Elektrik Makinaları 1 - Eemdersnotlari - Com - Mustafa Turan Ders Notu (Tüm Konular)

m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
TEMEL YASALAR VE KURALLAR
.e
e
Manyetik alan nasl modellenir? Tek kutup var mdr?

ndkleme nasl olur? Kuvvet nasl indklenir?
Basit bir makinenin hangi yne hareket edeceini belirleyebilir misiniz?
Manyetik edeer devreyi elde edebilir misiniz? Malzemelerin mknatslanma

karakteristikleri hakknda neler syleyebilirsiniz? Endktans nedir?
Ama:
Tm elektrik makineleri manyetik alanlar sayesinde enerji dnm yapar. Bu

ksmda manyetik alanlarn oluumunu, bu konudaki nemli bilgileri ve kuvvet
oluumunu inceleyeceiz.
Elektrik Makineleri
Manyetik Alanlar ve Kuvvetler
Tm elektrik makineleri elektromanyetik enerji dnm yaptklarndan, elektrik

makinelerinin anlalabilmesi iin manyetik alan prensiplerinin bilinmesi gerekir.
ri.
co
1820de Hans Christian rsted, elektrik akm ile pusulann sapmasn fark ederek elektrik
ile manyetizma arasndaki balanty ortaya koymutur. Bundan bir yl sonra, elektrik
akm ile manyetik alan ilikisini ise Andr-Marie Ampre matematiksel olarak ifade
etmitir. Bylelikle elektromanyetizma almalar hz kazanmtr.
m
de
r
sn
o
tla
Elektrik akm manyetik alan oluturur
H: Manyetik alan iddeti [A/m; At/m: Amper x sarm/metre]

]
Bu kural; manyetizma ve manyetik

kuvvetleri aklayan iki sa el kuralndan ilkidir.
Sa el tirbuon kural olarak bilinir.
.e
e
B: Manyetik ak younluu [
Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21
Hans Christian
Oersted
(1777-1851)
Temel Yasalar ve Kurallar
Demir Tozlar Manyetik Ak izgilerinin Ynn Gsterir
Mknatsn manyetik alan

demir tozlarn mknatslar.
.e
e
m
de
r
sn
o
Pusula; nesi B ile ynlenen bir Mknatstr
tla
ri.
co
Bu balamda demir
tozlar B manyetik
endksiyonuna
paralel izgiler halinde
ynlenir.
Demir tozlar ok kk
ubuk mknatslar olarak
deerlendirilebilir.
Elektrik Makineleri
ri.
co
Bir sarmn oluturduu manyetik ak
m
de
r
sn
o
Sarmn oluturduu akya detayl bak
tla
Sa el tirbuon kural ile manyetik ak ynnn bulunuuna dikkat ediniz
.e
e
Sarmn oluturduu manyetik ak,

aynen ubuk mknatstakine benzer.
Burada, akm yn, ak yn ve N-S
kutuplarnn oluum ynne dikkat
ediniz.
Ak izgileri, mknatsn dnda Nden
Se; mknatsn iinde ise Sden Nye
dorudur
Kuraln dier bir

ifadesi: ayet
sargdaki akm saatin
tersi ynde ise,
mknatsn N (kuzey)
kutbunu
gryorsunuzdur.
. size doru; x
tahtaya doru olan
ak gsterir.
B endksiyonu
merkezde en
gldr. Yukardaki
sarmda, sarmn size
bakan i ksm S
kutbudur. Sa el
tirbuon kural ile
kutuplamay kendiniz
de bulunuz.
Elektron manyetik bir dipol oluturur
ri.
co
Geleneksel olarak elektrik akmnn yn elektron

akmnn tersi ynndedir.
Elektron kendi ekseninde dner ve elektron akm

dnme ynndedir.
tla
Elektron; N ve S kutuplar bulunan mikro bir

mknats gibidir. Bu temel (ikili) oluuma manyetik
dipol denir.
.e
e
m
de
r
sn
o
Demirdeki manyetik spin dipolleri
N ve S Kutuplar Birbirinden Ayrlamaz
Elektrik Makineleri
Bir mknatsn ikiye paralayarak, birbirinden ayrk N ve
S kutuplar elde edilmez. Aa kan her bir para
mstakil N ve S kutuplar olan yeni bir mknatstr.
Para says arttka oluum aynen devam eder.
ri.
co
Bu sre teorik olarak tek bir elektronun spin dipolne

kadar paralanabilir. Elektronda da N ve S dipol
kutuplamasnn olduu hatrlanrsa, tek kutuplu bir
mknats hibir zaman elde edilemez.
tla
Boyuna ynde de kesilse sonu deimez.
m
de
r
sn
o
ubuk Mknats ve Yerkrenin Manyetik Alan
.e
e
ubuk mknatsn manyetik

alan, yerkrenin manyetik
alanna benzerdir. Ak
izgileri Sden (manyetik
gney) kar ve Nye
(manyetik kuzey) girer.
ubuk Mknatslar
Yerkre iindeki
konveksiyon akmlar
manyetik alan
oluturur.
ri.
co
tla
Sabit konumlandrlan S kutbu;

N kutbunu ekerken,
S kutbunu iter.
sn
o
Komu ulardaki manyetik dipol evrimleri

ayn ynde ise mknatslar birbirini eker.
.e
e
m
de
r
Mknatslanma Oluumu
Mknatslanma ve Mknatslanm Demir

Byle bir durum

karsnda, demir
iindeki elektron
spin dipollerinin
ynlenmesi ve
kmelenmesi
soldaki ekillerde
grlmektedir.
Elektrik Makineleri
ri.
co
Ynlenmemi dipoller | Ynlenmi dipoller
Pusula inesinin gerekte

kalc mknatstan yaplm
olduunu hatrlaynz.
sn
o
tla
Kalc mknats askdaki demirin dipollerini etkiler

ve mknatsn ak izgileri ynnde hizaya sokar.
Demirdeki ynlenen dipollerin says, kalc mknatsn
B ak younluunun byklne baldr.
Pusulada,
yerkrenin manyetik S
kutbu (jeolojik N kutbu;
kuzey), pusula inesini
benzer ekilde ynledirir
ve pusula inesinin
manyetik N kutbu
yerkrenin manyetik S
kutbunu gsterir.
.e
e
m
de
r
Akm Geen letkenler Arasndaki Kuvvet
nce iletkenlerden birine sa el tirbuon kuraln uygulayarak akmn oluturaca

kutuplamay belirleyip, daha sonra dier iletkene ayn kural uygulayarak oluacak
kutuplamalarn itme ya da ekme ynnde etkileyeceini gsterip, yukardaki durumu
ispatlaynz.
Akmlarn ayn ynde olmas halinde, iletkenler birbirini eker. Ztlk halinde itme vardr.
Bu durum ykler aras ekime terstir: ayn cins ykler birbirini iter, zt cinsler birbirini
eker (+ ykler, - ykleri eker gibi).
Akm evrimleri Birbirini ter ya da eker
ri.
co
Akm evrimlerine ilikin N ve S kutuplarn

belirleyiniz.
sn
o
tla
Akm evrimleri manyetik dipol (ikili)

oluturuyor.
m
de
r
Elektromknats ve Elektromanyetik Kap Zili
.e
e
Elektrik
akmnn
oluturduu
manyetik ak bobin ierisindeki (ak
yolu zerinde) demirin manyetik
dipollerini
gl
bir
ekilde
ynlendirir. Bu durum karsnda
demir, elektrik akm etkisi ile
mknatslanm olur. Bu oluuma
elektromknats denir.
Manyetik Kayt
Elektrik Makineleri
sn
o
tla
ri.
co
10
Akm geen sarmlarn

oluturduu manyetik alan,
demir ierisindeki manyetik
dipolleri ynlendirerek
elektromknats oluturur.
.e
e
m
de
r
tme ve ekmenin Belirlenmesi
11
Akm Geen letkene Etkiyen Manyetik Kuvvet
ri.
co
Lorentz kuvveti olarak bilinen bu

kuvvet:
dir.
tla
F: letkene etkiyen manyetik kuvvet

[N: Newton]
B: Manyetik ak younluu [
sn
o
Manyetik alan ierisinde, inden akm

geen bir iletkene etkiyen manyetik
kuvvetin yn dier bir sa el kural ile
bulunur.
m
de
r
Kartrmaynz:
nceden bahsedilen sa el tirbuon
kural ile Bnin yn (manyetik
endksiyon) belirlenir.
Kuvvet oluumunda, iletkene dik
olarak etkiyen ak esastr. Bu yzden
sin arpan gelmektedir.
Soldaki rnee sa el 3 parmak

kuraln
uygulayarak
iletkende
endklenen
hareketin
ynn
bulunuz:
.e
e
Buradan da anlalaca zere

iletkenin akya dik bileeni nemlidir.
12
Elektrik Makineleri
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Sa El 3 Parmak Kural ile Kuvvetin Ynnn Belirlenmesi
.e
e
Manyetik Alan inde Bulunan Akm evrimine Etkiyen Moment
13
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Doru Akm (DA) Motorunun Prensibi
Yamato II
.e
e
Magnetohidrodinami (MHD)
14
Elektrik Makineleri
i - H bants
ncelikle, bir sargdan akan akm ile bu akmn oluturduu manyetik

alan iddeti (H) ile olan ilikisini incelemek gerekir. Eer bir iletkenden bir
akm akyorsa, etrafnda bir manyetik alan meydana gelir (ekil 1.1.)
sn
o
tla
ri.
co
Amper Yasas
Andre Marie Ampere
m
de
r
Kapal bir evre boyunda H manyetik

alannn integrali, evre ierisindeki toplam
(Net) akm verir.
.e
e
Amper Yasasnn Dz Bir letkene Uygulanmas
i akmn tayan bir iletkenden r

kadar uzaktaki manyetik alan
iddeti (H) nedir?
Birimi [A/m] dir.
15
Soru
tla
ri.
co
r= 0.04 m mesafedeki H i siz hesaplaynz
B-H likisi
sn
o
Nerede oluturulmu olursa olsun, manyetik alan iddeti H [A/m; At/m]; bir manyetik ak
[Wb: Weber] ve manyetik ak younluu B [Wb/m2: T: Tesla] oluturur. Bu iki kavram
arasndaki bant ise aadaki ekildedir:
m
de
r
Burada permeabilite olup (manyetik geirgenlik) birimi [H/m] dir (H: Henry).
=Boluun permeabilitesi olup
];
.e
e
ise ortamn bolua gre rlatif permeabilitesidir ve birimsizdir. Ferromanyetik

malzemelerdeki doyma zelliinden dolay
deiken zellik gsterir. Elektrik
makineleri B-H erisinin lineer ksmnda (permeabilitenin ksmen sabit kald aralkta)
alacak ekilde tasarlanr.
16
Elektrik Makineleri
Mknatslanma ve Manyetik Malzemeler
ri.
co
Mknatslanma, malzemelerin uygulanan manyetik alana (H) cevap verme zelliidir.

Sabit mknatslar, ferromanyetizmadan kaynaklanan kalc manyetik ak olutururlar. Bu
halk arasnda yaygn bilinen en gl mknatslanma trdr. Aslnda, her malzeme
manyetik alandan farkl bir ekilde etkilenir. Hatta baz malzemeler manyetik alan
tarafndan ekilirken (ferromanyetik malzemeler), baz malzemeler de itilir (diamanyetik
malzemeler). Manyetik alandan ihmal edilir lde etkilenen malzemeler manyetik
olmayan malzemeler olarak adlandrlr. Malzemelerin manyetik durumu; scaklk, basn
(maddenin halleri) ve uygulanan manyetik alann iddeti ile deiebilmektedir.
tla
Diamanyetik zellik tm malzemelerde uygun artlar olutuunda d bir manyetik alan

altnda gzkr ve seyrektir. Normal artlarda zayf etkisi vardr. Bizmut (Bi) ve Antimon
(Sb) diamanyetik malzemelere rnektir. Diamanyetik malzemelerin rlatif permeabilitesi
1den kktr. Speriletkenler ideal diamanyetik malzemelerdir (
).
sn
o
Paramanyetik malzemeler yine bu davrann d manyetik alan altnda gsterir.

zerlerinde kalc mknatslanma olumaz. Fakat d manyetik alan altnda hafife
ekilirler. Molibden (Mo), Lityum (Li) ve Tantal (Ta) paramanyetik malzemelere rnek
olarak verilebilir. Paramanyetik malzemelerin rlatif permeabilitesi 1 den biraz byktr
(
).
m
de
r
Manyetik malzeme olarak bilinen malzemeler ferromanyetik malzemelerdir. Bu

malzemelerde permeabilite 1 den ok byktr (
). Bilinen ferromanyetik
malzemelerde rlatif permeabilite 100 (elik) ile 1000000 (Metglas) arasndadr. Elektrik
makinelerinde yaygn kullanlan manyetik malzemelerde permeabilite 3000-8000
arasndadr. Ferromanyetik malzemeler doyumludur.
.e
e
Aadaki ekilde farkl karakterli malzemelerin manyetik alana cevaplar gzkmektedir.
17
tla
ri.
co
Manyetik alan (H) art

ynnde deitirilerek,
arttrlrsa ak younluunun
doyma noktasna kadar yaklak
olarak lineer artt ve doyma
noktasndan sonra ak
younluunun daha artmad
grlmektedir.
bnye
ilikisindeki permeabilitenin
ve dolays ile relktansnda
doymaya (B ye) gre deitii
MIKNATISLANMA ERS
.e
e
m
de
r
sn
o
grlmektedir.
Yandaki ekilde
farkl manyetik
ekirdein (dkm
demir, dkm elik ve
silikonlu elik sac) B-H
karakteristikleri
grlmektedir.
ekilden grlecei
zere, belli bir B ak
younluunu
oluturmak iin, farkl
malzemeler iin gerekli
Ha alan (akm, MMK)
deerleri de farkldr.
Byk B deeri veren

malzemelerin
kullanlmas halinde
makine boyutlarnn
kleceini grmeye
alnz.
18
Elektrik Makineleri
Manyetik Edeer Devre
sn
o
ederek,
tla
ri.
co
Yanda halka eklinde manyetik ekirdei olan

basit bir manyetik devre grlmektedir. Bu
yap toroid ekirdek olarak adlandrlr.
Toroid ekirdek zerine N sarml bir bobin
sarlm olup, bobinden i akm gemektedir.
Toroid yapda bobinin rettii manyetik
aknn hemen hemen tamam ekirdek
ierisinde kalr, toroidin dndaki kaak ak
ihmal edilebilir dzeydedir. r yarap
(ortalama ak yolu) zerindeki manyetik alan
iddeti H ise, Amper yasasndan hareket
m
de
r
.e
e
Olur. Burada
byklne manyetomotor kuvvet (MMK) denir; birimi [At/m]
(AmperxSarm/metre) olup ile gsterilir.
ise ortalama manyetik yoldur.
[
[ ]
elde edilir. Toroidin kaann olmadn kabul edersek, toroidin kesitindeki manyetik ak
(Gauss Yasasndan);
B nin kesit zerinde homojen dald varsaylrsa;

[
bulunur. Burada A manyetik akya dik kesittir [m2].
elde edilir.
Burada
manyetik yolun relktansdr. Relktansn tersine de
19
permeans denir:
ri.
co
Bilindii zere elektrik devrelerinde ii yapan ey elektronlar; elektrik akmdr. ne

elektrik devresinden akm akmasn salayan ey; retilmi bir gerilimdir (EMK). Dier
taraftan elektrik akmna kar gsterilen glk ise direntir.
Benzerlik kurmaya alrsak; manyetik devrelerde de ii yapan ey manyetik akdr.
Benzerliklerin devam iin aadaki tabloyu inceleyiniz.
Elektrik Devresi
Src kuvvet
MMK ( ) [
EMK (E) [V]
(u deiken)
Oluan byklk
Manyetik Devre
tla
Parametre
Ak ( ) [Wb]
sn
o
Akm (I) [A]
(i deiken)
Snrlayc etki
Diren (R) []
m
de
r
Ohm Yasas
Snrlayc etkinin oluumu
uzunluundaki bir telin

direnci
Relktans ( ) [
uzunluundaki bir manyetik

yolun relktans
zgl iletkenlik
Ortamn zellii
q [
.e
e
Ortamn kesidi
Son ifadeler ierisinde manyetik devreler iin Ohm Yasasn grmek mmkndr:
Permeabilite [H/m]
A [
akya dik kesit
Buraya kadar elde edilen benzerlikler ile, yukardaki toroid yapl manyetik devre
aadaki elektrik devresine benzetilebilir. Burada bir eit deiken dnm
yaplmtr. Bu sayede artk, manyetik devrelerin zmnde, elektrik devreleri
konusundaki bilgi birikimimizi kullanabilir hale geliriz.
ekil: Benzerlikler (a) Manyetik devre (b) Elektrik devresi
20
Elektrik Makineleri
Hava Aralkl Manyetik Devre
tla
ri.
co
Hareketli elektrik makinelerinde stator (duran ksm) ile rotor (dner hareket yapan
ksm) arasnda hava boluu vardr. Bu
hareket serbestisi iin gereklidir. Bilindii
zere hava boluunda permeabilite 0 dr
ve demir ekirdee gre 100-105 kat kt bir
geirgenlie sahiptir. Hava aralnn
manyetik geirgenlii kt olmakla beraber
doyumlu deildir, oysa demir ekirdek
doyumludur. Bu durum, hele hele karmak
geometrik yaplarn bulunmas halinde,
kompozit olarak varsayabileceimiz bu hava
aralkl yapda demir ekirdein farkl
noktalarnda farkl B deerlerinin veya doymalarn olabilecei sonucunu getirir.
Amacmz kolay-temsili bir edeer

devre elde etmek olduundan,
ortalama ak yolunu koruyup
yaklaklklar yaparak ekilde yap ve
edeer devreyi elde edebilir.
Bu sadeletirme karmza toplam
demir yol ve toplam hava boluu
olarak iki farkl ortam getirir. imdi
ilgili parametreleri hesaplayarak
manyetik edeer devreyi elde edebiliriz:
.e
e
m
de
r
sn
o
Yukardaki
manyetik
devreyi
modellemeye alalm. Kutuptan
geen ak, bal bulunduu iki
boyunduruk parasndan e olarak
gelir.
Kolaylk
asndan
iki
boyunduu st ste koyduumuzu
varsayarsak yandaki yapy elde
ederiz.
Burada, soldaki eitlik Ohm Yasas, sadakinin de Kirchhoff'un Gerilimler Yasas olduuna
dikkat ediniz.
21
ri.
co
ekil: Kompozit yap. (a) Hava aralkl manyetik ekirdek. (b) Manyetik edeer devre.
Burada;
demirin ortalama ak yolu,
hava aralnn uzunluudur.
tla
Bu devrede ak younluklar;
elde edilir.
m
de
r
sn
o
Hava aralndan aklar yzeye dik kar. Bu durum baz

saaklanmalara neden olur. Buna u etkisi denir. U etkisi
hava aral kesidinin artmas ile artar. Kk hava
aralklarnda ise bu etki ihmal edilebilir dzeydedir.
Dersimiz kapsamnda u etkisini ihmal edeceiz. Byle bir
durumda:
.e
e
rnek: ekilde basit bir rlenin manyetik devresi grlmektedir. Bobinde N=500 sarm olup,
ortalama ekirdek uzunluu
dir. Hava aralnn her biri 1.5 mm dir. Rleyi
aktive etmek iin 0.8 Teslalk ak younluuna ihtiya vardr. ekirdek ise dkm eliktir.
(a) Bobin akm? (b) ekirdein permeabilitesi ve rlatif permeabilitesi nedir?

(c) Hava aral = 0 ise, bobin akm 0,8 T ak younluu iin ne olur?
22
Elektrik Makineleri
zm:
(a) Sayfa 18deki B-H erisinden dkm elik iin 0.8 T y salayacak Hc deeri
okunur;
]
ri.
co
Hava aral iin;
Sistemi bu alma noktasnda srebilmek iin gerekli toplam mmk;
tla
gerekli akm;
sn
o
Hesaplamalardan grlecei zere; manyetik ekirdek ak yolu

toplam
hava aral olan
yannda ok daha uzun olmasna ramen, mmknn
ou havay mknatslamada kullanlr.
(b) ekirdein permeabilitesi;
m
de
r
ekirdein rlatif permeabilitesi;
(c)
.e
e
Dikkat edilirse, hava aralnn olmad durumda, manyetik ekirdekte ayn ak

younluunu elde etmek iin ok daha kk uyarma akmna ihtiya duyulmaktadr.
23
rnek: Bir doyumlu reaktre ilikin manyetik devre aadaki ekilde verilmitir.
ekirdek malzemesi iin B-H erisi iki doru paras eklinde verilmitir.
tla
ri.
co
I1=2A olmas halinde, bacaklarda 0.6T 'lk ak younluu oluturmak iin gerekli I2
akm deerini belirleyiniz (Kaak aklar ihmal ediniz).
zm:
m
de
r
sn
o
Devrenin elektrik edeerini izersek aadaki gibi olur (sa el tirbuon kuraln
kullanarak
ve
MMK kaynaklarnn ynlerini dikkatle bulunuz):
.e
e
0.6 Tlk ak younluu iin, nce mknatslanma (B-H) erisinin 0-0.8 T aralndaki
eimden permeabilite bulunmaldr:
24
Elektrik Makineleri
rnek:
zm:
sn
o
tla
ri.
co
ekildeki manyetik devrede, ferromanyetik malzemenin bal geirgenlii

(permeabilitesi) 1200dr. Kaak aklar ve u etkileri ihmal edilmektedir. ekildeki
uzunluklar (cm) cinsinden olup, manyetik malzemenin kesiti karedir. Hava aral aks,
hava aral ak younluu ve hava aralndaki manyetik alan iddetini bulunuz.
.e
e
m
de
r
ncelikle ortalama manyetik yolu dikkate alp orta noktalara a, b, c, gibi etiketler
koyalm. Sonrasnda, manyetik devreye edeer elektrik devresini aadaki gibi
oluturalm (MMK kaynaklarnn polaritelerine dikkat ediniz).
ekirdek simetrisinden;
Hava aralnn relktans;
25
Orta kolun relktans (hava aral hari)
Edeer devredeki evre denklemleri;

)
)
)
ri.
co
Deerler yerine konursa;
Buradan (aslnda simetrik geometrik ve elektriksel yapdan dolay daha en batan

grlebilir);
tla
Hava aral aks ise, Kirchoff Yasasndan;
m
de
r
Hava aralndaki manyetik alan iddeti;
sn
o
Hava aral manyetik ak younluu;
Olarak elde edilir.
Kaynaklar
[1] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel,Elektrik Makineleri 1 - Transformatrler, Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
.e
e
[2] Sen, P.C., Principles of Electric Machines and Power Electronics, John-Wiley & Sons, 1989.
[3] Osman Grdal, Elektrik Makinalarnn Tasarm, Nobel Atlas Yaynevi, 2001
[4] http://en.wikipedia.org/wiki/Magnetism#Paramagnetism, http://en.wikipedia.org/wiki/Diamagnetism,
http://en.wikipedia.org/wiki/Permeability_(electromagnetism) Eyll 2012
[5] http://www.ndt-ed.org/EducationResources/CommunityCollege/MagParticle/Physics/MagneticMatls.htm ,
Eyll 2012
ELEKTRK MAKNELER H1 RNEKLER SA | Hazrlayan Dr.Mustafa Turan
tla
Pusula ibresi,
krmz ucu manyetik olarak kuzey zelliinde olan bir mknatstr.
ri.
co
Soru 1:
Pusulann basit bir ubuk mknats olduu bilgisi ile, pusulann N (North: kuzey) kutbu dnyamzn kuzeyini
(Kanada taraf) gsterdiini herkes bilir. O halde jeolojik olarak bildiimiz kuzey gerektende manyetik olarak
kuzey midir?
Yant 1:
em
de
r
sn
o
w
.e
Tanm:ManyetikakizgileriNkutbundankarveSyedorugider.
Budurummknatsndndageerlidir.MknatsnierisindeiseakizgileriSdenNyedoruynlenmektedir.
Ohalde,pusulannkrmzucunun(N)dnyanncorafikuzeyininaslgsterir.
Yantcorafi(yadajeolojik)kuzeydenilenyerdeManyetikSkutbuvarsa,
Pusulannkrmzucu(yanimanyetikkuzeyucu)manyetikgneye;yanicorafikuzeyeynelir.
Manyetikgneyilejeolojikkuzeyarasndazamanladeienkkbirafarkvardr.
Biraz daha dnelim:

Yandaki ekilde, ufak bir mantardan geirilmi dengelenmi bir ine (mknats zellii yok), neden kuzeygney dorultusunda ynlenir?
ri.
co
pucu: mknats kutuplar arasnda demir tozlarnn ynlenmesini hatrlaynz.
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
Soru 2:
Pek de yaygn olarak bilinmeyen elektrik makinesi rnei verebilir misiniz? Aileyi tanm olalm (iyeri
tecrbelerinizi kullann).
Yant 2:
Elektromanyetikenerjidnmyapantmmakinelereelektrikmakinelerigzlilebakmaktaydk.Bunlarn
bilinenlerizatenheryerdevar.Sorudakiama,evremizdekidieraralarabakpnelerinbuprensiplealtn
tespitetmekidi.tebazlar:
Aktatrler(hareketkollar),selenoidvalflervanalar,rlekontaktrler,akvaryumlarntitreimliyadadner
pompasistemleri,dinamikmikrofon,hoparlr,kulaklk,ceptelefonununtitreimarac,kapotomatii,yeniroketfzerampalar
Soru 3:Dersin web ieriinin 29. sayfasndaki soru
Yant:
nceakmynnden,retilenmanyetikakynnbulmayayarayanSa El Tirbon Kuralnhatrlayalm.
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
Bobinebukuraluygulaypyerineuygunynlenmibirsabitmknatskoyalm:
w
.e
imdisaelkuralnvebobineuygulannhatrladktansonra,
Sorudaverilenbobinebukuraluygulaypmanyetikakynnbulalm;
Akynleriniuygunyndemknatslarileyerletirelim
ri.
co
stteki dnm ve bobindeki manyetik aknn ynne gre bobin ularna manyetik kutup
ismi vermeyi; Manyetik ak izgileri mknatsn dnda N den S ye; iinde ise S den N ye
dorudur prensibi ile yaptk.
em
de
r
sn
o
tla
Artk zm kolay;ztkutuplarbirbirinieker[(a)EKER];aynisimlikutuplarbirbiriniiter[(b)TER]olarak
zmeldeederiz.
Soru 4:Dersin web ieriinin 33. sayfasndaki soru
Mknats eneleri arasndaki iletkenin sapaca yn bulunuz.

Yant:
w
.e
kincisaelkuralnhatrlayalm.
Buradadikkatedilirse;B,IveFbirbirine
diktir.Buradanhareketileaynkural;literatrdeSaEl3ParmakKural(FlemingKural)diyebilinenekildeifade
edelim,muhtemelendahakolaanlalabilir:
tla
ri.
co
w
.e
em
de
r
Yantaadakiekildeeldeedilir:
sn
o
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
TEMEL YASALAR VE ETKLER
ndkleme nasl olur?
Elektromotor kuvvetin polaritesi nasl bulunur?

ndklenen akm nasl tepki yapar?
Histerezis nedir?
Endktansn tanmn yapabilir misiniz?
.e
e
Demir kayplar nelerdir? Nasl azaltlr?
Ama:
Tm elektrik makineleri manyetik alanlar sayesinde enerji dnm yapar. Bu

ksmda manyetik alanlarn indkleme etkisini ve sonularn inceleyeceiz.
Elektrik Makineleri
Elektromanyetik Endksiyon
Faraday Yasas:
Her hangi bir iletken ortamda
dr.
ri.
co
Bu bant, deiken (trevli) bir manyetik alan iinde bulunan her hangi bir sarmda (N)
e elektromotor kuvveti (emk) indkleneceini ifade etmektedir.
m
de
r
sn
o
tla
Manyetik kutuplar altnda hareket eden bir iletken dnldnde, bu iletken N ve S

kutuplar arasnda hareket edebilir, bu da bir deiimdi. Byle bir durumda
olarak
yazlabilir. Faraday Yasas ifadesine matematik zincir kural uygulanrsa;
Burada soldaki (mavi terim) hz gerilimi, sadaki ise (krmz terim) transformasyon
gerilimi olarak adlandrlr.
Elde edilir. Bu ifade, Sabit B ak younluu altnda v hz ile hareket eden l uzunluundaki
bir iletkende e elektromotor kuvvetinin indkleneceini ifade eder. Bu, ifade hareket
eden tm elektrik makinelerinin hesabnda kullanlan bir ifadedir.
Transformasyon gerilimi;
.e
e
Hareket gerilimini, aadaki terimleri yerine koyarak (N=1 iin) tekrar incelersek;
se duran elektrik makinelerinde (transformatrler de) kullanlr.

Temel Yasalar ve Etkileri
ri.
co
rnek:
tla
X kat iine giren manyetik aky v ise el ile saa hareket ettirilen iletken ubuun hz
ise; E=Blv gerei iletken ubukta emk indklenir ve bu emk kapal devrede I akmn
dolatrr. Burada akmn yn sol el 3 Parmak Kural ile belirlenir:
sn
o
Sol el orta parmak Nden S ye manyetik ak

ynn, v iletkenin hareket ynn gsterirse; i
indklenen akmn ynn verir.
Yukardaki iletken ubuk artk bir emk kayna gibi
davranr. ubuu bir batarya ile deitirmeyi
dnrseniz + ucu yukar gelecektir, zira akm
bataryann + ucundan kar.
m
de
r
Bu sayede sol el 3 parmak kuraln kullanarak

iletkende indklenen emkin polaritesini belirleriz.
Sol el 3 Parmak Kuralnda manyetik akya dik bileen ile ilgilenildiine dikkat ediniz.
vektr de birbirine diktir. ayet manyetik ak ile hareket birbirine dik deilse, e
ifadesinde hzn Bye dik bileeni kullanlmaldr.
.e
e
lk Jeneratr
Michael Faraday
(1791-1867)
Elektrik Makineleri
.e
e
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
ri.
co
tla
Lenz Yasas:
sn
o
Faraday Yasasna bal olarak bir iletkenden indklenen akm, kendini doruan manyetik
akya zt ynde bir manyetik ak oluturur. Bu yn ile Lenz Yasas; Newtonun 3.
Yasasndaki etki-tepkinin manyetik ortamdaki karldr.
Faraday Yasas ile indklenen gerilimin genlii kolayca bulunsa da, ynn bulmak
zordur (zellikle transformasyon gerilimi iin). ndklenen gerilimin / akmn ynnn
bulunmasnda Lenz Yasas kullanlr.
.e
e
m
de
r
Aadaki rneklerde Lenz Yasasn yorumlayarak indklenen akmn ynn belirleyiniz.
Etki: Mknatsn saa doru hareketi

Tepki: Bobin iinde indklenip geen akmdan dolay elektromknatslar ve elektromknats
etkisi ile yaklaan mknats ters kuvvetle iter.
------------------------------Dier adan:
Etki: Artan sayda ak izgisi bobini keser.
Tepki: Oluan elektromknats kendini oluturan akya zt ynde olan kendi ak izgilerini retir.
Bunun sonucunda zt ynl ak izgileri ksmen birbirini yok eder.
Elektrik Makineleri
Mknats bobinden uzaklatrldnda, bobinden geen

ak miktar azalr.
Etki: Mknats sola hareket ettirilir ve bobinden uzaklar.
ri.
co
Sadaki halkada indklenen

akm, halka iinden geen
aknn deiimi ile
indklenmektedir.
------------------------------Dier adan:
sn
o
Etki: Azalan sayda ak izgisi bobini keser.
tla
Tepki: Bobin iinde azalma ynnde deien ak bobinde emk ve akm indkler, bobin
elektromknatslar ve elektro mknats etkisi ile uzaklaan mknats ters kuvvetle kendine eker.
Tepki: Oluan elektromknats kendini oluturan ak ile ayn ynde olan kendi ak izgilerini
retir. Bunun sonucunda ayn ynl ak dar salan aklar ksmen azaltr.
m
de
r
Faraday ve Lenz Yasalar ile ilgili olarak aadaki videolar izleyiniz:

http://youtu.be/bkSsgTQOXVI | http://youtu.be/WHCwgc_xs3s
http://youtu.be/stUDqGzpev8
Endktans
.e
e
ekildeki gibi bir demir ekirdee (demir olmas

art deildir; hava bile olabilir) N sarml bir bobin
sarlp ierisinden zamanla deien akm aktlrsa;
Faraday Yasas gerei bobin zerinde
EMKi indklenir. Bilindii zere elektrik akm manyetik ak retir. Lineer artlarda
bobinin rettii ak ile bobinden akan akm doru orantldr. u ekilde ifade edelim:
Burada demir ekirdekte kalc ak olmadn varsaydk (olsa da elde edeceiniz sonucu
etkilemez). Bu ifadeyi Faraday Yasasnda yerine koyalm;
[
Burada;
ri.
co
Olarak elde edilir. Bu Faraday Yasasnn deiik bir formudur. Burada Lye endktans
denir ve birimi Henry olup H ile gsterilir. Lye z indkleme katsays da denir. Manyetik
doyma olmad srece deeri sabittir. L; 1 sarml bir bobinde, 1 saniyede 1 Amperlik
akm deiimi olmas halinde, bobin ularnda 1 Voltluk bir gerilim indkleneceini ifade
eder. Dier bir deyile bobinin EMK retme kabiliyeti hakknda bilgi veren bir
byklktr.
olarak tanmlanrsa;
sn
o
tla
Basit bir yaklam ile her deiken akmn (veya deiken manyetik aknn) bir endktans
oluturacan syleyebiliriz.
ya ak kavramas denir.
m
de
r
imdi endktans ekirdek byklkleri cinsinden hesaplayalm:
Ohm Yasasndan;
.e
e
Yukarda yerine yazlrsa;
olarak elde edilir. Burada ortalama ak yolu; A ise manyetik akya dik kesittir.
Endktans davran olarak; indkledii zt EMK ile akm (veya ak) deiimini
engellemeye alr. Bunu manyetik alanda biriktirdii enerji nispetinde yapar. Lineer bir
ortamda manyetik alanda endktansn biriktirdii enerji;
deal endktans pasif fakat korunumlu bir devre elemandr; bir alternansta ald
enerjiyi dier alternansta devreye iade eder. Bu nedenle zerindeki aktif g (ortalama
g) sfrdr.
Elektrik Makineleri
Sinsoidal srekli hal almalarnda endktans yerine endktif reaktans kullanlr;
Sinsoidal srekli halde endktansn akm, zerindeki gerilimden 90 derece geri fazl
olur.
ri.
co
Doru akmda ise endktansn akm sfrdan balayarak belirli bir srekli hal deerine
kadar artar. Ksacas doru akmda endktans geici bir rejime neden olur, srekli halde
ise (iinden geen akm deimedii srece) devrede bir etkisi olmaz.
Demir Kayplar
Girdap Akmlar (Eddy / Foucault Currents) ve Foucault Kayplar
sn
o
tla
Elektrik makinelerinde manyetik malzemeler manyetik aky iyi iletmek iin kullanlr. Bu
demirli (alam) malzemeler az yada ok iletkendir. stenmemekle birlikte, Faraday Yasas
gerei deiken manyetik ak ierisinde bulunabilecek bu malzemelerin ierisinde yerel
gerilimler indklenir. Bu gerilimler birbirleri ile seri balanarak girdap eklinde akmlarn
akmasna neden olur. Bu akmlar
kayp gleri ile manyetik malzemeyi str. Bu
kayba Foucault (Fuko okunur) kayplar denir. Bu akmlarn yn Lenz Yasas ile bulunur.
Bu akmlar ana manyetik aky zayflatacak ynde manyetik ak oluturur, azaltlmas
gerekir.
.e
e
m
de
r
Foucault Kayplarn azaltmak iin demir malzemeye karbon ve silikon (%1-3) katlarak
malzemenin direnci bytlr, girdap akmlar azaltlr. Bundan baka, deiken
manyetik alan iinde alan demir nveler (a) daki gibi som yapda deil, (b) deki gibi
yzeyleri birbirinden lak, emaye, oksitleme veya inorganik kaplamalar ile yaltlm silisli
elik saclardan oluturulurlar. Bunlara laminasyon denir. Laminasyon kalnlnn
kltlmesi bu kayplar azaltr. Bu sayede nve iinde indklenen EMKlar byyemez
ve kayp azalr. Aada nin ynnn ana aky azaltc ynde oluacana dikkat ediniz
(Lenz Yasas gerei).
Foucault kayplar
Bants ile verilir. Bmax nvedeki ak younluunun maksimum deeri, F aknn frekans,
Kf malzemenin trne ve laminasyon kalnl; Pf ise nvede oluan ve sya dnen
Foucault Kaybdr. Gnmz ebekesi iin tasarlanm makinelerde genellikle 0.5 5
mmlik laminasyonlar kullanlr. Frekans arttka (zellikle elektronik devrelerde alan
makinelerde) 0.01 0.5 mmlik laminasyonlar tercih edilir.
http://youtu.be/otu-KV3iH_I videosunu inceleyiniz.
ri.
co
Histeresis Etkisi ve Kayplar
tla
Aadaki ekildeki gibi toroid yapdaki bir nvenin zerine N sarml bir sarg sarlp bu
sargya 1-5 Hz gibi kk frekansl sinsoidal akm uyguland dnlsn (a). Akm, H
manyetik alann retecek, H manyetik alan da nvede deiken bir B manyetik ak
younluu ve manyetik ak oluturacaktr. rnein alternatif akm deiirken, manyetik
nvenin bir yeri nce N kutbu bu yardndan S kutbu oluacak ekilde mknatslanacaktr.
Bu ynlenme esnasnda molekler bazda manyetik domen duvarlarnda srtnmeler
olumakta ve manyetik nve snmaktadr. Buna histeresis kayb denir.
sn
o
H artarken B artar. Fakat tm manyetik domenler ynlendikten sonra ynlenecek yeni

domen kalmadndan manyetik malzeme doyacaktr; bundan sonra ak izgisi saysnda
art olmayacaktr.
m
de
r
sfr olduunda, akmn oluturduu H da sfr olacaktr. Byle bir durumda dahi
malzemede baz domenler ynlenmi kalabilir ve malzeme az da olsa mknats etkisine
sahip olacaktr. Bu kalan ak younluuna Br remenans (birikmi/kalan) ak younluu
denir. Bu birikmi ak younluunu silmek iin ters ynde Hc kadar manyetik alana
ihtiya vardr. Bu yaz-boz iin ilave enerji gerekir; bu da histerezis kaybna gider.
.e
e
Malzeme sertletike histeresis evrimi ier ve kayp artar. Sabit mknatslarda Br ve Hc

byktr; sabit mknatslar sert demirli malzemeden (Demir, Nikel, Kobalt, Bor,
Neodmiyum) imal edilir ve krlgandrlar.
Elektrik Makineleri
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
10
Uygulanan akmn minimum ve maksimum deer aralklar byrken; B nin minimum ve

maksimumlar da byr (Bkz c ekli).
.e
e
Oluan histeresis evriminin bymesi, histeresis kaybnn artmas anlamna gelir.
11
sn
o
tla
ri.
co
m
de
r
n; 1.5 2.5 arasnda deiir. Kh manyetik malzemenin niteliine ve hacmine gre

deien bir katsaydr.
Aadaki videolar izleyiniz:
http://youtu.be/5HdIOGG9B3c
.e
e
http://youtu.be/85dIRfKMlwM
Toplam Demir Kayplar
Alternatif iinde kalan manyetik nvelerde demir kayplar ( ) oluur. Bu kayplar

Foucault kayplar ile Histeresis kayplarnn toplamdr. Nvede sya dnr.
Gnmz saclarnda 50Hz frekansta oluan toplam demir kayb 1 W/kg dolayndadr.
Aadaki videoda bu kayplarn faydal amala kullanmn grebilirsiniz:
http://youtu.be/K3vwlQi2_rM
http://youtu.be/d7DBS2Is0ws
12
Elektrik Makineleri
Saclarda Oluan Kayplarn Yapsal Olarak Azaltlma Yollar
Elektrik makinalarnn verimine etkiyen temel etken kayplardr. Kayplarn azaltlmas
doal olarak verimin artmas anlamna gelmektedir.
Elektrik makinalarnda kullanlan saclarda oluan demir kayplar yapsal olarak aadaki
ekillerde azaltlr:
- Sac kalnlnn azaltlmas(Foucault kayplar)
- Taneciklerin kltlmesi (Foucault kayplar)
ri.
co
- Silikon yzdesinin arttrlmasyla sac zgl direncinin arttrlmas (%1-3 Si) (Foucault
kayplar)
- Sac malzemesinin saflnn arttrlmas(Histerezis kayplar)
tla
- gerilmeler ve yzey gerilmelerinin azaltlmas (tavlama sl ilemi) (Histerezis ve

Foucault kayplar)
m
de
r
sn
o
Sinsoidal Uyarma
ekil: ekirdein sinzoidal uyartm (a) ekirdek yaps (b) Dalga ekilleri (c) Fazr diyagram
Gnmz ebekesinde pek ok uygulamada manyetik devreler sinzoidal alternatif

gerilim ile uyarlr. Faraday yasas gerei bu ekilde uyarlm bir bobin zerindeki ak
deiimi de sinzoidal (ya da kosins formunda) olur.
.e
e
Yukardaki devreye
ile deien bir gerilimin uyguland, sarg direnci ve kaak
reaktansnn ihmal edilecek kadar kk olduu varsaylr ise,
olur. Bu
balamda
eklinde olacaktr. Faraday yasas hatrlanrsa;
(c) eklinde grlecei zere trevden dolay E ile arasnda 90 derece faz fark oluur.
Ve biri sins ise dieri zorunlu olarak (denklem gerei) kosins fonksiyonuna sahip olur.
imdi ekirdek aksnn;
eklinde deitiini kabul edelim. Buna gre N sarml bir bobinde indklenen EMK;
13
Olur. Sinsoidal deien fonksiyonlarn etkin (efektif) deeri kolayca bilindiinden;
.e
e
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
elde edilir.
Temel Yasalar ve Uygulamalar

1)Yeryzndehangidorultudatutup,hangiyndehareketettireceinizbiriletkendemaksimum
gerilimindklenir/yadahangilerindeindklenmez.
Yant1:
Maksimum emk nin indklenmesi iin B ak younluu, L (iletkenin konumu), v (hz); bu 3l birbirine
dik olmas lazm. Gelelim konumlara:
ri.
co
ncelikle diklikten gideceiz:
1. Ak izgileri kuzey-gney arasnda olduundan, bunlara dik zm 2 tanedir. Ya, iletkeni
tla
ekvatora paralel tutarsnz (dou bat istikametinde) ve yerden yukar (veya aksi yukardan
yere doru) doru hareket edersiniz ya da
2. letkeni yer-gk istikametinde tutar, batdan douya (veya doudan batya) gidersiniz.
Bu ikisi diklik artn salad iin maksimum olmaya aday 2 zmdr. Manyetik ak younluu
yerden gke doru kldka azalr. Bu nedenle yukardaki (2) nolu zm daha iyidir.
sn
o
Forumda nerilen bir zme: Konumlar (2) deki gibi. Fakat, arkadalar bir teli ortadan tutup saat
ynnde yada tersine evirerek gerilim retmekteydiler. Evet detayda bakarsanz gerilim indklenir.
Fakat iletkenin ular arasnda SIFIR Volt grrsnz. Eee, bu nasl oluyor?:
em
de
r
i bozan ey telin ortasndan tutmanz. Olay yorumlamak iin telin ortasndan tutarken, bir
yarsn kopardnz hayal edin. Dnme esnasnda, dorusal harekete gre daha az da olsa (az
olmasnn sebebi telin tuttuunuz ksm ile u ksmnn hznn ayn olmamasdr) bu yar telde bir emk
indklenir.
imdi yar telde emk indklendiini kabul ettik.
imdi hayal edin ki, bu kez, az nceki yar deil de dier yar var elinizde ve dndryorsunuz. Eh,
onun da bana ayn ey gelir ve onda da emk indklenir.
Eh peki sorun ne o zaman?
w
.e
Sorun u: ortadan tutulup dndrlen (ortadan geen eksene gre yani) tel de 2 tane yar tel var.
Olacak ey:
(+ ________ -)(- ________ +)
Mesela yukardaki gibi olacak tam tersi de olabilir, dn ynne gre

(- ________ +)(+ ________ -)
Ama ne yazk ki telin iki kenarndan baktnzda SIFIR emk indklenir.
Nasl yorum biraz zor deil mi? Merak etmeyin bunu ilk bakta %90 kii grmez.

Eee, peki bu durumu dzeltemez miyiz? Dzeltebiliriz: Teli ortasndan deil de ucundan tutup, krba
gibi dndrrseniz gerilim indklenir (yine yukarda belirttiim dip-u hz farkndan dolay emk
beklenenden kk kalr).
2)100sarmlkbirbobininiindengeenmanyetikak,1saniyede1weber'likdeiimgsteriyor
ise,bobindekaVoltindklenir?
E = EMK(Elektromotor kuvveti)
N = Sarm Says
= Manyetik ak
t = Zaman
tla
-------------------------------------------------------------------------------
em
de
r
t = 1 saniye=1 s
sn
o
N = 100 sarm=100 t
= 1 Weber= 1 Wb
ri.
co
Yant2:
3)Faradayyasasndaneldeedilenhareketgerilimi(emk=E)ifadesi:E=B.L.vdir.
BubalamdaEninpolaritesinasldeitirilebilir.Formledayalolarakveriniz.
Yant3:
Enin polatiresinin deimesi demek, bir iletkenin + indklenen ucunda -, - indklenen ucunda da +
polaritenin grlmesi demektir. Enin polaritesinin deimesi; Enin E olmas demektir.
E=B.L.v idi. Bu eitlikte Eyi E yapacak ey; B; v yada L nin yn deitirmesidir. Bu nasl olur?
w
.e
B nin yn deitirmesi manyetik alann kutuplarnn yer deitirmesi anlamna gelir; B yerine az
ncekine gre B koymu gibi olursunuz.
vnin (hzn) yn deitirmesi, iletkenin hareketinin aksi istakamette yaptrlmas anlamna gelir. Bu da
douya doru olan hz +v aldysak, batya doru olan hz v olarak alrz.
Burada L iletkenin konumunu yorumlamak zor. Tek bir ubuk eklinde iletken olduunu
varsayarsanz, L iletkenin ynn deitirmek, cereyan aldnz ular yer deitirmek anlamna
gelir. Yok efendim, L uzunluunda bir ubuk iletken yerine N sarml bir bobin dnseydiniz bunu
yorumlamak daha kolay olurdu; bu durumda N sarml bobinin ileri doru deil de geri ynde (ters
ynde) sarlmas anlamna gelecekti.
Elektrik makineleri sizin kullanmnza bitmi rn olarak gelir, dolays ile sarm ynne pek mdahale
edemezsiniz, fakat terminal balantlarn aks (test-yz) edebilirsiniz.
Byle hazr bir elektrik makinesinde indklenen emknin ynn deitirmek iin B nin ya da
hareketin ynn deitirmeniz gerekir. Bu konuda daha sonra da alacaz.
tla
ri.
co
4)2.haftadersinin13.websayfasndakiLenzYasas(4)'ncsoru:
Yant4:
sn
o
Soldakiyzk,denmknatsyukaritecekekilde(Nkutbuyukardaolan)birelektromknats
oluturur.Budurumdayzktekiakmsaatynndemi?yoksaaksiyndemidir?Peki,sadaki
kesityzkteneolur?
Mknats derken, N kutbundan kan manyetik ak izgileri yzn ierisinden daha ok geerek
yzkte bir ak art oluturacaktr. Aada Lenz Yasasna uygun bir yap varsa, bu artan aky
em
de
r
azaltacak ynde oluum gereklemesi gerekir. Aada da akm akabilecek bir ortam vardr; artan
ak yzkte emk indkler, bu emk yzkte akm aktr, bu akmn oluturaca manyetik ak den
mknats engellemeye alacak ekilde gerekleir (Lenz Yasas). Yzkte oluan manyetik ak
yukar doru ynde olmaldr ki, yukardan den N kutbuna kar gelebilsin. Sa el tirbuon kural
uygulanrsa akmn yn bulunabilir. Bu durumda yzk evresinde oluan akm yn saatin tersi
w
.e
ynde oluur.
Sadaki yzn zerinde de den bir mknats vardr ve bu yzn iinde de ak art olur. Fakat,
bu yzk kesik olduundan, yzkte evre boyunda akm akamaz; manyetik ak retilemez ve dolays
ile yukardan den mknatsa engel olacak bir oluum gereklemez, mknats herhangi bir manyetik
engellemeyle karlamadan serbeste der.
ri.
co
5)LenzYasas(5)(dersin14.websayfasndakisoru):
tla
ubuk mknats sola ekilerek uzaklatrlyor. Yukarda iaretlenen yerdeki akm hangi yndedir?
ayetbobindeelektromknatsoluursa,bumknatsnN-Skutuplamaynnaslolur?
em
de
r
sn
o
Yant5:
Mknatsn ak ynne gre sa el tirbuon kural uygulanarak akm yn bulunmutur.
w
.e
ekilde, alttaki iletkenden aniden I akm akmaya balarsa, hemen yaknndaki stteki devrede
oluacakakmhangiyndeolur?
sn
o
tla
ri.
co
Yant6:
em
de
r
nce alttaki iletkenden akm akmyor, sonra aniden akm akmaya baladnda, aniden manyetik
ak retilir. BU da stteki diren bal olan iletkeni de keser. Bu deien (yoktan aniden var olan
ak), yukardaki iletkende gerilim indkler. Yukardaki iletkenin devresi bir diren zerinden kapal
olduundan, indklenen gerilimden dolay, yukardaki devrede bir elektrik akm akmaya balar.
Bundan sonras nemli: Zira bu st devredeki akmn yn, kendini reten manyetik aky tersleyecek
ynde olmaldr (Lens Yasas gerei)
Aadaki iletkenin manyetik ak izgileri; akm sa el tirbuon kural ile belirlenir. Bu sfrdan artan
aklar, stteki iletkeni de kuatarak, o iletkende gelirim indkler.
Lenz yasas gerei st devrenin akmnn retecei manyetik ak alt devreyi terslemelidir. Ters ak
ynnden hareket ederek; ters aknn yn ve sa el tirbuon kuraln kullanarak, st devredeki
elektrik akmnn ynn yukardaki ekilde iaretleriz.
w
.e
Not: Yukardaki ekilde alttaki iletkenden doru akm getii varsaylrsa, akm ksa bir sre sonra
srekli bir deere oturur (mesela 10Amper). Akm sabit bir deere yerleince, o akmn rettii
manyetik ak da sabit bir deere oturur ve zamanla deimez hale gelir. Byle bir durumda st
devrede ne gerilim indklenir, ne akm akar, ne de ters manyetik ak oluur! Sz konusu rnekteki olay
alttaki devreye akmn ilk uyguland an ksa sre iin geerli olur. Bilindii zere; Faraday Yasas
gerei; gerilim indklenebilmesi iin; ya zamanla deien bir manyetik ak ya da, sabit te olsa sabit
manyetik ak ierisinde hareket eden iletkenler gereklidir. Buradaki hadise, soruda da sorulduu gibi
akm gemeye balad anda oluur, sonra olumaz.
ri.
co
SoldakibobindenakmaktacakSanahtarkapatldanda(iletimolduuanda),
sadakibobinebaldirentengeecekakmnynneolur(yantdirencinsolundansaadoru,
yadadirencinsandansoladorueklindeveriniz)?pucu:nceelektromknatslarnpolaritelerini
bulunuz.
em
de
r
sn
o
tla
Yant7:
Batarya bal olan bobindeki akm ynn ekildeki gibi olur (elektrik devrelerinde akm; bataryann
dnda + terminalden kp terminale doru gider)
w
.e
S anahtar kapatldnda (iletim yaptnda), akm SIFIRdan balayarak artar, akm artarken de; onun
rettii manyetik ak sfrdan balayp artar. Bu esnada bu aklar sadaki bobin iinde ak artna
neden olur. Gerisi 6. sorudaki gibidir.
Yine Lenz Yasas ve tirbuon kuraln uygularsak yandaki bobinde oluan akmn yn direncin
solundan sana doru olacaktr.
6 yantta verilen NOT aklamas bu soru iin de geerlidir.
tla
ri.
co
8) Alttaki devrede l aletinin baland bobin 300 sarm olmu olsa, l aleti ka Voltluk bir
gerilimler?
sn
o
Yant8:
Ksa yant: indklenen emk sarm says ile doru orantldr. Soruda kincil bobindeki 100 sarm
yerine 300 Sarm olduu nerilmektedir. Bu durumda sarm says 100den 300e 3 kat arttndan;
indklenen gerilim de 3 kat artacak ve 200 Volttan 600 Volta kacaktr.
em
de
r
---------------Detayl aklama--------------------
Birincil bobine primer, ikincil bobine sekonder dersek;

NP =Primer sarm says , NS =Sekonder sarm says
VP =Primer voltaj, VS =Sekonder voltaj
NP =1000 sarm, NS =300 sarm
VP =2000 Volt
w
.e
VS = ?
Bu soruyu;
ELEKTRK MAKNELER H3 Tartma Sorular SA | Hazrlayan Dr.Mustafa Turan
Manyetik Malzemeler ve Manyetik Devreler

1)Manyetikakyeniyiiletenmalzemeailesinedir?Hava(boluk)iinnelersylenilebilir?
Yant1:
ri.
co
Manyetik aky en iyi ileten malzeme ailesi; Ferromanyetik Malzemelerdir. Bunlarn bal manyetik
geirgenlii (permeabiitesi) bolua gre ok yksektir (genellikle 200-80000 kat | bu eksin hkm
deildir, gelien teknolojiyle yeni-daha iyi malzemeler retilebilmektedir).
tla
Bu malzemeler manyetik alanl bir ortama konulduklarnda, bolua gre daha iyi manyetik iletken
olduklarndan aky ilerine ekerler. Aadaki ekle baknz:
sn
o
Dier manyetik malzemelerin manyetik geirgenlikleri (permeabilite), bolua gre tarif

edildiklerinden, boluu bir snfa dhil etmiyoruz.
2)Elektrikmakinecisigzilepermeabilitesibykmalzememiiyidiryoksakkolanm?
Yant2:
em
de
r
( 1. Yantn devam olarak) Bu yzden elektrik makinelerinin manyetik devrelerinde, manyetik aky iyi
ileten; permeabilitesi byk olan ferromanyetik malzemeler kullanlr.
3)Elektrikmakinelerindenedenkkhavaaralistenir?
Yant3:
w
.e
Hava aralnn permeabilitesi demirli malzemelere (ferromanyetik) gre ok kktr. Sadece

demir kullanld duruma gre aky geirmek ok daha zorlar. Aky geirmek iin daha ok
MMK=AMPERxSARIM (F=NxI) gerekir. ayet hava aral artar ise ayn aky elde edebilmek iin
sarlacak sarm says ve/veya gemesi gereken akm olduka artar. Bu da maliyeti-hantall-kayplar
arttrr. Makine byk hacimli olur, verimi dk olur. Bu nedenle hareketli makinelerde zel amalar
haricinde hava aralnn kk olmas istenir.
Hareketli makinelerde, hareketli ksmn hareket edebilmesi iin, duran ksma yapk olmamas, yani
arada hava boluu olmas gerekir. Bu zorunlu bir durumdur. Tasarm ok ynl bir sre olmakla
beraber, genellikle hava aral kk yaplmaya allr.
leri analizlerde (genellikle master konulardr) hava aralnn ok kltlmesi de baka mahsurlara
neden olur; bu da salmalara (fringing) ve ilave kaak aklara, manyetik ak dalmnn bozulmasna
(harmoniklere) ve dolays ile de ilave kayplara neden olur, nlisans-lisans rencilerimiz bu son ileri
analiz aklamas ile ilgilenmez.
4)Hmanyetikalaniddetiartarise,bakanelerartar?
Yant4:
ri.
co
nce manyetik alan (H) neler arttrr sorusunun yantna bakalm:
(paydadaki l manyetik yolun uzunluudur, N bobinin sarm says, H manyetik alan iddeti) imdi H'
arttracak eyler, Sarm saysnn ya da akmn arttrlmas ya da manyetik yolun ksaltlmas olacan
; m diye okunur; permeabilite, B; manyetik ak younluu ya da manyetik indksiyon).
Dolays ile H artar ise B artar.
; fi diye okunur; manyetik ak, A; manyetik akya dik kesit)
em
de
r
sn
o
tla
ilikiden yorumlarz.
B artar ise manyetik ak (
; fi) da artar.
Aadaki aklamalar ise; bir elektrik makinesi ierisindeki Hn artmas durumunda olacak zincirleme
eyleri rnekliyor:
(e; emk; bobinde indklenen gerilim, v; bobin ile manyetik alan arasndaki relatif hz)
w
.e
Ak younluunun artmas indklenen emk (e) nin artmasna neden olur.
(F; kuvvet, i; akm) B ak younluu artar ise, bu ak younluu ierisinde i akmn tayan bir iletkene
etkiyen itme-ekme kuvveti artar. F artar ise motorlarda indklenecek dndrme momenti (T) de
artar.
Ksacas Hnin byk olmas tercih edilecek bir eydir, her derde devadr, insan sal hari:) insan
saln belirli bir dozdan sonra kt etkiler (cep telefonu rnei).

Ayrca, Hn artmas ayet kuatlan bir bobin varsa, o bobinin L sinin (endktans) artmasna da yol
(mmk) ve H tr.
Nin arttrlm olmas; retilen mmky arttrr. Zira
olduundan H artar.
dir. Dier taraftan
ri.
co
5)Nsarmsaysarttrlrsa,bakanelerartar?
Yant5:
N akla gelince, akla gelen yapk parametreler
aar.
tla
Hn artmas bizi (4). sorunun yantna gtrr ve zincirleme bir dizi deiiklik oluur.
em
de
r
Nnin arttrlmas
sn
o
Makineler asndan bu ikisinin artmas iyidir denilebilmekle beraber, N in belirli bir deerinden sonra
retilecek makinenin verimi ve performans daha kt ve maliyeti yksek olmaktadr. Yani Allah ne
verdiyse sarm saysn arttrmak iyi olmaz.
fadesi gerei karesel olarak sarglarn endktansn arttrr. ayet makine bir doru akm makinesi ise
makinenin dinamik davrannda ktleme balar. ayet makine alternatif akm makinesi ise
w
.e
endktif reaktans olduundan (empedansn bileeni), artan endktans (L) ile beraber makinenin
empedans artar, akm iletme kabiliyeti azalr, retilen emk, kuvvet ve momentlerde azalmalar olur,
verim ktleir, makine hantallar. Bunun uygun deeri vardr, ileri bir konudur. Zira tasarm konular
ok ynden bakmay gerektiren zor konulardr. Bu son aklamalar nlisans dzeyi asndan sadece
kulak dolgunluu iindir.
6)Doymayagirenbirmanyetikekirdekte,akmarttrldndamanyetikakartarm?
Yant6:
Artmaz. Mknatslanma (Histerezis) erisi hatrlanr ise artan H ile B artmamaya balar, belirli
bir H deerinden sonra ise manyetik devre doyuma girere ve B de artk art olmaz. Bunu una
benzetebiliriz: Bir malzemenin birim yzeyinde belirli sayda sandalye (ynlenen manyetik molekl)
vardr. Tm sandalyeler dolduunda yeni aklarn oturaca yer kalmaz (tm manyetik molekller
ynlendiinde ynlenecek yeni molekl kalmadndan, birim yzeyde ak younluu artmaz, dolays
ile manyetik ak artmaz).

Soruda arttrldnda diye sorulmu, yantlar ise H arttrldnda diye verildi. Zira konu, akm deil
akmn manyetik etkisi ile yantlanabilmekte.
olduunu ve akm ile orantl olduuna dikkat
ediniz.
7)Relktans (elektrik devresinde dirence benzer)
sn
o
arttransebeplernelerdir?
Yant7:
tla
ri.
co
stteki ekil incelendiinde, krmz ile iaretlenmi

C noktasnda manyetik ortam doymaya girmeye
den
balar. Bundan sonra, rnein H;
ye ykseltilse bile B ak younluu
saturasyon
(doyma) deerinde kalr, artk artmaz.
em
de
r
(
m diye okunur; permeabilite, A; manyetik akya dik kesit (alan), l ise manyetik yolun
uzunluu)
Bu takdirde, permeabilite (
) ya da nve (manyetik ekirdek) kesiti ( ) azalrsa YADA manyetik
ARTAR.
yol ( ) artar ise manyetik akya gsterilen diren diyebileceimiz manyetik relktans
Relktansn artmas ile ortam, manyetik ak geiine daha ok glk oluturacaktr. Relktansn
byk olmas genelde ok sevilmez, bunun altnda manyetik aknn olabildiince byk olmas arzusu
yatar. Havann permeabilitesi demire gre ok kk olduundan, havann manyetik relktans ok
byk olur, ite hava aral bu yzden kk olsun istenir.
w
.e
8)ManyetikdevrelerdeOhmveKirchoffYasalarnnkarlklarnanladkm?
Yant8:
Ohm kanunu:
Elektrik devrelerinde:
manyetik devrelerde ise
olur.
KirchoffunakmlarYasas:
ri.
co
Elektrik devrelerinde gelen akmlarn toplam giden aklarn

toplamna eittir:
tla
Manyetik devrelerde ise, gelen manyetik aklarn

toplam giden manyetik aklarn toplamna eittir:
sn
o
KirchoffunGerilimlerYasas:
w
.e
em
de
r
Elektrik devresine uygulanan gerilim; evre ierisindeki dier

devre elemanlar zerlerine den gerilimlerin toplamna eittir.
Burada una dikkat etmelisiniz. E (emk) kaynanda akm + dan kar devreyi dolar;
(mmk)
kaynanda ise manyetik ak N (manyetik kuzey) kutbundan karak manyetik devre ierisinde dolar.
te burada burada bobinin retecei mmk nin, mantyetik edeerinde + ucunun belirlenmesi dikkat
ister; sa el tirbuon kural ile N kutbunu belirlemeden mmk kaynann + ucu belirlenemez. Bu ilk
dersten bu yana ilenmekte ve ders ierisinde konu ile rnek mevcut. Yine ders ierisindeki zel bir
rnekte (aadaki ekil) mmk kaynaklarnn birbirine ters konumlanm olduuna dikkat ediniz (ders
notlarna baknz):
Manyetik devrelerde ise, manyetik devreye uygulanan mmk; evre

ierisindeki dier devre elemanlar zerlerine den mmklerin
toplamna eittir.
ri.
co
tla
9)Histerezisevriminedenoluur?
Yant9:
sn
o
Kaset teybin manyetik eridini dnn. Bilgi banda yazlr ve manyetik hafzada kalr (banttaki
manyetik molekller yazma kafas tarafndan ynlenmi ve yle kalm; ynlenmenin hafzada
kalmas manyetik malzeme ile ilgili bir konudur). Bu bilginin yazlmas iin bir yazma kafasndaki
bobine + ynde akm verildii dnlsn. Peki bu bilginin silinir mi? Normal artlarda hayr! Bu bilgiyi
silmek iin ters ynde manyetik alan uygulanarak yazlm bilgi iptal edilmelidir, dier bir deyile ters
ynde akm aktlmaldr bobinden. Kilit konu ise u: silmek iin verilmesi gereken enerji, yazmak iin
verilen enerjiden byktr.
em
de
r
Buradan tme varrsak, ferromanyetik malzemelerde az ya da ok mutlaka hafza etkisi vardr.

Uygulanan manyetik alan demir ekirdekte kalc mknatsiyet oluturur. imdi bir bobine deiken
manyetik ak uyguland varsaylr ise; bu bir ucun nce N kutbu sonra S kutbu... eklinde periyodik
devinimini gerektirir.
Fakat oluturulmu N kutbundan sonra S kutbunu oluturmak iin nce N kutbunun kalc etkisini
(hafza) silmek gerekir.
Dolays ile mknatslanma erileri hibir zaman gittii yoldan dnmez, dnd yoldan da gitmez. Bu
gidi dn yrngeleri Hsterezis evrimini oluturur.
w
.e
Bu evrim ierisindeki alan byk olursa, birikmi aky silmek iin daha fazla manyetik alan gerektii
(H) anlalr. Alann byk olmas kayp enerjinin byk olacan syler, bu kayba da histerezis kayb
denir. Histerezis kayb demir kayplarnn (demir manyetik ekirdek zerinde oluan enerji kayb)
bileenlerinden bir tanesidir.
ayet

Soldaki gibi bir histerizis evrimi var ise (bu ze
rnekte ileri ve geri ynde mknatslanma ayn izgi
zerinden gidiyor)
Burada histerezis etkisinden ve kaybndan sz edilmez, yoktur.
: Remenans (kalc) ak younluu ya da artk mknatsiyet

: Coersive (koersif) alan: kalc mknatsiyeti (
zere:
ri.
co
Bu malzemede kalc mknatslk hi olumamaktadr.
yi) silmek iin gerekli ters manyetik alan olmak
tla
ayet
Soldaki gibi bir histerizis evrimi var ise, malzeme I. Blgede

mknatslandktan sonra, H alan kesilirse (sfr yaplrsa)
sn
o
Malzeme zerinde Br ile iaretlemi miktarda artk

mknatsiyet kalr. Dier bir deyile, aln malzemeyi gidin,
halen mknats gibi davranr.
em
de
r
imdi ayn malzemeye alternatif mknatslanma uygulamak

iin alternatif akm ile uyarma yapalm. Mknatslanmay
+Bmax ile Bmax arasnda mknatslandrmaya
niyetlenmisiniz demektir.
Malzemeyi bulunduu durumdan (Br), nce sfr ak younluuna ardndan da, -Bmax a kadar
mknatslamak gerekir. Fakat nce, birikmi Br yi silmek iin Hc kadar ters ynde alan vermek
gerekir.
w
.e
Bu sre devam ettii srece, dz yada ters ynde birikmi ak younluklarn silmek iin srekli ilave
enerji gerekir. Histerezis evrimi ne kadar iko ise bu enerji o kadar byktr; dolays ile histerezis
kayb da o kadar byktr. Oysa, ilk ekilde histerisiz evrimi ok ince (evrim yok) idi.
Buradan hareketle;
Alternatif mknatslanmaya tabi tutulacak ya da alternatif alan ierisinde kalacak manyetik
malzemelerin histerezis evrimlerinin iko olmamas tercih edilir ki histerezis kayplar kk olsun.
Ters olarak;
sabit mknatslarda hem Br nin ve hem de Hc nin ok byk olmas istenir. Bunun sebebi Br byk
olursa; kuvvetli kalc bir mknats elde etmi olursunuz; -Hc byk olursa da, bu mknats d manyetik
etkiler ile kolay kolay silinmez (mknatsln kaybetmez). Bu yzden sabit mknatslarn histerezis
evrimleri ok ikodur. Sabit mknatslarda BH evriminin sadece II yars ile ilgilenilir. Bir katalog
erisi aadaki gibidir:
tla
ri.
co
sn
o
http://www.magdev.co.uk/material_aluminium_nickel_cobalt_alloys.aspx
10)Birdemirekirdekte,akyolunaalacakbirhavaaralnaslbiretkiyapar?Nelerietkiler?
Yant10:
em
de
r
ekildeki gibi, demir ekirdek zerinde bir hava boluu aldnda,

hava boluunu da mknatslamak gerekecektir. Hava boluu olmayan
duruma gre F2 kadar ilave bir mmk gerekir. Bu da ilave sarm says ya
da daha fazla akm verilmesi anlamna gelir.
Bunun sebebi, boluun permeabilitesinin (manyetik geirgenliinin)
demire gre ok daha kk olmasdr (200 ile 80000 kat kktr).
Bu da hava boluunda daha byk relktans (manyetik diren) oluumuna neden olur, toplam
relktans artar, manyetik aky zayflatr, manyetik aky eski deerine (hava aral olmayan duruma
gre) geri getirmek iin daha fazla sarm ve/veya daha fazla akm gerekecektir.
w
.e
11)ManyetikdevrelerdeMMK,elektrikdevrelerindekihangiparametreyebenzerdir?
Yant11:8. Soru anlaldnda; manyetik devrelerdeki mmknin, elektrik devrelerindeki emkye
benzer olduu anlalacaktr. Her ikisi de ilgili ortamda src etkenlerdir. Yani, manyetik devrede
mmk olmadan manyetik ak akmaz; elektrik devresinde de emk olmadan elektrik akm akmaz.
ri.
co
Ornek 1.5:
E= 100 V ve frekansl 60 Hz alan bir kare dalga ge~iIi.mi demir,.~e~ir?ekli b.ir.
bobine uygulamyor . Bobinde 500 sanm vardlr. Keslt Ise 0,001 m dlr. Boblnln
ig direnci ise ihmal edilir.
(a) Aklnln maksimum degerini bulunuz vezamana bagll .olarak gerilim ve
aklnln dalda ekillerini yiziniz.
(b) Akl yogunlugununmaksimum degeri 1.2 T YI gegmeyecek ekilde E nin
maximum degerini bulun:
tla
C6zum:
(1.41 )
e(t) = NXd<P
dt
N.~cf>
= E~t
sn
o
(a)
(1.42)
Akl-sanm degi~imi = gerilim-zaman ;arplml

SOrekli rejimde, pozitif yan peryotta pozitif gerilim-zaman alan) aklYI negatif
maksimum akl degerinden (-<1>max) I ~itif maksimum degere (+<I>max)
getirecektir. Aklda toplam degiim 2<t>max alacaglndan I yanm peryot sOre i9in
(1.42) denklemini kullanarak , eger E sabit ise , akl zamana gore .~ ..
degiecektir.
(1.42) den
em
de
r
N d<1>
=e
w
.e
veya
dt
<1>= 1/N
e+
~dcp = e,dt
<Pmax=
100
1000 x120
500,(2<l>max) = E #1 (1/120)
(Wb) = O,833x10-JWb
yazarsak dcI> = e/N

dt
e, dt =1/500
olacaktlr.
4itZ'D
fii 1000 dt =
= 1/500 (100/120 -100/240 /:J.'I~(.

) =\1/,?Oo} .. 100 (21240-1/240)
<Pmax= (1/500)~ 00 .1/240 = 0,833 103vVb
olarak aynl sonu<; bulunur.
Generated by CamScanner from intsig.com
EJektrik EJektronik B6liimu
ELEKTRIK MAKINALARI 1
I
Dalga ekilleri ekil E1.S de gosterildigi gibidir:
"
/
~1
sn
o
_3
<Pmax= O,833x10 -3
-<I>max= - 0,833 ~1 0
-"
6D
tla
-llu
-tj~
;/~'-
E 1.5
em
de
r
~ekil
(b) Bmax= 1,2 T
i~in
--<'Nb
<Dma,= BmaxxA
1,2 )(0,001 = 1,2 ~ 10
N (2<I>max) = E X' 1/120 -3
E 12OxSOOx2)(1,2x10 = 144 V
1.3.1 Uyarma Aklml (exciting current)

~ekil
w
.e
1.17 a daki babin, sinOzoidal bir gerilim kaynagJna baglamrsa ,

bobinden akan aklm , <;ekirdekte sinuzoidal bir akl olu~turmaya gall~lr. Bu
aklma uyarma aklml denir.( exciting current) ieD. Ferromanyetik malzemenin 8H karakteristigi non-Iineer oldugundan , uyarma aklml da sinOzoidal olmaktan
~Ikar.
Histerizis olmayan durum :

Once B-H karakteristiginin histerizis Qzelliginin olmadlglnl kabul edelim:
B-H egrisi i<;in ;
<P= B, A I i= H
den hareket ederek;
N
<l>-i egrisini elde etmeye gallahm. Bu ~ekil 1.18 de gosterilmektedir.
SinOzoidal akl dalga eklinden ve <lJ-i egrisinden, uyarma aklml dalga ekli
elde edilmektedir . illl aklml sinOzoidal degildir . Ancak akl ile aynl fazdadrr. .
ri.
co
[; -:: 1&0
.e
24
SAKARYA UNivERSITESI
Doc;.Dr.Ugur 9ELTEKLlGiL
Muhendisllk Mimarflk Fa/d.illesi

Elelctrik Elektronik 85IDmLi
ELEKTRIK MAKINALARI 1
_ - - - - . -..----.-.- - + - -.-----:;;;IT
If
.--
~~----?'---
-------... - _.... . - .... _---
ri.
co
---_.. _--- - - ...--- - ' - - - "
tla
(6)
sn
o
em
de
r
----.-
6-
>t
to
$ekil 1.18 Histerizis olmayan durumda uyarma aklml

(a) <P-i karakteristigive uyarma aklml
(b) E~deger devre
(c) Fazor diyagraml
hI>1
w
.e
Aym zamanda e gerilimi ite de simetriktir. Uyarma akufunIn temel bileeni

gerilime gore 90 faz farklldlr. Bu nedenle gug kayb/ yoktur . Hi"sterizis
gevrimi goz onOne almmadlglndan zaten bu beklenmeli idi. Bu nedenle
uyarma aklml 90 en dO ktiftir, ve uyarma sarglsl ' ideal endOktans gibi
dO~OnOlebilir.
.
BOLUM 2
TRANSFORMATORLER
ri.
co
Transformat6rler statik bir makinadlr. 8asitligi ortak bir magnetik alanda iki ya
da daha fazla elektrik devresi olmasldlr. Anla~llmasl elektirik makinalan ile
yak benzer oldugundan elektrik makinalan ile beraber incelenir.
YOksek akl yogunlugu elde etmek igin. bu cihazlarda da ferromagnetik

malzeme kullamllr. Demir gekirdekli transformat6rler. yOksek gOylerde
kullanlllr. Bu tip trofalann magnetik I<uplajlan da yak 6nemlidir.
tla
Genelde iki tip yekirdek konstrOksiyonu kullamllr (~ekil 2.1). Cekirdek tipi
(ekil2.1a) da sargllar, magnetik yekirdegin i1<i ayagma yerle~tirilmitir.
em
de
r
sn
o
...----- - - - -
I
'--
- '-
w
.e
1------------------------------
CJ
t=:l
1==1
I
L I
t=1
..IL
( 0..)
DO
$ekil 2.1 Cekirdek konstrOksiyonu

a) Cekirdek tipi
b) Kabuk (shell) lipi-mantel
c) L-kesimli laminasyon
d) E-kesimli laminasyon
12/97
T.e . Sakarya Oniversitesi

MCJhendislik Fakultesi, Elektrik Mal<inalan I
Mantel ya da kabuk tipi ~kirdekte ise, sargllar ,Og bacakll magnetik

gekirdegin orta bacaglna sanllrlar.<;ekirdek kaYlplanm azaltmak ir;in, ince
/aminasyonlar ser;ilir.
ri.
co
Birkag yuz Hz frekansa kadar , silikon yelik ve kalJnllklan 0,014

inch(0.035cm) alan laminasyonlar segilir. Traf.olarda ilL" ve uE" tipi
laminasyonlar kullamllr. Hava arallgJnI ortadan kaldlrmak ir;in, bu
laminasyonlar uygun ekilde yerletirilir (ekil 2.1 c ve 2.1 d).
KomOnikasyon devrelerinde (kHz ve MHz) kullamlan kOgOk gOglO trafolarda,
slkltlrllml toz halinde ferromagnetik kanlmlar kullamltr.
sn
o
tla
iki sargJlI bir trafonun ematik g6sterili~i ekil 2.2 dedir.
$ekiI2.2 iki sarglll transformat6rOn ematik g6sterili:}i
em
de
r
Sargllar arasma gizilen duey iki r;izgi, sargllar araslridaki magnetik kuplajl
g6sterir.8u sargl bir alternatif gerilim kaynagma baglamr.Bu sarglya primer
sargl denir.Diger sargl, elektriksel yOke baglanlr.Bu sarglya ise,sekonder
sarg! denir.
Sanm saYlsl yOksek olan sarglda daha yOksek bir gerilim oldugundan, bu
sarglya aym zamanda yOksek gerilim sarglsl da denir. Diger sargl, alyak
gerilim sarglsl adml allr. Magnetik kuplajJn slkl olmaslOl temin etmek
amaclYla, sargllar bobinler eklinde yapillp; digerinin Ozerine veya yamna
konulur.Genelde alyak gerilim sargllan, c;ekirdege d~ha yakln ,konur.
w
.e
Trafolann birinci gorevi, gerilimin seviyesini degitirmektir (-ekil 2:3).
3c~V
20 1.< V
~oUV
4voV
6.31<V
.3.3&<'1
$ekil 2.3 Trafo kullamlarak enerjinin taJnmasl
12/97
T.e. Sakarya Oniversitesi

Muhendislik Fakultesi, Elektrik Makinalan I
dd
d-t
(2.2)
(2.1) ve (2.2) denklemlerini kullanarak
NI7
-Nz.
bulunur. a ,sargllarm sanm saYlsl oranldlr.
ri.
co
(2.3)
Son denklemden, gerilimlerin oranlnln ,sarglJanmn oranma el?it ve dogru

orantlll oldugunu g6sterir.
~ekil
em
de
r
sn
o
tla
2.4 deki anahtan kapatarak, trafonun sekonder sargllanna bir yOk

baglandlgmda, sekonder sarglda i 2 aklml akar. Sekonder sargl, r;ekirdekte
magnetomotor kuwetini olu~turur. Bu kuwet primer sarglda i1 aklmlmn
akmasma neden olur. N1 - i1, N2,i2 yi kar~llar.~ekiJ 2.4 deki aklm y6nJeri
olu~turacaklan mmk' Jer ters olacak ~ekilde, r;izilmi~tir.
Akl olu~tuimak ir;in, ideal bir r;skircekte mmk slfir oldugu ir;ln:
(2.5)
(2.6)
w
.e
Buradan ,96kirdek aklmJanmn sanm saYllan oranl ile ters orantlll oldugu
g6rOIOr. YOk, sekonder sargldEinlazla aklm gekerse, trafe da kaynaktan fazla
aklm geker. Bu tamamen, (2.5) deki mmk dengelemesidir.
(2.3) ve (2.6) dan
'lJ:,.
-1."., =
1,)2, - ~ 2..
-'
(Z 7)
giril? tarafmdaki ani gueOn, glkll? tarafmdaki ani gOee el?it oldugu g6rOIOr. Bu
da tabiidir, gOnkO tom kaYlplar ihmal edilmil?tir. Besleme kaynagl ite yOk
arasmda fiziksel hir;bir baglantl olmamasma ragmen, besleme kaynagmdan
91kan gOr;, tamamen yOke aktanlmaktadlr. Bu baklmdan transfermat6r,
elektriksel surekliligi muhafaza ederek , kaynagln gOeunu izoJe edilmil? olarak
yOke aktarmaktadlr.Besleme gerilimi 11.T..., sOnizoidal ise, (2.3), (2.6) ve (2.7)
nolu denkJemJerden, efektif degerleri g6z 6nOne alarak
(2.8)
12197

MCJhendislik FakCJltesi, Elektrik Makinalan I
Trafo/ann diger kullanlm alan I, gOg ve kontrol devrelerinde bir devreyi

digerinden ga/vanik olarak yalltmak i~indir. Veya bir kaynagln empedanslnl
maksimum gO~ transferi saglamak igin yOkOyle birlikte, yine trafo kullanllJr.
Trafolar aynca,geriJim ve aklm olgmek igin kullamllr (enstruman trafolan).
ri.
co
2.1 iDEAL TRANSFORMATOR
tla
iki sarglh bir trafo goz onOne a/allm. Primer sarglslnda N1 sanm, sekonderde
N2 sanm o/sun (~ekil 2.4 ).Trafolann sanh~ ~eki"eri yaprakll olmaslna
ragmen, sembolize :;;ekli ile gosterilirler.
r
111
sn
o
0'-----'
em
de
r
:t;L
~ekil 2.4 ideal transformatar
idea/ trafonun 6zellikJerinde ~u kabulleri yapahm:
w
.e
1. Sargl direng/eri ihmal edilmektedir.

...
.
2. Kagak akJ yoktur. Cekirdek kayJplan ihmal edilmektedir.
3. Cekirdegin permeablitesi ~sonsuzdur (!l = 00 ). Bu sebebten, ~kirdek akl
olu~turmak i~in gerekli uyarma aklml ihmal edi/ebilir. Yani, yekirdekte akl
olu~turmak igin gerekli net mmf slflrdlr.
Pri~er sarglya, zaman!~ deg!~en bir altematif gerilim uygu/amrsa.( ~ ),

geklrdekte, zamanla degl:;;en bJr If> aklsl meydana gelir. SargJda
e
gerilimi endOklenir ve bu gerilim uygu/anan geriJime e~ittir (sargrnIn-1 direnci
ihmal edi/digi igin).
.
'lJ.1=
. .
e1
dtP
== N1
dt
(2.1)
Cekirdekteki akJ, sekonder sarglda bir gerilim endOkler:
12/97

MOhendislil< Fal<ultesi. Elektril< Makinalan I
N7..
= -=
(2.9)
J.;f
giri~
gOcO (V.A)
=91kl gOcO (V.A)
2.1.1. Empedans Transferi

~ekil
ri.
co
(2.10)
2.5 a daki. trafoya uygulanan sOnizoidal gerilim ve sekonder yOk

~
11-1
>
tla
empedansl Zz. yi g6z 6nOne ala 11m:
1,2.
em
de
r
sn
o
1/1
~l ~.2 :: Cf ~ Zl.
$ekiI2.5. ideal transformat6rde empedans transferi
Giri~
62 -=- Jt~
Tz
empedansl
-I1
a, Vz
Iz./c.
'1 2 ..
II
_ V.,
w
.e
~.
-21 -
"
~ 2 ..
-1z.Vl
'1
2 _":z z...
--- .:z.2. I
Sir transformat6rOn sekonderine baglanan Z2 empedansl primer

taraftan baglandlglnda Z2 olarak g6rOIOr.Bu nedenle ekil 2.5 a , 2.5
b ye denktir. Sekonder empedansl, primer empedansa, sanm
saYllan oram karesi garplml ile d6nutOrulebilir . Primer empedansl
da. benzer ~ekilde sekondere d6nOtorOlebilir:
T. C. Sakarya Oniversitesi
MOhendislik FakOltesi Elektrik Makinalan I
I
-Vf
r..,
elA-.-f e,d~s. (
C; do ~
A
-Zz.
c:;
\J-1
-Vf - (~)
az...
..1-'1
c::t ' [1
- (~:)
.-
~(~ ) :Z1 - :Z1 /
-11V1
ri.
co
.{2
==
21 -
Ornek2.1
em
de
r
sn
o
tla
9 n amik empedansl alan bir hoparlor 10 V luk ve i9 direnci (omik)

-1 nolan kaynaga baglanmaktadlr (~ekil E 2.1 a)
(a) Hoparloron 98ktigi gOcO hesaplaymlz.
'.
(b) Hoparl6re transfer ediJen gOcO maksimize etmek amaclyla 1/3
sanm saYllan aram alan bir trafo kullamlmaktadlr.(~ekil E .2.1 .b).
Hoparl6rOn 98ktigi gOCO bulun.
!.----Jb)i ~~/ :';;'i;~~

S1"
gekil E 2.1
.....~"..--",- - \~~ r "'"
' jr
-~- . - - - -. .
.,.,.
' ''- ' - ' _ . _ '' -
_.:, ....
'
r-~-'!'r-._L_-:,
I
II
\:
:.
--'"
w
.e
<;ozom:
I ,... ... .-
(Primere dono~tOrOlmQ~
hoparl6r direnci )
(0) ...
6
12197

MOhendislik FakOltesi, Elektrik Makinalan I
V
2.12...
-10
P - (5)2. 1st...
_ S-A
-=-
25 W
ri.
co
2.1.2. POLARiTE
ekline donuOr.
-I "7
_
1
sn
o
1---04
1- _
w
.e
em
de
r
2 -
tla
Transformatorlerin sargllan, polariteleriyle ifade edilir. ~ekil 2.6 (a) daki iki
sarglyl inceleyelim. (1) ve (3) nolu terminaller birbirine benzer. Her iki
terminalden aklm igeriye dogru akar, gekirdek aynl y6nde akl oluturur ve
bunlar magnetik yolda akl olutururlar. Benzer ~ekilde (2) ve (4) nolu
terminallar de benzerler.
~~kil 2.6 Polarite belirlemesi
EndOklenen gerilimler e/12 ve e34 aynl fazdadlrlar. Bu sebepten 1 ve 3 ile 2

ile 4' ~ekil 2. 6 b.,deki gibigosterilirler.
(1)vve (2) nolu'termim:iller'a.a kayn~grna baglanmllardlr. (2) ile (4) birbiriyle
bagiantllldlr.
,
: (I . ' ~'.'
.
~ekil ?7 Bir fazlJ"'i~i . fransf.9rmat6rfm paralel bagiantlsini gostermektedir.
.. :
,.'
12197
ri.
co
T .C. Sakarya Oniversitesi

Muhendislik Fakultesi, Elektrik Mal<inalan I
tla
$ekil 2.7 Sir fazlr transformat6rOn paralel bagiantisl
sn
o
2.2. Pratikte transformat6r
degildir.
em
de
r
Pratikte, bir transformat6rde

- sargllann direnyleri mevcuttur;
- her sargl aym aklYI olu~turmaz
- gekirdek malzemesinin pesmeabeteni
- yekirdek kaYlplan mevcuUur.
Pratikte, geryek trafonun analizinde, yukandaki 6zelliklerin g6z onOne

aIJnmasl gerekir .
Pratik trafonun analizinde ideal trafodan hareketle iki metol kullamllr:
1. Fiziksel yapldan hareketle bir e~deger devre madeli
2. K1asik teoriden hareketle magnetik kuplajll devrelerin matematiksel modeJi
w
.e
Burada genellikle 1. metat daha anla~lllr olarak kullamlJr:

Pratikte bir sarglnln direnci mevcuttur. Bu diren~, pratikte sarglya seri alarak
gosterilir. (~ekil 2.8.a )
~1
~2
J1
O~f1
(a)
12197

-t~A/vv-e
e
I ~fL JZ
R],
I
,-N1__ _N2J
(b)
~ekiI2.8
ri.
co
I
Trafonun e~deger devresi temeli
Le1
-=
N1 , 4>,p" =
41
N2 - 1cP6..
1.sargtnln kayak endCJktansl
= 2 .sargtnln ka<;ak en d"ukt"ansI
em
de
r
Ln --
sn
o
tla
TransformatBrlerde ve diger ferromagnetik malzemelerde , ortak akl 4> 111 in

dl~lnda 4> 1 olarak (~ekil 2.8 a da gosterildigi gibi ) kayak akllar da olu~ur.
Bu akllar, bir sarglda akar ve magnetik devreyi etkilemez. Kac;ak yol
genellikle havadlr ve akan aklma gore degi~ir (lineer). Kayak akl genellikle
bir endOktans ile sembolize edilir:
~L
X,[ ('::.
"
f Le)
w
.e
Sargl diren<;leri ve ka<;ak akllarrn oluturdugu endOktanslar

2/T
:Ie, prim-sr ve sekonder baglantllarr tanrmlanml olur.
" Pratik olarak magnetik bir <;ekirdekte sonlu ge<;irgenlik ile ,<;ekirdekte bir
mlknatlslanmaYI oluturmak Ozere II"'\ mlknatlslanma aklml akar . Bu olay,
mlknatlslanma endOktansl Lm ile sembolize edilir. Aynl ~ekilde, <;ekirdek
kaYlplarr da magnetik malzeme i~n Rc direnci ile ifade edilir . 86ylece ,~ekil
2.8 (a) ve (b) de verilen e~deger devreler, yani semboller He geni~letilebilir
(ekil 2:10.c)
_,
t{1 ! I./z.
Rc=<;ekirdek kaYlpl~m
- - '- Xm=mlktanrslanma endOktansl
"/
I
I
[ :
1
(
.
1
X"'1: /.
~--------------~----~T~
--~-----------------~O
.- - 1 C)'
$ekil 2.8. Ideal transformatCir
12/97
V 2' ;:.
-I
t::t
x~l. :c/-.. X'ez.
tL
::. Ct
Ri .: '12. 1<1..
V2.
.."
~::.-;'
tla
t1 :: t-;..l
ri.
co
T. C. Sakarya Universitesi
.
Muhendislik Fakultesi , Elektrik Maklnalan
I
,
2.
sn
o
(d)
$ekil (2.8) ideal trafonun saga kaydlnlml~ e~deger devresi
Bu nedenlerle, pratik transformator ideal transfonnat6re ilave olarak, harici

empedanslar, yekirdek kaYlplan (Rc) ve mlknatlslama endOktansl (Xm) ile
geni~letilebilir.
E~deger
devreler
em
de
r
2.2.1
ekil 2.8 c deki ideal e~deger devre, bu e~deger devredeki bOyuklOkleri saga
ve sola kaydlrarak, (yani primer veya sekonder tarafa ) incelenebilir.
ideal transforrnat6rOn ~ekil 2.8 c deki e~deger devrenin saga kaydlrllml~
durumu ~ekil 2.8 d de verilmi~tir.
SOtOn aklm, gerilim ve empedanslan bir tarafa geyirerek, e~deger devre, ~ekil
2.8 e 'ye donuOr:
Xe2
R~
w
.e
rrt-~-l'--J~-1J-*J-6~I~I--I--'t~ -~~
I
V1
-:>
11
It
Jtt1
Rc1 ~--..j
[f =- tl
:.2
V2.
'Xlc(1
Q--------------+--~"------~
r
if
'
--I
I (
yuk ~2 I
L_1_J
- --.-1
(e)
$ekiI2.8
ideal trafonun gbsterilmedigi e~deger devre
10
12/97
T.e. Sakarya Universitesi

Muhendislik Fal<ultesi, Elektrik Makinalan I
Yakla~lk e~deger
edilmi~tir.
Sanm oranlnln
$ekil 2.8 e deki tUm degerler, giri~ klsmlna refere

belinmesi halinde tUm analizler yapllabilir.
devre :
ri.
co
$ekil 2.8 e de gorulen J 1 - 1<1 ve :11 Xe1 gerilim du~umleri, normalde relatif
olarak ku\=uktUr ve buradan hareketle
I E1fzlV11
kabu/u yapi/abilir. Para/el empedans (Rc1 ve Xm1) giri~ terminaline
ta~lnabilir(~ekii 2.10).
J./
X'e 1 X~l.
\...-- .....,--~)
tla
R~
'<1
Xeq 1
l<eq-1
~~------~
I
V2-
sn
o
"2eq1
em
de
r
(a)
l ____
'<_---...1
w
.e
o~------------------~&
(1) e
(2) ye
indirgenmi~
jndjrgenmj~
2 ye jndjrgenmi~ degerler
Ref2-:::
7<.g'1
q'2.
-Xe"I
'1'2.
(~ekil
2.9) Yakla~lk e~deger devreJer
11
12/97

ve endOktanslar
Iece ak 1m Iann hesa b I kolaylac:y:. lr . Direnrler
Boy
y
t 1".birl e!?tirilebilir.
I' .
Bu e~deger devre (!}ekil 2.9a) pratik bir transforma orun . ana IZlnde
kullanllabilir.
I
'R
"R21 -= ~1 -1- a2~ R'L ~ Re:t11
V1 ::QIV'Z.
Xe1
-t-
X'f2. = Xf1 + Cit., X.ez. -;;.
J~ ::
)<'.Ct11
T'L/
ri.
co
Bir transformat6rde,
q, uyarma nominal aklmlnm bir yOzdesidir (%5 den
kO<;Ok). Bazi durumlarda, uyarma aklml ihmal edilir(~ekiI2.11 b)
1291 -=- R-1 -/-0,'2. '" R. 2Xeq 1 =- xeH- C/. Xe2.
~eq 1 ~i<e<tl +j )(eq f ,
tla
Sekonder tarafa indirgenmi~ hali ile ~ekil 2.9 c elde edilir:
Rej(
sn
o
ql
R,2.. + R./
_ X~I .::
e~deger
q?.
J~' ~ . J 2.
em
de
r
2.2.2 . Transformat6rOn
Xel +
Xe1
J1
:::: Ci
devre parametrelerinin belirlenmesi
$ekil 2.8 e deki e~deger devre, transformat6rOn

kullanl!lr. Parametreler R1 ~ Xf1 7' RC.1 i
davranJ~mm
X~ 1
belirlenmesi i<;in
R. 2 j X.fz.... ve
w
.e
l Ntann
~ . devrenln
.
kuru tmasl ct 1<;ln
.= l N "b un
z...) beI'InmeSI. gerek'Ir.
olup, e~ deger
Transformat6rOn imalat degerleri biliniyor ise, bu parametreler bellidir. R1 ve
R2 degerteri, satgllann direng degerleridir.
Lm endOktansl, sanm saYlsl, magnetik yolun reluktanstndan hesaplanabilir.LL
endOktansln1n hesabl ise komplikedir. Ancak hepsinin hesabl .l.gin yakla~lk
formOller mevcuttur.
.
Bu parametreler, transformatore uygulanan bazi performans testeri ile
belirlenebilir. Iki test ; bo~ta <;all~ma karakteristigi ve klsa devre testi bu
parametrelerin belirlenmesine yardimci olur.
. Trafonun plaka degerleri

Trafonun gOcu kilovolt -amper (kVA) olarak plakaslnda belirlenir. Omegin bir
trafoda
10 kVA, 1100/110 Volt
degeri baslhdlr.
12
12/97
T.e. Sal<arya Oniversitesi

Muhendislil< Fal<ultesi, Elel<irik Makinalan I
Geril im orant aynl zamanda a yr belirler. Bu ornekte a= 1100/11 OV=1 Odur.

10 kVA nln anlamr , primer ve sekonder sargllannrn gOcu 10 kVA demektir.
Yani primer aklml
.
JL
;::;,
10000
.4
of?,
/{1oo
:.
"10(5'OD
..::::
3D".8 4,
""',100
:11
ri.
co
bulunur.
Primer aklml,' ayrrca ilave bir biJeeni daha ta,maktad,r(If ).

Bota yallma: (veya
a~lk
devre testi)
61~en
wattmetre
sn
o
tla
gekirdek kaYlplannl
I---f;)
em
de
r
(a)
w
.e
(b)
~ekil
2.10 Trafonun bota yalr~masr

a-bo~ta yalr~ma montajl, b-Edeger devre
deneyi iyin R" ve X.f., ihmal edilebilir. Wattmetre degerinden

Re, belirlenir. Voltmetre, wattmetre ve ampermetre degerleri ile He ve Xm
belirlenebilir.
Cekirdek kaybl, yekirdekdeki aklnrn maksimum degerine baglrdlr.
8o~ta galr~ma
Erms= 4.441'N)(f rt\>r..-.o.y.

l.<~-ler-; >];,;g,' :
Kisa devre karakteristigi,trafonun ylkl~1 klsa devre edilerek elde edilir.
Primerden trafoya kOyuk bir gerilim uygulanlr.
KISg
dcvre..
13
12197
.v.
UniVerSnesl
1
~aKarya
w
1ft>
bedcll4e
5' e,r ; ti &Nt
I'
ri.
co
(a)
tla
sn
o
(b)
$ekiI2.11
Kisa devre karakteristigi
(a) Baglama ~emasl ,(b) E~deger devre
em
de
r
Rc ve Xm degerleri, bOyOk oldugundan, Req ve Xeq yamnda ihmal ed iii r.

Sekonder klsa devre edildiginde, bu ihmal dogrudur.
Zeq= Req+ Xeq
degeri k090k oldugundan, giri~ gerilimi, bu devreden nominal akim akacak

~ekilde oldukya kO<;Ok bir degere ayarlanlr.
Transformatorde, eger iyi tasarlanml~ ise
':=
R2.'
'12 - Xf-z, -
X1~
'R1 -= q
)(e1
fR 2.
w
.e
baglntllan ge<;erlidir.
Wattmetreden Req degeri belirlenir.
.::.
2."
Omek2.2
1 q, II bir trafoda, 10kVA, 2200/220V, 60 Hz a~agldaki degerler okunmu~tur:
A<;lk devre
(yOksek gerilim tarafl a<;lk)
Voltmetre
Ampermetre
Waltmetre
220V
2,5A
100W
Kisa devre
(al<;ak gerilim klsa devre)
150V
4,55A
215W
14
T.C. Sal<arya Oniversitesi

Alc;:ak ve yuksek gerilim sargllan ic;:in parametreleri bulun.
Uyarma aklmlnl, nominal aklmrn yuzdesi olarak bulun
Bo~ta <;all~ma ve klsa devre deneyi iyin gUy fakt6rlerini bulun.
2200 =10 .:::-a

_--
<;6zum:
(a)
(b)
( c)
22.0
VL -:.
J;] ::. JH -::.
V2.
22D
-=-
V.
V
100~u
ri.
co
V 1 ~ VH -::: 22D 0
t.;( S5 A
2200
Jl- -::
/f 0000
!";-5, S A
tla
J2 -=-
220
II2. . J 2.
:=:.
/f D k 1IA
sn
o
\; 1 ' Jf':
a) E~deger devre (bo~ta <;ah~ma karakteristigi iyin) sekonder tarafa 220 V

uygulayallm.
J
c -.-.
)0
em
de
r
JW}L
VL
Ct,
~V1l-
~~--------~------~o
Bo~ta e~deger
Jl'1L
"'V~ JL
Fazor diyagraml
devre
w
.e
(a)
J ... L
-.-:;~-.:;....-
100
Pc L
:::
Jc..L
=-
=-yl'::1L'I.---_-J-c.7..-L.-,)
:=
Rc L _- (22o)
It8 '+
...Q
22:0 -::. DJ Cf5
Vi.:~Cf~~, If-';
21 lff:, A
JM-aL
A.
22.0
2. 'r{,
15
12197
.. - .
-- " -' J -
_ .. . . - . - .. - _ .

YOksek gerilim taraflna ili~kin parametreler:
22.DD
== 10
22.D
'X~ H
Rc: L
fJ
~ 1c> '2
= /fD 2.
Y. 8 'f
gB ~ ~ g @lfD SL
I
Kisa devre karakteristiginden (alyak gerilim klsa devre)
ri.
co
RCH -=- Ci 2
Sanm oranl:
em
de
r
sn
o
tla
Alc;ak gerilim tarafl klsa

devre edilmi~ e~deger
devre
Bu parametreleri alyak gerilim klsmlna indirgersek:
7<cq
R.CCfH
L --
/lD,Cf
-100
Q2.
'Xe1/... --
w
.e
31 , tJ -::: 0 31~
1
/f)o
Alyak gerilim tarafma indirgenmi~ e~deger devre
'VV\-~
r--..:.--.,..~ 0. tol;.Jt JO,3J'j
I
'f84
VL .J1,.
~--~
85, if Jt,
.J1
\6,'
~
~~---------r---------------O
Y.G. tarafma
(b)
VJl
Sv
.'
10. If
~JL ~--;)
31,5
J
I
'1-& lfoo
-n,
&, 10 C; Jl-
:::::
J' ~B ~D SL
Sl"
D----~--------------~D
indirgenmi~ e~deger devre
E~deger devreler
~ekil
VI
E 2.2
16
12197
[,

MCJhendislik FakCJltesi, Elektrik Makinalan I
Burada, parelel empendansln seri empendansa gore <;ok daha bCJyuk oldugu
gorCJlmektedir.
2,~
't55 A
I
1DO
.=
/.
~ 2,5
5.5
ri.
co
J4>
I
Uyanna aklml, nominal yOk aklmlmn %5,5 Idlr.

Bo~ta gOg fakt6rCJ:
11
~ ~
j e,; /; t,., y alttw,
(/J
tla
- fakt-oru=
..
gu<;
(b) Bo~ta ~11~ma 61<;melerinden, al~k gerilim sargllanna uygulanan 220 V,

2,5A lik mlknatlslanma aklml olu~turmaktadlr.
CD S T ::.: ---:::-::--...:....F'--=--A{)
2,5
sn
o
220 X
Kisa devre gO<; fakt6rCJ
em
de
r
gO<; fakt6rD=
2.3 Gerilim ayan

Trafolara baglanan yCJklerin normalde sabit <;Ikl~ gerilimi ile 981r~masl gerekir.
Ancak iC; empedans yO~CJnden c;ekilen aklm arttlkya. <;,kr~ gerilimi dume
g6sterir (!jekil 2.12). r - - - - - -~
P
'f. Vvr-----16Q\
i.
I
w
.e
~1 ~_ _
v{
01,;'~
/-,
(a) Trafo
--
_ ~ V1 in y6rOngesi bir dairedir.
V'
'1.
~l'o~1
\
(b)
Fa~.6r
diyagraml
~ekiI2.12. Gerilim ayan
17
12197

.
Muhendislik Fakultesi, Elektrik Maklnalan I
Trafoya gerilim uygulanlp, yOk-D ise aQlk devre durumu iQin

-"?
V1 bD~ =-
gegerlidir.
Yuk trafoya baglamrsa, yukteki gerilim
Vi
yi:{l -=-
-4'
V~
V2. NL ::::;
V; L - V~ NL
i ,6 Vb
Clkl~ gerilimi, yukOn durumuna gore azalJr veya _ artar. Bu degii~. ie;
anla~fl'r.
tla
(V21 bo~ - VJ..! '(?:ok

I v2,./ y~ f(
Gerilim ayan=
ri.
co
empedanstan (J.~ kaynaklamr. Degiik yOkler goz onune allnlrsa, bu degllm

bOyuk boyutlar alabilir.
_ ..
.
BOyOk degi~imleri onlemek iQin Zeq empedanslnln kU 9uk oimasl gereklr.
Gerilim ayar metodu ile, degi~ik yuk altmda trafonun davranll]1 hesaplanlr.
Gerilim ayan ile, sekonder gerilimin, yuk yok ve nominal iken ki degiimi
sn
o
Mutlak degerJer , yuk performansl iQin bunlann kuJlandlQlnI gosterir.

Yuka:,daki denkle~lerdeki gerilimler, primer ya da sekondere indirgenmi~
e~?~ger devr~.ler lie hesaplamr. Primere indirgenmi~ e~deger devre ile ~u
e~'t"k yazllabll,r:
V 1/
/ V '/ .. /.
Gerilim ayan= .
2 bo;; l.
Y,",I{
Iv 2'/ y::l<
YOk gerilimi normalde nominal (anma) gerilimi o/arak almlr, yani
em
de
r
I vd Iv:;~
. ..
::: I vi /a."t"v-q
Prlmere md'rgenmi~ e~deger devre model in den

1/
y
yazllIr. Eger T,t
I z =0
<;Onku
1:::.
'
V2.I + ..J.2....
- I 1<9
7"1
1- I
-1 -r 0 . 2..
ise
If.
eq -1
V1 :::. V"k'
olarak belirir.
w
.e
V?. bD~-=-IV11
I
Gerilim ayan=
l Vi I - LV1..1 ctl,."", ..
(% olarak)
f V'Ll I ec:o,.o....q
X % 100
Gerilim. ~yan, yukun gOe; faktorQne ba~lldlr

.
.
yazllan ~evre denklemini go :. ~nmere Indirgenmi~ el]deger
C;IZI1~b"lr. V1 geriliminin yan 9apI l2.' .. .:;,.,: Z onun~ alarak fazor diyagraml
..L'::J
lie V'2. aynl fazda ise, maximum olur 8 ~1 olan blr dairedir. VII
. u Ise
.
'
2 7...eCf;f
d~~re .I.e;m
demektir.
e2.
t @e11
ez : Y~k erl}ped~mslnJn faz a~lsl
-= 0
ee~ I ~ "t:~ I In faz ac;rsl

18
12/97
nl,mYd l l 1hl t~ 1 ~lltl. ~ l

MOh\. 11d l ~\lil , I ul,()lt( ~11 , EI ktl ll, MIlkil 1Uldri I
"
ri.
co
1', l ,.,
-=.\J H
tla
V11
o~-----------------------------
sn
o
Trafa
(a)
em
de
r
( 7 ~% yOk, S09 fal turD= 0,6 (endOktif)

(b) 75 . , yOI , 909 f ktoru= 0,6 (kapasitif)
(c ) (0) va (b) kli i9in fazor diyagramlanm 9izin .
w
.e
1 q, . '10 kVA.-200/220 V,60 Hz
C;OzOm:
(a) %75 yOk, anima aklmlnrn %75 ine kar~1 gelmektedir. Bu nedenle
EndOktif gO<; faktorU

(b)
N':.
--I
j,
L -=-
0, 1~ 4,55 -:.. 3/f1 A
J N -=- !.DOOo
IN
220D
~ '1-(55 A ,
GO<; faktOrO :::0,6 verildigine g6re
~ ~2 -:: D,.b
EndOktif yOk ~ ::: - 53.13 0 i9in
19
12/97

Muhendislik FakOltesi, Elektrik Makina/an I
L N -;
VH
~, 'f 1
t S 2, 13 ';)
:: V~
t 53 .;3
31,3) /
(48,'f-l-;
36)89
:::;
+ I~. i~H
22DO LE..1) f 3 Cf1
~ 2200 +3~.~b /..::5).13 + /lOb.13 L~oo_53:...13
35. ~~ . ~(53'13) -1 3S. rf' .~ (fi3, 13)
ri.
co
;;: 2200 of
t 10G 13 ' C<:r;)(3b .8 r/ ) +j 1D6, 13 ~(3b' gi-j

t
-t- 21, 2'8
::: 2 Zo
-f-
(3 S , 6 =t )
~s.6::r
0 I g8
arc tan _ - - - - . : :
2306 . ,
!Iff ~
gerilim ayan =
b~
D if
D
'f)
sn
o
3 D6 -7; 6::; +
+j
J (- 2. 8. "3:; + 6 If.
'2-8 + 8 S, S 8 +
2-1,
em
de
r
= 2.
- J 28, 31 + g s, 36
tla
:= 2 2.D D
:r
23D6.Q'f
L o.~a
2.306. 5'f - 2 '2.e>o

----~----
V
0
q., ()'
0/
/0
w
.e
2 '2.Do
() , S"
::=:
%4.86 mn an/amI ~u demektir.

Eger, trafodan yOk ka/dlnllrsa, sekonder gerilim 220 V dan 230,69 V degerine
yOkselir. Veya, %75 yOk (0,6= cos <p) ite trafoya yOk/enirse , ylkl~ gerilimi
230.69 V dan 220 Vainer.
(b) gOy faktcSrO kapasitif ise

~
92 ::: - 5 3, -13
VJ.f -
--
3. If-1 L!}.13
2.200
LE-
22.00
f..E.0 + 35 . ft."
2215)0
tE-
-f
-f 2.1,2.:;"
~13
-Ij
92.. = - () . 10
( 1t; I 'f
+j
r ;' 31(3)
(1DG.
2g, 3~ -~~,:S~
7-3) !.E,I]
rJ
6!f,0'!
20
12197
T. C. Sakarya Oniversitesi
MClhendislik FakClltesi, Elektrik Makina/arr I
+ J 92.
gerilim ayan =
213"1 ,~
1..137.
~iS V
-
22..00
22.00
V 1+
t;-l.
ri.
co
::: 2135, <j
{DO
tla
Deger negatif ~Ikmaktadlr. Bunun an/ami !1udur: YOk a~lk devre yapl/lrsa,
gerilim 220 den 213.79 V degerine inmektedir.
Veya yOk bag/andlglnda, gerilim 213.79 V dan 220 Va yukselmektedir.
sn
o
3'114
VJI.
~ 2 .lfo 0
Kapasitif gO~ fakt6ru
em
de
r
( c)
~eki/
E2.3
w
.e
2.4 Verim
va\~
Trafolann, her cihazda oldugu gibi yOksek ge;:ilifTide ~1I!1masl istenir.
Transformator statik bir sistem oldugu iyin, verimferi %99 a kadar yOkselebilir.
. Verim ~6yletamamlanabilir.
11 =
(ilk,S (,J~
(PCf-(kl~)
yazlhr.
~ekirdek
tPI(G(.Y'f
kaybldlr (Pc). Bu nedenle
Pc;.lkl~
11=
PCi t Ul1
'Pc-c. = Til 2. .. R1 --f I

= 1", ~ ,R eq A
=
12.'
( Pt"'{ ~ )
PtflklS
Pq I k.t..~
.- p
KaYlplar, baklr kaybl (Pcu) ve
'11=
~'ti r ~ eM..
Re.q 2...
-+ Pc t..I
,z
eo
-f-
1> c-
R. 2-
(primere indirgenmi!1)
(sekondere
indirgenmi~)
21
12197
T. " , S~lk~ nv;:i Ur i\i ~~r~\j(r~: .l

~ Wh ~ ~~i:) I I' F; lk) lIi~:l l \ li le} ,tl ii, IW11,1!1;1Inrl I
----------~~--.---------------------------------------------
N nn ___ I :' tuk
t.
rilimi ~ ."bit
yan i yOke
I u( u nd ~ n ve rim
bsgltdlr.
it ve O sabit iyin
dr~
dI'2,
ri.
co
1) ::
I- :.J' II' \, 'W1 '1 {)k d ,1In11l;:) U1J Il d lr,

p
~: lr:it?k kn bl i :s~: , tr.lt' 1 nl,l"r\nl 0n hc.saplnrll r.
-:: :- 0
Pc
P
v
"tJ~
,,:;/v
j
1.-
~ Re:qZ
=baklr kaybl
sn
o
elde edilir. Bu:

(1)
~kjrdek kaybl
deme!<tir. Tam yukta 9all ~ mada
1 2-2
tla
iken sIde edilir. Su kural en son denkleme uygulamrsa. maximum veri m iyi n
"R e.'j z,
em
de
r
Ancak V2 =sabit ve .!.z- sabit i ~i n aynca

(2) max. verim ~ =1 ise elde edilir.
\ , , 4- ' ,
, .<
"
V ~
I ., ,,,,
w
.e
:::: D, (,
~o
~---r---+--~--~+---+-------~
J'2$ekil 2.1 3
Sir trafonun verimi
-:17-
a.~~
22
12197

Muhendislik Fakultesi , Elektrik Makinalan I
Ornek 2.4.
Incelenen trafoda
(a) %75 yuk ve cos9f 0,6 da verim nedir?
(b) Maximum verimde 91kl~ gucu nedir,ve maximum verim degeri nedir?
ri.
co
<;6zum:
Baklr kaybl:
Pc 100 W (tablodan) .aC;lk devre testi wattmetre degeri
tla
r J Req 1-1
Pcu= ( Dl:rr ". l.f ( 55 ) 7-
Pcu=
-1 0 .
sn
o
II
Lf~DD
if
--------- K
4DO
+ /l 'L1
I-{ :;-00 1" 1DD
em
de
r
- 121
(b) Maximum verim i9in
=Pbaklr ve
eL =1
-'2.
Pgekirdek =100 W = .J- 2 .. Ret( L
Pg8kirdek
T2
w
.e
P91kl~ n =w.,g..'t = \j 2
~
,Ja;"
J2.
:::.
t"(/<.;(
)2'
::
cf
1&0
OII()
~ 9z.
=220 x 31 x 1
=(
/)
Clkl~ Gucu 6,82 kVA
cos
9z. =1
Plaka GucO 10 kVA
23
12197
T.C. I nryn Unlvorsit o,,1

MullmHJinlll( r=ol<ulto"I , E l o l~trik Mal<inalllrJ ,
Maximum verim % 97,1 5 olup, % 68,2 yOI< degerinde elde edil ir.
2.4 .2. Enorji v(7rimlili gi II (24 saat boyunca )
Sir endustri tosisinds, transformat6r tam kapasitesi ile c;all~tfnllr. Gerekli
_ 24 saattc verilen enerji
- 24 saaUe giri;? enerjisi
tla
YJ If1>
AD :all day
~ y
2.50totransformat6r
~____~2~4~s~a~a~tte~~v~er~il~e~n~e~n~e~rji~______
sn
o
~A~
24 saaUe verilen enerji + 24 saatte kaYlp
CII<I~lndan degi;?l<en alternatif gerilim aIJnabilen
em
de
r
den/r.
V1
ri.
co
zamanda da devreden C;fkanlfr. Bu tip trafolara gOe transformatorO denir. Bu

trafolar tam gCJ~le maximum verimi verecek ~ekilde tasarlanlrlar.
Elektrik dag ltlml i~in kullanllan trafolar ise 1i/ehir ~ebekelerinde kullanlllrlar,
bunlara dag ltlm transformaloru denir. Bunlar, genellikle gOc;lerinin altlnda
~a IJ ~ l ri ar. Bu sebepten, dagltlm trafolannda, verim, ortalama C;lk l 1i/ gOeOne
g~re maximumda tutulur.
Ortalama verimlililc
transformat6rlere, ototrafo
)2-
Vz.
C
$ekil2.14
Ototransformat6r
w
.e
N2-J
Ortak sargl bir ~ekirdege sanllr ve sekonder, bir sargldan ~Ikl;? allnarak elde
edilir. Burada primer ve sekonder sargllar fiziksel olarak birbirlerine
baghdlrlar.
BOtOn sargllar, aynl aklYI ileUiklerinden
.J.i. -:. l:!l.

V'k
Sekonder sarglslnln, baglantJsl kaydlnlarak
-== 1
NJ..-
oL
Vl. ~ V1
24
. 12197...
To
I
~ 2k2 :oy:: O::iversitesi
tQr. c= ~ d i s li . -
F... Oltesi,
Ele kt ri ~
MaKinalan I
Nt
r tf':::
- IV2-) I 1
Alt bolOmdeki (b- c) amper sanm ;
J1)
Fq : N 2 (J 2. Amper- sanm dengesinden
=Fa
FO
yazllarak
:=
1{f . (Jz -)'1)
(1- -1)
tla
~eklinded ir.
ri.
co
Ost oolUmdeki (a-b) amper - sanm;

- c,
(
arasrntia d sg : ~tiri! e b Hi r.
N/] J1 =J 1.:!-
--
C1
sn
o
J"]'"
bulunur.
em
de
r
Bu denklemlerden, ototransformat6rOn gerilim,ak/m ve sargl eranJarr

baglantllannln iki 5arglll trafe ile aynl oldugu g6rOlOr. Otetransfermat6rOn
avantajl,
-daha kOyOk kayak reaktansl
-kOyOk kaybl
-daha bOyOk kVA gOcO
-degitiriJebilen 91kl;; gerilimi
DeZ2'12nt3jl
j ~e.
pr:r.-:er ve sekcnder araslnrn direkt baglantrlr olmasldlr.
Omek2.5.
cjJ
,100 kVA, 2000/200 V iki sargllr bir trafo, bir ototrafo eklindedir.
w
.e
a
o
JL",55b A
2.i:>t:>V
b
t5DA
ID
J/I-:. S{)() A
AD--------------~-----------O
(ekline getiriliyor)
~ekil E2.S
25
12197
-l .f--. t~c I\\I )H.I tJnivsrsit esi

M OhC'l ndi (l lil, FA\\IJlt t):> i, Elel(tril( Mnl, inn lnn I
--_ ..._-- _._--- ---
rafOm!1l nl\l m dogerleri
n ~ b 1,I:1n1l ilA ilnve 200 V knzfl nllmnl<tad lr.b - c parc;as lna 2000 V
\l~lalll : nmal,1 dlr. OtotmnsfornmtorCln '~VA gucO Ilesaplanacal<flr.
Vab
Jbc. -
Vc=:'000 V
JI/ ~ 500 A
-:!.
Vbc-
JL.. :: 550 A dlr.

ve VII == 2000 + 200 == 2200 V
primer gDC( kVA!
sn
o
Bu nfldenle:
tla
Bu nouenle
Pbe-
ri.
co
rpab
= 2000xSSO=1100000VA
L
:: 1100 I<VA
s~l<onder guv KVA/ =2200 x 500:: 1100000 VA
=1100KVA
em
de
r
J/
w
.e
verebi Imektedir.
Bir fazlt 100 kVA, iki sarglli bir trafo, ototrafo ~ekline getirilinee 1100 K:VA
verebilmel<tedir. 1100 kVA gueune elektromagnetik enduksiyon ile
e ri ~ lIrn e l<l edir. 200 V lul< sarglntn 2200 V luk
izolasyona sahip olmasl
gerel<mcktedir.
26
12/97
T.C.Sakarya Oniversitesf
MQhendislik FakUltesi Elektrlk l.1akbalan I
- u9 tane bir fazl! trafo He elde edilir veya

- ortak magnetik yaPlya 09 fazll sargllar yei/8:tirilir.
t CJ'":s ro;m.at.:rta
tla
2.6.1. 09 adet bir fazll trafo
; C::JI
ri.
co
GU9 iletiminde,grilimi yDkse!tmek ve ai;-.altm2:"\ :;:i<1 u.;

kullanrllr.
09 fazlt trarorar,ya
2.5. 09 fazh Transfcrmat6r1er
09 adet bir fazll trafo kullanarak u; fazi r befo e1de ed!ebili. Primer ve
sekonder sargll~r degi~ik ~ekillerde b<3glanabilir.
Bu sebepten dart
degi~ik
veya
sn
o
wye (Y)
delta ( L\ )
baglam3 yapilablir:
y-~
em
de
r
Il-Y
L\-L\
y-y
Bu baglama tipleri ekil 2.15 de gorulmektedir.
w
.e
(a) Ikklnda, ortak bir netr nokiaslna Uy sargl baglanmltlr.Seknder tarafta ise
sargllar seri baglldJr.Primer ve sekonder aklmlar/gerilimler (b) de
gerOlmektedir.Primer sargllardaki V geriJimi faz arasl geilimdir v,e .N1/N2 oram
ise bilinen a deeridir.( c) ,(d) ve (e) de diger mOmkfin baglama ekilleri
gorOlmektedir.
BUtun mumkun baglama ekillerinde u9 fazh trafonun guru ,her faz arastnda
uygun ekilde dagllmaktadlr.Kullanrlan baglama tipine gore ise aklm ve
gerilimler degimektedir.
Y -.1 =' YOksek gerilimi al98k gerilime denOtfJnnek i9in genellikle kullamlan
baglantl tQrOdOr. YOksek gerilim sargllannln ortak noktasl genelde topraklanrr.
Il - Y = Bu baglantl torO gerilimi yDkselbnek i~n kullamllr.
- =
~
~
Bu baglantrnm amaCl yedeklemeli 98hmay: temin edebilmesidir.Bir
taraf baklma ahndlgmda,geriye kalan klslm,toplam gQcDn % 58 ini
verebilir.Bu sistem , a91k DELTA veya V-baglantlsl olarak anlllr.
12197
T. C.Sakarya Oniversitesi
Muhendislik Fakultesi El ektrik Makinalan I
tla
ri.
co
V3a
(1 )
lv
em
de
r
{jV
0-
w
.e
V
~
,--
( e.)
\.
~f"1.
4
( d)
aT
V
-{j"
:J
r
>
-ar
.n
f~
- ~J
tJ-y
(C.)
y- .6
sn
o
Y-6
(a, )
t1-L1
-aV.
J
y- '(
$ekil 2.15 09 fazll trafo baglanttlan
12197
'.
',', ,..,.
T.C.Sakarya Universites;
Muhendislik FakGltesi Elektrik Mal<inalarr I
y -Y
Uyarma aklml ve endGklenen gerilimler yGzOnden bu baglantt e;ok az
kullamllL
'
2.6.1 Faz kaydmna
tla
ri.
co
Bazl ue; fazll trarolar,faz arasl gerilimlerde,faz kaymasma neden olurlar.$ekil

2.16 daki fazor gerilimlerini g6z onune alirsak,Y- ~ baglantlsmda VAtJve V 0gerilimleri aym fazdadlr.Ancak fazarasl gerilirni V4S ,primer gerilimi olarak, V a. b
0
gerilimine gore (sekonder) 30 6ndedir. II - Y baglantl sisteminde fazarasl
0
gerilimlerde (primer-sekonder) 30 faz farkl olu~ur. ~ - ~ ve Y - Y gerilimlerde
fez farkl olu~maz. Y-ll ve II - Y sistemlerindeki faz farkl, bazi devrelerde
avantaj olarak kullantllr.
sn
o
c.
em
de
r
w
.e
VCN
Vc :: Vee..
$ekil 2.16.
09 fazll
transformat6rlerde faz kaydlrma
" 12/97
T.~ . Sakarya Oniversitesi

Mul1sndislik Fakultesi Elektrik Ma!<inalan I
2.6.2. Sir fa;:!i
e~deger
dev.e
~ger
e~dager
ri.
co
0" fa: 11 sir sistemde,Oe;: trafo da

ve hem kaynek, hem de yOk
aeng eli ise.primer va sekonder geri lim ve aklmlar da dengelidir. Bir fazdaki
akllTl ve geiilimler.denge bowlmakslzln digar fazlarla 120" faz farklnl
llai::dirler. 8u baklmdan,bir fa21n analizi.digar iki fazln analizi ic;:in yetartidir. Sir
eri
fa::1i olarak etde edilen a;;deger devre,tum kaynak geriliml
simetrik.t rafo
sargl lan aynl ve yOk empedansl de simetrik va uc;:gen ( D ) ise gec;:erlidir.
sn
o
tla
v
Ca..)
/~"
;"
\
,,-==-L
em
de
r
::= L
.:cL
I~
Z/.
-iL
,
.. 3
? /~
(b)
f3 .a.. I
7'
w
.e
'"0
3~"'-~
T. C. nk rya Oniversitesi
MQhcndislik FakOltesi Elektrik Makir:a/all I
y - ~ transformasyonu olarak bilinen bu y6ntem, ~ - y-'lCen Y- yDkun hesacml
- . .
Akt ue I trans formaLor 191n ,
p V!3a.,
r;~
13
>(t~-t:;.f4..S t ~.
5c i! "I~.J..r ~a.f~S t ~
ri.
co
vi,"
g er~ekle ~ti rir (~el<il 2.17 a-b). AktOel devren in e;;ceger Y ~6s'eril LTJ e . ', ~ek5:
2 .1 7 c de alup primer ve sekonder hat aktml2f1 Ve fa<:arcs i ;e<Tm ~ er ~: -,
2. 17 a daki gergek deger!er jle ayntdlr. E~deger transforrna~cr y -Y n:n x nm
saYl larJ oram
a' ::
v.3::
a
,/
V
/yJ .c...
....
=.
VJ
Co-
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
bulunur. Bu baklmdan bir faza jndirbenlni~ e~deJr cevrer:in sG..n m s2yll2)1

oram ,aktUel tra nsform at6rOn primer fczarClSI geri liminin,sekonder ;aa;25 I
gerilimine OJ mdlr. ~ ekil 2.17 d de bir faza i n di fgenm j ~ e?C'efe de,r: e
g6rCJlmektedir. Bu e~d ege r devre Irate hesajJ!2nnaa yaY9Jn ~e: 'lae Y.Lllan i l .
?f
T.e .Sa.' ar/ a Universitesi

r, ~ - h er1 j i s l i~, rc k O ! ~esi
Elektrik Makinclan I
O m e ~ 2.6
ad::! l -faz]s ,50 kVA,2300 I 230 V ,60 Hz trafo O~ fazl l 4000/230 V bir
tra.r.S~0iTile.tcr oluturmakt adlr.Her trafonun,al~k gerilim tarafma indirgenmi~
09
e~:je::e r
O,012+j 0,016 n dur.

~azll tre.nsform2tcr. u~ fazll,1 20 kVA,230 V ve cos <p == 0,85 (endOktif ) yOku
bes ls!7lekieeir.
(a) Trc:1srcrrr,ctorun ~ematik baglantls ml c;izin Cfl!::. ),
It:) Trc.fo sar: l c~l m ! ann l bulun,
(c) Pr:m er razsrasl gerilimi bulun,
(d } Gs.tilim cyan m hesaplayln.
ta.rafl 4000 V a baglanacak
~ekilde
{a)
Ip
}.
I,
f r1
em
de
r
V-!
Y olarak seC;ilir.Sekonder
Is
sn
o
tcra- ise 2'30 V a irtibatland lnllr.
tla
Trcio, pr.~er
U.:;:
err.oedansl
,
ri.
co
30/
J;
I 230
I2 V
120 !c.VA,
w!f -=D,gS'
w
.e
( a,)
1:t,35
~
t: 31 . 8"
J
VL -= 2300
v/ ::
(f:, )
~ekil E 2.6. (a) ve (b)

).. ;
--
"
Q.'
Vz.
Prit.c.u;,re.
tr~
----------------~----12/97
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
m
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
ELEKTRK MAKNELER
w
.e
(MEP 112)
Yazar:
Yrd. Do. Dr. Mustafa Turan
S1
MEP112-H4-1
ri.
co
Bu ders ieriinin basm, yaym ve sat haklar

Sakarya niversitesine aittir.
SAKARYA NVERSTES
Adapazar Meslek Yksekokulu
tla
"Uzaktan retim" tekniine uygun olarak hazrlanan bu ders ieriinin

btn haklar sakldr.
sn
o
lgili kurulutan izin almadan ders ieriinin tm ya da

blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz,
baslamaz ve datlamaz.
Copyright
2005 by Sakarya University
em
de
r
All rights reserved

No part of this course content may be reproduced
or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic,
photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
w
.e
Srm 1
Sakarya........ 2005
S
1
ri.
co
MEP112-H4-1
tla
Transformatrler
sn
o
Bu Haftann Hedefi:
Bir eit duran elektrik makinas olan ve ayn
yasalar tarafndan transfomatrlerin alma

prensipleri
ve
genel
kullanm
alanlarnn
em
de
r
kavranmas hedeflenmitir.
Bu Haftann Materyalleri
w
.e
Kullanlan semboller
Soru
Veritaban
Balantl Soru
Simlasyon
Pf Noktas
Animasyon
MEP112-H4-1
Faraday'n Endksiyon Yasas
ri.
co
Faraday Yasas gerei manyetik alan iinde bulunan iletkenlerde emk (elektromotor kuvvet)
endklenebilmesi iin ya bobin hareket etmeli, ya manyetik alan deimeli, yada her ikisi
de ayn anda bulunmaldr.
Aadaki rnekte demir ekirdek zerine sarlm bobine alternatif gerilim uygulanrsa,
alternatif akm akar ve bu alternatif akm bobinin demir ekirdek iinde deiken bir
manyetik alan oluturur.
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
Deiken manyetik alan, kestii iletkenlerde emk endkler. Bu emknn yn Lenz Yasas
gerei, kendini reten gerilime ters yndedir.
Bobinde endklenen emknn bykl; manyetik aknn iddetine, bobinin sarm saysna
ve aknn deiim hzna (alternatif akmn frekansna) baldr.
Transformatr nedir?
Transformatr (ou kez trafo diye ksaltlr); alternatif akmda alan ve bir sistemden
dierine enerji transferi yapan, duran bir elektrik makinesidir. Sarm saylar ile orantl
gerilim retileceinden, belirli bir gerilimdeki enerjiyi baka bir gerilime evirerek aktarr.
Bu sayede alak yada orta gerilimde retilmi enerji yksek gerilime ve kk akma
MEP112-H4-1
evrilerek, hat kayplarn azaltacak ekilde uzak mesafelere iletilebilir. Daha sonra
iletilmi yksek gerilim; yine transformatrler ile ehir ii datm gerilimlerine
dntrlrler.
ri.
co
Transformatr enerji retmeyip, sadece enerji dnm yapan ve hareketli paras
olmayan bir makine olduu iin kayplar kktr: Giren g yaklak olarak k gcne
eittir.
em
de
r
sn
o
tla
Ayn g; farkl V ve I deerleri ile tanabilir. Bu ilikiden, gn korunumu ilkesi ile,

gerilim arttrlrsa akmn azalaca grlr.
Orta Gerilimi (OG) Yksek Gerilime

(YG) dntren bir trafo postas
w
.e
Trafo Postas ve Direk Tipi Trafo
sn
o
Bir Fazl Trafonun Yaps
tla
Orta Gerilimi, Alak Gerilime (AG) eviren bir direk tipi trafo
ri.
co
MEP112-H4-1
Manyetik ekirdek silisyumlu salarn paketlenmesi ile elde edilmitir. Som demir yerine
w
.e
em
de
r
silisyumlu sa kullanlmasnn amac, ekirdek zerinde oluan sl kayplar azaltmaktr. ki

farkl yap mevcuttur: Mantel ve ekirdek tipi trafolar.
MEP112-H4-1
sn
o
tla
ri.
co
Yaps
Kk gl bir trafo
w
.e
em
de
r
Bir fazl minyatr bir trafo
Tek fazl toroid yapl trafo. Bu

yapda kurdela eklindeki erit saclar
simit eklinde sarlp, zerinde
sarglar sarlmtr
fazl byk bir g trafosu
MEP112-H4-1
sn
o
tla
ri.
co
Alternatif akmn rettii deiken manyetik ak, trafonun manyetik ekirdeinde de

gerilim ve akmlar endkler. Bu akmlara Fuko (Faucoult) Akmlar denir. Bu akmlar
ekirdek derinliine doru akar ve enerji kayplar oluturur. Bu kayplar azaltmak iin,
demir saclara silisyum (%3-7) katklanr ve akm yrngelerini kltmek amacyla som
ekirdek yerine sac paketinden olumu ekirdek yaps kullanlr. Bu tm alternatif akm
makineleri iin geerlidir. Deiken manyetik ak, saclar ierisindeki manyetik domenlerin
yer deitirmesine neden olur ve bir eit domen srtnmesi oluturur; bu da bir kayba
neden olur. Bu kayba Histerezis Kayb denir.
Fuko ve Histerezis kayplarnn toplamna demir kayplar denir ve deiken aknn olduu
her yerde mevcuttur. Makinenin demir arlna gre nominal kullanm iin zgl olarak
em
de
r
ifade edilebilirler ve ortalama kilogram bana 1-2 Watt kadardr.
w
.e
Demir kayplarn azaltacak ekilde sac paketinden yaplm bir trafonun kesidi. Gnmzde
ebeke frekansnda alacak hemen hemen btn trafolarn manyetik ekirdekleri,
silisyumlu salarn paketlenmesi ile oluturulur.
MEP112-H4-1
Fazl Transformatrlerin Yaps
ri.
co
fazl g; 2 yada 3 adet tek fazl trafo yada 1 adet 3 fazl kullanlarak transfer edilebilir.
faz oluturmak iin tek fazl trafolar kullanlrsa, bu yapya 3 fazl trafo bank denir.
Anlatma kolayl asnda 3 Fazl Simetrik bir trafo aada verilmitir. Bu yap
konstrksiyonun
zorluu
kullanlmamaktadr.
nedeniyle,
zel
durumlar
(laboratuarlar)
haricinde
Pratikte kullanm olmayan bu simetrik yapda, orta bacaktan ak akmaz (matematiksel
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
olarak dengeli 3 fazl ak, akm ve gerilimlerin toplam sfrdr). Dolays ile orta ak yolu
kaldrlabilir. Aa kan ekil zerinde ufak tefek deiiklik yaplrsa 3 fazl ekirdek tipi
trafo elde edilir.
Endstride en ok kullanlan 2 yap aada verilmitir: ekirdek tipi (en yaygn) yapda her
fazn birincil ve ikincil sarglar ayn bacaa monte edilmitir ve her faz iin bir bacak
mevcuttur. Mantel tipi 3 fazl trafoda iki yanda aknn dn iin fazladan 2 bacak vardr.
MEP112-H4-1
Dntrme Etkisi
tla
ri.
co
Transformatr gcn arpanlarn deitirir. Aadaki gibi bir gerilim baka bir gerilime
dnr. Aada noktal ular ayn polaritede gerilimi olan ulardr.
w
.e
em
de
r
sn
o
Aadaki aklamalar, transformatrn devre zerindeki etkisini anlamak iin ok

nemlidir:
MEP112-H4-1
ri.
co
deal Transformatr
deal Trafo'da
tla
deal transformatr olmamakla beraber, yaplan bu kabul ile baz basitletirmeler yaplr:
Gerek Trafo'da
Manyetik ekirdekte demir

kayb yoktur.
Vardr; hem fuko hem de

histerezis kayb az yada
ok vardr
Manyetik ekirdek
mkemmel manyetik
geirgen varsaylr,
bylelikle ekirdei
mknatslamak iin adeta
akm gerekmez.
Mknatslama iin reaktif
g gerekmez
Geirgenlik mkemmel
deil, bolua gre binlerce
kat iyidir. Dolays ile,
mknatslama iin akm ve
reaktif g gerekir.
w
.e
em
de
r
sn
o
Sarglarn direnci yoktur.

Dolys ile sarglar zerinde
g kayb (bakr kayb)
olmaz.
Sper iletken olmad

srece, her iletkenin bir i
direnci bulunur. Dolays ile
bakr kayb da bulunur ve
sarglarn snmasna neden
olur.
Doyma yoktur, evirme

oran sabittir.
Btn manyetik
malzemelerin bulunduu
makinelerde, doyma
mevcuttur. Zira tm
manyetik domenler
ynlendiinde, geriye
ynlenecek domen kalmaz.
Malzeme doyar.
Doyma blgesinde evirme
oran sabit kalmaz. Doyan
bir trafoda, giri gerilimi
arttrlsada, k gerilimi
ayn oranda artmaz.
MEP112-H4-1
sn
o
tla
ri.
co
Mknatslama Aks ve Kaak Aklar
w
.e
em
de
r
deal Olmayan zelliklerin Yamanmas
10
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
MEP112-H4-1
w
.e
Transformatrn Etiketi (Katalog deerleri)
Transformatrlerin etiketlerinde, tiplerine gre birok parametre bulunmasna ramen en

yaygn tanmlayc parametreler olarak:
bulunmaktadr. Burada n indisi nominal deeri belirtmektedir. Nominal deer; bir

makinenin srekli alabilecek ekilde tasarland deer anlamna gelmektedir. S ise
transformatrn grnr gcdr (Grnr g; aktif ve reaktif glerin vektrel
toplamdr).
11
MEP112-H4-1
Oto-Trafo
ri.
co
Primer ile sekonder arsnda izolasyon gerekli olmad durumlarda tek sar arasndan u
kartarak, 2 farkl sarm says elde edilerek, oto-trafo balants elde edilir. evirme
oran a=1/3 ile 3 arasnda olduunda verimli ve ekonomik olmaktadr. Ortak sarg
kullanlmas sebebiyle, ekonomiktir. Kullanlan sac miktar da daha azdr. Bu ynyle de
ekonomi salar. Verilen evirme oranlarnda gerek demir, gerekse bakr kayplarnn azl
verimlilik salar. Dezavantajlar ise; iki sarg arasnda elektriksel izolasyon bulunmamas
em
de
r
sn
o
tla
(bu birok uygulama iin dezavantaj olmayabilir) ve kta olabilecek ksa devre
arzalarna kar dayanksz olmasdr.
w
.e
Variyak
Endklenen gerilim sarm says ile orantldr. 5. Haftadaki Faraday Yasas bahsinde elde
edildii zere:
Dolays ile sekonder sarm says deitirilebilir bir yapda olursa, k gerilimi
deitirilebilir ayarl bir trafo oto-trafo elde edilir. Bu tip oto-trafolara "Varitak" denir.
12
ri.
co
MEP112-H4-1
em
de
r
sn
o
tla
Sekonder sarm says hareketli srg kolu ile deitirilir.
w
.e
l Trafolar
l trafolar; lme, kontrol ve kumanda amac ile pano ve cihazlara tanamayacak

byklkteki gerilim ve akmlar leklemek iin kullanlrlar.
Gerilim l trafolar (GT)

1000V'tan byk gerilimler panolara tanmaz. Bu gerilimlerin llebilmesi iin, primer
gerilimini 100V a dren trafolar kullanlr. Bu trafolar ayrca primer ile sekonder
arasndaki izolasyonu da salarlar. Aada 34.5 kV/100V luk bir kuru tipizolasyonlu GT
grlmektedir.
13
Akm l Trafolar
sn
o
tla
ri.
co
MEP112-H4-1
w
.e
em
de
r
Gerilim alak gerilim (AG) olsa bile akm 25 Amper ve yukar olmas durumunda, akm 5
A'e eviren trafolar kullanlr. rnein 100A/5A, 250A/5A gibi.
Akm trafosu kndaki ampermetreyi herhangi bir nedenle skmek gerektiinde, skme
ileminden nce akm trafosunun k ksa devre edilmelidir. Aksi halde lme sebebiyet
verecek, yada akm trafosunun knda, patlamasna sebep olabilecek kadar yksek
gerilimler endklenir. Bu duruma nemle dikkat edilmelidir.
14
ri.
co
MEP112-H4-1
tla
Alak gerilimli
(400V) kuru tip bir
akm trafosu
sn
o
Fazl Trafolar
em
de
r
Baka balant tipleri olmakla beraber; transformatrn primer ve sekonder sarglar kendi
aralarnda genellikle yldz (Y) yada gen ( ) baldr.
Yanda, primeri yldz, sekonderi

balanm bir trafo grlektedir.
gen
Yldz balantda, sarglarn tm saglarn k

ular birletirilerek geri kalan 3 uca 3 fazl
gerilim uygulanr yada alnr
gen sargda ise bir fazn bobinin k ucu,
3 Fazl sistem 3 fazl yaplm bir fazl 3 trafo olabiler. Yanda Yldz-Yldz (pimer yldzsekonder yldz bal) bal 3 adet trafo grlmektedir
w
.e
dier fazn giriine balanr. Kesiim

noktalarndan da 3 faz balants yaplr
15
sn
o
tla
ri.
co
MEP112-H4-1
Transformatrde Kayplar ve Verim

Transformatrde 2 tip kayp bulunmaktadr: Demir kayplar ve bakr kayplar.
w
.e
em
de
r
3 Fazl sistem 3 fazl yaplm bir fazl 3 trafo olabiler. Yanda Yldz-gen (pimer yldzsekonder dedi bal) bal 3 adet trafo grlmektedir.
Pfe demir kaylarn Pcu ise bakr kayplarn vermektedir.
16
MEP112-H4-1
ri.
co
Demir kayplar: Deiken aknn demir ekirdek zerinde endklem yapmas nedeniyle
oluan akmlarn neden olduu kayplardr ve pratik olarak bota alma gcne eittir
(Bota alma, makineye anma gerilimi uygulanp sekonderinden hi akm ekilmemesi
durumudur).
tla
Bakr kayplar ise, -genellikle bakrdan yaplm- sarglarda s olarak aa kan

kayplardr.
sn
o
Toplam kayplar:
w
.e
em
de
r
Buradan hareketle, trafoda g dengesi ve verim aadaki gibi bulunur.
Kayplarndan dolay snan transformatrler (zellikle orta ve byk getekiler) eitli

ekillerde soutulurlar. Ve yksek gerilimlerde ayrca ya ile izolasyon da uygulanr.
Kullanlan ya ayn zamanda iyi bir s transferidir ve soumaya yardmc olur. Aada ya
ile izolasyonlu ve yan doal ak ile soutulan bir trafo verilmitir
17
sn
o
tla
ri.
co
MEP112-H4-1
em
de
r
Tamamlayc rnekler
Aadaki rnekler eitli transformatr uygulamalarn rneklerle aklamaktadr.

rneklendirmenin yannda farkl konulara da ksaca deinilmitir.
rnek 1:
w
.e
220 V 'a 12V'luk alaltc bir trafonun, sekonderinde (12V'luk sargda) 28 sarml bir bobin
bulunmaktadr. Primer sarm saysn bulunuz
Bu rnekte, 220V'luk alternatif gerilimi 12 V'a indiren bir transformatrn sarm

saylar arasndaki iliki incelenmitir.
rnek 2:
100VA gcnde bir transformatrn gerilimleri V1 = 220 V, V2 = 12 Volduuna gre, I1 ve I2

akmlar nedir?
Gler;
dir. Bu ifade kullanlarak
18
MEP112-H4-1
ri.
co
Bu rnekte, sarg akmlar arasndaki iliki incelenmitir. Alak gerilimli sekonder

akmnn, nispeten daha yksek gerilim deerine sahip primerde ok daha kk olarak
aktn grdk. Elektrik santralar ile ehirlerimiz arasnda yksek gerilim ile g nakli
yaplmasnn sebebi, hattan kk akm aktarak hat kayplarn (I2.Rhat ) azaltmaktr.
Alternatif gerilimi ykseltme ve alaltmada hep transformatrler kullanlr.
rnek 3:
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
Ses kuvvetlendiricisinin rettii gc maksimum deerde hoparlre transfer edebilmek

iin, kuvvetlendirici ile hoparlr arasna konulmas gereken transformatrn evirme
orann belirleyiniz.
19
sn
o
tla
ri.
co
MEP112-H4-1
w
.e
em
de
r
Transformatrn empedans uydurma zellii; hoparlr devrelerinde, anten

ykseltelerinde, farkl elektronik devreler arasnda vb uygulamalarda youn olarak
kullanlr.
20
m
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
em
de
r
BLM 9
Fazl Transformatrler
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
1. Manyetik Nve
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Transformatrlerde manyetik nve (gvde),

fuko ve histeresiz kayplarn azaltmak iin
0,30-0,50mm kalnlndaki birer yzleri
yaltlm silisli salarn paketlenmesinden
meydana gelir. Salardaki silisyum oran
%3-%4 civarndadr. Yaltm iinde ise
yaltkan olarak Carlit kullanlr.
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Transformatrlerde manyetik nve (gvde), fuko

ve histeresiz kayplarn azaltmak iin 0,300,50mm kalnlndaki birer yzleri yaltlm
silisli salarn paketlenmesinden meydana gelir.
Salardaki silisyum oran %3-%4 civarndadr.
Yaltm iinde ise yaltkan olarak Carlit kullanlr.
Transformatrn nveleri 3 ekilde yaplr.
m
r i.
co
em
de
r
sn
ot
la
Transformatrlerde manyetik nve (gvde), fuko ve

histeresiz kayplarn azaltmak iin 0,30-0,50mm
kalnlndaki birer yzleri yaltlm silisli salarn
paketlenmesinden meydana gelir. Salardaki silisyum
oran %3-%4 civarndadr. Yaltm iinde ise yaltkan
olarak Carlit kullanlr.
w
.e
1. ekirdek tipi
m
r i.
co
em
de
r
sn
ot
la

w
.e
1. ekirdek tipi
2. Mantel (ceket) Tipi
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la

1. ekirdek tipi
2. Mantel (ceket) Tipi
3. Datlm Tip
w
.e
w
em
de
r
ekirdek tipi nve
r i.
co
sn
ot
la
m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
ekirdek tipi nve
w
.e
Dalm tipi nve
Mantel (shell) tipi nve
m
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
em
de
r
2. Transformatr sarglar
r i.
co
m
w
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Basit bir transformatrde

iki sarg vardr. Birbiriyle
iletken balants olmayan
bu sarglardan birisi primer
(birinci devre) sargs,
dieri ise sekonder (ikinci
devre) sargsdr.
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Basit bir transformatrde iki sarg

vardr. Birbiriyle iletken balants
olmayan
bu
sarglardan
birisi
primer(birinci devre) sargs, dieri ise
sekonder (ikinci devre) sargsdr.
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co

Birbirine bal tek faz transformatrden
oluurlar
adet demir ekirdek koldan oluurlar
sn
ot
la
r i.
co

oluurlar
w
.e
em
de
r
fazl transformatrn allagelmi balant

ekilleri;
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co

oluurlar
fazl transformatrn allagelmi balant
ekilleri;
yldz / yldz nadiren kullanlr, dengesizdir ve 3.
harmonikte problemler oluturur
yldz/gen ska kullanlan bir balant eklidir.
(345 kV/69 kV)
gen / gen orta gerilimde kullanlr(15 kV),
yldz/gen transformatr adm adm
gsterilecektir.
m
VAN
em
de
r
VBN
w
.e
Vab
r i.
co
sn
ot
la
VCN
Vbc
Vca
m
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
em
de
r
Yldz-gen transformatrn
balanma ekli;
m
r i.
co
VB N
w
.e
VC N
em
de
r
VAN
Vab
sn
ot
la
Vbc
Vca
m
r i.
co
VB N
VAN
Vbc
w
.e
Vab
sn
ot
la
em
de
r
VC N
Vca
Her bir bacak

primer ve
sekonder
ulara ayr ayr
sarlr
m
r i.
co
VB N
VAN
Vbc
w
.e
Vab
sn
ot
la
em
de
r
VC N
Vca
Her bir bacak

primer ve
sekonder
ulara ayr ayr
sarlr
Primer uta
ayr voltaj,
sekonder
uta ayr
voltaj oluur.
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Yldz gen balamada akmlarn

gsterimi
m
r i.
co
sn
ot
la
Yldz gen balamada akmlarn

gsterimi
Ia
IA
IAN
ICN
Iba
w
.e
Ib
b
Icb
IB
IBN
em
de
r
IC
Iac
Ic
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Yldz gen balamada gerilimlerin

gsterimi
m
r i.
co
C
VB C
VC N
Vca
VB N
Vab
a
Vab
VA B
w
.e
VA N
em
de
r
VC A
sn
ot
la
Yldz gen balamada gerilimlerin

gsterimi
Vbc
Vca
Vbc
c
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
transformatrn alma ekli
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
w
.e
em
de
r
Voltaj vektr diyagram
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
Vca
em
de
r
VCA
VCN
VBN
VAB
30o
VAN
w
.e
Vbc
VBC
Vab
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
Vca
em
de
r
VCA
VCN
VBN
VAB
30o
VAN
w
.e
Vbc
VBC
Vab
almasn gstermek iin

vektr diyagramndan bir
rnek
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
Vca
em
de
r
VCA
VCN
VBN
VAB
30o
VAN
w
.e
Vbc
VBC
Vab
almasn gstermek iin

rnek
Vab
3 VAN e
i 30o
sn
ot
la
r i.
co
Yldz-gen bal
Vca
em
de
r
VCA
VCN
VBN
VAB
almasn gstermek iin

rnek
Vab
3 VAN e
i 30o
30o
VAN
w
.e
Vbc
VBC
Vab
Vab fazr diyagramda referans

olarak alnmtr
st gerilim
Balama
grubu
Dd0
W
V
sn
ot
la
Dz0
y
x
Yd5
y
x
Yz5
em
de
r
Dy5
y
z
Dd6
w
.e
w
U
V
Yd11
W
V
Dy11
11
y
z
Yy6
Dz6
u
v
w
W
V
u
v
w
Yz11
Deitirme
oran
Alt gerilim
Uu
Vv
Ww
Uu
Vv
Ww
Uu
Vv
Ww
N1
N2
N1
N2
2 N1
3N 2
fazl transformatr
balama gruplar
st gerilim
V
Yy0
Balama emas
Alt gerilim
Fazr diyagram
Gsterili
Tanma
says
r i.
co
Ux
V y
Wz
Ux
V y
Wz
Ux
V y
Wz
N1
3N 2
3 N1
N2
2 N1
3N 2
Ux
V y
Wz
N1
N2
Ux
V y
Wz
Ux
V y
Wz
N1
N2
Uu
Vv
Ww
Uu
Vv
Ww
Uu
Vv
Ww
2 N1
3N 2
N1
3N 2
3 N1
N2
2 N1
3N 2
VUV
v
x y
z
VWN
Vwv
em
de
r
V
Yd5
VZX
W
U
VXY
Vuw
VWV
VUW
sn
ot
la
VUN
Vvu
VVN
r i.
co
Fazl Transformatrlerde Faz Kaydrma
Y
Z
u
v
w
VYZ
VVU
VZX
VWV Z
VUW
VXY
VYZ
w
.e
Yd5: Byk santral ve transformatr istasyonlarnda kullanlan transformatrler bu

gruptan seilir. Datma yaramazlar.
m
VWV
VVN
-VWN
VXY
300
VWN
VUN
VUW
VZX
VYZ
VVU
em
de
r
VVN
VUN
VUW
=
VWV
VYZ
W
Y
X
VZX
VZX
VVU
w
.e
VWN
VV
300
300
VUW
Yd5
sn
ot
la
r i.
co
VWV
VXY
VXY
VYZ
Y
m
Y
VVN
VUV
VWN VVU
VUN
r i.
co
VVW
VYZ
VUW
VVW
W
U
w
.e
X
Y
Z
em
de
r
Yd11
sn
ot
la
VUW
VXY
VZX
X
VVW
VVU
VYZ
Z
VXY
VUW
VYZ
VXY
VZX
VZX
m
V
VVN
Yd11 Y
VYZ
300
VWN
VUN
VXY
VVW
em
de
r
VVW
VVW
VVN
VUN
VUW
VWN
w
.e
VVU
VYZ
VXY
sn
ot
la
VUW
VZX
300
VUW
r i.
co
VVU
VVU
VZX
Z
U
300
Y
VYZ
Z
VXY
X
VZX
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
w
.e
w
em
de
r
ri.
co
tla
sn
o
Transformatrler
1)Transformatredorugerilimuygularsak,sreklihaldekndabirgerilimokurmuyuz?
(transformatrbiralternatifakmmakinesimidir?Yoksadoruakmmakinesimidir?)
sn
o
tla
ri.
co
Yant1:
Bu konu 4. hafta web ieriinin 1. sayfasnda anlatlmtr.
em
de
r
Transformatrlerin ksa ad trafo dur. Trafoda hareket eden para yoktur. Dolays ile endksiyon
yolu ile EMK indklenir. Hareket olmadan EMK indklenmesi iin deiken manyetik ak bulunmas
gerekir. Malum, manyetik ak genel olarak ya sabit mknatslarla ya da elektromknatslarla retilir.
Sabit mknatsla retilen ak sabittir ve deimez; yani mknats ya da bobin hareketi olmadan gerilim
indklemez. ayet bir elektromknatsa doru akm (DC) uygularsanz bu manyetik ak da SABT olur.
Fakat elektromknatsa alternatif akm (AC) uygularsanz bu durumda oluacak manyetik ak deiken
olur. Bu deiken ak; ayet kar bir bobini (rnein sekonder) keserse bu durumda deiken ak
duran bobinde gerilim indkler.
w
.e
te yukarda bahsedilen sebepten dolay, trafoya DC uygulanrsa, trafo knda srekli halde gerilim
indklenmez. Transformatr bir alternatif akm makinesidir (DC deil).
Bir baka gerek: Transformatre doru akm uygularsanz, akm sfrdan balayp sabit deerine
oturana kadar deiir. Bu deiim, ksa sre deiken bir manyetik ak retir ve bu deiken ak da
sekonderde ksa sreli deiken bir EMK indkler. Doru akm akarken akm kesilmesi sonucunda
da benzer ey olur. Fakat doru akm uygulanmas durumunda srekli deiken manyetik ak
olumadndan, transformatr sekonderinde srekli halde herhangi bir gerilim indklenmez. Soruda
bu zel durumu hari tutabilmek iin srekli hal diye zellikle belirtilmitir.
ri.
co
2)TransformatrdeindklenenEMKnelerebaldr(hangiyapsalparametrelerebaldr)?
Yant2:
Transformatr sarglarnda indklenen EMK;
Burada;
Dolays ile indklenen EMK;
tla
primer sarg (gerilimin uyguland yer) tarafndan retilen mknatslama aksnnn

maksimum deerini,
Primer sarg sarm saysn;
sekonder sarg (gerilimin alnd yer) sarm saysn,
Primer sargda indklenen EMK;
sekonder sargda indklenen EMKni
gstermektedir. ise primere uygulanan gerilimin frekansdr.
ye baldr.
kalr. Zira frekans yapdan
sn
o
Soru, yapsal olarak sorulduundan, parametre olarak

deil, dardan gelen bir parametredir.
em
de
r
Peki verilen manyetik ak;

neye baldr? Bilindii zere
dr.
Malzemelerin mknatslanma erisi hatrlanrsa, malzemeler belirli bir manyetik alan iddetinden
). Dolays ile B nin kullanlan manyetik malzemenin
sonra doymaya girerlerdi (
manyetik zelliklerine de bal olduu grlecektir.
ak A nve kesitine de baldr. imdi yaptmz irdelemeyi zetlersek;
olduundan, retilen
ndklenenEMKaadakiyapsalparametrelerebaldr:
Sarm says (
),
Nve malzemesinin manyetik zelliklerine; doyma ak younluuna (
Ve nve kesitine ( )
),
w
.e
Not: EMK ifadesinde yer alan 4.44 katsays yapsal deildir. Bu deer, sinzoidal deien ebeke
gerilimi iin 4.44tr. ayet sinzoidal gerilim yerine gen ya da kare dalga uygulanm olsa idi,
bu durumda bu katsaynn deeri 4.44 olmayacaktr. in bu ksm, nlisans derslerinin kapsam
dndadr.
3)Transformatrlerdehangikayplaroluur?Bukayplartransformatrnnerelerindeoluur?
Kayplarazaltmakiinnegibitedbirleralnabilir?
Yant3:
Transformatrlerde demir ve bakr kayplar olmak zere iki tr kayp vardr.
Demirksmlardademirkayplar oluur. Demir kayplar
a) Fuko (Foucault) kayplar ve
b) histerezis kayplar olmak zere ikiye ayrlr.
Fuko kayplarn azaltmak iin
i) manyetik malzemenin iletkenliini bozmak iin %3-7 silisyum katks yaplr

ii) Som demir yerine lamine edilmi (yzeyleri birbirinden yaltlm) saclar kullanlr
Genelde bu ikisi birlikte yaplr. Yksek frekansl devrelerde ise ferrit nveler kullanlr (bu nvelerde
ferrit moleklerinin iletkenlii ok ktdr. Dezavantaj ise
deerleri kktr).
Histerezis kayplarn azaltmak iin; ekirdek malzemesine metalrjik sl ilem uygulanr (tavlama
diye bilinir). Malzemenin molekler kristal yapsnn tasarmnn iyiletirilmesi ile manyetik
malzeme retim aamasnda da azaltlabilir (bu konunun nano teknoloji ile daha da gelimesi
beklenilmektedir), fakat yine de tavlama gerekir.
sn
o
tla
ri.
co
Bakrkayplar; bakr iletkenlerde bakrn direnci zerinden geen akmn oluturduu Jul kayplardr
(
biimindedir). letkenlerde oluan bu kayplara bakr kayplar denir. Bakr kayplarn azaltmak
iin yerine gre iyi iletken semek gerekir. Transformatrlerde nadiren alminyum, ounlukla
bakr ve yine nadiren gm iletken kullanlr (yilik/iletkenlik derecesi gm, bakr, alminyum
srasndadr).
Bazen yksek frekansl ve yksek akml trafolarda yuvarlak ya da dikdrtgen kesitli iletken yerine
folyo iletken kullanlr. Folyo iletkende yksek frekanslarda deri etkisi ve Fuko kayb daha az oluur
(Fuko kaybn demir kayplar iinde anmtk, yksek frekanslarda Fuko kayb etkisini iletken
ksmlarda da gsterir. Bu bilgi burada fazlalk olarak verilmitir, bu ksmdan nlisans rencileri
sorumlu deilsiniz).
Demir (Fuko+Histerezis) ve bakr kayplarnn toplam transformatrdeki toplam kayplar oluturur.
em
de
r
4)Transformatrlernerelerdekullanlr?Gnmzdetransformatrszbirhayatdnlebilirmi?
Yant4:
Aslnda btn trafolarn alma ilkesi ve yaps ayndr, uygulama alanna gre tasarmlarnda biraz
farkllklar grlr. Kullanm alanlarna / amalarna gre sralayacak olursak:
w
.e
a)Gtrafosuolarak: Enerji iletiminde (Keban'dan stanbul'a gibi), enerji datmnda (stanbul ile
ileler aras gibi)
b)Aragerelerdebeslemetrafosuolarak: Ev cihazlarnda, i cihazlarnda gerilimi kltmek yada
ykseltmek iin (elektronik cihazlar, tornalar vb)
c)ltrafosuolarak: gerilim ya da akm lekleyerek (genellikle) kltmek iin
4)Empedansuydurmakiin: amplifikatrlerde, kanarya kap zillerinin i devrelerinde, yksek
frekansl devrelerde, antenlerde vb
5)zolasyoniin: iki devreyi galvanik olarak birbirinden izole etmek iin: Ameliyathanelerde yada i
yerlerinde - laboratuvarlarda srekli elektrikli cihaz kullanp arplma riski bulunan ortamlarda son
kullanclar ebekeden izole edip arplmay nlemek iin (izolasyon trafolar ou kez 220V giri ve
220V k gerilimlerine sahiptir. Yani gerilimi deitirmeden sadece primer ile sekonder arasnda
elektriksel iletim olmadan endksiyon yolu ile gerilim indkleyerek ebekeden izole olmay salarlar).
Grdnz gibi, enerjinin iletiminden - son kullancnn kullanmna kadar pek ok yerde trafoya
ihtiya vardr. 1800lerin sonlarnda alternatif akm ebekesi zaten trafonun bulunmas ile inkiaf
etmitir. Alternatif akm kullanld srece trafodan vazgeebilecek baka bir ara bulunamamtr.
Gnmzde DC iletim ebekelerinin bulunduu yerlerde bile trafo yine mevcuttur, zira son kullanc
olan evler - sanayi hep AC ile almaktadr. Bu trafodan vazgeilemeyecek bir elektrik makinesidir.
5)ltransformatrlerihangiamalakullanlr?
Yant5:
l trafolar gerilim ve akm l trafolar olmak zere 2 farkl trde imal edilirler. Ders ieriinde bu
konuya deinilmitir. Kullanm amalar ise:
ri.
co
a)lmeamacyla: rnein 1000 A'lik bir alternatif akm nasl lersiniz? l aletleri her ne kadar
skalas yer yer kA (kilo amper) ler mertebesinde yazlm olsa da aslnda ou esas itibar ile 5Aliktir.
Zaten bir panoya 1000Alik bir akm getirmek ve ampermetreye balamak mmkn deildir. Byle
durumlarda lm yapabilmek iin 1000A'i 5A'e eviren akm trafolar kullanlr. Akm trafolar
muhteliftir ve klar 1A veya ounlukla 5Adir.
Benzer ekilde, panolara 1000V tan byk gerilimler getirilmez. rnein 36kV'luk bir yksek gerilimi
lme panosuna getirmek yerine 36000V'u 100V'a dntren gerilim l trafolar kullanlr. l
trafolarnn k 100V, girii ise standart gerilimlerde imal edilir.
tla
b)Kontrol-kumanda: Bu seenein iinde yine lme vardr. Fakat bu kez lme gsterme
amacndan ziyade, bir elektronik sistemi - rleyi besleyip, planlanm artlarda baz kontrol - kumanda
ilerin yaplmas istenir. rnein bir devrede akm 100A'i ayor ise devreyi ama emrini veren ar
akm rlesi 100A/5A 'lik bir akm trafosu zerinden srlecektir.
em
de
r
sn
o
lme ve kontrol-kumanda amalar stne:

Kontrol kumanda ii daha kritik bir itir. rnein bir akm lp bir sistemi yanmaktan kurtarma ii,
sadece lmeye gre daha kritiktir. Trafolarn bir zayf karn vardr; o da; doymadr. Doyuma giren
bir trafnn (a) evirme katsays sabit kalmaz ve doyma arttka (a) artar. Bu da, doyma blgesinde
almaya zorlanm bir trafonun doru lme yapamayaca; hatta kontrol-kumanda amac ile
kullanlyorsa, l trafosunun krlemesi ve sistemi kurtarmada gerekli veriyi retememesi anlamna
gelir. Devre tasarlayanlar bunu bilir ve tasarmlar buna uygun olarak gelitirilir. rnein lme amal
retilmi l trafolarnn etiketlerinde M5 yazar; bu; o trafonun normalden 5 kat am halinde
doymaya girip krlk durumuna gireceini belirtir. Bu M5 tipindeki trafolar lme amal kullanlrlar
(M=Measurement; le). Kontrol-kumanda ileri kritik olduundan, orada kullanlacak l
trafosunun ok daha ge doymas istenir. Bu amala kullanlacak trafo etiketlerinde 10P ifadesi yer
alr. Bunun anlam, kritik amal kullanlan bu aracn 10 kat am halinde doyuma girip krleeceidir
(10Pdeki P; Protection; koruma anlamndadr).
w
.e
c)zolasyon: rnein 154kVluk bir gerilim dnn. Fakat bu devrede akm 1 A olsun. Aslnda 1A'lik
akm bir ampermetreye dorudan balanabilir. Gelgelelim 154kV panoya getirilemeyecek kadar
(ok) yksek bir gerilimdir. Bu durumda rnein 1A/1A lik bir akm trafosu kullanlr, yani trafo akm
deitirmez, fakat primer ile sekonder arasnda elektriksel balant olmadndan (sadece manyetik
indksiyon ba var) giriteki ok yksek gerilim (154kV) ile panoya gelen ular arasnda galvanik
(elektriksel temas olmayan) izolasyon salanm olur.
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
6)Transformatrlerilevselbenzerlikasndanhangimakine(mekanik)elemanlarnabenzerler?
Yant6:
w
.e
ekilden anlalabilecei zere, transformatrler, mekanik dnyadaki dili kutularna - kay kasnak
sistemlerine benzerler. lke olarak onlarda gc deitirmeden devir ve momenti deitirirler (biraz
kayplar vardr, ufak bir miktarda deitirirler, trafoya gre srtnme olduu iin mekanik dnyadaki
bu elemanlarn verimi daha dktr). Trafolar hatrlanrsa, onlar da gc deitirmeden (az biraz
deitirirler zira verimleri %100 deildir), gcn arpan olan akm ve gerilimi deitirirler. Mekanik
dnyada gcn arpanlar ise asal hz ve momenttir.
Dorusal Mekanikteki kaldralar da trafoya benzerdir.
7)Transformatrnknabalanacakbirempedans(yk)giriindenfarkldeerdemigzkr?
Neden?
Yant7:
Yukardaki ekildeki krmz ereve ierisinde bu iliki ifade edilmitir. Trafonun sekonderine
balanan bir empedans ya da omik diren, trafonun primerinden, evirme orannn karesi ile
arplm olarak gzkr.
Sebebi, sekonderdeki ykn zerindeki gerilim ile primerdeki gerilim birbirinden farkldr (yani
ou kez byledir). G ok deimediinden (trafolarda verim ok yksek, kayp az, bu nedenle
g deiimi ok olmuyor; %1-5), ayn gc primer geriliminde tketecek yeni bir empedans deeri
gerekir. Bunun deeri sekonderdeki yk empedansnn
ile arplm halidir.
sn
o
tla
ri.
co
8)Transformatrdekaakaknnneolduunutarifediniz.
Yant8:
em
de
r
Transformatrde mknatslanma aks primer sarg (gerilimin uyguland yer) tarafndan retilir.
Aslnda primer sarg tarafndan retilen aknn tamam mknatslanma aksna eit deildir, daha da
byktr. Zira, primerde retilen manyetik aknn tamam manyetik yolu takip ederek sekonder
bobini kesmez, bu aknn ufak bir ksm devresini baka yerlerden tamamlar. Kar devreden
gemeyen aklara kaak ak denir.
Ayn durum sekonder sarg iin de yazlabilir. Zira onun da rettii tm aklar primerin iinden
gemez, ufak bir ksm kaak akya dnr.
Kaak aklar yukardaki ekilde gsterilmitir.
w
.e
Kaak ak, manyetik ak uzaynda bir kayp olarak deerlendirilebilir (g kayb olarak
yorumlanmamas iin manyetik ak uzay denilmitir). Bilindii zere endktans tanm;
yerine
kaak ak konulursa;
dir.
Bu durumda, kaak aknn sarglarda ilave bir endktansa neden olaca grlr. Alternatif akmda
empedansn bileeni olan endktif reaktans;
Olduundan, bu kaak endktans;
Kaak reaktansn devreye ilave eder.

Dolays ile sarglarn empedanslar artar. Bunun sonucunda da, yk altndaki trafonun sekonderindeki
gerilim deiimi (endktif ve omik yklerde gerilim dm; kapasitif yklerde gerilim ykselmesi)
artar, reglasyonu ktleir. Kaak ak bu etkileri ile ou kez istenilmeyen kltlmeye allan
niteliktedir. Toroid yapdaki trafolarda kaak ak daha azdr.
ri.
co
9)Transformatrdeverimnedenyksektir?
Yant9:
Transformatrler duran elektrik makineleridir; yani dnen - hareketli paralar yoktur. Bu sayede de
srtnme ve vantilasyon kayplar olumaz. Bu nedenle kayplar dier elektrik makinelerinden azdr
ve dolays ile verimleri de dier elektrik makinelerinden daha yksektir. Bu ana etkendir.
sn
o
tla
Dier bir konu ise, detayda gzken bir konudur. Transformatrlerde manyetik nve nispeten daha
sreklidir; yani ak yolu zerinde hava boluu yoktur (kesik saclardan olumu paket kullanlmas
durumunda ihmal edilebilecek kadar kk hava boluu vardr. Fakat, toroid; simit eklindeki
manyetik ekirdeklerde manyetik yol zerinde hi hava boluu yoktur). Bu da, MMK iin gerekli
sarm saysnn ve akmn az olmasn, dolays ile bakrn ve bakr kayplarnn az olmasn salar.
Kayplardaki azalma ise, verimde bir art olarak yorumlanr.
em
de
r
10)Oto-transformatrdeverimnedenyksektir?
Yant10:
Oto Transformatrler genellikle tip g denilen bir gten faydalanmak iin kullanlrlar (Bu konunun
detay nlisansta anlatlmamtr). Tip gte, uygun evirme oranlarnda tasarlanm bir oto-trafo,
normal trafo tasarmna gre daha fazla g retir (1 kg lk demirden normal trafoda szm ona
20VAlik bir trafo retilebilirken; ayn ktledeki bir demir ile 40VAlik bir oto-trafo yaplabilmektedir;
bu zel bir durumdur ve tip g olarak adlandrlr).
Dolays ile nispeten daha az demir kullanlr ve demir kayplar az olur.
ki sarg yerine birbirinden izole olmayan tek sarg (aslnda iki paradan oluan tek sarg) kullanm,
kullanlan sarm says, bakr tel miktar ve dolays ile de bakr kaybn azaltr.
w
.e
Kayplar azalnca da verim artacaktr.
Bu durum evirme oran ann 1e yakn olduu durumlarda (1/3-3 kesin deildir, tasarma baldr)
geerlidir. Tasarmda bu durum dikkatlice etd edilir. Uygun seilmemi evirme oranlarnda bakr
kayplar hzla artarak verimi kltr.
11)Enerjialtndayken,herhangibirsebeplebirakmtrafosununsekonderiakbraklrsaneolur?
Tehlikelimidir?Nedenolduunuyorumlayabilirmisiniz?
Yant11:
ri.
co
Bu durum ders notlarnda sonu olarak belirtilmitir. Sorduum iin yantn aada vereceim,
nlisans rencileri bu konunun detayndan sorumlu deiller.
tla
ekildeki akm trafosunun solunda bir elektrik santral, sanda da bir ehir fideri (besleme hatt)
olmu olsun. Tm elektrik makinelerinde temel bir eitlik vardr bu da MMK eitliidir:
sn
o
Buradan evirme oran da kar;
em
de
r
Bu ilerletilir ise giri gc = (yaklak olarak) k gc, yani
olur. Bu da u tmlemeyi getirir;
w
.e
ve
sfrdan farkldr. Amper*sarm eitliinden
Sarglar varsa
olmas gerektiinden akm trafosunun sekonderi ak devre yapldnda mmk dengesi bozulur.
sfrdan farkldr. Bu durum dengeyi iyice bozar.
Zira ehir akm ekmeye devam ediyordur yani
Sistem
denklemini salamaya alr, fakat sekonder ak
devre olduundan
olmutur. Bu durumda trafo
itliini
salayabilmek iin
yi arttrabilecei yere kadar (teorik olarak sonsuza kadar, pratik olarak da
trafonun manyetik olarak doyduu yere kadar) arttrr.
Sekonderdeki gerilimin ok artm olmas, sekonderdeki ampermetreyi skenleri tehlikeye sokacak
(ldrecek kadar) artar. Bu nedenle tehlikelidir ve akm trafolarnn kndaki ampermetre
sklecei zaman nce akm trafosu klar ksa devre edilmelidir.
ri.
co
Dier taraftan
olduunda trafo kta hibir i yapmyor demektir. yapmayan trafo giriten
de akm ekmek istemeyecek ve giri empedansn mknatslama kolunun empedans deerine
kadar arttracaktr. Solda santral, sada bir ehir olan bu konfigrasyonda, akm trafosunun yksek
empedans gstermesi giriteki gerilimin ounun akm trafosu zerine dmesine sebep olur.
Normalde akm trafosunun primerine belki 1-2V luk ok kk bir gerilim dmektedir. Byle bir
durumda (sekonderin ak devre olmas durumunda) girie kilovoltlarca gerilim uygulanmasna
neden olunur. Bu trafonun primer sargs, ularna bu kadar yksek gerilim uygulanacak ekilde
yaplmadndan sarg derhal yanmaya balar ve girite artan gerilim ve manyetik doymadan
mtevellit demir kayplar en az 100 kat artar. Kayplarn 100 kattan fazla artmas bu trafonun adeta
kor haline gelmesine ve ou kez patlamasna / atlamasna/ yarlmasna yol aar ve tehlikelidir.
Bu konunun daha teknik aklamalar da mevcut, fakat matematie dalmadan ancak bu kadar
anlatabildim.
tla
12)Gtransformatrlerininmuhafazasiindenedenyakullanlr?Buyanzelliklerininne
olmasgerektiisorusunasyleyeceinizeylernelerdir?
Yant12:
sn
o
Bu soruyu iyi yantlayabilmek iin trafo yann birka nemli zelliini bilmek gerekir. Trafo ya;
ok iyi bir yaltkandr, s iletkenlii olduka iyidir, ok incedir/akkandr ve kt zellik olarak da
maalesef ok nem ekicidir (igroskopik). (Nem de; izolasyonun, delinme dayanmnn dmandr.
Bu nedenle g trafolarnda silikajer denilen kimyasal nem ekici maddeler ile havadaki nemin yaa
geii engellenir, silikajer nemi ekerek kendini feda eder).
em
de
r
imdi yksek gerilimli bir trafo dnn, sarglar arasnda ve sarglar ile gvde arasnda ok yksek
gerilimler bulunabilmektedir (100kV'lar). G trafolarnda Trafo kazan iine ya konur ve ya dolu
kazan iinde trafonun kendisi de bulunur. Trafo ya ok ince olduu iin ve vakumlama yapldndan,
sarglarda hava kabarc kalmayacak ekilde her yere nfuz eder. Bu sayede sarglar arasndaki
yksek gerilime dayanm arttrlm olur. Dier taraftan snan sarglardaki s, ya tarafndan emilir
ve tanm yoluyla soutma radyatrlerine gtrlerek soutma salanr. zetlersek: Trafo ya,
izolasyon ve soutma amacyla kullanlr.
w
.e
13)Biramplifikatrkndaempedansuydurmaamacyla,hoparlrileamplifikatrarasnabir
transformatrkullanlmtr?Bununsebebinedir?Kullanlmasaydneolurdu?
Yant13:
Bu sorunun yantn dersin en son sayfasndaki rnekten inceleyiniz. Burada kabullenmek zorunda
olduunuz konu maksimum g transferi konusudur (nlisans iin).
zetle; maksimum g teoremi der ki: besleyen sistemin Thevenin empedans (i empedans yada i
direnci), beslenen ykn empedansna eit olursa, besleyen devreden yke maksimum g transfer
edilir. Dier tm hallerde aktarlan g maksimum deildir. imdi bir amplifikatr dnn, bu
amplifikatrn k empedans (Thevenin empedansdr) 128 Ohm olsun. Elinizde ise 8 Ohmluk
bir hoparlr var ise, siz bu durumda amplifikatrn retebilecei maksimum gc asla hoparlre
aktaramayacak ve amplifikatrnzden yeterince faydalanamayacaksnz. Byle bir durumda,
araya empedans uyduracak; yani 8 Ohmluk hoparlr sisteme 128 ohm gsterecek bir empedans
uydurma trafosuna ihtiya vardr. Bu trafo ise evirme oran a=4 olan bir trafo olacaktr. Verilen
rnee bakarak bu nasl 4 oldu bulunuz.
m
ri.
co
.e
e
m
de
r
sn
o
tla
Elektrik Makineleri II
Asenkron Makineler
MUSTAFA TURAN
Sakarya niversitesi
m
ri.
co
tla
Elektrik Makineleri II
sn
o
Ksm 1 - Asenkron Makineler
m
de
r
Yazar
.e
e
Yrd.Do.Dr. Mustafa Turan
T.C. SAKARYA NVERSTES
m
ri.
co
tla
sn
o
Bu ders malzemesi hhenz

enz tamamlanmam bir kopyadr.
Gncellemeler yaplacaktr.
m
de
r
(Srm 0.2) - 23 Ocak 2009
.e
e
This document has not been completed yet (V. 0.2)
Baz haklar sakldr.
Some rights reserved.
DEKLER
1. ASENKRON MAKNALARIN YAPISI ................................................................. 5
3.
1.2.
Rotor Yapsna Gre Asenkron Motorlar ..................................................... 6
1.3.
Stator Gvdesi Ve Stator Sa Paketi ............................................................ 6
1.4.
Sincap Kafesli Asenkron Motorlar ............................................................... 8
1.5.
Bilezikli Yada Rotoru Sargl Asenkron Motorlar ....................................... 9
tla
ri.
co
Giri .............................................................................................................. 5
DNER ALAN .................................................................................................. 11

inden Doru Akm Akan Bir ap Sargnn MMK'i ................................ 11
2.2.
inden Alternatif Akm Akan Bir Faz Sargsnn MMK'i ......................... 11
2.3.
ok Fazl Makinelerde Bileke MMK ....................................................... 13
2.4.
Asenkron Makinelerin alma lkesi ........................................................ 15
2.5.
Kayma ........................................................................................................ 16
sn
o
2.1.
2.5.1.
Generatr alma .................................................................................. 17
2.5.2.
Motor alma ........................................................................................ 17
2.5.3.
Transformatr alma ........................................................................... 17
2.5.4.
Fren alma........................................................................................... 18
m
de
r
2.
1.1.
ASENKRON MAKNANIN EDEER DEVRES ......................................... 19

Asenkron Makinenin Tam Edeer Devresi .............................................. 19
.e
e
3.1.
3.2.
Asenkron Makinenin Yaklak Edeer Devresi ........................................ 23
3.3.
Asenkron Makinenin Fazr Diyagram ...................................................... 24
3.4.
Sincap Kafesli Rotora Ait Parametrelerin ndirgenmesi .......................... 25
3.5.
Edeer Devre Parametrelerinin Belirlenmesi in Yaplan Deneyler ....... 30
3.5.1.
Bota alma Deneyi { Pm = 0 , V1 = V1n } ........................................ 31
3.5.2.
Ksa Devre / Kilitli Rotor Deneyi n = 0 , V1k = V1 I = I ............... 32

1k 1n
3.6.
4.
Asenkron Makinenin G Dengesi ............................................................ 34
DNDRME MOMENT ................................................................................. 37

4.1.
Asenkron Makinenin D Karakteristii ..................................................... 38
4.2.
Kalk / Yol Verme Momenti ..................................................................... 39
DEVRLME KAYMASI ve DEVRLME MOMENT ............................. 40
4.4.
Kloss Denklemi .......................................................................................... 42
4.5.
rnekler ...................................................................................................... 42
4.6.
Dner Makinelerde Mknatslanma Reaktans ........................................... 49
ASENKRON MOTORLARA YOLVERME ve HIZ AYARI .......................... 52

5.1.
Asenkron Motorlara Yolverme ................................................................... 52
ri.
co
5.
4.3.
5.1.1.
5.2.
Yolvermenin Etkileri .............................................................................. 53
Yolverme Yntemleri ................................................................................. 54

Direk Yolverme ...................................................................................... 54
5.2.2.
n Diren le Yolverme ......................................................................... 55
5.2.3.
Kua Balamas ...................................................................................... 56
5.2.4.
Yldz-gen Balama ........................................................................... 56
5.2.5.
Oto-Trafo le Yolverme .......................................................................... 58
5.2.6.
Bilezikli Makineye Yolverme ................................................................ 60
5.2.7
Asenkron Motora Yumuak Yolverici ile Yolverme ................................. 61
5.3.
Asenkron Motorlarda Hz Ayar ................................................................. 62
sn
o
tla
5.2.1.
Kutup Says Deitirilebilen Sarg Kullanarak Hz Ayar .................... 62
5.3.2.
Frekans Deiimi le Devir Says Ayar ................................................ 64
5.3.3.
Bilezikli Asenkron Motorun Rotor Devresine Diren lave Ederek Hz
66
Ayar
5.3.4.
5.4.
m
de
r
5.3.1.
Gerilimin Deitirilmesi le Hz Ayar ................................................... 67
Asenkron Motorun Frenlenmesi ................................................................. 67

Mekanik Frenleme .................................................................................. 68
.e
e
5.4.1.
5.4.2.
Ters Akm ile Frenleme .......................................................................... 68
5.4.3.
Doru Akm ile Frenleme ....................................................................... 69
KAYNAKLAR ........................................................................................................... 76
ri.
co
1. ASEKRO MAKALARI YAPISI
1.1. Giri
Endstride kullanlan elektrik makinelerinden, en salam, en az arza yapan, en ucuz
olan ve en ok kullanlan asenkron makinelerdir. Asenkron makinelerin, senkron
tla
makinelerden en byk fark dnme hznn sabit olmaydr. Bu hz, motor olarak
almada, senkron hzdan kktr. Makinenin adnn, asenkron makine oluu bu
sn
o
zellikten kaynaklanmaktadr. Asenkron makineler, bir fazl, iki fazl, fazl ve ok

fazl olarak yaplrlar. Gnmzde, fabrikalarda, evlerde, brolarda bir ve ok fazl
asenkron motorlar byk lde kullanlmaktadr.
m
de
r
Asenkron makinenin alma teorisi ve yapm ilkeleri 1820-1831 yllar arasnda

ortaya atlmtr. 1825 ylnda Amper kanunu ve 1831 de Faraday kanunu
bulunmutur. Fakat Endstri Tipi bir asenkron motor 1890 lardan nce
yaplamamtr. Asenkron motorun temel ilkelerini kapsayan ilk patent 1888 de
Nikola Tesla tarafndan alnmtr. 1888 de ilk imal edilen 5 hp lik motorun
yaklak arl 456 kg. iken, bugn ayn gteki motorun arl yaklak 40-50 kg
.e
e
dr.
Asenkron makineler, alternatif akm makineleridir ; genellikle sabit duran stator ve
dnen rotordan oluur. Statorlarnda bir, iki, yada ok fazl sarglar bulunur. Stator
sarglar ad verilen bu sarglara, alternatif gerilimler uygulanr. Hzlar yk ile ok az
deien motorlardr. Dnen rotorda bir, iki, yada ok fazl sarglar bulunur. Rotor
sarglar ad verilen bu sarglarda gerilim ve akmlar, stator sarglar alanndan
endksiyon yolu ile endklenir. zel amal kullanmlar dnda, rotor sargsna d
bir kaynaktan gerilim uygulanmaz. Stator ve rotor arasnda kalan hava aralnn
radyal dorultudaki boyu sabittir. Dnen rotor, duran statorun iinde olduuna gre
statorun i evresi yarap ve rotorun da d evresi yarap sabittir. Byle bir yap
zellii bulunan makinenin, rotor ve stator sarglarnn z endktanslar rotorun

konumuna yada dnme asna bamll ihmal edilebilecek kadar azdr.
1.2. Rotor Yapsna Gre Asenkron Motorlar
ri.
co
Asenkron makineler; bir, iki, yada ok fazl olmak zere bir ka watt gcnden
15000 kW gcne kadar imal edilebilmektedir. Bu motorlarn stator sarg gerilimleri

ise 110-660 Volt ve hatta byk gl makinelerde 15000 Volt olabilmektedir.
Rotoru Sincap Kafesli olan motorlar

Rotoru Bilezikli ve Sargl olan motorlar
tla
Makineler rotor ve rotor sarglarnn yaplna gre iki gruba ayrlr:
sn
o
Asenkron motorlar ister bilezikli ister sincap kafesli olsun statorlar ile bunun tad
stator sarglar genellikle ayn zellikte yaplr. Sincap kafesli motorlarn rotor sargs
ubuklardan oluan sincap kafesi biiminde bir sargdr. D devreye hibir u
karlmamtr. Bilezikli motorlarda ise rotorda, yaltlm ok fazl bir sarg vardr
m
de
r
ve bu sargnn ular bilezik-fra sistemi ile d devreye alnmtr.
1.3. Stator Gvdesi Ve Stator Sa Paketi
Stator iki temel alt ksmdan oluur :
nce silisyumlu 0.5 mm lik dinamo salarndan yaplm sa paketi
.e
e
Bu sa paketini tayan alminyum veya pik dkmden yaplm stator gvdesi

a.
Stator Sac Paketi: Stator sac paketi, stator sarglarn tayan ve manyetik aky
ileten ksmdr. 0.5 mm silisyumlu saclar, asenkron motorlarn yapmnda gerek

arlk ve gerekse fiyat bakmndan nemli yer tutar. Saclarn yzleri, ince bir
yaltkan lak tabakas ile kaplanr. Salar laklandktan sonra genellikle 170-360 C
scaklkta frnlarda kurutulur. Laklarn sacn her iki yzeyinde kullanlmas halinde,
sac kalnl 8-25 m kadar artar.
Stator saclarnn oluklar ile rotor sarglarnn oluklar zel ve otomatik tezgahlarda
kesilir. nce stator sacnn d evresi, rotor oluklar mil, kama yeri kesilerek alr.
Hava aralna gre de stator sacnn i ap ve rotor saclar elde edilir.
Stator ve rotor saclar bir araya getirilerek 7-10 kg./cm lik bir kuvvetle
sktrlrlar. Stator saclarnn meydana getirdii sac paketi eksenel ynde soumay
kolaylatrmak iin 3,5,7, cm lik paketlere ayrlr. Bunlar arasnda uygun profiller
ri.
co
konarak 0.51 cm lik radyal kanallar braklr. Byk motorlarda stator paketinin
soutulmas iin eksenel kanallar alr. Ayrca souma yzeyini arttrma

bakmndan stator sacnn d yzeyi girintili yaplr.
Asenkron makineler, alternatif akmla alan makineler olduundan statorlarndaki
tla
manyetik alan iddeti zamanla deimektedir. Bu deiim fuko ve histerizis

kayplarndan oluan demir kayplarn meydana getirir. Bu kayplar kk tutmak
sn
o
ve stator sa paketinin fazla snmasnn nne gemek iin statorda yzleri yaltlm
ince silisyumlu salar kullanlmaktadr. Normal asenkron motorlarda kullanlan
salarn 50 Hz ve 10000 gauss yada 1 wb/m lik manyetik endksiyonda demir
kayplar 3 W/kg kadardr. Kayplar azaltmak iin, salar ou kez tavlanr. Ayrca,
m
de
r
sa paketlerini sktran cvatalar salardan yaltlr ve ksa devre meydana

gelmesine engel olunur. Bu yaltm yaplmad taktirde deien manyetik ak
dolaysyla endklenen gerilimler, ksa devre yolundan byk ksa devre akmlar
geirir ve ar snmaya yol aar.
Stator oluklarna bir, iki, veya ok fazl sarglar yerletirilir. Ayrca motorlara
.e
e
deiik zellikler vermek bakmndan stator oluklarna ok deiik biimler

verilmektedir. rnein, stator oluklarnn ak, kapal oluu vs. Stator ile rotor
arasndaki hava aral 0.25 mm - 4.25 mm arasnda yaplr. Asenkron motorlarn
hava aral bydke bota alma akm da byr. Bota alma akmnn kk
tutulmas iin hava aral da kk tutulur.
b. Stator Gvdesi : Stator gvdesi, stator sac paketini ve bunun sarglarn tar,
rotorun yataklanmasn ve motorun sabit bir yere balanmasn salar. Motorlarn
standart byklkleri mil ykseklii H (mm) ya gre tanmlanr. Kk motorlarda,
rnein standart bykl 80-90 olan motorlarda stator gvdesi ou kez
alminyumdan yaplr. Gvdeyi tayan ayaklar elikten yaplr.
Stator gvdesi ayaksz olan, sabit bir zemine balanmak iin, flanl yaplan
motorlara ksaca Flanl Motorlar denir.
1.4. Sincap Kafesli Asenkron Motorlar
ri.
co
Bu motorlarn statorlarnda normal alternatif akm sarglar bulunur ve (ekil 1.1)

Rotor sargs, rotora alan oluklara yerletirilir. Rotor oluklar, otomatik tezgahlarda
kesilerek alr. Rotor sargs, oluklara yerletirilen plak ubuklar ve bu ubuklar
her iki utan ksa devre eden ksa devre halkalarndan oluur (bkz. kapak resmi).
Sincap kafesli motor deyimi, rotor sarglarnn bu biimde yapl nedeniyle
tla
kullanlmaktadr. Normal alma koullar altnda, rotor ubuklarnda endklenen

gerilim 10 voltun altndadr. Bu nedenle, rotor ubuklar rotor sac paketinden
sn
o
yaltlmaz. Rotor sac paketi de, statorda olduu gibi 0.5mm lik yzeyleri yaltlm
silisyumlu saclardan yaplr. Rotor sac paketi statordan hava aralna geen aknn
manyetik yolunu oluturur. Sac paketi, rotor sarglarn tar ve manyetik yoldan
.e
e
m
de
r
endklenen momenti mile iletir.
ekil 1.1 Stator - rotor sarglarnn grn (Statorda iki katl sarg kullanlmtr)
Rotor ubuklarnn Biimleri:
a) Yar ak, yuvarlak rotor oluklarna yerletirilmi normal ubuklardan olumu
rotor ; oluklara plak olarak yerletirilen ubuklar bakr yada basnla dklm
alminyumdandr. ubuklarn her iki yan ksa devre halkalar ile ksa devre
ri.
co
edilmitir. Bakr ubuklar halinde, ksa devre halkas ubuklara her iki balarndan
lehimlenirken, ubuklarn alminyum olmas halinde ise ksa devre halkalar
dkm esnasnda, bu ubuklar ile birlikte dklr.
b) Derin oluklar olan rotor ; bu oluklara genilii az, ykseklii byk olan bakr
tla
yada alminyum ubuklar yerletirilir. Derin oluklu motorlarda, yol alma

momenti byk ve yol alma akm kktr.
c) ift sincap kafesli rotorlar ; rotor saclarnda iki tr oluk almtr. Normal ve
sn
o
derin oluklar. Bu oluklardan rotor yzeyine uzak olan oluklara motorun normal
alma rotor kafesi yerletirilir. Normal ve rotor yzeyine yakn olan oluklara ise
yol alma kafesi yerletirilir.
m
de
r
Motorlar deiik kutup saysnda, rnein 2p=2, 4, 6, iin yaplr. Yaplan

hesaplardan, rotor sac paketinin mekanik dayankll bakmndan, 2p=2 kutuplu
motorlarn snr gc olarak 12000 kW ve 2p=4 kutuplu motorlarn snr gc iin
yaklak 20000 kW bulunmaktadr.
.e
e
1.5. Bilezikli Yada Rotoru Sargl Asenkron Motorlar
Bilezikli asenkron motorlarn rotorlarnda genellikle fazl sarglar bulunur.

Sarglar yaltlarak rotor oluklarna yerletirilir. fazl rotor sargs yldz olarak
balanr ve yldz noktas darya karlmaz. Mil zerine bal ve milden yaltlm
bilezik, rotor ile birlikte dner. Rotorun fazl sargsnn giri ular bu
bileziklere balanr. Bilezikler zerinde sabit duran fralar yardmyla rotor sarg
sistemine, d kaynaktan genlii yada frekans deitirilebilen gerilim uygulanabilir.
Ayrca sarglara dardan empedans da balanabilir. Rotor sarglar tek tabakal veya
iki tabakal alternatif akm sarglar tipinde olabilir. Bu sarglar, stator sarglarnda
olduu gibi ya normal iletkenlerden yada ubuk sarglardan oluur.
Rotor bileziklerine yol alma direnci balanarak, yol alma akm snrlanr ve yol alma
momenti bytlr. Ayrca rotora, tristrler veya dier uygun dzenekler yardmyla
frekans ve genlii ayarlanabilen bir gerilim uygulanarak hz ve g kontrol
yaplabilir. Fralar bilezikler zerinde ounlukla srekli olarak temas halindedir.
Baz motorlarda fra ve bilezik anmasn nlemek iin fralar bilezikler zerinden
m
de
r
sn
o
tla
rotoru ksa devre edilmi asenkron motor gibi alr.
ri.
co
kaldrlr ve zel bir dzen ile rotor bilezikleri ksa devre edilir. Bu halde motor
ekil 1.2 Bilezik - fra dzeninin grn
.e
e
Fralarn bilezik zerinde devaml olarak almas halinde fralarn anmas

nedeniyle meydana gelen tozlar makine iine girebilir. Motoru bu tozlardan korumak
iin, bileziklerin bulunduu ksm ou zaman motorun geri kalan ksmndan
ayrlmtr (ekil 1.2).
10
ri.
co
2. DER ALA
2.1. inden Doru Akm Akan Bir ap Sargnn MMK'i
Statorda x evresi boyunca datlm bobinlerden N(x) zamana gre deimeyen bir
F(x) = IN(x)
tla
akmn aktn dnrsek, bobinin retecei mmk;
(2.1)
sn
o
olarak yazlabilir. Bu durumda stator evresinde x ynndeki F ekil 2.3deki gibi

olur. Bu mmk dalgasnn stator evresinde sinsoidal deil basamakl bir dalga
olduu ve harmonikler ierdii aka grlmektedir.
m
de
r
Kutup ekseni
Fk
Ntr ekseni
.e
e
Fk
ekil 2.1 Datlm bobinli, 2 kutuplu bir faz sargsna ait mmk dalm (Fk kutup bana
den mmk dir).
Kutup bana mmk;
NI
2
olup, N bobindeki toplam sarm saysdr.
Fk =
(2.2)
2.2. inden Alternatif Akm Akan Bir Faz Sargsnn MMK'i
imdi; faz sargsndan zamana gre kosinsoidal olarak deien (2.3) bir akm
aktn kabul ederek aa kacak olan mmk dalmn inceleyelim.
11
i( t ) = 2 I Cost
(2.3)
En genel halde sarg faktr k we olan, 2p kutuplu simetrik bir faz sargsna ilikin
ve
(2.3) 'deki akm uygulayalm. Zamana ve stator evresine gre mmk dalm;
Fe ( x, t ) = Fem Cost Sinex
N 2 I 4
K
2p
e we
ri.
co
(2.4.a)
olur. Burada e uzay harmonik numaras olup,

Fem =
sarm dalmnn, Fourier almndaki herhangi bir e. harmonik bileenini ele alalm
(2.4.b)
olarak ksaltlm ve bir faz mmknin maksimum deeridir. Bobinleri stator evresine
ve
kosinsoidal
akmla
uyarlm
harmoniklerinin retecei bileke mmk;
bir
makinede
eitli
tla
datlm
2 2 N1
k
I k w1 sin x + w 3 sin 3x +L Cost
p
3
eklinde olacaktr. (2.4.a) ifadesinde Cost yerine Euler alm yazlrsa;
sn
o
F (x,t) =
m
de
r
e jt + e jt
Fe ( x, t ) = Fem Sinex
uzay
(2.5)
(2.6.a)
Fe ( x, t ) nin maksimum deeri olarak
Femx = Fem Sinex
(2.6.b)
tanmlanrsa bileke mmk;
.e
e
Fe ( x, t ) =
Femx jt Femx jt
e +
e
2
2
(2.6.c)
birbirine zt ynde t hz ile dnen genlikleri e ve maksimum deerin yars olan

iki adet dner fazr elde edilir.
Femx
2
Femx
2
Femx
ekil 2.2 Alternatif alann bileenleri
12
-t
inden alternatif akm geen bir faz sargsnn rettii alan; y ekseni zerinde t ile
titreen iki e genlikli ve zt ynl dner alanlardan meydana gelmektedir. Bu alana
alternatif alan denir. Netice itibar ile ekil 2.3de grlen sargya, alternatif akm
uygulanmas halinde (ekil 2.1; d.a. iin izilmiti) mmk dalgasnn basamakl
titreecei aikardr.
2.3. ok Fazl Makinelerde Bileke MMK
ri.
co
eklini muhafaza edip, zamana gre pozitif ve negatif Femx deerleri arasnda
tla
ok fazl alternatif akm sarglarnn olutuu bileke mmk i bulabilmek iin, m

Fazl alternatif akm sistemini, birbirinden 2/m1 radyan a kadar telenmi (ekil
2.3) alternatif akm sargsna uygulayalm. zel durum olarak m1 = 3 alnrsa, bileke
sn
o
mmk;
(2.7)
m
de
r
F( x, t ) = FR ( x, t ) + FS ( x, t ) + FT ( x, t )
.e
e
ekil 2.3 Birbirlerinden 120 telenmi 3 fazl sarglar a) El sargs, b) Zincir sarg
yazlabilir. Efektif faz akmlar I R = I S = I T = I olarak konulursa;
2
4
i R = 2 I Cost , i S = 2 I Cos t , i T = 2 I Cos t
3
3
(2.8)
3 fazl sarglar makine evresinde 120 telenmi olduklarndan, N(x) sarm ifadeleri
de ardl fazlar iin 120 telenir. Yani,
2
4
N R = N ( x) , N S = N x
, N T = N x
3
3
(2.9)
2.4, 2.7, 2.8 ve 2.9 'dan
13
2
2
4
4
Fe ( x, t ) = Fem Sinex Cost + Sine x Cos t + Sine x Cos t
3
3
3
3
(2.10)
(2.11)
1
[Sin( a + b) + Sin( a b) ]
2
ri.
co
Sina Cosb =
olarak e. harmonik bileke momenti elde edilir. imdi,
almn kullanarak 3 fazl sistem iin temel bileen mmk lerinin oluturduu
bileke mmk 'lerini irdeleyelim. e yerine muhtelif tek saylar konulup bileke
harmonik momentlerin varl irdelenebilir. Burada sadece e = 1 alarak dner alana
tla
ilikin temel bileen mmk lerinin bilekesini inceleyelim:
sn
o
2
2
4
4
F1 ( x, t ) = F1m Sinx Cost + Sin x Cos t + Sin x Cos t
3
3
3
3
(2.12)
Parantez ii ifadelerin ksaltlmas iin zdelikler kullanlrsa;
1
1
Sin ( x + t ) + Sin ( x t )
2
2
2
2 1
4 1
Sin x Cos t = Sin x + t + Sin( x t )
3
3 2
3 2
Sinx Cost
(2.13)
m
de
r
4
4 1
8 1
Sin x Cos t = Sin x + t + Sin ( x t )
3
3 2
3 2
+
+
=
.e
e
F1 ( x, t ) / F1m
F1 ( x, t ) =
3
Sin ( x t )
2
3
F Sin ( x t )
2 1m
(2.14.a)
olur. Bu ise hz t olan ve x ynnde dnen bir alan simgeler. Bu alann genlii bir
faz genliinin 3/2 (m1/2) katdr. Ayrca 2.14.a ifadesi fazr olarak da gsterilebilir:
m1
F e jt
2 1m
Bu dner alan asenkron makinenin temel alma gereini oluturur.
F1 ( x, t ) =
(2.14.b)
Statordaki oluklu yapnn oluturduu harmonikli faz mmk dalgalarnn eitli

harmoniklerinin oluturduu bileke mmk incelenirse (e =3, 5, 7, 9...), 3 ve 3n kat
harmonik mmk lerin toplamnn sfr olduu, 5. harmonik mmk lerin toplamnn
14
5t hznda ve temel bileene ters ynde dnd, ve 7. harmonik mmk lerin

bilekesinin ise temel bileen ile ayn ynde dnen bir alan olduu grlebilir. Bu
harmonikli mmkler asenkron makinenin d karakteristiini nemli lde
sn
o
tla
ri.
co
alann makine evresinde ilerleyii ekil 2.4te verilmitir.
etkileyebileceklerinden tasarm aamasnda gz nnd

nndee bulundurulmaldrlar. Dner
m
de
r
Akmlarn evrede dalm
.e
e
mmk dalgasnn makine evresinde dn
ekil 2.4 fazl sargda dner alann oluumu ; zamana gre akmlarn ve mmk nin deiimi
2.4. Asenkron Makinelerin alma lkesi
Makinenin statoruna yerletirilen fazl veya ok fazl sargya uygulanan ayn faz
saysndaki alternatif akmn oluturduu bileke m aks zamana gre sabit
maksimum
deer ile hava aral evresinde dner. Bylece rotorda bulunan
sarglar evreleyen bu ak, rotor sarglarnda Faraday kanununa gre alternatif bir
gerilim ve akm endkler. Dner manyetik alan ierisindeki bulunan iletkenlerde bu
akm; iletkenlerde Lorentz kuvveti oluturur. letkenin bir ucuna etkiyen bu kuvvet
15
dier ynde aksi istikamette olaca iin, rotor merkezine gre bir moment meydana
getirir (ekil 2.5) ve rotor hareket eder. Rotorun erimesi muhtemel en byk hz;
60 f1
(2.15)
p
senkron devir saysdr. Fakat makine bu hza hibir zaman eriemez
eriemez,, zira bu hzda,
ri.
co
ns =
dner alan hz rotor iletkenlerinin hzna eit olacandan (relatif hz sfr olur),
iletkenlerde gerilim ve akm, dolaysyla dndrme momenti oluamaz. Eer makine
bu hza kartlm olsa bile, d kuvvet ortadan kalknca makine ns den daha kk
tla
bir n devrine der. Bu hz ise makineye uygulanan fren momentine baldr.
sn
o
r=D/2
m
de
r
ekil 2.5 Rotor ubuklarnda moment endklenmesi
2.5. Kayma
.e
e
Asenkron makinenin alma pr

prensibinde
ensibinde bahsedilen rotorun dnme hz ile dner
alann hz arasndaki relatif ilikiye kayma denir. Rotor hznn senkron hza gre
relatif olarak ne kadar deitiini belirtir. s ile gsterilen kayma, genellikle 0 ile 1
arasndadr. Bu bal ifade o
ou
u kez yzde olarak verilir. Kayma aadaki gibi
tanmlanr:
s=
ns n
ns
veya s = 1
n
ns
(2.16)
Dikkat edilirse s kaymas, ns ve n nin deerlerine bal olarak deimektedir.

Buradan kaymann farkl deer aralklarnda, makinenin farkl iletme koullarnda
alaca ortaya kar.
16
2.5.1. Generatr alma
Dner alann hznn ynne ait iaret pozitif ve referans olarak alnd takdirde,
rotorun dn hz, ns senkron hzn zerine kt takdirde, kayma negatif deer
alr. Makine ns in zerine kendi kendine kamayacana gre bir d tahrik
ri.
co
makinesi ile kartlmaldr. Bylece n devir saysna bir limit konulamayaca iin
kayma,
s0
tla
arasnda deiecektir.
Bu artlar altnda makinede endklenen gerilim ebeke geriliminden byk olaca
2.5.2. Motor alma
sn
o
iin akm 180 yn deitirerek ebekeye doru akacaktr.
m
de
r
Bu alma durumunda, elektrik enerjisi mekanik enerjiye dntrlmektedir.

Makinede dner alan ve rotor hz ayn yndedirler. Haliyle retilen gerilim ebeke
geriliminden ufaktr. Makine mekanik enerji retmek ve muhtelif kayplarn
karlamak iin ebekeden bir enerji ekmektedir. Motor alma; rotor devir
saysnn sfr olmas haline kadar srer. Haliyle,
.e
e
0< s < 1
olur.
2.5.3. Transformatr alma
Kaymann bire eit olduu zamandr. Yani rotor durmaktadr. Statorda meydana
gelen alan, aynen trafoda olduu gibi rotor sarglarnda bir gerilim retir. Ancak
rotora uygulanan fren momenti, oluan dndrme momentinden bykse rotor
dnemez ve trafo gibi alr. s = 1 dir.
17
2.5.4. Fren alma

almakta olan bir makinede dner alan ynnn iki fazn yeri deitirilerek
aksedilmesiyle ns -ns olur. Bu durumda bir ynde dnmeye devam eden
makinenin aksi ynde dnmeye zorlanmas sz konusu olmaktadr. Bylece
ri.
co
makineye dnd ynn aksinde fren momenti uygulanm olur. Bu nedenle bu

iletmeye fren alma denir. Makinenin kaymas pozitif olur ve 1 in stne kar.
s=
ns n
n
= 1+
ns
ns
+ 1s+
tla
Aksi ynde dndrlmeye gayret edilen makine sratle yavalar ve devir says sfr
(n = 0) olur. Bunu mteakiben makine aksettirilen dner alan ynnde dnmeye
.e
e
m
de
r
alarak makine enerjisiz braklr.
sn
o
balar. Eer makinenin aksi istikamete dnmesi istenmiyorsa, ebeke anahtar
18
3.1. Asenkron Makinenin Tam Edeer Devresi
ri.
co
3. ASEKRO MAKAI EDEER DEVRES
Rotoru sargl makinenin rotor ularnn ak ve rotorun durduunu, statora ok fazl

gerilim uygulandn dnrsek; statordaki dner alan hava aral zerinden geip
tla
rotor iletkenlerinde gerilim endkler. Bu endksiyon trafodaki gibidir. Zira hava
R1
V1
X1
Stator
Rotor
m
de
r
E1
sn
o
aral kltlp sfra gtrlrse yapsal olarak trafo elde edilir (ekil 3.1).
E20
ekil 3.1 Asenkron makinenin trafo benzetimi (s = 1, rotor durmakta)
Fakat rotorun hareket ettiini dnrsek, rotor sarglarnda endklenecek emk ve
.e
e
bunun frekans devir saysyla ters orantl deiecek ve n = ns olduunda E2 ve f2 = 0
olacaktr. Duran halde trafo gerilimleri,

E1 = 4.44 m f N1kw1
E2 = 4.44mf1N2kw2
(3.1)
(3.2)
yazlabilir. Bu ifadelerden gerilim evirme oran;
g =
E1
N k
= 1 w1
E 20 N 2 k w 2
(3.3)
19
diye tanmlanr. Makine dururken, s = 1 olup, bu durumdaki rotor gerilimi;
E 2 s=1 = sE20 = E20 olur .
(3.4)
s = 1 iken f2 rotor frekans f1 e eit olacak, s = 0 olduunda da stator ile rotor
ri.
co
arasnda fark hz olmadndan E2 ve f2 = 0 olacaktr. Bu iki iliki aadaki gibi

ifade edilebilir.
s = 1 f2 = f1
f2 = sf1
tla
s = 0 f2 = 0
s 0 ve s 1 iken rotorda f2 frekansl gerilimler endklenecek ve f2 = sf1 olacaktr.
sn
o
Bunu yukardaki emk ifadesine katklarsak,

E2 = 4.44m(sf1) kw2 = sE20
(3.5)
m
de
r
olur. Rotor dururken, E2 = E20 , hareket halinde ise E2 = sE20 olur.Rotor dururken
X2 = 2f1L2 idi. Durma durumunda X2 = 2f1L2 olan rotor kaak reaktans;
hareket halinde deiiklie urayarak;
X2 2sf1L2 olup, X2 = s x2
(3.6)
.e
e
eklini alr. Elde edilen trafo benzeri ifadelerden aadaki trafo modeli kolaylkla
oluturulabilir:
R1
&
V
1
&I
1
jX1
E& 1
s jX 2 R2
s E& 20
&I
2
ekil 3.2 Edeer devrede indirgeme yaplmadan nceki durum
Byle bir benzetimden sonra, hesaplarda kolaylk salayacak olan, rotoru statoruna
elektriksel bal edeer devreye adm atmak istiyoruz.
20
Rotorda endklenen E2 = sE20 emk i kaymann fonksiyonu olduundan statora

indirgenip A A ve B B birletirilemez. Bilindii gibi iki ayr devrenin birbirine
paralel balanabilmesi iin belirli paralel balanma koullarnn salanmas gerekir:
Gerilimler eit olmal, frekanslar eit olmal, polariteler eit olmal, gerilimler
arasnda faz fark olmamaldr. Bu birlemenin gerekletirilebilmesi iin rotorda
E& 2 = s E& 20 = &I 2 ( R 2 + s jX 2 )
R
E& 20 = &I 2 ( 2 + jX 2 )
s
tla
denklemi s ile blnrse;
ri.
co
sabit bir gerilim endkleniyor gibi bir gsterime gidilmelidir. II evresinden,
(3.7)
(3.8)
sn
o
sabit bir gerilim elde edilir. Artk bu gerilim statora indirgenebilir. Yani;
R'
E& '20 = &I '2 2 + jX '2

s
(3.9)
m
de
r
yazlabilir. Ayrca faz alar da deimemitir. yle ki;
s X 2
X '2
1
tan
= tan '
r2
R 2 / s
1
(3.10)
Btn bu gelimelerden sonra artk A A , B B birletirilmesi yaplabilir.

E1 = E 20 olmal yan 3.3 Eitliinin kullanlmas ile;
.e
e
E '20 = g . E20
(3.11)
olur. (3.7) ve (3.9) Eitliklerinden grlecei zere, rotoru statora indirgenmi
makinede R2 yerine R '2 / s , s X 2 yerine de X '2 gelecektir. imdi rotoru statora
indirgenmi makinedeki, indirgenen dier parametreleri belirleyelim.

Elektrik makinelerinin temel mmk eitlii;
F1 F2 ;
m1 I1 k w1 = m 2 I 21 k w 2
(3.12)
olup akmlarn oran;
21
a =
I1 m 2 N 2 k w 2
=
I 2 m 1 N 1 k w1
(3.13)
I1 I 2
I2 I2
(3.14)
ri.
co
a =
ndirgenmi durumdaki I2 akm yaklak olarak I1 stator akmna eit olmaldr:
ndirgenmi durumdaki bakr kayplarnn korunumu; m1 I 22 R 2 = m1 I' 22 R '2 olup,

2
I
2 R2
I 2
(3.15)
olur. 3.13 ifadesi 3.15 de yerine yazlrsa,
m1 2
R
m2 g 2
olur ve (3.3) Eitlii ile ksaltma yaplrsa;
m
de
r
R '2 =
sn
o
m m N k
R = 2 1 1 w1 R 2
m1 m 2 N 2 k w 2
'
2
tla
m
R = 2
m1
'
2
(3.16)
olur. ndirgenmi ve indirgenmemi durumdaki, rotor reaktif gleri yazlp benzeri

ilemler yaplrsa;
X '2 =
m1 2
X 2
m2 g
(3.17)
.e
e
R '2
kaymaya baml diren ierisindeki bakr kaybn ayrmak iin
s
R '2
' den
s
'
2
kartlrsa
R '2
R '2 (1 s)
'
R2 =
s
s
R ' (1 s)
R '2
= R '2 + 2
s
s
olur. Yani;
(3.18)
edeeri, artk edeer devrede yerine konulabilir. Transformatrde olduu gibi,

demir ve alternatif aknn yan yana olduu bir yerde demir kayb da olacandan
bunu ifade etmek iin mknatslama reaktansna paralel olarak Rfe izilirse tam
22
(T tipi) elde edilmi olur (ekil 3.3).

&I
1
R1
jX1
jX '2 R '2 &I '2
A
&I
0
E& 1
R fe &I
&I
R '2 (1 s)
s
jX m E& '20
(I)
(II)
sn
o
Asenkron
Makine
tla
ekil 3.3 Asenkron makinenin tam (T tipi) edeer devresi
ri.
co
&
V
1
edeer devre
ekil 3.4 Asenkron makinenin bir trafo ve kaymaya baml bir yk direnci ile temsili
m
de
r
Bylelikle asenkron makine bir trafo ve bir kaymaya baml diren olarak
gsterilmi olur (ekil 3.4).
ekil 3.3 deki devre iin; (I), (II) evreleri - A, ve B dmlerine ilikin Kirchoff
gerilim ve akm denklemleri yazlrsa;
.e
e
(I) evresinden
& = E& + &I ( R + j X )

V
1
1
1
1
1
(II) evresinden E& '20 = &I '2 (( R '2 / s ) + j X '2 )
(3.20)
(A) dmnden &I1 = &I 0 + &I '2 ve
(3.21)
(3.19)
(B) dmnden ise &I 0 = &I + &I olur.
(3.22)
3.2. Asenkron Makinenin Yaklak Edeer Devresi

Yukardaki eitliklerde akmlar bulmak iin 3 bilinmeyenli 3 denklemin zlmesi
gerekir. Bunun yerine yaklak edeer devre ile akmlar kolayca bulunur. Bunun
iin mknatslama reaktans ve demir direnci terminale tanrsa (ekil 3.5), (I)
evresinden;
23
I1 I 2 =
V1
(3.23)
2
R'
R 1 + 2 + ( X1 + X '2 )
s
jX1
R1
jX' 2
&I
0
&
V
1
& &
R fe I I
jX' m E& 20
(I)
R ' 2 (1 s )
s
sn
o
ekil 3.5 Asenkron makinenin yaklak (L tipi) edeer devresi
R' 2
ri.
co
&I
2
tla
&I
1
elde edilir.
Hesaplar kolaylatran bu devreye L edeer devresi ya da yaklak edeer devre

denir (ekil 3.5).
m
de
r
3.3. Asenkron Makinenin Fazr Diyagram
Fazr diyagramlarn izmek iin 3.19 ve 3.20 ifadelerini ele alalm:

& jI& X &I R ,
E& 1 = V
1
1
1
1
1
&I = &I + &I ,

1
0
2
.e
e
E& 1 = E& 20 ,
R ' (1 s )
ve
0 = E& 20 jI& 2 X 2 &I 2 R ' 2 &I 2 2
s
&I = &I + &I

0
& referans alnarak ( V

& 0), ekil 3.6daki fazr diyagram
ifadelerini kullanlp V
1
1
elde edilir. Burada j operatrnn arpld elemann fazn 90 ilerlettii
unutulmamaldr (90 jI ; I).
24
jI&1 X1
&
V
1
& =E
&
E
1
20
&
V
1
&I R
1
1
& =E
&
E
1
20
&I R ' 2 (1 s )
2
s
1
&I
2
&I
1
&I
1
&I
2
ri.
co
&I R '
2
2
jI& 2 X' 2
&I
0
&I
&I
(a)
tla
(b)
sn
o
ekil 3.6 Asenkron makinenin T tipi edeer devresine ait fazr diyagram
3.4. Sincap Kafesli Rotora Ait Parametrelerin ndirgenmesi

b
Ksa devre
halkalar
m
de
r
Ksa devre
ubuklar
ekil 3.7 Sincap kafesli rotorun iletken aksam
.e
e
I = ubuk akm
I h = halka segman akm
Aksiyel yndeki ubuklar, ki ksa devre halkas ile birletirilip sincap kafes
oluturulmutur. Bu konstrksiyonda rotoru evresel olarak kesip aarsak;

b
I h bd
I hdf
I cd
I ab
I h fh
I ef
I gh
ubuk
Halka segman
a
I hca
I hec
I hge
ekil 3.8 Sincap kafesteki ubuk ve halkalarn evresel alm hali
25
ekil 3.7 ve 3.8de grld gibi, ksa devre halka segmanlar ve ubuklar olmak
zere karmza iki ksm kar.
Rotor zerindeki ubuklarn hava aralndaki konumlar farkl olduu iin
ubuklarda endklenen gerilimler farkldr. Yani ka tane ubuk varsa; o kadar faz
daha- ok fazl ( m 2 ) bir makinedir.
I
Ih
e2
Ih
sn
o
ekil 3.9 Halka ve ubuk akmlar arasndaki iliki
tla
ri.
co
vardr ( m 2 = Q 2 = N 2 ) . Sincap kafesli makine statoru fazl (ounlukla) rotoru -
ubuk says Q 2 , rotor faz says m 2 ye eittir.
m
de
r
Halka akm I h , ubuk akm I 'den olduka byk olup; kutup bana den oluk
(ya da ubuk) says ne kadar byk olursa, bu fark da o kadar byr.
ubuklar arasndaki ay e 2 ile gsterelim (ekil 3.9). Ksa devre kafesinin
simetrik olmas nedeniyle ubuklardan akan akm genlik itibaryla birbirine eit,
fakat e 2 kadar faz farkldr. Ayn durum ubuklar arasnda akan halka akmlarnda
.e
e
da vardr.
ekil 3.9'dan grlecei zere ubuk akm iki komu halka segman akm
arasndaki farka eittir.
Q 2 oluklu (ubuklu) ksa devre sargs, doal olarak m 2 fazl olacandan, p ift
kutuplu makinede e 2 ;
m 2 = Q2
e2 =
2
p 'dir.
Q2
faz farklarna gre akmlar izilirse;
26
(3.25)
I cd
I h bd
I h df
e2
I ef
e2
2
ekil 3.10 Halka akmlar ile ubuk akmlar arasndaki iliki
ab
= 2 I h Sin
bd
1
olur .
e2
2 Sin
2
p olup,
(3.26)
sn
o
Ih
=
I

I = 2 I h Sin
Q2
tla
ri.
co
I ab
Sincap kafeste ubuk bana iki adet halka segman dmektedir. Dolaysyla rotor
direncini bulmak, ya da ubuk-halka-segman kombinasyonunu yapmak iin (halka
segmanlarndan ve ubuklardan akan akmlar ayn fazda olmad, kesitler de farkl
m
de
r
olduu), halka direncini ubuk direncine indirgememiz gerekir. Edeer rotor faz
direnci ;
R 2 = R + 2 R' h
(3.27)
olacaktr. ndirgeme iin (rotoru sargl makinede olduu gibi) bakr kayplarnn
.e
e
korunumundan gidilirse;
I R h = I R'h
2
h
R' h =
3.26 ifadesi 3.27de (
(3.28)
Ih
) yerine yazlrsa ;
I
1
R
e2 h
2
4 Sin
R 2 = R + 2 R' h R 2 = R + 2
olarak tanmlanrsa;
I
R' h = h R h
I
Rh
e
4 Sin 2 2
2
(3.27)
ya da h =
1
e
2 Sin 2
2
(3.28)
27
R2 = R +
Rh
e
2 Sin 2 2
2
(3.29.a,b)
R 2 = R + 2 2h R h
indirgemek gerekir. imdi bu direnci statora indirgeyelim.
ri.
co
Rotor direnci bulunmu oldu. Fakat bunu edeer devreye yazmak iin statora
Rotoru sargl makinede kullanlan (3.16) ifadesi ile m 2 R 2 I 22 = m 1 I 2 2 R ' 2
tla
(rotordaki toplam bakr kaybnn korunumu) ifadesinin kullanm iin I = I 2

olacaktr.
2
sn
o
I
m N k
m I
R ' 2 = 2 2 R 2 kar. 2 = 1 1 w1 idi.
I 2 m 2 N 2 k w 2
m 1 I 2
2
m
de
r
m 2 m 12 N 12 k 2w1
m N k
R'2 =
2 2 2 R 2 = 1 1 w1 R 2
m1 m 2 N 2 k w 2
m 2 N 2 k w2
(3.30)
m 2 Q 2 sincap kafesli makinede (ubuk says = rotor oluk says) olup,

N 2 = 1 / 2 Sarm
(3.31)
(Bir sarm iki iletkenden olumaktayd. Dolaysyla, 1 ubuk 1/2 sarmdr) olur.
.e
e
Herhangi bir ubuk bir faz temsil ettii ve tek para olan bir ubuun datlmas
veya kirilenmesi sz konusu olmadndan;
(3.32)
k w 2 = k p 2 k d 2 =1.1=1
3.31 ve 3.32 ifadeleri, 3.30 ifadesinde yerine yazlrsa;

2
m
m N k
2
R ' 2 = 1 1 w1 R 2 = 4 1 ( N 1 k w1 ) R 2
Q2
m 2 (1 / 2 ) 1
Burada ;
S =
28
4 m1
2
( N 1 k w1 ) ye
Q2
(3.33)
sincap kafes evirme oran denir. ndirgenmi rotor direnci;

R'2 = S R 2
(3.34.a)
(3.34.b)
ri.
co
R ' 2 = S R + 2 R h 2h
R 2 = R + 2 2h R h idi.
olur.
Sincap kafes sargsnda kw2 =1 olduundan, rotorda endklenecek -titreime neden
olan- harmonik gerilimleri yok etmek iin yaplacak zm, ubuklar eik
sn
o
tla
yapmaktr. Bu da rotora yeni bir faktr getirir; keik (eiklik faktr).
AB kirii;
e b
2 p
eilmemi ubuk
m
de
r
b
(a)
AB yay;
eilmi ubuk
(b)
ekil 3.11 a) Eik kafes sarglar, b) Eik ve eik olmayan sarg arasndaki iliki
Eiklik faktr ekil 3.11den;
AB kirii
olup, e. rotor uzay harmonii iin;
AB yay
.e
e
k e ik =
k e ik =
e
Sin(e b )
eb
2 p
(3.35)
olarak elde edilir ve 3.30 daki sincap kafes evirme oran aadaki hali alr:
2
4 m 1 N 1 k w1
olur .
S =
Q 2 k e ik
(3.36)
Reaktanslarda; direnlerin benzeri ekilde;
29
X 2 = X + 2 X h = X + 2 2h X h
(3.37)
X 2 = S X 2
(3.38)
(3.39)
ri.
co
X 2 = S X + 2 X h 2h
ve
olarak elde edilir.
3.5. Edeer Devre Parametrelerinin Belirlenmesi in Yaplan Deneyler
tla
Edeer devre parametrelerinin belirlenmesi iin aadaki balama emas
(a)
(b)
.e
e
m
de
r
sn
o
kullanlr.
ekil 3.12 Asenkron motorun a) Bota alma, b) Ksa devre / kilitli rotor deneyi iin balama emas
30
3.5.1. Bota alma Deneyi { Pm = 0 , V1 = V1n }
alnrsa T tipi edeer devre ekil 13teki gibi basitleir.

&I = 0
R1
jX1
2
&I
0
&I = &I
1
0
&I
R fe &I
jX m
tla
&
V
1
R' 2
ok byk olduu iin I 2 0
s
ri.
co
n ns olacandan s 0 alnabilir. Dolays ile
ekil 3.13 Asenkron makinenin bota almada edeer devresi
olarak
m
de
r
sn
o
R jX m
T tipi edeer devrede &I 0 = &I1 olur. Z& 1 = R 1 + jX1 , Z& m = fe
R fe + jX m
&
V
tanmlanrsa; &I 0 &I10 &
olur.
Z + Z&
m1 faz iin bota almada ekilen g bir faz iin olan deerin m1 kat olacaktr:
P0 = m 1 ( I 02 R1 + I 2 R fe ) yani P0 = Pcu10 + Pfe olur. I0 akm kk olduundan Pcu10
ve Q10 ihmal edilebilir. Bylelikle;
P0 Pfe ,
Q0 Qm
(3.40)
yazlabilir.
Q 0 = m1 V1 I10 Sin 0
.e
e
P0 = m 1 V1 I10 cos 0 ,
(3.41)
veya 3 fazl sistemde hat parametreleri cinsinden;
P0 = 3 V1L I10 L cos 0 , Q 0 = 3 V1L I10 L Sin 0
olup, burada
(3.42)
0 = V1; I10 dir.
zetlenecek olursa; bota alma deneyinde ekil 3.12.adaki balant yaplr ve V1,
P0, I10 llp, Rfe ve Xm aadaki 3.42 - 3.47 bantlar ile hesaplanr:
P0
m1
0 = Cos 1
V1 I10
(3.43)
31
I = I10 Cos 0
R fe =
V1
,
I
I = I10 Sin 0
Xm =
(3.44), (3.45)
V1
I
(3.46), (3.47)
3.46 - 3.47de E1 V1 alnmtr; bu 3.40 ifadesindeki kabule dayanmaktadr.
R fe =
V12
,
P0
m1
Xm =
ri.
co
Dier bir yolda aadaki gibidir:

V12
,
Q0
m1
(3.48), (3.49)
tla
3.5.2. Ksa Devre / Kilitli Rotor Deneyi n = 0 , V1k = V1 I = I

1k 1n
(1 s)
s
= 0 olduundan
sn
o
Bu alma durumunda; n = 0, s = 1 ve dolays ile R ' 2
makine ebeke tarafndan bakldnda minimum empedansa sahip olur. Bu nedenle

makineye nominal gerilimi uygulanmaz, aksi halde nominal akmn ok stnde bir
deerde akm ekilir ve makine ksa srede zarar grr. Bu nedenle makinenin
m
de
r
nominal akm ekmesini temin etmek iin, oto - trafo zerinden V1k < V1n gerilimi
uygulanr (ekil 3.12.b).
V1 s=1 = V1k olup,
V1k %(10-20)V1n
(3.50)
I1 = I1 n
.e
e
mertebelerindedir. Bu kk V1k
V12k
V12k
geriliminde m1
; demir kayplar, m 1
;
R fe
Xm
mknatslama reaktif gc nominal gerilim uyguland duruma gre olduka kk
olacandan, T edeer devresindeki Zm mknatslama kolu empedans dier
elemanlara gre az akm ektiinden ihmal edilirse yaklak edeer devre (ekil
3.5) daha da basitleir. Bu durumda V1k geriliminde bir faz sargsndan geen akm;
I1k = I1n =
V1k
(R
+ R ' 2 ) + ( X1 + X' 2 )
2
(3.51)
2
V1k ; I1k = k olmak zere, m1 faz iin kayp g;
Pk = m1V1kI1nCosk, Pk = m 1 ( I12k R 1 + I'12k R ' 2 ) , Pk = Pcu1n + Pcu 2 n
32
olacaktr.
, X k = X1 + X'2
tanmlamalar yaplp, R ' 2
(1 s)
s
(3.52), (3.53)
0 olduu da gz nne alnrsa; edeer devre
R k = R1 + R' 2
&I = &I R k
k
1n
ri.
co
aadaki gibi basitletirilebilir (ekil 3.14).

Xk
tla
&
V
k
sn
o
ekil 3.14 Asenkron makinenin ksa devre almada edeer devresi
Bu alma durumu Xk ve Rk nn elde edilmesi iin tekil edilir (ekil 12.b). Rotor
kilitlenilip, I1k akm I1n olacak ekilde, V1 gerilimi sfrdan balanlarak Vk deerine
getirilir ve Pk, V1k ve I1k deerleri kaydedilip Xk ile Rk deerleri aadaki gibi
m
de
r
hesaplanr. ekil 14ten;
Vk
,
Ik
Pk
m1
1
k = Cos
V1k I1k
Zk =
R k = Z k Cos k ,
X k = Z k Sin k
.e
e
Z k = R 2k + X 2k ,
(3.54), (3.55)
(3.56)
(3.57), (3.58)
Dier bir yol ise;

Pk
m
R k = 21 ,
V1r
P0
m
R fe = 21 ,
V1x
V1k = V12r + V12x ,
(3.59), (3.60), (3.61)
V1r = V1k Cos ; ksa devre direncinde den gerilim,
(3.62)
V1x = V1k Sin ; ksa devre reaktansnda den gerilimdir.
(3.63)
33
3.6. Asenkron Makinenin G Dengesi
3.22nci ifadeleri ilgili akmlar ile arpalm;

& = &I E& + &I 2 R + &I 2 jX
* &I1 &I1 V
1
1
1
1
1
1
1
ri.
co
& 1 = E& 1 + &I 1 (R1 + jX1)

(i) V
Gleri bulmak iin ekil 3.3teki tam edeer devreden yazlm olan 3.19 -
(3.64)
&I = &I + &I ifadesi (3.22) ; (3.64)de yerine yazlr ve m1 fazl gleri bulmak iin m1
1
0
2
ile arplrsa;
tla
& = m &I 2 R + m &I 2 jX + m &I E& + m &I E

&
m1 &I1 V
1
1
1
1
1
1
1
1
0
1
1
2
1
(3.65)
P1 = Pcu1 + Pfe + Pi
sn
o
elde edilir. Aktif gleri bulmak iin her iki tarafn reel ksmlarn alrsak,
(3.66)
elde edilir. Burada; P1 ; makinenin giri gc, Pcu1 ; stator sarglarndaki toplam bakr
m
de
r
kayb, Pfe ; Statordaki toplam demir kayb, Pi ; Statordan rotora intikal eden toplam
i g yada hava aral gcdr.
Aslnda Pfe = Pfe1 + Pfe 2 eklinde ifade edilebilirse de rotordaki demir kayplar, gerek
rotor frekansnn ve gerekse rotor geriliminin ok kk olmasndan dolay, ihmal
.e
e
edilebilir ( Pfe2 0 ) . Dolays ile Pfe Pfe1 alnacaktr.

(3.65) ifadesinin imajiner ksmlar alnrsa;
(3.67)
Q1 = Q1 + Q m + Q 2
elde edilir. Burada Q1 ; Giriten ekilen toplam reaktif g, Q1 ; Stator sarglar

kaak reaktanslarnn harcad reaktif g, Qm ; Statordan ekilen toplam
mknatslama reaktif gc, Q2 ; Rotor kaak reaktanslarnn harcad reaktif gtr.
R'
(ii) E& 20 = &I 2 2 + jX' 2 ifadesi m 1 &I' 2 ile arplrsa;

s
34
R ' (1 s)
m1 &I 2 E& 20 = m 1 &I 22 R ' 2 + m 1 &I 22 2
+ m 1 &I 22 j X' 2
s
(3.68)
elde edilir. (3.68) ifadesinin reel ksmlar alnrsa;

Pi = Pcu 2 + Pmi
(3.69)
ri.
co
olur. Burada Pcu2 ; Rotor sarglarndaki toplam bakr kayb, Pmi ; Rotorda endklenen
toplam mekanik mil gcdr.
Rotorun mekanik ortamnda yataklarda srtnme ve sarglarn cebren fan ile
tla
soutulmas iin vantilasyon kayplar da mevcuttur. Bunlar;

Pmi = Pst + v + P2
sn
o
olarak ifade edilebilir. Bunlar;
(3.70)
Pst+v ; Rotordaki srtnme ve vantilasyon kayplarnn toplam,

P2 ; Makineden kan net mil gcdr.
m
de
r
(3.66), (3.69) ve (3.70) ifadeleri birletirilirse;
P1 = Pcu1 + Pfe + Pcu 2 + Pst + v + P2
(3.71)
makinenin bileke g dengesi elde edilmi olur. Bu bir diyagram zerinde

gsterilecek olursa;
Pi
.e
e
P1
Pcu1
Pfe
Pmi
Pcu2
P2
Pst+v
ekil 3.15 Asenkron makinenin g dengesi.
ekil 3.15 elde edilir.

Pi i g (dner alan gc ya da hava aral gc);
Pi =m1 E 20 I 2 cos 2 , 2 E 20 ; I 2 dir.
(3.72)
Hava aral gcnden sonra makinenin m1 faz iin (toplam) gleri zetlersek:
35
E12
V2
2
= P0 Pcu10 = m 1 V1 I10 cos 0 m 1 I10
R1 m1 1
rfe
R fe
R ' 2 (1 s)
,
s
Pcu1 = m1 I1 2 R 1 ,
P1 = m 1 V1 I1 cos 1 ,
Pcu 2 = m 1 I 22 R ' 2 ,
P2 = Pmi Pst + v ou kez Pst + v 0 olarak kabul edilip,
P2 = Pmi yazlr. Bu kabul ile yaklak mekanik mil k gc;
P2 m 1 I 22
R ' 2 (1 s)
s
(3.73)
olur. Bu g ilikilerinden sonra verim;

P2
P1
tla
Pmi = m1 I 22
ri.
co
Pfe = m1
sn
o
olarak verilir.
(3.74)
Kayma ile rotor bakr kayplar arasndaki ilikiyi aratrmak iin Pi=f(Pcu2) yi
yazalm;
m
de
r
2 E 20 ; I 2 olmak zere;
Pi = m 1 E 20 I 2 Cos 2 = m1 I 22
R ' 2 Pcu 2
=
,
s
s
Pcu 2 = s Pi
(3.75), (3.76)
olduu grlr. Bu ifade kayma arttka rotor bakr kayplarnn artacan, dolays
ile rotorun snacan gstermektedir. Bu yzden asenkron makinelerin byk
.e
e
kaymalarda altrlmas tercih edilmez. Nominal kayma genellikle % 3-5

mertebelerindedir.
Pmi = (1 s) Pi
(3.77)
(3.70)te Pi = Pcu 2 + Pmi idi. Bu ifade (3.76)da yazlrsa;
olarak elde edilir. Bu ifadede kaymann sfra yakn olduu durumlarda hava aral
gcnn tamamnn mile aktarldn, aksi halde (byk kaymalarda) endklenen
mil gc azald grlmektedir.
36
ri.
co
4. DDRME MOMET
Mekanik dnyada M = P/ dr. Bu ilikiyi asenkron makineye uyarlarsak;

P2
2n
60
M=
(4.1)
(1 s)
s
sn
o
P2 = m1. I 2 2 R ' 2
tla
olur. Pst+v0 kabul edilerek, P2 yi yaklak olarak;
alnmt (3.73). imdi yaklak edeer devreden I2 y elde edip P2 de yerine

koyalm:
yazlrsa, I 2 =
m
de
r
I 2 =
V1
R' 2
2
R1 +
+ ( X 1 + X 2 )
V12
R' 2
2
R1 +
+ ( X 1 + X 2 )
Bu ifadeyi yukardaki P2 de yerine yazarsak,
.e
e
R ' 2 (1 s)
V12
P2 = m1
2
s
R' 2
2
+ ( X 1 + X 2 )
R1 +
olur. Bu ifade (4.1)de yerine yazlrsa;
(4.2)
M=
m 1 60 R ' 2 (1 s)
V12
2
2 n
s
R' 2
2
+ ( X 1 + X 2 )
R1 +
olur. n yerine dnmler yaparak s =
(4.3)
ns n
60 f1
n = (1 s ) n s ve n s =
den
ns
p
37
m 1 60
M=
2 n (1 s)
60 f1
p
V12
R ' 2 (1 s)
2
s
R' 2
2
R1 +
+ ( X 1 + X 2 )
elde edilir. Sadeletirmelerden sonra moment ifadesi;
R' 2
2
2 f1 R 1 +
+ ( X 1 + X 2 )
s
(4.4)
tla
M=
m 1 p ( R ' 2 / s ) V12
60 f1
ifadesi elde edilir. Bu ifade (4.3)te yazlrsa;
p
ri.
co
n = (1 s)
sn
o
elde edilmi olur. Hesaplarmzda ounlukla bu ifadeyi kullanacaz.
T tipi edeerdevre kullanlrsa ekil 3.3ten,
( R' 2 / s) + X 21
2
I' ,
2
2
I 2 =
2
E 202
2
R' 2
2
+ X 2
s
m
de
r
I 2 =
E 20
yazlabilir ve endklenen mekanik g (Pst+v0 alnp);

R ' 2 (1 s)
P
ve M = 2 den benzer bir ekilde,
2
n
s
60
.e
e
P2 = m1 . I 2 2
M=
m 1 p ( R ' 2 / s ) E 202
R ' 2 2
2
2 f1
+ ( X 2 )
s
(4.5)
olur.
4.1. Asenkron Makinenin D Karakteristii
Yukarda elde edilen (4.4) v3 (4.5) bantlardan, momentin gerilimin karesi ile
deitii ve kaymaya nonlineer olarak bal olduu grlr. Bu ilikiler M = f(s)
38
olarak izilirse ekil 4.1deki asenkron makinenin d karakteristii elde edilir.

Makine farkl kayma arlklarnda farkl iletme durumlarnda bulunmaktadr.
ri.
co
s<0
GEERATR
tla
1
s=1
TRASFORMATR
M [Nm]
Myv
m
de
r
1<s
FRE
sn
o
0<s<1
MOTOR
ekil 4.1 Tipik bir asenkron makine d karakteristii
4.2. Kalk / Yol Verme Momenti
Myv = M s=1 motor duruyorken (n = 0) motor milindeki momenttir (ekil 4.1). L tipi
.e
e
edeer devre kullanlrsa, (4.4) ifadesinde s=1 koyarak;
M yv =
m 1 p R ' 2 V12
2 f1 ( R 1 + R ' 2 ) + ( X 1 + X 2 )
2
(4.6)
R1+ R ' 2 = R k (ksa devre direnci) ve X1 + X 2 = X k (ksa devre reaktans) olarak

tanmlanrsa;
M yv =
m 1 p R ' 2 V12
2 f1 [ R 2k + X 2k ]
(4.7)
ayn ekilde T tipi edeer devre iin elde edilen (4.5) ifadesinde s = 1 konursa
39
yolverme momenti;
m 1 p R ' 2 E 202
2 f1 [ R ' 22 + X 2 2 ]
(4.8)
M yv =
ri.
co
olarak elde edilir.
4.3. DEVRLME KAYMASI ve DEVRLME MOMET
D karakteristii bildiimiz ekstramum noktas bulma problemine dnecek ekilde
tla
ele alalm (ekil 4.2):

M
Md
m
de
r
sn
o
M=f(s)
sd
.e
e
ekil 4.2 D karakteristik zerinde devrilme noktalar
Md = Mmax yani ekstramumdur.
dM
= 0 denklemi zlrse bu noktaya ilikin s
ds
deeri sd yi verecek ve M s=s = Md olacaktr. Bu yaklam T tipinde uygularsak;
gerilimi sabit kabul edersek,
M=
m 1 p E 202
R '2 / s
R'2 / s
= k
2
2 f1
( R'2 / s) + X 22
( R '2 / s) 2 + X 22
m1 p E 202
olup sabittir. Ekstramum noktas iin trev
yazlabilir. Bu ksaltmada k =
2 f1
alnp sfra eitlenirse;
40
dM
d
r
= k 2 2
ds
ds R ' 2
2
s + s X 2
s2
uygulanrsa,
R ' 2 k
ri.
co
ve, *
R' 2 /s 2 + X 2
dM
2
2
=0
= k
2
ds
()
R ' 22 s 2 X 22 = 0
s sd =
R'2
X 2
(4.9)
olur. M d = M s = s olacandan sd (4.8)de yerine konursa;
m 1 p R ' 2 X 2
E 202
,
2
2 f1 R ' 2
X 2
+ X 22
R ' 2
R'2
ve 2 X 2 X k yazlrsa;
m 1 p E 202
2 f1 X k
m
de
r
Md =
sn
o
Md =
tla
(4.10)
elde edilmi olur. L tipi edeer devre iin devrilme kaymasnn bulunabilmesi iin;
.e
e
m 1 p V12
R'2 / s
1
1
M=
k
R
'
=
2
2
2 f1
s 2
R 1 R ' 2 R ' 22
R '2
2
R
2
+
+ 2 + X' 2k
R
+
+
X
1
1
k
s
s
M = k R'2
R ' 22
s R + 2 R1 R'2 +
+ s X 2k
s
2
1
yazlabilir. Bu ksaltmada k =
m 1 p V12
olup sabittir.
2 f1
dM
dM
d
1
= 0 dan sd zlrse,
= k R'2
2
2
2 = 0
ds
ds s R 1 + 2 R 1 R 2 + R ' 2 / s + s X k
ds
41
=0
R 12 s 2 R ' 22 +s 2 X 2k = 0
uygulanrsa,
s sd
s 2d ( R 12 + X 2k ) = R 22
R2
sd =
(4.11)
ri.
co
()
s2
*
k R'2
R2
k R ' 2 R 12 22 + X 2k
s
R + X 2k
2
1
Elde edilen bu sd ifadesi, yukardaki (4.7) ifadesinde elde edilen Md de yerine

yazlrsa;
m1 p
V2
1
2 f1 2 X k
tla
Md =
4.4. Kloss Denklemi
sn
o
olarak elde edilir.
(4.12)
m
de
r
L tipi edeer devreye ait M/Md oranlanr ve yaklaklklar yaplrsa,
M
2
=
s
s
Md
+ d
sd
s
(4.13)
elde edilir. Bu ifadeye KLOSS denklemi denir. Kloss denklemi ile, edeer devre
parametrelerini bilinmeksizin herhangi bir kaymadaki moment yaklak olarak
.e
e
hesaplanabilir.
4.5. rnekler
rnek 1: Plaka deeri 55kW, 380V, 104A, 2965 d/dak GF = Cos = 0.89 olan 3
fazl sincap kafesli motorun kalk akmnn anma akmna oran 6.3, devrilme
momentinin anma momentine oran 2.3, yolverme momentinin nominal momente
oran 1.6 olarak verilmitir. Motorun ularna uygulanan gerilimin;
a) Anma deerinde olmas halinde Iyv, Mn, Myv, Md

b) Anma deerinin %90 ( V'1L = 0.9 V1L ) olmas halinde kalk akmn ve kalk
42
momentini hesaplaynz.
c) Anma akmnda ebekeden ekilen aktif, reaktif ve grnen gler ile makine
verimini hesaplaynz.
zm 1:
Iyv/ I1Ln = 6.3
Md/Mn = 2.3
Myv/Mn =1.6
Mn =
a) Iyv = 6.3I1Ln = 104 . 6.3 = 655.2 A
Pn
Myv = Mn 1.6 = 177.1 . 2.3 = 283.4 Nm
b) V'1L = 0.9 V1L ,
I yv
sn
o
Md = Mn 2.3 = 177.1 . 2.3 = 407.3 Nm
nn
60
V'
= 1L ,
V1L
I yv = 0.9 I yv = 0.9 655.2 = 589 A ,
M yv
M yv
55000
= 1771
. Nm
2965
2
60
tla
I yv
ri.
co
55 kW , 380 V, 104A, 2965 d/dak, Cos = 0.89
V
= 1L = 0.9 2 ,
V1L
M d V1L
=
M d V1L
M yv = 0.9 2 283.4 = 229.5 Nm
m
de
r
M d = 0.9 2 M d = 0.81 407.3 = 339.9 Nm
c) S1 = 3 V1L I1L = 3 380 104 = 68.45 kVA

P1 = S1Cos = 68.45 . 0.89 =60.42 kW
Q1 = S1Sin = 68.45 . 0.456 = 31.21 kVAr
.e
e
% = P2n/P1 = (55/60.42)100 = %90.28
rnek 2: Stator direnci faz bana 0.23 olan 3 fazl yldz bal bir asenkron
motorun bota alma deneyinde alnan veriler; 2400V, 11746W, 18.38A dir. Ksa
devre deneyinde alnan sonular ise 500V, 56800W, 210Adir. Kaymann %1 olmas
halinde (L tipi edeer devreyi kullanarak) devre elemanlarn, akmlar 0, , k y
bulunuz.
zm 2: Bota alma deneyinden, I, Rfe, I, Xm, , 0 bulunur. ekil 10daki L

tipi devreden;
Pfe = m1V1I , I =
Pfe / m 1 11746 / 3
=
I = 2.83A
V1
2400 / 3
43
R fe =
V1 2400 / 3
=
R fe = 489.6
I
2.83
I 0 = I 2 + I 2 I = I 20 I 2 = 18.38 2 2.832 I = 18.16A
V1 2400 / 3
=
X m = 76.3
.
I
1816
I
ekil 3.6bden = tg 1 = 15.58 o ,
I
ri.
co
Xm =
0 90 = 74.42,
KIsa devre deneyi sonularndan ise Zk, Rk (R1, R2), Xk, (X1, X2 ), k bulunur.
V1k 500 / 3
=
= 1.375 ,
Ik
210
Rk =
56800 / 3
= 0.43
210 2
Pk = m 1 I 2k R k Rk =
R' 2 = 0.43 - 0.23 R' 2 = 0.2
R' 2 = R k R 1
sn
o
R k = R1 + R'2
Pk / m 1
I k2
tla
Zk =
m
de
r
(R1 llmediyse, R1 R' 2 Rk /2 alnabilir.)
X k = Z 2k R 2k = 1375
. 2 0.432 = 1.306 ,
X1 X 2
Xk
= 0.653
2
s = 0.01 durumu iin L edeer devresini tekil edersek;

&I
1
0.23
&I
2
0.653
0.653
0.2
.e
e
&I
0
2400
& &
R fe I I
E& 20
&I
2
0.2 (1 0.01)
0.01
Xm
elde edilir. s = 0.01 iin I2 yolundaki empedans :
R ' (1 s )
0.2 0.99
Z = Rk + 2
. 2
+ 1306
+ X 2k = 0.429 +
s
0.01
44
Z = 20.27
I 2 =
V1 2400 / 3
=
I 2 = 68.4
Z
20.27
olur. Bylelikle makineye
ilikin nemli parametreler bulunmu olur.
rnek 3: Rotorunda faz bana direnci, kaak endktans sras ile 0.1 ve 0.5 mH
ri.
co
olan bilezikli 3 fazl asenkron makinenin anma hz 950 d/dak olup rotorundan 20 A
gemektedir. Statorda meydana gelen kayplar (Pcu ve Pfe) ve srtnme - vantilasyon
kayplarn ihmal ederek rotor devresinde oluan i g (hava aral), bakr

kayplar, devir says, k gc ve momentini,
tla
a) Anma kaymas,
b) s = -0.01
sn
o
c) s = 1.4 iin bulunuz.
d) Bulunan noktalar s - M grafiinde iaretleyiniz.
zm 3:
m
de
r
a) 950 d/dak ya en yakn (st) senkron devir says 1000 d/dak dr.
O halde nominal kayma; sn =
n s n n 1000 950
=
= 0.05 olur.
1000
ns
ndirgenmemi parametreler ile;
.e
e
2sf1L2
E2
2f1L2
R2
E2o
0.157
R2/s
0.1/s
E2o
Pi/m2
(67.a) ifadesi indirgenmemi byklkler iin yazlrsa;

R2
01
.
= 3 20 2
= 2400 W
s
0.05
0
P2 = Pmi Ps+ v = Pi (1 s) = 2400 (1 0.05) = 2280 W
Pi = m 2 I 22
Pcu 2 = m 2 I 22 R 2 = Pi s = Pi Pmi = 2400 2280 = 120 W
45
Mn =
P2 n
2280
=
= 22.92 Nm
n 2 950 / 60
b) Kayma sn den -0.1e gittii iin I2 de deiecektir. I2 yi bulmak iin E20
VX
(I
VR 2 / s
R 2 / s) + (I 2 X 2 ) = E 20
2
E 20 = ( 20 01
. / 0.05) + ( 20 0157
. )
2
2 1/ 2
= 40 V olarak bulunur. Pi = m 2 I 22
E 20
r2 2
+ X 22
.
01
1/ 2
40
2
01
.
. 2
+ 0157
.
01
1/ 2
= 39.5 A, artk Pi hesaplanabilir.
m
de
r
I2 =
sn
o
hesaplanabilmesi iin s = -0.1 iin I2 bulunmaldr;
R2
in
s
tla
E20
ri.
co
gereklidir. E20 deimediine gre; (a)daki verilerle
Pi = m 2 I 22
R2
01
.
= 3 39.52
= 4680.8 W,
01
s
.
Pmi = Pi (1 s) = 4680.8 (1 ( 01
. )) = 5149 W,
Pcu 2 = Pi s = 4680.8 01
. = 468 W,
.e
e
G yn (iaret) deitirdi. Yani (a)da motor olarak alan makine bu kez generatr
alyor; Zira s < 0 dr.
n = (1-s)ns = (1-(-0.1))1000 = 1100 d/dak ,
1100>1000 n > ns senkron st hzda dnmektedir. Kayp pasif olduundan Pcu >
0 dr.
Pstv 0 olarak verildiinden, M =
Pmi
5149
= 44.7 Nm
=
n
2 1100 / 60
2
60
Motorken rettii momentin tersi ynde moment retmektedir. Yani d kaynaktan

moment almakta, moment alp elektrik retmektedir. Bu ise generatr almadr.
46
c) s=1.4 iin
E 20
r2 2
2
+ X 2
.
14
1/ 2
40
2
01
.
. 2
+ 0157
.
14
1/ 2
= 232 A
(bu
10In
uzun sre geerse

sarglar iin zararl
olacaktr)
R2
01
.
= 3 232 2
= 11524 W (Pasif alma: ebekeden g ekiliyor)
s
14
.
ri.
co
Pi = m 2 I 22
olup,
I2 =
Pmi = Pi (1 s) = 11524 (1 14
. ) = 4610 W (i makinesinden g ekiliyor, yani
onu frenliyor. Zira s>1 fren alma vardr.)
tla
. = 16134 W (kayplar pasif olduundan Pcu2>0 dr)

Pcu 2 = Pi s = 11524 14
Grlecei zere mutlak deerce byk kaymalarda Pcu2 (I1 artacandan Pcu1 de)
sn
o
artmaktadr. Bu yzden verimli ve snmaya yol amayan bir almay temin etmek
iin kk kaymalarda (mutlak deerce) allmaldr.
d) Elde edilen noktalar asenkron makinenin d karakteristiinde iaretlersek;
m
de
r
s<0
GEERATR
0
sn=0.05
-0.1
.e
e
0<s<1
MOTOR
39.7
M [Nm]
29.92
-44.7
1.4
1<s
FRE
diyagram elde edilir.
Mn
47
rnek 4: Yldz bal bilezikli bir asenkron motorun plakasnda; 7.5 kW, 16 A, 380
V, 1430 d/dak, Cos=0.8 ve f=50 Hz yazldr. Devrilme ve anma momenti
arasndaki oran 3.2 olup, nominal rotor akm 25 A dir. Rotor terminalleri arasnda
bota endklenen gerilim; E20 =180 V tur.
ri.
co
a) Motorun nominal ve devrilme momentini,
b) Anma almasndaki verimi, iki bilezik arasnda endklenen rotor gerilimini ve

rotor faz empedansn,
tla
c) Devrilme kaymasn bulunuz.
zm 4:
P2 n
7500
=
= 50 Nm ,
1430
n
2
60
M d = 3.2 M n =3.250 = 150 Nm
sn
o
a) M n =
P1 = 3 V1L I1L Cos = 3 380 16 0.82 = 8635 W

P2 n 7500
=
= %86.85 ,
P1
8635
sn =
n s n 1500 1430
=
= 0.0467 W
ns
1500
m
de
r
b) n =
E 2 L = s E 20 L = 0.0467 180 = 8.4 V
Bu gerilim; bilezikler arasndaki gerilim olup,
rotor yldz bal olduundan sarg gerilimi olarak bu deerin
c) Kloss fadesinden;
M
2
=
sd
s
Md
+
sd
s
sn M d
M
=
d 1
M
sd M n
sd =
konulacaktr;
E 2 L / 3 8.4 / 3
=
= 0194
.
I2n
25
.e
e
Z2 =
s n s d 2M d
+
=
sd sn
Mn
sn
= 3.2 3.2 2 1
sd
sn
. ,
= 016
sd
0.0467
= 0.292 olur.
016
.
Nominal devir says 1430 d/dak olan bir motorun senkron devir says 1500 olur.
nd=ns(1-sd) = 1500(1-0.292) = 1062 d/dak olarak elde edilir.
48
4.6. Dner Makinelerde Mknatslanma Reaktans

Dner alan reaktans da denir. Demirdeki mmk dm ihmal edilecektir ( r ).
oluk
stator
di
ri.
co
hs
hr
tla
rotor
Stator
ve
rotor
sn
o
ekil 4.3 evresel alm makinede stator ve rotor dilerinin karlkl konumlar
teetsel
izilirse
(ekil
4.3),
hava
aralnn
deiimi
+ h s + h r , + h s , hr , gibi olur.
m
de
r
Hava aralndaki bu deiiklii hesaba katmak iin 'y 1 'den byk bir katsay ile
arpalm.
k ; k 1 k : hava aral dzeltme faktr
Di kenarlarndaki doymay 0 a etki ederek dzeltmek istersek;
0
; k 1
k
.e
e
yazlabilir.
nce bir faz sargsnn sadece kendisi beslendiinde mknatslanma z endktansn
bulalm. Temel eitlikler:

F = m,
= BA,
F = BA
= B
,
o A
o
B=
o
F olup,
doyma ve hava aral deiimine dikkat edip; Byi maksimum deerler cinsinden
yazarsak;
Bm =
o
F
k k m
(4.14)
49
Datlm stator sarglarnn retilecei mmkin, bir faz sargs tarafndan retilen
F (x,t) =
2 2 N1
k
I k w1 sin x + w 3 sin 3x +L Cost
p
3
F1m =
2 2 N1
k w1 I
(4.16)
tla
ve (4.14) te konursa;
2 2 o N 1 k w1
I
k k
p
(4.17)
sn
o
B1 m =
(4.15)
ri.
co
Bu ifadenin temel bileeninin maksimum deeri,
bileeni u ekilde idi (bkz Eitlik 2.5):
2
2
2
D
B1m A = B1m p l = B1m
l
2p
m =
D
N k w1
2 2 2 o

I
l
p
k k
2p
m
de
r
m =
ve bobin ak kavramasnn; = ( N 1 k w1 ) olduu hatrlanrsa;
.e
e
2 2 o D l N 1 k w1
m =
I
k k
p
(4.18)
2 2 o D l N 1 k w1
Lf = m =

I
k k
p
2 I
Dolaysyla bir faz iin mknatslanma endktans

2
2 o D l N 1 k w1
Lf =
olarak elde edilir.

k k
p
X f = 2 f1 L f olup;
50
(4.19)
(4.20)
4 f1 o D l N 1 kw 1
Xf =
k k
p
m
F idi. Dolaysyla benzer ekilde,
2 1f
Lm =
m
L
2 f
, Xm =
m
X f olacaktr .
2
E1 = X m I
olduundan I
(4.22)
istenildiinde kolayca bulunabilir. D hava aral
m
de
r
ortasndaki aptr.
(4.21.a, b)
sn
o
2 m1 f1 o D l N 1 k w1
Xm =
k k
p
tla
Fmf =
ri.
co
olur. ok fazl makinelerde dner alan bahsi hatrlanrsa (bkz. 2.Blm);
(4.22) ifadesinden grlecei zere; hava aral, p ift kutup says, k arttka
(makine doyduka) Xm klmekte, I artmakta ve makine daha fazla reaktif
(mknatslanma iin) g ekmektedir. Bu ise rotor ile stator arasndaki hava
aralnn ve kutup saysnn kk yaplmasnn (kk devir yada byk kutup
.e
e
says tercih edilmemektedir) en byk sebebidir.
51
5. ASEKRO MOTORLARA YOLVERME VE HIZ AYARI
ri.
co
5.1. Asenkron Motorlara Yolverme
Yolverme, bir asenkron motorun ebekede nemli miktarda gerilim dmne ve

sarglarn tahribine yol amayacak kadar kk bir akm ile motorun durma
tla
konumundan normal alma devir saysna getirilmesi ilemine denir.
Bilindii gibi asenkron motorlarn ebeke yanndan grlen empedans kaymaya
R'2 ( 1 s )
s
olup, durma annda
sn
o
baldr. Bu empedansta kaymaya bal eleman
(s =1), 0 deerindedir. Bu da makine empedansnn minimum olduu durumdur.

ayet motora nominal gerilimi uygulanacak olursa, nominal akma gre 4 ile 6 kat
m
de
r
akm ekecektir. Bu Iyv akm;
L tipinde I yv
V1
( R k 2+ Xk 2 )
, T tipinde I yv
E20
( R '2 2 + X k 2 )
(5.1.a, b)
olarak verilmiti. Bu akm gerek ebeke gcne, gerekse motor gc ve motor

milindeki toplam atalet momentine bal olarak, ou kez msaade edilemezdir.
.e
e
Yolverme sresinde hattan ekilen akmn efektif deeri zamana gre ekil 5.1de
verilmitir.
Iyv
nn
In
Iyv ,
n
tyv
ekil 5.1 Yolverme srasnda akm ve hzn deiimi
52
5.1.1. Yolvermenin Etkileri
Yolvermenin iki deiik etkisi vardr:
a. ebekeye etkisi: ebekeler ou kez bu kalk akmlarna yetersiz kaldndan,
ri.
co
bir yada daha fazla motorun ayn anda devreye girmeleri, enerji datm hatlarnda
kayda deer gerilim dmlerine neden olurlar. Bu durum ayn hattan beslenen dier
tketicileri de olumsuz etkiler. Ataleti byk olan yksek gl motorlarda, yol

verme sresi uzayacandan, bu gerilim dmleri daha da uzun srer ve nem tar.
(Burada Iyv zamana gre deimektedir. )
(5.2)
sn
o
Pcuyv = m1 I 2yv R k
tla
b. Motora etkisi: Byk deerli bu kalk akm motor sarglarnda
yolverme bakr kayp gcnn harcanmasna neden olur. Bu kayp g hayli byk
olup, tyv uzadka (motor milindeki atalet momenti bydke tyv artar)
t yv
m
de
r
Q = k Pcuyv dt
0
(5.3)
kalori kadar bir s enerjisi motor sarglarn str. Bu s, makine izolasyon

malzemelerine zarar verecek kadar artabilir.
Yolvermenin yan etkilerini azaltmak iin ;
.e
e
R : Stator sarglarna seri balanm reosta,
R ' yv
: Bilezikli motorda, bileziklere dardan balanan Ryv yolverme
direncinin statora indirgenmi deeri olarak tanmlanrsa, yolverme akm
I yv =
V1
( R k + R + R yv )2 + X k 2
, I yv = f ( V1 , R k , R , R ' yv , X k )
(5.4.a, b)
olur. Burada Rk ve Xk makine ii sabitler olduu iin, dtan bakldnda;
I yv = f ( V1 , R , R yv )
(5.5)
eklinde yazlabilir. Burada Iyv; V1 ile doru, R ve Ryv ile ters orantldr. O halde
Iyv; V1, R ve Ryv nin uygun seilmesiyle istenilen snrlar ierisinde tutulabilir.
53
Fakat bu deiimler yaplrken makine momentinin de deiecei gz ard

edilmemelidir.
5.2. Yolverme Yntemleri
ri.
co
5.2.1. Direk Yolverme
Daha ziyade 5kWa kadar olan motorlara uygulanr. Bu gteki bir motorun
ebekede nemli bir gerilim dmne neden olmayaca kabul edilmektedir. Dier
tla
taraftan, bu gteki motorlarn atalet momenti de kk olacandan, yolverme
sresinde sarglarda aa kacak s art kk olacaktr. ekilde 5.2de Q1;
.e
e
m
de
r
sn
o
termik manyetik anahtardr.
ekil 5.2 Asenkron motora direk yolverme balant emas
Bu yntem sincap kafesli motorlarda kullanlr. Zira bilezikli asenkron motorlar bu

kadar kk glerde imal edilmezler.
54
5.2.2. n Diren le Yolverme
Bu yntemde motor ularndaki gerilim n diren ile drlerek, motorun kk
V1
(5.6)
( R k + R )2 + X k 2
ri.
co
I yv =
akm ile yol almas salanr (ekil 5.3a). Yolverme akm;
olup, R arttka Iyv nin azalaca aikardr. Makine momenti ise ekil 5.3bdeki gibi
sn
o
tla
deiecektir.
R ''
R '
R = 0
.e
e
m
de
r
sd
M ''yv M 'yv M yv Md
(b)
(a)
ekil 5.3 a) n diren ile yolverme balant emas, b) D karakteristiin R ile deiimi
R '' > R ' 0
M yv
M yv
I yv
I yv
(5.7)
olacaktr. Bu yntem sincap kafesli motorlara uygulanmakta olup, R deki g kayb

fazla olduu iin ok tercih edilmemektedir.
55
5.2.3. Kua Balamas
5.2.2. Konusundaki yntemin bir faza uygulanm halidir; R sadece statorun bir
fazna balanr. Makinenin akm dner alan simetrisi bozulur. Sabit genlikli dner
alan yerine, genlii zamanla deien eliptik bir dner alan oluur. Makine kk
ri.
co
akmla vuruntulu olarak kalk yapar. D karakteristiin deiimi ekil 5.3.bdeki

gibidir. Gnmzde zorunluluk halleri dnda pek kullanlmamaktadr.
tla
5.2.4. Yldz-gen Balama
Yldz-gen yolvermenin yaplabilmesi iin stator sarg geriliminin, ebeke faz aras
gerilimine eit olmas gerekir. Yani Trkiye ebekesinde Vgen/Vyldz; 380/660V
sn
o
olan motorlara yldz-gen yolverilebilir.
gen ve yldz durumlarnda ebekeden ekilecek akmlar incelersek:

I1p
I1
Z
V
I1 = 1 =
Z
V1L
m
de
r
L1
V1
V1L
I p = I1
L2
L3
.e
e
I1
V1 V1L
=
Z
Z
I =
3 V1L
Z
L3
(5.8)
I = 3 I1
L2
I1 =
V1
V1L
V1L
3Z
I1
L1
I
=
Ip
Ip =
3 V1L 3 Z
Z
V1L
I = 3 Ip
(5.9)
(5.10)
bulunur.
Grlecei zere yldz balantda hattan, gen balantya gre te bir akm
ekilir. Bu oran, bu yntemi orta gl makineler iin tatmin edici yapar. Bu arada
akmn deimesi ile momentte deiir ve
56
M = 3 . MY
(5.11)
(ekil 5.4c) olur. Bu tip yolvermede, ya elle kumanda edilen yldz-gen yolverme
anahtar, yada AC3 snfndan seilmi, kontaktrl kumanda devresinden
m
de
r
sn
o
tla
ri.
co
faydalanlr. Burada ikinci balama verilecektir (ekil 5.4a, b).
.e
e
(a)
M>
sd
MY
0 M yvY
M yv>
T
Burada
: Dz zaman rlesi olup,
bobinine gerilim uygulandndan belirli bir
sre sonra (tyv) devre zerindeki btn
kontaklar konum deitirir.
e0 : Kumanda devresi sigortas,
e1 : G devresi sigortas,
e2 : Termik rle dir.
(b)
ekil 5.4 Yldz/gen yolverme balant emas; a) G devresi, b) D karakteristik deiimi
57
m
ri.
co
tla
sn
o
(c)
m
de
r
ekil 5.4 c) Yldz/gen yolvermeye ilikin kumanda devresi
5.2.5. Oto-Trafo le Yolverme
Gerilimi klterek Iyv yi snrlayan bir yntemdir. Daha ziyade byk gl
.e
e
motorlarda uygulanr. Gerilim oto-trafo zerindeki srg kolu yada kademe atlayarak
arttrlr ve motor nominal devrinin %70 ine ulanca oto-trafo devre d braklarak,
devreye direk balanr.
ekil 5.5ada balant emas verilen devrede; Q1 termik manyetik anahtar
kapatldktan sonra, nce A, sonra B anahtarlar kapatlp oto-trafo zerinden gerilim

arttrlarak motorun yumuak bir ekilde 0.7nn devrine kmas salanr. Sonra, A
alp C kapatlarak akm kesilmeksizin motor ebekeye direk balanr. Daha sonra,
B alarak oto-trafo devre d braklr.
58
m
ri.
co
tla
sn
o
m
de
r
(a)
.e
e
V1''
V1'
V1
sd
V1'' < V1' < V1
M ''yv M 'yv M yv Md
(b)
ekil 5.5 Oto-trafo ile yolverme a) Balant emas b) D karakteristiin deiimi
59
5.2.6. Bilezikli Makineye Yolverme
Bilezikler zerinden terminallere alnan rotor sarg ularna diren balanarak (Ryv),
rotor devresi direnci arttrlr (ekil 5.7). Bylelikle motorun ebekeden grnen
empedans artacandan yolverme akm azalr. Ryv direnci maksimumdan yava
ri.
co
yava minimuma getirilerek motorun yolalmas salanr. Bu yntemde akm
azalmasna ramen makinenin kalk momenti artar ( belirli bir Ryv aral iin ). Ryv
uygun deerde seilerek, motorun maksimun moment ile ( Md ) kalk yapmas
(5.12)
sn
o
M yv
( R' 2 + R' yv ). V12

m.p
=
2 f1 [( R k + R' yv ) 2 + X k ]
tla
salanabilir. Rotor terminallerine Ryv balandnda yolverme momenti;
olur. Burada R ' yv ; Ryv direncinin statora indirgenmi deeridir. ayet yolverme
momentinin motorun normal almasndaki herhangi bir s kaymasndaki momentine
eit olmas istenirse;
R ' 2 (1 s)
,
s
m
de
r
R ' yv
R ' yv =
m1 2
. . R yv
m2 g
(5.13), (5.14)
deeri seilir.
s
0
.e
e
R 'yv > R'yv
R '2 + R 'yv
sd
s'd
s ''d =1
R '2
R '2 + R ''yv
Md
ekil 5.6 Bilezikli asenkron makine rotoruna ilave diren balayarak yolvermede d karakteristik
deiimi
60
m
ri.
co
tla
sn
o
m
de
r
ekil 5.7 Bilezikli asenkron makine rotoruna ilave diren balayarak yolvermeye ilikin balant
emas
Asenkron Motora Yumuak Yolverici ile Yolverme
.e
e
5.2.7
Tristr
kat
ou
kez
mikrobilgisayar
kontroll
olduu iin, sistem birok
ilev iin programlanabilir.
Kullanlacak tasarm ile; ar
akm koruma, hzlanma sresi
belirleme,
devir
yn
deiimi, frenleme, frenleme
sresi belirleme, hata kontrol
gibi
birok
ilem
gerekletirilebilmektedir.
ekil 5.8 AC Kyc ile asenkron motora yumuak yolverme
Gnmzde elektronik sistemlerin maliyetlerinin dmesi ile, 100kW-500 kW aras
61
motorlarn yolverilmesinde yumuak yolvericiler en ekonomik ve esnek zm

olmaya balamtr.
5.3. Asenkron Motorlarda Hz Ayar
ri.
co
Bilindii zere asenkron motorun rotor hz, dner alan hzn (ns) yakalamaya
almaktadr. O halde dner alan hz deitirilebilirse rotor hz da deiecektir.
ns =
60 . f1
p
(5.15)
olduundan, nS e etkiyen parametreler p ve f1 dir. Bu parametrelerin deitirilmesi,
tla
ykl yada bota alma durumunda da rotor hzn deitirir.
Moment ifadesi genel halde;
R '2 + R ' yv
V12
s
R '2 + R yv 2
2
2 f1 R1 +
+ Xk
s
(5.16)
m
de
r
M=
m1 p
sn
o
Devir says ayar yntemlerinden bir dieri de retilen momente etki etmektir.
olacandan, f1 ve p haricinde dardan deitirilebilecek parametreler V1 ve R ' yv

dr (bilezikli makinede). Bu moment ifadesi bir My 0 yk momentine eitlenip V1
yada R ' yv deitirilirse, eitlii salayacak farkl bir s kaymas elde edilir. Bylelikle
motorun devri ayarlanm olunur. imdi bu parametrelerin deitirilerek hzn
.e
e
ayarland yntemleri inceleyelim.
5.3.1. Kutup Says Deitirilebilen Sarg Kullanarak Hz Ayar
zel olarak sarlm, kutup says deitirilen bir ok sarm tr olmasna ramen,
kolayl asndan en yaygn olarak DAHLANDER SARGI kullanlmaktadr. Bu

sarm tekniinde kutup says 2/1 orannda (gen/ift-Yldz), dolays ile dner
alan hz da 1/2 orannda deitirilebilmektedir.
8 Kutuplu makinede, bir faza ait sarg, normal sargda ekil 5.8adaki gibi
yerletirilmiken, Dahlander sargda bobin ara balantlar ekil 5.8bdeki gibi
62
dzenlenmi olup, sarg ortasndan bir u kartlmtr.

AR
DR
CR
BR
u
a) Normal Sarg
BR
DR
CR
tla
AR
ri.
co
8 Kutup
u2
u1
sn
o
8 Kutup
x2
b) Dahlander Sarg; u2 ve x2 den beslenmi
BR
CR
DR
m
de
r
AR
x1
.e
e
u1
4 Kutuplu
c) Dahlander Sarg; u1 ve x1 den beslenmi
ekil 5.9 Bir faz sargsnda Dahlander balantnn elde edilmesi
Dahlander sargda byk kutup says/alak devir elde etmek iin u2 ile x2 den
besleme yaplr. Kk kutup says/yksek devir says iin ise u2 ile x2 birletirilip;
x1 diye adlandrlp u1 ile x1 den besleme yaplr. Bu durumda sarglarn yarsndaki
akm yn deiir, bylece kutup says da yarya iner (ekil 5.9c).
Makinenin fazl olduu kabul edilirse, faz sarglar kendi iinde gen balanr ve
aada grlecei zere dar 6 u kartlr (ekil 5.10).
63
m
ri.
co
tla
sn
o
ekil 5.10 gen ve YldzYldz bal 3 fazl makinede sarglar aras balantlar; a) gen balant:
byk kutup/ alak devir, b) YldzYldz balant: kk kutup /yksek devir, c) Terminal
kutusu
Dahlander sargda faz sarglar normalde gen balanr ve u2 v2 w2 den besleme
m
de
r
yapldnda motor alak devirde dner.
ki kat devir says elde etmek iin (yksek devir) u2 v2 w2 birletirilip, u1 v1 w1 den
besleme yaplr. Bu durumda sarglarn balants ekil 5.10bdeki ift-yldz
balantdaki gibi olur.
.e
e
5.3.2. Frekans Deiimi le Devir Says Ayar
Bu yntemde, f1 ebeke frekans deitirilerek dner alan hznn deimesi salanr
I =
E1
E1
=
X m 2 f1 L m
(5.17)
ve bylelikle rotor hz ayarlanr. Fakat T tipi edeer devreden (ekil 3.3),
olduundan f1 deitike I de deiir. f1 nominal deerine gre azaltlrsa Xm
kleceinden I artar. I nn artmas makinenin doymas ve lineerliinin

kaybolmas anlamna gelir. Doymaya sebebiyet vermemek iin E1 / f1 orannn sabit
tutulmas gerekir. E1 in sabit tutulmas mklat kartacandan (V1 E1 kabul
ile) V1 / f1 orann sabit tutulmas yoluna gidilir.
64
Dier taraftan alma blgesi greceli olarak sabit kalacandan (s=sbt), frekans
arttka makine empedans artacak, V1 / f1 oran sabit tutulduundan I' 2 de yaklak
olarak sabit kalr.
ri.
co
Bu ilikiler Biot-Savart Kanunu ( F = B. I .l ) gerei, retilen momentin sabit kalaca

anlamna gelir. D karakteristik ekil 5.11daki gibi deiir.
s
n ''s
''
1
n 's
tla
f1'
ns
f1
sn
o
f1'' > f1' > f1 = 0
Md
m
de
r
ekil 5.11 f1 deitirildiinde d karakteristiin deiimi (V1/f1 = sbt)
Bu teknik, D.A. yada D.G. ara devreli 3 fazl darbe genilik modlasyonlu eviriciler
kullanlarak gerekletirilir (ekil 5.12).
R
S
T
D.G.
M
3
Evirici
Dorultucu
(a)
.e
e
u
v
w
(b)
ekil 5.12 a) Evirici zerinden beslenen asenkron motor, b) V1/f1 orannn deiimi
f1 deitirildii iin etiket hznn stne kabilir. Bu durumda frekansa bal demir
65
kayplarnn artaca ve makinenin snaca gz ard edilmemelidir. Nominal

frekans altnda sabit moment kipinde allr V1/f1 oran sabittir. Nominal frekansn
zerine klmas durumunda makine g snrnn almamas iin sabit g kipinde
allr, bu blgede artan frekans ile V1/f1 oran azaltlr (ekil 5.12b).
ri.
co
5.3.3. Bilezikli Asenkron Motorun Rotor Devresine Diren lave Ederek Hz

Ayar
Bu yntemde dner alan hzna etki edilmez, dolays ile bota hz ayar yaplamaz;
sadece senkron alt devirlerde ayar yaplabilir. Ykl durumda motor alma noktas
tla
bir kaymadan dierine deiir. Kayma deitiinde rotor hz da deimi olur.
(5.16) ifadesinde Ryv deitirilirse eitlik farkl bir s deeri iin salanr. Kayma ve
sn
o
hz Ryv ile deitirilmi olur.
Bu esnada Ryv byrken Sd de byyecektir. Uygun Ryv seimi ile ( Myv=Md )

yolverme momenti maksimum momente eitlenerek motorun yksek kalk momenti
m
de
r
ile yolalmas salanabilir. D karakteristik ekil 5.13deki gibi deiir.
'
'
R 2 + R yv
0
s
s
.e
e
My
'
'''
R 2 + R yv
Md
''
'
R 2 + R yv
ekil 5.13 Bilezikli asenkron motorda rotor devresine diren ilave edildiinde d karakteristiin
deiimi.
Arzu edilen s1 kaymasndan, s2 kaymasna gemek iin rotor devresine ilave edilecek
diren:
R ' 2 R ' 2 + R ' yv
=
s1
s2
eitliinden bulunur.
66
(5.18)
Devre balama emas, bilezikli asenkron motora yolvermede kullanlan ema ile
ayndr (ekil 5.7).
5.3.4. Gerilimin Deitirilmesi le Hz Ayar
ri.
co
V1 ebeke gerilimi deitirildiinde dner alan hz deimeyeceinden, botaki

devir says deitirilemez. Dolays ile bu tip hz ayar sadece ykl durumda
yaplabilir.
tla
(5.16) balantsnda V1 deiince, (belirli bir yk momenti varken) eitliin

salanmas iin s kaymas baka bir s' deerine oturur. Bylece motorun devri
deitirilmi olur. Senkron alt devirlerde; ns ile nd arasnda ayar yaplabilir. V1
sn
o
nominal deerinin zerine kartlmaz, aksi halde motor doyar. Byk kaymalarda
rotor sarglarnn snaca gz ard edilmemelidir. Gerilimin deitirilmesi iin
alternatif akm kycs ya da oto-transformatrler kullanlabilir. ayet oto-trafo
kullanlrsa balama emas; oto-trafo ile yolverme bahsinde verilen ile ayn olur
V1
.e
e
0
s1
s1
m
de
r
(ekil 5.5a). D karakteristik ekil 5.14deki gibi deiir.
My
V1>V1
V1
ekil 5.14 Gerilim deiimi ile hz ayarnda d karakteristik.
5.4. Asenkron Motorun Frenlenmesi

eitli frenleme ekilleri olmasna ramen, en ok kullanlan tip verilecektir.
67
5.4.1. Mekanik Frenleme

Burada motor mekanik fren aralar ile donatlr. rnein alma sresinde bir
elektromknatsla kaldrlan mekanik fren, motorun devreden kmas ile derek
ri.
co
motorun durmas salanr.
Frenleme esnasnda motoru (elektriksel olarak) yklemezler. Mekanik frenli
motorlarn frenleri; diskli ve elektromknats lamelli olabilecei gibi konik rotorlu
olan tipleri vardr. Asansr sistemleri ve yksek hzl matbaa makinelerinde
tla
kullanlrlar
5.4.2. Ters Akm ile Frenleme
sn
o
Kontaktrl ve zaman rleli bir otomatik kumanda dzeni ile stator fazlarndan
herhangi ikisi yer deitirilerek dner alann yn ters deitirilir. Rotor, dner alan
takip edeceinden, dn ynn (biriktirdii kinetik enerjiyi sya evirdikten
sonra) deitirmek isteyecek ve devir says sfrdan geerken otomatik kumanda
L1
e1
L2
L3
.e
e
m
de
r
dzeni motoru devre d brakacaktr.
e2
M
3
(a)
68
m
ri.
co
tla
sn
o
(b)
m
de
r
ekil 5.15 Ters akmla frenleme; a) G devresi b) Kumanda devresi
5.4.3. Doru Akm ile Frenleme
Bu yntemde motor sarglar uygun ekilde birletirildikten sonra bu ulara VFd

doru gerilimi uygulanr. Tabii ki bu ilemden nce motor ebekeden ayrlm
.e
e
olmaldr. Sarglar genellikle aadaki gibi birletirilir.
R1
R1
I Fd
VFd
I Fd
VFd
ekil 5.16 Stator sargsna doru akm uygulanrken kullanlan balamalar
IFd akm ;
IFd = kI1n
(5.19)
olup, k; ekil 5.15deki (a) balamas iin 1.225, (b) balamas iin 2.12 olarak
69
verilmektedir. Frenleme gerilimi;

VFd = IFdRe
(5.20)
m
de
r
sn
o
tla
olacaktr. Balama emas aada verilmitir.
ri.
co
bants ile bulunur. Re ; (a) balamasnda 1.5R1 ve (b) balamasnda 0.66R1
.e
e
ekil 5.17 Doru akm ile frenleme; (a) G devresi, b) Kumanda devresi ters akmla frenlemeye ait
kumanda devresi ile ayndr. (ekil 5.14b)
70
EK 1. SORU ve CEVAPLAR
ri.
co
Bu blmde baz snavlarda kan sorular ve cevaplar verilmitir. zmlerde
MCAD paket program kullanlm olup, zm ktlarnn MCAD ten
MsWORDe dntrlmesinde baz metin kayplar ve anlam dkl olumu

olabilir.
tla
SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI 11.12.1996
1) 500V, 50Hz 'lik fazl ebekede alan, yldz bal, 8 kutuplu bir
sn
o
bilezikli asenkron motorun edeer devre parametreleri aada verilmitir.

. , X 1 = 0.6, X ' 2 = 0.6, X m = 25
R 1 = 0.25, R '2 = 018
Bu motor 175Nm momentinde sabit bir yk tahrik etmektedir.
a) Motorun bu yk hareket ettirip ettiremeyeceini belirleyiniz.
m
de
r
<15p>
<05p>
b) Sistemi ivmelendiren momenti,
<10p>
c) Motorun alma hzn bulunuz.
<30p>
2) Etiket deerleri; 132kW, 500V, 50Hz, 176A, 2970d/dak, GF=0.93, verimi
0.93 olan gen bal 3 fazl s.k.'li bir asenkron motorun bota alma deneyinden
.e
e
P0 = 7 kW , 0 = 72o
olarak lldne gre edeer devre parametrelerini
hesaplaynz ( Pstv = 0 alnacaktr).

380V,
50Hz
'lik
bir
ebekede
alan
yldz
bal
ve
3)
R 1 = 0.36, R '2 = 0.4, X 1 = 0.42, X ' 2 = 0.42, X m = 15.8
parametrelerine sahip 4 kutuplu bir s.k.'li bir asenkron motorun ;

<10p>
a) Motorun yol alma akmn ve momentini,
<10p>
b) devrilme momentini ve kaymasn bulunuz.
<10p>
c) Kaymann 0.08 olmas durumunda retilen momenti bulunuz.
<10p>
4) Asenkron makinenin g bilanosunu diyagram halinde veriniz.
71
TM SORULARDA L EDEER DEVRES KULLAIIZ, SRE 90' DIR

SA.. MH. FAK. ELEKTRK MAKALARI III YIL SIAVI ZMLER11.12.1996
500
V1
V (yldz)
Xm 25
50 Hz
m1
m2
3
R'2
0.18
a)
R'2
m1. p.
M( s )
2. . f.
X1
0.6
Myv
X1
X'2
M( 1 )
My
Ma = 177.611
Nm olur
c)
X1
s1
1.02. 10
s2
2.108
60.
My
f
p
X' 2
w
72
2. . 50.
ns = 750
d/dak
ns. 1
Nm
0.18
0.25
175
( 0.6
0.6 )
s1 0 ile 1 arasnda olduu iin seilir.
.e
e
ns
R1
1.8. 10
. V 2
1
m
de
r
2. . f.
R'2
R'2
sn
o
m1. p.
Myv = 352.611
tla
Myv
175 Nm
Myv > My olduundan motor yk hareket ettirir.
b)
Ma
My
. V 2
1
R'2
R1
X'2
0.6
ri.
co
0.25
R1
1. SORU
s1
n = 742.35
d/dak olur.

2. SORU
132000 W
gen
V1
bal m1
500 V
3 P0
173
I1
7000 W
GF 0.93
A sarg akm cinsinden

72 .
0
rad
f 50 Hz Pstv 0 n
180
0.93
2970 d/dak
ZM:
P0 5002
3
Q0
Rfe
ns
3000
Rfe
P0. tan 0
Pm
V1
I1
Var
Pm = 1.32 10
s
R'2
Pg = 1.419 10
2.194
Z = 5.006
d/d
Rfe = 107.143
P0
Pstv
ns = 3 10
500
Xm
I'2
Pm
3 . 1
1 s I' 2
2
s
X1
Xk
2
Q0
I1
R1
Q0
L tipi edeer devre
R1 = 0.045
s = 0.01
Xm = 34.813
I'2 = 99.882
R1
Qg
R'2
Pg . tan( )
Qg = 5.61 10
Var
( Xk )
X1 = 1.097
ns
2
500 . 3
Xm
R'2 = 0.045
acos( 0.93 )
R'2
ns
5.006
X'2
Xk
2
20.246
( Xk )
X'2 = 1.097
.e
e
Xk
2
500 . 3
3000
m
de
r
50
Q0 = 2.154 10
1
2
Pm m1. I'2 . R'2.
Pg
60.
ri.
co
f
p
tla
60.
sn
o
ns
73

3. SORU
p
0.36
R1
15.8
Xm
2
R'2
0.4
50 Hz
0.42
X1
ZM
a)
V1
I( s )
m1. p.
M( s )
R'2
R1
Md
Moment
X1
X'2
Kloss
X1
X'2
Md = 360.815
0.08
Sd
Sd
0.08
kayma
Nm
yerine
konulursa
Nm
dennkleminden yaklak olarak

M = 127.634
.e
e
Md. 2
M( 1 )
Sd = 0.438
denkleminde
yada
Myv
M( Sd )
M( 0.08 ) = 156.153
. V 2
1
m
de
r
R1
74
R'2
Sd
b)
c)
R'2
X'2
Nm bulunur
3
0.42
Iyv = 193.676
tla
X1
2. . f.
I( 1 )
X'2
Myv = 286.558
sn
o
R'2
R1
Iyv
m1
V (yldz)
ri.
co
380
V1
Nm
94 ubat SAU FBE Y.Lisans Snav Sorusu ve zm:
0.294
R1
R'2
0.144
X1
0.503
X'2
Yldz bal, 220V (hat gerilimi), 10hp, 60Hz'lik rotoru sargl bir asenkron motorun faz bana devre parametreleri, stator
tarafna irca edilmi hali ile aada verilmitir.
220
V1
p 3
Xm 13.25
f 60 Hz
m1 3
m2 3
3
0.209
ri.
co
Mekanik ve demir kayplarnn toplam btn hzlar iin 403 W' tr. Aadaki sorular motorun yaklak edeer devresini
kullanarak cevaplaynz.
a) Motor n 1164 d/dak hzla alrsa kayma ne olur
? Mekanik ve elektriksel kayplar ihmal
edilirse,motor
bota alrken kayma ve hz ne olur.
f
ns n
3
ns = 1.2 10
s = 0.03
ns 60.
d/d
s
p
ns
M( 1 ) = 79.369
Nm
sn
o
b) Motorun yolalma momentini bulunuz.

Bunun iin moment bantsnda s=1 konulur:
R'2
2
m1. p. . V1
s
M( s )
2
R'2
2
2. . f. R1
X1 X'2
s
tla
Btn kayplar ihmal edilirse botaki devir says ns 'e gider. Dolays ile kayma da sfr olacaktr.
c) Maksimum yol alma momentini elde edebilmek iin rotor devresine ilave edilecek yolverme direncini bulunuz.
(stator/rotor dnm oran 2 dir.)
R'2
Sd
2
X1
X'2
Sd = 0.187
m
de
r
R1
Moment formlnde Sd=1 konursa: M( Sd ) = 180.941 Nm

Maksimum moment ile kalk yapabilmek iinMk(R'yv)=Md
m1. p.
2. . f. R1
R'2
R'2
R'yv
R'yv1, 2
X'2
2. . 60. 0.294
0.144
1
0.144
R'yv .
16133.3
R'yv
180.934
( 0.503
0.209 )
Bu direnlerin ikisi de tutarl olduundan daha kk kalk akmbyk

iin
olan seilebilir.Gerek Ryv ise;
m2 1
. . 0.634
m1 2
ifadesinden
Ryv = 0.159
olarak elde edilir.
NOT: Hesaplarda virglden sonra az ondalk yada yuvarlamalar yapldnda R`yv karmak say olarak kmaktadr. Bu
durum bu problemde yanltc olmaktadr.
Ryv
.634
3. 3.
M( Sd )
X1
.e
e
.618
R'yv
. V 2
1
olmaldr.
75
ri.
co
[1] http://webex.adamyo.sakarya.edu.tr/moodle/ (Eriim: 20 Ocak 2009)
KAYAKLAR
[2] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel, Elektrik Makineleri II Asenkron Makineler,

Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[3] Mergen, A. Faik; Zorlu, Sibel, Elektrik Makineleri III Senkron Makineler,
Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
tla
[4] Mergen, A. Faik; Gizlier, Ediz; Bac, Nilfer; Elektrik Makineleri
Transformatrler ve Asenkron Makinelerde zml Problemler, Birsen Yaynevi,
sn
o
2005, stanbul
[5] Mergen, A. Faik; Kocaba, A. Derya, Gizlier, Ediz; Senkron Makine zml
Problemler; Birsen Yaynevi, 2005, stanbul
[6] Sen, P.C., Principles of Electric Machines and Power Electronics, John-Wiley
m
de
r
& Sons, 1989.
[7] Fitzgerald, A. E., Kingsley, Jr. C., Umans, Jr. S., Umans, S, Electric Machinery,
.e
e
6th Edition, Mc Graw - Hill, 2003
76
SORU1: 3 fazl, 6 kutuplu, 50 Hz. Etiketli asenkron motor, 950 d/d hzla alrken ebekeden 48 kW
aktif g ekmektedir. Stator bakr kayplar 1.4 kW, demir kayplar 1.6 kW, srtnme-vantilasyon
kayplar 1kWdr. Motorun verimini hesaplaynz.
60 f 60 50
1000 d/d
P
3
1000 950
S=
0,05
1000
ns=
ri.
co
P AG =P S -P CUS =48-(1,4+1,6)=45 kW
P m =(1-S) P AG =(1-0,05) 45=42,75 kW
P f =P m -P SV =42,75-1=41,75 kW
Pf
PS
41,75
%87
48
R 1 2 R2 0,2
'
X 1 0,5
X 2 0,2
'
tla
SORU4: 230/400 V, /Y, 60 Hz.,2p=4, etiketli 3 fazl asenkron motorun statoru Y baldr. Motorun bir
faz edeer devresine ait parametreleri
X m 20
sn
o
Olarak verilmitir. Motor 1755 d/d hzla alrken toplam mekanik ve demir kayplar 800 W olarak
belirlenmitir. Motor belirtilen devir saysnda alrken tam edeer devreyi kullanarak
a) Stator akmn
b) ebekeden ekilen akm
c) k gcn ve momentini
d) Verimini hesaplaynz.
60 f 60 60
1800 d/d
2
p
1800 1775 1
S=
1800
40
'
R2
40 0,1 4
S
J 20 (4 J 0,2)
4,22320 3,99 J 1,444
Z e (0,2 J 0,5)
4 ( J 20 0,2)
400
V1
231 V
3
231
1
54,65 A
4,223
w
.e
em
de
r
a) n s
b) P s
c) P AG
Ps Pcus 35580 3 (54,65) 2 0,2 33788 W

1
) 33788 32540 W
P m (1 S ) PAG (1
40
P f Pm Psv 32940 800 32140 W
3 400 54,65 cos 20 35580 W
d)
Pf
Ps
32140
%90,3
35580
SORU5: 3 fazl, Y bal asenkron motorun bota ve ksa devre alma deneylerine ait sonular
aadaki gibidir:
Bota alma:
U 0 400 V
P 0 1770 W
P sv 600 W
0 18,5 A
Ksa devre alma: U kd 45V
P kd 2700W
kd 63 A
231V
0 18,5 A
R1
0,22
0,11
2
V kd
Rm
Xm
2312
136,8
390
2312
2312 18,5 2 390 2
45
Pkd
2700
900W
3
tla
25,98V
3
63 A
900
0,23
63 2
R2' 0,23 0,11 0,12
25,93 2 63 2 900 2
0,34
63 2
em
de
r
Re R1 a 2 R2
w
.e
X T X1 a2 X 2
12,5
sn
o
kd
1770 600)
390W
3
P0 (
ri.
co
400
V0
U-V ular arasndan llen stator direnci 0,22dur. Motorun yaklak edeer devresine ait parametrelerini
hesaplayarak devre zerinde gsteriniz.
Psv 600W
P2
P2 0,87 42kW 36,45kW
P1
b) P2 Pm Psv 36540=P m 600 Pm 37140W
Pm PAG PCUR
Pm (1 S ) PAG
37140= (1 S ) PAG PAG 38687,5W
c) Pm PAG PCUR
37140=38687,5 PCUR
PCUR 1547W
d)
sn
o
tla
a)
ri.
co
Rr 1,29 / faz S=%4 P1 42kW %87
SORU16: Statora indirgenmi rotor direnci 1,29 /faz olan asenkron motor %4 kayma ile alrken
ebekeden 42 kW g almaktadr. Motorun bu almadaki verimi %87, srtnme ve vantilasyon
kayplar 600 W olduuna gre,
a) Milinden alnan gc,
b) Hava aral gcn,
c) Rotor bakr kayplarn,
d) Rotor akmn, hesaplaynz.
PCUR 2R Rr
1547
2R 1,29 R 20 A
3
em
de
r
SORU19: 3 fazl, 6 kutuplu, 50 Hz. etiketli asenkron motor, 950 d/d hzda alrken ebekeden 48 kW
aktif g 90 A ekmektedir. Demir kayplar 1,6 kW, srtnme ve vantilasyon kayplar 1 kW, verimi
%87dir. Stator direncini hesaplaynz.
Pf Ps 48000 0,87 41760W
Pm Pf Psv 41760 1000 42760W
Pm
42760
45010,52W
1 S 1 0,05
PAG PFE Ps 45010,52 1600 48000 1389,48W
PAG
PCUS
PCUS 1389,48
0,057
3 12
3 90 2
w
.e
R1
SORU24: 4 kutuplu 60 Hz. frekansl 3 fazl Y bal asenkron motorun srtnme ve vantilasyon
kayplar 500 Wtr. %5 kayma ile almada milinden 30 Hplik (Beygir gc) g alnmaktadr.
a) Hava aral gcn
b) Milindeki momenti
c) Endklenen momenti hesaplaynz.
a) 1 Hp=0,746 kW
Pf 30 0,746 22380W
Pf Pm Psv
ri.
co
22380 Pm 500
Pm 22880W
Pm (1 S ) PAG
22880 (1 0,05) PAG
b)
nr 1800 (1 0,05)
nr 1710d / d
Pf
Wr
22380
125 Nm
nr
2
60
c)
PAG
24084
127 Nm
2 1800
Ws
60
em
de
r
Tm
sn
o
Ty
tla
PAG 24084W
SORU25: 30 Hp, 127/220 V, /Y, 1437 d/d, 50 Hz etiketli asenkron motorun statora indirgenmi
edeer devre parametreleri aadaki ekildedir.
r1 jx1 0,063 j 0,148 / faz
r2' jx 2' 0,083 j 0,148 / faz
w
.e
yaklak devreyi kullanarak:

a) Nominal hzda, rotor akmn, mekanik gc ve momenti,
b) Maksimum momentteki kaymay,
c) Nominal gerilimdeki maksimum momenti,
d) Yolalma akmn ve momentini hesaplaynz.
a) V 1
127V
1500 1437
0,042
1500
V12
127 2
16129
( '2 ) 2
3797,2
'
0,083 2
4,16 0,0876
R2 2
2
2
) 0,296
( R1 ) X 1k (0,063
0,042
S
'2 61,62 A
220
PCUR
3 ( '2 ) 2 R2'
3 3797,2 0,083
Pm
(1 S )
(1 S )
(1 0,042)
S
S
0,042
Pm 21,5kW
Pm 21,5 1,36 29,24 Hp
ri.
co
V12
60
1
'
T
q1 R2 '
2n s S
R
( 2 ) 2 X 12k
S
60
1
127 2
T
3 0,083
152,66 Nm
0,083 2
2 1437 0,042
2
(
) (0,296)
0,042
R'
0,083
b) S k 2
0,28
X 1k 0,296
Tmax
60
1
127 2
3 0,083
520,58 Nm
0,083 2
2ns 0,28
2
(
) (0,296)
0,28
d)
( )
V12
127 2
148517,5
( R1 R2' ) X 12k (0,063 0,083) 2 (0,296) 2
( '2 ) yol 385,38 A
V12
60 1
30
127 2
'
3 R1 ' 2
3 0,083
2ns S
( R2 ) ( X 1k ) 2 1500
0,0832 0,296 2
em
de
r
Tyol
sn
o
' 2
2 yol
tla
c)
w
.e
Tyol 270,46 Nm
m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
ri.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
7
LWOH
XE

R
I

m
r i.
co
sn
ot
la
lk olarak
kinci olarak
nc olarak
w
.e
em
de
r
Asenkron Makineler Tartma Sorular 1

Dr.Mustafa Turan - Sakarya niversitesi
m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
1) Asenkron makineler rotor yapsna gre kaa ayrlr? Bunlar

nelerdir?
Asenkron makineler rotor yapsna gre ikiye ayrlr:
w
.e
a) Sincap Kafesli Rotor (Ksa devre rotor ya da ksa devre kafesli rotor
diye de anlmaktadr)
b) Rotoru sargl (Bilezikli asenkron motor diye de anlr)
r i.
co
2) (1) deki yaplar grdnzde nasl ayrt edersiniz? Ayrc

farkllklar veriniz.
sn
ot
la
Yant 2:
w
.e
em
de
r
Aadaki ekiller farkllklar gz nne sermektedir: Sincap kafesli rotor;

ksa devre ubuklarndan oluan sargnn bir sincap kafesi oluturacak
ekilde yaplandrlmas ile oluturulmutur. Neden sincap kafesi
denilmitir? Evlerimizde beslediimiz muhabbet kular vardr, bunlarn
kafeslerine, hayvann oyalanmas iin konulmu aksesuar - oyuncaklar
vardr. Bunlardan bir tanesi; kuun ierisine girerek yrme band gibi
kotuu ve dndrd bir oyuncaktr. te buna sincap kafesi
denilmektedir.
m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
Rotoru sargl makinenin rotorunda bobin telleri ile sarlm 3 fazl bir sarg
bulunur, bu yn ile sarg yaps ve grn dierinden olduka
farkldr. Sarg kendi iinde yldz ya da gen balanr ve geri kalan
ise bileziklere balanr. Bilezikler ve fralardan oluan dzenek ile
hareketli ortamdaki elektriksel noktalar duran ortama kartlr.
Bileziklere basan fralar bu elektrii makine dna kartr. Bu ulara
genellikle yol verme reostalar / direnleri balanr. Bu direnler
motorun snrlanm akm ve yksek moment ile yol almasn salar.
w
.e
Rotordaki yapsal farkllk, rotorun grlmesi halinde ok kolayca

ayrt edilebilir.
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Sincap kafes rnekleri (1/2)
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Sincap kafes rnekleri (2/2)
m
r i.
co
Sargl Rotor rnekleri (1/2)
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Rotoru sargl yap ise; bariz farkldr. Sincap kafes sargs yerine bobin
telleri ile sarlm 3 fazl alternatif akm sargs ierir. Bu sarg kendi iinde
yldz balanm olup yldz noktas dar kartlmaz, fakat dier 3 u
bilezik-fra dzeni ile k-l-m terminallerine kartlr. Aadaki ekilde
bileziklere dikkat ediniz.
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Sargl Rotor rnekleri (2/2)
w
.e
em
de
r
Sincap Kafesli Asenkron Motor
sn
ot
la
r i.
co
Sincap kafesli ve rotoru sargl tiplerin, gvde ve terminal kutularnda da

farklar vardr:
Bilezikli/Rotoru sargl Asenkron Motor
em
de
r
sn
ot
la
r i.
co
Rotora bakarak pek ok tr ayrt etmek mmkndr, ayet yeterli bilgi

donanmnz varsa.
w
.e
http://ewh.ieee.org/soc/es/Nov1997/09/INDEX.HTM
Bu bir asenkron makinesi rotoru deil, doru akm makinesi rotorudur (endvi). Kollektre
dikkat ediniz.
m
r i.
co
3) Asenkron makinenin stator ve rotorunda ne tr manyetik

malzemeler kullanlr?
sn
ot
la
Yant 3:
em
de
r
Asenkron makinelerin statorunda dner alan oluur. Bu uygulanan

alternatif akm ve zel tasarlanm sarg ile retilir. Bunun anlam,
stator zerinde iaretlenen bir noktadan bakan kii, dner alan
sebebiyle srekli deien kutuplar grr (periyodik N ve S deiimi).
Bu da saclarn deiken manyetik ak iinde bulunduunu gsterir,
dolays ile nvede demir kayplar oluur. Demir kayplarn azaltmak
iin stator ve rotorda yzeyleri yaltlm silisyumlu saclardan
oluturulmu paketler kullanlr. Sac kalnl kk gl
makinelerde genel olarak 0.5mm dolayndadr.
w
.e
imdi bu malzemelere ve paketlenmelerine ilikin ekilleri inceleyelim:
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
m
r i.
co
4) Asenkron makinenin stator ve rotorunda uygulanan sarglar

hakknda neler biliyorsunuz?
sn
ot
la
Yant 4:
Statorda kullanlan alternatif akm sarglar genel olarak 2 tiptir:
w
.e
em
de
r
a) El sargs (Kalp sarg da denir)
m
r i.
co
sn
ot
la
em
de
r
w
.e
w
http://reresource.org/User%20P
ages/Zubbly/Induction%20conve
rtion%203rd%20edition/
m
r i.
co
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
b) Zincir sarg (Gabari veya Amerikan sarm da denir)
http://rescuemotors.com/motor%20windings.html
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
w
.e
w
em
de
r
r i.
co
sn
ot
la
sn
ot
la
r i.
co
5) zerinde asenkron makine yazmayan bir asenkron makinenin

(bazen yazmaz) sadece terminal kutusu/kutularna (ya da
balant kutusu, klemenslere) bakarak, bu makinenin asenkron
makine olup olmadn anlayabilir miyiz? Ya da bunu ayrt
etmenin bir yntemi / yaklam var mdr?
w
.e
em
de
r
Yant 5:
m
sn
ot
la
r i.
co
w
w
.e
em
de
r
Sincap Kafesli Asenkron Motor
Bilezikli/Rotoru sargl Asenkron Motor
r i.
co
6) Bir asenkron makinenin terminal kutusunu atnzda sarg

ularna anlam verebilir misiniz? Yani bir faz sargsnn k ucu
budur, una u dersek bu x tir gibi.
w
.e
em
de
r
sn
ot
la
Yant 6:
m
r i.
co
sn
ot
la
Yant 7:
em
de
r
7) Asenkron makineyi kim icat etmitir? Bu makinenin dnyada

yaygn olarak kullanlan ingilizce ad nedir? (asynchronous
machine de kullanlr ama dnya endstrisinde baka bir isimle
anlr)
w
.e
Asenkron Makinene Nikola Tesla tarafndan icat edilmi, olup 1888de

patentlenmitir.
ngilizcede yaygn olarak Induction Machine veya Induction Motor diye
adlandrlr. Bu ynde Trkeye yaplan eski evirilerde endksiyon
motoru veya indksiyon motoru da denilmitir.
r i.
co
8) Asenkron motorun endstri iin nemi nedir? Yaygn m

kullanlr? Kullanlabilecei yerlere rnekler verebilir misiniz?
Yant 8:
em
de
r
sn
ot
la
Asenkron motorlar evlerde ve endstride en yaygn kullanlan motorlardr.

Dersimiz genelinde endstride daha yaygn kullanlan 3 fazl
asenkron motorlara yer verilmitir. Kk glerde ve ev
uygulamalarnda tek fazl asenkron motor kullanmlar da vardr. Tek
fazl asenkron motorlarn pek ok eidi vardr. Bu makineler zel
elektrik makineleri snfnda incelenmektedir. Dersimiz genelinde
incelenmeyecektir.
Ev uygulamalar: Mutfak aspiratr motorlar, frn dner motorlar,
buzdolab kompresr (ekovat) motorlar, kombilerdeki sirklasyon
pompalar vb uygulamalarda kullanlr.
w
.e
Endstride ise saymakla bitmeyecek kadar ok uygulama alan vardr.

Genellikle 3000 devir / dakika hzn altndaki ve ok byk yol verme
momenti gerekmeyen (gitgide bu deimektedir) hemen hemen her
yerde kullanlabilmektedir.
ELEKTRK MAKNELER H8 Soru-Cevap SA | Hazrlayan Dr.Mustafa Turan
Asenkron Makineler (2/3)

1) Asenkron motorun alma prensibi nedir?
Yant 1: (8. Hafta web sayfas ilk animasyonu dikkatle inceleyiniz)
ri.
co
Statora 120 derecelik aralklarla konulandrlm 3 faz sarglarna, 3 fazl alternatif uygulandnda,
statorda dner alan oluur.
Dner alan, dnme esnasnda rotordaki iletkenleri keser ve onlarda gerilim indkler. ndklenen
gerilimin deeri
tla
Faraday Yasas (hareket gerilimi) gerei statordaki dner alan hz ile rotor hz arasndaki fark ile
orantldr. Motor almadan en byk rotor gerilimi yolverme annda (n=0) annda indklenir.
Statordaki Rotor iletkenleri ksa devre edilmi olduundan ierinden akm akar.
sn
o
Stator tarafndan retilmi dner manyetik alan ierisinde bulup da ierisinden akm geen
iletkenlerde
fadesi gerei kuvvet indklenir. letkenlerde indklenen kuvvet mil eksenine gre moment retir
(
). Bu moment rotor da dnme oluturur. Oluan moment statordaki dner alan yn ile
ayn yndedir.
m
de
r
Motor, statordaki dner alan hzna yakn bir deere kadar hzlanr. Fakat rotor pasif mekanik
yklenme durumlarnda (genel durum) hibir zaman dner alan hzna eriemez. Zira erimi olsa,
statordaki dner alan hz ile rotor hz arasnda v fark hz kalmaz, byle bir durumda rotor
iletkenlerinde gerilim indklenmez, akm akmaz, kuvvet ve moment indklenmez. Bunun sonucunda
rotor yavalamaya balar; tekrardan v fark hz oluur, emk indklenir, akm akar, kuvvet ve moment
indklenir. Rotor hz yke bal olarak bir deerde dengeyi bulur ve srekli alr.
.e
e
2) Dner alann hz nedir? Nelere baldr?
Yant 2:
Dner alann hz;
: senkron hz (dner alan hz); birimi

: ebeke frekans (statordaki akmn frekans); birimi
: ift kutup says (Makine statoru 4 kutuplu ise, ift kutup says p=2 dir; yani 2 ift kutup vardr)
Dner alan hz ebeke frekans ile doru, ift kutup says ile de ters orantldr.
2 kutuplu (p=1) bir asenkron motorun 50HzLik ebekede dner alan hz
lkemizin 60Hz frekansl ebekesinde ise;

olur.
ift kutup says
50Hz iin dner alan hz
1
2
3
4
3000
1500
1000
750
ri.
co
3600
1800
1200
900
p ile dner alan hznn deiimi ise aadaki tablo ile verilmitir:
Asenkron motorun rotor hz ise dner alan hzndan yaklak olarak %5 daha kktr (dier bir
deyile nominal kayma %5 (0.05) dolayndadr)
tla
3) Kayma nedir? Makinenin alma kipinin deimesine neden olan kayma aralklar nelerdir?
Yant 3:
sn
o
Rotor hznn dner alan hzna gre bal ifadesine kayma denir. Kayma s ile gsterilir.
.e
e
m
de
r
Asenkron motorun nominal kaymas 0.05 civarndadr.

4) Asenkron motorun devrilmesi ne anlama gelir?
Yant 4:
ri.
co
alan bir motorun gitgide yklenerek, motorun retebilecei maksimum moment olan devrilme
momenti deerine ulamas halinde motor nihai kritik alma noktasna gelir, en ufak yk artnda
motor artk yk sremez ve hz sfra der. Asenkron motorun devrilme momentine kadar
yklenmesi sonucunda oluan bu duruma; asenkron motorun devrilmesi denir. Motor enerji altnda
kalmaya devam ederse nominal akmn 10 katna kadar akm eker ve ar snr. Devreden ayrlmaz
ise yanar.
m
de
r
sn
o
tla
Bazen bu durum ile ebeke geriliminin dmesi sonucunda da karlalabilir. Zira motorun rettii
moment uygulanan gerilimin karesi ile orantldr; gerilim yar deerine derse moment ne der,
byle bir durumda ykn deerine de bapl olarak devrilme yaanabilir.
5) Bir asenkron motorun ektii akm neye / hangi durumlara baldr? Bu motor nominal yk ile
iletildii dnldnde ne zaman byk akm eker?
Yant 5:
.e
e
Asenkron motorun ektii akm rettii ykne baldr. Fakat daha iyi sylersek;
Sabit bir gerilimle beslenmi asenkron motorun ektii akm s kaymasna gre deiir.
Motor almada en byk akm, yolalma annda ekilir. Yolalma akm, nominal akmn 4 ila 10 kat
arasnda bir deerde olabilir. 10 kat akm bakr kayplarnn 100 katna kmasna neden olur (bakr
kayplar akmn karesi ile orantldr). Bu nedenle kesikli alan sk sk dur-kalk yapan motorlar ok
snr. Bunun iin uygun soutma sistemi ile donatlmaldrlar yada soumas iin bir sre yksz
bekletilmelidirler.
6) Yolverme yntemleri ve bunlara ilikin balant ekillerini renip renmediinizi kendiniz
sorgulaynz. Burada vermeyiniz. Sadece sorunuz varsa sorabilirsiniz.
Yant 6:
-----(ders notlarna baknz) -----

7) Yolverme srecinin belirli aamalarnda motorun rettii momentte oluan farkllklarn sebebi
nedir?
Yant 7:
Aktarlan mekanik g deiiyorsa;

moment de
tla
olur ve retilen moment iki deien parametrenin fonksiyonu olur.
ri.
co
Asenkron motorun bakr sarglarnn direnci vardr. Sarglarda kaak aklar da oluur. Bu ise,
makinenin bir i empedansnn olduu anlamna gelir. Asenkron makine ebekeden ald elektrik
gcn mekanik gce dntrerek milden verir. Byle bir sistem yklenmeye bal akm eker. yle
bir kritik yklenme deeri vardr ki, bu deerde motorun rettii g maksimum olur. Bu durum
maksimum g transferi gereidir. Benzer ekilde sadece bir noktada verim en byk deerine ular.
sn
o
Bu nedenle motorun rettii momentte hza bal olarak deiir:
Yolverme sreci; motorun durma anndan alma hzna erimesine kadar yaanan sre
olduundan, motor hzlanrken motorun rettii moment de hza bal olarak deiir.
Yant 8:
m
de
r
8) Bir asenkron motora Yldz / gen yolverme yntemi uygulandnda, motorun ilk yolalma
annda retecei momentlerin oran ne olur? Yani Tyolverme (yldz) / Tyolverme (gen) oran
nedir?
.e
e
gen balantda ( ) ve yldz balantda ( ) bir faz sargs zerine den gerilimlerin oran (9.
Yanttaki ekle baknz);
retilen moment gerilimin karesi ile orantl olduundan;

9) Bir asenkron motora Yldz / gen yolverme yntemi uygulandnda, motorun ilk yolalma
annda ekecei hat akmlarnn oran ne olur? Yani Iyolverme (yldz) / Iyolverme (gen) oran
nedir?
Bu konu ders ierisinde geni bir ekilde anlatlmtr.
ri.
co
Balant gerei (aklamas aadadr) yolverme annda akmlarn oran ise;
.e
e
m
de
r
sn
o
tla
olur.
Yant 9:

Elektrik Makinaları 1 - Eemdersnotlari - Com - Mustafa Turan Ders Notu (Tüm Konular)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Elektrik Makinaları 1 - Eemdersnotlari - Com - Mustafa Turan Ders Notu (Tüm Konular)

Uploaded by

Copyright:

m

TEMEL YASALAR VE KURALLAR

Manyetik alan nasl modellenir? Tek kutup var mdr?

Basit bir makinenin hangi yne hareket edeceini belirleyebilir misiniz?

Manyetik edeer devreyi elde edebilir misiniz? Malzemelerin mknatslanma

Tm elektrik makineleri manyetik alanlar sayesinde enerji dnm yapar. Bu

Manyetik Alanlar ve Kuvvetler

Tm elektrik makineleri elektromanyetik enerji dnm yaptklarndan, elektrik

Elektrik akm manyetik alan oluturur

H: Manyetik alan iddeti [A/m; At/m: Amper x sarm/metre]

Bu kural; manyetizma ve manyetik

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Temel Yasalar ve Kurallar

Demir Tozlar Manyetik Ak izgilerinin Ynn Gsterir

Mknatsn manyetik alan

Pusula; nesi B ile ynlenen bir Mknatstr

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Bir sarmn oluturduu manyetik ak

Sarmn oluturduu akya detayl bak

Sa el tirbuon kural ile manyetik ak ynnn bulunuuna dikkat ediniz

Sarmn oluturduu manyetik ak,

Kuraln dier bir

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Temel Yasalar ve Kurallar

Elektron manyetik bir dipol oluturur

Geleneksel olarak elektrik akmnn yn elektron

Elektron kendi ekseninde dner ve elektron akm

Elektron; N ve S kutuplar bulunan mikro bir

Demirdeki manyetik spin dipolleri

N ve S Kutuplar Birbirinden Ayrlamaz

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Bu sre teorik olarak tek bir elektronun spin dipolne

Boyuna ynde de kesilse sonu deimez.

ubuk Mknats ve Yerkrenin Manyetik Alan

ubuk mknatsn manyetik

Temel Yasalar ve Kurallar

Sabit konumlandrlan S kutbu;

Komu ulardaki manyetik dipol evrimleri

Mknatslanma ve Mknatslanm Demir

Byle bir durum

Ynlenmemi dipoller | Ynlenmi dipoller

Pusula inesinin gerekte

Kalc mknats askdaki demirin dipollerini etkiler

Akm Geen letkenler Arasndaki Kuvvet

nce iletkenlerden birine sa el tirbuon kuraln uygulayarak akmn oluturaca

Akm evrimleri Birbirini ter ya da eker

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Temel Yasalar ve Kurallar

Akm evrimlerine ilikin N ve S kutuplarn

Akm evrimleri manyetik dipol (ikili)

Elektromknats ve Elektromanyetik Kap Zili

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Akm geen sarmlarn

tme ve ekmenin Belirlenmesi

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Temel Yasalar ve Kurallar

Akm Geen letkene Etkiyen Manyetik Kuvvet

Lorentz kuvveti olarak bilinen bu

F: letkene etkiyen manyetik kuvvet

Manyetik alan ierisinde, inden akm

Soldaki rnee sa el 3 parmak

Buradan da anlalaca zere

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21

Sa El 3 Parmak Kural ile Kuvvetin Ynnn Belirlenmesi

Manyetik Alan inde Bulunan Akm evrimine Etkiyen Moment

Dr.Mustafa Turan - Srm EEM0.21