co

rs

no

tla

ri.

ELEKTRONK
DEVRELER
DERS NOTLARI

.e
em
de

Kaynaklar:

1- Adel S. Sedra, Kenneth C. Smith, "Microelectronic Circuits", 4th ed., Oxford University Press,
1997.

2- M. Sait Trkz, "Elektronik", Birsen Yaynevi, 2004.

3- Robert Boylestad, Louis Nashelsky, Prentice-Hall Int, , "Elektronik Elemanlar ve Devre
Teorisi", eviri: MEB basmevi, 2004.

4- Halit Pastac, zml Elektronik Devre Problemleri, Yldz niversitesi Basmevi, 1991.

5- Mersin niversitesi Meslek Yksekokulu G Kaynaklar ders notlar.

Do. Dr. Blent AKMAK

I. YKSELTELERN FREKANS CEVABI

Desibel kavram

Ykseltelerin frekans-kazan erileri (Bode diyagramlar)

Ykseltelerin alak ve yksek frekans cevab

ok katl ykseltelerde frekans cevab

ri.

co
m

Ders ierii:

II. REGLATRLER VE G KAYNAKLARI

tla

Zener diyot ve transistr ile reglasyon

Gerilim reglasyonlu g kayna

IC gerilim reglatrleri

Anahtarlamal (Switch-mode) g kaynaklar

no

III. AKTF FLTRELER (ACTIVE FILTERS)

rs

Pasif ve aktif filtreler

kinci dereceden alak ve yksek geiren filtreler

Band geiren ve band durduran aktif filtreler

.e
em
de

IV. GERLM KONTROLL OSLATRLER VE FAZ KLTLEMEL EVRM

Op-Ampl gerilim kontroll osilatrler (kare ve gen dalga reteler)

566 fonksiyon reteci

Faz kilitlemeli evrim (Phase Locked Loop-PLL) ve uygulamalar

V. GER-BESLEMEL (FEED-BACK) YKSELTELER

Geri-besleme kavramlar

Geri-besleme balant trleri

Pratik geri-besleme devreleri

VI. YKSELTELERDE OSLASYON KAVRAMI

RC osilatrler

Wien kpr osilatrler

Colpits ve Hartley osilatrler

Kristalli osilatrler

1. YKSELTELERN FREKANS CEVABI

co
m

BJT ve FETlerin frekans cevabna konusuna grimeden nce bu devrelerin frekans analizlerinde
ska karmza kacak olan desibel kavram zerinde ncelikle duralm.
1.1 DESBEL:

ri.

Telefon kullanlmaya balandnda ilgili kurumlar bir iletim birimi bulmak/kullanmak sorunu ile
karlamlard. Doal olarak o zaman iletim ya da haberleme denince akla ounlukla telefon
gelmekte idi.

rs

no

tla

Bu konudaki ilk neri, Alexander Graham Bell tarafndan telefonun bulunmasndan iki yl sonra
1887de W. H. Pierce tarafndan ortaya atlmt. O zaman Amerika ve Avrupada kullanlmaya
balanan telefon standartlar arasnda bir uyum yoktu. Amerikal ve Avrupal telefon irketlerinin
kendi ktalar iin daha uygun olacan dndkleri ve srar ettikleri birka birim zerinde
uzlamalar oldu. Eyll 1927'de talya'da tam olarak bir uzlama salanamasa da iki adet birim
zerinde karar verildi. Birinci birimde "e" doal logaritmann tabann ve st kuvvetleri orann
temel alan birim ile 10 saysnn gleri orann temel alan birim kald. Birinci birimde doal
logaritma kullanld iin bulucusu John NAIPER onuruna "neper" denmesi nerildi. kinci
birimde ondalk logaritma kullanlyordu ve bu birime de telefonu bulmu olan Alexander Graham
BELL onuruna "Bell" denilmesi nerildi. te desibel szc buradan domu oldu.

.e
em
de

Bir sinyal bir noktadan baka bir noktaya iletilirken bir ok ilemden geebilir. Bu sinyal kimi
zaman kat kat amplifikasyona tabi tutulur kimi zamanda zayflamalara urar. Bu iletiim hatt
zerinde bulunan katlarn (amplifikatrler, filtreler, kablolar vs.) bir kazanlar ve kayplar vardr.
Bu kazan ve kayplar Desibel (dB) ile ifade edilir. Desibel iki g arasndaki orann
logaritmik ifadesidir. Daha belirgin bir ifadeyle k gcnn giri gcne orannn 10 tabanna
gre logaritmasnn 10 ile arpmdr.

rnek : Bir amplifikatrn giriine 50 W uyguladmzda kndan 250 W g alrsak

kazancmz:

Gain (dB) =10.log(250/50) =10.log5 = 10.0,698 =7 dB kazan olur.

rnek : ayet bir filtrenin giriine 50 W uyguladmzda kndan 45 W g alyorsak

kaybmz:
Gain ( dB ) =10xlog(45/50) = 10.log(0,9) = 10.(0,045) = -0.45 dB kayp olur.

co
m

Sonu olarak kn girie olan orannda kan desibel deeri pozitif ise kazan vardr. Sonu
negatif olduunda ise kayp vardr denilir. Kazan birimi olarak desibel amplifikatrlerde ve
filtrelerde kullanld gibi elektronik grlt lmlerinde, ses iddetinde, iki ayr sinyalin
izalosyon lmlerinde vs. kullanlr. Anlalaca gibi bu deer mutlak bir lm deeri deil
logaritmik oransal bir ldr.
rnek: Bir amplifikatrn giriine uygulanan g, ktan 4 kat kuvvetlendirilmi olarak elde
edilirse kazancmz ne olur?

ri.

Gain ( dB ) =10xlog (Pk/Pgiri) =10xlog 4 =10.0,6 = 6 dB kazan olur.

Pk
a kat

b kat

c kat

no

Pgiri

tla

rnek: Pepee 3 ayr amplifikatr ile bir amplifikasyon yaplyorsa toplam kazan ne olur?

Toplam kazanc bulmak iin her katn klar dB cinsinden toplanr. Bu arada her bir katn belli bir
kazanlar olduunu farz edersek,

rs

rnein: a = 2 dB, b= 8 dB ve c= 4 dB

.e
em
de

Toplam kazan= a+b+c = 2+8+4 = 14 dB olur

rnek: Bir filtrenin giriine 40 W g uygulandnda filtrenin insertion lossu (araya girme kayb)
1 dB ise filtre kndan ka watt elde edilir ?

rnek: Bir amplifikatr k spectrum analizr ile llmek isteniyor. Analizrn giriine
max.100 mW msaade edililiyor. Amp. k gc=10 W. Bu amplifikatr lmek iin araya
minimum ka desibel bir zayflatma koymamz gerekiyor?

co
m

dBm kavram:

no

tla

ri.

dBm telekomnikasyon sistemlerinde, radyo frekans katlarnda kullanlan bir seviye l birimidir.
(+) ve ( - ) seviyeler ile ifade edilir. 1 miliwata oranlanm desibel (dBm) miliwatt cinsinden bir
gcn ondalk logaritmasnn 10 katdr.

rs

Formlden anlalaca gibi (dBm) mutlak bir g ifadesi olup oran deildir. (dB) kazan ve kayb
ifade ettii halde (dBm) dzeyi, seviyeyi ifade eder.

.e
em
de

rnek : 100 Wlk bir verici k ka dBm eder ?

dBm = 10.log P
dBm = 10.log 100000 = 10.5 = 50 dBm

rnek : 40 dBm ka watt eder ?

dBm = 10.log P
40 = 10.logP
4 = logP
(4 antilog = 10000 )
= 10000 mWatt
= 10 Watt

rnek: Bir UHF modlatrn k -12 dBm dir. Bu modlatrn kna 20 dB kuvetlendirici
konulduunda k gc ne olur ?

k gc = modlatr k + ampl.gain
= -12 +20
= +8 dBm

8 dBm = 10*logP(mW)
0.8 = logP
( 08. Antilog = 6.3 )
= 6.3 mWatt.

Gerilim Kazanc :

co
m

Buraya kadar g kazanc ve g kaybn inceledik. Ayrca AC devrelerde (ses frekans vs.) gerilim
kazanc ve kayb sz konusudur. Bir devrenin k geriliminin giri gerilime orannn 10 tabannna
gre logaritmasnn 20 ile arpm gerilim kazanc ve kaybn belirler.

ri.

k direncinin giri direncine eit olmas durumunda:

V / Ri

V
20 log

Vg

no

V
Gv 10 log
10 log 2
10 log
Vg
Pg
V g / Ri

tla

veya dier bir deyile;

.e
em
de

rs

rnek:
Bir cihazn giri gc 1000 Vda 10 kWdr. k gc ise, k empedans 20 iken 500 Wtr.
Buna gre;
a) dB cinsinden g kazancn bulunuz.
b) dB cinsinden gerilim kazancn bulunuz
c) (a) ve (b) kkndaki sonularn neden uyuup uyumadn bulunuz.
zm:

a) GdB=10.log(P/Pg)=10log(500/10000) = -13.01 dB (kayp var)

V
b) Gv 20 log
Vg

PR

20 log

Vg

20 log 500.20 20 log 1 20 dB

1000

10

c) Ri=Vg2/Pg = 10 6/104 = 100

Grld gibi giri direnci 100 olup 20 luk k direncinden farkldr. Bu nedenle a) ve b)
kkndaki sonular uyumamaktadr.

DEV: 40 W kl bir ykselte 10 luk bir hoparlre balanmtr.

a) G kazanc 25 dB ise tam g salamak iin gereken giri gcn bulunuz.
b) Ykseltecin gerilim kazanc 40 dB ise nominal k iin giri gerilimini hesaplaynz.

1.2 Ykseltelerin Frekans Cevab

co
m

Analog elektronik dersinde ykseltelerin orta frekans band civarndaki almalar incelenmiti.
Bu frekans bandnda kuplaj ve kprleme kondansatrleri AC almada ksa devre edilmiti. te
yandan, dk frekanslarda bu kapasitrlerin reaktansnda meydana gelen deime nedeniyle artk
ksa devre yaklam kullanlamaz. Yksek frekanslarda ise aktif elemana (transistre) ve devreye
bal kaak kapasitif etkiler sistemin yksek frekans tepkisini snrlayacaktr. Ardk (kaskat) bal
bir sistemin kat saysndaki art hem alak hem de yksek frekans tepkisini snrlayacaktr.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

RC kuplajl, dorudan-kuplajl ve transformatr-kuplajl bir ykseltecin genlik kazan erileri, dier

bir deyile Bode erileri, ekil 1.1de verilmektedir. Yatay eksen, alak frekans blgelerinden
yksek frekans blgelerine uzanan bir grafik izebilmek iin logaritmik lekte verilmektedir.

ekil 1.1 Ykseltecin frekans kazan erileri (Bode erileri); a) RC kuplajl, b) transformatr
kuplajl, c) Dorudan kuplajl.

co
m

RC kuplajl bir ykseltete dk frekanslardaki dn nedeni, CC, CS veya C Enin artan

reaktansdr. RC kuplajl devrenin yksek frekans snr ise transistrn parazitik kapasitif etkileri
ile belirlenir.
Transformatr kuplajl devrede ise dk frekanslarda oluan frekans tepkisi, endktif reaktansn
(XL=2fL) ksa devre etkisinden kaynaklanmaktadr. Yksek ferakans tepkisi ise, primer ve
sekonder sarglar arasndaki kaak kapasitans tarafndan oluturulmaktadr.

ri.

Dorudan kuplajl ykseltete, herhangi bir kondansatr eleman olmad iin dk frekanslarda
de neden olabilecek bir etki de szkonusu olmayacaktr. Yksek frekanslarda ise transistrn
parazitik kapasitans etkileri bir de neden olmaktadr.

R0

AVortaVi

no

P0orta

V02

tla

ekil 1.1deki devrede nispeten yksek olan kazancn frekans snrlarn sabitletirmek iin kazan
kesim seviyesi olarak 0.707*Aorta seilmitir. Bunlara karlk gelen f1 ve f2 frekanslar ise kesim
(cut-off) frekanslar olarak adlandrlr. 0.707 arpannn seilme nedeni, bu seviyede k gcnn,
orta band g knn yars kadar olmasdr. yle ki,

R0

0.5

AVortaVi

0.5P0orta

.e
em
de

P0 HPF

0.707AVortaVi

rs

Yarm-g frekansnda (Half-Power Frequency / HPF):

R0

R0

Sistemlerin band genilii f1 ve f2 frekanslar ile belirlenir. Buna gre;

Band genilii (BW) = f2-f1

Haberleme alanndaki uygulamalarda kazancn frekansa gre desibel olarak grafii daha
kullanldr. Normalize edilmi kazan erisi, denklem 1de gsterildii gibi formlze edilmi ve
ekil 1.2deki gibi gsterilmitir.

20 log10

AV
AVorta

dB

AV
.................................. denklem (1)
AVorta

co
m

ri.

ekil 1.2 Normalize edilmi kazan (Bode) erisi

.e
em
de

rs

no

tla

Orta band frekanslarnda 20 log10 (1) 0 ve kesim frekanslarnda 20 log 10 1 / 2 3 dBdir. Bu

durum ekil 1.3deki dB erisinde gsterilmitir.

ekil 1.3 Normalize edilmi frekans-kazan (Bode) erisinin dB cinsinden grafii.

2.2.1 RC tepkisi:

Evvela uygulanan frekansn temel bir RC devresi zerindeki etkisini inceleyelim.

XC

1
olduundan ok yksek frekanslarda kondansatrn reaktans 0 (sfr) olurken, ok
2f 1C

dk frekanslarda ise, rnein f=0 Hzde, (sonsuz) olacaktr (ekil 1.4).

co
m

ri.

(a)
(b)
(c)
ekil 1.4 (a) Temel RC devresi, (b) ok yksek frekanslarda yaklak edeer, (c) ok dk
frekanslarda yaklak edeer.

rs

no

tla

Kazan, Av=V0/Vi oran ekil 1.5deki gibi olacaktr.

.e
em
de

ekil 1.5 RC devresinin kazan erisi.

k ve giri gerilimleri arasnda u ekilde bir iliki vardr:

V0

RVi
RVi

R XC
R 2 X C2

Xc=R olduu zaman:

Vi AV

V0

Dier bir deyile, Xc=Ryi salayan frekansta k, ekil 1.5de gsterildii gibi giriin %70.7si
olacaktr.

V0
1

0.707
Vi
2

XC R

1
1
f1
2f1C
2RC

f1 frekans BJT transistrnde alak kesim frekansn gstermektedir.

10

AV

V0
R
1
1

Vi R jX 1 j X / R) 1 j1/ 2fCR

1
1 j f1 / f

ri.

AV

1
1 f1 / f

tan 1 f1 / f

Avnin genlii

V0 ile Vi arasndaki faz as

rs

f=f1 olduu zaman;

1
1

0 .707 3 dB
11
2

.e
em
de

AV

no

V0

Vi

tla

Genlik ve faz terimleriyle;

AV

co
m

Eer kazan denklemi aadaki gibi yazlrsa:

dB cinsinden kazan:

AV |dB 20 log 10

1 f1 / f

f 2
20 log 10 1 1
f

1/ 2

f 2
10 log 10 1 1
f

f<<f1 veya f1 / f >>1 olan frekanslar iin yukardaki denklem u ekilde yazlabilir:

f1
f

AV |dB 20 log 10

11

co
m
ri.

no

.e
em
de

rs

f1/10

tla

Yukarda verilen deerleri kullanarak dB cinsinden kazan-frekans erisi ekil 1.6daki izilebilir.

ekil 1.6 dB cinsinden kazan-frekans (Bode) erisi (-20logf1/f eitliinden elde edilmitir)

Logaritmik lekte izildii zaman erinin dz bir izgi eklinde kt grlmektedir. Bu dz

izgili paralar asimptotlar olarak adlandrlr. Bununla birlikte f=f1 olduu zaman kazanta 3 dBlik
bir d olduu daha nce sylenmiti. Bylece, grafikte gsterildii gibi kesikli izgi ile
gsterilen gerek frekans erisi elde edilir.

Bu tip eriler, Bode erisi olarak adlandrlr ve Bode erisi bir ykseltecin frekans cevabn
gsterir. Grafikten, frekansta 1 oktavlk (2 kat daha az) deimenin kazanta 6 dBlik bir deimeye
neden olduu grlmektedir. Frekansta 10 katlk (dekad) bir azalma ise kazanta 20 dBlik bir
de neden olmaktadr.

12

1.2.2 Dk frekanslarda ykselte (BJT) cevab

no

tla

ri.

co
m

imdi de CS, CC ve CE kondansatrl bir BJTnin alak frekans tepkisini inceleyelim. ekil 1.7de
byle bir ykselte devresi grlmektedir.

CSnin etkisi:

rs

ekil 1.7 Kuplaj ve kprleme kondansatrl ykselte devresi.

.e
em
de

Yukardaki devrede giri direnci: Z i R1 // R2 // hie

Cs tarafndan belirlenen dk kesim frekans:

f Ls

1
2 ( Rs Z i )C s

Vi gerilimi ile Vs gerilimi arasnda u iliki vardr:

ZiVs
Rs Zi jX CS

Vi

CCnin etkisi:

CC iin ac edeer devre;

13

Bu durumda kesim frekans u formlle ifade edilir.

tla

1
2 ( RC RL )CC

CEnin etkisi:

.e
em
de

rs

CE kondansatrnn harici edeer devresi;

no

f LC

co
m

ri.

ekil 1.8 CC iin ac edeer devresi.

ekil 1.9 CE iin ac edeer devre.

R 's

Re RE //
re X CE

Yukardaki Re forml emetr kprleme kondansatr ile belirlenen kesim frekansn tanmlar.

'

Burada; R S R S // R1 // R2

f LE

1
2 Re C E

14

co
m

CS, CC ve CE kondansatrlerinin belirledikleri kesim frekanslarnn alak frekanslar iin olduu

unutulmamaldr. Orta frekans bandnda bu kondansatrlerin ac edeer devre bulunurken ksa
devre edildii unutulmamaldr.

RNEK:

Yandaki devrede;

ri.

VCC=20 V, =100, R1=40 k, R2=10

k, RC=4 k, RE=2 k, RL=2.2 k,

tla

R S=1 k, CS=10 F, CC=1 F ve

C E=20 F olduuna gre alak kesim
frekansn belirleyiniz ve Bode

no

erisini iziniz. Frekans erisine kar

ZM:

rs

gerek kazan hesabn yapnz.

.e
em
de

Thevenin edeerinden dm noktasndaki gerilim:

VB

R2VCC
200

4V
R1 R2
50

Buradan;
V
4 0.7
IE E
1.65 mA
RE
2

26 mV
15.76
1.65 mA

re

hie .re 100 * 15.76 1.576 k

Orta band kazanc u ekilde verilebilir:

AVorta

V0 V0 Vi

VS Vi VS

Kazan,

15

V0 (RC // RL )

90
Vi
hie

co
m

AV

Zi = R1 // R2 // h ie = 1.32 k

ri.

Vi
Ri
1.32

0.569
VS Ri RS 1.32 1

V0 V0 Vi

( 90)(0.569) 51.21
V S Vi V S

no

AVorta

CSnin belirledii kesim frekans:

rs

1
1

6.86 Hz
2 ( Rs Z i )C s 2 (1k 1.32k )(10 *10 6 )

.e
em
de

f Ls

tla

Bylece;

CCnin belirledii kesim frekans:

f LC

1
1

25.68 Hz
2 ( RC RL )CC 2 (4k 2.2k )(1 *10 6 )

CEnin belirledii kesim frekans:

R S' R S // R1 // R2 =1 k // 40 k // 10 k = 1 k

R's

1k

Re RE //
re 2k //
15.76 25.76
100

f LE

1
1

309 .1 Hz
2Re C E 2 ( 25 .76 )( 20 * 10 6 )

16

imdi dB cinsinden kazan-frekans erisini (Bode erisi) izelim.

co
m

fLEnin dierlerinden olduka byk olmas, bunun tm sistemin alak frekans tepkisinin
belirlenmesinde daha arlkl olduunu gstermektedir. Dier bir deyile CC ve CS, yalnzca 100
Hzin altndaki frekanslarda etkili olacaktr.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Orta band kazanc -51.21 bulunmutu. Orta band blgesinde |Av/Avorta|dB = 1 olacaktr. ekil 1.10da
gsterildii
gibi
20log10(51.21/51.21)
=
0
dB
olacaktr.
Kesim
frekansnda,
|Av/Avorta|=0.707*51.21=36.21 olacaktr.

ekil 1.10 rnek devre iin elde edilen kazan-frekans (Bode) erisi.

ekil 1.10da gsterilen Bode erisi, herbir kesim frekansnda -6 dB/oktavlk ya da -20
dB/dekadlk bir asimptot izerek elde edilir. CE ile tanmlanan kesim frekansnn genellikle devre
band geniliini tanmlamak iin kullanlan -3 dB noktasn belirleyecei aktr. Band genilii
iinde kalan frekanslar iin mevcut maksimum gcn en azndan yars yke ulaacaktr.

VS=0.707*Vmax olduundan;

VL2 (0.707 *Vmax ) 2

PL

0.5Pmax
RL
RL

Gerek frekans tepkisini izmek iin kullanlan asimptot eimi -12 dBe dmektedir.

17

2.2.3. FETin alak frekans cevab

no

tla

ri.

co
m

FETlerde de BJTlere benzer bir durum szkonusudur.

ekil 1.11 JFETli ykselte devresi

.e
em
de

rs

CG tarafndan belirlenen kesim frekans:

Burada Ri=RG

CC tarafndan belirlenen kesim frekans:

Burada,

CS tarafndan belirlenen kesim frekans:

Req R s //

1
|r
gm d

FET ykseltelerde de BJTler iin elde edilen Bode erileri geerlidir.

18

1.2.4 Ykseltelerin yksek frekans cevab:

co
m

1.2.4.1 Miller kapasitans

rs

no

tla

Miller giri kapasitansnn (CM) etkisi, ekil 1.12de gsterilmitir.

ri.

p-n ekleminin bir kapasitans olduu bilinmektedir. Bir ortak emetrl (common emitter-CE) BJT
ykseltete, bu kapasitans yksek frekanslarda baz-kollektr ekleminde etkin olmaktadr. Ortak
kaynakl (Common source-CS) FETlerde ise, yine yksek frekanslarda Geit-Savak (gate-drain)
ekleminde etkin olmaktadr. te bu kapasitif etkiye Miller kapasitans denilmektedir. Bu etki, giri
ve k devrelerini etkilemektedir. Bylece, bu etkiler Miller giri ve k kapasitans olarak
adlandrlmaktadr.

.e
em
de

ekil 1.12 Miller giri kapasitans

CM = (1+|AV|)Cf

Miller giri kapasitansnn miktar, giri ile k arasndaki i elektrot (inter-electrode)

kapasitansna ve kazanca (AV) baldr.

Miller k kapasitans ise ekil 1.13de gsterilmektedir.

ekil 1.13 Miller k kapasitansnn gsterimi

19


1
C f : Miller k kapasitans
C MO 1
AV

co
m

ayet kazan (AV) 1den ok bykse, CMO Cf alnabilir.

1.2.4.2 BJTli ykseltelerin yksek frekans cevab

ri.

Yksek frekans durumunda BJTlerde -3 dB noktasn belirleyen iki faktr vardr: (1) Devre
kapasitans (parazitik ve balant kablolarndan dolay oluan), (2) h fe ()nn frekans bamll.

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 1.14de BJTnin parazitik kapasitanslar (Cbe, Cbc, Cce) ile balant kablolarnn kapasitanslar
(CW1 ve CW2) gsterilmektedir.

ekil 1.14 Ortak emetrl ykseltecin yksek frekans cevab

ekil 1.14deki devrenin yksek frekans modeli ekil 1.15de verilmektedir.

C0=CM0+Cce+C W2
ekil 1.15 BJTli ykseltecin yksek frekans modeli

20

Bu modelde CS, CE ve CC kondansatrleri bulunmamaktadr. nk yksek frekansta bunlarn ksa

devre olduu varsaylmtr.

co
m

Giri devresi iin -3 dB kesim frekans:

RTh1 = RS // RB1 // RB2 // Ri

CW1 : Giri kablolama kapasitans,

CM : Miller giri kapasitans

no

Son deklemdeki,

tla

Ci = CW1 + Cbe + CM = CW1 + Cbe + (1+|Av|) Cbc

ri.

Burada,

.e
em
de

k devresi iin kesim frekans;

rs

ekil 1.15de gsterildii gibi, yksek frekanslarda Ci azalacandan; RB1, RB2, R i ve Ci paralel
birleiminin toplam empedans da azalacaktr. Sonuta, Ci ularndaki gerilim ve Ib akm azalr. Net
sonu, sistemin toplam kazancn dmesidir.

Burada,

RTh2 = Rc // RL

C0 = CW2 + Cce + CM0 = CW2 + Cce +Cbc

ok yksek frekanslarda C0 kapasitans azalacandan, k devresindeki empedans da azalacaktr.

Sonu olarak, V0 da sfra doru azalacaktr.

hfe ya da nn frekansa bamll:

Ykseltecin yksek kesim frekansnn belirlenebilmesi iin, hfe ()nin frekansa bamlln ele
almak gerekir. nn frekansla deimesi yaklak olarak aadaki ifade ile verilebilir:

21

g be
gm

2 (Cbe Cbc ) orta 2 (Cbe Cbc )

Burada, g be

1
: Baz ve emetr arasndaki iletkenlik
rbe

gm

1
hib

co
m

f f h fe

olarak da alnabilir.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Yksek frekans blgesinde frekansa bal hfe ve h fb deiimleri ekil 1.16da gsterilmektedir.

ekil 1.16 Yksek frekans blgesinde frekansa bal hfe ve hfb deiimleri.

22

tla

ri.

co
m

RNEK:

a) fHi, fHO, f deerlerini hesaplaynz.

no

Yukardaki devrede gbe=10 -3 S olduuna gre,

rs

b) Alak ve yksek frekans iin Bode erisini iziniz.

c) Sistemin kazan band geniliini bulunuz.

.e
em
de

ZM:

a) RTh1 RS // RB1 // RB 2 // Ri 1 k // 40 k // 10 k // 1.576 k

Ci CW 1 Cbe (1 | AV |)Cbc = 4 pF + 48 pF + (1+90).(1.5 pF)

= 188.5 pF

Burada kullanlan Av deeri Miller kapasitansndaki kazan deeri ile ilgili olduundan daha nceki
rneimizde bulduumuz kazan deerini kullandk.

RTh2 = Rc // RL = 4 k // 2.2 k = 1.419 k

23

C0 = CW2 + Cce + CM0 = CW2 + Cce +Cbc = 8 pF + 6 pF + 1.5 pF =15.5 pF

1
2RTH 2 C 0

1
6.28 (1.419 * 10 3 )(15 .5 * 10 12 )

co
m

fH0

10 9

7.24 MHz
138 .12

ri.

f =3.217 MHz

tla

f f h fe

gbe
103

2 (Cbe Cbc ) 2 (49.5 *1012 )

b) Aadaki ekilde Bode erisi verilmektedir. Alak, orta ve yksek frekans blgelerinde herbir

.e
em
de

rs

no

kesim frekansnn -6 dB/oktavlk bir asimptotu tanmlanmakta ve eim, kesim frekansndan her
geide -6 dB/oktav artmaktadr.

Daha nce fLE = 309.1 Hz bulunmutu.

c) Band genilii (BW) = fHi fLE fhi = 1.49 MHz.

24

1.2.4.3 FETli ykseltelerin yksek frekans cevab

ri.

co
m

BJTli ykseltelerin yksek frekans cevab iin gelitirilen model FETli ykseltelere de
uygulanabilir (ekil 1.17).

no

CW1

tla

CW2

rs

ekil 1.17 FETli ykseltecin yksek frekans cevab

.e
em
de

Cgd : Savak (aka) ile geit arasndaki kapasitans

Cgs : Geit ile kaynak arasndaki kapasitans
Cds : Savak (aka) ile kaynak arasndaki kapasitans

Giri devresi iin:

25

CW1 : Giri kablolama kapasitans

CW2 : k kablolama kapasitans
k devresi iin:

1.2.5 ok katl (Multistage) frekans etkileri

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

co
m

ok katl ykseltelerde, her kat kendi frekans cevabna sahip olacaktr. Fakat, bir katn k bir
sonraki katn kapasitanslar tarafndan etkilenecektir. Bu durum, zellikle yksek frekanslarda sz
konusudur. rnein, k kapasitansnn (C 0) bir sonraki katn giri Miller kapasitansn (CM),
balant kapasitansn (CW1) ve parazitik kapasitans (C bc) iermesi gerekir. Ayrca, ikinci kat
nedeniyle ilave alak frekans kesim seviyeleri olacaktr; bu da bu blgedeki sistemin toplam
kazancn daha da azaltacaktr. Bu durum, 3 katl bir ykselte sistemi iin ekil 1.18de
gsterilmitir.

ekil 1.18 ok katl bir sistemin frekans cevab

26

2. DC G KAYNAKLARI

Dorultma

Filtre

Reglatr

RL

rs

no

Transformatr

tla

ri.

co
m

Bilindii gibi btn elektronik cihazlar (radyo, teyp, tv, bilgisayar v.b gibi) almak iin bir DC
enerjiye gereksinim duyarlar. DC enerji, pratik olarak pil veya aklerden elde edilir. Bu olduka
pahal bir zmdr. DC enerji elde etmenin dier bir alternatifi ise ehir ebekesinden alnan ac
gerilimi kullanmaktr. ebekeden alnan ac formdaki sinsoidal gerilim, DC gerilime dntrlr.
Bu ilem iin DC g kaynaklar kullanlr. Temel bir DC g kaynann blok emas ekil 2.1de
grlmektedir. Sistem; dorultucu, filtre ve reglatr (regulator) devrelerinden olumaktadr.
Sistem giriine uygulanan ac gerilim (genellikle ehir ebeke gerilimi), bir transformatr yardmyla
istenilen gerilim deerine dntrlr. Transformatr kndan alnan bu ac gerilim, dorultma
devreleri kullanlarak dorultulur. Dorultulan gerilim, ideal bir DC gerilimden uzaktr ve az da
olsa dalgalanmalar (ripl) ierir. Filtre devreleri tam bir DC gerilim elde etmek ve ripl faktrn
minimuma indirmek iin kullanlr. deal bir DC gerilim elde etmek iin kullanlan son kat ise
reglatr dzenekleridir. Sistemi oluturan bloklar srasyla inceleyelim.

.e
em
de

ekil 2.1 AC gerilimin DC gerilime dntrlmesi

2.1 Transformatr

ehir ebeke gerilimi genellikle 220 Vrms/50 Hzdir. Bu gerilim deerinin belirlenen veya istenilen
bir ac gerilim deerine dntrlmesinde transformatrler kullanlr. Bir transformatr silisyumlu
zel satan yaplm gvde (karkas) zerine sarlan iletken iki ayr sargdan oluur. Bu sarglara
primer ve sekonder ad verilir. Primer giri, sekonder k sargsdr. Primer ile sekonder sarglar
arasnda fiziksel bir balant yoktur. Bu zellik, kullancy ve sistemi ehir ebekesinden yaltarak
gvenli bir alma salar.

reticiler eitli g deerlerinde transformatr reterek kullancnn tketimine sunarlar. Bir

trafonun gc artka boyutu ve fiyat da artmaktadr. Enerji kayplar az olduundan primerden
uygulanan g, ok az kaypla sekondere aktarlr. Primer sarglar genellikle 220 Vrmsdir.
Sekonder sarglar ise farkl gerilim deerlerinde retilmektedir. Transformatrlerin primer ve
sekonder gerilimleri ve gleri zerlerinde etkin deer (rms) olarak belirtilir.

Transformatr seiminde; primer ve sekonder gerilimleri ile birlikte gcne de dikkat edilmelidir.
Bir g kaynann tasarmnda kullanlacak transformatrn toplam gc; trafo zerinde ve dier
devre elemanlarnda harcanan g ile ykte harcanan gcn toplam kadardr. Transformatr her
durumda istenen akm vermelidir. Fakat bir transformatrden uzun sre yksek akm ekilirse,
ekirdein doyma blgesine girme tehlikesi vardr. Bu nedenle transformatr seimine dikkat
edilmeli, tasarlanacak DC kaynann gcne uygun transformatr seimi yaplmaldr. ekil 2.2de
rnek olarak farkl glerdeki baz transformatr grntleri verilmitir.

27

co
m
ri.
tla

2.2 Dorultma Devreleri

no

ekil 2.2 eitli glerde transformatrler

.e
em
de

rs

ehir ebekesinden alnan ve bir transformatr yardmyla deeri, istenilen seviyeye ayarlanan AC
gerilimi DC gerilime dntrmek iin ilk adm dorultma devresi kullanmaktr. Dorultma
devreleri, yarm dalga ve tam dalga olmak zere iki tiptir. Yarm dalga dorultma devresi kaliteli
bir g kayna tasarm iin yeterli deildir. k gerilimi dk ve darbelidir. yi bir g kayna
tasarmnda mutlaka tam dalga dorultma devresi kullanlmaldr. Kpr tipi ve orta ulu olmak
zere iki tip tam dalga dorultma devresi tasarlanabilir. Tipik bir kpr tipi ve orta ulu tamdalga
dorultma devresi ekil 2.3de verilmitir.

ekil 2.3 Kpr tipi ve orta ulu tam dalga dorultma devreleri

Dorultma kndan alnan iaretin dalga biimi, DC iaretten uzaktr ve eitli dalgalanmalar
(ripple) barndrmaktadr. aret zerindeki dalgalanmalar minimum dzeye indirip tam bir DC
gerilim elde etmek amac ile filtre devreleri kullanlr. eitli tip filtre devreleri (RC, C, LC, v.b)
vardr. En pratik ve ekonomik filtre ilemi kondansatrlerle yaplr. ekil 2.4de tamdalga
dorultma kndan alnan iaret ve filtre ilemi grafiksel olarak gsterilmitir. Dorultma
ve filtre devrelerinin almalar ve zellikleri zerinde fazla durmayacaz. Bu konularn detaylar
iin analog elektronik ders notlarna mracaat edilebilir.

28

co
m

ekil 2.4 Tam dalga dorultma devreleri k dalga ekilleri

2.3 Filtre Devreleri

RC filtreler
LC filtreler
ve T tipi filtreler

rs

Filtreleme eleman tipleri unlardr:

no

tla

ri.

Yarm dalga ve tam dalga dorultma devrelerinin klarndan alnan dorultulmu sinyal ideal bir
DC sinyalden ok uzaktr. Dorultucu devrelerin kndan alnan bu sinyal darbelidir ve bir ok
AC bileen barndrr. Elektronik devrelerde ve gnlk hayatta kullandmz DC sinyal ise ideale
yakn olmaldr, ac bileenler ve darbeler barndrmamaldr. ehir ebekesinden elde edilen
dorultulmu sinyal eitli filtre devreleri kullanlarak ideale yakn bir DC gerilim haline
dntrlebilir.

.e
em
de

En ideal filtreleme elemanlar kondansatr ve bobinlerdir.

a-) RC filtre

ekil 2.5 Kpr dorultucu ve RC filtre devreleri

ekil 2.5de komple bir DC g kayna devresi, k iaretinin dalga biimi ve alabilecei DC
deer verilmitir. kta filtre amacyla kullanlan kondansatrn kapasite deeri nemlidir. Byk
deerli kapasiteye sahip kondansatr daha iyi sonu verir.

29

b-) LC Filtre

ri.

co
m

Dorultma devrelerinde ripl faktrn minimuma indirmek iin bir dier alternatif, bobin ve
kondansatrden oluan LC filtre devresi kullanmaktr. ekil 2.6da LC filtre devresi grlmektedir.

ekil 2.6 Tam dalga dorultma devresinde LC filtre

.e
em
de

rs

no

tla

Bu filtre devresinde bobinin endktif reaktans (XL) ve kondansatrn kapasitif reaktansndan (XC)
yararlanlarak filtre ilemi gerekletirilir. Byle bir filtre devresinde giri ve k iaretlerinin
dalga biimleri ekil 2.7de gsterilmitir. k geriliminin alaca deer ve dalgallk miktar
aada formle edilmitir.

ekil 2.7 Tamdalga dorultma devresinde LC filtre

c) ve T Tipi Filtre

Yukarda da belirtildii gibi LC tipi filtre devreleri gelitirilerek kaliteli filtre devreleri
oluturulmutur. ve T tipi filtreler bu uygulamalara iyi bir rnektir. Ripl faktrnn minimuma
indirilmesi gereken ok kaliteli dorultma klarnda bu tip filtreler kullanlabilir. ekil 2.8de
ve T tipi filtre devreleri verilmitir.

(a)
ekil 2.8 (a) ve (b) T tipi filtre devreleri

30

(b)

2.4 Gerilim Reglasyonu ve nemi

ri.

co
m

Kaliteli bir g kaynann yapmnda son aama reglasyon ilemidir. Reglesiz bir g kayna
zellikle hassas cihazlarn beslenmesinde tercih edilmez. Reglesiz bir DC g kaynann
sakncalar aada zetlenmitir.
Reglesiz bir g kaynandan ekilen akm miktar deitike (ya da) k yk
deitike k gerilimi sabit kalamayarak deimektedir.
Reglesiz kaynan giriindeki AC gerilimin deimesi, k DC geriliminin de
deimesine neden olur.
Reglesiz kaynakta dorultma ileminde kullanlan yariletkenler sdan etkilenirler.
Dolaysyla sdaki deiimler k DC gerilimini de deitirebilir.

no

tla

Belirtilen bu kusuru ortadan kaldrmak ve ktaki dalgalanma orann azaltmak amacyla

gerilim reglasyonu yaplr. Herhangi bir g kaynann gerilim reglasyonu (G.R) aadaki gibi
formle edilebilir:

.e
em
de

rs

rnek: Bir DC g kaynann k gerilimi bota (yksz: IL=0 A) 12 V llmtr. G

kaynann k gerilimi 10 mAlik tam ykte ise 11.9 V llmtr. Kaynan gerilim
reglasyonunu bulunuz?

2.5 TRANSSTRL GERLM REGLATRLER

Kararl ve dzenli bir DC gerilim elde etmek iin gerilim reglasyonu kanlmazdr. Gerilim
reglasyonu, gerilim reglatr devreleri kullanlarak yaplmaktadr. lk gerilim reglatrleri zener
diyot-transistr ikilisinin kullanm ile gelitirilmitir.

Regle ileminin amac belli bir elektriksel bykl d etkilerden bamsz olarak sabit
tutabilmektir. Bunun iin regle edilecek byklk (gerilim veya akm) srekli olarak llmek
zorundadr. llen bu deer (o andaki deer), olmas istenen gerek deerle karlatrlarak regle
ilemi yaplr. Regle devrelerinde; olmas istenen deer iin bir referans gerilimi gereklidir.
Bu deer zener diyotlarla salanr. Bununla birlikte, zener diyot regle ilemi iin tek bana
yeterli deildir. Zener diyotla alnan referans deer, dier bir takm elektronik devre
elemanlar ile gelitirilerek regle ilemi yaplr. Regle ilemi gerilim iin yapld gibi akm
iinde yaplabilir. Gerilim reglatrnn karakteristikleri, transistr gibi aktif elemanlar kullanarak
nemli lde iyiletirilebilir (dc akm ykseltmesi salanmas).

31

co
m

Transistrl gerilim reglatrleri seri ve paralel gerilim reglatrleri olarak ikiye

ayrlmlardr. Paralel reglatrde yke paralel gerilim kontrol yaplr. Seri reglatrde ise
gerilim kontrol yk ile seri olup akm yolu zerindedir.

2.5.1 Paralel Gerilim Reglatrleri

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Paralel standart bir gerilim reglatr devresi ekil 2.9da verilmitir. Bu devrede, RP direnci ve Q
transistr yardm ile regle edilmeye uygun bir gerilim blc oluturulur. k gerilimi
VL=V0, zener geriliminden transistrn VBE eik gerilimi kadar daha byktr. Yani V0=VZ+VBE
olur. RP n direnci, transistrn maksimum akm ve transistrde harcanmasna izin verilen
maksimum g kayb almayacak biimde seilmelidir.

ekil 2.9 Paralel Gerilim Reglatr Devresi

rnein zener gerilimi VZ=5.6 Volt, reglesiz giri gerilimi VN=16 Volt deerinde ise,
transistrden izin verilen maksimum IC=1 Alik akmas halinde Rp direncinin deeri;

olarak elde edilir. Transistrn emiter ile kollektr ksa devre edilirse, bu durumda giri
geriliminin toplam Rp direnci zerinde der. Rp direncinde harcanan toplam g ise;

olarak bulunur. O halde Rp direnci, 25 Wlk bir gle yklenebilecek ekilde seilmelidir.
Devredeki IK ksa devre akm ise;

32

VBE 0.6 V

30
IZ
0.02 A

ri.

R1min

co
m

olarak bulunur. k gerilimi V0, Rp direncindeki gerilimin Vi-VZ farkndan byk oluncaya kadar
ve benzer ekilde yksz halde IL akm IC akmndan byk oluncaya kadar kararl kalr. Zener
diyotundan akan akm deeri, zener krlma akm IZmin deerinden daha kk olursa kararllk yok
olur. Zener akm IZ=0.02 A olan bir zener diyot kullanldnda R1min deeri;

tla

olur. Burada dikkat edilmesi gereken husus, IZmax deerine transistrn beyz akmnn da
ekleneceidir. Bu anda zener diyottan akacak gerek akm deeri;

no

olur. Dk gl bir transistrde deeri rnein 50 ise;

olur ve zener gc;

PZ =5.6Vx0.04A

PZ =224 mW

.e
em
de

PZ =VZIZ

1
40 mA
50

rs

I Z max 0.02 A

elde edilir. Paralel gerilim reglatrleri uygulamalarda pek kullanlmazlar. nk bu

tr gerilim reglatrlerinde yksz durumda dahi bir g harcanmas sz konusudur.
Bu durum nemli bir dezavantajdr. Uygulamalarda bundan dolay genellikle seri
gerilim reglatrleri tercih edilir.

2.5.2 Seri Gerilim Reglatrleri

Seri gerilim reglatrlerinde, reglasyon transistr yke seri balanr. k gerilimi V0,
zener gerilimi (VZ) ile transistrn beyz-emiter gerilimi (VBE) farkna eittir. ekil 2.10'da seri
reglatr devresi grlmektedir. Buna gre k gerilimi;

olur. k yk akm ise, seilen transistrn beyz akmn salayabilmesi art ile;

V0=VZ+(-VBE)

I0max=(IZmax-IZmin)

deerinde olur. Burada transistrn kaldrabilecei maksimum g kayb da dikkate alnmaldr. ,

transistrn akm kazancdr. RS direncinin bu durumda deeri;

33

co
m

ifadesinden bulunur. Burada IBMAX ;

rs

no

tla

ri.

deerine eittir.

.e
em
de

ekil 2.10 Seri Gerilim Reglatr Devresi

nceki blmlerde anlatlan gerilim reglatrleri uygulamada bu halleri ile yeterli deillerdir. Bu
devrelerde k geriliminin deeri kullanlan elemanlarn toleranslarna baldr. Bu ise bir
dezavantajdr. Uygulamada; k geriliminin istenilen deere ayarlanabilmesi, yksek akm
verebilmesi ve ar akm korumas iyi bir g kaynandan istenilen zelliklerdir.
ekil 2.11'de, yukarda sralanan baz zelliklere cevap verebilen bir reglatr devresi izilmitir.
Grld gibi bu devrede adet transistr kullanlmtr. k yk akm Q3 transistr
zerinden alnmaktadr. Q2 transistr ise Q3' srmek amac ile kullanlarak (Darlington
montaj) 'ya ar bamllk yok edilmitir. Devrenin analizine gelince; topraa gre Q1
transistrnn kollektrndeki gerilim VCEQ1;

VCEQ1=V0-Vz+VBEQ3+VBEQ2

VCEQ1 geriliminin deeri, VZ gerilimine bal olarak en az 2 volt olmaldr. Bylece en kk k

gerilimi belirlenmitir. rnein Vz=5.6 volt kullanlrsa;
V0min=Vz+VCEQ1-(VBEQ2+VBEQ3)
V0min=5.6+2-(0.6+0.6) =6.4 Volt.

34

Dolaysyla bu devreden en az 6.4 V k gerilimi elde ederiz. Daha kk k gerilimi elde

etmemiz mmkn deildir.

ri.

co
m

Q3

tla

Q1

no

ekil 2.11 k Ayarlanabilen Kararl Gerilim Reglatr

rs

Q3 transistrnde harcanabilecek maksimum g PQ3;

.e
em
de

deerindedir. Devrede giri gerilimi Vi, ayarlanabilecek k gerilimi V0'dan daha byk olmaldr.
rnein k geriliminin maksimum deeri 24 volt, minimum deeri 6 V ve akm ise 0.5 Amper
olsun. Bu durumda PQ3 transistrnde harcanacak maksimum g;

= (24-6).0,5 = 9 W

elde ederiz. Kullanlacak transistr, bu gce dayanabilecek gte seilmelidir. Devredeki dier
elemanlarn analizine gelince: nce devrede kullanlan R3, R4, R5 gerilim blc direnlerinin
deerleri bulunur. Bunun iin nce Q1'in beyz akmn bulmamz gerekir. BC107 transistr
kullandmz varsayarsak katalogdan bu transistrn beyz akm IBmax=100 A bulunur.

Devredeki diren deerleri, ilgili akm ve gerilim denklemleri kurulduunda u ekilde elde edilir:
R1max=20 k, R2=680 , R3=560 , R4=620 .

2.5.3 Ar Akm Korumas

Regleli gerilim kaynaklarndan istenen bir dier zellik ise ar akm korumasdr. Regleli bir
akm kaynann kndan ar akm ekildiinde veya ksa devre olduunda regle devresinin ve
g kaynann zarar grmemesi iin ar akm koruma devresi eklenir. ekil 2.12'de byle bir

35

devre verilmitir. Bu devrede, ekil 2.11'deki devreye ilave olarak R6 ve Q4 transistr ilave
edilmitir. Devrenin dier ksmlar ayndr. Bu yeni elemanlar bize iki seenek sunarlar:

co
m

1) k akm IL (I0) nceden belirlenen bir akm deerinde snrlanr.

2) k akm IL ((I0) nceden belirlenen bir deeri aarsa k gerilimi sfra indirilir.

VBE 4 0.6 V

R6
R6

tla

I 0 max

ri.

Devrenin almas ksaca yledir: ktan alnan IL (I0) akm, R6 direnci ve Q3 transistr
zerinden geer. Bu anda IL akm R6 direnci zerinde bir gerilim dmne neden olur. R6 zerine
den gerilim, Q4 transistrnn beyz-emiter gerilimine ulatnda Q4 iletime geer ve Q3
transistrnn beyz gerilimini snrlar. Bylece akm sabit bir deerde kalr ve aadaki gibi
hesaplanr.

.e
em
de

rs

Q3

no

Bylece R 6 direncini istediimiz deere ayarlayarak akm snrlamas yapabiliriz. Ar akm ve ksa
devre korumasnda dier elektronik devre elemanlarndan da yararlanlabilir (SCR, Opamp, Flipflop gibi). Bu tercihe baldr.

Q1

ekil 2.12 Ar Akm Korumasnn Gerekletirilmesi

2.5.4 Komple g kayna:

Bir komple g kayna devresi ekil 2.13de gsterilmektedir.

36

co
m
ri.

tla

ekil 2.13 Komple g kayna devresi

Reglatrn VLdeki deimelere kar duyarlln artrmak iin Darlington devresi konmutur.
ekilde gsterildii gibi g kaynann bir blm n reglatr devresi gibi davranmaktadr.

VZ 1
R3

no

I C3

rs

Reglatrn VLdeki deimelere kar duyarlln daha da artrmak iin bir fark ykselte devresi
kullanlmtr. ktaki 10 Flk kapasite besleme gerilimini daha iyi filtrelemek amacyla
kullanlmtr.

.e
em
de

2.6 LNEER TM DEVRE GERLM REGLATRLER

Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; ayrk elemanlarla oluturulan reglatrlere gre hem daha
ekonomik, hem de daha ilevseldirler. Bu tr reglatrler genellikle seri gerilim reglatr
gibi dnebilir. Lineer tmdevre gerilim reglatrleri; genellikle k gerilimleri (sabit/ayarl)
kutuplama ynleri (pozitif/negatif) dikkate alnarak kendi aralarnda snflandrlabilir.

Sabit gerilim kl (pozitif/negatif)

Ayarlanabilir gerilim kl (pozitif/negatif)

DC gerilimi, tm etkilere kar kararl (regleli) hale getirebilmek iin regle ileminin
nemli olduunu biliyoruz. Regle ilemi ise reglatr devreleri kullanlarak
gerekletirilmektedir. Bir nceki blmde; aktif ve pasif devre elemanlar kullanarak
reglatr yapmn gerekletirdik. Gelien elektronik teknolojisi tek bir tmdevre (chip, ICs)
ierisinde gerilim reglatr retimine imkan salamtr. Gnmzde tek bir tmdevre
ierisinde yzlerce farkl tip ve zellikte gerilim reglatr retimi yaplmaktadr. Bu
blmde elektronik piyasasnda yaygn olarak kullanlan birka farkl tip tmdevre gerilim
reglatrnn tantm yaplacak ve uygulama rnekleri verilecektir.

2.6.1 Sabit Gerilim kl Lineer Tmdevreler

Tmdevre imalatlar, eitli sabit gerilim deerlerinde regleli k gerilimi verebilen tip
37

co
m

tmdevreler reterek kullancya sunmulardr. Sabit gerilim reglatrleri genellikle ulu imal
edilirler. Kk boyutlu, kolay kullanml ve olduka ucuzdurlar. Bu tr gerilim reglatrleri
kendi aralarnda pozitif ve negatif olmak zere iki gruba ayrlrlar.

rs

no

tla

ri.

Tablo 2.1de olduka sk kullanlan; terminalli, sabit kl pozitif gerilim

reglatrlerinin baz nemli zellikleri verilmitir.
78li saylarla kodlanan gerilim reglatrlerinde ilk iki rakam (78) reglatr tipini sonraki harf
k akmn, son rakamlar ise k gerilimi deerini verir. rnein 7805 ile kodlanm
bir reglatr; +5V k gerilimi ve 1A k akmna sahiptir.

.e
em
de

Tablo 2.1 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri

78M15 eklinde kodlanm bir gerilim reglatr ise +15 V k gerilimine ve 500 mA
k akmna sahiptir. Pozitif veya negatif sabit gerilim reglatrleri kullanarak reglatr
yapmak iin Tablo 5.1de belirtilen snr deerlere uymak gerekir. rnein; tmdevre gerilim
reglatrnn giriine uygulanacak reglesiz gerilim deeri, reglatr geriliminden en az 2V
daha byk olmaldr. Tmdevre gerilim reglatrlerinin pek ounun klar sl
korumaldr. ktan ar akm ekildiinde sl duyarl koruma devresi etkinleerek
tmdevreyi ar akma kar korur. Pozitif sabit gerilim reglatrlerinin terminal balantlar
ve klf tipleri ise ekil 2.14de verilmitir.

ekil 2.14 Tmdevre pozitif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar
38

no

tla

ri.

co
m

Negatif kl sabit gerilim reglatrleri ise 79lu saylarla (7912, 79L15, 79M09 v.b gibi)
kodlanrlar. Tablo 2.2de ise negatif gerilim reglatrleri zellikleri ile birlikte verilmitir.
Tmdevreli negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve terminal balantlar ekil 2.15de
verilmitir. Negatif gerilim reglatrlerinin terminal balantlar, pozitif reglatrlerden farkldr.
Bu duruma devre tasarm ve montajnda dikkat edilmelidir.

.e
em
de

rs

Tablo 2.2 Tmdevreli Pozitif Gerilim Reglatrleri

ekil 2.15 Tmdevre negatif gerilim reglatrlerinin klf tipleri ve pin balantlar

2.7 PRATK REGLEL ve TM DEVREL G KAYNAKLARI:

ulu sabit pozitif gerilim reglatr ile yaplan temel uygulama devresi ekil 2.16da
izilmitir. Bu balant tipiyle yaplan devre montajnda; dorultucu, reglatr ve beslenecek devre
birbirlerine yakn iseler, C1 ve C2 kondansatrlerine gereksinim olmaz. Ancak balant kablolarnn
boylar birka santimden uzun olduunda yksek frekanslarda titreimi nlemek iin bu
kondansatrler mutlaka kullanlr. C2 kondansatr ayrca k geriliminin kararlln salamada
ve reglasyon hzn iyiletirmede kullanlmaktadr.

39

Sabit gerilim reglatrleri:

ri.

co
m

tla

ekil 2.16 ulu pozitif gerilim reglatrnn temel balant emas

.e
em
de

rs

no

RNEK: Aadaki devrede LM7805 entegresi kullanlarak 5 Vluk sabit k gerilimi elde
edilmektedir. Buna gre, bu DC g kayna devresinin almasn a) 150 mA ve b) 300 mAlik
yk akmlarnda inceleyiniz. 7805 elemannn zelliklerinde, ebeke reglasyonunu korumak iin
kabul edilebilir giri gerilimi 7.3 V olarak verilmitir.

Vr (p-p)

ZM:

Tam dalga ve kk yklerde dalgallk gerilimi (Vr) aadaki formlle verilebilir:

Vr (rms)

2.88I dc 2.88Vdc

C
RL C

Burada IDC miliamper, C mikrofarad ve RL kohmdur.

40

a) Vr (tepe) 2 Vr (rms) 2.

2.88I dc
2.88(150)
2.
2.44 V
C
250

250 Flk filtreleme kapasitesi zerindeki DC gerilim:

VDC=Vm-Vr(tepe)=15 V 2.44 V = 12.56 V

co
m

Buna gre yukardaki rneimize dnecek olursak:

ri.

Giri, bu DC gerilim civarnda dalgalanaca iin minimum giri gerilimi aadaki deere kadar
debilir:
Vgiri(min)= Vm-2Vr(tepe)=15 V 2(2.44) V = 10.12 V

tla

Bu deer 7.3 V anma deerinin zerinde olduu iin k gerilimi +5 V dzeyinde kalacaktr.

b) Yukardaki hesaplamalar IL=300 mA iin yapld zaman :

no

Vgiri(min)= Vm-2Vr(tepe)=15 V 2(4,88) V = 5,24 V bulunacaktr.

rs

Bu ise kabul edilebilir minimum giri gerilimi olan 7.3 Vun altndadr. Reglasyon, 150 mAin
altndaki yk akmlarnda korunurken, 300 mAin stndeki yk akmlarnda gereklemez.

- Ar akm korumal yksek k akml reglatr devresi:

.e
em
de

Sabit gerilim reglatrlerinin k akmlar istenirse ykseltilebilir (ekil 2.17). Bu devrede

reglatrn k akmn artrmak iin tmdevreye bir PNP g transistr (Q1) balanmtr.
Devrede R1 direnci ve LM78XXden akan yk akm (IL), R1 zerinde Q1 transistrn sren bir
gerilim dm oluturur. LM..den akan akm ne kadar bykse R1deki gerilim dm ve
Q1den akan akm da o kadar byk olur. Bu durumda IL akm, LM.. ve transistr zerinde ikiye
blnr. Bylece, devrenin k akm LM..ye zarar vermeden ykseltilmi olur. Devre kndan
transistrn gcne bal olarak yksek akmlar alnabilir. k gerilimi sabittir.

LM.. entegresi iten ar akma kar korumal olmakla birlikte Q1 transistrn de ar akma
kar korumak iin devreye Q2 transistr ile R2 direnci balanmtr. Devrede R2 zerinden geen
yk akm (IL), R2 zerinde bir gerilim dmne neden olur. Bu gerilim deeri Q2 transistrnn
eik gerilimi (VBE=0.6 V) deerine ulatnda Q2 iletime geer, Q1 ise kesime gider. Dolaysyla
LM entegresi ve Q1 transistr ar akmdan korunmu olur.

Devrede ar akm korumas R2 direnci ile salandndan deeri uygun bir biimde seilmelidir.

VBE
0.6 V

I L max
I max

R2

41

co
m
ri.

no

- Ayarl gerilim reglatrleri

tla

ekil 2.17 Ar akm korumal yksek k akml reglatr devresi

.e
em
de

rs

Sabit gerilim reglatrlerinin k gerilimleri istenirse ayarlanarak istenilen deerlerde k

gerilimi vermesi salanabilir. k gerilimi istenilen bir deere ayarlanabilen bir devre
rnei ekil 2.18'de verilmitir.

ekil 2.18 k Gerilimi Ayarlanabilen Reglatr Devresi

Bu devrede tmdevre kna R1 ve R2 direnleri balanmtr. Reglatrn k gerilimi V0;

V0 VREG R2 I Q

forml ile bulunur. Formlde kullanlan IQ akm, R2 direncinden akan sknet akmdr ve
deeri 5 mA ile 10 mA arasnda deiir. Devrenin k geriliminin dalgallk oran olduka
byktr. Dalgallk orann azaltmak amac ile ka 100 Flk bir kondansatr balanmtr.
k dalgallk oran buna ramen ancak 20 mVa kadar drlebilmitir.
ekil 2.19da ayarlanabilir k veren pozitif ve negatif gerilim reglatrleri verilmitir. Her iki
devrede de k gerilimi R2 ayarl direnci tarafndan ayarlanmaktadr. R2 deerine bal olarak k
geriliminin alabilecei gerilim deerleri ise tablo olarak verilmitir.
42

co
m
ri.

tla

ekil 2.19 Ayarlanabilir pozitif ve negatif gerilim reglatrleri

rs

no

NOT: LM 79... serisi ile

gerekletirilen negatif gerilim
reglatrlerinin de devre balant
emalar pozitif gerilim reglatrleri
ile ayndr.

.e
em
de

- Simetrik kl sabit gerilim reglatrleri

Pozitif ve negatif gerilim reglatrleri birlikte kullanlarak simetrik kl sabit gerilim reglatrleri
yaplabilir. ekil 2.20de byle bir devre verilmektedir. Bu tip regleli gerilim kaynaklar yaplrken
kondansatrlerin polaritelerine ve tmdevre bacak balantlarna dikkat edilmelidir.

ekil 2.20 Sabit Simetrik kl regleli g kayna

43

2.8 ANAHTARLAMALI GERLM REGLATRLER (SWITCHING VOLTAGE

REGULATORS):

co
m

Kullanm alan ve nemine bal olarak eitli tiplerde g kayna ya da dc besleme kaynaklarnn
tasarm yaplmaktadr. DC g kaynaklar genel olarak; reglesiz, regleli ve anahtarlamal
olarak balca ana kategoride snflandrlr.

tla

ri.

Dk gl dc g kaynaklarnn tasarmnda genellikle lineer (dorusal) tmdevre gerilim

reglatrleri tercih edilmektedir. Tercih nedeni olarak; basit yaplar, yk deiimlerine hzl cevap
vermeleri, grltsz almalar ve dk maliyetleri gibi etkenleri sralayabiliriz. Fakat bu tip
reglatrlerde verim ok dk ve g kayb fazladr. Yksek gl dc kaynaklarn tasarmnda
verimleri ok daha fazla olan anahtarlamal gerilim reglatrleri (switching regulators)
kullanlmaktadr. Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin kullanm alanlar teknolojik gelimelere
paralel olarak son yllarda olduka artmtr.

PREG = (V V 0 ) IL VCE IC

rs

no

G kaynaklarnn tasarmnda dikkat edilmesi gereken nemli faktrlerden birisi verimliliktir.

Dorusal (lineer) tmdevre gerilim reglatrlerinde verimlilik olduka dktr ve yaklak olarak
%25 ile %60lar seviyesindedir. Bu durumda acden dcye dntrme ileminde yaklak olarak
%50ler seviyesinde bir enerji kayb sz konusudur. Dk gl (10 W alt) dc g kaynaklarnn
tasarmnda nemsenmeyecek boyutlarda olan bu kayp zellikle yksek glerde sorunlara neden
olmaktadr. Dorusal (lineer) bir reglatrde g kayb yaklak olarak;

.e
em
de

olarak ifade edilmektedir. Dolaysyla kayplarn tmne yakn kontrol eleman olarak kullanlan ve
aktif blgede altrlan transistr zerinde olumaktadr.
Anahtarlamal Gerilim Reglatrlerinin avantajlar:
Anahtarlamal g kaynaklarnn verimleri dier g kaynaklarna nazaran olduka
yksektir.

Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin alma frekanslar ehir ebekesinden ok yksektir

(kHz). Bu nedenle tasarmlarnda kullanlan bobin ve transformatr v.b gibi devre
elemanlarnn fiziksel boyutlar olduka kktr.

Dorusal reglatrlerde; reglesiz giri gerilimi daima k geriliminden byk olmaldr.

Anahtarlamal reglatrlerde ise k gerilimi giriten byk yaplabilmektedir.

Anahtarlamal gerilim reglatrlerinde birden fazla k elde edilebilmekte ve k

geriliminin kutuplar deitirilebilmektedir. Bu zellik dorusal reglatrlerde sz konusu
deildir.

44

Anahtarlamal Gerilim Reglatrlerinin dezavantajlar:

Yaplar dorusal (lineer) reglatrlere gre daha karmaktr. Bu nedenle tasarmlar zor ve
maliyetleri yksek olup dk gler iin kullanm ve tasarm pek tercih edilmez. Yksek
gl dc kaynaklarn tasarmnda ise anahtarlamal gerilim reglatr kullanmak neredeyse
zorunluluktur.

k grlt seviyeleri ve dalgallk oranlar daha yksektir. lave filtre devreleri

kullanmna gereksinim duyulur. Bu durum maliyeti artrr.

Yk akmlarnda ve giri gerilimlerinde meydana gelen deiimleri alglama ve tepki verme

sreleri daha uzundur.

Anahtarlamal gerilim reglatrleri yaplarndan dolay, elektromanyetik ve radyo frekansl

(EMI-RFI) giriimlere sebep olurlar. Bu nedenle zel filtre devrelerine ve ekranlama
ilemine gereksinim duyarlar.

tla

ri.

co
m

no

2.8.1 Anahtarlamal Gerilim Reglatrnn alma prensibi:

.e
em
de

rs

Anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma prensibi, giriine uygulanan dc iaretin yksek
frekanslarda anahtarlanarak ka aktarlmasna dayanmaktadr. Bu ilem iin giri gerilimi
kylmakta ve darbe-periyot oran deitirilmektedir. Ksaca darbe genilii modlasyonu (Pulse
Width Modulation=PWM) yaplmaktadr. Bu ilem; reglatr kn giri geriliminde oluan
deiimlerden bamsz hale getirir.

Ayrca devrede kullanlan elemanlar (yariletkenler) kesim/doyum modunda anahtarlamal olarak

altklar iin g kayplar minimumdur. Anahtarlamal bir g kaynann blok olarak temel
yaps ekil 2.21de verilmitir.

ekil 2.21 Anahtarlamal DC gerilim reglatrnn blok diyagram

45

rs

no

tla

ri.

co
m

Blok diyagram verilen anahtarlamal gerilim reglatrnn temel alma ilkelerinden olan darbe
genilii modlasyonunun (PWM) temel prensibi ise ekil 2.22de gsterilmitir.

ekil 2.22 Anahtarlamal dc gerilim reglatrnde dalga biimleri

.e
em
de

Anahtarlamal gerilim reglatrnn blok diyagramnn da grld gibi hata amplifikatrnn

eviren giriindeki gerilim (VM), geri beslemeden dolay;

Opampn ideal olduu kabul edilirse (eviren ve evirmeyen girileri arasnda gerilim fark yoktur),
evirmeyen giriteki VREF deeri;

Elde edilen k geriliminin devre giri gerilimi Vden ve yk akm ILden bamsz olduu
grlmektedir. Devrede R2=2R1 ve VREF=10 V olarak seilirse, devrenin k gerilimi V0;

46

co
m

olarak bulunur. Dolays ile k geriliminin maksimum deeri V kadar olduundan bu devre
V0<V olacak ekilde kullanlabilir. ekil 2.21de verilen gerilim karlatrcnn kndaki VA
geriliminin periyodu Tdir. Buna gre darbe-periyot oran;

tla

ri.

Grld gibi darbe periyot orann (D); VA geriliminin periyodu (T) belirlemektedir. V A gerilimi
ise ekil-2.21de grld gibi karlatrc giriine verilen VM deerine baldr. Dolaysyla
sistemin lineer bir darbe periyot modlatr (PWM) gibi altn syleyebiliriz.

no

Devrede (ekil 2.21) PWM modlatr kndan alnan VA gerilimi kare dalgadr. Bu gerilimin
gc, bir g anahtarndan geirilerek ykseltilmektedir. Dolaysyla g anahtar kndan alnan
VB gerilimi de kare dalgadr. Bu gerilimde bulunabilecek yksek frekansl harmonik bileenleri
zayflatmak iin bir LC alak geiren filtre devresi kullanlr. Bu ilem iin XL>>XC seilmelidir.
Bu durumda devre kndan alnacak V0 k gerilimi, VBnin ortalama deerine eittir.

.e
em
de

rs

Anahtarlamal reglatr devresinde kullanlan g anahtar ise (power switch) bir grup transistrle
gerekletirilen zel bir anahtardr. Bu devrede transistrler aktif blgede altrlmaz. Kesim ve
doyum blgelerinde bir anahtar gibi altrlr. Bu yzden g kayplar ok azdr. G anahtar
devresinde verimlilii artrmak amacyla kollektr-emiter doyum gerilimi (VCE(SAT)) dk ve
anahtarlama hz yksek transistrler tercih edilir.

2.8.2 Anahtarlamal Gerilim Reglatr eitleri:

Gnmzde pek ok farkl tip anahtarlamal gerilim reglatr tasarm yaplabilmektedir. Bunlarn
ierisinde en yaygn olarak kullanlanlar ise genellikle 3 tiptir. Bunlar;

Aaya doru (step-down veya buck) anahtarlamal reglatr

Yukarya doru (step-up veya boast) anahtarlamal reglatr
Yn eviren (inverting veya boast) anahtarlamal reglatr

a) Aaya doru (step-down veya buck) anahtarlamal reglatr:

Aa doru anahtarlamal reglatrlerin kndan alnan regleli gerilim, reglesiz giri

geriliminden daha kktr. ekil 2.23de anahtarlamal gerilim reglatrnn devresi ve devrede
kullanlan transtrn kesim-doyum (on-off) aralklar gsterilmitir. Devrede kullanlan C
kondansatrnn arj sresi tON, dearj sresi ise tOFF olarak ekil zerinde tanmlanmtr. ekilden
de grld gibi tON sresinin artrlmas V0 k gerilimini artrmakta, tOFF sresinin artrlmas

47

no

tla

ri.

co
m

ise k gerilimini azaltmaktadr. Transistr kesim veya doyum modunda anahtarlamal

altrlarak tON ve tOFF sreleri kontrol edilmektedir. Bu devrenin k gerilimini formle edersek;

rs

ekil 2.23 Aa doru anahtarlamal gerilim reglatr ve gerilim dalga biimleri

.e
em
de

Devrede reglasyon ileminin nasl gerekletirildiini ksaca anlatalm: Reglatr k geriliminin

(V0) herhangi bir sebeple azalmas, R3 direncinde oluan gerilimin azalmasna dolaysyla opampn
eviren giriindeki gerilimin azalmasna neden olur. Bu durumda opampn k ykseleceinden
PWM blou vastasyla tON sresi de artar ve reglatr k gerilimdeki azalmaya izin verilmez.
Devrede gerilim reglasyonu bu ekilde salanm olur.

DEV: Yukarya doru (step-up veya boast) anahtarlamal ve yn eviren (inverting

veya boast) anahtarlamal reglatr devrelerini aratrnz ve devre rnekleri veriniz.

2.8.1 Anahtarlamal Tmdevre Gerilim Reglatr Devreleri

Anahtarlamal gerilim reglatrlerinin tasarmnn olduka zor ve karmak olduu belirtilmiti. Bu

durumu dikkate alan pek ok tmdevre reticisi, anahtarlamal gerilim reglatrlerinde kullanlan
bir veya birka blou tek bir tmdevre ierisinde kullancya sunmutur. rnein National
Semiconductor firmasnn gelitirmi olduu LM 78S40 (ekil 2.24) tmdevre bunlardan birisidir.

48

co
m
ri.

tla

ekil 2.24 Genel amal anahtarl gerilim reglatrnn i yaps ve pin balantlar

no

ekil 2.24de grld gibi bu tmdevre, anahtarlamal reglatr sistemleri iin gerekli olan aktif
yap bloklarn barndrmaktadr. Bu bloklar ksaca; scaklk kompanzeli gerilim referans, aktif
akm snrlaycl ve darbe-periyot orann kontrol eden osilatr devresi, hata kuvvetlendiricisi,
yksek akm-yksek gerilim k anahtar, bir g diyodu ve genel amal bir opampdan
olumaktadr.

rs

Bu tmdevrenin baz nemli zellikleri aada sralanmtr.

.e
em
de

Yukar doru, aa doru ve yn eviren anahtarlama reglatr olarak kullanlabilir.

k gerilimi 1.25 V ile 40 V aralnda istenilen bir deere ayarlanabilir.
Tmdevre tek bana ve harici g transistor kullanmadan 1.5 Ae kadar tepe akm verebilir.
Dk gei (standby) akm dktr.

80 dB civarnda yk ve hat reglasyonuna sahiptir.

LM78S40 entegresi ile gerekletirilmi step-up (yukar) ve step-down tip anahtarlamal gerilim
reglatr devreleri ekil 2.25 ve ekil 2.26da verilmektedir. retici firma katologlar kullanlarak
ihtiyaca uygun anahtarlamal gerilim reglatrleri tasarlanabilir.

49

co
m
ri.
tla
no

.e
em
de

rs

ekil 2.25 Step-Up Anahtarlamal gerilim Reglatr (15V/70V)

ekil 2.26 Step-down Anahtarlamal Gerilim Reglatr (30V/5V)

50

no

tla

ri.

co
m

Bir LM 317K entegresi ile gerekletirilmi anahtarlamal gerilim reglatr devresi ekil 2.27de
gsterilmektedir.

rs

ekil 2.27 LM 317K entegresi ile gerekletirilmi bir anahtarlamal reglatr devresi

.e
em
de

DEV: ekil 2.27deki devrenin almasn anlatarak, ne tr bir anahtarlamal

reglatr devresi (devrenin blmlerini ekil zerinde gstererek) olduunu belirtiniz.

51

3. AKTF SZGELER/FLTRELER (ACTIVE FILTERS)

co
m

Filtrelerin balca ilevi, belirli bir frekans bandn geirip dierlerini zayflatmasdr. Pasif ve
Aktif olmak zere iki tip filtre tasarm yaplabilir. Pasif filtre tasarmnda; diren, kondansatr ve
bobin (self) gibi pasif devre elemanlar kullanlr. Aktif filtrelerde ise pasif devre elemanlarna
ilaveten transistr ve tmdevre gibi yariletken devre elemanlar da kullanlr. Aktif filtrelerin
pasif filtrelere nazaran baz avantaj ve dezavantajlar vardr. Bunlar aada sralanmtr:

Pasif filtreler

ri.

Aktif filtreler

Pasif filtre tasarmnda bobin (self) eleman

kullanlr, bir snrlama yoktur.

no

tla

Aktif filtre devrelerinde tmdevre retim

teknolojisinden kaynaklanan snrlamalar
nedeniyle self (bobin) eleman kullanlamaz.
Bu eleman yerine negatif empedans
dntrclerden yararlanlarak
kondansatrden self elde edilebilir.

olduu

rs

Aktif filtrelerde, filtrenin geirgen olduu Pasif filtrede filtrenin geirgen

frekanslarda herhangi bir zayflatma olmaz. frekaslarda zayflatma olur.
nk aktif filtre tasarmnda kullanlan
opamp, filtre edilen iaretleri ykselterek
kna aktarabilir.

.e
em
de

Aktif filtre devrelerinin k empedans ok Byle bir durum pasif filtrelerde szkonusu
dk, giri empedans ise olduka yksektir. deildir.
Bu nedenle, aktif filtrelerin girilerine veya
klarna balanacak devre veya devre
elemanlarnn etkilenmesi sz konusu deildir
Aktif filtrelerin her zaman besleme gerilimine Pasif filtreler herhangi bir
gereksinimleri vardr.
gerilimine gereksinim duymazlar.

besleme

Aktif filtre tasarmnda kullanlan opamplarn Frekans band kullanlan bobin ve kapasite
band genilikleri snrl olduunda her frekansta deerleri ile ayarlanabilir.
aktif filtre tasarlamak olduka zordur

Pek ok endstriyel uygulamada ska kullanlan filtreler balca drt tiptir. Bunlar;
- Alak Geiren (Low Pass)
- Yksek Geiren (High Pass)
- Band Geiren (Band Pass)
- Band Sndren (Notch Filters)

Belirtilen drt tip filtrenin frekans tepkileri (cevaplar) ekil 3.1de ayrntl olarak izilmitir.
rnein alak geiren filtre, belirlenen bir frekansn altndaki frekanslar geiren, stndekileri ise

52

rs

no

tla

ri.

co
m

zayflatan bir devredir. Belirlenen bu frekans deerine Ke frekans olarak adlandrlr ve fc

ile ifade edilir. denir. fc, ayn zamanda; 0.707 frekans, -3dB frekans veya kesim
frekans olarak da isimlendirilir.

ekil 3.1 Filtrelerin frekans tepkileri

.e
em
de

Filtre devrelerinde iletilen frekans aralna geen band, zayflatlan frekans aralna ise
durdurulan veya sndrlen band ad verilir. Alak geiren filtre; kesim frekansnn (fc)
altndaki frekanslar geirir, stndekileri ise durdurur veya zayflatr. Alak geiren filtre
devresinde ke frekansna kadar k gerilim Vo sabittir ve zayflama yoktur. Ke frekans
deerinden sonra k iareti belirli bir eimle zayflar. Bu durum ekil 3.1deki
karakteristikte kesik izgi ile gsterilmitir. Dz izgi ise ideal filtreyi temsil etmektedir. Yksek
geiren filtre; kesim frekansnn (fc) stndeki frekanslar geirir, altndakileri ise durdurur
veya zayflatr. Band geiren filtre ise, sadece belirlenen band ierisindeki frekanslar
geirir, dierlerini zayflatr.

3.1 Pasif filtreler

I- R-C ile yaplan ve alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu devre sadece alak frekanslar
geirir. Yksek frekanslar aseye verir. Frekans ykseldike kondansatrn kapasitif reaktans
klr. nk XC = 1/ 2.pi.f.C 'dir. Reaktansn klmesi sinyallerin dier ykselte katna
gemesini engeller. ekil 3.2'de R-C'li alak frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre
verilmitir.
II- R-L ile yaplan ve alak frekanslar geiren pasif filtreler: Bu filtrede kullanlan bobinin
endktif reaktans XL=2.pi.f.L denklemine gre frekans ykseldike byr. Bu nedenle yksek
frekansl sinyaller bobinden geemez. ekil 3.2'de R-L'li alak frekanslar ka ulatran (geiren)
pasif filtre verilmitir.
53

co
m

ekil 3.2 R-C ve R-Lli alak geiren filtreler

tla

ri.

III- R-C ile yaplan ve yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Dk frekanslarda
kondansatrn kapasitif reaktans byk olduundan alak frekansl sinyaller dier kata geemez.
ekil 3.3'de R-C'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.

rs

no

IV- R-L ile yaplan ve yksek frekanslar geiren pasif filtreler: Alak frekansl sinyallerde
bobinin endktif reaktans kk olduundan sadece yksek frekansl iaretler dier kata geebilir.
ekil 3.3'de R-L'li yksek frekanslar ka ulatran (geiren) pasif filtre verilmitir.

.e
em
de

ekil 3.3 R-C ve R-Lli yksek geiren filtreler

3.2 Aktif filtreler

Filtre devreleri zayflatma eimine veya kalitesine bal olarak; 1. derece veya -20 dB/dekad,
2. derece veya -40 dB/dekad ve 3. derece -60 dB/dekad olmak zere tasarlanabilirler.

3.2.1 Alak geiren aktif filtre

Belirlenen kesim frekansnn altndaki frekanslar olduu gibi geirip, zerindeki frekanslar
zayflatan filtrelere alak geiren filtre denir.

- Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi

Uygulamalarda ska kullanlan 1. derece veya -20 deb/dekadlk filtre devresi ve frekans
cevab ekil 3.4de verilmitir.

54

co
m
ri.
tla

no

ekil 3.4 Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi ve frekans cevab

Devrenin kazanc:

.e
em
de

R of

rs

Devrede filtre ilemi R ve C elemanlarndan olumaktadr. Op-Amp ise birim kazan ykselteci
olarak almaktadr. Opampn eviren ve evirmeyen girileri arasnda potansiyel fark olmadndan
(0 V), k gerilimi C kondansatr ularndaki gerilime eittir.

AV

Ro1
1 j C R1C1

Burada, Op-Ampn DC kazanc:

Ao 1

R 01

a1 C R1C1

ve

R0 f

a1 , Bessel filtre sabiti olarak adlandrlr ve birinci, ikinci, nc derece filtre devrelerinde deeri

farkllk arzeder.
Kesim frekans,

55

a1
2R1C1

co
m

fC

rnek: R1=1.2 k, C1=0.02 F olduuna gre birinci dereceden alak geiren filtrenin kesim
frekansn hesaplaynz ( a1 =1).

a1
2R1C1

ri.

fC

tla

= 6.63 kHz

SORU: Birinci dereceden alak geiren aktif filtre devresinde kesim frekansnn 2 kHz olmas
isteniyor. Buna gre gre C1 kapasitesini bulunuz.

a1
2R1C1

1
1

0.008 F
2f C R1 2 .2000.10.103

.e
em
de

C1

rs

fC

no

ZM:

Filtre devrelerinde kesim frekansndan sonra zayflama eiminin artmas, filtrenin ideale
yaklatn gsterir. Pek ok uygulamada -20 dB/dekadlk birinci dereceden bir filtre devresi
yeterli olmayabilir. Bu amala -40 dB/dekadlk ve -60 dB/dekadlk filtre devreleri gelitirilmitir.
Alak geiren filtre devresi iin 20, 40 ve 60 dB/dekadlk tip filtre devresi iin frekans cevab
(frekans/kazan erileri) ekil 3.5de izilmitir.

ekil 3.5 Alak geiren filtre devrelerinin frekans tepkesi

56

co
m

Filtrenin ekil 3.6daki gibi balanmas 40 dB/dekadlk kesim frekansl ikinci dereceden bir aktif
alak geiren filtre oluturur.

rs

no

tla

ri.

- kinci dereceden alak geiren aktif filtre:

.e
em
de

ekil 3.6 kinci dereceden alak geiren aktif filtre devresi ve frekans cevab
Devrenin analizi iin aada belirtilen admlar srayla izlenmelidir.
1. lk adm kesim frekans fCnin belirlenmesi veya seilmesidir.

2. Analiz kolayl iin R1=R2=R olmal ve deeri 10 k ile 100 k arasnda

seilmelidir. R0f deeri ise 2R olarak seilmelidir.
3.

C1 kondansatrnn deeri;

C1

0 . 707
C .R

seilmelidir.

4. C2 kondansatr ise C2=2.C1 olacak ekilde seilmelidir.

RNEK: kinci dereceden alak geiren aktif filtre devresinde R=10 k, wc = 30 krad/s iin C1 ve
C2 deerleri ne olmaldr?
ZM:

C1

0 . 707
0 . 707

2 . 4 nF
C .R
30 . 10 3 . 10 . 10 3

57

C2 = 2.C1 = 4.8 nF

co
m

nc dereceden alak geiren bir aktif filtre devresi, -40 dB/dekad ve -20 dB/dekadlk alak
geiren aktif filtre devrelerinin ardarda balanmas ile gerekletirilir.

3.2.2 Yksek geiren aktif filtre

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Yksek geiren filtre; belirlenen kesim frekansnn stndeki frekanslar olduu gibi geirip,
altndaki frekanslar zayflatan filtre devresidir. -20 dB/dekad, -40 dB/dekad ve -60
dB/dekad olmak zere tip yksek geiren filtre devresi vardr. Bu tip filtre
devresinin frekans cevaplar (kazan/frekans) ekil 3.7de gsterilmitir.

ekil 3.7 Yksek geiren aktif filtre frekans erileri

- Birinci ve ikinci dereceden yksek geiren aktif filtreler:
Birinci ve ikinci dereceden yksek geiren aktif filtre devreleri ve frekans karakteristii ekil 3.8de
gsterilmitir. -20 dB/dekadlk filtrenin yeterli olmad durumlarda (yani birinci dereceden
filtrelemenin yeterli olmad durumlarda) -40 dB/dekadlk (ikinci mertebeden) filtreler kullanlr.

Kesim frekans;

f C f o ,L

1
2 R1C 1

R1=R2 ve C1=C2 olan ikinci derece filtre de ayn kesim frekansn verir.

58

co
m
ri.
tla
no
rs
.e
em
de

ekil 3.8 (a) Birinci, (b) ikinci mertebeden yksek geiren aktif filtre devreleri ve (c) frekans
erisi.

RNEK: R1=R2=2.1 k, C 1=C2=0.05 F ve Ro1=10 k, Rof= 50 k olduuna gre ikinci dereceden

yksek geiren aktif filtre iin kazanc ve kesim frekansn hesaplaynz (a1=1.3617).

ZM:

R0 f

Ao 1

50
6
10

R 01

Kesim frekans,

fC

a1
1 .3617

2 .04 kHz
2R1C1 2 .2100 .50 .10 9
59

3.2.3 Band geiren aktif filtre

rs

no

tla

ri.

co
m

ekil 3.9da iki katl bir bant geiren filtre devresi ve frekans erisi verilmitir. lk kat bir yksek
geiren filtre olup ikinci kat ise alak geiren bir filtredir.

.e
em
de

ekil 3.9 Bant geiren aktif filtre devresi ve frekans erileri

Dar ve geni bant olmak zere iki tip band geiren filtre vardr. Dar bant filtrelerde band genilii
rezonans frekansnn 1/10nundan daha kktr. Geni band filtrelerde ise daha byktr.
Rezonans frekansnn (wr), band geniliine (B) oranna filtre devresinin kalite faktr (Q) denir.
Kalite Faktr, Q=wr/B forml ile belirlenir. Qnun alaca deere gre filtre devresinin
kalitesi ve seicilii deiir. Q deeri yksek ise seicilik de fazladr. Dar bantl filtrelerde
seicilik daha fazladr nk Q>10dur. Geni bantlda ise Q<10dur.

Band geiren filtre tasarmnda iki yntem vardr. Birinci yntemde wr ve B deerleri seilir, Q
deeri ise hesaplanr. kinci yntemde ise wr ve Q deerleri seilir, B deeri ise
hesaplanr. Hesaplamay kolaylatrmak ve devreyi sadeletirmek iin C1=C2=C olarak seilir
ve B hesaplanr. R deerleri ise aadaki formllerlehesaplanr:
Ro1=Ro2=R alnarak;
2
B.C

R1

R
2. Ar

R2

R
4.Q 2. Ar
2

RNEK: Band geiren filtre devresinde wr=10 krad/s, Ar=40, Q=20 ve C1=C2=C=0.01 F
olduuna gre B, R1, R2 ve R3 deerlerini hesaplaynz.

60

tla

ri.

co
m

ZM:

ZM:

rs

1
159 . 15 Hz
2 R1C 1

.e
em
de

f o ,L

no

RNEK: R 1=R2=10 k, C1=0.1 F, C2=0.002 F alarak band geiren aktif filtrenin alt ve st kesim
frekanslarn hesaplaynz.

f o ,H

1
7 . 96 kHz
2 R 2 C 2

3.2.4 Band durduran (sndren) aktif filtre

Belirli bir frekans aralndaki iaretleri geirmeyip, dierlerini geireren veya zayflatan bir filtre
tipidir. Band sndren filtre genellikle istenmeyen ve sistemler zerinde parazit (grlt)
etkisi yapan iaretlerin zayflatlmasnda kullanlr. rnein elektronik cihazlarn evresinde
alan motor, jeneratr, transformatr v.b elektromekanik cihazlar evrelerinde ve
ebekede elektriksel grlt olumasna sebep olurlar. Belirtilen bu parazitleri yok etmek
amac ile elektronik cihazlarn pek ounda band sndren filtre devreleri kullanlr. ekil
3.10da bir band sndren filtre devresi ve frekans erisi verilmektedir. Band sndren filtre
devresinin dzenlenmesinde; rezonans frekans, band genilii (B) veya kalite faktr (Q)nn
bilinmesi gerekir.

61

co
m
ri.

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 3.10 Band durduran (sndren) filtre devresi ve frekans cevab

62

co
m

4. GERLM KONTROLL OSLATR

(VOLTAGE KONTROLLED OSCILLATOR - VCO)
Osilatrler ve eitleri konusu ayr bir blm altnda incelenecek olmakla birlikte gerilim kontroll
osilatrler faz kilitlemeli evrim (PLL) gibi baz elektronik devrelerde kullanldklarndan PLL
konusuna gemeden nce VCOlarn alma prensiplerini renmekte fayda vardr.

no

tla

ri.

Gerilim kontroll osilatr (VCO), frekans DC gerilimle belli deerler arasnda ayarlanabilen bir
osilasyon k sinyali (kare veya gen dalga) reten devredir. Dier bir deyile, VCO devresinin
girii DC, k ise periyodik kare ya da gen dalgadr. Ayrca VCOnun bir de kontrol gerilimi
vardr. Bu gerilim VCOnun frekansn deitirir. Kontrol gerilimi sfr olduunda osilatr normal
frekansla salnr, kontrol gerilimi deitike VCOnun frekans artar veya azalr. VCO, maksimum
ile minimum frekans arasnda kontrol gerilimine bal olarak salnabilen bir osilatrdr. Aksi
takdirde VCOnun istenilen frekans blgesine ulamas mmkn olmayacaktr. Bir UHF TV
vericisinde kullanlmas gereken VCO, eer verici sentezrde deiiklik yapmadan UHF kanalnda
altrlmas isteniyorsa 510.15 MHz ile 894.15 MHz arasnda salnm yapmas gerekmektedir.
VCOlar Op-Amplar veya 566 IC entegre devre elemanlaryla gerekletirilebilirler. imdi
srasyla bunlar inceleyelim.

rs

4.1 Op-Ampn gerilim kontroll osilatr olarak kullanlmas:

.e
em
de

ekil 4.1'deki devre, Vi giri voltaj ile frekans kontrol edilebilir bir testere dii jeneratrdr. Temel
olarak bu devre integral alc bir devredir. Negatif geri besleme hattnda bir kondansatr ve ona
paralel bal bir tristr (SCR-Silicon Controlled Rectifier) kullanlmtr. Tristr ON-OFF
anahtarlamay gerekletirir. Tristrde, anod-katod ve gate olmak zere terminal bulunur.

Gate voltaj ( VG ) belli bir eik gerilimini atktan sonra

iletime geer. Gate voltaj, eik geriliminin altnda bir tristr
yaltmdadr.

k voltajnn pozitif olmas iin Vi gerilimi negatiftir. DC

bataryann negatif kutbu OP-AMP 'n faz eviren (-) giriine
uyguland zaman ktan pozitif bir rampa darbesi elde
edilir.

kta meydana gelen pozitif darbe, tristrn eik gerilimini

aarsa tristr iletime geer ve kondansatr tristr zerinden
ekil 4.1 OP-AMP 'l Gerilim
dearj olur. Bu kez k negatif ynde inmeye balar. kn
Kontroll Osilatr
negatif ynde inmesi, tristr yaltma sokacandan
kondansatr tekrar arj olur. Bu kez kndaki rampa darbesi tekrar pozitif ynde artmaya balar.
Kondansatrn arj ve dearj ile tristrn iletime ve yatlma gemesiyle devrenin kndan
testere dii biimindeki dalga elde edilir.

63

Vi giri voltaj sabit olduundan ktan elde edilen testere dii dalgann eimi;

co
m

dVo / dt = Vi / RC 'dir.
kta meydana gelen testere dii dalgann periyodu;
T=Vg / (Vi / RC) = (Vg / 1).(RC / Vi) =(Vg / Vi).RC 'dir.
Testere dii dalgann frekans ise f = 1 / T 'den bulanabilir.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

ekil 4.2de simlasyon program kullanlarak elde edilmi voltaj kontroll osilatr devresinin k
dalga ekli osilaskopta grlmektedir. Osilaskoptaki dalga ekli testere dii biiminde olduundan
ad testere dii dalgadr.

ekil 4.2 VCO devresinin k dalga ekli

64

4.2 IC 566 entegresi ile gerekletirilen VCO

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

co
m

566 IC VCOya bir rnek tekil eder; bu entegre frekans d diren ve kondansatr ile belirlenen ve
uygulanan DC gerilimle deitirilebilen kare dalga ve gen dalga sinyalleri reten devreler ierir.
ekil 4.3de gsterilen 566 entegresinin C1 d kondansatrn R1 d direnciyle belirlenen bir hzda
doldurmak ve boaltmak iin kullanlan akm kaynaklarna ve DC modlasyon giri gerilimine
sahip olduu gsterilmitir. Kondansatrn doldurulmas ve boaltlmas iin akm kaynaklarn
anahtarlamak amacyla bir Schmitt tetikleyici devresi kullanlmtr. Kondansatrn zerinde oluan
gen dalga gerilimi ile Schmitt tetikleyiciden gelen kare dalga tampon ykselteler zerinden
ka verilir.

ekil 4.3 566 fonksiyon retecinin blok diyagram

566 entegresinin bacak balantlar ile formlleri ekil 4.4de gsterilmitir. Uygun bir d diren ve
kondansatr seimiyle osilatr, 10 Hz 1 MHz frekans aral arasnda dzenlenebilir ve sonra Vc
kontrol gerilimiyle 10 Hz 1 MHz aralnda modle edilebilir.

ekil 4.4 566 entegresinin bacak balantlar ve formlleri

65

566 fonksiyon retecinin (gerilim kontroll osilatr) uygulama devresine bir

rnek:

co
m

Kare ve gen dalga reten 566 iin pratik bir devre rnei ekil 4.5de verilmitir. Bu pratik
devredeki parametrelerin seimi u ekildedir:

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

1. R1, 2 k R1 20 k aral iinde olmaldr.

3
2. VC, V V C V aral iinde olmaldr.
4
3. fo, 1 MHzin altnda olmaldr.
4. V+, 10 V ile 24 V arasnda olmaldr.

ekil 4.5 566 VCO pratik devresi

R2 ve R3 diren blc, aadaki sabit deere sahip DC modlasyon gerilimini belirler.

Burada V+=12 V iken 0.75V+=9 Vdur.

olarak hesaplanr.

66

Vc kontrol geriliminin deitirilmesine rnek bir pratik devre:

no

tla

ri.

co
m

k kare dalga sinyalinin frekansn ayarlamak zere Vc giri geriliminin nasl kullanlabileceine
(deitirilebileceine) rnek bir devre ekil 4.6da verilmitir.

ekil 4.6 566 entegresinin Vc kontrol gerilimi ile frekans ayar

.e
em
de

rs

R3 potansiyometresi Vcnin 9tan 12 Va ayarlanmasn mmkn klar. Bu da 10 Hz ile 1 MHz

frekans aralna karlk gelmektedir. R3 potunun ucu en st noktada iken:

Buradan alt k frekans:

f0

2
12 11.74
19.7 kHz
12
12
(10x10 )(220x10 )

R3 ayar ucu en alt noktaya getirildii zaman;

Buradan st k frekans:

olarak bulunur.
67

4.3 Faz Kilitlemeli evrim (Phase Locked Loop PLL)

tla

ri.

co
m

Faz kilitleme devresi (PLL: PhaseLocked Loop) geri besleme iaretinin frekans ve faznn, giri
iaretinin fazna ve frekansna kilitlenme ilkesine dayanan bir sistemdir. Giri iaretinin dalga
ekline ilikin bir snrlama yoktur. Faz kilitleme evrimlerinin ilk uygulamas, 1932 ylnda radyo
iaretlerinin aranmas amacyla kullanm alan bulmutur. 1960larda ise, NASA uydu programlar
iin faz kilitlemeli devre tekniinden yararlanlmtr. Tmdevre teknolojisinin hzland ve byk
gelime gsterdii 1960l yllara kadar, faz kilitlemeli evrim sistemlerinin gerekletirilmesi hem
pahal hem de karmak olmaktayd. Tmdevre teknolojisinin gelimesi ile tekta (monolitik)
tmletirmenin getirdii ekonomik avantaj, faz kilitlemeli evrim tekniini zellikle endstriyel
elektronik ve tketici elektronii alanlarnda ok byk uygulama eitlilii ile kar karya
getirmitir.

4.3.1 Kullanm Alanlar

rs

no

Gnmzde monolitik (tekta) faz kilitlemeli evrim teknii, FM dedektrlerin, stereo

demodlatrlerin, ton kod zclerin, frekans sentezleyicilerin temel yap bloku olmutur.
Filtreleme ve motor hz kontrol de faz kilitlemeli evrimin dier uygulama alanlar arasnda
saylabilir. Faz kilitlemeli evrim sistemlerinde analog ve saysal elemanlarn birlikte kullanlmas
yoluna gidilmektedir. PLLin baka yaygn kullanm alanlar arasnda;

.e
em
de

1- Bir referans sinyal frekansnn katlarn reten frekans sentezleyici,

2- Giri sinyal frekans ile PLL k gerilimi arasnda mkemmel bir dorusalla sahip FM
demodlasyon devreleri,
3- Frekans kaydrmal anahtarlama (FSK) almasnda kullanlan saysal veri iletimindeki
tayc frekanslarnn veya iki veri iletiminin demodlasyonu,
4- Modemler, telemetre alc ve vericileri, ton kod zcleri, genlik modlasyonu dedektrleri
ve izleme filtreleri.

4.3.2 Faz Kilitlemeli evrimin yaps

Gnmzde haberleme teknii, l ve kontrol dzenleri gibi yerlerde geni apta kullanlan faz
kilitlemeli evrim devresinin ilkesel emas ekil 4.7de gsterilmitir. Bu devrede bir gerilim
kontroll osilatr (VCO Voltage Controlled Oscillator), bir faz karlatrma devresi, bir alak
geiren filtre ve bir kuvvetlendirici bulunur ve bunlar bir evrim oluturur. Sisteme Vi giri
iaretinin uygulanmamas durumunda, gerilim kontroll osilatr fo serbest salnm frekansnda
alr.

Bir faz kilitlenmeli evrim devresinin davrann karakterize eden iki blge vardr. Bunlar,
kilitlenme ve kilitli kalabilme blgeleridir. Bu blgeleri tanmlayabilmek iin, incelemeyi artan
giri frekans ve azalan giri frekans iin iki ayr frekans blgesinde yrtmek gerekir.

68

fi+fo
fi-fo

ykselte
fi-fo

VC

VCO

tla

Vo

Alak
geiren filtre

co
m

Ve

ri.

Giri

Faz
dedektr

no

ekil 4.7 Faz kilitlemeli evrim ilkesi

.e
em
de

rs

Dng kilitlendii zaman (giri sinyal frekans ile VCOnun frekansnn ayn olmas), k olarak
alnan VC gerilimi VCOyu giri sinyali ile kilitli tutmak iin gereken gerilimdir. Ardndan VCO,
giri frekansnda sabit genlikli kare dalga sinyali retir. En iyi alma, VCO merkez frekansnn
(fo) kendi dorusal alma aralnn ortasndaki DC ngerilim noktasna ayarlanmasyla elde
edilir. Dng kilitli olduu zaman faz dedektrne uygulanan iki sinyal ayn faz da olmasa da ayn
frekanstadr. Faz dedektrne uygulanan iki sinyal arasndaki sabit faz fark, VCO iin sabit bir DC
gerilim oluturur. Bu durumda giri sinyalinin frekansndaki deimeler, VCOya uygulanan DC
gerilimin deimesine neden olur. Yakalama ve kilitleme frekans aralnda DC gerilim, VCO
frekansn srerek giri frekansyla eitlenmesini salar.
Faz karlatrma devresi (faz dedektr), ayn frekanstaki iki giri iaretin (V0 ve Vi ) faz farkna
bal bir k gerilimi (Ve) retir. Faz dedektr k sinyallerin toplam ve fark frekans
bileenlerini ierir. Alak geiren szge (AGS), sinyalin sadece alak frekans bileenlerini geirir.

Giri iaretinin frekansnn dk frekanslardan itibaren arttrldn dnelim. k iareti

frekansnn giri iareti frekansna doru deimeye zorland blge olan ekme blgesinin alt
ucuna ulaldnda VC kontrol gerilimi, devrenin yapsna bal olarak negatif veya pozitif bir
deere srar. Giri iareti frekansnn buradan yani f1 frekansndan daha da arttrlmas halinde, VC
kontrol gerilimi ekil 4.8deki deiimi izler (stteki deiim) ve f2 frekansnda kilitli kalabilme
blgesinin st snrna ulalr. Kontrol gerilimi sfra der ve osilatr de salnm frekansnda
almaya devam eder.

69

VC

fo

f2

co
m

f4

fo

f3

ri.

f1

tla

kilitlenme
blgesi
kilitli kalabilme bl.

no

ekil 4.8 Kilitlenme ve Kilitli kalabilme blgeleri

rs

Giri iaretinin frekansnn yksek frekanslardan itibaren azaltld varsaylsn. Ayn olay bu ynde
de kendini gsterir yani f3 frekansnda kilitlenme olur. Frekansn daha da drlmesi durumunda
VC kontrol gerilimi yine ekil 4.8deki deiimi (alttaki deiim) izler. f4 frekansnda kilitli
kalabilme blgesinin alt ucuna ulalr, kontrol gerilimi tekrar sfra, k iaretinin frekans da
serbest salnm frekansna srar.

.e
em
de

Btn bunlardan grlecei gibi, sistemin bir giri frekansna kilitli kalabildii frekans blgesine
kilitli kalabilme blgesi (lock range), gelen iarete kilitlenebildii frekans blgesine de
kilitlenme blgesi (capture range) ad verilir. Kilitlenme olduktan sonra fi giri frekansnn
deimesi ile k iareti frekansnn bunu izleyebildii blge olan kilitli kalabilme blgesi, daima
kilitlenme blgesinden daha byktr. Kilitli kalabilme blgesi band genilii sistemin ak evrim
kazancna, kilitlenme blgesi band genilii ise alak geiren szge karakteristiine baldr. f1, f2,
f3, f4 frekanslarndan yararlanlrsa, kilitlenme blgesi band genilii
fC = f3-f1

kilitli kalabilme blgesi band genilii de

fL = f2-f4

eklinde tanmlanabilir.

Dng, giri frekans deiikliklerini takip etmek zere dinamik bir ekilde kendini ayarlar.

70

4.3.3 PLL Uygulamas (frekans demodlatr)

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

co
m

PLLin en nemli uygulama alanlarndan biri frekans demodlasyonudur. FM demodlasyonu

dorudan PLL devresi kullanlarak gerekletirilebilir. PLL merkez frekansnn FM tayc
frekansnda seilmesi durumunda ekil 5.1deki PLL blok diyagramndaki filtrelenmi gerilim ya
da k geriliminin deeri, sinyal frekansndaki deimeyle orantl olarak deien demodlasyonlu
gerilimdir. ekil 4.9da PLLin FM demodlatr olarak kullanl gsterilmektedir.

ekil 4.9 565 PLL entegresinin FM demodlatr olarak balants ve k gerilimi-frekans

ilikisi

ekil 4.9da, R1 direnci ve C1 kondansatr fo serbest alma frekansn belirler. C2 ile gsterilen
ikinci bir d kondansatr, alak geiren filtrenin geirme bandn ayarlamak iin kullanlr. Burada
ayrca PLL dngsn kapatmak iin VCO k, faz dedektrnn giriine balanmtr. 565 tipik
PLL entegresinde V+ ve V- kullanlr.

71

co
m
ri.

: Kilitleme aral frekans

.e
em
de

rs

no

tla

181.8 kHzlik kilitleme aralndaki bir giri, 7 nolu bacak zerinde bir k gerilimi oluturacaktr.
Bu gerilim foa ayarlanm giri sinyaliyle belirlenen DC gerilim dzeyi civarnda deiecektir. 7
nolu bacaktaki sinyalin frekansa bal deiimi yine ekil 4.9da verilmektedir. 7 nolu bacak
zerindeki DC gerilim ile 181.8 kHz frekans aralndaki (136.6 kHzlik orta frekans civarnda)
giri frekans arasnda dorusal bir iliki vardr. k gerilimi, belirlenen alma aralnda
frekanslarla deien demodlasyonlu sinyaldir.

72

5. GER BESLEMEL YKSELTELER

ri.

co
m

Geri beslemenin ne ie yaradn bir rnekle aklayalm: Ayarl bir adaptr yaptnz dnn.
Bu adaptrn ucuna da bir DC motor baladmz varsayalm. Ne olur? Motor dnmeye balar.
imdi motorun milini elimizle yavaa tutalm. Motor yavalayacaktr. Motorun devrinin ayn
kalmasn istersek adaptrn voltajn ykseltmemiz gerekir. Motorun milini daha da skarsak
voltaj daha da artrmamz gerekir. Mili braktmz zaman motor ok yksek hza kacaktr. Bu
kez adaptrn voltajn hemen drmemiz gerekecektir. Bu rnekteki davranmz dnecek
olursak motorun devrini sabit tutmamz iin sanki biz devrenin bir parasym gibi davranp
adaptrn voltajn ayarlyoruz. Bir geri besleme devresi de ayn ii yapar.

no

tla

Bu tr geri besleme devrelerine NEGATF geri beslemeli devreler denir. Negatif szcnn
anlam kn genliini azaltmak iin girii azaltan anlamndadr yani ykseltecin toplam kazanc
negatif geri besleme ile azaltlr. Buradaki azaltma ilemi aslnda zararl bir ey deildir. rnekte de
grdnz gibi devrede bir takm kararllklar salar. Bu sonucu elde etmek iinde bir eyler
kaybederiz. Kaybettiimiz kazancn bir ksmdr. Negatif geri beslemenin faydalarn elektronik iin
zetleyecek olursak;

rs

1- Dorusal bir alma

2- Az grlt
3- Kararl kazan
4- Dorusal frekans tepkisi
5- Yksek giri empedans ve dk k empedansdr.

.e
em
de

Negatif geri besleme her tr reglatrde, hz kontrollerinde ve ykseltelerde her zaman

kullanlmaktadr.

Geri beslemenin negatif olmas gibi bir de pozitif geri besleme vardr. Bunu da basit bir rnekle
aklayalm: Hepimiz bir sebeple dn salonuna gitmiizdir veya TVde canl bir konser
seyretmiizdir. Buralarda hoparlrleri sahnenin etrafna sralarlar. Baz sanatlar da halkla yakn
temas kurmak iin mikrofonla beraber sahnenin n tarafna knca hoparlrlerden ok tiz bir ses
kar. Bu ses sanaty geri karmak iin zel olarak retilmeyip () hoparlrden kan sesin tekrar
mikrofondan alnarak ykseltece verilmesi, ykseltilip yeniden hoparlrden kmas sonra tekrar
mikrofon tarafndan alnp ykseltece verilmesi ekinde devam eder. Buna ksaca POZTF geri
besleme denir. Pozitif geri besleme de faydaldr. Yukardaki rnekte olduu gibi insanlar kartr
ve daha nemli olarak OSLATR yapmnda kullanlr.

imdi NEGATF geri beslemeyi biraz daha detayl inceleyelim.

73

5.1 Negatif Geri Besleme (Negative Feed-Back):

tla

ri.

co
m

ekil 6.1de genel bir geri besleme devresi grlmektedir.

no

ekil 5.1 Geri besleme devresi

.e
em
de

rs

Devrenin giriinde bir kartrc ya da toplayc da diyebileceimiz bir balant vardr. Bu devre
genellikle ve zel bir durum yoksa direnlerden yaplr. Devrenin giriine Vs sinyali uygulanmtr.
Devrenin kndan alnan Vo sinyalinin (kk) bir ksm yada (beta) kadar alnarak Vf olarak
geri verilir. Devredeki kutusu aslnda geri besleme devresini temsil etmektedir. Geri besleme
devresinde bir kazan olmayp aslnda bir zayflatma sz konusudur.
Burada en nemli nokta geri besleme devresinden gelen Vf sinyali ile devrenin giriine balanan Vs
sinyalinin fazlar birbirine ters olmaldr. Yani birbirlerini zayflatmalar gerekir. Bu durumu
salamak iin ya devredeki ykselte "eviren" cinsten olmal ya da geri besleme devresi k
sinyalinin iaretini ters evirmelidir. Genellikle ykseltecin eviren cinsten olmas tercih edilir.
Ykseltecin giriine uygulana sinyal Vi, Vs ve Vf sinyallerinin farkdr. Bu da devrenin toplam
kazancnn azalmasna yol aar. Bu azalma bir kayptan ziyade bir iyileme olarak dnlmelidir.
Negatif geri beslemenin sonular yukarda belirttiimiz be maddeden oluur.

5.1.1 Negatif geribesleme trleri

Negatif geri besleme balant trlerine gre drde ayrlr. Bunlar;

- Seri gerilim beslemesi,

- Paralel gerilim beslemesi,

- Seri akm beslemesi ve
- Paralel akm beslemesidir.

74

co
m

Bu balant trlerinin deiik anlam ve zellikleri vardr. Seri szc geri besleme sinyalinin giri
sinyali ile seri balandn, paralel szc geri besleme sinyalinin giri sinyali ile paralel
balandn, gerilim szc geri besleme devresinin giriine k geriliminin balandn, akm
szc ise geri besleme devresinin giriine k akmnn bir ksmnn girdiini gsterir.
Paralel geri beslemeli devrelerde giri empedans dk, akm geri beslemeli devrelerde k
empedans yksek, seri geri beslemeli devrelerde giri direnci yksek ve gerilim beslemeli
devrelerde k empedans dk zellikler gsterir.

ri.

Ykseltelerde genellikle giri empedansnn yksek, k empedansnn dk olmas istenir.

Bu denenle seri ve gerilim geri besleme kullanlarak salanr.

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 5.2de geri besleme devreleri grlmektedir.

ekil 5.2 Geri besleme devreleri

75

Seri Gerilim Geri Besleme:

rs

Bu devrenin geri besleme yokken kazanc:

no

ekil 5.3 Seri gerilim geri besleme devresi.

tla

ri.

co
m

ekil 5.3de seri gerilim geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

.e
em
de

Ya da

olur. Geri besleme sinyalinin varl durumunda:

Geri besleme devresinin katsaysn da kullanrsak geribeslemeli toplam kazan:

bulunur. Grld gibi ykseltecin kazanc (1+A) kadar azalr.

Ayn devrenin giri empedans ise:
olarak yazlr. Grld gibi geri beslemesiz giri empedansn

76

deeri ile arplmas ile bulunur ki buda yksek deerlerdir.

ri.

Vs=0 V yaplarak I akm akacak ekilde V gerilimi uygulanarak bulunur.

co
m

Devrenin k empedans ise:

no

tla

olarak bulunur. Grld gibi devrenin k empedans geri beslemesiz k empedansnn

kadar azalm halidir.

Paralel Gerilim Geri Besleme:

.e
em
de

rs

ekil 5.4de paralel gerilim geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.4 Paralel gerilim geri besleme devresi.

Bu devrenin geri beslemeli kazanc:

bulunur.

77

co
m

Devrenin giri empedans ise:

olarak yazlr. Grld gibi geri beslemesiz giri empedansnn

deerine blnmesi ile bulunur. Bu da dk deerlerdir.

ri.

Devrenin k empedans ise:

tla

olarak bulunur.

rs

Seri Akm Geri Besleme:

no

Grld gibi devrenin k empedans geri beslemesiz k empedansn

halidir.

.e
em
de

ekil 5.5de seri akm geri besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

ekil 5.5 Seri akm geri besleme devresi.

Bu devrenin geri beslemeli kazanc:

78

kadar azalm

Devrenin giri empedans ise:

deeri ile

co
m

olarak yazlr. Grld gibi geri beslemesiz giri empedansnn

arplmas ile bulunur. Bu da yksek bir deerdir.

V
V
V
AVi
AV f
A I
Z0
Z0
Z0

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Devrenin k empedans ise:

Z 0 (1 A) I V
Z of

V
Z 0 (1 A)
I

Grld gibi,

empedansn

olarak bulunur. Grld gibi devrenin k empedans geri beslemesiz k

kadar artm halidir. k empedans ykselmektedir.

Paralel Akm Geri Besleme:

ekil 5.6da paralel akm besleme devresinin ematii gsterilmektedir.

79

co
m
ri.
tla

ekil 5.6 Paralel akm geri besleme devresi.

no

Bu devrenin geri beslemeli kazanc:

.e
em
de

rs

Devrenin giri empedans ise:

olarak yazlr. Grld gibi Zif, geri beslemesiz giri empedansnn

bulunur. Bu da dk bir deerdir.

deerine blnmesi ile

Devrenin k empedans ise:

olarak bulunur.

Grld gibi geri beslemeli devrenin k empedans, geri beslemesiz k empedansn

kadar artm halidir.

Geribeslemenin giri ve k empedanslarna etkisi aadaki tabloda zetlenmitir:

Z0
1 A
(azalr)

Z 0 (1 A )

(azalr)

( artar )

80

Z 0 (1 A)
(artar)

RNEK: a) = -0.1 ve b) = -0.5 geribeslemesi iin A=-100, Ri=100 k, Ro=20 k deerlerine

sahip seri gerilim geri beslemeli gerilim kazancn, giri ve k empedanslarn hesaplaynz.

co
m

ZM:

no

tla

ri.

lgili denklemleri kullanarak;

.e
em
de

rs

Buradaki zmden daha iyi bir giri ve k empedans iin kazantan zveride bulunulduu
grlmektedir. Kazancn 11de 1 orannda azaltlmasna karlk k direnci de ayn oranda
azalm ve giri direnci artmtr. Geri besleme ile dier devre zelliklerini iyiletirmek adna
mevcut gerilim kazancnn bir ksmndan vazgeilmektedir.

Negatif geri beslemenin sonular:

1- Frekans bozulmasnn azaltlmas: A>>1 olan bir ykseltete geribeslemeli kazan

Af=1/dr. Buradan, geribesleme devresinin tamamen dirnlerden yaplm olmas halinde temel
ykselte kazanc frekansa bal olsa bile geribeslemeli kazancn frekansa bal olmad ortaya
kar. Pratikte frekansa bal olarak deien ykselte kazanc nedeniyle ortaay kan frekans
bozulmas, negatif geribeslemeli bir ykselte devresinde nemli lde azalr.

2- Grlt ve dorusal olmayan bozulmann azalmas: Sinyal geribeslemesi grlt sinyalinin

(g kayna vnlamas gibi) ve dorusal olmayan bozulmann miktarn azaltma eilimi gsterir.
(1+ A) faktr, hem giri grltsn hem de dorusal olmayan bozulmay nemli lde
azaltarak belirgin bir iyileme salar. Ancak toplam kazancn da azaldn belirtmek gerekir
(devrenin verimini artrmak iin denen bedel ).
Kazanc geribeslemesizdzeye karmak iin ilave katlarn kullanlmas halinde sisteme
geribesleme ykseltecinin azaltt kadar grlt eklenecei unutulmamaldr. Daha yksek bir

81

kazan ve daha az grlt retecek ekilde geribeslemeli ykselte devresinin kazancn yeniden
ayarlamak suretiyle bu problem bir lde alabilir.

co
m

3- Kazan ve band genilii zerinde etkisi: Negatif geribeslemeli toplam kazan;

ri.

Pratik bir ykseltete (tekbir alak ve yksek frekans kesim noktasna sahip) aktif eleman ve devre
kapasitanslarndan dolay yksek frekanslarda ak evrim kazanc dmektedir. Kondansatrle
bal ykselte katlarnda kazan, alak frekanslarda da debilir. Ak evrim kazanc A, yeteri
kadar azald ve A arpan 1den ok byk olmad zaman Af=1/ ifadesi geerliliini yitirir.

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 5.7, hegatif geribeslemeli ykseltecin geribeslemesiz ykselteten (B) daha byk band
geniliine (Bf) sahip olduunu gstermektedir.

ekil 5.7 Negatif geri beslemenin kazan ve band geniliine etkisi

Grld gibi st 3 dB frekans iin negatif geri beslemeli ykselte devresinde kazan dk
olduu iin band genilii artmaktadr.

4- Geribeslemeli kazan kararll: Geri beslemeli ykseltecin kararll ile geri beslemesiz
olann kararll arasnda nasl bir iliki olduunu belirlemek de faydal olacaktr. Geri besleme
denkleminin trevi alnrsa;

82

Bu, geribesleme kullanld zaman kazantakki deimenin (dA), A arpan orannda azaldn
gstermektedir.

co
m

RNEK: Kazanc -1000 ve =-0.1 olan bir ykseltecin kazanc scakla bal olarak %20
deiiyorsa, geribeslemeli ykseltecin kaancndaki deimeyi bulunuz.

ri.

ZM:

no

PRATK GERBESLEME DEVRELER:

tla

Bylece ykseltecin kazanc A=-1000de %20 orannda deiirken, geribeslemeli kazan yalnzca
Af=-100de %0.2 orannda deimektedir.

Geri besleme devrelerine ait rnekleri BJT ve FETli ykselte devrelerinde inceliyeceiz.

rs

FETli seri-gerilim geribeslemesi:

.e
em
de

Aada bir seri-gerilim geribeslemeli FETli ykselte devresi grlmektedir. k sinyalinin

(Vo) bir ksm, R1 ve R2 direnlerinden oluan bir geribesleme devresi kullanlarak girie
balanmtr. Vf geribesleme gerilimi Vs kaynak gerilimi ile seri balanmtr.

RNEK: Aadaki devrede (ekil 5.8) R 1=80 k, R2=20 k, Ro=RD=10 k ve gm=4 mS

olduuna gre geribeslemesiz ve geri beslemeli kazanlar hesaplaynz.

ekil 5.8 FETli seri-gerilim geribeslemesi

83

co
m

Geri beslemesiz ykselte kazanc:

k direnci RL:
= 10k // 10k//100k 5 k

tla

ri.

Geribesleme devresinin geribesleme faktr:

rs

no

Geribesleme kazanc:

741 ile Seri gerilim geri beslemeye rnek

.e
em
de

ekil 5.9 ilemsel ykselte kullanan seri gerilim geribesleme balantsn gstermektedir. R1=1.8
k, R2=200 ve ilemsel ykseltecin ak evrim kazanc A=-100.000 olduuna gre ykseltecin
kazancn hesaplaynz.

-10

ekil 5.9 Op-Ampl seri gerilim geribeslemesi

84

BJTli seri gerilim geribeslemesi:

no

tla

ri.

co
m

Emetr izleyici (ortak kollektrl) devrede (ekil 5.10) seri gerilim geribeslemesi kullanlmtr. Vo
k gerilimi ayn zamanda giri gerilimine seri olarak geri beslenen gerilimdir.

ekil 5.10 BJTli seri-gerilim geribeslemesi

.e
em
de

rs

Geribeslemesiz durumda kazan (geribeslemesiz durumda Vf=0 V);

Geribesleme parametresi:

1 elde edilir

Geribeslemeli durumda kazan;

85

BJTli seri akm geri beslemesi:

co
m

Dier bir geri besleme teknii de k akmndan (Io) rnek almak ve girie seri olarak balamaktr.
Seri akm geri beslemesi ykseltecin kazancn kararl hale getirir, fakat giri direncini artrr.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

ekil 5.11deki BJTli ykselte devresinin emetr kprlenmedii iin geri besleme tipi seri akm
geri beslemesidir. RE direncinden akan akm, uygulanan kaynak sinyalinin tersi ynnde bir
geribesleme gerilimine neden olur, dolaysyla Vo k gerilimi azalr. Seri akm geri beslemesini
ortadan kaldrmak iin ya RE direnci kaldrlmal ya da kondansatr ile kprlenmelidir.

(a)

(b)

ekil 5.11 (a) Seri akm geri beslemeli ykselte devresi, (b) Geri beslemesiz durum iin hibrit
edeeri.
RNEK: Yukardaki geri besleme devresinde RB=470 k, Rc=2.2 k, C1=0.5 F, RE=510 ,
hfe=120 ve h ie=900 olduuna gre geri beslemeli durumda gerilim kazancn, giri ve k
empedanslarn bulunuz.
ZM:

Geri beslemesiz durumda;

= -510

86

Giri ve k empedanslar:

co
m

Zi= RB // hie h ie=900

Zo= Rc=2.2 k
Geri beslemeli durumda:

ri.

Kazan:

V0 I 0 RC I 0

RC Af RC (1.93x103 )(2.2x103 ) 4.25

VS
VS
VS

Giri ve k empedanslar:

no

AVf

tla

Gerilim kazanc:

rs

Z if Z i (1 A) 900(1 510 x0.133) 61.9 k

.e
em
de

Z 0 f Z 0 (1 A) 2.2 k (1 510 x 0.133) 151.4 k

Op-ampl paralel gerilim geribeslemesi:

ekil 5.12deki sabit kazanl ilemsel ykselte devresi, paralel gerilim geri beslemesi salar. deal
V
ilemsel ykselte iin Ii=0 ve Vi=0 ve AV= olduundan; A 0
Ii

(a)

(b)

ekil 5.12 (a) Paralel gerilim negatif geri beslemeli op-amp devresi, (b) edeer devresi
87

co
m

Geri beslemeli kazan;

FETli paralel gerilim geri beslemesi:

no

tla

ri.

Geri besleme gerilim kazanc:

.e
em
de

rs

ekil 5.13de FET kullanan paralel gerilim geri beslemeli ykselte devresi gsterilmektedir.

(a)

ekil 5.13 (a) FETli paralel gerilim geri beslemeli ykselte devresi, (b) edeer devresi

(b)

Geri besleme direnci bal deilken geri beslemesiz kazan (Is=Ii), ortak kaynakl devrenin kazanc
ile direncinin arpmna eittir.
Geri beslemesiz kazan (DKKAT: Gerilim kazanc deil)

88

co
m

Geri besleme faktr;

no

tla

ri.

Geri besleme kazanc:

.e
em
de

rs

Geri besleme gerilim kazanc:

RNEK: Yukardaki devrede gm=5 mS, RD=5.1 k, R F=20 k olduuna gre geri beslemesiz ve
geri beslemeli gerilim kazanlarn hesaplaynz.
ZM:

Geri beslemesiz gerilim kazanc:

Geri beslemeli durumda gerilim kazanc:

89

6. OSLATRLER

co
m

DC gerilimi istenilen frekansta iaretlere dntren devrelere osilatr denir. Dier bir deyile
osilatrler ayarland frekansta ya da sabit bir frekansta srekli k veren devrelerdir. Baz
kaynaklarda "salnga" olarak da isimlendirilmektedir. DC gerilim kaynaklar ile beslenirler.

tla

ri.

Hatrlanaca zere, negatif geri beslemede ktaki sinyalin bir ksmn "ters" evirip tekrar
ykseltecin giriine balyorduk. Sonuta daha az k seviyesi ama daha az grlt ve daha fazla
bant genilii elde ediyorduk. Pozitif geri beslemede ise kn bir ksmn bu kez, girile ayn
fazda yani giriteki sinyali destekleyecek ynde veriyoruz. Bu ekildeki bir devrenin kndan
srekli bir grlt elde ederiz. Yani kta her trl sinyal vardr. Eer bir osilatr yapmak istersek
devrenin kna bir "rezonans devresi" koyup bu sinyallerden bir tanesini dar alr dierlerini yok
ederiz. Elde ettiimiz bu tek frekansn bir ksmn pozitif geri besleme olarak ykseltecin giriine
baladmzda bir osilatr elde ederiz.

rs

no

Bu balamda, bir osilatr devresi; osilasyonu balatan rezonans devresi, ykselte ve geribesleme
katlarndan olumaktadr. Temel osilatr devrelerinden sinsoidal k alnr. Fakat klarnda
kare, gen v.b dalga biimleri elde edilebilen osilatr tasarm da yaplabilir. Osilatrler; kullanm
amalar ve zelliklerine bal olarak eitli ekillerde tasarlanabilirler. Osilasyonun balamasn
salayan rezonans devreleri genellikle; R-C veya R-L pasif devre elemanlarnda oluur. Aada
popler ve yaygn kullanm alanlar bulunan baz osilatr tipleri sralanmtr.
RC Faz Kaydrmal Osilatr

Wien Kpr Osilatr

LC Osilatrler

.e
em
de

1. Kolpits Osilatr

2. Hartley Osilatr

3. Amstrong Osilatr

Kristal Osilatr v.b

Bir osilatr devresinin oluturulabilmesi iin nce tank devresi (rezonans devresi) ve ykselte
devresine gereksinim vardr. Ayrca osilasyonun srekliliini salamak iin ykselte devresinde
pozitif geri besleme yaplmaldr.

6.1 FAZ KAYDIRMALI RC OSLATR

ekil 6.1de ortak emiterli bir ykselte devresi grlmektedir. Bu ykselte devresini gelitirerek
bir osilatr devresine dntrebiliriz. Ortak emiterli ykselte devresinde ykselte giriine
uygulanan iaret ile kndan alnan iaret arasnda 1800 faz fark olduunu biliyoruz.

Ortak emiterli ykselte devresini bir osilatr haline dntrmek iin ykselte kndan alnacak
iaretin bir ksm, pozitif geribesleme ile ykselte giriine uygulanmaldr. Bu osilasyonun
90

no

tla

ri.

co
m

sreklilii iin gereklidir. Osilasyonun balamas ise R-C devreleri ile gerekletirilir. Osilasyon
ilemi iin bir kondansatrn arj ve dearj sresinden faydalanlr.

ekil 6.1 Ortak emetrl ykselte devresi

rs

Ykselte k gerilimini girie geri besleyerek osilasyon elde edebilmek iin, k iaretini 180o
faz kaydrmak gerekmektedir. RC faz kaydrmal osilatr devresinin temel prensibi bu arta
dayanmaktadr. ekil 6.2de RC faz kaydrmal osilatr devresi verilmitir. Devre dikkatlice
incelendiinde k iaretinin bir ksm RC geri besleme elemanlar ile girie geri beslenmitir.

.e
em
de

Her bir RC hcresi; k iaretinin bir ksmn 60 o faz kaydrmaktadr. k ile giri arasnda 3 adet
faz kaydrma devresi kullanlmtr. Dolaysyla k iaretinin faz 180o kaydrlarak girie pozitif
geri besleme yaplmtr.

ekil 6.2 RC faz kaydrmal osilatr devresi

91

Her bir RC devresinin 60o faz kaydrmas istenirse R1=R2=Rg ve C1=C2=C3 olarak seilmelidir.
Rg, ortak emiterli ykseltecin giri empedansdr.

co
m

Giri empedansnn R1 ve R2'ye eit olmas gerekmektedir. Bu artlar saland zaman, k

iaretinin frekans aadaki forml yardm ile bulunur.

.e
em
de

rs

no

tla

ri.

Osilasyonlarn genlii, geribesleme oranna ve ykseltecin kazancna baldr. Geribesleme oran

seri RC devrelerinin toplam empedansna baldr. Bu empedans arttka geribesleme oran decek
ve k iaretinin (osilasyonun) genlii azalacaktr. Faz kaydrmal osilatr devresinin tam bir
ematii ekil 6.3de verilmitir.

ekil 6.3 RC faz kaydrmal osilatr devresi

6.1.1 lemsel Ykselteli RC Osilatr Devresi

Entegre devreler RC osilatr devrelerinde de kullanlmaktadr. ekil 6.4deki devrede op-ampn

k (sistem 1/29luk zayflatma salar) 180olik faz kaymas salayan katl RC devresini
besler. Op-ampn kazancnn 29dan byk olmas salanarak (Ri ve Rf direnleriyle) birden
byk bir evrim kazanc elde edilir.

92

co
m
ri.

tla

ekil 6.4 Op-ampl faz kaydrmal RC osilatr devresi

1
2RC 6

.e
em
de

6.2.1 Wien kprs

rs

6.2 WEN KPRL OSLATR

no

Burada osilatr frekans:

ekil 6.5 Wien kpr devresi

Wien kprs, endstriyel elektronik devre uygulamalarnda ve eitli endstriyel cihazlarda

sklkla kullanlmaktadr. En popler ve yaygn kullanm alan ise osilatr devrelerindedir. ekil
6.5'de bir Wien kpr devresi grlmektedir.

93

6.2.2 Wien kprl osilatr

no

tla

ri.

co
m

ekil 6.6'da grlen Wien Kprl Osilatr devresidir.

ekil 6.6 Wien Kprl osilatr devresi

rs

Q1 ve Q2 transistrleri ile oluturulan her iki ykselte kat bir evirmeyen ykselte olarak grev
yapar. P potansiyometresi osilatr k gerilimi V'nin bir ksmnn girie geri beslenmesinde
kullanlr.

.e
em
de

Wien kpr osilatrnn zayflatma katsays ykselte ile kompanze edilir. Osilatr devresindeki P
direnci ayarlanarak, devrenin balang osilasyonu kontrol edilir. Geri besleme tek bir frekansta
oluur. Balang osilasyonunun ayarlanmas ile, osilatr knda sinsoidal bir iaret elde edilir.
Elde edilen bu iaretin frekans ise devrede kullanlan R ve C elemanlarna baldr.

6.2.3 Op-Ampl Wien Kpr osilatr

ekil 6.7deki Op-ampl Wien Kpr Osilatr devresinde frekans belirleyen elemanlar R1, R2
direnleri ile C1 ve C2 kondansatrleridir. R3 ve R4 direnleri geri besleme yolunun bir parasn
olutururlar. Ykseltecin k, a ve c noktalarnda kpr girii olarak balanmtr. Kpr
devresinin b ve d noktalar arasndaki k, op-ampn giriidir. Kpr devresinin analizi
sonucunda;

R1=R2 ve C1=C2=C olmas durumunda;

94

co
m
ri.
tla

RNEK:

no

ekil 6.7 Op-ampl Wien Kpr Osilatr Devresi

.e
em
de

rs

Aadaki Wien Kpr Osilatr devresinin rezonans frekansn hesaplaynz.

ZM:

95

6.3 LC OSLATRLER

tla

ri.

co
m

Rezonans devresi bir bobin ve kondansatrden (LC) oluan osilatrlere LC osilatr denir. LC
osilatrlerin de trleri vardr. ekil 6.8de en ok kullanlan tip LC osilatr grlmektedir.

ekil 6.8 LC osilatr tipleri

6.3.1 Kolpits Osilatr

rs

no

ekil 6.8den de grld gibi, Colpitts osilatr geri beslemesini kapasitif bir gerilim blcden
almaktadr. Hartley osilatr geri beslemesini endktif bir gerilim blcden almaktadr. Amstrong
osilatr ise geri beslemesini trafonun sekonder sargsndan almaktadr.

.e
em
de

Kolpits osilatrler birok uygulamada yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu osilatrlerin rezonans

devresi (tank devresi) L ve C elemanlarndan olumaktadr. ekil 6.9'da devre emas ayrntl
olarak verilmitir.

ekil 6.9 Kolpits osilatr devresi

96

co
m

Devrenin almas ksaca yledir: Osilatr devresinde Q1 transistr ortak beyzli bir ykselte
olarak alr. L1, C2 ve C3 rezonans devresi yk empedansdr. Osilatr devresinin empedans ve
amplifikasyonu rezonans frekansnda yksektir.
Ykselte k iaretinin bir ksm, emitere geri beslendiinde; devre osilasyon yapmaya balar.
Geribeslemenin miktar (oran), C2 ve C3 kondansatrlerinin arasndaki oranla belirlenir. Geri
besleme kkse, emiter gerilimi gibi kollektr akm da sinsoidal formda olacaktr.

.e
em
de

rs

no

tla

ekil 6.10da bir transistrl Hartley osilatr devresi gsterilmitir.

ri.

6.3.2 Hartley Osilatr

ekil 6.10 Transistrl Hartley osilatr devresi

Bu devrenin osilatr frekans:
1

2 Le C

ve

Le L1 L2 M

6.4 KRSTALL OSLATRLER

Bir alc ya da verici sabit bir frekansta alacaksa yani allan frekansta deiiklik istenmiyorsa o
zaman devredeki osilatrn kristalli olmas en iyi yntemdir. Kristal osilatrn ana paras olan
piezoelektrik kristal ounlukla kuvars madeninden yaplr. Kuvars, eitli byklklerde kesilerek
ve yontularak eitli frekanslar iin retilir. Osilatr iin retilmi bir kuvars, yuvarlak vitamin
haplarna ya da kk bir dikdrtgen prizmaya benzer.

97

tla

ri.

co
m

Bir kuvars kristaline basn uygularsak iki kenar arasnda bir gerilim oluur. Kuvars benzeri
maddelerle yaplm akmaklar buna bir rnektir. Bir kuvars kristaline DC gerilim uygularsak bu
kez de burkulur. Tersi bir gerilim uygularsak dier ynde burkulur. AC bir gerilim uygularsak,
uygulanan AC gerilimin frekansnda her iki yne burkulur yani titreir. Uygulanan AC gerilimim
frekans, kristalin rezonans frekansnda ise o zaman en byk titreim elde edilir. Kristalin sembol
ekil 6.11de verilmektedir.

ekil 6.11 Kuvarsn sembol

.e
em
de

rs

no

Yukarda anlatld gibi kristalin hareketleri mekaniktir. Bu mekanik hareketi salayan kristalin
elektriksel modeli ise ekil 6.12de gsterilmektedir.

ekil 6.12 Kristalin elektriksel modeli

Elektriksel modelin sol taraf bir seri rezonans devresidir. Bu seri ksm kristalin hi bir balant ucu
olmayan halini temsil eder. Sa taraftaki Cj ise kristalin balant elektrotlar ile elektrotlar
elektronik devreye balayan balant telleri arasndaki kapasiteyi temsil eder. Piezoelektrik
kristallerin Q deerleri 20000 gibi ok yksek deerler alr. Bu devrede L ve C, kristalin rezonans
frekansn belirler. R direnci ise kristalin mekanik salnmna yapt direnmedir. R direnci ihmal
edilirse seri ksmn rezonans frekans;

98

ri.

co
m

Cj kondansatrnn deeri ise seri rezonans ksmndaki kondansatrden ok byktr. Bir rnek
verecek olursak, tipik bir kristalde C=0,025 pF ve Cj=3,5 pFdr. Bu durumda kristalin paralel devre
olarak rezonans frekans;

no

tla

Paralel rezonansta oluan frekans, seri rezonansta oluan frekanstan biraz daha yksektir. Tipik
olarak seri rezonans frekans paralel rezonans frekansnn 0,9 kat daha ddr. Kristali paralel
rezonansta altrmann bir avantaj vardr. Cj kondansatr kristalin balantlar ile ilgili olduu
iin kristale dardan ayarl bir kondansatr takarak (trimer kondansatr) frekans ok az aa ya
da yukar ekmek mmkndr. Bu deiim ok fazla olmamak koulu ile ince ayar iin oka
kullanlr.

.e
em
de

rs

Kristal bir ktleye sahiptir. Bu nedenle snd ya da souduu zaman hacmi dolaysyla frekans
deiir. Bu deiim az olmasna ramen hassas devrelerde istenmez. Isya bal frekans kaymasn
nlemek iin kristaller sabit sda altrlr. Sabit s, iinde kristal ve termostatl stc bulunan
kk frnlarla salanr.

6.4.1 Seri rezonans devreli kristalli osilatr

ekil 6.13de "Kristal Kontroll Pierce Osilatr" gsterilmektedir. Bu devrede kristal, seri
rezonans devresi olarak almaktadr. Dikkat edilirse kristal, devreye seri geri besleme eleman
olarak balanmtr. Kristal, rezonans frekansnda minimum empedans gsterecek ve maksimum
geri besleme yapacaktr. R1 ve R2 direnleri gerilim blc olarak kararl bir DC ngerilim devresi
oluturur. Kristal empedans minimum olduu zaman (seri rezonans modunda) kollektrden baza
gerilim geri beslemesi maksimumdur. CC kuplaj kondansatr byk deerli rnein 10 nF gibi
seilir. alma frekansnda C Cnin empedans ihmal edilebilecek kadar kktr ve kollektr ile
baz arasnda DC bloklama salar. RFC (radyo frekans bobini) ise byk deerli ok turlu bir bobin
olup DC n gerilim salar ve yksek frekansl sinyalleri g kaynandan izole eder. Devrenin
osilasyon frekans, kristalin seri rezonans frekansyla belirlenir.

99

co
m
ri.
tla
no

rs

ekil 6.13 Seri rezonans devreli kristal osilatr

.e
em
de

6.4.2 Paralel rezonans devreli kristalli osilatr

ekil 6.14de kristalli miller osilatr devresi gsterilmektedir. FETli devrede kristal, paralel
rezonans devresi olarak altrlr. Bu durumda kristal ok yksek empedans gsterecektir. FET
transistrn aka tarafndaki LC devresi, kristalin paralel rezonans frekansna yakn bir deere
ayarlanr.

ekil 6.14 Kristalli Miller Osilatr

100

no

tla

ri.

co
m

Bir kristalin paralel rezonansta empedans maximum olduu iin ekil 6.15de gsterildii gibi
devreye paralel balanr. Paralel rezonans frekansnda kristalin empedans yksek olduu iin
zerindeki gerilim dm de maksimum olur.

.e
em
de

rs

ekil 6.15 Paralel Rezonans Devresi Olarak alan Kristal Kontroll Osilatr Devresi

6.4.3 Op-Ampl kristal osilatr

Dk frekanslarda kristal osilatrlere bir rnek olarak ilemsel ykselteli devreyi (ekil 6.16)
verebiliriz.

ekil 6.16 Op-amp 'l Kristal Kontroll Osilatr Devresi

101

co
m

Bu devrede kristal, geri besleme yoluna seri balanmtr. Dolaysyla kristal, seri rezonans
frekansnda alr. Bu devrenin kndan kare dalga alnr. Tam olarak zener geriliminde k
genliini salamak iin ka bir ift zener balanmtr.

6.4.4 Overtone piezoelektrik kristal

tla

ri.

Bir kristal osilatrn kesim biimi, kristalin alma frekans ile dorudan ilikilidir. Bundan dolay
kristaller iki tr kesilerek retilirler. Birincisi ana frekans reten kristaller. Bu tr kristaller genel
olarak en ok 50 MHze kadar yaplr. kincisi ise ana frekansnn zerinde alan kristaller (over
tone). Over tone kristaller en az 50 MHz ya da daha zeri frekansta alacak ekilde retilir. Over
tone kristaller, ana frekansta alan bir kristalin kalnlndan daha fazla kalnla sahiptir. rnein
20 MHzde alan bir kristal 1 mm kalnlnda olsun. 30 MHz overton alan bir kristal en ve
boyu sabit kalmak zere 3 mm kalnla sahiptir.

.e
em
de

rs

no

Yksek frekansta alan ana frekansa sahip kristal retilmemektedir. Bunun nedeni, kristalin
kalnlnn ok incelmesinden oluan retim glkleridir. Bu kristallerin bir zellii de ana
frekansn hep tek kat (3, 5 gibi) frekans retmeleridir. Overtone kristallerin dezavantaj, osilatr
devrelerinde ana frekans bastrmak iin filtrelere ihtiya duymalardr. Ayrca daha dk Q
deerlerine sahiptirler.

102