NDEKLER:

1. GR ..1

1.1. CCERONUN YAAMI..1

1.2 CCERONUN FELSEF ESERLER..2

2. ROMANIN FELSEFE LE TANIMASI..4

3. .. BRNC YZYIL VE CCERONUN GENL..5

4. TUSCULANAE DISPUTATIONESN ER HAKKINDA.7

5. TUSCALANUM DISPUTATIONES KTAP I .........23

5.1 NBLG23

5.2 TUSCULANAE DSPUTATONESN NSZ26

5.3 ANA KONULARIN TARTIILMASI32

6. TUSCALANUM DISPUTATIONES KTAP II ...88

7. TUSCALANUM DISPUTATIONES KTAP III 112

8. TUSCALANUM DISPUTATIONES KTAP IV 151

9. TUSCULANAE DSPUTATONES KTAP V181

10. SONU206

11. KISALTMALAR210

12. TEZ ZET 211

13.KAYNAKA.216

NSZ

Cicero, kendi vatandalarna felsefeyi sevdirmek iin yazd bu

eser, daha sonraki yzyllarda aratrmaclarn her zaman bavuraca ve
faydalanaca bir kaynak olmutur. Bu yaptn, felsefe tarihine katt deerin
yan sra modern psikoloji iin de nemli bir yeri vardr.
Bu eserin tm faydalarn gz nnde bulundurunca, lkemizin
klasik filologlar ve felsefecileri tarafndan Tusculanae Disputationesin daha
nce aratrma konusu yaplmam olmas bu tezin nemini daha da artrmaktadr.
Bu tezin ortaya kmasnda; hibir fedakarlktan kanmayan ve
desteini her zaman gsteren Kymetli Hocam Mehmet zaktrke ok teekkr
ederim. Ayrca yardmlarndan dolay deerli arkadam Turgay Erdoana da
teekkr ederim.

1. GR

1.1. CICERONUN YAAMI

Marcus Tullius Cicero, .. 3 Ocak. 106da Arpinumda dodu ve atl

snfna mensup iyi bir aileden geliyordu. Romada retorik ve felsefe alanndaki
almalarn baarl bir ekilde tamamlad ve biri augur dieri pontifex olan
Scaevolalarla ve byk hatip Lucius Licinius Crassusun gzetimi altnda
Foruma gidip gelmeye balad. Arkada Titus Pomponius Atticus ile lmne
dek srecek bir dostluk kurmutur. lk askeri hizmetini i savata, Byk
(Magnus) Pompeiusun babas Pompeius Strabonun komutas altnda yapt. ..
80de kendisi ile Sulla rejiminin nemli adamlaryla atmaya neden olacak
Sextus Roscius davasn stlendi. .. 79 ve 77 yllar arasnda, Yunanistan ve
Anadoluya uzun bir yolculuk yapt ve bu srada felsefenin yan sra ve Rodoslu
Apollonius Molonun gzetiminde retorik dersleri ald. Muhtemelen .. 79
ylnda Terentia ile evlendi ve ondan .. 76 ylnda Tullia ve .. 65 ylnda
Marcus isimli ocuklar oldu. Romaya dnnden sonra .. 75 ylnda
Sicilyada quaestorluk grevini yapt ve orann yerlileriyle olan i ilikilerinde
doruluu ve drstlyle ok sayg grd. .. 69da aedilis oldu. .. 65
ylnda praetor iken Pontus Kral Mithridatese kar savamak iin Pompeiusa
ekstra yetkiler veren neriyi destekledi. .. 63 ylnda konsl oldu ve Catilina
tertibini bastrd. Askeri gc byk Pompeius, zenginliiyle nl Crassus, ve
halkn sevgilisi Caesar arasndaki birinci triumvirlik onu endielendirdi, nk
ona gre bu zel bir anlamayd ve senatonun yetkisini tehdit ediyordu. . 58

ylnda Catilina tertibine katlanlar yarglanmadan lme mahkum etmekle

suland iin, srgne gitti. ..57 ylnda Romaya geri arld. De Oratore ve
De Republica y yazd ve De Legibusu zerine almaya balad. ..51 ylnda
Kilikya valisi oldu fakat bu grevi Romadan yoksun kalaca iin gnlsz bir
ekilde stlendi. ..49 ylnda i sava patlak verdiinde, Pompeiusun yannda
yer ald. Dier senatrle birlikte Epirusa gitti, fakat Pharsalos savana katlmad.
Pompeiusun bu savataki yenilgisinden sonra, Caesar onu balad. .. 46
ylnda Brutusa adad Oratoru yazd ve bu yln sonlarna doru fazla uzun
srmeyen Publilia ile evlendi. .. 45 ylnda hayatta en ok sevdii kz Tullia
doum srasnda ld. Caesarn diktatrl srasnda mecburen kendisini devlet
ilerinden uzak tuttu ve felsefi eserler vermeye balad. .. 44 ylnda Caesarn
ldrlmesinden sonra politik yaama geri dnd ve o yazn sonunda Antonius ile
atmaya balad. (Philippicae Sylevleri.) Octavianus, Lepidus ve Antonius
ikinci triumvirlii kurdular. Aralarndaki anlama sonucunda Ciceronun ismi de
kara listeye yazlmt.(proscriptio) Antoniusun adamlar tarafndan .. 7 Aralk
43 ylnda ldrld.1

1.2 CICERONUN FELSEF ESERLER

Ciceronun btnyle birbirinden ayrlamayan, iki kategoriye giren, olan

retorik ve felsefe zerine yazd teorik yaptlar kronolojik olarak zamana ayrlr.
Henz daha gen iken

De nventione adl yaptnda baz hatiplik kurallar ve

teknikleri zerine yazmtr ve bu eser hatipler iin el kitab niteliindedir.

Gian Biago Conte, Latin literature :a history

Bunu,Yunancadan evirilerle desteklemitir. (Ksenephon, Oikonomika, Rhetorica

ad Alexandrum ve Hermogoras ) .. 55 ve 51 yllarnda Lucadaki toplantdan sonra
Pompeius, Caesar ve Crassus byk g kazandlar ve Cicero, kendine politikadan
baka etkili olabilecei alanlar aramaya balad.2 Politik felsefe, hatiplik zerine De
Oratore, De Republicada ve yasalar teorisi zerine ise
De Legibusta en olgun dncelerini iledi. Bunlar, Platonun ak bir
ekilde yknmesi olan edebi almalard. nc olarak Caesarn diktatrl
srasnda, hibir giriimde bulunmad politik yaamdan dikkatini datacak bir ey
aryordu ve .. 45 ylnn ubatnda kznn lmyle gelen byk bir acdan sonra,
Yunan felsefe okullarnn rakip retilerinden ana grlerinden oluan bir dizi
yaptlar yazd.
Ciceronun ilk byk siyasi felsefe eserleri olan

De Republica ve De

Legibustur. De Republicann ierii, aka Platonun, Aristotelesin ve daha

sonraki Yunan dnrlerin yaptlarndan esinlenerek yazlm zengin bir karmd.
Cicero, Platondan baz eviriler yapmtr; bitmemi olan Timaioun
Protogoras, Devlet ve Yasalar Phaedros ve Phaedon diyalogundan alnt kimi
paralar bunlar arasnda sayabiliriz. Parmenides, Sofist ve Devlet Adam gibi
yaptlar bilmiyor gibi grnyor. En ok ilgilendikleri arasnda ise Sokratesin
Savunmas, Phaedon, Devlet, Phaedros ve Gorgias olduu sylenebilir.
Cicero, Sokratesi felsefenin babas3 (parens philosophiae) sayar. Ayrca
ona gre Sokrates, Akademia diyalektik yntemini balatan ilk kiidir.

2
3

Ciceronun felsefe eserler vermeye girimesinin esas sebebidir.

Cicero, De Fin., 2.1

2. ROMANIN FELSEFE LE TANIMASI

Romallarn felsefeyle olan ilk ilikisinde Yunanllarn etkisi olduu

biiminde bir sylenti vard. Romann ikinci kral Numa Pompiliusun
Pythagorasn rencisi olmu olabilecei iddia ediliyordu. Fakat Devletteki
konumaclardan birisine gre bu, kstaha bir kurmacayd ve kronolojik olarak
kolayca rtlebilirdi.(Numa, Pythagorastan daha nceki bir dnemde
yaamt.) Baz nl Filozoflar, Gney talyann Yunan ehirlerinde yaam ve
almlard ve hatta bazen politik yaamda da n yapmlard. Yal Plinius,
Roma comitiasnda Pythagorasn bir heykelinin olduuna iaret eder.4
Ciceronun kendisi Cato Maiorda drdnc yzyln ortasnda Tarentumlu
Arkhitas, Platon ve ada Samnit lideri C. Pontius arasnda geen bir felsefi
tartma kurgular.
Disputationes Tusculanaenn drdnc kitabnda Cicero daha da ileri
gider ve Roma kurumlarnda Pythagoras retilerinin etkisi olduunu biraz
pheci bir yaklamla ifade eder. Baz Roma mzik ve iir geleneinin kkende
Pythagoras felsefesi retilerini tadn

olduunu savunur. Hatta ona gre

Appius Claudius Caecus bile baz iirlerini Pythagoras felsefesinin etkisinde

yazmtr.

Ciceroya

ve

Plutarkhosa

gre,

Romallar

Epikurosun kendi yaad dnemde,(..340-270)

Epikurosuluu,

Pyrrhus sava srasnda

duymulard. Komedya ozan Plautus ve Enniusun katklarndan da sz edilebilir.

.. 155 ylnda Atina kent devleti drt

nemli okulu temsil eden

filozoflar seerek Romaya eli olarak gndermitir. Bu kiiler, Akademial

Plinius, NH 34.26

Karneades, Peripatetik Kritolaos ve Stoac Diogenestir. (Drdn olduu tahmin

edilen

Epikrosunun gidememesi belki de hi artc deildi.) Bunlardan

Karneadesin devlet ilerinde adaletin rol zerine Romada verdii dersler byk
etki yaratmtr. Cicero, drdnc kitapta5 Atinadan Romaya eli olarak
gnderilen bu filozof ve hatiplerin felsefe ierikli konuma ve tartmalaryla
Romadaki toplum yaamna getirdii yenilikten sz eder. Ayrca birka Romal
aristokrat dnda hi kimsenin bu filozoflar lkelerinde grmek istemediini ve
bunlarla konumak istemediklerini syler.

3. .. BRNC YZYIL VE CCERONUN GENL

Romada

Yunan edebiyatna ve kltrne ilgi gstermeye balayan

aristokrat snf yeleri felsefeye daha fazla ilgi gsterdi, bu alanlarda bilgili,
sivrilmi, yabanc kiileri ve filozoflar yanlarna alp korumutur. Roma
aristokrasisi arasnda bir filozofuhimayesi altna alan ilk kii , Rodoslu Stoac
Panaitiosla dostluk kuran Scipio Aemilianustur. Birok Romal gen onun
derslerini dinlemitir. Yukarda da deindiimiz gibi, Roma gcn kabul
ettirdikten sonra, zenginlemeye ve lks hayat yaamaya balaynca, eski dinsel
inanlar bozulunca, ileri gelenler bu yozlamay durdurmak iin ok gl bir
nleme ihtiya duyduklarn anladlar. Farkl okullarn ve retilerin savunucusu
filozoflar Romaya g ettiler ve soylu aileler onlar ye olarak evlerine aldlar
Felsefe aama zgr eitimin bir paras olarak alglanmaya baland. Yasalar,
sava ve devlet ynetimini brakp btn hayatn bu almaya adamakla gerek

Cicero, Tus. Disp. 4.5

bir Romal olunamayacan bilmelerine karn, Romallar bir lde felsefenin

yararl bir ey olacan dnmtr.
.. 88 ylnda Sullann kuatmas ve Atinann Mithridatesten korkusu
doruk noktasndayken, ve Atina geici olsa politik endielere girdii iin, birinci
yzylda Roma, Yunan dnrler iin ekici bir yer haline gelmiti. Bu yllarda
birok filozof Romaya g etti, burada dersler verdiler ve bu durum phesiz
Romallar

arasnda

felsefesin

tannmasn

salad.

Ciceronun

felsefe

diyaloglarnn birounda bu dnemde grd derslerin etkisi byktr. Cicero,

genliinde iki Epikurosu filozof, Phaedros ve

Sidonlu Zeno ile, ayrca

dnemde Diodotusla tantn syler.6 .. 88 ylnda Larissal Philon Atinadan

Romaya gelmitir ve bylece onun etkisinde kalp en ok benimsedii Yeni
Akademia pheciliine girer. Philonla birlikte gen ada ve rencisi
Ascalonlu Antiokhos da gelmiti. L.Lucullus tarafndan desteklenen

bu kii

Romada felsefe rencileri zerinde byk bir etki yapt. Bunlar esasnda iki
nl Antiokhos yanls Varro Ciceroda aka grld gibi Brutusda vard. 7
Cicero, Romaya gelen bu nl filozoflar sayesinde hem Platonun hem de
Aristotelesin yaptlar ve dnceleriyle tant ve onlar hakknda geni bilgi
sahip olma imkanna sahip oldu. Cicero, genelde Peripatetik ve Akademia okulu
arasnda reti ve gelenek bakmndan yaknlk olduunu dnr.8

Cicero, De legibus I.53, TD., 3.38

4. TUSCULANAE DISPUTATIONESN ER HAKKINDA

Cicero Tusculanum Tartmalarn

.. 45 ylnda De Finibusu

bitirdikten sonra ve De Deorum Naturasna balamadan nce yazmtr. Caesar,

Ciceroyu Aralk aynda ziyaret ettii zaman, o yl politikadan hi konuulmamt
ve bu konuma sadece edebiyat zerineydi. Belki de tam da bu konuma kitapta
geen tartma konularnn zerine denk gelmiti. nce Consolatio, ve Hortensius
usonra Academica ve De Finibusu yazd, olaslkla ayn yln Temmuz aynda da
Tusculumdaki villasndan adn alan Disputationes Tusculanae adl yaptna
balad. Bunlar Platondan bildiimiz dramatik diyalektik trnn ayns
diyaloglar deil de daha az soru-cevap ve srekli aklamalar ve yorumlar ieren
daha sonraki bir trdr.
Cicero felsefe eserleri yazarken baz Yunan otoritelerin yaptlarndan
yararlanmtr.

Bunlar yalnz evirmekle kalmayp kendi dncesine ve

seimine gre uyarladn syleyebiliriz. Ciceronun ksa zamanda bu denli ok

felsefi eser yazmasn aklamak iin, bunlarn tmyle yaptlar olmad
gereini aklmza getirmemiz yeterlidir.
zenle ilenmi giri kesimi, Roma tarihinden ve edebiyatndan verdii
rnekler ve yaz slubu kendisine aittir. Ciceronun felsefe eserlerinin orijinal
olmadn syleyip yapt ii ok kolaym gibi gsterirken, kendisinden nce
byle bir alma yaplmadn dnecek olursak, Yunan felsefe deyimlerinin
Latince tam karln bulmak gibi zor bir ii baardn da gz ard etmemiz
gerekir. zellikle Disputationes Tusculanae ikinci kitabnda Latin ve Yunan
7

J.G.F.Powell, (Ed.), Cicero The Philosopher. Twelve Papers,

ozanlarndan aktarmalar yapar, bunlar her zaman tam olarak yerine oturtamaz.
Aka gururland eviri yeteneinin yan sra ne kadar engin bir yerli literatre
sahip olduunu bize gstermeye alr. Aslnda Plutarkhos bize Ciceronun o
zamanlar iire dnmeye hazr olduunu, bunun kendisine zevk verdiini ve bir
gecede yaklak 500 dize yazdn anlatr.
Dier kitaplarndaki nszlerin yan sra arkadalarna gnderdii
mektuplarda felsefi eserler yazmadaki amacn aklar. Bunlarn banda kederler
iinde bulduu bir srada tek avuntusunun felsefe olduunu syler. Ciceronun
aile yaants tam bir felaketti. Kars Terentiadan kavga ederek boand, ikinci
evlilii baarszd ve .. ubat 45te ok sevdii kz Tullia lmt. Hala
iinde olmak istedii politik yaam artk Caesarn ynetim biimi yznden onun
gibi bir insann inanlarna ve giriimlerine uygun deildi. Gnler onun iin artk
ekilir gibi deildi. Senatoda ve mahkeme salonlarnda kendisi iin yapacak
hibir ey olmadn dnyordu..
.. 63te konsllnden beri politik yaamda hep hayal krklna
uramt. En byk dman Clodiusla uranca srgne gitti. sava ktktan
sonra nerede duracan bir trl kestiremiyordu, sonunda Pompeiusun yannda
olmaya karar verdi ve yaklak bir yl sonra, Pharsalia savandan sonra Caesarla
uzlat. Kiisel olarak Caesarla ilikisi hep arkadaayd, Caesarn da onu yanna
ekmek iin youn abalar oldu. Fakat Ciceronun cumhuriyete olan ball
Caesardan uzak durmasna neden oldu.
Cicero kendisini politik yaamdan uzak tutan motivasyonlar dnda
felsefenin ihmal edildii

biiminde Roma Edebiyatna yneltilen sulamay

Cicero, De Fin. V. 7-8 , Tus., Disp.,, II. 9 Bk. Academia I

10

giderme abas iindeydi. Halk iin bir ey yapmak istedi, senato ve mahkeme
salonlarnda sona eren zgrce konumasnn(hatipliinin) yerini bu yeni
almasnn alacan umut etmitir.
Cicero, Yunan felsefesini Romaya zg bir biime

sokmay

amalamtr. Gerekten bu konuda alan Romal yazarlar vard. Cicero bize

Epikrosuluu savunan ve retilerini hala benimsetip yayan Amafinius ve onun
taklitilerinden sz eder. Bu giriimin baarl olduu, Epikuros felsefesini
Romada tutunduunu o da kabul eder. O, Lucretius dndakilerin dncelerini
yaz biimini kmser. Yunan felsefesini Romallara gre uyarlamak iin
yazd geni kapsaml baz yaptlarda Epikurostan sz etmesinin dnda ondan
ve onun retilerinden holanmazd. nk onun insanlar lkse, ayrmcla ve o
zamanki birok soyluda beenmedii bir zellik olan aylakla yreklendirdiini
dnyordu. Cicero bu tr almalaryla yalnz zntlerle
eitmek istemiyordu,

dolu ruhunu

ayn zamanda akranlarnda da daha merte bir ruhu

canlandrmay ve glendirmeyi umuyordu. Cicero bu ama iin olduka

donanmlyd. Genliin verdii istekle felsefeyi kucakladn kendisi anlatr.
Yirmisinden nce ilk hocas Epikrosu Phaedros olmutur, ve Stoac
Diodotosun derslerini duymutu dinlemitir ve ondan sonra kendisini Akademial
Philona, adamtr.
.. 79dan 77e kadar btn zamann nl Yunan filozoflardan ve
retorikilerden ders alarak geirdi. Pek ok eyi de Ascalal Antiochostan
rendi. Rodosta Stoac Posidiniosla dostluk kurdu. Bu tarihten sonra da Cicero
politik yaamn dnda kalan zamanlarda almalarna devam etmitir.

11

Cicero beinci kitabn alnda olaslkla Posidiniostan alnt yapt

pasajda felsefe tarihini ksaca anlatr. Felsefenin doa ve doa olaylar zerine
aratrmalarla baladn syler. yonyal filozoflar, doann ilk

maddesinin

() ne olduunu bulmaya almlardr: Thalese gre su, Anaximenese gre

hava ve kendi adn ilk kez felsefesine veren Pythagorasa gre ise saylar her
eyin ana maddesi yada temeli saylmtr. Eleal Zenonu diyalektiin kurucusu
sayar; Sicilyal Empedokles ise drt yklamaz element olduunu syler:
toprak,su,hava, ate; Abderal Demokritos ise atom teorisini ortaya atar;
Herakleitos atee, Anaxagoras da akl a ncelik verir.
Sokratesle birlikte felsefe tarihinde yeni sayfa almtr.

nk o,

felsefeyi gkyznden yere indirip ve insanlarn hayatna, ehirlerine ve evlerine

getirmitir. Onun lmnden sonra Sokratik olduunu iddia eden okul kuruldu:
Antisthenes tarafndan kurulan Knik, ideal erdemin isteklerin zgrlnde
olduunu savunur, Sinoplu Diogenesin gsterdii yntemi kmser, bilgiyi
nemsemez.; Kyrene okulu ise Kbrsl Aristippos tarafndan kurulmutur ve
onlarn en nemli retisine gre

ann zevkini yaamak en byk iyiliktir:

Megara okulu ise Megaral Euklides tarafndan kurulmutur. Bu okulun en

belirgin retisi, akl ve bilgi tek amatr. Aslnda onun gerek ardllar Platon ve
Aristotelestir. Ciceronun en ok sayg duyduu Platon

bu filozof Eski

Akademinin kurucusudur. Onun ok fazla ilgilenmedii aratrmac ayrlp bilge

Aristoteles de Eski Akademiadan gezginciler (Peripatetik) okulunu kurmutur.
Aristotelesten sonra dnya deimiti ve ayn anda felsefenin amalar ve ruhu
da.

12

lk felsefeciler Eski Yunan ehirlerinin zgrlk ve bamszlk ideleriyle

birlikte orann yurttalaryd. Byk skenderin fetihleri ve politakas Yunan ve
dou uygarlklarn kaynatrmaya balamasna neden olmutu. Makedonyallarn
ve ardndan

Romallarn basks altnda eski politik zgrlk son bulmutu.

nsanlarn dnceleri artk ie dnkt ve d dnyada bulamayacaklar bar ve

huzuru kendi ilerinde elde etmeye alyorlard. Stoa okulunda felsefenin amac
artk bilgi teorisinden ok ahlaki bir l oluturmakt.. Peripatetik okulun
ardndan, Knik olarak felsefeye balayan Kbrsl Zenon Stoa okulunu
kurmutur. Ondan sonra okulun bana Kleanthes ve Khrysippos

gemitir.

Romallarn ihtiyalarn karlamak iin okullarnn retilerini biraz deitiren

Panaitios ve Posidoniostan bu kitaplarda sz edilir.
Ciceronun felsefeye en byk katks hi kukusuz felsefe tarihi asndan
iyi bir kaynak olmasdr. Stoaclarn yaptlarndan elimize yalnz krntlar
kalmtr ve daha fazla bilgi iin bata Cicero olmak zere

dier yazarlara

gveniriz.
Ciceronun

zamannda

felsefe

rencileri

Akademiac,Stoac

ve

Epikrosu olmak zere kamplara ayrlmlard. Hibir grup kurucularna

Epikrosularn Epikurosu izledii kadar bal kalmamtr. Buna karn
Romalnn pratik zekasnn ihtiyalarn biraz daha iyi karlayan stoa felsefesinin
retileri uzun sre de daha ok tercih edildi. Ciceronun da deindii gibi dikkat
eken ey ilk stoaclarn Yunanistann yerlileri olmadklardr, nitekim Zenon
Kbrsl, Kleanthes ve Khrysippos ise Anadoluluydu.
Stoa felsefesi erdem zerine eitim veren bir felsefe okuluydu; amac
erdemler sayesinden yaam nasl ekillendirilebilecei konusunda retileri

13

vermekti. Kkleri Knik olmasna karn insann ahlaki zgrlne Kniklerin

dnd gibi, treleri her trl uygarlk dzenini sert bir ekilde reddetmekle
deil de, yksek dzeyde bir doallkla, gerek bir insanlkla ulalabilecei
kansna varmlard.
Stoaclar felsefeyi blme ayrmt: diyalektik, fizik ve etik. Diyalektik
ile dorunun lsn belirleme ve fizik ile evrenin yaps ve kurallarn
aratrmaya almlardr, ahlak konusunda ise insan yaamna pratik olarak
uygulanabilecek doaya uygun bir yaam iin gerekli ve insann tam
bamszln salayacak retiler yaratmaya ve vermeye almlardr. Bu
konuda Sokrates ve Kniklerle yakn grleri paylarlar.
Stoaclarn teorisine gre btn bilgi duyularmzdan gelir, alg hafzay
yaatr ve hafzadaki tekrarlanan eylemlerden de deneyimler, deneyimle
ekillenen alglar (tasavvur), ve alglarmzn ekillenmesinden bilgi ortaya kar.
Gerek alglar, kendisini fark etmemiz iin bize bask yapan ve onun olduuna
hkm getirmemiz iin zorlayan bir g sayesinde fark edilirler.
Zenon, maddecilikle kark ahlak felsefesi yonyal Herakleitosun
retisine dayanr. Sadece

maddi olann yani cisimsel olann asl gerek

olduunu syler; nk ona gre maddi olan varlk bir ey yapmaya ve kendisi
zerinde bir ey yaplmaya elverilidir: Bundan dolay evrenin ilkesinin maddi bir
ey olarak anlalmas gerekir. Bu maddi ilkede de bir etkin, bir de edilgin e
vardr: hareket ettiren neden ya da etken ile hareket ettirilen ilk maddeler
vardr. lk madde, Platon ile Aristoteleste olduu gibi, nicelike deimezdir,
hibir nitelii de yoktur. Neden ise Herakletiosun Logosu ile Anaksogarosn
Nousuna benzer: Neden, evrene dzen kazandran rasyonel ilkedir. Bu tekli

14

maddi ilkeye Zenon Tanr da der, Doa da der; Tanr yada doann z
atetir. Stoa metafiziinin Herakleitosa ball burada aka ortaya
kmaktadr. nsan ruhu, paras olduu evrenin ruhu gibi ateli bir nefestir, kanla
beslenir ve beden bydke o da byr. Ruh lmsz deildir, sadece dnyann
sonundaki genel ve byk yangna kadar yaayabilir. Cicero birinci kitapta bu
retiyi kesinlikle reddeder.
Stoaclarn en nemli ahlak retilerinden dier biri de Her varln ilk
igds kendini korumaktr idi . Onlara gre En byk erdem rasyonel bir
btnn(evren) rasyonel bir paras olarak doaya uygun yaamaktr. nsan
doaya uygun yaad srece mutlu olabilir. Epikrosular gibi bilgi iyidir
nk zevk verir yerine zevk verir nk iyidir retisini benimsemilerdir.
Stoaclara gre zenginlik,salk gibi d faktrler deikendir. Bu yzden bunlarn
bilge (erdemli) kii iin hibir nemi yoktur. Erdem, btn kararlarda, ruhun
btn aclarna ve kadere hkmetmede tutkularn bastrlmasnda, adalette
gereklidir. Tutkular dzenlenmekle kalmayp ayrca bastrlmaldr, nk ruhun
tamamen rasyonel olmasna karn, tutku yanl karar vermemize neden olur.
Cicero bu gr nc ve drdnc kitaplarnda destekler. Stoa retisi bilge
kiiyi, mutlu ve kendi kendine yeterli, hibir zaman yanlgya dmeyen ya da
duygularna kaplmayan, gerek manevi zenginlik ve gzellie haiz olan, hibir
ekilde Zeusun kendisinden bile aa kalmayan kii olarak tanmlar. Daha
sonraki Stoaclar bu kat retileri yumuatmak iin deiik yntemler bulmaya
almtr.
Stoaclarn kat retilerine karlk olarak u sorular sorulabilirdi; Eer
bilge kii diyebileceimiz nerdeyse hibir kimse yoksa, bu btn insanlarn aptal

15

olduu anlamna m geliyordu? yi ile kt arasnda hi mi snrlar yoktu? Eer

iyiler belli bir lde deerlendirilmiyorsa, rasyonel bir karar vermek nasl
mmkn olabilirdi? Eer tm eyler tamamen belli kurallara bal ise, seme
zgrl nasl olabilir? Mantksz drtler mantkl ruha nasl girebilir?
Cicero, Stoaclarn panteizmini9 ve kaderciliini yadsr. Onlarn bilgilik
taslayan

ekilciliklerinden,

kaba

sluplarndan

ve

Knikler

gibi

halk

kmsemelerinden hi holanmad; tm kt insanlar ayn oranda ktdr ve

tm kusurlar byklk bakmndan ayndr gibi paradokslarn da benimsedi.
Fakat yalandka Stoaclara daha da ok yaklat. Ahlak konusunda Stoaclara
zg olan ve kendisinin houna giden bir ok gzel zdeyi yada zl szleri
benimseyip kullanmtr.
O zamann nl felsefe akmlarndan biri olan ve Ciceronun srekli ve n
yargyla eletirdii Epikrosuluktan da biraz sz etmemiz gerekir. Epikros,
kendi okulunu Atinada .. 306 ylnda kurmutur. retisinde bilgece yaamn
snrlarn ylesine eksiksiz izmitir ki, rencileri sonradan buna yeni bir ey
katamamtr. Epikrosuluk ksa zamanda ok yaylmtr; nk bu reti o
zamann aratrmac zihniyetine uygun, kolay anlalr, toplumlarn okur yazar st
kesimlerinin sempati ile karlayaca ve

kavrayabilecei zellikteydi. Ana

eilimi bakmndan pratik bir nitelik tayan, esasnda doa ve atom felsefesi olan
Epikrosuluun da erei mutlulua ulamaktr. Felsefe, bireyin mutluluunu
salayacak olanaklarn, aralarn aratrlmasndan baka bir ey deildir;
felsefenin yapaca, grecei i yalnz budur. Teorik olan hibir sorunla

Evrenin btnn Tanr olarak kabul eden felsef grtr. Panteizm'de, pan-enteizm'den (kamusal
tanrclk) farkl olarak her eyi tanrnn bir paras olarak kabul edilir, tanr her eydir ve her ey
tanrdr. Panteizme gre Tanr'nn evrenden ayr ve bamsz bir varl yoktur. Tanr doada,
nesnelerde, insan dnyasnda vardr. Her ey Tanr'dr.

16

uramam, uratnda da bunu hep bu ama dolaysyla yapmtr. Nitekim bu

amaca varmak iin, nce doa (fizik) ve yasalar btn ile aratrlacaktr;
insann neye ulamak, nelerden kanmak istemesi gerektiini kendisine konu
edinen ahlak (etik) bundan sonra gelir. Doru eylemin olup olmayacan bulmak
iin, bir de bilgi aralar, zellikle de dorunun ls aranacaktr.(mantk)
Epikros iin salam bir bilgi olmadan doru eylem olamaz. Bu salam
bilginin lt nedir? Bu l, Epikros a Doada ve yaamda, dorudan
doruya edindiimiz etken deneyimlerdir, yani dnceyi ie kartrmadan
edindiimiz duyu verileri ile bunlarn bir ok defa ortaya kmasndan,
yinelenmesinden doan genel kavramlardr. Epikros, Demekritosun atom
teorisini adapte etmitir ve onun gibi doada gerek varlk boluk ve atomlar
olmak zere enin varln savunmutur. Epikros iin, haz (hedone)canlnn
her trl aba ve isteminin doal amacdr. Haz, ilkin maddi ve manevi hazlarn
bir bileimidir; ancak bu bileimde ilk e yani maddi haz asl temeldir; manevi
hazlar,tm gcne, iddetlerine, gemii ve gelecei kapsayan tm ilikisine
karn, bamsz deildirler, bedene bal, bedenle ilgilidirler.
Cicero, balangta Epikurosulukla ilgilenmesine karn, daha sonra bu
felsefe akmndan ayrld. .. birinci yzyl Epikuros felsefesi alannda en ok ilgi
eken ilerlemeyi De Rerum Natura yaptyla Romal ozan filozof Lucretius yapt.
Romal Epikurosular, bir kiinin kazanmas gereken deneyimler konusunda
Romallarn geleneksel dnce yapsna ters dcek iki nemli retiyi savundular:
birincisi zevk en byk iyidir , tekisi ise bilge adamn kendisini politikadan uzak
tutmasdr. Bu ikisinin yan sra Cicero, onlar lks ve sefahat dkn ve uyuuk
insanlar olarak tanmlyordu. Cicero, ilk nemli felsefi yapt olan De Republicada

17

politik yaamn hakl karan geni bir sahne sergiler ve Epikurosularn

bu

katlmc olmayan retilerini eletiren bir nsz yazar. Cicero, her yerde her an
Epikurosular eletirmeyi elden brakmad. Bu da felsefe okullar arasnda
Akademia felsefe akmna en byk rakip olarak Epikurosuluu grdnn aka
kantdr.
Romallk ruhuna en uygun olan Stoa felsefeydi ve bu yzden de en ok
tercih edilen de oydu, Peripatetik okulu ise en az benimseneniydi. Kurucusu
Aristoteles bile, bilimsel ve aratrmac olmasna karn ihmal edildi, bykl ve
deeri ortaa sonuna dek da anlalamad. Aslnda bilginin temeli bilimsel ve
deneysel olarak hem Aristoteles, teorik olarak ta Platon tarafndan atlmt. Bunlarn
lmnden sonra btn okullar bilginin duyular sayesinde edinildii konusunda
uzlarken, Akademia bile nderi Platonun idealar doktrinini unuttu.
Cicero, .. 46 ve 45 yllar arasnda en nemli felsefi eserlerini yazmaya
balad zaman, pheci Akademiann banda bulunan Larissal Philonu
izlediini sylemitir. Olaslkla onun, Platon felsefesine duyduu ilgi ve ballk
Philon sayesinde gelimiti. Fakat Philonu yaamnn her dneminde mi, yoksa
belli bir zamanda da Ascalonlu Antiockhosu mu izledii sorusu hala bir tartma
konusudur, bununla beraber konuya ve amacna gre her ikisine de eilim
gsterdiini sylemek doru olur. Ancak hangisi doru olursa olsun, Ciceronun
sonraki felsefi eselerinde esas olarak Philona daha yakn olduu grlr. Philon,
nc yzyln ilk yarsnda, Arkesilaosla ve ardndan Carneadesle en parlak
dnemini yaam olan Yeni Akademiann bana geti ve onlarn kkten pheci
anlaylarn brakt; kesin bilgi edinilemez savn desteklemesine karn geici
sanlara izin veren daha lml bir pheci yaklam getirmeye alt. Daha sonra

18

Philoun rencisi Antiokhos okulun bana geti. Platon ve Eski Akademiann

zgn fikirlerini yeniden canlandrmak iin phecilii yadslar. Kendisi, bu
retilerinin geliip biimlenmesi konusunda Stoaya ok ey borlu olduunu
dnyordu. Bunun yan sra, onun bu tutum ve dnceleri nemli lde
Aristoteles ve daha sonraki Peripatetiklerle de uyum gsteriyordu.
Yeni Akademiaclarn doktrinleri, hatipliin gerektirdii amalara en
uygun bir ekilde adapte edildi; Ciceronun dediine gre gzel konuma
Akademiann ocuuydu. Bu okulun yaps ve eitim biimi Ciceroyu etkiledi,
kaba ve lsz aklamalardan nefret etmesine, pheci bir avukat olarak ta
kantlar iyice gzden geirmeye alkanl kazanmasna neden oldu. Ahlak
sorularna gelince, Antiokhosun bir savunucusu olmasna karn, Disputationes
Tusculanaeda ve De officiisde onun gibi Stoay da olduka benimsediini
gryoruz.
Disputationes Tusculanae tartmalar tpk Akademia ve De officiis gibi
genel ve sradan okuyucuya bilgi vermek amacyla yazlmtr. lk kitap lm
korkusu ile ilgilidir, ikinci kitap fiziksel acya katlanma, nc kitap ruhsal
zntden kurtulma, drdncs ruhun geri kalan aclaryla ve sorunlaryla
ilgilidir, beincisi ise mutlu bir yaam iin erdemin yeterlilii zerinedir. Bu
kitaplarn hepsinin amac btn insanlar uyandrmak, zellikle de genleri
erdemli daha iyi bir yaam iin gerekli bilgilerle donatmak, bylece onlarn
ruhunu yaamn zorluklarna kar glendirmektir. Cicero tartmalarna yere
dilini de adapte eder. Tartma dili ve slubu bilimsel bir alma yapan filozoftan
ok bir toplantda arkadalaryla sohbet eden birisininkini andrmaktadr. Diyalog
da

temel de bir kiinin yani Ciceroyu simgeleyen M nin konumas

19

arlktadr. Bu konuma biimi sk sk kat gramer kurallarna bal kalmaz;

cmle bir paragrafla balar, parantezlerle kesilir ve daha sonra farkl bir paragrafla
devam eder; baka bir orijinal cmle havada kalr ve yeni bir cmle onun yerini
alr. Toplant srasnda Ciceronun Tusculumdaki villasnda var olduu dnlen
kiilerin kimler olduunu bilmiyoruz. Konumaclar M. ve A.nn kimler
olduunu da net olarak bilemiyoruz fakat

M.nin

Marcus (Cicero) veya

Magister: A.nn ise Adolescens (Gen) veya Auditor (Dinleyici) veya Ciceronun
arkada Atticus olma ihtimali yksektir.
Cicero M. 46 ylndaki yazd mektuplardan birinde Caesarn ve onun
yakn arkadalarnn edebiyat arlkl bir ziyaret iin Tusculumdaki villasna
geldiklerini ima eder. Plutarkhos, bu zamanda Ciceronun soylu ailelerin felsefeye
istekli ocuklar iin bo zamanlarn ayrdn da anlatr.
Daha nce de sylediimiz gibi o zamanlar Ciceroun elinin altnda baz
Yunan yazarlarn yaptlar duruyordu ve bunlardan ilgi ve gereksinim
duyduklarn istedii gibi seip adapte ettii sanlmaktadr. rnein De officiis
adl yapt Panaetiosun benzer bir eserinden uyarlamayd. Disputationes
Tusculanae kitab iin Ciceronun izledii yazarn hangi okula ait olduuna karar
vermek zordur.
Birinci kitapta ruhun doas zerine farkl filozoflardan dnceler aktarr,
Platondan pasajlar evirir, cenaze treni gzlemleri iin

otorite olarak,

Khrysipposu gsterir ve baka bir yerde Krantorun eserini kulland10 grlr.

Belki de deindiimiz bu pasajlar ya onun ok okuyarak edindii bilginin sonucu
byle ekillenmitir ya da yararland bir otoritede bulunuyordu. Eer bu otorite

10

Cic.,Tusc., Disp., I.92

20

Stoac ise, Cicero kesinlikle birinci kitapta Stoac karmlar kabul etmedi. O,
Platonun dncesi uyarnca ruhun nceden var olduuna ve lmsz olduuna
inanyordu, Stoaclarn ruhun lmden sonraki limitli var olu doktrinini kabul
etmiyordu. Yeni Akamiann tersine ruhun belirsiz doasn ve yerini tayin eder.11
Ona gre kesine en yakn dnce ise ruhun bedenden ayr kendi kendine bir
varlk olduu kansdr.
Acya katlanma tartmasnn yer ald ikinci kitapta Kniklerin
,Epikrosularn ve

Stoaclarn dncelerini reddeder. Onun Stoac mantk

yrtme yntemi ve Zenon hakkndaki dnceleri, Stoac bir kaynaktan

gelmiyormu gibi grnr.12 Bu kitapta Yeni Akademiac bir tutum sergiler.
Acnn kt bir ey olduunu inkar ettii iin deil, pratik ahlakn nemsiz
olduunu ileri srerek ortaya sorun kard kardklar iin, Stoa felsefesinin bu
konudaki dncesini yanl bulur.13 Stoa retisinin tersine, Akademia gr
dorultusunda ruhun akll olan ve akll olmayan diye iki ksmdan olutuunu
kabul eder,14 fakat bunun pratik ahlakn karlar iin yaplm olduunu bildirir.
Bu iki ksm iin herhangi bir kesin snrlama getirmeyi reddeder. kinci kitapta
fiziksel acnn katlanabilir bir ey olduunu kantlamak iin Platonun, ruhun
akll ksmnn aklsz ksm ynettii biimindeki dncesine gereksinim duyar
ve bu teori, ona sorunu, amac dorultusunda bir sonuca balayabilmesi iin
yardm eder.
nc kitapta da Ciceronun duruu Yeni Akedimiadan yanadr.
Stoaclarn baz dncelerine de gl bir eilimi vardr, fakat, onlarn ruh

11

Cic.,Tusc.,Disp., I. 60,67
Cic.,Tusc.,Disp.,II.29
13
Cic.,Tusc.,Disp.,. II.42
14
Cic., Tusc., Disp., II.47
12

21

sknts tanmn kabul etmesine karn,15 onlar gibi ruhun akll olmayan ksmn
inkar etmez. Onun, Stoac ve Peripatetiklerin ktlk kavramyla ilgili grleri
arasndaki seimi akta belli deildir..16 Stoac reti daha merte ve cesurca
olduu iin vlr. 17
Ruhun geri kalan aclarnn tartld drdnc kitapta Cicero Stoac
dialektii kullanr. fakat konunun daha geni bir biimde ele alnmasn yeler.
Onlarn tanmlarn kendine gre uyarlar, aman Platonun psikolojisine bal kalr.
Khrysipposun Karneadese kar grlerini onaylar ve tutkularn kknden
sklp atlmas yerine dzenlenmesini destekleyen Peripatetiklere saldrr.
Drdnc kitapta, ruhun btn dzensizliklerinden kurtulmas gerektiini
savunur. nc kitapta olduu gibi dogmatik grleri, teorik olarak doru
olduklar iin deil de pratik yararlarndan dolay yeler.
Beinci kitapta Cicero, yeniden teoriden ok pratikle ilgilenir. Erdemin
mutluluk iin yeterli olduunu gstermek ister. Kitabn birok blmlerini Stoac,
Epikrosu ve Peripatetik retilerle ylesine ok ssler ki baz eletirmenler
tarafndan onun farkl ve birbirleriyle atan kaynaklar kullandn
dnmtr. Bunun aklamas yle olabilir; Onun amac tm farkl okullarn
retisini bir yerde birletirerek, mutluluk iin erdemin tek bana yeterlilii
olduunu tutarl bir ekilde gstermektir. Fakat bu amacnda baarl olamaz.
Eer Ciceroun Disputationes Tusculanae yaptn yazarken yararland
ana kaynak yapt, ister Khrysipposun, ister Panaetiosun olsun ya da Stoac
Posidonios tarafndan yazlm bir eser olsun, Cicero bunlardan birok ey alm

15

Cic.,Tusc., Disp., III.75

Cic.Tusc. Disp., III.77
17
Cic.Tusc. Disp., III.22
16

22

olmasna karn, yine de Yeni Akademiann izleyicisi olarak, konusunu zgrce

tartmak iin baka okullarn retilerini seerken ve birletirirken, bunlar kabul
etmede veya reddetmede kendini hala zgr hissettii aktr. te yandan Cicero,
Yeni Akademia (pheciler) okulundan bir yazara ait herhangi bir eseri nne
koymu olabilir, Ama onun genelde otorite olarak kabul ettii Antiokhosun
dnceleriyle kendi dnceleri beinci kitapta18 aka att iin, bu olas
grnmyor. Bu kiinin, Karneadesin bir izleyicisi olan, ama Stoa felsefesine
gsterdii byk eilim yznden ayplanm olan

Philon olmas daha

muhtemeldir.
Cicero aceleyle ve bakalarnn eserlerine bakarak yazd iin onun kendi
felsefe eserlerine kalc bir deer katp katmad sorulabilir. Mommsen, Roma
Tarihi adl kitabnda Cicero iin O, Edebi kelime yazandr, bir gazetecidir.
Der. Montaigne ise, onun nszler, aklamalar, alntlar ve etimolojiyle yaptnn
byk blmn doldurduunu dile getirir. Dier taraftan Aurelius Augustinus
(354-430) tiraflar adl eserinde bu kitaptan deil de Ciceronun kayp olan
Hortensius Adl eserinden vgyle sz eder, hayatn deitirdiini ileri srer.
Erasmus, bir arkadana yazarken, Disputationes Tusculanae hakknda
unlar syler: Genken, Cicerodan ok Seneca hayranydm ve yirmi yama
kadar onu okuyarak vakit geirmeye katlanamazdm.. Benim yargmn
yamla birlikte geliip gelimediini bilmiyorum; fakat genlie zg uralara
merakl olduum dnemde, Ciceronun bana hi zevk vermediinden eminim;
fakat imdi ben yalandka, yalnz onun slubunun verdii tanrsal mutluluktan

18

Cic.,Tus. Disp.,.V.22

23

deil kalbinin ve ahlaknn kutsallndan da eminim. Ksacas ruhuma ilham

kayna oldu ve kendimi daha iyi bir kii olarak hissetmemi salad.19
Cicero, aslnda ne profesyonel bir filozoftu ne de orijinal bir dnrd,
fakat hem kiisel geliim hem de toplumun dnsel geliimi konusunda felsefe
eitiminin deerine inanan bir devlet adamyd. Onun getirdii yenilik, bir avukat
olarak, Platondan bildiimiz kar tarafn yargsn rten diyaloglar edebi bir
ekilde taklit etmesi ve Yeni Akademiann pheci yntemlerini Latinceye
adapte etmesidir. Tarihsel adan baktmzda, Ciceronun en nemli katks,
Eskian uygarlam toplumlarna dnceleriyle esinleyen birok Yunan
filozofunu tanmamz salamasdr.

19

King, J.E., Cicero: Tusculan Disputations, ntroduction, Cambridge, Mass., Harvard University

24

5. TUSCULANAE DSPUTATONES KTAP I:

lm kmseme zerine

5.1 NBLG

Be kitaptan oluan Tusculanae Disputationes in en nemli iki kitabndan

birisi olan I. kitapta her ne kadar ruhun lmszl tartmalar youn olsa da,
teki ana savlardan biri lm kmsemek amacn tar ve lmn kt bir ey
olmad, bir bakma tanrnn bir ltf olduu dncesi olduka derinlemesine
ilenerek savunulur. Ruhun lmszl tartmalar ise bu sav destekleyici bir
unsur olarak karmza kmaktadr. Bunun yan sra, ruhun yaps, insan bedenindeki
yeri ve ruhun lmden sonraki yaam gibi felsefenin geleneksel sorunlar da kitapta
tartlan nemli konulardandr.
Ciceronun felsefe alanndaki bilgisi ve yetenei herhangi bir konuda
btnyle yeni bir reti yaratmaya veya ne srmeye yeterli olmam gibi
grlmektedir. Bu durum bir lde, zellikle de Akademia sz konusu olduunda
ho karlanabilir, nk kendisinin de belirttii gibi20, Felsefe Romada henz yeni
tutunmaya balamtr ve Cicero felsefe akmlarnn ana retilerini Romallara

Press, 1996.
20

Cic., Acad.,, I.3 -12; Tus.,Disp., I.3.

25

tantmaya almaktadr. retiler kimi yaptlarda okuryazar sradan halk iin tantc
dzeyde, kimi yaptlarda ise bu iin iine atlm belirli bilgi ve deneyimi olan sekin
bir tabakaya hitap edecek seviyede ele alnmaktadr. Bunlardan birincisi daha
yaygndr. Ayrca zellikle ahlak felsefesinin tm ana sorunlar o gne dein Yunanl
felsefeciler tarafndan yzyllar boyunca ylesine derinlemesine ve kapsaml
tartlmtr ki, yalnz bu ie yeni balayan Cicero ve Romallara deil ayn zamanda
18. Yzyln sonlarna dein felsefecilere tmyle yeni savlar retmek iin fazla bir
olaslk kalmamtr. Bunlara ek olarak Ciceronun kamu yaamndaki siyaset ve
avukatlk grevleri felsefeye daha fazla zaman ayrabilmesi ve bu alanda daha
derinlemesine alabilmesi iin ona yeterince frsat vermemitir. Nitekim
Ciceronun felsefe yaptlar onun yaamnn son dneminde drt be yllk bir sre
iinde yazlmtr.
Ciceronun Romadaki felsefe almalarna katks genelde bu alana
zg teknik szckleri oluturmasnda ya da hali hazrda Latincede var olan
szcklere yeni teknik anlamlar kazandrmasnda grlr. Bu alanda daha nce hi
detayl alma yaplmad iin, Cicero, Lucretius21, Varro gibi sadan nce birinci
yzylda yaam birok Romal felsefeci kavramlar aklayacak Latince terimler
bulmann zorluundan yaknr. Bu sorunu zmlemek iin her birinin almalar
srasnda kendi katksn yaptn grmekteyiz.
Tm felsefe ierikli yaptlarda her ne dzeyde olursa olsun, felsefe alannda
bilgili ve deneyimli saylan kiilerin konular tartmas salanmtr. Kitaplarndaki
genel zellik, bir tartma zerine o gne kadar yazlm ve sylenmi bireysel
dnceleri ve o konuda savlarn aklam felsefe okullarnn retilerini bir araya

21

Bk. De Rerum Natura, I.136 vd.; Varro iin bk. Cic. Acad. ,I. 1-12

26

toplamak, tanmlarn yapmak,

bunlar aralarnda karlatrmak ve bunlardan

mantna ve dnya grne en yakn olan dnceyi kendi eserinde yorumlamak,

benimsemediklerini ise bazen alayc bir dille eletirmektir. Bu kitaptaki
diyaloglardan kendine en yakn hissettii kiinin, Akademia I. kitapta da grld
gibi, Platon olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Cicero, birinci kitab yazarken,
Platonun bu konudaki eseri Phaidonun onun elinin altnda olduu ve ondan bolca
yararland, bazen birebir yapt alntlardan bazen de diyaloglarn iine
sktrlm fikirlerden anlalmaktadr. Bunu bizzat kendisi de belirtir: Bizim
yardmmza ne ihtiyacn var? Belagat hususunda Platonu geemeyiz, yle deil
mi? Onun ruh zerine yazd kitabn sayfalarn dikkatlice evir. Baka bir eye
gereksinim duymayacan anlayacaksn. (Tusc. I. 24).
Cicero, bu eserden yapt alntlar zerinde kimi zaman fazla deiiklik
yapmadan diyaloglarnda kullansa da, mantna aykr olan dnceleri ya da
bunlarn belirli kesimlerini yerine gre eletirir ve bunlar neden benimsemediini de
ksaca aklar, rnein: Platonun bilginin hatrlamadan ibaret bir ey olduu
retisi konusunda Cicero onunla kesinlikle ayn grte deildir ve dier
insanlardan hafzas ile stn, nl Romal kiileri rnek gstererek bunun aklla
ilgisi olduunu ortaya koymaya alr. Ancak bunu yaparken de kant olarak
gsterdii, Platonun sistematik bir ekilde kurduu ruhun lmsz bir ey olduu
retisinden nasl koptuu, karlatrma yapldnda, aka grlmektedir. Bu
konu daha sonra yeri geldiinde ayrntl olarak ele alnacaktr.
Cicero bu kitapta zet olarak ruhun yapsnn beyin, kan, atom gibi
maddesel ya da ahenk gibi soyut bir ey olduunu savunan geleneksel savlar kabul
etmek istemez. Bu grleri savunanlar eletirir. Bununla beraber ruhun soyut ama

27

farkl bir ey olduunu dnd grlr. Bunun yannda pek fazla anlamad
Aristotelesin beinci element savndan, Pythagorasn say teorisinden ve Platonun
baz retilerinden, kimi zaman tartmalarnn gerektirdii biimde uyarlamalar
yaparak yararlanr.

1.2 TUSCULANAE DSPUTATONESN NSZ

Cicero, Tusculanae Disputationes adl bu yaptnn nsznde ok uzun bir

aradan sonra yeniden felsefeyle ilgilenmesinin nedenlerini aklar (I.1- 9). Bu tr bir
aklamay De Natura Deorum ve dier baz nemli felsefe yaptlarnn balang
kesiminde de grmekteyiz. Cicero, De Natura Deorum ve teki felsefe
almalarnn nsznde ileri srd birok nedeni burada yeniler. Disputationes
Tusculanaen giriinde tekrarlamad nedenlerden biri ise, kznn doum srasnda
lmyle gelen amansz acsn hafifletmenin tek yolunun kendini felsefeye adamak
olduunu sylemesidir22. tekisi ise Caesarn tek kii ynetiminin siyasette ve
devlet ilerinde Cicero gibi demokrat kiilere sz hakk tanmamasdr23. Caesarn
ldrlmesiyle siyasi ortam biraz lehine dner gibi olunca, Cicero yeniden siyasi
yaama atlmakta hi tereddt etmemitir.
Yine De Natura Deorum, teki nemli felsefe ve retorik yaptlar gibi
Tusculunae Disputationesi de yakn dostu Brutusa24 adamaktadr. Birinci nedeni
artk felsefeyle uraacak bo zaman vardr. Senatodaki ilerinden ve avukatlk
22

De Deo Nat., I.9

De Deo Nat., I.7.
24
Cic., Tus. Disp. I.1, Brute, te hortante maxime ad ea studia. Marcus Junius Brutus, Tusculanae
Disputationes in yaynland yl gerekletirilen Caesarn suikastna katlanlar arasndayd. Geni
bir bilgisi vard ve renmeye ok istekliydi. Birka felsefi retilerin yazar ve hatip olarak ne
23

28

grevinden uzak25, otium iinde ve her zamanki gibi en ok Brutusun verdii

cesaretle felsefe yaptlar yazmaya karar vermitir. renciliinde, Yunanistanda
(..79 -78) ve gemite eitli zamanlarda edindii felsefe alanndaki bilgileri hala
hafzasnda tuttuunu belirtir. Cicero zellikle felsefe yaptlar yazmaktaki amacn
u biimde aklar: Doru drst yaama biimiyle ilgili btn sanat dallarnn
retim sistemi ve metodu felsefeyle, felsefe almalar ile i ie olduuna gre26,
byle bir konuyu Latince bir yaptla aklayp aydnlatmam gerektiini
dnyorum.

Ciceroya

gre,

felsefe

Yunanca

kitaplardan

ve

felsefe

retmenlerinden renilebilir. Ama Romallar pek ok eyi (omnia) ya

Yunanllardan daha akllca ve kendi kendilerine icat etmilerdir ya da uratklar
alanlarda geerli grdkleri eyleri onlardan alp gelitirmilerdir. Dolaysyla
anlamamz istenen dnce, felsefe ve dier edebiyat trlerinde de, eer ilgilenip
urarlarsa, iddial olabilirler dir.
Daha sonralar Quintilianusta aka grdmz

Yunanllardan geri

kalmyoruz ya da stnz gibi bir tutum iinde Cicero ahlak, yaam kurallar(I.6),
ekonomi, aile ynetimi konularnda Romallarn ok daha ciddi ve iyi bir yol
izlediini, zellikle atalarnn ok daha iyi kurumlar ve yasalarla devleti baarl bir
biimde ynettiini savunurken, multa yerine omnia (omnia nostros aut invenisse
per se sapientius quam Graecos) szcn kullanmas ilgin bir abart havas
yaratmaktadr. Cicero stn olduklar alanlardan bir bakasnn da askeriye olduunu
vurgularken, kitaplardan okuyarak deil de doutan kazanlan cesaret ve disiplin
gibi Romalya zg bu zelliklerin ne Yunanllarda ne de baka bir soyda bu lde

sahipti. Ciceronun bu eserinin yanrsa, De Fin.,, Paradoxa, Orato, De Deo., Nat., eserlerini ona
adad. ve De Claribus Oratibus adl eserinin balna da onun ismini koydu.
25
Cic., Tus. Disp. I.1, Defensionum laboribus senatoriisque muneribus
26
Bk. ayrca De Deo., Nat., I.7

29

bulunduunu savunur. Yine Romallarn atalarnnkiyle karlatrlabilecek ylesine

byk ciddiyet (gravitas), kararllk (constantia), yce ruhluluk (magnitudo animi),
basiret (probitas) ve her tr erdemden stn olan gvenirlilik ya da sadakat (fides)
kimlerde vard? Ciceronun bu retorik sorusuna bekledii yant Elbette hibir soyda
yoktu ve dolaysyla hala yoktur. Ciceronun bu szleriyle bize aktarmak istedii
mesaj: Romallar bu bakmlardan stn olduklarna gre, felsefe ve edebiyatn teki
trlerinde de baarl olabilmek iin akl yeteneine sahiptir.
Yunanllar eitim ve retiler bakmndan Romallar (nos) edebiyatn her
trnde geiyordu (superabat). Bu imperfectum zaman taksndan anlamamz
istenen,artk gemiyor dr. Yunanllar stnd, nk bu alanda yaracak, kar
koyacak denk rakip yoktu. Kar koyacak bir rakibin olmad yerde yengi kazanmak
kolayd (in quo erat facile vincere non repugnantes.). Yine erattan anlyoruz ki,
byle bir durum artk sz konusu deildir. Yunanllar tm edebiyat dallarnda
zellikle de iirde stnd, nk bu alanda ok erken ie balamlard. Homeros ve
Hesiodosun yaad dnemde Roma henz kurulmamt. Romallar bu ie ok ge,
Romann kuruluundan be yz on yl sonra, Livius Andronicus ile balamtr (I.3),
ama ok ksa bir zamanda Yunanl ozanlarn nyle yaracak airler yetitirmitir.
stelik, Edebiyat ve gzel sanatlarn gelimesi iin, toplumun sanata ilgi ve
sayg gstermesi, sanatlar yreklendirmesi gerekir (I. 4: honos alit artes ).
Saygnlk ve n olaslnn olmad bir yerde sanat kendini gelitiremez.
Romallar bu konuda ok kt bir rnek oluturmutur.

Oysa Yunanllar gzel

sanatlara olas en byk saygy gstermi, onu eitimin en byk esi olarak
deerlendirmitir. nl komutan ve devlet adam Epaminondas lenlerde harp
eliinde trk syledii iin, hep sayg grm ve vlmtr. Themistokles ise

30

byle bir ey yapmay reddettii iin, toplumda eitimli ve kltrl biri

saylmamtr. Dolaysyla, toplum byk deer verdii ve tevik ettii iin,
Yunanllar arasnda mzik, geometri, matematik gibi bilim dallar ok gelimitir.
Oysa Romallar bu bilimlerle yalnz gereksinimlerini karlayacak derecede
ilgilenmilerdir.
Platon, Devlet adl yaptnn sekizinci kitabnda bu soruna deinmitir.
Ciceronun yukarda sylediine benzer dnceleri bu kitabnda detaylca ilemitir.
Platon, insanlarn sadece zenginlie ve sitedeki halkn nem verdii ilere deer
vermesini, bununla beraber edebi sanatlara ve felsefeye yeterince deer vermemesini
eletirmitir.
Hitabetin nemi, dier edebiyat trleriyle karlatrldnda, Romallarca
daha erken anlalmtr. Dolaysyla bu sanat dal abucak benimsenmi (I.5:
oratorem celeriter complexi sumus), sayg ve tevik grmtr. Ciceroya gre,
bunun sonucu Cato, Galba, Africanus, Laelius, Lepidus, Carbo ve Gracchuslar gibi,
Yunanl meslektalarndan g ve dier bakmlardan hi de geri kalmayan (I.5: ut
non multum aut nihil omnino Graecis cederetur) hatipler yetimitir. Fakat
Ciceronun bu szleri de abartldr. Hitabetin bir sanat dal olarak Romada
tutunmaya balamas Gorgias baz alndnda en azndan iki yz elli yl gibi ok
uzun bir zaman sonra olmutur ve Romallar, Cicero da dahil Yunanl hitabet ve
Felsefe hocalarndan dersler alp birok teknik adan onlar izlemilerdir.
Felsefe ise Romada Ciceronun ana dek ihmal edilmitir (I.5: Philosophia
iacuit usque ad hanc aetatem nec ullum habuit lumen literarum Latinarum) 27. Cicero
27

Romallar, :.I. yzyla dein soyut bilimlere ve felsefeye fazla ilgi gstermemilerdir. Felsefe ile

ilk kez c Kartaca sava ncesi (.. 155 )Atinadan eli olarak gelen, fakat bir ukura dt
ve aya krld iin, bir sre daha Romada kalmak zorunda kalan Kyreneli Karneades, n felsefe

31

kamu yksek grevlerindeyken, yurttalarna nasl hizmet ettiyse, otium zamannda

da Latince felsefe yaptlar yazarak, felsefeyi aklayp Romada canlandrarak (I.5:
illustranda et excitanda nobis est) onlara yararl olacaktr; onlar zihnen eitecektir.
Ciceronun burada amacn aklarken, kulland illustranda ve excitanda
szcklerinden ayrca yukarda aktardmz felsefe bu aa dek ihmal edilmitir
tmcesinden anladmz kadaryla Cicero Disputationes Tusculanae felsefeden pek
fazla anlamayan renci durumundaki bir toplumu bilgilendirmek ve bu alanda
yreklendirmek iin yazmaktadr. Dolaysyla Cicero iddial konumamaktadr.
Yukarda, n Bilgide deindiimiz gibi, bu snrl ama uyarnca yazarn kendisince
retilmi son derece orijinal ve yeni retiler beklememiz gerekir.
Ciceronun felsefe yaptlar yazmasnn baka bir nedeni ya da amac ise dil
slup ile ilgilidir. Bir kimse doru dnebilir, ama dndn ak seik, ekici
ve etkili bir dille anlatamazsa, abas boa gitmi demektir. O ana dein birok
Latince felsefe yaptlar yazlmasna karn, bu adan baarszdr ve yalnz
yazarlarn kendilerince ya da yazarn ait olduu felsefe evresince okunmaktadr;
felsefeyi halk arsnda sevdirecek, onun yaylmasn salayacak dil ve anlatm
niteliklerine sahip deillerdir.28

Cicero, kamu yaamnda verdii sylevlerle n

kazanm, bu konuda kendisini artk iyice kantlam biri olarak iddial

konumaktadr: Daha nceki almalar iin de yararland felsefenin pnarlarn
yeryzne karacaktr.
Retorik sanat olmakszn felsefe, felsefe olmakszn hitabet baarl olamaz.
Birlikte yrmeleri ve birbirini tamamlamalar gerekir (Bu bakmdan da, o zamana
ierikli konumalaryla tanmlardr; ama bu felsefeciden ve konumasndan kukulanp onu
kovmulardr. Pratik ve her ite yarar arayan (cui bono fuit?) bir kafa yapsna sahiptiler. Tanrya
tapnlarnda bile bu dnce kendisini aka gsterir: Do, Ut des ( Veresin diye veriyorum ).

32

dek yazlan yaptlarn baarsz olduunu anlamaktayz). Nitekim sokratesin retorik

ustalndan etkilenen byk felsefe hocas ve bilim adam Aristotelesin kendisi
retorikten yararlanarak konumalarn yapmaya, hem de rencilerine retorik sanatn
retmeye balamtr ve retorik ile felsefeyi nasl birbirine balamalar gerektiini
gstermitir.29 Cicero da gemite retorik almalarnda felsefeden yararlanmtr;
retorik sanatnda kazand bilgi ve byk deneyimi felsefe almalarnda
srdrmek ve deerlendirmekten memnun kalacaktr. Yazar, ancak retorik ile
desteklenmi felsefenin tam olgunluk (btnlk) kazanaca ve bylece en byk
sorunlar en ince ayrntlaryla ve ekici bir slupla tartaca kansndadr. Cicero
felsefe konulu altrmalar yaparak yle bir dzeye gelmitir ki, artk Yunan felsefe
hocalarnn

bieminde

(usulnde)

felsefi

sorunlar

tartma

yrekliliini

gsterebilmektedir. Nitekim Tusculanae Disputationesi yazya dkmesinden ksa bir

zaman nce Brutusu Tusculumdaki evinde30 arlayp uurladktan sonra31, verdii
ve birok dostunun katld bilimsel len (symposium) srasnda bu trden bir
deneme yapmtr. Konuklarndan her kim, her ne konunun tartlmasn istiyorsa,
ortaya koymasn rica etmitir. Cicero ortaya konan her konuyu kimi zaman
Peripatetikler gibi dolaarak, kimi zamanda Akademiaclar gibi oturarak bir gn
alacak ekilde uzunca tartmtr ve anladmz kadaryla, bylece be gn sren
bilimsel len (scholas32) srasnda Tusculanae Disputationesin be kitap kaba
biimiyle olumutur.33
28

Cicero, burada felsefe zerine eser vermi Epikurosulardan bahsetmektedir.

Cic., Tus.,Disp., I.7
30
in Tusculano;Ciceronun felsefesi almalarn yapt, Tusculumda bulunan ok sevdii villa.
31
Cic., Tus.,Disp., I.7; Tuum post discessum (Brutusun, Caesar tarafndan vali olarak atand Galya
Kisalpina eyaletine gitmesinden sz ediyor.)
32
Schola Yunanca bir szck olup Latince otium gibi bo zaman, zellikle bilimsel renime, ve
retime ayrlan bo zaman anlamna gelmektedir. Bu nedenle bilimsel tartma, reti, ders ayrca
bilimsel tartmann ya da dersin yapld yer gibi anlamlarda kazanmtr.
33
Cic., Tus.,Disp.,I.8
29

33

Bu yapta teknik asndan baktmzda, Ciceronun tartmalar iin

rnek alaca metodun Sokratesin metodu olduunu grmekteyiz. Yazar izleyecei
bu metodu ve nedenini yle aklar: Yntemim u oldu: Dinlemek isteyen kii
kendi grn akladktan sonra, ben de ona kar ktm. Bildiiniz gibi,
Sokratesin bu eski akl yrtme metodu, rakibinizin dncesine kar kullanlan bir
tartma biimidir; nk Sokrates bu yntemle olas en dorunun (facillime veri
simillimum) en kolay biimde bulunabileceini dnmekteydi. Tartmalarmzn
sreleri daha kolayca izlenebilsin diye konular edebi anlatm (narretur ) deil de
karlkl tartma eklinde (quasi agatur res, dialog) size sunacam34 Cicero bu
aklayc szlerinin hemen ardndan, akl yrtme ve tartma biimine rnek
veriyormu gibi, konunun alna geer. Cicero her ne kadar yntemini bu biimde
belirtse de, konularn tartrken narratio ve soliloquiumya diyalogdan daha ok yer
verir.

1.3 ANA KONULARIN TARTIILMASI

Cicero, bu yaptta kendisini srekli olarak Sokratik metodun tutarl bir

takipisiymi gibi sunar. Disputationes Tusculanae, bir felsefe eseri olduu iin
doal olarak scholadr, bu yzden didaktik, argumentativum ve symposium tarznda
olabilir. Genel olarak bu yaptn edebi yazm slubu: narratio, diyalog, diyalektik
olarak incelenebilir, Sokratik deyince bunlarn birou var. Fakat Ciceroda narratio
olduka arlktadr, buna rnek olarak aktarmalar gsterilebilir. erik tartmas
olarak; akl yrtme, deneyim ve rneklerle destekleme, sanal retorik sanat yoluyla

34

Cic., Tus., Disp., IV.8

34

elde edilen deliller, o ana dek yaygnca benimsenmi dnce ve teorilerin kullanm
olarak deerlendirebilir.
Cicero, diyalektik ynetimiyle karsndaki deneyimsiz rakibi tarafndan
kendisine ynetilen be neriye, uygun bir yapda ve kapsaml tartma yoluyla
yantlar vermeye alr. Be kitaptaki neriler unlardr: Bana gre lm kt bir
eydir. (Tusc. 1. 9); Acnn ktlklerin en by olduunu dnyorum.
(Tusc.2.14); Acnn bilge adamn bana gelebileceini dnyorum. (Tusc. 3.7);
Bilge adamn ruhsal rahatszla maruz kalabileceini dnyorum. (Tusc. 4.8);
Erdemin mutlu bir hayat iin yeterli olabileceini dnmyorum. (Tusc.5.12) dir.
Bu listeden Ciceronun scholay biraz Sokratik ara haline getirmek iin dzenlemi
olduu grlr. Ciceronun yntemi, birinci kitapta da dedii gibi, rakibine
(konumac) seri bir ekilde kesin yantlar vermek yerine, onun yarglarn
rtmektir. Cicero, bu yolla esas yaps itibaryla Sokratesi bir metodu takip
etmemesine ramen, tarz olarak kendisini Sokratik metodun tutarl bir takipi olarak
sunar. Cicero, bu yolla scholann eklini deitirmesinin yan sra, Sokratik
diyaloglar Tusculanae Disputationese zekice yerletirmi ve Tusculanaen
Sokratik grnmn glendirmitir.
Ciceronun bu eserindeki scholay izleme yntemi De finibus ve
Academicadan biraz farkldr. Bu kitaptaki diyaloglar orantszdr ve kart konuyu
savunan, Ciceronun savn hzl kabullenii hemen gze arpar. Bunun da sebebi,
Cicero, felsefeyi ruhsal rahatszlklar tedavi etme arac olarak grmesidir. Doal
olarak, hasta (kart dnceli) da kendisini tedavi eden kiinin otoritesine brakm
gibi grnmektedir. Ayrca bu diyaloglarda, Cicero, karsndaki deneyimsiz ve
kendisinden ok daha az bilgili olan konumacnn ilgilendii sorunlara ciddiyetle ve

35

istekle yaklar ve ok uzun konumalar yapar. Bu zellik, Tusculanae

Disputationesi, Ciceronun dier eserlerinden ayrr.
Diyalog asndan en youn olan birinci kitap, konumac Ann basit bir
nerisi ile alr: Benim dnceme gre lm kt bir eydir35 Bu nerinin
ardndan, Cicero sorular sorar ve karlnda ald yantlar uyarnca bu nerinin
kesin tanmlamasna geer. Tartmay izleyerek ilerleyecek olursak; Cicero, Aya
lmn, ller iin mi yoksa yaayanlar iin mi ktlk olduunu sorunca, ondan
her ikisi iin de yantn alr ve tartma binlerce yl nce lm, lmek zere
domu ve doacak olanlar iin de lmn zavalllk (miserum) olacan
onaylattrmasyla tanmlama son biimini alr.36
kinci aama, lmn zavalllk olmad dncesini destekleyecek ve byle
bir yargya varmak iin l olarak kullanlacak kavram, baka bir deyile ikinci
neriyi belirleme giriimidir. Marcusun, lmden sonra bana gelecek olan
hikayelerden37 korktuun iin mi, lmn kt bir ey olduunu dnyorsun?
sorusuna, Epikuros felsefe akmnn bir izleyicisi gibi, Ann byle masallara
inanacak kadar deli olmadn yani lmden sonra hi bir eyin var olmadn (l
ya da ikinci neri) sylemesi zerine, Cicero ynlendirdii ve duymak istedii yant
deneyimsiz rakibinden alr ve onu akl yrtmenin sonucunu belirleyen u soruyla
sktr: varln inkar ettiin eyin varln onaylyorsun. Nereye gitti senin
zekn? Var olmayan bir eye zavalldr dediin zaman varln onaylam
olursun.38 Burada Ciceronun akl yrtmesinin sonucu var olmayan bir ey
herhangi bir sfat baka bir deyile bir zellik tayamaz
35

ya da verilemez

Cic., Tus., Disp., I.9;Malum mihi videtur.

Cic., Tus., Disp., I.10
37
Bunlar Eskia inancna gre cehennem cezalarn simgeleyen Tantalus, Sisyphus, ller lkesinin
yargc Minos ve Rhadamanthus ykleridir (I.10)
36

36

dncesine dayanmaktadr. Dolaysyla llere ve doacaklara, var olmadklarna

gre, zavall diyemeyiz. Cicero bu akl yrtme yntemiyle Ay kskaca almtr.
Greceimiz gibi Ann her nerisi bir tek bu sonula rtlmektedir.
A ise, yine bu aldatmacaya gelmeyeceini ve kendisinin nceden var olup da
sonradan bir hi olmann ac bir ey olduunu sylemek istediini belirtip
dncesini rnein M. Crassus39, lmyle o byk varslln kaybettii iin,
zavalldr, Gn. Pompeius40 ise lmle byk nnden yoksun kald iin, yani gn
ndan yoksun kalan herkes zavalldr. tmcesiyle aklasa da, M. onun dnp
dolap yine ayn noktaya geldiini, artk var olmadklarna gre onlara zavall
denemeyeceini belirtir (I.12: tu autem modo negabas eos esse, qui mortui essent. Si
igitur non sunt, nihil possunt esse: ita ne miseri quidem sunt.).
Bu kez, konumac sylemek istedii eyi belki iyi aklayamadn belirtir
ve ncekine benzer ama biraz geniletilmi bir neri sunar: Var olduktan sonra, yok
olmann son derece acnacak bir ey olduunu dnyorum. M. ise bunun, hi var
olmam olmaktan daha ackl bir ey mi olduunu sorarak l grevini yapacak
ikinci neriyi sunar ve bunu A.ya onaylatmadan sonucu kendisi belirler: A.nn
dedii gibi hi var olmamak zavalllk ise, henz domam olanlar da, var
olmadklar iin, zavalldrlar; biz de, lmden sonra var olmayacamz iin, zavall
olacaksak, domadan nce de zavall olmu olmalyz. M. akl yrterek vard
bu sonucu alayl bir biimde reddeder: Ben domadan nce, zavall olduumu
hatrlamyorum. Daha iyi hafzal biriysen, kendinle ilgili anlatacak bir eyin olup

38

Cic., Tus., Disp., I.12

Triumvir olan Marcus Crassus o dnemde Romann en zengin kiisiydi.
40
Yine trimvirlik yelerinden biri olan Cn. Pompeius Maximus komutan ve devlet adam olrak
nlyd.
39

37

olmadn bilmek isterim.41 Bylece, Cicero renme hatrlamadan ibarettir

biimindeki felsefi gr de rtm olur.
Konumac A. kendisinin, sanki yalnz lm olanlara deil de domamlara
zavall demi gibi eletirildiini ve alaya alndn ileri srerek eski grn
yani var olduktan sonra, ldkleri iin, zavall olduklarn yineler. M. onun sanki
iki farkl yarg da bulunmu gibi davranmasna kar kar: Onlara zavall dersen,
varlklarn onaylyorsun. A.nn Var olduktan sonra, yok olduklar iin, zavall
olduklarn sylyorum grn tekrarlamas zerine, M. onun kendi szleriyle
elitiini belirtir: Olmayana yalnz zavall demekten deil ve birde var olduunu
sylemekten daha elikili ne olabilir?

(pugnantia te loqui non vides? Quid enim

tam pugnat quam non modo miserum, sed omnino quidquam esse qui non sit?)
Cicero, ard ardna sorularla konumacy bask altna alr ve konumac da
yanln srdrmeye devam eder; M., A.ya Calatinusun, Scipiolarn,
Serviliuslarn ve Metelluslarn mezarlarn grnce, onlarn zavall olduunu mu
dnyorsun? sorusunu ynetir. M.nn akl yrtmesinin belirli lde etkisinde
kalan A., onlarn zavall olduunu sylemeyeceini, ama var olmadklar iin, onlara
yalnz zavall diyeceini belirtir. M. onun yeniymi gibi sunduu bu nerisine O
halde Marcus Crassus zavalldr deil de yalnz zavall Marcus Crassus
diyorsun.diyerek aklk getirir. Konumac A. bunu onaylar. M., Bir neri doru
ya da yanl ama kesin belirtilmi bir kavram iermesi gerekir kuraln hatrlatr ve
konumacnn diyalektiin temelini bilmediini ortaya karr: Sanki bu tr bir
nerinin olumlu ya da olumsuz olmas gerekmezmi. Sen gerekten ilk mantk
derslerini de mi almadn? Nitekim bu ilk retilen kurallardan biridir. Her neri

41

Cic., Tus., Disp., 1.13

38

(omne pronuntiatum) Aksiioma teriminin imdilik aklma gelen karl bu, sonra
eer daha gzelini bulursam, o kelimeyi kullanacam- o halde her neri ister doru
ister yanl olsun bir yargdr: bu nedenle Zavall M. Crassus dediin zaman,
doru ya da yanl olduunu kantlamak iin Ya M. Crassus zavalldr.dersin ya
da tmyle hibir ey sylemezsin.42
Bu biimde lmlere zavall denemeyeceine ikna olan A. Tartmann
boyutunu belirleyecek olan yeni bir neride bulunur: Fakat buna ne demeli? lmek
zorunda olduumuza gre, biz yaayan zavalllar deil miyiz? u ya da bu an lmek
zorunda olduumuz dncesi gece gndz aklmza geldii zaman, yaamda ne
zevk olabilir ki? 43
Konumac tarafndan ne srlen bu neriyle, bu kitapta zlmek istenen
ana soruna

deinilir: lm ller iin zavalllk olsayd, biz yaarken (senin

dediin gibi) snrsz ve ebedi bir ktlkle kar karya kalacaktk. Oysa ben onu
(lm) imdi bir ama olarak gryorum,

koarcasna ona ulatmz zaman,

korkulacak baka hi bir ey kalmam demektir.44der. Bu grn Sicilyal bilge

kii Epikharmos un akllca bir deyiiyle destekler: Emori nolo, sed me esse
mortuum nihili aestimo.45 (Tmyle lmek istemiyorum, lm olmam ise hi
nemsemiyorum.) Ciceronun byk daha byk amalarm var demesi zerine,
Konumac ondan bununla neyi kastettiini ve tartmann esas amacnn ve
konusunu aklamasn ister. Bunun zerine, Cicero bu kitaptaki esas amacn

42

Cic., Tus., Disp., I.14

Cic., Tus., Disp., I.15; Bk. Cic. De Deo Nat.,I. 14
44
Cic., Tus., Disp., I.15
45
Cic., Tus., Disp., I.15
43

39

aklar: Elimden gelirse, lmn sadece kt bir ey olmadn deil de, aslnda iyi
bir ey olduunu sana gstermeye alacam.46
Yukarda Ciceronun konumacya kantlamak istedii bu dnce, Platon
tarafndan Phaedon adl eserinde detaylca ilenmitir. Sokrates, orada gerek bir
filozofun hayat boyunca kendisini lme altrarak yaamas gerektiini anlatmaya
almtr: Brak sylesin, nk imdi hakimlerim olan sizlere, hayatn gerekten
felsefeye vermi olan gven dolu bir adamn niin lm karsnda cesaretini hakl
olarak kaybetmeyeceine, lnce de br dnyada en byk nimetlere kavuacan
umduuna beni inandran nedenleri anlatacam. te Simnias, ite, Kebes, size
bunun nasl byle olabileceini anlatmaya alacam. Kendilerini gerekten
felsefeye vermi olanlarn, yalnz lmek ve lm olmak iin altklarn halk
bilmez grnr. Bu doru ise, btn hayat boyunca yalnz lm amaladktan
sonra, lm gelince, uzun zamandan beri o kadar istenilen o kadar aranlan eye
kar isyan edilmesi phesiz ok sama olur.47
Konumac, bir nceki nermesini Cicero, tarafndan kendisine srarla
yneltilen bu sorulardan ikna olunca, nerisini u ekilde deitirir: Fakat buna ne
demeli? lmek zorunda olduumuz iin bizler yaayan zavalllar deil miyiz? Gece
gndz, imdi veya baka bir zaman leceimiz dncesi aklmza geldii zaman,
yaamda ne zevk olabilir ki? 48
Cicero, bu sava karlk cevab Platonun Phaedondaki kantlamak istedii
fikirle benzerlik gsterir: Eer l iin bile zavall bir ey olmu olsayd, biz

46

Cic.,Tus.,Disp., I.16
Platon, Phaedon,
48
Cic.,Tus.,Disp., I.14
47

40

hayatmzda snrsz ve sonsuz bir ktle maruz kalrdk.eer ben lm bir ama
olarak gryorsam, o amaca ulat zaman, korkulacak hibir ey kalmamtr. 49
A.nn Eer elinden geliyorsa, lecek olmann gerekten zavallca bir ey
olmadn dnmemi sala biimindeki szleri zerine, M. bunun kolay bir i ve
amalad birok byk eyden de daha iyi olduunu syler ve yzeysel olarak
nk, lmden sonra hibir ktlk olmadna gre, lm izleyen en yakn
zamanda da, kabullendiin gibi, kt bir ey yoktur, dolaysyla lecek olmak
gerekten kt bir ey deildir. Yani varmak zorunda olacamz nokta ktln
olmadn itiraf ettiim yerdir. (I.16). M. nin kantlamadan sonucu belirleyen bu
szleri zerine, A., M.den tartma konusunu ve amacn ayrntl olarak
aklamasn ister. M. de bunu yapacan, stelik lmn yalnz kt bir ey
olmadn deil iyi bir ey olduunu da, elinden gelirse, kantlayacan belirtir50. A.
ise zor kalmadka, M.nin buraya kadar izledii biemdeki bir tartmaya katlmak
istemediini ileri srerek M.nin tartma biimini belirler51: Seni uzun bir konuma
yaparken duymak isterim. (continentem orationem audire malo), yani M. bir
sonraki tartmasnda diyalog ve diyalektikten ok narrative yakn bir biem
kullanacaktr. M. kahin Apollo gibi kesin konumayacan, olaslklar teorisini
izleyeceini sylemekle, Karneadesin in nclk ettii Yeni Akademinin geree
yaklamada izledii kukucu (gerek asla kesin olarak bilinemez) yntemi52
izleyeceini belirtir (I.17): Sed ut homunculus unus e multis, probabilia coniectura
sequens. Ultra enim quo progrediar quam ut veri similia videam non habeo. ( kesin
konumayacam ama birok aciz insandan biri olarak, ben olas olanlar bulmaya

49

Cic.,Tus.,Disp., I. 15
Bk. a.g.e I. (VIII) 16 ve Akademia I
51
Cic.,Tus.,Disp., I.16
52
Cic., Tus., Disp., I. 17
50

41

alacam nk geree yakn olan grebilmekten daha ileri gidebileceimi

sanmyorum.). Cicero, ayrca Stoaclarn kesin bilginin elde edilebilecei savn
eletirir.
Ciceronun buraya kadar tartt lmn kt bir ey olmad
dncesini ileri gtrecek yeni savlar ortaya koyduunu syleyemeyiz. Zira bu
konu ahlak felsefesinin en popler ve zerinde en ok durduu tartmalardan
birisidir. Felsefe okullarnn hemen hemen tm lmn kt bir ey olmadn,
tersine btn endielerden ve korkulardan kurtulma arac olduu dncesinde
birlemilerdir.
Cicero, ruhun lmszln kantlama giriimine lm nedir? gibi basit
ve genel bir sorusuyla balatr ve tartmasn lmn insan iin neden iyi bir ey
olduunu aklayarak srdrr. Platonun Phaedonunda Sokratesin lmek zere
olduunu gz nnde bulundurarak ortaya koyduu Bir filozof lm neden her
zaman arzu etmelidir? gryle, burada Ciceronun yrtt ruhun lmszl
tartmas benzerlik gsterir. Bununla beraber Cicero lm ve arzulanrln
genelde herkesi gz nnde tutarak savunurken, Platonun bunu yalnz filozoflara
indirgeyip snrladn bilmemiz gerekir.
Platon, ruhun lmsz olduuna inand iin, lmn bu yaamdaki
kstlamalara kar bir kurtulu olduunu dnmtr. nk, ruh gerei yalnzca
dnmeyle elde eder. Fakat iin iine grme ve duyu organlar (beden) girdii
zaman, ruhun kafas karr ve onun bu amacna ulamasn engeller. Ona gre, eer
biz her eyin en gzelini bulmak istiyorsak, doru bilgiye ulamak iin bu dnyada
elimizden geldii srece bedenle olan ilikimizi kesmeliyiz. Bu nedenlerden dolay
yaamn yalnz felsefeye vermi olan bir filozof ruha zgrlk kazandracak. Bu

42

duruma lmden sonra erieceini bilir ve tanrnn kendisi verinceye dein,53 ona
ulamay her zaman bekleyip durur. Platona gre filozof dier insanlardan farkl
olarak lmn kendisi iin yalnz bir kurtulu deil, bir dl de olacann
bilincindedir.
Cicero, birinci kitapta dncelerini alayc bir dille eletirdii Demokritosla
bile bu konuda ayn gr paylar. Demokritosa gre insan ancak ruhunun
dinginliiyle mutlu olabilir, bu da ancak bilgelik yoluyla elde edilebilir. Bilge kii ise
hem akll hem de ruhunu btn ar duygulardan ve her trl korkulardan uzak
tutabilen kiidir. lm korkusundan kurtulma bunlarn banda gelir. Demokritosun
retilerini izleyen Epikros ve Romal air Lucretius her zaman insanlara lm
korkusundan kurtulmay tlemilerdir54: lmn bizim iin hibir nem
tamad dncesine kendini altr; nk iyilik ve ktlk duyularla vardr; lm
ise duyulardan yoksun olmadr. Nitekim yaamamakta korkun hibir ey
olmadn gerekten kavram olan biri iin, yaarken korkacak hibir ey yoktur;
dolaysyla, lm geldii zaman ac verecek diye deil de, dncesi ac verecek diye
lmden korktuunu syleyen samalam olur. nk gerekletiinde bir ktl
dokunmayan eyi ya dokunursa diye beklemek, bouna zlmektir. Bylece
ktlkler arasnda insan en ok dehete dren lm, bizim iin hi
nemsenmemesi gereken bir eydir, nk biz varken lm yoktur; lm gelince de
biz yokuz. Buna gre lm ne yaayanlar ilgilendirir ne de lleri, nk yaayanlar
iin lm yoktur, ller iin ise zaten yoktur.55
Stoa felsefesinin lme bak da dierlerinkinden pek farkl deildir: nsann
kendi eliyle canna kymas bir erdem olarak grlr; sadece erdem iyidir ve sadece
53
54

Platon, Phaedon, 62c

Bk. De Rerum Natura, III.

43

kusur ktdr; bunlarn dnda her ey farkl deerlendirilebilir. Fakirlik, hastalk,

ac ve lm kt eyler deildir. Zenginlik, salk, zevk ve tatl yaam ise iyi eyler
deildir. Bir kii hayatna son verebilir, nk yaamn yok ederken, manevi gerek
deerinden hibir eyi kaybetmez.
Ciceronun buraya kadar ki tartmas kendi asndan ok nemli deildir,
nk onun esas amac sadece lmn kt bir ey olmadn deil de lmn iyi
bir ey olduunu gstermeye almaktr; bu ama dorultusunda tartmasn
lmden sonra ruhun yaamn srdrd ynnde yrtmektir.
Cicero, lm nedir sorusuna, Stoa, Epikuros ve Akademia okullarnn
retilerini aktararak balar: Bazlar lmn ruhun bedenden ayrlmas olarak
dnr56; bazlarna gre asla byle bir ayrlma yoktur, nk ruh ve beden birlikte
lr ve ruh, bedenle birlikte yok olur. Ruhun bedenden ayrldn dnenlerden
bazlar ruhun hemen bolukta daldn,57 bazlar ise uzun sre yaadn58,
dierleri ise sonsuza dein yaadn dnr.59 60
Cicero, lm hakkndaki grlerin ardndan Ruhun nasl bir ey olduu,
bedenin neresinde bulunduu ve nasl bir maddeden olutuu sorularna aklk
getirir. nk en farkl ve elikili grlerin bu konularda olduunu ileri srer. Bu
dnce ayrlklarn lmden sonra hayat ya vardr ya da yoktur a indirgemeden
ve ruhun hayatn devam ettirmesi olasln tartmadan nce, ruhla ilgili bu
soruya Eskia dnrlerince verilmi, farkl ama genelde benimsenmi yantlar
55

Diog.,Laert.,X.124
Platon ve Akademiallarn grlerine atfta bulunur. Platon lm hakkndaki grn Phaedon
eserinde aklar: lmn, ruhun bedenden ayrlmas olduuna inanmaz myz ? lm hali, bedenin
ruhtan ayrlp kendi bana kalmas ve ruhun bedenden ayrlp kendi bana kalmas durumudur. lm
bundan baka bir ey midir? (Phaedon 64c)
57
Epikurosularn dncesi.
58
Stoclarn retisi.
59
Platonun savunduu ruhun lmszl teorisi.
60
Cic., Tusc. Disp. I. 18.
56

44

ksaca ve kendi grn belirtmeden aktarmak zorunluluunu duyar: Bazlar

ruhun yrek (cor ipsum animus videtur)olduunu dnr, Latince kalpsiz
(excordes), duygusuz (vecordes), gnl birlii (concordes), Nasicann61 lakab
olan iyi yrekli (Corculum) ve Aelius Sextusun sfat sekin yrekli (egregie
cordatus) szckleri de buradan kar.62
M., Eskia filozoflarndan Empodeklesin bu konuda ileri srd teoriye
ksaca deinir: Empedokles ise ruhun, kalbin evresinde akan

kan olduunu

savunur.63
Empedoklesin yaptndan gnmze kalan bir parada akln tanm yle
yaplr: Ykselen kan denizinde beslenir insanlarn akl dedii ey, ite burada
bulunur; insanlardaki dnce, yrek etrafnda dolaan kandr, (
) kanda bulunan maddelerin64 miktarna gre insanlarn akl
artar65
Empedoklese gre varlklarn yapsnda bulunan ana elementler dier
varlklardaki benzerlerini tanrlar, alglama ve dnce bu sayede oluur. Bu teori
zerine syledikleri ise udur:
Topra toprakla, suyu suyla gryoruz.
Tanrsal aiteri aiterle ,ykc atei atele
Sevgiyi sevgiyle ve zalim nefreti nefretle.66

61

P.Cornelius Scipio Nasica Corculum, Scipio Afriacanusun kzyla evlenmitir.

Cic. Tusc,.Disp., I.(IX) 18
63
Cic., Tusc.I.19; Empodoklesin szleri unlard:
64
Ate.hava,su,toprak
65
Walter Kranz, Antik Felsefe, Sosyal Yaynlar, 1984
66
Bk ayrca a.g.e 404 b11- 408a16
62

45

Ayrca Ciceronun lm nedir? tartmasnda dncelerine yer vermedii

Empodokles, lm, insan oluturan maddesel karmdan ateli maddenin ayrlmas
(tamamen soumas) olarak dnr. Bu nedenle ruhun lm ile bedenin lmnn
birlikte olduu dnlebilir. te yandan Empedokles, olaslkla Pythagoraslarn,
Parmenidesin ve Orphik dncenin etkisi altnda kalarak lmden sonra ruhun
yeniden beden bulduunu yada bedenden bedene g ettiini ileri srmtr.67 Bu
elikili durum kesin bir yorumda bulunmamz gletirmektedir.
Peripatetikler ve Stoaclar anne karnnda ilkin kalbin meydana geldiini
sylerler, ikinci olarak kalp dier paralar oluturur ve bu nedenle ruhumuzun
dnce yetisinin en gl ksmnn kalpte bulunduunu ileri srerler. Stoac
Khrysipposa68 gre ruh doal bir nefestir ve soluduumuz bu hava ruhun otura
olan kalpten btn bedene sanki pnar gibi dklr ve dalrSonra hava, btn
uzuvlar srekli olarak bu nefesle doldurur ve snrsz farkl glerle orgnlar bir
dzene sokar ve kontrol eder. (beslenme, byme, yer deitirme, duyumsama, ve
hareket etmek iin drt.)
Cicero, o ana dein filozoflarn ruhun ne, nerede olduu ve neden olutuu
konusunda ileri srlen yaygn grleri aktarmaya devam eder: Kimileri, beynin
zel bir kesimini ruhun en egemen69 olduu yer sayar; kimileri ise ruhun ne kalp ne
de beynin zel bir kesimi olduu grn benimser; buna karn bunlardan bazlar
ruhun beyinde olduunu sylerken, bazlar da yrekte70 olduunu sylemitir. (Aliis
pars quaedam cerebri visa est animi principatum tenere. Aliis nec cor ipsum placet

67

Bk. Empedokles bal altnda paragraf 5, Oxford Clasical Dict. (1996)

Solili ve ..232 de Stoa okulunun bakan; yaklak .. 280-207 aras yaamtr.
69
Cic., De Nat., Deorum I.39
70
Kalpte olduunu dnenler: Stoaclar, Epikuroslar ve baz doktorlar. Beyinde olduunu
dnenler: Erasistratus, Pythagoraslar, Herophilus
68

46

nec cerebri quandam partem esse animum, sed alii in corde, alii in cerebre dixerunt
animi esse sedem et locum;)
Fakat kimileri, biz Romallarn pratik olarak yapt gibi, ruhu (animus) ve
nefesi (anima) zde sayar- zira biz lmek anlamnda ruhunu salmak (agere
animam), ve cann frd (efflare animam) deyimlerini kullanrz ve ayrca ruhlu
insanlar (animosos) ve iyi ruhlu insanlar( bene animatos) ve btn kalbimle (ex
animi sententia) deriz; dahas ruh (animus) szc, nefes, esinti, can anlamna gelen
(anima) kelimesinden gelmitir. Stoac Zenona gre ise ruh atetir7172
Cicero, bu paragrafta akln nefesten baka bir ey olmadn syleyen
filozoflarn bulunduunu sylemek istemitir. Bunun yan sra bu dnceyi yani
birok ruh ile nefesin ayn ey olduunu Latince kelime ve deyimin etimolojik
analiziyle kantlamaya alr.
Bunlar toplumda benimsenen yaygn grlerdir. Bunun yannda M.nin
deindii gibi, pek tutunmam olanlarda vardr. Bunlardan sz etmeden nce u
gerei belirtmemiz gerekiyor. Cicero, dier deyile M. bu felsefe tarihi dersini ok
yzeysel vermektedir; ayrntlara girmemesinin yan sra, yukarda Empedoklesin
durumunda grld gibi yeterli tantc bilgiyi bile vermemektedir. Bunun tek
istisnas biraz sonra tantaca Aristoksenos tur. Bunun nedeni Ciceronun bir an
nce ana konuya ve bunu tartmaya gemek istemesi olabilir. Biz burada Ciceronun
deinmedii ya da noksan brakt baz noktalarn biraz aklanmasnn yararl
olaca grndeyiz.
Platon ve Pythagoras Alkmeon, ruh ile beyin arasnda bir balant kurar;
Platon ruhun ynetici (hegemenikon) ksmnn beyinde olduunu savunur;
71
72

Zenoni Stoico animus ignis videtur.

Cic., Tusc.,Disp., I. 19

47

Alkmeona gre ise btn duyu organlarmzn ve duygularmzn herhangi bir

ekilde beyinle balantlar vardr. Beyin sarsld ve yerinden oynad zaman,
bunlara inme iner, nk bu duyu organlarnn meydana getirdikleri borular bunun
etkisiyle tkanr. itme, grme, duyma alglarn yaptran beyindir.
Cicero, ruh bedenden ayrlnca, belli bir sre (evrensel yangna kadar)
yaaca biimindeki Stoa retisine hi katlmaz. Ancak Roma halk arasnda
yaygn olan Stoa akmnn inanna gre ruh soluk veya atetir. Evrenin ve
varlklarn tek bir ana maddeden olutuunu kabul eden maddeci filozoflarn
sonuncusu olan Ephesoslu Herakleitos (en parlak zaman ..500) da evrenin ana
maddesinin her zaman deien ate ve onun deimi biimleri (hava, su, toprak)
olduunu sylemitir. Daha sonra Stoaclar fizik retilerinde onu nderleri olarak
kabul etmilerdir ve onun fikirlerini benimseyip gelitirmilerdir. Stoa felsefesinin
kurucusu Zenonun ve Poseidoniosun

ruh ve evren zerine retilerini

Herakleitostan aldklar Diogenes Laertiosun nl Filozoflarn Yaam yaptnda

ayrntl olarak grlr: Doa yaratclk yolunda ilerleyen yaratc bir atetir; yani
ateli ve yaratc bir soluktur: Ruh da alglama yetenei olan doadr. Bu bizimle
olumu bir soluktur; bu nedenle bir ktlesi vardr ve lmden sonra da varln
srdrr ama gene de bozulur: buna karlk evrenin ruhu bozulmaz, canllarn ruhu
da bu ruhun paralardr. Stoac, nl filozof Zenon ve Poseidonios da ayn ekilde
ruhu scak bir soluk olarak tanmlarlar; nitekim, onun sayesinde soluk alp
deviniriz. derler.73 Kleanthes tm ruhlarn, Khrysippos ise yalnz bilgelerin
ruhlarnn evrensel yangna dek var olacan ileri srmtr.

73

Diog., Laert., VII.157

48

Herakleitos, dnyamzdaki sonsuz sayda canlnn atein deiimiyle

meydana geldiini ve gelecekte bir gn btn canllar evrensel atee maruz kaldktan
sonra, yaam aknn yeniden balayacan ileri srmtr. Bu dnce daha sonra
stoa okulu tarafndan benimsenmitir. Herakletiosa gre aklmzn kayna, bizi
evreleyen evrensel logos yani us dur ve biz bu tanrsal logosu solukla iimize
ekince akll bir varlk oluruz. Eskiada aslnda biroklar atei btn soyut
glerin sembol olarak grmtr.
Aristoteles eserinde Herakleitosun ruhun z hakkndaki grlerini
aklamakta ve onun ruhu hareketli bir ey olarak dnmesini aka eletirmektedir
(De Anima I.2. 405a, 25): Herakletios da nefesi ilk madde olarak dnr. nk
ona gre her eyi meydana getiren scak nefes ruhtur. Dahas da bu scak soluk az
ktleli ve kesintisiz ak halinde olan bir eydir. Hareketli olan ey, neyin hareket
ettirdiini bilmesi gerekir, nk birok filozofun benimsedii gibi, Herakleitos da
btn varlklarn mecburen hareket halinde olduu dncesindedir.
Ciceronun lm nedir? sorusuna yant ararken, dncelerine yer vermedii
Herakleitos ruhun lmnn ne olduunu fiziki olarak deerlendirip bunun zerine
atein, dolaysyla z maddenin deiimi ve dnm teorisini retmitir. Ona gre
ruhlarn lm su olmak demektir (nk atei su sndrr ve yok eder), su iin de
lm toprak olmak, topraktan ise su olur, sudan da ruh oluur. Bununla birlikte
Herakletiosta nemli ruh ve kuru ruh olmak zere doas bakmndan ruh iki ayrlr
ve bunlar da bir rnekle aklar: Bir adam sarho olunca, ruhu nemli olduu iin,
yetikin olmayan birisi tarafndan sallana sallana evine gtrlr; Kuru ruh ise en
bilge ve en yetkin ruhtur.

49

Cicero, felsefe okullarnn ruh hakkndaki grlerini aktardktan sonra

(kan,beyin, soluk,ate), ruh nedir ve nerede bulunur? tartmalar zerine haklarnda
yeterince bilgi sahibi olmadmz baz filozoflarn grlerini aklar.
nce Pythagora eitim alan, daha sonra Aristotelesin rencisi olan
Aristoksenos mzik adam olmasnn da etkisiyle ruh konusundaki grlerini nceki
okulunun retileri zerine kurup gelitirmitir74: Hem mziki hem de filozof olan
Aristoksenos ruhun, vokal ve enstrmantal mzikte harmoni (harmonia) denen ey
gibi, bedenin zel bir uyumu (intentio)75 olduunu, btn bedenin doas ve ekliyle
uyumlu, deiik hareketlerin aynen trkdeki sesler gibi, retildiini dnmtr.
Bu dnr kendi sanatnn snrlarn aamamtr, ama yine de deerli bir katkda
bulunmutur, fakat onun kastettii ey daha nceden Platon tarafndan ortaya
konmu ve aklanmtr.76 Ksenokrates77 ise ruhun herhangi bir eklinin (figura) ve
ktlesinin (corpus) olduu dncesini reddetmitir, fakat ruhun, doadaki en byk
g olan say olduunu sylemitir; bu dnce ise ok daha nceden Pythagoras
tarafndan ortaya atlmt.78
Aristoksenosun

ruhun mzikteki gibi bir ahenk olduu

teorisi

Pythagoras bir retidir. Pythagoraslar mzikteki ses uyumunun saylara

dayandn dnyorlard. Onlara gre evren saylarn uyumudur ve mzikteki
uyum da buna benzerdir79.

74

Cic., Tusc.Disp. I.20

Intentio Trke akort, ayar anlamna gelmektedir.
76
Phaedon, 89: .
77
Ksenokrates Khalkedonlu dr (bu gnk stanbul-Kadky) ve Platonun rencisi olmutur. ..
339-315 aras Akademi felsefe okulunun bakanln yapmtr.
78
Bk. Tusc.Disp. V.8-10. Pythagoras , ruhun bizzat hareket eden say olduunu iddia etmitir
( ). Bk. ayrca De Natura Deorum,I.20.
79
Cicero, Somnium Scipionis te ilenen Gne sistemindeki gezeenlerin hareketleriyle oluan sekiz
ilahi ana ses yeryznde mzikiler tarafndan taklit edilir biimindeki gr bu teorinin bir
uzantsdr.
75

50

Pythagorasun iki

nemli retisi Eskiada yaygnca bemimsenmitir;

bunlardan birincisi ruhlarn beden deitirme savdr. Bu dnce Hindistandan

ortaya km ise de Pythagoras bunu alp kozmosun dzenini savunan sren yeni
Milet retisi ile birletirmitir. O, tun gibi salam ve hi deimeyen evrensel
yasaya uyarak, kozmik hareketin ncesiz sonrasz emberini gz nnde tutarak,
ayn biimde insan ruhunun eitli insan ve hayvan bedenlerinden geirmitir.
Bylece ruhlarn bedenden bedene g ederek bu dnn emberi sayesinde
sonsuza dein yaadklarn ileri srmtr. Pythagorasn yine Doudan ald bir
dnce daha vardr: Kartlklar dnyann kurucu ilkeleri olarak gren ikinci
dncesinin esini randan gelmedir. Fakat burada da Yunanllarn bakasndan
ald bu dnceyi onun kesin bir tarzda deitirip ona baka bir klk verdiini
gryoruz. imdi ayn kartlklar saylar dizisinde, tek ift, rasyonel ve irrasyonel
saylarda grlyor. Bunlar arasndaki kpr harmoniadr, yani aralarnda belli bir
ba kuran uyarllk,uygunluk vardr. Musikideki harmonia da tamamyla sayya
dayanr, nk tellerin yahut borunun uzunluu ile kan ses arasnda belli bir iliki
vardr. Bu buluunu Pythagoras yldzlar, gne ve ay kresinin yeryzne olan
uzaklklarna uygulamtr ve bylece kozmos onun iin uyumlu sesler veren bir
birlik olmutur.80
Aristoteles Metafizik adl yaptnda Pythagoraslarn bu teorisinden sz eder:
Bunlarla birlikte ayn zamanda ve belki onlardan daha nce (Anaxasagoras,
Empedokles, Atomcular), kendilerini Pythagoras diye adlandrlan kiiler
matematie bavurdular, bu

bilimi ilk olarak onlar gelitirdiler.81 almalar

boyunca bu bilimin (saylarn) ilkelerinin her eyin ilkesi (ana maddesi) olduuna
80

Kranz,W., Antik Felsefe, s.41-42

51

inandlar. Bu ilkeler arasnda saylar ilk nce geldii iin, doutan var olan ve
varla gelen eylerle saylar arasnda, ate, toprak ve su arasnda olduundan daha
fazla benzerlikler bulunduunu kefettiklerini kavradlar. nk onlara gre saylarn
baz benzeri adalet, dier bezeri ruh veya zeka bir dieri ise frsattr. Hemen hemen
dier btn eyler de ayn ekilde ifade edilebilir. Ayrca uyumu (harmoni)
ilgilendiren etkilerin (Affectio) ve oranlarnn (ratio) saylarda var olduklarn
bildikleri iin, tm dier eylerin doalar bakmndan saylara benzer olduklar iin
ve btn evrende saylarn ilk eyler olduklarn aka grdkleri iin,
Pythagoraslar saylarn elerinin, her eyin eleri olduunu ve btn gn bir
ahenk olduunu dnmlerdir.82
Cicero, ruhun znn ne olduu konusunu tartrken, szn ettii
grlerden beenmediklerini alayc bir dille eletirmekten kanmaz ve bunu da ilk
olarak ruhun ahenk olduunu ileri sren Aristoksenosu eletirerek yapmaya balar.
Ciceronun De Nat. Deo.da da ayn tutumu sergilediini grmekteyiz: br
(Aristoksenos) kendi tnlaryla ylesine mutludur ki bunu felsefeye bile uyarlamaya
giriir. Fakat melodinin ses perdelerindeki aralklardan ortaya ktn anlayabiliriz
ve bu seslerin eitli birleimleri yeniden farkl melodiler ortaya karr; bununla
birlikte ruhu olmayan bedenin duruunun ve uzuvlarn pozisyonunun nasl melodiler
ortaya karacan gremiyorum. Bu mzisyeni geelim, aslnda ok iyi eitim
grm birisi olmasna karn felsefeyi hocas Aristotelese braksn ve mzik
derslerine devam etsin.83

81

Pythagoras ve Aristoksenos tarafndan ilk olarak teorik olarak aritmetik almalar yapt sylenir.
(Stob.1.20.1)
82
Arist., Metaph., I. 985b-986a
83
De Deo., Nat., I. 42

52

Cicero, ruhun mzikteki gibi bir uyum olduunu syleyen Aristoksenosun

dncesini Disp. Tusc.da da rtmeye almtr.84 Platonun da Phaedonunda
Sokrates, karndaki muhtemelen Pythagoras olan konumac Simniasn ruhun
ahenk olduu fikrini ileri srmesine, ruh ya ahenktir yada bilgi hatrlamadr
nerisiyle kar kar: Sokrates: Ey Tebaili dostum, eer ruhun bileik bir ey
olduunda ve ruhun bedendeki saz telleri gibi gerilmi elementlerden oluan ahenk
olduunda srar ediyorsan, dnceni deitirmen gerekir, nk bu birleimi yapan
u eylerden nce bileik ahengin olutuunu sylersen, kendi yargn kabul etmemi
olursun, yoksa olmaz msn?
Simnias: Kesinlikle hayr Sokrates.
-Sokrates: nk hem ruhun insan ekline ve bedenine girmeden nce, ruhun
var olduunu onayladn sylediinde,

hem de henz var olmayan eylerden

meydana gelmi olduunu sylediin zaman, ayn eyi sylemi olduunu grmyor
musun?
nk ahengin, senin karlatrdn eye benzer olacan sanma; fakat ilk
bata lir, telleri ve sesleri ahenklememi durumdadr; ahenk birleimin en sonudur,
ve ilk nce yok olacak da budur. Bylece ilk teorinle harmoniyi nasl bir araya
getirebilirsin? 85
Aristoteles De Anima adl yaptnda eserinde Pythagoraslarn bu teorisine,
uyum dedikleri eyin aslnda bedenle ilgili bir ey olmas nedeniyle kar kar:
Onlarn destekileri ruhun bir eit uyum olduunu sylerler, nk uyum,
kartlarn bir araya toplanmas ve karmdr, ve beden de kartlardan ortaya kan
bir bileimdir. Bununla beraber uyum, karm eylerin belli bir oran ve bileimidir
84
85

Bk. Tusc. Disp. I. 24: Si est Aristoxeni harmonia, dissolvetur.

Platon, Phaedon, 92b

53

ve ruh bunlardan ne biri (karm) ne de dieri (bileim) olabilir. Bundan baka

ortaya kan hareket uyuma ait olamaz, hemen hemen hepsi bunu ruhun esas
elementi olarak atfetseler de, sal ve genel olarak bedenin iyi durumunu uyum
diye adlandrmak daha uygun olur.86
Platonun yan sra Aristoteles de ruhun bir tr ahenk olduunu reddeder. Bu
teoriyi kabul etmeyileri her ne kadar farkl nedenlerden olsa da, bu durum
Ciceronun Akademia felsefesiyle ortak yanlarndan birisi olarak deerlendirebilir.
Cicero ruhun saylardan olutuu grn ve daha sonra tanmlayaca
Aristotelesin beinci element retisini, soyut ve yok olup gitmeyen bir doas
olduu iin kabul eder: Bununla birlikte eer ruh bir sayysa (bu anlalr olmaktan
ok ince bir neriye benziyor) ya da anlalmas kolay ama isimsiz olan
Aristotelesin beinci elementi ise, bunlar ok saf ve temiz maddeler olduu iin,
yeryznden alabildiince yukar kabilirler. Bundan byle ruh, bunlardan ister biri
ya da teki olsun, ne yrekte ne beyinde ne de Empedoklesin kannda gml
yatar. 87
Cicero, dier kitaplarnda da, her zaman kendisi iin k salayan Platonun
bu ruh teorisine ksaca deinir: Onun (Ksenokrates) hocas Platon, ruhun ksml
bir yaps olabileceini dnd, hkmeden ksm akl (ratio,) tpk dorua
yerletiryormu gibi baa yerletirdi, geri kalan iki ksm, fke (ira,) ve
arzunun (cupiditas,) ona itaat etmesini istedi ve fkeyi gse, tutkuyu ise
diyaframn altna yerletirdi.88

86

Aristoteles, De. Anima

Cic., Tus.,Disp., I. 41
88
Cic.,Tus.,Disp., I.20 Eius doctor Plato triplicem finxit animum, cuius principatum, id est rationem
in capite sicut in arce posuit, et duas partes ei parere voluit, iram et cupiditatem, quas suis locis iram in
pectore, cupiditatem subter praecordia locavit
87

54

Platon bu teorisini birok eserinde iler: Onlar tanry rnek aldlar, ruhun
lmsz ilkini (ilk madde) alnca da, ruhun etrafnda sonradan lml bir ten vcuda
getirdiler, onu tasn diye de btn vcudu verdiler. Sonra da bedende ayrca bir
baka ruh, bnyesinde korkun, kanlmaz tutkular tayan lml bir ruh daha
vcuda getirdiler: nce ktln en byk tevikisi olan hazz, sonra da bizi
iyilerden uzaklatran aclar, daha sonra da iki kt ynlendirici olan cret ile
korkuyu, ondan sonra da zor yattrlan fkeyi (ira), nihayet bizi abucak aldatan
midi yarattlar. te btn bunlar dncesiz duyumla ve her eyi gze alan akla
kartrp zorunluluk yasasna bal lml ruhlarn saysn oluturdular. Bununla
beraber tanrsal ilki kirletmekten korktuklar iin, tam bir zorunluluk olmad srece
lml ilki, tanrsal ilkten (beyin ve akll ruh) ayr, vcudun baka bir tarafna
yerletirdiler. Bunun iin ba ile gs arasna bir kstak, bir snr koydular ve
birbirilerini ayr tutmak iin aralarna boyunu yerletirdiler. Ruhun lmlsn
gsn iine baladlar. Akl dinlesin, isteklerin oyma akln kalesinden gnderdii
emirleri canla bala yerine getirmedii zaman, aklla beraber onu zorla yola getirsin
diye ruhun cesareti, sava istediini paylaan, zaferi arzulayan ksmn baa daha
yakn bir yere, bu deri ile beynin arasna yerletirdiler.89
Aslnda Platonun bu teoriyi, Pythagoras retisinden alp gelitirdiini
Dioges Laertiosta90 aka grebiliyoruz nk ona gre: nsan ruhu akl, mantk
ve tutku olmak zere blmldr. Akl ve tutku teki canllarda da vardr ama
mantk yalnzca insanda bulunur. Ruhun egemen olduu blge yrekten beyne
kadardr; ruhun yrekteki blm tutkudur; beyindeki blmleri ise akl ve mantktr.

89
90

Platon, Timaios, 69-72

Dioges, .Laertios, VIII. 30

55

Duyular bunlardan dklen damlalardr. Akll blm lmszdr, tekiler

lmldr.
Cicero,

hakknda ok az bilgiye sahip olduumuz Dikaearkhosun91

yaptna deinerek ruh hakkndaki farkl dnceleri aktarmaya devam eder: Dier
taraftan, Dikaearkhos, Korinthiosta sunulan ve kitapta toplad bir tartmann
birinci kitabnda tartmada sz alan birok eitimli kiileri tantr. Dier iki
kitabnda, Phthiotisin yerlisi olan ve Deucalion soyundan gelen Pherekrates adnda
yal birisini, ruhun kesinlikle var olmadn ve bu szcn aslnda anlamsz
olduunu ve animalia ve animantes92 szcnn

ruha sahip varlklar ve

bitkiler anlamnda mantkszca kullanldn; ne insanda ne de hayvanda ruha

karlk gelebilecek ruhsal veya fiziksel bir ey bulunduunu kantlayacak hi bir ey
olmadn; hareket etmemizi ve hissetmemizi salayan o gcn, btn bedeni
olanlara eit olarak daldn ve bu gcn bedenden ayrlamayacan; ruhun
bamsz (ayr) bir ktleye sahip olmadn; nk ruh diye bamsz bir ey
olmadn ve doann ynetiminde geliip glenecek ve hissedecek biimde
ekillenmi bir bedenden baka basit bir ey bulunmadn savunan olarak tantr.93
Cicero, Dikaearkhosun ruh hakkndaki fikirleri dnda, ok deerli bir
filozof olduunu itiraf eder fakat ruh diye bir eyin var olmadn sylemesi, Cicero
tarafndan alayc bir dille eletirilmesine neden olur: Birisi daha hi iddetli bir ac
duymad iin, bir ruha sahip olduunu fark etmez.94

91

Aristotelesin rencisi, tarihi, corafyac peripatosu bir filozoftur. kitaplk Ruh zerine ve
bir kitap da lm zerine eser vermitir. Cicero, mektuplarnda, sk sk ondan vg dolu szlerle
bahseder.
92
Hem ruhu olan hem de canl olan eyler. Animantes, bitkilerin yan sra, insanlar ve hayvanlar da
ierir.
93
Cic.,Tus.,Disp., I.21-22
94
Cic.,Tus.,Disp., I. 41

56

Cicero, Aristotelesin ruhun z maddesi ile ilgili beinci element teorisini,

yani her ey oluturan drt ana maddeden baka bir ey olarak kabul eden grn
savunmaya hazrdr. Ancak, kendisi Aristotelesin ruhun doas olarak belirledii bu
beinci element teorisinin ne olduunu tam olarak anlayamad grlr. Cicero,
Aristotelesin bu teorisini yle aktarr:Zeka ve alkanlk bakmndan herkesten
nde giden Aristoteles, -Platonu her zaman ayr tutarm- btn varlklarn
kaynann herkesin bildii o drt tr element95 olduunu kavradktan sonra akln
(mentis) ana maddesi olan, zel beinci bir elementin96 var olduunu dnr; nk
akl dnr, tahmin eder, renir, retir, icatlar yapar ve hatrlar ve bunun gibi
daha baka bir ok ey yapar: Ak olur, nefret eder, arzular, korkar, ac hisseder ve
sevinir. Bunlar ve bunlarn benzerlerinin, drt trn hibirinde bulunamayacan
dnr; ismi olmayan beinci bir tr ortaya koyar ve buna gre gerek (bizzat)
ruhu, ,97 kesintisiz ve srekli bir hareketi aklayc trden yeni bir terim
getirir.98
Aristotelesin ruh teorisine gre, ruhun zel bir yaps vardr, deiiminden
sorumludur ve insanlar gibi vahi hayvanlarnki de canl bedenlerin belli bir halinde
vardr. Aristotelesin ruh ve beden arasndaki kurduu iliki, genel olarak madde ile
ekil arasndaki ilikinin bir rneidir. Bu yzden, ruhu olan, canl bir beden, ekil
alm bir maddenin belli bir trdr. Bu teoriye gre, metabolizmadan manta kadar

95

Eska filozoflarnn drt elementi, Ate, hava, su, toprak ; (Quattuor.. genera principiorum)
Cic., Acad., I.26; De Fin., IV.12
97
Kelime anlam olarak srekli, kesintisiz anlamna gelmektedir. Cicero bu kelimeyi yanl aklar.
nk, Aristoteles ruhun kendi kendisine hareket eden bir ey olduunu kabul etmez.
98
Cic.,Tus.,Disp., I. 22 ;Aristoteles longe omnibus Platonem semper excipio- praestans et ingenio et
diligentia,cum quattor nota illa genera principiorum esset complexus, e quibus omnia orerentur,
quintam quandam naturam censet esse, e qua sit mens; cogitare enim et providere et discere et docere
et invenire aliquid et meminisse, et tam multa alia, amare odisse,cupere timere, angi laetari; haec et
similia eorum in horum quattuor generum inesse nullo putat: quintum genus adhibetvacans nomine et
sic ipsum animum evdelexeiav appellat novo nomine quasi quandam continuatam motionem et
perennem.
96

57

btn yaamsal fonksiyonlar benzer ekilde, uygun yap ve birlekenin doal

organizmalar tarafndan yerine getirilen fonksiyonlar gibi davranrlar. Bu durumda
canl bir

organizmann ruhu, kendine ait organizmalarn doal olarak hayati

fonksiyonlarn yerine getirmek iin, oluturduu aktif yetenekler sisteminden baka

bir ey deildir. Bylece bir organizma, ilgili etkinliklerde (beslenme, hareket,
dnme) bulunduu zaman, onun ruhu saylan yetenekler sisteminin ilevsellii
sayesinde bunu gerekletirir.99
uras ok aktr ki, Aristotelese gre ruhun kendisi sradan bir maddeden
olumu ktlesi olan bir ey deildir. Bu yzden Aristoteles, tpk Platon gibi
ruhlarn bedenlerden ok farkl eyler olduu konusunda hemfikirdir. Ciceronun da
bu teoriye olumlu bakmak istemesinin nedeni budur. Bunun yan sra, Aristotelesin,
insanlarn, hayvanlarn ve bitkilerin ruhlarnn temeli olan tm yeteneklerin
ilevlerini yapabilmesi iin, cisimsel (somut) ksmlara ve organlara sahip olmas
gerektiini dnd grlyor. rnein duyu alglamas iin duyu organlarnn
varl ve ilevsellii gereklidir. Ciceroya gre, Aristotelesin beinci maddesi ruhu
ve beyni oluturan ana maddedir (Aeter) nk beynin olaanst eyleri yapar,
hatrlar, renir, retir, yaratr etc. Fakat Aristoteles, dnme iin ayr bir organ
olduunu kabul etmez, ve bylece dnme hareketinin eksersizi iin, srf bu
kullanma zg cisimsel bir organ veya ksm olduunu dnmyor. Fakat yine de
insann zihinsel ilevlerinin her zaman algsal aparatn baz hareketini ierdiini
dnd grlr ve bu yzden varlk ve uygun cisimsel organ ve ksmlarn tam
bir dzeni gerektirir. Zira O, duyumsal etkilerin, en azndan insanlar sz konusu
olduunda, meydana gelen her dnme eyleminde bir ekilde yer aldn

99

www.seop.leeds.ac.uk

58

dnr.100 Burada, Aristoteles, Platonun tersine, insan ruhlarnn bile kendi

balarna bir varl ve bedenden ayr bir hareketi olmadn dnr.101
Cicero, iki farkl kelimeyi kartrd aka grlr: ve
Aristotelesin ruh teorisinde, gibi kesintisiz bir hareketin
tanm olan, bir durum veya mana olmamasnn yan sra Aristotelesin ruhun kendi
kendisine hareket edebilen bir ey olduunu hibir zaman kabul etmemitir. Eer
Ciceronun kulland kelime o olsa bile, getirdii aklamas yanltr.
Cicero, Epikuros felsefini en ok eletirenlerden birisidir. Bu ekoln fizik
retilerinin kayna olan Demokritosun ruh hakkndaki dncelerini, yeterli bir
aklama getirmeden hemen reddeder. Hatta alayc bir dille de eletirmekten
ekinmez: Gerekten u Demokritos byk adamdr, fakat kazara bir ekilde
arpmalar sonucunda bir araya gelen ok kk, hafif ve dz, yuvarlak z
varlklardan ruhun (corpusculis102, atom) olutuunu

syleyen adam allayp

geelim! nk bu okulun dnrlerinin atomlar kmesiyle ina edemeyecekleri

hibir ey yoktur.103
Diogenes Laertios, Demokritosun ruhun doas konusundaki grleriyle
ilgili u bilgileri bize aktarr: Grleri unlardr: Evrenin iki ana ilkesi atomlar ve
boluktur. Bunun dndaki her ey, var sanlan (tahmin edilen) eylerdir; dnyalar
sonsuzdur, doar ve yok olurlar. Hibir ey yoktan var olmaz ve yoklukta yok olmaz.
Atomlar byklk ve sayca sonsuzdur, evrende burga iinde dnerek devinirler.
Bylece ate, hava, toprak gibi btn oluumlar ortaya kar: nk bunlar da bir
100

Aristoteles, De Anima, 3.7, 431a14-7; 3.8, 432a7-10

Aristoteles, De Anima, 1.1, 403a3-25.
102
Cic., De Nat., Deo., 1.66
103
Cic.,Tus.,Disp., I..22-2;- Demecritum enim, magnum illum quidem virum, sed levibus et
rotundis corpusculis efficientem animum concursu quodam fortuito omittamus. Nihil est enim apud
101

59

takm atomlarn kmelenmesidir; bu atomlar sert olduklar iin etkilenmez ve

deimezler. Gnele ay byle dz ve kresel atom kitlelerinden olumutur, ruh da
ayn ekilde; ruhla akl ayn eydir.Grme, imgelerin gze arpmasyla ekillenir.104
Cicero, Platona ait olan lm ruh ile bedenin ayrlmasdr grn her
zaman destekler. zellikle Demokritos ve Epikurosularn yan sra, Aristoksenos
ve Diacaerkhosun da insan karamsarla ittiini dnr. Platonun ruh zerine
yazd eserini105 yle ver:Geri kalan hocalarn grleri insana umut verir, Eer
bu sende mutluluk yaratacaksa, ruhlar bedenden ayrldklar zaman106, gkyzndeki
evciklerinin yolunu bulurlar.107
Ciceroya gre ruh lml de olsa lmsz de olsa , lm insanlar iin asla
zavalllk deildir: M-Ruhlarmz yaamn devam ettiriyorlarsa A-mutlu
olduklarn kabulleniyorum M- Eer yok oluyorlarsa, A- zavall deillerdir,
nk artk gerekten yokturlar:senin tarafndan aynen ksa bir zaman nce kabul
etmeye zorlandm fikir uyarnca108M- Bu durumda lmn kt bir ey
olduunu dndn ne iin ve nasl syleyebilirsin ki ?109
Cicero, lmn kt bir ey olmadn bu ekilde kantladktan sonra,
konumacnn dier bir sorusuyla tartmann yn deiir: Eer sana bir yk
olmazsa, ilk olarak, yapabilirsen eer, ruhlarn bedensel lmden sonra, varln
srdrdn aka gster ve sonra bunda baarsz olursan nk zor bir
konudur- lmn her trl ktlkten uzak olduunu kantlayacaksn. nk en ok

istos quod non atomorum turba conficiat. Bir maddeden eitli ve farkl eyler olumaz temel
dncesi bunlar reddetmesinin asl nedeni gibi sunulmutur.
104
Diogenes, Laertios, IX.44
105
Phaedon
106
Platon, Phaedon, 64c
107
Cic.,Tus.,Disp., I.24
108
Cicero, burada belki de farknda olmadan Epikuros retisini savunmaktadr
109
Cic.,Tus.,Disp., I..25

60

korktuum ey lmn kt bir ey olmasdr; duygudan yoksun olmak deil de

yoksun kalacak olmak zorunluluudur.110
Cicero, lm nedir?, ruhun doas nedir? ve ruh nerede bulunur? sorularna,
kendi yantlarn vermek yerine, esas itibariyle eskia filozoflarnn teorileri
zerinden yorumlar getirmitir.
Cicero, ruhun lmszln kantlamak iin stlendii tartmada kant
grevi yapacak birok rnekten yararlanr. Bunlardan birisi de, Enniusun Eskiler
diye tanmlad insanlarn,111 lm insanlarda duyum olduuna ve bir insann bu
yaamdan ayrlmakla tmyle yok olmadna dair kesin (deimeyen) bir inanca
sahip olduunu sylemesini kant olarak gsterir. Cicero, bu rnei daha da
geniletir: Bunu birok baka rneklerden de, pontifex yasalarndan, l gmme
trenlerinden anlayabiliriz. nk Eskilerin lm her eyi ykan ve yok eden bir
hilik deil de, ou zaman nl erkeklerle, kadnlar ge ykselten bir tr nder,
yer ve yaam deiimi olduuna dair deimeyen inanlar olmasayd, bu trenler, o
denli byk ynetme yetisine sahip kiiler tarafndan titizlikle yerine getirilmezdi, bu
kutsal eye saygszlk etmek dince yasaklanmaz ve balanmaz bir su gibi
cezalandrlmazd, Geri kalanlarn (nl olmayanlarn) durumunda ise hayatlarn
yeraltnda birer hayalet olarak devam ettirmelerine karn, yine de srekli
yaarlard.112
Bu konuda, Romallar ve Yunanllar arasndaki genel inan uydu: Bu
dnyada kendilerini duygularnn klesi yapm insanlar lmden sonra ge, temiz
ve ulu ruhlarn mekanlarna ykselemezler, ve eski bedenlerinin etrafnda dolanp
dururlard, ya da yeni ve kendisinden daha aa olanlarla birleirdi.
110
111

Cic.,Tus.,Disp., I..26
Sabinler

61

Platon, Phaedonda bu inantan bahseder: Gerekte, arnmakszn Hadese

varan her insann amurda yatacan, halbuki arnm ve gizemlere ermi olan
kimsenin, oraya varr varmaz tanrlarla bir arada olacan bize vaktiyle anlatmak
istemilerdir.(69c)
-Sokrates: len insanlarn ruhu Hadeste midir, deil midir? Ruhlarn bu
dnyay terk ederek ahrete gittikleri, oradan da tekrar dnyaya geldikleri, bylece
lmden hayata dndkleri fikri, hatrladm eski bir gelenee dayanr.(70d)
Cicero, Roma ordusunun kahraman askerlerinin, lmszlk umuduyla
kahramanca savamalarn, airlerin, filozoflarn ve btn sanatlarn isimlerini ve
eserlerini lmszletirmek iin aba sarf etmelerini ve bu denli akll ve yce
insanlarn bu amala gelecek nesil iin eserler yaratmaya almalarnn, lmden
sonra yaam ve duyum olduuna kant olarak gsterir.

Sonu olarak, eer bu

insanlar, buna inanyorlarsa, bizim de buna inanmamz gerektiini tler.113

Platon, her hazzn ve acnn ruhta bir ivi gibi iz braktn dnr. Bunu
bilen gerek filozof, bu dnyada bedensel isteklerden kendini uzaklatrp, bir an
nce ruhun bedenden ayrlmasn isteyecektir.114 nk gerek filozof, bedenle ilgili
zevklerle ilgilenmez. Ruh, bedenden ayrld zaman, beden olmayacak, dolaysyla
bedensel arzular ve istekler de olmayacaktr. Platona gre, ruh gerei aratrmaya
alt zaman, beden ruhla alakas olmayan isteklerini ve arzularn gerekletirmek
iin115 buna mani olduunu dnr. O halde dedi, ruh ne zaman hakikate varyor?
nk bedenle bir eyi incelemeye giritii zaman, bedenin kendisini aldattn
aka gryoruz.

112

Cic.,Tus.,Disp., I..27.
Cic.,Tus.,Disp., I.33-34
114
Platon, Phaedo,65
115
Platon, Phaedo,66b
113

62

Simnias: Doru sylyorsun, dedi.

Sokrates devam etti. Ruh gerekler hakknda bir bilgi edindii vakit, bunu
dnmekle elde etmiyor mu?
Simnias: Evet diye cevap verdi.
Sokrates: Fakat ruh (dedi,) kendisini ne iitme, ne grme duyusu, ne ac, ne
haz, hibir ey bulandrmad zaman daha iyi dnr; bylece kendi iine ekilerek
teni uzaklatrr ve onunla her trl ilikiyi elden geldii kadar keserek gerei
kavramaya alr.
Simnias: Doru dedi.
Sokrates: O halde burada da filozofun ruh, tene hi deer vermiyor, ondan
kayor ve kendisi ile ba baa kalmaya alyor.116
Platona gre gerek filozof yalnz aklla ilgilisi olan eylere kafa yorar ve
gerekler sadece saf akl tarafndan elde edilebilir: O halde dedi, Bu sonucu en en
zgrce gerekletirecek kimse, her eyi incelemek iin elinden geldii kadar yalnz
dncesini kullanan ve dnrken, grme duyusuna ya da baka duyularndan
herhangi birine yer vermeyen kimse deil de kimdir? Byle bir kimse elinden geldii
kadar kulaklarndan, gzlerinden, bir kelime ile ruhu bulundurmaktan baka bir ie
yaramayan ve ruhla olan her ilikide, onun gerek bilgelii kazanmasna engel olan,
tm tenden uzak duracak, her bir eyin zn aratrmaya koyulacaktr. Syle
Simnias gerei byle bir adamdan baka kim renebilir? 117
Bir filozof, yukardaki amacna ulamak iin, ruhunu elden geldii kadar
bedenden uzak tutmaya alacaktr. Tamamen ayrlma ise, ancak lm sayesinde

116
117

Platon, Phaedon, 65b-c-d.

Platon, Phaedon, 66a

63

gelecektir. Sokratesin Phaedonda lm kendisi iin bir iyilik olarak grmesindeki

temel neden budur.
Ciceronun bu kitapta kullanmak amacyla Phaedonda anlatlan bu
retiden alntlar yapt grlr: Hemen hemen tm arzulara bizi ynelten
bedenlerimizin ateleri var olduuna ve sahip olmay arzuladmz eylere sahip
olan herkese kar duyduumuz kskanlkla bu ate daha da arttna gre,
bedenlerimizi
kurtulduumuz

geride
zaman,

braktmz

ve

tm

kesinlikle mutlu

kskanlklardan

olacaz.

imdi

ve

arzulardan

yaptmz

gibi,

endielerden biraz kurtulup rahatladmz zaman, nasl bir ey seyretmek ve grmek

istiyorsak, ite o zaman ok daha zgrce bu eyi yapacaz; kendimizi btnyle
nesneleri tasarlamaya ve incelmeye adayacaz nk doa aklmza doruyu bulup
grmek iin doymak bilmez bir istek yerletirmitir. 118
Ciceronun buradaki dnceleriyle, yukarda akladmz, Platonun
bedenin alglarna gvenmedii ve nesnelerin saf yapsyla ilgili gerek bilgileri
ancak ldmz zaman elde edebileceimizi savunan

paragraflar arasnda

benzerlik vardr: Grdklerimizi gzlerimizle imdi bile ayrt edemiyoruz Bu

yzden bedende alglama yoktur ama yalnz doa filozoflarn deil doktorlarn da
ak seik grd ve bizi bilgilendirdii gibi, ruhun durduu yerden gze, kulaa,
buruna alan kanallar vardr. Bu nedenle sk sk dncelere daldmzda ya da
veya hastaln saldrsna uradmzda gzler ve kulaklar ak ve zarar grmemi
olmamasna ramen, ne grebiliriz ne de duyabiliriz.

Bunun sonucu kolayca

anlalabiliyor ki, gren de duyan da ruhtur, ruha pencere grevi gren bu organlar
deil de fakat yine de akl (mens) aktif ve kendinde deilse, bu organlar araclyla

118

Cic.,Tus.,Disp., I..44

64

hibir eyi alglayamaz. Byle olmaz m dersin? Zira birbirinden tamamen farkl,
renk, tat, scaklk, koku ve ses gibi eyleri ayn akl kullanarak alglamyor muyuz ?
Her ey ruha iletilmeseydi, her eyi yalnz ruh yarglamasayd, bunlar ruh yalnz be
duyu organ sayesinde asla kefedemezdi. Ayrca gn gelip te, ruh, doann sevk
ettii noktaya gelince ve zgr olunca nesnelerin ok daha saf ve ak seik hali
kefedilecektir. Bununla beraber, iinde bulunduumuz durumda gerekten bedenden
ruha o kanallar alm doa da sanatn ustalkla konuturmu olsa da yine o
boluklarn evresini belirli bir ekilde dnyevi ve somut maddelerle rmtr.
Bununla birlikte ruhtan baka hibir ey kalmaynca, hibir fiziksel engel kar kp
onun her bir eyin gerek zn kavramasna biraz olsun engel olamayacaktr.119
Ciceroya gre insanlarn lmden sonra mantksz ve ilgin hikayeler
uydurmasnn

nedenin,

ruhun

bedenden

ayr

bir

yaam

olduuna

akl

erdirememelerinden ve ona bir grnm ya da ekil aramalarndan kaynaklandn

dnr. Bu konuda, Homerosu, Odyssseusun yeraltna ini hikayesini120 bu
manta dayand iin, eletirir.
Cicero, ruhun bedenden ayrldktan sonra, ge ykseleceini Aristotelesin
Stoac grleriyle121 destekler: Matematikilerin ikna edici olduundan hibir
ekilde phe edemeyiz.- Dnyann evreninin merkezinde olduunu122 ve evrenin
(caeli universi) geniliiyle karlatrld zaman matematikilerin dedii gibi nokta
kadar yer igal ettiini kastediyorum. Dahas da her eyin meydana geldii drt
119

Cic.,Tus.,Disp., I. 46-47
Homeros, Odysseia, XI. Bu blmde Odysseus lnn hayaletini arr.
121
Aristoteles De Caelo, IV. 3. 18-19. Aristoteles gre aa yukar doru hareketin nedenini
cisimlerin kaplad yere (size), ekline (form) ve esas yerine gre deitiini dnr.. Bu
hareketlerinin arlk ve hafiflikle de ilgisi olduunu savunur: Ate ve hava daha hafif olduklar iin
yukar doru hareket eder, dier ikisi ise ar olduklar iin aaya doru.
122
Platon,Phadeon, 108e-109a:En bata, Eer dnya yuvarlak ve evrenin merkezinde ise, onu
dmekten koruyacak ne havaya ne de baka bir gce ihtiyac vardr, fakat onun kendi dengesi ve
gklerin homojen doas her yerde onu tutmaya yeter olduuna ikna olmuumdur.
120

65

elementin doasndan da phe edemeyiz; onlarn hareketleri aralarnda orantl

olarak llp bltrlm gibi toprakl ve nemli olanlar kendi eilimleri ve
arlklarndan tr dikey bir ekilde denize ve karaya doru tanrken; ateten ve
havadan olan geri kalan iki ksm ise belirtilen ilk ikisi gibi tamamen arlklar ve
eilimleri yznden dnyann merkezine doru tanmas gerekirken, bu son ikisi
tam tersi ynde dikey bir hareketle yukarya gksel blgeye doru uarlar. Bu, ya
doalarndaki yukar doru hareket etme eilimlerinden kaynaklanmaktadr ya da
hafif olan cisimler ar olanlar tarafndan doal olarak yukar doru itilirler Yasas
gereidir. Bu gerekler artk bilindii iin, ruh bedeni terk edince, onun doal yaps
ya havadan yani nefesten ya da ateten olduuna gre, onun yukar doru tand
aka bellidir.123
Platona gre ruhun bu dnyada bedenle ilikisi elden geldiince az
olmaldr. nk bedenin isteklerine ve tutkularna boyun een ruhlar arlar.
Bedenden karken katksz olmaz bu nedenle aa gider ve stndeki bu ykten
kurtuluncaya kadar Hadeste dolap durur sonunda gkyzne ular: Durumu bu
olunca (dedi), ruh kendisine benzeyene doru, grlmeyene, tanr olana, lmeyene,
ve bilgeye doru gider. Onlara eriince de, mutlu olur ve samalamaktan,
manaszlktan, korkulardan yabani sevgilerden ve insann tm teki ktlklerinden
kurtulmu olur. Erenler iin denildii gibi, mrnn geri kalann gerekten tanrlarn
yannda geirir. Buna inanmalyz, yoksa baka bir eye mi?124
Cicero ise, ruhun z maddesinin hava ya da scak bir nefes olduunu artk
kabul ettii iin, Platonun yukardaki

dncesiyle birlikte, Aristotelesin

savunduu benzer, benzerine doru hareket eder grn birletirir: Buna unu
123
124

Cic.,Tus.,Disp., I..41
Platon, Phaedon, 81.

66

da ekle, Ruh artk sk sk deindiim, hava tabakasndan ok kolayca kap onu

yararak kendi yoluna gider, nk hi bir ey ruhtan daha hzl deildir: Ruhun
hzyla yarabilecek baka bir hz eidi yoktur, maddesini katksz ve kendisini
deimemi olarak srdrebilirse, yeryznden buharlaan sularn neme, sise
dnt; bulut, rzgar, yamurun yer ald atmosferimizi hzla delip geecek
ekilde bir hzla hareket etmesi kanlmazdr. Ruh bu blgeyi (aither) getii zaman
ve kendine benzer bir z maddeye ulanca ve bunu fark edince, seyrelmi havayla
ve gnein ll ssyla birbirine balanm yldzlar arasndaki yerini alr ve daha
yksee kmay brakr. nk hem hafiflik hem de scaklk bakmndan kendisine
benzeyene ulap kavutuu zaman, kendisini evreleyen eylerle arlka denge
durumunda kalp hibir ynde ilerlemez ve sonunda daha nce olmad gibi doal
evine kavuur. Kendine benzere kart zaman, orada hibir eye gereksinim
duymadan

yldzlar destekleyen ve besleyen ayn eylerle desteklenip

beslenecektir.125
Epikurosun ruh kavram Platon ile Aristoteles arasnda bir yerdedir ve daha
ok Stoaclarnkine benzer. Daha nce de belirttiimiz gibi Epikuros, ruhun tm
bedene dalm yumuak-ince yapl atomlar olduunu sylemektedir. Ruh tm
duygulardan sorumludur. Fakat bir ekilde bedenin bir kesimi yoksa, duygulanma
ilevini tek bana gerekletirmez. Alglama iinden de ruh sorumludur. Fakat
Epikuros, ruh bir ekilde bedenin yapsndan bir kesimi yitirirse, alglamann
gerekleemeyeceini syler. Bedenin yaps alglamay gerekletirmek iin uygun
bir dzene sahiptir. Bu dzen kimi zaman tam olmasa da, ruhun yine de baz
alglamalar iin kapasitesi vardr. Bu yzden ruh bedenden ayrld zaman, o tek
125

Cic.,Tus.,Disp.,. 43-44. Cic., De Deo., Nat., adl eserinde (II. 118) yldzlarn ateten olutuunu,
gneten szlen buharla scak topraklarla yeryznn sularndan beslendiini sylerler.

67

bana her eyi alglayamaz. nk kendisinde tmyle byle bir yeti yoktur. Beden
alglama grevini, birlikte var olduu srece ruh iin mmkn klmtr ve bu yzden
ruh bu yetisinin ilevselliini bedenin yapsndan alr. Birbirlerine yakn
temaslarndan ve birini tekine balayan ilikilerinden dolay, ruh varsa, bedenin
baz paralar kaybolmusa olsa bile, alglama yok olabilir. Fakat beden var, ruh
yoksa, alglama da yok demektir. Tm beden yoksa alglama da yoktur. nk ruh
zlr ve eski duyularna ve hareket artk kabiliyetine sahip deildir. Hala ruhun
alglama yetisi olduunu syleyemeyiz nk uygun bir mekanizmann kullanmna
sahip deildir.
Epikuros ruhun ktlesiz olduunu syleyenlerin bo konutuunu dnr.
Zira,

ktlesiz szcnn

yalnz

maddesi

olmayan

bo

bir

ey iin

kullanlabileceini, bo olan eyin ise ne bir ey yapabileceine ne de ona bir ey

yapabileceini syler. Boluk, cisimlere yalnz kendi arasndan gemesine izin verir;
eer durum byleyse, ktlesiz bir ey ne bir ey yapabilir ne de ona bir ey
yaplabilir. Ruhun da bu iki yetiye sahip olduunu dnrsek, ruhun bir ktlesi
olduu sonucuna varrz. 126
Bizansl yazar Aetios, Epikrosun, ruhun bir tr ate, bir tr rzgar, bir tr
hava ve isimsiz bir eyin karmndan olutuunu dndn yler. Bu son
isimsiz eyin alglamadan sorumlu olduunu dnr. nk alglama bu ismi olan
elementlerin hibirinde yoktur.127

Epikuros da Cicero gibi akln farkl bir ey

olduunu sylese de, ruhun ktlesi olan bir eyden yani atomlardan olutuunu
sylemesi, dolaysyla yok olacak olmas, Ciceronun bu teoriyi kabul etmemesi iin
yeterli bir sebeptir.
126
127

www.Epicuros.info
Long, A.A., Hellenistic Philosphy

68

Epikuros, lmn bir hilik olduunu dnd iin, Platon gibi baka bir
ruhlar dnyasnn varln kabul etmemitir. Dolaysyla, baka bir dnyaya ait olan
korkularn yersiz olduunu dnmtr ve insanlar bu duygudan kurtarmay
amalamtr. Cicero ise, Epikurosun bu amacn teorisinin ayrntlarna inmeden
yine alayc bir dille eletirir. Platon ve Pythagorasn dncelerini kabul etmemek
iin hibir sebep grmediini aktarr.128
Cicero, yine bir ok filozofun ruhun lmsz olduunu reddetmelerinin ya
da anlayamamalarnn nedenini, ruhun bedenden ayr yaabileceini dnememeleri
ve ruh bedendeyken bile, asl yerini

kavrayamamalar olarak gsterir. Fakat

kendisine gre bu ok basittir ve yine kkeni Orphik ya da Pythagoras olan,

Platonun kuramsallatrd beden ruh iin hapishanedir biimindeki dinsel
ierikli teorisini destekleyen baz grleri ileri srer:
Bedenden ayr bir ruh kavramn anlayamadklarn syleyenler unlar da
gz nnde tutsunlar. Aslnda bedendeki ruhu ne lde anladklarn grecekler.
Ruhun zn incelendiinde, gerekten bana yle geliyor ki, onun bedendeki
kavram, yani onu kendi evi olmayan, yabanc bir evde gibi bulunuyormu gibi
dnmek, bedeni terk ettii ve zgr ge ktnda yani doal evine kavutuunu
dnmekten daha zor ve daha phe gtrr. Hi grmediimiz bir eyin ne
zellikte olduunu anlayamasak bile, kukusuz hem bizzat tanry hem de bedenden
kurtulmu tanrsal ruh kavramn hayalimizde ekillendirebiliyoruz.129
Ciceronun, ruhun varln kantlamak almak iin her tr dnceyi
kullanma yoluna bavurduunu gryoruz. Apollonun nl kendini tan szyle,
insann bedensel zelliklerini deil de kendisini yani ruhunu tanmasn tlediini
128
129

Cic., Tus., Disp., I.48

Cic.,Tus.,Disp., I. 50-51.

69

savunur ve bu szn tanrsal bir sz olmas nedeniyle ruhun varlnn kabul

edilmesinin dinsel olarak da gerekliliini vurgular.130
Ruhun lmszl konusundaki bu tartmalarda, Platonun idealar
retisi ve Aristotelesin Stoac grleri nemli yer tutmaktadr. Bu savlar iinden
en nemlisi, hi deitirmeden aktard ve byk bir cokuyla destekledii
Platonun Phaedros eserindeki ruhun kendi kendisine hareket edebildii retisidir
Cicero, Platonun bu retisiyle, ruhun lmszl konusundaki tartmalarna son
noktay koyduunu savunur. Felsefe okullarnn tm bir araya gelse bile, sorunu bu
ekilde zemeyeceklerini ileri srer: Her zaman hareket halinde olan ey
sonsuzdur; fakat baka bir ey hareket veren, kendisi de baka bir etmenin sayesinde
bir yerden harekete geen ey, hareket son bulunca, yaamay da brakmas gerekir.
Yalnz kendi kendine hareket eden bir ey, kendisini hibir zaman terk edemeyecei
iin, asla hareket etmeyi durdurmaz; byle bir ey ayn zamanda bakalarnn da
hareket kaynadr, hareket eden baka btn eylerin balangcdr. Dier taraftan
balangn balangc yoktur, nk her eyin kayna balangtadr, ve
balangcn kendisi de farkl baka bir eyden doamaz,131 nk baka bir eyden
oluan ey balang olamaz. Domayan (olumayan) bir ey ise hibir zaman yok ta
olmaz; nk bir balang yok olduktan sonra, ne baka bir eyden kendi kendine
yeniden doabilir, ne de, her eyin balangtan doduunu dnmek gerekirse,
kendisinden yeni bir ey yaratabilir. Bundan u sonu kar: Hareketin balangc
kendi kendine hareket eden o eyden kaynaklanr. Dahas da o ne doabilir ne de
lebilir; yoksa btn gk ker, tm doa zorunlu olarak durma noktasna gelir ve
bir ilki tarafndan hareket geirilecek varlk hareket gc bulamaz. Bylece kendi
130

Cic.,Tus.,Disp., I.52

70

kendine hareket eden eyin sonsuz olduu aka belli olduuna gre, ve bu zelliin
ruhlara atfedilemeyeceini

syleyecek birisi var mdr? Dardan itici bir gle

harekete geirilen her ey canszdr; kendi iinde ve kendisine ait olan itici gle
hareket eden de canldr. Nitekim ruhun kendine zg yaps ve itici gc de
byledir. Eer her eyin iinden tek bir o kendi kendine hareket edebiliyorsa,
kesinlikle domamtr ve sonsuzdur.132 Platonun bu retisini, Ciceronun hi
deitirmeden aktarmasn ve savunmasn, onun bu kitapta Akademia felsefesinin
retilerini kimi zaman orijinaline en yakn biimde kullandna en iyi rnek olarak
gsterebiliriz.
Platonla Stoaclarn hareket konusundaki dncelerinin birbirlerine yakn
olduunu syleyebiliriz; Onlara gre de hareket eden eylerin bazlarnn hareketi
kendindendir, dierleri ise yalnz dardan itici bir gle harekete geirilir. kinci
gruba

giren ta gibi cisimlerin hareketinin dardan, bitkilerin ve hayvanlarn

hareketinin ise kendinden olduunu sylerler. Fakat ilk hareketin nereden geldii
konusuna aklk getirilmemitir.
Bunun yan sra, Aristoteles, ruhun doasn incelerken, dier filozoflar en
ok, ruhun kendi kendisine hareket eden bir ey olduunu dndkleri iin,
eletirir. nk o, hareket edenin ruh deil beden olduunu dnr. Aristotelese
gre de ilk hareketi veren sonsuzdur ve tektir. Durum byle olunca sreklidir ve eer
hareket srekli ise tektir. lk hareketi salayan kesinlikle hareket ettirilmemitir ve o
yzden sonsuzdur. Burada ilk hareketi veren dedii ey Platon gibi dorudan ruh
deil de tanrnn bizzat kendisidir.

131

Principium: atom, z madde burada, ilk hareket ya da hareketin ilk kayna Lucretiustaki gibi
armut atomlarndan armut v.s. atomlarn atomu olmaz.
132
Platon, Phaedros, 245, Cic.,Tus.,Disp., I.53-54

71

Bu kitapta, Cicero ile Platon arasndaki en nemli ayrlk, Platonun

renme hatrlamadr teorisine katlmamasdr. Ciceronun kimi zaman ruhla zde
tuttuu, hafzann ve fonksiyonlarnn gcnn tanrsal bir ey olduunu dnmesi,
Platonun bilgi hatrlamadr retisine kar bir eletiridir: Ruh, ilk bata saysz
ve limitsiz eylerden oluan hafzaya (memoria) sahiptir. Platon bunu (hafzay) daha
nceki bir yaamn hatrlanmas (recordatio) olarak grmek ister.133
Cicero, Platonun Phaedondaki idealar retisinin tanmn ksaca zetler:
Platonun Menon diyalogundaki Sokratesin nl diyalogunu aktarr : Aslnda, eer
ruh, beden girmeden nce varlklar hatrlama gcn gelitirmemi olsayd,
ocukluumuzdan bu yana bylesi ok ve nemli eylerin dedikleri ve ruha
doutan mhr gibi baslp ilenmi kavramlarna sahip olamazdk. Platonun pek
ok pasajnda tartt gibi duygusu olan hibir nesnenin gerek varl olmadna
gre- Zira doup yok olan bir eyin varln hi saymaz ve yalnz benliini
deitirmeyen eyin gerekte var olabileceini dnr. O buna idea biz ise speies
deriz- Ruh bedende tutsakken idealar kavrayamazd; yalnz tanyp bildiklerini
kendisiyle getirirdi.O denli ok eyi tanyp bilmemize kar duyduumuz hayranlk
ite bundan kaynaklanmaktadr. Fakat ruh alk olmad ve dzensiz yeni yuvasna
(bedene) aniden tannca, idealar

ak seik bir ekilde kavrayamaz, fakat

toparlanp yeniden kendine gelince, hatrlama yoluyla onlar tanr. Bu yzden

Platona gre renme hatrlamaktan baka bir ey deildir.134
Platonun, Phaedonda ileri srd idealar retisi genel olarak yledir:
Mutlak adalet, gzellik, iyilik gibi kavramlar idealardr, idealarn bilgisine duyularla
eriilemez. Bunlar hibir eyin zlerine bulamasna izin vermeyecei iin ve birleik
133
134

Cic.,Tus.,Disp., I. 57, Platon, Phaedon., 73a

Cic.,Tus.,Disp., I.57- 58

72

(compositus) olmadklar iin, deimezdir. ekilsizdirler ve grnmezdirler sadece

dnceyle ile kavranrlar daha nce neyseler daha sonra da odurlar ve biz bunlar
ruhumuz bedenle birlemeden nce bekledii srada yani br dnyada bu
kavramlarn bilgisini elde etmitir. Bu zellikleri ruha atfederiz. Bu dnyada her ey
srekli deitii iin, duyularmzla hibir nesneyi tam olarak kavrayamayz. Ruh en
ok tanrsal olana, lml olmayana, dnlebilene, yaln olana,dalmayana, her
zaman ayn kalana benzer; ten de en ok insan gibi olana, lml olana, grnene,
ok ekilli olana, dalana, asla kendisinin ayn kalmayana benzer. Ancak beden ruhu
grnenden, srekli deienden yana srkleyip onu sersemletmeye alr ve o
zaman ruh sarho gibi yalpalamaya balar ve ne yapacan bilemez bir durama
der. Ruh mecburen ilikiye girmek zorunda olduu bedenle ne kadar az ilgilenirse,
o kadar ok geree ulama imkan artar. nk nesneleri, ne iseler gerekte yle
deil de, bedenle olan i ie gemiliinden dolay hapishane parmaklklarndan
bakar gibi grrz. Eer ruhun bedenle birleik olan yaam dnda bir yaam
olmasayd idealarn gerek bilgisine ulamak imkansz olurdu.135
Cicero, Platonun ruhun daha bedene girmeden bilgiyi kazand ynndeki
yeniden hatrlama retisine katlmyor ve bu hayatta rendiimiz eylerin bilgisini
hafzann gcyle (icat etme, dnme gc,) elde ettiimizi dnyor. Buradan da
Cicero hafzann Platonun kuramsallatrd yeniden hatrlama (anamnezis)
teorisinden daha muhteem bir ey olduunu dnyor: Benim amdan hafza
hala beni byk lde artyor. nk Bizim hatrlamamz salayan ey nedir ya
da nasl bir zellie sahiptir ya da z nedir (nereden domutur)136 Bu durumu da
hafzas nl kiileri rnek gstererek, dncesini daha net bir ekilde aklar:
135
136

Platon, Phaedon, 78c-80b

Cic.,Tus.,Disp., I..59

73

Simonides ya da Theodektes ya da Pyrrhusun senatoya eli olarak gnderdii

Kineasn

ya da son gnlerde Kharmadasn ya da yaknlarda len Skepsisli

Metrodorusun ya da bizim Hortensiusun n salm hafza gcn aratrmyorum.

Ben ortalama bir insan hafzasndan sz ediyorum ve zellikle sanatla ve bilimle,
daha yksek bir alanla ilgilenen insanlarn beyninin ne kadar byk olduunu tahmin
etmek zor bir i: O denli ok ey hatrlyorlar.137
Platonun ruhun lmszl teorisi ile idealar teorisi arasndaki iliki bir
ok pasajda aka bellidir: Sokrates: Gerekten Kebes dedi, bana da hibir ey bu
kadar

doru

grnmyor;

bunun

zerinde

beraber

durmakla

aldanm

olmuyoruz;hayata bir dn vardr, yaayanlarn llerden doduu, l ruhlarnn

yaad, iyi ruhlar iyi, fena ruhlar fena bir talihin bekledii muhakkaktr. Kebes,
Sokratesin szn keserek, yle dedi: Sokrates, sk sk sylediin gibi, bizim iin
renmenin bir anmsamadan baka bir ey olmad doru ise, imdi hatrladmz
eyleri nceki bir zamanda renmi olduumuzun yeni bir kantdr. Hem ruhumuz,
bir insan bedeni ile birlemeden nce, bir yerde var olmam olsayd, bu
gereklemezdi. Bundan ruhun lmsz olduu sonucu kabilir.138
Cicero, yukarda yani insann bu dnyadaki rendii her eyi hafza
yoluyla elde ettiini ileri srerken, Platonun ruhun lmszl teorisiyle idealar
retisinden ayrldn gstermekte kalmayp, aslnda Platonun kuramsallatrd
ruhun lmszl teorisi ile de bir eliki yaratmaktadr. nk Cicero, Platonun
(her ne kadar) ruhun lmszln kantlad hareket teorisini desteklese de,
onunla hem ruhun dnyaya farkl bedenlerde tekrar tekrar geldii dncesine vurgu
yapmamas hem de bilgi anmsamadr teorisini reddetmesi bir eliki
137
138

Cic.,Tus.,Disp., I.59
Platon, Phaedon, 72d-e; 72c-d

74

yaratmaktadr. Bu adan bakld zaman, Ciceronun, filozoflarn dncelerinden

yalnz kendisine mantkl gelen ksmlar destekledii, fakat bunu yaparken de, kimi
zaman elikilere dt grlyor. nk yukar da akladmz Platonun bu
konudaki teorilerinin hepsi birbirine bal olduu grlmekte ve Sokratesin de
dedii gibi Sonunda bir daha sylyorum, iki eyden biri zorunludur. Ya dorudan
gereklerin bilgisi ile domu bulunuyoruz ve onlar yaadka muhafaza ediyoruz,
ya da reniyor dediklerimiz, hatrlamaktan baka bir ey yapmyorlar; bilgi de
anmsamadr.139 Ayn mantkla Ciceroya u soru sorulabilir: Hangisini kabul
ediyorsun? Bilgi hatrlamamdr yoksa ruh lml mdr?
Daha nce belirttiimiz gibi, Cicero kesinlikle ruhun doasnn farkl bir
ey, soyut ve cisimsiz bir ey olduunu dnen hangi bir felsefe akm varsa, kabul
etmeye hazrdr: O zaman konumamann amac nedir? Artk bu gcn ne olduu,
nereden geldiinin aka anlalmas gerektiini dnyorum. Bu kesinlikle,
kalbin, kann, beynin, veya atomlarn bir zellii deildir. Ate midir nefes midir
bilmiyorum ama, bilmediim bir ey konusunda da cahilliimi itiraf etmek
bakalarn utandrd gibi beni utandrmyor: pozitif bir onayda bulunabilsem ya da
ruh ister nefes isterse ate olsun tanrsal bir ey olduuna yemin etsem utanrdm. O
ne olabilir ? Sana yalvaryorum, hafzann olaanst gcnn topraktan ve bu
bulutlu sisli atmosferden yaratlp insana ekildiini gerekten dnebiliyor
musun?140
Cicero, akln aratrma, bulu ve icat gibi zelliklerini rnek gstererek,
tanrnn doas ile insan aklnn doasnn ayn olduunu vurgulamaya alr. Bunu
da bir rnekle destekler: nk Arkhimedes, ayn, gnein ve be gezegen yldzn
139
140

Platon, Phaedo, 76
Cic.,Tus.,Disp., I..60

75

hareketlerini bir kre zerine oturttuu zaman,141 o, tpk Platonun Timaosta142 bir
dnya oluturan tanrs gibi bir ey yaratt.: Krenin bir devir dn hzda ve
yavalkta tamamen birbirinden farkl birka hareketi ynlendirdi. imdi eer bu, bu
dnyada bir tanrnn etkisi olmadan gereklemi olsa, Arkhimedes de tanrsal zekas
olmadan bu ayn hareketleri bir kre zerinde taklit edip gerekten ortaya
karamazd.143
Bu paragraflardan da anlalabilecei

gibi, Cicero bizi, ruhun tanrsal

doas olduu dncesi kabul ettirmeye zorlamaktadr. Platon, Phaedonda sk sk

ruhun tanrsal bir eye benzer olduunu belirtmiti.144 Cicero, bir sonraki paragrafta
bu grn destekleyici aklamalar yapar: Tanr, ate ya da hava ise, gerekten
insan ruhu da yledir; gksel dnyann doas topraktan ve nemden uzak olduu iin,
insan ruhu da bu iki maddeyi iermez. Cicero, ozanlarn bu konuda cokulu iirler
yazmasn tanrsal zelliini bir sonucu olarak sunar ve felsefenin de Platonun
dedii gibi tanrlarn bir armaan olduu dncesine katlr.145
Cicero ruhun lmsz olduunu kantlayacak her trl gr, hangi
ekolden olursa olsun, destekler. imdi net olarak anlayamad, Aristotelesin
dnd gibi, ruhun doas drt elementten farkl, beinci bir elementten (quinta
natura), meydana gelmise, hem tanrlarn hem ruhlarn doasnn bu olabileceini
kabul eder.146 Cicero gnmze kalmayan Consolatio adl eserinde, Aristotelesin
bu teorisini u cmlelerle akladn aktarr:Ruhun hibir kayna yeryznde
bulunamaz; nk ruhlarda hibir karmdan veya birleimden iz yoktur ya da
141

Cic., De Deo.,, Nat.,

Platon, Timaos,39 Tanr, zaman saylarn korumak ve birbirinden ayrmak iin gnei, ay ve
gezegen diye adlandrlan yldzlar yaratt, ve onlar yaratt zaman yrngelerini de tayin etti.
143
Cic.,Tus.,Disp., I..63
144
Platon, Phaedon, 80b;95c
145
Cic.,Tus.,Disp., I.64; P1aton, Timaios, 47.
142

76

topraktan domu ve ekillenmi gibi grnen herhangi bir parack, sudan, havadan,
ateten bir karm yoktur. nk bu elementlerin hibirinde hafza, dnme, akl,
gc yoktur ve gemiteki olaylar kendinde tutma, gelecei grme ve imdiyi
kavrama yetenei yoktur. Btn bu yetenekler tanrsaldr; Bunlarn insanlara
tanrdan baka herhangi bir kaynaktan olabilecei asla kantlanamayacaktr. Bu
yaygn olandan ve iyi bilinen elementlerden baka yalnz ruha zg bir yaps ve
gc vardr. Bylece bu ey her ne ise, bilinli, akll, yaayan, aktif, gksel ve
tanrsal bir eydir nedenle de sonsuz olmas gerekir. Aslnda bizim anladmz
tanrnn kendisinin, babo, zgr, tm yok olabilen bedenden kurtulmu birleik
maddelerden ayrlm, her eyin bilincinde ve her eyi hareket ettiren, sonsuz bir
hareketle donatlm akldan baka bir ey olmad ancak bu ekilde anlalabilir.147
Cicero, ruhun tanrsal bir ey olduunu farkl nedenlerle kantlamaya devam
eder; evrenin dzeninden, denizlerden ,mevsimlerin diziliinden, ksacas doann
mucizevi var oluundan bunlarn bir yaratan olduunu dnrz ve nasl biz bu
yaratnn ilerinden dolay var olduunu biliyorsak, hafzay grmesek de onun
hareket hzndan, hafzann ilerinden (ex memoria rerum), erdeminin btn
gzelliinden, ve icat etme gcnden akln( mens) tanrsal bir ey olduuna inanrz.
Cicero, dier kitaplarla ilgilenirken daha detaylca inceleceimiz, Platonun
kesimli ruh teorisine atfta bulunur. Cicero da, Platon gibi, akln bata
bulunduunu dnr.148 Platon, Devlette149 ruhu kesimli olarak tanmlar,
Phaedonda ise sadece ruh ve beden vardr. Cicero, ruhun nerede olduu
konusundaki sorular bir kenara braktktan sonra, ruhun doas hakkndaki

146

Cic.,Tus.,Disp., I..65
Cic.,Tus.,Disp., I. .66
148
Cic.,Tus.,Disp., I..71
149
Platon, Devlet, 439
147

77

tartmalara geer ve bu konuda da, Platon, onun en byk desteidir: imdi dedi,
baka ynden bakalm. Ruh ve beden birlikte olduklarnda tabiat ikinciye klelii ve
boyun emeyi, birinciye komutanl ve efendilii verir. Buna gre de sence
ikisinden hangisi tanrsal olana, hangisi lml olana benzer? Fakat belki, tanrsal
olann tabiat gerei buyurmak, idare etmek, lml olann ise boyun emek, kle
edilmek iin var edildiklerine inanmyor musun?
Kebes: evet inanyorum dedi.
Sokrates:yleyse ruh bunlardan hangisine benzer?
Kebes: Bundan daha ak ne var, Sokrates, dedi, ruh tanrsal olana, ten de
lml olana.
Sokrates: yleyse syle bakalm, Kebes dedi. Btn konutuklarmzdan u
sonuca varlr m? Ruh en ok tanrsal olana, lml olmayana, dnebilene, saf
olana, dalmayana, her zaman ayn kalana benzer; ten de en ok insan gibi olana,
lml olana, dlemeyene, ok ekilli olana, dalana, asla kendisinin ayn
kalmayana benzer. 150
Platon, birlemi ve karm nesnelerin nasl birletiyseler ayn ekilde
dalmalar da gerektiini dnr. Bunun yan sra hep ayn kalan ve srekli ayn
hzla hareket eden eylerin ise birlememi, tam tersi davrann ise birleik bir ey
olduunu dnr. Birleik olmayan eyler akl ve dnce yolu ile kavranlr,
deimez ve grnmezdirler ve bu bunlar doas bakmndan ruha benzer; birleik
eyler ise duyular ile kavranlr, grnrler ve srekli deiirler bunun rnei de
bedendir.151

150
151

Platon,Phaedon,80
Platon,Phaedon,78c

78

Cicero, Platonun ruhun doas hakknda yapt bu aklamalar, kendi

dncesini kantlamak iin yeterli bulur: Bunun yannda ruhu incelerken, doa
felsefesi konusunda dar grl deilsek, ruhlarda hibir karm maddesi, birleim,
ballk ya da birbirine geme durumu olmadndan yani iki tabakal bir doas
olamadndan phe edemeyiz. Gerek byle olduuna gre, ruhun ne paralanmas
ne blnmesi, ne yorulmas, ne de ne yontulmas ne de dalmas kesinlikle
imkanszdr. Bu nedenle ruh yok olamaz da; nk yok olmak, yok olmadan nce
birleim yoluyla bir araya gelmi paralarn birbirinden ayrlmas, dalmas ve
koparlmasdr.152
Cicero,

Sokratesin , Phaedonda

baldran zehrini imek zere iken,

hapishanede ruhun lmszl zerine yapt konumasndan ve onun lme kar

tutumundan vgyle sz eder.153 Bu erevede, Cicero, hem Sokratesin ruhun
lmden sonraki yaam konusundaki dncelerini zetler, hem de bu konuda
onun dncelerine, benzer teoriler ileri srer: Bedenden ayrlan ruhlar iin iki yol,
iki ayr yolculuk olduunu dnyordu ve tartyordu: Zira insanlara zg sularla
kendilerini kirletmi olanlar ve kendilerini btnyle hazlara teslim etmi olanlar,
bunlarn kr edici etkisi altnda kalp kendilerini, kendilerine zg gnahlarla ve
hakszlklarla kirletmi olanlar ya da devlete kar balanamaz zalimce su ilemi
ve saldrda bulunmu olanlar nlerinde, tanrlar toplumundan uzak bir yol bulurlar.
Dier taraftan kendilerini temiz ve drst tutmu olanlar ve bedenle en az ilikide
bulunanlar, ve her zaman bedenden uzak tutmu olanlar, insan bedenlerinin iinde
tanrlara zg bir yaamn izlemi olanlar geldikleri tanrlar lkesine ak ve kolay

152

Cic.,Tus.,Disp., I..71
Sokrates .. 399 ylnda , Atina demokrasisi tarafndan yarglanp lme mahkum edilmiti.
Platon da Phaedon eserinde onun lmeden nceki bu son saatlerinde, ruh ve lm zerine
dncelerini yazmtr.
153

79

bir dn yolunu nlerinde bulurlar, Sokrates, aynen bir kuu gibi konuur: bu ku
kehanet zelliini Apollondan ald sanld iin, hakl olarak Apollana
kutsanmtr ve kendinden geer bir ekilde ark syleyerek lrken, lmde nasl
bir iyilik olduunu bilir.154 Bylece btn iyi ve eitimli kiilerin bu ekilde
davranmas gerekir155
Cicero yukarda, Sokratesin lmden sonra ruhun bana neler gelebilecei
konusundaki ve kkeni Pythagorasa dayanan dncelerini ksaca aklayarak
aktarmtr. Bu dnceler, Phaedondaki retilerin zetidir.156 Cicero, Phaedonda
anlatlan, ruhun lmden sonra bana gelebilecek, iyi talih ve kt durumlar
hakknda fazla yorumda bulunmamtr. zellikle, Platonun yine kkeni Pythagoras
olan, bu dnyada kendisini yemee ve zevke verenlerin eek ve baka hayvan
tenlerine girdiklerini; hakszla ve zulme nem vermi insanlarn da kurt, kuzgun
gibi

hayvan

tenlere

girdiklerini

anlatan

paragraflara

herhangi

bir

atfta

bulunmamtr.
Cicero, Epikurosularn ve Dikaerkhosun lm hakkndaki dncelerini
kabul etmediinden ve konumac Ann da bunlardan etkilenmemesi iin, kendi
dncesini, ona benimsetmek iin, Platonun benzer teorilerini aktarmaya devam
eder: Ruhun bedenden ayrlmas lmeyi renmekten bir ey midir? Bu yzden,
inan bana, bu hazrl yapalm ve kendimizi bedenden ayralm, yani kendimizi
lme altralm. Bu dnyada bulunduumuz srece, o gksel yaam biimine
benzer bir ey olacak ve buradaki zincirlerimizden kurtulduumuz zaman, oraya
tanacaz, ruhumuzun yolculuu neredeyse hi gecikmeyek. Zira

her zaman

bedenin prangalarna yakalanm insanlar, bedenden kurtulduklar zaman da, yllarca

154
155

Cicero,bu pasaj Platonun Phaedonundan (84e) aktarr.

Cic.,Tus.,Disp., I.73

80

zincirlere vurulmu insanlar gibi yavaa ilerler. Ancak br tarafa varnca, ite o
zaman gerek yaam yaayacaz; nk bu dzeydeki hayat lmn ta kendisidir,
ve houma giden bir ey olsa, bu yaam iin yas tutup at edebilirdim.157
Ciceronun

yukardaki

dncesinin

benzerini,

Platon,

Phaedonda

kullanmtr. Platona gre kendisini tutkulara, zevklere ve korkulara brakm

insanlar, son haddine kadar tenin zincirlerine vurulmu demektir. Her hazzn her
acnn bir nevi ivisi vardr ve bununlarla ruh tene ivilenip aklr; ruhu tene
benzetir; bylece ruh da tenle ayn davranlarda bulunmaya balar. Dolaysyla
Hadese arnm olarak gidemeyecek demektir.158
Platonun Phaedonunda geen bir tartmann konusu, bir filozofun lme
kar tutumu ne olmaldr?dr Ona gre, bir filozofun hayat boyunca btn amac
ve grevi kendisini lme hazrlamak ve lm gelince de bunu kt bir ey deil
aksine iyi bir ey olarak dnme olmaldr. Cicero, Platon gibi insann kendi canna
kymasn, tanr tarafndan yasakladn sylemekle beraber, filozofun yaam
boyunca kendisini lme hazrlamasn tler ve Phaedonda geen tmcenin
aynsn burada kullanr: nk aynen bilge adamn dedii gibi Filozoflarn
yaamnn tm lme bir hazrlktr.159
Platonun ruhla beden arasndaki kurduu iliki yledir: Beden ruh iin
bir tutsak evidir ve nesneleri olduklar gibi deil, bedenin yardmyla tpk bir tutsak
evinin demirleri arasndan grr gibi grr. Bu yzden bunu bilen bir filozof

156

Platon,Phaedon,108a-d; 114d-e
Cic.,Tus.,Disp., I.75
158
Platon, Phaedon, 83c-d
159
Cic.,Tus.,Disp., I. 74; Platon, Phaedon, 67: Hem dediimiz gibi ruhlarn dururken
isteyerek,kurtarmaya alanlar yalnz gerek filozoflar deil midir? Onlarn asl i ve gleri ruhun
tenden bu kurtuluu, bu ayrl deil mi?
157

81

kendisini lme hazrlamaldr.160 Cicero da ayn ekilde Ruhu zevkten yani

bedenden, yani bedenin hizmetisi ve klesi durumunda olan zel mlknden ve tm
ilerden ayrdmz zaman, baka bir ey mi yapyoruz ?: ite o zaman, onu kendi
varlna artmaktan, kendi kendisiyle dost olmaya zorlamaktan ve zellikle onu
bedenden btnyle ekip uzaklatrmaktan baka ne yapyouruz?161 der.
Cicero, Stoaclarn, ruhun belirli bir sre yaacan biimindeki
dncesini komik bir ey olarak grmektedir. Platonu filozoflarn Homerosu
olarak grmesine ramen, onun ruhun lmszlne ilikin teorisine kar kan
Stoac Panaetiosu yine Platonun ksml ruh teorisine dayanarak eletirir. Cicero,
ilk olarak Panaeitosun ortaya koyduu dese de, aslnda Kleanthese ya da
Khrysipposa ait olduu sylenen, ruhun z hakkndaki farkl teoriyi162aktarr:
Hi kimsenin reddetmedii, doan her eyin yok olaca grn savunur; fakat
ocuklarn sadece grnlerinde deil ayn zamanda miza olarak da ebeveynlerine
benzemesinden yola karak ruhun doduunu onaylar. kinci kant olarak, hibir ey
hastala yakalanmad srece acya duyarl deildir; bununla beraber hastala
yakalanmaya eilimli olan her ey yok olacak demektir; imdi ruhlar acya duyarldr
o halde yok olacaklardr.163
Ciceroya gre Panaetiosun bu gr byle bir syllogizm ile ileri srmesi,
bu konudaki cahilliini gsterir ve bizim nc ve drdnc kitapta detaylca
zerinde duracamz Platonun Devlet adl yaptndaki dncelerini bu konuya
uyarlayarak, Panaetiosun grlerini rtmeye alr: Ruhlarn lmszlnden

160

Platon, Phaedon,82e
Cic.,Tus.,Disp., I. 75
162
1. Quidquid natum est, id interit. Animus natus est ergo animus interit.
2. Quidquid dolet, id aegrum esse potest. Animus dolet ergo animus aeger potest.
3. Quidquid aegrum esse potest, id poterit. Animus aeger esse potest ergo animus interit.
163
Cic., Tus., Disp., 79
161

82

sz edilince, gerilim, fke ve zevk duygularn yer ald kesimlerden deil de,
dzensiz drtlerden her zaman bamsz olan akldan (mens) sz edildiini sanyor,
onun eletirdii Platon ise, buralar (gerilim, fke zevk) akldan uzak ve soyutlanm
eyler olarak dnr.164
Ciceronun srekli olarak deindii bu nemli retiyi Platon, Devlet adl
yaptnda ele alm

ve orada ruhu kesime ayrarak ve bunu bir rnekle

aklamtr: Peki bazen susad halde imek istemeyen kimseler yok mudur?
olmaz olur mu, ok grrz bylelerini.
-Peki, bunlara ne diyelim? Ruhlarndan bir yandan imeyi buyuran bir
kesim, te yandan imeyi yasak eden bir kesim yok mudur? meyi engelleyen kesim
imeyi buyuran kesimden ayrdr, ona hakimdir diyemez miyiz?
-Bence diyebiliriz.
-yleyse bu gibi engellemeleri yapan ey akldan gelmez mi? Oysa ruhu
ekip srkleyen g iteki duygulardan ve hastalklardan gelir, deil mi?
-Tabii.
-O halde bunlar birbirinden ayr iki kesim olarak kabul etmek yerinde olur.
Bunlardan birine akl kesimi diyebiliriz: Ruh bununla akl yrtr. tekine de
akld, arzulayan kesim diyebiliriz: Birtakm zevklerin, doyumlarn yolda olan bu
kesimle ruh; sever,susar, ackr,baka arzulara kaplr.
-Evet bunu kabul etmek yerinde olur.
Platon, ayrca ruhun nc kesiminin, fkenin ve arzularn yatandan ayr
bir ey olduunu; ve aklla tutkular arasnda bir eliki ktnda, akldan yana bir
tavr aldn belirtir.165
164
165

Cic.,Tus.,Disp., I. 80
Platon, Phaedon, 439d;440c

83

Fakat Stoac Khryrisppos, byle bir ayrm kabul etmez ve ruhun bir btn
olduu grn savunur. nsan btn ruhuyla (hegemenonikon ksmyla) hisseder,
arzu eder ve bilir. Bunlarn yan sra, Platoncu ruh teorisine dn yapan Orta Stoac
Posidonios tarafndan bu teori reddedilmitir, fakat Khrysipposun bu btnlk
teorisine olaslkla Aristotelesin iki ksml ruh kavramn izleyen Panaetios ok
byk ilgi gstermitir. Daha nce dediimiz gibi bu konuda Cicero, Platondan yana
bir tutum sergiler ve ruhun basit, katksz bir ey olduu grne katlr.
Panaetiosun ruhlarn bedenle birlikte doduu teorisine ise, ruhlarnda
akldan eser bulunmayan hayvanlarn birbirlerine benzemesinin daha belirgin
olduu; fiziki benzerliin akl ve karakter yani ruh benzerlii gerektirmedii;
bedende ortaya kan doal durumlar akln mizacn etkiliyorsa, bu fiziki benzerliin
ruhun domasn gerektirmedii biimindeki bir eletiri getirir. Bunun yan sra
Cicero, daha basit olarak nl Romal ailelerin torunlarnn grn olarak atalarna
benzese de huy olarak onlara hi benzememelerini, rnek gstererek Panaetiosun bu
teorisini rtmeye alr.166
Stoaclar ruhun cisimsel bir ey olduunu, bedenle birlikte doup yok olan
lk bir nefes olduunu dnmektedirler ve benzerliin ve benzememenin, cisimsiz
(zaman,boluk vs.) bir eye deil de maddesel bir eye (ruh) zg bir zellik
olduunu savunurlar. Onlara gre ruh bedenle beraber hemen yok olmasa da,
evrensel yangnda yok olaca iin lml bir eydir. lml olmas ise, Ciceronun
bu teoriyi reddetmesi iin yeterli bir nedendir.
Platonun Phaedon adl yaptnn byk bir blm bu tartmayla ilgilidir.
Ayn ekilde filozof bu dnyada geek bilgiye kavuamayacana gre ve bunu elde
166

Cic.,Tus.,Disp., I. 81

84

etmek iin kendisini bedenden kurtarmas gerektii iin, lm yaamn btn

ktlklerinden bir tr kurtulma yolu olarak dnmesi gerekir. Halk hibir zaman
byle bir ayrm yapamayaca iin, Platon, kendini gerekten felsefeye adam
birisiyle yani filozofla ile halk arasna kesin bir izgi eker ve gerek yaamn lm
ve sonras olduunu bilen filozof lmn kendisi iin kurtulu olduunu da bilir.
Ancak Platondan farkl olarak Cicero, belki devlet adam kimliinden belki de
halka kendisini sevdirmek ve iletiim kurarak onlara bir eyler tlemek niyetinde
olduu iin halk ile filozof bilgi ve bilinlilik farkn gsterecek arasna bylesi
belirgin bir perde koymaz .167
Cicero, nl ozanlarn ve filozlardan yapt birok alnt gz nnde
tutulursa,

Tusculanae Disputationesi

dier

felsefi

eserlerinden

farkl

bir

konumdadr. Bu yaptn zellikle ikinci kitabnda iir alntlar olduka ok yer tutar.
Doal olarak bu dizeleri dncesini destelemek amacyla bir mantk erevesi
ierisinde kullanr. Bu kitabnda da, lme kar tutumlaryla efsanelemi
Theramenesi ve Sokratesi rnek gsterir. Ne denli byk zevk alrm
Theramenesten!, o denli yce ruhlu bir insandr! Okurken, gzya dkmeme
ramen, yine de deerli bir adam lyor ama bu hite acnacak bir ekilde deil:
Theramenes, otuz tirann emriyle, hapishaneye atlmt ve susam bir adam gibi
zehri itikten sonra, kalan kk bir ksmn yerde aprdasn diye kadehten sratp
serpmi168 ve kan sese glerek, erefine bunu iiyorum demi Drst Kritiasn
salna, yani kendisine kar son derece kt davranan bir adama.169

167

Ciceronun belki bu eserinde bu ayrm yoktur fakat baz pasajlarda sradan cahil (vulgus) halktan
nefret ettiini belirten szleri var.
168
Atinada enliklerde oynanan bir oyun. Konusu, arabnn kalan kk bir ksmn belirli bir yere
frlatmak ve bu ekilde ses karmak. Hedef, bir su kasesinin iinde yzen kk bir tabak veya zel
bir aparatn ubuuna tutturulmu bir tabak. Theramanes, buna kadeh kaldrmay da koydu.

85

Ciceronun ikinci rnei ise Sokratesin konumasdr.

Onun, yarglar

nndeki savunmasnn son kesimini biraz ksaltarak aktarr: Sayn yarglar, lme
gnderilmemin benim iin iyi bir ey olaca konusunda byk umutlarm var; zira
mecburen u iki sonutan biri ortaya kar; ya lm btn duygularn hepsini alp
gtrr ya da lmle, bu yerlerden baka bir yere g edilir. Bu nedenle eer duyular
tamamen yok oluyorsa ve lm, bazen en ho dinlemeyi salayan, kabussuz bir
uykuya benziyorsa, tanrlar akna, lm ne yararl bir eydir! Byle bir geceye
tercih edilebilecek, ka gn bulunabilir,eer bu gece izleyen zaman zincirinin
sonsuzluuyla zde ise170 benden daha mutlu kim olabilir? Fakat sylenenler doru
ise, yani lm bizi bu dnyadan, lp gitmilerin oturduu o yerlere gtren bir
gse, bu tabi ki daha da ok mutluluk edicidir. Kendilerini yarg zanneden u
adamlardan

kurtulduunuzu,

gerek

yarg

diye

nitelendirilen

Minos,

Rhadamanthos, Aelakos ve Triptolemosun huzuruna ktnz, adaletli ve doru

yaam insanlarla bir araya geldiinizi dnn: Bunu normal bir yolculuk gibi
grebilir misiniz? Orpheos, Musalar, Homeros ve Hesiodos ile gerekten sohbet
etme ayrcalna ne deer biiyorsunuz? Sznn ettiim bu eylere kavuma
ayrcal iin, eer olacaksa diye, birok kez yrekten lmeyi istedim. imdi,
Palamedes, Ajax, ve haksz cezayla yklm (lm) dierleriyle tanacak olmak
benim iin ne byk bir zevk! Son derece byk askeri gleri Troyaya sevk eden
yce hkmdarn, Odyseusosun ve Sisyphosun bilgeliklerini, burada yaptm gibi
sorular

sorarak

snayabileceim,

sorguladm

iin

de

lm

cezasna

arptrlmayacam. Beraatm iin oy kullanan yarglar, siz de lmden korkmayn.

Theramenes lml grleri olan bir devlet adamyd, bu yzden ona nabza gre erbet veren lakab
taklmt. Kritiasn ban ektii otuz tiran, .. 490 ylnda onu lm cezasna arptrd
169
Cic., Tus., Disp.,1.96
170
Platon, Sokratesin Savunmas 40c

86

nk yi bir adamn bana ne saken, ne de lyken ktlk gelebilir, ne de

lmsz tanrlar onun dertlerini grmezden gelir, ne de benim kendi kaderim bir
rastlantdr. Beni sulayanlara da, mahkum edenlere de kzmam iin, bana zarar
verdiklerine inanmalar dnda, bir neden grmyorum. Sokrates, bunun gibi
gerekten bir ok ey syledi, fakat hibiri u son sznden daha iyi deildi: Artk
vakit geldi. dedi, Ben buradan lmek iin ayrlyorum, siz ise yaamnz srdrmek
iin. Hangisinin daha iyi olduunu lmsz tanrlar bilir; hibir insann bunu
bildiini sanmyorum.171
Cicero, lmn iyi bir ey olduunu desteklemek iin, verdii bu iki nl
rnekten sonra, halk arasnda daha az bilinen rnekler aktarr.Bunlarla, ruhla bedenin
ayr eyler olduunu ruhsuz bir bedenin duygusuz bir tatan fark olmadn
kantlamaya alr.172
Cicero, buraya kadar yapt btn konumayla tezat oluturan bir
dnceyi

aada

aklayacamz

gibi

savunmaya

balar:

Anaksagoras,

Lampsakosta lm deinde yatarken, arkadalar ona, eer gerekirse, memleketi

Klazomenaya gtrlmek isteyip istemediini sorduunda, onlara u nl szleri
sylemiti: Gerek yok dedi Nereden gidersek gidelim, yeraltna giden yol ayn
uzaklktadr. Buna gre, bedeni topraa gmmenin tm amacndan tek bir sonu
kar, yani ruh ister yok olsun, ister yaasn gm yalnz bedenle ilgili yaplmas
gereken bir eydir. Yine de, ruh hi olduunda ya da bedenden kurtulduunda,
bedende duyumdan hibir iz kalmad aka bellidir.173 Cicero, lmle birlikte,
bedende hibir duyum kalmadn kantlamak iin baka rnekler de verir.174

171

Cic.,Tus.,Disp., I.97-99
Cic.,Tus.,Disp., I.100-104
173
Cic.,Tus.,Disp., I. 104
174
Cic.,Tus.,Disp., I. 105-108
172

87

Ciceronun yukardaki ruh yok olduunda, bedende duyumdan hibir iz

kalmaz. biimindeki kesin nerisinin, ruhun bedenle birlikte yok olacan bu
yzden lmden korkmamak gerektiini savunan Epikuros okulunun bu konudaki
dncesine ne kadar benzedii aka grlyor. Buna karn Cicero, ruhun doas
konusundaki

dnceleri

yznden

Epikuros

felsefesini

alayc

bir

dille

eletirmektedir. Kitabn giriindeki konumac A ile olan tartmalar srasnda,

Cicero bu gr belki de farknda olmadan desteklemitir. Ancak Cicero, burada,
Epikurosun felsefesinin bu retisini bilerek destekleyip, bundan yararlanr. Bu
durum bir kez daha gsteriyor ki Cicero, bazen tutarszla dtn bile bile,
kendi dncelerini desteklemek iin btn felsefe okullarnn retilerinden bir
ekilde faydalanmtr.
Cicero, bu kitabn sonunda, insanlar lm korkusundan kurtarmak iin,
genel olarak Sokratesin hem son konumasn hem de Phaedonda savunduu
Pythagoras kkenli teorileri izlemelerini tler: Zira, eer son gn hilik deil de
bir mekan deiiklii getirirse, daha ne istenebilir ki? Dier taraftan, bu son gn
tmyle ykm ve yokluk getirirse, yaamda ikenceler yer alrken, bunlarn ortasnda
uykuya dalmaktan, gzlerini kapatp, sonsuza kadar sren huzurlu bir uykuda
kalmaktan daha iyi ne olabilir?...... Bize gelince, eer bu dnyadan ayrlmamz iin
tanrlardan emir gelirse, eer bu gerekleirse, mutlu ve minnetle boyun eelim, (nos
vero.. pareamus) ve besbelli bizim olan, sonsuz evimize geri g etmek iin ya da
btn endielerden ve dertlerden kurtulabilmemiz iin, bunun bir tr tutsak evinden
ka ve zincirlerinden kurtulu olduunu dnelim.175 Dier tarafnda, eer
tanrlardan byle bir emir gelmezse, yine u zihniyette olalm: bakalarna korkun

175

Platon, Phaedon, 66

88

gelen o son gnn bizim iin hayrl olduuna inanalm, lmsz tanrlarn ya da her
eyin anas Doann kararlatrd hibir eyi kt saymayalm. Yaradlmz ve
doumumuz kr bir ans ya da kaza deildir; kesinlikle insan soyuyla ilgili plan
yapp karar alan bir tanrsal g vardr.176
Cicero, Gerekten Platon ve Pythagorasn dncesinin herhangi bir ekilde
doru olamayabilecei konusunda aklma hibir neden gelmiyor. Zira, Platon
dikkatlice dnlm kant ileri srmemesine ramen, -ona dizdiim vgy
unutma- bizzat otoritesinin (auctoritate) beni etkiledi. Dier taraftan, o kadar ok
kantlar ne srmtr ki, dier insanlar ikna etmek istedii grlyor, kukusuz
bizzat kendisi ikna etmek istemi grnyor. szleriyle, Platona st kapal bir
eletiri getirmitir. Fakat bu kitabnda, Cicero dncelerini desteklemek iin o kadar
ok kant ileri srmtr ki, bunlarn ou yeterince aklamamtr bile. Bu sebepten
kendisinin ikna gcnn de biraz zayf kaldn syleyebiliriz.

176

Cic.,Tus.,Disp., I. 117-118

89

6. Tuscalanum Disputationes Kitap II:

Bedensel Aclar Kmseme zerine

Beinci kitabn kk bir blm olarak da saylabilecek ikinci kitapta ele

ald ana konu, bedensel aclar kmsenmeli ve bunlara szlanmadan cesurca
katlanlmas gerekir dncesidir. Ciceronun bu kitapta, Peripatetiklerin ve
Platonun grlerini destekledii aka grlr. Zira, zellikle,acya cesurca
katlanmak gerektii dncesini aklarken, Platonun kesml ruh teorisinden
nemli lde yararlanr. Buna karn, acnn tanm ve ac karsnda ne yaplmas
gerektii konusunda Epikurosularn ve Stoaclarn teorilerini onaylamayp
eletirdii grlr.
Tusculanae Disputationesteki be kitabn ieriine bir btn olarak
baktmzda, Ciceronun amacnn, dier birok filozof gibi177 insanlar, ruh
dinginliini bozan korkulardan, endielerden, ruhsal ve bedensel aclardan kurtarmak
ve mutlu bir yaam srmelerini salamak olduu grlr. Bu ama dorultusunda,
birinci kitabnda, insan lm korkusundan kurtulmas gerektii dncesine yer
vermektedir. Bu kitapta ise, ikinci basamak olarak, bedensel aclara szlanmadan
cesur bir adama yakr ekilde katlanmak gerektii dncesini tartr.
Giri ksmnda, acnn tanmn yapar ve daha nceki filozoflarn bu konu
zerine, grlerini ksaca verir. Cicero, fikirlerini desteklemek iin, mitolojik
iirlerden birok alnt yapp bu dizeleri diyaloglar arasna yerletirerek, konumasn

90

daha da renklendirir.178 Bu yazn biimini, Akademial filozof Philondan

rendiini ve hayran kaldn kitapta belirtir.179 Ayn ekilde, bir gnn, sabahn
retorik, leden sonra ise felsefe tartmalaryla geirme yntemini de Philondan
rnek aldn syler. 180
Cicero, ana tartma konusuna girmeden nce, kendisinin neden bu kadar ok
felsefi eser vermeye giritiini ho bir ykyle aklar. Anekdotta, Enniusun bir
tragedyasnda kahraman Neoptolemus kendisinin biraz felsefe yapmas gerektiini,
btnyle yaparsa ca sklacan sylemitir. Buna karn, Cicero hep felsefeyle
uramak

zorundadr

nk

yapabilecei,

dertlerini

hafifletebilmek

iin

yararlanabilecei, daha iyi bir ey bulamaz. Ayrca bu dncesini, felsefede, az

bilgiye sahip olmak diye bir ey olmad, nk felsefe konusunda biraz bilgi
edindiinde, insann daha fazlasn renmeye byk bir arzu duyacan ne
srerek destekler. Bunun yannda, felsefeyle uramaktan elde edilecek yarar az olsa
bile, buna deeceini dnr ve

Neoptolemusun askeri yaam gibi fazla

uralarn olduu bir hayatta, felsefeden edinilecek kk bir kazanmn, bazen bizi
stresten, korkudan ve ar zevkten kurtarabileceini181 syler. Ancak, Ciceronun
kendisi, genlik yllarnda ksa bir sre felsefe ile ilgilenmi ve politikadan uzak
durmak zorunda kalncaya dek, uzun yllar felsefe konusunda bir alma
yapmamtr. Buradan yola karak, Ciceronun .. 73-49 aras yaam biiminin,
kitabnda aklad retileriyle ok fazla rtmediini syleyebiliriz.

177

Ama ayn ama yaklam ve metotlar farkldr.

Cic., Tus,.Disp. II. 19-24;
179
Cic., Tus,.Disp. II. 26; Bu anlatm biimi, Philonun ban ektii Akademiann Cicero zerindeki
etkilerinden yalnz birisidir.
180
Cic., Tus,.Disp. II. 9
181
Cic., Tus,.Disp. II. I.2
178

91

Platon da, Gorgias adl yaptnda, Sokratesin benzer bir dncesini

eletirmitir ve ..te gerek budur, felsefeyi bir kenara brakp daha nemli ilerle
urarsan, sen de bu gerei grebilirsin. Felsefeyle genlikte uramak gzel
eydir, Sokrates; ama, stnde gerektiinden fazla durulursa, insan iin ykm olur.
nk insan ne kadar iyi niteliklerle bezenmi olursa olsun, eer yalanncaya dek
felsefeyle urarsa, stn ve sayg deer bir insan olmak iin renilmesi gerekli
eylerden habersiz kalr... 182 der.
Cicero, kitabn giri blmnde, kendinin uzmanlk alan olan hatiplik
sanatnn Romada de getiini ve doal olarak her ey gibi onun da bir gn yok
olacan nceden grdn belirtmektedir.183 Atalarnn bu sanat ycelttiini
hatrlatarak,Yunanistanda

de

geen

felsefede

de

ayn

baary

gerekletireceklerine inandn syler. Bu ekilde halkn felsefeye ilgi duymas

iin yreklendirir. Ancak, felsefeyi kr krne taklit ederek, Romaya getirmek
yerine, anlatma ve retebilme yetisi olan kiiler tarafndan, felsefenin eski
poplaritesinin Latin dilinde geri kazandrmak gerektiinin nemine vurgu yapar;
Yunan felsefecilerin almalarnn birebir Romaya getirilmesinin, Romadaki
felsefeye kataca bir ey bulunmadn, buna karlk bu almalarnn, ancak
zgr eitim alm kiiler tarafndan felsefi tartma metotlar iinde tartlmasnn
daha baarl olunacan syler.184
Cicero bu kitapta felsefe okullar arasndan kendisine en yakn hissettii
Akademia pheci akmnn, doruyu bulmak iin kulland yntemleri aklar ve
bunlardan vgyle sz eder. Zira, Akademia felsefesinin bu yntemleri, Ciceronun

182

Platon, Gorgias, 484c

Burada Cicero dolayl yoldan Caesara onun tek adam ynetimini eletirmektedir: Konuma ve
rekabet hakk ve eletiri zgrl tannmayan bir yerde hitabetin gerileceini belirtir (Tus..Disp. I.5:)
184
Cic., Tus,.Disp. II. 5-6
183

92

felsefi eserlerinde her zaman izledii, vazgeilmez bir zellik olmutur: nk

belirli ve baz sabit dncelerin sanki bamls olmu, onlara kendilerini kutsanm
ve

genelde

onaylamadklar

eyleri

kararl

grnme

amacyla

savunmak

zorunluluunu duyacak kadar eli kolu balanm kiiler (eletiriye) soukkanllkla

katlanamaz: Buna karn olaslklarn ardndan giden ve geree yakn grnen
den baka bir eye doru ilerlemeyen bizler ise, serbeste fikir rtmeye fikrimizin
rtlmesine kzmadan hazrz.185
Akademia felsefesinin bu yntemi, ilk olarak, kart savlarn elimesi
yznden yargda bulunmaktan kanan ( ) Orta Akademiann kurucusu
Arkesilaos186 tarafndan ortaya konulmutur.Yine O ilk kez Platondan sregelen
sisteme deiiklik getirmi; bir sorun iki adan ele alnm ve daha canl bir tartma
biimi olan soru-yant yntemi yelenmitir.187 Hatta, her konuda yargda
bulunmaktan kand iin, kitap dahi yazmamtr.188 Arkesilaos hakkndaki en
geni bilgiye, Ciceronun Yeni Akademiann epistemolojisini sunduu, Academica
adl yaptndan ulaabiliyoruz.189 Cicero burada, kesin bilgiyi elde etmenin
imkanszln ve pheci yargnn yalnz mantkl bir adm olduunu syleyen
kiinin aka Arkesilaos olduunu aktarmtr. Fakat, Arkesilaosun saf bir
diyalektiki olduunu syleyen Coissin, ona bylesi bir atf kabul etmemitir.190
Arkesilaos, Platon hakknda kapsaml bilgi sahibi biri olarak, Academia
felsefe okulunun uzun yllar bir yesi olarak kalmtr. Bir Platoncu olarak, onu
ardndan gelenlerin sert skolastikliinin tersine, gerek felsefe mirasnn koruyucusu

185

Cic.,, Tus,.Disp. II. I.4

. 318-243
187
Diog., Laert., IV.28,
188
Diog. Laert., IV.32
189
Cic., Acad., I.43-45
190
R.J.Hankinson, Sceptics, London;New York:Routledge, 1995.
186

93

olarak sunmutur. Arkesilaos, felsefe ilerinde bir ksm Pyrrhosa ait olan
Diodorosun diyalektiini kullanmtr.
Aslnda, Platonun sonraki diyaloglarna bakan bir kii, onun pheci olduunu
gremeyebilir. Fakat, Arkesilaosun Metrodorusy izleyerek yapt gibi, Sokratesin
cahilliini (hibir ey bilmediini) itiraf eden nl szlerini gz nnde
bulundururlarsa, onun pheciliini anlayabilirler.

191

Ayrca, Platonun ilk

diyaloglarna bakldnda, Sokratesin saf rtme yntemini kulland grlr. lk

diyaloglara rnek olarak, Kharmides, Lysis, Lakhes ve Euthyphron gsterilebilir.
Bunlar, hibir sonuca varmadan (aporetik), srasyla, llln, dostluun,
cesaretin

ve

dindarln

tanmlarn

vermek

iin

farkl

savlar

rten,

konumaclarn yer ald diyaloglardr. Cicero, Arkesilaos iin, kendi yarglarn ne

srmeden nce, karsndaki konumaclarn tanm ve savlarn kesince saptayan, ve
daha sonra onlara kar tartan Sokratesin yntemini benimsediini belirtmitir.192
Elbetteki diyaloglarda, Sokrates, kendisini, Pythagoraslar gibi, sabit bir ekilde
dorunun peinde koan ve baka eylere ilgisiz biri olarak resmeder ve Cicero da
bunu dorular.193
Cicero, Arkesilaosun bu zelliini, Sokratese ve Platona borlu olduunu
vurgular

ve

Arkesilaos,

Platonun

eitli

kitaplarndan

ve

Sokratesin

konumalarndan o denli gl ekilde bu zel dersi ald ki artk hibir ey kesin

deildir194 der.195
II. Kitapta, bugnk tartmann ana konusuna girmeden nce, sonucundan
memnuniyet duyduu dnk tartma ile ilgili birka hatrlatma yapar; bir nceki
191

Cic., Acad.,2.73
Cic., Acad., 1.12
193
Cic., Acad.., 2.76-77
194
Artk her ey phe gtrr oldu anlamnda
192

94

tartmada, kanlmaz sonu bilerek yaayan insan kesinlikle mutsuz olmaz, bundan
korkan kii hibir zaman i huzuru yakalayamaz. Bunu bilerek yaayan kii de btn
korkularndan ve aclarndan kurtulmu demektir sonucuna varldn hatrlatr.196
Ciceroya gre, bu dnceyi kavrayabilmemizi salayan ruh doktoru felsefedir.
nk felsefe insan bo korkulardan kurtarr, tutkulardan arndrr ve toprak nasl
ilenmeden verimli olamazsa, ruh da renme olmadan ilevsel ve etkili olamaz.
Ruhun ilenmesi felsefe ile mmkn olur. Felsefe, ruhun kusurlarn ekip alr ve
yeni tohumlar kabul etmesi iin insan uygun bir ekle sokar.197 Ciceronun, burada,
yeni bir dnce ileri srd sylenemez, nk btn felsefe okullar, felsefenin
ve filozoflarn insan cahillikten kurtarmak ve erdemli klmak iin altn ssl
bir anlatmla dile getirmitir.198
kinci kitabn ana tartma konusu, konumacnn basit bir yargsyla alr.
Her felsefe okullardan bu gr destekleyenler kmasna karn, bu zellikle
Epikurosularn savlarndan biridir: Ac btn ktlklerin en bydr.199 Fakat
konumac, Ciceronun utantan da m byk? sorusuyla ileri srd dnce ve
de yant vermeyerek

O kadarn sylemeye cesaret edemiyorum ve ortaya

koyduum bu dnceden bu denli abuk saptrlmama utanyorum demitir.200

Cicero, o dncende srar etseydin imdi daha ok utan duyacaktn diyerek onun
aka yollu alay eder. Ciddi deildir kendi istedii dorultuda yani ac utantan ve
ilenen sutan daha kt deildir savn

destekler. A!y en byk ktlkten

utan ve utan verici eyden kurtarm olur. Ciceronun felsefe eserlerinde ska

195

Cic., bk. De Orat ,3.67; De Fin.,, 2.2; De Deo. Nat., 1.11

Cicero, Tus,.Disp. II.10
197
Cicero, Tus,.Disp. II.11
198
Platon, Aristoteles
199
Dolorem existimo maximum malorum omnium.Cic., Tus.,Disp., II. 14
200
Cic., Tus,.Disp. II.14
196

95

karlalan, ok ksa sren diyaloglardan sonra, karsndaki konumacnn ileri

srd fikrin zerinde duramayp, konumasn farkl ynde gelitirmesi kitaptaki
tartmann felsefi boyutunun da yzeysel olduunu gsterebilir.
Cicero insann bedensel aclardan kamasnn, insana utan getireceini
ileri srer ve daha sonra, birinci kitapta olduu gibi, ele ald bu tartma konusu
hakknda farkl ekollere mensup filozoflarn grlerini ksa ksa aklar: lk nce
bunlarn arasnda yetkinlik ve eskilik bakmndan en nde gelen Sokratesi
Aristippos201 acnn en byk ktlk olduunu sylemekte tereddt etmemitir.
Ondan sonra Epikuros itaatkar bir ekilde bu zayf ve kadns dnceye uydu;
Rodoslu Hieornymus, acdan yoksun olmann en byk iyilik olduunu syledi. O da
acda en byk ktlk olduunu dnd. Zenon, Ariston ve Pyrrhon dnda geri
kalanlar senin az nce belirttiin gr kabul ettiler, rnein herkesin kabul ettii
gibi ac kt bir eydi, fakat ondan daha baka ktlklerin olduunu da
savundular.202
Burada, Cicero tarafndan ok ksa anlatlan Epikurosun ac ve haz
teorisinden biraz bahsetmek gerekir. Zira, nc ve drdnc kitapta, Platonun ac
ve haz teorisine deindiimizde, aslnda, ikisinin de birbirlerine benzer eyler
sylediklerini rahatlkla fark ederiz. Epikurosa gre, her canlda haz ve ac olmak
zere iki duygu vardr: Biri doaya uygun, dieri ise yabancdr. Seme ve kanma
eylemi bunlara dayanlarak belirlenir.203 Haz bizim ilk ve doutan iyi bir duygumuz
olduu halde, biz her hazz semeyiz, onlardan byk sknt getirenleri, tercih
etmeyiz, eer uzun zamanda aclar daha byk zevkler getirecekse, aclar zevklere

201

Sokratesin rencisi ve anlk zevkin en byk iyi olduunu syleyen Kyrene okulunun
kurucusudur.
202
Cic., Tus,.Disp. II. 15
203
Diog.,Laert., X. 34

96

stn tutarz. Bu yzden btn hazlar doal olarak iyi iken, bunlar her zaman tercih
edilecek diye bir ey yoktur, ayn ekilde, btn aclar ktdr ve her acdan
kanlmazdr diye bir ey yoktur. Buradaki tercihe uygun ve uygun olmama
durumuna baklr ve buna gre karar veririz. Bazen iyiye kt, ktye de iyi
davranrz.204
En byk iyiyi erdem olarak gren Ciceronun, bu kitapta, en ok eletirmek
istedii filozoflar,acnn en byk ktlk olduu dncesine sahip olan
filozoflardr. Bunun sebebi olarak da, acnn en byk kt ey olduuna inanm bir
insann, kesin olarak utan verici bir duruma deceine inanm olduunu belirtir ve
Hangi grev, an, ve itibar, byle bir kii iin o denli deerli olacak ki, bir kere
acnn bir kere acnn en byk kt olduuna inanmken, bunlar bedensel ac
ortamnda elde etmek istesin? Dahas da bu adam, eer acnn en byk ktlk
olduuna karar vermise, acdan kanmak iin hangi utan verici duruma, hangi
rezillie katlanmaz ki ? Eer ac en byk kty ieriyorsa, iddetli aclarn
saldrlarna maruz kalan birisi yalnzca o anda deil, acya maruz kalaca
olaslnn bilincinde olduu zaman da kendini zavall hissetmez mi? Ve bu durum
kimin bana gelemez ki? Bunun sonu hi kimse tam mutlu olamaz. phesiz
Metrodorus,205 her zaman holanaca iyi bir bedensel yapya ve bunun sreklilii
konusunda gvene sahip birisinin tam mutlu olacan dnyordu: Fakat bylesi
bir gvenceye sahip olabilecek kim vardr? diye sorar.206
Cicero, Romadaki Epikurosu filozoflarn genlere kt rnek olan zevk
dkn ve dejenere olmu yaam tarzlarndan dolay eletirmitir. Fakat, Epikuros,

204

Epikuros, Meneksenosa Mektup.

Epikurosun rencisidir ve Cicero, De Finibusda ondan hemen hemen dier Epikuros diye
bahseder.
206
Cicero, Tus,.Disp. II.16-17.
205

97

bizzat, lmeden nce kendi haz teorisinin yanl anlaldn dnerek, dostu
Meneksenosa bir mektupta bunu aklama gerei duymutur: Bylece hazzn erek
olduunu sylerken, bununla retimizi bilmeyen, bizimle ayn grte olamayan
yada yanl anlayan baz kimselerin dnd gibi, yoldan km insanlarn
hazlarn ve cinsel hazlarn sylemiyoruz, tersine bedence ac ekmemeyi ve ruha
sarsnt iinde olmamay anlyoruz. Cicero, bu aklamaya ikna olmaz, nk
Yunanistanda bulunduu srada, Epikurosularn acnn en byk kt olduunu
anlattklarn kendisinin duyduunu syler. Bunun yan sra, Epikurosun lm
deindeyken, acnn ho bir ey olduunu sylemesini de hi gereki bulmaz,
nk acnn katlanlmas gereken bir duygu olduunu, ancak yine de ho bir duygu
olmadn dnr. Zira, acnn, rahatsz edici, nefret verici, doaya aykr bir ey
olduunu, ancak kt bir ey olmadn syleyen Stoaclar bile, acnn tatl bir ey
olduunu syleyecek kadar ileri gitmemilerdir. nk, onlara gre, sadece utan
verici eyler kt olarak tanmlanr. Dolaysyla, Cicero, Epikurosun bu grnn
acnn z gerei ok abartl bir gr olduunu ve bilgelie bylesi bir g
atfetmenin yanl olduunu dnr. Cicero acy kt, melankolik, rahatsz edici,
doaya aykr, katlanmas zor bir durum kabul eder ve ne bilge adamdan ne de
halktan, Epikuros gibi, acnn tatl bir ey olduunu sylemelerini beklemez.
Ciceroya gre, byle bir durumda yaplmas gereken ey basittir: Bilge adam acya
katlanmak iin cesur ise, devini yerine getirmi saylr.207 Cicero, tipik bir Romal
olarak, burada, Stoaclarn temel retisi olan devler (officium) retisini destekler.
Cicero, mitolojik dizeleri uzunca aktararak, ozanlarn kahramanlarn ac
eken birisi gibi gstermelerini, acya katlanmada insanlar yanl yola sevk edecei

207

Cic., Tus,.Disp. II.18

98

iin eletirmitir. nsanlarn, yalnz okuyarak deil yrekleriyle dinledikleri airlerin,

cesur kahramanlar, ac eker biimde karakterize etmelerinin, genlerin akllarnda
kt imaj braktna bu durumun insanlarn ruhlarn gszletirdiine ve bir de
buna kt aile eitimi ile kadn gibi saklanarak geen bir hayat eklendii zaman,
erkeklik diye bir ey kalmayacana inanmtr. Bunun yan sra, Platonun Devlet
adl yaptnda toplum iin en iyi ahlak ve en iyi rnekleri ararken, onun ozanlar
hayali devletinden uzak tutmasn da hakl bulur. Platon, Devletinde208 Homeros
dahil onu izleyen airlere yer vermez:yleyse grne gre her kla girmesini,
her eyi taklit etmesini ustaca beceren bir ozan sitemize gelip de iirlerini okumadaki
hnerlerini halka gstermek isterse; kutsal, alacak, ho bir varlk olarak nnde
yerlere kapanrz.Ama sitemizde onun gibi adam bulunmadn, bulunmasnn da
yasak olduunu syleriz; sonra da bana kokular dkp, yn sarglardan bir elenk
takp baka bir siteye gndeririz onu. Yerine de, ruhumuzun selameti iin, daha kuru
da olsa, ar bal bir ozan, bir masalcy seeriz; yeter ki yalnz drst, iyi adamn
szlerini taklit etsin; daha bata askerlerimizin eitimini ele aldmz zaman,
koyduumuz kurallara gre209 sz sylesin.210 Platon, Homeros gibi ozanlar neden
devletinde istemediini bu yaptnn onuncu kitabnda, Ciceronun yukarda
aklad dnceye benzer bir nedenle aklamtr. Platona gre bylesi airler
ruhun kt yann uyandrmakta ve beslemekte, akll yann ise kertmektedir.
airlerin bunu nasl gerekletirdiklerini de yle aktarr: Dinle iimizden en
iyilerinin haline bak! Homerosu yada baka bir tragedya ozann dinleyip de onun
ac eken, alayp szlamalar arasnda uzun uzun konuan, ya da bir yas havas
208

Cic., Tus,.Disp. II.27

Platon, Devlet, 379A. ev: Hseyin Demirhan Sosyal Yaynlar 2002. Platona gre devletin
kurucularnn iir yazmalarna gerek yoktur, fakat bunun nasl yazlacan bilmelidir, zellikle
ozanlarn tanrlar hakknda yoldan karc iir trlerine izin verilmemelidir.

209

99

tutturup gsn yumruklayan bir kahraman taklit ediini duyduumuz zaman

bilirsin, zevk duyarz bundan; onun duygularna katlr, biz de coarz ve bu
duygular iimizde en yksek lde kabartan ozan ok iyi bir ozan diye veriz.211
Ciceroya gre, yukarda sz edilen ozanlarn yan sra, Epikuros, ayrca
utan verici ve aalk bir ey dnda hibir eyin kt olmadn syleyen Stoa
felsefesinin kurucusu Zenon gibi filozoflar da insanlar yanl ynlendiriyorlar.
nk Zenona gre ac iinde olmak ya da olmamak hi nemli deildir. nsan
yalnz erdemi izledii srece mutlu bir yaam elde edebilir ve srdrebilir. Yine de,
Zenonun, acy, iren, doaya aykr, katlanmas zor, melankolik ve zalimce bir
duygu olduu iin, kanlmas gereken bir ey olarak dnmesi Ciceroyu biraz
sinirlendirir.212 Zenonun onurlu (honestum) olan dnda hibir eyin iyi olmadn,
utan dnda hibir eyin kt olmadn sylemesinin, Ciceroya gre hibir yarar
yoktur; buna karn Platon, Aristoteles ve bunlar izleyenlerin, doann reddettii
eylerin kt, kabul ettii eylerin ise iyi olduunu sylemelerini daha iyi ve doru
bulur.213 (Nihil bonum nisi quod honestum,nihil malum nisi quod turpe: optare hoc
quidem est,non docere. llud et melius et verius,omnia, quae natura aspernetur,in
malis esse: quae asciscat, in bonis.)
Platon, ac ve haz konusundaki grlerine Yasalar adl yaptnda yer
vermektedir ve bu grlerinin, yukarda akladmz Epikurosun retileri ile
benzerlikleri olduu grlmektedir: Hazlar, aclar ve tutkular yaps gerei, insana
zgdr, her lml canl bunlara zorunlu olarak baldr ve en nemli uralarnda
bunlarla koullanr; en gzel yaam vmek gerekir, yalnzca d grnyle iyi bir

210

Platon, Devlet, 398a-b, ,

Platon, Devlet, 605b-d D
212
Cic., Tus,.Disp. II. 29
213
Cic., Tus,.Disp. II. 30
211

100

n kazandrd iin deil ayn zamanda insan genliinde bundan kamayp

denemek isterse, u hepimizin arad, yaam daha ok zevk alp daha az ac
duymay da salad iin.. Hazz isteriz, acy ise ne yeleriz ne de isteriz;
daha byk bir haz getirecekse, kk bir acya raz oluruz; daha byk bir ac
getirecekse, kk bir haz yelemeyiz, her ikisinin de eit olduu bir durumu
istediimizi aka kararlatramayz. te btn bu durumlar, okluu bykl,
younluu ve eitlii ve bunlarn kartlaryla seimimizi etkiler yada hi etkilemez.
Bylece bunlarn zorunlu bir dzeni bulunduuna gre, her ikisinin de ok, byk ve
youn olduu ama hazzn youn olduu bir yaam isteriz,tersi olursa istemeyiz; ve
her ikisinin de kk,az ve seyrek olduu ama acnn ar bast bir yaam
istemeyiz, tersini yeleriz. Btn yaammzn doal olarak bu koullara bal
olduunu, ayrca bunlardan hangisini doal olarak istediimizi dnmemiz gerekir;
eer bunlar dnda bir ey istediimizi sylersek, bunu ancak yaamn gerekleri
konusundaki bilgisizliimiz ve deneyimsizliimiz yznden sylemi oluruz. 214
Platon, aclar iki ksma ayrmt ve Epikuros gibi ac ve haz kavramnn
durumdan duruma deitiini sylemitir: Sokrates: aclar da aynen byle; kimisi
iyi, kimisi kt deil midir? Kallikles: Evet. Sokrates: Tercih edilmesi gerekenler de,
iyi zevkler ve iyi aclar deil midir?215
Bu bilgiler nda, Platonun ac ve haz tanmyla, Cicerounki arasndaki
farkll grebiliyoruz. Cicero, acnn, ahlaki adan kt bir ey olarak
tanmlanmamas gerektiini sylerken, Platon acnn doutan gelen bir igdyle
tercih edilmeyen bir ey olduunu syler. Zaten Ciceroun daha iyi ve daha doru

214
215

Platon, Yasalar, 732e-733d

Platon, Gorgias, ,499e

101

olur cmlesi bu gre tam olarak katlmadn gsterir. Bu teori, Platon ile Cicero
arasndaki ayrlklardan birisidir.
Ciceronun, bu yaptndaki amacnn, ac eken ruhlar tedavi etmek olduunu
daha nce belirtmitik. Bu dorultuda, Stoac Zenonun grlerinin soruna pratikte
hibir zm getiremeyeceini dnmtr. Ciceroya gre, Zenon, acya nasl
katlanlacann ve onu nasl gidereceinin yollarn gstermekten ok, acnn sadece
tanmn yapmakla yetinmitir. Zira, Cicero pragmatik birisidir ve felsefenin teoriden
ok uygulamadaki zmleri ile ilgilenir. Bunun yannda, Stoaclarn, acy yalnz
doaya aykr, katlanlmas zor ve melankolik kt bir ey olarak tanmlamalarn ise
aptalca bulmaktadr. Ciceroya gre, Stoaclarn, erdemin iyilii ile bedenin ve
talihin iyilikleri karlatrld zaman, bedenin ve talihin iyiliinin, erdemin yannda
kk ve deersiz bir ey olduunu dndkleri gibi, btn kt eylerin hepsi bir
araya gelip toplansa bile utancn ktlyle karlatrlamayacan da dnmeleri
gerekir.216 Grld zere, Ciceronun, Stoaclarn acnn tanmna ilikin
dncelerini tam olarak kabul ettiini syleyemeyiz.
Cicero, acnn teorik olarak tanmn yaptktan sonra, insann acya kar neler
yapmas gerektii konusunda tler verir:Sonu olarak daha alta kabul ettiin
gibi, utan acdan daha byk bir ktyse, akas ac hibir ey deildir. Zira acyla
szlanmann, barp armann, alamann, kendini datmann ve cesaretini
kaybetmi olmann bir erkee yakmayacan ve bunun utan verici bir ey
olduunu dndn srece; onur, saygnlk ve deer senin yannda olduu ve
gzn bunlara evirip kendi kendini kontrol ettiin srece, kesinlikle ac erdeme
yenik decek ve akln nderliinde iddetini kaybedecek; zira ya erdem hi

216

Cic., Tus,.Disp. II.31

102

saylmaldr ya da btn aclar kmsenmelidir.217 Ciceronun pragmatik zellii,

burada, bir kez daha karmza kar.
Teoride, Cicero ile Platon arasnda ayrlk olsa da, pratikte sunduklar
zmler benzerdir. Zira, Platon, bir insann, bedensel aclara maruz kaldnda,
stn yannn (akll ksm) kle olan ksmna (aklsz) egemen olmasn tercih etmesi
gerektiini syler. nsan, ancak bu ekilde, asl deerli olann peinde koar, bedensel
olan yani deersiz olanlar ise yelemez. Fakat, vg toplayan ilelere, korkulara,
aclara ve zntlere kar direnip savamad ve kendini brakt zaman, onursuz
saylr ve ruhunu deersiz klar.218
Platon, drt nemli erdem teorisini ilk ortaya atan filozoftur. Bunlar, bilgelik,
yreklilik, lllk ve adaletli olmaktr. Dier erdemlerin de, bu drt ana erdemden
trediini dnmtr. Bu drt nemli erdemin, birbirinden ayrlamayacan ve
birine sahip olann, hepsine sahip olacan ve ksacas, erdemin tek olduunu
dnmtr: Pekala! tartmann bizi getirdii bu gzlem yerinden baklnca,
benim gzme erdem bir tek,ama ktlk bin bir eit grnyor219 Platon,
Devlet adl yaptnn drdnc kitabnda, bu konuya geni yer verir. Daha sonra
gelen Stoac okul bu retiyi benimseyip, gelitirmitir.
Cicero da, benzer ekilde, drt nemli erdemin birbirinden ayrlamayacan
ve birine sahip olann, hepsine sahip olacan dnmtr: Gerekten erdemin
anlamn tam olarak kavrayabilmemize yardmc olan ngrnn varlna inanyor
musun? O halde nasl oluyor ? Sonra ngrllk220, herhangi yarar elde etmeden
bou bouna abalayarak bir eyi yapmana ve izin verir mi? veya lllk senin
217

Cic., Tus.Disp. II.31 zt eyler olduuna gre, biri iyiyse br ktdr. dncesi hakim.
Platon, Yasalar, 727a-d
219
Platon, Devlet, 445d
218

103

kendini kontrol etmeden bir eyi ar yapmana izin verebilir mi? Acsnn iddeti
yznden kendisine emanet edilen srlar aa vuran, srdalarna ihanet eden,
birok grevine srt eviren birisi tarafndan adalet uygulanabilir mi? Sorarm,
cesaret ve ona elik eden ruh ycelii (magnitude animi), ciddiyet, katlanma
(patientia) ve insan yaamnn kusurlarn kmseme konusunda iddialarna nasl
yant vereceksin? ezilmi ve yere serilmi bir ekilde yatarken, ac ac kaderine
alarken, sana vay ne cesur adamm m diyecekler? Seni bylesi zor bir durumda
gren birisi sana adam bile demeyecek.Dolaysyla ya cesaretin elden karlmas ya
da acnn bir mezara gmlmesi gerekir. 221
Cicero, acnn varln ve nemini kabul eder, ancak, felsefe ve cesaret ile
bunun stesinden gelinebileceini syler. Retorik bir soruyla da grn savunur:
Acnn gerekliini inkar etmiyorum ama cesaret baka ne iin istenilir ki? Fakat
ben, eer katlanmann bir ls varsa, onun katlanma yoluyla stesinden
gelinebileceini sylyorum.222
Cicero, yaptn tmnde, kendi kendisini iyiletirmeye alan bir ruh doktoru
olarak karmza kar. Daha nceki kitaplarnda da sk sk yapt gibi, felsefeyi
ruhun ilac olarak grr ve insanlara, daha mutlu bir yaam iin felsefe ile
ilgilenmeleri gerektiini tler.223 Zira, kendinden nce gelen, Platon, Stoaclar ve
Epikurosular da, insanlarn ruhlarn iyiletirmek ve onlar daha mutlu klmak iin,
felsefenin tm nimetlerini byk bir hevesle sunmulardr.
kinci kitabn ana konusu bedensel aclara katlanmak gerekir dncesidir
ve bu dnceyi savunurken, Yunanistanda, zor ve acmasz bir eitim biimine
220

Stoaclara gre bu drt erdem dierlerinden daha nce gelir.ngrllk(prudentia), lllk

(temperantia), cesurluk (fortitudo) ve adaletli olmak (iustitia)
221
Cic., Tus,.Disp. II. 31-32
222
Cic., Tus,.Disp., II. 33

104

sessizce katlanmakta nlenmi ve hayranlk uyandran Spartal genleri rnek

verir224. Ayn ekilde, Platon da, Spartann askeri ve idari ynetimini eserlerinde
takdir etmitir. Kitapta, Ciceronun savunduu ana fikir, bedensel bir acya kar en
iyi zm, insann acya cesaretle katlanmas gerektii ve bunu, ancak bedenini a
ve zorluklarla pratik bir eitimden geirerek elde edecei bir alkanla
dntrmesiyle gerekletirilebilecei dncesidir ve Spartal genlerin eitimi,
savunduu dnce iin yerinde bir rnek olmutur. Kitapta verdii rneklerle,
Lycurgos yasalarnn, genleri, eitli zorluklara katlanarak avlanmalar iin,
komaya, dmeye, scaa ve soua dayanmak iin eittiini belirtir. Bu tr
zorluklar acya da acya katlanmaya da neden olur. Bunun yan sra, Spartal genler,
lmle bile sonulanabilen etin bir bedensel eitimden gemelerine ramen,
herhangi bir tepki gstermediklerini aktararak insanlar bu konuda yreklendirmeye
alr.225
Cicero, bedensel ac, zahmet ve sknt arasdaki ilikiyi iyi analiz eder ve
bunlar arasndaki benzer ve farkl ynleri dile getirerek, zahmetin acya katt
faydalar aklar: Zahmet ile ac arasda baz farklar vardr; onlar genel de
birbirlerine ok yakndr, fakat bir fark vardr: zahmet her zamankinden daha sert bir
iin veya grevin fiziksel veya zihinsel ifasdr; dier taraftan ac ise hislerimize
aykr bedende istenmeyen harekettir. Fakat bunlarn arasnda bir benzerlik
olduunu da saptar ve srekli zahmete katlanan birisinin acya daha kolay
katlanacan ileri srer.226

223

Cic., Tus,.Disp. II. 11, 2.43, 3.84, 4.58, 4.83-84

Cic., Tus,.Disp. II. 46
225
Cic., Tus,.Disp. 36
226
Cic., Tus.,Disp.,II. 35
224

105

Cicero, kitabn ilerleyen blmlerinde, bedensel acya katlanmak iin

insanlar yreklendirmeye devam eder ve bunun iin cesaret erdemin zelliklerini n
plana karr: Sadece eitimli kiilerce deil, eitimsiz insanlar tarafndan da
evrensel olarak kabul gren bir ey vardr: Acya sabrla katlanmak cesaretli
insanlarn, yce ruhlu , sabrl, insana zg zorluklar yenen erkeklerin karakteristik
bir zelliidir. Ve bylesi bir ruhla katlanm bir adamn vgye layk olduunu
dnmeyen kimse yoktur. Bu nedenle cesur kiilerden beklenen ve gerekleince
de vlen o dayanakllk m, yoksa gelecek olan acdan lrcesine korkmak yada
onun varlna katlanamamak m utan verici bir eydir? 227
Platon da, ayn ekilde, Meneksenos adl yaptnda, savata cesaret gsteren
ve ald yaralara erkeke katlanan kiilerin, her zaman vldn, bundan
kaanlarn, ayplandn ve utan verici bir duruma dtklerini sylemitir. Hatta,
bu cesur insanlarn, fakir bile olsalar, cenaze trenlerinin en gzel ekilde yapldn
yazmtr. Zira, Platon, zellikle, savalarda gsterilen cesaret erdemini, ruhun
dayankll ve gll olarak

grd iin, srekli vmtr.228 Platonun

yreklilik tanm ise, yine ksml ruh teorisiyle paraleldir. Ona gre ruhun akll
ksm ile fkeli ksm bir arada bulunabilir. Buna gre, yrekli insann tanmn yle
yapar: Demek ki, insana yrekli dedirten, ruhunun fkeli kesimidir; bu kesimin,
korkulacak ve korkulmayacak eyler zerinde akln koyduu kurallar ac iinde de,
zevk iinde korumasdr.
Cicero, bu kitapta, felsefe terminoloji bilgisini ne karr ve erdem
szcnn yapsnda vir kk olduu iin (vir-tus) tm erdemlerin erkeklii ne

227
228

Cic., Tus.,Disp.,II 43
Platon, 193c, Lakhes

106

kardn syler: Fakat akln tm saduyulu meziyetlerine229 erdem denilmesine

ramen, bu terimin btn erdemlere uygun olmadn bil, buna karn dierlerinden
stn olan tek birinden hepsine erdem denmitir. Nitekimerdem (virtus)230erkek
(vir) szcnden tremitir. nk cesurluk zellikle erkee zg bir zelliktir.
Cesaretin de en byk iki nitelii vardr lm kmsemek teki ise acy
kmsemektir231
ksml ruh teorisi, Platonun en nl teorilerinden birisidir; bu teoriye
gre, ruh kimi yerde ksma, kimi yerde ise iki ksma ayrlsa da, fkeli ksm,
ruhun kesimleri arasnda eliki olduu zaman, akldan yana tavr alaca iin, bu
ksm, net olarak ayr bir ksm gibi ayrt edilemez. Ruhumuzun bir yanyla (akll
ksmyla) reniriz, dier yanyla fkeleniriz, nc ksmyla da yeme ime vb.
arzularmz ve tutkularmz gideririz.232Platon bu teoriyi yle aklar: uras
apak ki, ayn varlk, kendisine ait ayn parada, ayn eyle ilikili olarak, ayn anda
birbirine kart eylemler yapamaz ya da byle eylemlere urayamaz. yle ki, ondan
byle kart haller grrsek, ortada bir deil, birden ok varlk bulunduunu
anlayacaz233 rnek olarak susad halde su imek istemeyen insann,
ruhunda bir yandan imeyi buyuran kesim ile imeyi yasak eden kesim vardr.
meyi yasaklayan kesim, imeyi buyuran kesimden ayrdr, ve ona hakimdir. Bu
engelleme de akldan gelir, onu imeye iten kesim ise aa kesime ait duygulardr.

229

Rectae animi adfectiones, Cic., Tus.,Disp.,II. 43

Latincede erdem kelimesinin karl virtustur. Bu szck de vir yani erkek, g, kelimesinden
tremitir.
231
Cic., Tus.,Disp II.43
232
Platon, Devlet,436b
233
Platon, Devlet, 436c
230

107

Bunlardan birisi akl ksm dieri ise akld, arzulayan kesimdir ki, bu kesimle ruh,
susar, ackr ve baka arzulara kaplr.234
Platon, ayrca, ruhun kesimlerinin fonksiyonlarnn snrlarn da izmiti:
unu da hatrlatalm yleyse: bizim iimizdeki her kesim de kendi grevini yapt
zaman, biz de kendi grevini yapan doru insanlar oluruz
-Evet bunu da unutmayalm.
-Byle olunca, bilge olan ve btn ruhu gzetme iini zerine alan akln grevi
ynetmek, fkenin greviyse buyrua uymak ve akla yardmc olmak deil midir?
-te byle yetien, grevlerini gerekten iyi renen ve yapmaya alan bu iki kesim,
ruhta en byk yeri kaplayan yaratl gerei doymak bilmez, para, mal hrs tayan
arzu kesimine kumanda edeceklerdir; onun yalanc beden zevkleriyle boazna kadar
doyup bymesine, glenmesine; kendi iiyle uraacana, kendisini kle etmeye,
ynetmeye kalkmasna engel olacaklar; yoksa,doann ve yetkisinin dnda olan
byle bir ie kalkp hepsinin hayatn allak bullak eder.
-ok doru. dedi.
-Bylelikle, biri karar vererek, br onun buyruu altnda savap onun
tasarlad ileri ylmadan yerine getirerek, bu iki kesim, btn ruhu ve bedeni d
dmanlara kar da en iyi biimde korumazlar m?235
Cicero, utancn, acdan daha byk bir ktlk olduunu kantlamak iin,
Platonun bu ruh teorisine bavurmaktadr ve kitabn ilerleyen blmlerinde de bu
teoriden ska yararlanmaya devam eder: Ruh iki ksma ayrlmtr, birisi aklla
dllendirilmi dieri ise ondan yoksun braklmtr236 Bir insann grevi,
ruhunun akll kesiminin, boyun emesi gereken dier kesimi zerinde egemen
234
235

Platon, Devlet 439d-e

Platon, Devlet, 442b-c

108

olmasn salamaktr. Bu nasl yaplacak? Diyeceksin. Efendinin klesi zerindeki ya

da generalin askeri zerindeki, ya da ailenin ou zerindeki gibi. Kaypak(mollis)
diye tanmladm o kesim Eer, utan verici bir ekilde davranrsa, kendini kadnca
kederlenmeye ve alayp szlamaya verirse, dostlarn ve akrabalarn gzetim ve
korumasyla skca zincirlenip balansn.237
Ciceronun yukarda belirtmek istedii, savata yaralanan bir askerin, bu
yarasndan dolay acyp szlanmas yerine, eref ve onuru aklna getirerek, buna
katlanmay bilmesi gerektiidir.238 Bunun da, ancak, Platonun dedii gibi, ruhun
akll ksmnn kaypak kesime egemen olmas ile gerekleebileceini syler. Platon,
bedensel ac karsnda insan alayp szlanmaya iten tarafn ruhun akll olmayan
ksm; barp alamak yerine, ruhumuzu bu yaray iyiletirmeye ynelten tarafn ise
akll ksm olduunu sylemiti.239
Grld gibi, bu kitapta, Platonun ksml ruh teorisi nemlidir. Cicero,
ayn ekilde ruhun tutkularn inceledii nc ve drdnc kitabnda da bu
teoriden olduka ok yararlanmaktadr.
Cicero, tartma konusu olarak belirlenen sorun karsnda, pratik zmler
retmeye ok nem verir ve akl tmyle kusursuz bir insan henz bulunmamasna
karn,felsefecilerin idealindeki byle bir insann ac karsnda nasl davranmas
gerektiini de tler: Byle bir insan dmanyla nasl yzleirse, acya kar
koymak iinde kalkacak, harekete geecek ve kendisini hazrlayp, silahlandrp
bekleyecek. Gereksinim duyduu silahlar nedir? Bunlar, kendisiyle mcadele etmek,

236

Aslnda Platonun her bir blm kendi iinde bir kumanda yetkisine sahiptir. Platon, Devlet 580d
Cic., Tus.,Dis II.47-48
238
Cic., Tus.,Disp.,II. 48
239
Platon, Devlet, 604c-d
237

109

kendisini glendirmek. Kendini iren, utan veren ve erkeke olmayan her eyden
uzak tut,diyerek kendi kendini uyarmaktr.240
Her trl acya ve ikenceye, utanca dmeden cesurca katlanm olan
filozoflarn akllarda kalan yklerini aktarr ve insanlarn byle filozoflarn yaam
biimlerini rnek alarak cesur olmalarn tler: Tiran devirmek iin
ibirlikilerini ele vermektense her eye katlanan Eleal Zenonu241 gz nne getir.
Demokritosun felsefesini izleyen ve Kbrsta Kral Timokreonun eline dm olan
Anakharkhostan ders al.242 O Anarkharkos ki, ikencenin her trlsne katland
ama yalvarmad. Caucasusun (Hindu Kush) dalarnn eteinde domu, cahil bir
barbar olan Hintli Kallanus, kendi zgr iradesiyle canl canl yand, biz ise ayam
ya da bir diimizin arsna katlanamyoruz. (farz et ki btn vcudumuz ac
ierisindedir, o zaman ne yapacaz?)243
Yukardaki rneklerden de grlecei gibi, acnn kt bir ey olduunu,
kesin olarak syleyemeyiz, zira, ac kavram herkese gre deiebilir. Birisine gre
katlanlamaz bir ac, dierine gre acdan bile saylmayabilir. Btn bu rneklerden
sonra, kt dediimiz eyin (ac) aslnda gerek doann (natura) deil de sadece
dncenin bir rn olduunu gryor musun? 244
Cicero, Platonun ruhun akll ksmna atfettii zellikleri tekrarlar ve her
zaman erdemin peinden gitmemiz gerektiini vurgular. Ona gre akln nderliinde,

240

Cic., Tus., Disp., II.51

Eleal Zenon stoac kurucusu ile kartrlmamaldr. Diogenes Laertios (IX. 26) bize bu olay
detayl bir ekilde anlatr: Herakleidesin Satyrosun zetinde sylendiine gre, tiran Neatkhosu
kimilerine gre Diomedeni- devirmek isterken yakaland. Bunun zerine sorgulanrken ibirlikileri
ve Liparaya getirdii silahlar sorulunca, tiran yapayalnz brakmak iin, onun btn dostlarn ele
verdi. Sonra da, baz kimseler hakknda onun kulana syleyecekleri olduunu belirtti ve kulan
srd: Tiran ldren Aristogetion ile ayn kaderi paylap, ldrlnceye kadar da kula brakmad.
242
Trakyal, Byk skenderin arkadayd, onun lmnden sonra Kbrs Kral Timokreon
tarafndan ldrld.
243
Cic., Tus., Disp., II. 52
244
Cic., Tus., Disp., II. 53
241

110

kendi kendisini ynetebilen insan hem sabrl, hem cesaretli ve hem de ruh
yceliine yakr ekilde davranr, ayn zamanda bu zelliklerinden dolay bedensel
aclar nemsemez ve bylece acs hafiflemi olur. Sonu olarak erdemin yolundan
giden insan, hem akll, bilinli hem de cesaretli ve bilgece bir yaamn nasl
olduunu bilir ve buna gre yaamn srdrr.
Cicero, felsefeyi politik dnceleri iin kullandn daha ncen sylemitik.
Askerlerin savatan kamamas ve lme cesurca gitmeleri gerektii uyarsn
yaparken, aklnda hala Pompeiusun Caesara yenilgisi olduu dncesini :Cesur
adam savata alaca yaralar dnmez ve hissetmez ya da onlar hissetse de fakat
erdemin belirledii noktadan bir adm geri gitmez.245 Tmcesiyle bizde
uyandrmaktadr.
Platon, da Meneksenos adl yaptnda, Atina uruna yaamn feda eden
kahramanlar erefli lm, erefsiz bir yaamdan stn tutmalarndan dolay
vmtr. Platona gre erdem olamaynca, ne elde edilirse edilsin, ne yaplrsa
yaplsn, hepsi botur, hepsinin sonu utantr ve ktlktr demitir
Acnn bararak, alayarak aa vurulmasna kardr. On iki Tablette
cenaze trenlerinde byle davranlmamasn buyuran bir maddenin de bulunduunu
belirtir.246
Cicero, bedensel aclara katlanmayla ilgili olarak nl filozoflarn
yaamlarndan

alntlar

yaparak

anlatmn

ssler.

Cicero,

Herakleal,

StoacDionysiosun acya katlnama konusunda Zenondan ders aldktan sonra,

bbrek talarnn acsna dayanamayp aladn ve bu olaya karsnda aran

245
246

Cic., Tus.,Disp., II. .59

Cic., Tus. Disp. II.55

111

rencisi Kleanthese247 yle dediini aktarr: Eer ben kendimi ve btn ilgimi
felsefeye verdikten sonra, acya katlanmann dayanlmaz olduunu ispatladysam, bu
acnn kt bir ey olduuna yeterli bir kanttr.248 te yandan Posidonios ok ar
ac ekerken bile acnn en byk ktlk olduunu reddetmitir: Ey ac! Bouna
urayorsun, byk bir dert olmana karn, senin kt olduunu kabul
etmeyeceim.
Cicero, kitabn sonuna doru, artk bedensel ac karsnda ne yaplmas
gerektiini tler; ona gre insan bilinli olmaldr ve kendisine nder olarak
felsefeyi semelidir. Bedensel acya cesurca katlanan insan, bunu kalabaln vgs
veya an, hret iin deil de erdem iin bunu yaparsa, esas o zaman deerli olur,
zira halkn beenisini kazanmak iin yaplan ilerin pek fazla nemi yoktur.
Bedensel aclara katlanma ruhun youn abasyla birlikte her zaman, her alanda
gsterilmelidir. Baz cesur adamlar, an ve zgrlk iin byk zahmetlere
katlanmlardr,

fakat

bu

ayn

zahmeti,

bedensel

bir

hastalk

karsnda

gsterememilerdir. Cicero, bu durumun nedeninin, bu tr kiilerin kendilerine

felsefeyi deil de yalnz an ve hreti nder almalarndan kaynaklandn
savunur.249
Cicero, bu yaptn be kitabnda Epikuros felsefesini srekli eletirmitir.
Epikuros, insann her zaman saknmaya alt acnn en byk ktlk, her zaman
elde etmek istedii hazzn ise en byk iyilik olduunu dnmtr. Ancak
Epikurosun buradaki haz teorisinin iyi anlalmas gerekiyor, zira Ciceronun
247

Kleanthes, :. 330 ylnda Assosta domutu ve 99 yanda .. 230 ylnda da lmtr.

Diogenes Laertios, (VII. 176) onun lm yle aktarr: lm yle oldu: Di etleri imiti;
hekimler yemek yemesini yasaklaynca, iki gn yiyeceklerden uzak durdu. yileince hekimler onun
her zamanki beslenmesine izin verdiler;ama o, b unu kabul etmedi ve artk epeyce yol aldn
syleyip, bundan sonrasnda da yemek yemeyerek, kimilerine gre, Zenon gibi seksen yanda ld,
on dokuz yl Zenonun rencisi olarak geti.

112

anlad gibi bu haz, zevk, lks yaam, iki lenleri vb. gibi eylerden alnan haz
deildir, bu haz, acsz olma durumudur yani ruhun devinimi deil dinginliidir, ac
ise doas gerei kt bir eydir. Cicero, bu kitabnda, bedensel aclara cesurca
katlanmay vmtr ve Epikurosn bu teorisinin, kendi grleriyle elitiini
dnerek, onu srekli eletirmitir. Btn bunlar gz nne alndnda, Cicero,
acya cesurca katlanmay, lmden hibir zaman korkmamay, onu nemsiz bir ey
olarak dnmeyi ve insann dostlar iin seve seve lme gitmesi gerektiini
tleyen Epikurosu, haksz yere eletirdii aka grlr.
Cicero kitabn sonunda, bir insan dayanlmaz bedensel aclara direnemiyorsa,
dnk tartmann sonucu olarak, lmn, onun iin bir kurtulu olacan ileri
srer: Eer her eyi utantan kamak ve onurumuzu korumak iin yapacak olursak,
zellikle bylesi bir snma yeri bize dnk tartmann sonucunda hazrlandna
gre, sadece acnn inelerini deil kaderin neden olduu felaketleri de kmseme
imkanmz olacaktr. Zira bir tanr, korsanlarn kovalad bir denizciye unu derse:
Kendini gemiden at; orada ya Methymnal Arionun durumunda olduu gibi orada
seni kurtaracak bir yunus hazrdr ya da Neptunun, Pelopsa yardm eden ve dalgalar
zerinden uarcasna arabay ekip gtrd sylenen o nl atlarndan birisi seni
alacak ve istediin yere gtrecektir. (Gemici) Btn korkularndan kurtulacak; ayn
ekilde dayanlmaz ve nefret verici iddetli aclar stne geldii zaman ve
katlanlamayacak denli iseler, nereye snman gerektiini gryorsun. 250
Cicero, erdemli yaamak iin elinden gelen her eyi yapm bir insan, yine de
erdemi kaybetme durumuyla karlaacak olursa, onun iin lmn bir kurtulu
olduunu sylemitir. Bu Stoa felsefesinin retilerinden birisidir; Eer bilge kii,
248
249

Cic., Tus.Disp.,II. 60
Cic., Tus.,Disp., II.65

113

hakl nedenleri varsa, rnein yurdu ve dostlar uruna, ya da dayanlmaz arlar

varsa, yaamn srdremeyecek kadar sakatsa, yada kurtuluu olamayan bir
hastaln penesinde ise, tpk ideal bir Romal karakteri yanstan Stoac Cato gibi
yaamna son verecektir.251
Platon, Phaedon adl yaptnda baldran zehrini imek zere olan Sokrates,
kendisini ldrmesi iin tanrnn emrettiini, yoksa varlmz tanrlara borlu
olduumuz iin, tanr buyurmadka insann kendini ldrmeye hakk olamadn
ileri srmtr.252 Fakat byle bir neden dnda, insann kendisini ldrmesini
kaderin nn kesme olarak nitelendirip, yasaklamtr. Dolaysyla Akademia
felsefesi, Stoa felsefesi ve Cicero zorunlu durumlarda insann lm tercih etmesini
savunmutur.253

7. TUSCALANUM DISPUTATIONES KTAP III:

Ruh skntsnn dindirilmesi zerine

Cicero, Tusculanae Disputationesin nc ve drdnc kitabnda, insana

zg tutkularn doas ve ynetimi zerine insann kendi kendisine yetebildii bir
retiyi sunmaktadr.nc kitapta, ruhun acs iin ve drdnc kitapta, genel
tutkulardaki devler iin rnek olarak kendisini sunmaktadr. nc ve drdnc
kitaplarda, btnlne ve mantkl tanmlarna hayran olduu iin ounlukla
Stoaclar desteklemektedir. Bu kitaplar Stoaclarn bu konudaki dncelerini

250

Yani Tanrnn armaan= Philosophia=kurtarc (at gibi yunus gibi) Cic, Tus. Disp.,. II.67
Diog., Laert.,VII.
252
Platon, Phaedo, 62b-c
253
Platon, Yasalar IX. 873b-c
251

114

aratrmak isteyen iin btn olarak bakabilecei en eski belgedir ve bunun yannda,
Epikurosularn, Peripatetiklerin, ve dier Yunan filozoflarn grlerine de fazlaca
yer verir.
Cicero bu kitapta, , hayatta en ok sevdii ve deer verdii kznn doum
srasndaki amansz lmnden duyduu acnn etkisini derinden hisseden bir bilge
adam olarak, bu ruhsal acy felsefeyle teselli etmeye alr. Bu aclarn tanm,
doas ve tedavi yntemleri, kitabn, nemli balklarn oluturur.
Kitabn esas amac, ruhun ektii acnn doasn tanmlamak, ve tedavi ve
teselli yollarn doru bir ekilde saptayp, insanlar bu zntden kurtarmaya
almaktr. Kitapta, hasta olann da, tedavi etmeye alann da Ciceronun bizzat
kendisi olduu grlr. Kitabn felsefi tartma konusu bilge ruhsal skntlara
maruz kalr m?sorusuyla ele alnr.
Ciceronun bu kitaptaki duruu, genel olarak, Yeni Akademiadan yanadr.
Fakat O, Stoa felsefesinin bilge adam her trl tutkulardan uzaktr teorisini hem
bu kitapta hem de drdnc kitapta byk lde desteklemitir. Bununla birlikte,
Stoac Kleanthesin grlerini reddederken, yine ayn okulun nemli temsilcisi
Khrysipposun grlerini, uygulamadaki baz eksikliklerine karn, destekler.
Drdnc kitapta olduu gibi, Peripatetiklerin, iki u arasndaki ortann en iyisi
olduu biimindeki teselli yntemini reddeder. Epikurosun acdan kurtulmak iin
aklmza gzel eyleri getirmemiz gerektir dn ise sama bulur. Kniklerin,
aniden ortaya kan kt bir eyin acya neden olduunu dnmelerini, doru bir
saptama olarak kabul eder, fakat bunun, uygulamada yetersiz kaldn dnr.

115

Cicero, Consolatio254 adl yaptn yazarken, teselli zerine dncelerini

aklam

olan btn Latin ve Yunan kaynaklar geni bir ekilde kullandndan,

bu kitab yazmak iin, elinde byk bir kaynak malzeme vard. Fakat bu
malzemelerden yararlanrken, kendi yargsn ve hayal gcn de kullanmtr.
Ciceronun nc ve drdnc kitapta savunduu Stoaclarn ruhsal ac
teorisini genel olarak incelemeden nce, Stoaclar iin nemli olan, Platonun
diyalogunda Sokrates ile Alkibiades arasnda geen u konumay bilmek gerekir:
Dostlarm, ben kendi hesabma, size zil zurna sarho grnmekten korkmasam, bu
adamn szleriyle ne hallere dtm, hala da dmekte olduumu anlatr,
inanmazsanz, yemin ederdim. Onu her dinleyiimde, yreim yerinden oynar,
Korybantlardan beter olurum, szleri yalar aktr gzlerimden. Nice insanlarn da
benin duyduklarm duyduunu grdm. Periklesi dinledim, baka byk hatipleri
dinledim. Szlerini beendim beenmesine, ama hibir zaman byle hallere
dmedim, hibiri iimi ylesine allak bullak etmedi, hibiri klelik zincirleri iinde
yaama fkesini duyurmad bana. Bu Marsyas dinledikten sonra, ka defa hayat
benim yaadm gibi yaamamal dedim kendi kendime255
Stoaclar, insanlarn dnceleri zerinde bu denli byk etki yaratmasnn
sebebi ne olursa olsun, ortaya kan bu sonucu256 alkladlar ve kabul ettiler. Onlarn
grne gre, hibir tutku, en azndan ac veren hibiri iyi deildir. Stoac bilge
adam, arzu, korku, zevk gibi doutan gelen ar tutkularn mantkl formlarn
yaar, yle ki merak, saknma ve sevin gibi deimez duygular, ( ,
constantiae) yaar fakat bunlarn hibiri acyla karlatrlamaz. Bu dncenin
254

.. 45 ylnda yazd bu eser, ok sevdii bir kiiyi kaybeden bir insann nasl teselli edilmesi
gerektii zerinedir.
255
Platon, len, 215e-216a

116

amac, erdemi ne kararak ve devleri yerine getirerek, acnn engellenebileceini

pratik olarak tlemitir.257
Stoaclar insann bana hangi felaket gelirse gelsin ve artlar ne olursa olsun,
hibir zaman zlmememiz gerektiini dnmlerdir, nk mutluluk tamamen
erdeme dayanr, geni apl bir felaket veya kiinin lmesi dnda talihin hibir
cilvesi erdemi yaralayamaz, grn savunmuladr.
ACI DOAL BR EYDR, DOLAYISIYLA
KT BR EY DELDR BZ KT SANIYORUZ.
Zenon ve Eski Stoaclarn gr,

kt bir eyin varl yada oluumu

sonucu ac ekildii dncesine kar yant olarak kullandlar, nk gerekten

kusur dnda hibir eyin kt olmadn savundular. Onlar ac ekmenin, kt
eylerin meydana geldiine inanmaktan kaynaklandn bu yzden de hibir
talihsizlik kt olmad iin, ac ekmenin de insann yanl sanlarndan
kaynaklandn iddia ettiler. Bilge adamdan baka hibir kimse tm kusurlardan
arnm olmad iin, yalnz o kt eylerin var olduuna inanlmasnn yanl
olduunu bilebilirdi. onlarn adalar tarafndan dncesi paradoks olarak
deerlendirildi.
Okulun daha sonraki bakan, Khyrsippos dinginliin insanlar her zaman iin
en iyi ey olduu ilkesinden vazgemeden bu paradokstan nasl kurtulabileceini
gstermitir. Girite akladmz, Alkibiades davasnda Zenonun analizindeki bir
kusuru ortaya kardn dnerek, ruhsal ac ekmenin daha kark sanlara bal
olduunu ileri srmt. Bunun devamnda duygusal yaray tedavi etmek iin yeni
bir tedavi yntemi gelitirmitir.
256

Sokratesin Alkibiadese kendisinin dnd gibi erdemli birisi olmadn kantlamt sonu
olarak ona herhangi bir at arabacsndan fark olmadn sylemitir.

117

Stoaclar kendi retilerini her zaman duygusal ve akl sal iin anahtar
olarak gryorlard. Eski Stoaclar tutkulardan kurtulmak iin nlemler almaya
odaklanmlardr, ac eken bir insana yardm etmekten ok yaamn cilvelerine kar
insanlar glendirmeyi amalamlard.

zellikle etik yntemleri retmek ve

yaknn kaybeden birisini yattrmak iin hibir farkl yntem kullanmadklar iin,
dar bir erevede kaldklar grlr, Zenonun analizinde kt hibir eyin
olmadn ve kusur dnda kt diye hibir ey yoktur retisini srekli olarak
ne srdler. Fakat Khrysippos, ise insanlar deerlerinin hepsinin yanl olduuna
hemen inandrmaya almadan nce onlar daha yumuak bir ekilde teselli edecek
bir tr tutku analizini kullanmtr. Stoaclarn psikoloji teorisine dman ve Platonu
desteklemek amacn gden pek ok kaynan,258 Khryisppos hakkndaki yazdklar
gvenilir deildir. Bunun yan sra

onun psikiyatri zerindeki etkisini

deerlendirmek iin, sorunun nemini ve tesellideki etkisini iyi anlayan Ciceronun

bu eserine bakmak doru olur. Sonu olarak Cicero, bu kitapta byk lde tedavi
edilebilen ruhsal hastaln kayna ve tedavi ynteminde Khrysipposun veya onun
temsilcilerinin grlerini izledii grlr.259
Ciceronun bu konuda dncelerini genel olarak benimsedii Stoac
Khrysipposun grleri zerinde Platonun etkisine bakmak da yararl olacaktr;
Khrysipposa gre ac, eylem kar tamamlanm fiziksel hareketlerin sonucu olan
arzularn gereklemi bir eididir. Bu tanm, stoaclar ve birok Yunan okulu
tarafndan genel olarak kabul gren bir dnce olmutur. Platon ve Aristotelesin
de bu dnceyi benimsememesi iin hibir sebep yoktu, Onlarn kabul edemeyecei
tek ey, nsanlarn dorudan isteyerek yada koullanm olarak ac duyduklarn ve
257
258

Cicero and Therapists

Galen: Platon ve Hippokratesin Doktrinleri zerine (De Placitis Hippocratis et Platonis)

118

bunun fiziksel bir eyleme dntn sylemesiydi. nk onlara gre ac, ruhun
akldan uzak bir kesimine aitti ve insanlar kendi iindeki duygusal hareketleri
isteyerek (iradeli bir ekilde) ynetebilmesine karn aslnda akl onlarn bu
hareketlerini kontrol eder ve dzenlerdi.260
Ciceroya gre, genelde tutkular da olduu gibi, znt de kafa kartrc bir
fenomendir. Problemlerden bazlar terminolojiktir,bu yzden tutkular tanmlamak
iin kullanlan Yunanca terimlerin nasl evrilecei zerinde durur, nk Cicero
ruhsal rahatszlklardan kurtulmak iin ncellikle onlarn ne olduunu tanmlamak
gerekir. Bylece bedenin doktorlar hastaln nerede olduunu bulunca, tedavi nasl
kolaylarsa, ruhsal hastaln ne olduu net olarak bilinince de, felsefenin tedavi
gc daha da artar. Cicero, bu teknik karlatrmasyla bir bakma kendi felsefi
dncelerini de ekillendirir.
Esas felsefe tartmasna girmeden nce, girite hemen hemen btn
kitaplarda yapt gibi261 bu yaprn da Brutusa adar. Daha sonra ruhlarn ilac
(animi medicina) felsefe ile beden tedavi sanat olan hekimlik (corporis curandi)
arasndaki ayrmda daha az nemli olmasna ramen insanlarn ikincisinden yana
daha fazla ilgi gsterilmesinden yaknr: Brutus, ruh ve bedenden olutuumuza
gre bedeni korumak ve onu srdrmek iim ne diye bir zanaata ihtiya duyulmu,
ve bunun faydasnn, lmsz tanrlarn onu bulmasyla kutsallatrlm olmasnn,
ruha ynelik bir iyiletirme sanatnn bulunmasndan nce bu denli arzu edilmemi,
bulunduktan sonra da bu denli ilenmemi, ou kii tarafndan ho karlanmam

259

Powell, J.G.F, Cicero and Therapists

Sihvola, J. & Engberg-Pedersen, T., The Emotions n Hellenistic Philosophy, John M.Cooper,
Posidonius on emotions, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht ;Bost, 1998. John M.Cooper,
Posidonius on emotions,
261
Cic., De Fin., Tus.Disp. De Deo., Nat.
260

119

ve onaylanmam ok daha fazla kii tarafndan ise kukuyla karlanm ve nefret

edilmi olmasnn konusunda ne dnsem?262
Cicero ilk nce insan ruhsal skntya dren nedenleri ele alr, daha sonra
bu ruhsal bunalmdan kurtulmak iin

tedavi yntemlerini sralar.Bu balamda

Hortensiustan bir alnt yaparak, teselli ynteminde ruh doktoru diye tanmlad
felsefeyi ver: Eer doa bizi, onu ve onun mkemmel klavuzluunda yaam
dngsn tamamladn gzlemleyebilecek ve inceleyecek yetenekte dnyaya
getirseydi, kimsenin yntemli ve mantkl bir yapya ihtiyac olmazd. imdi doa
bize ufak kvlcmlar vermitir; kt alkanlk ve dncelerle yoldan km
olduumuzdan, bunlar o kadar abuk sndrrz ki, doann ortaya kmaz.
Zira yaradlmzda erdem tohumlar bulundururuz; eer bunlarn olgunlamasna
msaade edersek, bizzat doa bizi mutlu bir yaama gtrr263
Felsefenin ruhun tedavisi olduu dncesi

beinci yzyla kadar gider.

Demokritos felsefeyi bir ila olarak grr. la bedenin hastalklarn tedavi eder,
bilgelik de ruhu tutkulardan kurtarr. Demokritosun ada Antiphon ise, kendisinin
verdii

acy

ortadan

kaldran

dersleri

sayesinde

hibir

acnn

akldan

karlamayacak kadar ar olmadn syler.

Platonun ruhun tedavisi konusundaki dnceleri zellik bakmndan biraz
farkldr nk ncelikle ruhu en ok da kusurlar iyiletirmekle ilgilenir, yalnz
ikinci derecede ruhun mutsuzluuyla ilgilenir, bunu teselli biiminden ok politik bir
sanat olarak nitelendirir.
Platon, Gorgiasta iki grev ve sanat olduunu ileri srer: Nasl ki iki
tz varsa ben de iki sanat vardr diyorum. Biri ruhla ilgilidir:Bunu siyaset diye
262
263

Cic,, Tus.,Disp., III. 1

Cic,, Tus.,Disp., III. 1-6 ve 58; Galen PHP 5. 2.22-4, Khryrispposu kasteder.

120

adlandryorum. teki ise bedenle.264 Stoac Khryisppos ise bedeninkine e deer

olan, hasta ruhu iyiletimek iin bir sanatn var olduunu sylemitir.
Cicero,insanlarn ruh salnn bozulmasna dl etkenlerin de neden
olduunu savunur; zira stannelerimiz, ebeveynlerimiz, retmenlerimiz, ikinci
kitapta detaylca akladmz gibi airler, ve iyi insan olmak yerine devlet ilerinde
ve toplumda ne deer veren halk da byk pay sahibidir. Bunun sonucu olarak da
Btn soylu insanlar nn ekiciliine kaplp, yalnz doann bahedecei o an
ararken, kendisini son derece byk ve bo bir kibirin iinde bulur ve mkemmel bir
erdem grnmn deil, isi gibi bir eref grntsnn peinden koar265. 266
Cicero, olaslkla kznn lmnden duyduu acnn da etkisiyle ruh
hastalklarnn bedensel hastalklarndan daha kt olduunu ileri srmtr: Oysa
ruhun hastalklar bedeninkinden hem daha tehlikeli hem daha fazladr. Zira ruha
szdklar ve onu sarstklar iin nefret edilirler, ve hasta bir ruh Enniusun dedii
gibi:hep yanl yne gider, ne muktedir olabilir ne de katlanabilir: arzu etmekten
asla vazgemez. Dierlerini bir kenara brakrsak hangi hastalk bu iki hastalktan
yani ruh sknts (aegritudine) ve tutkudan ( cupidates ) daha ardr.267
Ruhsal aclarn bedensel aclardan daha ar olduu konusunda, Cicero belki
de farknda olmadan Kniklerle ayn dnceyi paylar. Zira onlar da bedensel
aclarn ruhsal aclardan daha ar olduunu, ne olursa olsun sulularnn bedensel
aclarla cezalandrlmas gerektiini savunmulard. Epikuros da ruhsal aclarn
bedensel aclardan daha ar olduunu dnr; bunun nedeni de insan teni, yalnzca
iinde bulunduu ann acsyla altst olur, ruh ise hem gemiteki, hem o andaki,

264

Platon, Gorgias,464C
Burada Ciceronun aklnda muhtemelen Caesar vardr.
266
Cic,, Tus.,Disp., III. 3
267
Cic,, Tus.,Disp., III. 5
265

121

hem de gelecekteki acyla sarslr.268 Cicero, tartmasnn geliiminden gidiinden

dolay Epikurosla da ayn dnceyi paylam olur ki paylamasa ikinci kitabnda
savunduu dnceyle eliecektir.
nc gnn tartma konusu yani bilge adamn btn ac verici ruh
hallerine maruz kalp kalmayaca sorusu, esas konumacnn rtecei ybir argyla
alr: Bence ruhsal znt bilge kiinin bana da gelir.269 Cicero ise karsndaki
konumacnn ileri srd dnceyi rtmek iin kendi savlarn ortaya koymaya
balar. Bu iddiaya karlk, genel olarak Stoac bir paradoks olan bilge adam her
trl ruhsal rahatszlktan uzaktr teorisini savunacaktr.
Yukarda da ksaca deindiimiz gibi, Ciceroya gre tutkular aklamakta
baz sorunu vardr. Yunanca bilgisine gvenen Cicero, ruhsal ac ekme sorununu
buradan zmeye balar.

Aralarnda kesin bir ayrm olmamasna karn znt

(270) terimini kapsaml bir ekilde evirmek iin morbus271 terimini kullanmay
yadsr, onun yerine daha yumuak perturbatio (dzenin bozulmas, allak bullak olma
durumu) terimini kullanr: Peki ya geri kalan ruhsal kntler, yani korkular,
zevkler, fke krizleri? Zira bunlar Yunanllarn an dedikleri genelde duygular
snfna aittir. Ben bunlar hastalklar (morbi) diye adlandrabilirim ve kelimesi
kelimesine uyar fakat Latince kullanma uygun dmez. Zira acmak, kskanmak,
ar sevinmek, neelenmek btn bunlara Yunanllar, hastalk (morbus) der yani
akla uymayan ruhun hareketleri. Biz ise, bence hakl olarak, rahatsz olmu ruhun
sarsntlarna dzenin bozulmas demeliyiz, sizin baka bir fikriniz yoksa, normal

268

Diogenes Laertos, X.
Videtur mihi cadere in sapientem aegritudo. Buradaki aegritudo kelimesi Yunancada
(znt, keder) karldr.
270
Birinci anlam, katlanma, maruz kalma, dieri ise heyecan, znt.
271
Latince hastalk anlamna gelir.
269

122

konumada hastalk demeyelim.272 Bu iki kelime arasndaki fark ok azdr ve aka

bu terimler de nyargl bir ekilde kullanlmtr, nk kulland her iki terim de
Stoaclarn, tutkular sadece yattrmaktan ok tamamen kknden karlp atlmas
gereken bir duygu olduu iddialaryla biraz elimektedir.
Cicero, Stoaclarn Sokratesten aldklar tutkulu olma halini aklszlk olarak
nitelendirmelerini onaylar: Akldan yoksun olan ruh durumuna aklszlk ve ayr
biimde akl kaknl adn vermeleri de daha az zekice deildi; byle durumlara bu
ad koyan adamlar, Stoaclarn Sokratesten alp zenle srdrdkleri u fikri
kavramlard: Tm aklszlar ruhen salkl deildir. Zira ruhu herhangi bir hastalk
durumda olan ruh, -bu alkantl hareketlere ise, sylediim gibi, felsefeciler hastalk
diyor. hastalkl olan bir bedenden daha salk deildir- Sonu olarak akl ruh
saldr, aklszlk ise bir tr salkszlktr ki, buna delilik ve ayr biimde lgnlk
da denir.273
Ciceronun yukardaki onaylad dnce, Platonun grleriyle benzerlik
gstermektedir; aslnda bu benzerliin Khrysippos ile Platon arasnda da olduunu
sylemek daha doru olacaktr. Khrysipposa gre sadece zamana kar tutarl ve
kararl olduumuz srece erdemi elde etme gerekleebilir, erdemli olmayan dier
tm durumlar ise az ok heyecanl ve uyumsuzdur..274 Platon Devlet kuralclktan,
tiran ruhlu olmaya aamal geiin, ruhsal uyumun ve tutarllnn aamal olarak
bozulmas sonucunda gerekletiini belirtilir.275 bununla balantl olarak,
272

Cic,, Tus.,Disp., III. IV. 7-8. Drdnc kitapta da var olan kelimesi Latincede morbus
kelimesinin karldr ve kelimesi de perturbationun.(tbbi anlamda rahatszlk, dzenin
bozulmas,
alkant). kinci kitaptaki hatann aynsn Latinceyi savunmak istemesinden
kaynaklanmaktadr. Ciceronun kendisi de birinci kitapta Yunancann soyut kelimeleri aklamada
daha iyi olduunu kabul etmiti. Cicero pathosu morbus olarak evirmesinden dolay eletirilmitir.
Drdnc kitapta bu yanln brakp pathos olarak evirmitir.
273
Cic,, Tus.,Disp., III.10
274
Galen, PHP 4.6.7-11; 5.1.3-7
275
Platon, Devlet, 549b 554d-e, 561c-e, 572e-573b, 573de

123

Stoaclarn aka belirttii gibi, insann mantksz tutkular ve istekler tarafndan

ynetilmesi bir tr deliliktir ve bu durumda olan kii de tiran ruhludur zira yalnz
bilge kiinin tutku ve ar isteklerden uzak olduunu vurgular.276
Felsefe alannda Latince kavramlarn, Yunanca kavramlardan daha yeterli ve
stn oldukrn dnr: Zira ona gre sorunun z ve anlam en uygun kelimenin
gerek gcyle aklanmaldr nk akllar, hastalk gibi bir sarsntyla altst
olmayanlarn salkl (sanus), tersi bir durumdan rahatsz olanlara ise

salksz

(insanus) demek gerektiini sylemitir. Bu yzden fke veya zevk yznden

kontrolszce hareket edenlere Latince akl gcn yitirmi (exisse potestate)
demenin en dorusu olduunu syler.
Ciceronun bu dncesi, felsefeyle, bu kadar ili dl olmu Yunanllar
akln kaybetmi bir ruh haline karlk olarak dillerinde birok terime sahip olduklar
iin, doru deildir. Ancak O, bu yanlnda srar eder ve hala Yunanllarn fke ile
aklszl doru bir ekilde tanmlayacak terimlere sahip olmadn syler: Her ne
kadar bizzat fke tutkunun bir paras olsa da, sonuta fke alma hrs olarak
tanmlanr: Bu nedenle soukkanlln yitirdiklerini sylenen kiiler, byle
tanmlanr nk doann, ruhun tmn ynetmesi iin akla verdii egemenlik
altnda deildirler. Yunanllarn ise neden 277 terimini kullandklarn kolayca
syleyemeyeceim. Yine de bu dzensizlik durumunu onlardan ok daha iyi ayrt
ediyoruz; zira aptallkla balantl olduu aak olan bu aklsal salkszl aan
fkeden ayrt edebiliriz. Yunanllar da dorusu byle bir ayrm gzetmeyi istiyor

276

Sihvola, J. & Engberg-Pedersen, T., The Emotions n Hellenistic Philosophy, Kluwer Academic
Publishers, Dordrecht ;Bost, 1998 Christopher Gill, Platonic and Stoic Thinking on emotions.
277
Yunanca kelime anlam deliliktir.

124

ama kelime eksiklii yznden baarl olamyorlar.Bizim ldrma,ar fke (furor)

dediimiz eye onlar 278 der.279
Ciceronun ruhun tm zerinde otorite verilen akl tanm , ikinci kitapta
detaylca akladmz Platonun ruh teorisini onaylandnn kantlarndan biridir.
Ciceronun ac konusundaki dnceleri Akademia ile Stoa retisi arasnda
kalyor gibi grnse de seimini Stoa retisinden yana kulland sylenebilir.
nk bu hastaln vcuttan tamamen sklp atlmas gerektiini dnr: Zira
bir kayadan domadk, fakat doamz gerei ruhumuzda frtna benzeri bir hastaln
sarsabilecei nazik ve yumuak bir zellik var. Bizim Akademiadaki sekinliiyle
en nde bulunan o nl Krantor, samalamyordu: Benim bilmediim u
duygusuzluu byk bir gayretle venlere Hi katlmyorum diyordu; bunun ne
olmas mmkn ne de gerekli. Hasta olmayaym, eer olursam, ister bedenimden bir
ey kessinler isterse koparsnlar, nceden var olan duyum yine de bende kalsn, Zira
ite bu hi ac duymama durumu (nihil dolore) byk bir bedel denmeksizin
ulalamaz; ruhta vahilik, bedende duygusuzluk varken. Fakat zayflmza iltifat
eden ve nazikliimizi mazur grenlerin konumasnn bu tr olmamasna dikkat
edelim. Biz ise yalnzca acizliin dallarn budamaya deil,btn liflerini kknden
skp atmaya cesaret edelim.280
Cicero, yukarda Akademial Krantorun bu grn kabul etmekten kanr,
nk tutkularn tamamen kknden sklp atlmasn savunduu iin, stoaclarn
bilge adam her trl ar duygulanmlardan uzaktr ve etkilenmez dncesini
destekler.

278

Delilik.
Cic., Tus.,Disp., III. 11.
280
Cic., Tus., Disp., III. 12
279

125

Bu kitabn tartma konusu olan ruhsal ac ve tutkular, Ciceroya gre

psikolojik bir rahatszlktr, ruh salnn bozulmasdr. Bu hastaln tedavisi
bilinli bir ekilde felsefeyle tedavi edilmelidir, zira bu hastalktan baka trl
kurtulmak olsa deildir. Bu tedaviyi bizzat kendisi ilk olarak Stoac tarzda, daha
sonra gerektii yerde baka okullardan yararlanarak yapacan syler. Bu ruhsal
dzensizliklerin tedavisinde Stoaclarn bilge adam hibir ar duyumun etkisinde
kalmaz. grn benimsemesiyle onlarn bu konudaki zl sz geleneini
izleyerek, bilge adamn karakteristik zelliklerine

konu d olanlarla beraber

genie yer verir:281 Cesur insan ayn zamanda zgvenlidir, nk kendine

gvenen,(confidens) konumann yanl bir kullanma alkanlndan dolay, kt bir
anlamda kullanlmaktadr oysa bu szck bir vg kavram olan gven duymak
(confidere) kelimesinden tretilmitir; z gvenli insan tmyle korkmayan insandr.
Gvenle korkaklk arasnda bir fark vardr. Ruhsal bunalma maruz kalan insan
korkuya

da

maruz

kalr.

Zira

varlklaryla

rahatszlandmz

eylerin

yaklamasndan ve ulamasndan korkarz. Sonu olarak znt ile g birbiriyle

badamaz. O halde rahatszla urayan insann, ayn lde korkuya maruz
kalaca, hayal krklna urayaca ve ruhsal knt geirecei gerek gibi
grlmektedir. Byle duygulara maruz kalan insanda boyun eme hissi ortaya kar,
frsat geldiinde kendisinin yenik dtn itiraf eder. Bunlar kabul eden insann
korku ve korkakla da kabul etmesi gerekir. Bunlar cesur adamlarn bana gelmez;
bu nedenle hasta da dmezler. Oysa gl deilse, kimse bilge olamaz: dolaysyla
bilgenin bana hastalk gelmez. Ayrca cesur insann yce ruhlu olmas gerekir;
yce ruhlu insan boyun emez; boyun emeyen insan, insana ait sorunlar kmser
281

Cic., Tus., Disp., III. VI.14

126

ve onlar alt edebilecei trden sayar.Fakat ruhsal hastala yakalanabilmesine

neden olabilecek sorunlar hibir kimse aa gremez; bundan cesur adamn ruhsal
rahatszla asla yakalanmayaca anlam kar; btn bilgeler ise cesurdur: o halde
bilge ruhsal rahatszla uramaz. Bylece bozuk bir gz grevini nasl grevini
yerine getiremeyecek kadar etkilenmise ve dier organlarmzn ya da btn
bedenimizin tmnn yaps bozulunca, i ve grevlerini nasl yapamazsa, ite ,
dzeni bozulan ruh da kendi grevini yapmaya, uygun durumda deildir. Ruhun
grevi ise mant iyi kullanmaktr ve bilgenin ruhu her zaman yle donanmldr ki,
mant son derece iyi kullanr; o halde asla altst olmaz; oysa ruhsal rahatszlk
ruhun hastaldr: o halde bilge her zaman bundan uzaktr. ll insan
(frugalitas) sakin olmas gerekir, sakin olan dingin olur, dingin olan her eit
kargaadan uzaktr dolaysyla ruhsal rahatszlktan uzak olur. Bu zellikler bilge
adama hastr ve ruhsal rahatszlklar ise bilge kiiden uzaktr.282
Cicero, Homerosu, Akhilleusu ar fkeli bir ruh durumda gstermesini
eletirir;nk fkeli bir insann hibir zaman doru karar veremez. Bu rnekle
birlikte, Stoaclarn bilge adamnn zelliklerini uzunca aktarmaya devam eder:
Bilge insan fkeye kaplmaz, nk fkelenmek kusurdur ve bu bilge insana
yakmaz. fkeye kaplrsa, ihtirasa da kaplr. fkenin kt yan ise, kendisini
incittiini dnd insan mmkn olan en byk acya uratmak da onun iidir.
Eer bunu baarmsa, byk bir haz duymas gerekir: bundan onun bakasnn
talihsizliine sevindii sonucu kar; bilge insan bu duyguya maruz kalmayacana
gre, fkeye de kaplmaz. Bundan uzak olduuna gre, ruhsal rahatszlktan da
uzaktr. Bilgenin ruhsal rahatszla yakalanmas mmknse, merhamete de

282

Cic., Tus.,Disp., III. 14-15

127

kaplabilir. O halde ayn kii hem merhamete hem kskanlk hissine kaplr; zira
bakasnn felaketi karsnda ac duyan insan, bakasnn iyi talihi karsnda da ac
hisseder.283
Cicero, stoaclarn yukarda

betimlenen duygusuz bilge adam tipini

desteklemitir. Platon da tpk Akademial Krantor gibi tutkularn ynetici akl

tarafndan dzenlenmesi gerektiini savunmutur. Bu dnceden

Aristotelesin

makul olan teorisinin ktn syleyebiliriz. Cicero, bu teoriyi son kitabnda

kesin bir ekilde eletirmitir. Platon, blml ruh teorisinde yneten akl olduu
srece, dier iki ksmn tm istekleri yeterli ve en iyi ekilde salanacan
sylemitir.284 Platona gre ruhta bir atma olduu zaman, fkenin mantksz olan
itahn yerine akll ksmn yannda yer alacan dnmtr.285 Bu durumda fkeli
ksm belli bir lde yararl grd aktr. Bu konu drdnc kitapta daha ayrntl
olarak ele alnacaktr. Platon, erdemli insan dzelebilir, kusurlar olan insanlara
kar fkeli olmamamz gerektiini, fkemizi bastrp anlayl olmamz sylerken,
kesin ve dzeltilemez kusurlar olan insanlara kar fkelenmemiz gerektiini
dnmtr. Sonu olarak Platon, stoaclarn bu duygusal olmayan bilge adamna
kar insann bilinli bir ekilde hem yumuak bal hem de fkeli olmas gerektiini
tlemitir.286 Yukarda da grld gibi eer Cicero Akademia felsefesinin ruhun
dzensizlikleri zerine grlerini destekliyor ise, kesinlikle Platondan farkl
dnyor demektir.
Ciceronun bu kitaptaki tartma konusunu ilemesi iin yukardaki Stoac
paradoksu destekleyici bu tanmlamalar yeterli olacakt fakat daha sonra konu

283

Cic., Tus.,Disp., III. 19

Platon, Devlet, 586d-587a
285
Platon, Devlet, 441a
286
Platon, Yasalar, 731d-e
284

128

geniler ve aslnda ok az kiinin bilge olduu tanmlamas ile, ac eken tm

insanlarn tedavi edilmesi gerekir gibi daha geni bir tartmaya dnr: Bunlar
Stoaclar tarafndan syleniyor ve ortaya anlalmas g bir sonu kyor; fakat
bunun biraz daha geni ve farkl bir biimde ifade edilmesi gerekiyor, yine de
temelde son derece cesurca, gl, yle syleyeyim, doru mantk ve fikirlerden
yararlanan, konuya hakim dnrlerin yarglarndan yararlanmak gerekir.287
Cicero, tutku ve erdem konusunu ieren, drdnc ve beinci kitapta en ok
eletirdii Peripatetiklerin bu konu hakknda ileri srd lml grleri de kesin
bir ekilde reddetmitir: Zira, kimseden daha retken, daha eitimli, daha ciddi
olmayan, Peripatetikler ruhun hastalk yada dzensizliklerinin, makul hallerini
( ) bana kantlayamazlar. nk kt olan her ey ll olsa bile ktdr;
biz ise bilge de bunun olmamas gerektiini tartyoruz. Zira bedenin orta
derecedeki hasta olmasna karn, salkl olmamas gibi ruhtaki ll durum da
salktan yoksundur.288
Peripatetikler, tutku teorisiyle ilgili olarak Aristotelesin iki ar u arasnda
denge makul olan doktrinini kabul ettiler. Aristotelese gre her etik erdem
eksiklik ve arlk arasnda bir durumdur. Erdemin pratik yetenekten farkl
olmadn dnr. Her yetenekli ii arlktan ve eksiklikten kanmasn bilir ve
bu iki u arasndaki bir durumdadr. rnein cesaretli birisi hangi tehlikeyle
karlamak ve karlamamak gerektiine karar verebilir yani cesaret, korkaklkla
atlganlk arasnda bir durumdur. makul olan(ortada olan) teorisi doru ile yanl
arasndaki kesin ayrmdan daha ok uyum oranndaki erdemdir. Aristotelese gre
bu orann (makul olan) varlndaki erdem kusurdan tamamen uzakt. Erdem ile
287
288

Cic., Tus., Disp., III.22

Cic., Tus., Disp., III.22

129

kusur arasndaki fark teorisi Ciceronun sand gibi kt anlamda deildi.289 Ayrca
iddetli bir hastalk veya nemsiz bir rahatszlk gibi durumlarda iyi olan diye bir
ayrm olmadn dnmtr.290
Cicero, yine felsefe terminolojisi bakmndan Yunanllardan stn olduklarn
rneklerle kantlamak ister. Yunancadaki

kelimesi bazen lmllk,

lllk ve ihtiyatlk anlamna gelebileceini, fakat bunun asl anlamnn yararllk,

verimlilik olduunu, buna yararl dediklerini ve ok dar bir anlamda
kullandklarn syler. Ancak Latin dilinde verimlilik anlamna gelen frugalitas291
szc, btn erdemlerde ortak bir grn olmasna karn, erdemi, g, adalet
ve ihtiyat kapsamtr. Hepsi birbirine bal ve ilikidedir. Drdnc erdem olarak
da bizzat frugalitas sayar. Dolaysyla bu erdem (frugulitas) ruhun arzu eden ve
cokun yannn isteklerini yneten ihtirasn tersi olan lllk erdemiyle
badaktr.
Cicero, ruhun dzensizliklerini tedavi ederken, ncelikle kullanmak istedii
yntem aralar erdemlerdir. Biz erdemleri gzettiimiz srece ruhsal ve bedensel
aclara katlanabiliriz. Genel olarak bakld zaman bu dnce Platona da
dayandrlabilir. nk onun okulu, insanlarn her zaman erdemleri izlemelerini
tlemi ve onlar bu adan ynlendirmeye almtr.
Ciceronun felsefe yaptlarnn bizim amzdan felsefe almalarna en
byk katklarndan birisinin dnemin entelektel dnyasn en gvenilir ekilde
aktarmas olduunu daha nce belirtmitik. Yukardaki bilge adam tanmlamas ve
289

Sorabji, R., Emotion And Peace Of Mind : From Stoic Agitation To Christian Temptation,
Aristoteles, Ethica, II. 6.17
291
Frugi, Frugalitas kavram, Eski Romallarn erdemlerini tanmlayan kelimedir. Frugi kelimesi
verimli olduunu akalar; insana uyguland zaman, drst, enerjik, ihtiyatl, btn yapt ilerde
doru ly ayarlayabilen kendini kontrol etme anlamna gelir. Frugulitasn esas anlam ise
290

130

aadaki grlecei gibi drdnc kitaptaki tutku tanmlamas bunun en iyi

rneklerinden birisidir. Cicero, Stoaclarn tutkularn ne olduu ve neden
kaynaklandn konusuda yaptklar snflandrmalar geni bir ekilde aktarr:
yleyse, yalnz ruh rahatszlnn deil, geri kalan tm rahatszln nedeni de
dncededir bunlar ana tr olarak drt ama alt snf gz nne alndnda ise pek
oktur.Zira gerek aklszlk gerek ise akl hor gr yada akla uymama olsun her
sarsnt bir ruh hareketidir. Bu hareket iyilik yada ktlk dncesiyle harekete
geer. Sarsntlar eit olarak drde ayrlmtr: iyilik dncesinden doanlar iki
tanedir. Biri mevcut olan byk bir iyilik dncesinden doan ar zevk, yani
lnn tesinde cokun sevintir.tekisi ise beklenen byk bir iyi ey iin duyulan
ls arzudur, bu akla boyun emez buna doru olarak tutku yada ehvet
denilebilir. Mantn sz geiremedii dierine ise doru olarak tutku yada ehvet
denilebilir. Zira korku, yaklaan ve tehdit eden byk bir eyin beklentisidir, hastalk
ise mevcut olan byk bir ktlk dncesidir ve dorusu son zamanlarda gelimi
yle bir ktlk dncesidir, onda strap duymak iin hakl bir neden olduu
aktr; bu ise ac eken adamn ac ekmesi gerektiine inanmasdr.292 Bundan
byle bu iki tr, ar arzu ve tutku (ehvet) iyi eylerin beklentisiyle, geri kalan ikisi
ise yani korku ve bunalm kt eylerin beklentisiyle harekete geirilirler.
Stoa felsefesi okulunun filozoflar tutkularn kayna konusunda aralarnda
farkl dnceler ileri srmlerdir. Bunlardan, Platonun ruhun ksml ruh
teorisine sk bir ekilde bal kalan ve tutkular ruhun mantkd blmne ait
davranlar olduu fikrini savunan Posidonius ile Platonun tersine monist bir
psikolojiyi savunanun grleri atr. Ciceronun bu konuda kendisini daha yakn
(bilgelik) dir. nk bu erdem bize stlendiimiz btn ilerde doru akl kullanmamz
emreder ve lllk, kendini kontrol etme, lmllk, azimlilik ve sreklilik vurgusu yapar.

131

grd Khrysippos tutkular yle aklamtr: ruhsal znt akld bir

daralmadr veya kt bir eyin var olduuna dair yeni bir dncedir ki insanlar bunu
depresyona girmek iin hakl bulurlar. Korku ise akld bir nefrettir veya beklenen
bir tehlikeden saknmadr. Ar istek ise, akld bir istektir veya beklenen iyiyi elde
etmedir. Haz ise akld bir comadr veya ho bir eyin var olduuna dair yeni bir
dncedir ki insanlar bunu cokun olmak iin hakl bulurlar.293 Bu yzden Stoa
felsefesi filozoflar yukarda grld gibi, bu konuda aralarnda anlama olmad
iin, filozoflarn bireysel dncelerini aklamak daha dorudur.
Khrysippos, yanl deer yargsnn gvenilir bir trn onaylamann insan
bylesi tutkulu bir duruma soktuunu, bir eyi elde etmek veya saknmak iin ar
drt olduunu syleyerek konuya bir aklama getirir. Ar drt derken, bir insan,
yrrken elde etmek istedii eyi arayabilir, fakat byle bir insann isteklerini
koarak elde etmeye almas ise arrlktr ve bu hareket bedenin hareketlerini
kontrol edememesine neden olur. Drt veya istek, eer akln doal kontrolnn
tesine geerse, bu ardr. Drtler de, bilinli bedensel hareketlere neden olan
saknmas veya elde etmesi gerektiini buyuran yarglar oluturan ruhun ynetici
ksmnn hareketleridir. Drtlerin byle olmas konusunda herhangi bir mantkszlk
yoktur; irade de akln doal ve gerekli bir ilevidir: Tutkular, akln doal snrlarn
aan drtleri tanmlamak iin mantksz diye nitelendirmitir. Onlarn doal
olmay ve mantkszl, hareketlerinin lsz oluundandr. Bunun yan sra ona
gre zevk ve znt insann halihazrda deneyim yaad iyi veya kt eyler
hakkndaki elde ettii yeni sanlardr.294 Bununla birlikte Khyrsippos, tutkunun
insann en iyi yargsna kar isel bir atma olduunu iddia eder yani duygusal
292
293

Cic., Tus., Disp., III.24

Long, A. A., Hellenistic Philosophy : Stoics, Epicureans, Sceptics,

132

durumda olan bir insan, aslnda en iyi karar verebilecekken, bu ruh halinden dolay
veremez. Fakat bu isel atma Platondaki gibi ruhun blmleri arasnda
deildir.295 Khyrsipposa gre ruhun hareketleri bir btndr, tutkular akldan ayr
deildir; ikisi arasnda ihtilaf veya arpma yoktur, fakat deime hzndan ve
keskinliinden dolay fark edemediimiz tek bir akln her iki ynde bocalamasdr.
tahn, istein veya fkenin ya da korkunun doal vastasn kavrayamayz; haz
tarafndan yanla hareket ettirilenle, hareket ederken kendi kendisini yeniden bulan,
ruhun ayn ksmdr, nk itah ,fke ve korku ve btn bu tr tutkular bu biimde
bozulmu dnceler ve yarglardr.
Khryssippos, insann tutkularnn ve isteklerinin bir eyin iyi ve elde etmeye
deer olduu eklindeki sanlarndan kaynaklandn ileri srmtr. Bu dnceyi,
Platonun Devletindeki

ruhun iki ksm arasndaki atmasna benzetebiliriz.

renein demokratik kiiliin geliiminde, gerekli olanlarn yerine gereksiz isteklere

nem verilmesi, neyin erdemler ve kusurlar olarak saylmas gerektii konusunda
sanlarn ve tartmalarn deimesi sonucunda eliki ya da atma ortaya
kmaktadr. Ayn ekilde tirans ruh halinin ortaya kmas da ocuklukta aklna
sokulmu ve yalnz uykularnda grnen ve bastrlan sanlarn yer deitirmesi
sonucunda olur.296 Dier karakter ise , neyin iyi ve seilmeye deer olduu
konusunda yaran sanlar arasndaki atmadan ortaya kar.297 imdi de derim,
bir oligari adamn demokrasi adam haline getiren deiime gelelim. Bence bu
deime ou zaman yle olur.
nasl?

294

Long, A. A., Hellenistic Philosophy : Stoics, Epicureans, Sceptics,

Julia Annas, Hellenistic Philosphy of Mind
296
Platon, Devlet,549e-560c-560d,559d-561e;573b; 574d-e;571b-572b.
297
Platon, Devlet, 549e-550b; 553a-d,559d-561d, 572c-573a, 492a-e
295

133

Demin sylediimiz gibi, bilgisizlik ve cimrilik iinde yetimi bir gen,

erkek arlarn yedii baldan tadp ta kendisine bin bir eit zevki salayabilen bu
korkun ve azgn bceklerle dp kalkmaya balad m, bil ki, iindeki ynetim
oligariden demokrasiye gemeye balamtr.
Nasl ki, sitenin iindeki taraflardan biri kendine benzeyen bir yabanc
gten yardm grd zaman, ynetim biiminde deiiklik oluyorsa, bu gencin
iindeki baz arzular dndan gelme, ayn soydan, ayn nitelikteki arzulardan destek
grd zaman, ahlak deiir. yle deil mi?
phesiz.298
Bu arada ruhundaki oligarik taraf da babasnn yada yaknlarnn uyarlar
ve azarlar sayesinde oluan bir kar gle karlarsa, o zaman iinde ikili bir
atma ve i sava patlak verir.
Aristoteles ise bu kartlklar ayn orana sahip fakat birbirinden siyahla beyaz
gibi ayrlm iki zellik olarak tanmlar. 299
Ciceronun da doru olarak kabul ettii, Stoaclarn tutkular bu ekilde
snflandrmasnn,

Platon

Yasalar

adl

yaptnda

iledii

dncenin

kuramsallatrlm bir hali olduunu sylenebilir: Atinal: imizde haz ve ac

dediimiz birbirine kart ve akld iki farkl drt vardr, deil mi? Klenias: Bu da
doru. Atinal: -Yine bu ikisinin yannda, gelecekteki eylere ilikin olduklarndan
ortak adlar beklenti olan sanlar vardr; kendilerine zg adlar da, ac beklentisi
korku, teki de gven dir: Btn bunlarn stnde de neyin daha iyi ve daha
kt olduunu ayrt etmek iin uslamlama vardr..300

298

Platon, Devlet, 559d-560a

Aristoteles, Metaph. 10. 1054 32-1055 16
300
Platon, Yasalar, 644 c-d
299

134

Platon grld gibi ruhu blmlere ayrmt. Bunun sonucu olarak bu

blmlerin snrlarn belirtmiti; Bu ayrm yapmasnn nedeni, ayn ey hem iyi
ekilde var olup hem de kt ekilde var olamayaca yani kartlarn ayn anda
olamayacandandr. rnein ok susam bir insan, zehirleneceini bildii bir ikiyi
imek isteyebilir ve ayn zamanda da imek istemeyebilir. Bu ayn ikiye kar akln
arpmalardr, bu yzden ayn anda farkl istekler ayn eyden km olamaz.
Bundan hareketle ruhun blml olmasndan kaynaklandn savunur; Buna gre
birinci bilge adama has olan akll ksm, ikinci bir lde makul grd fke ve
yiitlik ksm ve nc doal fakat zapt edilmesi gereken itah ksmdr. Bununla
birlikte, Platon, Phaedon adl yaptnda ksm yerine ruh ile

bedeni sadece

birbirleriyle atan iki unsur olarak ele alm ve ruhu btn olarak tanmlamaya
tedavi etmeye almtr. Fakat Devlet adl kitabnn sonunda ruhu yine tr
kesime ayrr.301 Daha sonra Timaeus302 adl yaptnda ruhu kesimli olacak ekilde
bedenin farkl yerlerine yerletirmitir.
Ciceronun Romada tant Platonun retisini yeniden yorumlayan nl
Stoac filozof Posidonius ise tutkularn ruhun akld blmne ait

hareketler

olduu grn desteklemitir. O, drtnn kaynanda akl veya tutku olan

zihinsel bir davran olduunu ileri srer. Khryispposun, tutkularn ar drtlerden
kaynaklanan davranlar olduu teorisini kabul etmemiti. Ar drt olamaz nk
akl kendi snrn ve kapasitesini aamazd; dolaysyla tutkularn, ar drtlere
neden olan, akldan yoksun baka bir yeti olduunu dnmtr.303
Stoa okulunun kurucusu Zeno, tutkularn baz sanlara kar fiziksel bir tepki
olduu dncesiyle bunlar bir lde eit tutarken, Khrysippos tutkular sanlarn
301
302

Platon, Devlet, 439e;440e.

Platon, Timaios. 69c-72d

135

bizzat kendisi olduunu dnmtr. Buna gre Stoaclar acya neden olan sanlar
doasna gre ikiye ayrrlar; biri var olan dieri de zihinde tasarlanan. Peripatetikler
ve Akademi okullar ise onlardan biraz farkl olarak bu tr duygularn znde doal
olduunu

fakat

bunlar

mantmz

kullanarak

bastrmamz

gerektiini

dnmlerdi.
Ciceronun bu kitaptaki esas amac, ruh sknts eken insanlar bu acdan
kurtulmaktr bu yzden tanmlamalardan ziyade tedavi yntemlerini zerinde daha
ok durur; Aptallktan kaynaklanan bu ruh sarsntsnn, tpk doktorlarn bedendeki
rahatszl bulduu zaman, tedavisini de bulacaklarna inandklar gibi, doasn ve
sebebini aratrp bulduktan sonra btn gcmzle ve abamzla bu bamza gelen
acya kar direnmemiz gerektiini tler. Bunun yan sra ruhsal znt iren,
acnacak ve berbat bir sarsnt durumuna geldiinde, ve ruh dinginliini yakalamak
iin, onu btn gcmzle kknden skp atmaya almamz gerektiini
dnr.304
Ciceroya gre ruhun tesellisi ve tedavisinde en kt yntem Epikurosularn
izlediidir. aittir. Kendisi zntnn doaya aykr, iradeye ait bir durum olduunu
dnen tersine, Epikurosun, kt eyler dnmenin doal hastalk ve gerekli
olduunu tlemesini yani kt dnce sonucunda olumu var olan acdan
kendimizi gemiteki ve gelecekteki zevkleri dnerek ekip almamz tlemesini
yok sayar: Zira bizi ktlkleri dnmekten geri durmaya arrken, Epikurosun
uygulad saknma diye bir yntem yoktur; zira kt olduunu dndmz,
sknt verici durumlarda unutmak yada olmam gibi davranmak bizim elimizde
deildir: nk koullar bizi paralar, skntya sokar, ate gibi yakar, rahat bir nefes
303

Long, A. A., Hellenistic Philosophy : Stoics, Epicureans, Sceptics,

136

almamza izin vermez. Ey Epikuros, Sen acy unutmamz buyuruyorsun, bu doaya

aykr bir eydir; Sen, uzun srecek acya kar doann bahettii yardm elimden
koparacak alacak msn? Zira yava iyiletiren ama nemli bir ila var; uzun zaman
ve geen gnler.305
Ciceroya gre Epikurosun acnn en byk ktlk olduunu sylemesi
zaten en byk ktlktr, ve nk ac verici durumun sadece kt hissettirdiini
bunun gerekten ok kt bir ey olduunu kabul ettikten sonra, ona dayanacak
gcmz yitiririz.306 Biz acy kazara atlatarak ya da kendimizi bundan bilinli
olarak ekip alarak ruhumuzu ac verici bir durumdan kurtarabiliri, fakat var olan bir
eyin kt olduuna inandktan sonra, acnn arkasndan gelmesi kanlmazdr. Bu
da yardm edilmesi daha zor olan bir durumdur.
Ciceroya gre, ruhsal zntnn

kaynan tanmlama konusunda

Kniklerin dncesi doru bir saptamadr. Onlar acnn her trl ktlkten deil
sadece beklenmeyen ve ngrlmemi ktlklerden kaynaklandn dnmtr.
nk insanlar aniden ortaya kan talihsizliklere kendilerini hazrlayamazlar
dolaysyla bana gelen talihsizliklerde kendini nceden buna hazrlayan birisinden
daha fazla ac ekerler. Bu grn tersine, Epikros, herhangi bir insann, bir
bakasnn bana gelen ktln kendi bana gelebileceini gzledii zaman, bu
rahatszla maruz kalacan savunur; Ona gre ister ngrlm olsun, isterse
aniden baa gelsin baa gelmesi berbat bir eydir; belki hibir zaman bamza
gelmeyecek bir ktl dnmek ise aptallktan baka bir ey deildir. bylece bir
insan ya ktle urayarak yada onu dnerek kendisine ikence eder.

304

Cic., Tus.Disp., III.25

Cic., Tus.Disp., III. 35
306
Cic., Tus.Disp; III .35
305

137

Cicero, Kniklerin bu teorisini, uygulamadaki eksikliine karn, en doru

saptama olduunu kabul eder. Kendisini teselli ederken, her trl yntemi
denediini, fakat dier insanlarn nasl talihsizliklerle karlklatklarn gz nne
getirdii zaman, acsnn hafiflediini ve acya dayanmak iin cesaretinin arttn
syler.307 Bu yzden acya kar silahn Kniklerden aldn hemen belirtir. Ayrca
nesnelerin doasn, yaamn kusurlarn,kt yanlarnn olduunu ve insann
zayfln dndmz zaman, en iyi tedavi yolunun endieleri bir kenara atmak
olur. Ona gre aslnda bu bir eit grevdir; (felsefenin) insann katlanmadaki
cesaretini arttrmas zel bir grevidir. Her eyin tesinde kusurdan baka hibir
ktlk olmadn dnmek ve insann kontrol edebilecei olaylarn dnda hibir
kusur olmadn dnmek gerekir. Bu ise stoac retisidir.
nsann byk talihsizlik saylabilecek bir olay karsnda nasl davranmas
gerektii konusunda, Anaksagorasn olunun lm karsnda metanetini
kaybetmeden,

basal

dileyenlere

lml

birisini

dnyaya

getirdiimi

biliyordum yantn vermesi Ciceronun bu kitapta vermek istedii derse iin en iyi
rnektir.308 Beinci yzyl Sokrates ncesi yaam filozof Anaksagoras tutkulardan
(duygusallktan) kurtulmak iin onun izledii ilk modeldir; Sokrates de ondan sonra
gelir.309 Stoaclar bu rnei, Kniklerin yapt gibi yalnz insanlar bylesi
felaketlere hazrlamak iin kullanmadlar, ayn zamanda bylesi olaylarn bir felaket
olmadn, sadece aldrlmamas gereken meseleler olarak grmelerine yardmc
olamaya altrlar.
Bu olay, Ciceronun teselli ynteminin gelimesine gerekten nemli bir etki
yapar: bu ngr ve tahmin acnn azaltlmasnda ok etkili olduuna gre, insann
307
308

Cic., Tus.,Disp.,76-79
Cic Tus., Disp., III.30

138

bana gelebilecek her trl insanlk hali aklda bulundurulmaldr. Bu stn ve

tanrsal bir bilgeliktir ve insanlk hallerinin tmyle anlalmas ve stnde kafa
yorulmas demektir, baa gelince hibir eye amamak, ktnn olmadan nce
olmayacana hkmetmemek demektir.310
Platon ve Ciceronun akln yolundan gitmek gerektii konusu zerine
grleri benzerlikler gsterir. Platon, Devlet adl yaptnda ruhun akll olan
blmn izleyen bir insann, en sevdii varl kaybetmesine ll bir ekilde
katlanacan belirtir. Byle bir insann bir felaket karsnda ac duymasnn normal
olduunu, fakat ruhun akll kesimi sayesinde bu acsn bastrabileceini dnr:O
zaman demitik ki, bir felakete urayan, rnein olunu yada ok deerli bir eyini
kaybeden akl banda bir adam bu felakete bakalarndan daha kolay katlanr.
Elbette
imdi unu inceleyelim; Hi ac duymaz m bu ada, yoksa byle bir ey
imkansz olduuna gre,acsnda ll m davranr?
kincisi olur dedi. 311
nsann ruhsal zntye ve tutkulara maruz kalmamas iin yapmas gereken,
talihin tm ktlkleri karsnda llln yitirmeden dingin ruh durumunu
korumaktr. Ciceronun byle bir insan iin gsterilebilecek

en iyi

rnek

Sokratestir ve onun bu zelliine sayg duyar. Sokratesin kars Ksantippe onun

yzndeki ifadenin hi deimemesinden ikayet etmitir, nk evden ktnda da
geldiinde de yznde hep ayn tebessm vardr; Ciceroya gre ise bunu baka bir
deyile ruhu ekillendiren akl hibir deiime uramamtr. Bu dingin karakter ve

309

Platon,Symposium, 216e-221b.
Cic., Tus.Disp., III.30
311
Platon, Devlet, 603e
310

139

hibir olay karsnda sallanmayan ruh hali, vlmesi ve elde edilmesi gereken bir
zelliktir.
Epikuros, katlanma olasl bulunan acy nceden uzun sre dnmenin bir
faydas olmadn, aksine acy daha da artrdn sylemiti. Cicero da acnn
tanm olarak Kniklerin tarafnda yer alarak Epikurosun bu dncesini de eletirir,
ayrca bu kitapta savunduu temel tedavi ynteminin yararlarn aklar: ncelikle
gelecekteki

olaylarn

nceden

dnlmesini,

(praemeditatio)

yanl

yere

yadsyorlar. Zira baa gelmeyebilecek hibir ey olmadn btn yaam boyunca

srekli dnmekten, insani durumumuzu dnmekten, yaam yasas ve ona
uymaya kafa yormaktan daha iyi, rahatszl hafifletecek ve ortadan kaldracak
hibir ey yoktur; bunlar bizim her zaman zlmemizi deil, asla zlmememizi
salar. Zira varlklarn doasn yaamn deikenliini, insan trnn gszln
dnen bir kii, bunlar dndke zntye kaplmaz, fakat bilgelik grevini
laykyla yerine getirmi olur. Bylece iki sonu ortaya kar: insanlk hallerine kafa
yormakla felsefenin kendine has grevinden zevk alr ve talihsiz durumlara kafa
yormakla da tr teselliyle salna kavuur. lk olarak bana gelebilecek eyi uzun
sredir dnd iin, sadece bu dnce btn skntlar en iyi ekilde hafifletir ve
azaltr; ikinci olarak insannn bana gelen eylere insana yakr bir biimde
katlanmas gerektiini anlar; sonuncusu ise su dnda hibir ktlk olmadn ve
kimsenin garanti veremeyecei bir ey olduunda ortada bir su olmadn
grr.312
Ciceroa Epikurosa eletirilerini yneltmeye devam eder; onun acy en
byk ktlk, acdan yoksun olmay da en byk iyilik olarak grmesi Cicero

312

Cic.Tus.Disp. III. 34,

140

asndan kabul edilemez bir dncedir; ve bunun, ele aldmz soruna hibir
faydas olmayacan savunur. Onun iin, bylesi filozoflar dinlemek yerine,
Platonun kitaplarn izlemek her zaman daha iyidir: Ar ruhsal zntsnden
km bir yaknna, Sokratesin bu konudaki teknik yapt denemesi yerine mersin
bal m vereceksin? Platonun sesini yerine bir su organn sesini mi dinlemesini
tleyeceksin? zlesin diye eit eit iekler mi koyacaksn nne, Onun burnuna
bir demet gl m tutacaksn? gzel kokulu ttsler mi yakacaksn? kafasna gl ve
ta takmasn m buyuracaksn? Gerekten baka bir ey mi..,

313

o zaman aka

btn kederlerini atm olacaksn.314 Cicero, Epikurosu bu denli arca

eletirmesine ramen neyin iyi olduu konusunda anlaabilirse, bunalmdan kmak
iin insann aklna iyi eyler getirmesi dncesine dnme konusunda onunla ortak
bir noktalar olabileceini ileri srer. Onun bedensel zevkleri en iyi olarak kabul
etmi olmas yine anlamazlk karr. Ayrca bu sebepten dolay, Epikurosun
erdemleri savunmu olmasnn da hibir nemi olmadn, nk szlere deil
eylemlere bakmak gerektiini dnmtr. 315
Cicero, Khyrsipposun da onaylad Kniklerin

beklenmedik olaylarn

acya neden olduu dncesini incelemeye alr ve bu teorinin uygulamadaki

eksiklerini ortaya koyar: nceden ngrlmeyen olay daha iddetli meydana gelir:
fakat her ey bunda sakl deil.Eer beklenmedik olaylarn sebebini ve doasn
aklarsak, aniden meydana gelen olaylarn byk grnmesi dnda baka bir ey
yoktur. Bu da iki sebepten dolay byle dnlr. Birincisi meydana gelen olayn ne
kadar byk olduunu deerlendirebilecek bir l verilmedii iin, ikincisi ise olay
nceden grlseydi, saknlmas mmkn oldurdu dncesinden, ortaya kan
313
314

Cicero burada Epikurosun dier zevklerini de vurgulamaktan kanr.

Cic., Tus.,Disp.,III. 43

141

ktlk, sanki bir kabahatmi gibi ruhsal acy daha da keskinletirir.Bunun byle
olduunu gnler gsterir, gnler ilerledike rahatszlk yle hafifler ki, hastalk, o
aclarn srmesine karn, yalnzca hafiflemez, fakat ou insanda ortadan kalkar.316
Cicero, geleneklerin de insanlarn zntye katlanmasna yardm eden ya da
durumu ktletiren etkenler arasnda olduunu nemli bir rolnn olduunu
vurgulamtr. Buna bir rnek, kendi yaknndan birisinin lmn dinginlikle
karlad iin, vlen bir insann, bakasnn lmn ayn dinginlikle karlamas
nedeniyle ayplanmasdr. Bu ok tutarsz bir durumdur. nk bir insann bakasn
kendisinden daha fazla veya eit derecede sevmesi olanakszdr. Ona gre insan
ancak en ok deer verdii insan kendiyle eit derecede sevebilir, daha fazla
sevmesi imkanszdr. 317
Burada belki biraz konu d olsa da, Platon Yasalar adl yaptnda bu konu
hakknda Cicerodan farkl dnyor: Btn ktlklerin en by birok insann
doasnda yaradltan vardr: herkes bu ktl ho grp bundan bir ka yolu
aramazlar; her insan kendini sever, byle olmas da gerekli ve dorudur denmesi
de bunu gsterir. Aslnda btn yanlglarmzn nedeni, her zaman insann kendini
fazla sevmesidir. nk seven sevdiine kar krdr, bylece adil, iyi ve gzel
eyleri yanl deerlendirir; doru olan eyden nce hep kendine deer vermek
gerektiini dnr.318
Cicero, bu konuyu tartrken, kaderimize ne kmsa, ona erdemli bir
ekilde katlanmay bilmemizi ister: Eer bir zamanlar talihli olan birinin kaderine
imdi ruh knts kmsa, eskinin o nl filozoflarnda are aranmaldr, bu zevk

315

Cic.Tus.Disp.,. III. 46 ve 48
Cic., Tus., Disp III. 52-53
317
Cic., Tus.,Disp., III. 73
318
Platon, Yasalar, V. 732a.
316

142

dknlerinde319 deil.320
Girite de belirttiimiz gibi Ciceronun gerek dncelerini bazen
paragraflar aralarna skm cmlelerden karabiliyoruz. Yukar da Ciceronun
aklad biraz kaderci dorultuda olan bu dnce Platonunkiyle benzerlikler
gsterir. Platon, Devlette yle demitir: Zar oyununda olduu gibi, bu konuda
kaderimize ne kmsa ona gre davranarak ilerimizi, akln bize gsterdii en iyi
areler uyarnca yeniden dzenlememiz gerekir.321

Acnn ve hastaln demedii hibir lml yoktur;

Birou ocuklarn gmmek zorunda kalr,
Yeniden domak iin, lm herkes iin sondur.
nsan soyu bouna bunlara cann skar.
Toprak yeniden topraa dnecek: o zaman yaam
herkesten

tpk

ekin

hasat

gibi

toplanacak.

Necessitasn

buyurduu gibi.322
Cicero, Karneades ve Antiochos'un yapt gibi, Euripides'in her eyin
gereklilikten kaynaklandn anlatt bu dizeleri vmekle Kniklerin grni
onaylam olan Khyrisppos'u hatrlatr.323 Karneadesin , Khyrispposun ve
kendisinin bu konudaki dncelerini aktararak tartmay geniletir: Karneades, bu
trden bir savn ruhsal rahatszln hafifletilmesiyle ilgili olduunu tmyle kabul
etmez: nk bylesine zalim bir gereklilik iine dmemizin ac gerektirdiini
319

Epikurosular
Cic. Tus., Disp., III. 40
321
Platon, Devlet, 604c
322
Kayp olan Hypsipyla oyunundan. Latince Necessitas (gereklilik,zorunluluk), Yunancas ise
dir ki bu her eyin tanrlarn veya insanlarn istediinden bamsz olarak meydana gelen veya
doann sabit dzenin gerekliliiyle meydana gelmesi gerekir.
320

143

sylyordu. nk bakalarnn katland felaketlerin hatrlatlmasndan oluan bu

konuma tarz yalnz kt insanlar teselli etmeye uygundur. Cicero bu konuda
Karneadesten farkl dndn aklar, dolaysyla Khrysipposla ayn fikirdedir;
nk Ona gre bu dnce, byk bir acy hafifletir ve verilen bir dizi rnek,
Karneadesin dnd gibi kt niyetli insanlarn ruhlarn neelendirmekten
ziyade znt iindeki insanlarn, pek oklarnn lml ve sakin bir ekilde
katlandn grd eye kendisinin de katlanmas gerektiini dnmesini
salar.324
Karneadesin, Khyrsipposu bu dizeleri vmesini eletirmedeki sebep, eer
biz acnn kanlmazln versek, acnn bizzat kendisi olur ve bu ortadan
kaldramayz. Bu yzden Karneadesin sadece Knik gre yani anszn gelen ac
getirir teorisine bal kalmadn gsterir.
Karneadesin tutku(pathe) konusu zerine dncelerini renmemize yardm
eden yalnz ksa paragraf kalmtr ve bu paragraflarn birinde, Stoaclarla bu
konu zerine bir tartmaya girdii aka anlalmaktadr. O, gnmze kalan bu
paracklarda tutkular zellikle yanl sanlarn belli bir tr olarak dnmez,
bunun yerine tutkularn nedenleri ve tedavileri zerinde durur. lk olarak
Plutarkhosta 325 deinildii gibi Karneadese gre olayn anszn olmas acnn ve
kederin tam nedenidir. Aslnda Cicero tarafndan Kniklere atfedilen bu gr
Karneadesinkinin hemen hemen aynsyd.326 Ayrca tutkularn meydana gelici ,
anszn olmasnn rolyle konusunda Stoaclar da ilgilenmitir. Cicero yukarda
Knik grleri vurgularken, Khryispposun farkl bir gr savunduunu, anszn

323

Cic., Tus.Disp.,. III.59

Cic., Tus.Disp.,III. 60
325
Plutarch. De Tranuilitate Animi 474e-f
326
Cicero, Tus.,Disp., III. 3.28,31,52,59,76
324

144

ortaya kmasnn acnn etkisini daha da ktletirdiini, fakat acnn tek nedeni
olmadn aktarmtr.327 Sonu olarak, Karneadesin dncesinin amalar
dorultusunda Knik bir savve dolayl olarak Stoaclarn grne yakn bir eyler
aldn syleyebiliriz.328 Akademiaclar, Stoaclarda betimlenen bilge adam
kavramn kabul etmeye hazr deildiler. Fakat Karneades, Stoaclarn bilge adam
her trl tutkudan uzaktr savyla ilgilenmitir. Sonu olarak Karneades, bu konuda
Stoaclarn bu paradoksunu kabul etmek yerine Knik grleri desteklemitir.
Bylece Ciceronun, Kniklere ve Karneadesin dnceleri arasndaki benzerliin
nedenleri daha iyi anlalmaktadr.
Akrabalarn yada dostlarn lmne alamak ve zlmek bir grev saylrsa,
ac daha da artar. Bunun nedenle ise insanlar kendilerini, daha fazla ac ekmeleri
konusunda telkin ederler. Dolaysyla ac ekme insann kendi iradesiyle ve rzasyla
yapt bir eydir. Acdan kurtulmak da insann kendi elindedir. Ksacas Cicero,
znt verici bir olay karsnda doann deil, insann kendisini ac ekmesi
gerektiine inandrmas sonucunda ac ekildiini ileri srer. Cicero bu iddiasyla,
aclarn bozuk yarglardan kaynakladn ileri sren Stoac Khyrispposu
desteklemektedir, hi kimsenin kendi iradesiyle bile bile ac ekmek istemeyeceini
dnen Platondan da ayrlmaktadr.
Cicero, ruhsal acnn doadan deil insann dncesinin bir rn olduunu
kantlamaya devam eder. Bu dnceyi nce mitolojiden trajik yklerle329
destekler: Konsllk yapm olunu topraa veren Q. Maximuse, birka gn iinde
iki olunu da kaybeden L.Paullusa, praetor seilen olunun lmnden sonraki
Catoya ve bunun gibi dier rneklere Consolatio adl yaptmda yer verdim.. Bu
327
328

Cic.,Tus.,.Disp., III. 52
Rchard Bett, The sceptics and the emotions

145

insanlar yattran tek ey, znt ve kederin bir adama yakmadn dnmekten
baka ne olabilir ki? Bazlar ruhsal aclara kendini teslim etmenin doru olduunu
dnrken, bu insanlar neden bunun irkin bir davran olduunu dnp
kanmlardr? nk ruhsal acnn doada deil insann sadece dncesinde
olduu iyi bilinmektedir.330
Cicero, ruhsal skntlara neden olan olaylarn yaps hakkndaki savlar
gereksiz bulur ve bu konuda detayl bir inceleme yapan Stoac Zenoun grlerini
tekrarlar: O halde beklenmedik byle olaylarn, ruhsal rahatszl kendi
kendilerine karacak denli gc yoktur; zira belki daha ar bir darbe indirirler, ama
meydana gelen olayn daha ciddi grnmesine neden olmazlar; yakn zamanda
olduklar iin daha ciddi ve etkili grnrler, aniden olduklarndan deil.331
Cicero, insann yapmas gereken tek eyin mantn gsterdii ekilde bu
felaketlerin normal oluunu kabul etmesi gerektiini syler ve bakas byle olaylara
katlanabiliyorsa, bizim de katlanabileceimizi ileri srer.332Ayrca eer insanlar
akln kullanmayp yarglama yoluyla bunlarn stesinden gelemezse, doann
verdii ila olan zamann bu acy hafifleteceini savunur.333 Bu hastaln kayna
bunaltc, byk bir ktlk inanc ve dncesinden baka bir ey deildir.334 Eer
biz bu dnceyi bir kenara brakabilirsek, ac ya da kaplmayabiliriz; aksi durumda
irademizle ve inancmzla ruhsal rahatszla kapldmz itaraf etmeliyiz.335 Bunlar
Khrysipposun tutkularn yanl sanlardan kaynaklad retisini destekleyen

329

Agamemnon, Bellerophon, Niobe, Hecuba.

Cic., Tus.Disp., III.70-71.
331
Zenona gre ise umulmayan olaylar acnn kendisiden kacak kadar gleri yoktur. Olaylar kt
grnrler aniden (repentina) olduklar iin deil de yeni (recentia) ortaya ktklar iindir.
332
Cic., Tus.Disp.,III. 54
333
Cic., Tus.Disp.,III.58
334
Cic., Tus.Disp.,III.61
335
Cic., Tus.Disp III..67
330

146

dncelerdir. Platon, iradenin zayfln eletirir ve byle bir eyi kabul etmez,
nk insan yapt eyin kendisi iin en iyisi olduuna inand iin yapar; hi
kimse kendisine zarar gelecek bir eyi bilerek veya isteyerek yapmaz. Cicero ile
Platon arasndaki bu gr ayrl drdnc kitapta daha detayl olarak ele
alnacaktr.
Cicero, Platonun grlerini savunan Akademiac Krantorun teselli
yntemini de, acnn doal bir ey olduunu tledii iin eletirir: Bunlara kar
unlar syleniyor: Kim kendi iradesiyle ac ekecek kadar aptaldr? Acy doa
verir diyorlar ve sizin Krantor da da, buna boyun eilmesi gerektiini dnyor.
Yoksa ezer ve bunaltr,kar konulmazm.336 Cicero, Krantorun bu fikrini ise yle
rtr: Bunlar tarttmakla hibir eyin doaya kar gelemeyeceini
gstermeye alyorlar: Buna karn insanlarn doann zorladndan daha ar
ruhsal rahatszlklara kapldn kabul ediyorlar.
Krantor, hayatmzn ac verici ve zorluklarla dolu olduunu ve doamzn
bununla ba edecek gte olmadn ileri srmtr. lml doamzdan dolay,
yarglarmz bozuktur, ve hastalklar, kederler, ve tm bu tr ldrc nedenler
insanolunu gszletirir. Akademiaclar ve Peripatetikler ruhsal zntnn doal,
farkna varlmaz bir sertlikte ve vahi bir ey olduunu sylemi, Peripatetikler
makul olan (iki ucun ortas) teorisi erevesinde insanlarn ne duyarsz ne de
ar duygulu olmasn tlemilerdir.
Zenonun ac tanm, acnn en son talihsizliklerden ortaya ktn, veya en
azndan en son yarglardan kaynaklandn belirtir. Zenona gre, yarglarn gc
aka geici etkenlere baldr, zaman getike, bu yargnn gc azalr ve znt

336

Cic., Tus.Disp., III. 71.

147

de hafifler bununla birlikte her bir yargnn tazelii kesildikten sonra znt de biter.
Ciceroya gre ise

geen zaman iyiletirmek iin ne gerekli ne de yeterlidir.

yilemenin tek yolu, felsefedir, bu bir terapidir. Fakat onun bu metaforu neden baz
insanlarn ok abuk iyiletiini yada hala olayn ardndan uzun zaman gemesine
karn zntsnn devam ettiini aklamakta baarsz olur, Neden baz dceler
tazeyken dierleri snmtr?337
Khrysippos, Zenonun analizine arlk vererek bu oluumlarla ilgili teoriyi
bir adm ileri gtrmeyi denedi. Temelde acya neden olan dncenin nc bir
etken olduunu nerdi. Onlarn taze kalmasn salayan ey bir insann zgn olmas
gerektiine dair inan ya da dncedir. Bu Ciceronun da nerisiyle yani Ruhsal
znt bir insann ac ekmesinin gerekli olduuna dair o kiide var olan ktlk
hakkndaki dncedir gryle uyum gsterir. Zenonun dedii gibi acya neden
olayn ksa bir zaman nce meydana gelen eyi deil de dncede varln ne kadar
srdrdne gre acya yeni denildii konusunda da uyarr. Konuyu Ciceronun da
aktard bir rnekle daha net bir ekilde aklayalm: Karia Kral nl Mausolusun
kars Artemisia, kocasnn lmnden sonra hayatnn sonuna kadar onun
zntsyle eriyip gittiini aktarr. Onu kaybettii dncesi her gn hafzasnda
tazelendii iin, srekli olarak acsn yenilemitir. Khryispposun teorisine gre,
onun zntsnn nedeni vardr, birincisi Mausolos lyd, ve onun lm kt
bir eydi ve onun kars lmne zlmesi gerektiine inanyordu.338 (syllogizm)
Eski psikiyatri gelenei, teori ve pratik arasndaki eliki sayesinde
gelimitir. Soyut konular tartmak bir yana brakldktan sonra, Helenistik
filozoflar teorilerini insann gnlk yaamda karlat sorunlar ve onlar etkileyen
337
338

Powell, J.G.F. (Ed.), Cicero The Philosopher, Twelve Papers

Powell, J.G.F. a.g.e.

148

spesifik talihsizlikler zerine kurdular ve bunlar uygulamaya altlar. Cicero,

fakirlik, srgn, klelik, felaket denilebilecek her trl kt talih zerine denemeler
yazmtr. Farkl iyeletirme yntemleri, farkl teoriler gerektirdi. Farkll
gstermek iin, teselli yntemleri farkl olan filozof ve okullarn grlerini listeler.
O halde teselli edenlerin grevleri unlardr: hastal kknden yok etmek,
yattrmak, mmkn olduunca ok azaltmak, geliimini durdurmak, ok uzun
kalmasna olanak vermemek, yada baka bir yere ekmek.339
Cicero, Stoac teselli ynteminde esas problemin, Zenonun ikircikli
konumas olduunu dnr. Zenon ya kusurun tek kt ey olmadn itiraf
etmeli yada sert, doal olmayan znt verici eyden ac ekmeliyiz der Stoaclarn
tanmlarnn ve retilerinin ruhsal ac eken bir insan zerinde etkili olabileceini
ngrmez.
Kleanthesin dnd gibi, teselli etmeye alan bir kiinin tek grevinin,
kt diye bir eyin hi olmadn kantlamak olduunu dnenler vardr. Ciceroya
gre Zenon ve Kleanthes bu teorilerinde hakl olsalar bile, onlarn tesellileri yalnz
acnn artmasn durdurmaya yeter, tedavi etmeye deil. nk kt bir ey
olmadn ancak bilge insan bilebilir ve bilge insan da teselliye gereksinim duymaz.
kincisi, bu direk yaklamn ac eken birisine ac diye bir ey olmadn
sylemenin etkili bir yntem olmadn savunur. ncs ise, eer bir kii bu
yntemden hibir fayda olmadn anlad zaman, zntnden mahvolan kiiye bo
szler sylemek ok samadr:Kleanthes340, teselliye gereksinim duymayan bilge
insan teselli ediyor; zira utan verici olmamas kouluyla hibir eyin kt olmad
339

Cic. Tus. Disp. III. 76

Kleanthes, stres durumunun gerek olmadn gstererek teselli eder, nk utan verici ey
yanlca ktdr. Fakat utan verici bir ey yapmayan bilge adama bunu tlemek zaten gereksizdir.
340

149

konusunda znt duyan birini ikna edersen, sen bu adamdan acy deil aptall
uzaklatrrsn. Bunu gsterme zaman deildir.Yine de bence Kleanthes, kendisinin
en byk ktlk olarak tanmlad eyden bazen hastaln doabildiini yeterince
grmemitir. Bildiimiz kadaryla insanlktan nasibini almad, en yksek soylular
katmannda domu olmasna karn, onunla herhangi bir at arabacs arasnda bir
fark olmadna Sokrates tarafndan ikna edilmesi zerine, Alkibiadesin
sarslmasna ve gzyalar iinde kendisine erdem bahetmesi ve ahlakszln
uzaklatrmas amacyla, Sokratesin ayana kapanmasna gre ne diyebiliriz
Kleanthes? Yoksa ona bylesi znt veren eyde hi ktlk bulunmuyor
muydu?....O halde Alkibiadesin zld ey ruhundaki ktlk ve kusurlardan
gelmemi miydi? 341
Ciceronun Consolatio adl yapt kayptr, fakat orada denedii terapi
yntemlerini genel olarak aktarr:Bazlar teselli eden birisi iin sadece bir grev
olduunu dnrler: Kleanthesin dnd gibi aslnda kt bir eyin hi var
olmadn retmek. Peripatetikler gibi bazlar vardr ki, ktln o denli byk
bir ey olmadn dnr. Bazlar vardr ki, Epikuros gibi dikkatimizi kt
eylerden ekip, iyi eylere yneltir. Bazlar vardr ki Knikler gibi, beklenmedik bir
eyin meydana gelmediini gstermenin yeterli olduunu dnr. Khryisppos ise,
Eer biri kendisinin doru ve zorunlu bir grevi yerine getirdiini sanyorsa,.teselli
ederken byle bir ktlk dncesini, znt ekenin zihninden uzaklatrmasnn,
balca nlem olduunu savunur. Bazlar da vardr ki, tpk benim Consolatio da
Bu ac eken insandan acsn ekip almaz ve onlara sadece yanl bir zamanda kederlenmenin aptalca
bir ey olduunu gsteririr.
341
Cic. Tus. Disp. III.77.; Bu hikaye Platonun len adl yaptnda anlatlr.(215E) Sokrates,
Alkibiadese aptallndan dolay zavall olduunu gsterdi. Onun gibi soylu birisi ile bir at arabacs
arasnda hibir fark olmadn syler ve bu yzden Alkibiades ac ekiyordu ve Sokratese kendisini

150

tek bir teselli yazsna neredeyse tm trleri toplamam gibi, btn teselli trlerini bir
araya getirirler. Zira ruhum altst olmutu ve her trl tedaviyi deniyordum o
durumda. 342
Bu be durum ac ekmeyi azaltmak iin nemli yntem sunar. lk iki
retici nitelikli yntemle kt diye bir eyin var olmad ya da en azndan hibir
eyin kt olmadna znt ekenleri ikna etmeye alr. Dier ikisi, hastay
iinde bulunduu kt durumlardan gemiteki ya da gelecekteki daha iyi durumlara
eker.

Sonuncu ise ikisinin birleimi olarak dnlebilir ve bamza gelen

ktlklere ac ekerek, kederlenerek katlanmann uygun bir karlk olmadn ikna

etmeye alr. Cicero, yukadrda akladmz son iki teselli yntemini desteliyor
olmasna karn, ie yarayan her trl yolu kullanacan belirtir.343
Cicero, listeledii tm teselli yntemleri iinde Khryispposun teorisinin
doruluk bakmndan kendisininkine en yakn olduunu, fakat bu yntemin de
znt eken bir hastaya sen kendi kararnla znt ekiyorsun demenin ok nemli
ve zor bir i olduunu dolaysyla hastalk srasnda fazla etkili olamayacan syler.
Ayrca kiiye gre ayr bir tedavi yntemi sunulabileceini de tavsiye eder. 344
Sonu olarak, Ciceroya gre ac doann deil insann kendi dncesinin
rndr, zaman getike acnn azalmas, herkesinin ayn ac karsnda ayn tepkiyi
vermemesi bunun en byk kantdr. Dolaysyla insanlarn yapmas gereken,
bamza nasl bir ktlk gelmi olursa olsun, ktlk diye bir ey olmadn ve
bunlarn herkesin bana gelebileceini aklmzdan karmadan ve szlanmadan buna
bilinli ve merte katlanmaktr. Platon gibi Cicero da mantmzn ve erdemimizin
erdeme yneltmesi ve bu adi karakterden kurtulmas iin yalvarr nk Cleantesin en byk kt
dedii rezil durumuna dmemeyi istedii iin zlmt.
342
Cic., Tus.Disp. 75-76
343
Powell, J.G.F. a.g.e. Cicero and Therapist,

151

aclarla ba etmek ve onlardan kurtulmak iin bavurulmas gereken en doru

yntem olduunu dnr. Cicero, bu tartma konusu zerine, her ne kadar
Platonun kitaplarn okumay en doru uygulama olarak grse de, Karneadesin ve
Khrysipposun felsefesine yakn olan grleri de kabul etmitir. Fakat bu durum en
iyi filozof diye nitelendirdii Platon undan uzaklamasna neden olmutur.
nc kitabn sonunu tpk drdnc kitaptaki gibi, felsefenin insan ruhsal
aclardan ve dier tutkulardan tedavi yoluyla kurtarabileceini tleyerek kapatr:
Biz felsefenin verdii tedaviyi kabul ettiimiz srece btn bu rahatszlklardan
kurtulabiliriz.
Drdnc konun tartma konusuna ksaca deinerek nc kitabn bitirir:
Tm hastalklarn z tek, isimleri ise oktur. Zira kskanmak da bir hastalk
trdr, rekabet etmek acmak, cann skmak,zlmek, sarslmak, ac ekmek,
umutsuzlua kaplmak.

344

Cicero, Tus.Disp. III. 79

152

8. TUSCALANUM DSPUTATONES KTAP IV:

Ruhun geri kalan btn dzensizlikleri zerine

Bu kitapta, Stoaclarn ruhun geri kalan tm dzensizliklerini (animi

perturbationes) tanmlamalar ve ayrca bunlarn nasl tedavi edilecei geni yer
tutar. Cicero, bu konuda uzman olan Stoaclarn dncelerini hi deitirmeden
aktarr. Cicero bu kitapta ruhu akll ve akll olmayan diye iki kesme ayran
Platonun grleri ile Stoac grleri birletirerek uzlatrmaya almtr. Fakat
bunda baaral olamamtr. Cicero, Stoaclarn kat bir ekilde tutkuyu tmyle
yasak eden teorisinde srar eder bunun yannda teki okullarn daha lml tutku
teorilerini grmekte baarsz kalr.345
Cicero, nc kitabn sonunda yle bir sonu karmtr: Ruhsal ac
doadan deil insann kendi yargsndan ve yanl sanlarndan kaynaklanr, bunun
sonucu biz bu duygular (ac,fke,kskanlk vb.) hissetmemiz gerektiine karar
veririz346 (d decreverimus ita fieri oportere). Eer tamamen bizim kontrolmz
altnda olan bu dnce ortadan kaldrlrsa, zntden ve genel olarak ac
ekmekten kurtulmu oluruz.
Tusculanae Disputationesin drdnc kitabnda bu dnce izgisini
gelitirir. Peripatetiklerin, btnyle tutkusuz olma durumu yerine lml olmay
tleyen dncelerini uzun uzadya eletirdikten sonra, bilge olmayan kiileri bu
ruhsal hastalklardan kurtarmann daha acil ve yararl bir i olaca dncesi
zerinde durmay yeler. Stoaclar bilge adam hibir zaman ac ekmez
345

Annas, Julia, Hellenistic philosophy of mind,

153

dncesinde hakl olsalar bile, ac ekmeye korunakl olmayan geri kalan insanlarn
bir tr tedaviye ihtiyalar

vardr: Fakat senin kadar bilge olmayan insanlar

hakknda fazla soru sorduundan phe ediyorum; nk sen yle olmasn istediin
iin, o adamn da btn tutkulardan uzak olduuna inanyorsun.

Bu yzden

felsefenin birok psikolojik rahatszl tedavi ettiini grmeliyiz. .sen bilge adam
hakknda aratrma yapyorsun gibi davranyorsun, ama beklide kendin hakknda
aratryorsun, bu nedenle tm konumam sana dorultuyorum.347
nc kitabnda faydaland Khryrispposun analizinden burada da
yararlanr; Bu teoriye gre, insanlar talihsizlikle ykld zaman, kii onun etkilerini
iki ekilde, ya bireysel olarak yada genel olarak tedavi edebilir. Bu yntemin kiisel
felaket, fakirlik, aileden birisi ld zaman, byk bir etkisi olur, nk o var olan
durumu tedavi ettii gibi, gelecek olan acy da tedavi edecektir. Eer baarl olursa,
sadece var olan znty gidermekle kalmayp, bu acnn kaynakland yanl yarg
ve dnceleri de dzeltir.348 Bunun genelde kiiyi kendisini kontrol etmeye
yreklendiren geni bir yaklam olduunu dnr ve bunun iki nedeni vardr.
Birincisi, basit olarak bu teori bir ok insan iin uygulanabilir, daha etkili bir
yntemdir; ikincisi ise, durumunun kt olduuna ikna olmu insanlar zerinde bile
etkili olabilir. renein yas tutup yaknan birini kadn gibi yufka yrekli olmakla
suladmz zaman ve insan bana gelen felaketlere merte katlanan kiilerin
kararlln ve arballn (gravitatem constantiamque) vdmz zaman,
derdin de hafiflediini grrz. Bu aslnda, talihsizliklerini genelde kt olduunu

346

Cic.,Tus.,Disp., III.82-83
Cic. Tus.,Disp., IV.58-59
348
Cic. Tus.,Disp., IV.60
347

154

sanan (ama hala kt eylerin arballkla tanmas (ferenda) gerektiini dnen)

kiiler zerinde bile etkili olur. 349
Buradaki tartma metodu, nc kitapta tartlan exemplann retorik
kullanmdr. Bu yntem ayrca iki etkiyi ayn anda amalar, arballn mmkn
olduunu kantlamak ve onu arzu edilebilir bir ey olarak gstererek tevik etmektir.
Dahas durumun neminden ok, bizzat zntnn zerine younlaarak, acya
neden olan sanlardaki nc etkiye hitap eder ve ikincisini yok sayar. Daha sonra
genel yaklam sergiler Khrysippos tarafndan savunulan dolayl metotlar uyarlar
ve onun trl tutku analizine gvenir.
Bu

kitaptaki

amac

insanlar

ruhun

tm

dzensizliklerden

(ruhsal

rahatszlklardan) kurtarmaktr. Bu durum iin Stoaclarn, insan ancak erdemli

olduu srece btn tutkulardan uzak kalr ve mutlu olabilir. gr hala nemli
bir tedavi yntemi ar basmaktadr.
Cicero tm kitaplarnn alnda, konuyla ilgili farkl sorunlara deinir.
Burada ise kitabn Brutusa adadktan sonra, talyada yaam olan Pythagorasn
felsefesine

ve bilgeliine vgde bulunur. Bu retinin yayldn ve Roma

devletine yerletiini;Ayrca talyadaki gl Yunan kentlerinde de kendisini

Pythagoras diye nitelendiren filozoflarn bu yaylmada nemli katklar olduunu
syler. Devlet yapsnda ok nemli baarlar elde ettiklerini; bunun yan sra
atalarnn ok byk baarlar kazand alanlar da vurgulayarak ayn baarnn
felsefede de gsterilmesi iin yreklendirici szler yazar.350
Romadaki felsefenin gemiinden ksaca sz eder; Pythagorasn Roma iir
ve mzik sanatn etkilediini, fakat Scipio ve Aemilianusa gelinceye dek felsefe
349
350

Cic. Tus.,Disp., IV.60

Cic. Tus.,Disp., IV. I.2-3

155

dalnda baarl kiilerin kmadn aktarr, Bunun nedeni olarak da, onlarn
genliinde Romaya Atinallar tarafndan, eli olarak gnderilmi Stoac Diogenes
ile Akademial Karneadesten hibirinin farkl lkeden geldikleri iin, devlet
grevinde bulunmam olmasn, o zamann felsefeyle ilgilenmi Romann nl
kiileri olmasa, asla, bu i iin arlmayacaklarn aktarr. Bu iki filozofun bir ok
konularda yazm olmasna karn, toplum yaamn dzenleyici kurallar, ve
sylevler ve atalarnn anlar zerine etkileyici konumalar yaptklarn aktarr.351
Sonu olarak, Ciceroya gre doru ve gerek felsefe Sokratesle balar,
Peripatetiklerle de o gne kadar gelmitir. Stoac Zenonu ise ayn eyi fakl bir
biimde syledii iin sular. Fakat tm bunlar bir yana, Epikurosu Amafiniusun
retilerinin btn talyay kasrga gibi kasp kavurduunu kabul etse de, Epikuros
felsefesinin herkes tarafndan hemen anlalan ve derinlii olmayan bir reti
olmasnn bunda nemli bir katks olduunu dnr.352
Cicero, pheci Akademiaclar doruyu bulmaya alrken gibi kesin
olandan ok olasy (doruya en yakn) bulmaya alacan yineler: Fakat herkes
kendi dncesini savunsun, nk yarg zgrdr.Ben ise , kendimi bal kalmakta
zorunlu hissettiim tek bir dnce okulunun yasalarna bal kalmadan kendi
kuralma bal kalacam, her zaman her sorunda en olas doruyu (maxime
probabile) bulmak iin aratracam.353
lk kitapta felsefe konulu tartmalarn alnda olduu gibi, Ciceronun
tamamen rtecei yada tersini kantlayaca bir neriyi ileri srerek tartmay
balatmakla ykml olan Konumac A burada da ayn ekilde davranr: Bilge

351

Cic. Tus.,Disp.IV.5
Cic. Tus.,Disp. IV. 6
353
Cic. Tus.,Disp.IV. 7
352

156

adamn

ruhunun

btn

dzensizliklerinden

bamsz

olabileceini

dnmyorum.354
Cicero isednk tartmada bu konun zerinde fazlasyla durduunu
syleyerek, konumacnn bu dncesini ksaca rtr. Konumac A., bu
aklamalardan hemen etkilenerek temel ikna olur. Bunun yan sra kendisini artk
nemli bir dnr olarak grmektedir nk Konumac A. Cicerodan bu sorunu
Yunanlarn yaptndan daha ak ve net bir ekilde anlatmasn ister.355
Cicero, ilk olarak nl Pythagorasn, ondan sonra da Platonun ruhu iki
blme ayrdn aktarr. Bunun yan sra bu teorinin kendisi iin k noktas
olacan belirtir:Onlar birisine akl nitelerler, dierini ise nitelemezler; akldan pay
alan ksmna her zaman sakin ve dingin bir ruh hali olan huzurluluu yerletirirler.
teki ksma ise akln tersi ve dman olan hem fke hem de arzunun simgesi
frtnal tutkular yerletirirler. Bu k noktamz olsun; fakat yine de ruhun
dzensizliklerini aklarken, bana gre bu problemle urarken en ok gze arpc
giri yapan Stoaclarn tanmlarn ve bunlarn blmlemelerini uygulayalm.356
Genel olarak Platona atfedilen bu teorinin, znde Pythagorasa ait
olduunu Diogenes Laertios da belirtir: insan ruhu akl, mantk ve tutku olmak
zere blmldr. Akl ve tutku teki canllarda da vardr, ama mantk sadece
insanlarda vardr. Ruhun egemenlii yrekten beyne kadardr; ruhun yrekteki
blm tutkudur, beyindeki blmleri ise akl ve mantktr.357
Yukardaki bu blmlemenin snrlar Platonla izilmitir ve

bu teori

Cicerodan nce hem Stoaclar hem de Aristoteles iin k noktas olmutur. Platon

354

Cic. Tus.,Disp.IV. 8 Non mihi videtur omni animi perturbatione posse sapiens vacare.
Cic.Disp. VI. 10
356
Cic.,Disp., VI. 11
357
Diog., Laert.,VIII. 30
355

157

Devlet adl yaptnn birok yerinde ruhu mantkl, fkeli ve arzu eden ksm olmak
zere ksma ayrmt:
-Ama unu anlamak biraz zor: Acaba btn davranlarmz bir tek
yanmzla m yaparz, yoksa davranlarmzdan her birini ayr ayr yanmzla m?
Yani biriyle renir, bryle fkelenir, ncsyle de yeme ime, iftleme
benzeri zevkleri duymak m isteriz; yoksa giritiimiz davranlarn her birini btn
ruhumuzla m yaparz? te bunu tam olarak belirtmek g.
-Bana da yle geliyor.
-Bu unsurun birbiriyle ayn m yoksa farkl m olduunu yle belirtmeye
alalm.
-Nasl ?
-uras apak ki ayn varlk, ayn parasnda, ayn eyle ilikili olarak, ayn
anda birbirine kart eylemeler yapamaz yada byle eylemlere urayamaz. yle ki
ondan byle kart haller grrsek, ortada bir deil, birden ok varlk bulunduunu
anlayacaz.358
Cicero, Tusculanae Disputationesin hibir yerinde Platonun yukarda
yapt

ekilde ruh blmlerinin snrlarn izmemitir. Stoaclar da tutkularn

akld, manta aykr olduunu sylemi ama ruhu tek bir varlk olarak
dnmlerdir. Bu yzden tutkular tanmlama konusunda

Stoaclarn Platonu

izlediklerini syleyebiliriz.
Cicero, ilk olarak, Platonun ahlaki retilerini izleyen ve onun bu
retilerine hibir ey eklememekle, yalnz uyarlamakla sulad Zenonun
tutkunun ne olduu tanmna yer verir: Sonra Zenonun, (hastalk,tutku) diye

358

Platon, Devlet, IV, 436b-c

158

adlandrd dzensizlik, doru akla ters ve doaya aykr ruhun sarslmasdr.359

Daha sonra genel olarak Stoaclarn ruhun dzensizliini aklayan tanmlamalarna
genie yer verir: Baz filozoflar daha ksa bir biimde, ruh dzensizliin ar arzu
olarak tanmlarlar, fakat bu arlkla dengeli bir ruhun kaldrabileceinden daha fazla
bir arzuyu kastediyorlar. Dahas onlar dzensizliin toplamda drt olmak zere, iki
beklenen iyi ve iki beklenen ktden ortaya ktn savundular: iyi olanlardan haz
(libido) ve sevin. (laetitia), sevin var olan iyiden, haz ise beklenilen iyi eyden
ortaya kar; ktlerden ise korku ve ruh knts yani, var olan kt eyden ruh
kntsnn,, gelecek kt eyden ise korkunun olutuunu dnrler. Ayrca
gelecek olmalarndan korkulan eyler, geldiklerinde ruh kntsne neden olurlar.
Haz, iyi grnene cezp olup onun ateine dier taraftan sevin ve ehvet umulan iyi
dncesine dayanr ve sevin birlikte olmay ok istedii bir eyi sonunda elde ettii
zaman ortaya kar.360 Doal olarak herkes iyi grnenleri izler ve kt
grnenlerden saknr.
Platonun birok yerde listeli bir ekilde aklamasna ek olara, eer aadaki
pasajlarna bakacak olursak, Stoaclarn bu drt tutkuyu onun dncesinin etkisinde
kalarak ve daha da kuramsallatrarak uyarladklarn ak bir ekilde grrz:
Byle bir kurtulua gelmemek gerektiine inanarak, gerek filozofun ruhu
zevklerden, tutkulardan, keder ve korkulardan gc yettii kadar kendisini uzak
tutar.361 Aslnda yukarda dnceye baktmz zaman, bunun iinde hem sorunun
kendisini hem de zm olduunu grrz. nk Stoaclarn bilge adam her trl
tutkulardan uzaktr dncesine temel olan bu drt tr tutkudan uzak kalmaktr.

359

Cic.,Tus.,Disp., IV. 11; Diog., Laert., VII. 110. Sahtelik zihni bozar,bunun sonucunda bir sr
tutku ruhun akld ve doaya aykr devinimidir yada ar bir drtdr.
360
Cic.,Tus.,Disp., IV.11-12
361
Platon Phaedon, 83b; Lakhes, 191d; len, 207e; Devlet 429c-d; Theaetetus, 156b

159

Platon bunu zaten ayn ekilde daha nceden sylemitir. Yukardaki bilgeler
nda , bu dncenin Platonu izleyen Stoaclar zerindeki etkisinin, Ciceronun
bu konuda Stoaclar izlediini dnecek olursak, dolayl olarak onun zerinde
grlebileceini ileri srebiliriz.
Platon, ayrca tutkularla ilgili

dncelerini Yasalar adl yaptnda da

aklamtr; buna gre ac ve haz, ll bir ekilde sahip olunduunda insana

mutluluk getirir : imdi bu yky bir yana brakalm; yasalar zerine alan
kiilerin neredeyse tm aratrmalar kentsel ve bireysel alkanlklardaki haz ile ac
durumlaryla ilgilidir; bunlardan gerektii yerde, gerektii zaman, gerektii kadar
alan, devlet olsun, birey olsun, her canl varlk mutlu olur, buna karlk bilinsizce
ve zamansz alan, mutsuz yaar.362 Burada da grld gibi Platon, Cicero ve
Stoaclar gibi tamamen duygulanmdan uzak bir yaam tlememitir. nc ve
drdnc kitapta Akademia felsefenin retisi ile Ciceronun dncesi arasndaki
nemli farklardan birisi de budur. nk Cicero, Stoaclar gibi bu konuda katdr. Bu
iki kitapta onlarn btn duygulardan uzak ve kendini tutkulardan arndrm olan
bilge adam retisini desteklemitir.
Cicero, Stoaclarn tutkunun nedenlerine ve snflandrmasna getirdii
aklamalarn deerli bulur ve bunlarn Latince karlklarn bulmay da ihmal etmez
:Doa gerei tm insanlar kendilerine iyi grnen eyi elde etmeye alrlar ve
onun tersinden kanrlar. Bu yzden iyinin benzeri grnen herhangi bir ey kendini
onlara sunduu zaman, bizzat doa onlar, ona sahip olmak iin harekete geer. Eer
bu dengeli ve bilgece gerekleirse, Stoaclar bu tr bir arzuya derler, biz

362

Platon, Yasalar, 636d-e

160

ise buna istek (voluntatem)363 demeliyiz. Onlar bunun sadece bilge adamda
bulunduunu dnrler ve bu ekilde tanmlar. stek (voluntas) herhangi bir ey iin
mantkl bir arzulamadr. Bununla birlikte istek akla ters ve ar derecede ortaya
kt zaman, zevktir yada tm aptallarda var olan dizginlenmemi istektir. Ayrca
iyi bir eye sahip olmaktan memnun olduumuz zaman, bu iki ekilde ortaya kar:
Ruh bu honutlua akll ll ve sakin bir biimde sahip olduu zaman, buna
sevin364 (laetitia) denir; te yandan ruh anlamsz bir arlk iinde ise, bu
honutluk, fazla veya lsz diye nitelendirilir ve bunu ruhun mantksz cokusu
olarak tanmlarlar ve biz nasl doal olarak iyiyi arzularsak, ayn ekilde ktden de
kaarz. Bylesi bir sapma mantkl olduu zaman buna saknma365 (cautio)
denilmeli, sonu olarak bu sadece akll insanlarda bulunur; fakat bu akldan ayrld
zaman, deersiz ve onursuz dleklikle birletii zaman, bunun ad korku olur; bu
nedenle korku akla aykr bir saknmadr. Bununla birlikte bilge adam, var olan kt
eyin etkisine maruz kalmayacaktr. Aptallar ise zntye maruz kalacak ve yznde
beklenen kt eyin etkisini hissedecektir. Onlarn ruhlar da ac iine girer ve akla
itaat etmeme ynnde etkilenirler. Sonu olarak acnn (aegritudo) ilk tanm ruhun
aklla atma iine girmesidir.366 Bu yzden acnn kart dengeli bir durum367

363

Diog., Laert., VII. 116. Stoaclara gre, tane de holanma durumu vardr: sevin, saknm ve
istek. Sevin akla uygun bir coku olduu iin hazza karttr;saknm da akla uygun bir kanma
olduu iin, korkuya karttr. Nitekim, bilge kesinlikle korkmayacak, ama saknacaktr. stek ise, akla
uygun bir itah olduu iin, arzuya karttr. .
364
Diog., Laer., VII. 114. Haz seilmeye deer sanlan eylerin gereklemesinden duyulan akld
cokudur: eitleri unlar: bylenme,haince zevk,keyif ve zevkten ldrma. Bylenme, kulaklar
byleyen hazdr;haince zevk,bakalarnn felaketinden duyulan hazd; keyif, ruhun ynelir gibi,
geveme drtsdr; zevkten ldrma ise erdemin yok olmasdr.
365
Diog., Laert.,VII. 116. Sevin akla uygun bir coku olduu iin hazza karttr; saknm da akla
uygun bir kanma olduu iin, korkuya karttr. Nitekim bilge kesinlikle korkmayacak saknacaktr.
366
Contractio. I.90 sevin genileme, keder ise daralmadr.
367
Yunancada

161

(constantiae) olmad iin, drt eit dzensizlik, eit de dengeli durum vardr.
368
Stoaclarn istekler arasnda yaptklar bu ayrmn aynsn Platonda da
gryoruz. Platon boulesis terimini, an-eref iin kullanlan fke (thumos) teriminin
kart olarak, iyi makul (mantkl) bir arzu iin kullanmtr. Zevk iin olan istek de
ruhun aa ksmnn davranlarndan sorumlu olan epithumiadr.369 Platon da
Stoaclar gibi boulesisin ruhun akll ksmna ait olduunu sylemiti.370
Stoaclarn belirttii gibi, Platon insanlarn grnte iyi olan bir eyden
honut olacan dnr: Peki unu da aka grmyor muyuz: insanlarn ou
gerekten doru ve gzel olan deil, doru ve gzel grneni seer, onu yapmak,
onu elde etmek, onunla n kazanmak ister; oysa kimse iyi grnenle yetinmek
istemez,herkes gerekten iyi olan arar, bu alanda grne deer veren kimse
yoktur?
-gerekten yledir dedi.371
Platonun istek kavram biraz tuturszdr. Platon, mantkla, makul istei
birbirinden kesin olarak ayrmad iin, Aristoteles tarafndan sulanr372 Fakat,
Platon gene de istek gcnn ilevini yksek ruhlu, fkeli (thumos) insana atfeder:
Thumos (fke), istek (boulesis) gibi akldan ayrdr, fakat Platona gre bir istek her
zaman aklla beraberdir ve itahlara kar savarken, kimi zaman akla kar kt
baz yerlerde gsterilmi olsa bile, genelde ona kar kmaz. Platon Devlette bu
konudan bahseder: Peki u kanlmaz bir ey deil mi: Bir insan fkelenen yannn
368

Cic.Tus., Disp., IV. 13; Diog.,Laer.,VII. 111 Stoaclara gre tutkular birer yargdr: Khrysippos
Tutkular zerine adl eserinde yle syler, nitekim agzllk parann gzel bir ey olduunu
saymaktr sarholuk, azgnlk ve baka eyler de yle. Ac ruhun akld skmasdr;ac eitleri
unlar: acma kskanlk, imrenme, ekime, bask, sknt,tasa,znt ve dalgnlk..
369
Platon,Kharmides, 167E
370
Platon,Yasalar 863b;904b-c, Richard Sorabji, s.322

162

istediini sonuna kadar yapar da eref hrsyla kskanla,yenme arzusuyla zorbala

der, sertlii hrnla vardrrsa, bu hrslarn dncesizce, aklszca doyurmaya
alrsa, o zaman ayn durum bu fkelenen yan iin de sz konusudur.
-Evet dedi,
-o zaman ayn durum bu yannda da ister istemez meydan gelir.373
Cicero, Stoaclarn tutkularn bizim kendi yargmzdan ve sanmzdan
kaynaklandn sylemelerini dorular; bunlarn yalnz yanl deil ayrca bizim
kontrolmz altnda olduunu ileri srmelerini deerli bir saptama olarak kabul
eder.374 Ciceronun bu iki kitaptaki ruhun dzensizlikleri konusundaki dncesi tam
anlamyla budur.
Stoac ve Platoncu psikoloji arasnda fazla fark olmad dnlr. Cicero,
Khrysipposa gre tutkularn ve isteklerin direk olarak belli bir tr sanlara bal
olduunu syler, rnein; neyin iyi yada iyi ve kt olan bir eyin etkisine
(impression) tepki vermekte nyargl hareket eden sanlar. Daha nce de
akladmz gibi Platon, Devlette sanlar (mantkl), tutkular, istekler ve arzular
arasnda ok yakn bir iliki kurmutur ve ruhun ayr ksmna ait olan bu
duygularn ilevlerinin hkmeden ksm (akl) tarafndan ynetilmesi gerektiini
dnr.
Stoaclarn tanmlad bu duygularn aklla atmas nasl gerekleiyordu?
Khrysipposa gre ruhsal atma, daha iyi olanla daha kt olan arasndadr, yani
sanlarla, tutkular arasnda gerekleir. Platon Devletin sekizinci ve dokuzuncu
kitabnda drt tr kusurlu karakter geliiminde bunlar aklamtr. Khrysippos

371

Platon,Devlet, 505d
Richard Sorabji. Emotion and peace of mind
373
Platon, Devlet, 586c-d
374
Cic., Tus.,Disp., IV. 14
372

163

kendi savlarn gelitirmek iin Platonun bu konudaki dncelerinde nemli ve

benzer malzemeler bulmu olabilir. nce, bir kiinin duygular ve arzular, neyin iyi
ve elde etmeye deer konusunda nyargl sanlarn direk yansmas sonucunda
oluur. rnein, demokratik bir karakterin geliimi neyi erdem neyi kusur saymamz
gerektii konusundaki sanlarn ve szlerin yer deitirmesi sonucu gerekleir.
Bylece bu demokratik karakterdeki bir insan gerekli olan istekleri yerine gereksiz
olanlara yer vermeyi tercih eder; tiranca bir ruh da ayn ekilde ocuklukta yerleen
iyi ve gemite bastrlan ve sadece ryalarda grnen eyin utan verici bir ey
olduu konusunda sanlarn yer deitirmesi ile ortaya kar. Sonu olarak Platon bu
karakterlerin ve dierlerinin neyin iyi ve kt olduu konusundaki sanlar arasndaki
elikinden kaynakladn belirtir.
Yukarda hem Platon hem de Stoaclar insanlarn iyi grnen eyden
etkilendikleri iin, ruhun arlklara maruz kaldn sylemilerdir. Aslnda
Stoaclar bu teorinin gelitirmi hali olan, san zayf bir onaylamadr (imbecillam
adsensionem) grn ileri srmlerdir.375
Stoaclar, tutku ieren bir sany (doxa-opinio) yada yarg (krisis-iudicium),
yarg ve san ek bir zihinsel faaliyet ierdiini dndkleri iin, grnle
(phantasia-visio) ayrt etmilerdir. Bylece tutku ieren bir san ve yarg akl ve
mantk yordam sayesinde grne bir onaylama (adsensus) kazandrr. Onaylama
grne bir gereklik kazandrr, bu yzden de grnte bir sav vardr.376 Platon
ise grn sadece sannn bir tr olarak tahlil etmitir. San duyu algsyla
birlemitir: u halde ruhta llle kar bir san tayan tarafla, lllkle
uyumlu bir san tayan taraf tek ve ayn ey deildir.
375
376

Cic., Tus.,Disp., IV. 15

Richard Sorabji.

164

-Evet deildir.
-lye ve hesaba gvenen tarafsa, phe yok ki ruhun en iyi tarafdr.
-phesiz
-Buna kart olan da aa bir taraf olacaktr.
-Zorunlu olarak.377
Platon baka bir yerde de zayf sannn etkilerini vurgular: Peki imdi, her
ruhun ardndan kotuu, urunda her eyi yapt, ama sadece varln sezip
gerekte ne olduunu aknlk iinde yeterince kavrayamad, salam bir inanla
deil de, br eylerden de beklenen yarar salayamamasna neden olan rk bir
inanla baland bu iyi ey, bu en byk ve en deerli nimet, her eyi ellerine
emanet edeceimiz en sekin yurttalar iin karanlk m kalsn?378
Bunun ardndan Diogenes Laertios.ta379 baz yerlerinin kelimesi kelimesine
ayn olan Stoaclarn listeledii tutkularn tanmlar geni bir ekilde aktarlr.380
Stoaclara gre tr olarak drt eit tutku vardr: znt (aegritudo), haz (libido),
korku (metus), ve sevin (laetitia). Korku ve istek dier ikisinden ncedir ve direk
olarak iyi ve kt grnen eye ynelmitir. Zevk ve ac ise ikinci sradadr: dier
ikisini takip ederler. Onlara gre zevk gerekten varsa, ancak doa kendi kendine
arayp yapsna uygun olan bulduu bir an, yani sonradan oluur.381
Stoaclarn bu snflandrmas dier btn okullardan farkldr. Mesela
Aristoteles, korkuyu, ruhsal zntyle birlikte deil de onun bir tr olarak ele alr.
Stoaclara gre her tutku iki tr ayrt edici yarg ierir. Birincisi iyi yada kt bir
eyin olduu dncesi dieri ise tepki vermeye uygun grlmesidir. Mesela znt,
377

Platon, Devlet, 603a; Sophist 263e-264d

Platon, Devlet, 505e
379
Diog., Laert., VII. 111-114
380
Cic.,Tus.,Disp., IV. 114
378

165

ruhun depresyona girmesi ve gerilmesi yaklaan bir ktle kar yeni ekillenmi
bir nyargnn sonucudur. Kendinden geme hissini uyandran sevin ise, oluan iyi
bir eye kar yeni ekillenmi bir sannn rndr. Korku ise gelen ktnn tehdit
edici ve dayanlmaz olduu nyargsdr. 382
zellikle Khyrispposun insanlarn daha iyi yargda bulanabilecek kapasitesi
olmasna karn iinde bulunduklar durumdan dolay dengesiz bir ruh durumuna
derler biimindeki savunmas, Platonun, Protagoras diyalogunda geen irade
zayflnn inkar teorisinin kuramsallam bir hali olduunu syleyebiliriz.383
Platon burada insann, irade zayflndan dolay deil, yalnz zevkin iyi bir ey
olduuna inand iin, bunu elde etmek istediini syler. Ac da ayn ekilde
aklanr: nsan daha az ac verecek bir ey varken, daha fazla zarar verecek olan
semez. Bu yzden insan daha iyisi varken daha ktsn semez, nk zevke
den byle insanlarn l sanatn bilmediklerini syler.384
Cicero, Stoa erdemlerinden lll n plana karr Stoaclar tm
dzensizliklerin kaynann doru manta ve akla aykr arlk yani lszlk
(intemperantia) olduunu dnrler. Bu durum akln kontrol ediciliini tamamen
ortadan kaldrr ve o zaman da ruhun ar istekleri dizginlenemez. Buna karn
llk (temperentia) ise ruhun ar isteklerini engeller ve onlar doru manta
uymaya tevik eder ve insann iyice dnlm ve ekillenmi yarglarda
bulunmasn salar. lszlk ise ruh hallerini, znt, korku ve dier tm
dzensizliklerini ortaya karacak ekilde ruhu sarsar ve rahatsz eder.385

381

Diog.,Laert., VII. 86 VII. 112

Cic.,Tus., Disp.,IV.14-15
383
Christopher Gill, Platonic and Stoic Thinking on emotions s.131
384
Platon, Pratogoras, 353c-360e
385
Cic.,Tus.,Disp., IV. 22.
382

166

Platon lllk erdemini, daha nce de deindiimiz gibi, ruhun tm

kesimleri arasndaki dosta bir uyum olarak tanmlamtr. Ciceronun da
destekledii bu dnce ayn ekilde Platonun birok felsefe eserlerinde ska
ilenmitir. ll olmak bu erdemin her zaman gereidir. Aristoteles de akln itahl
ve fkeli ruhu kontrol etmesi gerektiini sylemitir.386 Platon ise acda ve hazda
ll olmay savunur. nk insan ar haz ve acnn etkisine kapld zaman, ruh
tenin zincirlerine sonuna kadar vurulmu demektir. Her hazzn ve acnn bir nevi
ivisi vardr; bununla ruh tene ivilenip aklr; ruhu tenle ilikilendirir, tenin ilettii
verilere gre nesnelerin doruluuna inandrr. Kararlarn da tene uymasyla, ayn
hazlardan holanmasyla, ruh ayn eylemlerde bulunmak ve ayn ekilde duymak
zorunda kalacaktr. Bu nedenlerden dolay gerek filozoflar ll ve yrekli olmak
zorundadrlar.387
Cicero, ahlaki eksiklik, kusurluluk ile ruhun dzensizlikler arasndaki farklar
aklamaya

giriir

ve

bunlar

birbirleriyle

karlatrr:Beden,hastala,

yakalanmaya,rahatszlanmaya ve sakatlamaya nasl msaitse, ruh da ayn eylere

maruz kalabilir. Hastal (morbus) tm bedenin krlmasdr, rahatszlk ise
(aegritudo) hastala gszlkle beraber katlmasdr, kusur ise (vitium) bedenin
paralarnn birbirleriyle uyumlu olmamasdr ve bundan uzuvlarn erilii,
bozukluu ve irkinlii ortaya kar. Bunlardan ilk ikisi, olan hastalk ve rahatszlk
tm beden salnn sarsnts ve bozulmas sonucu ortaya kar. Kusurun ise,
genel salk bozulmam olmasna karn, kendi kendine kt fark edilebilir. Fakat
ruh hastaln rahatszlktan yalnz tanm yoluyla ayrt edebiliriz. Bununla birlikte
kusurluluk (vitiositas) tm yaam boyunca kendi kendine tutarsz veya uyumsuz
386
387

Arist., Nikomakhosa EtikI. 13.1102

Platon, Phaedon, 83c-d-e

167

olan ya bir alkanlk (habitus) ya da huydur (adfectio) . Bylece birisinde sanlarn

bozulmas hastalk getirirken, dierinde tutarszlk ve uyumsuzluktan rahatszlk
ortaya kar. Zira her kusur eit lde uyumsuzluklar istei iermez, rnein
bilgelikten fazla uzak olmayan insanlarn, bilge uyumsuzluu olmad srece,
aslnda bizzat kendisiyledir,388 fakat bu bir arpklk veya bozulmuluk deildir.
Bununla beraber hastalk ve rahatszlk kusurluluun alt blmleridir, ama
dzensizliklerin ayn snfn alt dal olup olmad ise bir sorudur. nk kusurlar,
hep ayn kalan davranlardr fakat dzensizlikler ise deiir, bylece hep ayn kalan
eilimlerin alt trleri olamaz.389
Cicero, beden ve ruh iin uyum ne anlama gelir sorusunu genel olarak ele
alr. Zira hem bedensel hem ruhsal hastalklarn uyumsuzluktan kaynakladn
savunur. Nasl beden iin en iyi eyler, gzellik, g, salk, kuvvet ve eviklik ise,
ruh iin de ayn eyler geerlidir. Bedenimizi oluturan farkl paralarnn aralarnda
uyum olunca, nasl bedensel gce salk denir, iste aynen ruh sal da fikirlerin ve
yarglarn birbirleriyle uyumlu olma durumu anlamna gelir. Bazlarnn sadece
lllk dedii ruhun bu tr sal erdemdir, dierleri ise bunun llln
emirlerine uyma durumu olduuna;

onu yakndan izlediini ve kesin bir fark

oluturmadn; ister biri olsun, ister dieri olsun sadece bilge adamda var olduunu
sylerler.390
Cicero, Stoaclarn erdem teorisine deinir: Bedenin uzuvlaryla ve ruhun ise
zihinsel faaliyetleriyle uyumlu olma durumu salkl olmadr ve bu da erdemdir.
Erdem bir uyum durumudur ve erdem kendisi iin seilmelidir, yoksa bir korku, bir
beklenti yada dardan gelen bir drtyle deil; mutluluk erdemdedir, nk erdem
388
389

Khryrsipposun hem ortak doa hem de bireysel doay izlememiz gerekir teorisi savunulurr.
Cic.,Tus.,Disp., IV. 29

168

tm yaam uyumlu klmaya ynelik bir tutumdur Erdem genel anlamda

herhangi bir eyin, rnein bir heykelin eksiksiz olu durumudur. Erdem, salk gibi
zihinsel olmayan bir kusursuzluk da olabilir, saduyu gibi zihinsel bir kusursuzluk da
olabilir. 391
Stoaclarn erdem teorisi de sonu olarak bir uyumdur. Aslnda bu dncenin
z de yine Platondadr. nk Platona gre gerek bir bilge adamn ruhu uyumlu
olmaldr. Bu uyumun, ruhun kesiminde, bir yneten (akl ) iki ynetilen ksm
arasnda kimin ynetecei konusunda bir anlamayla gerekleeceini savunmutur.
Akln yanl yola sapmas, lszlk ite bu uyumun bozulmas ile olur.

392

Stoaclarn ruhun ve bedenin uyumu teorisinin nemine daha nce Platon da

Devlet adl yaptnda ele almt: Sonra, bedenini iyi durumda tutmak ve beslemek
iin kendini hayvanca ve akld zevklere vermez, hayatta tek dncesi bu olmaz;
tersine, salk kaygs bile tamaz, ll olmasna yarar dokunmadka,bedence
gl, salam ve yakkl olmaya almaz; bedensel dzeni, her zaman ruhunda
uyum salamay gz nnde tutarak dzenler.393
Cicero, ruhun dzensizliklerinden kurtulmak iin erdemli olmann yani doru
akla uymann nemi konusunda durmaya devam eder: O halde erdem bulunduu
kiileri vgye deer kiiler yapan, dengeli ve uyumlu bir ruh halidir. Onun bizzat
kendi doas ve kendisi vgye deerdir; herhangi bir uygunluk sorusundan baka,
btn iyi ynelimler, dnceler ve hareketler ondan kar; btn bunlar yapan
doru akldr; aslnda bizzat erdeme ksaca en iyi ekilde doru akl denilebilir. 394

390

Cic.,Tus.,Disp., IV. 30
Digon.,Laert., VII.90
392
Platon, Devlet, 442c
393
Platon, Devlet, 591d
394
Cic.,Tus.,Disp., IV.34
391

169

Cicero burada Stoaclarn erdem iyidir kusur ktdr dncesini

vurgulamay amalar. Hem Stoaclar iin hem de Cicero iin doru akl erdem,
bunun tersi ise kusurdur. Kusur akla ters ve akln dinginliini bozan, ruhun tedirgin
ve rahatsz olmu hareketleri olarak tanmlanaktadr ve kusur ruhu derin bir skntya
sokar ve korkuyla ruhu gszletirir. Bu durum da ruhu kimi zaman zevk kimi
zaman arzu ve kendini ynetemeyen lsz dediimiz istek ve ehvet duyan ruh
haline sokar.395
Stoaclar, tutkular, aslnda yanl dnceler ve inanlar sonucunda ortaya
kan mantksz ve belirli sanlar olduunu kabul ederler. Bununla beraber
Stoaclarn kendi sans, erdemin iyi, kusurun ise kt olduudur.
pheci Karneadesin Stoaclarla ayn gr paylamas, bilge adamn
tutkulardan uzak olaca noktasndadr. Bunun dnda Akademiaclarn, bu konuda
Stoaclar gibi derinlemesine bir incelemesi yoktur. Bunun nedeni de bu alanda
kendilerinin Stoaclardan daha iyi olduklarn kantlamay dnmemi olmalardr.
Platon da ayn ekilde tutkularn neden kaynaklandn aklar ve bunlar iin genel
bir tedavi yntemini salk verip geer. Ciceronun yapt gibi hastalklarn tedavileri
zerinde ayrntl olarak durmamtr.
Cicero, Stoaclarn uzun ve skc tanmlar yerine kendilerine zg
dncelerle sorunu zmedeki pratik yanlarn ortaya koyar. Tutkulardan uzak
durmak iin Stoaclarn bilge adam olmak gerektii dncesini savunur, yani
ll, cesur, saduyulu ve ngrl olmay tler. Dolaysyla kendisiyle bark,
arbal, ll, kendini snrlayan ve sebatl birisi olmak gerektiini; bylece ne
korkunun ne de ar zevklerin insan gszletiremeyeceini syler. Buna ek olarak

395

Cic.,Tus.,Disp., IV.34

170

nc kitabnda ileri srd ideal tedavi yntemi udur: nsann bana gelen
hibir olay bir insan zntye sokacak kadar dayanlmaz deildir ve hibir olayn
insan kendinden geirecek kadar ar sevin verici olmadn dnen ve buna gre
davranan kii bilgedir, dolaysyla da mutludur. Fakat bunun tersi olduu zaman yani
doru akldan uzaklanca, sadece lllk kaybedilmez, insanlar akl salndan
da olur.396
Platon da Protagoras adl yaptnda, akla gre davranmann lllk,
aklszca davranmak ise lszlk olduunu397 syler. Cicero, Stoaclardan ald
bilgeliin btn erdemlerin banda geldiini belirtir. Stoaclarn dnd gibi
bilgelik, lllk doruluk, cesurluk ve dindarlk erdemlerin banda gelir398Ayrca
yukarda Ciceronun deindii gibi, lllk insan grne aldanmaktan kurtarp,
ruhun salam bir ekilde gerei bulmasna yardmc olur. lllk insana acdan
ve zevkten ne kadar pay alacan gsterir.
nc kitapta olduu gibi burada da Peripatetikler erdemle kusur arasnda
aamal bir geliim olutururlar ve bu dnceleriyle Ciceronun eletirilerine fazlaca
maruz kalrlar. Cicero Stoaclar gibi erdemle kusur arasnda ara bir basama kabul
etmez. Peripatetiklerin,insanlar zorunlu olarak ruhun dzensizliklere maruz kalr
biimindeki tutkulara kar lml yaklam eletirir ve bunu zayf ve kadns bir
tutum olarak kabul eder. Epikurosular da Peripatetikler gibi tutkularn kanlmaz
olduunu savunurlar.
Cicero, Peripatetiklerin orta derecedeki znt ve sevin savn bir rnekle
rtmeye alr: P.Rupiliusun kardeinin konsllk seiminde baarszla
uramasndan dolay strese girdii Fanniusta kaydedilmitir. Fakat bununla birlikte
396
397

Cic.,Tus.,Disp., IV.37-38
Platon, Protagoras, 332b

171

zntden ld iin ly at grlr. Bu duruma daha ll getirmeliydi.

Katlanmalyd. Fakat, farz etki bu felaket karsnda lllk gstermesine ramen,
buna ek olarak ocuunu kaybetmi olsun ne olurdu? Yeni bir znt ortaya
kabilirdi: ona da ll bir ey bahet: hala bu sonuca ek bir ey gelebilirdi. Ancak,
ardndan farz etki iddetli beden aclar, mlkn yitirilmesi, krlk, ve srgn gelmi
olsa ne olurdu? Eer ayr ayr her bir ktl eletirmek iin ek bir znt olsayd,
katlanmas imkansz bir toplam olurdu. Bundan byle, ktle bir snr bulmaya
alan kii, aynen kendini Leucat uurumundan atan ve istedii an kendisini kontrol
edebileceini sanan biri gibi davranmaktadr.399 Bylece Cicero gzel bir
benzetmeyle,

katlanlmasna da snr koyulmasn eletirir ve her eyden daha

znt verici olan ey udur ki, zemin kaygan olduu iin,tepeden aaya bir kez
hzla kaymaya baladktan sonra, hibir ekilde durdurulamaz.400
Peripatetiklerin, tutkulara kar bu lml yaklamlarna en iyi yant
Stoaclarn verdiini syler.401 Ciceroya gre ruhun dzensizliinin tanmn en iyi
ekilde Zenon yapmtr: Zenonun doru bir ekilde kullandn dndm
ruhun dzensizliinin bir tanm vardr; nk onun dzensizlik, manta ters,
doaya aykr davranan ruhun bir alkantsdr402 veya daha ksaca ar derecede
iddetli bir arzunun saldrs dzensizliktir. Daha iddetli derecede derken,
doann nerdii dengeli durumundan ok ileri giden arzuyu kastettii anlalr.403
Daha nce de belirttiimiz gibi stoaclar ll olan insann kendiliinden
tutkulardan ve her trl ruh kntlerinden uzak kalacan dnyorlard.

398

Platon, Protagoras, 3563;357b

Cic. Tus.,Disp.,IV. 41
400
Cic. Tus.,Disp.,IV. 42
401
Cic. Tus.,Disp.,Disp.,IV. 47
402
Cic. Tus.,Disp.,IV.47.Perturnbatio sit aversa a ratione contra naturam animi commotio.
403
Cic. Tus.,Disp.,IV. 48
399

172

Platonun Devlet adl yaptnmdaki pasajlardan bu dncelerin ok fazla

deitirilmeden uyarlanm olduunu syleyebiliriz: Peki bir insana l dedirten,
nderle iki uyruunu ynetenin akl olaca inancnda birletikleri ve akla kar bir
ayaklanma olmad srece, btn kesimler arasnda sren dostluk ve uyum havas
deil midir?404 Zenonun, insann tutkuya kaplmasnn nedenini Platondan ald
burada net bir ekilde grlr: Erilik undan baka bir ey olabilir mi: Ruhun
kesimi arasnda bir i savan olmas; bunlarn birok ii zerine almaya, birbirlerinin
iine karmaya kalkmalar; ruhta egemen kesime yaratl gerei kle gibi hizmet
etmesi gereken bir kesimin hakk olmayan bir egemenlik kapmak iin ruhun
btnne kar ayaklanmas? te erilik byle bir eydir, yani ruhtaki kesimler
arasndaki

kargaalk

ve

dzensizliktir;

arzularn

dizginleyememe,

korkaklk,bilgisizlik ksacas her trl ktlk de budur.405

Cicero, verdii rneklerle fkeli ve kzgn insanlar cesur saymasnn
nedenini nk akln olmad yerde cesaret yoktur. cmlesiyle aklar. lml
hayatn meseleleri kmsenmeli, lme aldrmamal, bedensel aclar ve skntlarn
katlanlabilir olduu dnlmeli. Bylesi ilkeler yargyla ve dnceyle yerletii
zaman, aradmz ey kararl ve gl cesaret ortaya kar, aksi durumda belki de,
iddetli,keskin ve cesaretle yaplan eylerin fkeden yapld gibi bir dnceye
(kukuya) kaplrz.406. Bu karaktere en uygun kii olarak Scipioyu gsterir. Bununla
Stoa retisi bilge adam grevini asla ihmal etmez savn dorularken, Scipionun,
kendisine yaplan hakszlklara karn, Tiberius Gracchusa kzmamasn rnek
gsterir. Kendisi de ayn ekilde kendim kamu yaammda cesaretli davranp
davranmadm syleyemem: Eer yle davrandysam bile, kesinlikle bunu fkeli
404
405

Platon, Devlet, 442d

Platon, Devlet, 444c

173

bir ekilde yapmadm.Bunun yannda akl hastalna fkeden daha ok benzeyen

herhangi bir ey var mdr? Cesurluun fkeye ihtiyac yoktur o kendi kendisine
yeterince donanmldr, hazrlkl ve silahldr.407 Cicero, cesurluun tanmn
yapmaya alr ve bunu ayr biimde gerekletirir. Cesaret, ktlklere
katlanrken akln en yksek yasaya uymasdr, ya da korkun grnen ktlkleri alt
ederken, onlara katlanrken salam yargmz srdrmektir; ya da ister korkun ister
sevindirici, isterse tmyle aldr edilmemesi gereken eylerin bilgisidir, bu eyler
konusunda sabit yargmzn korunmasdr.408 Cicero, bir insann akl dzeninin
bozulmadan fkeli olabileceini imkansz bulur ve fkeli olmaktan daha utan verici
bir kusur olmadn dnr.409
Platon cesareti ruhun fkeli ksmnn bir esi ve ne yapmas gerektiini
bilen bilinli ve akll bir tutku olarak tanmlar. Ona gre cesaret korkulacak ve
korkulmayacak eyler hakkndaki bilgidir; bu korkulacak ve korkulmayacak eyler
hakkndaki bilgisizliin tam kartdr.

410

Bunun yan sra Devlette cesaretin ne

olduunu net bir ekilde aklar: Demek ki insana yrekli dedirten ruhunun fkeli
kesimidir; bu kesimin, korkulacak ve korkulmayacak eyler zerinde akln koyduu
kurallar ac iinde ya da zevk iinde de korumasdr. 411
Platonun fkeli olmay Cicero kadar byk bir kusur olarak grmemesinin
yan sra, ksml ruh teorisinde fkeyi makul grlen ikinci ksmda yer alr.
nk ona gre bu iki blm (fkeli ve arzu eden kesim) akla uyduu ve akln
snrlarn amad srece bir sorun yoktur. Platonun ruh teorisine gre insann

406

Cic.,Tus.,Disp., IV. 51
Cic.,Tus.,Disp., IV.52
408
Cic.,Tus.,Disp., IV. 53
409
Cic.,Tus.,Disp., IV. 54
410
Platon, Protagoras, 360d
411
Platon, Devlet,442c
407

174

birinci kesimle bilgiye, ikinci kesimle fkelendiini, ncsyle de yeme ime ve

dier btn arzularn gerekletirdiini aktarmtk412 Cicero, her ne kadar
fkelenmenin akld bir ey olduunu sylese de Platonun yapt bu ayrma
deinmez.

Platon, baka bir yerde ise yine fkeyi akldan pay alan ve onunla

ibirlii yapan bir ey olarak dnr: Byle olunca, bilge olan ve btn ruhu
gzetme iini zerine alan akln grevi ynetmek, fkenin greviyse buyruuna
uymak ve akla yardmc olmak deil midir?413
Cicero, yeniden, Peripatetiklerin makul olan (mediocritas)

teorisini

eletirir. Onun burada Stoa okulunun yannda yer aldn ve kusurlar arasnda
aamal durumu kabul etmediini daha nce belirtmitik. Dolaysyla bunu rtmek
iin farkl kantlamalara bavurur: Eer birisi ehvetin veya agzlln iine
girerse, ehvetli veya agzl olmamas mmkn m? Kzgn olan birisinin, kolay
fkelenir olmamas, endieye snan birisinin endieli olmamas, korkuya snrsa
korkak olmamas mmkn m? Dolaysyla bilge adamn ehvetli, fkeli, endieli ve
korkak olmasn m dnelim?414
Platona gre insann kendisini zevke kaptrmasnn tek sebebi cahillik,
kaptrmamasnn sebebi de bilgeliktir: Ho iyi ise, hi kimse yoktur ki, yapt iten
daha iyilerinin bulunduunu bilsin ya da bunlara inansn, bunlar yapmak da elinde
olsun ama gene de yapmasn, kendi yaptyla kalsn. te bir insann kendisini zevke
kaptrmas cahillikten, kaptrmamas da bilgelikten gelir.415 Ayrca Platon, bilgeliin
btn erdemler arasnda bata geldiini ileri srer.416

412

Platon, Devlet, 580e

Platon, Devlet 442a
414
Cic., Tus.,Disp.,IV. 57
415
Platon, Protagoras, 358c
416
Platon, Protagoras 330a
413

175

Platon ile Cicero arasnda bilgelii tanm ve etkilerinin kapsam benzerlikler

gsterir: Bu yzden, bilge adamn ehvetli, fkeli, endieli ve korkak olacan
dnebilir imiyiz? Aslnda onun stnl konusunda burada istediin kadar
kapsaml ve adamakll sylenebilecek ok ey vardr fakat ksaca tanmlamamz
gerekirse; bilgelik tanr ve insanlarla ilgili eyleri bilme ve bunlarn her birinin
nedenini anlama olduu sylenebilir; bundan u sonu doar: bir yandan bilgelik
ilahi olana yknr, te yandan btn insana zg eyleri erdemce daha aa
sayar.417
Cicero, nc kitabnda, ruhsal zntden kurtulmak iin savunduu
Khrysipposun terapi yntemini destekleyen dnceleri bu kitapta da uygulamaya
devam eder: Tm zntler tek bir metotla hafifletilmez, nk ac ekene farkl,
merhametli olana baka, kskan olan birisi iin de farkl tedaviler uygulanr.
rnein, fakir olduu iin, zlen bir insana, fakirliin kt bir ey olmadn
sylemek mi yoksa insann hibir kt durumda zlmemesini tlemek gerekir?
te bunu tartmalasn.418
Cicero

btn

duygulanmlarn

bizim

kontrolmz

altnda

ve

tm

yarglarmzn kendi irademizle olutuunu syler. Bunun nedeni ise herkesin iyiyi
farkl olarak deerlendirmesidir; kimisine gre iyi hazdr, kimisine gre paradr.419
Bunun sonucu olarak Khrysipposun terapi yntemine benzeyen bir tanm yaratr ve
genel olarak tm filozoflarn bu tr ruhsal dzensizliklerden kurtulmak iin en uygun
ve kesin are olarak kendilerine unu tlemesi gerektiini syler: Ruhun
dengesizliinin doru akl yrtmekten uzak,kusurlu davranlar olduu tm
filozoflar tarafndan kabul edilmeli, bylece, zevke ve sevince neden olan eyler iyi,
417
418

Cic.,Tus.,Disp., IV. 57
Cic.Tus.,Disp., IV. 59

176

acya ve korkuya sebep olan eyler ise kt olduu halde; yine de onlarn meydana
getirdii ruhsal sarsntlarn bizzat kt olduu sylenmelidir. nk biz, yce ruhlu,
cesur dediimiz kiinin kararl, saygn ve tm insani kusurlar kmseyen biri
olmasn arzularz. Bylesi bir karakter de ne ac ekip yas tutan, ne korkan ne ar
arzu ve zevk duyan birisi olabilir. nk bu tr eyler, insan yaamn ilgilendiren
olay ve sonular kendi canlarndan daha nemli sayan insanlarn zellikleridir.420
nsanlar kt duruma dm birini teselli ederken, bu olaydan dolay ac
ekmeliyim yerine sakin olmalym dncesini alamalar gerektiini savunur.
nsanlar Stoacla dndrmeden bunun yaplabileceini savunur. Dahas sorun
bizzat kusurun kendisi olduu zaman bile bu yntem ie yarayacaktr.
Cicero, stoaclarn sadece onurlu olan ey iyidir, ve sadece utan verici olan
ey ktdr421 teorisini arl gzden kardklar iin eletirir: Farz et ki, iyi
olduu sanlan eyler iyidir, rnein, onurlu grevler, mal mlk, zevkler ve geri
kalanlar.Yine de bu ayn eylerin elde edilmesinde gsterilen ar ve lsz sevin
ve haz utan vericidir, farz et ki, eer birisi glmek iin izin alsa bile, yine de
kahkaha atmas affedilmez.422 nk ruhun sevin annda kendinden gemesi, ac
halinde ise daralmas tek ve ayn kusurdan kaynaklanr. Ciceronun yukarda,
insanlara her zaman dengeli (constantia) bir ruh halinde olmay tleyen Stoaclarn
retilerini eletirmesi mantkl grlmemektedir.
Platon ruhun blmleri arasndaki bir ll uyumdan sz eder. rnek olarak
fkeli ksmn arya kata zaman bana neler geleceini aka gsterir:Peki u
da kanlmaz bir ey deil mi: Bir insan fkelenen yann istediini sonuna kadar

419

Cic.,Tus.,Disp., IV. 61
Cic.Tus.,Disp., IV. 61
421
Cic.,Tus.,Disp., II.29
422
Cic.,Tus.,Disp., IV..66
420

177

yapar da eref hrsyla kskanla, yenme arzusuyla zorbala der, sertlii

hrnla vardrrsa, bu hrslarn dzensizce, aklszca doyurmaya alrsa, o zaman
ayn durum bu fkelenen yan iin de sz konusudur.423
Stoaclar ise, doa gerei insana ac veren eyin, kt zevk verenin ise iyi
olduunu savunmulard. Fakat bilge adam duygusallktan arnm olarak
tanmlayan Stoa okulu kendi karakteristik zelliklerin snrlarn ok keskin bir
ekilde izmiti ve her trl arl reddetmiti.
Cicero da zntnn var olan ktlkten, korkunun ise gelecek olan
ktlkten kaynaklandn onaylamakta ve bunlarn kmsenmesi gerektiini
syler. Platon, da korkunun tanmn Lakhes adl yaptnda Stoaclarnkine benzer
ekilde yapmt: Korku gelecek bir ktl beklentisidir.424
yi olduu sanlan baka bir duygu da cinsel zevk duygusudur. Ciceronun bu
tutkuya yaklam Epikuros felsefesi haricinde farkldr. nk ak, hibir ls ve
snr olmad iin, endie ve sknt getirir. Hem eski Yunanllardaki erkein erkee
olan akn, hem de doann daha geni tolerans tand kadna olan ak eletirir.425
Epikurosu Lucretius ise ak olma durumunun keder, znt ve ac yarattn
lgnlk ve genlik gerektirdiini dnr.426 Cicero, nemli filozoflara verilen tm
rneklerde akn zevk verici bir ey olarak tanmlandn ve buna Platonun da dahil
olduunu belirtir.427
Cicero, hibir akn ll olmadn ve her akn endie getirici bir ey
olduuna inanr ve bunun tersi olan bir akn ise yeryznde bulanamayacan
dnerek, ak tmyle reddeder, ve akn kendi bana iren bir ey olduunu
423

Platon, Devlet, 586c

Platon, Lakhes198b
425
Cic.,Tus.,Disp., IV. 71
426
Richard, Sorabji, Emotion and peace of mind s.275
424

178

syler. Bunun sonucunda bizzat kendi hayalindeki, akln yolundaki akn tanm ise
yledir:Eer gerek dnyada skntsz, ar arzu gerektirmeyen, endieli, derin ah
vah olmayan bir akn rnei varsa, bylesi olsun. nk bylesi bir ak ar
tutkunun hibir izini tamaz.428
Stoaclar birisi saf, dieri ise kt olmak zere iki tr ak durumu olduunu
sylerler ve bu sayede daha stn bir ak tr kavramn yaratmaya alrlar; Bilge,
yaratla erdeme yatkn grnen genleri sevecektir ve ak, d gzelliin
yardmyla dostluk kurma abasdr: Ama birleme deil, dostluktur ve bunun
knanacak bir yan yoktur. gzellik de erdemin ieidir.

429

Cicero, bu teoriyi

Dostluk denilen ak da nedir? Niin hi kimse irkin bir gence veya yal bir adama
ak olmaz? szyle eletirir. Aristoteles ise bunun nedenini yle aklar: Ak
btn bedenin tutkusudur, ve eer akl yargs stn gelirse dostlua ynelir, eer
duygu stn gelirse, cinsel ilikiye ynelir.
Grnte Stoaclarn bilge adam her trl tutkudan uzaktr dncesi
uyarnca, akn da bir tutku olduu dnlrse, bundan kanlmas gerektiini
sylemeleri gerekir. Ancak Stoaclar iin aile sevgisi bunlara dahil deildi. Byle bir
ak da aile sevgisinden kaynaklanan bir tr istek olarak dnm olabilirler. nk
onlara gre aile tercih edilen eyler arasndadr. Stoaclarn ak teorisi tutku iermez,
ayrca ak sk sk tutku (pathos) yerine bir drt olarak tanmlanmtr. 430
Platonun len adl yapt bu trden bir ak zerine yazlmtr.

431

Burada

Sokrates, Alkibiadesin tm abalarna ramen onunla birlikte olmaz bu Sokratesin

427

Platon, len, 180c

Cic.,Tus.,Disp., IV. 72
429
Diog., Laert.,VII. 129-130
430
Richard, Sorabji, s.282
431
Platon, len 216e-221B.
428

179

ll ve akln yolundan gittiini yani tam bir erdemli insan olduunu gsterir.
Platon da bu olaydan vgyle bahseder.
Platon, dier bir eserinde432 ise ynetilmesi zor bir ata benzettii ruhun
tutkulu blmne boyun een insann

tutkular ve karmak duygular yznden

sevdii kii ile bir araya geldiini ileri srer. Fakat at arabasnn srcsne
benzettii ll ve akll insann Sokrates gibi bu aktan uzak duracan syler.
Ona gre felsefeye ve dzenli hayata nderlik eden akln daha iyi olan ksmlarna
gre hareket eden bu insanlar hayatlar boyunca mutlu ve uyumlu yaarlar.
Ciceroya gre kzgn bir adam, kontrolsz, ngrsz, mantksz ve zekasz
birisidir. kendini kontrol etme zelliini kazanncaya kadar geri durmaldr. fkenin
akla aykr olduunu, ama yararl ve doal olduun syleyen Aristotelese de kar
kar. nk akla aykr olan bir ey doayla uyumlu olabilir mi sorusunu sorar.
Doal olsayd bile bir insann

dierinden daha fkeli olmas mmkn olabilir

miydi?433 Platonun fke konusunda Cicerodan farkl dncede olduunu

aklamtk. Platon, ruhun blmleri arasnda herhangi bir atma olduu zaman,
fkenin mantn

yannda yer alacan dnmtr. Dolaysyla fkeli olmay,

Ciceronun dnd gibi kt bir zellik olarak nitelendirmemitir.

Cicero ruhsal rahatszl olan herkesin tedavi edilebilecei konusunda her
trl dnceyi destekler ve savunur. Aslnda kusurlar doutan gelmi olsa bile,
bunlardan kurtulmann insann kendi elinde olduunu dnr. Doutan sinirli,
merhametli ya da herhangi bir ey konusunda kskan salksz bir ruh durumunda
olan kiilerin bile, Sokratesin durumunda olduu gibi, tedavi edilebileceini syler:
nsanlarn grnnden karakterinin nasl olduunu bildiini iddia eden Zopyros,
432
433

Platon, Phaidros, 256a

Cic.,Tus.,Disp., IV. 79

180

Sokratesin birok kusurunu sayp onu eletirmitir, fakat bu kusurlar Sokrateste

fark etmediklerini syleyen dierleri tarafndan alaya alnnca, Sokratesin kendisi
Zopyrosun yardmna komutur ve onun doal olarak sayd birok kusura meyilli
olduunu fakat onlar akln yardmyla skp attn syleyerek kendisini
kurtarmtr.434
Platon ile Cicero arasndaki bu konuyla ilgili benzerlik. genel olarak her
ikinin de tutkularn esiri olan insanlarn mutsuz olacadr; fakat Platon, arzularna
gre yaayan insann br dnyada da mutlu olamayacan ve kanatl olmad iin,
yukar doru uamayp yaamn yer altnda srdreceini; akla ve felsefeye gre
yaayan insann ise hafif olduu iin, kanatl olacaklarn syleyerek ruha bir nevi
dl ya da ceza ngrr Cicero ise tpk ruhun blmlerinde olduu gibi, br
dnyayla ilgili hibir dnce ileri srmemitir.
Akademial pheciler ise tutkular tanmlama ve onlarn ileyii konusuna
duruma Stoaclardan daha lml yaklatlar; onlara znt vermesi olas her ne varsa
ya da ac, alk gibi duygular hissetmeyi normal saydlar. Stoaclar ise ac, alk ve
doal olarak kt saylan eyler arasndaki benzerlik ve ek bir san olduunu
dnmlerdir. Grld kadaryla, Akademial pheciler de , Platon ve
Aristoteles izgisinde dnceler ileri srmlerdir. Bu dncelerin birounu
Cicero yadsmtr..435
Cicero artk drdnc kitabn konusuyla ilgili ana grn ortaya koyar..
Ona gre, ruhun tm dzensizlikleri sanlara dayanan yarglardan ve isteklerden
ortaya kar.

Esas amac olan ruhsal sarsntlardan kurtulmann tedavisini de

ekleyerek drdnc kitabn bitirir: Ancak hem ruhsal knt hem de ruhun dier
434
435

Cic.,Tus.,Disp., IV.80
Bett, Richard, The Sceptics and Emotions

181

hastalklar iin tek bir iyiletirme yolu vardr, yani hepsi yanl dncemizden ve
boyun eme istediimizden kaynaklanmaktadr, bu nedenle bu hastalklara maruz
kalyoruz, nk bylesi bir boyun emenin doru olaca dnyoruz.. Felsefe tm
yanlgy kknden tamamen skp atacan vaat eder.436 Son olarak da biz bu
ruhsal dzensizliklerden ve hastalklardan kurtulmadmz srece ne mutlu olabiliriz
ne de sakin bir durumda olabileceimizi syler. Sz ettii bu iyiletirmenin de
ancak felsefeyle gerekleebileceini dr: eer mutlu ve iyi bir hayat srmeyi
amalyorsak felsefenin desteine ihtiyacmz vardr.
Platon da Devlet adl yaptnda, dolayl bir ekilde felsefeyi izlemek
gerektiini sylemi, yani insan iindeki uyumu salamak iin ruhun felsefi yann
(mantkl kesim) izlememiz gerektiini tlemitir: o halde ruh btnyle filozof
yann izleyip de hibir atmaya dmedii zaman, ruhun kesimlerinden her biri
kendi grevinin snrlar iinde kalr, dorulua uyar ;stelik kendisine zg
zevklere, tadabilecei en iyi ve gerek zevklere ular.437

436
437

. Cic.Tus.,Disp., IV 83.
Platon, Devlet 586e-587a

182

9. TUSCULANAE DSPUTATONES KTAP V:

Mutlu bir hayat iin erdem tek bana yeterlidir.

Beinci kitap,Tusculanae Disputationesin

dnce bakmndan zirve

noktasdr ve yapsal olarak da ustaca ilenmitir.. Bu kitabn konusu olan erdem

mutlu bir hayat iin tek bana yeterlidir retisi stoaclara ait olsa bile, Cicero,
onlar basit tanmlamalarndan dolay eletirir.438Kendisinden nce, popler olan bir
konuyu inceler. Bununla birlikte kitabn btn gz nne alndnda, Ciceronun
yapmak istedii eyin, yani farkl okullarn kart grlerini uzlatrma abasnn
doruk noktasna ulat grlr. Cicero, kimilerince yanl anlalan en yksek zevk
teorilerine varrken Epikurosularn bile geleneksel erdemleri kabul ettiini;
Peripatetiklerin tamamen mutlu bir hayat elde etmek iin salk ve zenginlik gibi
baz dtan gelen iyileri kabul etmekle birlikte, onlarn da Stoaclar gibi ayn yoldan
giderek, erdemin btn dier iyilerden stn olduunu olduun grn
benimsediklerini dnr. Fakat bu dncelerden birisinin stn olmas
gerekiyorsa, onun da kesinlikle Stoaclarnki olduunu syleyebiliriz.
Cicero, lm korkusu ve bedensel aclara katlanma konusunu iledii ilk iki
kitabnda Stoaclarn grlerini yeterli bulmaz. te yandan bu kitaplarda her ne
kadar Platonu izlese de, Stoaclar retileri, tutkular zerine tartt nc ve
drdnc kitaplarda yeterince kullanmtr ve bylece o denli byk ruhsal sknt

438

Cic., Tus.,Disp.,V.13-14

183

iinde bulunan bir adam iin kurtulu ve huzur salayacak olan erdem kavramna bir
gei yapar.
Kitabn geri kalan ksmnda yazar inandrc olmas iin gerek duyduu
fikirleri elinden geldiince sk bir biimde tartr. Beinci kitapta Peripatetiklerin
dncelerine kar yeniden ele alnp ilenen bu sav ise udur: Bilge adam btn
ktlklerden tamamen rak ve ar saylmaldr. Baka bir deyile genel olarak
kt diye bilenen eyler aslnda yle deildir. Hi kimse ac ve lmden muaf
olamaz, Eer bunlar gerekten kt eyler olsa, insan iin bozulmam mutlu bir
yaam elde etmek imkanszdr. Ayn zamanda salk ve zenginlik genelde iyi
olarak bilinen eylerdir ama bunlar geicidir, en azndan srekli olmalar garanti
edilemez; dolaysyla bunlarn kesinlikle iyi eyler olduu sylenemez. Yalnz
erdem, d etkenlerden ve iyi, kt talihten muaftr. Yunanllarn sylemekten
holand ey (erdem) bizim irademizdedir ve mutluluk iin yeterlidir. Bu sav
birok Yunan ahlak dncesini genelde kapsad iin yeterince gldr. Birincisi
Yunanllar erdemi () mkemmel olma durumu olarak aklar. Erdemle yani
doayla uyum iinde yaamak olas en mkemmel bir yaam ve mutluluu
() getirecektir. kinci olarak Stoaclar insan erdemini tanmlarken, bundan
baka bir snrlama yada ayrm yapmadklar iin, farkl bir ey de sylememilerdi.
Hepsi de Platonda grdmz rneklerin benzeridir. Platon Devlet adl yaptnda
idealindeki devleti kurmaya alrken, devlette yaayan herkesin grevlerini belirler.
Buna gre bir kiinin zerine den grevi yerine getirmesi onun mutluluu elde
etmesi iin yeterlidir. Her nesnenin, her canlnn ve her kiinin kendine zg zel
bir grevi vardr. Eer bu grev ve ilevlerini tmyle yerine getiriyorsa, salkl,
gvenli yani mkemmel demektir. Canl bir varlk iin grev ve ilevini yapmak

184

demek, iyi yaamak demektir. yi bir ekilde yaamak da mutlu yaamakla

edeerdir. Buna gre grev ilevlerini doru yapan ruh yani doru insan iyi yaar;
Bunun tersi biri ise

kt yaar. yi yaayan kukusuz ki, mutludur. Aadaki

diyaloglarda bu dnce daha ak bir ekilde grlr: imdi, sonra inceleriz

diye geri braktmz bir konuya gelelim: Doru adam eri adamdan daha iyi, daha
mutlu yaar, onu aratralm. Bence u sylediklerimiz bunun byle olduunu apak
ortaya koydu. Ama gene de ii daha iyi inceleyip derinletirmeliyiz. nk burada
sz konusu olan, nemsiz bir ey deil, yaam kuralmzn ne olmas gerektii
sorusudur.
ncele bakalm dedi.
nceleyeceim dedim. imdi syle bana: Atn sence bir ii, bir grevi var
mdr?
Vardr.
Peki sen atn veya herhangi baka bir varln grevi diye neye dersin?
Yalnz onunla yaplabilen ya da en iyi onunla yaplan ie demez misin?
Anlamadm dedi.
Anlataym: Gzlerinden baka bir eyle mi grr msn?
Tabii ki grmem.
Kulaklarndan baka bir eyle iitemezsin deil mi?
O da olmaz.
yleyse bu organlarn grevi grmek, iitmektir demek doru olur.
phesiz.
Peki, bir asma daln kamayla, kundurac bayla, daha bunun gibi birok
arala budayamaz msn?

185

Elbette budayabilirim.
Ama herhalde en iyisi, bu i iin yaplm ba bayla budamaktr.
Doru.
yleyse bu ie onun grevi demez miyiz imdi?
Elbet deriz.
. Gzel dedim kendine zg bir grevi olan her eyde bir erdem yok
mudur?.....439
Platon, Gorgias adl yaptnda erdem konusunu detaylca ele almtr.
Platona gre ayakkabcy farkl yapan ey ayakkab yapmasdr, denizcilik veya
doktorluk deildir ve onun erdemi gzel ayakkab yapmaktr.
Stoaclar ve dierleri iin de, insanlar fark klan akldr, bu nedenle onlarn
erdem tanm, akl bakmndan mkemmel bir insandr. Dolaysyla onlarn ideal
bilge adam da teorisi, Stoaclarnki gibi mkemmel bir insandr. nc olarak
bylesi bir mkemmellik ve onun ardndan gelen mutluluk elde edilebilir olmaldr.
Yani herhangi bir kii ayakkabcdan en gzel ayakkablar yapmasn bekler. Bylece
hem ayakkabc hem de satn alan mutlu olur. Sonu olarak en nemlisi, mutluluk her
ne is, bu dtan gelen deiiklie yada ansa bal olmayan srekli garanti edilebilen
bir ey olmaldr.440
Ciceronun beinci kitab dnce bakmndan en yksek dzeydedir. Zira
kendisi de De Divinationede bunu belirtir: Beinci kitapta, tm felsefe retileri
arasnda en parlak olan zerinde zenle duruyorum, erdemin tm yeterlilii.

439
440

Platon, Devlet 352d-354a,

A.E.Douglas, Form and Content in the Tusculan Diputationes.

186

Erdemin, dardan uygulamalar ve yardmlar olmadan, sonsuz mutluluumuzu

gvence altna alacan kantlyorum.441
Cicero, bu kitabn giri ksmnda,amalad ve tartaca ana konunun, yani
erdem mutlu bir hayat iin tek bana yeterlidir dncesinin Brutusun gnmze
ulamayan De Virtute adl bir yaptnda ilenmi olduunu aklar: Brutus, tm
konular arasnda senin en ok onayladn bu konu hakknda tarttmz bu beinci
gn , Tusculanum tartmalarn sonlandracak, zira seninle konumalarmn yan sra
ok zenli bir ekilde yazdn ve bana adadn o kitaptan, mutlu bir hayat iin
erdemin kendi bana yeterli olduu konusunda sende gl bir kanaatin olduunu
anladm.442
Erdem mutlu bir hayat iin tek bana yeterli midir yoksa deil midir? sorusu
Stoa okulunun en fazla ilgilendii ahlaki konulardan biridir. Fakat bu konuda da Stoa
okulunu izleyen filozoflar arasnda gr ayrlklar vardr; Khrysippos , Zenon ve
Hekatona gre erdem mutlu bir hayat iin yeterlidir: Eer yce ruhluluk herkesten
stn olmaya yeterliyse diyor, ve eer yce ruhluluk erdemin bir paras ise,
erdem de rahatszlk edici eyleri kmsemekle, mutluluk iin yeterlidir. Bunun
yan sra, daha ok Akademia okulunun retilerini Stoa retilerine uyarlamay
amalayan Panaetios ile Poseidonios erdemin tek bana mutluluk iin yeterli
olmadn ve dtan gelen eitli etmenlerin de bu konuda etkili olduunu sylerler:
mutluluk iin salk, maddi olanaklar ve bedensel g de gereklidir.443
Cicero, daha sonra drdnc kitaptaki gibi ksaca felsefe tarihine deinir.
ncelikle Pythagorasn ve Arkhelausun felsefeye katklarndan vgyle sz eder.
Ardndan Sokratesin felsefeyi gkten indirip insanlarn evine soktuunu, yaam ve
441
442

Cic., De Divinatione, II.2

Cic., Tus., Disp. V. I.1

187

ahlaki adan neyin iyi ve neyin kt olduu konusunda felsefeyi srekli sorular
sormaya zorladn ve bunun da Platonun eserlerinde lmszletiini aktarr.
Ayrca kendisini felsefeye adam bu filozoflarn tm zamanlarn mutlu bir yaamn
nasl elde edilebileceini bulmaya adadklarn; bu almalarn erdemin da ortaya
kmasn ve onun mkemmellemesini saladn belirtir.444
Cicero, yaamnn son dnemlerinde tam anlamyla ilgilendii felsefeyi
cokulu bir biimde ver: Ey felsefe, yaam klavuzu, erdemin keifisi,
ktlklerin kovucusu! Sensiz yalnz ben deil tm insan hayat nasl bir hal
alabilirdi? Kentlere hayat verdin, dank insanlar toplumsal hayatn iine sen kattn,
onlar ilk nce sen onlarn evlerde, sonra evlilikle, sonra ortak edebiyat ve hitabette
birbirine balanmasn saladn, sen yasalarn koyucusu,

ve ahlak ve dzenin

retmeni oldun. nceden byk bir lde sana sndm, imdi ise tamamyla ve
tmyle, sana snyorum, senden yardm diliyorum, sana kendimi emanet
ediyorum.445
Dier drt kitapta olduu gibi burada da kitabn tartma konusu
konumacnn, Ciceronun hemen rtecei yargsyla alr: A. Bana yle geliyor
ki mutlu bir ekilde yaamak iin erdem tek bana yeterli olamaz. M. Fakat, tanr
adna sana gvence veririm ki, dostum Brutus onun yeterli olduunu dnyor, ve
izninle, onun yargsn seninkinden daha stn tutuyorum.446 Cicero doru yaamak
ile mutlu yaamann arasndaki fark aklar ve konumac Ann dncesini
rtmek iin bundan faydalanr. Konumac A, erdemin doru bir ekilde yamak
iin yeterli olduunu kabul ettikten sonra, Cicero, erdemin ayn zamanda mutlu

443

Diog., Laert., VII.127-128

Cic., Tus., Disp. V. 1-11
445
Cic., Tus., Disp. V. 5
446
Cic., Tus., Disp. V..12 Non mihi videtur ad beate vivendum satis posse virtutem
444

188

yaamak iin de yeteceine ikna etmeye alr. Mutlu bir yaamn erdemle
gerekleebileceini syler. 447
Cicero, drdnc kitabnda ruhun dzensizliklerinin mutlu bir yaam
srmemize engel olacan kantladn ileri srer. lm korkusu ve ac gibi
drtlerin etkisine kaplan insanlar, mantktan sapp ruh sarsnts iinde olacaklar
iin, mutsuz olacan ve zavall durumuna derler. Bu ayn kiiler insanlarn bana
ska gelen fakirlik, gten dme, utan krlk, klelikten korkarlarsa, mutlu
olamazlar. Ayn ekilde srgnden ve dertten korkanlar, zevkleri yznden tutkulara
kaplan insanlar da mutlu olamazlar. Bunun tersi olarak, drdnc kitapta da
detaylca incelendii gibi, hibir korku drtsnden irkilmeyen ve hibir ar zevkin
kkrtamad, bana gelecek olana, insana zg her trl korkuya, fkeye
kaplmayacak ekilde katlanan insan mutludur. Bu ruhsal dinginlik durumu da erdem
sayesinde ortaya kt iin, erdemin kendinden dengeli bir ruh halini getireceini,
dolaysyla insanlarn mutlu bir yaam srmesi iin yeterli olaca karmn elde
eder.448
Cicero, erdem nedir? sorusuna da bir aklk getirmeye alr ve bu amala
kitabnn narratio kesimini balatr. lk olarak Konumac, Brutusun, Antiokhos449
ve kardei Aristosun etkisinde kalarak, erdem dnda baz iyi eyler olsa bile, mutlu
bir yaamn erdemde bulunduunu sylemesini aktarr; bu sav da erdem dnda
hibir iyi olmadn savunan Ciceroyu, bu konudaki dncelerini kabul ettii
dostu Brutus araclyla sktrmaya alr. Cicero da Antiokhosun ve Aristosun
bu bu konudaki dncelerine katlmadn belirtir fakat Brutus, hakknda herhangi

447

Cic., Tus., Disp. V. 13

Cic., Tus., Disp. V. 16-18
449
Aristos, Antiochosun kardeiydi. Akademia okuluna balyd ve Ciceronun arkadayd. Brutus
her iki karde iin byk bir hayranlk duyuyordu.
448

189

bir eletiri getirmez. Buna karn, Stoaclarn yalnzca onurlu (honestum) olan
iyidir teorisini destekler. Zira onlar, mutlu bir yaam yalnz erdeme balysa, erdem
dnda hibir eyin iyi olmad dncesini savunur, talihin ve bedenin iyiliklerini
ise tercih edilen eyler olarak kabul ederler. 450
Peripatetikler,

ruhun, bedenin ve talihin ayr ayr iyi eyleri olduunu

savunmutur. Antiokhos, bedensel rahatszlklarn ve talihsizliklerin bilge adamn

bana gelebileceini ve onu mutsuz yapacan savunmutu. Akademial Antiokhos
mutluluun greceli olduunu dnrken, Cicero, Stoaclardan yana yer alarak,
mutlulukta herhangi bir dereceyi kabul etmez. Akademiallarn, hastal, acy,
fakirlii kt bir ey olarak deerlendirmelerini, karn Cicero, yine Stoaclara zg
bir teoriyi savunarak bunlar tercih edilmeyen eyler

olarak nitelendirir. Yani

Peripatekler ve Akademiallar gibi bedenin ve talihin iyilikleri veya ktlkleri

olduu dncesini kabul etmez. u rnekle de bu grn destekler:Benim
dncem uydu; Ktlkle kuatlm hi kimse mutlu olmazd, eer bedenin ve
talihin ktlkleri varsa, bilge adam bunlarla kuatlabilirdi.451
Cicero, erdemin mutluluk iin tek bana yeterli olmadn dnen
Akademial Antiokhosu eletirir, bunun tersini savunan Stoa retisini ise destekler:
Antikohosun pek ok pasajnda srekli olarak u szleri yazm olduu
syleniyordu: Erdem sadece tek bana mutlu bir hayat klabilir fakat en yksek
dzeyde deil; ikinci olarak bir ok ey, kk bir paras eksik olsa bile isimlerini
byk paralarndan alrlar, tpk g, salk, zenginlik, onur, an gibi, bunlar say
olarak deil de tr olarak ayrt edilirler; ayn ekilde mutlu bir hayat, bir paras
kusurlu olsa bile, ismini byk parasndan alr.
450
451

Cic., Tus., Disp. V. 21

Cic., Tus., Disp. V. 22

190

imdi onun bu grnn tm detayn aklamaya gerek yok, fakat durum

bana gre tamamen tutarl deildir. nk hem mutlu olan insann daha mutlu
olmas iin neye gereksinim duyduunu anlamyorum (nk eer bir ey eksikse, o
adam mutlu deildir.) hem de ait olduu byk blmden her bir parann adn ve
imgesini aldn sylenenlere gelince, bu yle bir durumda geerlidir: tr
ktlk olduunu sylemelerine karn, bir insan, kaderinde her tr terslik bulunacak
kadar tm tmne iki tr ktln saldrsna uraynca, bedeni her trl acyla
zayf dt zaman, bylesi bir kiinin en mutlusu olmasa bile mutlu bir yaam iin
ok az bir kayb m var diyeceiz.452
Cicero, yukarda Antiokhosun dncelerine karlk, yine Stoaclarn
grlerini desteklemeyi srdrr; Stoaclara gre en iyi (summum bonum) derece ve
arada bir eyi kabul etmez: artmaz veya azalmaz. Eer mutlu bir yaam mkemmel
olan en iyiye sahipse, o mkemmel bir ekilde mutlu olmaldr. Cicero, Stoaclarn
bu teorisini hem Peripatetikler hem de Akademiallara kar her zaman savunur.
Peripatetikler, ruhun, bedenin ve talihin maruz kald iyi eyler ve ktlkler
olduunu kabul ettiler. Peripatetik filozof Theopharastus, btn iyi ve drst
insanlarn mutlu olamayacan, mutlu olmak iin bedensel iyiliin ve iyi talihin de
gerekli olduunu ileri srer, nk krba, ikence, vatann ykm, srgn, ksrlk
hayat kt ve zavall klmada ok etkili olduunu dnr. Cicero talihsel ve
bedensel ktlkler nedeniyle ac eken insann mutlu olamayaca grn
benimseyen bir filozofu

eletirmeyi doru bulmaz. Zira ona gre bu tutarldr

grtr. Fakat yukarda da deindiimiz gibi tm bu dncelere kar her zaman

Stoac gr ve tutumunu yer alr ve onlar bu dnceye ekmeye alr.453
452
453

Cic., Tus., Disp. V. 22-23

Cic., Tus., Disp. V.24-25

191

Cicero, Epikurosularn erdem konusundaki dncelerini de eletirir: Acnn

en byk ktlk , mutluluun da sadece zevkte olduunu syleyen bir okul her ne
kadar onurlu, saduyulu ve adaletli davransa da srekli mutlu yaamasnn imkansz
olduunu syler,454 mutluluun ltn hazza gre belirlemesini de tutarsz ve
sama bir sz deerlendirme olarak nitelendirir.
Cicero, Metrodorusun Talih, seni yakaladm, ve senin btn girilerini ele
geirdim ve kapattm, bylece bana yaklaamayacaksn. szn ironik bir ekilde
eletirir: Utan verici bir ey dnda kt hibir eyi kt olarak dnmeyen
Stoac Zenon veya Kioslu Aristonun aznda asilce sylenmitir: Fakat sen,
Metrodorus, btn iyilikleri bedenin etlerine ve kemiklerine doldurduunu, ve en
byk iyilii, bedenin sarslmaz durumu ve onun sreklilik umudundan emin olma
durumuyla snrlayarak tanmladn gz nnde bulunduracak olursak, talihin
girilerini engelledin mi ? Nasl, bu gece byle bir iyilikten mahrum kalabilirsin?.
Ayrca Epikurosular, yine de, deneyimsiz olanlar bu yarglarndan
yakalanr, ve bu tr dnceleri yznden, onlarla ayn dnen bir sr insan vardr
ayn dnce olarak adlandrr ve eitimli kiilerin onlarn bu tutarszln
yakalayacan syler.455
Cicero, Epikurosu eletirirken tutarl bir durum sergiler: Btn iyilerin hep
mutlu olmasn arzu ediyoruz. yi insanlar diye kimi kastettiim aktr; nk biz
her trl erdemle donanml ve erdemiyle stn insanlara hem bilge hem de iyi deriz.
Bylece kimin mutlu olarak tanmlanmas gerektiini ise gryoruz. Bana kalrsa
bunlarn iyiliklerle evrili, ktlklerle ise hibir ilikisi bulunmayan insanlar
olduunu dnyorum ve mutlu szcn kullandmz zaman, bu kelimenin
454
455

Diog.,Laert., X.140.
Cic., Tus., Disp. V. .26-27

192

altnda, btn ktlklerden uzak, iyilikle dolu anlamndan baka hibir anlam
yatmaz. Erdem bu kavram izler, bunun dnda bir iyi varsa, erdem onu izleyemez;
zira yoksulluk, n kayb, nemsizlik, yalnzlk, yaknlarn kayb, dayanlmaz
bedensel ac, mahvolmu bir salk, ktrm kalma , krlk, yurdun dmana yenik
dmesi, srgn ve son olarak da klelik gibi daha bir sr ktlk, eer bunlar
ktlk olarak deerlendiriyorsak, baa gelecektir. Biri bilge olabilir. ans bilgeye de
saldrabilir ve bu tr felaketleri onun bana da getirir. Oysa bunlar kt eylerse,
kim bilge adamn her zaman mutlu olacan kantlayabilir, zellikle bunlardan bir
ounun ayn anda baa gelebileceini gz nnde tutarsak?456

Cicero bu rnek

verdii eyleri kt sayan ve bilge adamn her zaman mutlu olduu dncesini
benimseyen yakn arkada Brutustan, ortak hocalarndan ve Aristoteles,
Speusippos, Ksenokrates, Polemo gibi eski dnrlerden ayrlmaktadr. Bu konuda
O, bilge adamlar Pythagoras, Sokrates ve Platonun yannda yer almaktadr. Cicero
bu dncesini kar dnrlere verdii u tte aklar: Eer bu grkemli ve
gzel, Pythagorasa, Sokratesde ve Platona son derece layk bu bilge
szcnden holanyorlarsa, g, salk, gzellik, varsllk, saygnlk, zenginlik
gibi

grkeminden etkilendikleri eyleri kmseyerek ve kart eyleri ise

nemsemeyecek biimde dncelerini ekillendirsinler.

Ciceroya gre Epikurosun hem acnn tek ve en byk ktlk olduunu
sylemesi hem de bilge adamn acya maruz kald zaman bu ne ho bir ey
diyecek olmasn dnmesinden daha tutarszca bir ey yoktur. kinci kitap 17 ve
18inci

paragraflarda ayn gr ileri srmektedir. Orada Cicero, Epicurosun

tartma biiminden bu sonuca vardn ima eder gibi daha esnek bir tutum sergiler.

456

Cic.,Tus.,Disp.,., V. 28-29

193

Ama burada kesinmi gibi konuur. Bu eletiriyi yaparken, Epikurosun szlerini ve

tartma biimini bize tam ve kantlayc bir biimde aktarmaz. Bu Ciceronun en
zayf yanlarndan biri gibi grnmektedir ve mahkeme nutuklarnda grldnden
daha zayf ve kendi yorumuna dayanan bir tartma biimi sunmaktadr.457
Konumac Ciceronun tutarszlktan konuyu amasn iyi deerlendirerek
onu sktrmaya alr: A. Beni, seninle ayn fikirde olmaya ynlendiriyorsun
Fakat dikkat et de senin tutarllnda da bir eksik olmasn.
M. Nasl yani?
A. nk yakn zamanda senin De Finibusun drdnc kitabn okudum ve
orada Catoya kar tartrken, benim de onayladm, Zenon ile Peripatetikler
arasnda terminoloji dnda bir fark olmadn gstermek istiyormusun gibi
grndn; eer durum byleyse,mutlu bir yaam srmek iin erdemde yeterince g
bulunduunu dncesi Zenonun sistemine oturuyorsa, Peripatetiklerin de aynsn
sylemesine izin verilmemesinin sebebi nedir? Zira szlere deil ilere bakmak
gerektiini dnyorum. 458
Konumacnn eliki konusundaki bu rnek kant, Ciceronun felsefi
eserlerinde genel durumdur. Cicero, birinci kitabnda da, konumacnn dncelerini
rtmek iin lmn hilik olduunu kabul etmi daha sonra da bu yargsnn
tersini kantlayc dnceler ileri srmtr. Fakat bu zelliini kendisi de kabul
eder: Dorusu beni onayl belgelerle sktryorsun, ve bir zaman yazdm veya
sylediim bir eyi kant olarak ileri sryorsun. Ortaya konulmu yasalarla

457
458

Cic., Tus., Disp. V. 30

Cic., Tus., Disp. V. 32-33

194

tartanlarn yolunu tutuyorsun: ben gnlk yaarm; muhtemelen kafam kartran

her eyi muhtemel olarak sylerim459 ve dolaysyla tek bama zgrm.460.
Genel olarak da be kitaptan oluan Tusculanum Disputationesin her
kitabnda, tartmann durumuna gre tek bir okulun grne bal kalmaktansa,
farkl ekollerin dncelerini savunduunu sylemitik. Beinci kitapta ise
Akademiadan ve dier okullarndan biraz uzaklaarak, Stoa felsefesinin erdem
mutlu bir yaam iin yeterlidir retisini kesin olarak destekler. Stoa felsefesinin
ahlak retileriyle Platonunkileri arasnda nemli lde benzerlikler olduunu
nc ve drdnc kitaplarda vurgulamtk. Cicero, Stoa felsefesini izlerken, bu
okulun dncelerinin Akademia felsefesi ile benzer yanlarn da belirtmek
nemlidir.
Bizim bu tezdeki amacmz Ciceronun Tusculanae Disputationesteki felsefi
dncelerin, Akademia felsefesiyle benzer ve farkl yanlarn ortaya karmaktr.
Fakat ou zaman bizim abamza gerek kalmadan, Ciceroun kendisi bu
karlatrmalar yapar. Burada da Platonun tm eserlerinde erdem dnda hibir
eyin iyi olmadn srekli olarak tekrarlamasnn bir sonucu olarak, Kitiumlu
Zenonun dncelerini bu temel zerine oturttuunu ileri srer. Dolaysyla kendisi
bu kitapta Stoa grlerini savunurken, bunlarn aslnda Platona zg dnceler
olduunu da vurgular.461 Cicero, mutlu bir yaamn erdem zerine kurulmas
gerektii dncesine Platonun Gorgias ve Meneksenos adl yaptlarnda yer
verdiini aktarr: rnein, Gorgiasta Sokrates kendisine, Perdikkasn olu olan ve
o zamanlar son derece talihli olduuna inanlan Arkhelaosun mutlu mu yoksa
mutsuz mu olduu sorulduunda;
459
460

Cic., Tus., Disp. II.9

Cic., Tus., Disp. V. 33

195

-Bilmem der Zira onunla hi sohbet etmedim.

-Ne diyorsun sen? bunu baka bir yolla bilemez misin? Hibir ekilde O
halde sen Perslerin byk kralnn mutlu olup olmadn syleyemeyeceini mi
kastediyorsun?
-Ne kadar eitimli olduunu bilmezken, ne kadar mutlu olduunu bilebilir
miyim
-Ne? Mutlu bir hayatn buna dayandn m dnyorsun?-Kesinlikle benim dncem budur, iyiler mutludur, adiler zavalldr.
- O halde Arkhelaos zavall mdr?
-Eer adil deilse kesinlikle yledir.462
Sokratesin mutlu bir hayat sadece erdeme dayandrdna katlmyor
musun?
Nasl? Bu adam cenaze treninde nasl konuuyor?
Zira ona bir adam, mutlu bir yaam srmeye gtren her ey yalnzca
kendine balysa, bu nitelikler bakasnn iyi yada kt talihine bal deilse, baka
birisinin baarsna bal kalp bolukta kalp sallanmaya ve geliigzel deimeye
zorlanmyorsa, en iyi yaam srmenin yntemini elde etmitir. Bu adam lldr,
cesaretlidir, bilgedir; bu adam yalnz dier btn varlklar elde ettiinde ve
kaybettiinde deil, hepsinden nce ocuklar doduunda ve ldnde bile
itaatkar bir biimde bu eski retiye boyun eecektir; bylece hibir zaman neeyle
veya acyla kendinden gemeyecektir, nk

her zaman btn umudunu kendi

iinde oluturacaktr. 463

461

Cic., Tus., Disp. V.34

Platon, Gorgias, 470d-e
463
Platon, Meneksenos, 247e-248a; Cicero, Cic., Tus., Disp. V. 36;
462

196

Cicero, Platonun yukardaki dncelerini onaylamakla Akademia felsefesi

ile kendi zamannda var olan bir benzerlii yalnz kantlamakla kalmaz, kendi
dncelerini retmede de Platonun ilahi bir esin kayna olacan syler:Benim
btn konumam Platonun bu doktrininden, sanki kutsal ve mukaddes bir kaynaktan
geliyormu gibi akacak.464
Cicero, tm yaratklarn kendine has zellikleri olduunu; kiminin denizde,
kimin karada yaadn aktarr ve buradan da tanrnn insanlar dier canllardan
stn klan akl bahettiine gei yapar: nsan ruhu tanrsal zihinden geldii iin,
bunu

sylemek

doru

olursa,

sadece

tanr

dnda

baka

hibir

eyle

karlatrlamaz. Bu yzden eer akl iyi eitilirse, eer hatalarla krlemesin diye
muhakeme etme gcne iyi baklrsa465, sonu mkemmel bir ruh, (fit perfecta
mens), yani eksiksiz bir akl, bu da erdem demektir.(id est absoluta ratio, quod id est
idem virtus)466
Cicero, yukarda Platonla ve Stoaclarla benzer dnceler ileri srmtr.
Doay tanr sayan Stoaclara gre, ruhlar tanrsal grnmdedir, nk ondan bir
paradr. Dnya, alglama yetenei ve ruhu olan bir varlk olarak canldr. Nitekim,
canl canszdan daha stndr; dnyadan daha stn olan bir ey yoktur; nk
dnya canl bir varlktr; Bir ruhu vardr: Bunu, onun bir paras olan kendi
ruhumuzdan anlayabiliriz.467 Platonun Philebos468 adl yaptnda Sokrates yle der:
Bedenimizin bir ruhu olduunu syleyemez miyiz? Protarkhos: akas

464

Cic., Tus., Disp. V. 36

Cici. Disp., Tusc., III.5:Animi medicina philosophia
466
Cic., Tus., Disp. V. XIII.38-39
467
DL. VII.143
468
Cic.,Tusc.,Disp.,V.39
465

197

syleyebiliriz.

Sokrates: her ekilde daha stn olan, bizimkilerinki gibi ayn

elemente sahip bir bedeni yoksa, evrenin bu ruhu nereden gelmitir?469

Cicero, Stoaclarn tercih edilen ve tercih edilmeyen teorisini destekleyen
dnceler ileri srer: hibir eye ihtiya duymayan, kendi trnde btn ve
kusursuz her ey mutluysa, ve eer bu erdeme zg bir nitelikse, kesinlikle btn
erdemli kiiler mutludur. Dorusu bu konuda Brutusla ayn fikirdeyim yani
Aristoteles, Ksenokrates, Speusippos, Polemon ile de .470
Peripatetikler, mutluluun sadece belirsiz olan bedenin ve talihin iyilerine
bal olmadn kabul etmilerdi. Cicero, pheci Akademiann da

mutluluu

snflandrlm tr iyiye bal olduunu dnmelerini eletirmeye devam eder:

Fakat bence erdemli insanlar son derece mutludur: nk mutlu bir yaam srmek
iin kendi iyiliklerinden emin olan insann neye ihtiyac olabilir? Yahut bu gveni
olmayan insan nasl mutlu olabilir? Oysa iyilii tre ayran bir kiinin mecburen
bu gveni olmamas gerekir.471
Buna karlk olarak Cicero, Stoaclar gibi sadece onurlu eyin iyidir
dncesini destekler; Zira, ona gre zenginlik, salk, g, gzellik, keskin tam
duyu organlaryla ve hz gibi eviklik gibi bedene zg zellikler bunun yannda
nemli zenginlik, nemli grevler, yetkiler, mal mlk ve n adaletsiz, lsz,
korkak, kiiliksiz tmyle aptal zavall bir insanda bulunabilir ve bunlara tmyle iyi
eyler diyemeyiz. Dolaysyla Cicero da Stoaclar gibi bunlar tercih edilebilir iyi
eyler erevesinde dnr. Bu dncesini de stoac sllogizm yntemiyle kurar:
nk her ne iyi ise o arzu edilmelidir, arzu edilen ey kesince onaylanmaldr.
fakat onayladn ey ho ve benimsenmi saylmadr: O halde buna deer de
469
470

Platon, Philebos 30
Cic., Tus., Disp. V. 40

198

verilmelidir. Eer byleyse takdire ayan olmas lazm: dolaysyla her iyi takdire
ayandr; bundan yalnzca doru (honestum) olann iyi olduu sonucu ortaya
kyor.472
zet olarak Ciceroya gre bir insan dtan gelen ve bedensel avantajlara
sahip olabilir, fakat bu insanlar erdemli olmad srece her zaman zavalldrlar.
Stoaclara gre zenginlik, n, salk, g ve benzerlerinin mutlulua yada
mutsuzlua bir kesin bir katks olamaz, nk bunlar olmadan da mutlu olunabilir.
Bir deeri olan eyler seilmeye deerdir; rnein ruhsal alanda zeka, beceri, ve
ilerleme;bedensel alanda yaam, salk, g, zindelik, tm organlarn kullanabilme,
gzellik ve benzeri eyler; d iyiler alannda da zenginlik, n,soyluluk ve
benzerleri.Buna karlk, ruhsal alanda yeteneksizlik,beceriksizlik ve benzerleri;
bedensel alanda lm, hastalk, zayflk,dknlk, sakatlk, irkinlik ve benzerleri;
d ktler alannda da yoksulluk, soylu olamama ve benzerleri geri evrilmelidir.
Ama bu iki blme girmeyen eyler de vardr: bunlar da ne seilir ne de geri
evrilir.473
Cicero, bu teoriden hareketle, Eer biz bu dtan gelen ve bedensel eylere iyi
dersek, o zaman bilge adamn aptaldan ne fark olurdu gibi benzer bir mantk
yrtr. Ancak, Peripatetiklerin ise, bunlar olmadan mutlu olunamayacan, olunsa
bile, en st derecede olmayacan dnmelerini eletirir.474 Sokrates gibi
kendilerinin de en st dzeydeki mutlu yaam tercih ettiklerini ve onun karmyla
da bu durumun dorulandn ileri srer: nk bu felsefenin lideri, bir insann
471

Cic., Tus.,Disp. V. 39
Cic., Tus.,Disp. V. 45. nceki ve kincisini etkileyen mantk yledir: 1- yi, iyi unsurlardan
oluur. 2- Mutlu yaam da kendisi gibi onurlu paralardan olumas gerekir. 3- Eer, benzer olmayan
paralarn hibir onurlu bir btn oluamaz. 4- Onurluyu kaldrrsan, onun mutlu olduu nasl
anlalabilir?
473
Diog., Laert.,104,106
472

199

yaradl naslsa, kiilii de yledir; insann kiilii naslsa konumas da yledir;

eylemleri konumasna, yaam da eylemlerine benzedir, demitir. yi bir adamdaki
ruh yaradl vgye deerdir, ve buna gre iyi adamn yaam vgye deerdir; o
halde yaam vgye deer olduuna gre onurludur. Bu argmanlardan iyi
insanlarn yaamlarnn mutlu olduu sonucu kar.475
Cicero, drdnc kitaptaki ayrntl anlatt bilge adamn karakteristik
zeliklerine burada da ksaca deinmeye devam eder. nk Stoac bilge adamnn
zelikleri her zaman elinin altnda bir k olarak durur. Zira, Ciceroya gre ancak
bilge adam mutlu olabilir nk erdeme sahiptir. Bilge adam ll, korkusuz,
huzursuzluu olmayan, herhangi bir zevke dknl olmayan kiidir ve her zaman
bu ruh hali iinde bulunduu iin mutludur. Stoaclara gre her ey mutlu bir hayat
srmek iindir ve bu nedenle yaplr; bunun da ancak erdemli bir ekilde yaanrsa,
yani doayla uyum iinde olunduu srece (Natura conveniter vivendum est) elde
edilebileceini savunmulardr. nk bizim yapmz evrenin bir parasdr bu
nedenle erek doaya uygun yaamaktr.
Cicero da ayn ekilde mutlu bir yaam iin erdemin tek gerekli unsur olduu
konusunda Stoaclarla ayn dnceleri paylar: O zaman nasl iyi adam yapt ve
hissettii her eyi vgye deer olan l olarak deerlendirmeyi baaramasn? Her
eyi mutlu bir yaamn standardna gre deerlendirir. Mutlu yaam vgye deerdir;
hibir ey de erdem olmakszn vgye deer deildir: o halde mutlu yaam erdem
sayesinde elde edilir.476
Erdemin ve

kusur kavramlarn drdnc kitapta detaylca incelemitik;

Erdem ve kusur gibi ayn mantkla; erdemin mutlu yaam, erdemin kart olan
474
475

Cic., Tus.,Disp. V. 47
Cic., Tus, Disp., V.47

200

kusurun da zavall bir hayatn getireceini syler. Grld gibi erdem ile kusur
arasnda hi bir eyi kabul etmedii iin, bu konuda Akademia felsefesinden
uzaklap, Stoac izgisini devam eder.
Cicero, Peripatetik Kritolaos ve Akademial Ksenokratesin erdemin nemini
doru bir ekilde saptamalarna karn, bunlarn mutlu bir yaam iin erdemin yeterli
olmadn, dtan gelen ve bedensel avantajlarn da nemli olduunu dnmelerine
bir anlam veremez: Bu noktada, bir kefeye ruha zg iyilikleri, dierine de bedenin
ve insana dtan gelen iyilikleri koyacak olsa, yeryz ve denizler de eklense, birinci
kefenin daha ar basacan dnen Kritolaosun o nl terazisinin anlamn
soracam. O halde hem bu dnr hem de, erdemi o denli byk bir gayretle
ycelten ve dier her eyi kmseyen ve reddeden nl Ksenokratesin sadece
mutlu yaam deil en yce mutlu yaam erdeme bal klmaktan al koyan ey
nedir?477 Cicero ise Peripatetiklerin ve Akademiallarn bu grlerinin tersine,
erdemin hem iyi hem de mutlu bir hayat srmek iin yeterli olaca, grn
yineler. nk erdem insana cesaret verir ve eer insan cesursa, yce gnll olur ve
herhangi bir olay karsnda korkuya kaplmaz ve asla yenilmez. Bunun sonucu
olarak da, insanda ne pimanlk ne eksiklik ne de kusur ortaya kar. Onda her
zaman, refah, mkemmellik, baar bu yzden mutluluk vardr.478 Cicero, burada
Stoac bilge adam destekleyen dnceler ileri srmtr. Zira Stoaclara gre
bilge adam asla piman olmaz, hata yapmaz ve dncesini deitirmez.
Cicero, bilge adamn tersi olan lsz ve tutkulu insanlarn yaamda hayatta
her zaman mutsuz olacan dnr. Syracusae Kral Dionysos rneini verir. Bu
rnei verirken byk bir olaslkla aklnda Caesar vardr. Dionysos, en ok sevdii
476
477

Cic., Tus.,Disp. V.48

Cic., Tus. Disp., V.51,52

201

kiinin kendisine suikast kurduunu dnerek, onu idam ettirir ve bu olayn onu
hayatnda en ok zen ey olduunu aktarr. Cicero, zapt olunamaz (potentium
cupiditates) tutkulara sahip insanlarn srekli olarak kendileriyle atma halinde
olacan, dolaysyla mutsuz olacaklarn dnr.
Cicero erdemin en byk iyilik ve doruluk olduunu kantlamak iin iki
farkl rnek verir. Birincisi tutkularla dolu bir yaam olan tiran Dionysos dieri de
filozoflarn hayat; Demokritos, Pythagoras ve Anaksagoras gibi filozoflar
doalarnn en iyi ksmlarn yani akllarn kullandlar . Ciceroya gre, insann en
iyi ksm akldr ve akln iyilii de erdemdir. Eer mutlu olmak istiyorsak, bylesi bir
akln iyiliinden zevk almalyz.479 Daha nce de akladmz gibi ruhu ksma
ayran Platon birinci ksm mant koyar ve ruha bu blm hakim olduu srece
insann bilgece ve mutlu bir yaam sreceini syler ve akln iyiliklerinin bilge adam
iin en deerlisi olduunu savunur.
Cicero, bu kitapta en fazla Peripatetiklerin dncelerini eletirmesinin yan
sra Epikurosularn bu konudaki retilerini de kabul etmez. Epikurosun Bilge
adam ikence altnda bile mutludur. teorisini alayc bir dille eletirir, nk daha
nce de belirttii gibi acy en kt ve tek ey olarak tanmlayan birisinin ikence
gibi byk ac veren bir ey karsnda mutlu olacan ileri srmesini samalk
olarak grr. Epikurosularn insanlar ac ektii zaman aklmza gzel eyler
getirmemiz gerektiini tlemesinin ie yaramayacan savunur nk o fiziksel
aclara katlanmak iin hangi zelliklere sahip olmak, neler yapmak gerektiini yle
aklar: Fakat o acya katlanmak iin kendisine u areleri salayamad: ruhun
gll, alaklktan utanma, katlanma deneyimi ve alkanl, cesurluk ilkeleri,
478
479

Cic., Tus.,Disp. V.53-54

Cic., Tus.,Disp. V. 67

202

erkeke dayanma, fakat o gemi zevklerin anmsanmasnda huzur bulduunu syler,

aynen yle:eer biri, sadece unda olduu gibi, eer kavurucu yazn scana
kolayca katlanamad iin scaktan bunalrsa, kendini bir zamanlar bizim
Arpinumdaki rmaklarn ferahlatc serinliine bir dal yapm olduunu hatrlamak
istemesi gibi. syler. Ben gemi zevklerin, var olan kt eyleri yattracan
gremiyorum.480
Cicero, Peripatetikleri ve Eski Akademiaclar da Epikurosularla benzer
dnceli paylamalarndan dolay eletirir. Onlarn savunduu bu iyilerin, tpk
Stoaclarn seilmeye deer ilkesine benzemesi gerektiini, nk insan mutlu
klan ve gkyzne ulatran tanrsal iyilikler (ruhun iyileri) olmadan, sadece beden
ve dtan gelen iyilerle insan kk duruma der. Dolaysyla bu iki ekoln de
dtan gelen iyilere erdeme verdikleri kadar deer vermelerini eletirir. 481
Cicero, bu kitapla ilgili yle genel bir karm yapar: Zira bu hibir ekilde
mmkn olamaz; Mutlu bir hayat olmadan ne erdemler olabilir, ne de mutlu bir
hayat erdemler olmadan mmkn olabilir.482
Cicero, Stoal bilge adam teorisinin karakteristik zelliklerini, kendi
kafasndaki zelliklerle de birletirerek bu kavram geniletir:Zira piman olaca ve
kendi istediin ztt olan hibir eyi yapmamak; her eyi soylu, kararl, sabrl,
drste, sanki kesin bir ey gelmesi zorunluymu gibi beklemeden yapmak, hibir
eyi kesin olacakm gibi beklememek; olunca da sanki yeni ve beklenmedik bir ey
olmu gibi arp kalmamak; her eyi kendi yarg erevesinde deerlendirmek ve
kendi kararlarna uymak bilge adamn karakteristik zelliidir. Benim kesinlikle

480

Cic., Tus.,Disp. V..74-75

Cic., Tus.,Disp. V. 76
482
Cic., Tus.,Disp. V. 80, Quod tamen fieri nullu pacto potest;nec enim virtutes sine beate vita
cohaerere possunt nec illa sine virtutibus.
481

203

aklma gelmeyen bundan daha mutlu ne olabilir? Aslnda Stoaclar iin sonu basitti,
nk onlar sadece bilge adamn grevi deil ayrca elinde olduunu grerek mutlak
iyilerin

grevinin

doayla

uzlama

ve

uyum

iinde

yaamak

olduunu

dnmlerdi. Bylece en yksek iyiye (summum bonum) sahip olan kiinin, mutlu
bir yaam gcne de sahip olaca sonucu mecburen kar; bu nedenle bilge adamn
hayat her zaman mutludur. 483
Ciceroya gre, Stoaclar (erdem),Epikurosular (haz), Rodoslu Hieronymos,
(acdan yoksun olmak) ve Karneades (doann ilk iyilerinden, hepsinden veya en
nemlilerden zevk almak) en byk iyiinin ne olduunu tek ve basit bir ekilde
tanmlarken, Peripatetikler ve Eski Akademiaclarn mutluluu snf snf iyiye
(talih, beden, ruh) gre belirlemilerdir.
Cicero, Epikurosun arzular doal ve zorunlu olmak zere ikiye ayrdn
syler. Bu teori, Diog., Laertiosda ayrntl bir ekilde aktarlmtr: (XXIX):
Arzularn bir ksm doal ve zorunludur;bir ksm doaldr ama zorunlu deildir; ne
doal ne de zorunlu olmayan arzular bo inantan484kaynaklanrlar.(Epikuros
susaynca su imek gibi, ac giderici arzular doal ve zorunlu sayar; pahal
yiyecekler gibi, acy gidermeyen, yalnzca hazz eitlendiren arzular ise ona gre
doaldr, ama zorunlu deildir;elenk alma ve adna heykel dikilme gibi arzular da
ne doaldr ne de zorunlu.) XXX. Doyurulmadklar takdirde ac vermeyen doal
arzular arasnda youn bir aba gerektirenler, bo dncelerden kaynaklanrlar, ve
geip gitmemeleri kendi doal yaplar yznde deil, insann bo dnceleri
yzndendir.485

483

Cic., Tus., Disp..V.81-82

Cicero da bunu savunur fakat savunur.
485
Diog.,Laert.,X.149
484

204

Cicero dierlerinden farkl olarak Epikurosun acya, lme ve fakirlie kar

yaklamn ve paraya nem vermeyiini takdir eder; ayn ekilde Sokratesin ve
Ksenokratesin paraya deer vermediklerini ksa anekdotlarla anlatr. Knik filozof
Diogenesin Kral skendere glge etme baka ihsan etmemem demesinin de bir
erdem olduunu dnr. Sonu olarak bir kraln, filozofa zg zevklerden
holanamayacan syler. Bunun yan sra Sokratesin paray ve mal

mlk

kmsediini gsteren bir olay aktarr: Sata sunulmu mallarn okluuna bakp
birok kez kendi kendine Gerek duymadm ne ok ey var demiti. Aadaki
dizeleri de dilinden hi drmezdi:
Gm sofra takmlar ve erguvan giysiler,
yaamda deil, tragedyada ie yarar.486
Cicero, insanlarn ok nemli grdkleri iin, deer verdikleri eyleri
sorgular. Ona gre, zenginlik popler olmama ve onurlardan pay almama, bedensel
eksiklikler, srgn gibi eyler bilge adamn mutlu olmasna hibir zaman engel
deildir; Buna kant olarak da Demosthenesin nl olmak gibi bir arzunun nemsiz
bir ey olduunu dnmesini gsterir.487 Dier bir kmsenmesi gereken ey ise
srgndr. Bunda utan verici bir ey olmad iin, tmyle kt bir ey deildir.488
Ayrca birok filozofun da hayatn darda geirmek zorunda kaldn syler.
Dolaysyla srgnn bilge adama hibir utan getirmeyeceini dnmekte, buna en
gzel rnek olarak da Sokratese nerelisin diye sorulunca dnya vatanda diye
yant vermesini gsterir.489

486

Digo., Laert., II.25

Cic., Tus., Disp. V. 104
488
Kendisi de Kilikyaya srgne gitmek zorunda kalmt.
489
Cic.,Tus. Disp. V. 109
487

205

Epikuros retisine gre, insanlar akln ho eylerle megul ettii srece,

ruhun tutkular, endieleri ve zntleri azalr. Bu nedenle de Cicero, Epikurosun
bilge adamnn, her zaman ho eylere sahip olduu iin, mutlu olduu sonucunu
karr. Ardndan onun bu retisini destekleyici rnekler verir; Bilge adam kr olsa
bile her zaman mutludur; Zira Demokritosun grme kaybna uradktan sonra
siyahla beyaz birbirinden ayrt edememesi, onun iyi ile kty, adaletli

ile

adaletsizi, onurlu ile onursuzu ayramad anlamna gelmeyeceini vurgular buradan

da renkleri ayrt edememek deil, doru fikirlere sahip olamamak insan mutsuz
yapaca sonucuna varr. Onun yan sra, Stoac filozof Diodotos, ve ozan
Homerosun kr olmasna karn, en iyi ressamlar olduunu rnek belirtir.490 Bilge
adam sar olmas da mutlu olmasna engel deildir nk birok filozof daha mzik
icat edilmeden nce mutlu bir ekilde yaamtr. Ayrca kr olan duymann
zevklerini yaayabilir, sar olanlar da grmenin zevkini.491
Sonu olarak, Cicero, erdemin bizzat tek bana mutlu bir hayat iin yeterli
olmadn dnen ve yukarda saylan vgye deer ve onurlu olan eylerin hepsini
birer ss olarak gren fakat yine de bilge adamn her zaman mutlu olacan dnen
filozoflar anlayla karlamasna karn, her zaman erdemi vurgulayan Sokrates ve
Platon geleneinden gelen Peripatosularn ve Akademiaclarn, ruhun en st
iyiliklerini (in bonis animi) bedene ve talihe balamalarn kabul edemez. Stoaclarn
ise bu eyleri iyi olarak bile deerlendirmediini ve her eyi ruhun sorumluluuna
braktn aktarr.
Ayrca Peripatetikler ile Stoaclar arasndaki anlamazlk iin herhangi bir
neden grmediini, bu farkn sadece kelimeden kaynakladn syleyerek, bu
490

Gerek ressam deillerdi ama ressam gibi gerek yaamdan saf neler betimliyorlard. gr ima
ediliyor.

206

okullarn farkl retilerini uzlatrmaya alr : Peripatetiklerin iyiler (bona)

dedii eyleri Stoaclar yararl

eyler olarak (commoda) grrler, aslnda

retilerinde Peripatetikler, zenginliklere, bedensel olarak salkl olmaya, bu trden

baka eylere Stoaclardan daha fazla nem vermemilerdir..492
Bu kitapta, Cicero farkl okullarn retilerini uzlatrmaya almtr.
Konumac Ciceroyu bu konuda tutarszla dmemesi gerektii konusunda daha
nce uyarm olmasna karn, bu hataya dmtr. Zira, btn okullar erdeme
nem vermesine ramen, bundan baka deerleri de n plana karanlardan
uzaklaarak, Stoa felsefesin dncelerine

yaknlamtr. Aslnda genel olarak

Tusculanae Disputationesteki sunduu teselli yntemi, erdemli olmak ve mutlu bir

hayat iin erdemin tek bana yeterli olacan bilmektir.
Sonu olarak, be kitaptan oluan Tusculanae Disputationesi tpk De
Finubus Bonorum et Malorum da olduu gibi Brutusa adar ve bu kitaplar da ona
gndereceini belirtir. Gerekten son derece keskin, eitli aclar ve her yandan sel
gibi dertler iinde iken, felsefeden baka hibir eyde teselli bulamadn itiraf
ederek konumasn ve Disputationes Tusculanae yaptn bitirir.

491
492

Cic. Tus.,Disp.,114-115
Cic. Tus.,Disp.,V.120

207

10. SONU

Bu tezin amac, Ciceronun Tusculanum Disputationes adl yaptna

Akademia felsefesinin ve retilerinin etkilerini aratrmak ve irdelemektir. Bu
dorultuda, Akademia felsefenin kurucusu Platonun eserleri bu tez almalarna en
nemli kaynak olmutur. Bunun yannda Ciceronun kukucu ve oktan seimci
tutumu, bunun sonucunda da birok okulun retilerini vme ya da yerme amacyla
kullanmas, tek bir gre bal kalmamas, bu almann orijinal kaynak alann
geniletmi, teki felsefe okullarnn reti alanlarna da tamtr. Bylece
karlatrma yoluyla Ciceronun dnce zincirini daha iyi anlamak ve
aklayabilmek olasl domutur.
Cicero bu eserini, edebiyatla ilgilenen, st dzey birka felsefe ustas iin
deil, felsefe alannda pek fazla bilgisi olmayan okur yazar Roma halknn ilgisini
bu alana ekmek, ayrca akl yetilerini gelitirmek ve gerektiinde de gerek
yaamda sorunlarn zmleyebilmek iin felsefenin ho bir ara olduunu onlara
kantlamak amacyla yazmtr. Bu yzden, esere btn olarak bakldnda, yeni ve
derin felsefi tartmalara girmedii grlmektedir. Tartmak iin ele ald bir
konuyu, felsefe okullarnn o zamana dek o konu zerine gelitirdikleri retiler
arasnda karlatrmalar yaparak ve bunlardan birini yeleyerek ya da amacna gre
uyarlayarak bir sonuca balar. Bylece okuyucularna daha ok felsefe tarihi
alannda ders verdii sylenebilir. Eser, birbiriyle uyumlu, ama her biri farkl felsefe
tartmalarn ieren be kitap halindedir. Ciceronun bu yaptnda kendi fikirlerini

208

yanst ekli ise, bu okullarn retilerini birbirleriyle karlatrrken, bu retilere

kar kulland ve muhafazakar kiiliine uygun den eletiri biimindedir.
Cicero, teki felsefe eserlerinde grldmz gibi, bu yaptta da kendi kafa
yapsyla badamayan dogmatizmi reddeder; kendisini, hocas olan ve daha lml
bir phecilii savunan Yeni Akademiann o srada bakan olan filozof Philonun
izleyicisi sayar. Bunun yannda bu okulun kurucusu Platona her zaman hayranlk
duyar. Arkhesilaos ile balayan Yeni Akademinin pheci yaklamn ve yntemini
izlediinin en geerli kant, onun bu be kitapta da veri similis ve prope gibi
szckleri ska kullanmasnda grlr.
Birinci kitapta, Ruhun lmszlne bal olarak, lmn kt bir ey
olmad dncesini konu almtr ve Platonun Timaios ve Phaedros adl
eserlerinden ve zellikle de Phaedondan yararland aka grlmektedir. Kitapta;
Sokrates ve Platonu izleyerek, fiziki lmden sonra, ruhun bedenden ayrlp kendi
bana bir yaam srdrdn savunmutur. Epikurosularn ruhun akbeti ile ilgili
olarak ileri srd hi olma ve Stoaclarn snrl var olu teorilerini yadsr.
Bedensel aclara erdemli bir ekilde katlanmay tlemek amacyla yazd
ikinci kitapta, hem Stoaclarn hem de Epikurosularn ac kavramlarn acya kar
yntemlerini eletirir ve bu eletirisini, Platonun ksml ruh teorisiyle, baka bir
deyile akll ksmn, akll olmayan ksma egemen olmas gerekir savyla destekler.
nc ve drdnc kitaplar, tutkularndan ya da yanl dncelerinden
dolay ruh dzeni bozulmu olan insanlar tedavi etmek amacyla yazmtr. Bu
kitaplarda, Stoaclarn tutku tanmlamalar geni yer tutar ve yine, Platonun
ksml ruh teorisinden byk lde yararland grlr. Bu tez almas srasnda,
Platonun Devlet adl yaptnn belirli kesimleriyle Disputationes Tusculunaen kimi

209

paragraflar arasnda yaplan detayl karlatrmalar, bu yaptlarda da baz dnce

ve konuya yaklam benzerliinin olduunu gstermitir.
Cicero beinci kitapta ise, Stoaclarn, erdeme uygun yaamann mutluluk iin
tek bana yeterli olduu retisini desteklemi, Epikurosularn, Peripatetiklerin ve
Akademiac Antiokhosun mutluluk teorilerini ise eksik bulup eletirmitir. Bu
kitapta ilenen Platonun erdem teorisi ile Stoaclarn bilge adam teorisi arasnda
yaptmz karlatrmalar da bu savlarn benzer ya da ortak yanlarn ortaya
karmtr.
Yukarda da belirtildii gibi, Cicero, misyonuna uygun olarak, bu yaptta ve
neredeyse teki felsefe eserlerinin tmnde, zerinde tartmalar yaplacak kadar
derin ve yeni bir reti ortaya koymamtr. Fakat engin felsefe bilgisini ve elindeki
malzemeyi en verimli ekilde kullanm, felsefe okullarnn retilerini, amac
dorultusunda detayl bir ekilde birbirleriyle karlatrmtr. Ciceronun bu eserde,
Roma halkna ar, skc ve gereksiz gelecek derin felsefi tartmalara girme yerine,
gerek yaamda pratik olarak uygulanabilirlik olasl bulunan, bu adan alan daha
geni olan savlar; insann kendisini bilmeye balamasndan bu yana gncel olan
sorunlar; bunlara zm getirecek yntemleri ve aralar aratran felsefe konularn
tercih etmesinin nedeni, yine halknn ilgisini felsefe alanna ekmektir.
Ciceronun nc ve drdnc kitapta sunduu terapi niteliindeki
yntemler, aslnda z Platona ait olsa da, onun elinde ekillenip gelimi ve u an
modern psikolojide uygulanan bir ok ynteme temel olmutur. Ayrca, bu eseri
yazarken harcad aba boa gitmemi, felsefenin geni kitlelere ulamasna katk
salamtr. zenle setii konular zerine felsefe okullarnn rettii retiler
arasnda karlatrmalar yaparken bile,

kendine zg bir slup ve yntem

210

gelitirmitir. Onun bu zellikleri, felsefeyle daha nce hi tanmam birisinin bile

bu alana ilgi duymasn salayacak bir eseri ortaya karmtr.
Ciceronun bu yaptn gnmz asndan deerlendirmemiz gerekirse,
eserdeki sade anlatm tarzn vebiliriz; Eskiada yaygn olan felsefe retilerini
daha iyi anlamamz salayacak nemli ve gvenilir bir kaynak olarak nerebiliriz.
Bunun yannda, nc ve drdnc kitapta kulland terimlerin gnmz felsefe
terminolojisinde de kullanlmas, eserin felsefe tarihine yapt nemli katklardan
dier biridir.

211

11. KISALTMALAR:

Cic. Tusc., Dispt.: Ciceronun Tusculanae Disputationes (Tusculanum

Tartmalar) adl yapt.
De., Fin.,: Ciceronun De Finibus Malorum et Bonorum (Snrlar zerine )
adl yapt.
De Deo., Nat., : Ciceronun De Deorum Natura (Tanrlarn Doas zerine)
adl yapt
Acad.,: Ciceronun Akademika adl yapt
Arist., Metaph.,: Aristotelesin Metafizik adl yapt
Diog., Laert:, : Diogenes Laertios

212

12.TEZ ZET:

Koyuncu, Cemil, Ciceronun Tusculanum Disputationes adl yaptnda Akademia

Felsefesi, Yksek Lisans Tezi, Danman: Prof. Dr. Mehmet zaktrk, 217 s.

Bu tezde, Ciceronun Tusculanum Disputationes adl yaptnda Akademia

Felsefesinin etkilerini inceledik. Bu etkileri, Platonun eserlerini inceleyip,
karlatrmal olarak gsterdik. Platonun, Devlet, Phaedros, Phaedon, Yasalar ve
Timaos adl yaptlar bizim iin yeterli bilgi salamtr.
Cicero ilk olarak Yeni Akademiann, veri simile yntemini her zaman
tartma metodu olarak kullanmtr. Ancak, zellikle birinci kitapta diyalektii
kullanrken, nemli hatalar yapmtr.
Birinci kitabnda, lmn kt bir ey olmadn kantlamak iin ruhun
lmszln savunmutur. Burada, Platonun Phaedon ve Phaedros eserinden
bolca alntlar yapmtr. Cicero bu kitapta kendi dncelerini desteklemek iin
Platonun ruhun g ettii teorisinden de faydalanmtr.
kinci kitapta, fiziksel aclar kmser ve bunlara erkeke katlanmay
tler. Burada da yine Platonun kesinli ruh teorisinden bolca faydalanmtr.
Kniklerin, Epikurosularn ve Stoaclarn grlerini eletirirken, Yeni
Akademiann grlerini ise savunmutur.

213

nc kitapta,

insanlar ruhsal skntlardan kurtarmay ve ideal bir

tedavi yntemi bulmaya alr. Burada, Yeni Akademiann grlerini savunur.

Bunun yan sra Stoaclarn bu konudaki grlerini de genel olarak
savunduunu syleyebiliriz.
Drdnc kitapta, Daha nceden Stoaclarn yapt gibi, geri kalan tm
ruhsal rahatszlklar bir liste eklinde sralar. Burada da Platonun ksml ruh
teorisinden nemli lde faydalanr. Stoaclar gibi, o da insan ruhundan tm
tutkularn kknden karlp atlmas gerektiini savunur. Bu iki kitapta
Platonun Devlet adl yaptndaki dncelerle benzer olan birok paragraf vardr.
Beinci kitapta, erdemin mutlu bir hayat iin tek bana yeterli olduunu
savunur. Burada, birok fikir atmasna ramen, Stoaclar destekledii grlr.
Epikurosularn ve Peripatosularn grlerini ise eletirir.
Cicero, genel olarak be kitapta da felsefe okullarnn dncelerini
birbirleriyle attrm ve bunlardan kendi dncesine en uygun olan semeye
almtr. Bu paragraftan da anlalaca gibi, Cicero kendisini herhangi bir
okulun retisine bal kalmak gibi bir zorunluluk hissetmemitir. Fakat bu
durum onun bazen tutarszla dmesine sebep olmutur.

214

SUMMARY OF THESIS

Koyuncu, Cemil, Academys Philosophy in Ciceros Tusculan Disputaiones,

Masters Thesisi, Advisor: Prof. Dr. Mehmet zaktrk, 217 p.

In the thesis, we aimed to show Academys influences in Ciceros

Tusculanum Disputations in comparison with Platos works, especially Republic,
Phaedon, Laws Phaedrus, Timaeus.
First, he completely follows New Academys (Sceptic) veri simile method in
this boks.
n first book, he establishes immortality of soul to prove that death is not
evil and he also uses. n this book he makes use of Phaedon and Phaedrus. He
thoroughly supports Platons immigration theory. He makes constitutional
mistakes using dialectic method.
n second book, he despise the physical pain. He make use of Platons three
part of soul theory very much. He refuses Epicureans, Cyreanics and Stoics, and
defends New Academys views.

n third book, to remove the mental stress, he

intend to find ideal therapeutic method. Again he support New Academys views
and generally Stoics. n the fourth book, he argues the remainig disorders of soul
and he lists all sort of these like Stoics. He make use of Platons three part of soul

215

theory very much. He regards that all emotions utterly must be rooted out like
Stoics. n these book, Republic of Platon influences is very much. n the fifth book,
he completly supports that virtue is sufficient for happy life.

He refuses

Epicureans, and Peripatics views and follows Stoics.

Generallly, Cicero, doesnt mind bounding himself to defend one school or
another. And this caused that he made mistakes.

216

13. KAYNAKA:

Annas, J., Hellenistic Philosophy Of Mind, University Of California Press, Berkeley,

1992

Aristoteteles, Ruh zerine (ev: Zeki zcan), stanbul, Alfa. 2001

Cicero: De deorum Natura (Tanrlarn Doas) ev: F. Gl zaktrk ve . Fafo

Telatar, Dost Kitabevi, Ankara, 2007

Clarke, M. L., The Roman Mind, New York, N.N.Norton, 1968

Conte, G. B., , Latin Literature : A History (Trans. By Joseph B. Solodow; Rev. By

D. Fowler & G. W. Most), Baltimore : Johns Hopkins University Pres. 1994

Gorman, Robert, The Socratic Method in the Dialogues of Cicero, Stuttgart: Steiner,
2005

Gkberk, Macit, Felsefe Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005

Knapp, Charles, Barnard College, Columbia Univeristy, An Analyss of Cicero,

Tusculan Disputationes Book I. Philological Quarterly 6:1 (1927: Ocak) s. 39

217

Kranz, Walter Antik Felsefe, (ev: Suad Baydur), stanbul Sosyal Yaynlar, 1994

Kennedy, E. C. & Davis, A.R., Two Centuries Of Roman Prose, Basingstoke,

Macmillan, 1972

King, J.E., Cicero: Tusculan Disputations, Cambridge, Mass., Harvard University

Press, 1996

Long, A. A., Hellenistic Philosophy : Stoics, Epicureans, Sceptics, Duckworth,

London, 1986

Long, A.A. & Sedley D.N, The Hellenistic Philosophers, New York, Cambridge
University Press, ., 1987

Long, A.A., Stoic Studies, New York : Cambridge University Press, 1996

Mackendrick, P. L., The Philosophical Books Of Cicero, London, Duckworth, 1989

Marcus Tullius Cicero, lme vg, (ev:Cana Aksoy) stanbul Sel Yaynclk,
2004

Platon, Devlet, (ev: Hseyin Demirhan), Sosyal, 2002

Platon, Yasalar Cilt 1, (ev: Candan entuna), Kabalc, 1998

Platon, Protagoras, (ev: Nurettin azi Ksemihal), stanbul, Sosyal Yaynlar, 2001

Platon, Phaidon,(ev:Hamdi Ragp Atademir-Kemal Yetkin), stanbul, Sosyal

Yaynlar, 2001

218

Platon, Lysis, Lakhes, (ev:Sabahattin Eyubolu-N.azi Ksemihal), stanbul,Sosyal

Yaynlar, 2001

Eflatun, len, Lysis, (ev: Azra Erhat-Sabahattin Eyubolu), Remzi Yaynevi

Eflatun II, stanbul, Hrriyet, 1975

Powell, J.G.F. (Ed.), Cicero The Philosopher. Twelve Papers, Oxford, Clarendon
Press, 1995

Rawson, E., Cicero : A Portrait, Cornell University Pres, Ithaca, N.Y., 1983

Sihvola, J. & Engberg-Pedersen, T., The Emotions n Hellenistic Philosophy, Kluwer

Academic Publishers, Dordrecht ;Bost, 1998

Sorabji, R., Emotion And Peace Of Mind : From Stoic Agitation To Christian
Temptation, Oxford University Press, 2000

Spicer, E. E., Aristotle's Conception Of The Soul, Ann Arbor, MI:UMI, 1998

entuna, C., Diogenes Laertios: nl Filozoflarn Yaamlar Ve retileri, Yap

Kredi Yaynlar, stanbul, 2003

Thomas Chase, A.M., Ciceros Tusculan Disputations, Book First; The Dream Of
Scipio; And Extracts From The Dialogues On Old Age And Friendship With English
Notes, University Press, Cambridge,

Wood, N., Cicero's Social And Political Thought, University Of California Press,
Berkeley, 1988

219

Yonge, C, D, Academic Questions, Treatise De Finibus, and Tusculan Disputationes

of M.T. Cicero with a sketch of the Greek philosophers mentioned by Cicero,
London, 1873

Zeller, E., Grek Felsefesi Tarihi (ev. A. Aydoan), z Yaynclk, stanbul, 2001