldir. rade ve
arzu, aldna dayanak olm azlar, tersi geerlidir: O nlar aldnm zerine kurulm ulardr.4 Bata aldrmazsak isteye
m eyiz veya arzulayam ayz; gerekten aldnrsak, isteme358
H a lt o A(<t t

den ve arzulam adan yapam ayz. Heidegger istem enin z

grletirilm i aldr olduunu syleri - ben buna etkinletirilm ilii de eklerim . Benliin sabitliini aldr temin
eder.
lgiyi mmkn klan geiciliktir. O lym pos D andaki
tannlar aldrm azlar - herkesin aka grd ve m erak et
tii geree dair aklamamz ite yapyoruz. Sonlu oldu
um uz gerei aldn mmkn klar. Aldr ayn zaman
da H eideggerin kavram nda, vicdann kaynadr. Vicdan
aldnn ansdr ve kendini aldr olarak gsterir.6
H eidegger, G oethenin de Faust'un sonunda kulland
eski bir aldr m eselinden alnt yapar:
Bir zamanlar Aldr dereyi geerken bir para amur
grd; dnceli bir ekilde bir para ald ve ekillendir
meye balad. Yapt ey zerinde dnrken, Jpiter
geldi. Aldr ondan can istedi ve Jpiter bu istei ye
rine getirdi. Fakat Aldr ona adnn koyulmasn iste
yince, Jpiter buna izin vermedi ve kendi adnn verilme
sini istedi. Aldr ve Jpiter tartrlarken. Toprak aya
a kalkt ve bu yarata kendi bedeninden bir para ver
dii iin ona kendi adnn verilmesini istedi. Satrnden
yarg olmasn istediler, o da adil grnen u karan ver
di: Sen, Jpiter, onun cann verdiin iin, o can ld
nde onu geri alacaksn; ve sen. Toprak, ona bedenini
verdiin iin, onun bedenini alacaksn. Ama Aldn en
bata bu yarat ekillendirdii iin, yaad srece on
da kalacak. Madem ad konusunda tartyorsunuz, hu
mustan (toprak) yapldndan ad hono olsun.7
Bu byleyici mesel yarg Satrnn, zam ann, ileri

359
re irnd*

srd nemli noktay, insann adn topraktan almasna

ram en, insani tavrlarn aldnn yaplandrdn aklar.
M eselde insann ynetim i, geici misafirlii sresince al
dra verilir. Bu aym zam anda, zamann ynnn ger
eklem esini de gsterir: G em i, im di, gelecek. Toprak
insan gem ite alr, Zeus ise gelecekte; ama aldr en
bata bu yara ekillendirdii iin, yaad srece onda
kalr, yani im dide.
Bu varlkbilim gezintisi aldrla iradenin neden bu ka
dar yakn ilikili, hatta ayn deneyim in iki yn olduunu
netletirir. Aynca arzulam a ve irade gsterm eyi birbirin
den ayrr: A rzulam a, M acquarrienin yazd gibi sanki
irade uykusunda kprdam ama eylemi dlem ekten te
ye gidem em i gibi huzursuz bir zlem dir .8 rade arzunun
tamamen iek am , olgunlam halidir ve varlkbilimsel bir gereklilikle aldrta kk salmtr. Bjreyin bilinli
eylem inde irade ile aldr birliktedir ve o anlam da zde
tirler.
Bu aldr ve duygusallk arasnda net bir ayrm salar,
hatta bunu bizden ister. Duygusallk duygunun nesnesini
gerekten yaantdam ak yerine duygu hakknda dn
mektir. Tolstoy tiyatroda alayan ama dondurucu soukta
danda bekleyen arabaclarndan habersiz olan Rus kadn
lardan bahseder. Duygusallk bu duyguya sahip olm am la
vnr; znel olarak balar ve orada biter. Fakat aldr
her zaman bir eye aldrmaktr. Aldrdmz nesnel ey ve
ya olay deneyim im ize dalp gideriz. Aldrmada kii nesnel
geree kartarak durup hakknda bir ey yapmaldr; kii
baz kararlar almaldr. Aldnn ak ve iradeyi bir araya
getirdii yer burasdr.
360
feo M a y

Paul T illichin -norm alde esas sfatyla kullandterimi, ilgiyi u anda tarttmzn eanlamls olarak al
yorum . Fakat amacmza uygunluu asndan burada daha
basit ve daha dorudan olan aldr terimini kullanyorum.
Okurlarn daha karm ak bir anlam karabilecekleri mer
ham et terim ini de kullanabilirdim . Fakat m erham et zaten
bir duygudur, gidip gelen bir tutkudur. Aldr terimini varlkbilimsel olduu ve bir varlk durum una gnderm e yap
t iin seiyorum.
lgi nem lidir nk gnm zde eksik olan ey odur.
niversite kam pslerindeki ayaklanm alarda ve lkenin
her tarafna yaylan isyanlarda, gen insanlarn savat
ey, o szan, yavaa ilerleyen hibir eyin nem li olm a
d kanaatidir; stn gelen o, kiinin hibir ey yapam a
yaca hissidir. Tehdit, kaytszlktr, katlmamadr , d uya
ranlara sarlmadr. Aldr bunun panzehiridir.
renci ayaklanmalarnn yntem leri eletiriye ak ol
sa da, yine de zlerinde haklarn altndaki haklar koru
m a m cadelesi vardr. M cadele, her eyin giderek daha
m ekanik g rnd, b ilgisayarlarla iletilen ve Vi
etnam la sonulanan bir dnyada insanolunun varoluu
iindir. Zm balam ayn, yrtmayn ve katlam ayn uyans.
renci tarafndan bilinm ese de, H eideggerin insann varlksal olarak aldr tarafmdan kurulduu aklamasnn bir
eylem lenm esidir. K iinin her tarafta karsna ksa da,
boluu kabullenm eyi reddedii, her yerde saygszlk
edilse de insan saygnl konusundaki inat srar ve et
kinliklerim iz sradanlasa da benliin inatla bu etkinlikle
re ierik kazandrm a iddiasdr.
Eski rom antik ve ahlaki anlam da ak ile irade pheli

AJfcnfira d r

kavram lardr ve gereten de o erevede hem bulunmaz

hem kullanlmaz olabiliriler. Rom antiklik kapdan kar
ken, rom antiklie bir ar yaparak veya olm al aasy
la onlar destekleyem eyiz. Hibirinin ikna edicilii kalm a
mtr. Fakat o eski, tem el, B ir ey ya da bir kii benim
iin nemli m i? sorusu hl durmaktadr.
Aldr, zellikle psikoterapide grlen belirli bir
amallk trdr. Aldr birinin iyiliini dilem ektir ve te
rapist bunu iinde hissetm ezse veya hastann bana gelen
lerin nemli olduuna inanm azsa, o terapinin vay haline.
Amallk ve aldnn yaygn, zgn anlam lan, hem
amalln kk hem de aldnm anlam olan tend teri
minde yatar. Bu szck hem eilim , ynelim , arl bir
yana verm e, hareket, hem de nemli olm ak, dikkat etm ek,
beklem ek, zen gstennek anlamndadr. Bu bakmdan
hem akn hem de iradenin kaynadr.

ALDIRI MTOSU
im di, aldr mitini anlam am za yardmc olmak iin
tarihte bizim kine ok benzeyen bir dnem den sz edece
im . M itlerin ve sim gelerin vatandaa i atm alar ve
kendinden phe etm elere kar bir zrh salad klasik
Yunandaki altn adan sonra, m ilattan nce nc ve
ikinci yzyllara geliriz. Kendim izi A iskhylos ve Sokrates
zamanndan ok farkl bir psikolojik havann olduu bir
dnyada buluruz. Edebiyatn her tarafina yaylm kayg, i
pheler ve psikolojik atm alar grrz. Bu dnya bi
zim kinden pek de farkl deildir. Bir helenistik a ren
cisinin dedii gibi:
Bir sabah uyanp da bir mucizenin sizi M.. nc yz362
RoUo M<*y

yln balarndaki Atinaya gtrdn grseydiniz,

kendinizi hi de farkl olmayan bir sosyal ve ruhsal or
tamda bulurdunuz. ehir devletlerinin siyasi idealleri
-zgrlk, demokrasi, milli kendine yeterlik- byk l
de zorbalkla ynetilen, ekonomik bunalmlarla ve sos
yal kargaayla sarslm bir dnyada cazibelerini yitir
milerdi. Eski tannlar tapnaklann ve kurbanlann elinde
tutuyor ama yaayan bir inanca esin kayna olamyorlar
d. Bir nceki yzyln beyinleri Platon ve Aristotelesin
yeni nesle iletebilecekleri hibir ey yok gibiydi; yaygn
'hayal krkl, kukuculuk ve kadercilie kar hibir
ilalan yoktu.9
Bu dnem de ve hem en sonrasnda yazarlar endienin
gerekten farkndadrlar. Ploutharkos, avu terlem esi ve
uykusuzluk gibi korku belirtileri yaayan kaygl insann
ayrntl bir resmini izer.10 Epiktetos kitabnn, kayg duru
muna tan koyan ve onu yenm enin kurallann anlatan bir
blm ne Kaygyla lgili baln atar. Bu adamn al
ma iradesiyle kanm a iradesi hastalkldr, doru yolda de
ildir, atei vardr, nk baka hibir ey insann benzini
attrm az, dilerini takrdatacak kadar onu titretm ez. 11
Lucretius, kaygnn her yerde oluundan yaknr; lm
korkusu, veba korkusu, lmden sonraki ceza korkusu, in
sanst ruh korkusu. Evrenin Yaps iirinin ortasnda
parlayan yldzlarla kapl gklere bakar ve B aka dert
lerden azap eken kalbinde, yeni bir kayg uyanr ve ba
n kaldrr. eitli yollarda parlayan yldzlan hzlandran
akl erdirilem eyecek ilahi bir gce m aruz kalp kalmad
mz merakna deriz 12
Lucretiusun deindii bu kayg kayna bize gn

A fk * im d t

mzdeki uan dairelerle, insanlarn baka gezegenden ge

len ziyaretiler sandklan gece klanyla, cinler ve benzer
leriyle ilgili kayglan anmsatr. C. G. Jung gibi baz psiko
terapistler, m odem insann uzay konusundaki deiim inin
yirm inci yzyln ortasnda kabul edilenden daha fazla
kayg yarattna inanm ak tay dr lar.13
M odem amzla kayg iindeki Helenistik dnem ara
snda, bu yansm lar ve sannlardan daha fazla benzerlik
vardr. Lucretius nc yzyla bir gz att ve iirsel biemi dnda, ada bir gazetenin biiyiik toplum tasviri
olabilecek bir betim lem e kalem e ald:
Epikuros insann yaam sal gereksinim lerini karlamak
iin istenen her eyin ellerinde olduunu ve ( . . . ) yaam lannn sigortalanm olduunu grm t. Baz insanlarn
zenginliin ve hretin, saygnln ve yetkenin tadn kardklann, ocuklannn da ksmi nlerinden mutlu o l
duklarn grm t. Tm bunlara ram en, her evd e su n a
larla azap ekm ekten zihnini dindirm eye gc yetm eyen
ve kendilerini srarl ikayetlerle rahatlatabilen anyan
kalpler grm t.14

Lucretius bunu ilgin bir tan abasyla izledi. Bu has

taln kaynann kabn kendisi" olduu sonucuna vard.
Yani, insann kendisi ya da insann zihni kusurluydu. Epi
kuros, doal dnya insana tam amen ussal bir ekilde an
latlrsa insanlarn kayglarndan kurtulacana inanyordu
ve Lucretius da onu sadk bir inanr gibi izledi.
Bense, bu hastaln kaynann insann dnyasn yitir
mesi olduunu ne sryorum . M eydana gelen byk de
iim , insann bu dnyayla, dier insanlarla ve kendisiyle

/M tn M n v

iletiim inin kaybdr. Yani, m itler ve sim geler km tr.

Artk insanolu, Epikurosun daha sonra syleyecei gibi
dnyann neresinde olduunu bilm iyor .15
Helenistik dnem de, sadece Stoaclar ve Epikrcleri
deil. K inikleri, Kirenecileri ve Hazclarla birlikte gele
neksel Platonculan ve Aristotelesileri de ieren birok
okul ortaya kt. Bu eitli okullarn nem i, artk Sokratik
okul gibi ahlaki gereklii kefetme ya da Platoncu ve
Aristotelesi okullar gibi gereklik sitem leri oluturm a
abalan olmamalandr. Bunlar daha ok insanlara psikolo
jik ve ruhsal atm alarla dolu bir dnyada nasl yaayacaklann retm e yntem leridir. Bu okullarn retileri
artk ak psikoterapinin iyi veya kt zelliini zerine
alr.
O kullann bazlan, insanlarn sorununun esasn tutkula
rn denetim i, yaam n atmalannn zerinde kalm a ola
rak grd. Stoaclar ve Epikrcler dinginlii, hayata kar
sarslmazlk tutumu ve zellikle Stoaclara gre, g
l bir irade ve kiinin sradan znt, sknt, yaam sal
kayb gibi duygularn kendine zarar verm esine engel ol
mak yoluyla edinilen tutkusuz bir skunet retisini geli
tirdiler. D olaylar zerindeki hakim iyetini ortaya koym a
lsn ya da bunu yapam azsan, en azndan onlardan etkilenm em elisin. Byk bireysel g -baknz Rom a lejyoner ve
v alileri- ounlukla Stoac inanlar ve uygulam alarla ka
zanlrd.
Fakat bu, olum lu olum suz tm duygulan bastrma pahsna kazanlan bir gt. Bir psikoterapi yapm a giriim i
olarak, Epikrc ve Stoac okullar neredeyse aynydlar.
H er iki okul da tutkulan insan yaam ndan uzaklatrm a

Afk imde

y tercih ederlerdi diye yazar Dodds; kisinin de ideali

(...) rahatsz edici duygulardan kurtulmakt ve bunu baar
mann bir yolu Tanr konusunda doru fikirlerde olm ak,
bir baka yolu da hibir fikirde olm am akt .16
Epikrcler zihnin ve bedenin skunetine, aklla hazlann dengeleyerek, dnsel zevklere deer vererek ula
m aya altlar. Bu tatm inle dolu bir yaam n kapm a
yor ve duyularn zevklerini davet ediyor gibi grnyor
du. Lucretius bize der ki, Epikuros arzuya ve korkuya s
nr koydu nk nsanolunun gsnde frtnal tedir
ginlik dalgalar coturmasnn ounlukla gereksiz oldu
unu netletirm iti .17 Fakat korkuya snr getirerek (ki bu
arzuya snr getirme anlam na da gelir) onu denetlem enin
amac ne olursa olsun, bu yntem , uygulam ada, kiinin
devingen drtlerinin ksrlamasna yol at. Hatta dne
min bir yazar Epikrclerden harem aas diye sz eder.
Hazc gelenek, duyusal tatm inlerde haz bulmay vurgu
lamt. Fakat bu Hazclar, iinde bizim dnemin de oldu
u dier dnem H azalannm rendii gibi, duyusal tat
min iin duyusal tatm inin tuhaf bir biim de tatmin etm e
diini, kefedeceklerdi. Bu okulun bir retm eni olan Hegesias, m utlulua ulaam ayaca um utsuzluuyla, ktm
serliin filozofu oldu ve skenderiyedeki dersleri, intiha
ra neden olduu iin Batlam yus tarafndan yasaklanm ak
zorunda kald. Bu, retm enin veya filozofun snfn has
ta ruhlar iin bir dispanser olarak tasarlad bir zamann
balangcdr.18
nsann kaygsyla baa kmasna yardmc olm a abalannn en etkileyicisi Lecretiusunkidir. nsan acsna du
yarl bir air olarak, evresindekilerin psikolojik ve ruhsal
366
R oU oM oy

perianlklarna kar hislerini kalaram yordu. D ingin

lie nasl bir zlem duyarsa duysun, air doas buna ula
mak iin gereken ayrkl ve bastrma yetisini ona verm i
yordu. yle yazd: nsan gsnn peini brakmayan
korkular ve kayglar silahl atmalardan veya iddetli
mermi yam urundan ekinm ezler. U tanm adan prenslerin
ve krallarn arasnda dolarlar. Altn panltsna veya m or
giysilerin ltsna hayran kalm azlar. '
Bu kaygnn bir ksmnn insan yaam nn anlamszln
dan kaynaklandn bilir. nsanlar, arl onlar bunaltan
zihinlerindeki yk yeterince ak bir biim de hissederler.
Bu bunalmn, gslerindeki bu kt yum ruun nedenle
rini de ayn aklkla kavrasalard, yaygnlkla grdm z
byle -kim senin ne istediini bilm edii, sanki tek bir ha
reket ykten kurtarabilirm i gibi herkesin srekli olduu
yerden uzaklam ak istedii- yaam lar srdrm ezlerdi.20
air olduu kadar sezgili bir psikolog da olan Lucretius,
bu skntl kouturm a konusunda birey byle yaparak
aslnda kendisinden kaar der ve devam eder:
ounlukla grkemli bir konan, evde kalmaktan skl
m sahibi evden kar ve kendini danda daha iyi hisset
mediinden ayn hzla geri dner. Arabasna biner ve ya
nan bir evi kurtaracakm gibi aceleyle kr evine gider.
Kapdan ieri girer girmez esnemeye balar ve huysuzca
yataa girer, ilgisizlikle cilveleir, yoksa koturarak eh
re geri dnecektir.21
Lucretius, dini bir ballkla kendini ustas Epikurostan
miras ald inanc aklamaya adar. Doal evrenin gere

t* nde

kirci anlaynn bizi korkulardan ve kayglardan kurtara

cana inanr.
Bombo karanlkta ocuklar nasl titrer ve her eye saidnlarsa, biz de gnnda ocuklarn karanlkta onlara
doru geldiini hayal ettikleri korkunluklar gibi temel
siz korkulara yakalanrz. Zihnin bu deheti ve karanl,
gne nlanyla, gnn parldayan oklanyla deil, ancak
doann d biimiyle i ilevlerini anlayarak datlr.22
Lucretius, tannlar ve mitleri kovup insanlarn aydn,
deneyci ve aklc olm alanna yardmc olursa, insanlar kay
glarndan kurtarm ak iin gereken adm lan atm olacana
inanyordu. Her yerde, paralarda ve heykellerde tannlann
suretini gren Epikuros da, birok deneycinin dt o
saf hataya, tannlann aslnda nesne olduuna inanm a hata
sna dm t. Tannlar dnyalar arasnda, insan rkyla
iletiim den uzak bir uzay boluuna srerek G ordion d
mn zm t. (imdi bizim o uzaya gitm e hazrlkla
r yaptmz nereden bilecekti!) nk bizim
m eelerim izden habersiz, uzak ve skunet iinde olan
lm sz varoluun tadna varm ak,, tannlm doas iin
gereklidir. H er trl acdan ve tehlikeden uzak, kaynakla
r yeterli, gereksinim lerim izden m uaf, erdem lerim izle ilgi
siz ve kzgnlktan bak.23
Lucretius ustasndan daha ileri gider ve insanlar te
m elsiz tanr korkusundan kurtarm a um uduyla mitleri ta
mamen ortadan kaldrmaya alr.24 Mitin dedii gibi la
netli Tantalos yoktur. Cehennem de yatan, av kularnca
deilen Tityos yoktur. Tityos burada, aramzdadr; akla

368
Rottu H a v

yere serilen, av kular tarafndan paralanan, i kemiren

kskanlkla yok olan ya da baka bir tutkunun sivri dile
riyle yanlan o zavall eytan... Sisyphos da [ilahi bir kii
lik deil am a| hepim in grecei gibi hayatta, makam rt
besini kazanm ak iin abalar. C erberusa, Tannalarna, zifiri karanla ve tiksindirici dum anlar karan ce
hennem in azna gelince, bunlar hibir yerde deillerdir
ve o lam azlar...25 Prom etheus artk yoktur. nk atei
dnyaya ilk getiren ve lm l insann kullanmna sunan
arac, yldrmd .26
B ylece, Lucretius ncelikle mitolojik kiileri, okurla
r onlarn bir yerlerde yaayan gerek nesneler olduuna
inanrm gibi ele alr (A eskhylosun byle bir eye inan
dn dlem ek imkanszdr). Sonra onlan psikolojikleti
rir - m itler her insann iindeki nesnel srelerin yalnzca
temsili bir ifadesidir. Burada her zeki insann bildiini sa
vunur - m itin bir ucunun bireyin deneyim inin nesnel de
vinim inde olduunu. Fakat bu sadece bir y an gerektir.
M itin, insann. Sisyphos olgusunun normal insan iin de
hastalkl derecede kaygl insan iin de nesnel olarak m ev
cut olduu sonlu bir evrende yaad gereiyle hesapla
m a ve onu anlam landrm a yolu olduu eklindeki geni
anlamn atlar. Bu sadece her iinin ayn i zerinde al
mas deildir (ve C am usnn dedii gibi kaderi Sisyphosunkinden daha az sam a deildir). Bu, hepimizin
sonsuz bir gidi geli, alm a ve dinlenm e ve yine al
m a, bym e ve dalma ve yeniden bym e iinde olm a
sdr. Sisyphos miti her kalp atmdadr, her m etabolizm a
deiim im dedir. M itin kaderim iz olduunun farkna var
m ak, teki trl anlam sz kadercilik olacak eyin iinde

A k t* in u i*

anlam bulmaktr.27
Fakat Lucretius mitleri rtbas etm e sevdasnda kendini
yeni bir mit yaratm aya zorlamaktadr. ronik de olsa bu.
Jerom e B runerin deyim iyle mitknclkla uraanlarn
kaderidir; kendilerini gizli ekillerde yeni m itler olutu
rurken bulurlar28 Lucretius defalarca, okurun yaam n do
al nedenlerine ikna olursa, kaygsndan kurtulacan
belirtir. Kii yeterli nedenler bulam azsa da, uydurma ne
denler bulmak iyi olur! nk herhangi bir anda duyula
rn alglad her ekilde dorudur inancndan vazgee
m eyiz.29 Alglar yanltc grndnde Akim olmad
yerde uydurm a nedenler bulm ak, aka anlalan eylerin
elim izden kayp gitm esinden daha iyidir. Bu inancm kk
lerine saldrmaktr; yaam srdrm enin kurulu olduu te
meli kkten ykmaktr .-10
Bu teknolojik insann mitidir. nsanolunun aklyla an
layabildii eyler tarafndan ynetildiini, duyglannn bu
anlay izleyeceini, bylece kaygsnn ve korkusunun
geeceini neren varsaym lar dizisidir. Gnm zde faz
lasyla aina olduum uz bir mittir.
M itin her zaman estetik bir biim i olmas gerektiin
den, L ucretiusun tm iirini bu mitin vcut bulm u hali
olarak dnebiliriz. L ucretiusun kendisi, batl inan ol
duunu dnd eylere, cehalete, korkularla ve kay
gyla oynayan dinlere cesurca kar kyla Prom etheusvari bir kiiliktir. Kendi m itinin i elikileri olmas ve
m itinin varoluunun, m itsiz bir yaam m iti oluturm a
nn mmkn olduu savrn rtt gerei, onu aratr
m am z iin zellikle nemli klar.
Lucretius daim oniin ve akldnn inkanna kendini
370
ftolto May

adad. lm nn bir sihirbazlk gsterisine katlmasndan

kaynaklanm as gerekten ironiktir: G eleneksel ykye
gre (Tennyson tarafndan lm szletirilm i) ak iksirini
iince ldrm ve kendi elleriyle lm tr.31 Bu gerek
bir olay ya da bir efsane de olsa, ayn yere kar - yaa
mm bitiren lm n, sim gelerin en akld ve en daim onik olanndan, ak iksirinden gelm esinin tarihsel yorum u
dur.
L ucretiusun abas gerekten cesurcadr ve m kem
m el iirsel sanatnn kanatlannn stnde, aydnlanmaya
giden en kolay yolda asilce ilerler gibi grnr. Fakat da
ha yakndan baktmzda, yolun dipsiz bir kuyuya, ani bir
bolua doru gittiini grrz. Bu da lm gereidir.
Lucretius iirinde defalarca lm e deinir ve yaam dan
sonra cehennem in, onlar yakacak veya baka biimlerle
sonsuza dek cezalandracak dem onlann olmad kantn
kabul ederlerse, okurlannn lmden korkmayacam ak
lam aya alr. Fakat insanlarn kayglanmn varsaylan ne
denlerine dair bu aklam alar L ucretiusun hakkn ver
m ez. nk derin insani duygulan ve kendisinin de iin
de bulunduu insan trne duyduu etkin efkat nedeniy
le srekli lmle ilgilidir.
Sonunda da, onu rahat brakm ayan bu lm atmas
nn, ou insanda olduu gibi, gelecekteki cehennem in
konum u m eselesi olmad, kaynam insan sevgisinden,
yalnzlndan ve acsndan ald ortaya kar. iirinin son
sayfalan, Lucretius geri dnd ve lm iirinin ban
daki kadar yakm ve korkun gsterdii, A tinadaki veba
nn unutulm az derecede canl grntleridir:

371
A Q k ttir u d e

Kimsesiz cenazeler aceleyle atsz mezarlara gtrl

yordu. (...) zellikle zc belirti uydu: Bu hastaln
ana dtn grr grmez insan cesaretini yitiriyor
ve sanki lm cezasna arptrlm gibi umutsuzca yat
yordu. lm beklerken, orackta ruhunu teslim ediyor
du ve sonra.... Tm ulus korkuyla lgna dnmt. Yas
tuttuunda, artlar elverirse herkes lsn ortadan kaldnyordu. nsanlar akrabalann iddetli barlar arasnda
odun yn zerine atyorlar ve onlan atee veriyorlard.
llerini terk etmektense, bu tartmalarda kan dkyor
lard.32
iirin bu son dizeleri -iddetinde llerini terk etm ek
tense ...[kendi] kanlann dkm eyi tercih eden, anlam sz
ca sevdiklerine tutunm aya alan insanolu resm i- insan
yaamnn tm doal aklam alar atn gsteren en g
l simgedir. Yaamn anlamnn acma, yalnzlk ve sevgi
gibi insan duygularnda olduunun canl kantdr. iiri, bu
nun gerek ktlk, dehet ve kanlmaz kayg kayna
olduu, ne Lucretiusun ne de kim senin bunu inkar edebi
lecei, yalanlayabilecei veya hafifletebilecei kanaatiyle
bitiririz.
Fakat Lucretiusun zem ese de lm sorunundan hi
kamamasmdaki cesareti ve drstl vgye deer.
Aklc k u rallara gre, iirin sonu bylesine bir tasviri
koymann en yanl yeridir - kii olum lu bir sonuca var
maldr! Lucretiusun yanlca beyin le deil, derin insani
duygularla ynetildiini grrz; en sonunda iiri inan
yener. lm zm esini veya ondan kanmasn deil,
son dakikada om unla yzlem esini salayan, sanatnn g
zelliidir. lm kaygs -t m kayglarn ilkm ei- hl
372
RUa H a y

m evcuttur. Yaam boyunca Lucretius, korku ve kaygdan

kendi payna deni, hatta fazlasn almtr; bu da kuku
suz onu bylesine m kem mel bir air yapan duyarllk ve
m erham ete baldr.
A m a burada durm uyoruz. Lucretius bir anlam da lm
sorunu amtr. A iskhylosun O resteia'suda asilce yapt
gibi resm e hem sevgiyi hem lm koyarak, uzlaam azlan uzlatrarak, atmalar birletirerek amtr. Lucreti
us bunu, iirinin son sayfalarnda olduka net bir biimde
ortaya kan yeni m itosu33 sayesinde yapmtr.
Bilinli olarak okura iletmeyi am alad, daha nce
szn ettiim iz doalc aklam alar ina deildir. Psika
naliz deneyim im zaten aklc aklamalarn kaygy sustu
raca konusunda pheye dm em e neden olm utur; bu
rada baka bir ey olur, aklam a, insanlar aklclktan da
ha derin dzeylerde kavrayan, daha derin bir m itos iin
ara grevi grr. rnein aklam a, aklamay yapan be
nim sana deer verdiim , birbirimize gvenebileceim iz
ve birbirim izle iletiim kurabileceim iz m itosunun bir
paras olur. Bu anlam , psikanalizde olduu gibi, akla
m amn veya yorum um un kendi bana tam am en doru
veya parlak veya her neyse olmasndan ok daha nem
lidir. Psikanaliz seansnda hastam a bir yorum sunarken, o
anda hastay etkileyenin sylediim in kuram sal doruluu
veya yanllndan ok, onu sylem em in, deiebilecei
ne ve davrannn anlaml olduuna olan inancm gster
mesi olduunu sklkla fark ederim . Bu olumlu mitin yn
leridir. Byle aklam alardaki derin m it, kiileraras evre
nimizin anlam na gvenebilm em iz, insan bilincinin esas
itibariyle o anlam la tem as edebilm esi olabilir.

A f & s t ir t d e

L ucretiusu okuduktan sonra, lmle yzlem eye ve

sevmeye daha hazr bir ekilde koltuklanm zdan kalkarz.
iiri, lme ramen sevgim izin paralanm asna raz gele
m eyeceimizi hep birlikte kabul ettiim iz gereinde an
lam ve asalet olduu kanaatiyle bitiririz. nk insan sev
gisi, sevdiklerinin cesetlerine sanlan Atinallan gz nne
getirince daha da deerlidir. iirde hep beraber birbirim i
ze duyduum uz sevgiyi ve lm e kar birlikte duruum u
zu onaylyoruz. iir, lm sorununu hibir ekilde zmem itir, am a lm hep birlikte karladmz iin daha ra
hat karlarz ve kendimizi daha az yalnz hissederiz.
Bu, mitin amallk tamasnn bir resmidir. M it, am a
lln sayesinde iletilebilir bir dildir. Okur deneyim i an
laml klan yap eklindeki ilk amallk tanmmz hatrla
yacaktr. L ucretiusun iirinin sonunda yaam lanm zda
birbirim izle ve lmn nesnel bir gerek olduu evrenle
ilikilerim izin yapsndaki anlaml yapnn farkna vannz.
Burada am alln, Lucretiusun durum unda, onun kimi
sinin yanl kimisinin konu d olduu ortaya kan baz
aklamalar ileten bilinli amatan nasl nete ayrldnn
bir rneini grrz. Ama grevine olan tam ballnda,
onun bile tam farknda olmad, ustas Epikurosta
rendiklerinden daha nem li, dnerek oluturduu felse
fesinden daha nem li, istemli amalarndan bile daha
nemli ve derin bir boyut devreye girer. Bu da, syledik
lerinde deil, bir btn olarak hisseden, sezen, seven ve
isteyen, aynca dnen ve yazan yetenekli bir adam n, in
san deneyim inin o dev sahasyla karlat o iirde yatar.
Bu aldr mitosudur. D dnyada ne olursa olsun,
nemli olann insan sevgisi ve kederi, acmas ve m erha
374
KoUo May

m eti olduunu aklayan bildiridir. Bu duygular lm bi

le aar.
G N M Z D E A L D IR I
Sdren K ierkegaard, akta, her insan batan balar di
ye yazmtr. Bu balang, aldn diye adlandrdmz, in
sanlar arasndaki ilikidir. Hissetm enin tesine gese de,
oradan balar. tekinin varoluunun senin iin nemli ol
duu bir ilgi ilikisi, haz alm aya ya da son noktada, teki
iin ac ekm eye hazr olm anm en st biim ini alan bir
ballk ilikisi ifade eden bir hissetm e eylem idir.
Aldnn yeni tem eli, insan varoluunun tem eli olarak
hissetm e yi vurgulayan psikolog ve filozoflarn ilgisinde
grlr. H issetm enin gereklikle iliki kurm a yolumuzun
kabul edilir bir yn olduu saptamasn artk yapmalyz.
W illiam Jam es hissetm ek her eydir dediinde, hisset
m ekten fazlasnn olmadn deil, her eyin orada bala
dn syler. Hissetm ek kiiye sz verdirir, kiiyi nesneye
balar ve hareketi salar. Fakat Jam esin bu varoluu
aklamasn izleyen yllarda, hissetm enin deeri azald ve
znel diye km sendi. Akl ya da daha dorusu teknik
akl, m eseleleri zm e rehberi haline geldi. Bilmediimiz
de belli belirsiz inanyorum yerine hissediyorum de
dik - hissetm eden bilem eyeceim izi fark etm eden.
Psikanalizin geliim i hissetm enin nceliinin dirilm e
sine yol at. A kadem ik psikolojide de, son zam anlarda
psikologlarn ve filozoflarn hissetm eye deer vermeye
doru kaydn gsteren bildiriler yaynland. Hadley
C antrillin H issediyorum , yleyse Varm adl bildirisi
bunlardan biri, Sylvan Tom kinsin H om o patensi de bir

A k irade

bakasdr. Susan Langer yeni kitabna "Zihin, Hissetme

zerine bir Denem e adm verm itir. Bayan L angern
retmeni Alfred N orth W hitehead de D escartesm cogito,
ergosum ilkesinde hatal olduunu belirtir ve yle der:
Farknda olduumuz, hibir zaman plak dnce veya
plak varolu deildir. Kendimi daha ok duygularn,
keyiflerin, umutlarn, korkularn, pimanlklarn ve baka
kararlan deerlendirmenin bir birleimi olarak gryo
rum - tm bunlar, doamda etkin olduum iin evreme
olan znel tepkilerimdir. Descartes'n vanm olan bir
leimim. bu madde karmaasn, tutarl bir his yaps ek
line sokma srecimdir.34
Sevginin rom antik ve ahlaki tem elinin artk kullanda
olmadn sylem itim . Psikolojik olarak en batan, his
lerden balam aya almalyz.
Hissin -sevgiyi iaret eden aldnn- terapi grm ele
rinin iine nasl basite ve dorudan girdiini gsterm ek
iin, psikanaliz seansmdan bir blm sunuyorum . Bu se
ans da, bir nceki blm de ayrntlaryla sz ettiim Pres
tonmdr.
PRESTON. Ben bir hainim. Anneme kar, kz kardei
me kar. Sanata kar - onu kendi karlarm iin kulla
nyorum... Kt, cesareti krlm hissediyorum... Sevgi
sizlikten hastaym.
TERAPST: [Rahatlamas ve armlarn rahat brak
mas iin onu cesaretlendirdim.]
PRESTON. Gerek deilim. Sahtekarm. Ben olmaya
nm. Tam anlamyla. Kendime inanamyorum... [Sessiz

376
Rotla M ay

lik]... Sktm... Dandaki hayatta sktm, Beverlyyle

sktm, Jiggs gibi sktm, hareketsiz. Beverly ile iki
hafta nce harika sevitik. Ama diyelim hamile - yeni bir
daire aramak konusunda sktm... [Sessizlik]... Konu
mamalym, bu hi iyi deil.
TERAPST. Skma konusuna devam et - en azmda bu
gerek.
PRESTON. [Onaylad. Birka dakika sessizlik. Sonra
hafife dnp divandan bana bakt.] Senin iin endiele
niyorum. Zor olmal, ne yapacam, bir ey syleyip sy* lemeyeceini bilmemek. Freud iin bile zor olmal.
TERAPST. [Beni etkileyen, her zamanki en, galip se
sinden farkl ses tonuydu. Bir dakika sonra.] Sylediin
de yeni bir ton mu duydum - galip gelme yerine gerek
bir merhamet hissi?
PRESTON. Evet, merhametti. Senin benimle olduun
gibi. kimiz de sktk... Bu nceki seanslardan farkl ge
liyor.
TERAPST. Sende belki de ilk kez gerek bir his gr
yorum.... Godotyu Beklerken'An [daha nce bundan
sz etmiti] birbirlerine bir ey hissediyorlar.
PRESTON. Evet, ikisinin birlikte bekliyor olmas ok
nemli.
G erek, insani bir m erhamet hissinin bu ykselii, ba
sit de olsa psikoterapide can alc noktadr. Bunun nasl bir
adm olduunun deerini anlam ak iin, bunu m odem ti
yatro zem ininde inceleyebiliriz. Tiyatro bu temel hissetme
durum unu bulm aya alr. D urum um uz udur, bu aklc ve
tekniki olaylar karm aasnda, insanolunu ve insan ilgi
sini gzden kardk ve imdi naizane aldr gereine
geri dnm eliyiz. ada tiyatronun sunduu nemli bir

Ak ne tn u fr

m esele, rnein, iletiim in kdr. Bu, O N eill, Beckett, lonesco ve Pinter gibi yazarlarn birok ciddi oyunun
konusudur. O N e iirn Buz Adam G eldi"sinde grdm z
gibi m aske tam am en der ve biz bariz boluu grrz.
Trajedi veya gerek insanlk iin gerekli olan insan asale
ti sahnede, bykln insandan gittii -y an i bir boluk
olduu, bir yoksunluk olarak var o lduu- gereinde his
sedilir. Bu amalln amacnn paradoksal durumudur.
Bariz boluk, hilik ve kaygszlk trajik gereklerdir.
G odotyu Beklerken de, G odotnun gelm emesi esastr.
Sonsuza dek bekleriz ve sorun kalr: Dn aa var myd?
Yarn olacak m? Beckett - v e dier tiyatro yazarlar ve
grsel sanatlar- bize zorla insani nemimizi fark ettirir,
insan olarak durum um uza daha derinden bakmaya zorlar.
D urum un bariz anlamszlna ram en kendim izi aldrr
buluruz. Godot gelm ez, am a beklem ede aldr ve umut
vardr. Beklem em iz ve oyundaki kiiler gibi insan ilikisi
iinde beklem em iz -yrtk prtk paltoyu, ayakkablar, tur
pu paylam am z- nemlidir. Beklem ek aldrmaktr ve al
drmak umut etm ektir.
Bu, T. S. Eliot tarafndan net bir ekilde kavranm pa
radoksal bir durumdur:
Ruhuma dedim ki, sakin ol, umutsuz bekle
nk umut yanl bir eyin umudu olabilir; sevgisiz bekle
nk sevgi yanl bir eyin sevgisi olabilir; hl inan var
Ama inan ve sevgi ve umut, hepsi beklemede.
Dnmeden bekle, nk daha dnce iin hazr deilsin:
Bylece karanlk aydnlk olacak ve durgunluk da dans.35
ada tiyatro oyunlannn ou, kesinlikle inkardr ve
378
ftoUo M ay

bazlar tehlikeli bir biimde nihilizm in kysna yaklarlar.

Fakat bizi zorla bolukla yzletiren nihilizm dir. Duym a
y a hazr olan iin, bu boluk (im di akn bir zellik anla
mndadr) daha derin ve daha evgin bir varlk anlayndan
bahseder. Gnm zn psikolojik hastalklar olan olumsuzculuun ve kaytszln karsnda durmamz salayan
-b e n c e bir te k - aldr mitosudur.
Bu bizi, grnm ler ve biim ler deil, iliki gereklii
ahlakna gtrr. Bylesine bir ahlakn belli belirsiz hatlannn olum aya balad, bu sorununu gerek bir endiey
le tayan gen neslin bir ksmnda grlr. Bu insanlar pa
rayla veya baaryla ilgilenm ezler; bu eyler artk allakdfdr. D rstlk, aklk, kiisel ilikilerde gereklik
ararlar; gerek bir his, bir dokunu, bir bak, bir fantezi
paylam bulm aya alrlar. lt ikin anlam haline ge
lir ve kiinin gerekliiyle, kendi halinde oluuyla, benli
ini bakasna am a duygusuna teslim oluuyla deerlen
dirilir. G nm zde szcklerden phelenie am am ak
gerek; nk bu durum lar yalnzca anlk hislerle belirlene
bilir.
Yeni ahlaktaki hata, bu deerlerin ierik eksikliidir.
erik var gibi grnr, am a aslnda bir lde heves ve
geici duygular zerine kurulu olduu ortaya kar. Kalc
lk nerede? G venirlilik ve dayankllk nerede? imdi bu
sorulara dnyoruz.

379
.ipt tm irade

13
BLN ORTAKLII*
yilii iyilikle karlasnlar.
Ak ortak iradeleri olsun.
- Aeskhylosun Orestia'smdd, Athena.
AtinalIlarn grevini zetlerken.

zerinde durduum uz sorularn yamtlann ararken, her

yantn bir ekilde sorunu yoksullatrdn grrz. Her
yant bizi yan yolda brakr; sorunun derinliinin hakkn
verm ez, onu devingen bir insan ilgisinden, basite indir
genm i, cansz, hareketsiz bir szck dizisine dntrr.
Bundan dolay Deni de R ougem ent, Bat Dnyasnda
A k'm n sonunda belki de hibir yant yoktur der.
Bu sorunlan -zm enin kart o larak - zm lem enin
tek yolu, onlar daha derin ve daha geni bilin boyudan
sayesinde dntrm ektir. Sorunlar tam anlamlaryla ku
caklanm al, atanlar elikileriyle zmlenm elidirler.
* Bu blm baln B ay Jo h n B leib lreu ya borluyum .

3 80

RvIloAtau

zerlerine eklem e yaplmaldr ve bundan yeni bir bilin

dzeyi doacaktr. zm lem eye ancak bu kadar yaklaa
biliriz ve sadece bu kadar yaklam ak yeterlidir. rnein
psikoterapide, soruna tam olarak yant veya kesin zm
ler aram ayz; bunlar hastay m cadelesinin banda oldu
undan daha kt bir hale getirir. O na sorunu iine alm a
s, kapsam as, kucaklam as ve btnletirm esi iin yardm
c olm aya alrz. Cari Jung bir keresinde, yaam n ciddi
sorunlannn igryle hibir zaman zlm ediini ve
zlm grnrlerse, nemli bir eyin kaybolduunu sy
lem iti.
Bu da, bu kitaptaki nemli vurgunun, eros, daimonik ve amalln ana mesaj"dr: Hem iimizdeki hem
evrendeki erosun ilevi bizi ideal biim lere ekm ek oldu
undan, el uzatm a, kavranm aya izin verm e, gelecei yeri
ne getirm e ve onu ekillendirm e yetim izi ortaya karr.
Olabilecee karlk verm enin zbilinli yetisidir. M odem
toplum da erosun hem yeralt hem de akn alanlarm mes
ken tutan daim onik, o pheli taraf, bizden bilincin kiisel
boyutlannda btnlem e ister. Amallk da amalanmz
anlayan ve onlar bilgilendiren yaratc dikkattir. Sanat bil
meye ve onu uygulam aya nceden katlma -y an i onu de
nem e, hayalde y a am a - yetisidir. Her bir vurgu, insano
lunun daha derin bir boyutuna iaret eder. H er biri bizden
katlm, aklk, kendimizi verebilm e ve kendim ize alabil
me yetisi bekler. H er biri ak ve irade tem elinin ayrlmaz
birer parasdr.
Kapmz alan yeni a hl bilinm ezdir, sadece buzlu
cam lar ardndan grlr. Drtnala kotuum uz yeni kta
nn ancak ipulann alrz: Onun kopyasn karm aya al

A k t v im i/*'

anlar gzpektir, onu tahmin etm eye alanlar budaladr

ve biz dnyamz nasl seviyorsak, yeni insan da dnyas
n o ekilde sevecektir diyerek sorum suzca onu bandan
atm aya alanlar glntr. Birok inann dnyamz sev
m ediine, iktidardaki kiileri onu deitirm eye zorlam ak
iin isyanlarn, iddetin ve savalarn gerekli olduuna da
ir bolca kant vardr. Fakat yeni dnya ne olursa olsun, ona
kar gelmeyi sem eyiz. nsani sorum luluum uz, ona ye
terli olacak ve teknolojim izin byk kiilikd boluunu
insan anlamyla dolduracak bir bilin dzlem i sem ektir.
Bu acil bilin gereksinim i her alandaki duyarl kiiler
ce grlr ve onu aabilirsek yaayacam z, aam azsak
leceim iz yeni rk ilikileri bilinl ilii tarafndan zellik
le gerek klnr. Jam es Baldw in'den alnt yapyorum:
Eer biz -b u ra d a aklar gibi tekinin bilincinde srar
edecek veya onu yaratm ak zorunda olan nispeten bilinli
beyazlan ve nispeten bilinli siyahlan kastediyorum - g
revim izde sarslm azsak, az olsak da, rk kabusunu sonlandrabilir, lkemizi baarya ulatrabilir ve dnya tarihini
deitirebiliriz. u anda hibir eye cesaret etm ezsek, bir
klenin Incil'den alp arklard o kehaneti yerine getinni oluruz: Tanr N uha gkkua iareti verdi, artk su
yok, srada ate var1
Ak ve irade bilin ortakl biimleridir. Her ikisi de
ayn zam anda f i d i r l e r ; bakalarn ve dnyamz etkilem e
yollandrlar. Bu szck oyunu rastlantsal deildir *: n
k duygulanm ve his anlamna gelen szck, deiim i et
kilem ek iin kullanlan szckle ayndr. D uygulanm veya
* .N . ngilizcede affect" szc hem etkilem ek hem de duy g u , d u y g u
lanm anlam ndadr.

382

Kollu Ma\f

his de bir eyi oluturm a, yapm a, biim lendirm e yoludur.

Hem ak hem irade bakalarnda bilin yaratm a yoludur.
Tabii ki her ikisi de ktye kullanlabilir: A k bir brakm a
m a yolu olarak, irade de bakalann boyun em eye zorla
mak iin ynetm e yolu olarak kullanlabilir. Hepimizin
davrannda yapkan ak ve kullanan irade kalntlar ola
bilir. Fakat bir etkinin kt kullanm onu tanmlama tem e
li olmamaldr. A k ve iradenin yokluunun sonucu ayr
lktr, bizim le dier insanlar arasna m esafe koym aktr ve
uzun vadede kaytszla yol aar.

KSEL OLARAK AK
A k ve irade atmalar kucaklar ve onlar dntrr
ken, cinsel akm drt den gereksinime, oradan arzuya, ge
tiini kefettik. Freud bir drt, gem iten gelen bir itm e,
depolanm enerji dizileri eklinde tasarlanm seks kavra
myla balad. Bu kavram byk lde hastalannn Viktorya dnem i batrmasnn kurbanlar olmasndan kaynak
lanyordu. Fakat artk cinsel akm drtden balayp, bi
rincil gereksinim e, oradan da arzuya doru evrim geire
bildiini biliyoruz. Bir drt olarak cinsellik tem elde bi
yolojiktir, bir kuvvet zelliindedir ve fizyolojik olarak s
rarcdr. Gereksinim drtnn daha az em reden bir biimi
dir. G ereksinim bastrld srece drt olm a eilim inde
dir. Burada ikisini bir yapp, adna gereksinim deyip, ikisi
ni de arzuyla karlatracaz.
G ereksinim fizyolojik kkenlidir am a evrem izdeki
devaml cinsel uyaranlar nedeniyle em redici olur. A rzu,
aksine, psikolojiktir, fizyolojik deil insani (tm organizmasal anlam da) deneyim inden doar. lki ktlk ekonomi

A jt r* mrfr

sidir; kincisi bolluk ekonom isidir. Gereksinim bizi arka

dan iteT - bir eye dnm ek isteriz, bir eyi korum ak iste
riz ve bu gereksinim tarafndan diirtlrz. te yandan ar
zu bizi ileri dou yeni olaslklara doru eker. Gereksinim
negatiftir, arzu pozitiftir. Cinsel ak, zellikle seks, kii
uzun bir sre devaml olarak bir uyarlma durum undaysa
kesinlikle rahatlam az, bir nceki zorlayc gereksinim du
rum una dner ve belki sonra diirt haline gelir.
En ummadmz kaynaklarda, insanalt dzeylerde bi
le seksin dndm z gibi birincil gereksinim olmad
na dair etkili kantlar buluruz. Harry Harlovv'un Hint
maym unlar zerindeki kapsaml almalarnda, m aym un
larn tem as, dokunm a ve iliki gereksinim lerinin seks
d rt le rin d e n nce geldii aka grlr. Ayns M asserm ann, seksin birincil, kuatc drt olmadn gste
ren m aym un deneyleri iin de sz konusudur. Elbette seks
rk iin birincil bir gereksinim dir ve rkn biyolojik olarak
hayatta kalmas sekse baldr. Fakat dnyamzn, bu tr
bir biyolojik olarak hayatta kalm a zorunluluuna ball
azaldka -tehlike gerekten de nfus artd r- insan de
erleri ve seim lerinin gelim esine kendini daha da atk
a, bu vurgunun yapc olmadn ve birey iin cinselliin
birincil gereksinim olmadn grrz.
nsan evrim ini grdm z yer ite drtden arzuya
olan bu dnm dr. Akn kiisel olduunu grrz. A k
yalnzca bir gereksinim olsayd, kiisel hale gelm ezdi ve
irade iin iine girm ezdi: Seim ler ve zbilinli zgrl
n dier ynleri ortaya km azd. Kii yalnzca gereksi
nimlerini karlard. Fakat cinsel ak arzuyu dntn
de, irade iin iine girer; kii kadn seer, ak eylem inin
384
RoUti Mty

farkna varr ve bu eylem in nasl gerekleecei nem ka

zanr. Ak ile irade bir grev ve bir baar olarak birle
m itir. nsanolu iin daha gl olan gereksinim kendi
bana sekse deil, ilikiyedir, yaknladr, kabullenm eye
dir ve onaylanm ayadr.
Kadnlarn ve erkeklerin -sevm enin kutupluluununolduu gerei burada varlkbilimsel olarak gerekli hale
gelir. Artm kiisel deneyim artm bilincin bir parasdr;
bilin bir kutupluluk, bir ya/ya da, buna evet una ha
yr deyitir. Bu nedenle nceki bir blm de hem W hiteh eadin hem T illichin kurmalarndaki negatif-pozitif ku
tupluluuna deinilm itir. Akn paradoksu, hem insan
olarak benlik farkndalnn en yksek derecesi olmas
hem de tekinde kendini yitirm enin en yksek derecesi ol
masdr. Pierre Teilhard de Chardin nsan O lgusu'n d a so
rar: Aklar birbirlerinde yittikleri anda deilse hangi an
da kendilerinin tam sahibi olurlar?2
Doa srelerinde varlksal olarak grlen kutupluluk
ayn zam anda insanolunda da grlr. Gn geceye dner,
karanlktan gn yeniden doar; yin ve yang birbirlerinden
ayrlmaz ve hep salnm halindedirler; nefes veririm ve
sonra tekrar alrm. Kalbimin kaslmalar ve gevem eleri,
evrendeki bu kutupluluu yanstr; yaam oluturan evre
nin kalp atlannn insan kalbinde yansmas sadece iirsel
lik deildir. Doal evrende varoluun her annn devaml
ritmi her insann kan dolamndaki nabz atlanna yansr.
A kn kiisel olduu gerei, ak eylem inin kendisin
de grlr. Yz yze sevien, eine bakarak iftleen tek
yaratk insandr. Evet, eitlilik adna bamz evirebilir
veya farkl pozisyonlar alabiliriz, fakat bunlar bir konu

Afk w intdr

zerine eitlem elerdir - konu da yz yze sevim edir. Bu

kiinin nn -gslerini, gs kafesini, kam n, en
hassas ve en korunm asz blgelerini- tam am en ein ef
katine veya zulm ne aar. Erkek bylece kadnn gzlerin
de zevk ve hayret arasndaki, rkeklik ve endie arasnda
ki kk farklar grebilir; bu, benliin sonuna kadar so
yunduu durutur.
Bu insann psikolojik bir yaratk olarak ortaya kn
belirler; hayvanlktan insanla geitir. M aym unlar bile
arkadan iftleirler. Bu deiim in sonulan gerekten
nemlidir. Yalnzca ak eylem ine kesin bir biim de, kii
sel damgasn vurmakla kalm az, biri aklarn isterlerse ko
nuabilecekleri olan bu gerein tm anlam lann gzler
nne serer. Baka bir sonu, cinsel deneyim de yanmz
kendim ize en yakn kiiye veriim izdeki yaknlk dene
yiminin nemini vurgulamaktr. Sevim enin iki tonu - k i
inin kendini ve eini yaantlam as- burada geici olarak
birleir. Hazzmz ve tutkum uzu hissederiz, eim izin gz
lerine bakp bu eylem in anlamn okuruz - onun tutkusuy
la kendiminkini ayramam . Fakat bakmak younluk dolu
dur; yksek bir iliki bilinci getirir. Yaptmz yaantla
rz - bu da oyun, sm rm e, duyu paylam ve s.kim e, se
vim e veya bunun herhangi bir biimi olabilir. Am a en
azndan bu pozisyonun salad norm kiiseldir. Bunu ki
isel yapm am ak iin bir eyleri kafamzdan atm al, aba
gsterm eliyiz. Bu psikolojik alandaki varlkbilimdir: Ben
lik ilikisi yetisi Homo sapiens trn oluturur.
O sradan ilikilendirm e sz, kadn ve erkein ok
eski evrensel sreteki karlklann, her seferinde ilk de
faymasna bakirce ve aknlkla yeniden canlandrdk386
RoUo

lan bu eylem de hi de sradan olm ayan varlksal bir dze

ye ykseltir. Pythagoras yldzlarn m ziinden bahseder
ken, cinsel akn basit eylem inin elik ettii bir mzii
kasteder.
Cinsel akn bu kiisel ynnn bir sonucu, bize verdi
i eitliliktir. B ir benzeim olarak M ozartn m ziini ele
alalm . M ziinin baz paralarnda M ozart zarif bir oyun
oynamaktadr. B aka paralarda mzii bize haz veren saf
duyusal zevk gibi gelir. Fakat Don G iovanni' nin sonunda
ki lm m zii veya belileri gibi dier paralarda M ozart
derinden sarsar: Kalmaz trajedi gzm zn nnde ya
anrken kader ve daim onik tarafndan kavranrz. M o
zartta yalnzca ilk unsur, oyun olsayd, er yada ge sradan
ve skc olurdu. Yalnzca saf duyusallk sunsayd, bktnrd
veya sadece ate ve lm mzii olsayd, eserleri fazla
ar olurdu. boyutta da yazd iin byktr ve ayn
anda boyutta dinlenmelidir.
B enzer ekilde cinsel ak sadece oyun olam az, ama
m uhtem elen saf oyun unsuru dzenli olarak m evcut olm a
ldr. Aym ekilde, gndelik seks ilikilerinde de zevk ve
efkat paylamnn verdii tatmin ve anlam olabilir. Fakat
kiinin tm seks dzeni ve tavn gndelie ynelikse, er ya
da ge oyun skc hale gelir. Ayns, her tatmin edici cinsel
akn bariz bir esi olan duysallk iin de geerlidir; ili
kinin tm arln tamak zorunda kalrsa bktrr. Seks
sadece duysallksa, eninde sonunda sekse srtnz dnersi
niz. Daim onik ve trajik e, M ozartn m ziine olduu
gibi, aka da derinlik ve anm sanm a nitelii kazandrr.

387
A fK v * irade

AK EYLEMNN YNLER
Ak eylem inin bilin derinlem esine nasl katkda bu
lunduunu zetleyelim . lk olarak, tekinin gereksinim le
rinin, arzularnn ve hislerinin kk farklannm farkndalndan gelen efkat vardr. efkat deneyim i, birey olduu
m uz iin mirass olduum uz aynl ve yalnzl her bi
rey gibi yenmeyi isteyen iki kiinin o an iin iki ayr ben
likten deil bir birleim den oluan ilikiye katlabilm esin
den doar. Bu ak eylem inde, ak ounlukla belirli bir
haz duygusunun onun tarafndan m sevdii tarafndan m
hissedildiini anlayam az - ve bu hi fark etm ez. Yeni bir
G etalt, yeni bir m anyetik alan, yeni bir varlk olan bir
paylam m eydana gelir.
D erinlem i bilincin ikinci yn, ak eylem indeki ben
liin onaylanm asndan gelir. Kltrm zde birok insann
seksi, ksa devre, yapay bir kimlik almak iin kullanmalanna ram en, ak eylemi kiisel kimlik duygusuna doru
salam , anlaml bir yol oluturabilir ve oluturmaldr. G e
nellikle sevim eden yenilenm i bir dinlikle, kiinin g
cnn zaferi veya kantndan deil, farkndalnn genile
m esinden gelen bir canllkla karz. M uhtem elen sevi
m ede hep bir znt esi vardr -b ir nceki blm de
sunduum uz benzetm eye devam edecek olu rsak - ne ka
dar neeli olursa olsun neredeyse her tr mzikte olduu
gibi... (nk sreklilii yoktur; kii onu o an duyarsa du
yar, yoksa sonsuza kadar kaybolur.) Bu znt aynlmz tamamen yitirm eyi baaramadmzn hatrlatlmasndan
gelir ve ana kamm geri getirm eye dair ocuka umut asla
gereklem ez. Artm zfarkmdalmz bile kim senin yal
nzln tamamyla yenem eyeceinin dokunakl bir hatr
388
Rall M a y

latm as olur. Fakat ak eylem inde canlanan kiisel nem

duygum uz sayesinde, insani sonluluum uzun getirdii bu
snrlamalar kabullenebiliriz.
Bu bizi derhal nc yne, kiiliin -m m k n oldu
u k a d a r- zenginlem esine ve gereklem esine gtrr.
Benlik ve his farkndalmzn genilem esiyle balayan bu
adm , tekine zevk verm e yetim izi yaantlam a ve bylece ilikinin anlamn geniletm eyi baarm adan oluur.
Herhangi bir anda olduum uzun tesine tanrz; tam an
lamyla olduum dan fazlasna dnrm . Bunun iin ak
la gelebilecek en gl sim ge rem edir - yeni bir varln
rahm e d ve douu. Yeni bir varlk derken sadece
szlk anlam yla doum u deil, benliin yeni bir yn
nn douunu da kastediyorum . ster szlk ister mecazi
anlam yla olsun, ak eylem inin reyici olm akla farkl ol
duu; ister gndelik ve geici, ister sadk ve srekli olsun,
akn yaratcln temel sim gesinin bu olduu gerei de
im eden kalr.
Yeni bilincin drdnc yn, sevim ede kendini teki
ne verebilm enin kiinin eylem den tam olarak zevk almas
iin gerekli olduu eklindeki tuhaf olguda yatar. Seksi
m ekanikletiren ve cinsel nesnelerle gerilim boaltm ay
vurgulayan amzda, bu kulaa basit bir ahlaklk gibi
gelir. Fakat bu duygusallk deil, verm enin kiinin zevki
iin gerekli olduu eklinde, herkesin ak eylem i deneyi
m inde de saptayabilecei bir zeliktir. Psikoteapideki
birok hasta, ei iin bir ey yapam azsa , ona bir ey ve
rem ezse - k i bunlar cinsel iliki eylem indeki vermenin
norm al ifadesidir- kendisini eksik hissettiini aknlkla
fark eder. Vermek nasl kiinin tam zevki iin gerekliyse.

A fk r inute

alabilm ek de ak ilikisinde o kadar gereklidir. Alam azsa

nz, verm eniz e zerinde bask oluturur. Tersine, vere
m ezseniz, alm anz sizi bom bo brakr. Sadece alan insa
nn, aldn etkin olarak benim seyem em esinden ve ald
n kendisinin yapamamasndan dolay bombo kalmas pa
radoksu kantlanabilir bir dorudur. Bu nedenle edilgen
bir olgu olarak alm aktan deil, etkin alm aktan sz ederiz:
Kii aldn bilir, onu hisseder, szl olarak onaylasn ya
da onaylamasn deneyim ine katar ve bunun iin m innet
tardr.
Bunun bir sonucu, hasta baz duygulan hissettiinde
-erotizm , kzgnlk, yabanclam a veya dm anlk- tera
pistin de genellikle kendisini ayn duyguyu hissederken
bulmas eklindeki tuhaf psikoterapi olgusudur. B u, iliki
gerekse insanlarn duyguda olarak ortak bir duygu .ala
nn paylam alanna baldr. Bu da gnlk hayatta bizi se
venlere ak olmamza yok aar. Kiiye kur yapm a ve
onu kazanm ann anlam lan burada bulunur. Birini sevm e
ekim i tam am en onun sizi sevm esinden gelir. Tutku,
yant veren bir tutkuyu dourur.
Bu cm lelere gelebilecek itirazlann farkndaym. Bun
lardan biri, insanlarn, birinin onlan sevmesinden oun
lukla irenm eleridir. Bir dieri, sylediklerim in, kiinin
sevdii iin yapm ak istediklerini hesaba katmad ve edil
genlii fazlasyla vurguladdr. lk itiraza yantm, benim
dncem in tam ters kant olduudur: Bizi seven insann
GetaltmdL yaarz ve kendim iz bu duyguya kar, m uhte
melen hakl gerekelerle, korum ak iin irenm eyle tepki
veririz. kinci itirazsa, sylediim in sadece bir dipnotudur
- biri bizi severse bunu bize gstermek iin gerekli olan
390
RrtUn .1fay

her eyi yapacaktr; ancak eylem ler neden deil btn ala
nn bir parasdr. nc itiraz ise edilgenle etkini ayran
ve etkin alm ay kabullenm em i ya da anlam am kiilerce
yaplacaktr. Hepim izin bildii gibi, ak deneyim i ou
muz iin tuzaklarla, hayal krklklaryla ve travm atik olay
larla doludur. A m a dnyadaki btn tuzaklar, tekine gn
derilen duygunun onda olum lu veya olum suz bir tepki
oluturduu inkar edem ez. B aldw inden tekrar alnt yap
m ak gerekirse, tekinin bilincinde srar edecek veya onu
.yaratacak aklar gibiyiz. Bundan dolay, ak yapm ak
(buradaki fiil ne karcdr ne de raslantsaldr) duyguya
yant verm ek iin en gl teviktir.
Son olarak, cinsel birlem enin doruk annda ideal ola
rak m eydana gelen bir bilin biim i vardr. Bu aklarn ki
isel yalnzlklarndan teye tand ve onlar doayla bir
letirir gibi hissettiren bir bilin deiim inin yaand
noktadr. ylesine artan bir dokunm a, temas, birlem e de
neyimi yaanr ki. bir an iin aynlk farkmdal kaybolur,
evrensel bir doayla birlik hissiyle silinir. Hemingvvayin
anlar Kimin in alyor romannda yal kadn Pilar, se
vim ek iin daa giden kahram an ve sevdii kz bekler;
dndklerinde Yer sarsld m? diye sorar. Bu, benlik farkndalnn anlk yitiminin ve dnyay da kapsayan ani bir
bilinliliin ortaya knn normal bir paras gibi grnr.
Tasvirimin kulaa fazla ideal gelm esini istem em , nk
bunun kiiliksizlem i sevim e tr dnda her sevim e
nin gizli de olsa bir nitelii olduunu dnyorum . Basit
e tasavvufi grnmesini de istem em , nk farkndaljmzn snrllna ram en, bunun gerek ak eylemi dene
yiminin ayrlmaz bir paras olduunu dnyorum .

A ff w iradt

BLN YARATMA
A k bizi bu yeni bilin boyutuna doru iter nk te
meli ilk biz deneyim idir. Genel kannn aksine, hepim iz
yaam a birey olarak deil biz olarak balarz; erkek ve
kadnn birlem esiyle, tek vcut olmalaryla yaratlrz, ba
bann spermin annenin yumurtasn dllemesiyle oluuruz.
Bireysellik bu ilk biz in iinden, bu biz sayesinde do
ar. Dorudur, hibirim iz er ya da ge birey olm azsa, ken
di kimliini anne babasna kar ortaya koym azsa kendini
gerekletirem ez. Birey bilinci bunun iin gereklidir. Yal
nz benlikler olarak balam asak da -ilk zgrl, Cennet
B ahesini annemizin gsnde yitirdiim iz iin - bahe
paralandka ve insan balangc ortaya ktka bireylii
mizi onaylam am z gerekir. Biz bedende ilkse, ben de
insan bilincinde ilktir. Bu birey, ilk zgrlnn parala
nn kabullenebildii iin, ac verici de olsa onu onayla
yabildii iin ve tam bilinlilie doru hac yolculuuna
kabildii iin insandr. lk biz bu hacc yerine getirm e
nin daim i zeminidir. W.H. A udenn dedii gibi:
Grmz ne olursa olsun, gsterilmeli
Niin her an dileinin
Baka tr bakal kendisinin yapmak olduu:
Belki de aslnda hi yalnz deiliz.3
Seksi kendini yok etm ekten erosun kurtardn ve bu
nun normal biri durum olduu sylem itik. Fakat eros
philia olm adan, karde sevisi ve dostluk olmadan yaaya
m az. Devaml ekim ve devaml tutku gerilim i sonsuza
dek srseydi dayanlmaz olurdu. Philia kiinin varln

392
RrM /,M ay

varlk olarak kabul eden sevdiinin yannda rahatlamaktr;

tekiyle olm aktan holanm ak, onunla dinlenm ekten ho
lanm ak, onun yry ritm inden, sesinden, tm benliin
den holanmaktr. Bu erosa bir genilik kazandrr; ona b
ym esi iin, kklerini daha derine gm m esi iin zaman
verir. Philia sevdiini kabul etm ek, onunla olm ak ve on
dan keyif almak dnda hibir ey gerektirm ez. En basit,
en dolaysz anlamyla arkadalktr. Bu nedenle Paul Til
lich kabul etmeyi ve - m odem insann tuhaf bir biimde
yitirdii ve ona garip gelecek - kabul etm eyi kabullenme
yeteneini bu kadar nemser.4 Bizler, gcn fazla ciddi
ye alan, devaml eylem de bulunan ve tepki veren, yaamn
deerinin ancak srar etm ediim izde, zorlayp gerektirm e
diim izde, arkadan itmeyle veya nden ekm eyle deil,
sadece birlikte olm ayla ortaya kacann farknda olm a
yan bamsz insanlarz. M atthew A rnoldin dizlerinde sz
ettii ey budur:
S adece - fakat nadiren S evgilin in eli elim ize dediinde
Kouturm adan ve ihtiamdan yorgunken
B itm eyen saatlerde,
G zlerim iz bakasnn gzlerinde aka okunurken,
D nyaya sar kulamz
Sevilenin se siy le okanrken G s m ze bir ok saplanr.
Ve yitm i bir nabz atmaya balar yeniden;
G zler yuvalarnda dner, ve kalp se ssiz ce durur.
Ve isled iim izi syler, bileceim izi biliriz.
Yaamnn aknn farkna varr in sa n .5

Ak >* ifju ir

Bundan dolay, Harry Stack Sullivan insan geliim in

deki ahbap dnem ini vurgulamtr. Bu dnem sekiz ile
on iki ya aras, erkek ve kz ocuun heteroseksel ilevi
balam adan nceki birka yl kapsar. Ayn cinsiyetten ger
ekten holanm a dnem idir, erkek ocuklarn kollann bir
birlerinin om zuna atarak okula yrd, kzarln birbirle
rinden ayrlmad zamandr. Bir bakasn kendini nem
sediin kadar nem sem e yetisinin balangcdr. Sullivana gre bu ahbap deneyim i eksikse kii daha sonra
heteroseksel olarak sevem ez. Sullivan aynca ocuun
ahbap dnem inden nce kimseyi sevem ediine, ve eer
bunu zorlarsa, birini sever gibi yapabileceine, ama bu
nun bir num ara olacana inanyordu. Bu inanlarn an
biimi kabul edilsin ya da edilm esin, anlam lan her ekil
de nettir.
Pliliann nem ine bir destek de Harry H arlow un Hint
m aym unlar zerinde yapt deneylerden gelir.6 H ar
low un, ocukluklannda arkadalk kurm alanna izin veril
m eyen, kardelerle veya arakadalarla zgrce ve cin
sellik d yollara oyun oynam ay hi renem em i maym unlan, daha sonra yeterince cinsel ilevi olm ayan m ay
munlard. A kranlarla oyun dnem i, baka bir deyile, da
ha sonra kar cinse kar yeterli cinsel ekim i ve tepkiyi
renm enin gerekli bir nkouludur. M akalesinde Har
low, Primatlarn sosyallem esinde efkatin nem inin,
sevgi tek bir duygu olarak deil ancak bir dizi sevgi veya
duygu sistemi olarak dnlrse anlalacana inanyo
ruz demektedir.
Telal gnm zde, philia, insanlarn arkadalk iin
zamannn olduu gem i dnem lerin bir tr kalnts ola
394
R o tk M a y

rak sayg grr, iten toplantya oradan ge bir akam ye

m eine oradan yataa ve ertesi gn tekrar ie, kendim izi
yle bir kouturm a iinde buluruz ki, philiann yaamm
za katksn kamrz. Veya onu yanl bir biim de ecinsel
likle badatinnz; Amerikal erkekler erkek arkadaln
dan, ecinsellik iareti olmasn diye zellikle korkarlar.
Ama en azndan, philiann, ahbap dnem inde kendimizi
bulma ve kimlik gelitirm eye balam a iin ne kadar
nemli olduunu anmsamalyz.
Philiann da agapeye ihtiyac vardr. Agapeyi tekine
duyulan sayg, hibir kar gzetm eksizin tekinin iyilii
ni istem e olarak tanmlamtk; karsz sevgidir, insann
Tanr sevgisidir. Yeni A hitte evrildii ekliyle hayrse
verlik kt bir eviridir, ancak iinde bencil olmayan ver
me esini barndrr. Ana kediye yavrulann savunduran,
insana da bebein onun iin ne yapabileceini dnm ek
sizin bir i m ekanizm ayla bebeini sevdiren doann biyo
lojik ynyle bir b e n z e im d ir- am a zdeim deildir.
Agape her zaman tannclk oynam a tehlikesini tar. Fa
kat bu gze alm amz gereken ve gze alabileceim iz bir
tehlikedir. H ibir insamn gdlerinin tamamyla karsz,
herkesinin gdlerinin olsa olsa bu deiik sevgi trleri
nin bir kanm olduunun farkndayz. Nasl ki birinin be
ni tam am en ruhani, bedenime ilgi gsterm eyen ve kadn
ya da erkek olm am la ilgilenm eyen bir ekilde sevm esi
ni istem ezsem , beni yalnzca bedenim iin sevmesini de
istemem. ocuklar yetikinlerin bir eyi sadece iyiliin
iin yaptklann duyduklarnda bunuh yalan olduunu se
zerler, ve kim se sadece ruhsal olarak sevildiini duy
mak istemez.

Af*- r < m dr

Yine de her tr sevgi, aldn nceden varsayar, nk

bir eyin nemli olduunu iddia eder. Norm al insan iliki
lerinde, her tr sevgide, ne kadar gizli olursa olsun dier
nden bir e vardr.
A K , R A D E V E T O P L U M B M L E R
Ak ve irade, toplum biim leri iinde yaanr. Bu bi
im ler, o dnem iin geerli m itler ve simgelerdir. B iim
ler, toplumun canllnn akt kanallardr. Yaratclk, can
llk ve biim arasndaki m cadelenin sonudur. Bir sone
yazm aya veya vezin ile iir okum aya alm herkesin
farknda olduu gibi, biim ler ideal olarak yaratclktan
bir ey eksiltm ez, hatta ona bir ey katabilir. G nm zde
ki biime kar isyan bu noktay tersiyle kantlar: G ei
dnem im izde baz yeni biimleri aryoruz, kefediyoruz,
bulmaya alyoruz, deneylerle bulabildiklerimizi ortaya
koym a mcadelesi veriyoruz. Duke Ellington beste yapa
nda, trom petinin ok yksek notalara rahat basamad
n ama trom boncunun onlarda ok iyi olduunu aklnda
tutmas gerektiini anlatr; ve bu tr engeller altnda beste
yapm aya dair Snrl olm ak iyidir der. Sadece libido ve
erosla deil, dier sevgi biim leriyle de yle: Tam tatmin
insann lm demektir: Ak aklarn lmyle kendini
bitirir. Yaratc g iin biim e gereksinim duym ak yarat
cln doasndadr; bu nedenle engelin ilevi olumludur.
Bu toplum biim leri ilk olarak sanatlar tarafndan e
killendirilip sunulur. Bize grmeyi reten, bilincimizin
genilem esinin tem elini atan sanatdr; herhangi bir d
nemde bizde olm ayan yeni deneyim boyutlannn yolunu
gsterir. Bu nedenle bir sanat eserine bakmak bize kendi
396
RcAio Mny

mizi tanma deneyim i yaatr. Rnesans diye bilinen o ola

anst farkndalk douunun ncs olan G iotto, doa
y yeni bir adan grd, ilk kez kayalar ve aalan bo
yutlu bir alanda izdi. Bu alan hep ordayd ama Ortaa
insannn iki boyutlu m ozaiklerden yansyan sonsuzlukla
kurduu dikey ilikisiyle m egul oluu yznden grl
m yordu. G iotto insan bilincini geniletti nk bak a
s belirli bir noktada duran insann bu ay grebilm esine
balyd. Birey nemli deildi; lt artk sonsuzluk deil,
bireyin kendi deneyim i ve bakm a yetiiydi. G ottonun sa
nat yzyl sonra yeerecek Rnesans bireyciliinin haber
cisiydi.
G iotto tarafndan resm edilen yeni alan gr, M agellan ve K olom bun insann dnyasyla ilikisini deitiren
corafi okyanus ve kta keiflerinin, G alileo ve Kopernikin insann gklerle ilikisini deitiren gkbilim ke
iflerinin tem elini oluturdu. Bu yeni alan keifleri insa
nn benlik imajnn kkten sarslmasna neden oldu, insann
yeni d alan boyutlar kefinden ve ayn ekilde zihni iin
yeni uzant gereksinim lerinden doan yalnzlkla yzleen
ilk a bizimki deildir. Bu dnem deki psikolojik sarsnt
ve ruhsal yalnzlk, air John Donne tarafndan ifade edil
miti:
Ve zgrce itiraf eder insanlar bu dnyann tkendiini.
G ezegen lerde ve G k kubbede
Bu kadar ok yen i ararken; ...
Her ey parampara, uyum yok;
Hepsi sadece gere, ve hepsi Akraba:
Prens, U yruk, Baba. O ul, her ey unutuldu,

on iradr

nk herkes sadece dnr

Anka olm ay . . . 7

Yalnzlk, filozof L eibnitzin iletiim salayacak kap

larn ve pencerelerin olmad ayrk m onatlar retisinde
de ifade edilir. Bilim adam Pascal tarafndan da:
nsann krlne ve sefaletine baktka, tm evrenin sa
r olduunu ve insamn ksz, kendi halinde, evrenin
yanl bir k esin e sapnu gib i, onu kim in oraya koydu
unu, neden orada olduunu ve lnce ona ne olacan
bilm eyen, tm bilgiden yoksun halini grdke, uyurken
korku dolu ssz bir adaya gtrlm , uyandnda nere
de olduunu b ilm eyecek ve aday terk ed em eyecek bir
insan olarak korkm aya balyorum .8

Tpk bu insanlarn bo hazneleri dolduracak yeni bilin

dzeyleri bulabildikleri gibi, gnm zde benzer bir dei
im gereklidir.
Yzylmzn banda C zanne, alan yeni bir ekilde,
ayla deil kendiliinden bir btnlkle, alan biiminin
anlk kavranyla grd ve izdi. Alann lleri yerine
alanda olmay izdi. Tuvallerindeki kayalara ve aalara
ve dalara baknca, kendim izi bu da bu aacn arkasn
da derken bulm ayz, onun yerine yakn ve uza, gemii
ve im diyi, bilinci ve bilindn dnyayla ilikim izin an
lk btnlyle kapsad iin mitsel olan anlk btn ta
rafnda kavranrz. Yakn zamanda L ondrada C zannem
yalboya tablolarndan birine, Le Lac d A nnecy'ye (ki da
ha nce grm em itim ) bakarken, gerekten de dan asln

398
Rollo May

da yirmi mil tede olmasna ram en, fra darbeleriyle da

acn zerine yerletirdiini fark ettiim de armtm.
C ezanneda biim ler, toplansnlar diye blm elendirilm em i paralar deil, bizi kavrayan bir varlktr. Ayns
C ezannen portreleri iin de geerlidir - kii bize bir aln,
iki kula ve burnu olan bir surat olarak deil, bir varlk
olarak sunulur. Bu varln gzellii, kuralcla olan saf
kleliim izi yerle bir eder ve bize insanolu hakknda ger
ekilikten daha fazla gerek sunar. nemli olan, tablo bi
ze bir ey syleyecekse resme katlmmz gerektirdiidir.
C ezanneda bu yeni boluklar ve talar ve aalar ve
yzler dnyasn grrz. Bize eski m ekanik dnyann git
tiini, boluklarla dolu yeni bir dnyay grm em iz ve ora
da yaam am z gerektiini syler. Bu onun grnrde sra
dan, masa zerindeki elm a ve eftalilerinde bile aktr.
Ancak aa resim lerinde zellikle net ve gzeldir. niver
site yllarmda, kam psteki boylanna ve glerine hayran
lk duyduum uzun karaaalar altnda derse yrrdm.
imdi de Riverside Yolundaki iyerim e karaaalar atn
da yryorum . kisinin arasnda, Cdzannem karaaa re
sim lerini tm mimari ihtiam laryla sevmesi rendim , ve
im di her sabah grdm - ya da yaantladm - ni
versite kam psndekinden tam am en farkldr. Artk aa
lar, aalarn gerek lleriyle ilgisi olm ayan m zikal bir
hareketin parasdrlar. Gn gensel biimleri onlara
biimlerini veren aa dallan kadar nemlidir; havadaki
saf gcn aalann boyuyla hi ilgisi yoktur, Hudson
N ehrinin gri maviliini rten dallann izgilerinden olu
ur.
Cezannen gsterdii yeni dnya, neden ve sonucu a-

/tffcwi**

masyla nitelenir. A , B yi, B , C yi dourur eklin

de dorusal bir iliki yoktur; biim lerin tm ynleri ayn
anda grm z tarafndan dourulur - ya da hi dourulm az. Bu gnm zde iradenin ald yeni biimi gsterir.
Resim m itseldir, kuralc ve gereki deildir; gem i,
im di ve gelecek, bilinli veya bilind, zaman tm
ulamlar ona dahildir. Ve en nem lisi, onun dnda durur
sam resmi gremem bile; sadece ona katlrsam benim le
iletiim kurar. C ezanne', kayalann doru bir icra olarak
gzlem leyerek deil, o kayalara yalnzca bedenim ve his
terim ve dnya alglarm sayesinde benim le konuan b i
im yaplar olarak bakarsam grebilirim . Duyguda ol
mam gereken dnya budur. Yaammn zerine kurulu ol
duu temel biim ler evreninde kendim i ona verm eliyim .
Bu resimlerin bilincim e sunduu sorunlar bunlardr. .
Peki kendimi C ezannen yeni biim ler ve alanlar y
rngesine kaybedersem kendim i yeniden bulup bulm aya
cam nasl bileyim ? Bu soru ou insann m odem sanata
duyduu kzgn, akld ve iddetli kartln byk bir
ksmn aklar; modern sanat eski dnyalanm yok eder, bu
yzden nefret edilm elidir. Dnyay eski ekliyle grem e
yeceklerdir, yaam eski ekliyle yaantlayam ayacaklardr; eski bilin bir kere paraland m, onu yeniden birle
tirme ihtimali yoktur. Burjuva Cezannen zerinde yaa
mn gvende grnebilecei gl, salam biim ler yara
tr grnm esine karn, resim lerinde tamamen farkl bir di
lin olduunu grem em e tuzana dm em eliyiz. Van
G oghu birka yk ncesinde psikoza srkleyen ve Nietzschenin m cadele ettii ve ona pahalya patlayan bi
lin derecesi budur.
4 00

Halli}

C zannen eserleri, B acondan beri m odern insann

doayla ilikisini niteleyen ve bizi felaketin eiine s
rkleyen bl ve ynet paralaynn zttyd. C zanneda
dnyay anlk, kendiliinden bir btnlk olarak isteyebi
lip sevebileceim iz, ve bu ekilde istemek ve sevmek zo
runda olduum uz gerektii ifadesi vardr. C zanneda ve
ona yakn sanatlarda, yzlem em iz gereken yeni durum
larda bize gerekecek ak ve irade iin yeterli olan yeni bir
m it ve sim ge dili vardr.
Sanatn hangi tr olursa olsun, sanatnn tutkusu,
dnyasyla ilikisinde nemli bulduu bilinalt ve bilind deneyim lerini iletmektir, iletm ek toplanm ak ile il
gilidir*, ve srasyla her ikisi de dier insanlarla ortakl
ve topluluu yaanlam a yollandr.
Dnyay anlk, kendiliinden bir btnlk olarak sever
ve isteriz, iradem izi dnyada gsteririz, kararmzla, em ri
m izle, seim im izle onu yaratrz; onu akla severiz, ona
efkat gsteririz, enerji veririz, onu ekillendirdike ve
deitirdike ona bizi sevm e ve deitirm e gc kazandn nz. Kiinin dnyasyla tam olarak ilikide olmas budur.
Onu sevm em izden veya istem em izden nce dnya yoktu
dem iyorum ; bu soru yalnzca varsaymlara dayanarak ya
ntlanr ve yaradltan gereki bir Orta-Bat Amerikal
olarak, var olduunu varsayyorum . Fakat onun zerinde
bir etkim olmadndan benim iin hibir gereklii, be
nim le hibir ilikisi yoktur; bir ryada gibi, hayal m eyal,
geerli bir tem as olmakszn hareket ederim . Kii bunu ak
lndan karabilir - m etroyla giderken N ew Yorklulann
* .N . ngilizcede iletm ek, iletiim kurm ak anlam na gelen com m unica
te ile top lan m ak , topluluk anlam na g elen co m m u n e szc ayn kk
ten gelir.

rinuir

yapt gibi - veya onu grm eyi, onu yaratmay seebilir.

Bu anlam da, Cezannen sanatna veya Chartres Katedra
line bizi harekete geirm e gc veririz.
En azndan im dilik geri dnm em iz gereken kiisel yaam lanm z sz konusu olduunda bu ne anlam a gelir? Bi
lincim izin kk evreni, byk evrenin bilindii yerdedir.
Kendisinin ve dnyasnn bilincinde olm ak, insann korku
tucu neesi, nimeti ve lanetidir.
nk bilin, teki trl sam a olacak eylem lerim iz
deki anlam yakalar. H er eyi dolduran eros, gcnn bir
gn bizim olaca vaadiyle bizi kendine arr. Daimonik
- aym zam anda yaratc gcm z olan o kzdran ses - bu
daim onik deneyim leri sonlandrm azsak ve ne olduum u
zun ve yaam n ne olduunun deerini bilerek onlar ka
bullenirsek bizi yaam a doru gtrr. Benliin derin farkndaln ieren amallk, bilin tarafndan yakalanan an
lam eylem e dntrm e yolumuzdur.
Gem i alann bilincinin ve onlarn bize braktklan
bilgeliin zirvesinde dururuz. Tarih - her an bir sonra
kine miras brakt gem iin o sekin hazine dairesi - ge
lecei kucaklayabilm em iz iin bizi im dide biimlendirir.
grlerim iz, zihnim izin kenarnda oyun oynayan yeni
biimler, bizi hep istesek de istem esek de tuhaf ve art
c topraklara bastmz bakir lkelere gtryorsa, ne ol
m u? Tek k yolu ileriye dorudur ve seeneim iz on
dan rkmek veya onu onaylamaktr.
nk her ak ve irade eylem i - uzun vadede her ikisi
de, gerek olan her eylem de m evcuttur - ayn anda hem
kendimizi hem dnyamz ekillendiririz. Gelecei kucak
lamann anlam budur.
402
RU H ay

NOTLAR
1 / GR: ZOD DNYAMIZ
1 Carl Oglesby, Jack Newfieldin Prophetic Minority adl ese
rinde, (New York, New American Library, 1966), sayfa 19.
2 Leslie Farber, The Ways o f the Will (New York, Basic Books,
1965), sayfa 48.
3 Anthony Storr, Human Agression (New York. Atheneum,
1968), sayfa 85.
4 Ayn yapt.
5 ym yapt, sayfa 88.
6 Kiisel iletiim.
7 Kenneth Keniston benzer bir noktay, yani, gnmzn sorunlannn aptallarn ve uysallarn zerine deil, zekilerin zeri
ne ykldm gzlemlemitir. Bir psiko-sosyal mengenede ka
nlmaz bir ekilde skmlk duygusu, en ok toplumlannm
karmakln en iyi anlayan ve bu nedenle toplumun gelecei
ni zekice planlayabilecek erkekler ve kadnlar iin fel edici
dir. The Uncommitted: Alienated Youth in American Society,
(New York, Harcourt, Brace & World, 1960).
8 Sir Herbert Read, Icon and Idea: The Function o f Art in the
Development o f Human Consciousness (Cambridge, Massachu
setts, Harvard University Press, 1955).
9 Maurice Merleau-Ponty, Sense and Non-Sense (Evanston, III., Northwestern University Press, 1964), sayfa 21.
10 Ayn yapt.
11 Aiskhylos, Agamemnon, The Complete Creek Tragedi
es' den, editrler David Grene ve Richmond Lattimore (Chica
go, University of Chicago Press, 1953), sayfa 71.
12 Ayn yapt, sayfa 70.
13 Pornografi ve cinselliin dier ynlerinin, Steven Marcusun

403
Ajflt V f i m i *

The Other Victorians (New York, Basic Books, 1964), adl kita
bnda gsterdii gibi, Viktorya dneminde de olmas savm
rtmez. Bylesine blmelere ayrlm bir toplumda, yaamsal
drtleri engellemeyle orantl olarak yeraltnda ortadan kalkan
bir bastrma her zaman olacaktr.
14 The Meaning o f Anxiety, (New York, Ronald Press, 1950),
adyla yaynland.
15 Balanz, May, The Meaning o f Anxiety, sayfa 6-7.
16 i ve baany nemseyen Horatio Alger deerlerinin lm
n en ak biimde haber veren ve pek oumuzun bireysel
kimlik ve nem duygusunu ald tiyatro oyunu, Arthur Miller'n 1949da yaynlanan Sanann lmdr. Millern deyi
iyle, Willy Lomanm temel sknts, kim olduunu hibir za
man biimemesiydi.
17 J. H. van den Berg, The Changing Nature o f Man, A Histo
rical Psychology'ye giri (New York, W. W. Norton & Co.,
1961).

18 Baknz David Shapiro, Neurotic Styles' (New York, Basic

Books, 1965), sayfa 23.
19 P. H. Johnson, On Iniquity: Reflections Arising out o f the
Moors Murder Trial (New York, Scribners).
20 Rollo May, Mans Search fo r Himself (New York, W. W.
Norton & Co., 1953), sayfa 14. Bana yeni ve kendine zg bir
biimde ortaya km gibi grnen sorunu adlandnrken ba
langta kullandm boluk terimi ok iyi seilmi bir terim
deildir. Bunu, kaytszlkla balak bir durum anlamnda kul
landm.
21 Ayn yapt, sayfa 24.
22 Ayn yapt.
23 Ayn yapt, sayfa 24-25.
24 Ayn yapt, p. 25.
25 The New York Times, 27 Mart, 1964.
26 Ayn yapt, 16 Nisan, 1964.
404
RoUtf Afay

27 Ayn yapt, 6 Mays, 1964.

28 Keniston, The Uncommited adl eserinde, bu kuralszlktan
sz ederken, amz bizde yeterli isteklilik uyandrmaz. Sana
yilemi Bat'da ve giderek dier bamsz lkelerde, gayret ek
siklii var; onun yerine insanlar, birbirlerinden, sosyal dzen
den, ilerinden, oyunlanndan ve romantiklemi gemiteki yaamlanna dzen, anlam ve tutarllk kazandran kahramanlarn
dan ve deerlerinden ne kadar ok uzaklatklarndan sz edi
yorlar diye yazmtr.
29 James H. Billington, The Humanistic Heartbeat Has Fai
led, Life Magazine, sayfa 32.
30 Ayn yapt.
31 Ayn yapt.
32 Dr. Kari Menninger, halk kaytszl kendi bana bir saldr
ganlk gstergesidir der. Dzeltici Tp Birliinin (Medical
Correctional Association) iddet konulu konferans, The New
York Times, 12 Nisan, 1964.
33 Toplumumuzun dokunmaya duyduu byk gereksinim ve
onun yasaklanmas iin ba gsteren isyan, Esalenden. yan
odadaki grup terapiye kadar, dokunma terapisinin tm biimle
rinin geliiminde grlmtr. Bunlar gereksinimi gerektii gi
bi yanstrlar, fakat dnsellik kart eilimleri ve dzeltici ol
duunu ileri srdkleri nleme dair gsterili hedefleriyle bir
yanln iindedirler. Bunun toplumun tmnde deimesi gere
ken, insann tmn kapsayan daha derin bir boyutta deime
si gereken bir yan olduunu grmemeleriyle de yanl yapmak
tadrlar.
34 Harry Stack Sullivan, The Psychiatric'lnterview (New York,
W. W. Norton & Co., 1954), sayfa 184.
35 Bruno Bettelheim, The Informed Heart (Glencoe, III.. The
Free Press, 1960), sayfa 20-21.
36 Arthur J. Brodbeck,Placing Aesthetic Developments in So
cial Context: A Program of Value Analysis, Journal o f Social

A fk M im d e

Issues, O cak, 1964, sayfa 17.

2 / SEKS VE AK PARADOKSLARI
1 W illiam Jam es, Principles o f P sych ology (N ew York, D o
ver Publications, 1950; ilk basm Henry H olt tarafndan 1890),
II, sayfa 43 9 .
2 Atlas, K asm 1965, sayfa 302. The Times Literary Splementtan yeniden basm , Londra.
3 Ayn yapt.
4 Howard Taubm an, Is S ex Kaput? The New York Times, 2.
blm , 17 O cak, 1965.
5 Leon Edel, S ex and the N o v el The New York Times, 1 b
lm , I. para, 1 K asm , 1964.
6 Ayn yapt.
7 Baknz Taubman.
8 John L. S ch im el, Id eology and Sexual Practices, Sexual Be
havior and the Law, editr Ralph Sloven ko (Springfield, III.,
Charles C. T hom as, 1965), sayfa 195-197.
9 Bazen bir kadn hastam , bana bir erkein kendisini nasl ba
tan karmaya altn betim lerken, adamn ne kadar becerikli
bir ak olduundan s z ettiini ve onu tatmin ed ece in e dair
sz verdiini anlatr. (M ozartn D on G iovannisinin byle bir
iddia ne srdn dnn!) nsan doasna hakszlk etm ez
sek, anmsadm kadaryla, kadnn faturay batan kartmas
erkein baar ansn suya drmtr.
10 On altnc ve on yedinci yzyllarn gerek Pritenlerinin, g
nm zdeki bozulm u pritenlerden farkl bir tr olduklar bir
ok kaynakta grlebilir. Roland H. Bainton, Hristiyanlk
Sek s, A k ve E vlilik Hakknda N e D er (W hat Christianity Says
A bout S ex , L o v e and Marriage; N ew York, R eflection B o o k s,
A ssociation Press, 1950) adl kitabnn Pritenlik ve M odem
D nem (Puritanism and the M odem Period) adl blm nde
y le yazar: Kan koca arasndaki ilikide Priten ideal se v e
cen bir saygnlk szckleri ile zetlen m iti. Aynca Thom as

406
Bollo May

Hookerdan bir alnt yapar: Sevdii karnna kar kalbi dolu

olan erkek, geceleri onu ryasnda grr, uyandnda gznde
ve aklnda o vardr, masaya oturduunda onu dnr, gezerken
onunla yrr, vard her yerde onunla grr. Ronald Mushat Frye, Evlilik i Ak zerine Klasik Pritenlik retileri
(The Teachings of Classical Puritanism on Conjugal Love) R
nesanstan ncelemeler, II (Studies from the Renaissance, II.
1955), adl dnce dolu makalesinde, klasik Pritenliin evli
likteki cinsel yaam akl, sadakat, adalet ve safltk temelinde
kurulmu mutluluun tac olarak insanlarn kafasna yerle
tirmeye altna dair kantlar sunar (sayfa 149). On alnc ve
' on yedinci yzyllarda, ngiltere'deki evlilik ii ak zerine da
ha geni grl eitimin byk oranda, ngiliz Protestanl
dahilindeki Priten olarak adlandrlm partinin almalarn
dan kaynaklandna inanr (sayfa 149). Pritenler, ehvete ve
evlilik d cinsel eylemlere karydlar, fakat evlilikte cinselli
in nemine ve bunu yaamlar boyunca canl tutmamn btn
insanlarn grevi olduuna inanyorlard. Evlilikte btn zevk
lerden din uruna vazgeme dncesi onlara daha sonralar bir
kanklk sonucu mal edilmiti. Frye yle der: Priten ve di
er Protestan yazarlarn on altnc ve on yedinci yzylda yazdkIann genilemesine inceledikten sonra, Pritenlerin din uruna
her zevkten vazgeme kusursuzluuna kar olduklanna dn
da hibir ey bulamadm. (sayfa 152)
Bunu anlamak iin, New Englandda Pritenler tarafndan ina
edilmi kiliselere ve Priten mirasa dikkatlice bakmak, bu b
yk zarafetten ve saygnlktan, onlarn yaama ne' kadar byk
bir tutkuyla bal olduklann karmak mmkndr. Pritenlerde, gnmzdeki tutkuyu davurma ve her yere yaymaya kar
t olarak tutkuyla gerekten yaamay salayan denetimli tut
kunun verdii bir saygnlk vard. Pritenliin, gnmzdeki
modem laik tavrlara doru ktye gidiine u eilimin bir
leimi neden olmutur: Sanayileme, Viktorya dnemi duygu

A f k ( ratte

blm elenm esi ve btn dini tavrlarn laikletirilm esi. Bunlar

dan birincisi, zg l bir m ekanik m odel ortaya koydu; kincisi,
Freudun ok gzel z m led ii duygusal sahtekarl getirdi;
ncs ise , dinin derinlik boyutlann alp gtrd ve k iin in,
sigara im e, iki im e, yukanda saldrdmz seksin y zeysel
biim i gibi durumlarda nasl davranmas gerektiini sorun ha
lin e getirdi. (Bu dnem in kar koca arasndaki tatl dilli ak
m ektuplann grm ek iin, John A dam sn, Page Sm ith tarafn
dan yazlm , iki ciltli yaam yksne ve aynca da, Perry M illern Pritenler hakkmdaki yazlanna bakn.)
11 Bu fom llendirm eyi bana ilk gsteren Dr. Ludw ig L efebredir.
12 Atlas , K asm , 1965, sayfa 302.
13 Philip R ieff, Freud: The Mind o f the Moralist (N ew York,
Viking Press, 1959), alnt yaplan yer James A . K nightm Cal
vinism and P sychoanalysis: A C om parative Study; Pastoral
Psychology, Aralk, 1963, sayfa 10.
14 K night, sayfa 11.
15 M arcusun Dier Vtktoryanlar (The Other Victorians), sayfa
146-147 ile karlatrn. Freud'un mektubu y le devam eder:
Y aay b iim im iz, en berbat yoksulluktan korunduumuzu ve
kendim izi toplum sal ktlklerden kurtarma yeteneim izin o l
duunu varsayar. Yoksullar, em ekiler, kaln derileri v e uysal
lklar olm asa yaayam azlard. D ier zevkler onlar beklem edi
in e gre u anki zevklerini niin km sesinler? Yoksullar bi
zim gibi davranabilmek iin fazla aresiz, fazla korunmaszdr
lar. Tm lll hie sayarak kendilerini arzulannn esiri ya
pan in sanlar grnce, bunun, btn vergilerin, salgm larn, has
talklarn ve toplum sal kurum la ktlklerinin aciz hedefleri
olm alannm telafisi olduunu dnyorum .
16 Paul T illich in, Am erikan V aroluu Psikoloji ve Psikiyatri
D erneinin (Am erican A ssociation o f Existential P sych ology
and Psychiatry) konferansnda ubat 1962de verdii, Psikana

408
R nU oM ny

liz ve Varoluuluk (Psychoanalysis and Existentialism) ad

l konumasndan.
17 Schimel, sayfa 198.
18 Leopold Caligor ve Rollo May, Dreams and Symbols (New
York, Basic Books, 1968), sayfa 108/j, bugnk hastalarn da,
btnyle, ryalarnda ba ve cinsel organlarla megul olduklann fakat kalbi hep danda braktklar eklindeki gr doru
lar.
19 Playboy. Nisan, 1957.
20 nemli yazarlar tarafndan yazlm bu makaleler n yargl
olabilir, tpk Timothy Learynin, Playboy'un reklamlarnda ge
nie kulland, LSDnin bir kadna yz orgazm yaatabile
ceini ve son birlemeyi kapsamayan bir LSD seansnn eksik
siz olamayacan syleyen rportaj gibi. Aslnda, LSD, cinsel
ilevleri geici bir sre iin sndrr. Bu rportaj, hem LSD
hem de cinsellik konusunda uzman olan Dr. R. E. L. Mastersn
yantna ilham vermitir: LSD hakkndaki bu tr iddialar sade
ce yanl deil, ayn zamanda tehlikelidir. (...) Baz ok ender
durumlar, hi kukusuz iddialarn bir blmn destekleyebilir;
fakat burada, istisnalar deil de kurallar tanmladn sylyor
ki bu tamamyla yanltr (zel olarak teksirle oaltlp dat
lan mektup).
21 Playboys Doctrine of the Male,- Christianity and Crisis,
XXI/6, Nisan 17,1961.
22 Michigan Eyalet niversitesi, ubat 1969da cinsellik zeri
ne sempozyumda tartma.
23 Ayn yapt.
24 Gerald Sykes, The Cool Millenium (New York, 1967).
25 Essex lesi Madde Baml Konseyi (Essex County Coun
cil on Drug Addiction) bakam Dr. Sylvia Hertzin, New York
Timesda 26 Kasm, 1967de haber yaplan. New York/New Jer
sey blgesinde niversite kampsnde renciler zerinde
bir aratrmaya gre, uyuturucu kullanm o denli yaygnla

A fk tu (rndc

mtr ki. cin sellii ikinci sraya atmtr.

Seks kiinin bakaldryla bireyselliini kantlama alan olarak
gcn yitirdike ve yeni snr olarak uyuturucu kullanmyla
b irlein ce, her ikisi de iddet eylem lerin e olan m egu liyetle il
gili hale gelm itir. S ek si toplum a kar ayaklanm a arac olarak
kullanmak adna urada burada ad abalar ortaya kmtr.
K aliforniyada bir niversiteye konum a yapmak iin gittiim
d e, kampste ofrlm yapan renci, okulda adnn da be
lirttii gibi snrsz sekse adanm bir topluluk olduunu s y
ledi. K aliforniyada seksi snrlayan birilerini grm ediim i s y
ledim , o halde bu topluluk ne yapyordu? Bana bir nceki hafta
tm yelerin (ki bunlar alt ya da yedi renciydi) le saatinde
soyunup rlplak bir ek ild e kampsn ortasndaki ss havu
zuna atladklar eklinde yant verdi. Sonra ehir polisi gelip on
lar nezarethaneye srklem i. Buna tepkim , eer tutuklamak
istedilerse bunu baarmak iin iyi bir yntem bulm ular eklin
d eyd i, ancak bu deneyim in seksle ne ilgisi olduunu bir trl
anlayamadm .
26 Marshall M cLuhan ve G eorge G . Leonard, Seksin G e lec e
i (T he Future o f S ex ) Look M agazin e, 25 T em m uz, 1967,
sayfa 58. Bu m akale cin sellik konusundaki kamuoyu yoklam a
lar ile ilgili nem li bir konuya parmak basar: Anketi yapanlar
cin sel iliki sklnn byk ld e artmadn gstererek g en
ler arasnda cinsel devrim olmadn kantlarken m eselenin
esasn kanyorlar. liki skl sekse ynelik tavalara, sek sle il
gili duygulara ve seksin kullanna, zellik le kadn v e erkek
rolleri konusunda yaplm gerek bir devrim n eden iyle g e le
cekte gerekten azalabilir. (sayfa 5 7 ).
27 A ntropolog olm adm dan, bu konuda A sh ley M ontagueye
bavurdum . Bu yarg bana szl olarak iletildi.
28 McLuhan v e Leonard, sayfa 5 8 . Szckler M cLuhan ve
Leonard tarafndan italikletirilm itir.
2 9 Eleanor Garth, T he A -sexu al S ociety, Dem okratik Kurum

410
Kollo M a y

lan Aratrma Merkezi, Merkez Gnl (Center Diary, Center

for the Study of Democratic Institutions) tarafndan yaynlam.
Say 15, Kasm-Aralk, 1966, sayfa 43.
30 Ayn yapt.
31 Ayn yapt.
3 / EROSUN SEKSLE ATIMASI
1 U. S. Department of Health Statistics, Medical World News.
Mart, 1967, sayfa 64-68. Bu raporlar bize, cinsel hastalklann
ergenler arsnda her yl yzde 4 orannda artt konusunda bilgi
verir. Bu artn nedenleri gayri meru gebeliin nedenlerinden
farkl olabilir, ama savm yine de destekler. kinci istatistik -bu
orann, geen yln her on be kiiden biri oranndan yksek ol
duu- Teamsters Joint Council 16nn, The New York Timesda
Temmuz 1, 1968de yaymlanan bir raporundan alnmtr.
2 Kenneth Clark, Dark Ghetto: A Study in the Effect o f Power
lessness (New York Harper and Row 1965). Bu para, kitabn
Psychoogy Today, i/5, Eyll, 1967, sayfa 38de alnt yaplan
blmlerindendir.
3 Ayn durum, bebek sahibi olabilme simgelerinin, aydnlanm
hemire ve doktorlarn doum kontrol yayma abalann boz
guna uratacak kadar gl olan Gney Amerika yerlileri iin
de geerlidir. Kadn rahatlkta baka ocuk istemediini itiraf
edecektir, fakat koca - genellikle resmi nikahsz - ylda bir
bebek sahibi olamamsa, bunu maoluuna srlm bir leke
sayar, ve bylece, iktidann onunla kantlayamad iin kansn
brakp bir bakasna gider.
4 T. S. Eliot, The Hollow Men, Collected Poems (New York,
Harcourt, Brace & Company, 1934), sayfa 101.
5 Tatl Hayat (La Dolce Vita) filmindeki ilgi ekici ey iinde
ki seks deil, herkes seksi hissederken ve bunu sergilerken, hi
kimsenin bir dierini duyamyor olmasdr. Helikopter grlt
snn erkeklerin kadnlara bann bastrd ilk sahneden,
akntnn teki ynndeki kz duymaya abalayan kahramann

A fk iw im de

okyanus d algalan yznden kz bir trl duyam ad son sahne

y e kadar hi kim se birbirini duym az. K alede, yanklarla iletiim
kuran adam ve kadn birbirlerine duyduklan gerek sev g iy i tam
aklayacaklarken, kadn adamn sesini dier odadan duyam az
ve hem en yanndan tesadfen geen biriyle yaad g eliig zel
cinsel heyecanla kendini uyuturur. nsanlktan uzaklatran ey
ise ilik isiz szd e duygudur; ve seks kiinin bu insanlktan
uzaklam ada yaad deheti gizlem ek iin en halihazrda
uyuturucudur.
6 Joseph C am pbell, Occidental Mythology , vol. Ill The Masks
o f God (N ew York V iking Press 1964), sayfa 235.
7 Webster's Collegiate Dictionary , 3rd ed . (Springfield, M as
sachusetts, G. & C. Merriam C om pany).
8 Websters Third New International Dictionary (Springfield.
M assachusetts, G . & C . Merriam Com pany, 1961).
9 Platonun aslnda olanclktan, erkein olan sevgisinden
bahsettii ve Yunanllarn hom oseksellie leteroseksellikten
daha fazla deer verdii iddiasna yantm, bahsedilen-sevgi b i
im i ne olursa olsun erosun ayn zellikleri taddr. Bunun
Platonun sevgi anlayn klttne inanmyorum. Aynca,
Profesr Morgan Sokratesin olanc olmadna dair kant var
dr, d iye yazar. Platon'un y le olduuna dair iandnc kant da
yoktur. Bana gre bu m esele sadece Atina kltr tarihilerini il
gilendirir. Paltonun felsefi sevgi yorum lan tamamen hom osek
sellik ve heteroseksellik sorunun dndadr... Platon bugn
yayor olsayd, dili byk olaslkla d eien toplum sal alkanIklan yanstrd, fakat bu konuda kkl bir dzeltm e gerektir
m ez d i... Her iki kltrel ortamda da, sadece hayvani alklarla
d eliye d nm , ve sad ece hayvani bir biim de tatmin olabilen
insan, uygun olarak ve ayn ekilde hayvanca, aptalca, ocuka
v e insandan aa bir varlk olm akla sulanr; Platonun sundu
u sevgi bugne dek olduu kadarki salam lyla durabilmek
tedir . D ouglas N . M organ. Love: Plato, the Bible and Freud

4 12
KoUa M a y

(Englewood Cliffs, N J Prentice-Hall. 1964), sayfa 44-45.

10 W. H. Auden, ed The Portable Greek Reader (New York,
Viking Press, 1948), sayfa 48711 Ayn yapt, sayfa 493.
12 Ayn yapt, sayfa 493-494.
13 Ayn yapt, sayfa 495.
14 Bu erosun birletirici ilevine uyar; din [religion] szc
(re-ligio) bir araya getirme anlamndadr.
15 Albert Camus, The Myth o f Sisyphus (New York, Alfred A.
Knopf, 1955), sayfa 123.
16 Freudun seksi ve ak sradanlatrma arzusu kesinlikle yok
tu. Yaamn cinsel temeline yapm olduu vurgunun peine
toplumumuzun nasl bir hnla dtn, gerekten de olma
yana ergiye tandn aknlkla izlerdi. Seksi, Freud'un en
ok korumak istedii eyi - cinsel akn amalln ve insan
deneyimin psikolojik takmyldzndaki geni nemini - atlaya
rak tanmlayan Kinsey ve Mastersdansa irenirdi. Freud her ne
kadar ersuyu keselerinin dolmas ve boalmas gibi fizikselci
szler kullanm olsa da, seks grnde her zaman bir byk
muamma anlay, Schopenhauerin dedii cinsel tutku yaa
ma iradesinin, zdr anlay vard.
17 Morgan, sayfa 136.
18 Ayn yapt, sayfa 136.
19 Sigmund Freud, On the Universal Tendency to Debasement
in the Sphere of Love (1912), Standard Edition o f The Comp
lete Psychological Works o f Sigmund Freud, eviri ve dzenle
me James Strachey (London, Hogarth Press 1961), XI, sayfa
187-188.
20 Sigmund Freud, Beyond the Pleasure Principle (1920).
Standard Edition (London, Hogarth Press 1955), XVIII sayfa 7.
21 Ayn yapt, sayfa 35. Bu cmleleri Freudun kendisi italik
yazmtr.
22 Ayn yapt, sayfa 38.

T in d r

23 Hem Freudyenler, hem de H om ey ve kltr okulundan di

erlerinin atelice saldrd ve reddettii lm igds kura
mnn esasn tartmak am acm z dahilinde deildir. Sadece ba
ka yerde de syled iim , kuramn biyolojik adan ya da igdnn szlkteki karlyla bir anlam olm asa da, insan ya a
mnn trajik doasn anlatan bir m it olarak byk anlam tad
n yineleyebilirim . Freudun sesi burada, E cclesia stesn in, N ie tz sch enin, S chopenhauern ve alar boyunca doadaki
am ansz k iilik Ananke'y e , ya da Zorunluluka duyduklar derin
saygyla gdlenm i tm dnrlerin izgisindedir.
24 M organ, sayfa 144.
25 Sigm und Freud The Ego and the Id (1 9 2 3 ), Standard Editi
on (London, Hogarth P ress, 1961), X IX , sayfa 4 7 . (N ew York,
W. W. Norton & C o ., Norton Library, 1962, sayfa 3 7.)
26 Aym yapt, (Norton Library, sayfa 36)
27 Ayn yapt, sayfa 4 7 . (Norton Library, sayfa 37.) (uras g el
m ik en , Freudun erkek aryla peygam berdevesinin iftlem e
sonras ldnden b ahsettii, v e bunu tatminden sonra lm
rneklem ek iin kulland yer de burasdr.)
28 rnein, Ernest Jones ,77 e Life and Work o f Sigmund Freud
(N ew York, B asic B ook s 1957), III sayfa 276: A m a ,Freudun
Nirvana ilkesi ve en son olarak da lm igdsyle z d e le
tirdii F echnerin duraanlk ilk esiy le, term odinam iin ikinci
yasas arasnda bir iliki kurmakt. Bu fesat yasa, tm iyim serle
rin korkulu ryas, kelim enin tam anlamyla, s miktar bl d e
rece rneindeki gib i, yalnzca matematik d iliyle aklanabilir;
dant yasasna gre kendi kendine yeten bir sistemde bu say
zam anla artar. Fakat bu, doada, ya da en azndan, nl fiziki
Schrdingerin srar ettii gib i, n egatif dant elde etm eden
enerji alan hibir yaayan canlda karlalm ayacak varsaym
sal bir kapal sistem iin dorudur.
29 M organ, sayfa 173.
30 Ayn yapt.

414
R o o A lay

31 Ayn yapt, sayfa 165.

32 Ayn yapt.
33 Ayn yapt, sayfa 164.
34 Ayn yapt, sayfa 165.
35 Ayn yapt.
36 Profesr Morgan sayfa 174te, Freudun klasikleri ok iyi
bildii halde byle bir hatay yapabilmesine duyduu aknl
ifade eder. Yalnzca grneni syleyebiliriz: Herhangi bir top
lumda, gereklii kendi tercihlerimiz gzlnden grme has
tas o kadar fazladr ki, gemii kendi eilimlerimizle yorumla- '
maya meyilliyizdir; bu da Freudun on dokuzuncu yzyl kl- trnde Helmoltz fiziiydi. Cinsellik zerine Denemesin
de Freud, byk bir hata daha ileyerek, Atina akna dair bir
yanl kany anlalmaz bir biimde azndan karr: Eski a
lardaki erotik akla bizim erotik akmzn arasnda en dikkat e
ken fark, eskiler vurguyu igdlere verirken bizim igdnn
nesnesini vurgulamamz. Eskiler igdy gklere karm ve
onun adna daha baya bir nesneye hrmet etmeyi gze alm
larken, biz igdsel eylemin kendisinden irendik ve nesnenin
yalnzca erdemlerine dayanarak bahaneler bulduk. [Standard
Edition, VII, sayfa 149, n, 1.] Eer eskiler derken Platonu
anlyorsak; bylesine byk bir yanl yorumlamay Freuda ya
ktramamak zor olur. Platona gre akn devingenlii tm de
erini esas nesnesinden alr; baya nesnelere ak iin deil,
esas olarak ve uygun bir biimde sevilen nesneyi, snrl lde
ortaya kardklar iin hrmet edilirdi. Freud burada, Platon
hakknda olduu kadar psikanaliz hakknda da hatal gibi gz
kyor.
37 Abraham Maslow pek ok yazsnda bu konuya deinmitir.
38 Paul Tillich, Love, Power and Justice (New York, Oxford
University Press 1954), sayfa 22.
39 Helene A Guerber, Myths o f Greece and Rome (Londra, Bri
tish Book Centre, 1907), sayfa 86.
415
Ak ve tm tlc

40 "Eros, Encyclopaedia Britannica, vol. VIII (1947), sayfa

695;
41 Rollo Mayin, Vance Packardm The Sexual Wilderness: The
Contemporary Upheaval in Male-Female Relationships (New
York David McKay Company, 1968) adl kitab hakknda yapt
, New YorkTimes Book Review, Ekim 1 3 ,1968de yaymlanan
eletirisi : Packard burada J. D. Unwinin geni kapsaml, an
cak neredeyse unutulmu Seks ve Kltr [Sex and Culture]
(1936) adl 80 uygarlamam toplum ve tarihsel olarak geli
mi birka kltr hakkndaki incelemesinden alnt yapar. Un
win, baz toplumlann cinsel hogrleriyle, uygarl gelitirme
abalar arasndaki ilikiyi bulmaya alyordu. lkel toplumlarn kltrel ykseliiyle, evlilik d cinsel frsatlara koyduklan
snr miktar arasnda yakndan bir iliki olduu' sonucuna vard.
Unwinin inceledii uygar toplumlann hemen hemen tm Babilliler, Atinallar, Romallar, Anglo-Saksonlar ve ngilizlertarihi kariyerlerine mutlak tekelilik durumunda baladlar.
Tek istisna, belirli bir dini yaptnmn okelilii destekledii
Moor Tarikatyd. Herhangi bir insan toplumu diye yazar Un
win ya byk aba gstermeyi ya da cinsel zgrl semek
te zgrdr; bunun kant ikisini dc bir nesilden fazla yapama
masdr. Packard b noktann. Carl C. Zimmerman. Arnold J.
Toynbee, Charles Winick ve Pitirim A. Sorokin gibi baka ta
rihiler ve antropologlar tarafndan eitli ekillerde desteklen
diini belirtir .
42 Denis de Rougement, The Myths o f Love (New York, Pant
heon, Books, 1963), alnt, Atlas, November, 1965, sayfa 306.
4 /A K VE LM
1 Campbell, III sayfa 67.
2 Hesiod. Theogony satr 120-122, eviren, Richmond Lattimore (Ann Arbor, University of Michigan Press, 1961), alnt ya
pan, Joseph Campbell, III. sayfa 234.

416
RtMo M a y

3 Ayn yapl
4 Akn etkisi, uyuturucu LSD'ninkine benzeyebilir. kisi de
gelenekse! dnyann duvarlann ykar ve savunma mekanizmalannz yerle bir edip bizi rlplak ve savunmasz brakr.
LSD'de, bu bir huu ve keif deneyimi, veya hazsz bir parano
ya ve dalma deneyimi olabilir. Bu, ak iin de geerlidir. Ks
kanlk, imrenme, kuku, fke ve hatta nefret bile, ak olduun
da daha gldr. ou ift grnrde aktan ok nefretle gdl bir biimde birlikteliklerine devam ederler. Edward Albeenin Kim Korkar Virginia Woolf'tan? mdaki gibi, nefretin mi
.ak, akn m nefreti maskelediini anlamak bazen ok zordur.
5 Sigmund Freud, The Two Classes of Instincts, The Ego and
the Id'den (Hogarth, sayfa 47, Norton Library, sayfa 37)
6 Campbell, III. sayfa 235. Aynca baknz Tristan and Iseult in
Denis de Rougement, Love in the Western World, eviren Mont
gomery Belgion (New York, Pantheon Books, 1956).
7 Ayn yapt
8 Karlatnn, Robert Lifton, On Death and Death Symbo
lism, Psychiatry, yayunlayan The William Allison White Fo
undation, Washington, DC. C., 27,1964, sayfa 191-210. Aynca
Geoffrey Gorer, The Pornography of Death, The Berkley Bo
ok o f Modern Writings, derleyen W. Phillips and P. Rauh, 3.
bask (New York Berkley Publishing Corp., 1956), sayfa 56-62.
9 Erich Frommun son dnem yazlan, liim gereinden bu sa
knn belirgin rnekleridir. lm bastrmann psikolojik ge
rekesini vererek keder gnahtr diye yazar. lm dn
mekten kendini alkoymas iin insan zorlar. Bylesinc kama
nn, kiilii ne denli ykc olacan dnmek bile istemiyo
rum. Karlatnn; The Heart o f Man (New York, Harper &
Row, 1964).

Ak i r irud t

10 Bunun bir eletirisi iin bakn: Aldous Huxley, After Many a

Summer Dies the Swan.
11 lm bastrma eiliminin de bir tarihi vardr. On sekizinci
ve on dokuzuncu yzylda lmszle olan inancn kaybolu
undan sonra, gelimeye olan inancmzla lm bastrdk; do
ay yenebildiysek, hastalklar yenebildiysek, gelime neden
dtl gelecekte bir gn lm yeniimizi de kapsamasn?
12 Tillich, sayfa 23.
13 Bakn, Freud, Beyond the Pleasure Principle, sayfa 58.
14 Frobenius Der Kopf als Schicksal (Munich, 1924), ahnu ya
pan Jung-Kerenyi, Introduction to a Science o f Mythology.
15 Seymour L. Halleck, 'T he Roots of Student Despair, THINK,
yaymlayan IBM, XXXIII/2, Mart-Nisan, 1967, sayfa 22.
5 /A K VE DAMONK
1 Plato, The Apologia, The Works o f Platodan, dzenleyen Ir
win Edman, eviri Jowett (New York Tudor Publishing'Co.,
1928), sayfa 74. 82-83.
2 William Butler Yeats, Mythologies (New York, Macmillan
Co., 1959), sayfa 332.
3 Johann Wolfgang von Goethe, Autobiography: Poetry and
Truth from My Own Life, eviren R. O. Moon (Washington, D.
C., Public Affairs Press, 1949), sayfa 683-684.
4 4. Websters Collegiate Dictionary
5 E. R. Dodds, The Greeks and the Irrational, (Berkeley, Uni
versity of California Press, 1968), sayfa 120.
6 Henry Murray, The Personality and Career of Satan, The Jo
urnal o f Social Issues, XVIII/4, sayfa 51.
7 Henrik Ibsen, Peer Gynt , eviri Michael Meyer (New York,
Doubleday Anchor, 1963), sayfa xxviii.
8 William Butler Yeats, Selected Poems, derleyen M. L. Rosent
hal (New York, Macmillan Co., 1962). sayfa xx.

418
HoOoM ny

9 Yeats, Mythologies, sayfa 332.

10 Storr, sayfa 1.
11 Amerikan Psikiyatri Birliinin (The American Psychiatric
Association), 1967 ylnda. Atlantic Citydeki yllk toplantsn
daki bildirisinden. The American Journal o f Psychiaty, 124/9,
Mart, 1968, sayfa 58-64de ksmen basld. Aramzda ilkel tera
pi ve trenleri kk grenler iin eklemeliyiz ki, Dr. Prince
yerli ruhsal ifaclann becerilerine byk sayg duyuyordu. Bir
yerli, hastanenin psikiyatrik olanaklaryla iyi olamadnda. Dr.
Prince onu gvendii bir yerli ruhsal ifacya gnderirdi. Bu ifaalar izofreni dediimiz eitli ikayetler hakknda olduka
bilgiliydiler ve hangi trleri iyiletirebilip hangilerini iyiletiremeyeceklerine dair bir fikirleri vard. Bu tr terapileri ada
tekniklerimizle karlatrarak yarglamamamz gerektiine, ve
ya onlar kmseyerek yalnzca ilkel' ifa verme olarak deil,
insan sorunlaryla baa kmann, bizim yntemlerimiz bize ne
kadar yeterliyse, onlarn kabile durumlanna o kadar yeterli olan
ilkmeksel yollan olarak grmemiz gerektiine inanyorum. Bu
szde eski biim, ada sorunlarmza nemli lde k tuta
bilir.
12 Burada Dr. Wolfgang Zuckera The Demonic from Aesch
ylus to Tillich adl yaymlanmam makalesindeki dnceler
iin teekkr bir bor biliyorum. Theology Today, XXV/1, Ni
san, 1969.
13 r)0ot, ayOpamo atuav, Dodds, sayfa 182. Bu sz sk sk
nsann zyaps kendi kaderidir olarak yanl evrilir. Dodds
daimonu burada kader olarak evirmitir. Bunlar daimonun
farkl ynlerini verir, ancak Yunancadaki szcn cupcov ol
duunu aklda tutmakta yarar vardr.
14 Aeschylus, The Eumenides, eviri John Stuart Blackie (Lon
dra. Everymans Library, 1906), sayfa 163.
15 Dodds, sayfa 183. Bu konuda [insan davrannn kaynakla
r] Sofistlerin ilk kuann, zellikle de Protagorasn, iyimser

jtffc

imtt*

lii imdi dnp bakldnda dokunakl, fakat tarihsel adan

anlalr bir grleri vard. Erdem veya Verimlilik (arte)
retilebilir: gelenekleri eletirerek, atalannn yaratt ve iinden
barbar aptallm kardklar Nomos'u modernletirerek, in
san yeni Yaama Sanatn elde edebilir, ve insan yaam bugne
dek hayal bile edilememi yeni dzeylere kanlabilirdi. Pers
Savalarndan sonra maddesel zenginliin sratli geliimine, ve
buna elik eden ei grlmemi ruh ieklenmesine tank ol
mu, Perikles Atinasnda ulalan esiz baarn tadn karan
insanlarda byle bir umut anlalabilir. O nesil iin Altn a,
Hesiodun inand gibi karanlk gemiin kayp cenneti deildi;
onlar iin geride deil ilerideydi, ve ok da uzakta deildi. Uy
gar bir toplumun en kt vatanda, szde asil yabaniden daha
iyi bir adamd' demiti Protagoras salamca. Hatta Avrupann
elli yl, Cathayn [.N. Avrupa'nn eskiden ine verdii ad]
bir dneminden daha iyiydi. Fakat ne yazk ki, tarih iyimserle
re hep ters yaklamtr. Tennyson Avrupann son elli yln yaam olsayd, bence seimini tekrar gzden geirirdi; ve Prota
goras lmeden nce bu grn gelitirmek iin yeterli teme
le sahipti. Geliimin kanlmazlna duyulan inancn mr Ati
nada. ngilterede olduundan daha ksa olmutur.
16 Herbert Spiegelberg. derleme. The Socratic Enigma (Indi
anapolis, Bobbs Mecrill Co.. 1964), sayfa 127.
17 Ayn yapt, sayfa 127-128.
18 New English Dictionary. derleyen A. H. Murray (Oxford,
1890).
19 Zucker.
20 Ayn yapt
21 Goethe, sayfa 682.
22 Bu eviriyi yapan Wolfgang Zucker. Goethenin Autobiograp/ysinden sayfa 683-684.
23 Sigmund Freud Analysis of a Case of Hysteria". Collected
Papers (New York, Basic Books, 1959), III, sayfa 131-132.
420
floUo May

24 Morgan, sayfa 158. Yllar nce Freudun bu sert sylemle

rinden karamsarlm sfoganlararak kaan o psikologlar ve
sosyal bilimciler, Freud yaamn trajik durumunu tarttktan
sonra neler olduunu hele bir anmsasnlar: Hitler ve Dachau,
atom bombas ve Hiroima, ve imdi de dnyadaki en gl
ulusun Vietnam ykmnda, ortada hibir yapc zm yokken
bataa saplan.
Freud. daimoniin, kiiliin baz ynlerinin tm ele geirmesi
ve bunun paralayc etkilerinin tm benlikte hissedilmesi ek
linde somut bir resmini sunar: lm igdsnn erotik hede
fe kendi anlamn verdii, ve ayn anda erotik drtleri de tmy
le tatmin ettii sadizmde. lm igdsnn doasn ve Eros'la
ilikisini aka kavrarz. Fakat hibir cinsel ama gtmedii, y
kcln kr fkesinden bile, bu igdnn tatminine narsistik
zevkin bir derece elik ettiini, ve bunu egoya tmgllk arzulann sunmaya borlu olduunu grmezden gelemeyiz. Civi
lization and Its Discontents, (1927-1931), Standard Edition
(London,The Hogarth Press, 1961), XXI, sayfa 121. (New York,
W. W. Norton & Co., Norton Library, 1962, sayfa 68).
25 James. II, sayfa 553-554
26 Cier diyorum nk yalnzlktaki kayg adeta solunum d
zenini etkiler, ve ac da zntde ya da kederde deimiz gibi
kalpte deil, cierleri daraltan sert bir bak saplamas gibi
hissedilir. Bu kullanmn, hissedilen acnn yerini belirlemeden
daha byk bir temeli vardr, nkii yaygn olarak kayg, bebe
in doumunda gemesi gereken dar geide ve snrlanm ka
nalla, skm kapyla ilikili (bu sebepten mi deil mi ko
nusuna burada girmemiz gerekmez) soluk alma glklerini
balanr. Kaygnn Franszca kk - angoisse - ngilizcedeki
anguish [strap] szc gibi dar bir kanaldan gemek anla
mna gelir (L.atince anguista. darlk, sknt; Franszca angoisse
birbirine bastrmak). Rollo Mayin The Meaning o f Anxiety ile
kar latnn.

Affc irrtti*

27 Korktuumuz iin katmz deil, katmz iin korktuu

muz. James bir duyguyu yaanbiamann, kamak gibi hareket
ler sonucu bedenimizin iindeki kimyasal ve kas sitemiyle ilgi
li deiimleri farkndalmz olduuna inanyordu.
6 / DYALOG NDE DAMONK
1 Spiegelberg, sayfa 236. Hegel bunun olumlu yanm da grr.
Sokratesteki tehdit yalnzca bir felaket deildir, hem felaketi
hem ifay ieren ilkedir diye ekler Hegel.
2 Sokrates, ilevi insanlara esas doruyu sylemek deil, kendi
i dorulann sorularla onlardan karmak olduu iin, kendini
alakgnll ebe simgesiyle nitelendiriyordu. Sokratesin al
akgnlllnn arkasnda ne kadar ironi olduunu kimse bi
lemez. yle veya byle, psikoterapistin genel ilevini ebelik
olarak tanmlard.
3 Prof. Paul Ricoeur, benimle yapt kiisel bir konumadan.
4 Msrdan k 32:32 Mezmurlar 69:28; Rev. 3:5.
5 Yuhanna 8:32.
6 Websters Collegiate Dictionary.
7 James, I, sayfa 565. talikler Jamesindir.
8 Bu gzlemi Columbia niversitesinden Thomas Lawsa
borluyum.
9 The Holy Bible, rev. stand. Ed.(New York, Thomas Nelson,
1952), Gen. 32:30, sayfa 34
10 The New York Tunes, Ekim, 10, 1967, sayfa 42.
11 Bir prens krallk tacn giydiinde, ya da bir papa atandn
da, yeni bir varlk stlenir ve yeni bir ad alr. Toplumumuzda bir
kadn evlendiinde, simgesel olarak yeni bir varl yanstan ko
casnn adm alr.
12 Jan Frank, Some Aspects of Lobotomy Under Analytic
Scrutiny , Psychiatry, vol. 13, ubat. 1950.
13 Aiskhylos, The Eumenides, The Comptete Greek Tragedi
es'Ac, sayfa 161.
14 Ayn yapt, sayfa 152.
422
Jfottoifoy

7 / RADE BUNALIMDA
1 Sigmund Freud, General Introduction to Psychoanalysis, e
viri Joan Riviera (New York, Garden City Publishing Co.,
1938), sayfa 95.
2 Alan Wheelis, Will and Psychoanalysis , Journal o f the
American Psychoanalytic Association, IV/2, Nisan, 1956, sayfa
256. Wheelis'in bu makalede ve The Quest fo r Identity, (New
York, W. W. Norton & Co., 1958) nin son blmlerinde soruna
getirdii zm, incelemesinin derin niteliine ulaamaz..
3 Modern nsann Modas Geti (Man Is Obsolete) ayn zaman
da Norman Cousinsn, ilk atom bombasnn patlamasnn he
men ardndan yazlm bir kitabnn baldr.
4 Maysn Yedi Gn (Seven Days in May) adl filmden.
5 Prof. L. S. Feuer, American Philosophy Is Dead, The New
York Times Magazine, Nisan 24,1966.
6 Friedrich Nietzsche, The Gay Science. Bakn Walter Kaufmann, Nietzsche: Philosopher, Psychologist, Antichrist, (Prin
ceton, N. J.. Princeton University Press, 1950), sayfa 75.
7 Sylvano Arieti Volition and Value: A Study Based on Cata
tonic Schizophrenia , Psikanaliz Akademisinin (Academy of
Psychoanalysis), December, 1960daki k ortas toplamnda
sunulmu ve Comprehensive Psychiatry, II/2, Nisan, 1961de,
sayfa 77de yaymlanmtr.
8 Ayn yapt, sayfa 78.
9 Ayn yapt, sayfa 79.
10 Ayn yapt, sayfa 80.
11 Ayn yapt, sayfa 81.
12 Bakn Wheelis. Aynca bakn Bruno Bettelheim, The Infor
med Heart.
13 Karlatrn, konumalar; Jules Masserman and Judson
Marmor at the Amerikan Psikiyatri Kongresi (American
Psychiatric Convention), Mays, 1966, ve Amerikan Psikanaliz
Akademisi (American Academy of Psychoanalysis), Mays

Ak v irud/

1966.
14 G konusunun yakn zamanda rk ilikilerindeki atma
lardan sz eden zenci bir psikolog tarafndan psikolojiye sokul
mas nemlidir ve yakk alr. Burada da gz ard edilemez. Ba
kn Clark, Dark Ghetto.
15 Robert Knight, Determinism, Freedom, and Psychothe
rapy, Psychiatry, 1946/9 sayfa 251-262.
16 Freud. The Ego and the Id, (Hogarth; dipnot, sayfa 50, Nor
ton Library, dipnot, sayfa 40).
17 Wheelis, sayfa 287.
18 Vera M. Gatch and Maurice Temerlin, The Belief in
Psychic Determinism and the Behavior of the Psychotherapist,
Review o f Existential Psychology and Psychiatry, sayfa 16-34.
19 Bakin Knight.
20 Hudson Hoagland, Science and the New Humanism , Sci
ence, 143, 1964, sayfa 114.
8 / ARZU VE RADE
1 William James, Psikoloji lkeleri'nin irade konusundaki bl
mnde, zgr irade ile ilgili sorunun psikolojik dzeyde z
lemez olduunu belirtir. Bu metafizik bir sorudur; ve psikolog
zgr irade konusunda bir taraf alrsa - gerekircilik meselesi gi
bi - metafizikten bahsettiini bilmeli ve ona uygun nlemler al
maldr.
2 Wheelis, sayfa 289.
3 Emest Schachtel beni, yavru martlarn tahta zerine boyan
m, veya baka biimde anne martnn boynundakine benzer
san bir iaret grdklerinde ayn tepkiyi verdikleri ynnde bil
gilendirmiti.
4 William F Lynch'in yaymlanmam bir bildirisinden. Bildiri.
New Yorkda, 964de, irade ve sorumluluk konulu bir konfe
ransta szl olarak sunulmutur.
5 orak lke'nin tartmas ve eletirisinden. Wright Thomas
and Stuart Brown, Reading Poems: An Introduction to a Criti424
RoU M ap

cat Study, (New York, Oxford University Press, 1941), sayfa

716.
6 Ayn yapt
7 William Lynch, Amerikan Varoluu Psikoloji ve Psikiyatri
Birliinin (American Association of Existential Psychology
and Psychiatry) 1964deki yllk toplantsnda yapt bir konu
madan. Bu bana, Spinozann edinmeyi arzuladmz erdemi
zihnimizin n sralarnda tutmamz gerektii, bylece ortaya
kan her durumda onun nasl uygulanabileceini grebilecei
miz ve erdemin giderek zerimize ilenecei retisini anmsa
tr. Bu t ne lde yerine getirilmeli bilmiyorum, ama yukanda hem Spinozada hem Peder Lynchte altn izmek istedii
miz anlam, bilincin geili ve etkin ynleridir.
8 Ayn yapt.
9 Ayn yapt.
10 Leslie Farber, New York'da, 1964de, irade ve sorumluluk
konusunda verdii bir konferanstan. The Wim o f Will: Essay
Toward a Psychology and Psychopathology o f Will (New York,
Basic Books, 1966), sayfa 1-25.
11 E. R. Hilgard. The Unfinished Work of William James,
American Psychological Association Annual Convention, Was
hington D. C.. Eyll, 1967. (Yayna hazrlanyor)
12 Psikoloji lkeleri (Principles o f Psychology). Jamesin ba
yapt, 1890de,Freudun Rya Yonmlar'nm (Interpretation of
Dreams) yaymlanndan on yl nce yaynlanmtr.
13 James gdlenmenin haz-ac sisteminin yani, bize zevk
verdii iin baz eyleri isteriz, ve bize ac verdii iin baz ey
lerden vazgeeriz - iki ciddi kusuru olduuna inanyordu. Biri,
haz ve acnn yzeysel dzeyde gdler olmalanna ramen, bir
ok farkl gdden yalnzca ikisi olmalandr. kincisi, daha te
mel dzeyde, haz ve acnn nedenden ok eliki olmalandr:
Kendimi gerekletirmek iin yapanm. ve yaptm buna katk
da bulunursa, bana haz verir. Jamesin dedii gibi, haz aldm

Afk

irad*

iin yazmay srdrmem, ama yazarken kendimi zihinsel heye

canla dolu bulurum ve aslnda devam etmemden dolay farkl
trden hazlar alsam da bu tasanya ya da greve kendi nedenle
rinden dolay devam ederim.
14 James, II, sayfa 546.
15 Ayn yapt, sayfa 321.
16 Ayn yapt, sayfa 322.
17 Ayn yapt, sayfa 524. talikler bana ait.

9 /AMALILIK
1 Bunlar Paul Tillich, benim iin Almanca Felsefe szlnden
okuyup ngilizceye evirmitir.
2 Yukanda not 1e bakn
3 Burada con-form szc fazlasyla ilgintir. Anlam, ile
biimlendirmektir.
4 Alnt yaplan yer; Arthur Koestler, The Act o f Creation, (New
York, Macmillan Co., 1964), sayfa 251.
5 Alnt yaplan yer; Quentin Lauer, The Triumph o f Subjectivity,
(New York, Fordham University Press. 1958), sayfa 29.
6 Websters Collegiate Dictionary.
I Ayn yapt.
8 Bir seminerde alnt yapan, Prof. Paul Ricoeur.
9 Kiisel iletiim.
10 New York Psikoloji Birliinin Yllk Kongresindeki konu
ma, ubat, 1953.
II Bakn Prof. Robert Rosenthaln deneysel yanllk zerine de
nemeleri; Harvard Sosyal likiler Blm.
12 Kiisel iletiimde alnt yapan, Paul Ricoeur,.
13 Eugene Genlin, Therapeutic Procedures in Dealing with
Schizophrenics, The Therapeutic Relationship with Schizophrenics'de 16. Blm, Rogers, Genlin, and Kiesler (Madison,
Wisconsin, University of Wisconsin Press., 1967).
14 27. Soneden. talikler bana aittir.
15 Sorbonneda felsefe profesr olan Paul Ricoeurn al426
R oflo A lay

malan ve seminerleri, irade anlayna olduka nemli ada

bir katkdr. Ricoeurn baz dnceleri, onun Yaledeki Terry
Konumalannn yaynlanmasyla ngilizcede de bulunabilecek
tir. Prof. Ricoeurn seminerlerde ve kiisel tartmalarda sun
duu fikirleri iin kendisine minnettanm.
16 Bu, Dr. Robert Liftonun ruhsal hastalklarn zedelenmi
simgesel lmszlk anlayndan kaynakland kavramna
uyar. Aynca, Dr. Eugene Minkowski, gelecek zaman boyutlannn
arptlmasnn depresyonun sonucu deil nedeni eklinde bir
depresyon kuram yaplandrmtr. (Bakn Existence: A New Di
mension o f Psychiatry and Psychology, derleyenler; Rollo May,
Ernest Angel ve Henri Ellenberger, New York, Basic Books,
1958, Blm 4). Hastann istekleri yannda umutlaryla da ilgi
lenmek, psikoterapinin salam ve yapc bir yndr. Bu umut
lar ve istekler elbette romantik, gerekd veya bakalanna hi
bir ey koklatmayan bir kzgnlkla dolu olabilir; fakat bu, onlan
aa karmak iin daha da iyi bir nedendir. Yoksa hastann du
rumu, onu kaytszlk belirtileri gstermeye itecek gerek bir
umut yoksunluuna yaklaabilir. Her ekilde amahh, yukanda sz ettiim Existence adl kitabn drdnc blmnde belirt
tiim gibi, geleceine gre, gemiine dair ne anmsayacan ve
onunla nasl baa kacan byk lde belirleyecektir.
17 May, (The Meaning o f Anxiety).
18 Paul Tillich, The Courage to Be, (New Haven, Yale Univer
sity Press, 1952), sayfa 81-82.
19 Ayn yapt, sayfa 83.
10 / TERAPDE AMALILIK
1 1964 yaznda, Harvardda verdiim ders srasnda asistanm
olan Ernest Keen, imdi Bucknellde profesrdr. Burada aklananlar yaynlanmak zeredir.
2 Dr. Robert Knight, Spinoza'nm gerekirciliinin insan zgr
ln yok eden bir gerekircilik olarak sz ederek hata eder.
Gerekircilii bilimsel, neden-sonu sreleriyle zdeletirmek
427
Atfk ve intde

bir yanl anlamadr. Bunlar hakszca temel ilkeler haline getiri

lirse gerekten insan zgrlne zarar verirler. Fakat Spinozann gerekircilii, insan deneyimin derinletirilmesi, fazladan
bir saygnlk olduundan, zgrl ok pahal, ama bir o kadar
da gerek klar. Spinoza iin gereklilik yaam ve lm mese
lesidir, Dr. Knightn ne srd gibi bir teknik sre gerekli
lii deil.
3 James, 11 sayfa 578-579.
11 / AK VE RADE LKS
1 David Riesman, Reuel Denney, ve Nathan Glazer, The Lonely
Crowd, (New Haven, Yale University Press, 1950.)
2 Bu tr mitsel bir biimde betimlediimin ve bu kurala uyma
yan - William James ve anne babas gibi - birok istisna oldu
unun farkndaym, her birimizin kendinden bir nceki dnem
den nefret ettii eklindeki kaderini gz nnde bulundurarak,
dncemin genelde salam olduuna inanyorum.
3 Bu nedenle, bu dnemde annede psikolojik bir hastalk - eiddi depresyon ya da baka bir rahatszlk - varsa, bunun bebek
teki sonulan paranoya eilimleri ye da baka bir ciddi bozuk
luk olabilir.
4 Anaksimandros bir parasnda Her birey sonsuzdan aynlnn kefaretini der diye yazmtr.
12 / ALDIRIIN ANLAMI
1 Kant yle der: Sadece akll bir varlk, kendi kural anlay
na uygun - yani ilkelerine uygun - ekilde davranma gcndedir, ve ancak bu ekilde bir iradesi olabilir.. O [Heidegger]
hemen eylemi kurallardan karsamak iin akl gerektiinden,
irade yalnzca klgsal bir akldr diye ekler. Ancak g szc
n kullanmas, iradenin ayn zamanda bir enerji olarak anla
ldn gsterir. John Macquarrie, Will and Existence , The
Concept o f Willing, derleyen James N. Lapsley (New York
Abingdon Press, 1967), sayfa 76.
2 Martin Heidegger, Being and Time, eviren John Macquarrie
428
jRofl Stay

and Edward Robinson (New York, Harper & Row, 1962), sayfa
370.
3 Macquarrie, sayfa 78.
4 Heidegger, sayfa 227.
5 Macquarrie. sayfa 82.
6 Heidegger, sayfa 319.
7 Ayn yapt, sayfa 242.
8 Macquarrie. sayfa 82.
9 Ronald Latbamn, Lucretiusa girii, The Nature o f the Uni
verse (London, Penguin Books, 1951), sayfa 7.
10 Szn edeceimiz yazarlarn bazlar bir ya da iki yzyl
sonra yaad - Ploutarkhos M.S. ikinci yzyl; Romada yaa
yan Yunanl Epiktetos, M.S. ikinci yzyl; Lucretius, M.. biri
ci yzyl. Fakat bu insanlar gemi dnemler hakknda ne bili
yorlarsa ona gre yazyorlard - Lucretius M.. nc yzyl
daki Epikurosu irdeliyordu, Epiktetos da Zenonun Stoacln
yorumluyordu. En azndan alntlanm kaynaklar konusunda,
dayanm ve aktarlm edebiyata balyz. Dodds ve dier bil
ginler bu insanlarn Helenistik dnemdeki kaynaklannn ruh ha
lini ve tavnn doru bir biimde temsil ettiine inanmaktadrlar.
11 Epiktetos, The Stoic and Epicurean Philosophers, derleyen
Whitney J. Oates, (New York, Random House, 1940), sayfa
306.
12 Lucretius, sayfa 208.
13 C. G. Jung, Memories, Dreams, Reflections, derleyen Aniela JaffS (New York, Vintage Books, 1965), sayfa 212,334. Me
sele uydular ve uzay gemileri ve ay yolculuklar konusundaki
kaygnn kendisi deil, gk cisimleriyle ilikimizin deiiminde
neyi simgelediidir. Ayn tr bir kayg. Ortaa ile modem za
man arasnda, cennet mekannn yeni yorumlannn yapld ge
i dneminde de ortaya kmt. Kopemik'in veya Galileonun zamannn vatandalar gneten daha az s veya k al
myorlard ve dnyann gnein etrafnda dnd kantland

Afk vt irade

nda dnya daha az dnyevi deildi. Fakat bunlar insann ben

lik imajnn, kiliseyle, ve yaamm anlamlandrd dier klt
rel biimlerle ilikisinin zerinde derin bir etki brakt. Jungun
zyaamyksn deerlendirirken Jungun tanmlanmayan
nesneler (uan daireler) konusunu, onlarn iinden baka geze
genlerden gelen ziyaretilerin kmasn bekleyenlerden daha
gereki bir biimde deerlendirmitir diye yazan Lewis
Mumforda katlyorum. Mumford devam eder: Jung onlan
kendi bilimsel-mekanik yenilikleriyle tehdit eden bir dnyada
modem insann yksek gler mdahalesine olan gereksinimle
rinin yansmas - Cenneti ancak onu tehdit eden glerde gre
bilen bir an kendine zg sannlan - olarak grd . Lewis
Mumford, The New Yorker, Mays 23, 1964.
14 Lucretius, sayfa 217.
15 talikler bana aittir.
16 Dodds. sayfa 240.
17 Lucretius, sayfa, 218.
18 Dodds, sayfa 248.
19 Lucretius, sayfa 61.
20 Ayn yapt, sayfa 128.
21 Ayn yapt, sayfa 128.
22 Ayn yapt, sayfa 98.
23 Ayn yapt, sayfa 79.
24 Ayn yapt, sayfa 126.
25 Ayn yapt, sayfa 126-127.
26 Ayn yapt, sayfa 204.
27 Modem insanlar olarak Sisyphos miliyle hesaplamamz,
ebedi ilerleme mitine olan gl inancmz nedeniyle zellikle
zordur. Tanrtnn takdiri mitini reddedip onun yerine ilerleme
mitini koyduk - "her gn her ekilde daha yiye gidiyoruz .
28 Mitkmclk terimi Jerome Bruner tarafndan kullanlmtr;
"Myth and Identity, The Making o f Myth, (New York, Putnam,
1962), ve konuya bu kitabn beinci blmnde deinilmitir.
430
Rnlla M ay

Mitkmclk szcn ok ilgin buluyorum. Bu durumda ben

ce insan ken mitlere, anne babaya srtin dner gibi, ihanete
uram birinin iddeti ve incinme duygusuyla srt evirir. Mit
ler bana yararl olma/ydlar ve beni hayal krklna urattlar!
Bu kendini isyankar putknalkta (rnein, Tanr ld) ve ki
inin gcn, dayanmak istedii mitin ykmna ynelik kullan
masnda kendini gsterir. Bu da, isyankar Mitler olmadan ya
ayacam! yeminini beraberinde getirir. Bu sre kendi ken
dini baltalasa da ok canl ve anlaml bir mitletirmedir. Bu mitkncl eski inanlanna srt eviren psikanalistlerde de grrz.
29 Lucretiusun doalc aklamalarn tedavi edici etkileri konu
sundaki tutkulu inanann onu srkledii samalk u satrlarda
grlr: rnein Nil Nehri, dnyadaki hibir nehre benzeme
yen bir biimde, yaz balangcnda ykselir ve Msrn tm tarlalann sular altndan brakr. Scan doruunda normal olarak
Msr sulamasnn nedeni, yazm nehir azna doru esen Etezyen veya mevsimlik olduklar sylenen - kuzey rzgarlan
olabilir. Akntnn tersi ynnde esen bu rzgarlar nehrin akn
durdurur. Sulan biriktirerek seviyesini ykseltir ve ilerlemesini
durdururlar. Bu esintilerin nehrin tersine akmalan konusunda
hibir phe yoktur. Kutbun souk yldzlarndan eserler. Lucretius, sayfa 239.
30 Lucretius. sayfa 146. Uydurma nedenler bulmak bize, gerek
li deiime ballk kazanmas iin hastann zgrlk yanlsa
masna inanmasna yardmc olmak gerektiin syleyen baz
analistleri anmsatr. (Bu konu yedinci blmde tartlr). Ayn
zamanda, hastaya sunulan yorumlarn doru olup olmadnn
onun tedavi deeriyle ilgisi olmadna inanan birok psikotera
pisti de anmsarz. Etki, hastann inanana, umuduna ve doruluk
dndaki eylere baldr. Bu daha byk bir balama yerleti
rilmesi gereken - terapi ilikisinde o anda mevcut olan amallkTn yorumunun tedavi deerinde belirleyici olduuna dair bir ksmi bir dorudur.

A*Ar w m i t

31 Latham, sayfa 9.
32 Lucretius, sayfa 254, 256.
33 Mitos terimini, hl geerlilii olan, bilind olan ve biim
lenme srecindeki mitin aynmu yapmak iin kullanyorum.
Mitopeik, bu mit oluturma srecine verilen addr.
34 Alfred North Whitehead, in Alfred North Whitehead: His
Reflections on Man and Nature, derleyen Ruth Narda Anshen,
(New York, Harper & Row, 1961) sayfa 28.
35 T. S. Eliot, East Coker, Four Quartets (New York, Harcourt, Brace, 1943). sayfa 15.
13 / BLN ORTAKLII*
1 James Baldwin, The Fire Next Time.
2 Alnt yapan Dan Sullivan, Sex and the Person , Commonwe
al, 22, Temmuz, 1966, sayfa 461.
3 W. H. Auden, Collected Shorter Poems (New York, Random
House,1967).
4 Tillich, The Courage to Be, Blm 6.
5 The Buried Life, 77-89. dizeler.
6 Harry Harlow, Affection to Primates , Discovery, Londra,
Ocak, 1966, sayfa numaras yok.
7 John Donne, The First Anniversary: An Anatomy of the
World , The Complete Poetry o f John Donne, derleyen John T.
Shawcross (New York, Doubleday & Co., Anchor Books,
1967), sayfa 278, 209-217. dizeler.
8 Blaise Pascal, Peses, derleyen G. B. Rawlings, (Mount Vermon, N.Y., The Peter Pauper Press, 1946), sayfa 7.

4 32

JRoHo Utty

Afkveintdc

okuyan I p s
YAYINLANAN KTAPLAR:
SANAT
123456-

Desen mi Demesen mi? Cem Mumcu, Yldrm B. Doan, Desenler: Seluk

Demirel
Artrit ve Sanat, Kolektif
ocuk ve Sanat, Kolektif
Bedava Gergedan, Orhan Cem etin
Orson Welles, Andr Bazin - ev. Senem Deniz
Sinema Kelerinde, Ilhan Mimarolu

EDEBYAT
ROMAN
1- Planmz Katliam, Haldun Aydngn
2- 7, Cem Aka
3- Altn, Blaise Cendrars - ev. Nuriye Yiitler
4- Bir Kuzgun Yaz, Mehmet nver
5- Mariella, Max allo ev. Asena Sarvan
S- Mathilde. Max Gallo - ev. Il Bircan
7- Sarah, Max Gallo - ev.: Asena Sarvan
8- Ziyaretiler, Giovanni Scognamillo
9Salta Dur, Semra Topal
10- Pus, Mehmet nver
11- Kentlerin Kraliesi, Hakan Senbir
12- Cowrie, Cathie Dunsford - ev. Furida Tatar
13- Selkie'lerin arks, Cathie Dunsford - ev. Funda Tatar
14- stifa, Aka Zeynep
15- Acayip Hisli. Kate Atkinson, ev. Devrim Kler Yarangmeli
16- Makber, Cem Mumcu
17- Kt l, Erkut Deral
18- Bolukta Sallanan Adam, Saul Bellow - ev. Nee Olcaytu
19- Tuhaf Bir Kadn, Leyl Erbll
20- Hazdan Kaan Kadnlar, Fidan Terziolu
21- Kurban, Saul Bellow. ev. Perran Fgen zlk
22- Hey Nostradamus, Douglas Coupland, ev. rem Baaran
23- Kseden Hisse, Tibor Fischer, ev. Duygu Gnkut
24- Getrude 2'ye nasl blnd?, ule nc
25- Bal Ejderha, Leyl Erbil
YK
1- Beyolu Kbuslar ve Dier ykler, Giovanni Scognamillo
2- Bir Gmze-Bir Kuty Yastk, Glseren Tucu Karabulut
3nc Sayfa Gzeli / Binbir nsan Masallar-I, Cem Mumcu
4- Cinsel ykler. Kolektif - Editr: Cem Mumcu
5Hepimiz Gogol'un Paltosundan ktk, Sreyyya Evren
6- Muallkta, Araf'ta ve Dlerde / Binbir nsan Masallar-ll, Cem Mumcu
7- r, Cem Aka

434
fMlo U.in

891011121314151617181920212223-

k ykler, Kolektif - Editr: Sevengl Snmez

Deli ykler, Kolektif - Editr: Cem Mumcu
Sulu ykler, Kolektif - Editr: Halil Gkhan
Gelecek ykler, Kolektif - Editr: Deniz Ko
Erotik ykler, Kolektif - Editr: Halil Gkhan
Sahici Aklar Klliyat / Binbir nsan Masallar-lll, Cem Mumcu
Absrd ykler, Kolektif, Editr. Nida Nevra Savclolu
Sidre, Berrin Karaka
Ak ve br Duygular, Trkay Demir
Hassas Ruhlar Terazisi / Binbir nsan Masallar-IV, Cem Mumcu
Su Kedileri, Mustafa Ziyalan
Tl, Berrin Karaka
Mevt Tek Hecelik Uyku, Feryal Tllma
Btn Hikyeleri, Fikret rgp
Hayat Geree Perde / Binbir insan Masallar-V, Cem Mumcu
Aradm Yaz Dediniz, Feryal Tllma

R
1- Ahkm Vakti Tohumlar, Yusuf Eradam
2- Enel Ak, Yelda Karata
ZEL DZ

12345-

Kahramanlar Kitab, Kolektif Editrler: Cem Mumcu, Nida Nevra Savclolu

Mazruf, Enis Batur
Bu Kalem Un(ufak), Enis Batur
Koarak Geldim orab Deldim, Kornet
Hayat Krkl, Cem Mumcu

PSKOLOJ / PSKYATR
1- Majr Depresif Bozukluk Hastalarnn Tedavileri in Uygulama Klavuzu,
ev. Ayla Yazc
2- iir ve Psikiyatri Kavanda, Yusuf Alper
3- Duygudurum Bozukluklarnda Atipfk Antipsikotik Kullanm, Editr Simav!
Vahip
4- teki Peygamberler, Anthony Storr - ev. Asl Day
5- Biz - Romantik Akn Psikolojisi, Robert A. Johnson, ev. Ilar Kr
6- Buradan Byle / Hayatn Psikososyopolitii. Erol Gka
7- Bahe, Betl Yalner, Ltf Hanolu
8- Psikiyatri ve Sinema, Krin O. Gabbard, Glen Gabbard, ev. Yusuf Eradam.
Haan Satlmolu
9- Psikiyatri Tarihi, Ali Babaolu
10- Yallk ve Depresyon - Cem Mumcu, an Yazgan
11- Kadn ve Depresyon - Cem Mumcu, Suzan Saner, Peykan G. Gkalp
12- Az Rastlanr Psikiyatrik Sendromlar - David Enoch, Hadrian BalI, eviren: Banu
Bykkal
13- Nroloji ve Psikiyatrinin rten Yzleri, Betl Atabey Yalner. Ltf
Hanolu
14-

Aiyan'daki Khin - Tevfik Fikret'in Melankolik Dnyas, Serol Teber

15- Ak ve Kskanlk, Ayala Malach Pines - ev. Canan Ynsel

16- Kozmik Kahkaha, Vamk D. Volkan, ev. Banu Bykkal
17- Cesur Yeni Beyin, Nancy C. Andreasen, ev. Yldrm 8. Doan

435
A jk n in u U

18- Atlarla Yaayan Kadn, Vamk D. Volkan, ev. Banu Bykkal

19- Bilimsel Bir Peri Masal- Sigmund Freud'un "Aile-ve Tarihsel Roman", Serol
Teber
20- Kusursuz Kadnn Peinde. Vamk D. Volkan, ev. Banu Bykkal
21- izofreni: Sesler, Yzler, ykler, Editr: Haldun Soygr
22- Depresyon Atlas, Andrew Solomon, ev. Berna apolu, Glderen
Dedeaa, Punda Tatar
23- izofreni Hastal Anlamak ve Onunla Yaamay renmek, Dr.Mustafa Yldz
24- K Bak, Bir Ruh Hekiminin Bahesi, Haldun Soygr
25- Canavar ve Kurban, ouk Ruhunu Anlamak, Trkay Demir
26- nsan ve Sembolleri, C. G. Jung, ev. Ali Nahit Babaolu
27- Ak ve rade, Rollo May, ev. Yudit Namer
28- Kim Bu lgn TOrkler?, Ali Nahit Babaolu
29- Dinamik Psikiyatri, Edwin R. Wallace, ev. Hakan Atalay
30- nsann Anlam Aray, Viktor E. Frankl, ev. Seluk Budak
LETM
1- Basn lan Byle Yaplr, Jim Aitchison, ev. Serkan Balak
MZAH
1-

Yamyamn Yemek Kitab, Yusuf Eradam

2-

Kafadanbacakllar, Mehmet Ulusel

35-

F, Izel Rozental
Ge, Kadir Doruer
B, Izel Rozental

12-

Dikkati Buda, Izel Rozental

Fethiye'den Antalya'ya Likya Yolu, Bar Doru

4-

GEZ

FELSEFE / DN
1- Bir Sevda Yorumu Kitab, Ahmet nam
2- Hz. Muhammed'in Yolunda / Gnmz Dnyasnda slmiyet!, Yeniden
Dnmek, Carl W. Ernst-, ev. Cangzel GOner Zlfikar
TARH / NCELEME
1- Medya Tarihi / Diderot'dan nternete Frdric Barbier,
Catherine Bertho Lavenir ev. Kerem Eksen
2- Medeniyetler atmas ve Dnya Ozeninin Yeniden Kurulmas, Samuel P.
Huntington - ev. Cem Soydemir, Mehmet Turhan
3- Labirentin Tarihi, Jacques Attali, ev. Seluk Kumbasar
4topya: Hayali Ahali Projesi, Akn Sevin
5- Kr Krne nan, Vamk D. Volkan - ev. Dr. zgr Karaam
6- Trkiye'nin plak Tarihi, Kolektif Editr: Cem Mumcu
7- Bakrky Akl Hastanesi'nin Gizli Tarihi, Editrler: Betl Yalner. Peykan
Gkalp, Cem Mumcu
EROTK US
1- Kadnlar in Erotik Astroloji, Olivia - ev. Ilar Kr
2- Yatanda Yalnz msn? Eski Japon Ozanlarndan Ak ve zlem iirleri ev. Cell ster

436
Ro M ay

3456789-

Kimsenin Konulmad Dll, Eugene Mlrabelli, ev. Ahu Antmen

ifte Alev / Ak ve Erotizm, Octavio Paz - ev. Tomris Uyar
Ezgiler Ezgisi 'Neideler Neidesi - ev. Samih Rifat
Bahar Noktas, William Shakespeare - Can Ycel
Sevd Lgati, Mehmed Cell Gnmz Diline Aktaran: Sevengl Snmez
Samuraylar Arasnda Ak, Ihara Saikaku, ev. Fatih zgven
Lulu, Almudena Grandes, ev. Nejat Bayramolu

123-

ansl Adam, Michael J. Fox - ev. Oytun Sng

Bostanc Masallar, K. zcan Davaz
Paama Mektuplar, Aye Nil

AN

... EYSI
1- Terapi eysi, Cem Mumcu, Yldrm B. Doan, Desenler: Mehmet Ulusel
2- Hukuk eysi, Kadir inas
OCUK
1- Filmimin Hikyesi 1, Kolektif
2- Filmimin Hikyesi 2, Kolektif
3Noel Baha'dan Mektuplar. J.R.R. Tolkien, ev. Leyla Roksan alar

oho&*a
ItSfctfeHnn

YAYINLANAN KTAPLAR:
SALIK / YAAM / KSEL GELM
1- Melekler Okulu, Antero AH, ev. Deniz Duruiz
2- Fark Etmeden Diyet, Selahattin Dnmez
3- 'Fark Etmeden Diyet'le Yeni Bir Hayat, Selahattin Dnmez
4- Feng Shui-Pusula inizde, Esra Koyuncu
5- 'Fark Etmeden Diyet'le Kalc Kilo Verme, Selahattin Dnmez
6- Imdatl Bir Adamla/ocukla Yayorum, Betty McLellan, ev. Oytun Sng
7- ABcD / ABD'de Eitimin ABC'si, Aye Kora
8- Kokoloji 1, Isamu Saito, Tadahiko Nagao. ev. pek Djafer
9- Kokoioji 2, Isamu Saito, Tadahiko Nagao, ev. Adile Sevin peki
10- Melekler Okulu, Antero AH, ev. Deniz Duruiz
11- A'dan Z'ye Kiiliiniz, Dr. Ailen R. Miller, Susan Shelly, ev. Sla Alayunt
12- Anne Baba ve ocuk Arasnda, Dr. Haim Gnott, ev. Arzu Tfeki
13- ekim Yasasn Yaamann Anahtar, Jack Cankfield, ev. Arzu Tfeki
14- Kim Olmak stiyorsunuz?, Maria Shriver, ev. Kenan ahin
15- Mcadele Eden Herkes in Strateji, Hakan Senbir
POPLER KLTR
1- Z Son nsan" m?, Hakan Senbir
2- Poplisans, B. Volkan Ycel

437
Ak t* irade

34-

Biri, Kemal Tmerkan

Sana Bi'ey Olmasn, Aye zylmazel

EDEBYAT

ROMAN
1- Gllerim At Seni Grnce, Hande zcan
2- Evden Uzakta, Cathie Dunsford, ev. Takn Ermiolu
3- Ak Bir Varm Bir Yokmu, Torn Perrotta, ev. Duygu Akn
4- Beni Kalbimden Vuranlar Var Ya, Reat allar
5- Krmz Fener Soka, Mehmet nver
6- Konumayan Tavuskuu Camio, Berrak Yurdakul
7- Saati Bayr, Aya en
8- Gece Gelini, Erkut Deral
9- Aka eytan Karr, Hande Attayl
10- Hayta, Ergin Atlhan, ev. Nejat Bayramolu
11- Kentlerin Kraliesi, Hakan Senbir
12- Rolkesen, Millenia Black, ev. Perran Fgen zlk, Deniz Pehlivaner
13- Trk Diplomatn Kz, Deniz Goran, ev. Burcu Kheylan Uyurkulak
14- Bir Yazarn Roman, Mert zmen
15- Kemal'e Eren Kadnlar, Melike llgn
16- Her eyin Bittii Yerden, Sami Dndar
YK
1- Pomovida, Zafer llbars
2- Ak Yznden, Evren Yiit
3- Hayat Bu te, Suzan Mumcu
ZEL DZ
1- Sallama Klasikler, Greg Nagan, ev. M. Onur Duman
2- The Stage in the Text, zden Szalan
EROTK US
1- Yatmadan nce 100 Fra Darbesi, Melissa P.
2- Yusufuk Gece Gelir, Melissa P.
3- Penisin Kat Gerekleri, Alexandra Parsons, ev. Ula Erkal
4- 7-Gece, Alina Reyes, ev. Buket Ylmaz
5- Haram, Selva Nuaymi, ev. Nehir Su
6- Mutluluk, Denis Robert, ev. Mehmet Demirta
ANI
1- Yarm Asrlk Asker, Orgeneral (E) M. Hikmet Bayar
2- Krk Yln Penceresi, Suzan Mumcu

4 38
RoUo May