Professional Documents
Culture Documents
BÜKME KALIPLARI
V bükme kalıpları bilhassa Apkant presleriyle birlikte kullanılırlar. Kolay ve ucuz olurlar. Bu
kalıplarda ıstampa yarıçapı ri1 ile kalıp açıklığı W gerektiği ölçülerde olmalıdır (Şekil 3.1).
ri1/W küçük olursa, parça büküldükten sonraki yarıçapı, ıstampa yarıçapından büyük olur
(Şekil 3.2)
ri1/W büyük olursa, parça büküldükten sonra yarıçapı, ıstampa yarıçapından küçük
olacaktır. Ayrıca ıstampa parçayı yanlardan zedeler ve bozuk çıkmasına sebep olur
(Şekil 3.3)
.
Şekil 3.3: ri1 > ri2 durumunda
ri1/W uygun değerde alınırsa parça büküldükten sonra istenen yarıçapa sahip olur. Burada
ıstampa yarıçapı, parça yarıçapından çok az bir miktar küçük yapılmıştır. Anormal ne
büyük, ne de küçük değildir. (Şekil 3.4.) Istampa yarıçapı formülle hesaplanır.
Kalıp köşelerine verilmesi gerekli yarıçap rm=(0.5-1)S kadar alınabilir (Şekil 3.5). Kalın
malzemelerde rm =3S'ye kadar çıkılabilir. Kalıbın çenelerindeki sürtünme kuvvetlerini eşit
yapabilmek için rm yarıçapı eşit olmalı ve mümkünse bu yarıçap yerleri parlatılmalıdır.
rm=ri1 de alınabilir. Geniş açılı bükmelerde rm yarıçapları biraz küçük olabilir.
Simetrik olmayan bükmelerde dar açılı taraftaki yarıçap daha büyük olmalıdır (Şekil 3.6). Bu
şekilde kuvvet dengelenmesi sağlanmış olur.
28
Şekil 3.6: Simetrik Olmayan Bükmelerde Yarıçaplar ( rm > rm1)
1. Safha: Istampa ucundaki yarıçap, iş parçasına teğet olana kadar aşağıya iner.
2. Safha: Istampa iş parçasının merkezinden, malzeme kalınlığı kadar aşağıya bastırılır.
Bu durumda bükme kollarının uçları yukarı esneyerek, rm kalıp yarıçapları etrafında çok
az bir miktar hareket ederek reaksiyon gösterirler
3. Safha: Malzemenin, rm deki hareketi sallanma değil, sürüklenme ve kayma hareketi
olmaktadır. Bükme olayı ilerledikçe sürüklenme ve dolayısıyla malzemenin reaksiyonu
daha da artmaktadır. Bu durumda kollar II safhaya nazaran daha yukarıya kalkmış
bulunmaktadır. II. ve III. safhalarda parça, ıstampa yarıçapı ile kalıp kenarlarına verilen
yarıçap tarafından zapt edilir.
4. Safha: Bu safhada yalnız ıstampa ucu değil, artık yan yüzleri de parça ile temas halinde
ve ıstampa parçayı alt kalıp içine yatırmış durumdadır.
Geri esneme konusunda da anlatıldığı gibi, bükülmesi istenen parçanın resimde belirtilen
açıda elde edilebilmesi için, kalıp açısının düzeltilmesi gerekir. (Şekil 3.8) V bükme
kalıplarında bu açı düzeltmesi diyagram yardımıyla veya formüllerle bulunabilir.
30
Şekil 3.8: Kalıp açısının durumu
V bükme kalıplarında kalıp açıklığının da uygun bir şekilde tespit edilmesi gerekir. Bunun
için diyagramlardan(Şekil 3.9) ve yaklaşık olarak W=ri1/(0.15-0.25)[mm] formülünden
istifade edilebilir.
Şekil 3.11: Açık veya serbest bükme(βs=βg) Şekil 3.12: Açık veya serbest bükme(βs<βg)
32
3.1.3. V bükme kuvvetinin hesabı
33
rm kalıp yarıçaplarının bulunduğu yerlerdeki aksi tesirler birbirlerine eşit değildir. Kısa kol
tarafındaki reaksiyon ve dolayısıyla sürtünme kuvveti daha büyük olacağından, buradaki
malzemenin uzaması da daha çok olacaktır. Uzun kol tarafında ise, malzeme daha kolay
kayar, dolayısıyla parça büküldükten sonra, uzun kol tarafı kısalmış, kısa kol tarafı da uzamış
olur. Bu durumu ortadan kaldırmak için, kalıbın reaksiyon kuvvetlerinin moment kollarını eşit
yapma yolu tercih edilir. Bu da kalıbı kısa kol tarafına eğik yapmakla gerçekleşir (Şekil 3.15).
34
V bükmede bükme kuvveti: Pb=c*σb*S2*b/W
“c” katsayısı ile çarpılmasının nedeni, sürtünmeler ve geri esneme vs. kuvvetleri karşılamak
içindir. c katsayısını kalıp genişliği ve sac kalınlığına bağlı olarak diyagramdan da bulmak
mümkündür (Şekil 3.17).
35
V bükme kalıplarında c=1.2-1.33 arasında alınabilir. Bu durumda bükme kuvveti:
Pb=1.33*σb*b*S2/W
Taban ezme (bükme) için c=1 ve bükme kuvveti (Şekil 3.18): Pb=σb*b*A
V bükme kalıplarında, kalıp gövdesinin yeterli kalınlıkta olmasına dikkat edilmelidir. Zira bu
tip kalıplarda ıstampa, kalıp gövdesine kama tesiri yapmaktadır. P kuvvetinin etkisiyle, kalıp
gövdesinin bükme kanalı, yanal yüzleri yatay kuvvetlerin etkisi altında kalır (Şekil
3.19).Kalıp gövdesinin bu kuvvetlere dayanabilmesi için gerekli ebatlarda seçilmelidir.
36
Geri esnemeye mani olmak için şu tedbirler gerekir:
Biçimlendirmek için gerekli olan basıncın daha üstünde bir basınç uygulayıp, parçada bir
takım gerilmeler meydana getirilir. Malzeme kalınlığının % 3-5 kadar ezilir. Ezilmeyi
gerçekleştirmek için, alt kalıp yarıçapı, rg=ri2+S yapılmalıdır. Bükmeyi zayıflatıyorsa
bundan kaçınılmalıdır.
Istampa, çinko levhaların şekillendirilmesinde olduğu gibi parçaya birkaç kere indirilerek
Basınç parça üzerinde bir müddet tutulmalı
Bükme açısı büyüdükçe malzeme kalınlığının, bükme alanı içinde incelmesi daha çok
olur. Bu durum dikkate alınmalıdır.
Istampa alt kalıp üzerine inmiş konumda iken, parça kollarının serbest kalabilmesi için,
ıstampa yeterli yükseklikte olmalıdır.
Geniş V kanalı gerektiren parçaların bükülmesinde, malzemenin yanal kaymasına mani
olmak için, konik uçlu yaylı pimler kullanılır (Şekil 3.20). Bu pimlerin sayısı ve ebatları,
parçanın büyüklüğüne bağlıdır. Konik uçlu pimler yalnız geniş V kanalları için değil, aynı
zamanda hassas iş parçası üretmek için de kullanılır.
37
sürtünme kuvvetinin frenleme tesiri de diğer taraftakinden daha büyük olacağından, geniş
taraftaki malzeme girişini bir miktar taşlayıp, malzemenin bu taraftan daha kolay kayması
sağlanmalıdır. Dolayısıyla sürtünme kuvvetinin frenleme tesiri diğer tarafla eşitlenmiş
olur.
Parçanın genişliği
Parça kol boylarının eşit olmayışı
Matristeki giriş yarıçaplarının eşit olmayışı
Bu kalıplarda üretim kapasitesi düşük ve hassasiyeti az olan parçalar için sütun konmaz. Bu
tip kalıpta dayama şekli değiştirilerek çeşitli iş parçaları üretilir. Bükülen parçanın ıstampaya
yapışmaması için yayla itilen düşürücü pim kullanılır.
38
Şekil 3.22: Basit V bükme kalıbı
39
3.1.5.2. Eksantrik pres için basit V bükme kalıbı
Basit olmalarından dolayı maliyetleri de ucuz olur. Saç kalınlığını dikkate alarak kalıbın
bükme derinlini değiştirmek suretiyle çeşitli parçaların bükülmeleri mümkündür. Bu tip
kalıplarda gerek geri yaylanma gerekse ıstampa yarıçapı hesaplanarak işlem yapılması tavsiye
olunur.
40
3.1.5.3. Kolları simetrik olmayan parçalar için V bükme kalıbı
Aksi tesirleri eşitlemek için kalıp 10-15o’lik bir eğiklik ile tertip edilir. Bunun neden kısa kol
tarafındaki reaksiyon kuvveti ve dolayısıyla sürtünme kuvveti daha büyük olacağından
buradaki malzemenin uzaması da daha çok olacaktır. Bu duruma mani olmak için kalıbı eğik
yapma yoluna gidilir.
41
3.1.5.4. V tipi sıkma parçalı bükme kalıbı
Bu kalıplar sıkma (baskı) parçalı olarak yapılırlarsa parça bükme ıstampası ve baskı parçası
tarafından sıkıştırılıp frenleneceği için simetrik olmayan yani kalıp köşelerindeki reaksiyonlar
eşit olmasa bile bükme yine de gayet iyi koşullarda meydana gelir. Bu tip kalıplarda da parça
hassasiyeti, üretim kapasitesi ve değer etkenler dikkate alınarak sütunların konulması veya
konulmaması kararlaştırılmalıdır.
Bu tip kalıplarda yüksek mukavemeti takım çeliğinden yapılan küçük ıstampa ile köşe kısmı
ve daha sonra da esas şekillendirme ıstampası ile tam şekillendirme yapılır.
42
Şekil 3.26: Sivri köşeli V bükme kalıbı
43
3.2. U bükme kalıpları
U şeklinde parça şekillendiren kalıplara U bükme kabı adı verilir. U bükme kalıpları iki ana
gruba ayrılır:
Parça tabanın düzgün çıkması için parçaya Pe=(2.5-3)Pb kuvveti kadar bir kuvvetle bastırmak
gerekir. Tabii bu, daha güçlü preslerin kullanılmasını gerektirir. Büyük kuvvetle
bastırıldığından ve yanlarındaki boşluk (Z), sac kalınlığından biraz büyük olduğundan,
parçanın üst kısmı biraz kapanacak, dolayısıyla bu kısım 90o’den biraz küçük çıkacaktır.
Baskı plaklı U bükme kalıbı: U bükme kalıplarında istenen sonuca ulaşabilmek ve parça
tabanının düzgün çıkmasını sağlamak için, sıkma (karşı baskı) parçaları kullanılır .(Şekil
3.27) Bu parçalar aynı zamanda, bükülen parçaların kalıptan çıkmasını da sağlarlar.
44
Sıkma (karşı baskı) parçalarının hareketleri genellikle yaylar veya lastik silindirlerle sağlanır.
Büyük kuvvetlerin gerekli olduğu durumlarda, kalıplar bir hava yastığı ile donatılmış olan
preslere bağlanmalıdır. Daha yüksek basınçlarda ise, sıkma parçası hidrolik silindirlerle
harekete geçirilir.
Sıkma parçası kullanıldığı zaman, bükülen parçanın kolları bir miktar geri yaylanmakta,
dolayısıyla bükme 90o’den biraz büyük olmaktadır. Bu U bükme kalıplarının kaçınılmaz
sonucudur.
45
Karşı baskılı U Bükme 4 safhada gerçekleşir (Şekil 3.29):
46
4.Safha: Istampa kuvveti parça kollarını tamamen kalıp içine yapılmakta, parçanın tabanı
da düzgün bir şekilde çaplanmaktadır.
Pb =0.4*σb*S*b Pb =0.5*τb*S*b
Karşı baskı parçasının itme gücü, aşağı yukarı bükme kuvvetinin 0.3 ü kadar kabul edilir.
Bunun sonucu olarak da, presin bu kuvveti de yenmesi gerekmektedir. Dolayısıyla son bükme
kuvveti Pe= Pb + 0.3 Pb olur.
Baskı plakalı U bükme için diğer bir kuvvet formülü (Şekil 3.31):
47
Şekil 3.31: Baskı plakalı U bükme kalıbı
48
Baskı plakası kuvveti (Şekil 3.32): F=P.L/X
Şekil 3.33: Kısa kollu bükme Şekil 3.34: Uzun kollu bükme
49
Şekil 3.35: Kısa kollu flanşlı bükme
50
Şekil 3.38: Kademeli Flanşlı Bükme Şekil 3.39: Dar Açılı Bükme
Düz U bükmelerde L<25 mm olursa kısa kollu düz U bükme, L > 25 mm olursa, uzun kollu
düz U bükme olarak anlaşılır.
Flanşlı bükmelerde L<30 mm olursa, kısa kollu flanşlı U bükme olarak anlaşılır. Bu durumda
parça bir operasyonda bükülebilir. L>30 mm olursa, uzun kollu flanşlı U bükme olarak
anlaşılır. Bu durumda parçanın bükülebilmesi için iki operasyon gerekir (Şekil 3.40)
Geniş açılı U bükme kalıplarında alt kalıp ile ıstampanın tabanlarındaki fark iki parça kalınlığı
kadar değil, açılı bükmeden dolayı, iki parça kalınlığından daha az olur.(Şekil 3.41).
51
Şekil 3.41: Geniş açılı U bükme
52
U bükme kalıplarında kalıbın köşelerinin yarıçapları, daha itinalı bir şekilde
yapılmalıdır. Zira U bükme kalıplarında, kalıp köşelerinde meydana gelecek olan
sürtünmeler, V bükme kalıplarından daha büyük olur. Bu yarıçaplar, şayet açılar
eşitse, birbirlerine tam eşit yapılmalı ve mümkünse parlatma yoluna gidilmelidir
(Şekil 3.42). Açılar eşit değilse, dengeyi sağlamak için küçük açı tarafındaki yarıçap
daha büyük yapılmalıdır (Şekil 3.43).
Kalınlığı 3’mm'den büyük olan parçalar için, kalıp köşelerini açılı yapmak uygun olur.
Açılar 20o-45o olabilir (Şekil 3.44).
53
Şekil 3.44: Alt kalıp köşelerinin açılı yapılması
m=1-k
Formülle bulunan değer kadar, ıstampaya açı vermek gerekir. Geri esneme, malzeme ne kadar
ince ise, ne kadar sertse ve bükme yarıçapı kadar büyükse, o kadar büyük olur.
54
Şekil 3.45: Dışbükey Sıkma Parçası Şekil 3.46: Çatı Tipi Sıkma Parçası
Diğer yandan R yarıçapı daima ıstampa boyutları ile orantılı olarak büyük olmalıdır. Teorik
olarak ıstampa içbükey yarıçapı =R+T dir. Pratikte genellikle ıstampa içbükey yüzeyinin R+T
den küçük yapılması arzu edilir.
Özellikle büyük işler için Şekil 3.46’ da belirtilen usulü takip etmek daha basit olur. Bu
şekilde sıkma parçasının üst yüzeyi çatıya benzer bir tarzda açılı olarak yapılmıştır. Açının
tepesi merkezdeki kırılma durumunu önlemek için R yarıçapında kavislendirilmiştir.
Istampanın L açısı, sıkma parçası L açısına eşit veya ondan çok az büyük olmalıdır. Burada da
ıstampa ve kalıbın tam biçimi kalıp yapıcısı tarafından geliştirilmelidir.
Geriye esnemenin o kadar önemli olmadığı yerlerde Şekil 3.47-48’de gösterilen usuller
elverişlidir. Tabii olarak, bu iki tedbirin esas noktası son derece basit oluşlarıdır. Burada
gösterilen ıstampa yan cidarını boşaltma metotları U veya L bükme ile sınırlanır.
55
Şekil 3.47. Yan Kenarı Açılı Boşaltılan Şekil 3.48. Yan Kenarı Düz Boşaltılan
Istampa Istampa
Geri esnemeyi ortadan kaldırmanın basit ve etkili bir metodu Şekil 3.49’da gösterilmiştir.
Istampanın çıkıntılı köşesi bükme alanı içerisinde malzemeye batar. Basma etkisinin sonucu
bükme alanı içerisindeki mevcut esnekliği öldürür ve geri esneme eğilimini ortadan kaldırır.
Birçok uygulamalar için malzeme kalınlığının (T) % 5 ne eşit bir ıstampa çıkıntı derinliği
genellikle yeterlidir. Bu metodun iş parçasının ölçüsü üzerinde bir etkisi vardır. Istampanın
alın yüzeyi düz olsaydı, iş parçası yüksekliği H olacaktı. Köşe çıkıntısı bükme kolunu çıkıntı
yönünde ve çıkıntı derinliğine (d) eşit miktarda kısaltır. Sonuç olarak iş parçasının yüksekliği
H2 dir. Düz parça gerekli uzunluğunu kararlaştırırken iş parçasındaki bu yer değiştirme
dengelenmelidir. Dengeleme normal bükme payına d ye eşit bir fazla pay ilave ederek yapılır.
56
Şekil 3.49: Köşe düzenleme için köşesi çıkıntılı ıstampa kullanımı
Bazı kritik hallerde, iş parçasının bükme alanı içerisinde direnç kaybetmesi sebebiyle, bu
metot uygun değildir. Birçok hallerde bu husus ihmal edilebilir. Fakat bazen bu metodun
uygulanması mahzurludur. Eğer bu metot belli bir uygulama için arzu edilmiyorsa, kalıp
yapıcısı aşırı bükme veya Şekil 3.50’ de gösterilen kalıp köşesini kavislendirme metoduna
müracaat edebilir. Buradaki düzenleme, iş parçasının bükme alanı dış yüzeyine karşı
geliştirilmiş bir batma olarak bilinir, çünkü kalıp kavis çapı RR, bükme alanı içerisindeki
malzemenin incelmesine sebep olur. Bir başlama sayılarak RR yarıçapı için şu formül
kullanılır:
RR=5S/(4+R)
57
3.2.5. U bükme kalıplarında baskı plakası tasarımı
Pres devresi başlamadan, yani kalıp açıkken sıkma (karşı baskı) parçasının üst yüzü minimum
0,1-0,3 mm matristen dışarı çıkmalıdır. Emniyetli bir şekilde tutma yapabilmek için, bu asla
unutulmamalıdır.
Gerekli olan yerlerde (örneğin, yüksek üretim kapasitelerinde, parça kalitesi yüksek veya
bükme kuvveti büyük olduğu zamanlar, bükmenin ters ve zor olduğu yerlerde) sıkma
parçalarının 59±1 RC sertliğine kadar sertleştirilmeleri gerekir. Yalnız kademeli olanlarda,
kademe kısımlarını mümkün olduğu kadar 40-45 RC sertliğinde ayarlamak emniyetli olur.
Sıkma parçasının matrise alıştırılması (duruma göre) ince veya hassas olarak kaygın geçme
teşkil edecek şekilde olmalıdır.
Çıkarma vidaları ile çalışan sıkma parçalarında, çıkarma vidalarının başları yeterli kalınlıkta
olmalıdır. Bunun yanı sıra kademeli sıkma parçalarında da gerek kademe kalınlıkları, gerekse
matrisin kademeyi karşılayan çenesi yeterli kalınlıkta olmalıdır
Genel olarak sıkma (karşı baskı) parçaları iki ana gruba ayrılırlar.
Bu tür kalıplarda kullanılan sıkma parçaları için kademe uygulanmaz. Çünkü durdurmayı
çıkarma vidalarının kademeleri yapar(Şekil 3.51-52). Bu vidalar özel veya standart olabilir.
Kademesiz sıkma parçaları için kullanılan çıkarma vidaları ve kademe kalınlıkları ve bunların
sayıları yeterli olmalı.
T3=T2+(3-5) T4=T3+t1
58
T5=(0.5-1)T3 T6=(0.5-1)T3
p≥3 mm
Şekil 3.51: Çıkarma vidalı ve yaylı kademesiz karşı baskı parçalı bükme kalıbı
59
Şekil 3.5: Bükme bölgelerine çelik gömülen kademesiz bükme kalıbı
t1=T1+b
T3=T2+(3-5) T4=T3+t1
T5=(0.5-1)T3 T6=(0.5-1)T3
Tomin=t1+S L≥3 mm
a=0.3 mm
60
Sıkma parçanın hareket stroku: T2=K+rm (0.1-0.3)
Sıkma parçasının kademesi mümkün olduğu kadar bükmenin olmadığı tarafta olması gerekir.
Zira bükme çenelerinin altı kademe için boşaltılırsa zayıflamış olur. U bükmenin çepeçevre
olduğu yerlerde kademesiz sıkma parçasının kullanılması daha uygun olur r ve r1 yarıçapları
az da olsa verilmeli bunların karşılığı olan köşelere bu yarıçapları rahatlıkla kurtaracak
pahların kırılması asla unutulmamalıdır.
Şiddetli tam bükme işlemlerinde, kademelerin altını a=0.3 mm kadar boşaltmak, emniyet
bakımından tavsiye olunur.
Şekil 3.53: İtici tijleri hava veya hirolik ile çalışan kademeli baskı plakalı kalıp
Bu tıp çıkma parçalarının iyi olmayan tarafları; pres açıldığı zaman yani üst kurs durumunda
kademelerin, dışı kalıbın çenelerine çarpmasıdır. Bu durum bilhassa lastikle veya çıkarma
vidası kullanılmadan sadece yuva içine alınmış yayla çalışanlarda meydana gelir. Zira bu
61
durumda yay ve lastiklerin hareketleri sınırlandırılamaz. Onun için gerek kademe kalınlıkları,
gerekse dış kalıbın çeneleri kuvvetli yapılmalıdır. Pres devresi esnasında yay kırılırsa büyük
zarar meydana gelir. Lastik takozlar silindirik olup, çıkarıcı vidalar ortadaki deliklerden
geçirmek daha uygun olur.
62
Şekil 3.53-54’deki gibi konstrüksiyonun iyi olan yönleri şunlardır:
Sıkma parçası kademesi matris çenesine çarpmaz i≥3mm’lik bir boşluk kalacak şekilde
çıkarma pimlerinin boyları ayarlanabilir.
Sıkma parçasının kursu daha uzun yapılabilir.
Yay basıncı rahatlıkla ayarlanabilir
Yay kırılması olmaz olsa bile kalıbın dışında olur dolayısıyla kalıp zarar görmez.
Çok şiddetli, büyük bükme kuvvetlerinde çıkarma pimlerini, ısıl işlem yapılabilen çelikten
yapıp 40-48 RC sertliğine kadar sertleştirme yoluna gidilir.
Alt tablalar, bükmenin şiddetine göre değişik çelikten yapılmalı, şiddetli büyük bükme
kuvvetlerinde alt tablaların üzerine sertleştirilmiş baskı plakalarını yerleştirmek gerekir Bu
durumda sıkma parçasının da sert olacağı ve sert olan baskı parçasına toslayacağı
anlaşılmalıdır Bu şartlarda pik dökümünden kaçınılmalıdır.
U bükmeden sonra parça alt kalıp veya ıstampada kalabilir. Alt kalıptan, parça baskı parçası
ile çıkarılır. Istampadaki parçayı çıkarmak için ise şu teknikler uygulanır:
Kanca ile çıkarmak (Şekil 3.54): Genellikle parçanın ıstampadan çıkarılmasında kanca
kullanılır. Fakat kancanın kalıp gövdesine bağlanmasında yerin uygun olması gerekir. Ayrıca
kancanın T yüksekliği şekillenen parçanın L yüksekliğinin rahatlıkla geçmesini sağlamalı
T≥L+3
a≤S/2
Yaylı pim ile çıkarmak (Şekil 3.55): Bazı durumlarda kanca ile ayırma zor ve imkansız olur.
Bu durumda yaylı pimle ayrım yoluna gidilir. Yalı pimler mümkün olduğu kadar bükme
kollarına yakın yapılmalı ve sadece bükme yarıçaplarının dışında olmasına dikkat edilmelidir.
Büyük üretim kapasitelerinde pimler 45-50 RC sertliğinde olmalıdır. Düşük kapasiteler için
sertleştirmeye gerek yoktur.
64
Şekil 3.55: Yaylı pimli ayırmalı U bükme kalıbı
Düşürücü çubuk ile çıkarmak (Şekil 3.56): Düşürücü çubukla ayırma oldukça basit bir
ayırma sistemdir. Onun için uygun olan yerlerde bu tip bir ayırımcı tercih edebilir. Düşürücü
çubuk genel takım çeliğinden yapılıp 50 RC sertliğine kadar sertleştirilmesi tavsiye olunur.
İstenen düşmenin gerçekleşebilmesi için, çubuğun ve yayın gerektiği kadar hareket etmeleri
gerekir.
65
Şekil 3.56: Düşürücü çubukla ayırma yapan U bükme kalıbı
Düşürücü çubuğa toslayacak olan preste ki itici, presin yukarı kursunda düşürücü çubuğa
gereken hareketi temin etmelidir. Düşürücü çubuğun sertleşmesine gerek yoktur. İtici
pimlerin sadece uç kısımları sertleştirilmeli. Düşürücü plaka kalınlık yeterli ise sertleştirilmez.
Kalınlık yeterli değilse 40-50 RC kadar sertleştirilir. Kalıp basma durumunda iken itici
pimlerin ıstampa alın yüzeyinden J=0.3-1 mm geride kalması gerekir.
66
Şekil 3.57: Düşürücü Çubuk, Plaka ve İtici Pimle Ayrıma Yapan U Bükme Kalıbı
(J=0.3-1 mm)
Bu tıp U bükme L bükme olarak tanımlanır. Aslında L bükmeler, V bükme kalıplarında elde
edilir. Fakat sıkma parçalı bir L bükme normal olarak U bükme tipi kalıplardan yararlanılır
Bu tip bir bükmede dengeleme, U bükme kalıplarındaki gibi kendi kendini dengeleme
şeklinde asla gerçekleşemez. Bu tip kalıplarda rm yarı çapı gayet iyi işlenmeli ve parlatma
67
yoluna gidilmelidir Ayrıca kayıt ve ıstampanın sürtünen yüzeylerinin de çalışma yönünde
hatasız işlenmesi gerekir.
68
1: Üsta tabl
2:Burç
3:Merkezleme Mili
4:Karşı destek
5:Alt gövde
6:Alt tabla
7:Istampa
8:Matris
9:Merkezleme pimi
10: Sıkma parçası
11:Tij
69
3.2.7.2. Basit U bükme kalıbı
70
3.2.7.3. Z bükme kalıbı
71
3.2.7.4. Düz bükme kalıbı
72
3.2.7.5. Sütun kayıtlı bükme kalıbı
73
3.3. Diğer Bükme Kalıpları
Ardışık bükümleri gerçekleştirmek üzere, bazı ıstampa tipleri kaz boynu ya da boşluklu olarak
düzenlenmektedir. Çeşitli ıstampa tiplerinde pres başlığına bağlantı kısmı, genellikle basit
tipte düz olarak düzenlenmektedir. Ancak, bazı uygulamalarda güvenliği sağlamak için
başlığa bağlantı kısmı çıkıntılı olarak da imal edilebilmektedir. Bu tip ıstampaların maliyeti
düz olanlara göre %10 kadar yüksektir. Genellikle 90° V-bükme kalıbına benzer, ancak
bükme işleminin merkezden dışarıya doğru olması nedeniyle fazla yükleme
yapılamamaktadır.
Ofset bükme kalıbı, iki 90° bükme işlemini bir arada yapabilir. Bu nedenle, bu tip kalıplara
ofset bükme kalıplan denir. Bu tarz bükme işlemi, 90° lik bir V bükme işleminin dört katı
şekillendirme kuvveti gerektirmektedir. Ofset bükme işlemi daha ziyade ince saclar (3 mm
veya daha ince) ile sınırlandırılmaktadır. Ofset derinliği h boyutu için bir minimum. Değer
olarak 6s alınabilir. 90° den büyük bükmelerde kullanılan kalıplara, (Z) bükme kalıbı denir.
74
Şekil 3.65: Ofset bükme kalıbı
Saç malzemelerin kenarlarını birbiri üzerine katlayan kalıptır. Genellikle parça kenarlarında
düzgünlük sağlamak ve mukavemet kazandırmak amacıyla katlama işlemi yapılır. Ayni pres
strokunda iki ayrı parçanın birisine dar açılı bükme, diğerine de katlama işlemi
uygulanmaktadır.
75
3.3.4. Kenet Bükme Kalıbı
Sac parçaların kenetlenmesinde önce Şekil 3.67a'daki ıstampa ile birinci parça hazırlanır.
İkincisi ayrı bir basit bükme kalıbında şekillendirildikten sonra, Şekil 3.67b’deki kalıpta her
ikisi birbirine kenetlenir. Küçük miktarlardaki parçalar için elverişli olup, işlemin belirli bir
hassasiyetle gerçekleştirilmesini sağlayabilmektedir.
Saç malzemelerin veya saç malzemelerden yapılan tüplerin birleşim (ek) yerlerinin dikiş
şeklinde kalıplanmasında kullanılan kalıplardır.
76
3.3.5. Kavis bükme kalıbı
Geniş bir yuvarlatma gösteren 90º lik kalıp ve ıstampa ile gerçekleştirilmektedir. Istampa
kalıba tam olarak oturduğunda bükülen sacın iç eğriliği, ıstampa kavisinin belirli bölümü ile
çakışmaktadır. Istampanın hızla oturması, daha az geri esneme ile daha küçük bükme
yarıçapının sağlanması ve şekillendirilen sacın ıstampa ucunu daha iyi sarması sonucunu
getirmektedir. Bükme açısının üniformluğu, büyük ölçüde sacın kalınlık olarak
üniformluğuna bağlı kalmaktadır. Yarıçapı saç malzeme kalınlığının 4 katından fazla olması
gerekir.
Parça ucunun yuvarlatılması veya halka şeklinde kalıplanması, kıvırma kalıplarıyla yapılır.
Bu kalıplar genellikle kıvırma kalıplarına benzer. Her iki ucu ön bükme kalıplarıyla
biçimlendirilen parça, ikinci veya daha fazla kalıplama işlemleriyle tüp şeklinde kalıplayan
kalıplara, tüp bükme kalıbı denir.
Küçük parçaların kısa zamanda ve seri halde kalıplanabilmesi için çoklu V-bükme kalıbı
kullanılır. Bu tip çoklu (V) veya (U) bükme kalıplarına, kanal bükme kalıbı denir.
78
3.3.9.Kanal bükme
Genellikle kanal bükme işlemi, uzun kaz boynu bükme kalıplarıyla yapılır. Kalıplanan
parçanın kalıp içerisinden çıkmasını kolaylaştırmak amacıyla itici plakalı kanal bükme kalıbı
kullanılır.
Standart V bükme kalıplarına benzeyen bu kalıplarda, gerekli hallerde ıstampa üzerine bir
yarık açılarak bükülen kutu kenarının buraya geçmesi sağlanır. Kare kutuların bükülmesinde
ıstampa uzunluğu kutunun iç boyutu kadar düzenlenir ve işlem için herhangi bir sıra
izlenebilir. Dikdörtgen prizması biçimindeki kutular için çeşitli yöntemler ve takımlar
bulunmaktadır. Bir yaklaşım şekli ıstampa üzerine düşey yarık açılmasıdır. Bu yarık, kısa
kenarların bükülmesi sırasında uzun kenarın yerleştirilmesi içindir. Çoğu zaman da kısa
kenarı önceden bükmek suretiyle yeterli uzunluktaki ıstampa ile uzun kenarı bükme yoluna
gidilir ve ıstampa yarığının açılmasına gerek kalmaz.
Kutu bükülmesinde geri esnemeyi önlemek için köşesi ezilmeli bükme işlemi
uygulanmaktadır. Uzun kenar için uygulanan bükme kuvveti aynen kısa kenar için de
uygulandığı takdirde ezilme ile aşırı bir sertleşme meydana gelecektir. Bu bakımdan kısa
79
kenara geçilirken kuvvet değeri düşürülür. Bazı hallerde kısa kenarlar, uzun kenarların 2/3
ünden daha küçük tutulmaktadır.
Şekil 3.75: Kutu Bükme Kalıbı Şekil 3.76: Kutu Bükme Kalıbı
( Istampa yarığı açılmış ) ( Istampa yarığı açılmamış )
Oluk bükme kalıplan genellikle tek veya çok sıralı yapılmaktadır. Bu kalıplarla tek vuruşta bir
oluk bükmeden dört oluk bükmeye kadar kalıplama yapılabilmektedir.
80
3.3.12. Çok profilli bükme kalıbı
Bu tip kalıplar, değişik konstrüksiyon ve uygulamalara açık kalıplardır. Genellikle bir vuruşta
bükme işleminin tamamlanması gereken çok sayıdaki parçanın bükme işleminde kullanılır.
81
3.3.14. Boşluklu bükme kalıbı ( dar açılı )
Boşluklu bükme kalıbında, ıstampanın tam olarak oturmasına gerek kalmadan uygulanan
bükme stroku parçanın şekillendirilmesi için yeterli olabilmektedir. Bu kalıp genellikle V
bükme tipindedir. Ancak dik kenarlı olarak da düzenlenebilir.
Istampanın biçim ve kavisi parça ile uyumludur, istenen bükme açısı değeri, ıstampanın
kalıba giriş derinliğinin ayarlanması ile sağlanmaktadır. Bu durum ayni zamanda operatörün
uygun geri esneme değerini vermesini de sağlamaktadır. Metal, akma gerilmesinin üzerindeki
bir gerilme ile bükülürken şekillendirilen kavis kalıp açıklığına bağlı olarak biçimlenmektedir.
Küçük kalıp açıklıkları küçük bükme yarıçapları sağlamakta, açıklık büyüdükçe bükme
yarıçapları da artmaktadır. Geri esneme, fazladan uygulanan bükme payı ile
dengelenmektedir. Kalıp açıklığının değişmesi gerekli şekil değiştirme kuvvetinin de
değişmesi demektir.
Açıklık arttıkça daha küçük kuvvetler yeterli olabilmektedir. Açıklığın azalması ile manivela
etkisi de azaldığından daha büyük kuvvetler gerekecektir. 12 mm’ye kadar kalınlıktaki
sacların boşluklu bükülmesinde kalıp açıklığı genellikle şekillendirilen metal kalınlığının 8
katına kadar seçilmektedir. Bu durumda yaklaşık olarak sac kalınlığına eşit bir büküm
yarıçapı sağlanabilmektedir. Bundan daha kalın veya yüksek çekme dayanımlı metaller için
büküm yarıçapını arttırıp çatlama olasılığını azaltmak amacıyla kalıp açıklığının en azından
sac kalınlığının 10 katı olarak seçilmesi gerekmektedir. Boşluklu bükme işleminin en önemli
avantajı, minimum sayıdaki ıstampa ve kalıp ile çok değişik bükme işlemlerinin
sağlanabilmesidir. Ayrıca, bu tip bükme ile minimum şekillendirme kuvveti yeterli
olabilmektedir. Bu durumda makina ve kalıp aşırı zorlanma etkilerinden korunmuş
olmaktadır. Yöntemin en önemli dezavantajı gerçekleştirilen şekillendirmenin kararsızlığıdır.
Boyutsal değişimler ile sacın sertliğindeki değişimler, imalât süresince geri esnemenin de
değişmesine yol açmaktadır. Bununla birlikte, operatör işlem esnasında gerekli strok
değişikliklerini yaparak bu gibi sapmaları giderebilir. Bir hidrolik pres kullanılması halinde
operatör belirlenen basma değerini uygular ve bükülen parçaları bir mastarla kontrol ederek
gerek gördüğü takdirde parçayı biraz daha büker. Mekanik pres kullanılması halinde kapanma
yüksekliği istenilen değerlere kolayca ayarlanabilir.
82
Şekil 3.80: Boşluklu bükme kalıbı
Istampanın özel şekli sayesinde kutuya benzer parçalar biçimlendirilebilmektedir (Şekil 3.80).
Istampa kenarlarındaki parçaya uyumlu uzantılar vasıtasıyla geriye bükümler
yapılabilmektedir. Bunlar yaklaşık üçgen kesitli kısımlar olup parça kapandıktan sonra
ıstampanın çekilebilmesini sağlamaktadır.
Şekil 3.81: Uzantılı ıstampa ile kutu biçimli parçanın geriye bükülmüş flanşların
altından şekillendirilmesi
83
3.3.16. Yuvarlama kalıpları
Yuvarlama işlemi Şekil 3.81’deki kalıplar ile iki aşamalı olarak gerçekleştirilmektedir.
Burada ilk aşama bir V bükme işlemidir.
Bu kalıp tipinde, salınımlı bir ıstampa elemanı yer almaktadır. Bu eleman, şekillendirme
sonunda yay vasıtasıyla geri konuma getirilmektedir. Kalıbın kullanım amacı düşey stroklar
ile elde edilmesi imkansız olan iç bükümlü parçaların imal edilebilmesidir.
84
3.3.18. Kamlı bükme kalıbı
Bu kalıplar özel olarak imal edilmiş olup katlama işlemini tek strokta sağlayabilmektedir.
Şekil 3.83’de bu tip kalıplara ait bir örnek verilmekte olup, burada ayarlanabilir kalıp
dayaması vasıtasıyla katlama genişliği istenilen boyutlarda tutulabilmektedir.
85