Professional Documents
Culture Documents
enriko gabiZaSvili
Sromebi
I
monografiuli narkvevebi
Tbilisi
2010
xaTuna gafrindaSvili
avtorisagan
Cemi cxovrebis xangrZlivi drois manZilze (80 weli) vcdilobdi Zveli
qarTuli sasuliero mwerlobis kvlevis saqmeSi mciredi wvlili mec Semetana.
Cemi kvlevis sagani ZiriTadad filologiur-teqstologiuri sakiTxebi iyo,
rac gamoqveynda calkeuli wignebis (14 wignidan ramdenime TanaavtorobiT aris
gamocemuli), narkvevebis, samecniero werilebisa da saenciklopedio statiebis
saxiT.
winamdebare Sromebis sam wignSi Sevecade Tavi momeyara mxolod kvleviTi
xasiaTis naSromebisaTvis, romlebic gabneulia sxvadasxva periodul gamocemebSi,
warmodgenilia zogierTi Cemi wignis Sesavali narkvevis saxiT, agreTve nawili
saenciklopedio statiebisa, ZiriTadad rusuli ,,
(moskovi) da italiuri ,,Enciclopedia dei Santi le chiese orieentali (romi)
enciklopediebidan, Tumca ar Segvitania Cemi xelmZRvanelobiT da monawileobiT
Sedgenili
,,saqarTvelos
marTlmadidebeli
eklesiis
enciklopediuri
leqsikonidan daaxl. 2 aTasamde mokle da saSualo sididis statia. ,,Sromebis
I da II tomebSi Sevida vrceli gamokvlevebi, romlebic adrec iyo dabeWdili,
Tumca maT daemata ramdenime narkvevi, romlebic pirvelad am wignebSi ibeWdeba:
1. ,,kanonikuri samarTlis wyaroebi, romelic gaTvaliswinebuli iyo ,,didi
sjuliskanonis Sesavali narkvevis nawilad, magram ar daibeWda misi didi
moculobis gamo. 2. `Zveli qarTuli kanonikuri mwerloba~ da 3. ,,originaluri
hagiografia, orive narkvevi daiwera bibliografiuli wignis ,,originaluri
sasuliero mwerlobis dargobrivi bibliografiis~ Sesavali narkvevebis
daniSnulebiT, magram am wignis sastambod momzadeba dabrkolda sxvadasxva
mizeziT. 4. maqsime aRmsarebelis astrologiuri traqtati ,,paseqisaTs;
es vrceli narkvevi unda darTvoda maqsimes naSromis teqstis publikacias,
magram teqstis gamosacemad momzadeba Seferxda. 5. ,,sabines wameba (gamokvleva
da teqsti). Cvens mier gamovlenili am naTargmni Txzulebis Sesaxeb cnobebi,
marTalia, adrec davbeWdeT, magram Txzulebis teqsti ibeWdeba pirvelad. 6.
statia ,,didi sjuliskanonis kvali ruis-urbnisis ,,ZeglisweraSi daiwera
qarTvelologiuri krebulisaTvis, romelic a.S.S.-Si unda dabeWdiliyo, magram
krebulis gamocema CaiSala. 7. sul bolos davumateT vrceli gamokvleva,
romelic uZRvis Tebervlis Tvis hagiografiul-homiletikuri teqstebis
krebuls, romelTa gamocema gaurkveveli droiT aris gadadebuli, amitom am
wignis Sesavali narkvevi aq gadmovitaneT. Sinaarsobrivad narkvevebi, werilebi
da saenciklopedio statiebi exeba Zveli qarTuli mwerlobis mravalferovan
dargebs: hagiografias, hagiologias, asketikas, kanonikas, bibliologias,
egzegetikas, apokrifebs, homiletikas da a. S.
qristianuli RvTismsaxureba da
svinaqsaruli hagiografia*
qristianuli sarwmunoebis uZvelesi periodidanve eklesiis moRvaweTa
xsenebis dResaswauli RvTismsaxurebis mniSvnelovan nawils Seadgenda.
RvTismsaxurebaSi hagiografiuli elementis damkvidrebasa da misi formebis
ganviTarebas Tavisi istoria aqvs, romlis Seswavla RvTismsaxurebis Casaxvisa
da misi evoluciis gaTvaliswinebiT aris SesaZlebeli.
axali sarwmunoebis warmoSobam ganapiroba ritualis Sesrulebis axali
formebis Zieba. qristianuli RvTismsaxureba misi Tavdapirveli Sesrulebis
elementaruli formebiT TviT am religiis warmoSobis droindelia. ar iqneba
gadaWarbebuli, Tu vityviT, rom RvTismsaxurebis wesisa da `gangebis~ (romelic
mogvianod tipikonis saxeliT damkvidrda) pirveli striqonebi swored maSinaa
dawerili da Semdeg xangrZlivi Ziebisa da srulyofis Sedegad mxolod XVI
saukuneSi miiRo Tavisi Camoyalibebuli saxe1.
kargad aris cnobili is faqti, rom uZvelesi qristianuli RvTismsaxureba
didad aris davalebuli Zveli ebrauli sarwmunoebisagan. TviT e.w. mociqulebi,
romelTac qristianuli RvTismsaxurebis pirveli dauwereli kanonebis SemoReba
miewerebaT, ebraelebi iyvnen. marTalia, maTi sarwmunoeba ukve aRar iyo ebrauli,
magram is ar SeiZleba Sors wasuliyo imdroindeli ebrauli RvTismsaxurebis
formebisagan. qristes aRdgomis saswaulma aRafrTovana misi mowafeebi da
mociqulebi, rac gamoixata imaSi, rom isini `iyvnes maradis taZarsa mas Sina
da akurTxevdes RmerTsa~ (luka, 24, 53). yovelive es SesaZlebeli iqneboda
ebrauli RvTismsaxurebis formebiT da ritualiT, ramac didi gavlena iqonia
qristianuli RvTismsaxurebis Semdgom ganviTarebaze2.
qristianuli RvTismsaxurebis Sesrulebis rituali ganviTarebis uadres
etapze, romelsac `mociqulTa periodsac~ (I saukune) uwodeben3, uaRresad
martivi iyo. ZiriTad elements Seadgenda mociqulTa Txroba qristes cxovrebisa
da Rvawlis Sesaxeb, rac Semdeg werilobiT saxiT saxarebasa da TviT mociqulTa
epistoleebSi Camoyalibda kidec4. umniSvnelovanesi adgili daiWires agreTve
locvebma. Zneli gasarkvevia, Tu ra formisa da Sinaarsis iqnebodnen isini,
daibeWda wignSi: Zveli qarTuli hagiografiuli literaturis Zeglebi, IV,
Tbilisi, 1968, gv. 7-45 (saTauriT `Sesavali~).
1
., , ,
, 1885, . 1.
2 ., , , 1910, . I, . 3.
3 iqve, gv. 1.
4 iqve, gv. 18.
*
magram daaxloebiT mainc SeiZleba gairkves, rom maT umTavres nawils fsalmuni
da ebraelTa RvTismsaxurebaSi gamoyenebuli locvebi Seadgenda1. eWvgareSea,
rom qristianuli himnografiis ganviTarebamde fsalmunis xvedriTi wona Zalze
didi iyo da TiTqmis mTlianad avsebda uZveles RvTismsaxurebas2.
am periodSi (e.i. I s.) RvTismsaxureba oTxi ZiriTadi elementisagan Sedgeboda:
locva, galoba, saRmrTo werilis kiTxva da qadagebani, romelTa arseboba
kargad Cans pavle mociqulis mixedviT (timoTes mimarT I. 1,2; efeselTa mimarT
5,19; kolaselTa mimarT 3,16; TesalonikelTa mimarT I. 5, 27; kolaselTa mimarT
4, 16; ebraelTa mimarT 13, 7; agreTve luka 1, 1 da sxv.)
`mociqulTa saukunem~ safuZveli Cauyara ara marto yoveldRiuri
RvTismsaxurebis Camoyalibebas, aramed qristianul saeklesio welsac.
Tavdapirvelad erTi dRis RvTismsaxureba TiTqmis ar gansxvavdeboda meore
dRisagan, magram Semdegi wlis zogierTma dRem, gansakuTrebiT ki kviram,
is prioriteti moipova, rom masTan dakavSirebuli iqna qristes cxovrebis
zogierTi momenti, upirveles yovlisa ki aRdgoma. aman xeli Seuwyo kvira dRis
gamoyofas sxva ubralo dReebisagan. am garemoebam ki gamoiwvia kvira dRis
gansakuTrebuli aRniSvna, ramac safuZveli Cauyara qristianul saeklesio wels.
droTa ganmavlobaSi saeklesio-istoriul movlenebTan dakavSirebuli
dReebi TandaTanobiT momravlda. saxarebasTan dakavSirebul dReebs Semdeg
(II s.) Seemata mowameTa `dabadebis~ dReebi (dabadebis dRed iwodeboda maTi
mowamebrivi aRsasrulis dRe), romlis Sesaxebac qvemoT gveqneba saubari.
II saukunis pirveli naxevari axlos dgas mociqulTa periodis
RvTismsaxurebasTan, Tumca TandaTanobiT SeiniSneba mtkice normebis dadgena,
rac ZiriTadad III s. kanonikur ZeglebSi Camoyalibda3. II saukune Cven ufro
imitom gvainteresebs, rom aqedan gvaqvs mowameTa xsenebis dReebis aRniSvnis
utyuari cnobebi.
qristianeTa devnis periodSi mravalma morwmunem Tavisi cxovrebis bolo
mowamebriv aRsasrulSi pova, ramac maTi wmindanad aRiareba gamoiwvia. mowameTa
cxovrebasa da SemaZrwunebeli aRsasrulis irgvliv mravalferovani saeklesio
literatura Seiqmna da hagiografiuli mwerlobis saxeliT damkvidrda.
hagiografiuli literaturis sawyisebi im `mowameTa aqtebSi~ unda veZioT,
qristianeTa gasamarTlebisa da dasjis procesSi rom dgeboda sasamarTlos
mdivnebis mier. aseTi `aqtebis~ garda cnobilia ama Tu im mowamis aRsasrulis
aRwera TviTmxilvelis mier. msgavsi aRwerebi Semdeg am mowamis xsenebis dRes
ikiTxeboda kidec.
1 Meyer H., Kritisch exegetisches Handbuch ber die Apostelgeschichte, 7 Aufl. Gtt, 1888, s.92.
2 ., - , , 1911, . 5.
3 ., dasaxel. naSromi, gv. 45-46.
10
11
12
13
14
15
16
17
18
***
qarTuli RvTismsaxurebis Casaxva da Semdgomi ganviTareba sul sxva pirobebSi
mimdinareobda, vidre berZnulisa. IV saukuneSi, rogorc cnobilia, berZnuli
RvTismsaxureba ZiriTadad Camoyalibebulia, amdenad qarTul sinamdvileSi
saWiro aRar iyo RvTismsaxurebis ganviTarebis im elementaruli safexurebis
gavla, rasac berZnulSi vxedavT; qarTulma eklesiam RvTismsaxurebis
mzamzareuli formebi miiRo da misi upirvelesi sazrunavi am formebis
gadmoqarTuleba gaxda.
qarTuli liturgikuli mwerloba Caisaxa palestinis IV-V saukuneebis
im monastrebSi (xaritonisa da saba ganwmedilis lavrebi), romlebSic am
droisaTvis qarTvelTa moRvaweobis faqti eWvs ar iwvevs. amdenad, bunebrivia,
vifiqroT, rom qarTulad RvTismsaxurebis pirveli wignebi iTargmna im enidan,
romelzedac Seiqmna qristianuli mwerlobis pirveli Zeglebi, e.i. berZnuli
enidan, Tumca siriulidan Targmnis SesaZleblobac ar aris gamoricxuli1.
akad. k. kekeliZe aRniSnavs, rom qarTulad RvTismsaxureba qristianobis
SemoRebisTanave ver Sesruldeboda, radgan manamde saWiro iqneboda
liturgikuli wesebis gadmoqarTuleba da saeklesio pirebis momzadeba.
amitom qristianobis SemoRebidan erTi saukune mosamzadebel periodad unda
vivaraudoT. ase rom qarTuli RvTismsaxurebis dasawyisi V s. naxevridan unda
1
19
20
21
22
23
24
25
26
27
aris gadatanili ZiriTad teqstSi. mag: `amasve dResa (12/XI) wmidisa mRdelmowamisa abibos nekresel episkoposisa, romeli iwama cecxlis msaxurTa
mier qarTls~ (56r), zustad aseTi formulirebiT aris es xseneba Sesuli A-111
gulanSi (1703-15 w.), oRond 13/XI dRes (107, I wigni). sxvaTa Soris abibos
nekreselis es xseneba yvelaze adrindelia A-97 svinaqsris xsenebis Semdeg.
`amasve dResa (18/V) wm. mowameTa orTa ZmaTa daviT da tiriWanisi, romelni
iyvnes somxiTiT da ewamnes taos~ (221) _ sityva-sityviT meordeba XVII-XVIII
saukunis ZeglebSi (ufro adrindeli ar Semonaxula): A-111 gulani (1703-15 w.w_
23v, IV wigni), H-970 (401); zogierTi Zegli ki umatebs: `...orTa ZmaTa qarTvelTa
(centr. arq. 488, A-515, S-67 da sxv). `amasve dResa wmidisa mowamisa kostanti
kaxisa. ese iyo qarTveli aznauri didebuli da iwama sarkinozTa mier sparseTs~
(54v). zustad asea ganmeorebuli A-111-Si (100 , I w.) ar unda iyos saeWvo,
rom mogviano xanis liturgikul krebulebSi kostanti kaxis xsenebis teqsti
A-97-dan, an misgan momdinare xelnaweridan unda iyos gadmoRebuli, oRond
mcireodeni gansxvavebiT: `amasve dResa wmidisa mowamisa didebulisa kostanti
kaxisa, romeli iyo naTesaviT qarTveli da iwama sarkinozTa mier sparseTs~ (A569, XII-XIII ss. 56 ; S-43 XVII-XVIII ss. 48 ; S-2569, 1755 w. 94 ;), oRond ara
10/XI, rogorc es A-97-Si da A-111-Sia, aramed 12/XI. SuSanikis xseneba A-97-Si 21
agvistos dResaa Setanili: `amasve dResa wmidisa mowamisa SuSanikisi, romeli
iwama qarTls qmrisa misisa varsqenisgan~ (300v ). asevea ganmeorebuli es xseneba,
imave dRes A-1486 svinaqsarSi (1765 w. 197v). sxva ZeglebSi misi xseneba an 17/X,
an 2/X gvxvdeba. evstaTi mcxeTelis A-97-seuli xseneba (29/VII-208v) zustad
meordeba quTaisis eTnograf. muzeumis -42 (XVII-XVIII ss.) sadResaswaulos
ZiriTad teqstSi: `amasve dResa wm. mowamisa evstaTi mcxeTelisa, romeli iyo
naTesaviT sparsi da iwama tfiliss cecxlis msaxurTa mier~ (29/VII, 308 v).
msgavsi magaliTebis motana mravlad SeiZleba rogorc A-97 xelweridan, aseve
sxva Zeglebidanac; ufro metic: aRapebi Cveulebriv svinaqsris aSiebze iwereba
Sesabamis dReebSi da ZiriTad teqstSi maTi Setana yovlad moulodnelia.
miuxedavad amisa, msgavsi, magaliTi mainc mogvepoveba: proxore qarTvelis aRapi
17 ianvris dRes Cawerilia Jer. 24-25 svinaqsarSi. am xelnaweridan gadaweril H
_ 1661-Si es aRapi aseve aSiazea gadmotanili, xolo Q-75 gviandel svinaqsarSi,
romelic H-1661-dan unda iyos gadmowerili, proxores aRapi 17 ianvris dRis
ZiriTad teqstSia Sesuli.
amrigad, qarTvel wmindanTa xsenebis dReebisa da svinaqsarul cxovrebaTa
`snaqsris~ nusxebSi TandaTanobiTi momravleba umTavresad gamowveulia
zemoaRniSnuli mizezebiT.
garda XI saukunis `didi snaqsrebis~ nusxebisa ramdenime qarTveli
moRvawis svinaqsaruli cxovreba Semogvinaxa mogviano periodis xelnawerebmac.
28
29
30
31
32
A-220, 374v.
iqve, 414v.
iqve, 524r.
es xelnaweri katalogSi SecdomiT XVII s. aris daTariRebuli.
A-379 (1714-16 ww.), 139r.
33
34
1
Tssc arqivis qarTul xelnawerTa koleqciis aRweriloba, I, Sedgenili prof. s.
kakabaZis da k. gagoSiZis mier akad. k. kekeliZis redaqciiT, Tb., 1949, gv. 218.
2
am Txzulebis teqsti daibeWda: Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebi, wigni III, damatebaSi, gv. 291-311.
3
k. kekeliZe, qarTuli literaturis istoria, I, 1960, gv. 349.
35
36
imerTa da afxazTa kaTalikosis werilic: `aTas Svidas ocda rvas movida. didi
areuloba Seiqmna. im monastris (garejis _ e.g.) mamani da krebulni amowyvites,
soflebi da mamuli gauoxres. iq (garejaSi _ e.g.) veRar mivida _ ar SeiZleboda
dgoma. da amis mamuls da cixes Semoadga mZlavri jari lekisa, deda, Zmebi da
sruliad famili ase amowyvites, amis meti arRara gadarCa ZuZus-mwovarTagan.
ocda xuTi suli daiWires, awames. (Sd - 2962).
igivea naTqvami TviT romanozis mier sinodisadmi gagzavnil werilSi:
`urjulom Zmebi, naTesavi, deda da sxva aTasi suli Tavis qonebiT erT dRes
sruliad daxoces. dawves da tyved waasxes. mec meZebdnen sasikvdilod, wavel,
gavecale... (Sd - 2974).
rogorc Cans, romanozis Camosvlis axlo xanebSi garejis udabnos didi darbeva
ganucdia, rasac xeli SeuSlia romanozisaTvis rom iq damkvidrebuliyo. Cans is
Tavis mamulSi misula, magram, lekebis Semosevis gamo, aqac ver upivia simSvide.
gamoqceula da, rogorc es grigolis werilidan Cans, TbilisSi mosula, sadac
mas sakmao xani unda daeyo. `...Tavis samitropolito saxlSi mivida tfilisis
qalaqSi. rac madedam elmwifis wyaloba moyoloda, saydari aaSena patiosani da
sasaxle, monasteri gaakeTa, sofeli Seswira (Sd - 2962). arc TbilisSi mousvenebiaT
romanozi. aq mis kar-midamosa da eklesias yizilbaSebi Semosevian: `...movida
sxva yizilbaSis jari, sasaxleca waarTves da saydarSiac Sig dadgen, eparqia
sruliad gaoxrda agrZelebs Tavis werils grigoli. yizilbaSTa Zaladobas
mxolod 1735 wlis Semdeg SeiZleba hqonoda adgili, radgan mxolod am wlidan
Seicvala qarTlSi `osmaloba `yizilbaSobiT1. romanozi Tavisi Txzulebis,
daviT garejelis metafrasuli cxovrebis, anderZSic laparakobs samefo qalaqis
dawvaze da Tavisi qonebis ganadgurebaze: `aTas Svidas ocdaCvidmet wels qristes
aqeT iqmna friadi da saSine[li] wva, rom sruliad mospo sameufo qalaqi, daiwua
romelime mcired ubnebi darCa; arasodes ar naxula egeviTari, arca-Ra anderZad, aRuricxveli saqoneli, sruliad monasterSi da yovelni eklesiani. maSin damewo
yoveli sacxovrebeli Cemi. me friad codvilman mTavarepiskoposman romanoz2...
`sameufo qalaqSi Tbilisi unda igulisxmebodes. magram 1737w. misi gadawvis
Sesaxeb araferia cnobili. Tanac ar Cans, es stiqiuri ubedurebis Sedegia, Tu
yizilbaSTa saqmianoba.
SesaZlebelia, grigol kaTalikosis zemoaRniSnuli werilis mowmoba
yizilbaSTa Semosevis Sesaxeb parallels poulobdes romanozis anderZSi
aRniSnul faqtebTan, rac 1737w. momxdara. etyoba, romanozs didi Seviwroeba
da devna ganucdia, ris gamoc is imereTSi gaxiznula. es aRniSnulia romanozis
werilSi: `...mec meZebdnen sasikvdilod, wavel da rva Tve meletinis (?!) imereTis
carTan viyav (Sd - 2974). amas grigolic adasturebs: `am Cvens samefos mtrisagan
ltolvili movida. Cvenma mefem pativi aZliva, magram mandav irCia wamosvla da
mefem gamoistumra (Sd - 2962). imereTSi romanozi 8 Tves darCenila. aqve mas
1
2
37
38
39
***
romanozis Txzulebis ZiriTadi wyaros migneba siZneles ar warmoadgens:
am Zegls safuZvlad daviT garejelis cxovrebis Zveli metafrasuli redaqcia
dadebia. es faqti xazgasmulia am gviandeli Zeglis avtoriseul anderZ-minawerSi:
`wmidao RmerT-Semosilo daviT garejelo, Seni cxovrebis metafrasi mqonda
da survilica viyav cxovrebisa Senisa smenad da mravaljel aRmomekiTxa, viTarmed
zepiriTca vicodi. aramed ara xolo Tu wigni, aramed mraval wels viyofebodi
udabnosa da TT saflavsa Sensa monastersa, zogica mu[n] damkdrebulTa
ZmaTa mamaTagan mesma da adgilnica TvaliTa vixile. amisTvis viTarca pirveli
cxovreba, WeSmaritebiT aRvwere cxovreba Seni mTlad da unaklulod (23).
avtoriseuli anderZi kidevac rom arafers ambobdes wyarod gamoyenebuli
Txzulebis Sesaxeb, es naTlad Cans am ori Zeglis teqstologiuri analizidanac.
marTalia, gviandeli redaqciis metafrasul cxovrebas mTlad zustad ar
gadmoaqvs wyaros saTanado adgili, magram mcire frazeologiuri da Sinaarsobrivi
gansxvaveba xels ar gviSlis, rom maTi urTierTmimarTeba naTlad davinaxoT.
movitanT ramdenime sailustracio paralels, sadac, sxva adgilebTan SedarebiT,
ufro naTlad Cans maTi frazeologiuri igiveoba, an naTesaoba:
daviT garejelis gviandeli cxovreba
`...romeli zrdis yovelTa d a m a r T v e T a c a y o r n i s a T a , r o m e l n i
x a d i a n m a s (294, 10)1.
`...aramed S e n miiqec adgilsa Sensa, rameTu Zma Seni da m o w a f e
l u k i a n e qve-mdebare a r s p i r s a z e d a [Tssa]. mived da a R a d g i n e
d a n u g e S i n i s e c m a s, raTa ara sulmokle iqmnas (296,9).
`ixila v e S a p i d i d i, romlisa Tvalni iyvnes sazarel da vrcel da qedsa
1
gverdebi miTiTebulia: metafrasuli cxovrebisaTvis il. abulaZis mier 1955w.
gamocemuli Sromis (`asurel moRvaweTa cxovrebis wignTa Zveli redaqciebi) mixedviT
gviandelisaTvis Zv. qarTuli agiogr. lit. Zeglebis IIIw. mixedviT.
40
41
gviandeli cxovreba
`vinaTgan yovlisa dasawyisi da dasabami da yovlisa myofisa arsisa da
uarsosa, xilulisa [da] ara xilulisa mizezi da Semoqmedi RmerTi ars, mivsceT
mas dideba, pativi da Tayuaniscema mamasa, Zesa da sulsa wmidasa. eha gamouTqmelsa
mas da ganuzomelsa saxierebasa da mowyalebasa RmrTisasa! Cuen, kacTaTs bunebiT
mokvdavTa da miwisaganTa SeuracxTa monaTa [misTa], mis mierve elTa amRebelman
miwiT Sezelilisa kacisa, romelsa mterman samoTxe mihpara, raTamca aRiyvana
pirvelsave pativsa... (291).
metafrasuli cxovreba
`sasenebelsa marTlisasa momTxrobelTa da moqalaqobasa wmidaTasa
aRmwerelTa gonebisa sadame TualTa ganwmedilad jeriyo qoneba, xolo
enasa metyuelsa keTil morTulad da Sesworebulad moTxrobisa aRwerad
micemulisasa, raTa didTa qebaTa da SesxmaTa mimTxuevad Rirsi ara daikninebodis
biwianad mqonebelTa mier bageTa sulisaTa da rameTu mravlad gswavies
werilTa saRmrToTagan, viTarmed uwmidesad miaxlebad mnebebelni vieTnime Sors
daidginebodes viTar uwmidoni miaxlebad wmidaTa... (144, 5).
wyarosagan gansxvavebiT, axal metafrasul cxovrebas Sesavlis Semdeg, sadac
laparakia daviTisa da sxva asureli mamebis qarTlSi mosvlis Sesaxeb, CarTuli
aqvs iovane zedazenlisa da misi mowafeebis saxelebi. SesaZlebelia, avtorma maTi
saxelebi zepirad Seitana TxzulebaSi, radgan Zvel metafrasul cxovrebaSi es
saxelebi saerTod araa naxsenebi. mas es sia ar SeeZlo aeRo arc iovane zedaznelis
vrceli cxovrebis redaqciebidan da arc Sios metafrasuli cxovrebidan. iovane
zedaznelis metafrasul cxovrebaTa win wamZRvarebuli asurel moRvaweTa sia
42
43
44
45
e w o d a v i d r e d R e i n d e l a m d e d o d o r q a (gv. 417).
meore magaliTi: Zvel metafrasul cxovrebaSi naTqvamia, rom rodesac
bubaqari Tavis ojaxiTurT garejaSi mivida da berad Sedga `daviT Tana
waratana maT mowafe Tsi lukiane da moumcno mamasa dodos, r a T a m i s c e s
m R v d e l i e r T i T a n a w a r s v l a d b u b a q a r i s a da naTlis-cemad
misa yovelTa Tana naTesavTa misTa (gv. 174). Sesabamis adgils dodo garejelis
svinaqsaruli cxovreba ase gadmogvcems: `xolo odes bubaqar, mTavari rusTavisa,
moiwia wmidisa daviTisa, wargzavna wmidisa dodosa, r a m e T u m R d e l i
i y o m s x u e r p l i s S e m w i r v e l i w m i d a d o d o (gv. 417)1. Zvel
metafrasul cxovrebaSi, rogorc vnaxeT, dodos mRvdelobaze araferia
naTqvami. swored dodos svinaqsaruli cxovrebidan unda iyos aRebuli axali
metafrasuli cxovrebis Semdegi fraza: `. . . d a r a m e T u m R d e l o b i s a ,
w e s i a q v n d a R i r s s a d o d o s... (300, 6), marTalia, es fraza Cvens
ZeglSi ara bubaqaris epizods ukavSirdeba, aramed garejaSi pirvel morwmuneTa
SemokrebasTan dakavSirebiT aris naxmari, magram am SemTxvevaSi amas arsebiTi
mniSvneloba ara aqvs.
Zvel metafrasul cxovrebaSi araferia naTqvami dodos micvalebisa da
saflavis Sesaxeb, gviandeli metafrasuli cxovreba da dodos svinaqsaruli
cxovrebis redaqcia ki sakmao sisruliT mogviTxrobs amis Sesaxeb:
gviandeli metafrasuli cxovreba
kacman aman wmidaman aRasrula cxovreba Tsi mun vidre siberedmde
sanatreliTa miT cxovrebiTa angelozTa sixarulsa da cxovrebasa s u f e v a s a
z e c i s a s a miicvala Wirisagan gansvenebad, Z i l i m a r T a l T a d a i Z i n a
da aRmoecenebian saflaviT misiT surneleba... (301, 1).
munve ars eklesia Svenieri da saflavica Rirsisa
mis, romeli Semdgomad micvalebisa misisa pativad
wmidisa aRuSenes da dasxnes nawilni misni, romeli
k u r n e b i s a w y a r o s a a R m o u c e n e b s s u r v i l i T mvedrebelTa
misTa (300, 30).
46
metafrasuli cxovreba
`yovliT kerZo aRZrulni saRmrToTa surviliTa morbiodes wmidisa amis
mamisa xilvad da SemTxuevad misda da umravlesi maTganni evedrebodes mas, raTa
utevnes dadgromad mis-Tana (gv. 165, 1).
`moiwia vidre samkdrebelad Cemda ierusalemad sakuTari mona Cemi daviT
da sarwmunoebiTa misiTa wariRo madli ierusalemisa, xolo Sen waravlinen
malemsrbolni kacni, raTa ewivnen mas, rameTu mivals igi gzasa... Semosili
dabebkuliTa samosliTa, da aqus Zueli m a l a k i, romelsa Sina sxenan samni qvani
evlogiad miRebulni (180, 1).
`rqa didi moaqunda Tavsa zeda missa da Tma, friadi msgavsi Zagrisa saSual
qedsa misisa (158, 37).
gviandeli cxovreba
`maSin yovliT kerZo Semokrbebodes udabnosa mas xilvad wmidisa daviTisa
amierni da imierni, qveyanisani qarTlisani, kaxeTisani
da imerni da evedrebodes wmidasa mas, raTa mamobriviTa SewevniTa wina uZRodes
maT gzasa RmrTisasa... (298, 25).
47
`aRdeg mswrafl da iZien kacni maled mwevelni da moiZie kaci RmrTisa, romelsa
ewodebis daviT Rirsi, rameTu dabebkuliTa mosil ars undod da gu[a]draki hkidavs
meWTa misTa da w v e r n i m i s n i S T a v l e n a n v i d r e s a r t y e l a d m d e
d a k v e r T x i e l T a m i s T a d a a m l n i u n d o d f e r T a da
man wariRo sruliad madly qalaqisa wmidisa ierusalimisa (306, 20).
`qedsa missa viTarca Zagari rame xeneSi da Sublsa missa moaqvnda rqa didi,
xolo kudi misi iyo viTarca Zeli rame sizrqiTa da
s i g r Z i T a (295, 14).
aqve gvinda aRvniSnoT axali metafrasuli cxovrebis avtoris erTi
literaturuli xerxi, rac wyaros zogierTi detalis sxva konteqstSi
gamoyenebaSi mdgomareobs. magaliTad, wyaroSi xazgasmulia, rom `friadi nadiri
ars amaT udabnoTa Sina, iremi da gareTxa da sxuaTa nadirTa TTo saxeTa simravle
uricx (gv. 163). es SeniSnulia kaxeTis samTavrodan wamosul monadireTa mier
daviTis masazrdoebeli irmebis xilvis epizodTan dakavSirebiT. Cvens TxzulebaSi
es fraza TiTqmis zustad aris gamoyenebuli, magram sxva situaciaSi, gacilebiT
ufro adre, vidre wyaroSi daviTisadmi RmrTis mier masazrdoeblad movlenili
irmebis pirvelad gamoCenis dros. albaT, aseTi SeniSvnis ufro adre gakeTeba,
vidre es wyaroSia, Cveni Txzulebis avtors imitom dasWirda, rom irmebis aseTi
uecari gamoCena mkiTxvelisaTvis ufro damajerebeli iyos.
aseTive gadaadgilebis meore magaliTs Cven ZeglSi gacilebiT meti efeqti
aqvs, vidre wyaros Cvenebas. Zvel metafrasul cxovrebaSi irmebis movlinebis
Semdeg laparakia veSapze, romelic daviTisa da lukianes sadgomis moSorebiT,
qveviT qvabSi cxovrobda; mocemulia veSapis saSineli Sesaxedaobis aRwera. Semdeg
ki iwyeba Txroba imis Sesaxeb, Tu rogor mostaca man erTi nukri wmindanebTan
momaval irmebs da rogori SeZrwunebulni Semocvivden isini daviTis qvabSi.
daviTi midis irmebis `mavnebelTa mosaZebnad da qvabSi ixilavs veSaps.
es adgili originalurad aqvs gakeTebuli Zeglis avtors. iremTa movlinebis
epizodis damTavrebisTanave iwyeba Txroba imis Sesaxeb, rom damfrTxali
irmebi mocvivdnen berebTan da maT erTi nukri akldaT. daviTi mihyveba iremTa
nakvalevs imis gasarkvevad, Tu ra moxda. jerjerobiT mkiTxvelisaTvisac saqmis
viTareba gaurkvevelia, man ar icis veSapis arseboba. gansxvavebiT wyarosagan,
veSapis gamoCena moulodnelad xdeba: uecrad kldis napralebSi daviTma ixila
veSapi, romlis arseboba man ar icoda. aq gacilebiT efeqturia veSapis saSineli
Sesaxedaobis iseTive aRwera, rogoric wyaroSi moqmedeba situaciisagan
damoukideblad gvqonda. faqtiurad Cvens Txzulebas gamoutovebia wyaros
zemoaRniSnuli adgili ara meqanikurad, aramed Segnebulad, kompoziciuri
TvalsazrisiT, xolo gamotovebuli adgilis leqsikur-frazeologiuri masala,
rac veSapis aRweras Seexeba, mainc gamoyenebuli aqvs misi xilvis epizodSi.
aRsaniSnavia gviandeli metafrasuli cxovrebis avtoris erTi meTodi, rac
wyaros leqsikis sinonimebiT, an Sinaarsobrivad axlo mdgomi sityvebiT SecvlaSi
gamoixateba. mizani aseTi Senacvlebisa, rogorc Cans, wyaros frazeologiis
48
metafrasuli cxovreba
`...daeca pirsa zeda Tssa da mdebare iyo viTarca m k u d a r i (160, 31).
`meyseulad ciT STamotevebuli m e x i e c a veSapsa mas da aRanTo igi
(161,17).
`...romelsa Jamsa g a n i k u r n a Ze igi (172, 23).
`...STasxna igini evlogiad m a l a k s a Sina Tssa... (179, 26).
`...ukueTu ara s r u l h y o s i t y u a , Cemi da ara warxde amier. a m i T
k u e r T x i T a d a j u a r i T a q r i s t e s i T a g a n v x e T q o muceli
Seni (159, 35).
gviandeli Txzuleba
`...daeca pirsa zeda Tssa SeSinebuli da idva viTarca u s u l o (295, 31).
`gardamovarda zeciT STamotevebuli cecxli da meyseulad a R w b a veSapi
igi (296, 3).
`romelsa Jamsa, u m o l x i n e s iqmna esreT (303, 10).
`STaisxna igini g u r Z a k T a Sina sixaruliTa (306, 3).
`ukeTu ara m e r C d e , g a n v a p o muceli Seni j u a r i T a a m i T
k v e r T x i T u r T... (295, 22).
ar SeiZleba aRuniSvnelad davtovoT Cveni Txzulebis iseTi mxatvruli
Sedarebebi, romlebic parallels ver pouloben wyaroSi da safiqrebelia,
avtoris originaluri Semoqmedebis nayofi unda iyos.
1. daviTis mTeli Ramis ganmavlobaSi ganuwyveteli locva aseTi mxatvruli
saxeebiTaa gadmocemuli: `odesme d a u t e v i s ( d a v i T m a e . g . ) m z e
zurgiT kerZo dasavalTa da ara midrkis zedgomisagan
da locvisa da msgavsad nilosisa gardamomdinareTa
c r e m l T a v e d r e b a s a S i n a R m e r T i s a s a yofad nebisa misisa da
mimTxvevad aRTqmulTa maT keTilTa saukunosa cxovrebisa da yovlis soflisa
mSvidobisaTs da ganZlierebisa qristes sjulisa da mcnebisa, v i d r e m d i s
aRmodis kvalad mze pirispir missa aRmosavleT da
e s r e T S e m d g o m a d m c i r e d g a n i s v e n i s (293, 21).
2. daviTis swavla-darigebani Sedarebulia cxovel wyaros, romelsac sulier
swavlas mowyurebuli wmida Zmebi xarbad ewafebian:
`moixilna yovelni, yoveli swavla sulieri da RmerT-myofeli auwya da
ganamtkicna yovliT kerZove d a s u e s w y u r i e l T a w y a r o w y l i s a
mis cxovelisa, romeli dioda viTarca pirisagan mis
Rirsisa da viTarca aRvsebulca iyo suliTa wmidisaTa
s i y r m i T g a n v e R i r s i e s e q e b i s a w m i d a d a v i T (308, 18).
49
daskvnebi
Zeglze Catarebuli dakvirvebani SeiZleba ase SevajamoT:
daviT garejelis axali metafrasuli cxovreba dauweria qarTul saeklesio
mwerlobaSi cnobil moRvawes romanoz mitropolits 1737-40ww. safiqrebelia,
50
51
()
252 (.
1446), 1- XVIII , ,
. , .
, , ,
XVIII .
. ,
,
:
.
, . 1710.
12 . 1722-1727
, . 1728 ;
- ;
. ,
- ( 1737 ), ,
8 , . 1741-42
, 1745.
`winwila RaRadebisa.
. ,
, .
.
`winwila RaRadebisa.
,
, 1726 (-220),
, , , 1737-40
.
, , (XII.)
, .
.
( ) .
; , .
, ,
. ,
: , . ,
, ,
52
, VI
, , .
, , ,
, , -
, . .
,
XVIII , ,
;
, ,
.
,
.
53
54
55
1
2
3
56
, , , 1897, . 200.
., . , , 1893, . 171-174.
Beveregius G., Codex canonum Ecclesiae primitivae vindicatus ac illustratus, Londini, 1678.
57
58
59
60
1 Biener, Beitrge zur Revision des Justinianischen Codex, Berlin, 1833, s. 37. es azri gaiziares:
C. W. Heimbach-ma, J.A.B. Mortreuil-ma, J.B. Pitra-m, . -m da sxv.
2 E. Zachari, dasax. naSromi, gv. 6; ., dasax. naSromi, gv. 283-285 da sxv.
3 E. Zachari, dasax. naSromi, gv. 10
4 ., XIV , . . . . , , 1883,
. 337-338.
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
1 k. kekeliZe, qarT. lit-is istoria, I, Tbilisi, 1980, gv. 284. Tumca araoficialur
gancxadebaSi, v. buneSeviCisadmi gagzavnil pirad werilSi, romlis nawyvetic
gamoqveynebuli . , V, gv. 125, aRiarebs, rom `ruis-urbnisis `Zegliswera~
gulisxmobs `didi sjuliskanonis~ qarTulad arsebobas, e.i. Zegli Targmnilia 1105
wlamde. CvenTvis ucnobia, ratom uaryo k. kekeliZes azri.
71
72
73
74
Sesavali nawili
1. ..ganwesebani yovlad wmidisa mociqulisa pavlesni saeklesioTa kanonTaTs
A (1r-2r); gverdebi naCvenebia gviandeli paginaciis mixedviT, G (1r-2r). Pitra, I, 6467.
2. ,,ganwesebani wmidaTa mociqulTa petre da pavlesni A (2r-3v), G (2r-3v).
Pitra, I, 67-72.
dasaxelebuli statiebi A xelnaweris ZiriTadi teqstis kuTvnilebas ar
warmoadgens. am statiebis Semcveli 3 furceli gvian aris wamZRvarebuli
(dawerilia daax XVIs. xeliT). Tavdapirveli teqsti A xelnawerisa iwyeba
me-4 furcliT, vinaidan es furceli xelnaweris Tavdapirveli paginaciiT
warmoadgens pirveli rveulis pirvel furcels.
kanonebi danomrili ar aris, magram abzacebisa da singuriT dawerili sazedao
asoebis mixedviT advilia maTi raodenobis dadgena (I statiaSi gamoiyofa 16
kanoni, II - 14).
aRniSnuli statiebi ZiriTadi teqstis xeliT aris warmodgenili G
xelnawerSi. dayofa iseTivea, rogorc A xelnawerSi.
danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom am statiebs ar Seicaven da arc gadaweris
dros Seicavdnen B da C nusxebi, radganac am xelnawerTa dasawyisi Tavdapirveli
saxiT aris Semonaxuli da paginacia rveulebis saTvalaviT 1 furclidan iwyeba.
Znelia mtkiceba, gvqonda Tu ara es statiebi D E F nusxebSi, radganac E
nusxis dasawyisi furclebi dakargulia, xolo D da F xelnawerebis Tavnakluli
nawili XVIII s. aris Sevsebuli, magram dasaxelebuli statiebi am or ukanasknel
nusxaSi mainc ar aris.
75
76
77
78
sistematuri nawili
1. ,,nawilni kanonebrivTa ganwesebaTani da TiToeulisa nawilisa da SesatysTa
TavTani. A (6v-13v), B (6r-14v), C (17-34 gv.), D (7v-13r), E (7v-19r), F (6v-13r). Pitra, II,
453-457.
sistematuri nawili xelnawerebSi ori ganyofilebiT aris warmodgenili.
pirveli ganyofileba, romlis gverdebi Cven mivuTiTeT, dayofilia 14
titlosad (nawilad), xolo TiToeuli titlosi Seicavs Tavebis met-nakleb
raodenobas. warmodgenil ganyofilebaSi motanili titlosebisa da maTi Tavebis
mxolod dasaxeleba.
es nawili G xelnawerSi gamotovebulia, rogorc Cans, Segnebulad.
unda SevniSnoT, rom D nusxaSi, iseve, rogorc am xelnaweris wina nawili,
es statiac XVIII saukunis xeliT aris Sevsebuli, F nusxaSi ki am statiis
dasawyisis mozrdili monakveTi (8) nawilis (8) Tavis CaTvliT (6v-8v)
besarion orbeliSvilis (XVIIIs.) xeliT aris dawerili, xolo amave nawilis T
(9) Tavidan grZeldeba ZiriTadi teqstis xeliT.
2. sistematuri nawilis meore ganyofilebas damoukidebeli saTauri ara
aqvs da warmoadgens pirveli ganyofilebis uSaulo gagrZelebas: A (13v-33v), B
(14v-38v), C (35-85gv.), D (13r-37v), E (19r-116r), F (13r-29v), G (8v-62r). Pitra, II, 458636.
absoluturi sizustiT ganmeorebulia pirvel ganyofilebaSi warmodgenili
titlosebisa (nawilebisa) da Tavebis saTaurebi, oRond TiToeul titlosSi
Semavali Tavebis saxelwodebaTa Semdeg moTavsebulia Sesabamis saeklesio
kanonebze miTiTeba. saeklesio kanonebze miTiTebis Semdeg Tavebis mer nawils
axlavs amonawerebi samoqalaqo (bizantiuri) kanonmdeblobidan, zogjer ki
mxolod miTiTebani samoqalaqo kodeqsis wignebze.1
1 TvalsaCinoebisaTvis movitanT mag. XI titulis I Tavs orive ganyofilebidan (am
titlosSi sul 16 Tavia):
,,nawili i a: monasteriTa da monazonTaTs.
Tavi a: aRSenebisaTs monasterTasa, da raTa iqmnen igini ganTsebiT, da imave titlosis
pirveli Tavi meore ganyofilebidan:
,,nawili i a: monasterTa da monazonTaTs.
Tavi a: aRSenebisaTs monasterTasa, da raTa ara iqmnen igini sayofelsasoflioni, da saqonelTaTs monazonTasa:
xalkidonisa krebisa kanonni d, k d,
meequsisa krebisa kanonni m T,
meorisa nikiisa krebisa kanonni i g,
pirvelisa da meorisa kostantinopolis taZarsa Sina wmidaTa mociqulTasa
Sekrebulisa krebisa kanonni a, v.
xolo meaTcamete ganweseba pirvelisa Tavisa nearonTasa itys, viTarmed romelsa
enebos aRSeneba monastrisa, pirvelad ezraxen igi episkopossa maT adgilTasa ... da
mesame ganweseba meorisa Tavisa nearonTasa itys, viTarmed romelsa enebos aRSeneba
monastrisa, numca sxuebr iwyebs igi Senebad, aramed... da a.S.
79
ZiriTadi nawili
mociqulTa kanonebi
1. ,,kanonni wmidaTa mociqulTani (85 kanoni) A (33r-39v), B (39r-45r), C (87103gv.), D (38r-47v), E (116r-124v), F (30r-36r), G (63r-67v). Pitra, I, 13-36.
mociqulTa kanonebi dasaTaurebulia BF nusxebSi mrgvlovani singuriT,
xolo CEG nusxebSi nusxuri singuriT. saTauri ara aqvs AD nusxebs (Tu
mxedvelobaSi ar miviRebT A-Si fanqriT, xolo D-Si melniT sul bolo xanebSi
daweril saTaurebs).
C nusxaSi ukanasknel kanons p e ricxvi ar uweria.
80
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
1 Sead. Pitra, II, 458-636. aT. sintagma, I, 35-335 (balzamonis komentarebiT). Sead.
102
103
104
E da G nusxebis urTierTmimarTebisaTvis
,,didi sjuliskanonis sistematuri nawilis mixedviT Cans, rom EG xelnawerebi
ABCDF nusxebTan SedarebiT gansxvavebul redaqcias gvaZleven. es naTelia
ara marto imiT, rom EG nusxebSi samoqalaqo kanonebi berZuli dedniseuli
sisruliT aris gadmocemuli, aramed imiTac, rom Cven mier sistematur nawilSi
aRnusxuli gansxvavebani Tu lafsusebi berZnul xelnawerebTan SedarebiT EG
xelnawerebSi TiTqmis erTnairad aris warmodgenili, amitom SegveZlo gvefiqra,
rom EG xelnawerebi erTmaneTis zust ganmeorebas warmoadgenen. sinamdvileSi am
or xelnawers imdeni ganmasxvavebeli niSani aqvs, rom maTi urTierTmimarTeba ar
SeiZleba ase martivad warmovidginoT.
udavoa, rom samoqalaqo kanonTa teqstis is nawili, romelic ABCDF
xelnawerebSi ar aris da mxolod am or xelnawerSi gvaqvs, absoluturad erTi da
igivea. magram rogorRa unda avxsnaT E da G xelnawerebs Soris dadasturebuli
Semdegi gansxvavebani?
1) G xelnawerSi warmodgenili ,,ganwesebani ...pavlesni da ,,ganwesebani
petre da pavlesni E xelnawerSi ar aris, iseve rogorc sxva nusxebSi.
2) E nusxas, iseve rogorc ABCDF nusxebs, sistematuri nawilis
meore ganyofilebaSi aqvs xarvezi: I titlosis me-4 Tavis saTauris Semdeg
gamotovebulia saeklesio kanonebze miTiTeba da momdevno me-5 Tavis saTauri. G
nusxaSi yvelaferi Tavis adgilzea.
3) E nusxaSi ABCDF is msgavsad sistematuri nawili ori ganyofilebiT
aris warmodgenili, G nusxas ki pirveli ganyofileba ar aqvs.
4) Sesaval statiaSi - ,,Tu romelTa krebaTagan da pirTa anu raodenni
kanonni Sekrebul arian awindelsa amas Sina wignsa - E nusxa zustad igive suraTs
gviCvenebs, rogorsac ABCDF nusxebi: saeklesio kanonTa siaSi karTagenis krebis
dionise aleqsandrielis kanonebi mosdevs, maSin rodesac G nusxaSi maT Soris 5
saeklesio krebis kanonebia Camatebuli (ix. ,,didi sjuliskanonis Sedgeniloba
zemoT, gv. 26. G nusxis zemoT ukve vilaparakeT).
5) amave statiaSi E nusxa ABCDF xelnawerebis msgavsad Teofile
aleqsandrielis ,,filoTeos aleqsandrielis formiT ixseniebs, xolo G-s
gasworebuli aqvs ,,Teofiled, iseve, rogorc es yvela cnobil berZnul
xelnawerebSi aris.
6) ,,didi sjuliskanonis ZiriTad nawilSi E nusxa, ABCDF xelnawerebis
msgavsad, Rangris krebis saTaurSi SecdomiT ankriis krebas asaxelebs, G
nusxaSi es Secdoma gasworebulia.
7) ,,didi sjuliskanonis Sesavali nawilis kanonTa siaSi E nusxaSi ABCDF
is msgavsad vkiTxulobT: ,,grigoli episkoposisa noselisa litos mimarT
105
106
107
108
109
110
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
teqstisaTvis
winamdebare gamocemisaTvis gamoviyeneT `didi sjuliskanonis uZvelesi
xelnawerebi: A-76, XIIs., A-124, XIs., quT. 25, XIIs.; A-171, XIIIs., quT. 17, XIIIs.,
A-1102, XIIIs., H-1670, XIII-XIVss. da A-1116, XV-XVIss. (Tavbolonakluli
nusxa). ZiriTad nusxad aRebulia A-76 k. kekeliZis miTiTebis Tanaxmad. danarCen
nusxaTa variantuli Cvenebani sqolioebSia asaxuli. ZiriTadi nusxis mcdari
wakiTxvebi sxva nusxaTa swori formebiTaa gasworebuli, xolo ZirTadi nusxis
Cveneba sqolioSia Catanili. `didi sjuliskanonis gviandeli nusxebi (A-9,
A-741, H-1376, Q-53, A-1402, quT. 26) XVIIIs. xelnawerebia da teqstis dadgenisas
mxedvelobaSi ar aris miRebuli, radgan isini Zveli nusxebis aslebs warmoadgens
da maTi variantuli sxvaobani gadamwerTa mier daSvebuli SecdomebiTa da
orTografiuli siWreliT Semoifargleba. originalobiT gamoirCeva mxolod
A-741 nusxa, romelSic ar aris Sesavali statiebi da sistematuri nawili
kanonTa teqstebis bolosaa gadatanili (warmoadgens A-124 nusxis asls).
gamocemaSi teqsti imave TanamimdevrobiTaa warmodgenili, rogorc ZiriTad
xelnawerebSia. gamonaklisia daSvebuli `pavle mociqulisa da `petre da
pavles kanonTa teqstebisaTvis, romlebic, rogorc zemoT aRvniSneT, `didi
sjulsikanonis zogierTi nusxis gviandel danamats warmoadgenen, amitom
uxerxulad CavTvaleT teqsts dasaxelebuli statiebiT dawyeba da, Cvenis azriT,
Sesaferisi adgili mivuCineT: gadavitaneT `mociqulTa kanonebis Semdeg, Tanac,
ZiriTadi teqstisagan gamoyofis mizniT, petitiT warmovadgineT. aqve davsZenT,
rom dasaxelebul statiaTa teqstis dadgenisaTvis, garda A da G nusxebisa,
gamoviyeneT A-737 XIVs. xelnawerSi daculi am statiebis teqstebic, romlebic
sqolioebSi N literiTaa warmodgenili. unda aRiniSnos isic, rom am statiebis
farglebSi ZiriTad xelnawerad G nusxaa gamoyenebuli, romelSic XIII-XIVss.
teqstia mocemuli, radgan A nusxaSi warmodgenili igive teqsti gacilebiT
gviandelia (XVIs.).
`didi sjuliskanonis sistematuri nawilis EG nusxebSi warmodgenili
samoqalaqo kanonTa Semcveli teqstis is nawili, romelic arsen iyalToelis
Targmanis teqstTan SedarebiT metia da, rogorc aRvniSneT, gviandeli
Targmnilia, gansxvavebuli SriftiTaa warmodgenili, rac mkiTxvels
gauadvilebs Tavdapirveli Targmanisagan gviandelis gamoyofas da misi
moculobis gansazRvras. amasTanave teqstis am monakveTSi ZiriTad nusxad
aRebulia G xelnaweri, radganac is E nusxasTan SedarebiT sruladaa daculi.
124
125
126
127
12. XVIs. mxedruliT: `q. Semogwire me, vaCnasZeman roinis Svilma, boqaulT
uxucesma ioram, ese wigni sjuliskanoni Tquen wmidasa da caTa mobaZavsa
saydarsa, suetsa RmrTiv aRmarTebulsa, kuarTsa sameufosa da mironsa wmidasa
sulisa Cuenisa saxsrad da CuenTuis sadRegrZelod. mas Jamsa, rodes mefe batoni
suimon urumTagan datyuevda da Cuen xuanTqarTana elCad wavediT, da ese wigni
datyuevebuli vipoveT da davixseniT da viyideT oTxmeoc flurad, movitaneT da
SevswireT suetsa coxvelsa CuenTuis sadRegrZelod da sulisa Cuenisa saxsrad.
RmerTo da sueto RTiv aRmarTebulo, Seiwire Cuengan mcire ese Sesawiravi da nu
dagusji dResa mas gankiTxvisa Cuenisasa, amin. (312r).
(svimon I (1558-1569ww.) daatyveves 1569w.).
13. ufro gviandeli gaurkveveli mxedruliT leqsis magvari teqsti; ikiTxeba
mxolod fragmentulad, rasac misdevs uSnod naweri mxwedruliT: `me qarTlis
kaTalikozman davswyevle gurgena garayanis Ze (212r-v). momdevno teqsti, albaT,
wyevlaa gaurkvevelia.
14. vefxistyaosnis erTi strofi (908-e akad. gamocemis mixedviT) XVIIIs.
xeliT (313v).
xelnaweri aRwerilia: 1. . , .
. . . , . I. 2. ..
, , II, .
III, , 1914, . 351-354. 3. xelnawerTa aRweriloba, A fondi, nakv. I, 1974w.
B(quT. 25)
bombicini, 29X19, teqstis zoma 22X12; 313 furceli. TiToeul gverdze 29
striq.; XIIs. lamazi nusxuriT; 2 311f. ZiriTadi teqstis xeliT, 1r-v Sedar.
gviandeli xeliT; 312-313f. mogviano wvrili nusxuriT. moxatuli sazedao
asoebiTa da TavsamkaulebiT.
iwyeba: `Sekreba kanonTa saeklesioTa ganyofili a[ToTxmet nawilad].
mTavrdeba: `uwyeba mizezsa qarTvelTa mowcevisasa... bolonakluli, wydeba:
`da mier dRiTgan daepyra...
pirveli furclis Sua nawili amoWrilia, 191v da 192r Sua 3 furceli aklia.
gadamweri grigoli CaxrexasZe (ix. anderZis teqsti. 296r).
damatebiTi statiebi: 1. `Zegliswera wmidisa da RmrTiv-Semokrebulisa
krebisa (ruis-urbnisis) teqstis xeliT (296v-309v). 2. `uwyeba mizezsa
qarTvelTa moqcevisasa... bolonakluli (da-ax. XVIs. xeliT, 312r-313v).
minawerebi: 1. ZiriTadi teqstis xeliT: `aqa ricxvsa zeda kanonni maklian,
vinaTgan aman krebaman asocdaaTrvametni kanonni dasxna (150r). (SeniSvna
uadgiloa, radgan aq karTagenis krebis 138-ve kanoni adgilzea).
2. `qriste RmerTo, Seiwyale grigoli, amin (116r).
128
3. ` me, rameTu amanve sulTa ganmxrwnelman mamonaman myvna Cuen mona yovlisa
arawmidebisa da uRmrTebisa meufeni... mTavarni, mRdelni, mTavarni medarni
da yoveli naTesavi qarTvelTa amisTs samarTlad miveceniT satanjvelad
da mosasrvelad naTesavsa ugulismosa da umecarsa RmrTisasa, ulmobelsa,
uwyalosa da sisxlis mWamelsa, raJams Ziri ese yovelTa vnebaTa yovelTave
viTarca mSnva... SevitkbeT. amieriTgan nuRara mkiTxav, Tu raodenni morCni
xe0nergisa amis Zirisa arian angahareba, Suri, mteroba, siZulili, doma,
ampartavaneba, parva, avazakoba, kaciskvla, siZva, mruSeba... moiwivnes
risxva samarTali, viTarca urCTaTs saxarebisaTa da morCilTa sicruisaTa
(213r).
4. [sr]ul iqmnnes [ti]bikonni yovlad [S]uenierni (285r).
5. SedarebiT gviandeli nusxuriT: `RmerTo da varZiisa RmrTismSobelo,
Seiwyale friad codvili amisi mkazmavi, amin (177v).
6. `advil xilvisTs Tavzed sxolio movwere me, undoman da codvilman berman
dionisi, vinca mxilvelTa da mkiTxvelTa wmidisa amis wignisaTa gevedrebiT,
raTa cdomileba momiteoT da Sendoba gbrZanoT, o no (290r).
7. `saxeliTa RmrTisaTa, meoxebiTa wmidisa RmrTismSobelisaTa mose
fafeauris Ze Rirs viqmen povnad wignisa moZRuarsa qristeaneTa da movas[ene]
monastersa juarisa patiosansa salocavad C[emTa] mSobelTa da[Zma]Ta CemTaTs,
vinca ese sulisa Cemisa naSromi j[uars ga]moauas, ama krebaTa kanons... (296r).
8. (dawerilia Sebrunebulad) `RmerTo Cemo, romelman simdabliT juarcma
jer-iCine, Rirs m[yav saRuT]osa ziarebasa, romelman wmida ese sjuliskanoni
davi[sen da kualad]ve juars Sevswire sulisa Cemisa sasrad da mSobelTa
CemTa Sesandob[lad]. qoronikoni ti (1622w.) nikoloz ColoyaSvilman
metexTwinamZRvarman (300v).
9. `Cuen, quTaTel mitropolitman maqsime, viyideT wmida ese wigni
sjuliskanoni da SevswireT quTaisis yovlad wmidasa sameoxod sulTa CuenTa.
vinc gamoswiros da daukargos, SeCuenebul iyos, an vinc dawindos (311v).
10. mxedruliT: `me, friad codvilman batoniSvilman dimitri... (156r).
danarCeni teqsti furclis qveda kidesTan erTad CamoWrilia.
11. Znelad amosdakiTxavi sakmaod Zveli mxedruliT gakeTebuli minawerebis
fragmentebi (53v da 252v).
xelnaweri aRwerilia: 1. quTaisis saxlemwifo muzeumis xelnawerTa
aRweriloba, t. I, Sedg. e. nikolaZis mier, Tb., 1953w. (mxolod ramdenime minaweria
gamotanili).
2. .. , V, II . , 1917. . 120-122 (Zalian
mokle).
129
C(A-124)
qaRaldi; 626 gv. (122-is Semdeg gadamxtaria 133 gverdze); 25X18, teqsti
19,8X11,8. rveulebis saTvalavi a l T (bolo rveulSi xuTi furceli, xolo
24-eSi 6 furceli); aklia erTi furceli 622-sa da 623 gv. Sua; dauwerelia: 86,
566 (mx. ori striqonia dawerili tavSi), 567-568, 604 gverdebi.
teqsti dawerilia XIs. nusxuriT.
`didi sjuliskanonis garda xelnaweri Seicavs damatebiT statiebs:
1. `wmidisa basilis kanonTagan: monastersa Sina yovelnivemca wesierad arian
(563-565). amave statiis gagrZelebad (gv. 565) gviandeli nusxuriT miwerilia
(ioane mmarxvelis nomokanonis bolo?) 11 striqoni. amis Semdeg 566-568 gverdebi
dauwerelia.
2. `Tu viTar jer-ars Sewynareba, romeli huriaTagan sarwmunoebasa
qisteaneTasa moudebodis (569-571gv.).
3. `aRwera usrulesi-re: Tu viTar jer-ars Sewynareba, romeli huriaTagan
sarwmunoebasa qisteaneTasa moudebodis (571-578gv.).
4. wesi, romeli iqmnebis moqceulsa zeda sarkinozTagan wmidisa momarT da
WeSmaritisa sarwmunoebisa Cuen qristeaneTasa (578-786).
5. SeCuenebani iakobitTa da yovelTa erTbunebaTani, romelTa Tana arian
somexnica (587-593).
6. `sacxorebelisaTs vnebisa qristesisa da viTarmed RmrTis mavnebelni
arian metyuelni, viTarmed: wmidao ukudao, romeli juars ecu da ivne (593-600;
601 gv. dauwerelia).
7. `aRsareba da uwyeba marTlisa sarwmunoebisa da wmidaTa krebaTaTs,
romelTa jer-ars yovelTa qristeaneTaTs, raTa keTilad da gamowulilviT
mecnier iyvnen (602).
8. `wmidisa foti patriarqisa aRwerili (602-603).
9. usaTaurod: kiTxva-migebani (604-619).
10. `ganCineba sarwmunoebisa didebulisa ioanes mier RmrTismetyuelisa
gamocxadebiT sakrvelTmoqmedisa grigolis mimarT, viTarca xuaSnebiTa
RmrTismSobelisaTa da ese igi sarwmunoeba ars, romlisaTs grigoli
sakrvelTmoqmedman iloca da CuenebiT RmerTman aswava da man dawera Zilsa Sina
da, odes ganeRZa, elTa aqunda (619-620).
11. `locva lxinebisa maTTs, romelni uarisyofisagan moqceul iyvnen
qristeanobad: axlad Targmna ese giorgi (620-622).
12. `locva sxua eseca aRmsarebelsa vidre zeda (622).
13. `sxua locva egreTve aRmsarebelsa (622); momd. furc. moWrilia,
teqsti bolonakluli).
130
131
E (quT. 17)
qaRaldi, tyavgadakruli xis yda; 486f.; 29X21,5; teqstis zoma 23X15; erT
svetad; 27 da 28 striqoni; XIIIs. nusxuri; dazianebuli, rveulebi daSlilia da
furclebi amocvenili; dakarguli furclebis nacvlad Cakerebulia ramdenime
dauwereli furceli. dauwerelia 3, 4, 5 furclebi. zog furcels aSia
waWrili aqvs da teqstis nawilic dakargulia; bevr adgilas gadasuli teqsti
gacxovelebulia vinme iosebis mier qarTlis kaTalikosis nikolozis brZanebiT
1589 wels (486r); xelnawers aklia dasawyisSi 3 furceli; iwyeba pirveli
rveulis me-4 furcliT. ZiriTad teqstTan dakavSirebuli `Seiswaveni da
`sxolioni meti odenobiTaa, vidre ABCD nusxebSi, amasTanave isini ara marto
aSiebzea miwerili, aramed Zalian xSirad ZiriTad teqstSiac aris Setanili,
Tumca axlavs SeniSvnac: `Seiswave da sxva.
damatebiTi statiebi dawerilia ZiriTadi teqstis xeliT. yvela is statia,
romelic Setanilia A nusxis 1, 2, 3, 4, 5 paragrafebSi, igive TanmimdevrobiTaa
warmodgenili E nusxaSi, damatebulia: `yovlad ganTqumulsa patriksa, ufalsa
petres mdabali maqsime monazoni,moTxroba TavTavedi qristes RmrTisa
Cuenisa sacxorebelisa paseqisaTs aRwerilisa kanonisa mier mTargmanebeli
(469v-485v). dasaxelebuli astrologiuri Txzuleba maqsime aRmsarebels
ekuTvnis. am saTauriT G-Si Setanil TxzulebasTan SedarebiT aq mxolod I
nawilia (pasqaluri cxrilis gareSe).
anderZi gadamwerisa: `(daiw)era wmida da yovlad sulTa ganmanaTlebeli
sju(lis kanoni) eliTa (m)wared da friad codvilisa mruelisa amabiwe (!)
(abaSiZe?)... saTa, RmerTman icis, wmidano RmrTisano, romel didni Wirni vnaxe
132
F(A - 1102)
qaRaldi, 229 furc.; ZiriTadi teqstis zoma 32,5X23, gviandelis 30X22;
teqstis zoma 24X18 da 21X15,5; 1-8 furceli Tavdap. teqstis dakarguli rveulis
nacvlad XVIII saukuneSia besarion orbeliSvilis xeliT aRdgenili. Zveli
teqstis 1-7 da bolo furclis kideebi Semomwvari da SemoWrilia; nusxuri,
saTaurebi da gamoyofili adgilebi singuriT; XIIIs., bolonakluli, bolo ori
furceli (228 da 229) akinZulia SecdomiT. pirveli furceli unda mosdevdes 23
furcels, xolo meore 221 furcels.
133
G(H-1670)
qaRaldi, nusxuri. 296f. (zom. 32X23,5; teqstisa 24,5X16,6), or svetad,
TiToeulSi 33 sriq.: XIII-XIVss. xeliT. Camotanilia eqvTime TayaiSvilis mier
jruWis monastridan 1919w.
damatebiTi statiebi igivea, rac A nusxaSi gvaqvs 1-7 paragrafebis qveS, oRond
E nusxis msgavsad metia: `yovlad ganTqumulsa patriksa ufalsa petres mdabali
maqsime monazoni... (266v-284v), romelic G nusxaSi A nusxis 5 da 6 statiebs
Soris aris Casmuli. amasTanave E nusxasTan SedarebiT es Txzuleba srulia. misi
meore nawili, rac E-sTan SedarebiT zedmetia (277r-284v), maqsime aRmsarebelis
Txzulebis gagrZeleba ar unda iyos. aSiaze ZiriTad teqstTan dakavSirebuli
`sxolioni da `Seiswaveni, oRond meti raodenobiT, vidre ABCD nusxebSi
gvaqvs, msgavsad E nusxisa.
minawerebi:
1.
mxedruliT:
`yovlad
usamrvdeloesi
mitropoliti
mravalJamier daviT, saxlTuxucesis wereTlis zurabis Ze, rom es WeSmariteba
mekiTxa, aw vscan ivnisis k, welsa C ykb (1822w.), jruWs (1r).
2. Sebrunebulad, nusxuriT: `RmerTo, acxone moZRvari ioane (37r).
3. mxedruliT: `Sua mTis xaxulisa RmrTismSobelo, daicev Semomwirveli
Seni (160r).
4. nusxuriT: `ese wmida da sulTa ganmanaTlebeli sjuliskanoni SuamTis
xaxulisa RmrTismSobelisa ars. vinca gamoauas wmidasa taZarsa missa, dResa
mas kankiTxsasa mieces satanas gamouxsnelad, amin (296v).
5. amave gverdze: mravalricxovani mokle minawerebi mxedruliT da nusxuriT,
umniSvnelo. 155r, 159r (mxedr.) daviT mitropolitis SeniSvnebi.
xelnaweri aRwerilia: saq. saistorio da saeTnografio sazogadoebis yof.
muzeumis xelnawerebi (H koleqcia), t. IV, Tbilisi, 1948.
134
H(A-1116)
qaRaldi, 140f. (z. 28X18), ukiduresad dazianebuli, Tavbolonakluli,
daSlil-dafurcvlili, kideebSemocveTili; saTaurebi singuriT, umtesad
TiTqmis mTlianad gadasuli. XV-XVIss.; gadamweri ioakime (114r), teqstobrivad
yvelaze axlos dgas B nusxasTan.
xelnaweri aRwerilia: saq. saxelmw. muzeumis qarT. xelnawerTa aRweriloba,
A fondi, IV, Tbilisi, 1954.
135
()
Didi suliskanoni, ,, ,
, ,
.
. ,,
.
,
,
-
. (),
,
- .
, ,
, :
- ,
1.
.
,, , .. XIV
883., , ,
,
,
.
,, .
,
,
, .
,
.
,
,
1 ... .. . .... , 1852,36
( : ,, ,,).
136
XI , ..
XIV .
,
,
.
, XII
. (1105.), ,, -1.
,,
,, (Mcire suliskanoni)2.
.
.
VI
( 691.), ,,,
(ruliskanoni)
, 691.
, ,
(
).
, ,,
. .
I-IV 3, .
, , ..
XIV , IX ., ,,
4.
,,
XI, XII .
XII. ,,
( 25). .. X.
5 .
1 , III, , .
.. , ., 1970, . 106-127 ( . ).
2 , .. , ., 1973, ( . ).
3 .. , , I, ., 1928, . 26-28 ( . ).
4 , . 24.
5 . ,
,
, , . II, ,
1814, . 349-381, . V, 1917, . 126).
137
, , 1105 ,
,, -
,, .
,,
XIV 883. 920
1.
,,Didi suliskanoni
. 25 XII .
, ,,Mcire suliskanoni
, . ,, suliskanoni,
, . ,
,, ,,
? (,, I.
IV , , I , 1889.).
,,suliskanoni
,,. suli
- ,, ,, ( ),
,, . , ,,Didi suliskanoni ,,
,, .
,,
.
.
: A-A_76, XII ; -. 25, XII; C-A_124, XII ;
D-A_171, XIII; E-. 17, XIII; F-A_1102, XIII ; G-H_1670, XIII-XIV .
(A:1116, XV-XVI), (:15464 , XII; :691-XVIII ) (A_9,
A_741, A_1402, H_1373, Q_53 . 26 V )
.
,, .
(ABCDF) .
.
(EG)
, XIV .
.
2
,
1 , , , 1897, . 200.
2
.
138
. ,
, . EG ,
, ,
,,,, ,
. ,
EG,
ABCDF, , ,
,, . , I II
,,
.
,, : ABCDF
,
, G,
, ,
,
G,
. G
,,... ,, ,,... ,,
.
,, , ,
:
1. ; 2. ; 3. ,
().
1. ) , G
,
. , -,
G XVI-XVII . ,
,, , ..
1.
) ,, , 14
,, ,
50 ,
,,50 ,,14
( 68- 84) . ,
XIV .
.
1 , . II, . III, , 1914, . 359.
139
) ,,
XIV
(VII.) 883. G
.
) ,,
( )
, .
1 (VII.) ,
.
883.
,,, , , ,
,
,,
883 .
(ABCDF)
, ,
,, 1
XIV . G ,,
883 . , G ,
,, .
2.
: ,,
.
,
, 14 ().
.
,
, ,
(
G, ),
. G .
,
- ,
, .
3. , ,
. ,
; ,
140
,
. ,
,
, .
,
: ,
, , ,
.
, ,
.
1. ,, 15 ,
, 14 . ,
50 14 . .. ,
14 .
XIV ,, 15-
. (VII.).
14 , .
, 15- 13-
(13-14). , , ,, ,
( Pitra).
2. , , 21
. ,
: (. Pitra) 16- 16- 17-
,, , 17-18-, 18-19-, 19-20- 20-21-
21- .
1,
, ,
.
3. 394
, ,
,, .
. G,
.
4.
,, , . ,
1 . . , . . . 155.
141
, VII
.
1. ( .)
.
5.
,
(11-
). ,
, .
6.
. (
), ,
, ,, .
, .
2 , ,
,
. XIV
.
7.
, ,
3,
85- ,
.
8. , ,
8 .
,
, 2-
.. , 4- 5-
.
4.
9. ,, 15
, 3,.. 18 .
Pitra 60 (1, 630-643),
, 18
1
2
3
4
. . , . , . 157.
, . 160-161.
, . 158-159.
, . 159.
142
(IV, 331-341).
, 15 1.
10. ,
, ,
:
; 2-
. ,
,
.
2.
11. ,,
, ,
, ,,
.
XIV
, , ..
,,Recensio Photio prototypa, , ,
I . ,
, 459.
. , II
, -,
, XIV ,
.
,, .
, ,
,
, II .
,, ,
, ,
,, -
. , ,
,, .
,, ,,
-
,, .
1105 ( 1103,
1 , . 160.
2 .
143
), , ,, 1105,
1114 , . .. 1.
.
,, ( ,, , ,, )
: ,, - 2.
144
145
146
nawili pirveli
,,wameba martvilobani
martilologiuri Janris Txzulebebi qarTul originalur hagiografias
misi arsebobis mTel manZilze gasdevs iwyeba is martirologiuri TxzulebiT
(,,SuSanikis wameba Vs.) da mTavrdeba martirologiuri TxzulebiT (,,Sio
garejelis wameba 1799w.), rac ganpirobebulia saqarTvelos istoriis umZimesi
politikur-religiuri movlenebiT. qarTuli eklesiis pirveli mowameebis
gamoCena, romelTa Sesaxebac hagiografiuli Txzulebebi Seiqmna, emTxveva
aRmosavleT saqarTveloSi mazdeanuri sarwmunoebis aRmsarebeli sparselebis
batonobis periods da qristianebisa da mazdenobis dapirispirebis Sedegi iyo.
zogierTi maTganis ,,wameba TviTmxilveli avtoris dawerilia (SuSanikisa (V)
da evstaTi mcxeTelis (VIs.) ,,wamebebi), zogi, marTalia, mazdeanebis mier iwama
(raJdeni Vs., abibos nekreselis VIs.), magram maT Sesaxeb wamebebi gacilebiT
gvian Seiqmna (pirvelisa XVIIIs., meoresi IXs.).
meore etapi ,,wamebebis Seqmnisa ukavSirdeba mTel saqarTvelos teritoriaze
mahmadian arabTa winaaRmdeg warmoebuli brZolebis istorias da iwyeba igi
,,habo Tbilelisa da nikifore urbnelis martvilobiT (VIIIs. II naxevari)
da grZeldeba am brZolebSi daRupul mefeTa (arCili) da mTavarTa (daviT
da konstantine; kostanti kaxi, gobroni) Sesaxeb SeTxzuli wamebebiT, zogi
Tanamedrove avtoris mier habos (VIIIs.), kostanti kaxis (IXs.), gobronis (X
147
148
149
150
151
152
153
3. raJdenis wameba
raJdeni iTvleba saqarTvelos eklesiis pirvelmowamed (iseve, rogorc mTel
qristianul samyaroSi pirvelmowamed iTvleba stefane diakoni). sakvirveli
is aris, rom Vs. I naxevarSi wamebuli wmindanis Sesaxeb martirologiuri
Txzuleba pirvelad (yovel SemTxvevaSi, Cvenamde moRweulTa Soris) daiwera
XVIIIs. I naxevarSi. besarion orbeliSvilis, aRmosavleT saqarTvelos
kaTalikos-patriarqis Txzuleba, romlis sruli saTauria ,,wameba da
Rvawli wmidisa didisa mowamisa raJdenisi, romeli iwama JamTa didisa mefisa
vaxtangisaTa sparsTa mier qarTls Sina, sofelsa Sina wroms, efuZneba im
Zvel matianes, rogorc avtori aRniSnavs, romelSic aRwerili iyo ,,simxne da
moTmineba raJdenisa, Tumca dReisaTvis mowamis Sesaxeb Zveli wyaroebidan im
ramdenime frazam moaRwia, rac istorikos juanSeris (XIs.) saxeliT cnobil
vaxtang gorgasalis istoriiTaa cnobili: raJdeni yofila sparseli mazdeani,
1 m. CxartiSvili, martviloba evstaTi mcxeTelisa (wyaroTmcodneobiTi gamokvleva),
Tb. 1991, gv 33-59.
2 k. kekeliZe, Zveli qarT. lit. istoria, gv. 512-515.
154
155
156
e.w.
arqetipebis
157
158
159
160
161
5. gobronis ,,wameba
,,wameba wmidisa mowamisa gobronisa, romeli ganiyvanes yvelis cixiT tbeTis
pirveli episkoposis stefane mtbevaris mier dawerili Txzulebaa, romelSic
aRwerilia arabi amiras abul kasimis 914 wlis somxeTsa da samxreT saqarTveloSi
laSqrobis ambavi. moTxrobilia, Tu rogori winaaRmdegoba gauwies arabTa
laSqars yvelis cixis damcvelma 128 mecixovnem da maTma meTaurma gobronma (anu
miqaelma). cixis 28 - dRiani alyisa da aRebis Semdeg isini daatyveves, xolo
qristianobis datovebisa da mahmadianobis miRebaze mtkice uaris gamo yvelani
maxvilebiT akuwes 914w. 17XI.
Txzuleba stefane mtbevarma aSot erismTavris (zedsaxelad kuxis) davalebiT
dawera 914-918ww. (bolo TariRi aSotis mkvlelobis welia). es arcTu vrceli
Txzuleba, gansakuTrebiT misi Sesavali nawili saRvTismetyvelo Sinaarsis
ganyenebuli msjelobebisa da saRvTo werilis citatebiT aris gadatvirTuli.
avtoris azri arabebis mier somxeTis mooxrebisa da saerTod mtris Semosevebisa
da qveynis awiokebis Sesaxeb providenciulia. Txzuleba didi mxatvruli
RirsebebiT ver gamoirCeva, magram igi mniSvnelovan wyaros warmoadgens
TviTmxilveli avtoris mier danaxuli da mkiTxvelisaTvis warmodgenili
imdroindeli politikuri viTarebisa da saomar moqmedebaTa gasacnobad.
TxzulebaSi antisomxuri tendencia Cans.
1 P. Peeters, Des Constantino Martyre in Babilonis Acta Sanctorum, Novembris, Iv, 1925, 541-554.
2 k. kekeliZe, kostanti kaxis martviloba da vinaoba, etiudebi... I, Tb., 1956, gv. 138-146.
162
163
damqaSebi akuwes. Sahi iZulebuli gaxda 16 wlis Teimurazi kaxeTis mefed daesva
(1606w.). am dros qveynis saqmes qeTevani ganagebda.
SedarebiT mSvidobiani wlebi male damTavrda. 1614 wels Sah-abasi kaxeTs
Semosia da mZevlad aiyvana qeTevani da Teimuraz mefis ori mcirewlovani
vaJi. esec ar ikmara da Teimurazis datyveveba moindoma, magram radgan es ver
moaxerxa (Teimurazi imereTSi gaixizna), kaxeTi sastikad aaoxra da mosaxleobis
didi nawili sparseTs waasxa (dResac cxovrobs im qarTvelTa STamomavloba
sparseTSi, fereidanis provinciaSi. maTi ricxvi ramdenime aTasia), maT karmidamoebSi ki sparselebi Caasaxla.
Sah-abasma Teimurazis uSedego devnis xangrZlivi drois ganmavlobaSi jer
misi mcirewlovani vaJebi daasaWurisa, rasac erTma ver gauZlo da mokvda, xolo
meore SeiSala (Tumca moxucebulobamde icxovra), Semdeg qeTevanis jeri dadga:
aTwliani patimrobis Semdeg, 1624 wels Sahma igi Sirazis mflobels gaugzavna
moTxovniT: an gaemahmadianebina igi an tanjva-wamebiT moekla. dedofalma
uyoymanod sikvdili arCia da cecxliTa da maxviliT usastikesi dawva-daWris
Sedegad, rac Semzaravad aqvs aRwerili avtors, igi aResrula 1624w. 13 maiss.
qeTevanis wminda nawilebi qristianebs jer dedoflis mier aSenebul egvterSi
daumarxavT, magram isini kaTolikebs mouparavT da farulad dausaflavebiaT
TavianT eklesiaSi, radgan daunaxavT, rom dedoflis wminda nawilebi saswaulebs
axdenda. male, avtoris TqmiT, kaTolikeTa erT-erT mRvdels RvTis CagonebiT
dedoflis wminda nawilTagan ,,zogi romelnime nawilni (Tavi, marjvena fexi)
ZRvnad Cautania TeimurazisaTvis da mTel qristianul sazogadoebas didi
pativiT daukrZalavs alaverdis taZarSi. male sparseTidan dedoflis danarCeni
nawilebic CamoutaniaT da dakrZalulisaTvis SeuerTebiaT.
qeTevan deodflis Rvawli pirvelad aRuweria misi ,,wamebis TviTmxilvels,
magram man Cvenamde ver moaRwia. farTod aisaxa es Tema saero literaturaSi: jer
Teimurazma miuZRvna poema Tavisi dedis Tavdadebas, Semdeg arCil mefem CarTo
Tavis ,,gabaasebaSi. farTod gamoexmaurnen qeTevan deodflis wamebis faqts
XVII-XVIIIss. qarTveli da ucxoeli mematianeebi da istorikosebi, kaTolikuri
samyaros qronistebi da mwerlebi, Seiqmna mxatvruli da dramatuli Txzulebebi.
qeTevan dedoflis grigol dorqeliseuli ,,wameba ki pirvelad gamovlinda
da gamoica mxolod 1949 wels (tr. ruxaZe, axladaRmoCenili ,,cxovreba da
wameba qeTevan dedoflisa, literaturuli Ziebani, V, gv. 248-267, teqsti da
gamokvleva), meored gamoica 1989w. (Zveli qarTuli agiografiuli lit-is
Zeglebi, V, gv. 5-32 teqsti da 136-165 - m. qavTarias gamokvleva). orive gamocema
efuZneba XVIIIs. xelnawerebs (A-130, 1713w.; S-3269; A-170,173w.). literatura
garda zemoT dasaxelebulisa: k. kekeliZe, Zv. qarT. lit. istoria, 1980, gv.
164
165
nawili meore
,,cxovreba moqalaqobani~
qarTulma martirologiurma Txzulebebma, marTalia, udidesi roli Seasrula
qarTveli xalxisa da eklesiis erovnul-sarwmunoebrivi erTianobis saqmeSi,
qarTuli literaturis Camoyalibebisa, kulturis istoriis formirebaSi, magram
qarTul hagiografiaSi centraluri adgili mainc ,,cxovreba-moqalaqeobis
Janrs uWiravs. swored am JanrSi daiwera is hagiografiuli Txzulebebi,
166
167
ise datova mowafem kostantis qalaqis eklesiaSi, rom ver daeswro moZRvris
dakrZalvas, radgan es procesi sxvadasxva mizeziT gaWianurda (115 wlis
epifanes gvams TafliT savse WurWelSi inaxavdnen). polibioss ainteresebda
moZRvris dakrZalvis procesia, dRe da adgili, amitom epistole gaugzavna
epifanes adgilze xeldasmul episkopos sabines da sTxova epifanes ,,cxovrebis
am ukanaskneli momentis aRwera. sabinem Seasrula Txovna da sakmaod vrclad
aRwera ,,cxovrebis es monakveTi. ase daiwera epifanes ,,cxovreba sami avtoris
mier, rac unikaluri SemTxvevaa hagiografiuli mwerlobis istoriaSi.
,,cxovrebis avtori SeiZleba Tavisi gmiris Tanamedrovec ki ar iyos, magram
igi cnobebs agrovebs wmindanis uaxloes garemocvaSi, romelTaTvis cnobilia
am moRvawis cxovrebisa da moRvaweobis mTeli gza. kompoziciurad ,,cxovreba
umetesad mravalplaniani Txzulebaa, rac mis moqmed pirTa simravliT da maTTan
dakavSirebuli epizodebis siuxviT aixsneba. erTi epizodidan meoreze gadasvla
da epizodebis monacvleoba ,,cxovrebis avtoris erT-erTi mxatvruli xerxia.
rogorc vTqviT, qarTuli ,,cxovreba moqalaqeobani ZiriTadad monazonTa
Rvawls gadmogvcems, e.i. hagiografiuli mwerlobis am Janris warmoSoba, iseve,
rogorc bizantiur saeklesio mwerlobaSi, saqarTveloSi samonastro cxovrebis
dasawyisTan aris dakavSirebuli da safiqrebelia, VIs. II naxevarSi siriidan
aRmosavleT saqarTveloSi Camosul camet siriel mamaTagan yvelaze cnobili
monastrebis damaarsebelTa koleqtiur an TiToeul maTganze imave xanebSi
daweril ,,cxovrebebs gulisxmobs, romlebmac Cvenamde ver moaRwia, Tumca
mainc aisaxa Cvenamde moRweul SedarebiT gviandel (IX-Xs.), maT Sesaxeb Seqmnil
,,cxoreba-moqalaqeoba... iovane zedazndelisa da mowafeTa misTa-Si.
samonastro mSeneblobis meore kera, romelic samxreT saqarTvelos
klarjeTisa da samcxis provinciaSi Camoyalibda, gaxda ori SesaniSnavi
,,cxovrebis Seqmnis wyaro grigol xanZTelis ,,cxovrebisa da serapion
zarzmelis ,,cxovrebisa.
samonastro keraTagan yvelaze gamorCeulma sazRvargareTulma aTonis mTis
qarTvelTa monasterma kidev sami saucxoo ,,cxovreba-moqalaqeobis Janris
Txzuleba gvaCuqa: ilarion qarTvelis, efTvime mTawmidelisa da giorgi
mTawmidelis ,,cxovrebebi.
am sam samwerlobo keraSi Seqmnili ,,cxovreba-moqalaqeobis Janris
TxzulebaTa Sedareba gviCvenebs, rom isini hagiografiis am Janris ganviTarebis
sam, erTmaneTisagan gansxvavebul etaps asaxavs, rac mdgomareobs TiToeuli
maTganis epoqasTan dakavSirebul mizandasaxulobaSi.
zemoaRniSnul samonastro saqmianobis amsaxveli ,,cxovreba-moqalaqeobis
sqemaSi ar jdeba pirveli qarTuli (yovel SemTxvevaSi, Cvenamde moRweul
ZeglTagan) ,,cxovreba (IXs.), radgan igi samonastro cxovrebis Casaxvaze
168
169
170
171
172
arqetipebis
urTierT
173
174
175
176
rom yoveldRiuri saqmianobisa da moqmedebis tradicia Camoyalibda, rac eklesiamonastrebis Senebis swrafvaSi, ganaTlebuli sasuliero pirTa momzadebaze
zrunvaSi, saeklesio wignTa gadawera-gamravelbaSi da biblioTekebis SeqmnaSi
da msgavs saqmianobaSi gamoixateboda, es kargad Cans grigolis ,,cxovrebis
saTauridanve, _ ,,Sroma da moRvaweba... aRmaSenebelisa... rac erTaderTia
danarCen ,,cxorebaTa trafaretuli ,,cxoreba da moqalaqeoba-s fonze.
177
es ZiriTadi principi iyo amosavali, rodesac man monazvnobis mZime gza airCia,
rodesac `udabnoTa qalaqis myofeli qarTuli kulturisa da mwignobrobis
umniSvnelovanesi kerebis eklesia-monastrebis aSeneba-daarsebis saqmisaTvis
Tanamoazreebs ikrebda, roca mis da mis mowafeTa mier daarsebuli monastrebis
simravleSi mkacr saeklesio Sinaganawess ayalibebda, roca Tavis mraval
mowafeTagan rCeulT damoukidebeli monastrebis daarsebis uflebas rTavda,
an saeklesio ierarqiaSi mamamTavrobis (episkoposobis, kaTalikosobis) gzas
ulocavda, roca mefe-mTavarTa xorcieli vnebebiT damZimebul cxovrebaSi
ereoda da Tan xalxis TvalSi maTi avtoritetis SenarCunebisaTvis iRvwoda,
roca misi zrunvis qveS myofTa sulieri srulyofis mizniT sasikeTo magaliTebs
TviTon da mowafeTa daxmarebiT konstantinopolisa da ierusalimis eklesiamonastrebSi eZebda.
grigolma, rogorc umaRles feodalur ojaxSi gazrdilma kacma, sadac man
yovelmxrivi ganaTleba miiRo, rogorc sasuliero ise saeroc, kargad icoda
adamianis sulieri aRzrdis fasi da mis mravalmxriv saqmianobaSi mTavari,
mis mier daarsebul monastrebSi (xanZTa, Satberdi da sxv.) mwignobrobisa
da literaturuli saqmianobis gavrceleba iyo. amitom tao-klarjeTis
salitearturo skola, romlis fuZemdebeli grigolia, qarTuli mwerlobis
istoriaSi, marTlac, gamorCeulia.
grigol xanZTelis cxovrebis mTavari mizani iyo saqarTevlos erTiani
eklesiis safuZvlebis iseTi simtkice, rom mas SeZleboda politikurad
Sesustebuli qveynis sulieri winamZRoli yofiliyo da erTiani erovnuli
eklesiis Sesabamisad erTiani erovnuli saxelmwifos CamoyalibebaSi qarTul
eklesias gadamwyveti roli Seesrulebina. mTel Txzulebas wiTeli xaziviT
gasdevs idea, rom umaRles sulierebaze aRmocenebuli samonastro Zmoba
aris ara marto samefo xelisuflebis Zlierebis qvakuTxedi, aramed misTvis
zneobisa da samarTlianobis maswavlebeli da maT saqmeebze RmerTTan Suamavali.
Txzulebis avtori Rrmad aris darwmunebuli, rom eklesiis sulierebisa da
xelisufalTa materialur RirebulebaTa erTianoba erovnuli erTianobisa da
damoukideblobis garantiaa (`aw CvenTan ars orcieli keTili da Tquen Tana
ars sulieri keTili da ese SevzaveniT urTierTas aTqmevinebs igi didebul
aznaurs gabriel dafanCuls _ da am erTianobis miRwevaSi pirveli poziciebi
monazvnobas ekuTvnis (`sarwmunoni da WeSmaritni monazonni queyanasa zeda
aravissa elmwifebasa queSe arian). marTalia, eklesia formalurad ar ereva
saxelmwifoebriv saqmeebSi, mxolod misi eTikuri da zneobrivi safuZvlebis
kontrols sjerdeba, magram mainc igrZnoba upiratesobis momenti (`didebulo
meufeo, Sen queyanisa elmwife xar, xolo qriste zecisa da queyanisa da
quesknelTa... ufros Cemsa jer ars smena sityuaTa misTa, romelman brZana,
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
191
192
nawili mesame
qarTuli hagiografiis metafrasuli redaqciis Txzulebebi
hagiografiaSi metafrasuli mimdinareobis Camoyalibeba bizantiis saeklesio
mwerlobaSi moxda da mas konkretuli miznebi hqonda: saeklesio kalendris
TanamimdevrobiT, dawyebuli seqtembris Tvidan, `gaekeTilSobilebia is
hagiogarfiuli Txzulebebi, upirveles yovlisa is uZvelesi `martvilobebi,
romelTa Seqmna axlad fexadgmuli qristianuli sarwmunoebis damkvidrebisaTvis
Tavdadebul da sicocxleSewirul morwmuneTa Rvawlis aRweras emsaxureboda
sxva mormwuneTa samagaliTod, magram umeteswilad SemTxveviTi, gaunaTlebeli
enTuziastebis mier iyo dawerili primitiuli, anu, rogorc wyaroebSi aris
naTqvami, `martivi da litoni eniT da Sua saukuneebis (X-XIss) bizantielTa
ritorikul da stilistur moTxovnilebebs ver akmayofilebda. amasTanave
xangrZlivi (II-Xss) drois ganmavlobaSi am `martvilobaTa nawili iryvneboda
da maxinjdeboda, xSirad Segnebulad, mwvalebelTa mier TavianTi azrebis maTSi
Setanis Sesabamisad. Xs. bolos (980w.) svimeon liRoTetis mier sistemurad
dawyebuli es saqme iTvaliswinebda Zveli martvilobebis enis frazeologiurstilistur daxvewas, mwvalebluri tendenciebisagan teqstis ganwmedas da a.S.,
rasac `metafrasireba (berZ. -dan) ewoda, xolo mis Semsrulebels
svimeon loRoTets, svimeon metafrasti.
qarTuli e.w. metafrasuli mwerlobis warmoSobis saWiroeba gaCnda sul sxva
mizezebiT da mas ar hqonia sistemuri xasiaTi, rogorc bizantiur mwerlobaSi.
qarTuli mwerlobis istoriaSi aravis ucdia uZvelesi qarTuli kimenuri
hagiografiuli Txzulebebis SuSanikis, evstaTi mcxeTelis, abo tfilelis
da sxva `wamebaTa gadametafraseba, radgan maTi enobriv-stilisturi
srulyofileba amas ar saWiroebda (mxedvelobaSi ar gvaqvs anton I `martirika,
romelic XVIIIs. II naxevarSi Seiqmna da romelsac sul sxva miznebi hqonda).
TiToeuli qarTuli metafrasuli Txzulebis gaCenas Tavisi damoukidebeli
mizezi aqvs, romelsac TiToeuli maTganis ganxilvisas aRvniSnavT.
ver CavTvliT metafrasulad abibos nekreselis vrcel wamebas, romelic
faqtobrivad abibosis mokle, Zveli (IXs) wamebis ganmeorebaa, Tu mxedvelobaSi
ar miviRebT arsenis II kaTalikosis (955-980) mier Setanil mciroeden
frazeologiur cvlilebebs da `wamebis bolos epilogis darTvas, magram
am cvlilebas is mizani hqonda, rom abibosis `wameba asurel mamaTa saerTo
TxzulebaSi CaerTo. amasTanave Xs. Sua wlebSi qarTuli metafrastikis Sesaxeb
saubari anaqronizmia, es mimdinareoba am dros bizantiaSic ar iyo.
qarTuli metafrasuli Txzulebis pirvel niSnad Sesatyvis kimenuri
Txzulebis arsebobas miviCnevT, xolo amaT ricxvs ver mivakuTvnebT qarTul
193
194
195
196
197
198
199
200
aqvs aRebuli da metafrasul stilSi damuSavebuli (... Zeglebi, VI, gv. 247-265;
504-506).
4. Salva axalcixelis wameba jalaledinis 1223w. Catarebul represiebs
aRwers igive JamTaaRmwerlis matianis mixedviT (... Zeglebi, VI, 302-318; 506-508).
5. qvabTaxevis monasterSi wamebulTa monazonTa da saero pirTa (aq
TavSefarebulTa) dawvis ambavi antons auRia Temurlengis 1393w. Semosevis
Sesaxeb vaxuStis istoriis (zogan beri egnataSvilis Sromis mixedviT) (Zeglebi,
VI, 319-340; 508-510. yvela Txzuleba martirikisa Q-78 (1769w. 28. XI) da S-1271
(1768-1769w.)). xelnawerebis mixedviT aris gamocemuli (Zeglebi VI, 1980w. e.
gabiZaSvili, m. qavTaria).
201
202
203
204
582. Zv. qarT. agiogr. lit-is Zeglebi, IV, 433-437. literatura: e. gabiZaSvili,
... Zeglebi, IV, 300-307.
9. `[wameba] wm. mRdelmowamisa Siosi da moyvasTa misTa. Txzuleba
mxolod svinaqsaruli redaqciiT aris cnobili da mogviTxrobs lekebis mier
garejis monastris darbevas da monazonTa daxocvas, romelic dauweria am
ambis TviTmxilvels nikoloz maRalaSvils 1697-1700ww. (xeln. A-1367, 1700w.)
gamocema: ,,saq. samoTxe, 611-615; ... Zeglebi, IV, 440-442; lit. m. qavTaria, garejis
lit. skola, 1965, 136-138; e. gabiZaSvili, ... Zeglebi, IV, 317-320.
danarTi
SeniSvnebi ramdenime hagiografiul Txzulebaze
1. aTonis mTis qarTuli monastris Xs. erT xelnawers (Ath.-8) daucavs ori
mokle hagiografiuli Txzuleba: ,,wameba yrmaTa wmidaTa ricxT cxraTa,
romeli iyvnes suliTa Zmani naTlisRebiTa wmidisagan embazisa, xolo Sobil
iyvnes Tavis-Tavisa dedisagan Tsisa da ,,wmidaTa yrmaTa orTa ZmaTa daviTisi
da tiriWanisi. es xelnaweri XIXs. I naxevramde ar iyo cnobili saqarTveloSi
(am dros Camoitanes am xelnaweridan gadawerili piri, amitom ver moxvda es
Txzulebebi anton I-is ,,martirikaSi). es xelnaweri Tu mTlianad ara, misi
Semadgeneli garkveuli nawili Seicavs ara marto somxuri originaluri
hagiografiis nimuSTa ramdenime Targmans, aramed bizantiuridan somxurad
Targmnil TxzulebaTa qarTul Targmanebsac (xelnaweri damzadebulia samxreT
saqarTveloSi, xolo Semdeg Catanilia aTonze). amdenad, bolomde garkveuli ar
aris es Txzulebebi Tavidanve qarTulad daiwera Tu somxuri enidan iTargmna. arc
erTi maTgani ar jdeba qarTul hagiografiul TxzulebaTa stilSi (,,kolaelTa
wameba, taoSi, sof. kolaSi mtkvris saTaveSi mcirewlovani qristiani bavSvebis
daxocvis ambavs mogviTxrobs warmarTi mSoblebis mier, ,,daviTisa da tariWanis
wameba ki taoSi somexi warmarTi biZis mier qristiani disSvilebis daxocvas
memkvidreobis miRebis mizniT). Tu pirveli Txzuleba arc erT saxels ar
asaxelebs garda ,,mtkurisa da ,,kolasi, raRac amorful, erovnulobisgan
daclil Txzulebas warmoadgens, meore mxolod somxuri yofis gamomxatvelia
da qarTuli sinamdvilis arc erTi miniSnebac ar aris. Cven gvgonia, rom isini
Targmnili Txzulebebia, Tumca somxuri mwerlobis istoriaSi maTi kvali dRes
aRar Cans (gamocemebi, ... Zeglebi, I, 1964, gv. 183-185 (kolaelebi); gv. 186-191
(daviT da tiriWani); . , ... V, 1903, c. 55-61 ,,kolaelTa
qarT. teqsti rus. TargmaniT); il abulaZe, qarT. da somx. lit. erT-oba IXXIs. 1944, gv. 178-186 (orive): literatura da gamocemebi SesavalSi, agr. iv.
205
206
207
208
orTografia
umarcvlo u. umarcvlo u ,,martirikaSi Zveli qarTuli enis ZeglebTan
SedarebiT gacilebiT xSirad ixmareba. antoni umarcvlo u-s swers ara marto
Zveli qarTuli enis normebis Sesabamisad, aramed iseT SemTxvevebSic, sadac misi
gamoyeneba moulodnelia.
1
209
210
211
sikeTe da a.S. oriode magaliTSi naxmaria meuf (241,29. 357,1) da isic wyarod
gamoyenebuli citatidan unda iyos meqanikurad gadmosuli, radganac meufo
(299,6, 367,28) da marju (VI, 190, 162) formebSi SeuZlebelia -s xmarebis raime
kanonzomierebaze laparaki.
hs kompleqsi. hs kompleqsi ,,martirikaSi Zalian gavrcelebulia ixmareba
rogorc zmnebis pirian formebSi, aseve zogjer sawyisebsa da mimReobebSi.
igi ixmareba Semde SemTxvevebSi: Tu zmnis fuZe TanxmovniT iwyeba, antonis
marTlweris mixedviT mas TavSi h unda davurToT, romelic zogjer gadahyveba
mas sawyisebSi da mimReobebSic: vhpove, hrbieT, hyan, mhrqua da sxva, xolo im
zmnebs da Sesabamis sawyisebs da mimReobebs, romelTa fuZeebi d, T, t, m, c, w, j,
C, W TanxmovnebiT iwyebian, yovelTvis win erTvis hs kompleqsi: aRhsdges, hsTqua,
ganhsTesna, davhscveniT, ganhsZRes da a.S. aseve sahsjeli, hsjuli, aRhspoba
(201,19), ,,mhsgavsni (194,17) da sxva. h da s zogjer gaTiSulia: SehvswiravT
(367,30), hmsTavrobda (269,17; 272,20) da sxva. hs kompleqsis xmarebis aRniSnuli
wesebidan gadaxvevis SemTxvevebic sakmao raodenobiT SeiZleba Segvxvdes.
-sa da x-s aRreva. ,,martirikaSi orive aso Zveli qarTuli enis normebis
mixedviTaa gamoyenebuli, Tumca zogjer Tavs iCens gviandeli qarTulis
tendencia -is magier x-is xmarebisa: ,,da aha aRmoixada mali... (367,36),
..romlisaTs aramcired miexadebis patiJi... (369,10), magram: ,,ese ukue patiJi,
romel mihada RmerTman... (395,22), anda ,,moiseneT da survili igi Cemi...
(275,11). gvaqvs piriqiTac: mosalodneli maxli-s nacvlad zogjer gvxvdeba
mali (367,36) da sxv.
naxevarxmovani. antonma mis mier Sedgenil qarTuli enis gramatikaSi
qarTul enaSi manamde arsebul asoTa ricxvs somxuri enis mibaZviT daumata
naxevarxmovani. misi azriT, am asos CarTva gaaadvilebda ramdenime erTad
Tavmoyrili Tanxmovnis gamoTqmas. antoni miuTiTebs, rom am asos werilobiT
gamosaxva saWiroa maSin, rodesac gadasatani sityvis TavSi an boloSi uxmovnod
rCeba ramdenime Tanxmovani1. naxevarxmovnis CarTva sityvis Sesabamis adgilas
Seqmnis marcvals da gadatanis wesebi aRar dairRveva: mag., mpyr-obelTa (A,
143,24) hsr-bian (A, 144,25) br-Zana (A, 344,10) da sxv. ,,martirikaSi es wesi
gatarebulia mxolod nawilobriv: niSani gvxvdeba gadasatani sityvis pirvel
nawilSi. mTeli teqstis manZilze -s xmarebis ramdenime aTeuli SemTxvevaa
dadasturebuli. rogorc cnobilia, es niSani ver damkvidrda qarTul enaSi. igi
gamosacemad momzadebul ,,martirikis teqstSi ar aris gaTvaliswinebuli.
aso. rogorc cnobilia, qarTul enas Tavidanve hqonda da aqvs
wyvilbagismieri bgera f. Zveli berZnulidan gadmotanili sityvebi, romlebic
1 dawvrilebiT ix. a. SaniZe, anton I-is gavlena saliteraturo qarTulze, Tbilisi,
1964, gv. 9-16.
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
228
229
230
231
232
233
234
b) ,,martirikis enisaTvis damaxasiaTebelia romel formis dRevandeli romis mniSvnelobiT xmareba, rac Zveli qarTuli enis Zeglebidan dasturdeba ioane
petriwis TxzulebebSi1, xolo ufro Zvel ZeglebSi iSviaTad gvxvdeba2.
,,winaswar hxedavs, romel axs dRe maTi... (254,3).
(Sdr. dRevandeli: winaswar grZnobs, rom axlos aris dRe maTi sikvdilisa).
,,xolo momzraxoben, romel Semdgomad raodenTame welTa... (47,24).
romel uamrav SemTxvevaSi gamoyenebulia mizezis garemoebiT damokidebul
winadadebebSi dRevandeli rom kavSiris mniSvnelobiT, romelsac mTavar
winadadebaSi yvelaze xSirad miT misamarTi sityva Seesatyviseba, xolo ufro
iSviaTad amad (dRevandeli qarTuli eniT imitom da amitom).
,,sanatrel arian brZenni ese miT, romel povnili igi sibrZne... miuTxres...
(255,18; Sdr. bednierni arian brZenni imitom, rom SeZenili sibrZne gadmosces).
,,ubrZana... warkueTad Tavi misi miT, romel nusada aRiRon qristianeTa
sxeuli misi... (226,28).
,,sadaRamca ipova maT Soris miT, romel sulni siwmidiTa... zesTa qmnilman...
(198,8).
,,damtkiceba hyo siyuaruliTa uqceveliTa miT, romel esvida igi saqmeTa
WeSmaritebasa... (212,15).
,,nucaRa uebul iqmnebi mefobisagan Senisa miT, romel ara maqus gulsa Sina
Cemsa Suri... (58,13).
,,keTil ukue arian... miT, romel... ganguaRZeben wadilad... (68,24).
,,ubnob misdami miT, romel buneba dedaTa ars sulmokle... (92,22).
,,vina Seuxebel sadame ars igi miT, romel ukeTu martiv ars, Seuxebelca
ars... (139,32).
,,vina saukuno ars miT, romel yovelTa maT erTTa arsebani saukuno arian...
(139,34).
,,ararame daWrani asoTani... miT, romel trfialebaman moiyuanna satkivarTa
ugrZnebelobad (190,24).
,,codua ars uRmrToeba amad, romel saTnoeba igi... ars dacua mcnebaTa...
(353,28).
,,gangeba saRmrTo iyo maSin ganrineba nonasi amad, romel mohqonda Cuenda
sityuani cxovrebisani... (397,1).
aRsaniSnavia, rom Zvel qarTulSi rameTu-s ZiriTad mniSvnelobasTan erTad
hqonda dRevandeli rom kavSiris mniSvnelobac:
,,me gety Sen, rameTu Sen xar klde (maT. 16,18).
1 iqve.
2 S. ZiZiguri, qarTuli saliteraturo enis istoriisaTvis... 1959, Tbilisi, gv. 23-29.
235
236
237
238
239
240
241
242
243
244
245
246
247
248
249
250
251
252
253
254
3-37.
255
256
257
***
bizantiuri `martirologiis warmoSobis ZiriTad safuZvlad romaulberZnul warmarTul imperiaSi qristianTa devnis SemTxvevebs asaxeleben.
saqarTveloSi msgavsi faqti gamoricxulia hagiografiuli mwerlobis ukve
qristianul garemoSi warmoSobis gamo. magram ismis sakiTxi: idevneboda Tu ara
qristianuli sarwmunoeba saqarTveloSi araqristian dampyrobelTa mier wminda
sarwmunoebriv niadagze? iyo Tu ara qristianuli sarwmunoebis mtkiced dacva
mowamis sikvdiliT dasjis mizezi?
258
259
260
Zeglebi, I, 242.
261
262
263
***
amgvarad, qarTuli originaluri `wameba-martvilobis TxzulebaTa Seswavla
ar adasturebs saqarTveloSi, sxvadasxva epoqaSi, qristianuli sarwmunoebis
devnis SemTxvevebs. magram literaturaTmcodneobis sagani moRweuli
hagiografiuli Txzulebis literaturul-ideologiuri TvalsazrisiT kvlevaa
da ara marto is, Tu TxzulebaSi gadmocemuli istoriuli ambebi ramdenad
obieqturad aris asaxuli.
radganc saqarTveloSi qristianuli religiis mdgomareobis Sesaxeb
mogvixda saubari sxvadasxva aRmosavluri rligiis garemocvis pirobebSi da
amitom martirologiuri Txzulebebis zogadi mimoxilva dagvWirda, am sakiTxis
garkvevasTan dakavSirebiT, Tvali gadavavloT am Janris qarTul saeklesio
mwerlobaSi aRmocenebisa da ganviTarebis safexurebs, mis Taviseburebebsa da
tendenciebs, bizantiuri saeklesio mwerlobis analogiuri Janris TxzulebebTan
mimarTebas, msgavsebebsa da gansxvavebebs.
qarTuli hagiografiuli mwerlobis pirveli Txzuleba `martviloba
wmidisa SuSanikisi `wamebis Janris yvelaze Taviseburi Txzulebaa qarTuli
mwerlobis istoriaSi. misi msgavsi `wameba mTlianobaSi arc bizantiurhagiografiuli unda arsdebobdes (calkeuli momentebisa da detalebis
gamoklebiT). es Txzuleba `arastandartulia martirologiuri hagiografiis
JanrisaTvis da misi tipiuri Zeglebisagan bevri ramiT gansxvavdeba, Tumca mTavari
rac martirologiur Janrs moeTxoveba sarwmunoebis siwmindis ukompromiso
damcveli wmindani qristianuli eklesiis interesebs ewireba am Txzulebis
ZiriTadi motivia. miuxedavad winamdebare naSromis xasiaTisa, Tavi aaridos ama
Tu im Txzulebis konkretul istoriul-litearturul sakiTxebze msjelobas da
mxolod JanrisaTvis damaxasiaTebel saerTo momentebs miaqcios yuradReba, Cven
1
264
265
266
267
***
berZnul-laTinuri qristianuli martirologiuri literaturis didi
nawili, rogorc aRvniSneT, fantastikur, zRaprul motivebs da saswaulmoqmedebis
uamrav magaliTs iyenebs mkiTxvelis qristianuli religiis yovlisSemZleobaSi
darwmunebis mizniT.qarTul ~wamebaSi` es motivebi Seudareblad sustad
aris warmodgenili.fantastikur-zRapruli motivebis arc erTi magaliTi ar
dasturdeba qarTuli ~wamebis` arc erT ZeglSi. religiur saswaulTagan ki
1 Zeglebi, I, gv.55
268
***
bizantiuri martirologiis uZvelesi primitiuli Txzulebebisagan
gansxvavebiT, qarTul `wamebebSi~ kargad Cans qristianuli mwerlobis garkveuli
dargebis ganviTarebis donec.qarTuli uZvelesi `wamebebis~ mixedviT vxedavT,
rom qristianuli polemikis dargi maRal donezea ayvanili (antimazdeanuri
1 Zeglebi, IV, gv. 348
2 iqve, gv. 350.
3 iv. javaxiSvili, Zveli qarTuli saistorio mwerloba. Tb. 1945. m. lorTqifaniZe
adrefeodaluri xanis qarT. saistorio mwerloba tb. 1966
269
***
qarTuli hagiografiuli mwerlobis Camoyalibeba, ra Tqma unda, bizantiuri
hagiografiis safuZvelze da mibaZviT moxda, magram qarTulma erovnuli SegnebiT
gamsWvalulma garemom mas sakuTari interesebi ukarnaxa da qarTuli hagiografiac
am interesebis gamomxatveli gaxda. qarTvel mowameTa erovnuli Rvawli kargad
aqvs SeniSnuli anton bagrations: ~vina saTanado ars Cuenda naturad wmindani
mowameni qristesni madlobad da qebad da ufrore Cuenni ganTsebiT, romelnica
iSunes mameulad mamulTa Sina CuenTa da saSoman adgilobiTman samSobloTa
adgilTa CuenTaman hSuna orcielad da aRzardna da mSobelni maTni iyunes
winaparni mamani Cuenni da aqaurman eklesiaman saxelsa zeda wmidisa samebisa
aRmoSuna da misca cnobani saRmrToTa gangebulebaTani da qristesTs sikudilad
aRlesa`1.
1 martirika, Zeglebi, VI, gv. 158.
270
271
272
***
qarTuli hagiogarfiuli mwerlobis `cxovreba-moqalaqeobis~ Janris
pirveli Txzuleba, romelic IXs.aris Sedgenili, qarTuli eklesiis istoriis
umniSvnelovanes movlenas aRmosavleT saqarTveloSi qristianobis Semosvlasa
da sabolood damkvidrebas asaxavs. `moqceva qarTlisa~, romlis saTauri
gadmogvcems Zeglis ZiriTad Sinaarss, TiTqos ar unda iyos hagiografiuli
Txzuleba misi saTauris am Janrisadmi Seusabamobis gamo.Txzulebis Sesavali
nawilic istoriul-qronlogiuri xasiaTisaa, magram Zeglis meore nawili,
romelic organulad ukavSirdeba Txzulebis dasawyiss da romlis saTauria
`cxovreba wmidisa ninosi, adasturebs, rom Txzuleba saqarTvelos
1 Zeglebi, I, gv. 166
2 iqve.
273
274
275
276
Semdeg, ase vTqvaT, `cxel kvalze.ufro meti dro, 90 weli, aSorebs `grigol
xancTelis cxovrebis avtoris, giorgi merCules, grigolis gardacvalebidan,
Tumca am garemoebas uaryofiTi kvali mainc ver daumCnevia basili zarzmelisa
da, gansakuTrebiT, giorgi merCules TxzulebaTa Rirsebebze.amasve ver vityviT
ioane zedaznelisa da mis mowafeTa `cxovrebis Sesaxeb. am Txzulebis avtorad
TviT Zeglis saTaurSi arsen qarTlis kaTalikosia moxseniebuli. fiqroben,
rom es is arsenia, romelic 955-980-iani ww. iyo kaTalikosad, roemlic Tavisi
Txzulebis gmirebs daaxloebiT 400 wliT mainc aris daSorebuli, rasac,
SeuZlebelia, uaryofiTi gavlena ar hqonoda mis mier aRwerili Txzulebis
Sinaarsobriv sisruleze da Txrobis xarisxze.amas TviT avtoric ambobs: `ese
mciredi mravalTagan didTa saqmeTa davwereT mimyovrebisaTs Jamisa~1. amitom
aris, rom am ukanasknelSi masalis simcire Sevsebulia saswaulebis simravliT,
ganyenebuli msjlobebiT da locvebiT.
***
marTalia, Cven amjerad miznad ar dagvisaxavs, calkeul hagiografiul
ZeglTa konkretul sakiTxebs SevxebodiT, magram radgan e.w. asurel mamaTa
(ioane zedazneli, Sio mRvimeli da daviT garejeli), `cxovrebani~ erT Zeglad
movixsenieT, romlis saxelwodebaa `cxoreba... ioane zedaznelisa da mowafeTa
misTa, da es Zegli am moRvaweTa Sesaxeb daweril TxzulebaTagan yvelaze
uZvelesad davasaxeleT, am sakiTxs ganmarteba esaWiroeba, miT umetes, rom
samecniero literaturaSi amis Sesaxeb sapirispiro azrebia gamoTqmuli.
cnobilia, rom `asurel mamaTa moRvaweobis Seaxeb ramdenime sxvadasxva
redaqciis Txzuelba arsebobs: 1. ioane zedaznelis, Sio mRvimelisa da daviT
garejelis SedarebiT mokle cxovrebebi, romlebsac samecniero literaturaSi
`arqetipebi ewoda. 2. ioane zedaznelis `cxovreba, romlis erTaderTi
nusxa Setanilia ana dedofliseul `qarTlis cxovrebaSi. es `cxovreba
bolonaklulia. dakargul nawilSi varaudoben amave redaqciis Sio mRvimelis
`cxovrebis arsebobasac, romelic iovane zedaznelis `cxovrebis gagrZelebas
warmoadgenda. 3. dasaxelebul moRvaweTa cxovrebis metafrasuli redaqciebi,
romelTa wyaroa e.w. `arqetipebi. metafrasuli redaqciis cxovrebebi rom
danarCenebze gviandelia, es eWvs ar iwvevs da amjeradac maT arc SevexebiT.
gasarkvevia, `arqetipi aris is uZvelesi redaqcia, romelic asurel mamaTa
moRvaweobis Sesaxeb daiwera pirvelad, xolo `qarTlis cxovrebaSi Setanili
iaone zedaznelis cxovreba da mis gagrZelebad nagulisxmevi Sio mRvimelis
cxovreba am `arqetipis gavrcoba-gadamuSavebas warmoadgens, Tu piriqiT,
1 Zeglebi I, 217.
277
278
279
***
ioane zedznelisa da misi mowafeebis `cxovreba ZiriTadad bizantiur
hagiografiaSi gavrcelebuli `cxovrebis tipisaa: Txrobis Tanmimdevroba
epizodebis qronologiuri principiT dalagebaSi gamoixateba, kompozicia
erTxazovania, yuradRebis centrSi yovelTvis Txrobis ZiriTadi obieqti
dgas. iSviaTia raime gadaxveva, ZiriTad kompoziciaSi axali epizodebis Setana
da Tu aseTi magaliTi Segvxvda (Sio mRvimelis `cxovrebaSi Txroba ioane
zedaznelis cxovrebis bolo periodisa da misi gardacvaleba-dasaflavebis
Sesaxeb), isic qronologiuri Tanmimdevrobis princips emorCileba da ar aris
ganpirobebuli kompoziciuri mravalplanianobiT. es Zegli kompoziciurad
martirologiis Janris tradiciebis gamgrZelebelia. ioane zedaznelisa da
misi mowafeebis `cxovreba gandegilobis mosurne meudabnoe berebis cxovrebis
amsaxveli Txzulebis tipiuri nimuSia: minimumdea dayvanili berebis kontaqti
1 ufro vrclad ix. e. gabiZaSvili, asureli moRvaweebis `cxovreba~, e.w. arqitipebis
urTierTmimarTebisaTvis, macne, els, #4, 1982, gv.61-87
2 il. abulaZe, asurel moRvaweTacxovrebis wignTa redaqciebi, Tbilisi, 1955, gv. XXIV
280
281
282
283
284
285
286
iqve.
Zeglebi, II, 33, 15.
k. kekeliZe, dasax. naSromi, gv. 114.
Zeglebi, II, 81.
iqve, 41.
iqve, 151.
iqve, 153.
iqve, 152.
iqve, 155.
iqve, 20
Zeglebi, III, 49.
Zeglebi, II, 93
iqve, gv. 149.
287
***
sxvadasxva drois qarTul wyaroebSi xSirad vxvdebiT gulistikiviliT
naTqvam sityvebs, rom bevri saeklesio moRvawis `cxovreba da `wameba
aRuwereli darCa da bevri maTganis saxeli daviwyebas mieca (ilarion qarTvelis
`cxovreba1, grigol xancTelis `coxvreba2, nikoloz gulaberiZis `sakiTxavi
sveticxovlisa3). da marTlac, TvalSi sacemia qarTul hagiografiul
TxzulebaTa simcire: 14 saukunis ganmavlobaSi (V-XVIIIss.) hagiografiuli
mwerlobis yvela JanrSi erTad mxolod ramdenime aTeuli Txzuleba Seiqmna. aseT
simcires martooden Zeglebis garkveuli odenobis Cven dromde miuRwevlobiT
ver avxsniT, Tumca es momentic angariSgasawevia. wyaroebis miTiTebiT aRwerili
yofila miqel parexelis `cxovreba, romelmac Cvenamde ver moaRwia. dakarguli
hagiografiuli Txzulebebi sxvac iqneboda, romelTa Sesaxeb cnobebic ar
Senaxula. amis magaliTad `grigol xancTelis cxovrebac gamodgeba: qarTuli
hagiografiis am ubrwyinvalesi Zeglis (romelic amave dros moculobiTac
yvelaze didia) daweris dRidan [951w.] mis aRmoCenamde [1845w.], mTeli cxra saukunis
ganmavlobaSi, qarTul wyaroebSi misi xsenebis kvalic ar Canda. am movlenis erTerTi mizezi k. kekeliZes ase aqvs axsnili: `pasuxismgeblobis Segneba mwerlobis
wminda movaleobisaTvis imdenad maRali iyo xolme, rom momzadebuli pirnic
ki gaurbodnen mas xSirad. daeWveba Tavis codna-momzadebaSi, Tavis unarsa da
ZalaSi, Segneba Tavis uRirsobisa xels uSlida ama Tu im pirs samwerlo asparezze
gamosuliyo4. aRniSnulis tipiuri magaliTia giorgi merCules sityvebi: `xolo
yoveli ver SeuZle aRwerad umecrebisa gziTa, rameTu vhgonebd cxorebisa
amis dawera brZenTagan da srulTa mamaTa, romelnica iyvnen JamTa CuenTa: didi
sofron, sanatreli mama, Satberdisa eklesiisa ganaxlebiT aRmaSenebeli da
ukunisamde grgni misi, da RmerTSemosili mama ilarion parexeli da qristes
mRdelTmoZRuarni Rirsni giorgi mawyuereli episkoposi da stefane mtbevari
episkoposi pirveli da sxuani msgavsni maTni. da viTarca maT netarTa daiZines,
maSinRa reca ganmeRiZa ucebsa amas da friad codvilsa el-yofad da aRwerad
cxovreba da saswaulni ese, romel aw gesmnen5. albaT, bevri Txzuleba ver
daiwera avtoritetTa winaSe aseTi gaubedaobis gamo da imis molodinSi, rom
isini dawerdnen Tanamedrove gamoCenil pirTa cxovrebebs.
bevri dRes CvenTvis cnobili hagiografiuli Txzuleba, romelTa gareSe
1
2
3
4
5
288
Zeglebi, I, 248.
didi sjuliskanoni, Tbilisi, 1975, gv. 394.
289
290
Zeglebi, I, 289-290.
291
- ,,
.
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
gamocema, II). e.i. arsenma Targmanis dros meqanikuri Secdoma dauSva, xolo
Semdeg es Secdoma `ZeglisweraSic~ gadmoitana.
albaT sxva magaliTebis daZebnac SeiZleba, magram motanilic adasturebs,
rom `Zeglisweris~ umTavresi wyaro `didi sjuliskanonis~ arseniseuli
qarTuli Targmania (sxvaTa Soris arsenma `ZeglisweraSi~ ZiriTadad Tavisi
Targmnili Txzulebebi gamoiyena: giorgi amartolis `xronografi~, miqael
fselosis `pirmSosaTs,~ `dogmatikonis~ `SeCuenebani iakobitTa yovelTa
erTbunebianTani, romelTa Tana arian somexnica~; da, agreTve, Tavisi moZRvris,
efrem mciris `uwyeba mizezsa qarTvelTa moqcevisa~ da sxv.). `Zeglisweris~
mier `didi sjuliskanonis qarTuli TargmaniT sargeblobis faqti, rogorc
Cans, SeamCnia am Zeglis erT-erTma gadamwerma (H-1670), romelmac aseTi SeniSvna
gaakeTa sistematuri nawilis bolos: `srulad gaqus ricx kanonTa zandukisa.
aqaTgan kiTxvad iwye sjulTa RmrTisaTa da Semdgomad qarTvelTa krebulisaTa
maTve msgavsTa maTgan nakrebisaTa~.
`qarTvelTa krebul~-Si ueWvelad `Zeglisweris~ teqsti igulisxmeba, xolo
`maTgan nakrebi ki gulisxmobs `Zeglisweris kanonebis `didi sjuliskanonis~
qarTuli TargmaniT sargeblobas.
marTalia, `Zegliswera~ Cvenamde moRweuli pirveli saeklesio sakanonmdeblo
Zeglia, saeklesio krebis mier miRebuli da damtkicebuli, magram qarTuli
kanonikuri mwerlobis pirvel Zeglad unda CavTvaloT efTvime mTawmidelis
`[epistole], romeli miuwera efTme didsa bersa giorgis~ da misi redaqciuli
saxesxvaoba `kiTxva-migeba, romeli mosca Teodore sabawmidelsa efTme
mTawmidelman~1, Tumca orive TiTqmis identur ZeglSi bevri liturgikuli
sakiTxiebicaa. upirvelesad Zegli (Tu Zeglebi) pirvelad Zvel qarTul
mwerlobaSi warmogvidgens arakanonikuri saeklesio wignebis CamonaTvals
(`wignni, romelTa eklesia ara Seiwynarebs, arian yovelni, romelni
mwvalebelTa mier daiwernes~) da krZalavs maT gamoyenebas, rac efTvimes
bizantiisa da romSi mravlad arsebuli msgavsi `indeqsebidan~ (mag. gelasi
romis papis _ V-VI ss. dekretaliebi) ecodineboda da Seufardebia qarTuli
sinamdvilisaTvis. am ZeglSi sxva kanonikur da liturgikul sakiTxebzec aris
gacemuli pasuxi: sauflo dResaswaulTa muxldrekisa da marxvis akrZalva,
moZRvarTa da mowafeTa damokidebulebis reglamenti, krulebis dadebisa da
moxsnis uflebebi, sqemis kurTxeva, marxvaTa Sesrulebis ganawesi, mamasaxlisisa
da dekanozis movaleobani da sxv. es Zegli dawerilia efTvimes winamZRvrobis
wlebSi (1005-1019 ww.), mamamisis ioane mTawmidelis gardacvalebis Semdeg
1 qarTuli samarTlis Zeglebi, III, gamosca i.dolaqiZem, Tbilisi, 1970. I red. 5-11; II
red. 12-18; xelnawerebi A-737, 293-336 (XIII s.); A-450, XVII s. 562-569; k.kekeliZe,
istoria I gv. 431-434.
315
1 cent. saarq. samarT. arqivi fondi 1448, sabuTi #6501, dedani, e.i. 1263 w. gamocemulia
xuTjer T.Jordania, qronikebi II, 163-166; g.gozaliSvili, saistorio moambe, I, 1925,
220-223; iv.javaxiSvili, Sromebi; i.doliZe, samarTlis Zeglebi, III, gv. 161-164; qarTuli
sitoriuli sabuTebis korpusi, I, gamosces T. enuqiZem, v. silogavam, n. SoSiaSvilima,
Tbilisi, 1984.
2 am Zeglis damoukidebeli xelnawerebi ar aris. igi yovelTvis CarTulia vaxtang VI
sakanonmdeblo krebulis xelnawerebSi. gamocemulia i.doliZis mier. qarTuli samarTlis
Zeglebi, I, Tbilisi, gamosca i. doliZem, 1963, gv. 393-397 da krebulebi: samarTali vaxtang
VI-isa.
316
1 xelnawerebi: cssa fon. 1448. sab. #5020, dedani (e.i. XV s.) etrati, gragnili, 6 kefi,
nusxuri; Sd-2920 (xelnawerTa instituti) piri, mxedruli.
2 Zeglis pirvelma gamomcemelma T. Jordaniam igi 19 muxlad dayo: qronikebi, II, 294297; xolo i. doliZem _ 43 muxlad: qarTuli samarTlis Zeglebi, III, 221-233. arsebobs
muxlebad dauyofeli teqstis gamocemac: s. kakabaZisa, mcneba sasjulo, 1913 w. (calke
amonabeWdi).
317
1 bolo gamocemaSi _ i. doliZis, qarT. samarTlis Zeglebi III, gv. 223-225. teqstis es
nawili 7 muxlad aris dayofili.
318
319
320
321
322
I. mociqulTa kanonebi
kanonikuri samarTlis ZiriTad kodeqsSi pirvel adgilze Setanili
mociqulTa saxeliT cnobili saeklesio kanonebi samecniero literaturaSi
Cvenamde moRweul uZveles saeklesio samarTlis werilobiT Zeglad iTvleba.
dasaxelebuli kanonebi warmoadgenen mokled formulirebul disciplinarul
normebs Cveulebriv im sasjelis aRniSvniT, romelsac am normebis darRveva
iTvaliswinebs.
1 kanonikuri samarTali farTo gagebiT _ igive saeklesio samarTalia, xolo viwro
gagebiT saeklesio samarTlis erT-erTi umniSvnelovanesi Semadgeneli nawili da moicavs
ZiriTad kanonikur kodeqsSi Sesul saeklesio kanonmdeblobas (,
, , 1887, .9-10). amjerad Cveni msjelobis sagani iqneba kanonikuri
samarTali misi viwro gagebiT.
2 saxelwodeba `nomokanons Cven vxmarobT mTliani krebulis aRsaniSnavad da ara
marto samoqalaqo kanonebis Semcveli misi sistematuri nawilisa, rogorc es zogjer
samecn. literaturaSi gvxvdeba. amasTanave `nomokanonis qveS yovelTvis mxolod
berZnul kanonikur krebuls vgulisxmobT, xolo misi qarTuli Targmanis aRsaniSnavad
`didi sjuliskanons vxmarobT.
323
324
325
326
327
328
329
330
331
I, .229-262
Pitra, II
332
333
334
1
2
3
4
5
, .I, .248
iqve, gv. 282, 286, 356
iqve, gv. 287
iqve, t. III, gv. 85
T. Mommsen , Rmisches Stadsrecht, III, Leipz. 1888, 1015-1016
335
336
337
338
339
340
341
342
343
344
1 . , . 1891, 188.
2 II sauk. adgilobrivi krebebidan Hefelle asaxelebs 17 adgilobriv
krebas, romelTa Sesaxeb met-naklebadaa cnobebi Semonaxuli,
Tumca romelime maTganis mier saeklesio kanonebis dadgenaze
arsad miniSnebac ki ar aris. ix. Hefelle, Concilengeschichte, B. I, p. 81-93.
3 . dasax. naSromi, gv. 114-115
4 Hefele, dasax. naSromi, It. gv. 94.
345
1 aTenis sintagma, t. III, gv. 2-6. ix. agr. , ... gv. 25. gv. 26, SeniSvna 1.
2 . , . 308.
3 iqve, . 334. Hefele-s varaudiT es kreba 230-35ww. Sedga. ix. Concilengeschichte, t.l.s. 98.
4 didi sjuliskanoni, gv. 473, 30.
346
347
348
349
350
351
352
1
14-titlovan nomokanonSi Setanil karTagenis krebis me-5 kanonad Setanilia
karTagenis 345w. krebis me-10 da karTagenis 348 wlis krebis me-13 kanonebis SeerTebiT
Sedgenili kanoni.
2 am krebis 9 kanonidan gakeTebulia 11 (2,3,4,5,6,7,8,9,10,11,12,13).
3 iponis krebis 30 kanonidan gakeTebulia 24 (14-24, 35-47). 47-e kanonis nawilSi Setanilia
397w. erTi kanonic.
4 karTagenis 397w. krebis 7 kanonidan gakeTebulia 11 (34,47-56).
5 dasaxelebuli krebis 9 kanoni (=57-65 kanonebs).
6 am krebis 19 kanonidan Sedgenilia 23 kanoni (25-27, 66-86).
7 4 kanonidan Sedgenilia 5 (87-91).
8 2 kanonidan gakeTebulia 3 (91-93).
9 am krebis Sesaxeb ix. karTagenis 91 kanoni.
10 am krebis 12 kanoni (=94-108 kanonebs).
11 karTagenis 408w. 16.06. da 13.09.409 da 410w. krebaTa dadgenilebebis Sesaxeb zogadad
ix. karTagenis 107-e kanonSi.
12 am krebis 18 kanoni (me-17 kanoni Setanilia orjer = 116 da 117) = 108-127 kanonebs.
13 29-33 da 128-133 kanonebi karTagenis krebisa. afrikuli eklesiis calkeul krebaTa
saqmianobisa da istoriis urTulesi sakiTxebis gamokvleva ZiriTadad masenisa (Fr.
Maassen, Geschichte der Quellon und der Litteratur des kanonischen Recht in Abendlande bis zum
Ausgange des Mittelalters. bch.I, Gra 7, 1870) da hefele, (Hefele, Conciliengeschichte, II, II gamoc.)
Sromebis wyalobiT gaxda SedarebiT naTeli.
353
amrigad, 419 wlis karTagenis krebam daamtkica 133 kanoni. zogierT kanonikur
krebulSi garda am kanonebisa Setanilia kidev 5 kanoni1, magram sinamdvileSi
es aris afrikul saeklesio moRvaweTa epistoleebi da pasuxebi karTagenis
krebisaTvis zogierT saintereso sakiTxze: 1) karTagenis krebis epistole
papa kelestines mimarT 419w. krebis mTavar sakiTxTan dakavSirebiT. 2) kirile
aleqsandrielis pasuxi karTagenis krebas mis mier krebisaTvis nikeis krebis
namdvili aqtebis gamogzavnasTan dakavSirebiT. 3) atiko konstantinepolelis
analogiuri pasuxi. 4) karTagenis krebis epistole kelestines mimarT nikeis
krebis simbolosa da kanonebis TanxlebiT. 5) karTageneli mamebis 424 wlis
epistole romis pap kelestines mimarT 419 wlis karTagenis krebis mowvevis
mizezebis Sesaxeb.
aRsaniSnavia, rom karTagenis krebis kanonebi aRmosavleTis eklesiis ZiriTad
kanonikur krebulSi XIV titlovan sintagmaSi sardikiis krebis kanonebze
gacilebiT gvian Seitanes. dasaxelebul krebulSi pirvelad is VI saukunis
bolosa da VII dasawyisSi unda SeetanaT. sintagmis Semdgenelma es kanonebi
pirvelad Targmna laTinuri enidan, romelzedac isini iyvnen Sedgenili, dionise
mciris cnobili krebulidan, rogorc amas adasturebs berZnuli teqstis
Sejereba laTinurTan.
karTagenis krebis kanonebs, romlebic warmoadgenen ZiriTad wyaros ara
marto Crdilo afrikuli qristianuli eklesiis kanonmdeblobis istoriis
gasaTvaliswineblad, aramed amave dros aRmosavleTis marTlmadidebluri
kanonikuri samarTlis erT-erTi umTavresi wyarocaa, aqvT krebis ,,aqtebis forma
(rogorc sardikiis krebis kanonebs), rac formis TvalsazrisiT ganasxvavebs maT
aRmosavluri krebebis kanonebisagan. mokled aRvniSnoT is winamZRvrebi, rac
mizezi gaxda karTagenis 419 wlis krebis mowvevisa, romelmac Seadgina kanonebis
es mniSvnelovani kodeqsi. karTagenis provinciis q. sikis (Sica) xucesi apiarosi
sxvadasxva danaSaulisaTvis am qalaqis episkoposma urbanosma eklesiidan
gankveTa. xucesi roms gaemgzavra da pap zosimes mimarTa daxmarebisaTvis,
romelmac miiRo misi apelacia da misi aRdgena moiTxova. Crdilo afrikis
eklesiis mesveurebi win aRudgnen am gadawyvetilebas da 418 wlis 1 maisis
karTagenis krebaze gamoitanes kanoni (17), romelic krZalavda saeklesio piris
(xucesis, diakonis da a.S.) apelaciiT mimarTvas romis eklesiisadmi. roca zosimem
Seityo karTagenelTa ukmayofileba miRebuli dadgenilebis gamo, man legatebi
gagzavna karTagens. karTagenis arqiepiskoposma avrilianem imave 418 wels
1 aTenis sintagmaSi es epistoleebi ,,kanonTa saTvalavSi ar Sedis, xolo qarTulSi is
danomrilia 134-138 kanonebad. aseve -Si - sul 139 kanonia, rusul ,,kanonTa
wignSi 147, ,,pidalionSi 141 kanonia (kanonTa es ricxvebi miRebulia kanonTa teqstis
sxvadasxvagvari dayofis Sedegad ise, rom Sinaarsobrivad karTagenis kanonTa teqsts
araferi aklia).
354
1 es cnobebi daculia karTagenis 419 wlis krebis epistoleSi papi kelestines mimarT.
ix. didi sjuliskanoni, gv. 360-363.
2 . , . . . . 1891, . 155.
355
356
357
358
359
360
361
362
363
364
365
366
367
368
369
kanonebi mxolod VII sauk. XIV titlovan sintagmaSi gamoCnda, iseve, rogorc
sxva wm. mamebis epistolaruli kanonebi.
basilis epistoleTa kanonebad dayofis principi da ricxvi yvela kanonikur
krebulSi erTnairi ar aris.
qarTul TargmanSi did sjuliskanonSi 85 kanoni danomrilia, xolo
momdevno xuTi epistole da 2 nawyveti wignidan daunomravi.
6. grigol nazianzeli (RmrTismetyveli +390w.) konstantinepolis meore
msoflio krebis mowvevis erT-erTi iniciatori da misi Tavmjdomare (dasawyisSi)
grigol nazianzeli IV s. meore naxevris erT-erTi udidesi Teologi da mwerali
iyo. TiTqmis ZaldatanebiT akurTxes is konstantinepolis saepiskoposo
kaTedraze 379w., magram male, 381w. msoflio meore krebis msvlelobis dros,
krebaze warmoqmnili aurzaurisa da areulobis sapasuxod (ix. II ms. kreba)
Tavisi nebiT datova kaTedra da isev nazians daubrunda, sadac Txzulebebis
weraSi ganamrtovebulad gaatara darCenili wlebi da sadac gardaicvala kidec
389 wels. cnobilia, rom grigol nazianzels Tavisi Txzulebebi uweria prozad
da leqsad, iambikoebis formiT. swored misi erTi iambikuri Txzuleba, romelic
Zveli da axali aRTqmis kanonikur wignebs, exeba. ZiriTad kanonikur kodeqsSi
Seitanes. es iambiko ZiriTadi kanonikuri kodeqsis yvela ZiriTad gamocemaSia.1
7. grigol noseli (+395w.) basili didis umcrosi Zma da grigol nazianzelis
megobari grigol noseli cnobili iyo Tavisi Rrma ganaTlebiT da oratoruli
niWiT. grigoli monawileobda meore msoflio da konstantinepolis 394
wlis krebebSi. misi didi damsaxurebisaTvis mas ,,marTlmadideblobis burjs
uwodebdnen.
misi mravalricxovani Txzulebebidan kanonikur krebulebSi mxolod erTi
epistole Sevida. epistole dawerilia 390w. maxloblad pasuxad somxeTis
melitinis provinciis episkoposis, litos SekiTxvebaze, Tu rogori sasjeli
unda daedos sxvadasxva SecodebaTaTvis morwmuneebsa da samRvdelo pirebs.
epistoleSi mJRavndeba grigol noselis Rrma fsiqologiuri codna. grigoli
codvebs 3 kategoriad hyofs, romelTagan TiToeuli Seesabameba sulis
sam Tvisebas: gonebis Zalas, survilis Zalas da aRgznebis Zalas. aqedan
gamomdinareobs sikeTec da codvac.2
grigolis azriT, gonebis Secodebani danaSaulis yvelaze mZime formaa.
grigolis epistole litos mimarT kanonikur krebulebSi 8 kanonadaa gayofili.
aRsaniSnavia isic, rom grigolis kanonebs ara marto marTlmadidebluri eklesia
aRiarebs, aramed somxeTisa da iakobituri eklesiebic.3
1 , dasax. naSr. II, gv. 158.
2 didi sjuliskanoni, gv. 521.
3 aq grigoli platonis filosofias eyrdnoba (Beveregius, Synodicum sive Pandectae
canonum V, p. 298).
370
371
372
373
374
375
376
377
378
379
380
381
gza, tarigi, mwyemsi da a.S. sul 16 da bolos ambobs: xolo ese araTu rame
TaviT TsiT gangimarte Tquen, sayuarelno da qristes moyuareno da swavlis
moRuaweno, aramed wamebiTa wignTagan sawinaswarmetyueloTa da mociqulTa
qadagebisaebr, wmidaTa saxarebaTa werilni da netarTa mamaTa moZRuarTa mier
gansazRvrebuli sarwmuneba, Tumca wyaros an avtors konkretulad ar asaxelebs.
abos wamebis gamomcemelma da mkvlevarma Txzuleba saRmrToTa saxelTaTs
daasaxela (adrindeli feodaluri qarTuli literatura, Tbilisi, 1935, gv.
47). ilia abulaZis TqmiT, am ori Txzulebis Sesabamisi adgilebi msgavsebas
iCens, magram es msgavseba ufro analogiuri TematikiT amoiwureba da araviTar
teqstobriv msgavsebas ar amJRavnebs. xolo epifane kviprelis homiletikuri
Txzuleba aRvsebisaTs ara marto Tematikur, aramed TiTqmis zust
teqstologiur msgavsebasac ki gviCvenebs, rac amtkicebs, rom ioane sabanisZem
epifanes Txzulebis qarTuli TargmaniT isargebla (epifanes aRvsebisaTs
IX s. erTaderTi xelnaweriT udabnos mravalTavSi Sesuli nakluli nusxiT
aris SemorCenili, Tumca CvenTvis saintereso adgili sruladaa daculi). e.i.
ioane sabanisZis sityvebi, rom man isargebla netarTa mamaTa moZRuarTa mier
naazreviT, ilia abulaZis gamokvleviT dakonkretda da igi epifane kviprelis
Txzuleba aRvsebisaTs da aRdgomisTs uflisa aRmoCnda, romelic qarTulad,
rogorc Cans, abo Tbilelis wamebis daweramde didi xniT adre uTargmniaT
qarTulad, gacilebiT adre, vidre misi Semcvleli IX saukunis xelnaweria (A1109, IX; udabnos mravalTavi, a. SaniZisa da z. WumburiZis gamocema, Tbilisi,
1994, gv. 261265).
ilia abulaZis mier Zveli qarTuli mwerlobis originaluri Zeglebis
publikaciisa da Seswavlis saqmeSi gaweuli fasdaudebeli saqmianobidan
gansakuTrebiT unda gamovyo Zveli qarTuli agiografiuli literaturis
Zeglebis samtomeulis gamocema, romelic moicavs adrindeli originaluri
hagiografiis kimenuri da metafrasuli redaqciis Zeglebis kritikulad
dadgenil yvela teqsts. pirveli (1964 w.) da meore (1968 w.) tomebSi Sesulia
kimenuri hagiografiis originaluri Zeglebi (V-XI ss. da erTi XV s.), xolo
mesame tomi (1978 w.) daTmobili aqvs amave TxzulebaTa metafrasuli redaqciis
Zeglebs (XI-XII ss. danarTSi XVIII s.). Tamamad SeiZleba iTqvas, rom es gamocema
originaluri hagiografiuli Zeglebis pirveli korpusia, romlis yvela teqsti
dadgenilia dRemde cnobili yvela arsebuli xelnaweris gaTvaliswinebiT.
nakleb sarwmunoa, rom msgavsi gamocema, romelic xelmeored momzaddeba da
gaiTvaliswinebs arsebuli gamocemis calkeul xarvezebs, mokle xanSi Sesruldes.
Zeglebis meoTxe wigni, romelic svinaqsaruli sakiTxavebis teqstebsa
da maTi Seswavlis sakiTxebs exeba 1968 w. gamovida ilia abulaZis redaqciiT
da momzadda misive konsultaciebiT da xelmZRvanelobiT. rac Seexeba XVIII
s. hagiografiis originalur Zeglebis publikacias, romlis V da VI wignebi
Sesabamisad 1989 da 1980 ww. gamovida ilia abulaZis gardacvalebis Semdeg, maT
gamocemis Sesaxeb igi did interess arc iCenda, ar miaCnda isini pirvel sam tomSi
382
383
384
385
386
387
388
389
390
391
392
393
394
395
* daibeWda wignSi: Zv. qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, VI, Tbilisi, 1980,
gv. 489-524 qvemoT vuTiTebT: martirika.
1 moRweuli Zegli XII saukunisaa, magram unda arsebuliyo masze adrindeli cxovreba
(IX-X ss.).
2 il. abulaZe, iakob curtaveli, martloba SuSanikisi, Tbilisi, 1938, gv. 07; n.
janaSia, SuSanikis wameba, Tbilisi, 1980, gv. 153-180.
3 qarTlis cxovreba, I, gv. 216, 13.
396
397
398
399
mixedviT mas jer kidev sparseTSi yofnis dros mouxSirebia qristianTa eklesiaSi
siaruli, vrceli axsna-ganmarteba mousmenia samoel arqidiakonisagan ebrauli
da qristianuli sarwmunoebis Sesaxeb. antonis Txzulebis mixedviT ki es
yvelaferi TiTqos mcxeTaSi xdeba. amisTanave samoelis mier vrclad monaTxrobi
Zveli da axali aRTqmis wignebis Sinaarsi antonis TxzulebaSi sagrZnoblad
aris Semoklebuli, gansakuTrebiT Zveli aRTqmis ambebi, xolo axali aRTqmis
Sinaarsi nawilobriv Secvlilia (mocemulia msjeloba wminda samebis Sesaxeb).
mxolod amis Semdeg aRwers antoni, rogor daabezRes evstaTi ustamis winaSe da
Txroba grZeldeba ise, rogorc es wyaroSi aris gadmocmuli.
antoniseuli Txzulebis erT-erTi damaxasiaTebeli niSani isicaa, rom mas
ara aqvs daskvniTi panegirikuli nawili, romelic `martirikaSi~ warmodgenil
TiTqmis yvela Txzulebas axlavs.
5. abo Tbilelis wameba. `abo Tbilelis wamebis~ Zvel teqsts antonis kalmis
qveS sagrZnobi cvlilebebi ganucdia: Zveli Zeglis pirveli Tavi, avtoris
mimarTva msmenelTadmi, antonis TxzulebaSi ar aris. maT cvlis antonis
`martirikaSi~ Sesul TxzulebaTaTvis damaxasiaTebeli tradiciuli, sakmaod
vrceli filosofiur-dogmatikuri Sesavali. abos Sesaxeb konkretuli Txroba,
ritorikuli stiliT dawerili, abo tfilelis `wamebis~ Zveli Zeglis meore
Tavis SinaarsiT iwyeba. antonis perifrazul TxrobaSi wyaros Sinaarsi sagrZnobi
SemoklebiTaa gadmocemuli. zogierTi detali antonTan ufro dakonkretebulia,
mag: wyaros cnobas nerses oseTis gavliT xazareTSi gaqcevis Sesaxeb antoni
zogierT detals umetebs: `...da mosruli veropiisa sarmatiad xazarad, romelsa
Turqni yirim zedwodebul hyofen~...1 aseve wyaroSi naxseneb `afxazeTs~ is cvlis
`avazagiad~: `samefod avazagiisad (romelsa Cuen zedwodebul vhyoT afxazeTad)
movida~.2 antoniseuli Txroba kvalSi misdevs wyaros, oRond dialogis
formis bevri adgili da locvis teqstebis antons Secvlili aqvs azrobrivad
da frazeologiuradac, xolo abos wamebisa da misi gvamis dawvis aRniSvnis
Semdeg antoni wyaros Txrobas umatebs: `vidre dromde aRSenebisa amier yovlad
saZagisa amis mizgiTisa da romelnic ganvlian idsa qristeaneni keTilmsaxurni,
dReindelad-dRemde Cueul arian mun Tayuanisce mad, sada STayarnes Zvalni
mowamisani~.3
antonis Txuleba mTavrdeba sxva TxzulebebTan SedarebiT mokle panegirikuli
nawiliT, romelic arsebiTad gansxvavdeba abos wamebis iovane sabanisZiseuli
Txzulebis daskvniTi nawilisagan, romelsac `qebai wmidisa mowamisa haboisi~
ewodeba.
1 martirika, 235,13.
2 iqve, 235,35.
3 iqve, 200,6.
400
1 iqve, 234,35.
2 iqve, 244,33.
3 Zveli qarTuli hagiografiuli literaturis Zeglebi, I, gv. 167.
401
402
403
404
yoveli cda amao aRmoCnda, radgan (rogorc Semdeg gairkva) Sio mRvimelis
mier Cadenilma saswaulma mters neba ar misca, mis mier daarsebuli monasteri
(SiomRvime) Seebilwa. tyved Cavardnili erTi beris piriT maT gaiges, rom
es gamoqvabulebi uwyinar ber-monazonTa samyofeli iyo da ara romelime
cixe-simagre. arabebi gabrundnen da es saswauli TavianT sardals axmads
moaxsenes. axmadma didi ZRvniTa da SesawiraviT monasterSi umari gagzavna,
romelmac monasterSi mosvlisas mravali saswauli naxa (monasters zemodan
dastrialebdnen angelozebi da Sios aCrdili, rac simbolurad monastrisadmi
maT mfarvelobas gamoxatavda), gaecno maT cxovreba, moixibla maTi siwmidiTa da
saTnoebiT da aRuTqva maT, rom isic aucileblad maTTan movidoda da qristiani
gaxdeboda. erTi Tvis Semdeg man Seisrula wadili da or arab TanamoazresTan
erTad Sedga berad SiomRvimis monasterSi neofites saxeliT (xolo im or arabs
xristodulos da xristoforos ewodaT). Tavisi samagaliTo qristianobiT
man qarTlis kaTalikosis samoelis yuradReba daimsaxura da neofite ruisis
episkoposad akurTxes. saqarTvelos am kuTxeSi mcxovrebma misma Tanamemamuleebma
ver aitanes yovelive es da neofite Caqoles. misma orma arabma mowafem Rrma
moxucebulobamde icocxla da erTi maTgani (xristoforos) mkodovanis
monastris winamZRvaric ki gaxda. Sios `mecxre saswaulis~ es Sinaarsi mTeli
sisruliT aqvs gamocemuli antons, oRond is amiT ar kmayofildeba da TxrobaSi
urTavs axal momentebs, kerZod: Txrobis im monakveTidan, sadac laparakia
umaris gadawyvetilebaze, qristiani gaxdes, vidre mis aRsasrulamde, antonis
TxrobaSi gzadagza CarTulia xolme `SesxmiTi~ wiaRsvlebi, xolo bolos ki,
ise vTqvaT, faqtobrivi monacemebic: neofites Sepyroba arabTa mier (romlebsac
wyaroc da antonic ratomRac cecxlTayvanismcemlebs uwodeben), maTi moTxovna,
rom neofite mama-papiseul sjuls daubrundes, neofites tradiciuli grZeli
pasuxi, rom misi qristianuli rwmena uryevia, rac Semagrebulia qristianuli
dogmebis moSveliebiT da mahmadianuri sarwmunoebis mankierebiTa mxilebiT,
rac antonis mier gamoyenebul wyaroSi ar moipoveba, da bolos mTavrdeba misi
Caqolvis aRweriT. Txzuleba mTavrdeba mokle `SesxmiT~, radgan `SesxmiTi~
epizodebi Txzulebis Sesaval nawilSi da Txrobis siuJetSi mravlad aris
CarTuli.
2. garejelTa wameba. antonis mier sakuTari iniciativiT Seqmnil im 5
hagiografiuli Txzulebidan, romlebic Cven zemoT CamovTvaleT, `Sesxma
da moTxroba RuawlTa da vnebaTa wmidaTa RirsTa mowameTa garesjelTa~
yvelaze sqematuri nawarmoebia. Tuki danarCeni oTxi Txzulebis wyaroebis
daZebna ar aris Zneli, radgan maT Sesaxeb miTiTebas TviT antoni iZleva da es
wyaroebi saxezea, amas ver vityviT `garesjelTa wamebis~ Sesaxeb. TxzulebaSi
arc erTi istoriuli faqti ar aris dasaxelebuli, ar aris antoniseuli
405
406
iTxoven, rom maT daacadon dResaswaulis damTavreba da locva, radgan arc erTi
maTgani ar daapirebs gaqcevas da maT verc veravin mieSveleba. locvebisa da
ceremonilis grZeli aRwera mTavrdeba berebis amoxocvis sceniT. aq CarTulia
epizodi ori Zmis Sesaxeb, romlebic Tavdapirvelad gadarCnen sikvdils, xolo
Semdeg mainc Sepyres da daxoces. bolos moTxrobilia daxocilTa nawilebis
Sekrebisa da dasaflavebis Sesaxeb aqa-iq cocxlad darCenili dayudebuli
berebis mier da Semdeg aleqsandre mefis mier samartvilis aSenebis ambavi.
Txzuleba mTavrdeba SesxmiTi nawiliT.
3. aTTa bevrTa mowameTa tfiliss vnebulTa. 1225 wels jalaledinma aiRo da
gaanadgura Tbilisi, amoJlita mosaxleobis didi nawili. am dros uwamebiaT
da dauxocavT qalaqis mosaxleobis datyvebebuli nawili, romelmac uari Tqva
qristianuli sarwmunoebis uaryofaze. maTi ricxvi daaxloebiT 100.000 yofila.
swored es ambebia gadmocemuli antonis TxzulebaSi, romelsac `Sesxma da
moTxroba RuawlTa da vnebaTa wmidaTa aTTa bevrTa mowameTa tfiliss vnebulTa~
ewodeba.
dogmatikur-enkomiuri Sesavali nawilis Semdeg antoni mogviTxrobs
xuarazmis saxelmwifoze Cingisxanis urdoebis Tavdasxmis Sesaxeb, aRwers
jalaledinis ltolvas, somxeTSi Semosvlasa da mis aoxrebas. dasaxelebuli da
momdevno faqtebi antons auRia `JamTaaRmwerlis~ matianidan SemoklebiT, radgan
Cingisxanis pirovnebaze da mis mier xorezmisa da sxva qveynebis dapyrobaze
Txroba matianeSi sakmaod vrcladaa warmodgenili (antons Cingisxani Cinelad
hyavs dasaxelebuli) da misi moRvaweobis istoria Sedarebuli aqvs siriis mefis
nonosis, misi meuRlis semiramidas, herakles, dionises, kvirosis, aleqsandre
makedonelisa da sxvaTa sagmiro saqmeebTan, rac ar aris mematianesTan.
mematianesTan ufro vrclad da antonTan mokled gadmocemulia rusudanis
mier qarTvelTa laSqris gagzavna somxeTis dasaxmareblad iovane mxargrZelis
meTaurobiT. antoni aq mokled gviTxrobs garnisis brZolis Sesaxeb, Salva
axalcixelis mamacobaze, tyved Cavardnaze da tyveebidan erTi wlis Semdeg
mis mowamebriv sikvdilze qristianobis erTgulebis gamo, rac antons Semdeg
ufro vrclad aqvs mimoxiluli `meaTequsmete sityvaSi~, romelic sagangebod
Salva axalcixelis Sesaxeb daiwera mematianis amave adgilze dayrdnobiT da
gavrcobiT.
ZiriTad TemasTan dakavSirebiT antoni Txrobas iwyebs jalaledinis TbilisSi
SemosvliT da Tbilisis dacemiT aq mcxovrebi sparselebis gamcemlobis
wyalobiT. mematianis cnobiT, zemoxsenebul garnisis brZolas da Tbilisis
aoxrebas ori weli aSorebs. antonis Txzulebasa da mematianis cnobebSi sruli
Tanxmobaa oRond antoni am Txrobidan amokrebs xolme iseT cnobas, romlebic
misi Txrobis erTiani xazisaTvisaa saWiro da gverds uvlis mematianiseul
407
408
409
410
411
412
3. `sityua meoce. Sesxma da moTxroba RuawlTa da vnebaTa wmidisa mRudelmowamisa grigori didisa somxeTisa episkoposisa da wmidaTa RirsTa mowameTa
qalwulTa rifsimasi da gaianasi da sxvaTa maT Tana, qmnili...~ (gv. 370-418).
TiToeuli Txzulebis mokle mimoxilvaSi Cven zogadad SevexebiT Zvel qarTul
wyaroebSi dadasturebul cnobebs am mowameTa Sesaxeb. rac Seexeba dasaxelebul
somex mowameTa Sesaxeb wamoWril sxvadasxva istoriul-filologiur sakiTxebs,
romlebic dakavSirebulia dasaxelebuli hagiografiuli Zeglebis somxur
dednebTan, Cven maT aq ver SevexebiT. ZiriTadad yuradRebas gavamaxvilebT
antonis mier Tavis TxzulebebisaTvis gamoyenebul wyaroebze, am TxzulebaTa
Zvel qarTul Targmanebze, xolo saWiroebis SemTxvevaSi _ somxur teqstebzec.
1. suqiosisa da mis Tana vnebulTa wameba. anton bagrationis `martirikaSi~
am TxzulebiT iwyeba somxuri hagiografiis Zeglebis warmodgena. igi iTvleba
somxuri hagiografiuli mwerlobis erT-erT uZveles Zeglad1. antonis
mier `martirikaaSi~ am Zeglis Setanis mizezze aRvniSneT, rom qarTuli
hagiografiuli da liturgikul mwerlobis tradiciebiT am mowameTa xseneba
qarTul eklesiaSic damkvidrda da antonmac movaled igrZno Tavi, angariSi
gaewia winaparTa tradiciebisaTvis. Zvel qarTul hagiografiul-liturgikul
Zeglebs sakmaod adre droidan Semounaxavs cnobebi am mowameTa Sesaxeb. somxuri
hagiografis am uZvelesi Zeglis qarTuli Targmanis erTaderTi nusxa Setanilia
X s. cnobil aTonis mravalTavSi (Ath. 8), Tumca am Zeglis Targmnas IX saukuneSi
SesaZleblad miiCneven2.
qarTul liturgikul krebulebSi `mesukavelTa~ xseneba XI saukunidan
gvxvdeba: XI s. didi svinaqsris erT-erTi nusxis (A-97) aSiaze teqstis xeliT
weria: `amasve dResa (15 aprils) wmidaTa mowameTa mesukavelTa suqiasi
da moyuasTa misTa~ (164v), rac ufro mogviano liturgikul ZeglebSi aseve
meordeboda. rogorc Cans, am mowameTa xseneba qarTuli saeklesio wignebis
iseTi organuli nawili gaxda, rom gviandelma krebulebma es moRvaweebi ukve
qarTvelebad CaTvales. mag. XVIIII s. erT-erT sagaloblebis krebulSi (A4931, 221) aseTi xsenebaa Setanili: `amasve dResa (15 aprili), wmidisa suqiasi da
misTanaTa qarTuelTa~ (487). liturgikul krebulebSi Cven vxvdebiT `locvai
wmidaTa mesukevelTa~ (A-450, XVI s. A-895, XVII _ XVIII ss), romlebic
Seicaven am mowameTa Sesaxeb Seqmnili somxuri hagiografiuli Zeglis qarTuli
Targmanidan sityvasityviT amoRebul or locvasa da maTi vinaobisa da wamebis
mokle cnobebs 101. aseve, pl. ioselianis cnobiT, mas aTonis mTaze 1107 wlis
etratis xelnawerSi unaxavs maTi sagalobeli da moaqvs amonaweri: `wmidaTa
mowameTaA suqiasi da moyuasTa misTa, romelni iyunes somxiTiT da ewamnes
1 martirika, gv. 341,15.
2 iqve, gv. 511, sq. 99.
413
urwmunoTagan 100 welsa qristesiT~ 102. erTi sityviT, antons marTlac, sakmarisi
safuZveli hqonda eTqva, rom: `winaparTagan mamaTa qarTvelTa... daumtkicebiseye
gansazRurebiT ese anu ganCenai, rameTu saTTueoTa Sina mosavsenebelTa da
metafrasTa hxseneba somxeTsa Sina vnebulTa WeSmaritebisa mowameTa, romelni
mTasa Sina sukavetisasa... ivnes~ 103, antonma Tavisi wvlilic Seitana winaparTa
mier ganmtkicebul tradiciaSi da suqias da mis moyuasTa Sesaxeb axali `Sesxma
da wameba~ dawera. ra Tqma unda, antonma Tavis TxzulebisaTvis, garda mis
mier SeTxzuli panegirikuli nawilisa, Zveli wyaroebiT isargebla, magram
gasarkvevia, es wyaroebi qarTulad arsebuli masalaa Tu originaluri somxuri.
samecniero literaturaSi garkveulia, rom `wameba wmidaTa mowameTa
mesukavelTai~ somxuri dednis zusti Targmania, Tumca somxur dedans aklia
qarTuli Targmanis mozrdili Sesavali1. antonis Txzuleba ar iyenebs qarTul
Targmans, rac Semdegidan Cans: 1) antonis TxzulebaSi aRniSnulia, rom wamebulTa
ricxvi cxrameti iyo, Tumca CamoTvlis mxolod 17-s (aklia iqdoq da Tevdosios)
da zogierTi saxelic ar hgavs qarTul Targmansa da mis dedanSi dadasturebul
saxelis formas (nerangios _ svrqios nacvlad, mimianos _ menas nacvlad,
Teodoritos _ Tevdotios nacvlad). 2) antonis TxzulebaSi ar aris asaxuli
qarTuli Targmanis is Sesavali, romelic somxuri dednis xelnawerebs akliaT.
3) antoni Tavis TxzulebaSi ar axsenebs qarTul Targmans, rac imas niSnavs,
rom antonisaTvis Ath. 8 xelnaweri, romelic Seicavs `mesukavelTa~ wamebis
qarTuli Targmanis erTaderT nusxas, cnobili ar iyo. es Cans Tundac iqidan,
rom antonis martirikaSi ar Sevida ori hagiografiuli Txzuleba _ `wamebai
daviT da tiriWanisi~ da `wamebai yrmaTa wmidaTai ricxviT cxra~, romlebic
mxolod Ath.8 xelnaweriTaa cnobili da qarTul originalur hagiografiul
Zeglebad aris aRiarebuli2. sxvagvarad am faqtis axsna SeuZlebelia, radganac
antonma `martirikaSi~ Tavi mouyara ara marto yvela misTvis cnobil
hagiografiul Zegls, aramed TviTon Seadgina ramdenime iseTi hagiografiuli
Txzuleba, romelic manamde damoukidebeli Txzulebis saxiT ar arsebobda,
amasTanave ar gamorCa qarTuli eklesiis mier aRiarebuli is pirebic, romelTa
Sesaxeb ZiriTadi hagiografiuli Zeglebi somxur enaze daiwera. amitom antonis
sityvebSi: `momzraxaoben amisTvs WeSmaritni meistorieni~ somxuri wyaroebi
unda igulisxmebodes. 4) mTavari sabuTi imisa, rom antoni raRac gansxvavebul
somxur wyaros iyenebs da ara qarTul Targmans, is aris, rom antonis TxzulebaSi
iseTi adgilebia, rac ar aris `mesukavelTa~ wamebis qarTul TargmanSi da mis
somxur dedanSi. aRvniSnavT mxolod umTavress: antonis Txzuleba, romelic
tradiciuli vrceli SesavliT iwyeba, mowameTa Sesaxeb Txrobas iwyebs
1 il. abulaZe, dasax. naSromi, gv. 131.
2 iqve, gv. 64-70.
414
415
416
417
418
419
420
421
somxuris dasawyiss didi nawili aklia. miuxedavad Tqmulisa, mainc aris zogierTi
gansxvaveba grigolis vcrel cxovrebasa da antonis Txzulebas Soris: antoni
grigolis kabadukiidan somxeTSi pirvel mosvlas debs likiniosis mefobaSi:
`grigori kabbadukiisa samTavroiT da monarxiiT aziurisa monarxisa likiniosisa
samefod somxeTad miivlinebis...~1 maSin, rodesac grigol ganmanaTleblebis
vrceli cxovrebis somxur, berZnul, arabul da qarTul versiebSi grigoris
moRvaweoba somxeTSi dioklitianes mefobaSi mimdinareobs (rifsime da gaiane
iltvian saberZneTidan, radgan diokletianem gadawyvita rifsimes colad SerTva.
am dros grigoli somxeTSi ukve mosulia da mRvimeSia Cadgebuli). aq, rogorc
Cans, antoni kritikulad moekida wyaroebis Cvenebas da somxeTis gaqristianeba
ufro sarwmuno periodSi gadmoitana (likiniozi mefobda 308-325 w). amasTanave
antons Sesworebuli aqvs zogierTi sakuTari saxeli: vcrel cxovrebaSi aris:
kusar somexTa mefe _ antonis TxzulebaSia `xosroi mefe somexTa~, asevea: Trdat
_ trdat, kusaroduxti _ xosroduxti da sxv.
antonis Txzulebis erTi detalis mixedviT Tu vimsjelebT, aRsaniSnavia
avtoris miswrafeba, gamoiyenos Tavisi Txzulebis ZiriTad TemasTan
dakavSirebuli yoveli saxis wyaro. oqropiris qadagebis Sesaxeb Cven zemoT
vTqviT. aq yuradReba gvinda SevaCeroT grigol ganmanaTleblis antoniseul
cxovrebaSi nino qarTvelTa ganmanaTlebelis Sesaxeb CaerTul epizodze,
romelic `moqcevai qarTlisai~-dan aris aRebuli, rasac TviT antoni uTiTebs,
rogorc es mas sCvevia. qarTvelTa moqcevis matianeSi aRniSnulia, rom rifsimesa
da gaianesTan erTad ninoc moxvda somxeTSi, magram nino saswaulebriv gadarCa,
xolo isini ki awames. somexi istorikosi mose xoreneli Tavisi istoriis meore
wignSi aRniSnavs, rom wmida mociqulma nunem (ninom) iqadaga klarjeTiTgan
moyolebuli darialanamdis da kaspiis zRviTgan masagetTa sazRvramdis, `viTarca
gvauwyebs amas agaTangelosi~2-o. fiqroben, rom agaTangelosis TxzulebaSi albaT
Tavdapirvelad marTlac arsebobda aseTi cnoba, magram is amoRebulad miaCniaT
qarTuli da somuri eklesiis ganxeTqilebis Semdeg. aseTi redaqcia Semdgom
Targmnil iqna berZnulad, arabulad da qarTulad da amitomac am Targmanebsac ar
Semounaxavs ninos xsenebis kvali~3. erTi sityviT, antons sakmao safuZveli hqonda
Tavis TxzulebaSi Seetana gaianesa da rifsimes epizodTan dakavSirebiT nino
ganmanaTleblis epizodic. mas, rogorc somxuris mcidne ganaTlebul filologsa
da istorikoss SeiZleba scodnoda mose xorenelis istoriis es adgilic.
422
423
424
425
426
427
428
429
miT umetes, rom mis xsenebas 14 ianvars sakmaod Zveli tradiciebi hqonda.
amave ZeglSi gvaqvs oTxi iseTi xseneba, romlebic e.w. parizis
leqcionariTac aris cnobili, magram maTi xsenebis dReebi gansxvavebulia:
abibos nekreseli xseneba parizis leqcionarSi dadebulia 6 ivliss, xolo
didi svinaqsris klarjuli nusxis (A-97) minawerebSi 12 noembers. aseve
evstaTi mcxeTelis xseneba Sesabamisad 20 dekemberi da 29 ivlisi. SuSanikisa
17 oqtombers da 21 agvistos, raJdenisa 21 ivniss da 3 agvistos. mxolod abos
xseneba meordeba Cvens ZeglSi ucvlelad.
calke unda SevniSnoT iodasafis xsenebis Sesaxeb: misi xseneba 19 maiss
pirvelad giorgi mTawmidelma Seitana TuenSi da Cvens ZeglSic meordeba
imave dRes. misi xseneba da dResaswaulis damkvidreba qarTul saeklesio
RvTismsaxurebaSi, albaT, efTvime mTawmindlis mier qarTulad Targmnilma Tu
gadmokeTebulma varlaam da iodasafis cxovrebam ganapiroba.
zemodamowmebul wmindanTa xsenebis gansxvavebuli dReebi Cveni Zeglisa (A97) da parizis leqcionarSi, Cveni azriT, Cvens mier aRniSnuli mizezebiT unda
aixsnas: es gansxvavebani am ZeglebSi sxvadasxva wyaros gamoyenebaze miuTiTebs
da erTxel kidev adasturebs im azrs, rom zogjer sxvadasxva kuTxis qarTuli
eklesia erTi da imave wmindanis xsenebis sakiTxSi gansxvavebul tradicias
emyareba. amis magaliTad gamodgeba SuSanikis xsenebis dRe uZvelesi liturgikuli
Zeglebisa ierusalimis ganCineba, ioanezosimes kalendari da sxv. da TviT
SuSanikis wamebis teqstiTac (marTalia, Cvenamde moRweuli SuSanikis wamebis X
s. teqsti A-95 bolo naklulia da es nawili, romelSic laparakia misi xsenebis
dRed 17 oqtomberis dawesebis Sesaxeb, XIII saukunisaa) SuSanikis xsenebis dRed
17 oqtomberia dasaxelebuli. moulodnelia misi xsenebis dRed 21 agvistos
dasaxeleba, rogorc es gvaqvs A-97is XI s. zemomotanil minawerSi. magram
yvelaferi naTeli gaxdeba, Tu gaviTvaliswinebT, rom 21 agvistos SuSanikis
xsenebis dRed asaxelebs SuSanikis wamebis mokle redaqcia, romelic Targmnilia
somxuridan taoklarjeTSi X s. (aTonis xelnaweri #8 bleikis aRwerilobiT).
etyoba, samxreT saqarTvelos eklesiebSi 21 agvisto xsenebis dRed damkvidrda
somxuri wyaroebis gavleniT. e.i. aq SemuSavda SuSanikis xsenebis dRis
adgilobrivi, Zveli wyaroebisagan damoukidebeli praqtika.
SeiZleba Tamamad iTqvas, rom didi svinaqsris klarjuli nusxis (A-97-XI s.)
aSiaze miwerili qarTuli eklesiis wmindanTa xsenebebi gaxda ZiriTadad magaliTi
maSindeli ZeglebisaTvis da am ZeglebSi qarTveli wmindanebis xsenebaTa dReebis
momravlebis ZiriTadi safuZveli. XII-XVII ss. sxvadasxva xasiaTis liturgikuli
Zeglebis minawerebSi Tu ZiriTad teqstebSi metnaklebi sisruliT meordeba A-97
xalnewarSi dadasturebuli xsenebani (zogjer gansxvavebul dReebSi), xolo
zogjer ki axali, manamde ucnobi xsenebebic Cndeba. Cven davasaxelebT mxolod
iseT Zeglebs, romlebSic dasturdeba ama Tu im wmindanis xsenebis dRe pirvelad,
anda iseTebs, romlebic Zvel ZeglebTan SedarebiT gansxvavebul dRes gviCveneben.
umetes xsenebis dReebs, romlebic ucvlelad meordebian Zvelsa da mogviano
430
xanis ZeglebSi (mag. ufTvime mTawmideli, wm. nino, abo tfileli, ioane aToneli
da sxv.) aRar aRvniSnavT.
XII s. Sio mRvimis monastris tipikonSi (H-1349) pirveladaa Setanili
(damatebiT Tavfurcelze) Sio mRvimelis xseneba da svinaqsaruli cxovreba
yvelieris xuTSabaTs, xolo 9 maiss (XIIXIII ss.) XIV s. xeliT minawerSi, Tavis
mowafe evagre cixedidelTan erTad. XIII s. arseni bulmaisimisZis sagalobeliT
(A-85) pirvelad dasturdeba anton martomyofelis xseneba martyofis xatis
dResaswaulTan dakavSirebiT 16 agvistos, Tumca teqstSi naTqvamia, rom vinaTgan
Rirsisa antonis micvalebaca aTCvidmetsave ianvars iqmna dResa didisa antoni
megviptelisasa, amisTvis maSinca vgalobT da vityviT.
XIII-XIV ss. didi svinaqsris nusxaSi, romelic TiTlis monastrisaa
(awyuris maxloblad) da daculia parizis nac. bibl. 4 (Zveli fondiT 3)
xelnawerSi. pirvelad gvxvdeba daviT da konstantines xseneba da svinaqsaruli
cxovreba 31 oqtombers.
XIII-XIV ss. xeliT aris miwerili ierusalimis #24 didi svinaqsris (XI
s.) aSiaze salome qarTvelis xseneba 20 ivliss, romelic uwamebiaT sparseTs. es
xseneba sxvagan aRar meordeba. amave xelnawerSi sxvadasxva adgilas CakinZulia
XIV s. dasawyisis xeliT dawerili ori furceli, romlebic Seicaven luka
ierusalimelisa 27 ivliss da nikoloz dvalis 19 oqtombers xsenebebs
da svinaqsarul cxovrebebs, orive ierusalimis jvaris qarTuli monastris
moRvawea. maTi xsenebebi sxva xelnawerebSi aRar gvxvdeba,
ierusalimis #80 xelnaweris (XII-XIII ss.) didi svinaqsris nusxis
aSiaze miwerilia XIV s. xeliT TTuesa maissa g (3)... xseneba wmidaTa mamaTa
CuenTa miqael da arsenisi, romelTa aRaSenes ulumbia da ierusalimiT miiRes
mcxeTis mihronis kurTxeva brZanebiTa krebisaTa da sergi ierusalimelisa
patriarqisaTa da antioqelisaTa. es xsenebac sxvagan aRar gvxvdeba. amave
xelnawerSi isev aSiaze XIV s. xeliT 7 maiss pirvelad gvxvdeba xseneba iovane
zedaznelisa da ib (12) mowafeTa misTa, xolo XVI saukunis xeliT 16 agvistos
wameba wm. qristeforesi. ese iyo queyaniT guriiT, movida ierusalims da iRuawa
i weli iordans wm. ormeocTa mravalTa moRvawebiTa da warvida damuxSs da qadaga
qriste da iwama da Tavi warekueTa~.
XVI s. xelnawerSi (Q-661) pirvelad da ukanasknelad gvxvdeba aTonis
qarTvelTa monastris erTerTi maSeneblis ioaneTornikes xseneba id (14)
dekenbersa... micvaleba ioaneTornikisa.
petre qarTvelis erTi yvelaze adrindeli xseneba didi svinaqsris (A-193,
XI s.) erTerTi nusxiT aSiaze miwerilia ZiriTad teqstTan SedarebiT gviandeli
xeliT 2 dekembers, agreTve Setanilia XVI s. (Q-661) xelnawerSi aseve 2 dekembers:
micvaleba petre qarTvelisa, romel iyo Ze varazbakurisa.
qarTvel wmindanTa xsenebis dReebis yvelaze met raodenobas Seicaven
XVII saukunis, gansakuTrebiT ki XVIII s. liturgikuli Zeglebi. es gasagebicaa,
radgan droTa ganmavlobaSi qarTul wmindanTa ricxvi izrdeboda da maTi Rvawli
431
432
XVII-XVIII
ZeglebSi
abibos nekreseli
12/XI
13/XI
daviT da konstantine
31/X
2/X
SuSaniki
17/X; 21/VIII
2/X; 28/VIII
abo tfileli
7/I
8/I
giorgi mTawmideli
29/VI
30/VI
kostanti kaxi
10/IX
12/IX
petre qarTveli
2/XII
3/XII; 2/XII
ss.
naxevris
433
434
435
ulumboeli, TaTe mamobili (unda iyos mamebeli), tviros breTeli. es sia besarion
kaTalikosis S-3269 krebulidan unda hqondes aRebuli (aklia mxolod arsen
iyalToeli, e.i. zenon iyalToeli). danarCen wmindanTa xsenebis dReebi igivea, rac
uZveles da XVII-XVIII ss. I naxevris ZeglebSi. rac Seexeba A-1093 sadResaswaulos,
romelic S-535Tan SedarebiT meore rigis samuSaodaa gamocxadebuli da
warmoadgens sabolood Camoyalibebul sadResaswaulos redaqcias,1 rogorc
Sedareba cxadyofs, aleqsi mesxiSvilma misi kalendris SedgenisaTvis isargebla
A-122 zemoganxiluli tibikonis kalendriT. aqac warmodgenilia is xsenebis
dReebi, romlebic manamde sxva xelnawerebSi ar gvxvdeba (garda A-122isa). abo
tfilelisa 8 ianvars, daviT aRmaSeneblisa 26 ianvars, Sio mRvimelisa 11 maiss,
wminda ninosi da saqarTvelos gaqristianebisa 23 maiss, giorgi mTawmidelisa 27
ivniss, ioane zedaznelisa 28 ivliss (aris 7 maissac), qeTevan dedoflis wminda
nawilebis gadmosvenebisa 20 agvistos, SuSanikisa 28 agvistos. magram, A-122dan
aRar aris gadmotanili Salva axalcixelisa da aTTa bevrTa mowamis xseneba
29 seqtembers da neofite urbnelis xseneba 28 oqtombers, danarCenTa xsenebis
dReebs imeoreben.
SeiZleba iTqvas, rom anton I kaTalikosis mier Sedgenil sadResaswauloSi
(S-1464) sabololod Camoyalibebulia qarTvel wmidanTa xsenebis is kalendari,
romelic qarTuli eklesiisaTvis oficialuri dokumenti gaxda. anton I Tavis
sadResaswaulos SesavalSi wers, rom man Secvala zogierTi qarTveli wmidanis
xsenebis dRe im mizeziT, rom maTi xsenebis dReebi iseT did dResaswaulTa
dReebze iyo dadebuli, rom jerovnad am qarTveli wmindanebis dResaswaulTa
aRniSvna ar xerxdeboda da maTi Rvawli iCrdileboda. amasTanave is aRniSnavs,
rom mravalni arian xsenebani qarTuelTa wmidaTani cualebulni, romelni ara
Tvissa sakuTarsa dResa, odes srul hyves wmidaTa maT keTili srba Tvisi, da
aw ara aResrulebian dResa mas, aramed sxuaTa dReTa. rogorc am sityvebidan
Cans, anton Is kargad daunaxavs qarTuli saeklesio kalendris cvlilebani,
romelic mis dromde mouxdeniaT da romlis Sesaxeb nawilobriv Cvenc gvqonda
saubari da rac Cans Cvens mier motanili SedarebiTi siidan. magram antons Tavisi
sityvebis dasadastureblad iseTi magaliTi moaqvs, romelic jerjerobiT
arcerTi werilobiTi wyaroTi ar aris cnobili: rameTu Ruawli dedoflisa
qeTevanisi iyo martsa a (1) dResa, viTarmed akoloTia sruli qeTevan dedoflisa,
erTwignad qmnili, mixilavs me wignissacavsa Sina dedisa Cemisa, romelic
meoTxe iyo asuli STamomavlobiTgan wmidisa mis dedoflisa, da wignsa mas Sina
martisa TTsa pirulsa weriliyo hxseneba Ruawlisa wmidisa qeTevanisa.
aramed mpyrobelobasa kaxeTs dedis dedisa Cemisa dedoflisa annasa, dadus
episkoposTa vieTme da mRudelTa Ruawli wmidisa mis hsenebad sekdenbersa ig
(13), vinaTgan simravle ara mciredi Sekrbebis alaverds dResaswaulsa cxovelsmyofelisa juarisasa sekdenbersa TTsa id (14) da, vinaTgan nawilni wmidisani
1
436
m. qavTaria, Zveli qarTuli poeziis istoriidan XVII-XVIII ss., 1977, gv. 101.
437
438
439
21
agvistos
A-97 (XI
s.)
2 oqtombers
A-111 (170515 ww.) da
sxv.
1 noembers
Q-662 (XVIIIs.)
SeniSvna
28
agvistos
A-1093
S-1464
(XVIII s.)
440
2. yovelTa
wmidaTa,
romelni
qarTls
ewamnes
11 dekembers
ierus.
ganCineba
latalis
xelnaw. (IX s.)
3. mamai
kaTalikosi
3 maiss ierus.
ganCineba
(VI-IX ss.);
sin-34 (X s.)
4. abo
tfilelisa
7 ianvars
H-2123
(IX s.)
8 ianvars
A-1093
S-1464
5. ninosi
14 ianvars
sin. 34 (X s.)
mesamesa
zatiksa
dResa
SabaTsa,
pariz. nac.
bibl. #3
xelnaweri
(XI-XII
ss.)
orcielsa
paraskevsa
sin-5
23 maiss
A-122 A-1093
(XVIII s.)
aRiarebulia
saq.
gaqristianebis
dRed
6. arCilisi
15 ianvars sin.
34 (X s.)
8 ianvars
pariz. #3
(XI s.)
20 marts
A-111 (170315 ww.)
s-1323
(1686w.
(luarsab
mefesTan
erTad)
21 ivnisi
S-1464
(XVIII s.)
luarsab
mefesTan erTad
7. patiosnisa
juarisa
manglisisa
20 maiss
sin. 34 (X s.)
8a. mcxeTis
juaris
aRmarTeba
kviriakesa
mesamesa
zatikTa sin.
34 (X s.)
8b. mcxeTas
jvris
gamoCineba
sulTmofenobis
Semdeg pirvel
oTxSabaTs sin. 1
(X s.); sin. 14 (X s.);
sin. 64 (X s.)
9. samoel
episkoposi
24 Tebervals
sin. 34 (X s.)
10. raJdenisi
25 ivniss par.
#3
(XI-XII ss.)
zedazenis
monastris
winamZ. unda
iyos (VII s.)
13 ianvars
Q-661
(XVIs.)
Q-160
(XVI-XVII
ss.) H-342
(1661w.)
qarTlis
cxovrebaSi
Setanil
arCilis
wamebaSic
20 martia
dadebuli
wamebis
dRed
moqceva
qarTlisaSi:
aRvsebisa
zatikis
zatiksa
zogierT
mkvlevars
samoeli
qarTlis
kaTolikosi
hgonia
3 agvistos
A-97 (XI s.)
Jer. 80
(XIV s.)
k. kekeliZis
etiud. V
gv. 248,
sqolioSi
miTiTebuli
26/VII
Secdoma
unda iyos
441
11. abibos
nekreselisa
6 ivliss par.
#3 (XI-XII
ss.)
12
noembers
A-97 (XI
s.)
12. evstaTi
mcxeTelisa
20 dekembers
par. #3
(XI-XII ss.)
29 ivliss
A-97 (XI
s.)
13. wm.
mebkambesi
16 agvistos
par #3
(XI-XII ss.)
fiqroben
qarTveli
wmindani
unda iyos
14. wm
sarmianesi
21 agvistos
par. #3
(XI-XII ss.)
SeiZleba
qarTveli
iyos
15. wminda
marTalTa
wm. qristes
saflavisaTa
- ioane,
stefane da
isaiasi
4 noembers
par. #3
(XI-XII ss.)
SeiZleba
qristes
saflavis
monastris
qarTveli
berebi iyven
16. eqvTime
mTawmidelisa
13 maiss
A-97 (XI s.)
da yvela
xelnawerSi
17. ilarion
qarTvelisa
19 noembers
A-193 (XI s.)
da sxv.
18
noembers
Jer-80
(XIII-XIV
ss.)
18. ioane
aTonelisa
14 ivliss A-97
(XI s.) da sxv.
12 ivliss
S-1464
(1759)
gabriel
aTonelTan
erTad
19. proxore
qarTvelisa
12 Tebervals
Jer. 24 (XI s.)
20. grigol
xancTelisa
5 oqtombers
A-97 (XI s.) da
sxv.
21. kostanti
kaxisa
10 noembers
A-97 (XI s.)
S-1464 (XVIII
s.) da sxv.
22. ioane
Wyondidelisa
3 ianvars
A-97 (XI s.)
442
13 noembers
A-111
(1703-15 ww.)
29 noembers
S-1464
(XVIII s.)
sergi Tavis
Si (11,337)
uTiTebs 6
dekembers,
rac Secdoma
Cans
12
noembers
A-568
(XII-XIII
ss.) S-443
(XVIIXVIII ss.)
da sxv.
erTaderTi
xseneba
23. cxraTa
yrmaTa
kolaelTa
12 Tebervals
A-97 (XI s.) da
sxv. mrav.
24.
musukavelTa:
suqiasi da
moyvasTa
misTa
15 aprils
A-97 (XI s.) da
sxv. mrav.
25. daviT da
tiriWanisi
18 maiss A-97
(XI s.) da sxv.
26. giorgi
mTawmidelisa
29 ivniss
A-97 (XI s.)
minaw. teqstis
xeliT
27. Tamar
dedoflisa
1 maiss A-97
(minaw. XIIIs.)
28. Sio
mRvimelisa
yvelierisa
xuTSabaTs H1349,1 (XIIIs.)
A-122 (1749 w.)
da sxv.
29. evagre
cixedidelisa
(Sio
mRvimelTan
erTad)
9 maiss Jer-80
(XIV s.)
30. anton
martyofelisa
16 agvistos
A-85 (XIII s.)
Q-627 (XVIIIs.)
(martyofis
xatis
dResaswaulTan
erTad)
31.
martyofis
xatisa
16 agvistos
A-85 (XIII s.)
Q-627 (XVIIIs.)
32. daviT da
konstantinesi
31 oqtombers
pariz. 14
(XIII-XIVss.)
Jer. 80 (XIV s.)
A-426 (XII s.)
33. salome
qarTvelisa
20 ivliss
Jer. 24 (XIIIXIVss. xeliT
minaweri)
30 ivniss
Jer. 80
(XIVs.)
H-342
(1661w.) da
sxv.
27 ivniss
A-122
(1749w.)
S-1464
(1759w.)
9 maiss Jer.
80 (XIVs.)
A-111
(1705-15
ww.)
11 maiss
A-122
(1749 w.)
S-1464
(1759 w.)
17 ianvars
A-85
(XIIIs.)
A-111
(1705-15
ww.)
19 ianvars
A-122
(1749w.)
A-1093
(XVIIIs.)
S-1464
(1759w.)
2 oqtombers A-111
(1705-15ww.)
da
sxv. XVIII
s. xelnawerebSi
erTaderTi
xseneba
443
34. luka
ierusalimelisa
furceli
lukas
svinaqs.
cxovrebis
Semcveli
XIVs.
CakinZulia
Jer-24Si (XIs.)
erTaderTi
xseneba
35. nikoloz
dvalisa
19 oqtombers
Jer-80 (XIV s.)
aseve, XIVs.
Camatebul
furcelze,
erTaderTi
xseneba
36. miqael da
arsenisi
3 maiss Jer. 80
(XIV s.)
erTaderTi
xseneba
37. ioane
zedaznelisa
da ib (12)
mowafeTa
misTa
7 maiss Jer. 80
(XIV s.) A-111
(1705-15ww.)
38.
qristeforesi
(guriidan)
16 agvistos
Jer. 80 (XVIs.)
erTaderTi
xseneba
39. ioane
Tornikesi
14 dekembers
Q-661 (XVIs.)
erTaderTi
xseneba
40. petre
qarTvelisa
2 dekembers
A-193 (XI,
gviand.
minaweri)
Q-661 (XVIs.)
da sxv.
3
dekembers
H-342
(1661w.)
Q-646
(XVIIXVIIIss.)
da sxv.
41. miqaelgobronisi
17 noembers
A-111 (170515ww.) A-425
(1718w.) da sxv.
18
noembers
S-2669
(1756w.)
42. serapion
zarzmelisa
29 oqtombers
A-84 (XVs.)
43. ise
wilknelisa
18 agvistos
S-3269 (1720iani wl.)
lening. saj.
bibl. 222
(XVII s.)
H-2077 (1736w.)
da sxv.
444
28 ivliss
A-122
(17492.)
A-1093
(XVIIIs.)
misi xseneba
amoRebulia
XVII s.
dasawyisSi,
magram
meqanikurad
mainc
meordeba
erTaderTi
xseneba,
minaweri
aSiaze
teqstis
xeliT
2
dekembers
Q-1053
(1760w.)
A-122
(1759w.)
S-1464
(1759w.) da
sxv.
44. ioseb
alaverdelisa
15 seqtembers
S-3269 (1720iani w.)
lening. 222
(XVIIIs.) da
sxv.
45. daviT
urbnelisa
25 ianvars
A-111 (170515ww.) da sxv.
26 ianvars
A-122
(1749w.)
S-1464
(1759w.)
46. neofite
urbnelisa
28 noembers
A-122 (1749w.)
28
oqtombers
S-1464
(1759w)
47. Salva
Toris
Tavadisa
(axalcixelisa)
29 seqtembers
A-122 (1749w.)
erTaderTi
xseneba
48. aTTa
bevrTa
(Salva
axalcixelTan
erTad)
29 seqtembers
A-122 (1749w.)
erTaderTi
xseneba
16 seqtembers
A-111 (170515ww.) A-425
(1713w.) da sxv.
mravali
50. qeTevan
dedoflisa
13 seqtembers
A-130 (1713w.)
da sxv.
mravali
51. luarsab
mefisa
20 marts
A-130 (1713w.)
da sxv.
mravali
52. biZina,
Salva da
elizbari
53. Sio
garejelisa
anton I-is
mowmobiT
misi dResaswauli
Tavdapirvelad 1
marts unda
yofiliyo
(etiud. V,
gv. 783)
21 ivniss
S-1464
(1759w.)
18 seqtembers
24 ivliss
S-3269 (1720A-380
iani w.) da sxv. (1714-16ww.)
mravali
A-515
(1795w.) da
sxv.
1 ivniss
A-1093
(XVIIIs.)
A-122-Si 19
seqtemberi
uneblie
Secdoma
unda iyos
erTaderTi
xseneba
445
54. dimitri
mrovelisa
26 oqtombers
H-1093 (XVIII
s.)
erTaderTi
xseneba.
Cans,
Secdomaa,
unda iyos
dimitri
rostoveli
55. Tedore
mTawmidelisa
20 aprils
H-40 (1892w.)
erTaderTi
xseneba. es
wmindani
ucnobia
56. gabriel
aTonelisa
12 ivliss
S-1464 (1759w.)
xseneba
dadebulia
ioane
aTonelTan
erTad
57. daviT
garejelisa
amaRlebisa
mzgefssa
xuTSabaTs
c. arq. #459
(1739w.)
58. dodo
garejelisa
aRvsebiTgan
meSvidesa
kviriakisa
oTxSabaTsa
Q-627(XVIIIs.)
59.
garejelTa
mowameTa,
romelni
moisrnes
dResa
aRvsebisasa
brwyinvaleba
kviriakesa
Semdgomad
oTxSabaTisa,
vidre
paraskevamde
S-1464, 369
aRvsebiTgan
meSvide
xuTSabaTs
Q-627
(XVIIIs.)
446
447
448
449
450
451
452
453
454
455
456
457
458
459
460
461
k. kekeliZis azriT, `Tu vismes marTla azrad hqonda warexoca kvali evstaTis
sparseTis eklesiis Svilobisa, ra mizniTac es ar unda yofiliyo, amisTvis is
pirvelad mospobda im cnobebs, romelnic mis sparsul warmoSobas amJRavnebda
(9, 512).
k. kekeliZis daskvniT, evstaTim sparseTSi samoel arqidiakonis moZRvrebiT
da zegavleniT irwmuna qriste, gaqristianda rwmeniT, xolo mcxeTaSi samoel
kaTalikosis mier moinaTla da qristiani gaxda. TxzulebaSi dadasturebuli
cnobebi, rom `movida igi qalaqad mcxeTad... Seiyuara man rCuli qristianoba
da rwmena qriste... da naTeli miiRo (2, 30), anda aseTi vedreba: `orcTa
CemTa brZane aqve moqceva da damarxva mcxeTas, sadaca naTel-miRebies (2,
35) ar SeiZleba interpolaciis (e.i. gviandeli Camateba-Casworebis) Sedegi iyos.
Txzulebis dasawyisSive naTqvamia, rom mcxeTaSi Camovida 30 wlis sparseli,
romelic `warmarTi iyo da `saxel erqua mas grobandak, xolo monaTvlis
Semdeg `uwodes saxeli evstaTi. yovelive amis Semdeg naTelia, rom sparseTidan
igi warmarTi Camovida da mcxeTaSi moinaTla.
sainteresoa erTi SexedviT arcTu mniSvnelovani detali: evstaTi mcxeTaSi
moinaTla, rogorc Txzuleba mogviTxrobs, samoel qarTlis kaTalikosis mier
da warmarTuli sparsuli gvirobandakis nacvlad uwodes saxeli evstaTi.
bunebrivia, ibadeba kiTxva: naTlobis dros mosanaTlavisaTvis, romelic sxva
sarwmunoebidan gadmovida, axali, qristianuli saxelis darqmeva aucilebelia,
Tu nebayoflobiTi?
saeklesio wesebiT cnobilia, rom Tuki morwmune monazvnad aRikveceba, erTerTi savaldebulo moTxovnaTagania saero saxelis Secvla, riTac xazgasmulia
am morwmunis sruli Camocileba saero cxovrebisagan, magram sxva sarwmunoebidan
qristianobaze gadmosvlis SemTxvevaSi iyo Tu ara es savaldebulo? rogorc
,,evstaTis martvilobidan Cans, saxelis gamocvla nebayoflobiTi iyo, es
naTlad irkveva sxva gaqristianebuli sparselebis saxelebidan: TxzulebaSi
isini mxolod sparsuli warmarTuli saxelebiT ixsenebian: `erTsa guSnak hrqvan
da erTsa baxdiad, erTsa burzo, erTsa panaguSnasp, erTsa perozak, erTsa zarmil
(2, 32). vTqvaT, aq saxelebs CamoTvlis cecxlTayvanismcemeli sparsi, romelmac
daasmina isini cixisTavTan maTi qristianobisaTvis da is maT Zveli, sparsuli
saxelebiT moixseniebs, magram aseve axsenebs maT Txzulebis qristiani avtoric:
`xolo netari evstaTi da guSnak da borzo da perozak da zarmil... mtkiced
dges sarwmunoebasa zeda, xolo `mas Jamsa eSmaki Seuda gulsa baxdiadissa da
panaguSnaspissa da uaryves qriste (2, 33).
cxadia, maT rom axali, qristianuli saxelebi rqmeodaT, avtors aucileblad
ecodineboda iseve, rogorc man icoda maTi warmarTuli saxelebi.
462
463
464
465
466
uaryofa da qristianad monaTvla, rac sababi gaxda qarTlis marzapanis mier misi
sikvdiliT dasjisa.
avtoris mier Temis SerCeva qarTvel morwmuneTa gasaZliereblad da
gasamxneveblad sparselebis qarTlSi batonobis periodSi SemTxveviTi ar
iyo. faqtia, TxzulebaSi aRweril ambavs, avtoris mizandasaxulobiT, didi
sasikeTo gavlena unda moexdina im meryev qarTvel qristianebzec, romelTac
Seqmnili istoriuli viTarebis Sesabamisad da piraduli keTildReobis mizniT,
SesaZloa, mtris sarwmunoeba, cecxlTayvanismcemloba mieRoT, risi magaliTebic
Txzulebis avtors, albaT, sakmaod hqonda.
aseT viTarebaSi im faqts, rom dampyrobeli eris Svilma dapyrobili
xalxis sarwmunoeba miiRo, udidesi moraluri zemoqmedeba unda moexdina
qarTlSi qristianuli sarwmunoebis ganmtkicebisaTvis. avtoris mier
TxzulebaSi warmodgenili qristianobisa da sxva religiebis, gansakuTrebiT
cecxlTayvanismcemlobis dapirispireba da qristianobis upiratesobis
warmoCena, ZiriTad miznad Cvens qveyanaSi qristianobis ganmtkicebas isaxavda.
Txzulebis avtori gansakuTrebulad warmoaCens evstaTis simtkices
qristianobis SenarCunebisaTvis brZolaSi. sikvdilis muqaram da col-SvilTan
samudamod ganSorebis SiSma ver sZlia qristianuli sarwmunoebis siyvaruls.
evstaTis mier naTlisRebis dros dadebuli sityvis simtkice TxzulebaSi
dapirispirebulia marzapanis sicruesTan; igi didZal saCuqrebsa da
pativs Sepirda im gaqristianebul sparselebs, vinc mamapapiseul sjuls
daubrundeboda, magram roca orma maTganma irwmuna marzapanis sityvebi
da daubrunda cecxlTayvanismcemlobas ,,safasesa da keTilsa, romelsa
uqadebda maT, arca fsiridi erTi misca maT (2, 33). avtori ar zogavs qristes
moRalateebs. igi sagangebod aRniSnavs ori gaqristianebuli sparselis isev
cecxlTayvanismcemlobaze dabrunebas marzapanis muqaris Semdeg, rasac, avtoris
TqmiT, mohyva maTi fizikuri Tu sulieri sikvdili:
,,xolo romelTa-igi uvar-yves: baxdiad eSmakeul iqmna da Znelad mokvda,
xolo ubadrukma panaguSnasp glaxakobiTa agna dReni, romelsa puri saWmelad
ara aqunda da orcTa safarveli samoslad ara epoveboda da vidre cocxal iyo,
urviT da WiriT iyvnes dReni misni (2, 34).
Txzuleba mxatvruli xerxebiT, personaJebis individualurobisa da
xasiaTebis warmoCeniT, ver Seedreba gamorCeul qarTul hagiografiul Zeglebs,
magram Tavisi akademiuri, mkacri logikuri TxrobiT mniSvnelovan istoriulliteraturul Zeglad unda CavTvaloT. TxzulebaSi gadmocemuli movlenebi
TviTmxilvelis mier aris aRwerili da mkiTxvelze waruSlel STabeWdilebas
axdens.
467
468
rogorc Cans, krebulis gadamwers igi Tavisi iniciativiT daurTavs sul bolos
(gv. 831-866).
Txzuleba pirvelad gamosca m. sabininma 1882 w. Tavis cnobil krebulSi
,,saqarTvelos samoTxe. gamocema efuZneba mxolod erT, 1748 w. xelnawers
H-2121 da, ra Tqma unda, kritikul gamocemas ver vuwodebT, radgan ar aris
gaTvaliswinebuli sxva xelnawerebis monacemebi. gamomcemels aseTi miznebi
ar hqonia da, Tanac, rogorc Cans, arc xeli miuwvdeboda yvela xelnawerze.
safiqrebelia, rom bevri maTganis arseboba misTvis cnobilic ar iyo. miuxedavad
amisa, am gamocemam, romelmac pirvelma gaacno qarTul sazogadoebas ,,evstaTi
mcxeTelis martvilobis teqsti, Tavisi adgili daikava filologiur
mecnierebaSi.
Txzulebis Seswavlis istoriaSi axali safexuri iyo s. kakabaZis mier 1928
wels Sesrulebuli meore gamocema (saistorio krebuli, wigni III, gv. 8094). am gamocemis mniSvneloba, upirveles yovlisa, ganisazRvreba imiT, rom
teqstis gamocema eyrdnoba ,,evstaTi mcxeTelis martvilobis uZveles, XI s-is
xelnawers H-341. s. kakabaZem dasaxelebuli xelnaweris zogierTi dazianebuli
adgilis aRsadgenad moiSvelia 1733 wlis xelnaweri A 170.
,,evstaTis martvilobis mesame gamocema, romelic moamzada da Tavis ,,Zveli
qarTuli literaturis qrestomaTia-Si warmoadgina s. yubaneiSvilma 1946 wels,
pirveli gamocemaa, romelSic gamoyenebulia Txzulebis Cvenamde moRweuli
TiTqmis yvela xelnaweri (leningr. M-21, 1842 w. xelnaweris garda), rogorc
amas gamomcemeli gvauwyebs, Tumca gamocemuli teqstis sqolioebSi xelnawerTa
Cveneba warmodgenili ar aris.
momdevno gamocema, Sesrulebuli iv. imnaiSvilis mier 1949 w. ,,qarTuli enis
istoriuli qrestomaTia da gadabeWdilia am wignis meore (1953) da mesame (1970)
gamocemebSi, daaxloebiT imeorebs s. kakabaZis gamocemis princips teqsti
gamocemulia uZvelesi H-341 xelnaweris mixedviT. damatebiT gamoiyenebulia
A-170 da A-176 xelnawerebic.
Tamamad SeiZleba iTqvas, rom ,,evstaTi mcxeTelis martvilobis teqstis
pirveli mecnierul-kritikuli gamocema Sesrulda 1964 wels k. kekeliZis
sax. xelnawerTa institutis mecnier-TanamSromelTa mier il. abulaZis
xelmZRvanelobiTa da redaqtorobiT. masSi gamoyenebulia Cvenamde moRweuli
uklebliv yvela xelnaweri (cxra) da TiToeuli maTganis kiTxva-sxvaobebi
naCvenebia gamocemuli teqstis sqolioebSi. es gamocema warmodgenilia wignSi
,,Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, wigni I, gv.30-45.
gamocemebSi dRes TiTqmis aRar aris xazgasmuli erTi teqstologiuri niuansi:
Txzulebis bolosken, sadac saxarebis Sinaarsis gadmocema wydeba - ,,da rCuli
qristianobisa icied kacTa, mieriTgan daisna da ganqarda uweso igi saqme
469
da momdevno sityvebs - ,,xolo amas gevedrebi, ufalo Cveno, iesu qriste, raTa
gvami Cemi daimarxos mcxeTas Soris Txzulebas, SesaZloa, karga mozrdili
nawili akldes. es naTlad Cans Txrobis Seusabamo gadasvliT, magram ramdeni
aklia, amisi gansazRvra dRes Znelia. SeuZlebelia imis dadgenac, Tu rogor
gagrZelda kamaTi evstaTisa da marzapans Soris cecxlTayvanismcemlobisa da
qristianobis Sesaxeb.
bolo gamocema ekuTvnis e. WeliZes wignSi: Zveli qarTuli saeklesio
literatura, Tbilisi, 2005, 309-478. warmodgenilia ,,wamebis teqsti, Targmani
Tanamedrove enaze, kritikuli teqsti da vrceli komentarebi.
es Txzuleba ramdenjerme daibeWda sxvadasxva xasiaTis literaturul
krebulSi. 1959 wels ,,Cveni saunjis I tomSi dabeWdili teqsti gadmobeWdilia
,,Zveli qarTuli literaturis qrestomaTiidan, 1978 wels msoflio
literaturis Zeglebis seriiT gamosul ,,Zveli qarTuli literaturis I
tomSi dabeWdili ,,evstaTis wamebis teqsti gadabeWdilia ,,Zveli qarTuli
hagiografiuli literaturis Zeglebis I wignidan, aqedanvea es teqsti
gadmotanili ,,qarTuli prozis I t-Si, 1984 w., xolo aqedan 1987 wels ,,qarTuli mwerlobis I tomSi.
albaT, saWiroa aRiniSnos isic, rom m. SaraZem ,,evstaTis martviloba Targmna
Tanamedrove qarTul enaze da gamosca TbilisSi 1899 wels.
pirvelad ,,evstaTis wameba rusulad 1872 wels Targmna m. sabininma, jer kidev
manamde, sanam ganaxorcielebda qarTuli teqstis pirvel gamocemas 1882 wels
( , wignSi
, .II , 1872 . 79-91).
Txzulebis germanuli Targmani ekuTvnis iv. javaxiSvils. is 1901 wels
daibeWda berlinSi (Das Martyrium des heiligen Eustatius von Mzchetha, Sitzungsberichte
der kniglich preussischen Akademie der Wissenschaften, XXXVIII, 875-902), romlis
winasityvaoba dawerilia A. Harnack-Tan erTad.
damowmebuli literatura:
1. xelnawerTa institutis H-341 xelnaweri.
2. Zveli qarTuli agiografiuli literaturis Zeglebi, I, il. abulaZis
redaqciiT, Tbilisi, 1963.
3. e. gabiZaSvili, qarTuli naTargmni hagiografia, Tb., 2004, gv. 25.
4. e. gabiZaSvili, originaluri hagiografiuli mwerlobis zogierTi
sakiTxi, mravalTavi, XVII, Tb., 1992.
5. Zveli qarTuli agiografiuli literaturuli Zeglebi, V, gamosces e.
gabiZaSvilma da m. qavTariam, Tb., 1989.
470
471
o
IV . .
,
.
472
Sinaarsi
avtorisagan.............................................................................................................3-4
1. qristianuli RvTismsaxureba da svinaqsaruli hagiografia........................ 34
2. romanoz erisTavi da misi ucnobi Txzuleba...................................................53
3. 14-titlovani nomokanonis qarTuli Targmani ,,didi sjuliskanoni.....144
4. qarTuli originaluri hagiografia...............................................................206
5. ,,martirikis zogierTi enobriv-stilisturi Tavisebureba...................... 254
6. originaluri hagiografiuli mwerlobis zogierTi sakiTxi..................... 292
7. Zveli qarTuli kanonikuri mwerloba............................................................ 321
8. kanonikuri samarTlis wyaroebi...................................................................... 374
9. ilia abulaZe Zveli qarTuli mwerlobis mkvlevari................................... 395
10. anton I-is hagiografiuli Txzulebebi `martirikaSi~.............................. 422
11. qarTvel wmindanTa da dResaswaulTa mosaxsenebeli dReebi Zveli
qarTuli xelnawerebis mixedviT.................................................................... 447
12. evstaTi mcxeTelis martviloba (narkvevi).................................................. 472
473
Enriko Gabidzashvili
Works
I
474