Yaymlayan: Muhittin Salih Eren

stanbul 1989.

zgn ad:
Fernand Braudel

La Mediterranee el r monde mediterraneen

a fepoque de Philippe II.

34-89-Y-70-0010

EREN Yaynclk ve Kitaplk Ltd. ti.

Merkez:Tnel, Sofyal Sokak No: 34 BEYOLU-ISTANBUL Tel: 151 28 58
Sube : Sahaflar ars No: 16 BEYAZIT - STANBUL Tel: 522 85 31
Basld yer: eltt Matbaaclk Sanayi ve Ticaret A..
Tel: 522 34 54 - 528 67 29

HER 7AMAN MEVCUT OLAN

LUCIEN FEBVREE

Minnet ve oulca ballk

gstergesi olarak.

Jasques aujourd-huy lon na

point descouvert au nouveau
monde aucune Mediterranee
comme il y en a en Europe
Asie et Afrique...
Yeni dnyada bugne kadar
Avrupa, Asya ve Afrikada
olduu gibi, hibir Akdeniz
kefedilmemitir...
J. Acosta, Histoire Naturelle
des Indes, 1558, s. 94.

indekiler
nszler .................................................................................................................................................

XV

BRNC BLM
Ortamn Pay .........................................................................................................................................

1 YARIMADALAR: DALAR, YAYLALAR, OVALAR........................................................

1. Hereyden nce Dalar...........................................................................................................

XFizik ve insani karakteristikler ..............................................................................................
Da tanmlamak ......................................................................................................................
Dalar, uygarlklar ve dinler..................................................................................................
Dal zgrl .......................................................................................................................
Dan kaynaklar ve bilanosu .............................................................................................
Dallar kentte...........................................................................................................................
Dan gurbetin tipik rnekleri ..............................................................................................
Da yaam, Akdenizin ilk tarihi mi?................................................................................

3
3
6
8
10
12
14
16
18

2. Yaylalar, Da Etekleri ve Tepeler .......................................................................................

Yksek dzlkler .....................................................................................................................
Sarmak Gibi lkeler ............................................................................................................
Tepeler ........................................................................................................................................

19
19
20
22

3. Ovalar..........................................................................................................................................
Su Sorunlar: Malarya ............................................................................................................
Ovalarn Islah...........................................................................................................................
Lombardiya rnei ..................................................................................................................
Byk mlk sahipleri ve fa r kyller.................................................................................
Ovalarn ksa dnemindeki deiimleri: Venedik terra ferma's ..................................
Uzun dnemde: Roma Campagnasnn kaderleri ............................................................
Ovalarn gc: Andaluya......................................................................................................

23
25
27
30
33
35
37
37

4. Transhmans veya Gebelik: Daha imdiden iki Akdeniz............................................

40
Transhmanslar.........................................................................................................................
40
Transhmanstan daha eski olan gebe hayvanclk........................................................
41
Kastilya Transhmans............................................................................................................
44
Karlatrmalar ve btne ait haritalar ............................_...............................................
46
Hecit devesi ve Orta Asya devesi; Arap ve Trk stilalar ..........................................
48
Balkanlar, Anadolu ve Kuzey Afrikada Batl tanklar tarafndan grien
gebelik ...................................................................................................................................
52
Yzyllar aan devreler .........................................................................................................
53

2 AKDENZN KALBNDE DENZLER VE KIYILAR ......................................

1. Sv Ovalar...............................................................................................................
Ky denizcilii.......................................................................................................
Portekiz keiflerinin balangcnda...................................................................
Tarihin sleri olarak dar denizler.......................................................................
vj Karadeniz, stanbulun zel avlanma sahas....................................................
Venedikli ve Cenevizli olan Adalar Denizi.....................................................
Tunus ile Sicilya arasnda
Akdeniz Man..................................................................................................
Tiren havzas ..........................................................................................................
Adriyatik .................................................................................................................
Sicilyann dousunda ve batsnda...................................................................
ki deniz, evreni.....................................................................................................
y Trk ve spanyol imparatorluklarnn ifte dersi.............................................
Siyasetin tesinde ...............................................................................................
2. Kta sahilleri ........................................................................................................
Deniz halklar ......................................................................................................
Denizcilik sektrlerinin zayflklar ..............................................................
Byk kentler ......................................................................................................
Denizcilik hayatnn alt ve st......................................................................
3. Adalar.....................................................................................................................
Mnzevi dnyalar m? .......................................................................................
Narin hayatlara dair............................................................................................
Byk tarihin yollarnda ...................................................................................
Adal gmenler .................................................................................................
Ve denizin evrelemedii adalar ....................................................................
Yarmadalar...........................................................................................................
3 SINIRLAR YA DA EN BYK AKDENZ.......................................................
Tarihin boyutlarnda bir Akdeniz ...................................................................
1. Sahra, Akdenizin ikinci ehresi ....................................................................
Sahra: Yakn ve uzak snrlar ..........................................................................
Sefalet ve fakirlik ...............................................................................................
Uzun mesafe gebeleri ....................................................................................
Stepten ileri doru hareketler ve szmalar.....................................................
Altn ve baharat kervanlar ..............................................................................
Vahalar............................................................... ...................................................
slamiyetin corafi alan....................................................................................
2. Avrupa ve Akdeniz..............................................................................................
Kstaslar ve meridyenler ynndeki yollar ..................................................
Rus ksta: Karadenize veya Hazar Denizine doru .............................
Balkanlardan Datzige: Polonya ksta .......................................................
Alman ksta: btnsel bir ema....................................................................
Alpler ....................................................................................................................
nc kii, ok ehreli Almanya .................................................................
Cenovadan Anverse Vene kten Hamburga: ulam koullar
Ticaret dengesi ve ticari gler........................................................................
Rouendan Marsilyaya Fransz ksta
Okyanus Akdeniz Okulunda..............................................................................

Avrupa ve Akdeniz..................................................................................................................
3. Atlas Okyanusu..........................................................................................................................
Birok Atlantikler........................................... ........................................................................
XVI. yzylda Okyanusun kaderi ......................................................................................
Gecikmi bir gerileme ............................................................................................................
4 FZK BRLK: KLM VE TARH ..........................................................................................
1. klimsel birlik ..........................................................................................................................
Atlantik ve Sahra ....................................................................................................................
Tekdze bir iklim ....................................................................................................................
Kuraklk: Akdenizin afeti.....................................................................................................
2. Mevsimler..................................................................................................................................
Kn duraklar .........................................................................................................................
Deniz seyrseferinin durmas ..............................................................................................
K bar ve gevezelikleri ....................................................................................................
Kn sertlikleri .......................................................................................................................
Yaz ve hzl hayat ...................................................................................................................
Yaz salgnlar............................................................................................................................
Akdeniz iklimi ve Dou.........................................................................................................
Mevsimlerin ritmi ve istatistikler .......................................................................................
Determinizm ve ekonomik hayat....................................................................................... ..
3. XVI. yzyldan bu yana iklim deimi midir? ...............................................................
Tamamlayc not ......................................................................................................................
5 NSAN BRLK: YOLLAR VE KENTLER, KENTLER VE YOLLAR ...
1. Karayollar ve denizyollar ..................................................................................................
Besleyici yollar........................................................................................................................
Ulam aralarnn khnelii.................................................................................................
1600lere doru karayollarna stnlk m?....................................................................
Bizatihi bir sorun olarak karayolu.......................................................................................
Venediin ifte tankl................. .......................................................... ............................
Dolam ve istatistik: Ispanya rnei ............................................ ..................................
Uzun dnemde ifte sorun.....................................................................................................
2. Denizcilik: tonajlar ve konjonktrler..................................................................................
XV. yzylda byk tonajllar ve kk yelkenliler .....................................................
Kk tonajllarn ilk baarlar ..........................................................................................
XVI. yzylda Atlantikte ....................................................................................................
Akdenizde................................................................................................................................
3. Kentsel ilevler........................................................................................................................
Kentler ve yollar .....................................................................................................................
eitli yollarn buluma yeri ...............................................................................................
Yoldan bankaya .......................................................................................................................
Kentsel devre ve gerileme ....................................................................................................
ok eski bir tipoloji ...............................................................................................................
4. an tanklar kentler............................................................................................................
Nfus art ..............................................................................................................................
Eski sefaletler, yeni sefaletler: ktlklar ve buday sorunu..........................................
Eski sefaletler, yeni sefaletler: salgn hastalklar ..........................................................
Vazgeilmez gmen .............................................................................................................

Kentsel siyasal bunalmlar.......................................................................................................... 225

Ayrcalkl nakit kentleri ....................................................................................................... .... 227
Krallk ve imparatorluk kentleri................................................................................................ 230
Bakentlerin lehine olmak zere........................................................................................... .... 234
Daha imdiden konjonktr ......................................................................................................... 235
KNC BLM
Ortak kaderler ve btnsel hareketler.................................................................................................. 237
1 EKONOMLER: YZYILIN LS ........................................................................................ 238
1. Mekan, bir numaral dman ..................................................................................................... 238
Yazanlar iin: gidi gelilerde kaybolanlar ........................................................................... 239
Denizin boyutlar: birka hz rekoru ....................................................................................... 24
Ortalama hzlar.............................................................................................................................. 242
Mektuplarn ayrcalkl durumlar ....................................................................................... .... 244
Haber, lks mal......................................................................................................................... .... 247
l ada, karlatrmalar..................................................................................................................249
mparatorluklar ve mekn...........................................................................................................25
Claude du Bourgun yolculuu (1576 ve 1577)...............................................................252
Mekn ve ekonomi........................................................................................................................253
Fuarlar, ekonomik hayatn yedek gleri .......................................................................... ....255
Kk apl ekonomi alanlar................................................................................................ ....257
Cenova, Milano, Venedik, Floransa drtgeni ................................................................... ....260
2. nsanlarn says........................................................................................................................ ....265
60 veya 70 milyon kiilik bir dnya.........................................................................................265
Akdenizin boluklar ............................................................................................................. ....266
Yzde yzlk bir nfus art m?........................................................................................ ....269
Dzeyler ve gstergeler ......................................................................................................... ... 270
ekinceler ve Sonular............................................................................................................... 276
Teyidler ve lhamlar.................................................................................................................... 277
Emin olunan birka konu .......................................................................................................... 277
Baka bir gsterge: gler......................................................................................................... 279
3. Akdeniz ekonomisinin modeli ina edilebilir mi? .......................................................... 281
Tarm, en byk endstri .......................................................................................................... 2X2
Bir endstri bilanosu ............................................................................................................ ...2X6
Verlagssystem ve kentsel endstrilerin geliimi ......................................................... ...2X9
Sistem baarl olmutur.............................................................................................................29
Gezgin bir igc ........................................................................................................................29
Btnsel hareketler ve zel hareketler................................................................................ ...291
Ticari muamelelerin hacmi .......................................................................................................293
Uzak mesafe ticaretinin darl ve nemi .............................................................................296
Kapitalist younlamalar........................................................................................................ ...29X
Akdeniz filolarnn toplam tonaj......................................................................................... ...298
Kara tamacl ..................................................................................................................... ...300
Devletler yzyln en byk giriimcileridir .................................................................... ...301
Deerli madenler ve parasal ekonomi ................................................................................ ...303
Seliller yaayanlarn bete biri miydiler?..............................................................................304
Geici bir snflandrma ......................................................................................................... ...306
Gdalar kt bir kstastr: resmi rakamlara gre orba her zaman iyidir .
308
Hesabn salamas yaplabilir mi? ...................................................................................... ...308
XII

2 EKONOMLER: DEERL MADENLER, PARALAR VE FYATLAR ..

1. Akdeniz ve Sudan altn..........................................................................................................
Douya doru deerli maden klar................................................................................
Sudan altn: nceller .............................................................................................................
Portekizliler Ginede: altn Akdenize gelmeye devam ediyor ....................................
Konjonktrn sorumluluklar................................................................................................
Kuzey Afrikadaki Sudan altn ...........................................................................................
2. Amerikan gm ...................................................................................................................
Amerika hzineleri ve spanya ............................................................................................
Amerikan hzineleri Anvers yolunda..................................................................................
Fransz sapa ..........................................................................................................................
Byk Barselona-Cenova yolu ve Amerika deerli madenlerinin ikinci devresi
spanyol paralar tarafndan istila edilen Akdeniz...........................................................
Modena Iargaya av olan talya ........................................................................................
Cenevizlilerin yzyl..............................................................................................................
Piacenza fuarlar .....................................................................................................................
Kt yzyl.............................................................................................................................
II. Felipenin sonuncu iflasndan III. Felipenin ilk iflasna (1607)..........................
.3. Fiyat artlar...............................................................................................................................
a yaayanlarn yaknmalar ............................................................................................
Amerikan hzinelerinin sorumluluuna dair ....................................................................
Amerikan sorumluluunun lehinde ve aleyhinde neler sylenebilir 9
cretler.......................................................................................................................................
Toprak gelirleri.........................................................................................................................
Bankalar ve enflasyon ...........................................................................................................
Sanayiciler ............................................................................................................................
Devletler ve fiyat art..........................................................................................................
Amerikan hazinelerininin azalmas ................................................................................
Devale edilmi paralar ve sahte paralar ..........................................................................
maden a..........................................................................................................................
NC BLM
EKONOMLER: TCARET VE TAIMA......................................................................................
1. Karabiber ticareti ................................................................................................... ................
Akdeniz rvann alyor: 1550lerden sonra Kzldenizin gelimesi.......................
Portekiz karabiberinin toparlanmas ..................................................................................
Portekiz karabiberi zerindeki dalaveralar ve tasarlar.................................................
Venedie sunulan Portekiz karabiberi ...............................................................................
VVelserlerin ve Fuggerlerin yaptklar szleme 1586-1591 ......................................
Dou Akdeniz baharat yollarnn sreklilii .................................................................
Mmkn aklamalar..............................................................................................................
2. Akdeniz budaynn dengeleri ve bunalmlar ..............................................................
Budaylar..................................................................................................................................
Tahl ticaretinin baz kurallar ..........................................................................................
Denizyollarna bal olarak buday ticareti ..................................................................
hracat kent ve lkeler .....................................................................................................
Dou buday ........................................................................................................................
Dengeler, bunalmlar ve deiimler .................................................................................
Birinci bunalmlar: Kuzey buday Lizbon ve Sevillada ..........................................

Trk buday boomu: 1548-1564 .....................................................................................

Kendi ekmeini yemek: 1564-1590 aras Italyan konjonktr.....................................
Sonuncu deiim: 1590dan sonra kuzey buday ..........................................................
Sicilya hl Sicilyadr ..........................................................................................................
Buday bunalmlarna dair ...................................................................................................

398
401
405
407
409

3. Ticaret ve Tama: Atlantik yelkenlileri ...........................................................................

Basklar, Biskayllar ve hatta Galiyallar ........................................................................
Portekizliler .............................................................................................................................
Normanlar ve Brkonlar .......................................................................................................
Flaman gemileri ......................................................................................................................
lk ngiliz yelkenlileri............................................................................................................
Baar dnemi (1511-1534) ..................................................................................................
Dou Akdeniz ticaretinin yollar ........................................................................................
Akdeniz Akdenizlilerindir ....................................................................................................
ngilizlerin 1572-1573te geri dnleri ...........................................................................
V Trk-ngiliz mzakereleri: 1578-1583 ..............................................................................
ngiliz deniz yolculuklarnn baa s ................................................................................
Yzyln sonundaki durum ...................................................................................................
Hansallar ve HollandalIlarn gelii ...................................................................................
Budaydan baharata: HollandalIlar Akdenizi fethediyorlar.........................................
HollandalIlar 1570den itibaren tek bir kurun bile atmadan Sevillay
aldlar? ......................................................................................................................................
Akdenizde yeni hrstiyanlar ...............................................................................................

410
410
411
412
413
413
414
417
418
420
422
423
424
425
427
nasl
430
434

NOTLAR ..............................................................................................................................................

437

BRNC YAYINLANIIN NSZ

Akdeniz'i ihtirasla sevdim, kukusuz kuzeyden geldiim iin, tpk ok sayda bakalar
gibi ve birok insanlardan sonra. Ona uzun inceleme yllarm sevinle tahsis ettim -benim
iin bu, btn genliimden de uzun bir sreydi-. Bunun karlnda, bu sevincin biraznn ve
nn ounun bu kitabn sahibelerini aydnlatmasn temenni ediyorum. deal olan kuku
suz, romanclar gibi kahraman keyfimize gre yerletirmek, onu gzden hi kaybetmemek,
ve o koskoca birarodaln srekli olarak hatrlamak olacaktr. Ne yazk ki, veya ne mutlu
ki, mesleimiz romann hayranlk verici esnekliklerine sahip deildir. Temenni ettiim
zere, bu kitaba yanamak isteyen okuyucu, demek ki Deniz hakknda kendi anlarn,
grlerini de beraberinde getirip metnimi renklendirirse ve elimden geldiince yapmaya
altm gibi, bu geni varl yeniden yaratma konusunda bana yardmc olursa, ok iyi
birey yapm olur... Denizin grlebildii ve sevilebildii haliyle, gemii hakknda olabile
cek en byk belgeyi meydana getirdiini dnyorum. Sorbonne'da hocam olan corafya
clarn rettiklerinden sadece bunu muhafaza edebildiysem de, onu o kadar inanl bir
ekilde korudum ki, giritiim bu iin tm anlamn o verdi.
Akdeniz'den daha sade bir rnein, tarihle mekn arasndaki bu balar kaydetmek
konusunda bana daha fazla yardmc olabilecei dnlebilir; hele insani lleri iinde
Denizin bugnknden ok daha geni olduu hesaba katldnda; kiilerinin daha karmak,
kark ve tasnif d olduu gznne alndnda. Bu kiiler llerimize ve kategorileri
mize smamaktadrlar. Onun hakknda u tarihte dodu.. gibi basit bir tarih yazmak
yararszdr; onun hakkndaki olaylar sadece olduklar gibi aktarmak yararszdr.
Akdeniz bir deniz bile deildir; o bir denizler btndr ve bu denizler adalarla dolu,
yarmadalarla kesilmi ve dall budakl kylarla evrelenmilerdir. Akdenizin hayat karannkine karmtr; iirinin yardan fazlas krsal, denizcileri kyllerdir; Akdeniz zeytin
aalarnn, zm balarnn olduu kadar, dar krekli teknelerin veya yuvarlak tccar
gemilerinin de denizidir ve nasl ki al ona ekil veren sanatnn ellerinden ayrlamazsa,
onun tarihi de onu evreleyen karasal dnyadan ayrlamaz. Bir Provence atasz lanso la
mare e tenten terro (denizi methet ve karada dur) demektedir.
Demek ki, Akdenizin kesin olarak hangi tarihsel kiilie sahip olabileceini ancak
zahmetli bir ekilde bilebileceiz: bunun iin sabr, ok gayret ve kukusuz kanlmaz baz
hatalar gerekmektedir. Okyanus bilimcisinin, jeologun ve hatta corafyacnn Akdeniz
inden daha net birey yoktur: bunlar bilinen, etiketlenmi, kilometre talar denmi
alanlardr. Fakat acaba tarihin Akdenizi nedir? Yzlerce uyar bizi ikaz etmektedirler: u
deildir, bu deildir, kare biiminde bir ayr hi deildir. Uzun sreden beri tanmlanm,
ak, hemen tannabilir nitelikte olduu ve genel tarihi onun corafi snrlarna gre keserek
kavrayabileceimiz bahanesiyle Akdenizin belirlenmesi gerekli bir tarihsel kiilik olduu

sonucunu ortaya koymayan tarihiye ne yazk. nk, Akdenizin snrlarnn bizim soru
turmamz asndan ne deerleri vardr ki?
Elli yllk bir sre iin olsa bile, bir yandan Herakles stunlarnda, dier yandan da antik
Ilion'un nceden kylarn gzledii deniz koridorunda snrlandrlm bir denizin tarihi
yazlabilir mi? lk olarak ortaya kan bu ereve izme sorunlar, dier bakalarn davet
etmektedir: snrlamak; tanmlamak, zmlemek, yeniden ina etmek ve duruma gre bir
tarih felsefesini semek, hatta benimsemektir.
Bir yardmc olmak zere muazzam bir makale, an, kitap, yayn, soruturma kitlesine
sahibiz; bunlardan bazlar saf tarih alanna aittir; daha az ilgin olmayan dierleri de
komularmz etnograflar, corafyaclar, botanikiler, jeologlar, teknologlar... tarafndan
yazlmlardr. Dnyada Deniz ve onun yansmasyla parldayan karalar kadar iyi
aydnlatlm, envanteri bylesine kartlm hibir mekn bulunmamaktadr. Fakat, ncel
lerimize hakszlk etmek tehlikesine ramen, bu yayn kitlesinin aratrmacy bir kl
yamuru gibi ezdiini sylemek gerekir mi? Bu incelemelerden ou dne ait, kullansz bir
dil konumaktadrlar. Onlar ilgilendiren, geni Denizin btn olmayp, mozayiini mey
dana getiren kk talardan biri; hareketli btnsel hayat olmayp, hkmdar ve zenginle
rin hayatlardr; yani bizi ilgilendiren gl ve yava tarih yerine, onlar ortak deerleri
olmayan bir eitli olaylar tozu iinde kalmaktadrlar. Bu incelemelerin ou yeniden ele
alnmay,
btnsel
lee
getirilmeyi,
yaam
kazanmak
iin
ayaa
kaldrlmay
beklemektedirler.
Ayn ekilde, geni ariv kaynaklar hakknda kesin bilgiler olmakszn denizin tarihini
yazmak mmkn deildir. XVI. yzylda hibir Akdeniz lkesi yoktur ki, Akdeniz dnyas
nn tank olduu yangn, kuatma ve her trden felketlerden kurtarlabilmi belgelerle,
genelde iyi donatlm arivlere sahip olmasn. Fakat, bu kuku duyulmas mmkn olmayan
zenginlikleri, en atasndan tarihsel olan bu madenleri aratrmak ve envanterini kartmak
iin tek bir mr yetmez, bunun iin yirmi mr gerekir veya herbiri mrn bu ie hasretmi
yirmi aratrmac gerekir. Belki tarih antiyesinde kk zenaatkr yntemlerimizle all
mayan bir gn gelecektir... O gn geldiinde belki de, genel tarihi az veya ok ilk elden
kitaplardan deil de, zgn metinlere dayanarak yazmak mmkn olacaktr. abam ne
kadar byk olursa olsun, ulaabileceim btn arivlerde ayklama yapmadm; kitab
mn zorunlu olarak ksmi bir soruturmaya dayal olarak ina edildiini sylemeye gerek var
m? nceden biliyorum ki, kitabmn sunular yeniden ele alnacaklar, bakalaryla ikme
edilecekler ve ben bunu temenni ediyorum. Tarih byle gelimektedir ve gelimelidir.
Dier yandan, Rnesans ve Reformasyon un son byk ateleri arasnda kalan ve daha
onaltnc yzylda kendini gstermekte olan, u sert bir dnem olacak olan XVII. yzyl
tarafndan kronolojik konumu olduka kt hale getirilmi olan XVI. yzyln ikinci
yarsndaki Akdeniz, Lucien Febvrein yazd gibi gzel bir yanl konu dur. Bu konumun
yararn iaret etmeye gerek var mdr? Denizin, dnyann artk onu merkez almaktan,
onun iin ve onun ritmine gre yaamaktan vazgetii Modern an banda ne duruma
geldiini bilmek yararsz deildir. Her zaman sz edilen ani gerileme, bana kantlanm
gibi gzkmemektedir; veyahut da, her ey bunun tersini gsteriyora benzemektedir. Fakat,
bu dramn dnda Akdenizin ortaya koyduu sorunlarn istisnai bir insani zenginlikte
olduklarn ve buna bal olarak da, tarihileri ve tarihi olmayanlar ilgilendirdiklerine
inanyorum. Hatta, bunlarn klarn imdiki zamana kadar uzattklarn; Nietschenin
bizzat tarihten bekledii kesin anlamda, bunlarn u "yarar"dan da yoksun olmadklarn
dnyorum.
Bylesine bir konunun sunduu cazibelere varncaya kadar sz uzatmayacam. Bunun
sahteliklerim -zorluklarn olarak anlaynz-, ihanetlerini daha nce sralamtm. Bunlara
unu ekleyeceim: tarih kitaplarmzn arasnda hibir ise yarar rehber bana yardm sunmu-

yordu. Sv bir alan merkez alm olan bir tarihsel incelemenin cazibesi byktr, ama
bundan da tesi bir yeniliin btn tehlikelerini de beraberinde getirmektedir.
Terazinin her iki kefesi ae ok ykl olduundan, sonunda arlm riskten yana
koyduumdan ve tefmkinlilikten uzaklaarak maceraya girimeye deer olduunu dnd
mden tr acaba hakl mym?
Ozrm bizzat bu kitabn yksdr. Bu kitab 1923'te yazmaya giritiimde, ok daha
temkinli olan, II. Felipenin Akdeniz politikasna hasredilmi bir ekildeydi. O zamanki
hocalarm bunu gl bir ekilde onaylyorlard. Hocalarm, corafyann fetihlerine
olduka kaytsz, iktisad (tpk bizzat diplomasinin sklkla yapt gibi) ve toplumsal
sorunlar pek kaale almakszn; uygarlk, din ve ayn zamanda edebiyat ve sanat olaylarna,
geerli her tarihin bu byk tanklarna kar olduka kmser tavrlar, kendi taraf
tutuunun iine hapsolmu olarak yaz brolarnn dndaki grek, retken ve youn
hayata her trl bak kendine yasaklayan diplomatik tarih erevesinde yer alarak,
konumu bu balant iinde gryorlard. Temkinli Kralm politikasn aklamak, hereyden nce, bu siyasetin yorulma sreci iinde hkmdarn ve danmanlarnn deien
koullar karsndaki sorumluluklarn belirlemek, byk ve kk rolleri saptamak;
Akdenizin kukusuz her zaman ayrcalkl olmayan, yalnzca bir ksmn meydana getiren
Ispanyann dnya politikasnn genel haritasn oluturmak anlamna gelmekteydi.
Gerekten de, 1580li yllarla birlikte, Ispanyann gc aniden Atlantie doru ynel
miti. II. Felipenin geni imparatorluu, tehlikenin bilincinde olarak veya olmayarak tehtid
altndaki varln burada koruyacak ve bu tehtide burada kar koyacaktr. Gl bir
hareket, onu Okyanus'taki kaderine doru yneltmekteydi. Bu yeralt oyunuyla, Ispanya
politikasnn bu fiziiyle ilgilenmek ve bu aratrmalara bir II. Felipenin veya AvusturyalI
Don Juann sorumluluklarnn etiketlenmesini yelemek, dier yandan bu sonuncularn
hayallerine ramen sklkla aktr olarak davrandklarn dnmek, daha bu haliyle bile
diplomatik tarihin geleneksel erevesinin dna kmak olmaktayd; nihayet Akdeniz'in,
Ispanyann bu uzak, ani ve dzensiz oyununda (eer muhteris nabaht harekt bir kanera
braklacak olursa, olduka donuk) kendi tarihine kendi kaderine, kendi gl hayatna
sahip olup olmad ve bu hayatn pitoresk bir geri plan rts olmaktan baka bir rol hak
edip etmedii sorulduunda, beni sonunda esir alan muazzam konunun cazibesi nnde yere
kmek anlamna geliyordu.
Farketmeden durabilir miydim? Arivden arive, bu eitli ve hareketli hayat karsnda
gzlerim kapal olarak aklayc belgelerin izini nasl srebilirdim? Bu kadar ok besleyici
faaliyet karsnda nasl olur da ekonomik ve toplumsal tarihe ynelmezdim? Ne Almanya,
ne ngiltere, ne A.B.D., ne de hatta hemen yakndaki Belika veya Polonyada reddedilme
yen bir ycelie ulamak iin Fransa'da kk bir grubun harekete geirmeye alt bu
devrimci tarihe ynelmezdim? Akdeniz'in tarihini karmak kitlesi iinde kavramak demek,
onlarn tavsiyelerini izlemek, deneylerinin snana girmek, onlarn yardmna komak,
bizde yorulmu ve snrlarmz amay hakeden yeniden dnlm yeni bir tarih biimi
iin mcadele etmek demekti. Evet bu yeni tarih kukusuz emperyalist bir tarihti, ama
devlerinin ve olanaklarnn bilincinde olan bu tarih ondan koptuu iin, yerine gre bazen
adil, bazen de gayriadil bir ekilde eski biimleri paralamak istiyordu, ama bu adaletsizlik
de pek fazla nemli deildi! Tasnif d bir tarihsel kiiyi benimseyerek, onun kitlesinden,
isteklerinden, direnmelerinden ve tuzaklarndan ve ayn zamanda a t lmndan yararlanarak,
hocalarmzn rettiklerinden baka trl bir tarih ina etmek iin tam da iyi bir frsatt.
Her eser kendini devrimci olarak hisseder, kendisi iin bireylerfethetmek ister ve byle
olmaya gayret sarfeder. Akdeniz bizi sadece adetlerimizden syrlmaya zorlam olsa bile,
bu kadar da bize hizmet etmi olduu anlamna gelecektir.
XVII

Bu kitap,
ayrlmaktadr.

herbiri

kendi

iinde

btnsel

bir

aklama

denemesi

olan

blme

Birincisi hemen hemen hareketsiz bir tarihi, insann onu evreleyen ortamla ilikileri
iindeki tarihini gndeme getirmektedir; bu tarih akmakta ve deimekte yava, sklkla
srarl geri dnlerden ve srekli olarak yenilenen devrelerden meydana gelen bir tarihtir.
Hemen hemen zamand olan ve cansz nesnelerle temasta olan bu tarihi ihmal etmeyi, nede
bu konuda bir sr kitabn eiine yararsz yere konulan, madeni manzaralaryla, tarlala
ryla ve iekleriyle abucak gsteriliveren ve sanki daha sonra bunlar bir daha ele alnma
yacakm gibi, sanki iekler her ilkbaharda yeniden amyorlarm gibi, sanki srler
hareketleri srasnda duruyor/arm gibi, sanki tekneler mevsimlere gre deien gerek bir
denizde seyretmiyor/arm gibi ele alnveren u geleneksel tarihe corafi girilerle yetin
meyi istemedim.
Bu hareketsiz tarihin stnde yava ritmi olan bir tarih farkedilmektedir: eer ifade asl
anlamndan saptrlm olmasayd, bunun iin gruplarn ve gruplamalarn tarihi olarak,
toplumsal tarih denilebilirdi. Bu dip dalgalarnn Akdeniz hayatnn btnn nasl ykselt
tii; ite kitabmn ikinci ksmnda, birbirlerini izler biimde ekonomileri, devletleri, top
lum/ar incelerken ve nihayet tarih kavraym daha iyi aydnlatmak iin denizdeki btn bu
glerin karmak sava alannda nasl etki ettiklerini gstermeye alrken, kendime
sorduum buydu. nk biliyoruz ki, sava saf bir bireysel sorumluluklar alan deildir.
Nihayet nc blm, geleneksel tarihe ayrlm olan, eer istenirse insani lde deil
de, birey dzeyindeki tarih; Paul Lacombe ve Franois Simiand'n olay sal tarihi: bir yzey
rpnts, med ve cezirlerin gl hareketleriyle meydana gelen dalgalar. Ksa, hzl ve
sinirli salnmlar olan bir tarih. Tanm gerei ar duyarl olan bu tarihte, en ufak adm
btn l aralarn alarma geirmektedir. Ama bu haliyle btn tarihler iinde en fazla
ihtiras vereni, insanlktan yana en zengin olan, ayn zamanda da en tehlikeli olan budur.
adalarnn hissettikleri tasyir ettikleri hayatlarnn ritmine gre, bizimki gibi ksa
olarak yaadklar henz yakc olan bu tarihten ekinelim. Bu tarih onlarn fkelerinin,
dlerinin ve hayallerinin boyutuna sahiptir. Gerek Rnasanstan sonra XVI. yzylda
yazmaya, kendini anlatmaya ve bakalarndan konumaya tutkun fakirlerin, mtevaz
kiilerin Rnesans gelecektir. Bu deerli kt yn olduka ekil bozucu olmaktadr. II.
Felipenin ktlarn okuyan tarihi, onun yerinde oturuyormuasna, bir boyutun eksik
olduu garip bir dnyaya tanm gibi olmaktadr; kukusuz canl ihtiraslarn dnyas;
yaayan btn dnyalar gibi, bizimki gibi kr, kaymzn sarho bir tekne gibi zerinde
kayd u canl sularn derinliklerinin yklerine kar kaytsz bir dnya. Tehlikeli bir
dnya, fakat ounlukla sessiz ve anlamn ancak ok byk zaman dilimleri kavrandnda
aa vuran u gizil byk akntlar nceden saptayarak, onun bylerini ve ktlklerini
defedebiliriz. Byk grlts olan olaylar ounlukla sadece anlar, bu byk kaderlerin
tezahrlerinden ibarettirler ve ancak onlar tarafndan aklanabilmektedirler.
Bylece, tarihin kat kat dzlemler halinde paralanmas noktasna gelmi olduk. Veya,
eer istenirse, tarihin zaman iinde, bir corafi zamann, bir toplumsal zamann, bir de
bireysel zamann ayrd edilmesine ulatk. Veyahut da, baka bir tercih asndan, insan bi
dizi kiilik halinde ayrd etmeye ulatk. Belki de en az affa mazhar olacam nokta bu
olacaktr, hatta geleneksel paralamalarn da, derinlemesine biri olan yaayan tarihi para
ladklarn ifade etmese bile; hatta Ranke veya Kari Brandiye kar anlat-tarihin bir
yntem olmadn veya en mkmmelinden nesnel yntem olmayp, onun da bir tarih
felsefesi olduunu ifade etmesem bile; haltt nce ifade edip, sonra da bu planlarn sadece
sunum aralar olmaktan baka bir amalarnn olmadn ve yolum ilerledike bunlarn
birinden dierine gemeyi kendime yasaklamadm gstersem bile... Fakat savunma
yapmak neye yarar? Eer bu kitabn unsurlarn kt bir ekilde biraraya getirmekle

sulanrsam,
umuyorum.

antiyelerimizin

iyi

kurallarna

gre

imal

edilmi

paralarn

da

bulunacan

ok fazla geni tutkularmn, byk grme arzumun ve ihtiyacmn da eletiriye ura

mayacan umuyorum. Tarih sadece duvarlarla kapatlm bahelerin incelenmesine mah
km edilemez. Eer byle yaplrsa tarih, zamann endie verici sorunlarna cevap vermek,
insann ok geni ama ok emperyalist bilimleriyle balantda olmak gibi, u andaki
grevlerinden birini de skalam olmaz m? 1946da devlerinin ve usuz bucaksz glerinin
bilincinde olan muhteris bir tarih olmakszn, imdiki zamana ait bir hmanizma olabilir mi?
Edmond Faral 1942'de Byk tarihi ldren byk tarih korkusudur" diye yazmaktayd.
Belki de byk tarih yeniden hayata kavuabilir ()!

Mays 1946
C) Borlarmn listesi uzundur. Ak olmak gerekirse, bu borlarn dkm iin bir cilt
gerekir. Ben ancak balcalarn sayabileceim. Minnet dolu dncelerim Sorbonnedaki
hocalarma ynelmektedir, bundan 25 yl ncesinin Sorbonneuna: Albert Demangeon,
Emile Bourgeois, Georges Pages, Maurice Holleaux, Henri Hauser ki, ekonomik ve toplum
sal tarihe kar ilk ynelmemi ona borluyum ve scak dostluu benim iin her zaman bir
rahatlk yaratmtr. Cezayirde Georges Yver, Gabriel Esquer, Emile-Felix Gautier ve
Rene Lespesin dosta yardmlarndan yararlandm; burada 1931de HenriPirennein by
leyici derslerini dinleme zevkine ulatm.
Aratrmalarmda bana yardmc olan ve hispanizm konusunda ilk hocalarm olan
Ispanyol arivcilerine ok zel olarak teekkr ediyorum, Mariano Alcocer, Angel de la
Plaza, Miguel Bordonau, Ricardo Magdalena, Gonzalo, Ortiz... Onlarn hepsini ve spanya
nn tarihsel bakenti Simancasdaki tartmalarmz zevkle yadediyorum. Madridde
Francisco Rodriguez Marin beni krallara zg ltufkrlyla arlad... Aratrmalarm
srasnda taleplerimle bunalttm talya, Almanya ve Fransa arivcilerine de ayn ekilde
teekkr ediyorum. nl astronomi bilgini Dubrovnikli (Raguza) esiz arivci ve arivlerle
ktphanelerdeki yolculuklarm esnasnda byk dostum bay Truhelkaya teekkrlerimin
iinde ayr bir yer ayryorum.
Cezayir, Sao Paolo ve Pariste bana yardm sunan meslekda ve rencilerimin listesi de
ok uzundur ve dnyann her tarafna dalm kiileri kapsamaktadr. Earl J. Hamilton,
Marcel Bataillon, Robert Ricard, Andre Aymarda zel olarak teekkr ediyorum, bunlar
ok eitli vesilelerle benimle ibirlii yaptlar. Esaretteki arkadalarmdan iki tanesi,
Paristeki Cour dAppel'de avukat olan Adde-Vidal ile bo zamanlarnda ehirci ve tarihi
olan Maurice Rouge almalarma bulamlardr. Nihayet Revue Historiquein kk
grubunun -Maurice Crouzot ve Charles-Andre Julien- Charles Bemont ileLouisEisenmann
m bu dergide saldrgan genliimizi korurlarken benimle hibir zaman pazarln yapma
dklar yardm unutmuyorum. Marcel Bataillon, Emile Coornaert, Roger Dion ve Ernest
Labrousse tarafndan getirilen gzlem ve nermeleri kitabmn son dzeltmeleri srasnda
hesaba kattm.
Annalese olan borlarm, retilerine ve zihniyetlerine kar olanlar borlarmn en
byk ksmn meydana getirmektedir. Bu borcu elimden geldiince demeye almakta
olduum bilinmektedir. Savatan nce Marc Blochla sadece bir ilk temas kurabildim.
Ancak,
dncesinin
hibir
ayrntsnn
bana
yabanc
kalmadn
syleyebileceime
inanyorum.
Lucien Febvrein mfik ve enerjik ilgisi olmakszn bu eserin kukusuz bu kadar erken
tamamlanamayacan ilve edebilir miyim? Onun tevikleri, cesaretlendirmeleri ve tavsi
yeleri beni giritiim iin iyi olup olmad konusundaki uzun bir endieden kurtard. Hi
kuku yoktur ki o olmasayd, ben soruturma ve dosyalarma birkez daha gmlm
olurdum. ok byk teebbslerin sakncas bazen onun iinde zevkle kaybolunmasdr.

KNC YAYINLANIIN NSZ

Akdenizi ikinci bir kez yaynlama konusunda ok tereddt ettim. Dostlarmdan bazlar
ne bir kelime, ne de bir virgl hibir ey deitirmememi neriyorlar ve klasik olmu bir
metni deitirmemekte avantaj olduunu syleyecek kadar ileri gidiyorlard. Onlara akl
banda bir ekilde inanabilir miydim? Bilgilerimizin artan arl altnda, komumuz
insani bilimlerin basksyla, tarih kitaplar bugn dn olduundan ok daha hzl bir ekilde
ihtiyarlamaktadrlar. Bir an geer gemez, onlarn kelime hazneleri yal hale gelmektedir;
onlarn yeniliklerini oluturmu olan noktalar vlger olana karm olmaktadr; ve kazanlr
m aklama kendiliinden tartmal hale gelmektedir.
Dier yandan, Akdeniz yaynlanma tarihi olan 1949 doumlu deildir, doum tarihi
Sorbonneda doktora tezi olarak savunulduu 1947 de deildir. Tamamen yazlmadysa
bile, byk izgileri itibariyle 1939da; Marc Bloch ve Lucien Febvrein Annaleslerinin ilk
parlak genliinin sonlarnda, onun dorudan rn olarak saptanmtr. Ayrca, okuyucu
birinci yaynlann nszndeki bu cinsten delillerden yanlmamaldr; bunlar bugn eitim
dnyasnda deilse bile aratrma dnyasnda unutulmu eski konumlara kar kmaktadr
lar. Dnk polemiklerimiz glgelerin peindedir.
Bylece, yeni bir yaynlann ciddi, hatta btnsel bir gncelletirme gerektirecei
konusunda ok erkenden emin oldum ve bunu merulatrmak iin de 1949'da zamann
sertliinin yaynlamama engel olduu harita, kroki, grafik ve resimleri sunmann yeterli
olamayacan anladm. Dzeltmeler, ekler, yeniden kaynatrmalar bazen nemli boyut
lara ulamlardr, hele sadece yeni bilgileri deil, bir de sklkla daha uzaa giden yeni
problematikleri hesaba katmak zorunda kaldmda, bunlarn boyutlar daha da bym
tr. Birok blm batan sona yeniden yazlmak zorunda kalmtr.
Henri Pirennein tekrarlad gibi, her sentez zel aratrmalar harekete geirir. Benim
kitabmn izinde harekete geenleri de eksik kalmamlardr. Bunlar bana refakat etmiler
dir ve bugn beni hapsetmektedirler. 1949dan beri bu kitab dorudan ilgilendiren alanlarda
mer Ltf Barkan ve rencileri, Julio Carro, Barrojo, Jean-Franois Bergier, Jacques
Berque, Ramon Carande, Alvaro Castillo Pintado, Federico Chabod Huguette ve Pierre
Chaunu, Carlo M. Cipolla, Gaetano Cozzi, Jean Delumeau, Alphonse Dupront, Elena
Fasono, Rene Gascon, Jose Gentil da Silva, Jacques Heers, Emmanuel Le Roy Ladurie,
Vitorino Magalhaes Godinho, Hermann Kellenbenz, Henri Lapeyre, Robert Mantran,
Felipe Ruiz Martin, Frederic Mauro, Ruggiero Romano, Raymond.de Roover, Frank Spooner, Iorjo Tadic, Alberto Tenenti, Ugo Tucci, Valentin Vasquez de Prado, Pierre Vilar ve
nihayet muhteem rencileriyle birlikte mteveffa Jose Vicens Vivesin meydana getirdii
grubun yaynlanm ve yaynlanmam kitap ve incelemelerinin oluturduu muazzam
almay bildirmek iin bana sahifeler ve sahifeler gerekmektedir. Bu almalarn yorul
masna ben de sklkla ok yakndan katldm.

Nihayet, birinci yaymlantaki bilgilere bizzat kendimin Venedik, Parma,

Floransa, Cenova, Napoli, Paris, Viyana. Simancas, Londra, Krakov, Varova
ktphanelerinde srdrdm aratrma ve okumalardan sonra ok ey ilave ettim.

Modena,
ariv ve

Btn bu hasad depolamak gerekiyordu. Bu noktadan sonra, tuzaklarla dolu yntem

sorunlar kendilerini gsterdiler. Bunlar en geni snrlar iinde ve eitlenmi hayatnn
btn engebeleriyle birlikte ele alnm olan Akdeniz meknn sahneye koyan bir kitap
leinde hemen ie karmaktadrlar. Bilgileri artrmak, zorunlu olarak eski sorunlarn
yerini deitirmek ve onlar kopartmak, sonra da zmleri zor ve belirsiz yenilerine gs
germek olmaktadr. Dier yandan, ilk yazmla bu yeni yayn ayran onbe yllk sre iinde
yazarn kendi de deiti, ilk dzenlemeyi merulatran u zaman-mekn (tarih-corafya)
diyalektiinin balca eklemlemeyi meydana getirdii sorunsaln bizzat kendi ve akl
yrtmeye ilikin baz dengeler kendililiklerinden deimeselerdi, bu kitaba dokunmak
olanaksz olurdu, ilk metinde yalnzca tasla olan perspektifleri bu kez aa kardm ve
vurguladm, iktisat, siyaset bilimi, uygarlklar hakknda belli bir kavray, daha dikkatli bir
nfus bilimi benden srarl taleplerde bulundular. Eer yanlmyorsam, giriimimin kalbine
kadar ulaan klar tayan aydnlk kaynaklarm oalttm.
Ancak, ana sorun hl ayn kalmaya devam etmektedir. Bu btn tarihsel almalarn
ana sorunudur: hzl deien, bizatihi deimelerinden ve gsterilerinden tr ilgin olan bir
tarih ile, nisbeten sessiz, kesinlikle ketum, tanklar ve aktrleri tarafndan hemen hemen hi
kuku duyulmayan ve zamann inat kemirmesine kar die di direnen gizil bir tarihi ayn
anda, u veya bu ekilde kavramak mmkn mdr? Her zaman aklamaya muhta bu
belirleyici eliki byk bir bilgi ve aratrma arac olarak ortaya kmaktadr. Hayatn her
alanna uygulanabilir nitelikte olarak, karlatrmann terimlerine gre zorunlu olarak
farkl biimlere brnmektedir.
Bazlar ksa dnemi, bazlar da uzun dnemi hatrlatan yaplar ve konjonktrlerden
ksaca sz etme adeti yava yava yaygnlk kazanmaktadr. Mutlaka eitli yaplar vardr,
konjonktrler de eitlidirler ve bu konjonktrlerin veya bu yaplarn sreleri de kendi
hesaplarna deimektedirler. Tarih, diklemesine olarak zamansal bir kattan bir dierine
ok sayda aklamay kabul etmekte ve kefetmektedir; ayn zamanda yatay balantlar ve
korelasyonlar da bulunmaktadr. Daha basit ve daha kesin terimlerle birinci yaynlann
nsznde aklanan buydu, benim ilk niyetlerimi syleyen ve bu kitabn blmlerinin
birbirlerini izleyiini ilan eden ilk nszde...

19 Haziran 1963
Bu ikinci yaynlann harita ve krokileri benim iaretlerim zerine, Jacques Bertin
ynetimindeki Ecole des Hautes Etudesin VI. Blmne bal Haritaclk Laboratuarnda
izilmitir. Bibliyografya salamalar ve matbaa tashihlerindeki yardmlarndan tr
Marthe Briata, Marianne Mahn, A. Tementi ve M. Keule teekkr etmek isterim.

NC YAYINLANIIN NSZ

Bu nc yaymlan veselisiyle yalnzca birka satr yazacam. Bunlar yazmamn

nedeni hereyden nce, bu yaynn yapmak istediim deiikliklerden yoksun olduunu
sylemek iindir. Bu konuda editrm deil de, kitap endstrisinin iinde bulunduu
zorluklar sulamak gerekir. Bugn bu kadar kaln bir kitab yeniden basmak, gerek bir
cesaret gsterisidir.
Bylece, on yl kadar bir sre iinde urada veya buradaki bir ayrntnn vaya hatta
Denize ilikin koskoca tablo paralarnn deimesine yol aan ok saydaki incelemeyi
gznne almaktan vazgetim. Trk arivlerinin zenginlikleri yava yava aa kmakta
drlar, ama bana gre ok fazla yava.
En fazla deien ise, mesleimizin promlematii olmaktadr. Artk toplumu veya devleti
veya iktisad, tam da eskiden grdm gibi grmyorum. Okuyucu, hzl bir ekilde
yaynlanan Maddi Uygarlk ve Kapitalizm'm cildini okuduunda bunu farkedecektir; bu
kitaplarda bak alarm daha iyiformle edebildim ve bana bile artc gelen, A kdenizin
nisbi refahn aklayabildim. Uzun zaman nce en azndan bu kitabn salam olduu bu
kazanm, btn kukularn dnda kalmaktadr. Ben bu durumdan safa, yani hibir
kstlama olmakszn, tpk Ispanya, talya ve Denizin dier lkelerine, geleneksel tarihin
onlar mahrum brakt mutlu yllar veya olduka parlak yllar saladndaki gibi sevin
duymaktaym.

BRAUDELIN AKDENZ

nsanlk ailesinin 1985 Kasmnda kaybettii, XX. yzyln en byk tarihilerinden

biri olan Fernand BraudeFin ba eseri Akdeniz'i Trk okuyucusuna sunma ve tantrma
grevi bana dt iin, gurur ve mutluluumu ifadeden aciz kalmaktaym.
Braudelin XX. yzyln en byk tarihilerinden biri, belki de en buyu olmas
bilim evrelerinde tartma ddr, ama genel okuyucuya bunun nedenlerinin aklan
mas gerekmektedir. nk her bilimsel disiplinde olduu gibi, tarihilik alannda da
kzip hretler bulunmakta ve bunlar kerametleri kendilerinden menkul sylevler
iinde, austos bceiyle ate bceininkinin karm bir bilimsel hayat srdrrler
ken, gnn mas ve sonbaharn gelmesiyle snmektedirler. Oysa Braudel, statlar
Marc Bloch ve Lucien Febvre gibi, yaarken klasik olmutur ve bunun nedenleri vardr.
Braudel ok zor bir ie girien ve hayret verici bir ekilde baaran kk bir tarihiler
cemaatinin (Annales Okulu) yesidir. Bilim, ou zaman sanldnn aksine en tutucu
alanlardan biridir ve gene sanld gibi dorular deil de, belli bir cemaatin
dorularn savunur. Hal byle olunca, bilim adamlarnn kendi scack teorik ereve
lerinden kopmalar hemen hemen olanakszdr ve yeniliklere ilk nce onlar kar karlar.
Tarih gibi, siyasetin ve toplumsal teorilerin alt yapsn oluturan bir alanda, fincanc
katrlarn rktmeden ve meydan savalarn gze almadan zihniyetlerde deiiklik
salamak, belki de dnyann en zor iidir. Herkes altn sever ve doru bulur. te
Braudelin nce bir yesi, sonra da piri olduu Annales loncas bu zorluun stesinden
gelebilmitir.
Annales Okulunu 1929da Strasbourgda kurduklar Annales dH'stoire Economique
et Sociale adl derginin evresinde dokumaya balayan Marc Bloch ve Lucien Febvre,
tarihi anlatmaktan tarihi anlamaya ynelen bir sre zerinde yer almlardr. Onlara
gelininceye kadar tarihilik mesleinin balca ura olayanlatclk idi ve bu adan Orta
a geleneinden pek fazla uzaklalm deildi. te yandan gene bu egemen tarihi
evrelerin tarihin balca aktrleri olarak nl kimseleri grmeleri de nemli bir yara
meydana getiriyordu. Bu iki Annales kurucununun tarihin sessiz unsurlar olan ve belge
brakmayan kk insanlar tarihin aktrleri dzeyine ykseltmeleri bizatihi bir devrim
meydana getirmitir. Bu okula erkenden intisap eden Braudelin bizzat belirttiine gre
Annales tavr bu iki nl tarihinin meydana getirdii birinci kuakta belirlenmitir.
Braudele gre, dier kuaklar yeni formller, yeni rnekler ve yeni teyidler getirmiler
dir, ama yeni icatlar yapmamlardr.

Braudelin ilk kez 1946da bir doktora tezi olarak sunduu ve 1949da yaynlad
"Akdeniz, daha sonralar yazar tarafndan defalarca gzden geirilmi, deitirilmi ve
geniletilerek zenginletirilmitir. Braudelin bu eserinde yapt "une histoire autre (bir
baka tarih) dur. nk tarihsel bir nesne olarak ele ald bir denizdir. Romallarn
Mare nostrum'u onun elinde tasnif d bir kiilik haline gelmitir (tpk rejisrn kame
ray ba rolde oynatmas gibi). stelik bu deniz, kitabn nsznde de belirtildii gibi,
tarih boyunca hep ayn boyutlara sahip olarak kabul edilmemektedir. Akdeniz XVI.
yzylda bugn olduundan daha genitir. Mutlak ve kesin kavramlara alk olanlar
isyan ettirecek bir ele al tarz. Dier yandan, Akdeniz bir deniz olmaktan ok, bir
denizler karmaas, adalar tarafndan doldurulmu, yarmadalar tarafndan kesin
tiye uratlm, dall budakl kylarla evrelenmi bir denizler karmaasdr. Ne kadar
da ok zel tarih ve bir de Akdenizin "histoire globale\. te bu zel tarihler konusu
Annales okulu ve Braudelin en zgn yanlarndan birini meydana getirmektedir. Hem
tarih btn meknlar iin ayn hzla akmamakta, hem de bu meknlar ayn kaderleri
izlememektedirler. Para ile btn ou zaman farkldrlar ve btnden hareketle para
nn tarihini aklamak mmkn deildir. Baka bir ifade ile para ile btnn tarihleri
farkl olmaktadr. Braudel kitabnda zel Akdenizlerin tarihi ile Akdenizin tarihi arasn
daki farkllklar vurgulamaktan byk bir tat almaktadr. Bu ne kadar zor bir.itir.
Braudel bu ok zor ii baarabilmek iin kitabn blm halinde ele almtr ve
zaten stadn alma yntemi tm eserleri iin ayn olup, Wallersteinin terimiyle
btn bilimsel inalarn er katl olarak gerekletirmektedir. Birinci blmde (katta)
insann, onu evreleyen ortamla olan ilikilerini inceledii, adeta hareketsiz bir tarihi ele
almaktadr. Bu tarih yava akmakta, yava dnmekte ve srekli olarak yenilenen
devrevi hareketlerle kar karya kalmaktadr. Braudel bu adeta zaman d ve insan d
oluumu tarihsel bir nesne haline getirmektedir. nk insan bunun da rndr ve
tarih heryerde ayn hzla akmak zorunda deildir, ve hatta bazen hi akmayabilir de.
Bu yava hareketli tarihin zerinde, ritmi yava bir tarih yer almakta, bu da eserin
ikinci blmn meydana getirmektedir. Braudel burada gruplarn ve gruplamalarn
tarihini, sosyal adn verdii bir tarih erevesinde incelemektedir. Bu blm tarihiye
gre, dipteki dalgalarn tarihidir.
Nihayet sonuncu blm, bireyler boyutundaki tarih olmakta veya baka bir ifade ile
yzey hareketlerinin tarihi olmaktadr.
stat kitabnn sonu blmnde syledii zere gerein aktrd farkl tarih
leri, saydamlklar iinde gstermeye almtr. Braudele gre ok sayda zamansallklar (temporalites) biraradadr ve l histoire globale bunlarn ok sesliliini,
saydamln, ama akmasn da gstermeye alan tarihtir.
urada, u tarihte olduya alk Trk okuyucusu bu kitapla yeni bir dnya kefede
cektir: yazn serinledii sularn aslnda ne denli byk bir tarih aktr olduunu grecek
tir. Bu kitabn evirisi hakknda da birka sz sylemek durumundaym. Bu iin kolay
olduunu sylemem mmkn deildir. nce hacim: bu kadar byk bir kitabn evril
mesi, tahsis edilen zamann younluu bakmndan bazen beni boan boyutlara ulam
tr. Sonra terimler: Doulu geleneklerin ar bast lkemiz okuyucusuna genellikle
Batya zg terimlerle kaleme alnm bir kitab aktarmak ok zamanm ald. Bunun
yan sra teknik terimlerin ve corafi adlarn, Trkede bu konuda henz bir gelenek
olumamas nedeniyle beni ok yorduunu belirtmeliyim. Ancak hereyin banda sevgi
yer alyor. Eer Akdenizi ve bu byk Akdenizliyi sevmeseydim ne bu ie cesaret
edebilir, ne de altndan kalkabilirdim. Akdenizde en fazla kyya sahip lkenin ocuklar
da acaba byle dnebilecekler mi?
Mehmet Ali Klbay
XXIV

Yaymcnn notu:
Tarihe getirdii yeni yntem ve anlayla yzylmzn yetitirdii byk bilgin
Fernand Braudel'in uzun emek ve youn abalarla ortaya koyduu Akdeniz ve Akdeniz
Dnyas adn tayan dev eserini yaymlamakla lkemiz bilimine hizmet ettiimiz
inancndayz.
Trkiyede zellikle gnmzde, yayn hayatnn iinde bulunduu g koullar
gznne alndnda, maddi ve manevi adan byk bir sorumluluk yklendiimizin
bilincindeyiz. F. Braudelin eser zerindeki almalarnda karlat zorluklar ve
gsterdii aba Akdenizi Trk okuyucusuna kazandrma ynnden almalarmza
gayret ve yol gsterdi
Byk bilgin mer Ltf Barkan m krk yl nce Trk tarihi iin nemini belirttii
eser hakknda ktisat Fakltesi Mecmuas XII/l-4 (1951) sayf 173-192deki tantma
yazsn aada aynen zikrediyoruz.

Trkiye tarihi zerinde alanlar tarafndan, neri, byk bir lm

hdise saylacandan phe etmediimiz bu eserin hakik kymet ve ehem
miyetini belirtmek maksad il t,kitabn Trk okuyucular iin ilkoakta kfi
derecede manal olmayan ismi zerinde bir lhza durmamz lzm
gelmektedir.
Philippe II. (1556-1598), XVI., asrn ikinci yarsnda Avrupada
spanyadan baka talyann byk bir ksm ile Flandre ve Pays - Bas
memleketlerini, Avrupa haricinde ise Orta Amerika ile Gney Amerika
nn byk bir ksmn ve 1580den itibaren de Portekiz ve Portekizlilerin
Bat Afrika ve Hindistandaki mstemlekelerini ihtiva eden byk bir
mparatorluun banda dnya politikasn idare etmi bir hkmdard.
Ayn devirde Akdeniz sahillerinde bulunan dier memleketlerin
mhim ksm (Anadolu, Balkanlar, Suriye, Msr ve imali Afrika) ise,
Osmanl mparatorluuna dahil bulunduuna gre, Prof. Braudel, Phi
lippe II. devrinde Akdeniz memleketlerinin tarihini yazma kendisine mevzu
ihtihap etmekle, Kanuni Sleyman (1520-1566), Selim II. (1566-1574) ve
Murat III. (1575-1595) ibi Osmanl Sultanlarnn hkmdarlk yaptklar
azamet devirlerinde bu mparatorluun hkimiyeti altnda bulunan mem
leketlerin de tarihini yazmakta, daha dorusu bu devirde vuku bulmu
olan baz byk tarih hdiselerin (siyasi ve hatt din hudutlar hi nazar
itibara almadan) btn Akdeniz memleketlerinde ne ekilde cereyan etmi
ve akisler brakm olduunu tetkik etmek istemitir. Bu bakmdan eser,
Osmanl imparatorluu tarihinin en byk bir devrinin en mhim meselele
rini btn Akdeniz memleketlerine mil geni bir pln iinde zengin mal
zeme ve yeni bir lm metodla vaz ve mtala etmi olmak gibi, bizim iin
byk bir kymet ve ehemmiyet tamaktadr.
Bu suretle tetkik mevzuu olarak seilmi olan devrin ve sahann bizim
iin ok byk olan ehemmiyetini burada uzun uzadya izaha kalkma
lzumsuz grrz. Bu hususta yalnz u kadarn hatrlatmakla iktifa

edeceiz: XVI. asrn ikinci yarsnda Akdeniz memleketleri, (byk deniz

yollarnn ve Yeni Dnyann kefinden sonra) dnya ticaretinin sklet
merkezinin Atlantik sahillerine intikal etmesinin ve yeni mstemleke
imparatorluklar kurulmasnn sarsntlarn btn ml ile hissetmee
balam bulunmaktadr.
Prof. Braudel'm byle bir devir ve sahay etd mevzuu olarak semekle
giritii teebbsn azamet ve ehemmiyetini belirtebilmek iin, mlhem
olduu tarih anlaynn orijinallii ile kulland metod ve malzemenin
hususiyetlerini ksaca kaydetmemiz icap etmektedir:
Evvel urasn tebarz ettirmek lzm gelir ki, mellifin tasarlad
tarzda XVI. asrn ikinci yarsnda A kdeniz memleketlerinin umum tarihi,
imdiye kadar umum tarih derslerinde grmee alk olduumuz ekliyle,
kk veya byk her memleket veya siyas teekkln kadrolarn esas
kabul eden ve btn devletlerin ayr yar tarihlerini yan yana sralamaktan
ibaret kalan ve milletlerden ziyade mill hkmdar sllelerinin tarihini
yazmak usulnn geriye kalm itiyadlarn devam ettiren an anev bir
umum tarih deildir. Burada tektik ettiimiz eserin getirdii yeniliklerden
en by, siyas ve hatt daha mhimm din ve kltrel btn hudutlarn
byk bir cesaretle ilga edilmi olmasdr.
Filhakika, XVI. asrn ikinci yarsnda hristiyan veya mslman btn
Akdeniz memleketlerinin (tima veya ktisad) ayn problemlerin tesiri
altnda, ayn zaruret ve kanunlara tbi olarak yaam olduklarn ve bu
bakmdan bir btn olarak tetkik ve mtala edilmeleri lzm geldiini
kabul etmekle mellif, ortaya ok byk ve feyizli bir alma faraziyesi
koymu bulunmaktadr. Fikrimizce, ktisad ve tima meselelere ehem
miyet veren bir tarihilik iin, kk veya byk siyas teekkllerin
hudutlarndan taarak, coraf veya ktisad az ok byk bir vahdet arzeden geni sahalar bir arada ve bir btn olarak tetkik etmek zarureti vardr.
Sosyal veya ekonomik buhranlarn veya teknik terakkilerin ekseriya,mev
zi hareketler olmayp, hakik sebep ve mahiyetleri ancak geni sahalar
iinde btn vsatleri ile mtalalar sayesinde meydana karlabilecek
olan, milletleraras mll hdiseler olduu bir hakikattir. Sadece siyas
ve hatt asker hdiselerin lm bir ekilde izah iinin bile, bu ile uraan
tarihide kfi derecede bir ufuk geniliine ve bol malzeme zerinde muka
yese kabiliyetine, teknik, ekonomik, mal., btn dier sahalarda ve
komu memleketlerin tarihinde olup bitenlerle ilgilenmek melekesine
bal olduu phesizdir.
Bu hakikatlerin bilhassa Trkiye tarihi zerinde uraanlar tarafndan
anlalmas bizim iin byk bir ehemmiyeti hizdir. Bu sebeple, Osmanl
tarihini d leminden tecrit edilmi kapal bir muhitte, yalnz kendi zt
inkiaflarnn mant iinde, mstakil bir varlk gibi mtala ve izah etmenin
mmkn olamyaca kanaatinin, burada tetkik mevzuu ettiimiz eserden
karlacak en byk neticelerden biri olmasn temenni ederiz.
Prof. Braduer'm bu plnda bir eseri, tasavvur edip yazabilmek iin
husus bir tarih anlayndan mlhem bulunduunu yukarda izah ettik.
imdi, bu anlayn dier baz hususiyetlerini de gzden geirebiliriz:
Bu anlay tarzna gre, tarihinin vazifesi, byk adamlarn ve Devlet
reislerinin tarihi nasl yaptklarn, yarattklarn deil; belki de tarihin

insanlar nasl ekillendirdiini gstermee almaktr. Bu sebeple, umu

miyetle yapld tarzda, harpler ve muahedeler gibi zerine bir tarih etiketi
koymak mmkn olan byk ve bariz vakalan ve kahramanlarn ahsi tesir
ve hareketlerini tetkik edecek yerde, halk ynlarnn her gnk hayatla
rnda grltsz patrdsz cereyan eden bir takm hdiselerin devaml netice
lerini aramak lzm gelmektedir.
Bu sebeple, Prof. Braudel, kitabnn birinci ksmna (Sf. 1-309), tarih
olaylar zerinde muhitin hissesi (La part du milieu) ismini vermi ve
orada XVI. asrn ikinci yarsnda Akdeniz blgesinde corafi muhit ve
tabiat kuvvetleride insanlarn mcadelesinin umum durumunu gzden
geirmitir, ikinci ksmda (Sf. 309-716) ekonomi ve cemiyet hayat, tica
ret ve mnakale, fiyatlar, umum bir tarzda harp ekilleri, imparatorlukla
rn ve medeniyetlerin imknlar ve zaaflar ilh... gibi kollektif ve isimsiz bir
kader mevzuu olan olaylardan bahetmi ve ancak nc ksmda (Sf.
723-1089), umumiyetle tarih kitaplarnda grmee alk olduumuz ekil
lerle, mhim hdiselerden, yani siyas ve asker meselelerden ve Devlet
adamlarnn icraatndan bahsetmitir.
Mellifin kitabnn birinci ksmnda, XVI. asrn ikinci yarsnda Akde
niz memleketlerinde yaayan insanlarn (tekniin ktisad tekiltn ve
nfus vaziyetinin o gnk durumunda) tabiat kuvvetleri ile olan mnase
betlerinin ekli hakknda vermi olduu malmat, tarih hdiseleri izah ve
tenvir bakmndan mhim bir gr tarznn ifadesidir. Bu fasln sonunda
fikirlerini hlsa eden mellife nazaran, tarih problemleri mkul (intelligent) bir Beer Corafya ilminin grmek istedii ekilde, corafi mekn
iinde mtala ve mnakaa etmek lzmdr. Bu suretle tarihin, bir bakma,
bu gnk beer corafyann sahip olduuruh ve medodlarla mazide muayyen
bir devre tevecch etmesi ve deta zaman iinde geriye doru (retrospective)
bir beer corafya meydana getirmesi lzmdr.
Tavzihe bile hacet yoktur ki, mellifin bu faslda geni mnada cofraf
millerin tavsif ve tyinine vermi olduu ehemmiyet, onu corafi bir
kadercilie evketmi olmaktan ok uzaktr. Zira bu faslda daha ziyade,
muhitin arzettii imkn ve mukavemetler karsnda insann bu muhite inti
bak hususunda gsterdii gayretlerin ve bu gayretler neticesinde insan elile
kurulan ekonomi ve cemiyet ekillerinin mahiyeti tetkik edilmektedir. Bu
bakmdan mellif, tarihte corafyann (kendisinin anlad mnada husus
bir ekilde) kullanl tarzn, geohistoire gibi yeni bir terimle ifade
etmee alyor ve trl bakmlardan mahzurlu grd eski
geopolitique istilhn kullanmaktan kanyor.
Burada tahlil ettiimiz eserin tarih ilminin vazifelerini anlay tarznda
ve bu tarihe mevzu olarak seilen meselelerin tetkiki hususunda kulland
metodlarn hiz bulunduu yenilikler yannda kullanlan malzemenin
mhim bir ksmnn dorudan doruya bizzat mellif tarafndan arivlerden
toplanm vesikalardan ibaret bulunmas da esere ayr bir kymet ve orijinal
lik vermitir.
Gerekten, Prof. Braudelin tetkik ettii tarih mevzular o kadar yeni
dirler ki, onlar imdiye kadar yazlm olan tarih kitaplarndan ve vesika
neriyat koleksiyonlarndan kolayca derlemek ok defa mmkn olama
maktadr. Bu vaziyette mellif, kendi gr tarz bakmndan hakik bir
delil tekil edebilecek kymette olan baz vesikalar Akdeniz memleketleri

ariv depolarndan bizzat kendisi toplamak mecburiyetinde kalm ve

hayatnn en verimli 20 yln bu arivlerde vesika aramakla geirmitir.
Kitabn sonunda bu arivlerin ve bu arivlerde tetkik edilmi olan vesika
serilerinin isim ve numaralar vardr (Sf. 1100-1119). Bu listelere nazaran
Akdeniz memleketleri arivleri iinden mellif, yalnz Trkiye arivlerini
gzden geirmemitir (Sf. 1102). Mellif bu hali kendi eseri iin bir zaaf
sebebi telkki etmekte ve Trk tarihilerinin bu hzinelerin muhtevalarn
kymetlendirecek ve dnya ilim lemine tantacak neriyat yapmam
olmalarna zlmektedir. (Sf. 892, 907, 1008 ve 1101)
Bu suretle, son derecede geni yeni bir programla giritii terkip faali
yetinde bazen kulland malzemenin en basit ekillerini (ina edecei
binann har ve tulasn da kendisi hazrlamak mecburiyetinde kalan
mimar gibi) kendisi bulmaa mecbur kalan bu byk tarih ustasnn,
urad byk vakit ziyan dolaysiyle, eserinin terkip kymetinden hi
kaybetmemi olmasn ancak sahibinin malik bulunduu byk tarihi
vasflarna atfedebiliriz. Bununla beraber, bu hususta ne kadar mkil
artlarla karlaldn tecrbe ile pek iyi renmi olan mellifin, bu
tarzda kk sanat sahiplerine mahsus (Petit artisan) bir usulle (muayyen
bir iin bandan sonuna kadar ayn insan tarafndan yaplmas usul ile),
yeni malzemeyi bizzat kendisi aramak ve ilemek mecburiyetinde kalan bir
tarihinin byk ve salam inalara varmasndaki mkilt karsnda,
tarihilerin gnn birinde kalabalk ekipler halinde bir nevi fabrika istihsali
yapabilecek ekilde tekiltlanmaa doru gideceklerini sylyor.
Mellifin izhar ettii bu kabilden ok samim temennilere can ve
gnlden itirk eder ve bu kitapta ortaya konan problemlerin 16. asr
Trkiye tarihi iin de, ayn ruh ve metodla ilenmesi iinin biz trk tarihi
leri iin zevkli olduu kadar erefli bir vazife tekil edeceini de burada
hatrlatmay faydal bulurum.
XVI. asrn ikinci yarsnda btn Akdeniz memleketlerine mil
umum hdiseler olarak mellifin tetkik ettii eitli meselelerin hepsini bu
kk bibliyografya yazsnda tetkik etmee imkn yoktur. Bu sebeple, biz
burada bu meselelerden yalnz bazlarn, Trkiye tarih ile ilgileri bak
mndan ksaca kayd ve iaret etmekle iktifa edeceiz. Ayrca, Bu meseleler
hakknda memleketimizde yaplmakta olan aratrmalarn bu gnk
durumu ve baz tahminlerimiz hakknda ksaca notlar ilve etmek sureti ile
de, bu gzel kitabn ortaya koyduu problemlerin bizim iin ehemmiye
tini, istidll tarznda ve metodundaki kuvveti belirtmee alacaz.
u halde, umumiyetle tarih kitaplarnda grmee alk olmadmz
orijinal bir plna sahip olduu iin, hlsa edilmesi g olan ve pek ok
yeni malmat ihtiva eden bu hacimli kitabn tetkik ettii ehemmiyetli
meseleler iinden ana mesele grubunu srasiyle gzden geirelim:
A. XVI. asr boyunca Akdeniz memleketlerinde nfusun
durmadan artm olmasnn ortaya koyduu
meseleler.
Burada tetkik etmi olduumuz eserde, eitli hdiselerin izah sade
dinde, demografik millere byk bir yer ayrlm olduu grlmektedir.
Mellif, limane tetkikler neticesinde, bu hususta iki mhim noktay tesbit
edebilmitir:
XXVIII

a) XVI. asrn sonunda btn Akdeniz memleketlerinin nfus duru

munu gsterir rakkamlar toplanm (Sf. 347-357),
b) XVI. asr boyunca, Akdeniz memleketlerinde (bidayette sratle
kabaran, asrn ikinci yarsnda da ykselmee devam eden, fakat XVII.
asrda azalmaa baslavan) devaml bir art mevcut bulunduu isbat edil
mitir (Sf. 272, 353-359).
Prof. Braudelin, zengin bir bibliyografyaya dayanarak XVI. asrn
sonunda Akdeniz memleketleri nfusu hakknda verdii rakkamlar, yle
bir tablo halinde hlsa edilebilir:
A Bloku
spanya
Portekiz
Fransa
talya

8 Milyon nfus
1 Milyon nfus
16 Milyon nfus
12,5-13 Milyon nfus

Yekn

37,5-38
B Bloku

Avrupa Trkiyesi
Asya Trkiyesi
Msr
imal Afrika

8 milyon nfus
8 milyon nfus
2-3 milyon nfus
2-3 milyon nfus

Yekn

20-22

Mellifin de kayt ve iaret ettii vehile, bu cetveldeki rakkamlardan A blokunu tekil eden memleketlere ait olanlar kabule ayan
veya hakikate yakn rakkamlar olarak kabul etmek mmkndr.
Fakat, B blokuna (yani slm dnyasna) ait olan rakkamlar, bu lke
lere ait nfus saymlarnn mevcudiyetini ve neticelerini gsteren cidd
etdlerin elde bulunmamas yznden, birer tahminden ibaret kalmtr.
Filhakika, slm dnyasnn belli bal ehirlerinden o kadar byk hay
ranlkla bahseden seyyahlarn ve ticaret ajanlarnn kitap ve raporlarnda
bile, bu ehirlerin nfusu bahis mevzuu olunca, ekseriya birbirini tutmyan
tahmin ve intihalardan bahsedilmektedir. Bu vaziyette hakikate yakn
cidd rakkamlarn bulunabilmesi iin son mit,Trk arivlerinin saklad
srlar arasnda bu rakkamlarn da gnn birinde bulunup meydana ka
rlmasdr (Sf. 357).
Gerekten Prof. BraudePn Trk tarihilerinden bekledii byk hiz
metler pek oktur: Ayn devirde dier Akdeniz memleketlerinde yaplan
lara benzer bir ekilde, XVI. asr boyunca Trkiyede nfusun nerelerde ve
ne suretle artm veya azalm olduunu gsteren istatistik tablolarnn
tanzimi; bu devirde fiyatlarn Trkiyede hangi tempo ile ne ekilde yksel
mi olduunu, para kymet ve ayarndaki deimelerin lm metodlarla
etd edilmesi ve elde edilen neticelerin dier Akdeniz memleketlerine ait
bilinen hdiselerle mukayesesi; Afrikann cenubundan geen deniz yollar
nn bulunmasnn Osmanl imparatorluu zerindeki tesirlerinin Trk
arivlerindeki vesikalara gre takibi; XVI. asrn sonunda Avrupada sebep
ve tezahr ekilleri kendisi tarafndan gayet iyi tetkik edilmi olan ekiyaln ve serserilerin artmasnn, byk zirai iletmelerin kurulmaa balan

masnn Trkiyede ald ekillerin mul ve mahiyetinin tetkiki... ilh

gibi meseleleri bizden beklenilen hizmetler arasnda sayabiliriz.
Biz imdiden bunlar arasndan bilhassa birini, bir ok noktalardan,
arzu edilen bir vzuh katiyetle, cevaplandrabilecek bir durumda olduu
muzu sylersek, Prof Braudelin bundan ok memnun olacan tahmin
ediyoruz. Bu sebeple, zerlerinde en aa 10 seneden beri devaml bir
ekilde almakta olduumuz ve yaknda neticelerini neretmek zere
bulunduumuz () Osmanl mparatorluundaki byk nfus ve vergi
tahrirleri ne ait bilgilerimize dayanarak Prof. Braudel'in nfus tablosun
daki rakkamlarn slm memleketlerine ait bulunanlarndan bir ksm
hakknda burada ksaca mtala dermeyan etmei mnasip grmekteyiz:
Gerekten Prof. Braduel'm nfus tablosunda slm memleketlerine ait
olarak zikredilmi olan rakkamlardan bir ksm kendilerinin de itiraf etmi
olduklar vehile, gayet ince ve kark bir takm hesap ve yaklatrmalarla
bulunmu bir takm tahmin rakkamlardr ve hakikatin dnunda olmalar
da ok muhtemeldir. Bu tahminleri yaparken mracaat edilmi olan kay
naklarn ve o kaynaklara dayanlarak yrtlen muhakeme tarzlarnn
husus mahiyeti icab, bu rakkamlarn ancak tesadfen doru olmas lzm
gelir ( : ).
Byk, bir tenkidi zekya sahip olan mellif, bu rakkamlarn shhati
zerinde tabiatiyle icabeden titizlikle duruyor ve tereddtlerini gayet veciz
ekilde ifade etmesini biliyor. Hele slm memleketleri hakkndaki tahmin
ve istidlllerinin zayfl hususunda fikirleri gayet sarihtir. Bu hususta
ihticaca salih bir etd bulunmamas kendisi iin byk bir znt vesilesi
olmutur. Buna ramen, elde mevcut btn imknlar yoklanarak byk
bir meharetle derlenmi olduklar iin, bu rakkamlar zerinde durulmaa
deer bir kymet tamaktadr.
Gerekten mellifin o devirdeki Trkiyenin Avrupa ve Asyadaki
arazisinin nfus miktar hakknda ortaya koyduu 16.000.000 rakkam ile
ayn asrn balar iin 1 numaral notta ismi geen makalemizde bizim
bulduumuz ve 12 (ve hatt baz zaruri ilvelerle 13) milyon olarak kabul
edebileceimiz rakkam arasnda, aadaki mlhazalar dolaysyle, zannedilebilecei kadar byk bir fark bulunmamaktadr:
1) Bizim ortaya koyduumuz yeknlar, XVI. asrn balarna (1520
1530) ait olduu halde Prof. Braudelin teklif ettikleri rakkamlar bu asrn
sonuna aittir. Halbuki bizzat mellifin ispat etmi olduu vehile, bu asrn
bandan itibaren btn Akdeniz memleketlerinde nfus durmadan artm ve
asrn sonuna doru baz memleketlerde iki misline bali olmutur (Sf. 353
355).
'
~
Bu devirde btn Akdeniz memleketlerine has olan bu nfus art
hareketlerinden Trkiyenin istisna edilebileceini zannetmek mmkn
deildir. Trkiye nfusunun da Sultan Sleyman tahrirlerinin yapld
devirden XVI. asrn sonuna kadar hi olmaz ise % 40 nisbetinde artm
olmas kuvvetle muhtemeldir ki, bu art nisbeti kabul edildii takdirde,
bizim rakkamlarmz Prof. Braudelin rakkamlarna ziyadesiyle yaklam
olacaktr. Gerekten, yukarda ismi geen etdmzn IV. numaral tab
losunda grlecei zere, Trkiyede 1521-1530 seneleriyle 1571-1580
seneleri arasnda belli bal 13 byk ehrin nfusu yeknunda % 46 art

Mellifin yukarya dercettiimiz umum nfus tablosunun ifade ettii

mna hakkndaki dnceleri de kayda ayandr:
Ancak 60 milyon kadar bir nfus kalabalnn yaad Akdeniz mem
leketleri, bugnk duruma kyas edilecek olursa, henz bo veya seyrek
olarak meskn blgeler telkki edilebilir. Fakat bu mahededen Akdeniz
memleketlerinin o devirde yaama imknlar ve arazi bolluu bakmndan
bugnkne nazaran daha msait bir durumda olduu gibi bir netice
karmak da bir hata olacaktr. Gerekten, bu devirde insanlar, henz
ovalara ve nehir mecralarna bugnk ekilde tam olarak hkim olama
dklar gibi, ziraat usullerinin iptidailii, yollarn, nakil vastalarnn ve
ticari tekiltn kifayetsizlii de gda maddelerinin bol miktarda yetitiril
mesine ve istenilen zamanda istenilen yerde kfi derecede bulundurulmala
rna mni oluyordu. Bu yzden sk sk zuhur eden ktlklar sonunda byk
insan kayplar oluyordu. Bilhassa bu asrda mahede edilen esasl bir
nfus art neticesinde, o zamana kadar yle byle kfi gelebilen buday
istihsal mnttkalar Akdeniz nfusunu asrn sonlarna doru artk besleye
mez olmu ve o yzden, buday ticareti byk bir siyas ve ktisad ehemmi
yet kazanarak Devlet makamlarnn yakn alkasn zerine ekmiti.
Mellife gre, bu asrn sonunda isiz ve serserilerin, ekiyaln ve deniz
lerde korsanln ziyadesiyle artm olmas da, nfusun gda kaynaklarna
nazaran nisbetsiz bir ekilde oalm bulunmasiyle izah edilebilir. Ayn
suretle, fazla nfus talebi karsnda kymet kazanan zira mahsulleri daha
fazla yetitirebilmek ve isizlere i bulmak iin de o zamana kadar ziraate
almam olan sahalarn islh ve kazanlmas (bonification) hareketi her
tarafta gelimi, zenginler toprak ilerine para yatrmaa ve byk zira
iletmeler kurmaa balam ve Balkanlardaki iftlikler rejimi de bilhassa
bu sralarda inkiaf etmitir (Sf. 58, 356).
Bahis mevzuu umum nfus tablosunda tesbit edildii vehile, bu
asrda Islm memleketlerindeki nfus vaziyetinin dier Akdeniz memleket
lerine nazaran daha seyrek olmas lzm gelmektedir. Mellif, bu mahe
deyi daha fazla delillendirmi olmak iin, gayr-i meskn geni sahalara
sahip bulunan slm memleketlerinin hayvan yetitirmek hususunda
malik bulunduklar imknlar ve bilhassa fazla at ve deve adedine dayanan
askeri kuvvetlerini enteresan bir ekilde izah etmektedir. Bu kanaatler,
dolaysiyle, kitapta ileri srlen tezlerden dier birine de esas tekil
etmekte olduu iin, zerinde durulmaa deer bir kymet tamaktadr:
Prof. Braudel'e. gre, nfus kaynaklar bu kadar mahdut olan blgeler
den gelmi olduklar iin, slmlarn Akdeniz havzasndaki fetih ve igal
leri, daha ziyade bir istismar kolonizasyonu halinde kalinis, fethedilen
memleketlerde bir igal ordusu eklinde muvakkat ve esassz bir ekilde
yerleilmi, bir iskn ve yerleme kolonisi asla kurulamamtr, (sahife
185-186). Ayni suretle, muayyen devirlerde bu blgelerde gebeyi Akde
niz bahelerinden uzak tutan muvazenenin vakit vakit bozulmasnn
hakik sebebi, asla adet kanunu olmam, ldeki veya bozkrlardaki insan
lar, kendilerine yer ve yurt bulmak hususunda hissetmi olacaklar hakik
bir zaruret ve nfus kesafetinin tazyiki neticesinde kabarp tamlardr. ( 3 )
Prof. Braudel iin bu asrda slm Memleketlerindeki nfus kesafetinin
nisb kifayetsizlii tezi o kadar esasl bir kanaat halindedir ki, slmiyetin
vaktiyle igal ettii blgelerde din ve dar bakmdan msamahakr oluunu

da, Islm dnyasnn teden beri demografik durumundaki bu hususiyet ile

izah etmek istemektedir:
slm mstevliler urrumiyetle igal ettikleri sahay doldurabilecek
kadar kalabalk olmadklar iin, silh kuvveti ve harp kabiliyeti bakmn
dan hiz olduklar stnlk sayesinde, fethettikleri yabanc memleketlerde
kfi derecede adam bulmaktan ve onlar olduklar yerlerde muhafaza
etmee almaktan memnun grnmektedirler. Ayn suretle, Hristiyan
larn Ispanya'y ve Balkanlar' yeniden feth ve igal ederken katiyen msa
maha
gstermiyerek,
ok
iddetli
usullerle
Mslmanlar
yok
etmek
istemeleri; Mslman dmanlnn hkmet adamlarndan ziyade gelip
yerleecek toprak arayan kalabalk muhacir kitlelerinin insiyaki davranla
rndan gelen bir iddet arzetmesi, hep bu adet kanunu"nun tabi bir neticesi
dir. Kitapta zengin ve kymetli bilgilerle ilenmi olan bu tez, zerinde
alka ile durabilecek bir mesele tekil etmektedir.
B) Amerikann kefinden sonra Avrupaya getirilmi olan klliyetli
altun ve gmn, Akdeniz Memleketlerinin ekonomik ve sosyal bnyesinde
yapt tesirler.
Prof. Braudel, XVI. Asrn ikinci yarsnda yeni dnyadan gelip Akde
niz ekonomik blgesine dahil olan kymetli madenlerin, bu blgeye hangi
ritm ile ne miktarda geldiini ve bu memleketlerin ekonomik hayatlarnda
vki tesirlerinin neticelerini adm adm takip etmeyi kendi almalar iin
esasl bir hedef telkki etmektedir.
Bu kadar mhim bir mevzu zerindeki aratrmalar esnasnda, mel
lif, spanyadan balamak zere fiatlarn, gelen kymetli maden miktarlariyle mtenasip olarak, her tarafta artmaa baladn tesbit etmee
alm ve fatlarda mahede edilen bu umum ykseli ile birlikte (Sosyal
bnyede ve devletlerin mal sistemlerinde vukua gelen) karklklar tetkik
etmitir.
Dier mevzularda olduu gibi, bu sahada da dier Akdeniz memleket
leri iin lzumlu yeni malmat tedarik etmek hususunda byk bir baar
gstermi olan mellif, sra Osmanl imparatorluu idaresi altnda bulunan
memleketlere gelince, byk mkillere uradn itiraf etmekte ve (hakl
olarak) bu mevzuda Trk Arivlerinin ihtiva etmesi lzm gelen vesikalara
dayanan cidd eserlerin bu blgedeki fiat hareketleri ile mal buhranlarn
tarihini aydnlatmasn, kendi fikirlerinin izah ve isbat iin, lzumlu bir i
telkki ettiini belitmitir.
Muhterem Profesrn bu arzularna Trk tarihilerinin hemen cevap
verecek durumda bulunmadklarn burada zlerek kaydetmek mecburi
yetindeyim. Yalnz, spanyadakiler kadar zengin olmamakla beraber,
lzumlu tetkikleri yapabilmek iin Trk Arivlerinin kfi miktarda vesi
kay ihtiva ettiini ve vesikalara dayanarak yakn bir tide arzu ettikleri
etdleri meydana koymann mmkn olabileceini imdiden kendilerine
beyan edebiliriz. Dier taraftan, kendilerini tatmin iin, bugn burada u
ciheti de belirtmi olmak isteriz: Prof. Braudelin Trkiye iin modern usul
ve anlaya gre hazrlanm bir fiat tarihi (Mesel, Amerikal ktisat Tarih
isi Earl J. Hamiltonun spanya iin yapt ekilde) yazlm olmamas
yznden, eski tarihilerin ve baz Venedik kaynaklarnn verdii mtefer
rik malmata dayanarak verdii hkmler, bizim Trkiye Arivlerinde

yaptmz tetkiklerden imdilik elde ettiimiz malmat ile dikkate yan

bir ekilde birbirini tamamlamakta ve bu hal, mellifin ne kadar kuvvetli
ve lm bir istidll metodiyle hkmler verdiini bir kere daha ispat etmi
bulunmaktadr.
Prof. Braudel'n inflationun tesiri altnda fiatlardaki istikrarszlk ve
devaml ykseli neticesi, bu devirde zira iletmelerin eklinde ve umumi
yetle ziraat sahasnda vukua gelen deiikliklere ait olmak zere verdii
malmat da dikkate ayndr:
Zira mahsul fiatlarnn durmadan artmakta olan dier eya fiatlariyle
birlikte ykselmekte olmas, zira istihsali krl bir i haline sokmutur.
Topraa para yatrma"nn ele geen parann kymetini kaybetmesine kar
iyi bir garanti tekil etmesi dolaysiyle de, bu devirde ticaretle zenginlemi
olan burjuvalardan bir ksmnn senyr mliknesi ve arazi satn alarak
ziraatle megul olmas temayl artmtr. Ayn sebeple, toprak ilerine
para dkp islh veya yeniden ilenecek sahalarn almas teebbsleri de
krl bir i halini alm olacak ki, bu devirde senyrlerin de topraklarn
dorudan doruya byk iletme halinde veya yarclkla iletmeye kalkma
lar ve hububat, hayvan ve yn ticareti ile megul olmaa balamalar da bu
devirde taammm etmee balamtr. Prof. Braudeln ayn temaylleri,
XVI. Asrn sonunda Trk igali altnda bulunan Balkan Memleketlerinde
de iftlikler rejiminin genilemesi ve bataklklarn kurutulmas eklinde
tetkik ve mtala etmi bulunmas dikkate yndr. (Sf. 637-643).
C. Afrikann Cenubundan dolaan Hindistan Deniz yolunun bulunma
snn Osmanl mparatorluu zerindeki tesirleri.
XVI. Asrn bandan itibaren mit burnu yoluyla getirilmee balanan
Portekiz biberinin Avrupaya yakn ark limanlar yoluyla ve Venedik vastasiyle yaplan ithalt birden bire ldrm olmadn biliyorduk.
Braudeli okuduktan sonra, Osmanl mparatorluundan geen ve bu
mparatorluun ktisad tarihi bakmndan byk bir ehemmiyet arzeden
ark ticaret yollarnn XVI. Asr boyunca eski avantajl vaziyetlerini muha
faza iin yaptklar mcadelenin ve devir devir elde ettikleri muvaffakiyetle
rinin btn safhalarn ve srlarn renmi oluyoruz. Mellifin bu mhim
mevzu zerinde, trl kaynaklardan ve bilhassa ok iyi tand Avrupa
Ariv depolarndan faydalanarak, bu devirde stanbul, Roma, skenderiye
gibi merkezlerde faaliyette bulunan Portekizlilerin gizli haber alma servis
lerinin raporlarna; skenderiye Beyrut ilh... gibi muhtelif limanlardan
Venedie sevkedilmek zere ykletilmi olan baharat hamulelerinin kymet
ve miktarlarna ait istatistik tablolarna; muhtelif Avrupa limanlarna ait
gmrk gelirlerindeki tahavvller gsteren rakkamlara dayanarak konu
mu olmas, ileri srm olduu fikirlerin salaml ve kulland metodun
kuvveti hakknda vermi olduu en gzel misallerden birini tekil etmekte
dir. Bu rakkamlara dayanarak Trkiyeden geen ticaret yollarnn, vakit
vakit zuhur eden harpler ve dier eitli arzalar dolaysiyle bazan kapan
m olmalarna ramen, XVI. Asr boyunca faaliyetine devam ettiini ve
hatt bazan eski hacmine yakn gelimeler kaydettii kabul edilebilir.
Gerekten, mellifin hakl olarak belirttii gibi, her iki yol arasnda
XVI. asr boyunca devam etmi olan rekabette kat bir rol oynamtr. Bu
hususta baharat ticaretinin ve nakliyatnn her iki yol zerindeki organizas
yonu ekilleri ve ticaret usullerinin vakit vakit n plnda bir ehemmiyet
XXXIV

arzetm olduu gsterilmi, baharat mubayaalarna karlk denecek

parann veya satlabilecek eyann bol miktarda ve kolaylkla tedarik edilip
edilmemesinin, biberin kalitesinin, eski itiyatlarn ve nihayet Avrupadaki
siyas hdiseler ve harplerle mvaz olarak, bu ilerle megul olan kapitalist
teekkllerin mal durumlarnn da bu rekabette ehemmiyetli birer faktr
olarak hisseleri tyin edilmitir.
Btn bu aratrmalardan sonra mellifin Osmanl mparatorluu
ndan geen ark ticaret yollarnn akibeti{4 ) hakknda vard netice udur:
Akdenizden geen ticaret yollarnn temamyle terkedilmesi, 1600 sene
lerine doru Hollandal (Felemenkli) ve ngilizlerin Hint Denizlerine
hkim olmasndan sonra, bu devletlerin baharatn istihsal ve istihlk mnt
kalarn Portekizlilerden daha messir bir ekilde kontrollar altna almalar
ve bu devirde Akdenizde zuhur eden byk para ktlna kar bu milletlerin
Hint pazarlarnda istenildii kadar bol gm para deme suretiyle alc
vaziyette bulunmalar neticesinde vki olmutur. (Sf. 447). Mellif, Hollan
dalI ve ngilizlerin, baka tip gemilerle ve ok daha baka esaslara dayanan
ticaret usulleriyle evvel buday, sonra da kalay, kurun, demir, barut, top
vesaire satmak iin, bu asrn sonunda Akdenize gelmelerini ve Osmanl
mparatorluundan imtiyazlar (capitulationlar) almaa balamalarn ve
(1581) de Yakn ark Kumpanyasnn kurulmasn da, Akdenizdeki Vene
dik ticaretinin sona ermesinin ve Akdeniz lsnde byk ehemmiyeti
olan dier mhim ktisad tahavvllerin mhim mil ve lmetlerinden biri olarak ve enteresan bir ekilde tetkik etmi bulunmaktadr.
Tabiatiyle, Prof. Braudelin ark ticaret yollarnn tarihi hakknda ileri
srd bu kymetli fikirlerin, Osmanl mparatorluu Arivlerinde
bugn muhafaza edilmekte olan dier vesikalarn verdii malmatn
altnda teyit ve izah edilmesi (Dtan grne gre ve yabanc kaynaklar
dan faydalanarak deil, iten duyulduu ekliyle aydnlatlmas) ii,
mhim bir teebbs halinde ortada durmaktadr. Mellif kitabnda, bu
yollarn
kaderinin
taayyn
ettii
sralarda
Osmanl
imparatorluunun
taknd vaziyeti, alnacak tedbirlerin tyini hususunda geirdii tereddt
leri, Hind denizlerinde Portekizlilerle yapt mcadelelerde rastlad m
kltn teknik, mal, asker ve siyas cephelerini, bu asr zarfnda randa
yaplan harplerle Hind Deniz yollarna hkim olmak ihtiyac arasndaki
mnasebetler gibi meseleleri gayet iyi bir ekilde vaz ve mnaaka etmitir.
Fakat, Akdeniz ticaret yollarnn terkedilmesinin gerek sebeplerini ve
gerekse neticede Akdeniz memleketlerinde meydana gelmi olan iktisadi
kn neticeleri daha ziyade Venedik Arivlerine ve Venedikteki akisle
rine gre tasvir edilmitir. Bu yollarn terk edilmesinin Osmanl imparator
luunun ktisad ve mal bnyesinde dourmas tabi olan buhranlar ve bu
buhranlarn muhtelif sahalardaki akislerini mmkn olabildii kadar
yakndan ve iten takip ve tasvir etmek, bundan sonra Trk Tarihilerinin
zerinde byk bir alka ve srarla duracaklar bir mevzu olacaktr.
Tetkik ettiimiz devirde bir taraftan nfusun durmadan artmakta
olmas dolaysiyle, bilhassa tekniin ve ktisad tekiltn gerilii yznden
yaama, hayatn kazanma sahas ve imknlarnn mahdut bulunduu bir
muhitte, fazla nfusun kendisine yer ve i bulamay; dier taraftan ms
temlekelerden fazla kymetli maden idhali neticesi, fatlarda vukua gelen
daim ykselilerin ve parann kymetini durmadan kaybetmekte olmasnn,

muhtelif zmrelerin gelirinde yapt deimeler dolaysiyle, tima bn

yede vukubular zlme ve tegayyrler, kylye ait topraklarn zenginlerin
eline gemesi ve nihayet ark ticaret yollarnn ehemmiyetini kaybetmesin
den mtevellit gelir darl ve isizlik; XVI. Asr Akdeniz memleketlerinin
arknda ve garbnda bir kutupta lks ve serveti arttrrken dier kutupta
sefaletin bymesine sebep oluyordu. ktisad ve mal buhranlar neticesinde
halk ynlar arasnda umumileen emniyetsizlik, huzursuzluk ve sefalet,
iddetli isyan ve karklklarla kendisini ifade edemedii zamanlar da bile,
iin iin alarak, ihtiraslarn tahrik ettii snflar arasndaki ahenk ve
nizam bozuyor ve memlekette her an patlamaa hazr bir ihtill havas
yaatyordu.
Prof. Braudel'\n gzel kitabnn Osmanl mparatorluu tarihi bak
mndan ok enteresan olan bahislerinden birisini tekil eden sefalet ve
ekiyalk" (misere et banditisme) isimli faslda (Sf. 643-657) ite bu mesele
ler ncelenmektedir. Bu fasl okunup idi bizde Celli syanlar nam altda
tedenberi malm olan, fakat hakik sebepleri ile mahiyeti imdiye kadar bir
trl anlalamyan ve hatt tamamen Osmanl mparatorluunun siyas
bnye hususiyetlerine ve onun devlet adamlarnn idaresizliine atfetmek
det olan bu hdiselerin, bu devirde btn Akdeniz memleketlerini ileyen
umum bir buhrann Osmanl mparatorluu'nun hkim olduu blgelerde
husus ekiller altnda bir devam olduu anlaldktan sonra, bu meselelerle
uraan Trk Tarihilerinin ellerindeki malzemeyi tekrar gzden geire
rek onlar Prof. Braudelm fikirlerinin tesiri altnda yeniden manalandrmaa mecbur kalacaklarn zannediyoruz.
Gerekten Prof. Braudelin Bat Akdeniz Memleketlerinde trl teza
hrlerini ok iyi bir ekilde kayt ve tasvir ettii ve elindeki mahdut vesika
lardan da ayn cereyanlarn Trkiyede ne ekilde devam ettiini pek al
kestirilebildii bu hareketler, fkrimizce, dier Avrupa Memleketlerindekilere benzeyen sebeplerin tesiri altnda hep ayn ekilde tezahr etmi
hareketler olup, her iki tarafta da servet kaynaklarna ve mevcut i hacimle
rine nazaran, fazla meskn bir hale gelmi olan memleketlerde sefaletin
artmasnn, sebepleri hep ayn olan ktisad mal buhranlarn dourduu
memnuniyetsizliin ve tima bnyedeki zln bir ifadesidir. Bu hususta
Prof. Braudelin yerden ge kadar hakl olduunu zannediyoruz. Gerek
ten, ayn devirde Trkiyede de serseri ve dilenciler ziyadesiyle artm,
ekiyalk (ve onun dier bir ekli olan korsanlk) ktisad nizam, siyas
vahdet ve tima huzuru tehdit edici bir ekil alm, trl ekiller altnda
ihtill ve isyanlar her tarafta oalmtr. Kynde ileyecek toprak bula
mayan veya zenginlerin iftliklerine katlmak zere topra elinden aln
m
bulunan
isiz kyller, tmar elinden alman sipahiler, harp
meydanlarndan kaan ve bu yzden ktkten kayd silinen eski kapkulu
askerleri, kendileri iin yaplacak bir i kalmad iin bir ete reisinin veya
meradan birinin "kap halk" olmaa hazr "leventler ve nihayet bu
devirde dikkate ayn bir ihtill kuvveti halinde devam adetleri ziyadesiyle
artm olan isyanlar ile devleti cidd bir ekilde megul eden medrese
talebeleri ( 5 ), bu isyanlarn uzumlu gnlllerini tekil etmilerdir.
Trkiyede de ekiyalk siyas, sosyal veya ekonomik trl ehreleriyle her
tarafta meydana km; Balkanlarda olduu gibi, siyas gayelere brn
m ve mill kahramanlar yaratm; bir ok yerlerde din dvalar benimse
mi, din asker efler bulmu; top, tfek tedarik ederek, mstahkem
XXXVI

mevkiler igal ederek merkezden gnderilen asker kuvvetleri defalarca

malup edebilmi ve bu suretle devletin varl iin cidd bir tehlike tekil
etmitir.
Ekyalk ve isyan hareketlerinin Trkiyede bu devirde bu kadar bariz ve
tehlikeli ekiller alm olmasnn bir sebebi de, phesiz, dier Akdeniz
memleketleri isiz ve serseri guruplarndan bir ksmn i ve sergzet
aramak zere mstemlekelere gnderebildikleri ve yeni alan mstemleke
ticaretiyle bu memleketlerde i hacmi ve zenginlik artt halde, Trkiye
nin fazla nfusu yaatmak, ktisad ve mal buhranlarn sefil bir hale
soktuu mitsiz halk kitlelerini verimli bir ekilde megul etmek, huzur ve
skna kavuturabilmek iin btn imknlar gittike kaybetmee mah
km bir vaziyette kalmasdr.
Prof. Baudelm kitabnda dikkate ayn bir ekilde ilenmi olan bahis
lerden birisi de, XV. ve XVI. yzyllarda Akdeniz blgesinde mparator
luklarn teekkl ve idaresi meselesidir: Mellife gre, fertlerin, husus
ahval ve artlarn bu hususta oynad rol inkr edilemez ise de, bu
asrlarda byk imparatorluklarn teekklnn muayyen ktisad ve mal
sebepleri vardr. Ateli silhlarn ve bilhassa topun ve donanmann geni
lde kullanlmaa balamas ile harp teknii bsbtn deimi ve
bilhassa Harp, ancak byk devletlerin tahamml edebilecei kadar yksek
masraflar icap ettirmee balamtr. Bu sebeple, XIV. asrda Akdeniz
blgesinde hkim olan kk ehir devletleri artk vaziyete hkim olamayp birer bloka iltihak etmek mecburiyetinde kalmtr.
Mellife gre, bu suretle meydana km olan byk imparatorlukla
rn arkta veya Garpta hep ayn mkillerle karlat bu mkillerle
mcadele etmek iin her iki tarafta da ayn olan bir takm usul ve tekiltn
meydana kt grlmektedir:
Mesel, Yeni Devletlerde kalabalk bir memur snf teekkl ve inkiaf
etmitir. Bu devirde rvet vererek memuriyet satn almak (venalite des
charges) ve vergi tahsilt ilerini mltezime satmak usul genilemitir.
Harp ve idare masraflar gn getike artmakta olan imparatorluklar
iinde, krediye olan ihtiya ve ok byk ve zahmetli bir i olduu halde bir
memleketten dier memlekete para gndermek zaruretleri, byk sermaye
sahiplerine devlet nezdinde itibar kazandrm ve mal kapitalizmin inkia
fna sebep olmutur. Tetkik mevzuu ettiimiz kitapta ayrca bu devirde
trk mliyesinde byk bir mevkii olan baz zengin tccarlarn ve bu arada
Michel Cantacuzene ve Joseph Nasi gibi baz ark Fuggerlerinin hayat
da tetkik edilmektedir. (Sf. 536). mparatorluk maliye idaresinin (arivleri
mizde mevcut olan) bu devre ait hesap defterleri tetkik edilecek olursa,
bilhassa iltizam ilerinde, daha bir ok sermaye sahibi zenginlerin mal
kudreti ve deruhte ettikleri i hacmi hakknda bir fikir edinmek mmkn
olacan zannediyoruz.
Mellif, imparatorluklarn o zaman karlat en byk ve halli
mkil meselelerden birisinin de, nakil ve muhabere vastalarnn o gnk
durumda, mesafeyi yenmek problemi olduunu kayt ve bu iin o zamanki
imknlarn tetkik etmektedir. Mellif 1566 ylnda Macaristana doru
sefere kan Trk Sultan Sleymann Tunaya seksen gnde vardn ve
muasrlarnn kaydettiklerine gre, ordularnn arkasnda 30-40 bin deve
lik katarlarn levazm tadn yazmakta ve ayn ekilde Trklerin bu
XXXVII

devirde ran ilerinde yaptklar harplerin yolsuz bir blgede iptida vasta
larla insan ve malzeme sevkiyatn tekiltlandrabilmi olmalarn strate
jik byk muvaffakiyetler olarak tasvir etmektedir. Ayn meselelerin
spanya imparatorluu lsnde ortaya k ekilleri ve bu devletin uzak
harp ve siyaset meydanlarnda messir bir ekilde hazr olabilmek iin
sarfettii gayretler ve yapt masraflar da tafsiltl bir ekilde tetkik
edilmitir. Mellifin bu maksatla denizde ve karada nakliyatn ve haberle
rin mekn iinde yaylma temposunun normal veya bir rekor tekil eden
sr atleri ve maliyetleri hakknda yapt hesaplar hakikaten enterasandr
(Sf. 309).
Mellifin bu devirde harplerin artk kk devletlerin ii olmaktan
karak, sna, mal byk kaynaklara dayanan byk-bir i olduunu
gstermek iin yapt hesaplar da ok mnldr. Harbin, umumiyetle
yapld gibi, yalnz devletler arasndaki siyas mnasebetlerin bir ekli
gibi tetkik edilecek yerde, mellifin yapt ekilde teknik ve ekonomik
terakkilerle mvazi olarak incelenmesi, hdiselerin daha iyi anlalmasna
sebep olmaktadr. Filhakika, mellifin Philippe II. devrinde birdonanmann gemiler, levazm, tehizat, asker ve krekilerinin ayr ayr maliyet
hesaplarn gsterir rakkamlar vermi olmas; bir kalann inas, muha
faza ve mdafaas iin ihtiyar edilmesi lzm gelen fedakrlklarn hesap
lanmas; topun icad ve mtemadi inkiaflarnn ortaya koyduu ktisad
ve mal problemleri izah; mdafaa harpleriyle istil harplerinin maliyet
masraflar arasndaki farklarn mukayesesi; deniz harplerinin bir zenginlik
yar olmasnn isbat edilii, bize Trklerin yeni mstemleke ticareti ve
fetihleri ile zenginlemi olan ve byk kapitalist kuvvetler ve tekilt tara
fndan desteklenen, Atlantik ve Hint denizi tecrbeleri ile gemicilik tekni
inde veya gemilerin hiz olduu ate kuvveti bahsinde kendilerine nazaran
ok ileride bulunan spanyol ve Portekiz donanmalarn ne iin malup
edemedii daha iyi anlalmaktadr.
Mellifin harp ve ticaret gemilerinin ekillerinde, tonlarnda, silhla
rnda, hareket kabiliyetlerinde trafiin cins ve hacmna ve meneine naza
ran elverili olup olmamalarnda, ina masraflarnda vukua gelen
deiikliklerin Akdenizdeki ticar mnasebetlerin ekli ve kibeti zerin
deki tesirlerini tetkik eden sahifeleri de cidden istifadelidir.
Hlsa, Prof. Braudel'm byk kitab Trkiye tarihileri iin zengin
ilhamlarla dolu muazzam bir alma programdr. Bundan sonra ayn
byk meseleleri ayn emalar iinde vazedip onlar (mellifin kullanmak
imknndan mahrum bulunduu)Trk arivlerinin zengin malzemesinden
faydalanmak sureti ile ileyebilecek olan tarihilerimiz, hem kendi tarihle
rine hem de Akdeniz memleketlerinin umum tarihine geni lde hizmet
etmi olacaklardr. Modern tarih aratrmalarnda milletleraras i birlii
nin lzum ve ehemmiyetini ortaya koyan bu byk eserle, Trkiye tarihine
getirdii yeni bulu ve grlerle bu sahay zenginletirmi ve ok feyizli
neticeler vaadeden mstakbel almalar iin yerini hazrlam olan Prof.
Braudelt Trk tarihileri geni lde borlu kalmlardr.

(') Bu tetkiklerin neticeleri, yaknda Trk Tarih Kurumu tarafndan byk bir cilt halinde
yaynlanacaktr. Bu tetkiklere dayanarak elde ettiimiz rakkamlarn umumi bir tablosu
"Trkiyat mecmuasnn halen baslmakta olan ve 70. doum ylnn kutlanmas mnasebe-

XXXVIII

tiyle Prof. Fuat Kprlye ithaf edilmi olan X. cildinde, Tarih demograf ilmi ve Osmanl
tarihi isimli yazmzda (Sf. 1-28) da bulunabilir.
( ) Mesel. 348. sahifenin 3 numaral notunda kaydedilmi olan bir kaynakta Anadoluda
bu asrn sonunda (1594) 478.000 nfusun mevcut olduu kaydedilmitir. Bu rakkam, bizim
"byk nfus ve vergi tahriri defterlerinden bu asrn balarna ait olmak zere (1525) ayn
eyalet iin kardmz 479.150 rakkamna hayret edilecek derecede benzemektedir. Demek
ki, 1525 senesine ve o zamanki dar tekiltta yalnz bat Anadoluya ait olmas lazmgelen
malmat Prof. Braudelin istifade ettii kaynakta asrn sonu iin ve btn Anadoluya ait
olarak kymetlendirilmtir. Dier bir kaynakta Grece hakknda verilen rakkamlarda bu
lkenin hudutlar lyikiyle tyin edilmedii iin vuzuhsuzdur. Esasen mellif te bu kaynaklar
malmat kabilinden zikretmekte ve btn muhakeme tarzn onlara istinat ettirmemektedir.
() Biz bu mecmuann XI. Cildinde Trkiyede bir skn ve Kolonizasyon metodu olarak
srgnleri tetkik ederken Osmanl mparatorluunun kuruluunda messir bir rol oynam
olan miller arasnda demografik durumun hususiyetlerine geni bir yer ayrm olmakla (Sf.
526), Prof. Braudelin burada bahis mevzuu ettiimi ddiasnn aksi bir tezi delillendirmee
alm olduk. Bat Anadoluda ve Balkan yarmadasnn dou yarsnda Trklerin kendile
rine hakik bir vatan kuracak ekilde yer ve yurt tutarak yerlemelerini, Anadoluda Garba
doru yaylmak ihtiyacnda olan kalabalk bir nfus kitlesinin mevcudiyetine delil olarak gste
rebileceimizi mit etmekte idik.
Bizzat Braudel'in Osmanl mparatorluu'nun menei hakknda verdii malmat da bu
iddialara hak verdirecek mahiyettedir (Sf. 509): Balkanlar'daki Trk igal ve istilsn sosyal
bir inkilp saymak, Trk ve slm kltrne birer dalma merkezi olarak Trk ehirlerinizi
oynad role inanmak iin bir nevi demografik stnlk de kabul etmek icap etmez mi.
Bu hususta ihtimal mteakip istil devirlerini birbirinden ayrmak ve harita zerinde
Trklerin kuvvetle yerlemi olduklar blgeleri, bu ekilde yerleemedikleri blgelerden
itina ile ayrmak lzm gelecektir. Gerekten Trklerin Yunanistanda, Ege Adalarnda, bir
ksm dalk Yugoslav memleketleri ile Tuna tesi btn blgelerdeki yerleme tarzlar Prof.
Braudel'e hak verdirecek vaziyettedir.
Dier taraftan, vaktiyle slmlarm Msrda ve imal Afrikadaki yerlemeleri de esasl
olmutur diyebileceimize kaniiz. spanyay ve dier Akdeniz Adalarn vaktiyle feth ve
igal etmi bulunan Mslmanlarn, bir ka Suriyeli ile Afrikadan srlm Berberlerden
ve Arap gebelerinden ibaret olduunu da hi zannetmiyoruz. Aksi takdirde, bir avu Arap
gebesinin, Ispanyada slm kltr ve tesirini o kadar devaml bir ekilde yaatmasna
imkn yoktu. Yeni bir kltrn yaratcs, yahut sadece taycs veyahut yabanc bir memle
kette trl tesirlere kar muhafaza edicisi olmak iddiasnda bulunan bir zmrenin, bu kltr
kabul ettirdi i halka nazaran, demografik bakmdan asgar msait bir durumda bulunmu olmas
lzm gelmez mi idi?
( 4 ) Osmanl imparatorluunun ark ticaret yollarn tkayarak ; AvrupalIlar, kendilerini
Hindistana gtrecek dier bir yolu aramaa mecbur ettii iin, Kefiyatn vuku bulmu
olduuna dair eski ve temelsiz bir iddiay Prof. Braudel uzun uzadya tetkike lyk grmyor.
Mellife gre, bu hususta bilakis aksi bir iddiay mdafaa ederek Trklerin bilhassa Orta
Avrupaya doru sratle ilerleme imknlarm bulmalarn, o srada Avrupa devletlerinin
btn dikkat ve alakalan ile denizar keyat ve mstemleke ileriyle megul bulunduklar
iin, Avrupann bu ksmnda hristiyanlk lemini Trklere kar mdafaasz brakmalarna
atfedebiliriz (Sf. 513).
( 5 ) Bak. ktisat Fakltesi Mecmuas, Cilt II, Doent Mustafa Akda, Trkiye Tarihinde
tima buhranlar serisinden: Medreseli syanlar (Sf. 361-387).

Akdenizli olmann verdii grev ve aziz dostum Mehmet Ali Klbayn tkenmek
bilmez gayret ve sabr bu eseri Trkeye kazandrd.
lkemizde kitap satn alma ve dolaysyla okuma eiliminin azald bu yllarda
hereye ramen bu alkanl srdren vefakr kitapsever ve okurlara, F. Braudelin
Akdenizini kazandrmann vncn tayoruz.
Muhittin Salih Eren
XXXIX

BRNC BLM

ORTAMIN PAYI
Balnn da iln ettii gibi bu birinci blm, zellikle insani verilere dikkatli belli bir
corafyann iareti altnda yer almaktadr. Bu blm ayn zamanda ve daha byk
lekte belli bir tarihin aratrlmasdr.
Uygun ekilde tarihlendirilmi bilgiler daha fazla sayda olsalard bile, kesin olarak
1550-1600 yllar arasnda snrlandrlm bir insani corafya soruturmasyla yetine
mezdik -hatta yanltc bir determinizmin peine dmeye srklenseydik bile-. nk,
bu tanklklar eksikti, tarihiler bunlar sistematik olarak biraraya getirmemilerdi,
grevimiz geniliine ramen yetersiz kalmaktayd, ve bu nedenlerden tr kitabn
konusuyla ilgisi olmayan blmler koymak ve Akdeniz hayatnn 1550 ile 1600
arasndaki u ksa ann aydnlatabilmek iin, ilerideki veya gerideki baka dnemlere ait
-hatta imdiki dneme ait- resim, manzara ve gerekleri ele almak gerekiyordu. Bu
andan itibaren herey, zaman ve mekn aarak, srekli deerleri ortaya koyan yava bir
tarihi aa kartma konusunda ibirlii yapmtr. Corafya bu oyun iinde kendi iin
bir ama olmaktan karak, bir ara haline gelmektedir. Yapsal gereklerin en yava
olanlarn kefetmeye, en uzun srenin ka hattna gre bir bak asnn rgtlenme
sine yardmc olmaktadr ('). Tpk tarih gibi, kendisine hereyi sorabileceimiz corafya,
bylece hemen hemen hareketsiz bir tarihi ayrcalkl hale getirmektedir, tabii ki onun
derslerini izlemek, onun ayrmlarn ve kategorilerini kabullenmek kouluyla.
Akdeniz en azndan ifttir. Hereyden nce, balca dzlklerden kopuk, btnsel ve
dalk bir dizi yarmadadan meydana gelmitir: talya, Balkan Yarmadas, Kk Asya,
Kuzey Afrika, ber Yarmadas. kinci olarak, deniz bu minyatr ktalarn arasna
karmak, paralanm ve geni meknlarn tatl tatl sokmaktadr. nk Akdeniz tek
bir deniz kitlesi olmak yerine, bir denizler karmaasdr. nsanlarn hayatnn genel
koullarn saptamak iin ncelikle ele alacamz iki sahne -yarmadalar, denizler- ite
byledirler. Fakat bunlar yeterli olmayacaklardr.
Akdeniz bir yandan gneye doru, Atlantik Sahrasndan Pekinin yanbandaki
Gobi lne kadar kesintisiz devam eden muazzam lden pek de iyi bir ekilde ayrlm
deildir. Tunusun gneyinden Suriyenin gneyine kadar bir l dorudan denize
karmaktadr. Bu l bir konuk olmakdan ok, bazen can skc, her zaman da talepleri
olan bir komudur. Bylece l Akdenizin vehelerinden biri olmaktadr.

Dier yandan Kuzeye doru Avrupa, Akdeniz lkelerinin devam olmakta, onlarn
ok saydaki darbelerine maruz kalmaktadr, fakat ters yndeki darbelerde ayn ekilde
ok saydadrlar ve ounlukla da belirleyicidirler. Zeytinliklerin tesindeki Kuzey
Avrupa Akdeniz tarihinin sabit gereklerinden biridir. Ve ite Atlantie bal bu
Avrupa'nn ykselii, bitmekte olan XVI. yzylla birlikte denizin btn kaderi
hakknda karar verecektir.
Bylece I. il III. kesimler denizin eitlilii hakknda konuurlarken, mekn da
uzaa gtreceklerdir. Bu koullarda denizin bir fizik birliinden sz edilebilir mi (kesim
IV, iklim) -veya insani ve zorunlu olarak bir tarihsel birlikten (kesim V, Yollar ve
Kenleryl Kendine ama olarak, daha iyi egemen olabilmek ve eer mmknse, ok
renkli kaderini daha iyi anlayabilmek kastyla eitli yzleri ve Akdeniz'in yzn
resmetmeyi benimsemi olan uzun bir giriin aamalar ite bunlardr.

(') Fcrnand
1958. s. 725-753.

Braudel.

"Histoire

et

Sciences

Sociales.

la

Longue

Duree,"

Annales

E.S.C..

Kasm.

Aralk.

YARIMADALAR: DALAR,
YAYLALAR, OVALAR
denizin be yarmadas birbirlerine benzemektedir. Eer engebelerine baklacak
olursa, bunlar ar bolluktaki dalar arasnda birka ovaya, nadir tepelikler ve geni
yaylalara sahiptirler. Bunlarn kitlelerini terih etmenin yegne yolunun bu olduunu
dnmeksizin, onlar basit iaretler dorultusunda blelim. Bu paral bilmecelerin her
unsuru zel bir aileye mensup olmakta, aikr bir tipoloji iinde yer almaktadr. Bu
durumda yarmadalar bamsz dnyalar olarak bir kenara brakarak, yalnzca ovalarn
malzemelerinin benzerliine bakalm. Baka bir ifadeyle, yap-bozun paralarn
ayklayarak karlatrlabilecek olan karlatralm. Bu paralama ve bu yeniden
snflandrma; tarih dzleminde bile baz aydnlklar getirecektir.

1. Hereyden nce Dalar

Akdeniz karalar arasnda ve onlar tarafndan sktrlan bir deniz olarak kendini
tanmlamaktadr. Denizi evreleyen ve onu sktran bu topraklar farkllatrmak da
gerekmektedir. Akdeniz hereyden nce dalar arasndaki bir deniz deil midir? Bunu
tarih dzleminde gl bir ekilde kaydetmek gerekmektedir, nk olay ve ok sayda
olan sonularn kaydetmek olaan olarak ihmal edilmektedir.

Fizik ve insani karakteristikler

Jeologlar bunu bilir ve aklarlar. Onlarn dediklerine gre Akdeniz, tamamiyle,
Eski Dnyay Cebelitarktan Hind Yarmadasna kadar kateden nc zaman
kvrmlanma ve krlma blgesinde yer almaktadr: Akdeniz daha da kesin olarak bu
blgenin bir ksmn meydana getirmektedir. Bir ksm Pireneler ana, dierleri de
Alpler ana ait olan yeni kvrmlanmalar, bizimkinden ok daha geni bir ikinci zaman
Akdenizinin keltilerini, zellikle de bazen 1000 metreden daha kaln olan muazzam
kalker yntlarn, yeniden ele alarak ilemeye balamlardr. Bu iddetli kvrmlanmalar, olduka dzenli bir ekilde eski ve sert kaya kitlelerinin kistleri zerine
yaslanmlardr, bu eski kaya kitleleri bazen yksektirler (Kabililer gibi) veya bazen de
Mercantour ve Alpler ile Pirenelerdeki birok eksen kitlesi rneinde olduu gibi, gl
zincirler iinde yer almaktadrlar. Bundan da sk olarak, bunlar tahrib olmular -bu
durum az veya ok yanardalama sreci tarafndan izlenmektedir- ve denizin sularyla
kaplanmlardr.

Deniz havzalar tarafndan kesintiye uratlmakla birlikte, dalar sv ukurlarn bir

ucundan dierine birbirleriyle iliki halinde olmakta ve tutarl sistemler halinde
rgtlenmektedirler. Bir kpr Sicilya ve Tunusu birletirmitir; bir bakas, Betika
kprs, spanya ile Fas arasnda yer almaktadr; bir Ege kprs Yunanistandan
Kk Asyaya uzanmtr (bunun ortadan yok olmas o kadar yaknlarda meydana
gelmitir ki, jeolojik olarak konuursak ncilin Tufan ile akacaktr) -ve sadece tank
olarak adalarn ve kyya yapk paralarn geriye kald Tirenid gibi ktalardan sz
etmiyoruz-, nk bunlar varsaymlardr (') Her halkrda kazanlm olan, bu Akdeniz
uzaynn mimari btnldr ki, dalar bunun iskeletini meydana getirmektedirler:
can skc, lsz, her yerde hazr ve nazr ve denizi her yerden delen bir iskelet.
Bylece dalar her yerde, denizin etrafnda hazr ve nazrdrlar, bunun Cebelitark
Boaz, Narouze eii, Rhone koridoru ve Ege ile Karadenize gtren boazlar gibi
nemsiz genilikte birka kesintiden ibaret istisnalar bulunmaktadr. Sadece Gney
Tunustan Suriyeye kadar olan alanda nemli bir boluk bulunmaktadr, binlerce
kilometre boyunca Sahra dzl, az veya ok ykseltili olarak denize dorudan
ulamaktadr.
Ekleyelim ki, bunlar yksek, geni, bir trl sona ermeyen dalardr: Alpler,
Pireneler, Apenninler, Dinar Alpleri, Kafkaslar, Anadolu Dalar, Atlas Dalar,
spanyol Cordilleralar. Demek ki ok gl, kendilerini kabul ettiren kiiler sz
konusudur. Bunlardan bazlar ykseklikleri nedeniyle, dierleri de btnsel biimleri
veya zor ulalan, derin ve yksek yanlara sahip vadileri yznden byledirler. Bunlar
denize doru egemen ve sert yzlerini dnmektedirler ( : ).
Bylece Akdeniz, ba ile zeytinlikler ve kentlemi kylerin, yani bu kenar sslerinin
manzaras olmayp; ayn zamanda hemen yannda, ona yapk olan, bu kaln yksek
lkenin, bu yukardan bakan ve surlarla evrelenmi, nadir evleri ve mezralar olan bu
dnyann da, bu dikine kuzeylerinde manzarasdr (). Buralarda artk hibir ey
portakal aalarnn iek at Akdenizi hatrlatmamaktadr.
Klar buralarda kendilerini hissettirmektedirler. Fas Atlaslarnda bol miktarda kar
yamaktadr, Afrikal Leon buray kn geerken, bagajlarn ve elbiselerini aldrtma
bahtszlna uramtr ( 4 )... Fakat Akdenizde yolculuk yapan kim, kt mevsimin
larn, kapanm yollar, gneli kydan birka kilometre tede Sibirya ve Kutup
manzaralarm, kar altnda ezilen Karada evlerini veya bir gecede drt metre ykseklie
ulaacak kadar kar yaan geni hortumlarn lkesi Kabilideki Tirourdat tepesini
grmemitir ki? Chreal kayaklar gllerle bezenmi Cezayire bir saatte ularlarken,
buradan 120 kilometre uzaklktaki Curcurada Tindka ormannn yaknlarnda plak
bacakl yerliler bellerine kadar kara gmlmektedirler.
Ayn ekilde yaz ortasna kadar geciken ve bir yolcunun dedii go gzleri artan
u gecikmi karlar kim bilmez ( 5 )? Bunlar beyaz izgileriyle Mulhacen zirvesine zebra
grnts verirken, eteklerindeki Granada scaktan yana yana lmektedir; karlar
spartann (Yunanistandaki) tropikal ovasnn stndeki Taygetede asl kalmaktadr
lar; gene ayn karlar Lbnan dalarnn oyuklarnda ve Chrea buzullarnda
kendilerini muhafaza etmektedirler ( 6 ). te bunlar Selahaddin Eyyubinin Aslan Yrekli
Richarda sunduu ve Prens Don Carlosun Madrid sarayndaki hcresinde 1568in scak
temmuzunda lnceye kadar itii ( 7 ) kar suyunun tarihini aklamaktadrlar. XVI.
yzyl Trkiyesinde kar suyu bir zengin ayrcal bile deildi. stanbulda,fakat ayn
zamanda baka yerlerde de, rnein Trablusamda ( s ) seyyahlar birka kurua satn
alman u kar suyu ve erbet satclarn iaret etmektedirler ( 9 ). Belon du Mans Bursa
karnn stanbula koskoca bloklar halinde geldiini bildirmektedir ( l0 ). Amasyada

Trk ordughnda Yenierilerin hergn itiklerini grmekten aknla dm olan

Busbec de, kar suyunun yln btn mevsimlerinde bulunduunu bildirmektedir ("). Kar
ticareti o kadar nemlidir ki, paalar buz madeni iletilmesi iine karmaktadrlar:
sylendiine gre, Mehmed Paa 1578de bu iten yllk 80.000 sekine kadar
kazanmaktadr ( 12 ).
Baka yerlerde, hzl at balantlaryla Suriyeden Kahireye kar getirilen Msrda;
ok uzaklardan kar getirtilen Lizbonda ( 13 ); Intendance pergendeleriyle (brigende veya
pergandi de denir, Franszcas brigantin, bir tekne eidi MAK) Ispanyadan getirtilen
Oran mstahkem mevkiinde ( 14 ); eer kendilerine inanmak gerekirse Malta valyeleri
nin Napoli'den sevkiyatn gecikmesi nedeniyle hastalklar iin hkmdar gibi olan bu
ilacn C 5 ) yokluu nedeniyle ldkleri Maltada, tersine kar lks bir mal olmaktayd.
Ancak, Ispanyada olduu gibi talyada da kar suyu olduka yaygna benzemekteydi.
Bu durum, talyada erkenden ortaya kan dondurmaclk ve erbetilik mesleini
aklamaktadr ( 16 ). Bunlarn sat Romada o kadar krldr ki, bir tekel konusu
olmutur ( 17 ). spanyada kar kuyulara ylmakta ve yaza kadar muhafaza edilmektedir
( 18 ). Kutsal Topraklara doru yolculuk yapan batl haclar 1494de Suriye kylarnda,
teknelerinin bakannn hediye olarak bu lkede bu temmuz aynda grlmesi btn
mrettebat en byk aknla garkeden karla dolu bir uval almas karsnda daha
az armamlardr ( g ). Ayn Suriye kysnda, 1553de bir Venedikli Araplarn utnos
ultimur saccharo item spargunt nivem sper cibos et sua edulia ( 20 ) yemeklerinin ve
besinlerinin stne, tpk bizim eker koyduumuz gibi kar koyduklarn grnce ok
armtr.

2. Akdenizin kvrmlar
Hercynien kitleler: taral; Alp kvrmlar: siyah; beyaz izgiler sra dalarn yonunu vermektedir. Gneyde Sahra
platformu beyaz olarak gsterilmi olup, Tunustan Suriyeye kadar Akdenizi evrelemektedir, Douya doru l
deniz ve Kzldeniz tektonik krlmalar. Kuzeye doru Alp-ii veya Alp-d ovalar: beyaz, Noktal izgi eski
buzullarn en u noktalarn iaret etmektedir.

Scak Akdenizin gbeinde bu kar lkeleri ok byk bir zgnle sahip

olmaktadrlar. Bunlar hareketli insan varlklaryla, kitleleriyle; ovaya, deniz kylarna,
tm bu parlak ama kark yaratlara, hatta ileride greceimiz zere mutlu blgelerin
insanlara ihtiyalar olduu lde ve ulam yollar zerine hareket ettikleri lde,
egemen olmaktadrlar. Bunlar kendilerini ovaya kabul ettirmekte,ama onu korkutmak
tadrlar. Yolcu, engelin etrafndan dolamann arelerini aramakta zemin katta hareket
edebilmenin yolunu aratrmakta, ovadan ovaya, vadiden vadiye ilerlemenin peinde
olmaktadr. Ancak, bir anda veya bir bakasnda bu yolcu mutlaka korkutucu adlar
olan baz koridorlar, baz geitleri izlemek zorunda kalmaktadr; fakat bu bavuru
mmkn olduunca ksadr. Yolcu dn, zellikle ovalarn, bahelerin, byleciyi
krlarn, denizin bolluklu hayatnn esiri olarak kalmaktayd.
Gerei sylemek gerekirse, tarihi biraz da yolcu gibidir. O, gnn gllerinin
gelitii tiyatronun dekoru olan ovada duraklamaktadr; o da yakn ve yksek dalara
trmanmaya hevesli grnmemektedir. Kentleri ve arivlerini asla terketmemi
tarihilerden ou, bunlar kefettiinde aracaktr. Ve fakat can skc aktrler olan u
yar vahi dalar nasl olur da grmezden gelebiliriz, nk insan onlar srekli olarak
terketmektedir. Onlar, denize sklkla uzun yarlar halinde ulatklar halde, nasl
bilmezden gelebiliriz ( 21 )? Dal btn Akdeniz edebiyat tarafndan bilinen bir insan
tipidir. Homerosa gre, daha o zamanlar Giritliler kendi dalarndaki vahilerden
ekiniyorlard ve thakaya geri dnen Telemakhos mee palamudu yiyen kir pas
iindeki kyllerin arasnda yaad, ormanlarla kapl Peloponezi anlatmaktadr ( 22 ).

Da tanmlamak
Bir da tam anlamyla nedir? Bu konuda birka basit tanm vermek -rnein 500
metrenin zerinde olan Akdeniz topraklarnn tm- yararsz bir kesinleme olacaktr.
Harita zerine dkmesi zor ve belirsiz olan insani snrlar sz konusu olmaldr. ok
nceleri Raoul Blanchard bizi uyarmt: Ak ve anlalr bir da tanmlamas bile,
verilmesi hemen hemen olanaksz bireydir ( 23 ).
Dalar Akdenizin fakir ileleridir, onun proleter depolardr m diyeceiz? Bu
kabaca dorudur. Fakat, XVI. yzylda birok fakir bge daha bulunmaktadr ve
bunlar, rnein Aragon stepleri veya Pontine bataklklar gibi, 500 metre hattnn altnda
kalmaktadrlar. Dier yandan, birok da, zengin deilse bile, en azndan olduka talihli
ve nisbeten kalabalk nfusludurlar. Hatta Katalonya Pirenelerinin baz ok yksek
yaylalar bir kyden dierine kendi gmenlerini ksmen emmektedir ( 24 ). Birok da
da yamurlu olduklarndan tr zengindirler. Arthur Youngn sylediklerine gre
Akdeniz ikliminde topran nemi dktr; hereyi yaratan gne ve sudur. Alpler,
Pireneler, Rif, Kabililer, Atlantik rzgrlarna ak btn bu dalar, ayn zamanda
yemyeil lkeler olup, ot ve sk ormanlara yataklk etmektedirler ( 2S ). Dier dalar da
yeraltlar nedeniyle zengindirler. Bakalar ise, yzlece kere tekrarlanan bir kaza sonucu,
dal olmayanlarn snmalar nedeniyle ar kalabalktrlar.
nk da askerlere veya korsanlara kar bir snaktr, btn belgeler bunu
sylemektedirler ve daha ncil zamanndan beri ( 26 ) bu byledir. Bazen snak nihai
yerleim yeri haline gelmektedir ( 27 ). Ovalardan Slav ve Rum kyller tarafndan
kovulduktan sonra, btn Orta a sresince Balkanlar, Galiyadan Srbistana kadar
olan alanlar ve Ege Denizindeki bo yerlerde gebelik yaparken srekli olarak
sarsalanan, itilen ama bakalarn da sarsalayan, iten Puszto-Ulahlarn rnei bunu
kantlamaktadr ( 28 ). Hafiflikte ceylanlara eit olan bu insanlar dalardan birka

ganimet edinmek iin inmektedirler diye bir XII. yzyl seyyah not etmektedir ( 29 ).
Yarmadann tm boyunca ve Giritteki Matabana kadar koyun srlerini ve kara
kepeneklerini dolatrmalardr, en yksek iki da zinciri, Hemus ve Pinde onlar iin en
iyi smaklar olmutur. te XI. yzyln banda Bizans tarihine aniden bu iki dadan
inivermilerdir ( 30 ). Ve XIX. yzyl onlar ite bu dalgalarn erevesinde oban, ifti ve
zellikle de Arnavutluk ve Kuzey Yunanistanda kamyon gibi kullanlan u katr
kervanlarnn srcleri olarak grmektedir ( 31 ).
XVI.
yzyl seyyahlar ve dier tanklar arasnda da kantlarn bulan u fakirlik ve
boluk kuralna, demek ki ok sayda da istisna oluturmaktadr. 1572de Venedik
temsilcisinin AvusturyalI Don Juana Messinada ulamak iin katettii Yukar
Kalabriya lkesi botur ( 32 ), Kastilyadaki Sierra Morena ( 33 ) ve Espadan ile Bernia
Sierralar botur ( 34 ), o dnemde Moriscolar arasndaki bir kprdanmadan kuku
duyulduu iin 1564de soruturma yaplan ve zaten 1526da Alman paral askerlerine
kar direnmi olan asilerin, bir sava halinde bu zor lkeye kaacaklarndan korkulan
Valencia krallnda boluklar vardr; Sicilya ilerinin u vahi ve plak tepeleri daha da
bo, ebediyen boturlar ve yeteri kadar su alamayan uradaki veya buradaki ne kadarda
ok da obanlk yaamna bile dmandr ( 35 ).
Fakat bunlar u durumlardr. Corafyac J. Cvijice gre, ( 36 ) merkezi Balkan da
(onun farkna varlarn geniletmek bize ait bir itir), dank iskn, mezra tipi yerleim
yerlerinin alandr. Bu ayrm Eflk ve sama bir noktaya kadar, Macaristan ve
Pusztann kocaman kyleri, ve ayn zamanda eskiden yar yarya obanla dayanan ve
kolibe adyla bilinen mezralarn yer ald Yukar Bulgaristan iin de geerlidir. Bu Eski
Srbistan, Galiya ve Podolyada da geerlidir. Fakat burada herey ancak kabaca doru
olmutur: olaylarn ou itibariyle aadaki kylerle -bunlar sklkla gerek kentlerdirve birka evi, bazen de tek bir aileyi biraraya getiren yukardaki mezralara ait blgeleri
bir harita zerinde kesin olarak iaretlemek g olacaktr. Ayn yazarn Srp-Bulgar
snrnda Kumanil ile Kumanova arasndaki daha geniletilmi bir incelemesi ( 37 ) bu
kesin snrlamann adeta olanakszln kantlamaktadr.
Ve sonra, Balkan ktasnn bu gerei, olduu haliyle Akdeniz evrenine, hemen
yakndaki Yunanistana ( 38 ), deniz yaamnn nfuz ettii, korsanlk endiesiyle i ie,
tahrib edilen ve stelik salksz ovadan uzakta ve ovann stnde yaam olan u
Batya kadar nasl yaygnlatrlabilir? Korsika, Sardinya, Sicilya, Provence, Kabililer,
Rifin tnek gibi byk kyleri akla getirilmelidir. Ancak ister minnack mezra, isterse
byk ky olsun, da iskn ok byk, ulam g, byk ksm itibariyle yararsz ( 39 )
veya dman, ar bolluktaki bir meknda tpk onun gibi boulmu ve buna bal
olarak ve bundan tr, onlar olmazsa uygarln yenilenmesinin mmkn olmad
temas ve mbadelelerden yoksun kalm olan Yeni Dnyann ilk merkezleri gibidir ( 40 ).
Da esas itibariyle kendine yaslanarak yaamak, elinden geldiince hereyi retmek,
toprak veya iklimi uygun olmasa bile zm, buday ve zeytin yetitirmek zorundadr.
Toplum, uygarlk, ekonomi bunlarn hepsinde bir gerilik ve yetersizlik karakteri
bulunmaktadr ( 41 ).
Demek ki kabaca, da isknnn younluunu kaybetmesinden, ve bundan da fazla
olarak, insani igal unsurunun yetersizliinin sonucu olarak yumuam ve eksik bir
uygarlktan szedilebilir. Heinrich Decker ok gzel bir kitapta ( 42 ), Alplerin sanatsal
uygarln inceleyebilmitir; evet fakat Alpler, Alplerdir, yani kaynaklan, ortaklaa
disiplinleri, insaniyetleri, byk yollarnn says itibariyle istisnai dalardr. Akdeniz
dalarndan szedildiinde Alplere deil de, daha ok Pirenelere bavurmak gerekir;
onlarn iddetli tarihlerine ve ilkel vahetlerine. Pireneler de ksmen, kendi hesaplarna
7

ayrcalkldrlar: nihayette, eski anlamnda kullanlmas halinde bir Pirene uygarlndan

szedilebilir. leride sklkla szn edeceimiz bir blge -Katalonya Pireneleri- XI.
yzyldan XII. yzyla kadar gl bir Roman mimarinin domuna tank olmutur ( 43 )
ve bu tarz artc bir ekilde XVI. yzyla kadar yaamtr ( 44 ). Evet. Ama pekiyi,
Auresde, Rif de Kabililerde durum nedir?

Dalar, uygarlklar ve dinler

Da olaan olarak, kentlerin ve alak lkelerin yaratt birey olan uygarlklarn
dnda kalan bir dnyadr. Onun tarihi, uygarla sahip olmamaktan tr, aslnda
yavaa geen, byk uygarlatrc akmlarn olduka dzenli bir ekilde kysnda
kalmaktadr. Yzey zerinde uzaklara, enlemesine yaylma yetenei olan uygarlklar,
diklemesine birka yz metrelik bir engel karsnda gsz kalmaktadrlar. Kentleri
hemen hemen hi tanmayan bu tnek zerindeki dnyalar iin Romann bizzat kendi,
artc srekliliine ramen, ok az ey ifade etmitir ( 45 ). Roma eer kendi gvenlii
iin askeri kamplarn onlarn uralarna buralarna kurmasayd, bu ufak tanma bile
olamazd; bylece Kantabriya tepelerinin eteinde, Leonda, Berber Atlaslarnn
ayrlklna kar Cemilede, III a Legio augustonun kamp kurduu Tim'gad ve
Lambesede olduu gibi. Ayn ekilde, Latin dili kuzey Afrikann, spanyann ve dier
yerlerin bu dman kitlelerinde hibir zaman zafere ulaamamtr ve Latin evi bir ova evi
olarak kalmtr ( 46 ). Baz yerel szmalara ramen, da ona kapal olarak kalmtr.
Daha sonralar Sezarlarn Romasnn yerine Saint Pierrein Romas getikten sonra
da sorun ayn olarak kalmtr. Kilise ancak, eyleminin inatla devam ettii yerlerde bu
obanlar, bu bamsz kylleri evcilletirebilmi ve hrstiyanlatrabilmitir. Fakat,
bunu yapabilmek iin de inanlmaz miktarda zaman harcamas gerekmitir. XVI.
yzylda bu dev katoliklik iin olduu kadar ayn engele arpan slamiyet iin de
tamamlanm olmann uzandadr; tepeleri tarafndan korunan kuzey Afrika Berberleri
Hz. Muhammedin dinine ya hi, ya da ok az kazanlmlardr. Asyadaki Krtler iin de
ayn ey geerlidir ( 47 ). Bu arada Aragonda Valencia lkesinde veya Granada
topraklarnda bunun tersine olarak dalar bir dinsel ztlk, slami sreklilik merkezi
olmaktadrlar ( 48 ); tpk Luberonun vahi ve endie uyandrc yksek tepelerininin
Vaudois sapknlarnn srekliliini koruduklar gibi ( 49 ). XVI. yzylda heryerde yksek
dnyalar denizin egemen dinleriyle kt balantlar iindedirler, heryerde dal yaamn
uzakl ve gecikmilii sz konusudur.
Bunun bir kant, koullar izin verdiklerinde, yeni dinlerin bu kitlesel dnyalarda
kolaylkla fetih yapmalar ama bu fetihlerin srekli olmamalardr. XV. yzyl Balkan
dnyasnda koskoca da blgeleri, Arnavutluk, Hersek ve Saraybosna civarnda,
slamiyete gemilerdir: bu bunlarn Hrstiyan kiliselerine gevek bir ekilde balanm
olduklarnn kantdr. Ayn olay 1647de Girit sava srasnda tekrarlanacaktr; o
sralarda Trklerle kader birlii yapan nemli miktarda Giritli dal, din deitirecek
lerdir. Ayn ekilde XVII. yzylda Rus ilerlemesi karsnda Kafkasya islamiyete
geecek ve kendi tarzna gre slamiyetin en yaylmac biimlerinden birini ortaya
kartacaktr ( 50 ).
Demek ki uygarlk dada ok gvenli olmayan bir deer olarak kalmaktadr. te IV.
Felipe anda kaleme alnm olan Pedraann Historia eclesiastica de Granadasndaki
ok ilgin metne baknz: Alpujarras (Granada krallndaki ok yksek dalar)
halknn eski imanlarn terketmi olmalar artc deildir diye yazmaktadr. Bu
dalarda oturanlar cristianos v/e/osturlar; damarlarnda saf olmayan bir damla bile kan

yoktur; katolik bir kraln uyruklardrlar; fakat din adamlarnn olmamasndan tr

ebedi selamete ulama konusunda bilinmesi gerekenler hakknda o kadar cahildirler ki,
hrstiyanlk dini konusunda sadece birka kalnty akllarnda tutmaktadrlar. Eer
bugn Tanr raz olur da Mslmanlar onlarn lkelerini igal ederse, bu insanlar
imanlarn terkederek galiplerin inanlarn kabul etmekte gecikmeyeceklerdir ( 5I ).
Bylece, srekli olarak alnmas, fethedilmesi, yeniden fethedilmesi gereken da
evrenlerinin dnda bir dinsel corafya izilmektedir. Bu farkna var geleneksel tarih
tarafndan sunulan birok kk olaya anlam vermektedir.
Aziz Teresa (kkken Sierra de Guadarrama Moriscolar arasnda ehadete
ulamay dlyordu) ( 52 ) slahattan gemi Carmel rahiplerinin ilk manastrlarn
Durueloya yerletirmise bile, kark olan bu olay aklda tutulmaldr. Ev Avilal bir
soyluya aitti. Olduka geni bir giri avlusu, knts olan bir oda ve kk bir mutfak,
ite diye yazyordu Azize bu gzel binann tamam. Binay gzden geirdikten sonra,
avluyu bir kapella, odann kntsn koro yeri ve oday da yatakhane haline getirmenin
mmkn olduuna inandm... Ve ite bu mkemmel gecekonduya Aziz Jean de la
Croix maiyetiyle birlikte yerlemi, peder Antoine de Heredia oraya sonbaharda
ulaabilmi ve beraberinde korodan arkada olan birader Josephi de gtrmtr.
Burada kn karlar iinde, manastr hayatlarnn en yoksul olanlarndan birini
yaamlardr, ama bu hayat en kapalolanlarndan biri deildir: sklkla yalnayak,
korkun yollardan geerek, sanki vahilere gidiyorlarm gibi kyllere hrstiyanl
anlatmaya gidiyorlard ( 53 ).
Ayn ekilde, misyoner tarihinin bir blm XVI. yzyldaki Korsika dinsel tarihini
kap aralndan grmemize izin vermektedir. Bu rnek, Korsika halknn birka yzyl
nce Fransiskenler tarafndan hrstiyanlatrlmalarndan tr daha da anlamldr. Bu
ilk katolik fetih hangi izleri brakmt? sa Cemiyetinin adaya kendi yasasn ve Roma
dzenini empoze etmek iin kt anda, birok belge ada halknn manevi hayatnn
girdii artc durumu belirlemektedirler. Rahipler, eer okuma biliyorlarsa, ne
Latince, ne gramer bilmekte, bundan da vahimi ayin biimlerinden de bihaber
bulunmaktadrlar. ou zaman laikler gibi giyinmi bulunan bu din adamlar, tarlalarda
veya ormanda alan, ocuklarn herkesin gz nnde byten kyllerdir. Bu
papazlarn mminlerinin hristiyanlklar da ancak zel bir nitelikte olabilir; bunlar ne
Credo, ne de Pater'i bilmektedirler; bazlar da istavroz kartmay dahi bilmemektedir.
Batl itikatlar gzel bir kariyer beklemektedir. Ada putatapar, barbar, yaryarya
hrstiyanlk ve uygarlk ddr. nsan burada insana kar serttir, acmaszdr. Kilisede
bile cinayet ilenmektedir ve papazlar karg, bak veya adaya yzyln ortasna doru
ulap da kavgalar canlandran akmakl tabanca ile oynamakta en sonlarda yer
almamaktadrlar. Bu arada harap kiliselerde yamur suyu dere gibi akmakta, zeminde ot
bitmekte, srngenler yuva yapmaktadrlar. En iyi misyonerlerin bile kurtulamadklar
abartma payn bir kenara ayralm. Ama resim gene de tamam olarak kalmaktadr. Ve
bir izgi onu tanmlamaktadr; bu yar yarya vahilemi halk byk atlmlar yapma,
inanlmaz hayranlklar gsterme yeteneine sahiptir. Yabanc bir rahip kyden
gemesin, kilise hemen dallar tarafndan istila edilmekte, son gelenler saanak
halindeki yamurun altnda darda ayakta beklemektedirler ve gnahkrlar geceyarsna kadar gnah karmaktadrlar ( 54 ).
Ayn ekilde mslman lkesinde de, XVI. yzylda Sus blgesinin Marabutlar
tarafndan fethini resmeden devrin dinsel biyografi yaznndan -zellikle bn Askarrendiklerimiz, evliya ve onlarn takipilerinin nasl bir sihirsel ortamda yaadklarn
bize anlatmaktadr: Onu bir kopuk, deli ve aptal kalabalna karm durumda
buluyoruz ( 55 ).
9

Bu yksek blgelerin folklorunun ilkel bir saflk gstermesine amamak gerekir.

Sihir uygulamalar ve batl itikatlar gndelik hayat igal etmekte en kt aldatmacalar
kadar heyecan uyarmaktadrlar ( 56 ). Dominiken rahibi Benedettonun ( 57 ) bir haberi,
XVI yzyln banda Brescia Alplerindeki kk bir ky bize aktarmaktadr; birka ev,
canl sular, bir eme, saman korumak iin byk samanlklar ve kk cemaatinin
ortasnda ev eiklerini, samanlklar, ahrlar kutsamaya, iyi szler sarfetmeye ve
erdemlerini rnek olarak sunmaya merakl bir ky papaz. Fakat, kilisenin emesinden
su doldurmaya gelen dal bir kz orada dnyevi ihtiraslar uyandrmtr: kuzucuklarna
en kt felketlerin tehtidi altndasnz, bir ku, bir canavar ku, yok edici bir melek
zerinize gnahlarnzn cezalarn yadracaktr. Ortaya kt an an alacam ve siz
gzlerinizi karp hareketsiz kalacaksnz demitir. Sylenen yaplmtr, kilise an
ikinci kez alnana kadar kimse kprdamamtr. Ve Bandello sylediklerinin
gerekliine kar itiraz edilebileceini aklna bile getirmemektedir.
Tabii ki, bu tarihilerin bu tam anlamyla aamadklar kyl batl itikatlar
dosyasnda ok sayda ikmesi olan basit bir rnekten ibarettir. Muazzam ve ok canl
eytani salgnlar Eski Avrupa topluluklarn bir utan bir uca katetmekte, zellikle
kaba tecritleri nedeniyle gecikmi olarak yaayan yksek lkelerde olmak zere,
insanlarn yreini azlarna getirmektedir. Bycler, sihirbazlklar, ilkel byler,
kara ayinler btn bunlar Bat uygarlnn zmeyi baaramad eski bir kltrel
bilinaltnn ieklenmeleri olmaktadr. Dalar, alarn dibinden km ve Rnesans ile
Reformasyondan sonra da hep canl kalm olan bu sapkn kltrlerin ayrcalkl
snaklar olmulardr. XVI. yzyln u sonlarnda, aslnda Almanyadan Milano veya
Piemonte Alplerine kadar, devrimci kaynama iindeki ve eytani Massif Centralden
Pirenelerin iyiletirici askerlerine kadar, Franche-Comteden Bask lkesine kadar, ne
kadar da ok sihirli da bulunmaktadr! 1595de Rouerguede bycler halkn
kitlesine ve cehaletine egemendirler; yaknda kilise olmadndan ncil de buralarda
bilinmemektedir. Ve heryerde sabbat toplumsal ve kltrel bir rvan, berraklkla
izlenen toplumsal bir devrim varolmadndan, zihinde bir devrim olarak ortaya
kmaktadr ( 58 ). XVI. yzyl sona ererken, ve bundan da fazla, izleyen yzyln ilk
onyllarnda, eytan hi kukusuz btn Avrupa lkelerinde dolamaktadr ve hatta
bana yle geliyor ki, Pirenelerin yksek geitlerindeki spanya kaplarnn kendine
aldna tank olmaktadr. 161 lde Enkizisyon Navarrada eytana tapan, ona
mihraplar kuran ve her konuyu onunla samimiyetle konuan 12.000den fazla yesi
olan bir tarikat sert bir ekilde cezalandrmtr ( 59 ). Fakat, bu muazzam konuyu
brakalm. Bizi u anda yalnzca dalk evrenlerin aleyhine tecelli eden bir uzaklk, bir
gecikme sorunu ilgilendirmektedir.

Dal zgrl (60)

Alaktaki lkelerin ve kentlerin yaam tarzlar, bu yksekteki dnyalara tartlmaz
bir ekilde dk derecede nfuz edebilmektedirler. Bu hayat tarz buraya damla
yavalyla szmaktadr. Hrstiyanln bana gelen sadece hrstiyanln bana
gelmemitir. Politik, toplumsal, ekonomik bir sistem olan, bir adalet arac olan feodal
rejim dalk blgelerin ounu zincir halkalarnn dna brakmtr. Eer oralara
ulaabildiyse, bu ancak ok yetersiz bir ekilde olmutur. Bu durum Korsika ve Sardinya
dalar iin sklkla bildirilen bir olgudur, talyan tarihilerinin Toskana ile Ligurya
arasnda, bir cins karasal Korsika olarak grdkleri Lunigiana iin de ayn olgu teyid
edilmektedir ( 6I ). Bu olgu insan malzemesinin yetersizliinin, dk younluunun,
danklnn; devletin, egemen dillerin, byk uygarlklarn olumasna engel olduklar
her yerde teyid edilecektir.

Kan davas hakknda yaplacak bir soruturma da ayn sonulara ulatracaktr; kan
davas lkeleri (farkna varlmas gereken, bunlarn hepsinin de da lkeleri olduklar
dr), Orta an feodal adalet fikirlerini ekillendiremedii, nfuz edemedii lkelerdir
( 6: ); rnein Berber lkeleri, Korsika veya Arnavutluk. Sardinya hakkndaki incelemele
re ilikin olarak Marc Bloch ( 63 ) Orta an burada geni lekte senyrlemi, ama
feodallememi bir topluma tank olduunu farketmektedir, nk ada Ktay
kateden byk etki alanlarnn uzun sre dnda kalmtr Bu, vurguyu Sardinyann
adasall ve hakl olarak Sardinyann gemiinin belirleyici bir gc zerine vurmak
demektir. Fakat bunun yannda ondan hi de daha az gl olmayan da da etkili
olmutur. Eer daha fazla deilse bile, en azndan deniz kadar insanlarn tecridinden
sorumludur; gzlerimizin nndeki Orgoselo ve baka yerlerde Modern devlet dzenine
ve onun carabinieri\enne kar ayaklananlara varncaya kadar da u patetik ve acmasz
yasadlar imal etmektedir. Etnograflar ve sinemaclar bu heyecan verici gereklie
sahip kmlardr. Bir Sardinya roman almayan erkek deildir demektedir ( 64 ). Ve
bir bakas kanunu ben kendim yaparm ve bana gerekeni alrm diye yazmaktadr ( 65 ).
Lumigianada olduu gibi, Kalabriyada olduu gibi, gzlemin (mmkn olduun
da) tarihin byk akmlarna uzanan bir hareketi sunduu heryerde olduu gibi, eer
Sardinyada da toplumsal khnelik (dierleri arasnda kan davas) hala direniyorsa, bu
hereyden nce u basit nedene dayanmaktadr; da dadr. Yani bir engeldir. Ve ayn
zamanda bir snak, bir zgr insanlar lkesidir. nk uygarln (toplumsal ve siyasal
dzen, parasal ekonomi) zorlamalar ve tabi klmalaryla empoze ettiklerinin hibiri
buralarda insann stne kmemektedir. Buralarda gl ve muktedir kkleri olan
toprak soyluluu yoktur (Maghzenin yaratlar olan Atlas senyrleri daha dn ortaya
kmlardr); XVI. yzylda Yukar-Provenceda soylu kr adam cavaier salvatje
kyllerinin yannda yaamakta, onlar gibi toprak ilemekte, ne topra srmekten, ne
kazmaktan, ne de eeiyle odun veya gbre tamaktan ekinmektedir; tpk talyada
olduu gibi esas olarak kentsel nitelikte olan (dzlk) Provence soyluluunun gznde
o srekli bir utan konusudur ( 66 ). Dalarda zengin, varlkl, haset edilen ve daha da ok
alay konusu olan kilise mensuplar yoktur, papaz kuzucuklar kadar fakirdir ( 67 ).
Buralarda skk kent a, yani ynetim, veya kelimenin tam anlamyla kentler yoktur;
ekleyelim ki, jandarma da yoktur. Skk, boucu olan toplumlar; vergi toplayc
kilisesiyle, bbrlenen soyluluuyla ve etkin yargsyla, aadakilerdir. Da zgrlkle
rin, demokrasilerin, kyl cumhuriyetlerinin snadr.
En etin yerler her zaman zgrln sna olmutur Baron de Toii Anlar mda.
byle yazmaktadr ( 68 ). Suriye kylarn katederken diye kaydetmektedir ( 69 )
(Trklerin) despotluunun btn sahil boyunca yayld ve korumas kolay ilk
kayadan itibaren boazdan dalara doru kesildii grlmektedir; bu arada Krtler,
Drziler, Mutuailer Lbnan ve Anti-Lbnan dalarnn efendileri olarak bamszlkla
rn srekli olarak muhafaza etmektedirler. OsmanlIlarn zavall despotluu! Yollarn,
da eteklerinin, kentlerin, ovalarn efendisi olan Trkler bylece Balkanlarn ve ayn
ekilde Yunanistan ve Epirin Skafioteslerin tepelerden XVII. yzyldan itibaren btn
otoriteleri reddettikleri, daha sonralar Tepedelenli Ali Paa macerasnn yaanaca
Arnavutluun yksek blgeleri iin ne ifade etmekteydiler? XVI. yzyldaki Trk
fethinden sonra Manastra yerlemi olan Vali Bey acaba hi ynetebilmi midir? lke
olarak Rum ve Arnavut kyleri onun otorite alanna girmektedirler, fakat bunlardan
herbiri bir kale, bamsz bir grup ve frsat ktnda da ar kovandr ( 70 ). Bu koullarda,
Apenninlerin en yksek, en geni, en vahi kesimi olan Abruzzelerin Bizans
egemenliine, Ravennadaki genel valiliin hakimiyetine ve daha sonra da Papalk
Roma'snn tabiyetine direnmelerine armak gerekir mi, stelik Abruzzelerin Ro
11

mann hemen arkas olduunu ve Papalk devletinin Ombria kanalyla Po vadisine

kadar kuzeye yayldn hesaba katarsak? ( 71 ) Fasta sultana tabi olmayan bled es
SVtarnn esas olarak da olmasna armak gerekir mi ( 72 )?
Bazen bu dal zgrlkleri modern ynetimlerin arlna ramen, hala grlebilir;
bunlar gnmze kadar canl bir ekilde sregelmilerdir. Robert Montagne ( 73 ) Fas
Yukar Atlaslarna ilikin olarak frtnal bayrlarda kat kat sralanan ve Atlas
dalarndan kaynayan sularn yannda yer alan kyler ne h, ne de halife tanmaktadr
lar, bu vadilerde zengin evini fakirinkinden ayrmaya kalkmak bouna aba olacaktr.
Bu da kantonlarnn herbiri bir kurulun ynettii ayr bir devlet meydana getirmek
tedir. Bir dzlkte toplanan, herbiri koyu ynller giyinmi ileri gelenler, aralarnda
uzun sre ky sorunlarn tartmaktadrlar; hi kimse sesini ykseltmemekte ve onlara
bakarak bakann kim olduunu anlamak mmkn olmamaktadr diye kaydetmek
tedir. Eer da kantonu yeteri kadar yksekteyse, anayollardan yeteri kadar uzaktaysa,
ulalmas zorsa, herey muhafaza edilebilmektedir; bu gibi durumlar eskiden daha
skken, bugn yol ebekesinin yaygnlamas nedeniyle nisbeten nadir hale gelmilerdir.
te Sardinya adasnn geri kalan tarafna kolayca ulalan bir ovayla balanm olmakla
birlikte Nurra, bu balamda uzun sre yol ve arabalarn istilasndan korunmutur. Bir
XVIII. yzyl haritasnn stnde Piemonteli mhendisler tarafndan yazlm u ibare
okunmaktadr: Nurra, fetih grmemi ve hi vergi demeyen halk ( 74 ).

Dan kaynaklar ve bilanosu

Bylece da byk tarihi, onun yklerini olduu kadar kazanlarn da reddetmek
tedir. Veyahut da, bunlar ekingenlikle kabul etmektedir. Ancak hayat yksekliklerin
insanln aadakilerinkine kartrma iiyle megul olmaktadr. Akdenizde; Uzak
Douda, inde, Japonyada, Hindiinide, Hindistanda, Malaka yarmadasna ( 75 )
kadar olan blgede kural olan u kilitli ve zeminle hibir ilikisi olmadndan, herbiri
ayr zerk bir dnya oluturmak zorunda kalan dalardan bulunmamaktadr. Akdeniz
da yollara almaktadr ve bu yollar ne kadar dik, dolambal, ukurlu olurlarsa
olsunlar, gene de zerlerinde dolalmaktadr; bu yollar ovann bircins uzants, onun
yksek lkelere doru gcnn devam olmaktadrlar ( 76 ). Fas sultan bu yollarda
harka\ann yrtmektedir, Roma buralarda lejyonerlerini, spanya kral ferc/oslarn,
kilise de misyoner ve gezginci gnah kartclarn ilerletmekteydi ( 77 ).
Gerekte, Akdeniz hayat o kadar gldr ki, ihtiyalarn gerei olarak birok
noktada dman engebeleri atlatmtr. Asl Alplerin 23 geidinden 17 tanesi Romallar
tarafndan kullanlmaktayd ( 78 ). Bunun dnda, da ou zaman ar nfusludur veya
en azndan, zenginliklerine oranla fazla nfusu vardr. skn optimumuna buralarda
abuk ulalmakta ve almaktadr; da periyodik olarak insan fazlasn ovalara doru
boaltmak zorundadr.
Aslnda bunun nedeni, kaynaklarnn ihmal edilebilir miktarlarda olmalar deildir;
vadilerin dibinde, bayrlar zerinde dzenlenmi taraalarda ilenebilir topraklar
olmayan da yoktur: urada, burada verimsiz kalkerler arasnda ist veya batak
akntlar vardr ki, buralarda buday, avdar veya arpa yetitirilebilir. Bazen toprak
lekeler halinde verimlidir; Split olduka geni ve nisbeten zengin bir ovann ortasndadr;
Abruzzedeki Aquila safran yetitirmektedir. Ne kadar gneye gidilirse ekim alanlarnn
ve yararl aalarn snr o kadar ykselmektedir. Kuzey Apenninlerde, bugn kestane
aalar 900 metreye kadar kmaktadrlar; Aquilada buday ve arpa 1680 metreye
kadar ulaabilmektedir; Cosenzada XVI. yzyln su yeni gelen rn olan msr 1400

metreye ve yulaf 1500 metreye ulamaktadr; Etna bayrlarnda balar 1100 metreye ve
kestane aalar 1500 metreye kadar kmaktadrlar ( 79 ). Yunanistanda buday 1500
metreye, ba 1250 metreye kadar ykselebilmektedir ( 80 ). Kuzey Afrikada snrlar daha
da ykseklerden gemektedirler.
Alak bayrlarn zeytin, portakal ve dutundan gerek ormanlar ve yksek otlaklara
varncaya kadar, bylesine eitli kaynaklar sunmak dan avantajlarndan biridir.
Ekime, hayvancln krlar eklenmektedir: koyun, kuzu ve kei yetitiricilii, ama
ayn zamanda srclk da. Bugnknden nisbi olarak daha fazla olan bu hayvanlar,
eskiden Balkanlarda ve hatta talya ve Kuzey Afrikada da bol miktarda bulunmaktay
dlar. Bu olgudan tr da st ve peynir ( 81 ) (XVI. yzylda Sardinya peyniri btn Bat
Akdenize koca gemiler dolusu olarak ihra edilmekteydi), taze tereya, kaynam veya
kzarm et alan olmaktadr. Da evine gelince, bu hemen her zaman bir oban ve
hayvan yetitiricisi evi olmakta ve insanlardan ok hayvanlar iin ina edilmektedir ( 82 ).
1574de Pierre Lescalopier Bulgaristan dalarndan geerken hayvanlarn ve insanla
rn.. ok irendirici bir ekilde ve kokusuna tahamml edemediimiz ayn at altnda
barndklar kyl evleri yerine aalarn altnda uyumay yelemitir ( 83 ).
Ekleyelim ki, orman o dnemde bugnknden daha skt ( 84 ). Bunu bugn
Abruzzelerdeki 1400 metreye kadar kan sk kayn orman ve vahi hayvanlar, aylar ve
vahi kedilerden meydana gelen halkyla Val di Corte ulusal park modeline gre hayal
etmek mmkndr. Monte Carganonun mee odunu cinsinden kaynaklar orada bir
oduncular ve genelde Raguzal tekne yapmclarnn hizmetinde olan bir kereste tccarlar
nfusunu beslemekteydi. Bu ormanlar ve yksek otlaklar dallarla mlk sahibi
senyrler arasnda tartma konusu olmulardr. u yar-orman makilere gelince, bunlar
otlak alan, bazen de bahe ve meyvalk olarak kullanlmaktaydlar; bunlar av
hayvanlarna ve arlara da sahiptirler ( 85 ). Dier stnlkler: kaynaklarn eitlilii, bu
gney topraklarnda ok deerli olan suyun bolluu ve nihayet madenler ve ta ocaklar.
Aslnda dalarda Akdeniz yeraltnn hemen btn kaynaklar bulunmaktadr.
Fakat bu avantajlar her blgede biraraya gelmemilerdir. Kestaneden yaplan ve
buday ekmeini ikme eden aa ekmekleriyle ( 86 ) kestane aalar bol (Cecennes,
Korsika) dalar bulunmaktadr. Dut aal dalar vardr: 1581 de Montaignein Lucca
civarnda grdkleri ( 87 ) veya Granadann yksek kesimlerindekiler byledir. spanyol
temsilcisi Francisco Gasparo orsa, 1569da Cezayir kral Ulu Aliye ( 88 ) Granadal
bu da adamlarnn tehlikeli olmadklarn aklyordu. Katolik Krala kar baarl
olabilirler miydi? Silah kullanmasn bilmiyorlard. Btn hayatlar boyunca yalnzca
kazma sallamlar, srlere obanlk etmiler ve ipek bcei yetitirmilerdi... Ceviz
aalaryla dolu dalar da vardr: bugnk Fas Berberistannda kyn ortasnda,
mehtapl gecelerdeki uzlama trenleri, bu asrlk ceviz aalarnn altnda yaplmakta
dr ( 89 ).
'
Demek ki dan bilanosu, a priori olarak tahmin edildii kadar zayf deildir. Hayat
burada kolay olmamakla birlikte, mmkndr. Evcil hayvanlarn kullanlmalarnn asla
mmkn olmad bu bayrlarda almak ne kadar da zahmetlidir! akl dolu tarlalar
elle temizlemek, bayr aa kayan topraklar zaptetmek; icap ettiinde de bu topra
zirveye kadar tamak; kuru talardan yaplm setlerle bunu muhafaza etmek
gerekmektedir. Zor ve nihayetsiz bir aba! Bu alma durduunda da vahete geri
dnmektedir; ve hereye yeniden balamak gerekmektedir. XVIII. yzylda Katalan halk
ky da kitlesinin tal yksek topraklarn sahiplenmeye baladnda, gmen iftiler
allarn arasnda canl kalm muazzam zeytin aalar ile kuru tatan duvarlar bulunca
ok armlard. Bunlar onlarn fethinin bir yeniden fetih olduunun kantdr ( 90 ).
13

Dallar kentte
Bu sert hayat kadar ( 91 ) fakirlik, daha rahat bir hayat umudu, yksek cret oltas
daly inmeye tevik etmektedir: baixarsempre, mountarno, inmek herzaman,herzaman
inmek, asla kmamak demektedir bir Katalan atasz ( 92 ). Bunun anlam, dan
kaynaklarnn, eitli olsalar bile her zaman kt olduklardr. Kovan kalabalklanca ( 93 ),
yetersiz hale gelmektedir; barl veya deil, baz salkmlar buradan dar atmak
gerekmektedir. Ona ferahlk salayacak btn yntemler iyidir. Tpk Auvergne ve
dnn Cantali gibi, yetikin, ocuk, zenaatkr, rak, dilenci, btn yararsz boazlar
dar atmaktadr ( 94 ).
Hareketli ve izlenmesi zor bir tarih. Bunun nedeni belge eksiklii deildir; bunlardan
yeterinden fazlas vardr. Da meknn, yani karanlk tarih alann terkeder etmez,
ovalar ve kentlerle birlikte tasnif edilmi arivler alanna girilmektedir. Dal ister ilk kez
insin, ister bu kojuda sabkal olsun, aada ona her zaman bir kayt fii verecek birini
bulmaktadr. Stendhal Romadaki Sabin da kyllerini Ge Ykseli gnnde
grmtr: Dalarndan byk Saint-Pierre bayramn kutlamak ve funzioneye ( 95 )
katlmak iin iniyorlar. Parampara yn kazaklar giymiler, bacaklar baklava
biiminde balanm iplerle tutturulmu bez paralaryla sarmalanm; korkun bakl
gzleri karmakark siyah salar tarafndan gizleniyor; yamur ve gneten tr rengi
mora alan kee klahlarn gslerinde tutuyorlar; bu kyller kendilerinden daha az
vahi olmayan ailelerini de beraberlerinde getiriyorlar ( 96 ) Roma ile Turano gl,
Aquila ile Ascoli arasndaki dan halk bana gre talyann 1400ler civarndaki manevi
durumunu temsil etmektedir diye de eklemektedir ( 97 ). Makedonyada Victor Berard
1890da her zamann Arnavuduna, resim gibi svari ve usta asker kyafeti iinde
rastlamtr ( 98 ). Madridde Theophile Gautier su satclarna rastlamtr ttn rengi
ceketli, ksa alvarl, siyah mestli ve sivri apkal Galiyal gen muaoslar ("), acaba
bunlar daha XVI. yzylda Cervantesin szn ettii ventalar iinde, Asturiasl
komularyla birlikte spanyann tmne (erkek kadnlar birarada) yaylrlarken ayn
ekilde mi giyinmilerdi ( 100 )? Bunlardan biri, asker ve XVI. yzyln sonlarndaki Oran
olaylarnn kronikisi olan Diego Suarez, bizzat kendi maceralarn, daha ocukken
baba evinden kan, bir sre alt Escorial antiyesine geliini ve plato buenoyu
keyfine gre buluunu anlatmaktadr. Fakat Oviedo dalarndaki akrabalar da,
kukusuz bakalar gibi, Eski Kastilyadaki yaz tarmsal almalarna katlmak zere
gelmilerdir. Bu durumda o da tannmamak iin daha uzaa kamtr ( l01 ). Btn Eski
Kastilya mekn kuzeyden gelen ve bazen de oraya geri dnen dal gmenler
tarafndan srekli olarak katedilmektedir. Pireneleri, Biskaydan Galiyaya kadar
devam ettiren bu montana (da), halkn yeterince doyuramamaktadr. Bunlarn ou,
u Reinosa partido" taycs, gneye f emberi ve tahtasyla dolu arabalaryla gidip,
kuzeydeki ky ve kentlerine buday ve arapla dnen kyller gibi olan, ileride szn
edeceimiz u art Maragatosdur ( 102 ) ( 103 ).
Gerei sylemek gerekirse, hibir Akdeniz blgesi yoktur ki, renkli elbiseleriyle
ou zaman kendilerine zg, adetleri asndan da her zaman ilgin, kent ve ova yaam
iin mutlaka gerekli olan u dallar ok sayda bulunmasnlar. Montaignein 158lde
yksek dzlkten geerek Notre-Dame-de-Lorettee gittii yolun zerinde bulunan
Spolete olduka kendine zg bir gmen merkeziydi; burada kendini satma becerisi,
koku alma gerektiren ve utan duygusuna da pek fazla ihtiya duymayan perakendecilik
ve simsarlk gibi mesleklerin hepsine yatkn tuhafiyeciler ve ayak satclar bulunmakta
dr. Bandello bunlar yklerinin birinde, onlara farketirmeden, mnakaac, cesur,

canl ve gerektii her seferinde gerektii kadar delili ileri srebilen insanlar olarak
gstermektedir. Onun sylediine gre, sadece Spoleteliler zavalllarla alay etmekte,
dileri kartlm ylanlardan para kazanmakta, dilenmekte ve meydanlarda dans
etmekte, bakla tozunu uyuz ilac olarak satmaktadrlar. Boyuna balanm ve sol kolun
altnda tutulan bir sepet olduu halde, btn talyay dolaarak byk yaygarayla sat
yapmaktadrlar ( l04 ).
Bergamo blgesi insanlar ( 105 ) -Milanoda halk arasnda bunlara contado insanlar
denilmektedir- XVI. yzyl talyasnda daha az nl deillerdir. Onlar nerede
bulamazdnz ki? Cenova ve baka limanlarda ykleme boaltma iileridir. Marignan
savann ertesinde, sava srasnda terkedilmi olan yarclarn iledikleri topraklar
yeniden enlendirmilerdir ( l06 ). Birka yl sonra, Cosmo de Medicis, kimsenin yaamak
istemedii yksek Livorno kentine onlar cezbetmeye almaktadr. Kaba, saba, kaln,
cimri, cefa ekmeye alkn bu insanlar, Bandellonun kaydettiine gre dnyann her
tarafna gitmektedirler ( 107 ) (Hatta Escorial inaatnda el Bergamasco denilen Giovan
Battista Castello adl bir mimar da bulunmaktadr) ( l08 ), fakat gnde asla drt
quattriniden fazla harcamazlar ve ilte yerine saman zerinde yatarlar. Zenginleince
daha iyi giyinmekte ve yemektedirler, ama bu nedenden tr ne daha cmert, ne daha
az kaba veya daha az gln olmaktadrlar. Gerek komedi kiileri olarak, bunlar
geleneksel kaba kocalardr ve karlar onlar corneto"ya yollamaktadrlar: tpk
Bandellonun bir yksndeki, eer yleyse, zr olarak karsn Venedikte San
Marconun arkasnda birka kuru iin ak satarken bulan u herif gibi ( 109 ).
Fakat acaba bu portre karikatre dnmekte deil midir? Dal, kentlerin ve ovalarn
u baylarnn tercihli alay konusudur. Ondan kuku duyulmakta, ondan endielenilmekte, onunla alay edilmektedir. Ardechede 1850lerde bile da adamlar byk olaylar
vesilesiyle dze inmekteydiler. Koumlu katrlar zerinde byk tren elbiselerini
giymi, kadnlar da oyuk ve sakrdayan altm zincirlerinin yk altnda ezilmi olarak
gelmektedirler. Her ikisi de blgesel olmakla birlikte, elbiseleri ovadakilerinkilerden
farkldr ve bunlarn khne katl klk merakls kyl kadnlarn glmelerine yol
aacak niteliktedir. Aadaki kylnn yegne mizah konusu yukardaki kyldr ve
bunlar arasndaki evlilikler nadirdir ( no ).
Bylece, srekli olarak ve binlerce yolla alan corafyann tam olmayan engelini
ikme etmek zere, bir toplumsal ve kltrel engel ykselmektedir. Dal bazen
srleriyle birlikte inmektedir ve bu onun iki transhmans hareketinden biridir; bazen
aada hasat ileri younlatnda emeini arzetmektedir ve bu bir mevsimlik gtr;
bu durum olaan olarak sanldndan daha sk ve daha genitir; Aa Rhone vadisine
giden Savuallar ( n ), Barselona civarndaki haata yardma giden Pireneliler, hatta XV.
yzylda her yaz Toskana Maremmesine giden Korsikal kyller ( ll2 ). Dal bazen de
kentte sabit bir eve veya aadaki topraklara kyl olarak yerlemektedir: ne kadar
ok Provence ve hatta Comtat Venaissin (eskiden Papalara ait olan Gney Fransadaki
bir blge MAK) ky dik, bayrlaryla, dolambal yollaryla, yksek evleriyle, halknn
geldii Gney Alpler kasabalarn hatrlatmaktadr ( ll3 ). Daha dn, bu dallar
ocuklaryla birlikte koskoca srler halinde, Aa Provence ova ve kylarna
geliyorlard. Burada gavot, yani Gapdan gelen adam kelimesi aslnda soy belirleyen
bir ad olmakla birlikte, her zaman ar ve zahmetli ilerde alan, elbisesi zenli
olmayan ve kaba yiyeceklere alkn bir tip olarak bilinmekteydi ( U4 ).
Eer Languedoc ovalar ve oraya doru Dauphinenin kuzeyinden, bundan da fazla
Massif Central, Rourgue, Limousin, Auvergne, Vivarais, Velay, Cevennes...den akan
kesintisiz g ele alnacak olursa, ayn gzlem daha sk ve canl olarak ortaya
kmaktadr. Bu akm Aa-Languedocu istila etmekte, ama dzenli olarak zengin
15

Ispanyaya ynelerek, onu amaktadr. Geit her yl, hemen hergn yeniden topraksz
kyller, isiz zenaatkrlar, hasat, ba bozumu veya buday dvmek iin gelmi tarm
iileri, kayp ocuklar, serseriler, gezginci rahipler, gyrovaguelar, algclar ve nihayet
byk srleriyle obanlardan olumaktadr. Dal al bu inilerin en byk nedeni
olmaktadr. Bir tarihinin bildirdiine gre, btn glerin tabannda, her durum
itibariyle Akdeniz ovalarnn stnlkleriyle, hayat dzeyleri arasnda yaplan aikr bir
karlatrma yer almaktadr ( 115 ). Bu ipsiz sapszlar, yeniden yola kmakta, yolda veya
hastanelerde lmekte ama nihayette aalarn insani stokunu yenilemekte, oralarda
yzyllar boyunca nisbeten daha uzun boylu, sarn mavi gzl, normal insan
malzemesinden farkl olan bu kuzeyli tipini muhafaza etmektedirler.

Dan gurbetinin tipik rnekleri

Transhmans katlardan zemine doru olan hareketlerin en glsdr, fakat bu bir
gidi-geli hareketidir: bu konuyu ileride bir bo zamanmzda inceleyeceiz.
Dal yaylmasnn dier biimlerini ne ayn genilie, ne de ayn dzenlilie
sahiptirler. Bu hareketlerden ancak zel, rnekler grlebilmektedir; askeri gler
hari, bunlardan rnekler toplamak gerekmektedir, nk btn dalar, veya hemen
hemen hepsi svire kantonlardr ( 116 ). cret almakszn, yalnzca sava ve ganimet
umuduyla ordular izleyen gezginci veya maceraclar, hemen hemen geleneksel olarak u
veya bu hkmdara tahsis edilmi dzenli askerleri salamaktadrlar. Korsikallar
Fransa kral, Venedik veya Cenova hesabna savamaktadrlar. Urbino dkalyla
Romagna dkalnn askerleri, senyrleri tarafndan szlemeyle satlmakta ve
genellikle Venedie kiralanmaktadrlar. Senyrler, tpk 1509da Agnadel gnnde
olduu gibi, ihanet ederlerse ( 117 ), kylleri de onlar izlemek zere San Marco davasn
terketmektedirler. Venedikte her zaman, ia/larndan kopmu veya baka sular ilemi
ve Romadan varlklarnn iadesini talep eden Romagnal senyrler bulunmaktadr ( ll8 );
bunun karlnda bunlar Alak lkelere spanyol ve katolik davasn savunmaya
gitmektedirler. Cezayir ve onun gibilerinin Asyann sefil dalarndan ekip aldklar
Arnavutlar, Mora Palikaryallarm ve Anadolular da saymak gerekir mi?
Arnavutlarn tarihi tek bana bir aratrmay hakederdi ( 119 ). Kl, altn ileme ve
ereflere kar hassas olan Arnavutlar, dalarn zellikle asker olarak terketmektedir
ler ( 12 ). XVI. yzylda Kbrs ( 121 ), Venedik ( 122 ), Mantova ( 123 ), Roma, Napoli ( 124 )
Sicilya ve tasarlaryla ikyetleri sunmaya, barut flar veya cretlerini talep etmeye
geldikleri Madride varncaya kadar her yerde saldrgan, krc, her zaman eline abuk
Arnavutlar bulunmaktadr. Daha sonra talya onlara yava yava kaplarn kapatmtr.
Bu durumda onlar da Alak lkeler ( 125 ), ngiltere ( 126 ) ve Din Savalar srasnda
Fransaya pelerinde karlar, ocuklar ve papazlar olduu halde, macerac askerler
olarak gelmilerdir ( 127 ). Cezayir ve Tunus ( 128 ), sonra da Bodan ve Eflak Voyvodalklar
onlar reddetmilerdir. Bunun zerine onlar da Osmanl padiahnn hizmetine hcum
etmilerdir, zaten bandan beri yaptklar bu ii, XIX. yzyldan itibaren kitlesel olarak
yapmaya balamlardr. Kl neredeyse insan oradadr, onlar besleyenden yanadrlar. Ve bazen de arkdaki gibi tfeklerini paa iin ve kllarn da vezir iin
almaktadrlar ( 129 ), kendi hesaplarna almakta ve ekiya olmaktadrlar. XVII.
yzylda ou ortodoks olan ok sayda Arnavut Yunan lkesine yaylarak, tpk igal
altndaki bir lkedeymi gibi kamp kurmulardr. Chateaubriand 1806da bunun farkna
varmazlk edememitir ( 13 ).
16

Korsikann, ar-adasal Korsikann tarihi, dersler asndan daha az zengin

deildir. Heryerde, az ok mantkl olarak kendine ait olduunu iddia edebilecei eyler
bulunmaktadr. Ispanyada ne kadar da ok adal mehur olmutur diye kaydetmek
tedir de Bradi ( m ): adn Vasquez olarak deitiren de Lecas, II. Felipenin bakan
olmutur (bu dorudur ve Cervantes ona msralar dktrmtr). De Bradi devam
etmektedir: ve gerek Don Juan, KorsikalI ana ve babadan doma bir KorsikalIdr; hatta
bize kendinin ve ebeveynin asl adlar da verilmektedir; Christopher Colombusun
gerekten Calvide doup domad da aklanmay bekleyen bir sorundur. Don Juana
kadar varmakszn, Akdenizin etrafnda yaayan ok sayda denizci, at cambaz, tccar,
tarm iisi -Padiahn emrinde Cezayir beyi ( 132 ) veya paa veya hizmetli deillerseKorsikaly belirlemek mmkndr.
Bir baka yzyllk g Milano dallarn ayklamaktadr. Venedik uyruu
Bergamolulardan sz etmitik. Fakat Alplerde hibir da tepesi yoktur ki, her zaman
harekete hazr bir insan kovanna sahip olmasn. Buralar bazen srgnlerin bulutuklar
bir ikinci vatan da olmaktadr. Val Vigezzolu gezginci bakrclar geleneksel olarak
Fransaya gitmekte ve bazen de orada bugn La Paix caddesinde kuyumculuk yapan u
Melleriolar gibi ( 133 ). Treniezzolular Renanyay tercih etmektedirler; Frankfurtlu
bankaclar Majnoniler ve Brentanolar onlarn arasndan kmtr ( 134 ). Val Masinolu
gmenler XV. yzyldan itibaren Roma yolunu tutmulardr ( l35 ). Onlar ebedi kentin
aktarlar ve frnclar olarak bulmak mmkndr; ayn zamanda Cenovada Como
glnn /?/ev/sinden -zellikle Dongo ve Gradevonadakiler- insanlar hanc olarak ta
Palermoya kadar gitmektedirler. Bu nedenle, Brenzio tepesinde ( l36 ) kadn elbiseleri ve
taklar konusunda olduka ilgin bir balant ve grnr izler bulunmaktadr, nk bu
yola kmalar, ounlukla geri dnmelerle sona ermektedir. Bylece, XVI. yzylda
Napolide belli sayda, tipik olarak Milanolu adlar bulunmaktadr ( 137 ); 1543te konsolos
G.F. Osorio, fakat buraya binlercesi almaya gelen bu Lombardiyallar, birka kuru
kazandlar m, bunu hemen Milanoya geri gtrmek iin geri dnmektedirler ( 138 )
demektedir. Lombardiyal duvarclar -muratori- (kukusuz bunlar Alplidirler) 1543de
Aquila atosunu ina etmektedirler ( 139 ); k gelince evlerine dnmektedirler. Fakat eer
bu duvarc ve talar izlemek gerekirse, Avrupann tamam ile btn talyay ek
almak gerekecektir. 1486dan itibaren lapici de lombard Venedik donelerinin saray
imalathanelerinde almaktaydlar ( uo ).
Hatta Dou Anadolu kadar ktasal, kistlemi bir blge bile, dan bu seenei
olmayan kaderine maruz kalmaktan kurtulamamaktadr. Asl adlar Muratyan olan
Muratlara ait Ermeni hikyesindeki gibi, bunlarn Kafkaslardaki Karaba kkenli
olduklarna inanyoruz ( ,41 ). Bu durum incelemeye, Korsikal Don Juandan daha az
yatkndr. Fakat hi tartmasz, stanbul, Tiflis, Odesa, Paris, Amerika ynlerine doru
olan Ermeni gurbetilii bilinmektedir. Bu gn bycek bir ksm da, ran imparatoru
ah Abbasn XVII. yzyln bandaki atlm srasnda rol oynamtr: ''u g ah
Abbasa dierleri arasnda, o dnemde Almanya fuarlarna ( l43 ), Venedik rhtmlarna ve
Amsterdam ( l44 ) dkknlarna kadar ulaan vazgeilmez gezginci tccarlar ( l42 )
salamtr. Onlardan nce, bakalar bu balantlar kurmay denemiler ve baarszl
a uramlard. Eer Ermeniler baarya ulatlarsa, bunun nedeni biraz da Hrstiyan
olmalar, zahmete katlanmalar, direnli olmalar, azla yetinebilmeleridir: yani gerek
dallar. Onlar iyi tanm olan Tavernier yle kaydetmektedir: Hrstiyan dnyasn
dan geri dndklerinde, sahte inciler gibi Venedik ve Nurembergde yaplan her trl vr
zvr getirmekte ve bunlarla kylerden aldklar ihtiya maddelerinin bedelini
demektedirler ( 14S ). sfahandaki zengin Ermeni kolonisi Zolfadaki evlerine nakit
para cinsinden byk servetlerle dnmekte; burada ranllar kadar lks sergileyiciliine
ynelik bir hayat srdrmekte ve atlarna altn ve gmten dizgin takmaktadrlar...
17

Toptan ticaretin iki tarafnda da oynayabilecekleri ve Avrupadan memnun olmadk

larnda Hindistan, Tonkin, Java, Filipinler ve in ile Japonyann alan olan btn
Douda ticaret yapabilecekleri dorudur ( l46 ). Buralara ya bizzat gitmektedirler
-Tavernier Srate ve Golconde yolculuklarn Zolfal bir Ermeni tccarn oluyla birlikte
yapmtr-, ya da ran bakentinde Asya ticaretinin en ilerideki temsilcileri olan byk
Hindu tccarlarn, u Banian"larn yaknda kurduklar istasyondan yararlanmaktadr
lar. Baz Ermenilerin Hind Okyanusunda gemileri bulunmaktadr ( l47 ).
Bu XVI. yzyl sonu ve XVII. yzyl ba g Ermeniler arasndaki Venedik rengini
tayan bir Rnesans aklamaktadr. Fakat snrlarn hem avantajna, hem de zararna
bu kadar am olmalar, Ermenilerin XIV. yzyldan itibaren yksek potansiyele sahip
bir insani ortam deilse bile, bir devlet oluturmalar olasln ortadan kaldrm deil
midir? Ermeniler bizatihi baarlarnn iinde kaybetmilerdir.

Da yaam, Akdenizin ilk tarihi mi?

Da ite tam da udur: bakalarnn kullanm iin bir insan imalathanesi; dan
dank ve hovarda hayat denizin btn tarihini beslemektedir ( l48 ). Belki de da, bu
tarihi, balangcnda imal etmitir; nk da yaam, uygarl tpk Yakn Dou ve
Orta Asyannki gibi obanlk temellerini pek gizleyemeyen ( l49 ) avc ve hayvan
yetitiricilerinin ilkel dnyasn akla getiren, transhmans ve gebelie dayal ve urada
veya burada ormandan yakarak alm tarlalarda aceleci bir tarmdan ibaret olan
Akdenizin ilk hayat biimi olmua benzemektedir. Bu hayat ok erkenden, insanlar
tarafndan dzene sokulmu olan yksek lkelerin hayatna baldr.
Bunun nedenleri nelerdir? Belki de da kaynaklarnn eitlilii ve ayn zamanda
ovalarn ilk balarda durgun sular ve malaryann alan olmalardr; veyahut da bu ovalar
nehirlerin belirsiz sularnn maceraya doru aktklar blgelerdi. Bugn refah
hakkndaki imgemizi meydana getiren meskn ovalar, ortaklaa abalarn zahmetli
yzyllarnn ge olarak ulatklar bir sonutur. Eski Romada, Varron dneminde,
Velabra zerinde kaykla gidilen dnemin anlar hala yaamaktayd. Topraklarn iskn
tedrici bir ekilde, yukarlardan l sularn ateli ve parltl alak lkesine doru
yaylmtr.
Bu konuda kantlar eksik deillerdir. te P.Georgeun ( l5 ) incelemesinden dn
alnan Aa-Rhone blgesinin tarih ncesi haritas: bilinen btn kalntlar deltaya
doudan ve kuzeyden egemen olan kalkerli yksek blgelerde yer almaktadrlar. Ancak
binlerce yl sonra, XV. yzylda Rhone bataklklarnn kurutulmasna balanabilecektir
( 15 ). Ayn ekilde Portekiz nehir havzalarnda ve vadilerinde tarih ncesi fon
bulunmamaktadr. Buna karlk, daha Bronz andan itibaren dalar meskndur;
buralar aaszlamas Orta Avrupada olduu gibi yakn tarihlerde deildir. IX. ve X.
yzyllarda henz tepelerde yaanmaktayd; bu aa kadar geri giden yerleim yerleri
-Asturias-Leon krallndakiler-hemen her zaman ve rastlantymasna, u andaki
kylerin en yksee tnemi olanlardr ( 152 ).
Portekiz rnei bizi Akdeniz snrlarn dna tamaktadr. Ama ite Akdenizin tan
gbeinden, Toskanadan bir rnek: buras ovalar dar, doal olarak bataklk, dokudan
gneye gittike ykselen tepelerin arasndaki vadilerden kopuk bir lkedir. Bv. lkede
kentler vardr: ilkler, en eskiler acaba nerede bulunmaktadrlar?Tamda sonuncu hatta,
bugn balar ve zeytinliklerle kapl olan bayrlarda. Etrsk kentleri oppida-kentler
tepelerin srtna binmilerdir. Tpk A. Philippsonun Hochrckenstotde dedii gibi ( 153 ).
Piza, Lucca, Floransa ova kentleri olarak, Roma dneminde ge tarihlerde mertebe
kazanmlardr ( 154 ). Ve Floransa evresindeki bataklklar uzun sre tehtidkr olarak

kalmaya devam edeceklerdir ( 155 ). Zaten XVI. yzylda Toskanann alak blgeleri su
istilasndan tam anlamyla kurtulamamlardr. Tersine, btn itibariyle kirli sularn
dzeyinde bir ykselme vardr. Val di Chianada ve Trasimene gl tarafndan takna
uratlan ovann snrnda bataklk alanlar genilemektedir. Maremmede, Grosseto
buday ovasnda stma artmakta ve Medicilerin buralardaki btn gayretleri, geni apl
ihracata ynelik entensif bir buday retimini gelitirmeye yetmemektedir ( 156 ).
Demek ki, ovayla da arasndaki ztlk, ayn zamada bir tarihsel a sorunudur.
Tarmsal incelemeler bize Orta ve Bat Avrupada eski ve yeni tarm topraklarn
ayrdetmeyi retmitir; Alman tarihi ve corafyaclarnn Altland ve Neuland adn
verdiklerinden ilki neolitik iftiler tarafndan tarma kazanlanlar, kincisi ise Orta ve
Modern alarda tarma alan topraklar kastetmektedir. Eski tarm topraklar, yeni
tarm topraklar: denilebilir ki, Akdenizde bunlar dalar ve ovalardr.

2. Yaylalar, Da Etekleri ve Tepeler

Daa dair resmettiimiz bu taslan yetersiz olduu sylenirse biz bunu kabul ederiz.
Hayat basit izgilere indirgenmeye msait deildir ve da engebeleri, tarihi, adetleri
hatta mutfa itibariyle deiiktir. zellikle de yksek dan yan sra, u yar-da
saylabilecek yaylalar, tepeler, da etekleri bulunmaktadr. Bunlar hibir bakmdan
dan yakn deillerdir ve tersine izgilerinin herbiri onlar gerek dadan farkllatr
maktadr.

Yksek dzlkler
Yaylalar byk, yksek, ak ovlar olup, en azndan Akdenizde kuru toprakldrlar,
yani topraklar serttir ve nadir nehir kesintilerine sahiptirler. Buralardaki yollar ve
geiler nisbi bir kolaylkla meydana gelmektedirler. Bylece, zaten ancak yayla
saylabilecek olan Emilia yaylas, hemen her zaman, Bolognann merkez olduu parlak
uygarlklar tarafndan igal edilmitir ve yollarla evrelenmitir. Kk Asya, deerli
nc zaman dzelmeleriyle (bunlar olmasayd buras Zagroslar veya Dou Anado
lunun dalk kesimleri kadar vahi olurdu) ( 157 ), kervanlaryla, kervansaraylaryla,
menzil-kentleriyle ei bulunmaz bir yol tarihinin kalbidir. Yksek Cezayir yaylalar da,
Biskradan ve att-l Hoduadan Fas Muluyasna kadar, steplerin kesitisiz yolu
gibidirler ( 158 ). Orta ada doudan batya bir yol, Bougienin talihinin parlamasndan,
Cezayir ve Oran kentlerinin kurulmasndan ve X. yzylda ( 159 ) Mslman denizinin
gelimesinden nce, bu srt ile pazarlar birbirlerine balamaktayd. Buras frikiya ile
Fas arasnda yer alan Kk Afrikann tamamyd.
Batda kabaca, Ombria ve Toskana zerine ve Douda da Apulia zerine uzanan
Apennin ncesi iki yaylaya gelince, Philippsonun arkasndan ( 160 ), bunlarn yarmada
nn tarihinin ve kltrel gelimesinin esas sahneleri olduklarn syleyecek kadar ileri
gidecek miyiz? Her hal- krda bunlarn rolleri byk olmutur. Tek bana o kadar
byk bir neme sahip, bu ileri lkelerin yol meknlar olmas basit olgusundan tr,
batda Etruryann kalkerli snger topraklarndan meydana gelen yaylalarnn stnde
Roma abucak via Flaminia, via Amerina, via Cassia, via Clodia, via Aureliay meydana
getirmitir.Bunlar XVI. yzylda hala gzerghlarn hemen hemen hi deitirmeksizin
muhafaza etmekteydiler. Geni bir kalker yayla ( 16 ), olduka alak ve douda
Arnavutluk, Yunanistan, ve arka ynelik olan Apulia da ayn ekilde seyrsefere
akt. Uzun kent dizileri onu bir utan teki uca, iki paralel izgi halinde blmektedirler,
bir tanesi kyda Barlettadan Bari ve Leoceye; dieri de on kilometre daha ieride
Andriadan Bitonto ve Putignanoya kadar ( 162 ). Antikiteden itibaren buras deniz ile,
hemen hemen l olan Murgia i blgesi arasnda bir yerleme ocadr. Ve daha o
19

dnemde bir kltr odadr. Yol lkesi olma karakteri, onu erkenden batdan gelen
etkilere -zorluk kartmadan latinlemektedir ( 163 )- tpk denizden, doudan Yunanistan
ve Arnavutluktan gelen etkilere kar olduu gibi, teslim etmektedir ve bazen doudan
gelen etkiler sonucu, tarihinin baz dnemlerinde srtn Yarmadaya dnd izlenimi
alnmaktadr. Aikr olan odur ki, buras nihayetsiz bir ekilde insanlar tarafndan ina
edilen bir lkedir ( 164 ). XVI. yzylda geni ve zengin Apulia blgesi bir buday ambar
ve zeytinya deposudur. Herkes buraya gda maddeleri edinmeye gelmektedir: her
zaman oraya yerlemeyi dlemi -ve hatta 1495 ve 1528de olmak zere de iki kez
yerlemi- olan Venedik zelikle; fakat Adiyatiin dier kentleri Raguza, Ancona,
Ferrare de buraya gelmektedirler ( 165 ). Kk Teremiti ve FratidellaCarita yarmadalar
araclyla XVI. yzylda bir buday kaakl srekli olarak srdrlecektir ( 166 ).
Fakat bu hareketli yaylalarn en gzel rnei spanyol yarmadasnn gbeindeki
Eski ve Yeni, iki Kastilyadakilerdir; yollarla veya daha dorusu geitlerle kesilen ( l67 ) bu
yaylalar insanlarn hareketiyle arrieros kervanlarnn karnca gibi kaynamalaryla
(Cervantesin ayrntlarn anlatt bu arabaclar aslnda o kadar byk rol oynamam
lardr) ( l68 ) daha az istila altnda deildir. Bu, ykleri altnda kaybolan yk
hayvanlarnn, katrlarnn, eeklerinin bitmek tkenmek bilmeyen konvoylar, Kastilyalar kuzeyden gneye ve gneyden kuzeye katetmektedirler. Bunlar geileri srasnda
arzedilen hereyi, buday, tuz, yn, odun, Talavera anak-mlei veya fayanslar kadar,
yolcular da tamaktadrlar.
Bu kamyonculuk Kastilyann yarmaday evreleyen ve onu denizden ayran evre
blgeleriyle ba kurmasna olanak salamtr. Sylendii gibi ( l69 ), spanyay yapan
yardmsz Kastilya deil de, odur. lkenin derin ekonomisini belirleyen veya yle
sylemek istenirse, aa kartan odur. Gerekten de, uzun sre bu kervanclk hareketi
dou kylarna; dierlerinin arasnda ncelikle spanyol ynlerini satma greviyle
ykml olan Barselonaya; sonra XV. yzylda ( 17 ) zellikle de Yce Alfonso (1416
1458) dneminde talihi yksek olan Valenciaya nihayet XVI. yzylda byk yn
limanlar olan Malaa ve Alicanteye ulamaktadr. Grosse Revensburger Gesselschaf
zerindeki almasnda A.Schulte Valencia eer XV. yzyln sonunda gerilemeye
baladysa, bunun nedeninin katolik krallar ynetimi altnda btn gcyle kurulmu
olan Kastilya, seyrseferinin, kuzeye ve faal kentlerine, Medina del Campo, Burgos,
Bilbaoya Ispanyann bunlar araclyla gl kuzey Avrupaya baland kentlere
ynelmi olmasndan tr olduunu dnmektedir. Bu geree yakn bir varsaymdr
ve bu hitopez de, ne btn iinde ele alnan spanyann, ne de bizzat Kastilya ve eskiden
yeniden -fethin yolu olmu olan transhmans ve tamaclk yollar boyunca kuzeygney dorultusunda kentlerinin sralanmalarnn, o olmakszn anlalamayaca u
mekn-hareketi tartmaktadr. Krallar tarafndan abucak ve ok iyi bir ekilde tabi
klnan; 1581de ( l71 ) bir Venedik elisinin szn ettii, Villalardan sonra u demir
sopayla ynetilen Kastilya; acaba balant kolaylklar etkin bir ynetimin ilk
koullardr da, ondan tr m bye olmutur? O dnemde Kastilya btn bu
nedenlerden tr, spayann arlk merkezi, kalbi haline gelmitir ( 172 ).

Sarmak Gibi lkeler

Dalar ile ovalarn buluma noktalarnda ( 173 ), da eteklerinin aasnda -Fasta
bunlara D/>ler denilir- kk salm ve ieklerini aan hayatn dar eritleri resmolmaktadr. Belki de bunlar 200 ile 400 metreler arasnda ovann rme kokularnn stnde ve
dier yandan da coltura mista bitkilerinin bittii snrlarda, Akdeniz yerleim alannn
optimumunu bulmaktadrlar. Ayrca da suyu sulamaya ve bu dar lkelerin gzellii
olan bilgince bahe kltrlerine izin vermektedir.

Fasta Atlas dalar, batnn byk ovasna alan Dirc girmek zere terkedildiinde,
vadinin her mahrecinde sulama kanallar ve onlarla birlikte Peder de Foucauldnun
bylendii u bahe ve meyvalklarn ortaya ktklar grlmektedir. Ayn ekilde,
kuzeyden gelen yolcu iin ilk talya izlenimi -bundan gerek Akdeniz izlenimini
anlaynz- ancak Alpleri getikten ok sonralar; Cenovadan Riminiye kadar
Yarmadann kknde, hemen heryerde hayranlk verici vahalarla dolu ukurlu
bayrlarn uzatan Apenninlerin ilk eteklerine ulatnda kesinlemektedir. Po ovasnda
kavak, st, dut gibi henz yapraklanmam aalar hala k sounun iindeymie
benzerken, lkbaharda yeeren, ieklerle talanan, ilenmi tarlalar iinde balarn,
karaaalarn, zeytinliklerin ve beyaz villalarn birbirlerine kartklar bu lkeler
hakknda bu izlenim ok canl olmaktadr. nk, ba, meyvalk, bahe ve bazen de
tarlalarn karm olan coltura mista sklkla eteklerin hatt zerinde yer alm
bulunmaktadr. Vidal de la Blache ( I74 ) ite Roma Campagnasnn etrafnda bu
dzeyde (200 ile 400 metre arasnda) Volscia tepelerinin zerinde l eridinin (buras
Vidalin zamannda henz ld), eski kentlerinin Antik Etruriann olduka le
benzeyen kylarna egemen olduu Pontine bataklklarnn kysnda yer alan eski
Oppidalar barndran castelli romani hatt uzanmaktadr... Bahe bu hat zerinde ilk
plandadr ve gri da ise fonu meydana getirmektedir. Eski tahkim edilmi surlar olan
oppidalar ilenmesi mmkn olmayan ksmlardaki mahmuzlarn stnde yuvalanmak
tadrlar. Kent yaam kendine burada ortam bulamamtr, ama gl bir kasaba hayat
vardr. Havann safl ve canll... eskiden Romaya /egzozlarnn en iyi birliklerini
salam olan ve bugn de Campagnann ilenmesi iin ie alman kol gcnn en iyisini
salayan bir insani malzemeyi muhafaza etmekte ve yeniden biimlendirmektedir.
Ayn sarmak manzaras, Istria civarndan Raguza veya Antivari ykseltilerine
kadar Dinar Alplerinin uzun etekleri boyunca, Adriyatie yzn dnmektedir ( I7S ).
Akdeniz hayatnn bir ince fistosu, da, kyyla temas edene kadar evrelemekte,
gediklerden karalarn iine sokulmaktadr; Carmiole kapsndan Postojnaya Prolog
boazndan Livnoya veya ateli Narente vadisinden Hersekteki Mostara kadar.Bu
eklerle birlikte bile ip biiminde bir mekn sz konusu olmakta ve bunu Mnih
meridyeni zerinde olan Alplere Raguza kadar uzakta bulunup, Balkan ktas
cephesinden baraj meydana getiren u yksek Karst lkesiyle hibir ekilde kyaslama
olana yoktur.
Daha arpc bir ztlk ryas grlebilir mi? Douya doru geni dal lkeleri yer
almaktadr; kn sertliinden ve yazn felketli kuraklklarndan hayal krklna
urayan hayvanclk ve dengesiz hayat lkeleri; buralar Orta adan itibaren ve
kukusuz hep (zellikle Hersek ve Karada) insanlarn ve srlerini ndeki blgelere,
olduka kuru nehir yataklar boyunca, Bodan Srbistanna, aalar yznden eskiden
ilerine girilemeyen Choumadiaya ve Sirmiyaya kadar uzaklara boaltmlardr. Daha
sert, daha ataerkil ve uygarlnn cazibesi ne olursa olsun, fiilen daha geri bir blge daha
dnmek olanakszdr. Buras XVI. yzylda Trklerin karsnda bir kavga blgesi, bir
snr lke olmutur. Zagorciler doutan asker, haydut veya kylerinden atlm, hajduk
veya uskok\ardr\ geyik gibi evik ve bir efsane kahraman kadar cesurdurlar. Da
onlarn beklenmeyen darbelerini tevik etmekte ve bin tane halk trks, pesmal&n,
onlarn maceralarn, dayak atlan beyleri, saldrya urayan kervanlar, karlan gzel
kzlar... anlatmaktadr. Bu vahi dan Dalmayaya doru uzanmasndan aknlk
duyulmamaldr. Fakat buradaki taknlklarnn dou veya kuzeydeki anariyle ortak
hibir yan yoktur; bunlar disiplinlidirler, zenle filtreden geirilmilerdir. Zagotci
srlerine kar etkin bir sava yrtlmtr; Aa-Arnavutluu istila edebilirler, fakat
kynn dar tarla ve bahelerini edemezler. uraya veya buraya, zellikle Narenta
21

keltisi araclyla ancak szabilmektedirler, insana gelince, o evcillemektedir: haydut

jandarma muavini haline gelmekte; muhtemel gmen ifti olarak adalara ve bundan da
fazla olarak Venediin gayretleriyle, bo tarlalarn her yerden daha fazla olduu Istriaya
yneltilmektedir ( l76 ).
Buralarda bu kez istilac; tamamen dengeli ve bilge bir dnyaya, eer hareketli deilse
bile kitlesel gleri ve yukarnn delice hareketlerinin cahili olan bir dnyaya, kk
duvarlarla evrelenmi baheleri, balan, meyve bahelerini, boynu dik olmad
yerlerde tarlalar kazma darbeleriyle biimlendirmi skk, sabrla yaratlm krsal bir
dnyaya arpmaktadr. Bir dizi kentlemi ky ve dar sokakl, skk yksek evli kk
kent, kydaki koylar dragalan, yksek burunlar, kstaklar igal etmektedir. nsanlar
buralarda dengelidirler, alkandrlar. Zengin deillerse bile, rahattrlar, nk btn
Akdenizde olduu gibi, gndelik nafaka lldr. Doayla, tehtidkr muazzam
zagorayla. ve Trkle mcadele etmek gerekmektedir; stelik bir de denizle boumak
gerekmektedir; btn bunlar egdml bir alma istemekte ve zgr insanlarn
keyiflerine gre davranmalarna izin vermemektedir. Raguza kyls XIII. yzyldan
itibaren bir colonus, yar-serf bir kyl statsndedir. XV. yzylda yaplan bir
kadastro almas, Spalato civarndaki kyller iin bize benzeri bir konumu
gstermektedir. XVI. yzylda altra sponda Venedik kylerinin civarnda endieli bir
tarm askerlerin korumas altnda himaye bulmaktadr. Angaryaya koulan kyller
askeri koruma altnda her sabah yola kmakta ve akam dnmektedirler ( l77 ). te
bireycilie ve, kant ve gstergeleri olmasna ramen kyllerin kprdanmalarna yatkn
olmayan bir durum ( 178 ).
Zaten Dalmaya toplumunun tm hiyerarik ve disiplinli olmaya devam etmekte
dir. Raguzann soylu ailelerinin rolleri dnlsn! Daha dn, bahvanlar ve
balklardan meydana gelen mtevazi bir proletaryann stnde, faaliyetsizlii iinde
koskoca bir s/'orlar, signor\&r snf yaamaktayd. Cvijic bir balk sk skya bal
olduu bir sjor iin balk avlamaktadr: sjor onu hemen hemen akrabalarndan biri
olarak kabul etmekte ve balk da baln baka birine satmaktan nefret etmektedir
demektedir. Gene Cvijic bu toplumlar ebediyen sabitlemi, donmu gibidirler
demektedir. Bu hem doru, hem de yanltr. nk, kararl dengede toplumlardan ok,
insanlklar sz konusudur. Gerekten de, toplumsal olarak sakin etek evrim
geirmekte, dnmekte, kprdanmaktadr. zellikle bu da etei Dalmaya veya
zerinde duraklam olmamzn gerektii Katalonya kitlesi kenarlan olduunda. nk,
Dalmaya imdi Adriyatik araclyla talyaya ve geni dnyaya balanmtr. Darya
doru geni.bir ekilde almaktadr. Ve ona XVI. yzylda siyasal olarak egemen olan
Venedik, hatta istekli bile olmakszn fatih uygarlyla ona nfuz etmektedir.

Tepeler
Tepeler sz konusu olduunda, zellikle de insanlarn erkenden igal edip, kolaylkla
egemen olduklar, sngerli kire kayalar veya nc zaman kalkerli tepeleri szkonusu
olduunda, ayn sorun ortaya kmaktadr: Languedoc tepeleri; Sicilya tepeleri; u talya
kuzeyinin adalar olan Montferrat tepeleri; klasik adlar bilinen Yunan tepeleri; nl
araplaryla, villalaryla, dnyada olabilecek en hareketli krdaki hemen hemen kent
denilebilecek kyleriyle Toskana tepeleri; Tunusta olduu kadar, Cezayirde de nl
kuzey Afrika Sahel\tn.
Minyatr bir Massif Central olan, Buzarea zerine yaslanm, Deniz ve Mitica
arasndaki Cezayir Saheli Fahlarn, Cezayir krlarnn esasdr ( 179 ). Kentlemi bir kr,
Cezayir Trklerinin alanlaryla paylalan, yakndaki kent azlarnn nfuz ettii,

kentsel merkezi evreleyen gebe azlarnn ( l8 ) arasnda dar bir vaha. Dzenlen
mi, gereleri salanm, drenaji yaplm (gnmzde, Trk dneminde yaplm
sulama kanallar bulunmutur) ( m ) bu tatl tepeler tamamen yeilliklerle kapldr. Birok
Akdeniz kentinin an olan baheler, Cezayir kenti yaknlarnda beyaz evleri aalarla
evrelerken grkemlidirler ve fkran sularn 1627de Portekizli bir tutsak olan Joao
Carvallo Mascarenhas hayran brakmlardr ( 182 ). Bu hayranlk haksz kmamtr:
korsanlar kenti olan ve Amerikan kentleri gibi genileyen Cezayir, ayn zamanda bir lks
ve sanat kenti olup, XVII. yzyln banda talyay taklid etmektedir. Ayn ekilde
bym olan Livornoyla birlikte Akdenizin en zengin, bu zenginlii lkse
dntrmeye en yatkn kentidir.
ok hzl grlen bu rneklerin basit ve zellikle de bamsz sorunlarn varlna
inandrma riski tadklar ok aikrdr. Rene Baehrelin XVII. ve XVIII. yzyllardaki
Aa-Provence zerindeki yeni almas ( 183 ), bizi tam da bu konuda uyarmaktadr.
Bylece, yakndan bakldnda, bu tepelerin barlarndaki teras halindeki ekim
alanlarnn narin ekonomilerinden daha karmak ve zaman iinde deiken hibir ey
yoktur. Az veya ok yakn duvarcklar arasnda restanque veya daha da sk olarak
ouliere adn alan toprak ykseltisi, bayrn az veya ok dik olmasna gre
genilemekte veya daralmaktadr. Ba ouliere'in'm kenarna, hemen heryerde aalar
dikilmekteydi; ba ile aalarn arasnda buday, burakla kartrlm yulaf (katrlar
iin), zellikle de sebzeler (mercimek, bezelye, faroun) yetimektedir. Oysa bu ekinler
zorunlu olarak pazar fiyatlarna gre, birbirleriyle rekabet halindedirler; bunlar ayn
zamanda, kendilerininkinden daha geni ekonomilerin zenginlik veya fakirliklerine
eklemlenmi olan komu blgelerin rnleriyle de rekabet halindedirler. Vicenza
evresinde, XVI. yzyln sonunda hem ovalar, hem de vadiler ve morcfzlerden meydana
geliyor olmakla birlikte, sanki tek bir kirac iftiye aitmi gibi kesintisiz bahelerden
meydana gelmektedir ( 184 ). Buna karlk Aa-Languedoc ilerinde, ne kadar da ok l
gibi tepe srme zahmetine dememektedir; rompudeler ( 185 )! Bunlar, konjonktr
sertletiinde terkedilen akll pech gibidirler. nk, teras halinde ekimin insan israf
etmesi, her zaman karln salamamaktadr.
Ksacas, toplam olarak az sayda olan bu tepe dnyalarnn nemini ar
bytmemek gerekir. Bunlar bazen, Akdenizin daha iyi kk salm insanlklarna, daha
dengeli manzaralara sahip olmaktadrlar. Buralarda Lucien Romierinin ( l86 ) yapt
gibi, Akdeniz uygarlnn gerek dayanak noktalarn, yegne medeniyet yaratcs
yuvalan grmek, bu adm atlr atlmaz, admn gerektirdii basitletirme tehlikesini
tamaktadr. Toskana veya Languedoc tepelerinin rnei bizi, bu dar erevelerin
Akdenizin byk gvdesinin baka beslenme kaynaklar olduunu unutturma eilimine
srklememesi gerekir.

3. Ovalar
Akdenizde ovann rol konusunda daha da kolaylkla yanlgya dlebilecektir.
Da dediiniz zaman, bunun yanks size basit hayat, sertlik, geri hayat dank nfus
diye cevap verecektir. Ova dediinizde ise, ayn yank bolluk, kolaylk, zenginlik,
yaamada tatllk diye cevap verecektir. Kendimizi yerletirdiimiz zamanda ve Akdeniz
lkeleri sz konusu iken, yanknn dinleyeni yanltma olasl byktr.
Kukusuz Akdenizde kk veya byk, Pireneler-Alpler kvrmlar arasna
yerlemi, varlklarn doldurmalarn izledii kntlere borlu olan ovalar vardr:
23

gllerin, nehirlerin veya denizlerin, binlerce yllk almalar. Az veya ok geni

(bunlardan yalnzca on kadar kaynaklar itibariyle deilse bile, boyutlarndan tr
nemlidir) denize de az veya ok yakn olan bu ovalarn, onlar evreleyen yksek
lkelerinkilerden tamamen baka grnt arzettiklerini sylemek yararszdr. Bunlar ne
ayn a, ne ayn renklere, ne de ayn ieklere sahiptirler. Hatta ne de ayn takvime. K
Yukar-Provenceda ve Daufnede hkmn srmeyi uzatrken, Aa-Provenceda
bir aydan fazla srmez, stelik bu yle bir ktr ki, gller, karanfiller ve portakal
iekleri grlr ( 187 ). 26 Haziran 1605de yol arkadalaryla birlikte Lbnan sedir
aalarn grmeye giden eli de Breves, ykseklikten doan farkllklar karsnda
armtr: Burada (Lbnan dalarnda) balar henz iek aarken ve zeytinliklerde
ise hi iek yokken ve otlar daha sararmaya balamamken; Trablusta (Trablusam,
deniz kenarnda) zm ve zeytinlerin olgunlatklar, otlarn biilecek hale geldikleri ve
dier meyvalarn da olduka gelitikleri grlmektedir ( 188 ). Bir Flaman, Alostlu Pieter
Coeck, 1533de desenlerle desteklenmi olarak bize Esklavonya dalar boyuna yamur,
rzgr, kar veya don dnda karlat zorluklar anlatmaktadr. Krlara ve dz
lkelere ulatnda herey yoluna grmektedir. Rum kadnlar... yoldan geenlere
satmak zere her cinsten... yiyecek ve at nal, yulaf, arpa, arap, ekmek veya kzleme
pastalar gibi gerekli hereyi getirmektedirler ( 189 ) Philippe de Canaye da 1573de
tamamen ayn ekilde, Arnavutluun karl dalarndan karak Trakyann glmseyen
ovalarna ulamaktan memnuniyet duyuyordu ( l90 ). Birok bakalar, tpk onun gibi
scak ve insana tatl olarak gzken ovalarn merhameti karssnda duygulanmlardr

o.

Bu ovalar tatl olarak gzkmektedirler, nk bu ovalar fazla geni olmadklarn

dan, dzenlenmeleri kukusuz kolayd ( l92 ). nsan ykseltileri, stratejik noktalar nehir
taraalarn ( 193 ) ve da eteklerini hemen sahiplenmitir, bazen de buralarda kentlerini
kurmutur. Bunun tersine, sular tarafndan tehtid edilen havzann dibinde, dank iskn
sklkla kural olarak kalmtr. Montaigne Lucca ovasn, Le Mansl Belon ise Bursa
ovasn byle grmlerdir; daha Romallar tarafndan deerlendirilmeye balanm
olan Tlemsen ovasn byle grmeye devam ediyoruz: bahelerin ortasnda sulanan
tarlalar; snrda meyva baheleri ve balar; daha uzakta nl saf tutmu kyler -1515e
doru Afrikal Leonun gzleri nnde olan ve tasvir ettii manzarann ayn-( 194 ). Ve
Thnenin daireler yasasna uygunmu gibi ekstensif tarma dayal byk toprak
mlkiyetleri, meskn merkezlerin dnda yer almaktadrlar ( 195 ).
Geni olduklarnda Akdeniz ovalarnn fethi daha zahmetli olmaktadr. Bu gibi
ovalar insanlar tarafndan uzun bir sre, yetersiz ve elden kaar bir ekilde
sahiplenilmilerdir. Daha dn, 1900lere doru ( 196 ) Cezayirin gerisindeki Miticann
ilenebilir hale getirilmesi faaliyeti tamamlanabilmitir. Yunanllarn Selanik ovasndaki
bataklklar tarma ama faaliyeti, 1922 ylnn telerindeki tarihlerde baarya
ulaabilmitir ( 197 ). Ve Ebro deltas veya Pontine bataklklarnn kurutulma ilemleri
ancak II. Dnya Savann arefesinde, tamamlanabilmilerdir ( 198 ). Demek ki XVI.
yzylda byk ovalar hi de zengin deillerdi. Aikr bir paradoks olarak, bunlar
ounlukla hzn ve hayal krkl imgeleri sunmaktaydlar.
Sayalm: Roma Campagnas. XV. yzylda balayan ve XVI. yzylda srdrlen bir
iskn hareketinin ele alnm olmasna ramen biryar-l. Pontine Bataklklar? Birka
yz oban iin dolama yeri ve vahi manda srleri iin snak; burada yalnca av
hayvan ar boldu, yaban domuzu da dahil her cinsden av hayvannn ar bolluu
seyrek bir insan igalinin kesin gstergesi olmaktayd. Bir yzyldr birka nehir
slahatyla azck dzelmi gibi olan Aa-Rhone blgeleri de ayn ekilde ldrler
('"). Durazzo ovas, bo tamamen bostur; ve bugn hala yledir. Bizzat Nil Deltas bile

ok yetersiz bir ekilde iskn edilmitir ( 20 ). Ve Tuna deltas ise, bugn hala olduu
gibiydi: artc bir bataklk, yzen bitki adalar, amurlu ormanlaryla ve ateli
topraklaryla iinden klmaz, hem karada, hem suda yaayan bir dnya ve vahi
hayatn kaynad bu dman ortamda sefil balklar. Busbec 1554de Anadoluda
znikin tesinde, ne ky, ne de evi olan ovalar katetmitir: buralarda kllarndan
kuma yaplan keiler vardr diye kaydetmektedir; bunun anlam Ankara civarnda
olduumuzdur ( 201 ). Korsikada, ayn zamanda Sardinya ve Kbrsta i ovalar sadece
hayal krklklardr. Venedik mfettii Guistiniano 1576da Korfuda, hemen hemen bo
bir ovay dolamtr ( 202 ). Ve Biguglia ve Urbinodaki Korsika bataklklar iyilemeyen
birer yaradrlar ( 203 ).

Su Sorunlar: Malarya
Ancak, XVI. yzylda henz zenginlie ulaamam btn ovalarn katalogunu
kartacak kadar ileri gitmeyelim. Bylesine bir gei byk abalara ihtiya duymakta,
eer l deilse bile ikili bir sorunun zlmesini gerektirmektedir. Ve hereyden nce
taknlar sorunu gelmektedir. Dalk blgeler su akntlar blgeleridir, ovalar olaan
olarak su toplayclar grevi yapmaktadrlar ( 204 ). Yamurlarn olaan mevsimi olan k
boyunca, onlarn kaderi su basknna uramaktadr ( 205 ); bu afetten kanmak iin binlerce
tedbir, barajlar, derivasyonlar gerekmektedir. Bunlarn sayesinde Portekizden Lb
nana kadar olan alanda bu tehlikeli sularn tehtid ettii hibir ova kalmamtr. Mekke
bile baz klar saanak yamurlar altnda, su basknna uramaktayd ( 206 ).
1590da byk su basknlar Toskana Maremmesini boarlarken, ekili alanlar da
iflasa srklemilerdir. Oysa Maremme o tarihlerde Val dArnoyla birlikte Toskanann
gerek tahl ambaryd. Bu nedenle Byk dk Dantzige kadar (bu ilk kez olmaktadr),
o olmakszn an kapatalamayaca buday aramaya gitmek zorunda kalmtr.
Bazen byk yaz frtnalar tek balarna, hemen hemen benzeri felketlere yol
amaktaydlar. nk, da sular yamur yaar yamaz abucak aaya inmektedir.
Yazn kupkuru olan hibir su yata yoktur ki, kn birka saat iinde sel halindeki sularn
tekrar bulmasn. Balkanlarda Trk kprleri eek srt biiminde ve ok yksektirler;
bunlarn nehirlerin ani ykselmelerinden korunmak iin, su iinde ayaklar yoktur.
Dz blgeye ulatktan sonra, sular denize her zaman kolaylkla akamamaktadrlar.
Alban ve Voscia tepelerinden inenleri, denizle dalar arasnda 30 kilometre geniliinde
bir duraanlk meydana getirerek Pontine Bataklklarn oluturmaktadrlar. Bunun
kusuru dzlkte engebeler aras farkllklarn dk olmasnda, aklarn yavalnda ve
deniz kenarnda baraj meydana getiren gl bir kumsal hatt olmasndadr. Mitica
rneinde, Gneyde Atlas dalaryla snrlanm olan ova, kuzeyde Cezayirin dou ve
batsndaki El Harra ve Mazafran uedleri gediini ok kt bir ekilde aan Sahel
tepeleri tarafndan tam anlamyla kilitlenmitir. Nihai olarak, hemen btn zemin
katlarnda sularn duraanl sz konusudur. Ve bunun sonular heryerde ayndr.
Acqua ora vita, ora morte, burada su lmn e anlamlsdr. Su hareketsizken muazzam
saz ve kam allklar meydana getirmektedir. En azndan yazn, aalarn ve nehir
yataklarnn tehlikeli nemliliini muhafaza etmektedir. Bu yzden scak mevsimde
ovalarn felketi stma meydana gelmektedir.
Kinin kullanmndan nce malarya sklkla ldrc bir felket idi. Selim olduu
durumlarda bile, bireylerin canllnda ve verimliliinde bir azalma meydana
getirmekteydi ( 207 ). nsanlar tketmekteydi. Daha sk emek gc taleplerine yol
amaktayd. Bu sonu olarak, gerek bir corafi ortam hastal olmaktayd. Veba ne
25

kadar tehlikeli olursa olsun, Hindistandan ve inden uzun mesafeli ilikiler yoluyla ne
kadar tanrsa tansn, Akdenizden geen bir yabancyd. Malarya ise buray mesken
tutmutu. Bu hastalk Akdeniz patolojisi tablosunun zeminini meydana getirmektedir
( 2 8) 3 U gn bu hastaln anofeller ve stmann hastalk kayna olan ve anofellerin de
tayclar olduklarplasmodium cinsi hematozoerlerle olan dorudan ilikileri bilinmek
tedir. 1596da Thomas Platter Aiguesmortes blgesi hakknda sivrisinekler yazn o
kadar hastalk yapmaktadrlar ki, acnacak bir durum ortaya kmaktadr ( 209 )
demektedir. Fiilen Akdenizin alak blgelerinin btn corafyasna bal olan, da
stmasnn yannda hafif kald, ar ve inat bir ekilde hasta eden, biyologlarn
malarya kompleksi ite byledir ( 21 ).
Bylece, ovalar fethetmek hereyden nce salksz sular yenmek, malaryay
boazlamak olmutur ( 2I '). Daha sonra da suyu yeniden getirmek, ama sulama kanallar
iin bu kez canl olarak getirmek gerekmitir.
nsan bu uzun tarihin iisidir. Eer sular drene ediyorsa, eer ovay ekime
kazandryorsa, ekmeini geni apta ondan kartyorsa, bunun anlam malaryann
gerilediidir: bir Toskana atasz malaryann ilac, iyice dolu bir tenceredir demektedir
( 212 ). Tersine, eer insan drenaj veya sulama kanallarn ihmal ederse, eer dan
aaszlamas ar boyutlara ulap da su aknt koullarn tehlikeye sokarsa veya ova
nfusu azalr ve kyl almas azalrsa, bu durumda malarya kendiliinden yaylr ve
hereyi feleder. Ovay abucak ilkel bataklk haline dndrr: bu otomatik bir slahatkrtdr. Eski Yunann durumu byle olmu olmaldr. Ayn ekilde malaryann Roma
mparatorluunun gerilemesinin nedenlerinden biri olduu savunulmutur. Kukusuz
tez ok geni ve ok kategoriktir. Malarya insan abas gerilediinde arlatndan,
tehlikeli zuhurlar sonu olduu kadar, neden olarak da ortaya kmaktadrlar.
Ancak, malarya tarihinde daha byk ve daha kk salgn dnemleri olmutur ( 213 ).
Roma mparatorluunun son dnemlerinde bir stma art olmu mudur? Belki. XV.
yzyln son yllarndan sonra bir baka art: Philippe Hiltebrandt ne yazk ki
referenslarn vermeden bunun byle olduunu garanti etmektedir. O dnemde yeni
hastalk yaratc unsurlar ortaya km olmaldrlar. Sar sifilisin yan sra yeni kefedilen
Amerika, Akdenizin eski dnyalarna, o zamana kadar cahili olduklar malaria
tropicalis veya perriciosay armaan etmi olmaldr. Bunun ilk kurbanlarndan biri
1503 ylnda bizzat Papa VI. Alexandren kendi olmutur ( 214 ).
Bu konuda ifade- meram etmek ok gtr. Eski ve Orta alar malaria tropicalis't
olduka benzeyen, ama ondan daha selim olan -nk Horace sivrisinek sokmalarna
ramen Pontine Bataklklarndan tehlikesizce gemi ( 2I5 ), ve zellikle daha belirleyici
bir ayrnt olarak, 1494 Eyllnde, en aa 30.000 kii olan VIII. Charlesn ordusu,
zellikle tehlikeli bir yerde zarara uramakszn kamp kurmutur- bir ateli hastal
gene de tanmtr. Ancak bylesine verilerin sonucu ortaya koymak, bundan da fazlas,
zmek iin yeterli olduklarn sanacak kadar ileri gitmeyelim. Malarya tarihi hakknda,
sahip olduumuzdan daha zengin ve daha emin bir belgeler btnne ihtiyacmz vardr.
Acaba su baskn altndaki Napoli krlarnda 1528 temmuzunda Lautrecin ordusunu
telef eden malarya mdr, yoksa dizanteri mi ( 216 ). XVI. yzylda stmann ar bir ekilde
kol gezdii blgeleri de bilmemiz gerekmektedir. Dier yandan, 1593ten itibaren Halebe
iskele olarak hizmet veren skenderunun stma yznden daha sonra terkedilmek
zorunda kalndn biliyoruz. Romallar zamannda kibar ve bogezer sosyetenin
buluma yeri olan ve o zamanlar Petrarcann 1343de kardinal Giovanni Colonnaya
gnderdii bir mektupta, o zamanlarki sevimli erevesini methettii Napoli
Krfezindeki Baiaenin XVI. yzylda halknn stma nnde katn grdn

biliyoruz. Fakat, bu zel durumlar bile ksmen elimizden kamaktadrlar. skenderuna

ilikin olarak ngiliz ve Fransz konsoloslarnn kente geri dndklerini ve kentin
yaamn yeniden srdrdn biliyoruz. Nasl? Hangi koullarda ( 2I7 )? Baiaeye
gelince, 1587de Tassonun burada karaya kmasndan en azndan iki kuak ncesinden
itibaren, zaten lmeye balad iin mi stma buraya ev sahibi olarak yerlemiti ( 218 )? Ve
dier yandan kaydedelim ki, Colombustan yirmi yl kadar nce, 1473de Arnavutluk
kylarnda, kodrann ilk kuatlmas srasnda harektta olan Venedik filosu stma
tarafndan telef edilmi ve toparlanmak zere Cattaroya geri dnmek zorunda
kalmtr. Mfetti Alvise Bembo lm, Triadan Gritti ise lm tehlikesiyle kar
karsya kalmtr. Bunun zerine Pietro Mocenigo Raguzaya per far si medicar gitmitir
( 2I9 ).
Ancak hastaln XVI. yzylda gerilemeye yz tutarken, tekrar daha iddetli olarak ortaya
kt izleniminden kurtulmak mmkn deildir. nk, belki insan o zamanlar
diplerdeki eski dmannn nne kendiliinden gitmektedir. Btn XVI. yzyl, daha
nce de XV. yzyln btn yeni topraklarn peinde komayla gemitir. Ovay iskn
etmek ounlukla orada lmek demektir: XIX. yzylda zahmetli bir abayla stmadan
kazanlan Mitica kylerini, balangta ka kere yeniden iskn etmek gerekmitir. XVI.
yzylda her yerde rgtlenen i koloniletirme de pahalya malolmutur. Bu i
koloniletirme, zellikle talyada ok ileri gtrlmtr. Eer talya uzak koloniler
edinme frsatn kardysa ve bu byk hareketin dnda kaldysa, acaba bu, dier
nedenlerin yan sra, kendi evinde, dnemin teknikleri iinde ele alndnda, dalk
tepelere kadar su basknna urayan koskoca bir mekn fethetmekle megul olmasndan
tr de deil midir? talya, dalarnn tepesine kadar ekilmitir Guicciardini talya
Tarihi'nin balangcnda iftiharla byle yazmaktadr ( 22 ).

Ovalarn Islah
Ovalar fethetmek: bu hlya tarihin afana kadar geri gitmektedir. Danaioslarn
fs, Argos ovasna srekli sulamann getiriliinin ans olmaldr ( 221 ). ok uzak bir
tarihten beri Copais gl kysnda yaayanlar, bu gln bataklk kylarn inemeye
balamlardr ( 222 ). Neolitik adan itibaren arkeolojinin izlerini bulduu yeralt
kanallar Roma Campagnasnda eritler ayordu ( 223 ). Etrsklerin Toskanann dar
ovalarndaki ilkel almalar da bilinmektedir.
Bu ilk giriimler ile XIX. ve XX. yzylarn byk slahlar -daha sonra bunlar
sayacaz- arasnda, aba bazen gevediyse de, hi kesilmemitir. Akdeniz insan kendini
hep diple mcadele halinde bulmutur. Ormana ve makiye kar olanndan ok daha ar
olan bu mcadele, bu koloniletirme, ormanlk ularn aleyhine olumu veya en azndan
bym ve Akdeniz ovalarda, bu yeni lkelerde, kendi i Amerikalarn bulmutur.
Daha XV. yzylda ve XVI. yzyln tm boyunca, saylamayacak kadar slah
almasna giriilmitir. Elde bulunan kk olanaklarla: ukur, su oluu, kanallar,
debisi dk pompalar. zleyen yzylda HollandalI mhendisler daha etkin yntemleri
yrrle sokacaklardr ( 224 ). Fakat, dnemimizde henz HollandalI mhendisler sz
konusu deillerdir. Bu nedenle, aralarn yetersizlii de hesaba katlnca, snrl giriimler
ortaya kmaktadr: batakla ksm ksm saldrlmaktadr. Bu nedenle birok
baarszlk da gelmektedir. Montaigne 158lde Veneziada Adige vadisinde ksr ve
kamlarla dolu sonsuz bir amur deryasyla ( 225 ) karlamtr. Buras Signoriann
ekim alan salamak iin kurutmaya alt bataklklardr; Montaigne biim
deitirmek isterken kazandklarndan daha fazlasn kaybettiler diye sonuca varmak
27

tadr. Byk dk Ferninandn Toskana Merammesinde ve Val di Chiana kntlerin

de giritii abalara -dnemin basn, yani resmi kronikilerin sylemi olacaklar
eylere ramen- ayn ekilde, birer baar olmann uzanda kalmlardr ( 226 ).
Maremmede byk dkler, Cosimodan itibaren tahl reten bir blge yaratmay
denemilerdir (byk apta, Cenovann Korsikann dou ovasnda denediinin
edeerlisi). Bu giriimlere bal olarak, iskn tevik nlemleri, fon ve hasat iin
avanslar, emek gc salanmas, urada veya burada slah almalar yaplmtr;
Ombrone nehri zerindeki Grosseto o tarihlerde, bylece Livornoya tahl gnderen bir
liman haline gelmekteydi. Bu giriimin yar baarszlnn nedenlerini Reumont eskimi
Toskana Tarihi adl kitabnda iyice vurgulamtr ( 227 ). Byk dkler elikili iki amacn
peinde komulardr: bir tahl ovas yaratmak ki, bu byk masraflar gerektiriyordu;
tahl alannda kendi karlar dorultusunda bir tekel tesis etmek,yani dk fiyattan bir
sat sistemi. Tersine, pazar Akdenizin btn alclarnn rekabetine amak gerekirdi.
nk slah almalar masrafldr ve verim, l'utilit her zaman yaplan harcamay
karlayacak boyutta deildir. 1534de Brescia orator\an Venedik Senatosuna sular
ynetmek ve zaptetmek sonsuz harcamaya yol amaktadr, o kadar ki yurttalarmzdan
ou bu cins girimelerle uramaya kalktklarndan tr iflas etmilerdir. Nakil
sisteminden baka, sular iin srekli idame masraflar gerekmektedir, o kadar fazla ki,
herey hesaplandnda, harcama ile kr arasnda kk bir fark bulunacaktr diye
iaret etmektedirler ( 228 ). Hi kuku yoktur ki, durum ortaya ktnda Bresciallar ok
fazla vergi dememek iin gerekeler ileri srmekte ve sefaletlerinden dem vurmaktadr
lar. Ancak bu durum, slah almalarnn byk olanaklara ihtiya gsteren, byk
giriimler olmalar gereini ortadan kaldrmamaktadr. Bunlar tam anlamyla
hkmetlerin yapmas gereken giriimlerdir.
Toskanada bu ii aydnlanm bir hkmet stlenmi veya, 1572de olduu gibi
dkalk ailesinden gelecein byk dk Ferdinand, nemli Val di Chianodaki
muhtemel slah almalaryla ilgilenmitir ( 22l) ). Valle di Ambrogioda 1570de, Po
deltasnn geni bataklk blgesinin gbeinde, Ferrare duKnn tevikiyle, sonradan
grande bonifica estense ad verilecek olan almaya balanabilmitir; bu giriim toprak
yntlar ve zararl sularn geri gelmeleriyle bozulmu, nihai olarak Porto Vironun u
taglio'su tarafndan mahkm edilerek, 1604de Venediin bir kanal aarak bir gedik
araclyla Ponun yatan gneye evirmesine izin vermitir ( 23 ). Romada bu ilerle
Papalk ynetimi uramaktadr ( 23 ). Napolide, Capua yaknlarndaki Cherranola ve
Marellano geni bataklklarnn kurutulmas konusunda resmi bir projeyi yrrle
sokan kral naibidir ( 232 ). Aquileriada ise bu ii mparatorluk ynetimi yapmtr ( 233 ). Az
grlmekle birlikte Trkiyede slah almalarnn, XVII. yzyldan itibaren zellikle
alak ve bataklk -Durazzo ovas veya Vardaraz gibi ( 234 )-blgelerde yeni serf kyleri
-iftlik-yaratan giriimci senyrlerin ii olmua benzemektedir. Bu byk kyler, onlara
egemen olan ve onlar gzetleyen mlk sahibinin yksek evinin etrafnda skk
kulbeleriyle, hemen tannacak niteliktedirler.
Batda bir dizi slah almas, byk kapitalistlerin bireysel giriimleri sayesinde
gereklemitir. Lombardiyann en ukur yerlerinde o kadar da abuk geliip,
bildiimize gre rnlerini 1570den itibaren, belki de daha erken, Lombardiyaya ihra
etmeye balayan pirinlikleri yaratanlar onlardr. Venediin eski patrice'lerinden biri
-sylediine gre bir hakszlk sonucu soylular listesinden silinen, ama byk bir varla
sahip olan- kfir elini Venedik lagnlerine uzatmaya teebbs etmitir. Durumu haber
alan yneticiler bundan endie duymulardr. Lagnleri ilenebilir toprak haline
dntrmek, ciddi olarak dnlyor mu? Dzey deiikliklerinden tr endie
duymak gerekir mi? Olay olumsuz kanaat verilerek rafa kaldrlmtr ( 235 ).

1592den itibaren kendini duyurmaya balayan ve baar durumuna greazveya ok

ateli olarak 1660-1670e kadar srecek olan Aa-Languedoctaki byk kurutmalar
esnasnda, ii yrtenler de byk kapitalistler olmutur. Benzeri almalar 1558den
itibaren, bataklklar kurutulmaya baland sralar Narbonne civarnda harekete
gemiti. Fakat yzyln sonunda, Launac gl etrafndaki ilk taraalandrmalarla,
hareket hzlanmtr. Hidrolik uzman ve Adam de Craponneun mezleri olan
Provencel mhendisler yardmlarn esirgememilerdir. Bir grup (Laval, Dumoulin,
Ravel) gene Narbonne yaknlarndaki sonraki ilemler gibi, bunu da ynetmektedirler.
lk ekleri, sonra da ek paralar salayan Sanet senyr Bernard de Laval olmutur
( 236 ) '
Bu slah almalar kentlerin taleplerine cevap vermektedir. Kentlerin nfusu XV. ve
XVI. yzylda artmaya devam etmektedir. Acil iae sorunlar onlar civarlarnda yeni
ekim alanlar gelitirmeye zorlamaktayd; ya yeni topraklar tarma aarak, ya da daha
geni lekte sulama uygulayarak. Bu nedenlerle ok sayda kavga, ama ayn zamanda
verimli anlamalar da ortaya kmtr. 1534de Brescia oratof lar Oglio derivasyonlaryla bol su salanacak diyorlard, fakat bu durumda Cremonelilerle bir sr ykc
srtme kacaktr, daha nce de meydana gelenler gibi, muhtemel cinayetleri hesaba
katmakszn ( 237 ). 15 93de Verona rector'lar Venediin desteiyle, Mantuallarn
almalarn, Tantaronun sularn muhafaza edebilmek iin tahrib ettirdiler, bunu
nihayetsiz karklklar izleyecektir ( 238 ). XVIII. yzylda herbiri, komusundan deerli
sulama kaynaklarn almak isteyen kentler, hala kavga ediyorlard ( 239 ). Buna karlk,
XV.
yzyldan itibaren nehir kys yerleim yerleri Aa-Rhone blgesi kurutma
almalarnda ibirlii yapyorlard ve bu almalar dier yandan, gmen talyanlarn
sermayesi ve Alplerden gelen emek gc olmasayd dnlemezdi ( 24 ).
birlii veya anlamazlk halinde srdrlen, kentlerin abalar verimli olmutur. Bu
abalar dorudan onlarn hallerine ynelik olmak zere, ihtiyalar olan baheleri ve
buday tarlalarn yaratmlardr. Kastilyada dolaan bir Venedik elisi, yolculuunun
sonunda bu blgenin yalnzca kent civarlarnn ilendii sonucuna varmtr. Koyun
yetitirilen paramo"lar ve budaya tahsis edilmi olan secana'lar, bizzat evlerin de
topraktan yaplm olduu ve yerden ayrmann olanaksz olduu u sar ovalar, onda
bozkrlar yanlsamas yaratmtr. Oysa, Kastilya kentlerinin etrafnda sulu tarmn
yeilliklerine rastlamtr. Valladolidde meyvalklar ve baheler Pisuerga kylaryla
bulumaktadrlar. Bizzat Madridde, II. Felipe Pradoyu ancak ba, meyvalk ve
baheler satn alarak bytebilecektir: buna kant oluturan sat senetlerine sahibiz ( 241 ).
Toledoda aalar ve ekin alanlaryla erit erit olmu Vega, kentin glgesindedir.
Kent ile tarmsal aba arasnda Provenceda da ayn ba vardr. XVI. yzylda
Mandelieu, Biot, Auribeau, Vallauris, Pegomas, Valbonne, Grasse, Barjols, Saint-Remi,
Saint-Paul-de-Fogossieres, Monosqueda yeni topraklar kazanlmtr. Durance vadisi
boyunca sebzecilik gelimektedir ( 242 ). Aa Languedocta ort'lar ve sulanan ayrlar
aslnda topraklarn kk bir orann (tpk spanyadaki gibi) meydana getirmektedir
ler, gerekte sadece kentlerin evreleri sulanmakta, burada seigne, tekerlekli kuyular
ykselmekte ve bu tek bana bir bahenin deerinin yzde otuzunu meydana
getirmektedir ( 243 ).
Bylece krlara doru geni bir para transferi meydana gelmektedir ( 244 ). Yeni ekin
alanlarnn aranmas, yzyln sonundan itibaren kamusal bir kayg haline gelmitir.
Olivier de Serres Theatre dAgrieulture adl kitab boyunca( 245 ), bataklk alanlara ne gibi
ilem yaplmas gerektiini aaklamaktadr. Fakat bu aba para para tamamlanmak
tadr. Bu abay sre iinde izleyen ovalarn, domak iin sonsuz bir zaman
geirdiklerini grmekten armaktadr. XVI. yzylda tam anlamyla tamamlanamam

olan i, aslnda yzlerce yldan beri balam bulunmaktadr. Bu durum btn ovalar iin
geerlidir: Murcia, Valencia, Lerida, Barselona veya Saragosa ovalar iin geerli olduu
kadar Andaluya, Po, Napolinin Campagna felice'si, Palermonun Conca dOro'su veya
Catania ovalar iin de geerlidir. Her kuak btne, kendi kuruttuu toprak parasn
katmaktadr. Napolide Pietrodi Toledo hkmetinin baarlarndan biri, byk kentin
yaknndaki Terra di lavoro bataklklarn kurutmu olmasdr. Nola, Aversa ve deniz
kenarnda olan bu alan bir kronikinin dedii gibi, bu hkmet tarafndan yaptrlan
kanallar, tahliye oluklar, verimli ekin alanlar ve kurutulmu tarlalaryla la piu sana
terra del mondodur ( 246 ).
Kk ovalar ilk nce kazanlmlardr: Katalonya ky kitlesindekiler insan ve
deerli ekim faaliyeti tarafndan, Orta adan itibaren kazanlmlardr. Ceuie'lerin
kazlmas, gelenee gre II. Hakemin saltanat dnemine kadar geriye gitmektedir.
Fakat hibir ey, daha da eski olmadklarn kantlamamaktadr. Buna karlk, 1148de
yeniden fethedilen Leridann Clamor kanallaryla zaten verimli hale getirilmi olduu;
Tortosann Araplar dneminde kanallara sahip olduu, Camarassann 1060da
Barselona kontluuyla birletii srada kendi su yollarna sahip olduu kesindir.
Mslmanlar taklid eden Barselona kontlar, kendi cephelerinden kentin bizzat
kendisinde, ve Llobregat ovasnda bir sulama sistemi kazdrtmlardr. Barselonann
nl kontluk rech' -veya rego mir- ve Llobregatdan Carvelloya bir baka kanal ina
ettirilmesi, kont Mire (945-966) atfedilmektedir. Bu miras sonralar toplanm muhafaza
edilmi ve srekli olarak zengiletirilmitir ( 247 ).
Byk tierras de riego, sulanm topraklar blgesi olan Saragossa ovas iin de
aamalar ayndr. in nemli ksm, kent mslmanlardan alndnda (1118) zaten
halledilmiti. Fakat fetihten sonra da donatm srdrlmtr. Bylece byk kanaln
1529da projesi yaplm, 1587de inaata balanm ve 1772de Araon alak blgelerinin
tamam, Aydnlanma yzyllarndan ziraatilerin tevikleriyle sulama ann gzden
geirilip, tamamland bir dnemde bitirilebilmitir ( 24S ).

Lombardiya rnei
Ancak, bu tedrici fetihlerin en iyi rnei -nk gnmzde en anlalr olan odurLombardiyadakidir ( 249 ). Lombardiyann kntl ksmlarn devre d brakalm: bir
yandan, 1500 metrenin zerindeki ksm, byk talk kitleler olan ve 700 il 1500
metreler arasndaki kat kat otlak ve ormanlaryla Alpler; dier yandan da, ovaya doru
kudurtucu frtnalar atan ve byk sular araclyla ok miktarda ta ve akl
yuvarlayan, ama yaz geldiinde de tamamen kuru olan, o kadar ki, hem sulama, hem de
insanlarn kullanm iin su skntsnn ekildii Apenninler. Bunun sonucu olarak
Apenninler 1000 metrenin zerinde, tpk Alplerin 2000 metrenin zerinde olduu kadar
plaktr; bu da yazn ancak kei ve koyunlara yarayan nadir ot lekelerinden baka
birey sunamamaktadr.
Bu iki sur arasnda Aa Lombardiya bir tepeler, yaylalar, ovalar, nehir koridorlar
karmaasdr. Tepeler zeytin aalar ve balarn alandr, hatta byk Alp gllerinin
civarlarnda turungiller bile yetimektedir. Gerek anlamyla yaylalar ancak kuzeyde
bulunmaktadrlar: hepsinden nce sulanmayan bir yayla, gneyde Vicolungodan
Vaprioya Adda zerinden ekilen bir izgiye yaslanan drtgen bir kitle, verimsiz
allklarla kapl ve dut yetitiriciliine tahsis edilmi; sulanan alak bir yayla onun
devamn meydana getirmektedir ve gney cephesi Ticino zerindeki Magenta'dan,
Adda zerinde Vaprioya olan hat zerinden izilebilecek olan bir gen meydana
getirmektedir. Burada buday, dut, ayr bol olarak yetimektedir.

Bu Lombardiya alak kesiminin ilginlii, bu sulanan yaylayla Apenninlerin

habercisi olan tepeler arasnda yer alan eltik tarlalarnn, ayrlarn ve hi de daha az
nemli olmayan yapay otlaklarn blgesi olan alvyonlardan meydana gelen byk
ovann, ukurun dibini meydana getirmesidir. Samann sat fiyatna gre, XVI.
yzylda Milanoda genel fiyat hareketlerinin ne olduu gsterilmeye allmam myd
(250)9

...

, -

Bu ova insanlar tarafndan tamamen deitirilmitir. Bunlar balangtan beri

varolan engebeleri dzlemiler, bataklklar yok etmiler, uzun nehirlerin Alp
buzullarndan getirdikleri sular akllca kullanmlardr. Sularn bu evcilletirilmesi, en
azndan 1138e doru Benediktin ve Chiaravalleye yerlemi olan Citeaux tarikatnn
almalaryla balamtr ( 251 ). 1 179da Naviglio Grande almalar balatlm ve
1257de podest Beno Gozzodini tarafndan bitirilmitir. Bylece Ticinonun sular
Milanoya sulama ve seyrsefere ynelik, hemen hemen 50 km. uzunluundaki yapay bir

Alplerin nndeki tepeleri vevolkanik kalntlar temsil etmektedir.

31

nehir araclyla ulamaktaydlar. 1300den nce la roggia Basa Sesiadan ayrlmt;

daha sonra onu kanatarak roggie Biraga, Bolgara ve dierleri meydana getirilmitir,
bunlar Navarese ve Lomellinenin sulanmalarna yarayacaklardr. 1456da Francesco
Sforza 30 kilometreden daha uzun olan Martesana kanaln kazdryordu; bu kanal
Milanoya Addann sularn getiriyordu. 1573de yaplan geniletme sonucu kanal
seyrfere uygun hale geldi. MoritanyalI (Arap) Ludoviconun bu kanal Naviglo
Grande'ye daha nce balam olmasndan tr, 1573de Lombardiyann iki byk
gl Como ve Maggiore glleri, devletin tam da gbeinde, birbirlerine balanm
oldular ( 252 ). Ve Milano nemli bir su istasyonu haline gelmi oluyordu; bu durum ona,
daha dk masrafla buday, demir ve zellikle odun edinme, Po ve Ferrare ynlerine,
orada dklen byk top paralarn gnderme olanan salad; sonu olarak, en
byk kusuru olan kara ortasnda bir kent olma halini am oluyordu ( 253 ).
Sadece su yollarna ilikin olan bu iaretler, topran fethinin ne kadar yava
olduunu gstermektedirler. Bu fetih, aamalar halinde yaplmtr. Ve aamalarn
herbirine, yeni insan tabakalarnn yerlemeleri tekbl etmitir, o kadar ki, birbirlerinin
iine girmi olarak Lombardiya, toplumsal olarak farkl insan gruplarn temsil
etmektedirler. Dal, oban, kuzeyde brughiere blgesine kadar yaklaan Yukar
Lombardiya fakir ama zgr; kendi balarnn kt arab da dahil hereyi kendi
topraklarnda yetitirmeye tutkun bir kk toprak sahipleri lkesidir. Bunun altnda
yksek ovann sulanan yaylasyla, emeler (fontanili) ve byk otlaklar blgesinde,
soylu ve kilise mlkiyeti balamaktadr. Tam da zemin kat olmayan bu aa kat,
atolar, yarc topraklar, byk aalarn glgesindeki manastrlarn blgesidir. En
altta ise kapitalistlerin eltik iletmeleri uzanmaktadr ( 254 ). Onlarn devrimci giriimleri,
su basknna maruz kalan bu topraklarda tarm yaplabilmesi sorununu zmtr.
Kesin bir ekonomik gelime. Ama ya toplumsal gelime?
Lombardiya pirinci, gruplanm olmadklarndan r sonu alacak bir ekilde
ikyet edemeyen, ondan da fazlas ok madur edilen iilerin korkun koullardaki
kleliini iaret etmi olmaldr. Pirin tarlalar srekli bir igcne ihtiya gsterme
mektedirler, fakat ekim, yeniden ekim ve hasat dnemlerinde, birka hafta sreyle
nemli ii kitleleri gerekmektedir. Btn bu pirin tarm mevsimlik glere
dayanmaktadr. Bu tarm mal sahiplerine, iletmesinin banda yalnzca cret denmesi
ve alan ekiplerin gzetlenmesi iin ihtiya duymaktadr. Daha sonraki yzyllarda
Cavour bu balamda komu Aa Piemontedeki Lerideki topraklarna gidip, cretleri
bizzat dyor ve gn doumundan itibaren isilerin almalarn bizzat gzlyordu
(25S).

Ovadaki hemen btn tarm eitleri iin durum buydu. lemesi kolay olan, srm
izlerinin ip gibi uzanabildii bu topraklar, dzenli olarak kzler, mandalar, hayvani
makinelerden yararlanyorlard. Bu tarm ancak hasat veya ba bozumu zamanlarnda,
dal taeronlarn elindeki bol emek gcne bavurmaktadr. Birka haftalk almadan
sonra bu kol iileri geldikleri yerlere geri dnmektedirler. Bunlar gerek kr
proleterleridir. Fakat yerleik kyl, evi ovada olan da ou zaman yledir.
1547 ylnda Lombardiyadaki mlkiyet dalm hakknda spanyollarn yaptklar
soruturma ( 256 ), kyllerin verimli alak blgenin % 3ne bile sahip olmazken,
yukardaki fakir topraklarn ok byk bir ounlukla kyl mlkiyeti olduunu
gstermitir. Lombardiyaya dair bu rakamlardan daha iyi hibir ey alak lkelerin
insani durumu hakknda konuamaz. Sefil salk ve hijiyen koullarna tabi klnan
kyl, burada ou zaman az yaamak durumunda kalmaktadr. Efendileri vardr,
rettikleri efendileri iindir. ounlukla dandan koparlm basit bir insan olan yeni

gelen, frsat ktnda mal sahibi veya khyas tarafndan aldatlmaktadr. Birok
bakmlardan bu insan, hukuki durumu tam olarak ne olursa olsun, aslnda bir cins
smrge klesidir.

Byk mlk sahipleri ve fakir kyller

Akdenizin slah edilmi ovalarn kuzey Avrupann ormandan kazanlm toprakla
ryla kyaslyorduk. Btn kyaslamalar gibi bunun da snrlar vardr. Ormandan alm
topraklarn ortasnda, yeni kentlerde Amerikadakine benzer daha zgr bir dnya
yaratlmtr. Akdenizin dramlarndan biri (tarmsal bireycilii kolaylatran birka yeni
blge bir yana) ( 257 ), gelenekiliinin ve kirelenmesinin nedenlerinden biri, yeni
blgelerin burada zenginlerin denetiminde kalmasdr. Kuzeyde, yarn Amerikada
olabilecei gibi, bir balta, bir kazma, besleyici iyi bir toprak yaratmaya yeterli
olabilmektedir. Akdenizde zengin ve iktidar sahibi olann ie karmas gerekmektedir.
Zamanla, ayrntdaki slahatlardan uzun vadeli btnsel, geni planlarn uygulanmasna
doru kldka, bu durum kendini daha fazla ortaya koymaktadr. nk, amaca
ancak omuz omuza alma ve kat bir toplumsal dzen gerektiren bir disiplin sayesinde
ulalabilir. Msr, Mezopotamya acaba zgr kyllerden mteekkil olmular myd,
XVI. yzylda olabilirler miydi? Ispanyada secanos veya regadios'a -kuru topraklardan sulu
topraklara- geildii her seferinde, nispeten zgr bir kylden klelemi bir kylye
geilmektedir. spanyol btn bu byk sulama tesisatn, yeniden fetih tamamlandn
da mslmandan miras almtr. Bunlar eksiksiz alm, stelik bunlarn iyi ilemesi iin
zorunlu fellah personelini de hazr bulmutur. XVI. yzylda Lerida ovasn hala fellahlar
ilemektedirler; Ebro Riojasn fellahlar ilemektedirler; Valencia, Murcia, Granadada
fellahlar bulunmaktadr; beryal efendi, fellahlar veya daha dorusu Moriscolar
sevmektedir, ama tpk sr hayvanlarn sevdii gibi, Yeni Dnyadaki klelerini
koruduu gibi.
Ova senyre aittir ( 258 ). Fidalgolarn evlerini, armal muazzam kalkanlar olan
solares'i bulabilmek iin Portekiz vigas'na inmek gerekmektedir ( 259 ) Siena Maremmesi,
eer olduysa, komusu Toskana Maremmesi gibi stma blgesi olarak, tpk onun gibi
senyr atolaryla doludur. Bu atolarn kuleleri, burlar, vakti gemi siluetleri, lkeye
egemen olan ama orada srekli yaamayan senyrlerin bu ar varlklar bir toplumu
hatrlatmaktadr, nk bu ikmetghlar ancak geici konaklar olarak kullanlmak
tadrlar. Efendiler olaan olarak Sienada yaamaktadrlar. Burada, bugn hala ayakta
duran u geni kentsel evlerde, Bandellonun aklarnn, hizmetilerin ayinsel su
ortaklyla, buday uvallarnn yld geni kilere kan merdivenlerden veya
zeminin her zaman biraz metruk odalarna gtren koridorlarn iine girdikleri u
saraylarda oturmaktadrlar ( 260 ). Biz de onlarn peinden bu eski ailelerin evlerine nfuz
edebilir, kentten uzaktaki Maremmenin eski atosuna mdahale edecek sadakatiyle
komedi ve trajedileri, dedikodular ve ailesel denetimleri yaayabiliriz. Stma ve yksek
s tarafndan yaratlm soyutlanmlk iinde, talyann ve yzyln modasna gre,
sadk olmayan veya yle olduundan kukulanlan kary haklamak iin daha iyi bir yer
var mdr? klimsel aklama Barresi bylemitir. Fakat, sahibi olduu bu alak
topraklarda, katile hemen hemen susuzluk tanyan bir toplumsal su ortakln da
aa kartmak gerekmez mi? Ova zenginlerin fiefi.
Bugnn Fas Susu hakknda Robert Montagne ( 261 ) Ovada zenginlerle fakirler
arasndaki fark hzla artmaktadr. Birinciler bahelere sahiptir, dierleri ise onlar iler.
Sulanm tarlalar bol tahl, sebze, meyve vermektedir. Zeytinya ve argan ya, kuzey
kentlerine kadar krbalar iinde tanan ayr bir zenginlik meydana getirmektedirler.
Pazarlarn daha yakn olmas, yabanc rnlerin girmelerini kolaylatrmaktadr, yle ki
33

Sus ovas ekbirlerinin varl, Maghzenin her zaman egemen olduu dier eyaletlerdekilere benzeme eilimine girmektedir. Fakat ayn zamanda, bahe iilerinin, klemma'larn hayat giderek daha da sefillemektedir diye yazmaktadr. Akdeniz dnyasnn
ovalarndaki kural, bize byle olmu gibi gelmektedir. Burada byk bir mesafe, zengini
fakirden ayrmakta; zenginler ok zengin, fakirler de ok fakir olmaktadrlar.
Byk mlkiyet burada kural olarak kalmaktadr. Senyrlk rejimi -ki ounlukla
bunun n cephesidir- lme direnmenin doal koullarn burada bulmutur. Sicilyada,
Napolide Andaluyada senyrlere ait devredilmez soylu mlkler, hi paralanmakszn
ada dneme kadar aktarlmtr. Ayn ekilde Balkanlarn byk Dou ovalarnda,
Bulgaristanda, Rumelide ve Trakyada buday ve pirin reticisi blgelerde Trk rejimi
byk malikneleri ve serf kyleriyle derinlemesine kk salmtr, oysa dalk Batda
hemen hemen baarszla urarken meydana gelmitir bu durum ( 262 ).
lkel Roma Campagnas veya bugnk Valencia, Ampurdan veya Roussillon kyl
demokrasileri gibi, yerleme yerinin veya konjonktrn keyfine gre birka istisna
vardr. Son iki tanesi hakknda Maximilien Sorre ( 263 ), bu ovalar her zaman kk ve
orta mlkiyet lkeleri olmulardr diye yazmaktadr. Her zaman m? Yazarla birlikte
bunu. Modern ada diye anlayalm. Gerekten de, bu alak lkelerde, XVI. yzyln
tarmsal karklklarndan nce ve zellikle de Mas Deu Templierlerince Reart ve
Cantaranedaki Rousillon havzalarnda giriilmi olanlar olsa bile, byk ortaklaa
sulama almalarndan nce nelerin olmakta olduu tam olarak bilinmemektedir. Ne
olursa olsun, rnek ve kuraldan gl bir ekilde saplmas orada yerinde durmaktadr.

4. Dzenleme kanallar Venedik lagnlerinin yarsn kurtarmlardr

Kroki Kuzey-bat ynndedir. Bu almalar kenti evreleyen alak lkeler ve lagnleri garantiye almlardr.
Ancak lagnn kuzey ksm kk su akntlarnn -ou zaman alayarak akan Piave, sile gibi-tadklar keltiler
tarafndan geni lekte doldurulmutur. Btn bu blge l sularla kapldr. Tersine, srekli olarak yeniden
balatlan almalar Brenta'y gney ksmnda evcilletirmiler ve Chioggia ile Venedik arasndaki lagn kesimi
canl"dfr ve med-cezir hareketleri ile hayat bulmaktadr. Kaynak: Arturo Uccelli, Storia dellatecnica del Medio Evo
ai nostrl giornl, 1945, s. 338.

Ve bu ne tek rnektir, ne de tek sapma. Provenceda byk malikneler tarafndan

paylalm Arles ovas hari, krsal proletarya seyrektir ( 264 ). Katalonyada hali vakti
yerinde bir kyllk en azndan 1486dan itibaren yeermeye balamtr ( 265 ). Belki de
her trden btnsel aklamalar esnek hale getirmek iin, u kk veya byk mlkiyet
(byk m, muktedir mi?) yanl kavramlarna geri dnmek ve bunlarn zerinde uzun
sre durmak; ovalarn byklklerine gre ve ovalarn paralanm olup olmadklarna
gre farkllatrma yapmak gerekmektedir; nihayet ve zellikle, eer varsa ve mantksal
aklamalarla birlikte, mlkiyet rejiminin deiimlerini ve tarmsal aklamalar,
paralanmalar, yeniden birlemeleri... ve sonra yeniden, hibir ey sabit deilken,
paralara ayrlmalar aratrmak uygun olacaktr. urada insan says; burada yeni
bitkilerin ekilmeye balanmas, aletlerin yeni gelenleri veya eskiden beri kullanlmakta
olanlar; baka bir yerde yukardaki kentlerin gelimelerinin alak lkelerin corafi ve
insani dzenini nihayetsiz bir ekilde alt-st ederken, baka blgelerde buday ve
sabann tiranl (Gaston Roupnelin fikirlerine geri dnmek istersek) hayvan
kullanmnn eski dzeni ve zenginlerin glerini korumalar. Bu , Emmanuel Le Roy
Ladurienin ( 266 ) XV. ve XVIII. yzyllar arasnda Languedoc kylleri zerinde yapt,
yeniletirici almann yapt ve yapaca hizmettir. Ondan nce, bu tarla dzeninin,
ekonomik ve nfussal konjonktrlerin bylesine rn olduunu ve bu olduka esnek
olayn srekli deiimlere neden olduunu kim dnebilirdi? Sorun, Languedocta
birbirlerini izleyen kyl trlerinin bu asrlk takviminin deniz blgeleri iin de geerli
olup olmadn, hangilerinin ileride, hangilerinin geride ve ounlukta olan hangileri
nin de tam saatinde olduklarn bilebilmektir. Daha imdiden buna cevap verebilmemiz
gerekmektedir.

Ovalarn ksa dnemindeki deiimleri:

Venedik terra fermas
En azndan baka bir rnek zerinde -Venediinki- bu ksa vadeli deiimleri izlemeyi
deneyebiliriz.
Bu alak, ayn zamanda en zengin ve en kalabalk blgelerde Venedik kr, XV.
yzyln sonundan itibaren, ne yazk ki corafi boyutlarn ve kesin kronolojisini
bilemediimizden, genilii hakknda kukulu olduumuz ok sayda slah almalarna
konu olmutur. Erken balam olan bu pahal iyiletirmeler olaan olarak kyller veya
ky cemaatlerine yarar salama benzememektedirler.
Grnte, 1566dan itibaren Proveditori ai beni incultPye tevdi edilmi olan, emas
yzyllar boyunca Venedik ynetiminin temkinli yntemlerine ve bir ncekinin ayn
olmasna indirgenmi olan, allm slah srecinden daha akli olan hibir ey yoktur.
( 267 ). Her slah, her ritratto, tabii ki bataklk olan belirli toprak zerinde belirli bir grup
iin, eitli hidrolik almalar program tesis etmektedir: ina edilmi veya edilecek setler
(argine), su hazneleri tpresi), sulama sularnn datm iin kanal ve oluklar (scalladori).
Bazen tekneler, ina edilen bu kanallar kullanmakta ve bir gei hakk tesis edilmektedir.
Bu, masraflar ksmen karlayacaktr. Fakat, ilk anda toprak sahipleri campo ( 268 )
bana, balar ilenen toprak veya sadece aa dikili toprak olmak zere, bir veya iki
dka olmak zere, bu pahal almalarn masraflarn karlamak zorundadrlar. Bir
mlk sahibi, eer payna deni deyemezse, buna karlk olarak topraklarnn yars
alnmaktadr ki, bu da campo bana demenin hafif olmadn iaret etmektedir.
Duruma gre, ritratto bir kentsel cemaatten (Este ( 269 ), Monselice ( 27 ) gibi) de
alnmakta veya alnamamaktadr, veyahut da gerek mal sahipleri sendikas Venedik
35

hzinesinin dk faizli (% 4) kredisinden yararlanabilirler; nihayet, Venedik ynetimi

giriime katlabilir, bu durumda ilem bittiinde payna den topra satma hakknelde
etmektedir. Satlar bazen dorudan Rialto meydannda yaplmaktayd. Her ritratto,
tpk bir gemininki gib 24 krata ayrldndan, her krat ak artrmalarda, birbirinin
ardndan bir mezatnn ekileri altnda diyebileceimiz bir ekilde, satlmaktayd,
belgeler con la baccheta in terra del su in giu diye kesinlemektedirler.
Fakat acaba bu zenli dzenlemelerin deeri nedir? Gerek urada veya burada
baarszlk veya tam bir felket dorultusunda tahmin edilmektedir. Herhangi bir
communit, artk almalarn bitirebilmek iin bor alamaz hale gelmitir, ritratto'sunun yarsn halkna, dier yarsn da ilk mezatta kazanan herhangi bir alcya (nk
mezat belli bir mezat bedelinden hareketle, fiyat drerek ilerlemektedir) satacaktr.
Consort veya caradotori (krat alclar) mal sahipleri sendikalarnn olutuu sk sk
grlmektedir. Bunlar gerek ticari ortaklklardr. Balarnda Venedik patricius'larndan byk adlardan biri bulunduunda, buna armamak gerekmektedir. Bir belge (15
ubat 15 5 7) ( 271 ), bir Heronimo Dolfinin (byk bankaclar ailesinden) ortaklaryla
birlikte, stelik 1561in balarnda ( 272 ) henz arzal olan Aa Adige ile Ponun aa
yata arasnda yer alan, Lendinara yaknndaki San Biasio vadisi ritratto'su oyununu
ynettiini gstermektedir. ki yl sonra, ite baka bir patricius, Alessandro Bon ki, bu
intrapreso a sue spese, col permesso della Signoria la bonifica di tut te le valle che sono tra Po
e Bacchiglione'du. ( 273 ); bu adam projelerini yrrle koyarken direnmeyle Rovigo
communit'snn beklenmedik engeliyle karlamtr. Byk giriimlerin sz konusu
olduu her seferinde, bunu bildiimizden ok tahmin ediyoruz: burada sadece alanda
yaplacak bir alma belirleyici olacaktr. Ancak, 5 Kasm 1554de olduu gibi bir kaza
meydana gelirse, Rovigo civarnda bir set kp 30.000 campi fertilissimi su altnda
kalrsa; ve atlak yeterince onarlamadndan 40.000.stara di formento bir dahaki
hasatta, bir ncekinde olduu gibi, hibir ey vermeme tehlikesiyle kar karya kalrsa,
kesin bilgi sahibi olabiliriz ( 274 ). Demek ki byk miktarlar, byk zenginlikler, nemli
iler sz konusudur. 11 Aralk 1559da, ne yazk ki anonim kalan bir proje yapmcs,
masraflar kendine ait olmak zere bir dizi ritratti yapmay nermitir; masraflarn
karlamak zere, on taneden hr campo'yu kendine alacaktr ( 275 ). Bu iyi yrekli kiinin
arkasnda kim saklanmaktadr?
Bylece, bu kk kesinliklerin tesinde, Venezia kyllerinin ve mlk sahiplerinin
durumunu ylesine bir grebiliyoruz, oysa Languedoc kyllerinin ( 276 ) ve efendilerinin
durumunu imdi harika bir ekilde (bir aratrmann sayesinde) tanyoruz. Durumu daha
iyi takdir edebilmek iin tehlikeli soruturmalar yapmak gerekmektedir ve bunlardan
yaplmas gerekenler vardr; sonra da elde olan kitleleri iyice tartmak gerekecektir. ok
eitli tarmsal iletmelerin btnne oranla bu slah ahmas patricius snfnn refahn
ve XVII. yzylda Signoriann o tarihlerde eanl olarak ipek retimini artrmasyla
birlikte, demeler bilanosunun dengeye gelmesini salayacak olan pirinliklerin bu
uzun dnemli (belki de 1584den itibaren) zaferleri ne ifade etmektedir ( 277 )? Bu muazam
slah almalar her hal- krda, Languedoclu kanalclarn yrttkleriyle hibir
ortak lye sahibe benzememektedirler. Ayn ekilde, XVI. yzyl sonrasnda Vene
dikte toprak rantndan yararlananlar iin, Languedoclu toprak sahiplerinin
Montpellier veya Narbonne civarnda tandklarndan ok daha lks bir dnem
almaktadr. Terra ferma'nm bu krlar zerine kapanm olan Venediin, talihi, onlar
bilgince ilemek olacaktr. Ama Venedik toprann yaad u dramlar henz istenilen
kesinlikte bilemiyoruz. Sadece kyllerin borlandklarn, ekonominin ounlukla
khne olarak kaldn, cemaatlere ait topraklarn daraldklarn biliyoruz. Aydnlatl
mas gereken ne gzel bir problem ( 278 )!

Uzun dnemde: Roma Campagnasnn kaderleri

Deiimler uzun dnemde gzmzde tabii ki daha aktrlar. Nihayetsiz olarak
yeniden balayan bu geni deiiklikler iinde Roma Campagnas ok iyi bir rnektir
( 27l) ). Kyl buray neolitik dnemden beri sahiplenmitir. Binlerce yl sonra, mparator
luk dneminde, btn alanlar itibariyle igal edilmi olan argo romano, byk su
kemerleriyle donatlmtr; stma buralarda o dnemde daha az zararl olmutur.
Felket, V. yzylda Ostrogotlarn gelmesiyle, su kemerlerinin birbirlerinden kopartl
masnn rn olarak ortaya kmtr. Topran fethi ancak bir veya iki yzyl sonra
harekete geecektir. Bu tarihlerde, Ostia kendi harabelerinin zerinde yeniden doacak
tr. XI. yzylla birlikte yeni daralmalar, yeni felketler: bundan sonra tarmsal hayat
XIV. yzyln banda ve XV. yzylda bir kez daha canlanmaya balamtr. Ostia, bu
kez kardinal dEstouvillein gayretleriyle, dt yerden bir kere daha kaldrlmtr.
XV. ve XVI. yzyllarla birlikte byk bir senyrlk mlkiyeti ortaya km ve bunlar
kale gibi ina edilmi byk iftliklere sahip olmulardr: bunlar bugn hala byk
yollarn kysnda farkedilebilecek olan ve kitlesel yaplarnn, dadan inmeye hazr
haydutlarn tehtidi altndaki ovann gvensizlii hakknda ok ey syledii ca-sa/flerdir.
Bu smrge tipi byk iftlikler, rn rotasyonu (buday balca varlk nedenleridir)
ve byk apl sr yetitiricilii uygulamaktadrlar. Kol gc Abruzzeler tarafndan
salanmaktadr. Fakat acaba bu sahiplenme ok salam mdr?
XVI. yzylda durum hi de gelime halinde deildir. Kardinallerin Campagnada
kendi balar vardr, fakat bunlar Palatine zerindeki Borgheseler Casinosu gibi
rzgrl tepelerin zerinde yer almaktadrlar. Roma civarnda avlanmay seven Benvenuto Cellini, stmann ar bir haline benzeyen uzun bir hastalktan, ona gre mucizevi bir
ekilde nasl kurtulduunun arzi yksn anlatmaktadr ( 28 ). O zamann Roma
Campagnasn hi de av alanlar olmayan byk boluklar, bataklklar ve belirsiz
topraklaryla hayal edelim.Zaten Apenninlerin eitli yerlerinden inen canl bir oban
hayat, istila edici bir tavr iinde, kentin kapsn almaya gelmektedir. 1550lere doru
yaplan noter szlemeleri, Romada aralarnda Korsikal gmenlerin de olduu, ok
sayda hayvan tccarn zikretmektedirler ( 281 )- Yabanc budayn rekabetiyle de kar
karya olan tarm gerilemeye devam etmektedir. XVIII. yzylda iler daha da
arlaacaktr. De Brosses ovann sefaletine, mlk sahiplerinin ihmalkrlna ve onu
mahveden stmaya dair ac verici bir tablo brakmtr ( 282 ) XIX. yzyln ba, agro
romano'yu hibir zaman olmad kadar alanacak bir durumda bulacaktr ( 283 ).

Ovalarn gc: Andaluya

Olaan olarak ovalarn kaderi daha az alkantldr. Veya bize byle gzkmektedir,
nk tarafmzdan daha az bilinmektedir. Gene de, Roma dneminden bizim dnemi
mize kadar kantlarn antik bir ihtiam iinde bol miktarda bulunduu Aa Tunus
topraklarnn deerlendirilmesinde zel deiimler meydana gelmitir. Aa Suriye veya
yzyllarca l olarak kaldktan sonra, 1922de hemen hemen dirilen Makedonya,
veyahut da kaderi azmz hala ak brakmakta olan artc Camargue iin ayn eyler
sylenebilir.
Ne olursa olsun, bu geni ovalar Akdeniz tarmnn esasn, onu sulardan kazanmak
iin insani adan denmesi gerekmi olan yksek bedel hesaba katlrsa, baarlarnn
sonuncusunu, en muhteemini de temsil etmektedirler. Bu fetihlerin herbiri, sonular
bakmndan zengin tarihsel olaylar olmulardr. O kadar ki, u veya bu byk olayn
arkasnda derin neden olarak bu byk tarmsal baarlardan birinin bulunup bulunma
dn her zaman sormak gerekmektedir.
37

Bu cinsten bir ncelik konusunda Aa Andaluya ovalarndan daha gz kamatrc

bir rnek yoktur. XVI. yzylda buras Akdenizin en zengin blgelerinden biridir.
Kuzeyde Kastilyann eski ve dzelmi kayalk blgesiyle, gneye doru Betik Cordillerasnn yukar ksmn meydana getiren bu blge zayf kvrmlarn, ayrlarn, bazen
Flandre kuzeyini hatrlatan bir ekilde, balarn ve geni zeytinliklerini batya
kaydrmaktadr. Dier btn ovalar gibi, buras da ksm ksm fethedilmek zorunda
kalmtr. Romann balangcnda btn Aa Guadalkivir havzas bir bataklk idi ( 284 ).
lkel Aa-Rhone veya Fransz smrgeletirmesinden nceki Miticaya benzetilebilecek birey, fakat Andaluya, Betik Roma spanyasnn kalbi, bir kentler bahesi haline
gelecekti, zaten ok fazla gzel olduundan, ok da kalabalk bir bahe.
nk, bu ovalarn zenginliinin teki yzar: az sayda ve gelir getirici rnde
uzmanlaan ovalar, gndelik gdalar iin ksmen darya baml olmaktadrlar.
Zeytinya, zm, arap, kuma, mamul eya ihracats olan Andaluya kentleri ayn
zamanda kuzey Afrika buday sayesinde yaamaktadrlar. Bu budaya egemen olan,
biraz da onlar elinde tutuyor demektir. Vandaller, Andaluyallarn da su ortaklyla
V. yzylda bu budaya sahip olmulardr ( 285 ). Bir sonraki yzylda Bizansl onlar
buradan kardnda, Andaluyada hemen onun tarafndan fethedilmi olmaktayd.
Araplarn sras geldiinde, Andaluya onlara da direnememitir.
Andaluya fethedildii her seferinde, yeni tacn en gzel mcevheri haline
gelmektedir. Gelimekte olan bir mslman spanyasnn kalbi olmutur. Bu devlet
kukusuz berya yarmadasnn kuzeyine o kadar iyi yaylamamt, ama onun kylarn
dan, anm halklarndan ve hareketli tarihinden kolaylkla ayrdedilmesi mmkn
olmayan Kk Afrikaya doru genilemiti. Bu kentler bahesinde iki byk kent,
Kordoba ve daha sonra da Sevilla bulunmaktayd. Kordoba btn spanyann, btn
Mslman ve Hristiyan Batsnn okuluydu; fakat her iki kent de sanat bakentleri ve
uygarlk merkezleriydiler.
Yzlerce yl sonra, XVI. yzylda bu ululuk hala canldr. Ancak XIII. yzylda
Hristiyan yeniden fethinin yol at yaralarn kabuk balamalarn beklemek gerekmi
tir. Bu yeniden fetih Andaluya lkesinde, zellikle gneye doru olmak zere, ok
sayda l yaratmt, ylesine ki nce askeri koloniletirme, sonra da buralar barl
olarak yeniden doldurmak iin ok zaman harcamak zorunda kalnmt ( 286 ). Fakat bu
haldeyken bile Andaluya hala muhtaem bir lkeydi; spanyann ambar, meyve
bahesi, arap mahzeni ve ahin ( 287 ), Venedik elilerinin Relaziori'terindeki ayinsel
methiye konusudur. Topran zaferlerine XVI. yzyl bir de armaan ilve etmitir:
Amerika. nk, Amerika 1503te hemen hemen iki yzyllk bir sre iin Sevillaya
verilmiti. Amerika, yani Casa de la Cortratacior, Hindlere ulaan ve Meksika veya Peru
gmn getiren filolar, ok youn ve ok faal yabanc tccar kolonileri: btn bunlar
Sevillaya, meru bir tekel olarak, tek bana kullansn diye verilmiti. Hangi nedenlerle?
Hereyden nce, zenginletirici trafik daha kskanlkla denetlensin diye: bu yneticile
rin bak asdr. Daha sonra, nk Amerika yolu Alizelere bamldr ve Sevilla ite
tam da bu alizelerin kapsndadr. Fakat bu ok zel talihin arkasnda, ayn zamanda
Guadalkivirden inen kayklar ve nl drt kzle ekilen arabalar tarafnda mkemmel
bir ekilde iae edilen ayrcalkl bir kentin arl yok mudur? Byk arap ve ya
reticisi ovann el altnda olmas, Sevilla trafiini canlandrmaktadr. Tepe eteklerinin
yalarn ve araplarn almaya kuzeyli, tekneler, Brton, ngiliz, Zelanda veya Hollanda
tekneleri gelmektedir, bunlar yalnzca San Lucar tuzu - morina tuzlamas iin kyas
kabul etmez bir tuz- ve Hind rnleri iin gelmemektedirler.

Andaluyann zenginlii onu zorlamadysa bile, evinden kmaya itmitir. XVI.

yzylda Sevilla ve Andaluya geri lkesi yar-mslman, her zaman ve ucu ucuna yarhristiyan halkyla, spanyol Amerikasnda geni topraklar ina etmektedir: bu topraklar
kkenlerinin damgasn tayacaklardr, Carlos Pereyra bunu mkemmel bir ekilde
sylemitir. spanyann btn insanlar denize doru alan bu gney blgelerinin lehine
olmak zere, blgelerinden kopartlmaktadrlar.
te Pierre Georgeun bu ovalar hakknda syledii, denize komu toprak
hcrelerinin canl ifadesi gibi olanlarna kar dikkatli olmamz gerektiren ey.
Gerekte bu hcreler kendi ilerine kapanm olmann uzandadrlar. Da doru
yayldklarnda, genellikle bunun nedeni denizin geni meknlarnn ekonomisinin
yardma gelmesi veya daha doru olarak, onlar hizmetine alarak, onlar byk ihra
tarmna mahkm etmesidir. Aa Andaluyada zeytin ve ba XVI. yzylda ancak
byk Sevilla ticaretinin tevikleriyle gelimeye balamlardr. Ayn ekilde, Akdenizin
teki ucunda ve onun meknnn hemen hemen dnda, Eflak ve Bodanda XVI.
yzyln sonunda, Michel le Braven dneminde buday ekiminin serpilmesine tank
olunmutur. Bu serpilme ve onun yol at senyrlk rejiminin glenmesi, bizzat kendi
hzl bir gelime iinde olan tahl ticaretinin Karadenizdeki arsyla meydana
gelmitir. Bu kez de XVI. yzyl dna ait birka tane benzeri rnek vereceiz: pamuk ve
ttn Selanik ovasnn slahna vesile olmulardr; XVIII. yzylda Avignon blgesine
getirilen kzlkk ve onun iin alak blgelerin kurutularak, sonuncu stma kaynaklar
nn yok edilmesi; veyahut da 1900lerde salkl Miticay yaratan baclk.
Sonu olarak kuku yoktur: bu alak lkelerin tehizatlanmalarnn bedelinin
denebilmesi iin ticaret, uzun mesafeli byk ticaret tarafndan salanan krlarn akm
gerekmektedir. Fakat daha dorusu, bu ticaret yaknnda sermaye ynnden zengin,
da ak byk bir tccar kente sahip deil midir? Buras giriimin grevlerini,
sorumluluklarn ve rizikolarn stlenmeye ehil bir kent deil midir? XVI. yzylda
hakknda sz edebildiimiz btn slah almalar byk kentlerin blgelerinde yer
almaktadrlar: Venedik, Milano, Floransa... Ayn ekilde, 1580lere doru Cezayir,
bizzat kendi byklnden tr Miticada nemli bir tarmsal hayatn ortaya ktn
grmtr. Belki bu geici bir hayattr, nk ova o zamanlar salksz sularn,
kaybetmemitir, fakat gene de byyen kent ve Trkler ile dnme korsanlarn lks evleri
iin -Allah bilir ka insann hayat pahasna- hayvan, st ve tereya, bakla, mercimek,
bezelye, kavun, hyar, kmes hayvanlar, gvercin... retmeye koyulmutur. Mitica
limandaki teknelere balmumu, deriler ve ok miktarda ipek gndermektedir. Buday ve
arpa tarlalar da vardr. Haldo kendi grmediyse bile, orann bir cennet olduu sonucuna
varmaktadr. Valencia da ayn ekilde, kendini evreleyen baheleri aklamakta ve
stelik bu baheleri gbreyle doyurmaktadr. Eer (Valenciann) caddeleri tala kapl
deillerse ( 288 ) diye yazmaktadr bir XVIII. yzyl seyyah bunun nedeni sokaktaki
pisliklerin sklkla sur dna kartlarak bitiikteki tarlalar verimli hale getirmeye
gtrlmesidir ve eer sokaklar tala kaplansayd, Valenciay her yandan evreleyen u
geni meyve bahesinin verimliliinin balca kaynaklarndan birinin kurutulaca
farkedilmitir.
Byk tarma kazanlm her ova ekonomik ve insani bir iktidar, bir g haline
gelmektedir. Fakat bu hi de yalnzca kendi iin olmayp, sayesinde yaad dars iin
yaamak ve retmek zorunda olmasndandr. Ve byklnn bu koulu ayn zamanda
-hi kimsenin gndelik nafakasndan asla emin olamad XVI. yzylda- bamllnn
ve sefaletinin de nedeni olmaktadr. Bu durumu, 1580lerden itibaren kuzey buday ithal
etmeye mahkm olan Andaluya iin greceiz ( 289 ).
39

4. Transhmans veya Gebelik:

Daha imdiden iki Akdeniz
Bu yolculuklar tamamlandktan sonra, geriye transhmans ve gebelik sorunlarn,
insanlarn ve srlerin dzenli yer deitirmelerini, Akdeniz evreninin gl izgilerin
den birini ve son tahlilde yaklatmz bu sorunlar btnlkleri iinde kavramak
kalmaktadr. Eer gzlem yalnzca yarmadasal ktalarla snrlandrlrsa, bu nihayetsiz
olarak yeniden balanan hareketlere ait herey aklanamayacaktr. Douya ve gneye
sk sk ve geni lde bakmak ve bunlarn iine, en azndan akl yrtme esnasnda, l
snrlarnn gebe hayvanclk yaamn dahil etmek uygun olacaktr. te, yerletirme
nin sknt verici olduu bu sorunlara yaklamakta bu nedenle geciktik.

Transhmanslar (290)
Birok transhmans vardr: corafyaclar en azndan iki tanesini, belki de tanesini
birbirlerinden ayrmaktadrlar.
nce normal transhmans vardr: bu kta sr sahipleri ve obanlar ova
insanlardr; ovada oturmaktadrlar; aa blgeler yeti icleri iin uygun olmayan
mevsimi meydana getiren yazn ovadan yola kmaktadrlar. Da bu oyuna yalnzca
mekn salamaktadr. Ve stelik bu mekn ou zaman ova kylsnn mlkiyetinde
dir ve genellikle dalya kiralanmaktadr XVI. yzylda Arles, belki drt veya be
yzyldan beri geni bir yaz transhmansnn merkezidir ( 29 ), bu kent La Camargue
srlerine ve zellikle de Craudakilere komuta etmekte ve her yl Durance havzasndan,
onlar Oisans, Devoluy, Vercors otlaklarna, Maurienne ve Tarentaise yaknlarna kadar
gndermektedir. Gerek bir kyl sermayesi: kapitalistler (292) Arlesda oturmak
tadrlar; daha dn bu koyun yetitiriciliinin efendilerine byle denilmekteydi; szleme
leri tescil eden noterler bu kentte donanmaktadrlar.
Ters transhmansa XVI. yzyldan bir rnek olsun diye, spanyol Navarrasn ele
alalm. Srler, obanlar bu kez euskari lkesinin yukarlarndan gelmektedirler. Aa
lkeye ise, pazar olduunda sadece ticari iler dmektedir. Bu transhmans grltl
bir k iniidir. Hayvanlar ve obanlar ok souk dadan kaarak, Aa Navarraya
tpk fethedilmi bir lkeye giren ordu gibi gelmektedirler. Herey, bu kuku duyulan
konuklarn geii srasnda, kilitlenmektedir. Her yl bylece, kyl ile obann ebedi
sava yeniden canlanmaktadr. nce gidi srasnda hayvanlar ovann ak ksmlarna
veya Bardenas Realesdeki byk otlaklara ulancaya kadar, sonra dn srasnda
tekrar. Bardenas Reales tal bir step olup, Aragon snrlarnda yer almakta ve k
yamurlar burada olduka zayf bir otlak meydana getirmektedirler ( 293 ).
Bu ters transhmans ayn zamanda, kn ve ilkbaharda dar ky blgelerinde oban
ve srleri toplayan Kalabriyadakinin de ayndr. Haziran 1549da Catanzaro piskopo
su Paskalya gnnn sabah birka rahip, srlerin ok sayda olduu ve onlarnda
peynir biimlerinde yaplm mihraplarda, ayin yaptklar, sonra da peynir ve srleri
kutsayarak obanlara dua ettikleri liman mahallerine gidiyorlard diye aklama
yapmaktadr. Rahip bu iten mihrap yapmnda kullanlan btn peyniri kazanmak
tayd. Bu ayinleri yneten rahipleri cezalandrdm ve... mthi cezalar vereceimi
syleyerek artk herhangi birinin bu ii yapmasn yasakladm ( 294 ).
Bylece iki transhmans vardr, bunun dnda daha az nemli, hem k, hem de yaz
transhmansyla kark bir de karma transhmans bulunmaktadr. Bu durumda yola

k noktas ve ikmet yerleri, iki otlan yar yolunda, bayr ortasnda bulunmaktadr.
Bugnk Korsikadaki Chataigeraiede olduu gibi.
Aslnda, gerei kat bir tasnif iinde tketmek mmkn deildir. Transhmans her
trden fizik, insani, tarihsel koulu devreye sokmaktadr ( 295 ). Akdenizde, en basit
tanm iinde, ovalarda bulunan k otlaklarndan, ykseklikleri igal eden yaz
otlaklarna doru dikine ynde bir yer deitirmedir. ki katn ortaklndan meydana
gelen bir hayattr. Ayn zamanda da insanlarn yer deitirmesidir. Ve bu insanlar u veya
bu kye, u veya bu krsal gruba -veya krsal olmayan gruba- dahildirler; ya sadece
obandrlar veya molalarndan birinde topra geici olarak ilemekte, bazen de
sonbaharda bitkilerin yetimesini hzlandrmak iin makiyi yakmaktadrlar ( 296 ); bu
insanlar ya yukarda, yada aada oturmaktadrlar; sabit konutlar vardr-veya yokturKsacas, eitlilikler ok saydadr, fakat bunlar yerel koullar tarafndan konulmu
olduklarndan, hemen hemen tercih ddrlar. Geerken u yknn lezzetine varalm:
Coron 1499da henz Yunan kylarndaki Venedik karakollarndan biriydi, Mora
paas, bu kk yerdeki Arnavut ve Rumlarn Padiahn topraklarnda ekim yapmaya
veya hayvan otlatmaya gelmelerini engellemek istiyordu. Coron ret teri' si ona dolcemente
cevap vermekle yetinmilerdir. Eer bizimkiler yazn sizin topraklara gidiyorlarsa, kn
da sizin srleriniz bizim topraklara geliyorlar ( 297 ).
Engebe ve mevsim, iki veri, allm olarak bunlar olabilecek ve olacaklar hakknda
hereyi deilse bile, esas olan haber vermektedirler. 1498 ( 298 )de karnaval gnleri
srasnda stradiotlar Piza civarna bir saldrda bulunmulardr: kn ve deniz kenarndan
ele geirdikleri ganimet bizi artmamaldr: 300 byk ba, manda ve inek, 600 koyun,
birka katr. Ocak 1626da Zara yaknlarnda, bu sefer Trklere kar yaplan saldrda
2500 hayvan karlmtr.( 299 ). Sonuncu snama: 1649 Aralnda ( 30 ) yeni bir efin
ynetimi altnda olan Morlaklar Dalmayada ky civarnda 13.000 ba hayvan elde
etmilerdir.

Transhmanstan daha eski olan gebe hayvanclk

Byle tanmlanan transhmans, ova otlaklaryla da otlaklar arasndaki Akdeniz
obanlk hayatnn sadece dzene sokulmu ve adeta bilge bir hale getirilmi
biimlerinden biridir. Uzun bir evrimin meyvas olan bilge bir hale getirilmi bir biim.
En grltls olsa bile transhmans, kendisiyle birlikte yalnzca uzmanlam bir
obanlar halkn srklemektedir. Bir iblm, heryerde hazr ve nazr bir tarm, demek
ki korunmas gereken tarlalar, sabit evler, kyler gerektirmektedir. Bu kyler
mevsimlere gre, ya ovaya doru, ya da yksek dalara doru, nfuslarnn bir
blmn boaltmaktadrlar. XVI. yzylda yaplan birok soruturma yalnzca kadn,
yal ve ocuklarn kaldklar, yar yarya boalm bu kyleri iaret etmektedir.
Bunun tersine, gebe hayvanclk hereyi kendisiyle birlikte ve muazzam gzergh
lar boyunca srklemektedir: insanlar, hayvanlar hatta evler tanmaktadr. Ancak,
transhmansda olduu gibi, hibir zaman koyun nehirleri meydana gelmemektedir. ok
byk olsalar bile, gebelerin srleri, muazzam bir mekn iinde, bazen kk gruplar
halinde erimektedirler. Bugn gebe hayvanclk -ki bu tr hayvanclk Akdeniz
evresinde artk gerekte ancak tortu halindedir-, Beyrutun yakn banliysnde gece
bastrrken toplanm on kadar kiinin iidir; veya Cezayirde hasada gre, kulbelerin
ortasnda birka deve, koyun, eek, iki veya at, krmzlar giyinmi kadnlar ve kei
klndan birka kara adrdr; veyahut da Toroslarn gneyinde Antalya ovasnda bazen
-ama nadiren- yava yava kaybolmakta olan bir gelenek uyarnca at nal biiminde
yerletirilmi olan yirmi kadar adrdr ( 301 ).
41

Transhmans ve gebe hayvanclk farkl gsterilere, farkl yalara ait faaliyetlere

benzemektedirler. u brnden daha eski deil midir? Akdenizin gneyini evreleyen
ve Orta Asya ile telerine kadar devam eden l ve yar l blgelerde gzmzn
nnde imdiki ynetimler tarafndan izlenen yerletirme siyasetleri, eski gebelikten
bir transhmansn, bir iblm olan hafiflemi bir obanlk hayatnn geriye kalmasna
yol amlardr (Trablusta olduu kadar Sahrada, Trkiye ve randa olduu kadar
Suriyede de). Dalk Akdeniz evevesi iinde, ters transhmansn, corafyaclarn
normal adn verdikleri transhmanstan daha eski olduu ilave edilmelidir.
Bu tasnif -gebe hayvanclk, ters transhmans, normal denilen transhmans- ikna
ediciye benzememektedir. Fakat olaylar hi de bu a priori modelin dndrd kadar
basit bir ekilde cereyan etmemilerdir. Gemiteki yava deimelerden ok felketler,
ani deiimlerden yana retken olmulardr. in kt yan, felketlerin bu alanda,
siyasettekilere nazaran daha az bilinmeleridir.
Gerekten de, obanlk yaplar ayrntlar iinde yakndan incelediklerinde, ters ve
normal transhmans ou zaman kark olarak ortaya kmaktadrlar. Yukar
Prvenceda ( 302 ) XV. ve XVI. yzyllarda yukardaki (daha zengin ve daha kalabalk
olanlar) ve aadaki mal sahipleri, ayn otlaklar kullanmaktaydlar. Bu koullarda iki
transhmans biimi arasndaki ayrm tek bana belirleyen mlkiyet rejimi olmaktadr.
Ve ite biz bu durumda corafi alandan, mlkiyetin toplumsal alanna, hatta siyasal
alanna atlm olmaktayz. Gerekten de, srlerin geileri, hibir devletin ihmal
edemeyecei, istekle rgtleyecei ve her zaman koruyaca mali olanaklar sunmakta
drlar. Abruzzeler ile Apulia Tavolieresi arasnda ters bir transhmans Roma
dneminden itibaren tesis edilmitir ve o dnemdeki Tarente kuma endstrilerinin
varlk nedenini aklamaktadr. Bu transhmans Aragon kral I. Alfonso ( 303 ) onu 14421447de ayrcalkl ve zorunlu koyun yollan, tratturi ve balant yollar (tratturelli),
dinlenme otlaklar (riposi) ve k otlaklar halinde rgtleyip, bunun stne bir de yn ve
hayvanlar Foggiada -baka yerde deil- satma zorunluu ve tabii ki gzergh boyunca
demeler getirinceye kadar, olduka serbest bir rejim altnda srmtr. Bu sistem bir
kez sabitletikten sonra, yollar boyunca ba veya zeytin yeti ricisi ve zellikle de
buday reticisi kyllerin dzenli ve inat toprak geniletme faaliyetlerine kar
korunmutur.
1548de Apuliada yer alan 15.000 carri (bir carro: 24 hektardan fazla biralan)lkbir
toprak zerinde, krallk topraklar 7.000 carri'den biraz fazlasn temsil etmekteydiler;
bunun dnda resmi otoriteler, az veya ok hakl olarak, ilenen araziden 2.000 carri
topra otlaa katmlardr. Ortalama olarak 1 milyon ba ieren srler, gene ortalama
olarak izleyen on yl iinde, 1.300.000baa kmlardr. Ve bu rakam daha da artacaktr,
nk ekim 1591de resmi tahminler 2.881.217 koyundan sz etmektedirler, stelik tahl
pahallnn ertesinde (1560, 1562, 1567,1584,1589-1590ve 1591de) gei yollar alt
yllk srelerle kyllere kiralanmlardr -hayvan geiiyle zenginleen bu topraklarda
buday verimlilii bire yirmi veya bire otuz gibi rekor rakamlara ulamaktadr.- Bunun
sonucu olarak, Napolide alclar arasnda mum nda ( 304 ) hareketli mezatlar
olmaktadr. Byk karlar sz konusudur: Mliyenin karlar, ona ait olan Apulia
gmr telafisi mmkn olmayan bir incidir; yn ve et tccarlarnn karlar; kk
yetitiriciler kitlesinden yava yava kopan byk sr sahiplerinin karlar. Katolik
krala ynelik olarak kaleme alnm bir rapor bu Apulia eyaletinin herhangi bir
villanosu 10, 15, 20 veya 30 bin koyuna sahip olmakta, bunlar her yl bu gmre
(Apulia) satmak zere yn ve hayvan getirmektedirler. Daha sonra at stndeki
heybelerini ekinlerle doldurduktan sonra, paralarn gmmek zere evlerine dnmekte-

R#yn#r

I*

V#rn#t

t*#

.....

V#rd#ch#* i *

I# C#*t#ll#rd

Colm#rt
Thor#m#
h#ut#
rThor#m# btste

" Mt#ll#s . \

Corbl*r##

..

je*

S#illona

B#rjol*
Pont#**#

5 XV yzyl sonuna aoru Yukar-Provence boigesj koyunlannn klak ve yaylaklar

Kayrak Therese Sclalert. Cultur#*
Haute-Provenc# s 134 v 135, buradaki baz yer isimleri ksaltmalar astl
hallerine getirilmilerdir

dirler; bazen de servetleri gml olarak lmektedirler ( 305 ). Her hal- krda XVII.
yzyldan itibaren ve XVIII. yzylda daha fazla olmak zere mlkiyet younlamas,
byk mal sahiplerinin srlerinin bymesi olgusu yaanmtr ve aa lkenin
yararna bir nceliin tasla izilmektedir. Bu tam dorulanmam bir izlenimdir ( 306 ).
Ama en azndan sorunun gl hakknda bir fikir vermektedir.
Ayn ikircilik Vicentine lkesi iin de sz konusudur. Bir XV. yzyl bilgini olan
Francesco Caldagnonun yaynlanmam almas ( 307 ) buray ilenmemi hibir topra
olmayan, pazarlar, ticareti, gzel saraylaryla kent havasna sahip byk kylerle
dolu, habitatissimo bir lke olarak tasvir etmektedir. Burada hibir ey eksik deildir, ne
arabalar veya teknelerle gelen odun, ne de odun kmr; ve kmeslerde tavus kuu ve
Hind Horozlar bile vardr. Nehir ve rmaklarn zerinde saylamayacak kadar ok
deirmen, testere atelyesi vb. bulunmaktadr. Buza, kei yavrusu, kuzu fazlasyla
boldur ve yaz gelince btn bu hayvanlar allipasschi della montagra gnderilmektedir
ler. te, dallarla yksekteki otlaklarn kullanm veya kiralanmas konusunda
atmalara yol amaktan geri kalmayan bir normal transhmans, Vicentini'nin
kiralad bir da olan Mandriole iin olduu gibi ki, burada Grisonlarla atma
olmas bizi artmamaldr: Grisonlar hayvanlarn Alplerin gneyine ve Venedie
doru gtrmektedirler ( 308 ) ve bazen de bu kente kasap olarak yerlemektedirler. Fakat
Vicentinonun da Alplerin Sette Communi denilen bu parasnda kendi dallar vardr,
bunlarn oduncular, avclar ve kendi ekinleriyle kendi srleri bulunmaktadr, zellikle
50 il 60 bin koyunu olan Galioda. Yazn bunlar Sene Communi otlaklarnda kalmakta,
sonbaharda Vicentino, Padovano, Polesine, Trivigiano, Veronese, hatta Mantovano
krlarna yeniden inip, buralara dalmaktadrlar. Bu durum gl oban yaamnn
Vicentino alak lkesinden hareketle, srlere uygun btn mekn tek bana ele
geiremediinin kantdr. Herkesin kendi pay vardr.

Kastilya Transhmans
Kastilya transhmans btn tanmlarmzn salamasn yapmak iin iyi bir
rnektir. Onun gsterimleri yzlerce kere tasvir edilmilerdir. Biz buraya ait gerekleri,
zorlamalar, karmaalar biliyoruz.
e balarken, yer deitirme boyutunun 800 kilometreye ulaabildii byk
transhmans ile, ksa veya ok ksa apl bir transhmans arasnda ayrm yapmak
gerekmektedir. Sadece nl Mesta koyun sendikasna tabi olan by (bu sendikann
ayrcalklar 1273e kadar geri gitmektedir) dikkatimizi ekecektir. Bir doa bilgininin
XVIII. yzyln sonlarna doru syledii gibi, spanya iki tip koyuna sahiptir, ynleri
sradan olan birinci cinsten olanlar hayatlarn doduklar yerde geirmekte, asla otlak
deitirmemekte ve her akam allarna dnmektedirler: ynleri ince olan dierleri her
yl yolculuk yapmakta ve yaz dalarda geirdikten sonra, Mancha, Estramadura ve
Andaluya gibi kralln scak blgelerindeki ayrlara inmektedirler. Bu ikinci cinse
gezgin koyunlar ad verilmektedir ( 309 ). Btn ayrmlar gibi, bu da ancak yaklaktr
gezgin koyun olanlar yalnzca, deerli pstekilerine kn krmz al srlenleri,
zerinde on kadar krallk yol gei hakk tahsil istasyonunun bulunduu ana yollar
boyunca -canadas- Kast : iyann ularna gidenleridir. Fakat tali yollardan (cordeles,
veredas) srdrlen baka obrn gzerghlar da bulunmaktadr. Byk seyrsefere
yabanc bu srler, mevsimlere bal olarak salnmaktadrlar; bunlar pazarlara
(mercados) ulatklarnda, bu kez ganados travesios veya ribergios veya merchaniegos
adn almaktadrlar. Kraliyet memurlar denetimlerini balca yollarn dna da
yayabilmek iin zenli ve uzun bir mcadele vermek zorunda kalmlardr: bu durum
44

1593-1599a kadar ( 31 )
sorunumuz burada deildir.

koyun

vergilerindeki

ani

ykselii

aklamaktadr.

Fakat

Sorunumuz, haritasn Julius Kleinn klasik kitabndan ( 3H ) aldmz canadas'lara

gre bu byk transhmans, meridyenler ynnde kuzeyden gneye, sonra da
gneyden kuzeye olan ve bylece sregiden bu hareketleri hayal etmeye dayanmaktadr.
Bu konuda hibir kukuya yer yoktur: yer deitirmelerin geniliine ramen (sklkla
yatay veya engebeyi kesen yarklar halinde) bir gebe hayvanclkla kar karya
deiliz, nk koyunlarn yannda uzman obanlar ve sadece onlar bulunmaktadr;
rabadanes adn alan bu adamlar ba obanlar, ast rtbeli obanlardan meydana
gelmektedirler; bunlarn silah olarak sapanlar, uzun sopalan bulunmakta olup,
yanlarnda katrlar, birka tane atlar, mutfak malzemeleri ve kpekleri de yer

yol vergisi

--------

___ Alcontoro ---------------------------------- Colotrovo . H" Santiago

Hllll

6. Kastilya transhmaslar
Kaynak: Julius Klein. The Mesta, A Study in Spanish Economic History 1273-1836, Cambridge, 1920, s. 18-19.

almaktadr. Sz konusu olan, hi de yer deitiren bir halk deildir. Hatta hi

tereddtsz unu syleyelim: bu ters bir transhmanstr. nce ynl srler gerekten de,
kuzeyin yksek blgelerinden gneydeki alak lkelere gitmektedirler. Srler ve mal
sahipleri (bykleri ve kkleri) kuzeye aittirler, hereyden nce de, Cortes'e kar
Mesta'nn gl haklarn koruyan koyuncu drt byk kenttendirler: Leon, Segovia,
Soria, Cuenca. Zaten btn sistem yaz otlaklarnn kapasitesine, yani kuzeye bamldr;
gneyde Estramadura, Mancha ve Andaluyada bo topraklarn muazzaml snrsz
bir artrm mmkn klmaktadr ( 3I2 ). Eer Kastilya srleri sembolik Portekiz snrn
amyorlarsa, bunun komusunun direnmesine olduu kadar, ek mahrelerin gereksizli
ine de bal olduu dnlebilir.
Bunlar syledikten sonra, u an iin obanlarla kyller arasndaki ok saydaki
atmayla ilgilenelim (zellikle gezgin srlerin art vesilesiyle meydana gelenleriyle);
yer deitirme ap uzun veya ksa olan srler arasndaki atmalarla da ilgilenmeye
lim: alda geceleyen srlerin yannda -estantes veya travesios- Mesta'mn dnda kalan
kentler -Salamanca gibileri- mdahale etmektedirler; kentlerden, yerel ky senyrlerinden veya mal sahiplerinden meydana gelen aristokrasileri anlaynz. Mesta ve onlarn
yargsal ayrcalklarna dman olan yerel yarg yetkilileri gibi bask gruplar
arasndaki mcadelelerle de daha fazla ilgilenmeyeceiz; ayn ekilde gei haklar
konusunda devlet, kentler, byk soyluluk veya kilise arasndaki mcadelelerje de fazla
ilgilenecek deiliz. Ancak, iyi bilinen btn bu olgular transhmans sisteminin burada
ne kadar karmak, baka sistemlere dayal olduunu ve ancak nceden meydana gelen
uzun bir evrim sayesinde anlalabilir nitelikte olduunu iaret etmektedirler. Bir tarihi,
glmseyerek, oban yaamnn berya ekonomisini zeytinlerden, zmlerden, bakrdan
ve hatta Peru hzinelerinden daha ( 313 ) fazla altrdn sylemitir. Ve bunda hakldr.
Burada yalnzca XVI. yzyl boyutu iinde, spanya koyunlaryla kuzey Afrikadan ithal
edilen koyunlarn melezletirilmesi sonucu elde edilen merino koyunun genelletirilme
sini grmeyelim. Koullarn biraraya gelmeleri, uluslararas konjonktrn su ortakl
Mesta'nn ihdas edilebilmesi (ve belki de 1526ya kadar olan ykselii) iin gerekli
olmulardr. XIV. ve XV. yzyllar Avrupa bunalm, Kastilya ynnn muhtemel dk
fiyatnn cazibesi, ngiliz yn ihracatnn bilinen yavalamas, talyan kentlerinin ynl
dokuma faaliyetleri olmakszn; Kastilya koyunculuunun geliimi ve bu blgenin
milyonlarca gezginci koyunu gayri mmkn ve dnlmez olur ( 3U ).
Ksacas, Kastilyann seyirlik ve bymekte olan durumuna dair sonu hi de
ikircikli deildir: her transhmans i ve d karmak yaplar, ar kurumlan gerektir
mektedir. Kastilya yn rneinde Segovia gibi kentler ve pazarlar; ynleri nceden
satn alan ve Floransallarla birlikte pstekilerin hazrland ykama atelyelerine sahip
olan Cenevizli i adamlar sz konusudur; bu byk tccarlarn Kastilval temsilcileri, yn
balyalarnn tayclar, Bilbaodan hareketle Flandre (Burgos konsolosluunun denetimindedir) ynne hareket eden filolar veya talyaya ynelik Alicante veya daha olaan
bir ayrnt olarak srler iin alnan ve otlaklara kadar tanmas gereken zorunlu tuzu
hesaba katmyoruz. Kastilya transhmansn, hem ina ettii, hem de mahkmu olduu
bu geni balarn dnda aklamak mmkn deildir.

Karlatrmalar ve btne ait haritalar

zmleme ister nemli, isterse nemsiz bir rnek zerinde yaplsn, hep benzer
sonulara ulaacaktr.
46

1. Biraz yakndan bilinen btn rnekler transhmansn gl bir ekilde kurumla

tn; korumalardan, kararnamelerden, ayrcalklardan vareste olduunu, ve biraz da
topum d olduunu gstermektedir; obanlarn her zaman dta kalan konumlar bunu
aa kartmaktadr. Aslnda Yukar Almanyaya ait olan ( 315 ) incelemeler, obann bu
toplum d, bu parya yannn altn izmektedirler ve bu aklayc bir izgidir. Zaten
bugnk Provenceda ( 316 ) transhmans yapan obanlara ilikin bir rportaj, okuyucuya
bir dnyann, ayr bir uygarln kaplarn amaktadr.
Aktr ki, transhmanstan yana veya ona kar tedbirler, blgeden blgeye
deiebilirler, ama bunlar her zaman vardrlar. Arles evresinde Crauda yabanc
srler lehine suistimaller yaplmaktadr; belediye meclisi 1633de konuyu grm ve
Yzba de Guetyi masraflarn karlamak zere, bir vergi toplama hakkn vererek,
gerekli teftileri rgtleme iiyle grevlendirmitir. Aix parlementosu bu kararn
benzerini uygulayacaktr. Israr etmeyelim: burada sz konusu olan btn bir sistemdir
( 317 ). Napolide XVII. yzyln banda ( 3I8 ), byk kentin dndaki balca bro Foggia
gmrksne ait olandr. Otlaklar paylatran, izin belgelerini veren, otlak kiralarn
toplayan odur -veya onun yokluunda, bir Camara bakan tarafndan temsil edilen
ynetim, anonim bir raporun belirttiine gre ylda iki kere almodo de la Mesta, araziye
gitmektedir- Doru veya yanl, bu yaklam semptomatiktir. Ayn ekilde, Aragonda
obanlk hayat, ayrcalklar asndan Kastilyadakine benzeyen bir Mesta'ya itaat
etmektedir; fakat arivleri henz tarihiyi cezbetmemitir.
2. ikinci kural: her transhmans, talepi bir tarmsal hayat tarafndan harekete
geirilir ve obanlk hayatnn tm ykn ekecek ve bu hayatn avantajlarndan
vazgeecek gce sahip olmayan bu tarmsal hayat, yerel ve mevsimlik olanaklara gre
bunun ykn zemin veya yukar katlarn otlaklarna aktarr. Bylece, her mantksal
inceleme bu harekete geirici tarmdan ie balamak zorundadr. obanlarla kyller
arasndaki ayrlmay dayatan odur. Apulia Tavolieresinin ulalan nokta, ve Abruzzelerin de balang noktas olduu byk obanlk hayat iin zen gsterilmesi gereken ilk
nokta, yerlerinde kalan kyllerin aada olduu gibi yukardaki konumlarn da
belirlemek olacaktr. Kastilya transhmans kknda kuzeyin ve kk salm kyllerinin
srkleyici rollerini iaret etmitik. Vicentino iin, aann paese habitatissimolar akla
getirilsin! Bundan da fazlas, gnmzde Trkiye ve randa olduu kadar, Kuzey
Afrikada da eski obanlk hayatn kran hzl nfus art ve tarmsal gelime deil
midir? Bugn cereyan eden, dn de cereyan etmitir.
3. Btn bu zel durumlar aabilmenin yegne biimi, bilinen btn transhmanslar bir btnsel Akdeniz haritasnn zerine aktarmaktadr. lem bugn iin mmkndr
ve Elli Muller tamamlayp, basitletirip, iktibas ettiimiz bir haritada bunu 1938de
baarmtr ( 3I9 ). Gemie ilikin olarak, bu haritay tedrici paralar halinde ina
ediyoruz. Aa yukar 15 metre genilikte olan transhmans yollar, blgelere gre
farkl adlar tamaktadrlar: Kastilya canadas', Dou Pireneler camis ramaders'
Languedoc drayes veya drailles', Provence carraires' talya trat tur i's, Sicilya trazzore' si
Romanya drumul oilor'u... Eski izler ve bu an devam eden ksmlar, tankl ak olan
btnsel bir corafya resmetmektedirler. XVI. yzyl Akdeniz meknnda transhmans
zellikle berya yarmadas, Gney Fransa, talya blgesine skmtr. Dier yarmada
larda, Balkanlar, Anadolu, .Kuzey Afrikada istilac bir gebe veya yar gebe
hayvanclk tarafndan bastrlmtr. Akdenizin sadece bir kesimi, obanlk yaamnn
dar ve belirli snrlar iinde hapsedilebilecek kadar youn bir tarma, olduka kalabalk
bir nfusa sahiptir.

Bu meknn dnda herey karmaklamaktadr. Fakat grlecei zere, elikiler

demeti, syleyecek sz olan mekn ve tarihin deimeleri tarafndan daha da fazla
aklanmaktadr.

Hecin devesi ve Orta Asya devesi;

Arap ve Trk istilalar
Gerekten de tarih byk aklamalar salamaktadr. Akdeniz mekn gney ve
douya doru iki istila, fiili olarak hereyi tartmal hale getiren iki zincirleme alt-st
olu dizisi tanmtr. Bunlar Xavierde Planholn szn ettii iki ak koputur: VII.
yzyldan itibaren Arap istilalar ve XI. yzyldan itibaren Trk istilalar; Orta Asyann
souk llerinden kaynaklanan Trk istilalarna Asya devesi refakat etmi ve bu
istilalar bu devenin yaylma srecini glendirmilerdi; Arabistann scak llerinden
harekete geen Arap istilalar ise Hecin devlerinin yaylmasn tevik etmi ve
aklamtr ( 32 ).
Bu iki yk hayvan aikr benzerliklere ve mmkn kartrmalara ramen,
farkldrlar. Bat onlarn hakknda yanlmtr, ama zr de vardr: Savary, Dictionnaire
de Commerce (1759)inde Hecin devesini ift deve diye tanmlamtr ki, gerek tabii bu
deildir. Demek ki farkl ki hayvan sz konusudur: Maverannehr kaynakl olan Asya
devesi ne souktan, ne de engebeden etkilenmez; Arabistandan gelenHecin devesi bir
kum l ve scak blge hayvan olarak kalmaktadr. Bu deve pratik olarak da yollarn
izlemeye veya dk hava scaklklarna dayanmaya yatkn deildir. Zaten Sahra veya
Arabistan llerinin serin gecelerinde, efendisi onun ban adrn rts altnda
snaa sokmaya zen gstertermektedir. Hecin devesiyle Orta Asyadevesi arasnda, X.
yzyla doru Trkistanda baaryla yaplan melezlemeler sadece yerel bir rol-oynayabilmilerdir.
Her iki hayvann da ekolojileri byk farkllklara sahiptirler. Olduka geni bir snr
blgesi onlarn karlkl alanlarn ayrmaktadr, bu blge Zagros ve Toroslarn gney eteklerini
izleyen bir izgi boyunca (ve bu kesin izgidir) Karadenizin dou ucundan, Hazar
denizinin gneyinden ve nds dirseinden ( 32 ) geen ematik bir izgiye kadar
uzanmaktadr: Bu blge ok kaba olarak, kn souk olan ran yaylasdr. Hecin devesi
tabii ki buraya nfuz etmekte, XVI. yzylda zellikle sfahan evresinde birbirleriyle
buluan faal kervanlara katlmaktadrlar ( 322 ). Hecin devesi Hindistana kadar bile
gitmekte ve orada, eer daha fazla deilse, en azndan atlar kadar para etmektedir ( 323 ) ki,
bu da onun evinden uzak olduunun kantdr. Fiili olarak, ne Anadolu yaylalar, ne de
rann yksek blgeleri ona itenlikle almamlardr ve eer Arap istilas Kk
Asyada baarszla uradysa ve randa da hibir zaman ok rahat olmadysa, bunun
suunu byk lekte hecin devesine yklemek gerekmektedir.
Her hal- krda, her iki blgenin de kendi tercihleri olmutur.
Suriyeden Magripe kadar ykselikler Arap istilas tarafndan bir yana braklm
lardr. Araplar i blgelerin bu kuru, le dnk ve Kuzey Afrikadaki Aures gibi
insanlar tarafndan erkenden ele geirilmi bu yal dalar kendi kaderlerine terketmilerdir, ayn ekilde, Arap istilas deniz kenarndaki u bo dalarn, bol yamurlarn eski
sk ormanlar aklad ve insanlar tarafndan uzun zamandan beri sayg gren dalarn
etrafndan dolamlardr. Bu durumda bu dalar, Arap fatihlerin nnden kaan
halklara snak grevi grmlerdir. VIII. yzyldan XI. yzyla kadar Maruniler ve
Drziler Lbnana yerlemilerdir; bunlar toprak ap devletlerini kurmulardr. Kuzey
48

Afrikada Kabililer X. yzylda ve bundan da daha fazla XI. yzylda, Hilali gebelerin
basksnn ertesinde yerlemektedirler ( 324 ). Bu, eski veya yeni tarihlerde iskn edilen
dalarn arasnda, Arap istilasnn sonucu olarak ortaya kan bedevileme, denizin
adalar evreledii gibi, yksek lkeleri evreleyerek muazzam bir su baskn gibi
yaylmtr. Ayn anda bu yksek yerlerde, ounlukla khne bir hayat tarz hapsedilmi
olarak kalmtr ki, bu hayata ait baz izgiler (yk hayvan olarak kz, vadilerin sulu
tarm, tahl ambar, insan ve hayvanlarn st ste yldklar maara evleri) gnmze
kadar veya hemen hemen devam etmilerdir.
Kk Asya ve daha kk lekte olmak zere Balkan dalar (burada istisnalar
boldur) iin, Trk devecinin gelmesi sklkla geri dn olmayan ama mutlak olarak
deiik bir cinsten iddetli alt-st olular, temsil etmitir. Saldrgan bir gebe
hayvanclk, durumun uygun olduu her keresinde, dalk blgenin en st katna kadar,
en st orman snrnn tesine varncaya kadar yerlemitir. Belki de yayla -yazlk
ikmet- teriminin Trk dilinde ve ruhunda ifade ettii anlam iinde tazelik, serinlik,
souk akar sular, bol otlu otlak kavramlar ile, cennete ok benzeyen bir imge
birbirlerine kartklarndan tr bu byledir ( 32S ). lkbahar gelince en byk i
pirelenmi k yerlerini terketmek ve zelliklede hareket etmek, yola kmak
olmaktadr. Bir Trk atasz bir Yrk herhangi bir yere gitmek zorunda deildir,
kprdasn yeter ( 326 ). Corafi zorunluklardan ok geleneksel etkilere uyulmaktadr.
Bu geni tarih kark ve zlmesi gtr; kendine ait dolanma yerleri vardr; bunun
dnda yerleiklerin nihayetsiz tekrarlanan muhalefetinin tehditi altndadr; gebeler
bu sonuncularn engellerini amak veya etrafndan dolamak veya krmak, ounlukla
da sessiz ilerlemeleri karsnda geri ekilmek zorundadrlar.
XIII. yzyldan XV. yzyla kadar, Kk Asyada obanlarn gebelii yava
yava dlanm, i yayla ve knt alanlarndan temizlenmi ve yzyllardan beri
salkszla ve terkedilmilie uram, yazn salgn hastalklarn alan, yar l
evre ovalara atlmtr: Kilikya, Pamfilya ovalar, Menderes veya Gediz vadileri. XVI.
yzylda Trk ynetimi Yrkleri hizaya getirmekten,.hatta toprak vererek yerletir
mekten ve en fazla direnenleri maden ve istihkm almalarna gndermekten veya
1572den sonra Trk olan Kbrs'a srmekten vazgememitir.
Fakat bu ie hep yeniden balamak gerekmektedir. Gebelik Bat Anadoluda
srmekteyse de, asl gelime yeri Asyadan gelen gebelerin Trkmen adn tadklar
douda olmaktadr. Bugn bile Trkmenler Anadolu bozkrlarndan Halep ve ama
kadar gitmektedirler; ve gzerghlarnn her iki cephesinde de onlar yerletirme sorunu
kendini ortaya koymaktadr. Daha nceki dnemlerde, Trk yaylmasnn byk
baarlar salad dnemde asla rahatsz edilmemi olan gebe Trkmenler, XVI. ve
zellikle de izleyen yzyldan itibaren Osmanl valileri ve vergi mltezimleri tarafndan
ilgilenilen unsurlar olmulardr. Osmanl merkezi iin sz konusu olan vergi toplamak,
svariler bulmaktr. Buna kar srdrlen mcadele o kadar inatdr ki, alevi
kabilelerin rana srlmelerine yol amtr; bunun tersine snniler batya doru
ilerlemekte ve Yrklerin gebe haznesini yenilemektedirler. 1613de Karaman eyaletin
de, Konyann gney dousunda bulunan bir airet, 70 yl sonra Ktahyann yksek
yerlerindedir; hatta baz gruplar Rodosa gemilerdir. Son yenilenme: douda alan
boluklar bir kez daha dolacaktr, o zamana kadar dalarna hapis olan Krtler, havay
uygun bulunca XIX. yzylda Anadolu yksek yaylasndaki ve Toroslarn gney
eteklerindeki kuzey-gney dorultusundaki byk gleri kendi hesaplarna geirmi
lerdir. Bu, gebelerin hayatlar iin artc duraklama noktalaryla birlikte, kire
lenmelerin, srekliliklerin ve yeniden balamalarn yer ald devrelerin bulunduunun
kantdr ( 327 ).

'
"

7.
ada transhmanslar
Kaynak: Elli Mller, "Die Herdenvvarderungen Mittlemeergebiet1 in, Petermann's Mitteilungen, 1938.

t
-nrt
tt)MP

500 Km.

1
S
v an I*H Mikn

M aiHr)

m <
tn

(la |m bn.g

laltiM I aaf|

51

Balkanlar, Anadolu ve Kuzey Afrikada

Batl tanklar tarafndan grlen gebelik
Hereyi bu istilalarla -VII. yzyldakiler ve devam, XI. yzyldakiler ve devamaklamak meru, gerekli bir basitletirmedir. Hecin devesi Kuzey Afrikaya ve Sahraya
ulamak iin Arap yaylmasn beklememitir. Ayn ekilde, Asya devesi Anadoluya ilk
Seluklu baarlarndan nce sokulmutur. Fakat, ema kabaca dorudur. Scak ve
souk llerin ulatklar nokta olan Eski Dnyann ktasal kitlesini btnl iinde
blen Akdeniz, Asyadan kan gebelerin doal hayatlarnn kendi evinde devam
ettiini -ama ayn zamanda kyllerin inat gc karsnda zayfladn, yattngrmektedir.
Her hal- krda yaamaya gene de devam eden bu byk gemi, XVI. yzylda
Akdenizin u yarmadasal dnyalarnn -Balkanlar, Anadolu, Kuzey Afrika-portreleri
ni tamamlamaktadr, buralarda, bizim batl kaynaklarmzn tanmladklar biimiyle
transhmans sarsalanm, kenarlara doru atlm ve nemli lekte yaralanmtr. Bu
esas perspektif baz dalk, bamsz, ama kilitlenmi, kukuyla baklan ve da doru
mahreci pek olmayan adalar anlamaya yardm etmektedir; evinin efendisi olan ve
MoritanyalIlar, Trkler ve Araplarn zerine istedii gibi... saldrlar dzenleyen
Cebel Drz ( 328 ) kadar bamszl olan ama tam bir hareket serbestisi bulunmayan
Kabililer -spanyol metinlerinin, Cuco krall.- Bu efendiler zellikle kk Stora
kumsal (bugnk Philippevillein yannda) araclyla spanyollarla temas kurmaya
bouna uraacaklardr ( 329 ). Kuzey Afrikada herey henz nisbeten basittir. Byk
gebeler her yaz srlerini denize kadar gtrmektedirler; k yaklarken Gneye ve
Sahraya doru geri dnmektedirler. Bylece, k arefesinde terkedilen alak lkelere,
srlerini gtrebilecek olan dallar iin bir aralk bulunmaktadr. Anadoluda, daha
nce sylediimiz gibi, buna benzer hibir ey yoktur. Gebelik ve transhmansn
srttkleri ve birbirlerine kartklar Balkanlarda da byle birey yoktur. Trk
ynetimi, biraz istekli biraz da isteksiz olarak, onlar yerleik hale getirmek ve askeri
savunmasn glendirmek amacyla, yarmadann dousuna Yrk gmenleri yerle
tirmitir. Zaten bunlar geni Balkan yarmadasnn yegne gebeleri deillerdir.
talya veya spanyaya nazaran ok net olan bu farkllklar, uzak gemite^olduu
gibi, yakn gemiteki batl seyyahlarn gzlerinden kamamtr. Gebe (veya daha
iyisi yar-gebe) obanlarn hareketleri Oranl kronik yazar ve asker Diego Suarez( 33 )
kadar Flaman Busbeci veya u hayranlk verici seyyah Tavernieryi veya u ilgin Baron
ve Tottu veya Chateaubriandn ada olan u ngiliz Holland arpmlardr. En
gzel resim, Hollandn 1812de, srlerini o tarihlerde yar-l olan Selanik krlarna
veya s sulu bir cins i deniz olan Arta krfezi kylarna gtren sert Pinde obanlaryla
karlamasna ilikin olandr ( 331 ). Bunlar herhalde gebedirler, nk karlarn ve
ocuklarn beraberlerinde gtrmektedirler. Hareketin hzn belirleyen uzun koyun
sralarnn arkasndan, bazen saylar bine varan at konvoyu gelmektedir ve bunlar ev
aralar, adrlar, kamp gereleri ve beiklerde yatan kk ocuklarla yklenmi
olmaktadrlar. Papazlar ise cemaatlerine bizzat refakat etmektedirler.
Busbec de ( 332 ) Ankara civarnda Ankara keileri ve Kuzey Afrikada Berber koyunu
adn tayan yal kuyruklu koyunlarn blgesinde gebelere rastlamaktadr: Bu
srleri gden obanlar gnler, gibi, geceleri de tarlalarda geirmektedirler; bunlar
karlarn ve ocuklarn, kendilerine ev grevi gren arabalarnda beraberlerinde
gtrmektedirler; ancak birka tanesinin kk adrlar bulunmaktadr. Bylece ok
uzaklara kadar giderek talihlerini aramaktadrlar; bazen ovalara gitmekte, bazen
52

tepelere trmanmakta, bazen de vadilere inmektedirler; mevsim ve otlaklarn bolluu,

yrylerini dzenlemekte ve nerede kalacaklarn belirlemektedir. Dou Anadolu ve
Kaide snrlarnda Erivana drt saatlik mesafede, XVII. yzyln ortasna doru, Kaide
tarafnda gneten kavrulan scak tepelerde kyllerin oturduklar scak dalar vardr,
bunlar 20.000 adra, yani aileye varan saylaryla, yazn hayvanlar iin iyi otlak peinde
olarak gelmekte ve sonbaharn sonunda tepelerini yolunu tutmaktadrlar diye yazmak
tadr Tavernier ( 333 ).
Bu seferinde de hibir kukuya yer yoktur. zleyen yzylda, Baron de Tottun
farkettikleri bu ayn Trkmenler olacaktr, fakat onun tankl bizi bir an iin aknlk
iinde brakmaktadr. Yazdna gre, Kn Orta Asyada oturan ve yazn Suriyeye
kadar, srlerini otlatmak iin silah ve ykleriyle giden halklarn gebe olduu
sanlmtr, oysa bunlar Andaluya dalarnda koyunlarnn peinde sekiz ay dolaan
spanyol obanlardan daha fazla gebe deillerdir ( 334 ).
Bu szlerin ortaya kard tartma yararldr, fakat ancak ksa bir parantezi
haketmektedir. Kastilya rabadonesi ile Trkmen obanlar arasnda karklk mmkn
dr, ama eer Mesta"mn gezgin srlerinin katettikleri muazzam mesafeler
hatrlanacak olursa, bu kartrma sadece ilk bakta olacaktr. Trkmenler de ayn eyi
yapmaktadrlar, fakat kendileriyle birlikte, ailelerini ve evlerini de gtrmektedirler.
Fark ite buradadr. Bunun dnda, tartma gebe terimi zerinde olmaktadr. Dier
yandan Littre szlnde gebelik teriminin bilimsel aklamasnn, transhmansa dair
1863 tarihli bir rnekten ibaret olduunu hatrlayalm. Transhmans ve transhmans
yapan kelimeleri de zaten yenidirler. Bloch-Wartburg szl (1960) ilk rnekleri 1803e
yerletirmektedir. Eer transhmante kelimesi 1780de ( 335 ) Ignacio de Assonun kalemi
altnda can bulmusa da, gene de Pirenelerin ok tesinde ok eskiden beri kullanlan bir
terime benzememektedir ve transhumancia kelimesi ise henz ortalarda yoktur. Fakat bu
yeni yolda fazla uzaklara gitmeyelim.

Yzyllar aan devreler

Bu blm boyunca gebelerin transhmans yapanlara kar, dallarn ovallara
veya kentlilere kar salnmlarnn ar yaval dikkatleri ekmitir. Btn bu
hareketlerin tamamlanmalar iin yzyllar gerekmektedir. Bir ova daha faal bir hayata
gemekte, vahi sularna kar mcadele etmekte, yol ve kanallar rgtlemekte ve
bunlar olurken bir veya iki yzyl gemektedir. Bir da g etmeye balamaktadr, aa
lke bu kalara izin verdii srece, dadaki ar kovan devam edecektir, tabii bu da bir,
iki veya daha fazla yzyl boyunca srecektir. Bunlar yzyllar aan srelerdir,
hareketleri ancak, gzlemin kronolojik alan sonuna kadar ak tutulursa grlebilir
niteliktedir.
Tarih olaan olarak yalnzca bunalmlarla, bu yava hareketlerin ar younlama
syla ilgilenmektedir. Oysa muazzam hazrlklar bunlar ncelemekte, nihayetsiz kalar
onlarn pelerinden gelmektedir. Ve bu hareketlerin, yavalklar iinde, iaret
deitirdikleri de olmaktadr. Srasyla, ina sonra bozulma, ve byle srp gitmektedir.
Da alternatif olarak hereyi kazanabilir, sonra da hereyi kaybedebilir veya kendini
bizatihi baarsnn iinde kaybedebilir. Bu tarih, basit bir kaza veya yerel bir sre ile
snrlanmadnda, herbiri ar bir yavalkta olan bu corafi devrelerin (eer byle
denilebilirse) ok kaba ezamanllklara boyun edikleri sylenebilir. Bylece XVI.
yzyl sona ererken, heryerde insan bakmndan zengin ve zorlama altnda olan da,
kendinden kurtulmak iin infilak etmektedir. Bu dank sava, ne kadar mulak bir
terim olursa olsun, haydutluk terimiyle ifade edilen nihayetsiz ve her zaman varolan u
53

toplumsal mcadele biimiyle karmaktadr. Alplerde olduu kadar Pireneler,

Apenninler veya dier Hristiyan veya Mslman dalarda, denizin ortasnda nefes ald
muazzam da krlentleri boyunca ortak bir kader izilmektedir.
Dier yandan, hemen hemen hareketsiz olan bu evrelerin iinde, bu yava
ykselmeler tek balarna rol oynamamakta, insan ile yaad ortam arasndaki genel
ilikilerin bu salnmlar baka dalgalanmalara eklenmektedirler, bu dalgalanmalar ise
ekonominin bazen yava, ama olaan olarak daha ksa olan dalgalarndan meydana
gelmektedirler. Btn bu hareketler st ste gelmektedirler. Birileri veya dierleri,
insanlarn hi de basit olmayan hayatlarn dzenlemektedirler. Ve insanlar ancak bu
ykselen veya alalan dalgalan, bilinli bir ekilde kullanarak ina edebilirler. Baka bir
ekilde sylenirse, uzun sreli corafi gzlem, bizi tarihin tand en yava
dalgalanmalara yneltmektedir. te bu blmde ve izleyen blmlerdeki gzlemimizi
ynlendiren budur.

54

AKDENZN KALBNDE
DENZLER ve KIYILAR
Kaln topraklar brakalm ve denize ulaalm. Srasyla deniz meknlar ky eritleri,
adalar incelenecektir. Bu corafi ereveler yolculuu belirleyeceklerdir, fakat bu
keresinde de zmleme tercihan zde unsurlara ve onlarn ortaya kardklar
karlatrmalara ynelecektir. Sonra, btnlkler daha anlalr hale geleceklerdir.

1. Sv Ovalar
Tabii ki bu deniz meknlar insanlarn leine gre llmelidirler; tarih onlarsz
asla anlalr, hatta dnlebilir olamaz.

Ky denizcilii
XVI. yzylda muazzam denize kar, insan faaliyeti birka erit, izgi, minnack
destek noktalar tarafndan temsil edilmektedir... Muazzam meknlar zerinde, deniz
Sahra kadar botur. Ancak kylar boyunca canlanmaktadr. Denizde dolamak,
gemiciliin ilk gnlerindeki gibi, hemen hemen kyy izlemek, kayalktan kayala
yengeler gibi gitmek (), burunlardan adalara ve adalardan burunlara gitmektir ( 2 ).
Bu costeggiaredir ( 3 ) aklara kmaktan kanmak Belon du Mansn Les campagnes
de mer deniz krlar dedii eydir. Daha kesin olarak, bir Raguza teknesinin mutfak
hesaplarna gre ( 4 ), tereyan Villefranchedan, sirkesini Niceden, zeytinya ve
iyam Toulondan satn almaktr... Veya Portekizli bir kronik yazarna gre, bir deniz
hanndan baka bir deniz hanna gemek, birinde len, dierinde akam yemeini
yemektir ( 5 ). Sevillal Thome Cano talyanlar iin bunlar ak deniz denizcisi
deillerdir demekteydi ( 6 ). Adriyatikte tekneyle dolaan Pierre Lescalopier 1574de
Zarada Yal Salda maskeleri grerek elenmi, ertesi gn 29 ubatta Saint-Jean de
Lalvoisienin nnden gemi ve 26 ubatta da Spalatoda akam yemei yemitir ( 7 ).
Prensler ve bu dnyann bykleri, bayramlar, ziyaretler, resmi kabuller ve dinlenme
vesilesiyle bylece bir kentinden, onun yanndaki kente gitmektedirler, ancak limanlarda
teknenin yklenmesi veya havann dzelmesi beklenmektedir ( 8 ). Yalnzca kyy
grebilecekleri noktalarda savaan filolar da byle ilerlemektedirler ( 9 ). Bu gzerghlar
izlemek veya bu arti di ravigare aslnda, bir ucundan dierine, ky yollarnn tasviri
olmakta ve dilin ucuna mtevazi kabotaj kelimesini getirmektedir.
55

Tekne, denizin herhangi bir durumu onu ans eseri olarak aa srklendiinde,
istisnai olarak kyy gzden kaybetmektedir; veya uzun zamandan beri bilinen ve
kullanlan veya drt yoldan birine harfiyen uyduunda da ayn ey olmaktadr.
Ispanyadan talyaya, ister Balearlar ve Sardinyann gneyinden gitsin ki, buna ou
zaman adalardan yolculuk ad verilmektedir, ister Messina boaz ve Malta boazn
dan geerek Matapan burnu, Girit kylar ve Kbrs tarikiyle Suriyeye ulasn ( 10 ), isterse
de rzgr seyrsefere uygun olduunda, hzl bir yolculuk olan () ve daha Helenistik
dnemde kullanlan bir yol olan Rodostan Msrdaki skendiriyeye dorudan gitsin.
Belon du Mans 1550de bylece ip dorultusunda Rodostan skenderiyeye gitmitir.
Fakat bu yollar tam da gerek ak deniz yollar deillerdir. Kuzey rzgrlarna kar
paraleller ynnde bir snak ararken, bir adadan dierine kouturmak; Rodos
skenderiye gzergh zerinde, hereye ramen olduka ksa sren, kimi zaman
kuzeyden, kimi zaman da gneyden esen rzgrlardan meridyenler ynnde yararlan
mak, gerekten ak denize kmak mdr? Bir kydan kardaki kyya gitmek iin ksa
gzerghlar zerinde tekrarlanan bir serven. Fakat, 1571 Ocanda Kandiyeden gelen
Venedik kalyonu Foscarini e Parighetto Korfu aklarnda kendini birdenbire sisin iinde
bulmu ve karay grmeden krlemesine ilerlemek zorunda kalmtr, bu durumda
mrettebat umutsuzluk sarmtr ( 12 ).
Kynn ncelii o kadar gldr ki, deniz yolu basit bir nehirden ibaret olarak
kalmaktadr. Ky topraklarna sahip olanlar, tpk nehirlerde olduu gibi gei resimleri
talep etmektedirler. Bu gei hakk, limandaki gerek bir hizmetin karlym gibi
gsterilmektedir. Fakat Monaco dk veya Savua dk, herbiri komik bir sahil paras
sahibi olarak ve bundan da fazlas, burunlarnn dibinden geen zengin trafie ortak
olmaya can atarak, tekneleri sahillerinden geiyor olmak gibi basit bir bahaneyle
vergilendirmeye kalktklarnda, durum hi de byle deildir. Bunlarn kadrgalarnn
yakalayabildikleri yelkenlilere eyvah ( l3 ). Franszlarn canlarnn skld bir zamann
rn olan % 2lik Villefranche resmi, XIV. Louis zamannda diplomatik bir olay haline
bile gelmitir. Hibir ey, seyrseferin kyya yapk olduunu bundan iyi gsteremez.
Ayn ekilde, Ca'teau-Cambresis barndan beri Toskana kysndaki Talamone,
Orbetello, Porto-Ercole ve S. Stefano presidiosunun mlkiyetinin ele geirilmi olmas,
II. Felipeye Cenova ve Napoli seyrseferini keyfine gre kesme olana vermitir ( 14 ). Bu
durumda Berber kylarndaki La Goulettein rol anlalmaktadr. Bir gzetleme kulesi,
ky teknelerinin hareketini durdurmak veya rahatsz etmek iin yeterli olmaktadr.
Ak denizcilik uygulamalar, eer Akdeniz bu alana nfuz edememise, bunun
nedeni teknik cehalet deildir. Denizciler usturlap kullanmasn bilmekte ve uzun
zamandan beri de mknats tandan yararlanmaktadrlar. Her hal- krda bunlardan
yararlanabilirlerdi. Zaten talyanlar Yeni Dnya yollarnda, berya yarmadas denizci
lerinin ncelleri ve hocalar olmulardr ( 15 ). Akdeniz tekneleri -spanyada bunlara
lvantenler denilmektedir- her yl Denizden Londra veya Anverse doru yolculuk
yapmaktadrlar. Okyanus onlar iin bilinmedik bir yer deildir. Hatta Akdeniz tekneleri,
bilinen yollardan dmdz giderek, Yeni Dnyaya bile ulamlardr: Marsilya limanna
kaytl Pelerine bylece 1531de Brezilyaya kadar gitmi ve dnte de, Malagada yolun
sonunda Portekiz gemileri tarafndan tutuklanmtr ( 16 ). 1586 Kasmnda Alicanteye
gelen Toskana byk dknn kalyonu Hindler iin navlun almay kabul ediyordu;
oraya Havana kalesi iin mhimmat gtrd ve yolculuu yapmaya ehil olmayan bir
teknenin brakt mallar da oradan geri getirdi ( 17 ). 1610da iki Toskana teknesi
dorudan Hindlerden getirdikleri yklerini Livorno rhtmlarna boaltmlardr ( s ).
Raguza tekneleri herhalde mit Burnunu Vasco da Gamadan ksa bir sre sonra
gemilerdir ( 19 ), bu tekneler Yeni Dnyaya da mutlaka ulamlardr.

Eer Akdeniz, iaret ettiimiz ak deniz yollarnn dnda, eski seyrseferinden

vazgemediyse, bunun nedeni bu seyrseferin ona yetmesi ve havzalarnn blmlere
ayrlm olmas durumuna cevap vermesidir; Akdenizde birbirlerine olduka yakn
topraklara srtnmeden dolamak mmkn mdr? Ve her zaman ky en iyi yol
gsterici, en emin pusuladr; bu ky seyrseferi ynlendirmektedir. Zincirlerinden
boanmakta aceleci olan iddetli rzgrlara, kydan esenlerine kar, sahil alak olduu
zaman bile, bir snaktr. Mistral Lion krfezine ulatnda, bugn bile en iyisi,
sahildeki daha az rpntl sularn dar eridine ulamak iin kyya doru dmen
krmaktr. Bu durumda mknats ta Akdeniz hayatna pek fazla katlmamtr.
1538de Fransz kadrgalar spanyol kadrgalarnn tersine olarak, bu ta kullanma
maktadrlar ( 20 ), bir kez daha, aslnda bunu kullanabilirlerdi.
Zaten kyy izlemek sadece unsurlara kar kendini garantiye almak deildir. Yakn
liman ayn zamanda sizi izleyen korsana kar bir ka yeridir. En kt durumda tekne
kendini kyya atar ve mrettebat karada kurtulabilir. 1654de Tavernier Hyeres
krfezinde bir korsandan byle kurtulmutur; ve hatta tekneyi de kurtaracak kadar
talihli olmutur.
Bu ky denizcilii ayn zamanda navlun toplamaya izin vermektedir. Bu kabotaj,
fiyat farklar zerinde oynamaya, pazarlk etmeye birok frsat hazrlamaktadr.
Miodan kaptana kadar her denizci, teknede kendi mal payna sahiptir. Ayn ekilde,
tccarlar ve temsilcileri balyalaryla birlikte yolculuk etmektedirler. Birka hafta veya
birka ay srebilecek olan sefer, bir yerden dierine, karmak bir akm halinde
birbirlerine balanm satlarn,almlarn, takaslarn birbirlerini izlemesidir. Bu sre
esnasnda teknenin yk sklkla cins deitirmektedir. Alnmakta, yeniden satlmakta
dr ve Livorno, Cenova veya Venedik gibi baharat, deri, pamuk veya sedefin madeni
paralarla deitirildii yerlerden gemeye zen gsterilmektedir. Sadece, tuz veya
buday tayan byk uzmanlam teknelerin bugnn aceleci tekneleriyle bir miktar
benzerlikleri bulunmaktadr. Dierleri ise, biraz gezginci pazarclar gibidirler; urak
iskeleleri onlar iin satn alma, satma, yeniden satma, takas etme frsatlardr, karaya
kmann dier zevklerini saymakszn.
Teknelerin dk tonajl olmalarndan veya yiyeceklerin hatta iecek suyun abucak
bozulmasndan tr daha da nemli hale gelen, hemen hemen gnlk olarak yiyecek,
iecek, odun ikmallerinin yaplmasnn avantajlarn hesaba katmyoruz. Rabelaisnin
dedii gibi, faire aiguade et lignade iin sk sk durulmaktadr.
Eer terim yerindeyse, seyrseferin bu ayak srmesi ky blgelerinin corafyasn
dzenlemitir, o kadar ki aamalar atlamaya ehil byk bir tekneye karlk, yiyecek
peinde tek sra ilerleyen trtllar gibi olmaya yetenekli onlarca yk kayn ve
yelkenlisini hesaba katmak gerekmektedir. Karayollarnn -Bat lkelerinde gzergh
larn Romann izdii- zerinde gndelik menzillerin artc bir dzenlilik iinde bir
kyn doumunu belirledii gibi, ayn ekilde kylarn su yollar zerinde, limanlar
birbirlerinden bir gnlk denizle ayrlmaktadrlar. Bu limanlar ounlukla kumlar
tarafndan ie yaramaz hale getirilen nehir azlarnn olmad hallerde, krfezlerin
snakl kylarn kullanmaktadrlar. Onlarn arasnda ise, hemen hemen sadece boluk
vardr ( 21 ). Bazen, hinterland az nfuslu olan kuzey Afrika gibi kylarda, liman
vazgeilmez su edinme noktas halinde, teknelerin ve balklarn buluma noktas olarak
ve civarnda bir kara kenti olmakszn, varolmaktadr. Bu, eer gerekliyse bile, liman
hizmetleri bir kent yaratmaya yetmediinin iareti olmaktadr.
Bu imgeler ok renkli bir tarihin yalnzca resimsel tonlar olmayp, onun ounlukta
ki gereklikleridir. Sadece esas balantlara bakmaya ok fazla eilimliyiz; bunlar
57

kopmakta, dmlenmektedirler: herey o kadar da kaybolmamtr veya kurtulmam

tr. Birbirlerinin peine taklm trtllar gibi olan kayklar, byk tarih her zaman
onlarn farkna varmakszn, hi yorulmadan ve bkmadan denizin eitli blgelerini
birlikte dokumakta, yeniden dokumaktadrlar.

Portekiz keiflerinin balangcnda

Sonu niyetine, XV. yzyln banda Atlantikteki ak deniz gemicilii gibi muaz
zam bir sorunla kar karya olan -onlar iin mutlak bir yenilik- Portekizlilere bir an iin
bakmak yararsz deildir. 1415de Ceutaya kar dzenlenen harekt srasnda deneyim
sizlikleri aikr bir ekilde ortaya kmtr; Cebelitark akntlaryla ancak ok zorlukla
baedebilmilerdir ( 22 ). Kronik yazn de Barros bunu aka sylemektedir: yurttalar
kukusuz o dnemde manyetik a sapmas ve usturlabn yabancs deillerdi, fakat
1415e kadar ak denizde uzaklara gitme tehlikesini gze almaya almamlard ( 23 ).
Hatta bir tarihi, daha Denizi Enriquenin salnda nihayetsiz Afrika kylar boyunca
yaplan ilk Portekiz keifleri hakknda, bunlarn hereyden nce endieli ve korkak, en
ufak bir denizci cesaretine sahip olmayan ky gemicileri olduklarn bile syleyebilmi
tir ( 24 ). Bunlar Atlantie kmakla birlikte, sonu olarak Akdenizlidirler. Her hal- krda
karavellerin -karavela- sokulmasndan itibaren -Gineden dnte sert rzgrlar ve ters
akntlarn kardklar zorluklar nedeniyle 1439-1440larda bu gemiler devrimci
olmulardr- Portekizlilerin almalar ve Azorlara ulamalar ve tekrar Lizbona ula
mak iin muazzam bir yay izmeleri gerekmitir ( 25 ). Kendilerini ak denize salmaya
balamlar ve ok abuk zel intikamlar almlardr.

Tarihin sleri olarak dar denizler.

Akdeniz bir deniz olmayp, aralarndaki az veya ok geni kaplar araclyla
balant kuran sv ovalarn tesellisidir. Bylece, Akdenizin dou ve batdaki iki byk
havzasnda, kta kitlesinin eitli ilerlemeleri arasnda bir dizi dar deniz, narrow-seas
bireysellemektedirler. Bu dnyalardan herbirinin kendi zellikleri, kendi gemi tipleri,
kendi adetleri, kendine zg tarih yasalar vardr ( 26 ); ve genel kural olarak, en darlar
anlam ve tarihsel deer asndan en zengin olanlardr; insan hereyden nce, tpk
kk lekli Akdenizleri kavram gibi olmaktadr.
Bugn bile bu denizler yerel hayatlarna sahip olmaya devam etmektedirler, o kadar
ki eski yk yelkenlileri ve khne balk tekneleri resime katkda bulunmaktan da farkl
olarak, kullanmda tutulmaktadrlar ( 27 ). te Sfaxta gen yelkenleriyle mavnalar,
sngerci kayklar, atalla balk avlayan Cerbeliler ve Kerkenlilerin bindikleri kamakcriyle Sirte denizi. Acaba gerekten imdiki zamanda myz ( 28 )? Theophile Gautieryle
birlikte Malee burnunu getikten sonra Adalar Denizi (Aripel), adalar ve sakin
sularyla balamaktadr, ufuk hemen yelkenlerle dolmakta; iki direkli gemiler,
geoletteler, karavelalar, argosiller, mavi suyu her yne doru srmektedirler... Bu bugn
bile dar denizlerin ayrcaldr, bysdr ( 29 ). Bu eski ulam biimlerinin yaamaya
devam etmeleri, yzyllardan beri bu ulam akmlarnn varl, koskoca bir soruyu
ortaya karmaktadr. Dn olduu gibi, bugn de ksa yolculuklar, ok eitli
navlunlarn toplanmas nemlerini korumaktadrlar. Ve onlar evreleyen dar ve alk
olunan ember, onlarn gvencesi olmaktadr. Onlar iin zorluklar, eer doduklar
havzay terkedecek, tehlikeli burnu aacak olurlarsa, uzun gzerghlar boyunca
balayacaktr. Bir Rum atasz Malee burnunu asan vatann unutmaldr demektedir
(30).

Onlar birbirlerine balayan ve byk seyrsefere izin veren deniz yollaryla bu deniz
meknlar, XVI. yzylda douda yon denizinin iki geni kesimiyle, Sardinya; Korsika,
Avrupa ve Afrikann snrlad u Bat denizinden ok daha nemlidirler. Her ikisi de
(zellikle birincisi) ticaretin aceleyle kylarn dolat veya kylarndan getii gerek
deniz Sahralardr.
Akdenizin deniz yaam, kitleleriyle dman olan bu iki geni meknn evresinde,
dar denizlerin iinde yer almaktadr: douda sadece yar yarya Akdenizli olan
Karadeniz; Ege denizi veya Adalar denizi (Aripel, XVI. yzylda buras, adeta
yasaymasna Franszcada bile talyanca bir kelimeyle ifade edilmektedir: lArcipelago)\ ortada Adriyatik, Afrika ile Sicilya arasnda zel adlar olmayan denizler; batda
Tiren denizi, en mkemmelinden talya denizi olan Sicilya, Sardinya, Korsika ve
talyann bat kylar arasnda yer alan Etrsk denizi; nihayet uzak batda spanya ile
yakn Afrika arasnda gene adsz bir deniz ki, bu Akdeniz kanal douya doru
Cezayir yaknndaki Matifou burnundan, Valenciann komusu Nao burnuna kadar
ekilecek bir hatla snrlandrlabilir ve Cebelitark boaz da onu Atlantie balamak
tadr.
Acaba, bizzat bu denizlerin ilerinde de, bir krfez bile olsa, daha kk alanlar,
Akdenizin iinde tek basma karmak bir dnya olan, kk bir vatan farkedilemez mi
( Jl )?

Karadeniz, stanbul'un zel avlanma sahas

Seyrseferin ucunda kalm, uzak Karadeniz hem barbar, hem de barbarlam bir
vahi blgeler (birka istisna dda) kitlesinin ortasnda yer almaktadr. Gl dalar
onu gneyden douya doru evrelemektedirler. Bu dman dalarn arasndan ran,
Dou Anadolu ve Mezopotamyadan gelen yollar, zorlukla byk Trabzon menziline
ulaabilmektedirler. Buna karlk kuzeyde, Krm Tatarlarnn XVI. yzylda henz iyi
koruduklar, geit ve gebelik blgesi olan geni Rusya ovalar uzanmaktadr. Yalnzca
izleyen yzylda Rus kanun kaaklar, Kazaklar deniz kysna ulaabilecek ve Trklerin
zararna olmak zere korsanlk yapabileceklerdir. Daha XVI. yzylda, ktan yarar
lanan MoskovalIlar bu denizin kylarna ynelik kk talanlar yapmaktadrlar ( 32 ).
Karadeniz bu dnemde, tpk btn tarihi boyunca olduu gibi, nemli bir ekonomik
alandr. lk nce, hemen hemen bizzat kendi kylarnda rettikleri vardr: kurutulmu
balklar, Rus nehirlerinin balk yumurtalar ve havyar, Trk donanmas iin mutlaka
gerekli kereste, Kafkaslardan salanan demir (), buday ve yn; bu sonuncu rn
Varnada birikmekte ve byk Raguza tekneleri tarafndan, deriyle birlikte toplanmak
tadr, budaya ise stanbul el koymaktadr. Ayrca Karadenizin aktardklar vardr: orta
Asya ve rana ynelik olarak ona gelenler ve bunlardan stanbul ve Batya ynelik
olarak kervanlarla gelenler. Douyla olan bu ifte trafik hakknda ne yazk ki, XVI.
yzyla ilikin olarak az bilgiye sahibiz. stanbulun Akdenizin bu ucu ile, denizin geri
kalan arasna bir perde ekerek, onun uzak ve yakn ticaretine el koyduu izlenimi
vardr. Ulalmas kolay olan Karadeniz muazzam bakent iin, olmazsa yaayamayaca
bir beslenme blgesidir, nk stanbul, iaesi iin Balkanlardan toplanan vergilerle
(zellikle koyun sevkiyat), ne de ona skenderiyeden gelen buday, pirin, bakla,
baharat ve mstahzaratla yetinemez. Belon du Mans ( 34 ) Dou Karadeniz kylarndan
stanbula taze taze kesilmi... tabaklanmam kz ve inek derileri iinde taman
tereyandan sz etmektedir. Kukusuz bu i Karadenizde tamacl salayan, u
saylamayacak kadar ok Rum karamrsellerinden biri tarafndan yaplmaktadr;
bunlar, ounlukla bulutlarla kapl ve dalgal olan bu tehlikeli denizden ( 35 ) ok, Adalar
59

denizindeki ksa gzerghlara daha uygun bir ekilde yaplm olmakla birlikte, gene de
bu tamacl yklenmektedirler. 1595 Ekiminde bir frtna, stanbul yaknlarnda
buday ykl bu teknelerden yz kadarn bir darbede batrmtr ( 36 ).
Karadeniz XVI. yzylda stanbula baldr, tpk eski zamanlarda Miletosun fief,
Atinann fiefi ve daha sonra 1265den itibaren talyanlarn ve Cenevizlilerin alan olduu
gibi ( 37 ). Krmn gneyinde ( 38 ), korunakl bir konumda Tana ve Kefeye yerlemi,
Kuzey steplerinin halklarna kar yarmadann dalar tarafndan korunan ve ayn
zamanda stanbula yerlemi olan (oradan ancak 1453 ve sonralarnda kmlardr) bu
talyanlar Krmdaki iskelelerinden en ge XV. yzyln son eyreinde uzaklatrlm
lardr. Kefe 1479da fethedilmitir. Bunu takiben, denize ulaan karayollarnn byk bir
elden geirilmesi dnemi balamtr: artk bunlar Krma deil de stanbula ynelmek
tedirler. Kilia ve Cetatea Albaya ulaan Bodan yollarnn yerine, Galataya ulaan
byk ticari yol ikme edilmitir, artk bu yol Tuna ticaretini ve telerindeki Polonya
ticaretini stanbula aktaracaktr ( 39 ).

8- 1592-1609 arasnda Venedie giden gemilerden batanlar (kaynak: A. Tenenti. Naufrages, Corsaires et
Assurances Maritimes a Venise, 1559) bu eser ky yolunun nceliini iaret etmektedir.

Bu anda itibaren Karadeniz, muazzam Trk bakentinin resmi ambardr. Ancak

Raguzallar buraya en azndan 1590lara kadar szmaya devam edecek, Varnadan byk
bir gemiyi montonini, vacchiri e buffaliri ynleri ve derileriyle yklemek zere
Karadenize kacaklardr. Zaten ayn trafie Marmarada Tekirdada da katlmak
tadrlar ( 40 ). Belki de gmrk resimlerinden kanmak iin? Her hal- krda, XVI.
yzyln sonuyla birlikte, bilemediimiz koullar altnda, Raguzallar hemen hemen ayn
anda bu iki dura terketmilerdir. Karadeniz hibir zaman olmad kadar Batya
kapanmaktadr; en azndan deniz cephesinden; nk ileride de greceimiz zere, o
devirde karayollar deniz yollarna kar bir zafer kazanma benzemektedirler.
Acaba Orta an sonunda uluslararas trafiin dalm merkezi ( 4I ) olmu olan
Karadenizin bu rolne, kapya kilit asarak, gerekten Istanbulmu son vermitir? Bu
kapatmann daha uzakta baka kkenleri yok mudur? Gerekten de Karadeniz, pek
Yolu demenin adet olduu ok sayda yolun, Trabzon veya Sinopta birbirlerine
dmlendikleri bir son noktadr. Oysa, bu yol daha XIV. yzyldan itibaren kapanma

o Ingiliz veya Hollanda

C Trk veya Ku/ey Afrika
*

spanyol

belirlenmemi ve eftl

9- Ayn dnem iin ve ayn kaynaa gre gemi msadeleri.

61

benzemektedir. Bu durumda Karadenizi zenginletiren trafik Iran yolunu tutmutur.

Her hal- krda bu yolun kapanmasnn kurban Trkistan olmutur. Dier yandan,
XVI. yzyln ortasnda Ruslarn aaya inmeleri hareketi Volga boyuca rgtlenmitir.
Bir cins Granada krall olan ve kervan ticareti sayesinde zenginlemi olan Kazan
Hanl, her zaman Ruslar tarafndan byk bir itahla arzu edilmi ve nihayet onlarn
ellerine gemitir. zlmesi g karlklar nedeniyle yar yarya iflas etmi olan
Hanln bu durumunun, Trkistan yolunun kapanmasnn sonucu olup olmadn
bilmek mmkn deildir. Korkun van 1556da Astrakan ele geirmitir. Bu kez
kapatlan kilit, tarihin bilinmeyen byk bir olay olan 1569-1570 harektna ramen,
salam bir kilittir ( 42 ).

Venedikli ve Cenevizli olan Adalar Denizi

Yeryznn en konuksever denizi olan Aripel bir fakir adalar ve ounluklada
daha sefil olan kylar dizisidir. Bu durum da, ancak byk bir kente bal olarak
anlalmaktadr. Eskiden bu deniz Atinann silahl geit alan olmutur. Daha
sonrasnda ise, Bizans deniz ticaretine egemen olan snfn bizatihi ss olmutur. Buray
denetim altnda tutmas sayesinde, Bizans Ege Denizini muhafaza edebilmi, sonra da
IX. yzylda bir an iin Girite yerleen mslmanlar buradan atabilmitir. Ayn
zamanda Yunan, Sicilya denizleri ve Venedik henz ykselie gemeden nce Adriyatik
yollar araclyla, Batyla olan ilikiyi bu deniz korumutur.
Yzyllar gemektedir. Aripel artk Venedikli ve Cenevizli olmutur. ki rakip kent
bu denizin adalarn aralarnda paylamaktadrlar; buralara imparatorluklarnn mu
hafz yurttalarn, kyl senyrlerini, plantasyon sahiplerini ve ayn zamanda tccarla
rn yerletirmilerdir, ama gerei sylemek gerekirse, bunlar ortodoks nfusun
ortasnda yabanc kalan koloni aristokratlardr. Bu yerli halk adetleri itibariyle
Latinleebilir bir durumdadrlar, ama ayn derecede zmlenememektedirler. Bu
allm dramdr: btn smrgecileri parmakln ayn tarafna atarak sona ermekte
dir. 1479da Venedik, Kbrsta Cenevizin yerine getiinde, her iki kente mensup
plantasyon sahipleri fazla bir zorluk olmakszn birbirlerine yaklamlardr. Aikr,
kanlmaz snf disiplini...
Aripelde Latinler konumlarn Karadenizde olduundan daha kolay, zellikle de
daha etkin bir ekilde savunmulardr. Bu ynde kullandklar yntemler, ou zaman
onlara saldranlarnkilerden stn olmutur. Ancak Negrepont (Arboz) 1479da
Trkler tarafnda alnmtr; Rodos 1522de dmtr; Sakz adas 1566da tek bir
kurun bile atlmadan fethedilmitir; Kbrs ise kolay bir kartma ve Lefkoe ile
Magosadaki iki kuatmadan sonra, 1570-1572de fethedilmitir; Girit ise 1669da, 25
yllk bir savatan sonra kaybedilmitir.
Fakat, Aripel iin verilen mcadele bu sava-tarihin tamamn meydana getirmenin
ok uzandadr. Bu mcadele ayn zamanda, gndelik hayatla ortaya kan bir
toplumsal sava olarak da kendini arzetmektedir. Rum yerliler bir kez daha
efendilerine ihanet etmilerdir, Kbrsta ve daha sonra Giritte olduu gibi. Aripel Trk
zaferiyle ibirlii yapmtr ve hatta bu zaferden nce Rum denizciler, tayfalar
ounlukla Aripel kkenli olan Padiahn donanmasnda grev almaya komulardr,
belki de Giritliler her yaz banda alan sefer iin Padiahn donanmasna en kalabalk
girenlerdir. Donanmaya tayfa salayanlar onlar Galata (Braudel Pera diyor, ama o
tarihlerde henz o mahalle Pera adyla anlmamaktadr MAK) meyhanelerinde, tersane
yaknlarnda ( 43 ) bulmaktaydlar. Bu, Giritin Trklerin eline gemesinden bir yzyldan
daha fazla bir zaman ncesinde meydana gelmektedir.

stanbul Rumlara, askerlik frsatnn yan sra, Karadeniz ve Msr yolculuklarn

krlarn da sunmaktadr. Bakent iaesinde buday taycs kayk ve karamrseller ( 44 ),
at ve odun taycs gerbeler, Aripelin btn yelkenlileri iin yer vardr. Bunlara
stanbulun dinsel cazibesi de eklenmektedir. stanbul ortodokslarn Romasdr.
Ve XVI. yzyln ilk onyllarndan itibaren denizin tm boyunca bir Rum yaylmas
kendini haber vermektedir. slamlam Midillililer olup Cerbeye, sonra da Cicelliye
yerlemi, Yarmadadan kamak isteyen spanyol mslmanlarnn byk tayclar,
korsan ve nihayet 1518den sonra Cezayirin efendileri olan Barbaroslarn maceralar -bu
macera bir rastlant deildir-. Bir baka Rum kkenli denizci olan Turgutunki de
rastlant deildir, o da 1540lardan itibaren Tunus kylarnda grlecek ve 1556da,
Berberistan kylarndaki Trablusa be yl nce Trkler tarafndan kovulan Malta
valyelerinin yerine geecektir.

Tunus ile Sicilya arasnda

Afrika ile Sicilya arasnda balkl s sularn, mercan kayalklarn ve sngerlerini,
adalarn (ounlukla insansz, nk ok kk yzeylere sahip) sunan u adsz, iyi bir
ekilde bireysellememi denizin roln aa kartmak zor olacaktr. Bu adalar:
Sicilyann bat ucunda La Favignana, Maretinio, Levanzo; ak denizde Malta, Gozzo,
Pantelleria; Tunus kylarna yakn Tabarka, Galite, Zembra,Cerbe, Kerkenna adalar
dr. Bu denizin snrlar Sicilyadan Afrikaya uzanmakta olan eski jeolojik kprnn
snrlarna tekbl etmektedir: Douda Trablustan Sirakzaya ekilen bir hat,
Batdan Boneden Trapaniye ekilen bir bakas. Ana eksen Sicilyadan Afrikaya
kuzey-gney dorultusunda uzanmaktadr. likiler doudan batya, Dou Akdenizden
Atlantie teknelerini ilerletmektedirler. Fakat bu yol kuzeye doru byk Messina
boaznn meydana getirdii yol tarafndan dorultusunda saptrlmaktadr. Ve bu
boaz Sicilya-Afrika kesiminde kuzey-gney akmlarnn younluuna sahip deildir.
Bunlar btnn bazen gneye, bazen de kuzeye doru ar basmasna yol aarak,
hereye hkmetmilerdir. Aglabilerle birlikte bu btn mslman olmutur. Bu fethin
tarihi olan 827den, slamn kalesi Palermonun 1071de Normanlar tarafndan geri
alnmasna kadar, bu byle srmtr. Sicilya bu tarihten sonra Normandr veya XI.
yzyldan sonra olma yolundadr, nk Napoliden Sicilyaya gelen Norman ilerlemesi
byk adann fethiyle durmayacak; sava, korsanlk, ticaret ve hatta Afrika topraklarna
doru g yoluyla gneye doru taacaktr. Komuluun dayatt bu siyaseti daha
sonra Anjoulular ve Aragonlular srdreceklerdir. Bunlar birok kereler Afrika kysna
saldracaklar; Tunus emirlerini haraca balayacaklar; 1284den 1335e Cerbeyi ellerinde
tutacaklardr. Ancak hrstiyan tccar heryerde, zellikle de ayrcalk stne ayrcalk
elde ettii Tunus ve Trablus surlarna yerlemektedir. Hrstiyan asker, zellikle de
Sicilyann gelecekteki efendisi, Katalan paral askeri (Sicilyada katolik ayinin yaplma
tarihi 1282dir) kendi cephesinden, Afrikada hemen hemen Doudaki kadar byk
maceralar bulmaktayd. ok erkenden, XII. yzylda Katalan denizciler Tabarka
mercan kayalklarn ziyaret etmilerdir.
Palermo ve Messina ortamlar daha XVI. yzylda bile spanyol Sicilyas kral naiplerinin
siyasal tercihlerinin dorultusunda ve bouna bir gayret olarak, Afrikann fethi
projelerini nermeye son vermi deillerdi: Bir Juan de la Vega, daha sonra bir Medina
Celi dk, daha da sonra bir Marcantonio Colonna... Bu projeler, karanlk bir ekilde
hissedilen bu ortak dnyann kylarn ve adalarn birletirmek; Sicilya buday, peyniri,
ton bal flar ile Cerbe zeytinyan, gney lkelerinin deri, balmumu, ynn, Sahra
trafiinin altn tozu ve zenci kleleriyle birletirme ihtiyacn ifade etmekteydiler. Bu,
64

2 ve 3. ORAK TOPRAKLAR. Bu k hava fotoraf, k gelince dadaki koyunlarn gittikleri Bardenas Reales
(Navarra) hakkndakt ksm grntler vermektedirler kinci grntde kuru ve yksek blge ile aadaki
topraklarn nemlilcn arasnda ?tlk bulunmaktadr. Yaknlarda hr kanal bu talihsiz blgeleri *uya kavuturacaktr

Bu fotoraflar Alfredo Floristan Samanesn

kullanmama izin vermesine borluyum

La

Ribera

Tudelana

de

Navarra,

1951,

adl

kitabndan

alarak

4. DOU AKDENZ'N PORTULANI (XVI YZYIL.). Biblioteca Nacional de Madrid. Ms. 17 818, f 4.

deniz btnln salam bir ekilde elde tutarak, ky asayiini, ton imalathanelerinin
gvenliini salayarak, XVI. yzylda kt silahlanm kayklaryla Cezayir korsanlar
nn kayklarna saldrmakta tereddt etmeyen u yar -Katalan Trapani balklarnn
kuzey Afrika mercanlarndan uzak tutarak salanabilirdi. Nihayet, Cezayir korsanlarna
kar gney kylar ynnden srekli tehdit altnda kalan Sicilya buday caricatarisinin
de garantiye alnmas gerekiyordu: nk, baka yerlerde olduu gibi, burada da
korsanlk tarih tarafndan yanllanan doal bir denge kurmaya ounlukla eilimliydi.
Sicilyadan sz ederken her zaman kuzeye bakmak, Napoliye doru bakmak, bu iki
tarihin sk bir ekilde zt olduklarn ve Napolinin ykselmesinin Palermonun d
ve tersi olduunu sylemek kuraldr. Sicilya-Afrika balantsn aa kartmak, yani
bilgilerimizin yetersizliini ve dikkatsizliklerimizin bir btnsel ad konulamamasna
neden olduu bu deniz dnyasnn deerini ortaya koymak daha nemli olacaktr.

Akdeniz Man
Bat Akdenizin ucu dar, karalar arasnda skm, bu nedenden tr insan
tarafndan elde edilmesi kolay bir mekndr: bir corafyacnn, Rene Lespesin
adlandrd gibi, Akdeniz Channel. Buras batda Cebelitark boazyla, Caxine
burnundan Nao burnuna veya daha geni olarak, Valenciadan Cezayire ekilecek u
hat arasnda ayr bir dnyadr. Dou-bat dorultusunda seyrsefer hi de kolay deildir:
douya doru gitmek, Bat Akdenizin geni meknna almak demektir; batya doru
gitmek ise, daha da geni bir mekna, Atlantie ulamak anlamna gelmektedir; geiin
sk bulutlar, ok iddetli akntlar, mercanlar, kylar boyuncaki kum ylmalar
yznden tehlikeli olduu, boazn tesindeki Atlantie. Bunun dnda, ileri km bir
burun gibi olan bu boaz, aknt ve rzgr dzeninde her zaman deimeler kaydetmek
tedir. Burada bu durum zellikle nettir ve boazn geilmesi karmak bir ilem olarak
kalmaya devam etmektedir.
Buna karlk, doudan batya uzam olan bu Man kuzeyden gneye gemek
nisbeten rahattr. ber ve kuzey Afrika dnyalarnn kitleleri arasnda bir set olmayp,
ayrdndan daha falza birletiren, kuzey Afrika ile beryay tek bir dnya, Gilberto
Freyrenin imge ykl ifadesiyle bir ifte-kta haline getiren bir nehirdir ( 45 ).
Sicilya ile Afrika arasndaki deniz kolu gibi, bu deniz koridoru da Orta ada
slamn fethettii yerlerden biri olmutur. Bu fetih X. yzylda Kurtuba Halifelii ani
salamln kazanrken gelen ge bir fetihtir. Emevilerin bu baars, Magripten hem
buday, insan, paral asker getirtme, hem de oraya bunlarn karlnda Endls
(Andaluya) kentlerinin rnlerini ihra etme garantisini ifade etmekteydi. Bu su
yolunun serbest veya en azndan kolay kullanm; Endlsn denizcilik hayatnn
merkezini tekneleriyle, tershaneleriyle, ipek dokuma tezghlaryla grltl Almeriadan, XI. yzyl Akdeniz denizciliinin nihai noktasn bulduu Sevillaya (Araplar
buraya biliyye demektedirler MAK) kaydrmtr. Bu durum ona zaten o kadar byk
zenginlikler getirmitir ki, Guadalkivir nehri zerindeki liman bir sre sonra, parlakl
yla eski kara ii bakent Kurtubayla rekabet etmeye balamtr.
Ayn ekilde, Akdenizdeki slam nceliinin ihtiam, gney sahillerinde byk
denizci kentlerin domasna veya serpilmesine yol amaktayd: Bougie, Cezayir, Oran
-bu son ikisi X. yzylda kurulmulardr-. Ve Afrika Endls El Muraviler ve daha
sonra da El Mahadlar zamannda asl Endls XI. ve XII. yzyllarda iki kez hrstiyan
basksndan kurtarmtr.
Bamsz spanya slam devletinin sonuna kadar -en azndan XIII. yzyla hatta
tesine kadar- Mans Portekiz Algravesi yaknlarndan, Valencia hatta Balearlara

kadar Kuzey Afrika mslmanlarna ait olarak kalmtr. slamiyet bu uzun deniz
ukurunu Sicilya Akdenizinden daha uzun sre, Las Navas de Tolosadan (1212) epey
sonra, en azndan Ceutann 1415de Portekiz kral Dom Joao ve oullar tarafndan
fethine kadar, elinde tutmutur. Bu gnden sonra, Afrikaya doru yol alm ve sadece
Kastilyadaki uzun uyumazlklar nedeniyle varl uzamakta olan Grnata (Granada)daki slam dnyasnn tortusu artk mahkm edilmitir. Granada sava reconguistanm son sahnesi olarak 1487de tekrar baladnda, Katolik krallar bu kylar
Biskay tekneleriyle ablukaya alacaklardr.
Fetih tamamlandktan sonra, hrstiyan galipler berya-Afrika Mannn gney
kysn ele geirmeye srklenmilerdir; fakat bunu, spanyol karlarnn gerektirdii
netlik ve sreklilik iinde arzu etmeksizin yapmlardr. 1497 Melilla, 1505 Mers-el Kebir,
1508 Penon de Velez, 1509 Oran, 1510 Mostagnen, Tlemsen, Tenes ve Cezayir
Penonunun zaptndan sonra, bu yeni Granada savann inatla srdrlmemesi; bu
zevksiz ama esasl grevin talya seraplarna ve Amerikann nisbi kolaylklarna kurban
edilmesi, spanya tarihinde bir felkettir. spanyann belki de ok kolay olacak olan
nihai baarsn bilememesi, istememesi veya gelitirememesi (1492de sekreterleri
Fernando de afra Katolik Krallara yle gzkyor ki, Tanr Alteslerine bu Afrika
krallklarn vermek istiyor diye yazyordu), bu Akdeniz tesi sava ilerletememesi, ite
karlm tarihin byk blmlerinden biri. Bir denemecinin yazd gibi ( 46 ), yar
Avrupada, yar Afrikada olan spanya bylece corafi grevini yerine getirememi ve
tarihin ak iinde Cebelitark boaz ilk kez bir siyasal snr haline gelmitir ( 47 ).
Bu snrn zerinde sava srekli hale gelmitir: bu, rastlantnn tpk Sicilya ile Afrika
arasnda olduu gibi, esasl balar kopardnn iaretidir. Kanal gemek zor hale
gelmitir. XVI. yzylda her zaman narin olan Oran iaesi konusunda bu grlmektedir.
Koskoca dzenleyici istasyon Malagadan provaedores konvoylar rgtlenmekte,
tekne ve kayklara presidios ynnde navlun yklemektedirler ( 48 ). Bunlar, zellikle
kn bu ksa gzergh iin yeterli olan hava amalarndan yararlanarak gndermekte
dirler. Yeter ki korsanlar bu iaecilerin mallarn ele geirmeyi baarmasnlar; o zaman
bildik pazarlk sreleri devreye girmekte ve mallar Caxine burnunda yeniden satn
alnmaktadr. 1563de burann Cezayirliler tarafndan kuatlmas srasnda ablukay
zorlayanlar Valencia veya Andaluyal balancelle ve brigantin sahipleri olmutur
(Trkesi pergende). Bu kk tekneler, 1565 ( 49 ) tarihli bir aratrmann dedii gibi
eskiden Kartageneden, Cadizden veya Malagadan Cordoba klahlarn veya
Toledo dokumalarn kuzey Afrika limanlarna gtrlenlerin benzerleridir. Bu tekneler,
Cebelitarn tesinde Atlantie szmaya devam eden; Sevilla, San Lucar de Barrameda
veya Puerto de Santa Mariadan koskoca bir denizci halkn buralara tayan, avlanarak
Moritanya aklarna kadar kayan ve Fas kysndaki Portekiz presidio\anndan birinde
pazarlar ayin dinlemeye giden balk teknelerinin de benzerleridir ( 50 ). Bu tekneler
Cezayire pirin, spanya kokular ve korumaya ramen kaak mallar getiren u Valencia
kayklarnnda benzeridirler ( 51 ).
Yzyln sonunda, bu yar yarya l deniz blgesi, aniden dramatik bir tarihin iinde
uyanmaktadr, fakat bu tarih Ispanyann olaan rakipleri olan, kuzey Afrika iskeleleri
ne her zaman alk Marsilyallarn veya 1575den itibaren Tunusun cezbettii ve
muhafaza ettii, ama bazen de Larache ( 52 ) ve Fas Susuna ( 53 ) kadar ilerleyen yeni gelen
Livornolularn olay deildir. Yeni olay, zellikle 1590l yllardan itibaren kuzeyli
teknelerin kitlesel gelileridir. Bu yabanc tekneler boaz iki kere, gelirken ve dnerken,
gemek zorundadrlar. Dnte, gzlenmekte ve nceden haber alnmaktadr. Acaba,
HollandalIlar iddia edildii gibi ( 54 ), daha sonra rencileri Cezayir korsanlarna da
retecekleri, boazdan yeni bir gei yntemi icat etmiler midir? Bu tamamen kesin
66

deilse bile, mmkndr. Ispanyol her hal- krda iyi mevsimde, sakin aylar sresince
kulland kadrgalar ve kn sert havalarnda demir alan kalyonlaryla geidi gizlemeye
hatta yasaklamaya gayret sarfedecektir. Bu denetimleri, bu alarmlar, bu ounlukla
zafere ulamayan ve XVIII. yzyla kadar srdrlecek olan mcadeleleri Portekiz
kysndaki San Vicente burnundan, Cartagena ve Valenciay ( 55 ) ve sklk Mer el-Kebir,
Ceuta ve Tancaya kadar, 20 Mart 1610da zaptedilen Larachea kadar, 1614de igal
edilen La Mamoraya kadar olan bir alan iinde dnmek gerekmektedir ( 56 ).
spanyann efendileri, denizcileri ve akl vericileri karlksz zmlerin dlerini
grmlerdir: tekneleri daha emin olarak gzetim altnda tutacak glendirilmi toplar
Cebelitara yerletirmek ( 57 ); Ceuta andaki Peregil adacn tahkim etmek ( 58 ); veya
spanya hizmetindeki u deli ve dahi macerac ngiliz Sherleynin tavsiyesine uyarak
Mogador ve Agadiri ele geirmek, yani Fas elde tutmak ve bu sayede Katolik Kraln
absoluto seror de la Berberia ( 59 ) olmas; ve bu 1622de dnlmtr!
Fakat bu mcadele ksz kalmtr. ngiliz, HollandalI, Cezayirli dmanlar
boazdan, bir k gecesinin uygun koullarndan yararlanarak ( 60 ) veya rakibe nadiren
birka gemi kaptrarak zorla, beklenmedik bir ekilde geiyorlard, ou zaman da tekne
ve toplarnn stnl sayesinde muhafz ktalarn altediyorlard. Seyirlik yan az veya
en azndan pek fazla bilinmeyen bu byk Akdeniz dram, onun kaplarnda, hemen
hemen onun dnda oynanmtr. Bu konuya dneceiz.

Tiren havzas
Geni olan Tiren denizi -yzyln belgeleri Korsika ve Sardinya kanallar
demektedirler-, komu dnyalara ar bir genilikte almtr ve hareketsiz bir kaderi
olamayacak kadar fazla zengin ve ar nfuslu topraklarla evrelenmitir.
Bu denizin ilk ve uzak tarihi Toskanann efendisi olan Etrsklerle, Byk
Yunanistan ve Sicilya kentleriyle, beraberinde imparatorluu olduu halde ayr bir
dnya olan Marsilya ve sonuncu pay sahibi olarak Sicilyann batsna, Sardinya
kylarna ve Etrsklerin de bulunduklar Korsika kylarna yerlemi olan Kartaca
arasnda paylalm bir mekn gstermektedir. Kaba hatlaryla Etrskler denizin ortay
blmne sahiptirler, dierleri ise mahreleri ellerinde tutmaktadrlar: gney Yunanlla
r Dou Akdeniz yolunu; Kartacallar Panormos (Palermo)dan Drepanon (Trapani)
tarikiyle Afrikaya gidenini; nihayet Marsilya Yunanllar Etrsk denizini batya
ulatran yolu, daha kesin olarak spanya ynnde, Lizbon krfezini amak iin uygun
rzgrlar beklemek iin mola verilmek zorunda olunan noktay, ellerinde tutmaktadr
lar.
Bu ilk ehre, daha imdiden Tiren dnyasnn srekli izgilerini aa kartmaktadr:
gln ortay deeri, oraya girmeye ve oradan kmaya izin veren deniz limanlarnn
nemi. Bu ehre bu ar geni, ar ak denizin asla tek bir egemenliin, veya tek bir
ekonominin, hatta tek bir uygarln alan olamayacann nedenleri tahmin etme
frsatn vermektedir. Sadece dzeyleri eitleyici Roma hegemonyas buna istisna
oluturmu; onun dnda hibir deniz gc burada srekli bir stnlk kuramamtr, ne
Bizansn hizaya soktuu Vandallerinki, ne sonunda talyay ellerinden karan kuzey
Afrika mslmanlarnnki, ne Normanlarnki, ne de Araplarnki; birinciler Bizansa
arpmlar, kinciler de hem slama, hem de Katalanlara toslamlardr. Pizaya gelince,
o da karsnda Cenova rekabetini bulmutur.
XVI.
yzylda ana yer, Korsikann efendisi olan Cenevize aittir. Ancak bu nceliin
zayf yanlar bulunmaktadr: Cenova deniz tamacl iin giderek daha fazla miktarda

olmak zere yabanclara bavurmaktadr, bu ilk gerilemdir. Dier yandan, Tiren

denizinde gl konumlar salam olan bir spanyann karsnda bulunmaktadr. Bu
konumlarn ilk kilometre talan XIII. yzylda Sicilyay (1282), sonra 1325de uzun bir
Cenova direnmesine ramen, kendileri iin Sicilya balants nedeniyle gerekli olan
Sardinyay ele geiren Aragonlular tarafndan kurulmutur. Katalan yaylmas (bu
yaylmann zgnlklerinden biri) Bakarlardan Sardinya tarikiyle ve Sicilya araclyla
dorudan douya ynelmekteydi. Katalanlar bu adalarda gerek deniz kolonileri
kurmulardr: Sardinyada Alghero, Sicilyada Trapani.
Fatih, fakat tketici bir yaylma. Ge kalm olmasndan turu, kendine bir yer
salayabilmek iin kaplar zorlamak, savamak, korsanlkla denizcilii birbirine
kartrmak zorundadr. Bu yaylmann harekete geiricisi olan Barselona, yava yava
barol Valenciaya brakm ve Yce Alfonso (1455) zamannda Napoli krallnn
fethini tamamna erdirenler Valenciallar olmutur. Zaten Valencia eylemi alr almaz
kapanmtr, nk Aragon tac ksa bir sre sonra Kastilya denetimine gemitir. talya
savalar dneminde, bunun sonucunda Tiren denizinde yeni bir deiiklik olmutur:
asker ve memur Kastilyalnn yerine, Sicilyada olduu gibi, Napolide de Aragonlu
gemitir ( 61 ). spanya artk kadrgalar ve tercios'u araclyla Tiren denizinde bir
denizci, askeri ve ktasal gcn arln hissettirmektedir. Fakat tccar bir gcn deil:
V. Carlosun dneminden itibaren ve eski ticari ayrcalklara ramen, Katalan dokuma
lar Sardinya ve Sicilyaya giderek daha az miktarlarda ihra edilmektedirler. Baka
yerde olduu gibi burada da, berya karlarna pek fazla dikkatli olmayan imparator,
Ceneviz tccarlarnn kendi ynl kumalar bu pazarlara aktmalarna ses kartma
mtr. Bylece rvan alnm, Ceneviz ncelii alm mdr?
Olaylar bu kadar basit deillerdir. 1550lere doru Cenova Tiren denizindeki ve
baka yerlerdeki denizcilik ilerinin bir blmn Raguzallara terketmitir. Bunlar yk
gemileriyle, Sicilya buday ve tuzuyla, uzun mesafeli yolculuklar spanya, Atlantik vey^
Dou Akdeniz ynlerine doru salamaktadrlar. Eer Marsilyallarn varl olmasa
(nceleri mtevazi olan bu varlk 1570lerden sonra byyecektir), daha sonra hem bir
yarat, hem de canlanma olan Livornonun gelimesi -nk Livorno hem Piza, hem de
Cenovadr- olmasayd, Tiren denizi bir Raguza gl olacakt. Ve tabii ki Ceneviz
Korsikasyla erkenden ilgilenmeye balayan Cosimo de Medicisnin hesap siyaseti
olmasayd ( 62 ). Nihayet Sicilya ile Sardinya arasndaki geni kapdan, endielendirici bir
ilerleyi halinde, srekli olarak Cezayir korsanlar girmektedirler; bunlar deniz yollar
nn nihayetinde, tamamen kuzeyde Savone, Cenova, Nice, hatta Provence nehirlerini
aniden basacaklardr. Elbe adasndaki Toskana engeli Porto Ferraioyla birlikte, onlar
durdurmaktan ok haber vermektedir.
Bu blnm ve kark Tiren havzas demek ki, Akdenizin genel hayatna kiisel
renklere sahip olamayacak kadar fazla karmtr. Ancak, hemen sadece kendi
kaynaklaryla geinme olana salayan bu eitlilik, ona belli bir zellik vermektedir.
Kentlerinin kendi kendilerini besleyemeyecek kadar kalabalk veya hayvanclkla fazla
megul blgelerinin yedikleri buday Sicilyadan ve 1550lere kadar Provencedan -en
azndan Provence bu buday ona aktarmaktadr, nk bu rn ounlukla Burgonyadan ve bazen de daha uzaklardan gelmektedir- gelmektedir. Tuz Trapaniden
gelmektedir; Peynir Sardinyadan, greco veya latino arap Napoliden; tuzlanm et
Korsikadan; ipek Sicilya veya Kalabriyadan; meyvalar, badem, ceviz, anuez veya ton
flar Provencedan; demir Elbe adasndan; para, sermaye ya Floransadan, ya
Cenovadan gelmektedir. Geri kalan dardan gelmektedir: deri, baharat, boya odunu,
yn, ksa sre sonra da biza tuzu.
68

Bu iki birbirine eklenmi, karm ilikiler hayatndan, biri yakn, dieri uzak ve dta
kalanndan, i hayat en zengin olandr. Bu hayat halklarn, uygarlklarn, dillerin,
sanatlarn olduka ilerlemi harmann aklamaktadr. Bu durum nisbeten sakin,
snakl sularyla bu deniz meknnn en mkemmelinden bir kayk alan olmasn
aklamaktadr. Haziran 1609dan Haziran 1610a biryl iinde sadece Livorno limanna
2500den fazla kayk ve kk tekne girmitir ( 63 ). Muazzam bir rakam! Bunlar yalnzca
Tiber nehri araclyla Romaya Ripa Grandeye ulaarak ( 64 ), oraya ve Roma kilisesine
ait bir saraya yerleecek olan bir piskoposun mobilya ve prtlarn, ya da bir kilise
mensubunun devr-i saadetinde Napoli krallndan getirttii greco arap flarn
tayan kayklardr. Btn istatistikler, dnemimiz asndan ok zengin olan Livorno
limannkiler, Civitavecchia, Cenova veya nihayet Marsilyannkiler, bu ksa mesafeli
ilikilerin muazzam nemini dile getirmektedirler. Korsika burnundan Livornoya veya
Cenovaya odun nakli iin, veya Elbe adasndaki Riodan gene ayn Toskana limanna
demir iin... Herey bu minicik teknelerde tanmaktadr: kayk, saete, landi, luiti,
tartane, frkata, polacre... (6S). Cenovadaki gmrk kaytlar, teknelerin su ekimlerinin
150 cantara'dan az veya fazla (aa yukar 30 ton kadar) olmalarna gre, limana iki cins
giri -venuto magra ve venuto parva- arasnda ayrm yapmaktadrlar. Dier yandan,
Cenova limanna ylda birka dzine byk tekne giri yaparken, kklerden bir
veya iki bini girmektedir: 1586da 47 bye karlk 2.283 ufak; 1587de ( 66 ) 40a karlk
1921; 1605de ( 65 ) 107ye karlk 1787... (Bu rakamlar gerein altndadr, nk sadece
giri resmine tabi tekneler hesaba katlmaktadr, oysa buday, zeytinya ve tuz taycs
birok tekne bu resimden muaftrlar).
Kukusuz ky denizcilii, btn dar denizlerde olaan, btn ticari akmlarn yaam
iin vazgeilmez bir olgudur. Fakat burada, Tiren denizinde, bu ky denizcilii istisnai
bir genilie sahiptir. Bu, bir de kendisi bizzat istisnai olan bir belgelenmeyle
birletiinde, baka yerlerde ancak kap aralndan farkedebildimizi, grmemize izin
vermektedir; ekonomik mbadelelerde kk yk yelkenlilerinin hesaba katlmas
gereken nemi. Livornoya birka f tuzlanm et ve peynirle ykl bir Korsika
kaynn patronunun ( 68 ), mallarn kentin sokaklarnda, kentteki dkknclarn
itirazlarna ramen,bararak bizzat satmas nadir deildir.
Ancak bu kk aralar hereye yetemezler. Eer Sicilya Denizinde hapis Kartaca,
eer Tiren denizinin u mahrecindeki Marsilya ve eer daha sonra Cenova bu kadar
byk rol oynayabildilerse, bu Vidalde la Blachenfarkettii gibi ( M )dou rzgrlarna,
tehlikeli levante'ye ve mistral'e tabi olan batya ynelik byk seyrsefer sorununu
zebilmi olmalar sayesindedir. Bu yolda basit kayktan farkl tekneler gerekmekteydi.
Med savalar srasnda Marsilya gibi Kartacada da bu seyrsefer iin belki de dier
donanmalarnkilerden daha ar tekneler kullanlmt. Baarlar da buna bal
olmaldr. Olduka sonraki yzyllarda, Orta a sona ererken teknik bir deime
sayesinde, Latin yelkenlerinin geniletilmesi sayesinde, Cenova bu uzak seyrsefer
sorunun herkesten daha iyi zmeyi baarabilmitir. Bundan o kadar byk bir avantaj
salamtr ki, XIII. yzyln sonlarndan itibaren gemilerini Cebelitark boaznn
telerinde, Flandrea kadar gnderebilmitir ( 70 ).
Cenova zaten bu byk tonajl teknelerin kaygsn ve ihtiyacn korumutur. XV.
yzlda Sakzdan veya Galatadan Flandrea kadar uzun gzerghlar boyunca, bazlar
bin tondan daha da yukarya ulaan teknelere sahiptir. 1447 ylnn banda bir kaptan
Floransal dostuna Fornora adl tekneyi grmemi olman ne yazk: tu avresti avuto
piacere maxime a vedere questa nave che tiparebbe in magnificenza" ( 7 ) diye yazmaktadr.
O zamanlar bundan daha yksek tonajda baka bir tekne yoktur. 1495 ylnn Saint

Martin gn iki byk Ceneviz navesi Bares limann nne geldiler ve demirlerini
liman denilen yere girmeden burada attlar. Commynesin dediklerine baklrsa, bunlar
durumu tek balarna Franszlarn lehine deitirebilirler, nk bu iki tekne Napoliyi
geri almak iin yeterlidirler; nk bu iki tekne gzel ve byktrler, biri bin, dieri de
ikibinbeyz butte tamaktadrlar ve birini ad Galienne, dierininki de Espinole dr
( 72 ). Fakat ne biri, ne de dieri Baies limanndan, en yakn byk kente olan ulam
geniletmek iin mdahalede bulunmamlardr.
Bu ayrntlar bizi, konudan ve gerek sorundan grndnden daha az saptrmak
tadrlar. nk iktidar, stnlk, etki alanlar; bir deniz kesiminin hayat sz konusu
olduunda, acaba bunlar ounlukla teknik ayrntlardan baka eyler midir: yelken,
krek, dmen, tekne profili, tekne arl...?

Adriyatik (73)
Adriyatik, belki de deniz blgelerinin en tutarl olandr. Tek bana ve benzetme
yoluyla, Akdenizin btnnn incelenmesinin gerektirdii btn sorunlar ortaya koy
maktadr.
Geni olmaktan daha ok uzun olan bu deniz, bir kuzey-gney yolu gibi belirmekte
dir. Kuzeyde Trieste krfezindeki Pesaro ve Riminide, Po ovasnn Akdeniz suyuyla
birletii noktalar belirleyen alak sahillere ulamaktadr. Batda ksa bir mesafeyle
Sottovett'in arka plannda denize kadar bir dizi dalk tepeyi atan -bunlardan biri mee
ormanlaryla nl Monte Gargano bu diziden iyice ayrdr- Apenninlerin kendine
refakat etmelerine, ramen sklkla s, bataklk talyan kysyla snrlanmtr. Douda
bir dalk adalar dizisinde, Balkan ktasnn yksek, ksr engebelerini hemen ift hale
getiren Dinar dalarnda durmaktadr. -Dinar Alplerinin meydana getirdii bu usuz
bucaksz beyaz duvar, muazzam bir karst yaylasnn kenardr ve Dalmaya kys bu
yaylaya srtn dnmektedir.- Nihayet, Adriyatik gneye doru, talyadaki ayn adl
burun ile Arnavutluktaki Linguetta burnu arasnda yer alan Otranto kanalyla yon
denizine almaktadr. Bu kanal dardr: deniz haritalar 72 kilometre uzunluunda
olduunu iaret etmektedirler. Uygun rzgr estiinde, M.O. III. yzyldan itibaren
btn yelkenlerini ekmi lembo\ax onu bir gnde ayorlard ( 74 ); XVI. yzylda Napoli
kral naibi hesabna, haberleri Korfu veya Kefalonyadan Napoli kylarna ve tersi ynde
tamakla grevli firkateynlerin de yaptklar budur. Bir spanyol muhtras Dende Cabo
de Otranto se veen las luces de la Vetona ( 7S ) olduunu iaret etmektedir. Uakla Atinaya
giderken gnmzn yolcusu tek bir gz atta Arnavutluk kysn ve biraz ileride
Korfuyu, Otrantoyu ve Tarente krfezini de farketmektedir; herey bir avuca
sacakm gibi gzkmektedir.
Gneydeki bu boazlanma, havzann esas izgisidir: bu durum ona birliini
salamaktadr. Bu dar geide egemen olmak Adriyatie egemen olmak demektir. Fakat
sorun denizin mahrecinin nerede kavranaca, yani nerede gzetim altnda tutulacadr.
Anahtar -konumlar faal Apulia, Brindisi, Otranto, Venediin 1495 ve 1528de uzun sre
kalmakszn iki kez yerletii, ve ticari karlarnn yardmyla 1580de yeniden
yerlemeyi dnd Bari limanlar deildir ( 76 ). Trkler de talyan hrstiyanln
heyecanlandran 1480 yamasndan sonra, bir an iin Otrantoyu ele geirmilerdir.
Fakat Adriyatiin mahreci talya kysnda olamaz. Yarmada burada denize yar
belinden daha fazla batmtr; Adriyatie hkmeden, onun karsndaki Balkan
kysdr; bu, ok katolik Kraln Madriddeki elisi Saint-Gouardn 17 Aralk 1572de
IX. Charlesa yazarken dolayl olarak farkettii eydir: Eer padiah Quatero (Cattaro)
70

azna sk bir bask yaparsa ad geen Quateroyu rahata zorlar, bu durumda ben onu
Adriyatiin efendisi olarak grrm ve daha sonra talyada bir menzil ele geirmek ve
bu sayede de talyay denizden ve karadan kuatmak onun iktidar iine girer ( 77 ).
Gerekte evin anahtar daha gneyde, dpedz Korfudadr. Ve Venedik 1386dan
beri buraya sahiptir. Dou kysndan korunakl, fakir ve dalk ve bu nedenle de
koruyucu olan bu adada ite trafik younlamaktadr ( 78 ). Adriyatikten kmak ve oraya
girmek, ounlukla Korfunun nnde resmi geit yapmak demektir. Venedik senatosu
nun bir tutanak metninin (17 Mart 1500) dedii gibi, bu ada seyrsefer iin olduu
kadar, tamamen baka vehelerden tr de btn Venedik devletinin kalbidir ( 79 ).
Demek ki Signoria (Venedik) ona btn zenini tahsis etmitir ( 80 ). Onu tahkim etmek
iin hibir eyten kanmamtr, 1553 tarihli bir belge ( 8I ) o kadar byk miktarlar
harcanarak, che chipotesse veder li conti si stupiria demektedir. 1572de buradan geen
Fresne-Canaye, adann bakenti olan kk Rum kentinin zerindeki, sylendiine gre
Arnavutlua kadar menzili olan, 700 topuyla muazzam kaleye hayran olmutur. Ancak,
bir yl nce Trklerin 500 svariyle bu kalenin surlar altnda aday inemeye cesaret
etmelerine armaktadr ( 82 ). Korfudaki grevinin izlenimlerini aktaran bir balyozun
1553 tarihli muhtrasnn okunmas srdrldnde, buna daha az alacaktr: balyoz,
eer antik kalenin silahlar yeni sava ve kuatma yntemlerine uyum salayacak ekilde
tamamlanamazlarsa, btn bu harcamalar gereksiz olacaktr demektedir. Bu alma
balamtr, ama ylesine; ve oraya gmlen 200.000 dkaya ramen etkin deildir. Bu
alma ne zaman bitirilecektir? O kadar yaknlarda deil, nk 15 7 6 ( 83 ) tarihli bir
muhtra hala kalenin yetersizliklerinden yaknmaktadr: dman klcna el atmadan
toplarn kalenin metrislerinin dibine bile yerletirebilir. Yzyln ikinci yarsnda
Venedik memurlarnn yazdklar hereyde u ikyetler ortaya kmaktadr: Signoriann byk savunmalarnn modas gemitir, bunlar korsan saldrlarn nleme
yeteneine sahip deillerdir. Sudan yoksun dalar snak olarak ie yaramazlar,
Korfunun zavall halk hayatlar pahasna, ister istemez kalenin iine ve kale ukurlarna
snmak zorundadrlar. Bu durumda Trkler, kyleri terkedilmi bo bir lkede
yaylmaktadrlar. Sonu: 1537 savandan nce 40.000 kiilik bir nfusa sahip olan
Korfu, 1588de ancak ( 84 ) ancak 19.000 kiiye sahiptir. Gerektir ki, Venedik aday
savunmak iin hereyden nce Aripelde Krfezde devriye gezen altn yaldzlarla
kapl provalar olan kadrgalarna gvenmektedir.
Ve fiilen, Korfuyla ve donanmasyla Venedik Adriyatiin giriini elinde tutmaktadr.
Bu ayn zamanda Adriyatiin tamam da demektir. nk, denizin teki ucunda,
kuzeyde bizzat kentin kendisi ikinci anahtar konumu meydana getirmektedir: Alplere
ramen Orta Avrupay Adriyatik ve Dou Akdenize balayan kta yollarnn ve deniz
yollarnn buluma noktas. Venediin grevi bu balanty salamaktadr.
Adriyatik Venediin syledii gibi onun denizi, onun krfezidir. Burada
herhangi bir tekneye can isterse el koymakta, burada asayii duruma gre beceri veya
sertlikle salamaktadr. Trieste onu rahatsz ettiinden, 1578de tuzlalarn tahrib
etmitir ( 85 ). Raguza onu rahatsz ettiinde kadrgalarn, bu kenti besleyen tahl
teknelerine el koymak zere, Raguza Vecchia nndeki sulara yerletirmitir; 157lde
Kutsal Liga mttefiklerini ona kar harekete geirmi; 1602de Raguzal isyanclar
kalyonlaryla nl Lagosta adasnda desteklemitir ( 86 ); 1629da gene rakibinin teknele
rine el koymutur ( 87 ). Ancona cann sknca onunla bir gmrk savana girmeyi
denemitir ( 88 ). Ferrare rahatsz ettiinde, onun byk limann ele geirmeyi dnm
tr. Trkten rahatsz olduunda, fazla tedbirsizlik gstermeden yapabildii her
seferinde ona vurmutur ( 89 ).

1 1 - Otranto'nun karsnda Korfu Adnyatin g

dikkat edilmelidir; Preveze 1538; nebaht 1571. H

Altn kural, ben noto principio hibir kukuya yer brakmakszn Cingue Savii alla
Mercanziamn hatrlatt gibi ogni merce che entra nell' Adriatico o ese dall' Adriatico
deve toccar Venezia, Adriyatikte tanan her mal Venedikten gemek zorundadr ( 90 ),
bu, trafiin otoriter bir ekilde temerkzne dayal tipik bir kentsel siyasettir ( 9I ). Sadece
Signoria gerekli durumlarda muafiyetler tanyabilir ki, bunlar da nadirdir ( 92 ). Bu onun
iin karma olduunu dnd durumlarda akm ayarlamak; mliyesini, pazarn,
mahrelerini, zenaatkrlarn, gemiciliini savunmaktr. Demir ykl bir-iki Trieste
kayna el koymak ( 93 ) gibi nemsiz olanlar da dahil, hibir hareketi yoktur ki,
hesaplanm bir nemler btn iinde yeri olmasn. 1518de Venedik tekelini salama
almak iinde Napoli di Romania (Ahbolu) Korf ve Dalmaya tayclarnn Giriti terkederlerken, mallarn Venedie gtrmelerini garanti altna almak iin, depozito brakmalarn
istemitir. Kat zerinde herey mkemmeldir. Oysa kararnamede ite Istria unutul
mutur. Bu kk atlak Istria ve Dalmayada dokunan ve Recenati fuarna byk
miktarlarda sevkedilen dk kaliteli -rasse, sarze, grisi- serbest hale gelmelerine
yetmitir ( 94 ). te bu hrsz polis oyununda bir kar tarafn, denizde olduu kadar kara
72

Korfu Preveze inebaht Leucade Kefalonya

Zanta

OTRANTO

tmektedir. Bykdenizsavalarnn konumlarna

:arafndan izilmitir.

ve nehir yollar zerinde de becerikli sahtekrlarn ve ayn zamanda Venedik ve Ferrare

arasnda nne geilemeyen bir kaakln olduu konusunda bizi uyaran bir durum.
Boyun emek zorunda kalan Venediin
olduu her keresinde hileye bavurmaktadrlar.

kk

komular,

yapmann

mmkn

Byk komulara gelince, onlar seslerini ykseltmekte, kendi lehlerine olan karilkeler koymaktadrlar. spanyollarn Cumhuriyetle giritikleri ncelik kavgalar, tekne
lere el konulmas konusunda sklkla giritikleri tartmalar bulunmaktadr. II.
Felipenin Venedikteki elisi Francisco de Vera u Venedik Signorias birok yldan
beri, hibir dayana olmakszn krfezin kendine ait olduunu iddia etmektedir, sanki
Tanr bu deniz parasn da dierleri gibi herkese yarasn diye yaratmam gibi diye
yazmaktadr ( 95 ). Venedikliler ise hi yorulmakszn, krfezi altnlaryla deil ama, >k
kereler aktlan kanlaryla satn aldklarn syleyerek cevap vermektedirler.
Signoria tabii ki, byk komularnn Adriyatikte pencere ve kap aarak buralar
kullanmalarn engelleyememitir. Trkler Valonada (Avlonya) (1559), spanyollar
73

Napolidedir; Papa yaknda Ferrarede olmay beklerken Ancona (1598) ve Urbinodadr

(1631); Avusturya hanedan ise Triestededir. 1570den beri II. Maximilien Venedikten
negotium liberae navigationus talep etmekten sz etmektedir ( 96 ). Papaln daha nceden
formle ettii eski bir talep. Agnadel savan nceleyen karklk iinde, II. Jules ubat
1509da, Venedikliler tarafndan kilise uyruklarna Adriyatikte serbest dolam hakk
nn tannmas halinde Venediklilerin affedilmelerini nermitir ( 97 ). Daha sonra ayn
iddialar yorulmakszn tekrar ele alnmlardr.
Nihayet, yk gemisi filolaryla Raguzallar vardr. nat Saint-Blaise cumhuriyeti,
hem papaln korumas altnda olma, hem de padiahn bamls olma ikili konumunu
ileri srmektedir. Bu tarafszlk durumu verimlidir: Raguza tekneleri dman bir
Akdenizden hemen hemen hi dokunulmadan geebilmektedirler. Ancona ve Raguza
imdi; Trieste uzak gelecekte; bunlar hi de ihmal edilecek rakipler deillerdir. lk ikisi
yzyln bandan itibaren, Venediin karabiber ve baharat bunalm srasndaki
zorluklarndan yararlanmay bilmilerdir. Fakat Venedik bunalmn stesinden gelmi
tir. Ve zaten rakipleri, deniz sigortas, para demeleri, tamaclk konusunda ona
bamldrlar. Bunlar ounlukla onun hizmetkrlardr ve onu henz Adriyatiin bir
kysndan tekine olan kk trafikte rahatsz edememektedirler. Bu kk trafik,
talyada satlan Trieste demiri, bat ynl kumalar, Apulia yn ve araplar zerine
dayanan ikincil bir trafik olup, bu mallar Venedikten geirilmeden Dalmayaya
sokulmaktadrlar. Venedik yetkilileri bu karaborsaya katlan Signoria uyruklular
cezalandrmay denemektedir. Fakat tehdit ve darbelerini sklkla yenilemek zorunda
kalmalarndan tr, bunlarn ne etkin, ne de hayati gereklilikler tarafndan dayanma
dklarn dnmek gerekmektedir ( 98 ).
Hereyin sonunda, burada sz konusu olan yalnzca, gn gnne uygulanan basit
asayi eylemleridir. Kukusuz Venedik gzetimi yalnzca hilekrlar ve rakiplerini
kapsamamakta; ayn zamanda bizzat Adriyatik trafiinin cezbettii korsanlara kar da
olmaktadr: buday, yksek alkol dereceli araplar, Apulia ve Romagna zeytinyalar,
Dalmaya et ve peynirleri, Signoriann ok daha zengin uzak ihracat ve ithalatn
salayan teknelerden sz etmeksizin. Venedik bu korsanlara kar yaygn ve srekli
olarak yeniden .balayan bir sava srdrmek zorunda kalmtr; bir noktadan kovulan
korsanlar biraz tede inat ve monoton bir ekilde yeniden zuhur etmektedirler. XV.
yzyl, Sicilyaya slenmi Katalan korsanlnn son gzel yllarna tank olmutur.
Venedik gerektiinde iki veya tccar teknesini silahlandrp dman sarsalamay veya
en azndan zararsz hale getirmeyi bilmekteydi. Geriye doru gidildike, bu korsanlk
byk teknelerin yardmyla tehlikeliden ok seyirlik olmua benzemektedir (").
XVI.
yzylla birlikte Trk korsanl glenmektedir ( 10 ); bu korsanlk Arnavutluk,
Split, Avlonya, Durazzo kaplarndan Adriyatike szmaktadr. Bu korsanlk Barbaroslarn ortaya kmalaryla daha da ar hale gelmi ( 10 ), Trk donanmalarnn korsan
teknelerinin ncl ve artlnda geni lekte buralara nfuz etmesiyle daha
da artmtr. Fakat tablo abartl bir ekilde karartlmamaldr. Kabaca XVI. yzyln son
eyreine kadar, Trkler veya Cezayir korsanlar Krfezin iine az girmektedirler
( l02 ); ancak 1580lerden sonra, baka yerlerde olduu gibi, Adriyatikte de herey
deiecektir. 1583 tarihli bir Venedik muhtras bunu iaret etmektedir: bir sreden beri,
zellikle Apulia kylar hem sahili, hem de onun toplarnn glgesinde snak bulabilen
tekneleri koruyan, toplarla iyi donatlm koruyucu kulelerle doldurulduundan beri,
korsanlar saldrlarn daha kuzeye yneltmiler ve krfezi istila etmilerdir. Buralarda
onlara kadrgalar atlatma frsat veren ksa ve sk yamalar dzenlemektedirler ( 103 ).
Bu felketlere, daha da ar olan bir bakas tedricen eklenmektedir. Bu yzyln

ortasndan nce biimlenmeye balamtr ( 104 ): Sz konusu olan Segna ve Fiume

Uskolarnn ard arkas kesilmeyen korsanlklardr. Arnavut ve Slav maceraclarn
buluma yerleri olan bu kentler, Venedikten ve onun denetiminden birka adm
uzaktadrlar. Bu hafif rakipler aslnda az saydadrlar, mfetti Bembo 1598de bunlarn
bin kadar olduklarm sylemektedir ( 105 ); bunlardan 400 tanesi imparator hesabna
almakta ve 600 de sono li venturieri che altro non fano che corseggiare et del bottino
vivono. Bir avu insan, fakat imparator tarafndan korunan ve Balkan yasadlarnn
kesintisiz gelileriyle yenilenen,per lopiu delpaese del Turco. Zaten kk, krekle byk
bir hzla ekilen ve gvdelerini delme tehlikesine girmeksizin kadrgalarn izleyemeye
cekleri kadar adalarn s sularna girebilecek hafiflikte olan bu teknelere kar ne
yaplabilir? te polislere kar her sereferinde garantili durumda olan hrszlar. Bir
Venedikli senatr, kulara havalar elle yasaklamann, Usoklara denizi kadrgalarla
yasaklamaktan daha kolay olduunu sylemitir ( l06 ). Bu kadrgalardan biri geni apl
srpriz bir saldrya (600 kii) yakalanacak ve bundan kurtulamayacaktr: 17 Mays
1587de Narenta aznda olan budur ( 107 ). Bir teknenin aya srerse, onlara av
olmaktadr.
Baarlarndan cesaret alan bu diavoli, bu persone... uniti per rubbare, bu hrszlar;
demektedir Venedikliler, artk hibir eye sayg gstermemektedirler. Herey onlar iin
avdr. Hatta Trk bile onlar kitlesel olarak mdahale etmekle tehtid etmektedir:
Raguzal bile birgn onlara kar silahlanacaktr. Venedik kendini fkeye terkederek,
Fiume veya Segnay ablukaya almakta, deirmen tekerleklerine varncaya kadar
yakmakta, kaptanlar asmaktadr. Fakat bu operasyonlar belirleyici olmamaktadr
lar. Bu maceray harekete geiren kent ne Fiume, ne de Segna (bu kent sadece bir an iin
korsanlk rnlerini ticariletirmeyi denemi, ama pek baarl olamamtr) olmayp,
hereyin satlp, yeniden satld Triestedir: Toskana byk dknn kadrgalar iin
satn ald Trk kleler, Venediklilerden alnan altn ilemeli gzel kumalar ve vr
zvr. Dier yandan rakip gldr. Trieste demek, Viyana Habsurglarndan ve dolayl
olarak da, Ispanyadan aridkler demektir. talyan ve Venedik tccarlar Carniole,
Hrvatistan ve Istriaya kadar bouna ilerlemilerdir. Gezgin satc kyllerin, erilerin
ilerlemeleri kynn arkasndaki blgelerin ticaretine giderek daha fazla hkmetmekte,
korsanlk ve d ticarete balanmaktadr. te bu oklu basklara kar Venedik
ayrcalklarn muhafaza etmektedir. Bu durum ktlkler, tuzaklar ve srprizlerle
karlalarak devam etmektedir.
Kolaylkla bir Adriyatik kitab meydana getirebilecek olan bu izgiler ve dierleri,
siyasal olmaktan daha ok kltrel ve ekonomik bir birlik olan ve talyan renkleri altnda
rgtlenen krfez birliini anlatmakta ve kantlamaktadrlar. Krfez hi kukusuz
Venediklidir, fakat XVI. yzylda bundan daha da kukusuz olarak, zafere ulaan bir
talyanlk alandr. Denizin dou kysnda Yarmada uygarl, sk ve parlak bir oya
ilemitir. Ancak bu, Dalmayann, dn rk yoluyla yaylma propagandaclarnn
anladklar anlamda talyan olmasn gerektirmez. Retrottera'nn btn deniz evresi
bugn Slav halkyla doludur ( 108 ). Baz grntlere ramen, XVI. yzylda da byleydi.
Raguzada talyanlk bir rahatlktr: talyanca btn Akdenizin ticari dilidir. Ama ayn
zamanda bir moda ve zppeliktir; bu sadece byk ailelerin ocuklarn Paduada
renim grmeye gndermekte zen gstermelerinden, Cumhuriyetin ktiplerinin iyi
Latince bildikleri kadar, iyi talyanca bilmelerinden (Raguza arivleri hemen tamamen
talyanca belgelerden meydana gelmektedir) deil, fakat ayn zamanda ticaret ye
siyasetin efendileri olan egemen ailelerin kendilerine, hi tereddt etmeksizin talyan soy
zincirleri bulmalarndandr da. Bu gururlu gentes herhangi bir dal Slavdan inseler bile,
talyanlam adlar bu Slav kkenlerini saklayamasa bile, da insanlarn kyya
75

gndermeye son vermese bile, Slovence kadnlarn ve halkn alk olduu, hatta hereye
ramen sekinlerin bile dili olan gndelik konuma arac olsa bile; nk Raguza
kaytlarnda birok kere tekrar edilen Rektrler meclisi toplantlarnda, sadece talyanca
konuma konusundaki biimsel emrin tekrarland okunabilir. Bu konuda bir emir
gerektiine gre...
Bu kesinlemeleri verdikten sonra, XVI. yzyl Adriyatiinin, ekseninde yaad
Yarmadann ince uygarl tarafndan cezbedildii kesindir. Raguza bir talyan sanat
kentidir: Michelozzo Rektrler Saray inaatnda almtr. Fakat gene de altra sponda
kentleri iinde Venediin en az nfuz edebildiidir, nk ksa sreli bir istisna hari,
buras hep Venedikten bamsz kalmtr. Zarada, Spalatoda, Cherso adasnda, baka
yerlerde, eer gerekseydi, ar bollukta bir belgeler btn, buralarda yeermekte olan
talyan uygarlnn taycs ve zenaatkr olan ve Yarmadadan gelmi olan okul
retmenlerinin, rahiplerin, noterlerin, iadamlarnn, hatta Yahudilerin adlarn verirdi
(109)

Fakat, Adriyatik yalnzca talyan deildir. Kuzeyden gneye deil de, kesin olarak
kuzey-batdan gney-douya ynelik olarak, Dou Akdeniz yoludur; yani ayn zaman
da, ileride greceimiz zere, dounun hastalk ve salgnlarna da ak eski trafik ve
ilikilerin yoludur. Derinliinde uygarl karktr, Dou burada uzamakta, Bizans
burada yaamaya devam etmektedir. Bylece herey bu snr blgesinin zgnl iin
ibirlii yapmaktadr. Katoliklii, dalar tepesinde tehditkr ortodoks dnyann
karsnda, muazzam Trk tehlikesinin karsnda bir kavga dinidir. Dalmaya, kt
yndeki bu kadar deimeye ramen, uzun zaman nce Lamanskynin farkettii, gibi,
Venedie sadk kaldysa; bunun anlam, sadakatinin Signoriann tesinde Romaya
Katolik Kilisesine yneldiidir. karlarna ok dkn, hem Trk hem de Ortodoks
dnyasnn iinde gmlm, sonu olarak sapkn bir kfir halklarn arasnda yaayan
Raguza gibi bir kent bile artc bir katolik tutkuya sahiptir. Dinsel temellerini
aratrmak, ekonomik yaplarn aratrmak kadar ilgin olacaktr, zaten karlar -niin
olmasn- manevi atlmlara karmaktadr. Romaya sadakati onu tehdit altndaki
snrnda korumaktadr; bu 1571deki mthi bunalm srasnda grlecektir. Ve XVII.
yzylla birlikte, Venedik ve Bolognannkiyle birlikte, ge parlayan bir Rnesansn
ihtiamnn ardndan ekonomik daralma baladnda, Raguza Kilisede muhteem
kariyerler bulacak ve bunlar Kilisenin prensleri ve hizmetkrlar hline gelmi olan
eskinin tccar ve bankaclarn btn hristiyan alemine, hatta Fransaya bile tayacak
lardr.
Corafya, siyaset, ekonomi, uygarlk, din, herey homojen bir Adriyatik dnyasn
ina etmek zere ibirlii yapmaktadrlar. Ve bu dnya denizin kylarndan tamaktadr:
Balkan ktasnn ilerine doru, Latinlikle Yunan dnyas arasndaki esas snra kadar
gitmektedir. Dier yandan, batda talyan yarmadas boyunca kuzeyden gneye narin
bir krlma hatt izmektedir. Olaan olarak kuzey talya ile, yarmadasal talya arasnda
ancak ok kaba bir ztlk grlebilmektedir. Fakat dou-bat, Tiren talyas-Dou
Akdeniz talyas ztl daha az grlr olmakla birlikte, daha az gerek deildir. Btn
gemi boyunca gizli bir eklem gibi rol oynamtr. Uzun sre dou prim yapm ve
Yarmadann batsnn nnde yer almtr. Buna karlk, Rnesans kendiliklerinden
harekete geirenler Bat, Floransa ve Romadr. Ferrareye Bolognaya, Venedie atlm
ancak XVI. yzyl biterken aktarlabilecektir. Ekonomi dzleminde de ayn terazi
hareketi vardr: Venedik gerilemeye baladnda Cenova zafer kazanmaktadr; daha
sonra Livorno kendini yarmadann en ok gelimekte olan kenti olarak gsterecektir.
Dou, bat; Adriyatik, Tiren Denizi: bunlar talyann kaderleridir, ayn zamanda
muazzam bir terazinin ibresi gibi bir Yarmadann bir tarafna, bir br tarafna yatarak
Akdenizin btnn de kaderi olmaktadrlar.

Sicilyann dousunda ve batsnda

Dar denizler Akdenizin hayat dolu ksmlar, gemi ve kayklarn yaayan alanlardr.
Ekonomik ve insani olarak esas olandrlar. Fakat, onlarn yan sra byk deniz
blgeleri, boluklaryla yalnzlklaryla Akdenizin genel yaps iinde paya sahiptir
ler.
Bugn bizim hzlarmzn leinde ne kadar da kk olan Deniz, XVI. yzylda
yasaklanm, geni tehlikeli blgeler, dnyalar ayran l meknlar iermekteydi. yon
denizi bu hasm blgelerin en geniidir. Libyann gneyinin karasal boluunu denize
doru uzatmakta, bylece hem ktasal, hem de sv ifte bir insansz blge yaratmaktadr
ve bizzat buras Douyla Baty birbirlerinden ayrmaktadr ( no ).
Sicilya kapsnn tesinde bir baka deniz mekn Sicilya veya Sardinya kylarn
dan spanyadaki Balearlar ve Magripe kadar uzanmaktadr. Buras da konuk sevmeyen
kylar ve gl noroit ve levante darbeleriyle almas zor bir denizdir (buraya Sardinya
denizi diyeceiz), ve paraleller ynnde gei zorluklar birbirlerine eklenmektedir.
Kukusuz, gemiler ok erkenden bu engelleri yenmiler ve Baty Douya balam
lardr. Kuzeyde, Balkan kylarn doudan batya ve tersine bordalarken, sonra Napoli
kylarn, daha sonra Messina boazm, geiin rastlantlara daha baml olduu
tercihan Sicilya kapsn kullanmak zere yanlarlarken. Bu byk seyrsefer hatt bir
hristiyan yoludur. Daha az uygun ve daha az trafie sahne olan slam yolu, Sicilya
kapsna verev gemektedir. Buras Trk donanmalarnn Arnavutluk kylarndan
Avlonaya Avlonadan Napoli ve Sicilya kylarna, nihayet Sicilyadan Bizerteye ve
bazen de Cezayire kadar olan allm yoludur. Bu yol bir ncekinin hareketliliine
hibir zaman sahip olmamtr.
Gneyde engel, hristiyan korsanlna dair raporlarn olduka canl bir seyrseferi
iaret ettii Afrika kylarnn kenarndan geilerek almaktadr ( m ). Sorun Msrdan
Trablustan Cerbeden ve bazen de Cezayirden gelen gemileri aniden aktan belirerek
gafil avlamaktr. XVI. yzyln banda Venedik kadrgalar hala kuzey Afrika
kylarnda mudo yapyorlar ve buraya Sicilya kylar yoluyla ulayorlard. Yzyl
biterken, ngiliz ve HollandalI da kendi hesaplarna kuzey Afrikay Cebelitarktan
Sicilya kapsna kadar bordalayacaklardr; onlar da Sicilya kylarna, sonra da
Yunanistan kylarna ulatktan sonra Girit, Aripel veya Suriye ynne ilerleyecekler
dir. Bu tavr, her zaman deilse bile, kukusuz ou zaman Messina boazndaki
spanyol denetiminden kanmak iindi.
Btn bu gzerghlar yon ve Sardinya denizlerini zarf iine almakta ve oralara
girmekten kanmaktadrlar. Bu gzerghlar dou Akdeniz ile bat Akdeniz arasnda,
veya tercih edilecekse Dou ile Bat arasndaki byk balanty meydana getirdiklerin
den tr, byk tarih asndan baat neme sahiptirler. Bunlarn yan sra, talyay
aan yollar araclyla yaplan kara trafiini de hesapa katmak gerekmektedir.
Yarmada denizin iki yars arasndaki bir setten baka birey deildir. Ancona ve
Ferrare; Floransa, Livorno, Cenovaya baldrlar. Venedik Cenova ve Tiren denizi
ynne ihracat yapmaktadr. Messina ve Sicilya kaps trafiine, talyann bir kysndan
tekine katr kervanlarnn dizi dizi tadklar eklenmektedir. Tabii ki, eer kesin
istatistiini karabilseydik, bu ilave trafik ne arlk, ne de deer olarak gzmze ok
nemli olarak gzkmeyecekti. Fakat bunlar yzyln leinde belirleyicidirler. Bunlar
Akdeniz meknnn, bu kitabn birliini meydana getirmektedirler. Ama hangi birlik?
T7

Akdenizin iki havzas arasnda biriken engellerin onlar gl bir ekilde birbirle
rinden ayrdn iddia etmek, tam da yanl olmayan, fkeli bir corafyac determinizmi
olacaktr. Bu kara ve deniz yollar glklerinin denizin bir havzasndan dierine, ok
gl insan glerini engelledikleri dorudur. Olduka sk bir ekilde Emile-Felix
Gautiernin ilham ateini andran bir kitapta, general Bremond VII. yzyldan XI.
yzyla kadarki Arap istilalarnn kuzey Afrikay insani olarak hi deitirmediini,
istilaclarn az sayda olduklarn ve bu yzden de, kolaylkla yerel unsurlar tarafndan
yutulduklarn hatrlatmaktadr. Bu Hans Delbrckn V. yzyl Germen istilalar
konusundaki tezinin buraya uygulanmasdr. Fakat ne nemi var! Bizi asl ilgilendiren
doudan batya veya batdan douya olan insani hareketlerin nne, bunlar ister kara,
isterse deniz yolundan yaplsn, doa tarafndan kartlan bu zorluktur. Herey sanki
onlar durduran, sk dokunmu telleri olan bir szge varm gibi cerayan etmektedir.
Kukusuz XVI. yzylda Bat kylarnda dou Akdenizliler, Livornada Yunanllar;
Balearlar ve Cadizde Kbrsllar; btn nemli limanlarda Raguzahlar; Cezayirde
Dou Akdenizliler ve Asyallar vardr: Barbaroslar ve Cezayirdeki yenieriler Ege ve
Anadoludan gelmektedirler ( 112 ). Bunun karl olarak, Douda Latin kolonizasyonunun insani izleri kalmtr ve dnekler de tccar tezghlarndan daha byk lde,
Trk dnyasnn yeni bir kolonizasyonunu meydaa getirmektedirler. Ancak bu trmala
ma izleri byk bir neme sahip olmamaktadrlar, iki havza, trafik ve kltrel alveri
balantsna ramen, zelliklerini, kendilerine zg akmlar muhafaza etmektedirler.
Halklarn gerek harman onlarn herbirinin iinde, her trden rk, uygarlk veya din
farkn yok ederek, meydana gelmektedir.
Buna karlk Akdenizin, bir ucundan brne, her trden insani balant bir
macera olarak kalmaktadr. En azndan garip birey
rnekler mi? Fenikeliler eskiden Kartacaya yerlemiler ve oradan da Batya doru
byk tekneleriyle muzaffer bir ekilde yaylmlar, Akdeniz Far JVest'inin uzun
mesafelerini katetmilerdi. Ayn ekilde Eski a Yunanllar, Kartacallar gibi, oradan
itibaren yaylacaklar Marsilyaya yerlemilerdi. Ayn ekilde, Bizansllar bir dnem
Sicilya, talya, Kuzey Afrika ve Betikann efendileri olmulard. Ayn ekilde Araplar
VII, VIII ve IX. yzyllarda Kuzey Afrika, spanya ve Sicilyay ele geirmilerdi. Oysa,
bu byk zaferler ya yarnsz kalmlar, ya da bakentlerinin veya ileri birliklerinin
arasndaki kopukluklara tabi olmulardr: bu Marsilyann Kartacann ve hatta X. ve
XI. yzyllarda btn kltrel iaesini, airlerini, tabiplerini, hocalarn, dnrlerini,
byclerini ve krmz etekli rakkaselerine varncaya kadar hereyini Doudan
salayan mslman spanyasnn kaderidir. Daha sonra mslman spanyas Do
udan kopmu ve Berber Afrikasyla kaynamtr, artk yaamaya balad batl bir
hayattr. O dnemde Douya hac veya renim iin giden Magripliler kendilerini
hemen hemen yabanc bir dnyada'hissetmekten armaktadrlar. lerinden biri
Douda slam yok diye haykrmaktadr ( u3 ). Bir tarih, XVI. yzyl biterken Kuzey
Afrika Ocaklar Trk egemenliinden ayrlrken, fiili olarak Osmanl himayesinden
kurtulurlarken, yeniden balamaktadr.
Bu durum denizin dou havzasnda, Hallar ve Latin devletlerinin simetrik tarihi
tarafndan, tersine olarak teyid edilmektedir. Fakat bunun zerinde srar etmek gerekli
midir?

Trk ve spanyol mparatorluklarnn ifte dersi

Her deniz kendi zerine kapanm olarak yaamaya, yelkenli ve kayk akmlarn
zerk bir sistem halinde rgtlemeye eilimlidir: Dou ve Batdaki iki geni deniz
btnlnde durum byledir. Bunlar ilikidedirler, birbirlerine balanmlardr, ancak
kendilerini kapal devreler halinde rgtlemeye eilimlidirler; karmalara, kaynamala
ra, karlkl bamllklara ramen.
Bu olgu XVI. yzylda, belki de ok canl bir aydnlk iinde, siyaset tarafndan
vurgulanmaktadr. XV. yzyln ortasyla XVI. yzyln ortas arasnda, spanyol
emperyalizminin eski ve yeni ynlerini, Bat denizini ele geirmek iin ele geirdii ve
istismar ettii konumlarn ne kadar da gzel bir jeopolitik haritas, oklaryla birlikte
izilebilir. nk spanya buray ele geirmitir. Ve 1559da Fransz donanmasnn
terhis edilmesinden, ok Hristiyan Kral ile Sultan arasndaki siyasal balarn geveme
sinden sonra, Bat denizi hi tartmasz bir spanyol denizi haline gelmitir. Mslmanlar bu denizin, hi de en iyisi olmayan bir yarsn, kuzey Afrikay ellerinde tutmaktadr
lar. Buray da ancak korsanlar sayesinde tutabilmektedirler; ve spanyol presidiolar
tarafndan frenlenen egemenlikleri hem iten, hem de dtan srekli tehtid altndadr. V.
Carlos 1535de Tunusa kar giritii harektta baarl olmutur; 1541de ise Cezayir
nnde ucu ucuna kaybetmitir: bu baarszlk telfi edilebilir. Madridde Consejo de
Guerra dosyalar arasnda reislerin kentine kar her zaman hazr bir projesi bulunmak
tadr ve bu bir gn uygulamaya sokulabilir. AvusturyalI Don Juan dneminde ve 1601de
Gian Andrea Doriann ani giriimiyle bu i az kalsn oluyordu.
yonya denizi, Giritin denizi buna simetrik olarak, Osmanl denizidir. Suriye
(1516) ve Msrn (1517) fethinden sonra Dou havzasnn sahillerinin efendileri olan
Trkler, kendilerini, denizi fethetmeye muktedir bir de sava donanmas yaratma
zorunluu karsnda buldular.
klardan birinde olduu gibi, dierinde de bu Byk Akdenizlerden herbiri bu ifte
emperyalizmi harekete geirmi, bir anlamda yaratmtr. Zinkeisen bunu Trkiye iin
sylemektedir. Acaba spanya iin de doru deil midir ( 114 )? ki Akdeniz, XVI. yzylda
simgeleri zt iki siyasal alandr. Bu koullar altnda Katolik Fernando, V. Carlos, Kanuni
Sultan Sleyman ve II. Felipe dneminde ki byk deniz mcadelelerinin srarla iki
denizin birletii noktada, bunlarn takribi snrlarnda yer almalar karsnda aknla
dlecek midir? Trablus (1511, 1551), Cerbe (1510, 1520, 1560), Tunus (1565, 1573,
1574), Bizerte (1573, 1574), Malta (1565), nebaht(1571), Modon (1572), Koron (1534),
Preveze (1538)...
Siyaset gizli bir gerein ancak hayalini yanstabilmektedir. Dman efendilerin emri
altnda olan bu iki Akdeniz fizik, ekonomik, kltrel olarak birbirlerinden farkldrlar;
bunlardan herbiri bir tarih blgesidir. Fizik olarak Dou daha karasal, daha ani ritmleri
olan, yaz scaklar daha yksek bir iklime sahiptir ve demek ki, daha da plak, daha da
yolunmu topraklar; Theophile Gautier daha da fauve derdi. Ancak bunun karsnda
daha insanilemi deniz meknlarna sahiptir. likilerde, Ege Denizinin srkleyici
rolne ne demeli? Dounun denizcilie sunduu bu kolayln zerinde srar etmek
uygun olacaktr, stelik bir de bu olgu az biliniyora benzerken. te bu konuda 1559
tarihli belirleyici bir belge. Bir akl verici San Marco Signoriasnn (Venedik), dier
Venedik adalarnda olduu gibi Kbrsta belli sayda kadrga donatmasn istemektedir;
daha sonra bunlar Girite aktarmakta hibir glk olmayacaktr, nk gei St.
Gregoire gnnden (12 Mart) epeyi nce yaplabilir ve bu tarih skenderiye ve Rodos
79

muhafzlarnn k tarihidir. Gerekten de, diye ilave etmektedir, li boni tempi usano in
quelle parti pi a bon hora che in queste, burada iyi mevsim Batdakinden daha erken
balamaktadr ( 115 ). Acaba Trk donanmasnn her zaman sahip oluyora benzedii
nceliin nedeni bu mudur? Saldrlarndaki hz, Egenin erken gelen sknetinin
aktifine yazlmaldr. Mevsimlerin ritminin savannkine komuta ettii bir dnemde,
bunun nemi byktr.

Siyasetin tesinde
ki blge arasndaki ekonomik ve kltrel farklar ancak XVI. yzylda belirginle
meye balamlardr ve bu iki blgenin karlkla deerlerini alt-st oluuna denk
gelmitir. XIII. yzyldan beri Dou kendine ait olan ncelikleri, maddi ve teknik
uygarln inceliklerini, byk endstrileri, bankay, altn ve gm kaynan teker
teker kaybetmeye ara vermemitir.
XVI. yzyl, Dounun bozgununu, Atlantii yaratrken, bir zamanlarn Hindlerin zenginliklerinin yegne deposu olan Dou Akdenizin eski ayrcaln ortadan
kaldran ncelsiz ekonomik dram esnasnda sona ermitir. Artk bundan sonra, tekniin
ve endstrinin hergn ilerlemesiyle alt-st olmu Batyla, Batdan gelen parann
otomatik olarak deer kazand ve daha yksek bir satn alma gcne sahip olduu bu
ucuz hayat dnyas arasndaki fark artrmaktadr.
Fakat bu dzey fark, iki havza arasnda belli bir ekonomik birlii yeniden
yaratmakta, siyasetinki de dahil btn engellere ramen ve korsanlk da dahil btn
aralarla bunu zorunlu klmaktadr. Akmlar belirleyen voltaj farkdr: dzey fark
arttka, akmlar daha da zorunlu hale gelmektedirler. Dou Batnn stnlklerine
ortak olmak, ondan kendi payn ucu ucuna almak zorundadr: Dou Batnn deerli
madenlerinin, yani spanyol gmnn peindedir; ve Avrupa teknik ilerlemesini
izlemek onun iin mutlaka gereklidir. Bunun karl olarak, bymekte olan Bat
endstrisi artklarn ihra etmek zorundadr. Bunlar, bu kitabn geri dnecei koskoca
sorunlardr. nk bu derin ihtiyalar, bu kopular ve bu denge telfileri, bu zorlama
mbadelelerin hepsi harekete geirilmi ve uzaktan ynetilmilerdir ( 116 ).

2. Kta sahilleri
Akdeniz her zaman, deniz insanlar iin seilmi bir vatana benzemitir. Bu sylenmi
ve yeniden sylenmitir. Bir kynn dzensiz olmas onun hemen iskn edilmesine ve
denizciler tarafndan iskn edilmesine yetmektedir. Akdeniz fiili olarak Kuzey
denizlerinin veya Atlantiin denizci rklarnn bolluuna sahip deildir. O denizci
halklar, ancak az. sayda ve sadece belli blgelerde retmitir.

Deniz halklar
nk tabii ki daha fazlasn bekleyebilecek durumda deildir. Akdeniz suyu
karadan hi de daha zengin deildir. O kadar vlen frutti di mare burada ll bir
bolluk iindedirler ( ll7 ), dalyanlar, Commanchio lagnalar, Tunus veya Anadoluya
kylar (burada ton balkl yaplmaktadr) ( 118 ) gibi birka nadir yer hari
verimlilikleri yle byledir. Derin ve knt alan olan Akdenizde, suya hemen hemen
batm durumda olan balk alanlar, deniz-alt kaynaklarnn kaynatklar 200 metreye
kadar olan ky sahanlklar bulunmamaktadr. Hemen heryerde, dar bir kaya ve kum
bayr, kylar aktaki ukurlara yneltmektedir. Jeolojik olarak ok eski olan Akdeniz

suyu, Okyanus bilginlerinin sylediklerine gre, biyolojik olarak tkenmi olmaldr blt
( ll9 ) ; Kayklarn g etmesiyle yaplan byk deniz avlar, ancak mercan toplamak iin
yaplanlardr ki, bu da doyurucu bir av deildir. Kuzeyin Terre-Neuvee veya zlandaya
doru olan byk yer deitirmeleriyle veya Kuzey denizinin morina alanlaryla
kyaslanabilecek herhangi birey yoktur- 1605 ubatnda balk yetersizlii karsnda,
Cenova Signorias areme srasndaki tketimi kstlamay denemitir ( l2 ).
Nafaka yetersizlii, balklarn yetersizliini ve bunun devamnda da, Akdeniz
egemenliklerinin byk giriimlerini her zaman sinsi bir ekilde frenlemi olan
denizcilerin yetersizliini aklamaktadr. Siyasetlerin hlyalaryla gerekler arasnda
srekli olarak bu engel yer almtr: donanma ina etmeye, donatmaya, kullanmaya ehil
insanlarn nedreti. Livornonun zor geliimine baknz: kenti, ihtiyac olan yeni
denizcilerle donatmak iin bir hayatn btnnn, Cosimo de Medicisninkinin, tm
mesaisinin harcanmas gerekmitir ve o Akdenizin tmne bavurmak zorunda
kalmtr. Ayn ekilde, Trklerin donanmalarn ina edebilmeleri veya Cezayir
korsanlk merkezinin geliebilmesi iin, koullarn lehte almalar gerekmitir.
Akdenizde mcadele eden btn armadalar iin, kadrga donatmak, hereyden nce bir
insan sorunudur. Eer kleler, sava tutsaklar ve zindanlarndan kreklere zincirlenmek
zere kartlan mahkmlar olmasalard, krek iin gereken adamlar nereden
bulunacakt? XVI. yzyln ortasndan itibaren, belgeler kendi istekleriyle gelen
krekilerin, buonavolia, nedretinden yaknmaktadrlar: artk zaman, insanlarn eskiden
bir Venedik amiralinin, Cristofero de Canalin (1541) delillend g g kendilerini
satacaklar kadar sert deildir ( l21 ). Hatta Venedik Giritteki kadrgalarn ve 15421545den itibaren de bizzat kendi kendi iin condannati kadrgalarn donatabilmek iin
bir milis sistemi, gerek bir zorunlu hizmet tesis etmek zorunda kalmtr. Ve eksik olan
sadece krekiler deildir. Bunalm tayfa konusunda da hkm srmektedir. Belgeler
Venediin deneyimsizliini ve kt rgtlenmesini vurgulamaktadrlar: una veya buna
dikkat edilseydi, daha iyi cret denseydi Venedie ait topraklarn denizcileri yabanc
teknelerde, Trk hatta Bat donanmalarda hizmet etmeye gitmeyeceklerdi. Bu belki de
dorudur. Bundan daha kesin olan, Akdenizdeki btn gemileri donatmaya yetecek
kadar adam olmaddr; ve eer bunlar doal olarak, hayat onlar iin daha kolay klana
gidiyorlarsa, bunun nedeni XVI. yzylda yeteri kadar adam olmakla vnen lke
olmamasdr.
te bu nedenle, yzyln sonundan itibaren Akdeniz kentleri ve devletleri Kuzeyli
denizcileri istihdam etmeye balamlar veya istihdam etmeyi denemilerdir. 1561de
katolik bir sko bir kadrgayla spanyol hizmetine girmitir( 122 ). Yenilmez Armada dan
daha sonraki tarihlere ait bir belge, II. Felipe ve danmanlarn ngiltereden denza
salamakla megulken gstermektedir ( l23 ). Ferdinando de Medicinin Livorno da
yalnzca Akdenizli denizcilere deil, ayn zamanda kuzey AvrupalIlara da bavurmas,
onun siyasetinin belirleyici izgilerinden biri olacaktr ( 124 ). Ve Cezayir korsanlk merkezi
de ayn kural XVI. yzyln sonuna kadar uygulayacaktr ( 12S ).
Akdeniz, kendinden daha iyi mcehhez olan Kuzeyden, adamlarn dnda, yeni
teknikleri de dn almaktadr. Yumurta kabuu, byk tayc, salam bir ekilde
ina edilmi, balangta tek direkli ve tek bir kare yelkeni olan, kn kotu havalarna
dayanabilecek olan kogge byledir. Bu teknenin niteliklerini Akdenizlilere gsterenler
Bayonnelu Bask korsanlar olmulardr ( 12b ). Bu tekne, XIV. ve XV. yzyllarda hm
Baltkta hem de Akdenizde tipik yuvarlak gemi haline gelmitir. Buna karlk, Pierrede
la Rochellein 150 yl kadar sonraki Dantzig yolculuu, bylenmi Dantziglilere yeni bir
gemi tipini gstermitir. Ad carague olan bu geminin doum yeri tartlmaz bir ekilde
gneydedir; bu gemi yumurta kabuundan [kogge) tremitir, fakat ok sayda direk ve
I

yelkenlerle beslenmi -bu bir Akdeniz geleneidir- ve kare yelkenlerle latin yelkenlerini
birletiren bir yuvarlak tekne olarak ortaya kmtr. Bir gney teknesi demitik; fakat
Okyanus gneyinin, nk bunu 1485de Okyanus ve Akdenizde olaan tccar teknesi
haline gelmeden nce, ilk gelitirenler Biscayellar olmua benzemektedir ( 127 ).
Bylece Okyanus, denizcilik alanndaki mkemmelletirmeleri, devrimleri yklenmi
olmaktadr. Kuzey stnlnn ampiyonlarndan biri, bir i deniz olan Akdenizin
yerel nemden daha byne sahip tekneleri gelitirmeyi hibir zaman bilemediini
iddia edecek kadar ileri gitmitir ( 128 ). Oysa, Deniz ile Atlantik arasndaki dorudan ve
dzenli seferlerin yaratclar eskiden Akdenizliler olmulardr. Bunlar XVI. yzylda bu
yolculuklarn efendileridir, fakat daha sonra bu stnlklerini yava yava kaybetmi
lerdir. nce Atlantik menzilinden dmlerdir: XV. yzyldan, hatta daha erken
tarihlerden itibaren Biscayellarn ve balareros'\aT\nm, Brtonlarn, 1550lerde itibaren
spanya ve Alak lkeler arasndaki trafie egemen olan arkas yuvarlak Flaman
teknelerinin nemleri bir dnlsn. Daha sonra da gzerghn tmnden dmler
dir: XV. yzyln sonlarndan 1535e kadar, ngilizler Akdenizde geni bir ekilde zuhur
etmiler ve bir fasladan sonra, 1572ye doru burann yolunu kesin bir ekilde
tutmulardr; stelik Hollanda konvoylarna 15 yl kadar fark atarak. Denildiine gre,
Akdenizliler artk kuzey ve Atlantik denizcilerine kar XV. yzyln sonunda giriilen
dnya egemenlii yarn nihayet kaybetmilerdir.

Denizcilik sektrlerinin zayflklar

Eer Akdenizdeki denizciler az saydalarsa, onlarn kuaklarn her zaman yaatan
-ve faaliyetleriyle lk suda bir deniz adamlar kalabalnn kaynad yanlsamasn
uyandran- ky kesimlerinin de az sayda olmalardr: Dalmaya kys; Yunan kys ve
adalar; Suriye kys (XVI. yzylda o kadar umutsuzdur ki, ihmal edilebilir: 1550 ile
1560 yllar arasnda stanbuldaki Venedik balyozlarnn mektuplamalar Beyruttan
kalkan, ancak tek bir tekneden sz etmilerdir); Sicilya kylar (zellikle batidakiler);
Napolinin baz sahilleri; Korsika burnu kylar; nihayet Ceneviz, Provence, Katalonya,
Valenca ve Andaluya lkelerine hemen hemen bitiik riveralar. Toplam olarak,
Denizin deniz kenarlarnn ok kk bir ksm. Ve bu ksmlar, tpk Ceneviz rivieras
gibi anlarn kaynad, ne kadar da kalabalk yerlerdir ( l29 ).
Uzun bir sahilin faaliyeti ounlukla birbirlerinden ok uzakta kck birka
limann faaliyetleriyle zetlenebilir. Raguzann nndeki dar ve korumasz Mezzo adas
( l3 ), kente byk yk gemileri kaptanlarnn ounu salamaktadr. Paresto ( m )
yzyln sonunda 4000 fatti adamna sahiptir (silah tayabilecek durumda), ama 50 tane,
kkle byk aras tekneye sahiptir. Fiilen her tr vergiden muaf olan Perastani, tek
yk olarak, giriini Venedin hesabna koruduklar uzun Cattaro krfezinde asayii
salama greviyle kar karyadrlar: onlarn sayesinde colfo, sicurissimo de mala
gerte'n. Napoli krallnda, adlar nl Salermo ( l3: ) veya Amalfi ( l33 ), veyahut da
Kalabriya kysnda S. Maffeo del Clento ( l34 ), Amantea ( 135 ), Viestris ( l36 ) veya Peschci
O 37 ) gibi bir dizi limann faal ve gizli hayatlarn hayal edelim. Bu sonuncu liman Napoli
Sommaria belgelerine gre faal bir gemi ina merkezi olarak hi isiz kalmamaktadr,
stelik Raguzal tekne yaptrclar da onun mterileridir: bu kentin plajlarnda byk
tekneler suya indirilmilerdir; Temmuz 1572desuya indirilenlerinden biri 6.000 salme,
yan aa yukar 750 ton arlndadr ( 138 ).
Meskn veya deil, bu deniz illeri Akdeniz yarmadalarnn uzunlamas boyunca,
ncelikle kuzeyde yer almaktadrlar;' bunlar genellikle ormanlk dalara srtlarm
yaslamlardr. Gney zincirlen, kuraklklar yznden orman asndan ve buna bal

olarak da gemi inacl asndan hep dezavantajl durumda olmulardr. Bouge

yaknlarnda istisnai olarak bulunan koru olmasayd, acaba bn Haldunun XIII. ve
XIV. yzyllarda ok faal olarak grd bir denizcilik oralarda olabilir miydi? Suriye
kylarnn denizcilik hayatn frenleyen Lbnan orman rezervlerinin azalmas olmam
mdr? Ceyazire yalnzca denizciler deil, ergelin arkasndaki ormanlarn iletilmesine
ramen, tekne inaat iin gereken kereste de dardan gelmek zorundadr; krekler
buraya Marsilya tarafndan gelmektedir.
Btn baarl denizcilik dnyalar iin ya belgelere gre (Livorno ve Venedikte
olduu gibi, dierleri arasnda tersane muhasabe kaytlarnn sakland yerlerde), ya da
gelenee gre, veya denizcilik sanatna dair incelemelere bakarak, inaat kerestesinin
nereden geldiini syleyebiliriz. Tpk Portekiz gibi, yk gemileri inaatnda uzmanla
m olan Raguza, kerestesini Gargano tepesinin mee ormanlarndan (buraya ayn
zamanda SantAngelo da denilmektedir) salamaktadr. 1607 tarihli ( u9 ) bir inceleme
onlarn Portekizlilere nazaran stnlklerini, eer Portekizde de bir SantAngelo tepesi
olsayd dnyann en iyi kalyonlarn yapabilirlerdi, diyerek kaydetmektedir. Trk
karamrselleri, suya ok dayankl olan ve mkemmel bir kereste veren byk
narlardan ina edilmektedirler ( uo ). Kadrgalarn uzun sre dayanabilmeleri iin,
amalandklar paraya gre bir dizi farkl kerestenin biraraya getirilmeleri gerekmekte
dir: mee, akam, Mavi am, karaaa, karaam, kayn, ceviz ( ul ). En iyi krekler
Narbonnea Aude nehri ve kanalyla gelen tahtalardan yaplanlardr ( 14: ). Gney
talyada 1601 Nisanndan Austosuna ( l43 ), bir teknenin yeniden na iin kesilecek
aa peinde dolaan bir Raguzalnn yolculuk gnl yararl bir ekilde kullanlabilir;
veya Toskana ormanlarnda Ispanyollara nce verilen, sonra da iptal edilen aa kesme
hakkna ilikin belgelerde ( l44 ); hatta Cenova'nn ayn ekilde Toskanadan yapt
kereste almlarndan ( l45 ) veya Barselonann zellikle kadrga imalinde nl ( l47 )
Katalonya Pireneleri mee ve akamlarn kullanmakla birlikte, Napoliden yapt
almlardan ( 146 ) da yararl sonular kartlabilir. Pier Loise Summonte'nin Sommario ile
fornitere delle galere regie (bunlar Napolide ina halindedirler) iin imzalad szleme
lerin benzerlerini nerede aramal bu szleme ile Kalabriyadan Napoliye Nerticaro,
Ursomarso, Altomonte, Sandonazo, Policastrello ormanlarndan kestirecei keresteleri
tatmay stlenmektedir ( 148 ).
Tabii ki nemli olan, istisna deil de btndr. Bu kereste ktl,Venedik veya
spanya belgeleri okunduunda tahmin edilmekte, Akdenizin batsnda ve merkezinde
yer alan, zellikle Sicilya ve Napoli'de (bu kentte II. Felipenin en byk donanma ina
faaliyetlerinden biri yer almtr) iaret edilen u artan ormanszlama grlebilir.
zellikle teknelerin gvdesinin yapld mee aac ktl sz konusudur. XV. yzyln
sonundan itibaren bu aa nadirlemi ve Venedik, ormanlarndan geri kalanlarnn
imhasn nleyebilmek iin sert tedbirler almtr ( l49 ). zleyen yzyllarda bu sorun
Signoria iin daha da ar hale gelecektir. Ancak talyada gene de nemli orman
rezervleri kalmtr; fakat buralarda XVI. yzyln tm boyunca geni kesimler
uygulanmaktadr. Ormanszlamann hzl bir ilerleme kaydettii kesindir. rnein
SantAngelo tepesi deerli bir istisna olarak kabul edilmektedir. Trkler henz, daha iyi
durumdadrlar: geni Karadeniz ve Marmara ormanlar ve zellikle de zmit'teki
ormanlar ( 15 ) stanbul tersanesinin hemen karsnda bulunmaktadrlar. nebaht
savandan sonra Venedik, Kutsal Liga nezdinde, kalabalk olmalarna ramen,
denizcilik konusunda bireyler bilen btn Trklern ldrlmeleri konusunda btn
gayretleri gstermitir. nk demektedir, ne tahtas, ne de paras eksik olmayan Trk
iin tekneleri ina etmek kolay olacaktr, eer rihaver li fomini yapabilirlerse ( m ). Onun
iin telfisi mmkn olmayan yalnzca insanlardr.

K3

Akdeniz bahriyeleri yava yava, kendi ormanlarnda bulabilecekleri eyleri baka

yerlerde arama alkanln edinmilerdir. XVI. yzylda kuzey kerestesi Sevillaya tek
ykleri tahta tabakalar veya latalar olan gemilerle gelmekteydi. Yenilmez Armadann
ina iin II. Felipe Polonyadan kereste almay denemi, hi olmazsa kesilecek ve
tanacak aalan iaretlettirmitir. Hatta Venedik, eskiden mevzuatn btn uyruklar
na resmen yasakladklarndan vazgemitir: dardan yalnzca tahta deil, ayn
zamanda, sonradan Venedikte tamamlanan tekne gvdesi ve hatta tamamen bitirilmi
tekne alm. Bylece, 1590la 1616 arasnda ona Hollandadan 11, Patmostan 7,
Karadenizden 4, stanbuldan 1, Bask lkesinden 1, Cebelitark boazndan 1 tekne
gelmitir ( 152 ). Bu tahta bunalmnn Akdeniz denizcilik teknik ve ekonomilerinin
gelimesine dair byk aklamalardan birini sunduu konusunda hibir kuku yoktur
( 153 ). Bu gelime tonajlarn drlmesine, inaatlarn pahallanmasna, kuzeyli rakiple
rin baarsna yabanc deildir. Fakat bu gelimede baka etkenlerin de rolleri olmutur,
herey hammaddeye baml olmayaca zere, yalnzca fiyat hareketleri ve emekgcnn pahall rol oynam olsa bile ( 1M ).
Zaten eer balangta denizcilik her zaman ky dalarnn yaknlarnda rgtlendiyse, bu sadece ormanlar yznden olmayp, ayn zamanda bu dalarn Akdeniz'in
kuzey kylarnda, yattrlmas mmkn olmayan kuzey rzgrna, u Akdeniz
gemiciliinin byk dmanna kar, birok korunayla birilkte ( l55 ) bir perde
germesindendir de. Bir Ege atasz yelkeni gen gney rzgr olduunda veya yal
kuzey rgr olduunda ek demektedir ( 156 ). Dier yandan; bu dalar glerini doal
olarak denize yneltmektedirler ve cazip su ovas, ounlukla kynn bir noktasndan
tekine en iyi yol, hatta yegne yol olmaktadr ( 157 ). Bylece deniz hayat ile da
ekonomisi arasnda bir ortaklk kurulmaktadr. Buralar birbirlerinin iine nfuz
etmekte ve birbirlerini tamamlamaktadrlar ( l58 ). Buna bal olarak tarlalarn, bahele
rin. meyvalklarn. balkln, deniz yaamnn u artc ortakl ortaya kmaktadr.
Bir Dalmava adas olan Mljette bir seyyahn iaret ettiine gre, bugn bile insanlarn
almas, tpk dier komu Dalmaya adalarnda da olduu gibi, toprakla balklk
arasnda paylalmaktadr (*- 9 ). Ayn ekilde Pantellariada balkla, balara, meyva
bahelerine mkemmel bir katr cinsinin yetitiricilii eklenmektedir. Bu, Akdenizin
topran zayf kaynaklaryla denizin zayf kaynaklarn birletiren eski denizcilik
temellerine uygun bir yaam formldr. Eer bu ortaklk bugn bozuluyorsa, hemen
her zaman dramlar harekete geirerek meydana gelmektedir: Pelion blgesindeki
Yunanl balklar giderek daha fazla miktarda, yalnzca denize balanarak, bahele
rinden ve kulbelerinden vazgeerek, ailelerini liman mahallesine tamak zorunda
kalmlardr". Fakat, eski dengeli hayatlarnn erevesinden uzaklanca, hkmet
yasaklamalarna ramen, artk yalnzca dinamitle avlanan kaak balklarn saylarn
artrmlardr ( 160 ). Bunun anlam, denizin kendi adamn tek bana besleyecek kadar
zengin olmaddr.
Zaten toprak da, zayf dalarnda daha zengin deildir ve eski krsal kylerin komu
kylarn ekonomik gelimelerinde oynadklar roln nedeni budur. Katalonya sularna
tepeden bakan, beyaz evleri aalarn arasnda kendilerini belli eden kyler grlmekte
dir: ite geni da kitlesini taraalar halinde dzenleyerek, buralarda bahecilik
aheserlerini srdrenler bunlardr. Bu yukardaki kylere sklkla, aada, bazen yar
yarya su zerinde kurulmu, bir balk ky tekbl etmektedir: Arenys de Mountun
altnda Arenys de Mar; Lievaneresin altnda Caldates; Cabrilsin altda Cabrera ( 1M ).
Avn ekilde, yukardaki eski kylerin ok byk sklkla balklk limanlarnn, deniz
kenarnda ira/alarnn olduu Ceneviz Rivierasnda ( 162 ), btn talya'da ve baka

yerlerde, bu ortaklk yzlere rnek itibariyle bulunmaktadr ve bu ortaklk bir kattan

dierine kk eeklerin gidi gelileriyle kendini ortaya koymaktadr. Bunun anlam,
daha sonraki tarihlerde kurulmu olan deniz kynn, ounlukla sk skya baml
kald krsal kyn bir yarats olmasdr. Bu durum aklamasn ve varlk nedenini,
ky kitlelerinin ekonomisinde, iki ky ortaklnn bile bollua dntrmeyi
beceremedii, varlklarn korkun yetersizliinde bulmaktadr: KatalonyadakiRosasve
San Felin de Guixolsde, balk dolu bir denizin kylanda olunmasna ramen, daha dn
bile (1938), yiyecek maddelerinin pazarda hangi kk miktarlarda satlabildiklerini
grmek karakteristikdir; bir avu sebze, drtte bir pili ( l63 ). 1543de Cassis halk, onlar
byk tehlikelere ramen denizde dolamak ve balk avlamak zorunda brakan
fakirlii sulamaktaydlar ( 164 ). Bylece, plak, hemen her zaman plak bir hinterlandn
sefaletinden yzlerce Akdeniz ky ky domutur.

Byk kentler
Fakat, taban hcreleri olan deniz kyleri, yaayan bir deniz blgesi yaratmaya
yeterli deillerdir. Oralara; direk, bez, yelken, bunlan levazmatm, katran, halat v,e ip,
sermaye salayan byk bir kentin ikme edilmez destei gereklidir; dkknlar, yk
salayanlar, sigortaclar ve kentsel bir ortamn sunduu oklu yardm biimleriyle bir
kent gereklidir. Barselona olmakszn, zenaatkrlarnn, Yahudi tccarlarnn, hatta
macerac askerlerinin ve Santa Maria del Mar mahallesinin binlerce kayna olmakszn,
Katalonya rivierasnn denizcilik alanndaki geliimini anlamak g olacaktr. Bu baar
byk kentin mdahalesini, dirsek temasn, emperyalizmini gerektirmitir. Katalonya
rivieras XI. yzylda tarihsel olarak grlebilen bir denizcilik yaamnn iine
domutur. Ama genilemesi ancak iki yzyl sonra, bizzat Barselonann gelimesiyle
birlikte balayabilmitir. O tarihten sonra ve hemen hemen yzyl boyunca, Katalonya
rivierasnn kk limanlarndan kan teknelerin resmi geidi, bunlarn dnda Balear
yelkenlilerinin, her zaman biraz rakip Valencia gemilerinin, Biscaye balina gemilerinin,
ve her zaman mteri olan Marsilya ve talya teknelerinin yanatklar Barselona
plajn, gidi gelileriyle canlandrmaya ara vermemilerdir. Fakat Barselona Aragon
kral Juana kar olan uzun mcadelesinden sonra bamszln kaybedince,
zgrlklerini kaybedince ve daha az vahim bir olay olmayan, 1492de Yahudili
ini, Juderia'sn kaybedince; nihayet kapitalistleri riskli ilerden yava yava
vazgeerek onlarn yerine Taula de Cambimn ( 165 ) daha dzenli gelirlerini veya kent
yaknnda toprak alimim tercih ettiklerinde; ite bunlarla ayn anda byk tccar kentin
ve onun hayatna balanm Katalonya rivierasnn gerilemesi ortaya kmtr. O kadar
ki, Katalan ticareti Akdeniz alanndan hemen hemen silinmi ve kontluun ky kesimi,
Valoislarla Habsburglar arasndaki savalar srasnda, Fransz korsanlar tarafndan,
kendini savunamadan talan edilmitir -daha sonra da, daha az tehlikeli olmayan ve sanki
evlerindeymi gibi, Ebro deltasnn yalnzlklarna yerleen Cezayir korsanlar tarafn
dan-,
Barselonann Katalan kylarnda oynad rol, Marsilya, Cenova veya Raguza,
kendilerini evreleyen kk limanlar zerinde oynamlardr. Bazen byk kentin,
kendine tabi olan kynn zerinde yer almad durumlar da olmutur ( 166 ). Dalmaya
kysndaki Istria veya uzaktaki Yunan adalarnn karsnda Venediin durumu byle
olmutur. Bu durum ayn zamanda, kendi cephesinde, tamamen hizmetinde olan
Provence rivierasnn kaynaan dnyasnn dnda, Korsika burnunun byk bir
kesrinin deniz blgesini kedi cephesinde toplayan Marslyannkidir de. Veya Raguza
yk gemilerinden yararlanan Cenovannki.
85

Cazibe merkezlerinin gc, denizcilerin, baka yerlerde olduu gibi Akdenizde de

serseri, glere ve tanmalara kar hazr olmalar olgusuyla daha da anlalr hale
gelmektedir. Bu btn zamanlarn ve btn yerlerin gereidir. 1461 de Venedi senatosu
tayfa ve kreki eksiklii karsnda endielenmi ve bilgi toplamaktadr: denizciler
bizim zararmza ve bakasnn yararna daha iyi cret aldklar... Pizaya gitmektedir-ler. Bu denizcilerin ou kamaktadrlar, nk ya borlar vard, ya da Cinque Savii
veya Signor de nocte -bundan Venedik gece polisini anlaynz- tarafndan ar para
cezalarna arptrlmlardr ( 167 ). 1526da bir mahkemede grlen bir dava bizim iin
Santa Maria de Bogona adl teknenin muhasebe kaytlarn muhafaza etmi olmasndan
tr deerlidir. Bu tekne Atlantikte yolculuk yapm, Cadizde demir atm zencilerden
meydana gelen ykyle Santa Domingo adasna ulamadan nce, Lizbona ve Sao Tome
adasna uramtr ( 168 ). Bu olay bizi Denizden uzaklatrmaktadr, ama teknedeki
marineros (denizciler) ve grumetes (miolar) arasnda Yunanllara, Toulonlulara, Lipari,
Sicilya, Mayorka adalarndan olanlara, Cenovallara, Savonelilere rastlan maktadr. Ne
macera bulumas! 1532 Maysnda La Hayede de, denizcilerin her zaman yer
deitirmeye hazr olarak Lbecke gitmek zere Hollanda ve Zelanday terketiklerinden yaknlmaktadr ( 169 ). 1604de bir grup Venedikli gemici ok dk cretlerden
our artk Signoria teknelerinde yaayamadklarndan Floransaya ve kukusuz
Livornoya kamlardr ( 17 ). Bunlar eitli gndelik olaylardr. Koullarn yardmyla
bunlar birbirlerine eklenmekte ve byk lekli deiimler meydana gelmektedir.

Denizcilik hayatnn alt ve st

Srekli olarak yeniden balayan bu gler deniz kesimlerinin, kabaca sylenirse,
olduka basit hayatlarnn aklamasn tamamlamaktadrlar. Denizin genel hayatna
bal olarak, bitkise bir hayat srmekte, lmekte, ve genel hayatn kesin emirlerine tabi
olarak canlanmaktadrlar.
Bir kez daha Katalonya rneini ele alalm: doumunda dardan gelen bir etkinin
byk pay olmutur. Katalonyada talyan, Cenevizli ve Pizal gmenlerin dersleri,
onlarn yanndaki rakl sayesinde XI. yzylda Byk Pere, Pere lo Grandan iki
yzyl nce, byk deniz yaam domutur. Oysa, byk tarihin getirdiini, gene byk
tarih er veya ge geri almaktadr. XV. yzyldan itibaren farkedilebilen Katalan
gerilemesi, XVI. yzylda aikr hale gelmitir. Bu dnemde, denizcilik hayat Marsilya,
Balearlar ynne olan kayk gzerghlarna inmitir. Bir tekne nadiren Sardinya, Napoli
( n ) veya Sicilya veyahut da Afrika presidiolarna kadar gitmektedir. XVI. yzyln
sonunda, Barselona ile skenderiye arasnda baz yolculuklar yeniden balayacaktr.
Fakat bu tarihe kadar, Katalonya rivierasnda egemen olan o kadar byk bir
hareketsizliktir ki, II. Felipe 1562 Byk Meclisinde geni bir denizcilik tehizatlanmas
iin karar aldnda, siparilerini talyaya vermek zorunda kalacaktr. Ve Barselona
tersanesini canlardrmay denemek iin Cenovadaki San Pier dArena gemi ina
antiyelerinden ustalar getirtecektir ( 172 ).
Birbirlerinin ard sra ne kadar da ok denizci toplumun baa gretii Akdenizde sk
rastlanan bu ani gerilemeler, genel olarak u anlama gelmektedirler: insan bakmndan
ok zengin olmayan deniz illeri, refah dnemleri adn verdiimiz eyi, alma ve anma
olgusundan tr, uzun zaman srdremezler. Deniz hayat geni lekte, zenginlik ve
onun arkada bogezerln dzenli olarak rttkleri bir proleter hayatdr; Venedik
donanmasnn bir mfettii 1583de, denizci balk gibidir; bozulmakszn suyun dnda
uzun sre kalamaz ( m ) demekteydi.

Dier yandan, bir anma belirtisi ortaya kar kmaz, bu durum rekabet tarafndan
ounlukla istismar edilmekte, arlatrlmaktadr. XVI. yzyln ilk yllar sresince
Biscaye balanero\a.rmm Barselona limanndaki varlklar, bu anmann veya bu
rekabetin erken gstergelerinden biridir. Cenova tarihi erevesinde de byle erken bir
gsterge bulunmaktadr; Raguza yk gemileri ve denizcileri XVI. yzylda Dominantenin hizmetine komaktadrlar. Fakat bu duyulmam talih, ite kendi hesabna, birka
kilometrelik sahili olan ve yetersiz adalarla bu sahili iki katna kartabilen kk
Raguza dnyasnn msrife harcanan glerini tketmektedir. 1590la 1600 arasnda
meydana gelen birka olay, o zamana kadar takn bir durumda olan refah alaa
etmek iin yeterli olmutur.
Bu sylediklerimizin anlam, bunalm dnemleriyle birlikte deniz yaamnn bu
dnn ayrcalkl blgelerinden kaybolduu deildir. Bu hayat, buralarda hemen hemen
tahrip edilemez nitelikteki gndelik mtevazi yaam biimi altnda uyuklamaya
balamaktadr. Bylece, XVI. yzylda azalm bir canllk iinde Suriye ve Katalonya
kylar uyuklarlarken, ayn anda Sicilya, Napoli, Andaluya, Valencia ve Mayorka
denizciliklerinin de faaliyetleri yavalamtr. Bu sonuncu btnle ilikin olarak,
buralarn gerilemesi ile Barbaroslarn korsanlk faaliyetleri arasndaki ba aktr.
Ancak, allm bilgi kaynaklarmzda gzktnden daha canl bir ky denizciliinin
unsurlar yaamaya devam etmilerdir. Alicante, Almeria, u eski denizcilik merkezi
Palma de Mayorka, yzyln sonunda hrstiyan rvannn etkin unsurlar olan hzl
frkateyneler, boluktan zuhur etmemilerdir.
Bu sessiz yaam, sadece birka kk olay, tarihin geri plannda iaret etmektedirler.
Cezayir korsanlarna ramen, Afrika kys sahanlna kadar alabilen Trapani
mercanclanndan daha nce sz etmitik. 1574de kurulan Tunustaki Fransz
konsolosluu belgeleri, Sicilya kayklarn ve ayn ekilde kk Napoli kayklarn sk
sk zikretmektedirler ( 174 ). Buna karlk, XV. yzylda buradaki varlklar allm bir
durumda olan Napoli mercan avclarnn, dierleri arasnda Terre del Grecodan
gelenlerin, Sardinya s sularndaki yokluklarn kaydetmek ilgin olmaktadr. Bu
yokluun byk nedenleri olmu mudur? Belki, hayr, nk Napoli kayklar ne
Romada, ne Civitavecchiade, ne Livoroda, ne de Cenovada eksik deillerdir.
Gney Ispanya kylarndan Kuzey Afrika kylarna doru balancelle, kayk,
pergendelerin ayn karnca gibi gidi gelileri sz konusudur. 1567 tarihli bir belge,
Cezayirde buraya zgr olduklarndan tr ticaret yapmaya gelmi bir dizi Valencial
denizcinin varln iaret etmektedir ( l75 ). Yzyl sona erdiinde baka Valenciallar,
Cezayir zindanlarndan tutsak karma maceral endstrisine girieceklerdir. Ve
bunlarn ykleri Cervantesin en gzel anlatlarndan daha gzel olmaktadr ( l76 ).
Sonu olarak, bir denizcilik kesiminin grnteki lm, aslnda hayat ritmindeki
bir deimeden baka birey deildir. Alternatif olarak ky denizciliinden uzun mesafeli
yolculuklara, veya eer istenirse tarihsiz hayattan tarihsel hayata gemekte ve karanlk
yaamna geri dnd her seferinde dikkatlerimizden ve meraklarmzdan syrlmak
tadr. Herey sanki dzenli bir yasa varm ve bu yasa bizzat deniz halklarn hayatnn
devresiymi gibi cereyan etmektedir.

3. Adalar (177)
Akdeniz adalar, olaan olarak sanlann aksine, hem daha ok saydadrlar, hem de
zellikle daha byktrler. Olduka kaln olan bazlar minyatr ktalardr: Sardinya,
Sicilya, Kbrs, Girit, Rodos... Daha kk olan dierleri, komularyla birlikte
87

takmadalar, ada aileleri meydana getirmektedirler. Kk veya byk, bunlarn nemi

uzun deniz yollar boyunca zorunlu duraklar meydana getirmelerine ve aralarnda
veyahut da bazen kendi kylaryla ktannkiler arasnda seyrsefer iin tercih edilen,
nisbeten sakin sular sunmalarna bal olmaktadr. Bylece Douda sonunda onunla
kartrlacak kadar, deniz mekanna ylesine dalm Ege Aripeli byledir ( l78 );
Sicilya ile Afrika arasdaki denizin ortaynda yer alan adalar grubu byledir; Kuzeyde
yon denizi adalar ve Balkan kysnn tm uzunlamas boyunca, klarnda San
Marconun bayra olduu halde tekne konvoylarn birbirlerinin pei sra uzatp giden
Dalmaya adalar da byledir. Fakat tek bir filo yerine iki filotilladan sz etmek
gerekmektedir: birincisi yon denizinde olup Zanta, Kefalonya, Sainte-Maure ve Korfu
adalarn iermektedir; kincisi ise Adriyatikte olup gneyde Meleda ve Lagostadan,
kuzeyde Istrann arkasnda Quarnero, Veglio, ve Chersoya kadar arap sa halinde
birbirlerinin iine girmi Dalmaya adalar. yon ve Dalmaya konvoylar arasnda
misafirden holanmayan Arnavutluk kylaryla Raguzann kk topraklarn kapsa
yan uzun bir inkita yer almaktadr. Fakat bunlarn birbirlerine eklenen menzilleri
Venedikten Girite kadar gtrmekte ve Giritten itibaren byk bir ticari yol Kbrs
Suriyeyle birletirmektedir. Gcnn ekseni zerindeki bu adalar, Venediin hareketsiz
filosunu meydana getirmektedirler.
Batdaki ada gruplar daha az nemli deillerdir. Bunlar: Sicilyann yaknlarndaki
Stromboli, Rzgr alt Adalar, Lipari adalar, daha kuzeyde Elbe adasnda Cosimo de
Medicisnin XVI. yzyln ortasndan itibaren Porto Ferraio kalesini ina ettirdii
Toskana aripeli, Provence aklarnda Hyeres adalar, Or (Altn) Adalar; daha batda,
geni ve derin yalnzlklarnn ortasnda Balear takmadas, Mayorka, Minorka, Ibiza tuz
adas -ve ulalmas zor Formentara kayas-. Bu grup her zaman belirleyici bir neme
sahip olmutur: btn bir deniz kesimi onun etrafnda dnmektedir.
Byk ve olduka byk adalar bunlardr. Dierlerini, kklerini ve miniklerini
sralamak (ama bunlarn bazlar da nldr, Cezayir adac, Venedik, Napoli, veya
Marsilyadaki adalar), kayp bir aba olacaktr. Fiili olarak kynn hibir kesimi yoktur
ki, adalar, adacklar ve kayalklar halinde krlm olmasn ( l79 ). Sicilya kylarn, frsat
bekleyen veya ime sularn yenileyen korsanlardan temizlemek, Sicilya kral naiplerinin
mektuplamalarnda sz edilen bir konudur: limpiar las islas, adalar temizlemek, yani
herbiri klasik bir pusu yeri olan birka on tane adacn demir atma yerlerini denetim
altnda tutmak.

Mnzevi dnyalar m?
Kk veya byk, her biim ve lekteki bu adalar, onlar denizin genel tarihine
nazaran hem ok geride brakan, hem de ok ileri geiren benzer zorlamalarn zerlerine
kt lde tutarl insani ortamlardr; denizin genel tarihi onlar sklkla kaba bir
ekilde khneliin ve yeniliin u iki kutbu arasnda paylatrmaktadr.
Sardinya ortalama bir rnektir: boyutlarna ramen, dnemin corafyaclarnn ve
her zamann Sardinyal kronikilerinin syleyecekleri ne olursa olsun, bu ada belirgin bir
neme sahip deildir. Byk bir rol oynamak iin denizde ok fazla kaybolmutur,
rnein Sicilyay talyaya ve Afrikaya balayan cinsten zenginletirici temaslarn ok
uzanda kalmtr. Dalk, ar bir ekilde blmlere ayrlm, fakirliinin esiri olarak
( l8 ), esas olarak kendi zerine kapanm bir ekilde yaamaktadr; diliyle ( m ), adetleri,
khne ekonomileri ve istilac obanlk yaamyla -birok blgesinde hala Romann onu
tand zamandaki trde obanlk devam etmektedir-, tek bana bir kta gibidir.
Adalarn bu khnelii -Sardinyannki ve dierlerininki- yzyllar boyu antik uygarlk

biimlerini veya folklore'lannm karmn muhafaza etme konusundaki garip gleri o

kadar sk olarak iaret edilmitir ki, bu konuda uzun uzadya sarar etmenin yarar
yoktur ( 182 ).
'

"
Fakat, bu ie kapanmann zddnda ve ayn zamanda, bu adalarn efendi veya talih
deimesinin rastlants iinde yeni bir hayat, uygarlk tarzn aynen kabul etmeleri sz
konusu olabilmektedir; bunlar adetleri, hatta bir dili bile depolayp yzyllar boyu
dokunulmakszn muhafaza edebilirler ve bylece ilga edilmi devrimlerin canl tanklar
olarak ortaya karlar. Bunun nedeni inzivann nisbi bir gerek olmasdr. Denizin
onlar dnyann herhangi bir yanndan ok daha fazla evreleyip, dnyann geriye
kalanndan ayrd, ancak bunlarn deniz hayatnn byk akmlarnn fiilen dnda
kaldklar durumlarda dorudur. Fakat adalar bu akmlarn iine girdiklerinde, u veya
bu nedenden tr (ounlukla d ve bele nedenler) bu zincirin halkalarndan biri
haline gelmekte, bir nceki durumun tersine olarak d hayata faal olarak katlmakta, ve
d dnyadan oralaryla ancak birka almas ok zor geitle iliki kurulabilen baz
dalardan ok daha az kopuk olmaktadrlar.
Sardinya rneine geri dnersek; bu ada Orta ada Pizann, sonra da Cenovann
akm iinde yer almtr, adann altn madenleri ona bu kentlerin mfik dikkatlerini
salamtr. XIV. ve XV. yzyllarda Katalan genilemesi, geerken buraya da engel
atmtr: bat kysndaki Alghero bugn hala Katalanca konumaktadr ve bilim
adamlar burada ilgin bir Ispanyol-Gotik mimarinin varln iaret etmektedirler. XVI.
yzylda, kukusuz daha erkenden itibaren, ada Akdenizin peynir ihracatnda ilk
sradaki lkesidir ( 183 ). Bunun sayesinde Sardinya, Cagliari liman araclyla bat
dnyasnn geri kalanyla ilikiye girebilmektedir, adann cavallo veya salso peynirleri
yakndaki talyaya, Livornoya, Cenovaya, Napoliye, hatta Milano ve Auvergne
peynirleri gibi rakiplere ramen, Marsilyaya, hatta Barselonaya kayk ve kadrgalarn
tm ykn meydana getirecek ekilde ihra edilmektedir. XVI. yzylda Cezayir
korsanlar tarafndan kesintisiz olarak ziyaret edilmek de, Akdeniz hayatna katlmann
bir biimidir. Bu korsanlk her zaman muzaffer deildir; bunun sonucu olarak nadirde
olsa, esir alnan korsanlar olmaktadr. Bundan daha kalabalk olan, Cezayir korsanlar
tarafndan karlarak her yl Cezayir kentindeki zavall esirlerin veya zengin dneklerin
saylarn artran, Sardinyal balklar veya ky halkdr.
Hemen hemen hi geirgen deilmi gibi tasvir edilen Sardinya demek ki, darya
doru alan pencerelere sahip olmutur, o kadar ki, bazen bu adadan tpk rasathaney
mi gibi, denizin genel tarihini kefetmek mmkndr. Bir tarihi, P. Amat di S. Filippo,
XVI. yzylda Cagliarideki mslman klelerin fiyatlarn bulmutur ( 184 ). Bunlar ne
gstermektedirler? 1580lerden sonra bir fiyat d ki, bu doal olarak Cagliari
pazarndaki kle saysnda nemli bir arta tekbl etmektedir. Bunun bir dier anlam
da, 1580 ncesinde adada bir deniz kazasndan kurtularak kyya ulaabilen veya
talanlar esnasnda halkn eline geebilen, ancak birka Cezayirli korsann kle olarak
satlddr ( l85 ). 15 80den sonra, mezatlk esirler tamamen baka bir kkendendirler:
bunlar hristiyan korsan tekneleri, zellikle de Almeria ve Alicante limanlarna mensup
hafif firkateynler tarafndan getirilmekte ve Cagliari bunlar iin uygun bir durak
meydana getirmektedir. Bylece Sardinya Cezayir korsanlnn bir cins kart olan ve
Balearlar, Gney spanya, Napoli ve Sicilyann faal merkezleri olduu bu hristiyan
korsanlnn yeniden douundan, kendi tarzna gre etkilenmi olmaktadr. Kukusuz
bu tankln, Sardinyann tamamnnki olmak yerine Cagliarininki olduu; Cagliarinin biraz marjda kald ve denize bakarken adann geri kalan tarafna srtn evirdii
noktalarna dikkat ekilebilir. Bu hem doru, hem de yanltr: Cagliari yaknndaki
ovaya, dalara, adann btnne bal her hal- krda bir Sardinya kentidir.
89

Narin hayatlara dair

Btn adalar, denizin yaygn hayatna kar duyarl ve ayn zamanda (sadece ithal ve
ihra trafiklerine sahip olsalar bile) ie doru, byk tarih metinlerine bal tarihinin ilk
bakta gremedii u keye dnk, birbirlerine benzeyen kentlere sahiptirler: bu ke
ie kapank ve endieli hayatlar, doa bilimcilerinin uzun sreden beri iaret ettikleri
kapal kaptaki biyolojilerdir ( 186 ). Hibir ada, insani ilginliklerinin dnda, gnlerin
birinde veya dierinde bakalaryla paylaabilecei bitkisel veya hayvansal zgnlklere
sahip deildir. 1580de yaynlanan Kbrs tasvirinde, R.P.Estienne ( 187 ) (sylendiine gre
Lusignan krallk hanedanna mensuptur) adann zel otlarn ve triyatfn anlat
maktadr: bir cins ache olan ve ekerlenmi olarak yenilen beyaz apium; ayn adl likrn
yapmnda kullanan oldanm; nar aacna benzeyen, zm gibi salkmlaryla meyva
veren ve yapraklar kaynatldnda orada olaan olarak grldugu zere soylularn
atlarnn kuyruklarnn boyanmasna yarayan u portakal rengi boyay veren Kbrs
aac denilen aa. Pamuk tohumlarnn kylm samanla karmnn hayvan yemi olarak
kullanlmasna da armaktayz. Ve nihayet ne kadarda ok ilalk ot bulunmaktadr.
Ve ilgin hayvanlar arasnda kzler, eekler ve yaban domuzlan ve binlerce fyla
Venedie veya Romaya sirkeye batrlm olarak gnderilen u ba kular (ortolan).
Fakat bu ilgin kaynaklar asla bolluk ifade etmemektedirler. Hibir ada ertesi gnk
yaamn garantiye alamamtr. Bu adalarn herbiri iin asla zlemeyen veya yetersiz
bir ekilde zlebilen koskoca sorun, kendi kaynaklaryla, kendi toprayla, kedi
meyvalaryla, kendi srleriyle geinebilmek ve muktedir olmamakla birlikte, da
alabilmektir. Bu adalarn hepsi, birka istisna dnda, (zellikle Sicilya) a dnyalar
dr. U rnek Dou Akdenizdeki Venedik adalarndan gelmektedir: Korfu ( 188 ), Girit
( 189 ) veya Kbrs, yzyln ikinci yarsnda srekli olarak alk tehtidi altndadrlar.
Tanrsal Trakya budayyla ykl karamrsellerin istenilen zamanda gelmemeleri veya
kalelerdeki depolarn buday veya dar stoklar tkendiinde, onlar iin gdasal bir
felket meydana gelmektedir. Zaten bir karaborsa, bu Dou Akdeniz adalarnn etrafnda
rgtlenmitir: bunun sonucunda, soruturma raporlarnn zikrettikleri ok sayda
memurun grevlerini ktye kullanma olaylar meydana gelmektedir.
Durum heryerde bu kadar narin deildir ( 19 ). Ancak Balearlar tccar veya askeri
kentlerini ucu ucuna tayabilrnektedirler( m ). stelik toprak kullanm burada pek fazla
ilerlememitir: Minorkada arkadaki Mahon ovasndaki tarlalarn talarnn temizlen
mesi, XVIII. yzyldan nce bitirilemeyecektir ( 192 ). Demek ki, Sicilyadan, hatta kuzey
Afrikadan yaplacak tahl ithalatna yaslanmak gerekmektedir. Maltada da ayn
rahatsz durum vardr. Adann hem Sicilya, hem de Fransadan buday ithal etmesine
izin veren ok saydaki ayrcalk belgesine ramen, Malta her zaman iae skntsyla
kar karya bulunmaktadr, o kadar ki, yaz gelince valyelerin kadrgalar Sicilya
caricatori knda buday ykl tekneleri msadere etmektedirler; tpk Trablus
korsanlar gibi.
Alk tarafndan tehdit edilen adalar, ayn zamanda bu XVI. yzyln ortasnda hibir
zaman olmad kadar sava olan denizin bizzat kendisi tarafndan da tehdit
edilmektedirler ( l93 ). Balearlar, Korsika, Sicilya, Sardinya, sadece iyi bildiklerimizden sz
etmek iin, kuatma altnda yerlerdir. Buralarda srekli olarak kendini savunmak,
gzetleme kuleleri ina etmek tahkikat yapmak, yeniden yapmak, bunlar toplarla
donatmak -ya buralara top yollayarak, ya da an yapmclarnn basit yntemleriyle
yerinde top dkmek zere dkmcler gndererek- ( l94 ), gerekmektedir. Nihayet
buralara limanlar boyunca garnizonlar ve hava iyileir iyilemez ve onunla birlikte askeri

harekt mevsimi balar balamaz, destek birliklerim iyiletirmek gerekmektedir. Demek

ki spanya iin Sardinyay elinde tutmak, hatta Minorka kadar yakn bir adann
gvenliini salamak o kadar kolay bir sorun deildir ( 195 ). 1535de Mahonun talan
edilmesinden sonra, V. Carlos yeni tehlikelere kar bir nlem olarak, Minorka halkn
Byk Baleara dpedz tahliye etmeyi dnmtr ( 196 ). Toskana Aripelindeki Elbe
adas rnei daha az trajik deildir. XVI. yzylda Cezayir korsanlarnn ilerlemeleri
karsnda gafil avlannca, dman tarafndan srekli dvlen bir deniz snn haline
gelmitir. Kydaki kentleri -sahilde yer alan byk kyler diye anlaynz- kendiliklerin
den tasfiye olmulardr. Halk ierideki dalara kamak zorunda kalmtr, Cosimo de
Medicis 1548de Porto Ferraio tahkimatnn inaatn ele alncaya kadar.
Bu zayflklar, en zenginlerinin bile kurtulamadklar, btn adalarn barnda yer
alan tarihin fakirliini aklamaktadr. lkel bir oban ekonomisinin zaferini daha nce
iaret ettiimiz Korsika ve Sardinyada, Kbrsn yksek kesimlerinde veya Girit
dalarnda, tabii ki evleviyetle dier adalarda, Akdenizin en karakteristik olgularndan
biri olarak, fakirlerin, haydutlarn, kanun dlarn sna olan bir no mans land
uzanmaktadr. Sicilyann, zengin Sicilyann bile ortasnda ne bulunmaktadr? Yolsuz bir
lke, kprsz nehirler, fakir bir hayvanclk, dk kalitesini slah etmek iin XVII.
yzylda Berberistandan koyun getirtilmek zorunda kalnan bir hayvan varl ( 197 ).

Byk tarihin yollarnda

Narin, dar tehtid altnda bir hayat, adalarn payna den budur. Eer istenirse,
mahrem hayatlar da denilebilir. Fakat d hayatlar, tarih sahnesinin nnde
oynadklar rol, bu kadar sefil dnyalardan beklenmeyecek bir geniliktedir. Gerekten
de byk tarih sklkla adalarda son bulmaktadr, belki de ondan yararlanr demek daha
doru olacaktr. Kltr aktarm konusunda, adalarn menzil rolne baknz: Msra
Hindistandan gelen eker kam, Kbrsa geerek buraya yerlemitir; ksa bir sre
sonra, XI. yzylla birlikte Kbrstan Sicilyaya ulamtr; Sicilyadan da Bat yolunu
tutmutur, Denizci Enrique onu Madera adasna gtrmek iin aratm, bylece Madera
Atlantiin ilk eker adas olmutur; eker kam ekimi ksa sre sonra Maderadan
Azor adalarna, Kanarya adalarna, Yeil Burun adalarna ve daha da telere, Amerika
topraklarna ulamtr. pek bcekiliinin yolculuunda ve gene ilerinden bazlarnn
ok karmak olduu kltrel yaylmalarn ounda, genel olarak ayn adasal atlama
ta rolyle kar karyayz. XV. yzylda Kbrsta muhteem Lusignan saray,
Tanglarn deerini yitirmi ve eski ininden baz yldzlarn klarnn Yerkremize
ulatndan daha yava bir ekilde gelen u modalar Batya yaymakta deil midir?
Tarihimizin bir dnemine damgalarn vurmu olan, nk VI. Charlesn biraz deli
Fransasn ve Berry dknn Riches Heures" n hatrlatmaya yeterli olan burnu
kvrk ayakkablar veya yksek ve komik kadn balklar, V. yzyl inlilerinin
holarna gitmekteydi. Ve Bat bu uzak miras birgn Kbrs krallarndan almak zorunda
kalmtr ( 198 ).
Buna armak gerekir mi? Gl deniz yollarnn gzergh zerinde bulunan
adalar byk ilikilere katlmaktadrlar. Byk tarihin bir kesimi onlarn olaan
varlklarnn stne eklenmektedir. Ekonomileri, baz arlara direnme yeteneine
sahip olmadklarndan tr, bu durumun kar darbelerine dzenli olarak maruz
kalmaktadrlar: varlk nedenlerini ancak Akdeniz, hatta dnya pazarna borlu olan
yabanc rnler, bylece ne kadar da ok aday istila etmilerdir. hracat iin olan bu
rnler adasal hayatn dengesini srekli olarak tehtid etmektedirler; bunlar yukarda
sz edilen tehtidkr alklardan sklkla sorumludurlar. Bu durum Atlantik
Akdenizi adalarnn bytlm rneinde, kr edici bir netlikte grlmektedir:
91

Madera, Kanarya adalar, Sao Tome ki, hepsi eker kam tek rn tarafndan tam
anlamyla mahvedilmilerdir. Tpk daha sonra kuzey-bat smrge Brezilyasnn
olaca gibi. Balangta kereste adas olan Madera, eker kam deirmenleri ve
bunlarn yakacak talepleri nedeniyle abucak orman rtsnn byk ksmn
kaybetmitir. Oysa bu devrim, deerli rn talep eden bir Avrupann, yalnzca onun
karlarnn dorultusunda yaplmakta; ve adalarn bizzat bu iten hibir karlar
olmamaktadr. nk eker kamyla birlikte gelen afet, bunun topra igal ettii
heryerde, ara rnleri yasaklamas ve yiyecek ekim alanlarn daratmasdr. Eski
dengeleri yerle bir eden bu yeni gelen konuk, bir de gl XVI. yzylda Lizbonda
olduu kadar Anversde de, heryerde yerden biter gibi fkran bir kapitalizm tarafndan
desteklendiinden tr daha da tehlikeli hale gelmektedir. Buna kar direnilemez
miydi? Genel olarak ada halklar bu hayati anmaya pek tahamml gsterememilerdir;
Kanarya adalarnda eker, hi kukusuz ilk fatihlerin sertlikleri kadar, yerli halkn
Guancholarn yok olmalarndan sorumludur. Ve nihayet, kle igcn dayatan da o
olmutur; Kanarya adalarndan gelen hristiyan korsanlarn Afrika kylarndan
yamaladklar Berber kleler ve zellikle de, yzyln ortasyla birlikte eker yznden
Amerika anaktasnn kyalarna ulaacak olan Gine zencilerinin kleletirilmesi. Bunlar
Okyanustan alnma rneklerdir. Fakat tamamen Akdenize ait rnekler de eksik
deillerdir. Sicilyadaki istilac buday tarmna baknz; Sicilya en azndan 1590lara ve
epeyi telerine kadar Denizin Bat dnyalarnn Kanadas veya Arjantini idi. Sakz
adasnda hem reine, hem de iki yapmnda kullanlan mastika yetitirilmekteydi ( 199 ).
Kbrsta ise pamuk, zm ve eker retilmekteydi ( 20 ). Girit ve Korfuda zm ( 20 );
Cerbede zeytin. Bunlarn hepsi dardan dayatlan ekonomiler olup, Almanlarn
Volkswirtschaftlan adn verecekleri eye ounlukla zararldr. Kbrsta kant, Trkler
aday Venedikten aldklarnda, 1572de ortaya kacaktr. Signoria dneminde adann
zenginlii, balarla birlikte pamuk plantasyonlar ve eker kam tarlalaryd. Zenginlik
ama hangi zenginlik? Eski ve muhteem evleri bugn Lefkoenin eski kesiminde hala
grlebilen bir Cenevizli ve Venedikli aristokrasinin zenginlii. Ve bu hi de yerlilere,
Rum ortodokslara ait bir zenginlik deildir. Trk fethi bir toplumsal devrimin
zincirlerinden boanmasna yol amtr: bir ngiliz denizcisi 1595 tarihli ilgin bir
tanklkta bunu aktarmaktadr. Kbrsl bir tccar ona adann tarihini anlatmtr, ona
Trklerin, kyllerinden aldklar inanlmaz miktarlara kar hakl bir ceza olarak
ldrttkleri Venedikli ve Cenevizli eski senyrlerin harabe halindeki eski saraylarn
gstermitir ( 202 ). Zaten tam felket srasnda Venedikliler kendilerini kr ve kentteki
Rumlar tarafndan terkedilmi olarak hissetmilerdir. 1570de Lefkoeye kar giriilen
Trk saldrs srasnda her konumdan btn halk... hemen hepsi uyumak iin evlerinde
kalmlard ( 203 ). Venediklilerin aday terketmelerinden sonra, pamuk iplii veya ham
pamuk ihracatnda bir d, balarda ok belirgin bir gerileme olduu dorudur; o
kadar ki, arap imalatnda kullanlan krbalar adada artk gereksiz hale geldiklerinden
Venedik bu deerli malzemeleri yeniden satn alabilmitir. Fakat, btn bunlara
bakarak, Kbrsn gerilediinden sz edilebilir mi? Trk egemenliinin ada halk iin bir
hayat dzeyi dklne yol atn gsteren hibir ey yoktur ( 204 ).
Korfu ve Girit de benzeri dnce malzemeleri sunmaktadrlar. Buralarda da,
Kbrsta olduu gibi insanlar tarafndan, balarn yani kuru zm ile Malvoisie denilen
bir arabn lehine ilenen bir manzara hayal edelim. Korfuda ba dalar terkederek,
ilemesi daha kolay olan ovalara, panure'ye yerlemitir ( 205 ). Buday kendi krna
olmak zere kovmutur; fakat tek rn sonucu ar retim ve kt sat buhranlar
mmkndr. Giritde tahmin edilecei zere, fke haykrlaryla birlikte, 1584de
balar emir zerine sklmlerdir. Bu emrin kurbanlar Signoria uyruu olmakla
Trkn uyruu olmak arasnda hibir ayrm gzetmeyeceklerini iln etmeye kadar

varmlardr ( 206 ). Bu smrge ekonomisinin tabii ki kendi baarlar ve baarszlklar

bulunmaktadr. Baclar, mal sahipleri, denizciler, tccarlar ve uzaktaki tketicileri
birbirlerine balayan sistemin ileyebilmesi iin birok koul gerekmektedir. Gerekten
de arap ve zm, geni apl eski bir ticaretin konuudurlar. Ingiltere bile bu Malvoisie
arabnn, XVI. yzyl toplumunda bizim toplumumuzdaki Porto arabnn oynad
rol oynayan bu lks maln tadna ve alkanlna sahiptir. Bandello yklerindeki
kiilerinden biri iin o kadar duygulanm, o kadar zlmtr ki, ona bir kadeh
Malvoisie arab aramaya gitti demektedir.
Tek rne dair son rnek, Tunus kylarnn gneyindeki Cerbeye ait olandr.
Venedik adalarnn arap adalar olmalar gibi, buras da zeytinya adasdr. yice
aydnlatlmam koullar altnda, Kta Tunusu Roma dneminde ok geni olan zeytin
ormanlarn kaybederken, Cerbe kendininkini muhafaza etmitir. Ve kurtarlm bu
zenginlik ona XVI. yzylda hala zel bir nem salamaktadr ( i07 ). Cerbe adas, genelde
ve zellikle gneye doru ac tereya lkesi haline gelmi olan Tunus ve Trablus
blgelerinin arasnda bir zeytinya vahasdr. Mkemmel, ucuz, kaln ve ince ynl
kumalarn ilenmesine bile uygun bir zeytinya; Afrikal Leonun yzyln banda
farkettii zere, kolaylkla ihra edilebilen bir zeytinya. 1590lardan sonra, o zamana
kadar onlara spanyann salad zeytinyan, bizzat almak zere ngilizler Cerbeye
geleceklerdir.
Fakat corafya Cerbeyi yalnzca hissedilir med-cezirlerin meydana geldii kanallary
la alak bir ada ( 208 ) ve byk tarih de 1510, 1520 ve 1560 arpmalarnn meydana
geldii bir sava alan olarak tanmaktadr. Ancak, en nemlisi olan sonuncu sava
srasnda, zeytinya da rol oynamtr. Hrstiyan donanmas Trablusa kadar ilerleyemediinden, Cerbede durmutur. Eer bu donanma, stelik yaklatndan haberdar
olduu Piyale Paa donanmasna gafil avlandysa, bunun nedeni, hrstiyan teknelerinin
mal ve zellikle de zeytinya yklemekle zaman kaybetmeleridir. Bozgundan sonra
visitador Quiroganm raporundan ortaya kan budur ( 209 ).
Ancak fidye olarak ok tahripkr bir tek-rn tarmna mahkm olmadklarnda, bu
geni faaliyetler, yaamlar iin gerekenleri salamakla yetinseler bile, adalarn esas
zenginlikleridir. Bunlar onlarn hakl nlerini salamaktadrlar. Ibiza tuz adasdr;
Naksos tuzu da ayn derecede nldr, tpk clairet arab gibi olduu kadar beyaz da
olan yerli arabnn olduu gibi ( 21 ); Elbe ise demir adasdr. Lomelinilerin alan olan
mercan adas Tabarkay, ayrca baka birok yetenekleri de olan (buday, deri ihrac,
burada snak bulan esirlerin geri alnmas) aday hatrlatmak gerekir mi? Veya Berber
kylarndaki nl la Galite balk avlanma alanlarn? Veya 1558 tarihli bir belgeye gre
Sardalya alanlarn, birgn aniden Pelagosa kayalna doru kaymasndan tr
kaybeden Dalmaya adas Liesenanm balk alanlarn ( 2U )? Rodos hem valyeler, hem
de 1522den sonra Trkler zamannda, bizzat konumundan kaynaklanan bir zm
bulmutur: dier adalar zerinde egemenlik ve btn Akdenizin amirallii ( 212 ).
Aripeldeki Patmos, daha iyisi olmadndan, Samostakinden sonra adal halklarn en
kt olann beslemekte ve hrstiyanlardan olduu kadar Trklerden de yapt
talanlarla yaamaktadr ( 2I3 ).

Adal gmenler
Fakat adalarn dnyann geri kalanna katlmalarnn en ortak biimi, glerinin
rgtlenmesidir. Btn adalar (tpk btn dalar gibi, zaten Akdeniz adalarnn ou
dadr) insan ihracatsdrlar ( 214 ).
93

Bu noktaya tekrar geri dnmeden, Aripelin btnn, Girit de dahil etkileyen u

Rum glerini bir kelimeyle hatrlatalm. Ancak, bunlarn XVI. yzylda en mkem
melinden gmen adas olan Korsikadaki glere eit bir yaygnla ulam olmalar
kukuludur. Kaynaklarna nazaran, insan ynnden ok zengin olan Korsika btn
ynlere doru yeni ar kolonileri gndermitir ve kukusuz hibir Akdeniz olay yoktur
ki, bir Korsikal karm olmasn ( 21S ). Hatta Cenovada bile Korsikallar vardr,
Dominarte durumdan dehete kaplmaktadr, nk yaamak gerekmektedir. Vene
dikte de bunlardan vardr. Daha XV. yzylda Toskana Maremmesi topraklarna
almaya gitmektedirler; XVI. yzylada Cenevizin sarsalad Niolo kylleri, u
stmal talyan topraklarn ve hatta sklkla servet yaptklar Sardinyay bile
koloniletireceklerdir ( 216 ). Romada kalabalktrlar, bazlar hayvan tccar olarak
yerlemitir ( 217 ) ve kayklar Romann Tiber zerindeki limann, Civitavecchiay ve
Livornoyu sk sk ziyaret etmektedirler ( 218 ). Cezayirde Korsika gmeni kaynamakta
dr, zellikle Capocorsiti'ler. Sampiero 1562 Temmuzunda, onu stanbula kadar
gtrecek olan yolculuu srasnda, bu kentten getiinde, yurttalar onu krallar
olarak selamlamak zere limana komulardr: bir Ceneviz raporu durumu byle
anlatmaktadr ( 219 ). Demek ki Cenova dman, Fransann dostu, yurttalar iin
Sultann yardmn dilenmeye giden bu Sampiero poplerdi ve kendi insanlar tarafndan
sevilmekteydi.
Bu Cezayir KorsikalIlar nedir? Bazlar forsadr. Dierleri, limanda i yapan denizci
ve tccarlardr. Bazlar kentin zengin dnmeleri arasnda yer almlardr: Korso Haan
Cezayir krallarndan (day M AK) biri deil midir? 1568de bir spanyol raporu ( 22 )
Cezayirdeki 10.000 dnmeden 6.000inin Korsikal olduunu bildirmektedir. Kent,
Ceneviz belgelerinin tanklna gre esirlerin geri alnmasnda etkin araclar olan
KorsikalIlarla, ama ayn zamanda yabanc devletlerin resmi ajanlaryla, boazna kadar
doludur. kmetgh ilke olarak Valencia olan ve, 1569 ylnda, Valencia kral naibi
tarafndan gnderildii Cezayire yerleen u esrarl Francisco Gasparo Corso byledir.
Burada Ulu Ali ile grm ve Granada savann en kritik gnlerinde onu Katolik
Kraln karlar dorultusunda olabildiince ikna etmeye almtr. Adeta bir ad
olmayan bu ad altndaki adam aslnda kimdir? Valencia ile Cezayir arasnda bir
pergende ile izin verilen mallarla, yani spanyol yasalarnn yasakladklar kaak
mallarn -tuz, demir, gherile, barut, krek, silah- dndaki mallarla gidip geldii
bilinmektedir. Cezayirde bir erkek kardei, Marsilyada bir veya birok kardeleri, bir
tane de Cartegenada kardei bulunmaktadr ve bunlarla olan mektuplamas bylece
btn Akdenizi kucaklamaktadr. Hereyi kartrmak zere, Cezayir zindanlarnda,
hemen orada ortaya kan bir noter tarafndan dzenlenen kurallara uygun bir szleme
ile, bir spanyol esirin Gasparo Corsoyu kaaklk yapmak ve ift tarafl ajan olmakla
suladn ilave edelim ( 221 ). Bu kk sorunu aydnlatmay denemeksizin, bu artc
adal ailenin Akdeniz evresindeki dalmn aklmzda tutalm.
stanbul, Sevilla, Valenciada baka Korsikallar da bulunmaktadr. Fakat XVI.
yzylda en ok tercih ettikleri kent, bugn de olduu gibi Marsilyadr; elimizdeki
belgelerden ortaya ktna gre, yalnzca limana baklacak olursa, bu kent XVI.
yzylda yar yarya Korsikaldr ( 222 ).
Bu gn sorumluluunu kukusuz adann Cenevizli efendilerine ne yklemek, ne de
bu sorumluluu onlardan almak gerekmektedir. XVI. yzylda aikr olan olgu,
KorsikalIlarn Ceneviz ynetimine tahamml edemedikleridir. Bylesine bir yarg hakl
veya haksz temellere dayansn, btn ktlklerden tr Fransz entrikalarn veya
Valoislarn altnn itham etmek, her hal- krda hi de ikna edici olmayacaktr. Ancak

bunu byle sylemek, ada ile Fransa arasndaki balanty inkr etmek, ok sayda uyum
halindeki kany reddetmek, adam, firkateyn, hatta barut gndermelerinin sklkla
tekrarlanmalarn grmezden gelmek anlamna gelmektedir. Fransa daha byk bir
takipilik, ondan da daha byk olanaklarla, ama daha az talihle Cosimo de Medicisnin
kendi cephesinden oynad oyunun benzerini yrtmektedir. Oysa (bu tartmann
nemli olan yan budur ve bu bizi konumuza geri getirmektedir), eer Fransz politikas
adeta istemeksizin Korsika da halkn kolaylkla ayaa kaldrabiliyorsa, bunun nedeni
nceden dnlm planlarn baarsndan daha ok, o zamanlar mekn bakmndan
zengin bir Fransa ile insan bakmndan ar zengin bir ada arasndaki hayati bada
aranmaldr. Fransa, yaylma alanlarnn en genii ve en verimlisi olarak ge almken,
talya ar nfusludur ve Fransann tersine Korsikay kendi kullanm iin smrgele
tirilecek bir toprak olarak kabul etmektedir.
ok Hrstiyan Kraln Korsikallar iin denizde salad etkin koruma avantajn
hesaba katmakszn; bunlar Marsilyaya yerlemiler, burada Fransa kralnn uyruklar
haline gelmiler ve bu yeni kimlikleriyle 1570lerden itibaren kentin gelimesine katkda
bulunmaktadrlar. XVII. yzylda Tabarkann karsndaki Bastion de Franceda
yerlemi Korsikallar yok mudur? Bu kydaki Ceneviz adas Lomelliniden kaynakla
nan bir belge, buraya la costa che guarda no liFrancesiin Barberia adn vermektedir ( 223 ).
Dier yandan, bu mercanclar kysnda KorsikalIlarn dmanlarn, la Dominante'yi
Tabarka kalesi biiminde tekrar karlarnda bulmalar ilgintir; Sanson Napollon
1663deki giriimi esnasnda bu kalenin nnde decektir.

Ve denizin evrelemedii adalar

Ar blmlenmi bu Akdeniz evreninde, denizinkini saymakszn, topran
igalinde byk boluklarn kald bu evrende gerek olanlarndan baka adalar da yok
mudur? Sk skya mnzevi, Yunanistan veya karasal surlarla kapanm ve gerekte
denizden baka k olmayan yarmadalar gibi -Kelime akla aday getirmektedir
(Franszcada yarmada presquiledr, bu ise tam bir eviride adeta ada karln
vermektedir)- baka dnyalar yok mudur? Romayla snr meydana getiren dalarn
kalnl tarafndan engellenen Napoli krall bu anlamda bir ada deil midir? Corafya
ders kitaplarmzda kaytl bir Magrip adas Ceziret-l Magrp vardr ve bu Bat Adas,
Okyanus, Akdeniz, Sirte denizi ve Sahra arasnda kalmaktadr. Buras Emile-Felix
Gautiernin iaret ettii zere, tpk adalarda olduu gibi ani deimelere sahne olan bir
dnyadr.
Lombardiya dnyas iin de, Alpler, Apenninler, krsal Piemonte ve Venediin yar
yarya Bizansl dnyas arasnda bir ada olduu sylenecektir. Birazck abartarak, bir
dizi evre adasnn, Portekiz, Andaluya, Valencia, Katalonyann Kastilya araclyla
berya kitlesine balandklar sylenecektir. Denize ak olan Katalonyann tarihin
rzgrlarna gre Karolenjler ve daha sonra trubadurlar ve Cours d'Amour\ar anda
bazen Fransaya; XIII., XIV., ve XV. yzyllarda bazen Akdenize ve nihayet XVIII.
yzylda Yarmadann henz endstrilememi ve kaba lkelerine ynelmekte ne kadar
abuk olduuna baknz. spanyann kendine gelince, Maurice Legendre buraya
plusquile (adadan da fazla) adn vermeye kadar varmtr; bunu sylerken ulalmazl
n, boyun emez zgrln vurgulamak istemitir.
Akdenizin doudaki ucunda, u deniz ile l arasndaki durak olan Suriye de bir
adadr. Buradan itibaren herey dalmaktadr: insanlar, teknikler, emperyalizmler,
uygarlklar, dinler. Suriye Akdeniz dnyasna alfabe, cam sanat, kumalarn erguvan
rengine boyanmas, dry-farming'in srlarn (Fenikeliler anda) tamtr; Romaya,
95

sonra Bizansa imparatorlar vermitir; tekneleriyle eskiden, tarihteki Akdenizlerin ilki

veya hemen hemen ilki olan Fenike denizine egemen olmutur; nihayet 1516da -643de
olduu gibi- fatih slamiyet (VII. yzylda Araplar, XVI. yzylda Trkler) bu belirleyici
dnyay ele geirdiklerinden, Suriye bu sayede Akdeniz byk tarihi dzeyine
ykselmitir.
Bu oyunda yarmadasallk fikrini geni lde ktye kullandmzda hibir kuku
yoktur. Ama, bu aklamaya yardmc olmaktadr. Akdeniz lkeleri, birbirlerinden
soyutlanm blgelerin bir toplamdr ( 224 ); ama bunlar gene de birbirlerini aramaktadr
lar: bu nedenle, onlar ayran gnlerce yrmeye veya denizde seyretmeye ramen,
insanlarn gebeliinin kolaylatrd bir gidi-geli meydana gelmektedir. Fakat
kurduklar temaslar, iddetli ve sreklilii olmayan elektrik boalmlar gibidir. Bu
Akdeniz hayatnn iinde adalarn tarihi, baz bytlm imgeler gibi aklamann en
iyi tarz olarak ortaya kmaktadrlar. Belki de bu her Akdeniz blgesinin, rklarn,
dinlerin, adetlerin, uygarlklarn olaanst bir harmannda hi de yok edilemeyen bir
zgrlk, ok iddetli bir yerel kokuyu muhafaza edebildiini daha iyi anlatmaktadr.

Yarmadalar
Deniz hayat dmen suyundan yalnzca ada denilen u karaparalarn, ky denilen
u dar eritleri srklemekle kalamamaktadr. Ktalarn derinliklerine kadar girmekte
dir. Kendine doru dnm bu dnyalar ve zellikle de yarmadalarn meydana getirdii
u geni toprak bloklarn aba sarfetmeksizin kendi varlna dahil etmektedir. Bunlarn
kitlelerinin arasna ne kadar skrlarsa, deniz meknlar onlar o kadar gelimi
cephelerde evrelerler. Yarmadalarn herbiri ayr bir zerk kta meydana getirmektedir:
berya, talya, Balkan Yarmadas, Kk Asya, Kuzey Afrika; bu sonuncusu grnte
Afrikann btnnden pek alma benzememekle birlikte, Sahra araclyla ondan
ayrlmaktadr. Theobald Fischerin berya iin syledii o tek bana bir dnyadr
sz, aralarnda karlatrlabilir nitelikte ve heryerde hazr ve nazr dalar, yaylalar,
ovalar, girintili kntl kylar, ada resmi geitleri gibi ayn malzemelerden yaplan btn
dier yarmadalar iin geerlidir. Hayat tarzlarnda olduu gibi, manzaralarnda da
kendiliinden mtekabiliyetler meydana gelmektedir. Akdeniz iklimi, Akdeniz g
gibi kelimelerden parlak imgeler kmaktadr: bunlarn hepsi az veya ok, ama hepsi
denizin iine dalm byk kara bloklarna atf yapmaktadrlar. te bu lkeler, zellikle
de talya ve spanya araclyla, Batl seyyahlar Denizle dzenli olarak temas
kurmulardr. Ve kukusuz onlarn izinden giderek, ilk intibaya bal kalarak bu
ayrcalkl dnyalarn tek balarna Akdenizin btn olduunu dnmek kukusuz
bir hatadr. Bunlar Akdenizin esasdrlar, ama tamam deillerdir.
nk bir yarmadadan dierine balant lkeleri sralanmaktadr: Lion krfezinde
Aa Languedoc ve u Hollanda gibi olan Aa Rhone; Adriyatikte Aa Emilia ve
Venezia; daha douda, Karadenizin kuzeyinde Tuna deltasndan Kafkaslarn ucuna
kadar giden rtsz ve plak lkeler; nihayet, bu sefer gneye doru, yanamann ou
zaman g olduu, gney Suriyeden Gabes ve Cerbede Tunusa kadar koan u kr
kylarn ok uzun eridi, Denizin zerinde yabanc bir dnyann uzun ve fakir n
duvar.
Bu durum yarmadalarn insan ve olanak bakmndan Akdeniz meknnn en zengin
ksmlar olmalarn engellememektedir. Bunlar her zaman oyunu ynetmi, g
toplaycs ve sonra da herbiri, kendi zaman geldiinde bu gc israf eden belirleyici
varlklardr. Micheletnin Fransa hakknda sylediini tekrarlarsak, bunlar hemen
hemen kiidirler, ama kendi bilinlerine ok az sahip kiiler. Birlikleri aikrdr; ancak

5. Cenova rle Tunus arasndaki deniz, 7. numaral fotorafn alt yazsna baknz

9 BARSELONA LMANI Dalgakran gzktne gre ge tarihli olan bu kroki. XVII. yzyln bamaat Yuvarlak
b r tekneyi eken bir kadrga grlmektedir. Tersane al! ksmda yer almaktadr.

ND
Booazd
Anaflol
3. Busta 795 1573 civan)

ln

n ksmda ,se Rumel Hsar, yer almaktadr (A d.S Mantova, Gonzaga

10.

YUVARLAK

TCARET

kabrinin alak-kabartrnas.

GEMS.

Alessandro

Contarini'nin

Padova'daki

Sant-Antoine

Bazilikasnda

bulunan

Valoislar Fransasnn ne i tutarlna, ne kendine gvenine, ne de siyasal ve ulusal

ihtiraslarnn iddetine sahiplerdir: tpk Habsburglarla ibirlii yaplmasna taraftar
olan Montmorencynin 1540da iktidardan uzaklatrldnda olduu gibi ( 22S ); veya
tpk dm zmeksizin St. Barthelemy katliamnn durdurduu, 1570den 1572ye
kadar sren u uzun bunalmda olduu gibi; veya daha da iyisi, tpk yzyln sonunda
IV. Henrinin gz kamatrc baarsna yol aan u dier bunalm gibi.
Fakat, doa tarafndan damgalanm bu yarmadasal birlikler, Fransann
yapay birlii go, belki de insanlar tarafndan ayn ihtirasla arzu edilmemilerdir.

daha

Aikr bir spanyol milliyetilii hi de yok deildir. 1559da II. Felipenin

etrafndaki balca grevliler arasndan, spanyol olmayan danmanlar bu milliyetilik
temizlemitir. O zamann Franszlar hakknda defalarca tekrarlanan deer yarglarn
-gvenilmez kiiler, kavgac, palavrac, ilk baarszlkta cesaretini kaybeden, ama
bozgunlarn veya tavizlerine geri dnemde inat- ilham kayna da bu milliyetiliktir.
Bu spanyol milliyetilii hi de homojen veya geni ekilde ifade edilen bir dnce
deildir. htiam yllar birbirlerine eklendike, bu milliyetilik ifade edilmeye, temalarn
bulmaya ve kendini imparatorluk ideali olarak grmeye balayacaktr. Bu karma
biimiyle milliyetilik, kurucular olan V. Carlos veya II. Felipe dnemlerinde deil de,
ge tarihlerde, mparatorluun Planet kral IV. Felipe ve danman dk Olivares
dneminde gerilemeye balamasyla, Velsquez, Lope de Vega, Caldern anda
serpilmeye balayacaktr.
talyada hibir ey bu kadar tutarl deildir. Ancak, burada da en azndan bir
talyanlk iftiharyla, her talyanda varolan en uygun ortama ve en anl gemie ait olma
inancyla, inkr edilemez bir milliyetilik kendini gstermektedir. imdiye gelince, acaba
o kadar sefil midir? Gnboyu spanyol ve Portekizlililerin Yeni Dnyay kefettikleri
tekrarlanmaktadr, oysa yolu onlara ilk nce biz talyanlar atk diye Bandello
yklerinden birinin banda yazmaktadr ( 226 ). Tarihi di Tocco vatansever (kelimenin
yaygn kullanmndan nce) talyanlara Cateau-Cambresis antlamas ve artk spanyol
larn aresi olmayan zaferlerinden sonra ( 227 ), Yarmada zgrlklerinin sonunun ilham
ettii fke ve yaknmalar zenle sralamaktadr. Ve o kadar da ok birlik hlyalarn; bir
Machiavellinin muhteris lklarn, yaamakta olduu yllarn ncesindeki talyan
gemiini tek blok halinde sunan Guicciardiniyi nasl' unuturuz ( 228 )? Ne kadar dank
olurlarsa olsunlar, belli bir milliyetiliin ve birliin iaretleridir.
Toskana dilinin geliimi daha da nemi bir milliyetilik meydana getirmektedir
(nk siyaset bu tutarl kaderlerin esas deildir). Ve XVI. yzylda btn berya
yarmadasna yaylan Kastilya dili iinde ayn ey sylenebilir. Bu dil V. Carlos
dneminden itibare Aragonlu yazarlar tarafndan kullanlan bir edebi ifade dili haline
gelmitir. II. Felipenin ada Aragonlu bir soylu, aile kayt defterine Kastilyaca
yazmaktayd ( 229 ). Hatta bu dil Camoenlerin byk dneminde Lizbonun edebi
evrelerine kadar ulamtr. Ayn anda, bu dil btn spanyann yksek snflar
tarafndan kabul edilirken, arkasndan Kastilyann edebi temalarn, dinsel temalar
n, ayin biimlerini de srklemitir. Madridin kyl azizi olup, Katalonyaya kadar,
birok loncann piri olan ve eski kyl inanlarnn kutsal efendileri olan Aziz Abdon ile
Aziz Sennei tahtlarndan indirmeye giden Aziz sidoreun yks ok ilgintir. Bu eski
azizlere ait heykeller her antik kilisede kalmtr; fakat Katalonya kylleri XVII.
yzyldan itibaren, yeni gelene katlmak zere onlar terketmilerdir ( 23 ).
Yarmadasal itlerin arkasnda korunakta olan tarihsel meknlarn tutarl konu
sunda dikkatleri ite bu ekmektedir. Bu itlerin ailana? hibir yanlar yoktur; Ramon
Fernandezin dn spanyann etrafnda varolduunu hayal etg u elektrikli snrlar

yoktur. Bylesine snrlar ne Pirenelerde, ne Alplerde veya ne Tunada, ne Balkanlarda

veya yollar ve etnik karmlar blgesi olan Dou Anadolu dalarnda veya neToros, ne
Atlas, ne de kk Afrikann gneyindeki Sahrada asla varolmamlardr. Ama bu
durum kararl bir ekilde ileri doru ktklar kta ynnden, bu yarmadalarn deiim
ve ilikileri snrlayan engellerle hudutlanmadklar anlamna gelmez. Metternichin
formln erhederken, Augustin Renaudet XVI. yzyl talyas iin, paral, snr
evresi itibariyle belirsiz (sadece Piemonte tarafnda olsa bile), sadece bir corafi ifade
olduunu sylyordu ( 231 ). Fakat bir corafi ifade bu kadar da az birey midir? Bu, bir
bakma bu meknn esirleri olan, her zaman aamad bu snrlarn engeli dibinde ayak
sryen ayn byk olaylarn kolaylkla getii, iledii bir tarihsel btnn resmidir.
Gioacchin Volpeye gre, talyan birliinden sz edildiinde anlalmas gereken
aa yukar budur. iberya iin de ayn ey sz konusudur; slam fethinin ve yeniden
fethin dram, bizzat kendi hayatnn ortasnda sren yedi yzyllk dram, berya kendi
snrlarnn iinde tuzaa dmtr. berya birliinin asl blm tamamlanm, onu
bakalarndan dn aldklarn dntrecek hale getirmitir; Avrupadan gelen Gotik
sanatn kabul edecek, ama onu ssleyecek ve mslman sanatnn etkileriyle birlikte
benimseyecek ve daha sonra da Baroka sahip karak ondan kendi Churriguerrissimo'
sunu kartacaktr. Tpk, onun gibi slamiyet tarafndan istila edilen, ona zel
tonalitesini veren ve sonra da tedricen slamiyeti, doululuu tafsiye ederek marabutlar tarafndan berberletirilen kuzey Afrika gibi ( 232 ).
Yarmadalarn yksek itleri, bunlarn herbirini, kendi zgnlkleri, kendi lezzeti ve
kendi zel vurgusuyla marjda bir dnya haline getirmektedirler ( 233 ).
Bu yarmadasal birliklerden birinin kendini siyasal dzlemde ifade ettii her seferinde
baz byk deiikliklerin ortaya ktklar grlmektedir. Uzak gemii Makedonya
tarafndan gerekletirilen Yunan birliinin veya Romann krna olan talya birliinin
sonularna baknz. XVI. yzyln banda Katolik krallar spanyol birliini tavnda
dvmektedirler; bu infilk eden bir g olmutur.
nk yarmadalar, Avrupann Asyann veya Afrikann yarmadalar kara
tarafndan kta kitlesine yardan fazla kapal olmakla birlikte, buna karlk denize geni
bir ekilde aktrlar, gl olduklarnda saldrgandrlar ve kendilerini savunamaz hale
geldiklerinde de fethedilmektedirler.
Acaba bunlarn ikier ikier ilgin bir ekilde ortaklk kurarak yaamalarnn nedeni
bu mudur? talya, Roma zamannda, denizlerin efendisi olduundan, bunlarn hepsine
egemen olmu olmakla birlikte bu bir istisnadr; bu istisna bir istisna olarak kalmaktadr.
Genelde yarmadadan yanmada fethi bu genilie sahip olmamaktadr. Bunlar teknele
rin basit birbirlerine yanama eylemine indirgenmektedir. XIV. yzyln sonuyla XV.
yzyln banda Kk Asyann muazzam Balkan yarmadasn ele geirerek byk
Trk fethinin yolunu amas byle olmutur; veya daha hzl bir ekilde VIII. yzylda
Kuzey Afrikay komu beryann zerine atan. Bylece, az veya ok uzun dnemler
iin, yukarda szn ettiimiz, ifte-ktalar meydana gelmitir: Bizansllar ve sonra
Trk mparatorluu dneminde Anadolu ve Balkanlar; Orta ada Kuzey Afrika ve
berya, bu salam bir ortaklktr ( 234 ), fakat 1492deki kopu bunu yzyllar boyunca
yaral hale getirmitir. Bu o denli verimli bir ortaklktr ki, zaten hibir zaman tamamiyle
yok olmayacaktr. Bu kitabn inceledii yzylda iki yeni yanama daha meydana
gelmitir: Bat Akdenizdeki karlamalarn yol at ok saydaki husumete ramen
1559da mhrlenen ve bir yzyldan fazla srecei beklenen birlik olarak spanya ile
talya arasndaki ( 235 ); Balkanlarla, uzun zamandan beri sahipsiz kalm olan u Kuzey
Afrika teknesi -bilindii zere Trkler buraya yarm egemen olmulardr- arasndaki.

Birileri bozulup, dierleri kurulan bu balantlar, bu ifte hayatlar, denizin tarihini

zetlemektedirler. Srasyla fetheden ve fethedilen olan yarmadasal evrenler, hayatlar
nn suskun aamalar boyunca, gelecekteki patlamalar hazrlamaktadrlar. Bylece,
spanyann VIII. yzylda Berberler tarafndan istilasndan nce Magripte nfus art
olmutur; ayn ekilde ok daha sonralar, Balkanlarn Trkler tarafndan fethedilmesinden nce, Kk Asyada tedrici bir ar nfus grlmtr ki, burada tek bana
aklayc olan, gebelikten yerleik hayata gei oluyora benzemektedir. Bunun tersine
olarak btn fetihler, anmadr; talya Romayla birlikte btn deniz lkelerinin devasa
fethini tamamlad andan itibaren nfus azalmasna sahne olmaya balamtr.
Bylece siyasal stnlk ve onunla birlikte dier btn stnlkler, ekonomik olan
gibi, uygarlk alanndaki stnlk de yarmadadan yarmadaya gemektedir. Fakat bu
aktarmlarn hepsi ayn anda olmamaktadr: bunlar bir yarmaday btn balarla ayn
anda, nadiren donatmaktadrlar. Bunun sonucunda bu hareketli dnyalar birbirlerinde
nazaran tasnif etmek olanaksz olmaktadr. unlar, bunlardan daha gl, daha parlak
veya daha gelimiler midir? Cevap zordur. Bylece Magrip, Emile-Felix Gautiernin
kitaplarnda sunduu gibi, en geride ayak sryeni deildir; onun da bir parlaklk, hatta
stnlk dnemi olmutur. Pn Kartacas da tek bana bireydir. Ve spanyollarn VII.
yzylda, Sicilyann IX. yzylda, Msrn X. yzylda fethedilmeleri birey deil midir?
Manevi dzlemde Apuleius ve Aziz Augustinus dnemlerinde Kuzey Afrika Kilisenin ve
Latin kltrnn en byk dayana olmutur. Bu dnemde, talya ona nazaran,
karlatrlamayacak kadar daha az zengindir ( 236 ).
Maltada yaplan nemli arkeolojik kazlar sonunda abucak daraacna yollanan
L.M. Ugolininin varsaymlar ( 237 ), Deniz uygarlnn sanld gibi douda deil de,
M.. ikinci binden olduka nce batda, spanya ve Kuzey Afrikada uyandn ileri
srmektedirler. spanya ve Afrikadan hareketle, uygarlk talya ve Douya ulam
olmaldr. Sonra, ama sonra, hareket tekrar Batya ynelmitir. Gzergh gerek olmasa
bile, kylar ve deniz yollar boyunca, mealenin bir adadan dierine, bir yarmadadan
tekine geiini hayal etmek houmuza gitmektedir. Yzlerce veya binlerce yllk
aralardan sonra, meale eskiden parlad yerden yeniden gemektedir. Fakat artk asla
ayn meale deildir.
Btn bunlar rya mdr? Ancak, bu uzun gemi gecesinde, az veya ok zorlayc bir
fizik yasa rol oynamtr. Deniz hayat, bu g, hereyden nce en hafif paralar, en az
maddi olanlarn (adalar, ky paralar) kavram ve kuzeyin med-cezirli denizlerinin
akllar yuvarladklar gibi, onlar srekli olarak sreklemi ve yuvarlamtr; bu hayal
edilebilir ve muhtemeldir ( 2,s ). Daha gl, daha talepi olan bu btnsel yaam, kendi
hareketinin iine yarmadalar gibi daha ar cisimleri de ekmektedir: bylece denizin
tarihi tonunu ykseltmektedir. En byk anlar, denizin cazibesiyle gerek ktalarn
btn kitlelerini kendine doru edii zamandr. Galyada Caesar veya Elbe tesinde
Germanicus, veya ndste skender veya inde Araplar, veya Nijerde Fasllar.
Bu byk anlarda, tarihin Akdenizi lsz olarak genilemektedir. Bu durumda
onun alann nereye kadar bytmek gerekir? Tek bana zor ve tartmal bir sorun;
belki de en mkemmelinden bir problem olan Akdenizin kendini aydnlatmak sz
konusudur.

SINIRLAR YA DA EN BUYUK
AKDENZ
Bu blm ortaya birok zorluk kartmaktadr. Ancak blm okuyan okuyucu
bunlar farketmeme tehlikesiyle kar karyadr. Ona Akdeniz kylarndan ok uzaklara
doru yaplacak yolculuklar nerilmektedir. Bu yolculuklar yapmay dnecektir.
Fakat bu ayn zamanda, gzlenecek alann zahiren ar bir ekilde geniletilmesini kabul
etmek olmaktadr. Belli bir globale Akdenizin XVI. yzylda Azorlar veya Yeni Dnya
kylarn olduu kadar, Kzldeniz veya ran krfezi veya Baltk ile Nijer azn da
ilgilendirdiini iddia etmek, Akdenizi ar genileyebilir bir mekn-hareket olarak
grmektir.
Ve bu allm snrlamalar reddetmektir. Corafyaclarn en allm, en dar olan
snrlandrmalarn: onlara gre, Akdeniz kuzeyde zeytin snrndan, gneyde palmiye
snrna kadar uzanmaktadr. Kuzeyden gelirken karlalan ilk zeytin aacnda ()
Denize ulalacak ve ilk palmiye grldnde de terkedilecektir. Bu ncelii, hi
kukusuz insan hayatnn belirleyici iisi olan, iklime vermek demektir. Fakat bu
durumda bizim En Byk Akdenizimiz ortadan silinmektedir. Bu Akdenizi jeolog ve
insani corafyaclarn baka trl geni snrlaryla da daha byk izilmi olarak
grmemekteyiz. Bunlar Akdenizi ip biiminde uzun bir blge, dnya kabuunun geni
leine gre basit bir izgi biiminde resmetmektedirler: jeologlar iin Akdeniz,
Atlantikten Hind Okyanusuna ekilen u nihayetsiz yumurtadr, burada tektonik
krlmalarla yeni krlmalar birbirlerine karmaktadrlar; insani corafyaclar iin buras
heryerinde, Azorlardan ok uzaktaki Kemir vadisine kadar olan blgenin baz
karakteristik bitki ve hayvanlarnn bulunduu, paraleller ynnde dar bir alandr.

Tarihin boyutlarnda bir Akdeniz

Oysa, tarihin talepleri asndan, Akdeniz ancak, kylarnn tesine doru dzenli
bir ekilde ve ayn anda btn ynlere doru uzanan, dar bir alandan baka birey
olamaz. mgelerimiz dorultusunda, Akdeniz bir g alan -ya manyetik, ya da elektrik-,
ya da daha basit olarak sonsuza kadar kalsn diye bir kere izilmi ve glge ile k
arasndaki paylam gsterecek bir izginin mmkn olamayaca, nk aydnlatma
alannn srekli olarak bozulaca bir k kaynadr.
Gerekte, artk bitk : 'er veya hayvanlar, engebeler veya iklim deil de, hibir snrn
durduramad, btn engelleri aan insanlar sz konusu olduunda, hangi snrlar

12.
Akdeniz dnya leinde
Kendi ekseni zerinde dnebilen bu haritann ynne gre, vurgu Akdenizin dnya leindeki balantlarnn
zerine srasyla vurulacaktr: Atlantik, Sahra, Hind Okyanusu, Avrupa ile. Allmam ynlendirmeyi yeleyerek
Sahra y Akdenizin zerine yerletirerek, denizin ln muazzaml tarafndan ne denli ezildiinin altn izmek
istedik. Bu l Denizden Afrikann tropikal ormanlarna kadar yaylmaktadr. Akdeniz suyunun rol bu insansz
topraklarn kysnda yer almak, onlar gney Avrupa (buras da kendi hesabna kuzey ormanlarna kadar
uzanmaktadr)dan ayrmak ve eer Kzldeniz, Hind Okyanusu ve ran Krfezi eklenecek olursa, bu ln kitlesini
atlatmaktr. Ulardaki noktal alanlar insanlarn az veya ok erkenden youn bir ekilde iskn ettikleri alanlara
tekabl etmektedirler; bu ayn zamanda Akdeniz'in yksek blgelerinin bunun tersine, boluklarn iaret etmek iin
bir frsat olmaktadr. Okuyucunun btn ynlerdeki bitimelerini ve menzillerini hayalinde canlandraca kara ve
deniz balantlar, En Byk Akdenizin mekn-hareketini yaratmaktadrlar, Harita Jacques Bertin tarafndan
izilmitir.

102

izmeli? Akdeniz (ve ona refakat eden en Byk Akdeniz) insanlar onu nasl yapyorlarsa
yledir. Onlarn ark- felei Akdenizinkini de saptamakta, onun alann geniletmekte
veya daraltmaktadr. Roma, asl Akdeniz dnyasn yar kapal bir sistem halinde ina
etmeyi, buradan kaan yollarn nne set ekmeyi baarm, ama ayn anda da (bu belki
de onun hatalarndan biridir), Avrupann snrlarn eline almay, Hind Okyanusu veya
Afrikann derinliklerine serbeste ulamay ve bu uzak dnyalarla besleyici ve serbest
ilikiler kurmay reddetmitir. Fakat, aslnda nisbi olan bu set ekme olay, Akdeniz
tarihinin kural deildir. Kural, deniz hayatnn kylarndan uzaklara gl etkilerle
yayld ve ard arkas kesilmeyen geri dnlerin bu ilerlemelerin tamamlaycs
olduklardr. Denizden yola kan ve ona dnen, sonra tekrar ondan kaan eyler vardr.
Kastilyann Amerikann beyaz madeninden bastrd kk gm paralar olan
sekizlik sikkeler, XVI. yzyln ikinci yars boyunca Akdeniz pazarlarn istila etmitir;
fakat bu de a acho reales sikkeler Hind ve inde de bulunmaktadr. Bu ya gerek ya da
gayrimaddi, insan, mal dolam Akdenizin etrafnda birbirlerini izleyen snrlar, hareler
izmektedirler. Ayn anda yz tane snrdan sz etmek gerekmektedir: bazlar siyasi
boyutta, dierleri ise iktisat veya uygarln leinde. Goethenin talyaya kavuup,
Akdenizle bulumas, bu konuda ne sylemi olursa olsun, yalnzca Brenner geidinden,
sonra da Toskana Apenninlerindeki geitten gemesi deildir. Daha kuzeyde, Tunann
meydana getirdii u byk kltrel snr zerinde katolikliin ileri noktas olan
Ratisbonnea vardnda zaten Akdenizle karlamam myd? Ve daha da kuzeyde,
Frankfurttan hareket eder etmez, Roemer kenti Akdeniz deil miydi?
Eer dank hayat olan bu geni mekn, bu En Byk Akdeniz kaale alnmayacak
olursa, Denizin tarihini kavramak ou zaman sancl olacaktr. Trafik younlamas,
biriken sonra yeniden aktarlan ve bazen telafisi mmkn olmayan bir ekilde kaybedilen
zenginlikler, Akdeniz kendini bunlarn yaylma alanna gre tartmaktadr. D
kenarlarnda Akdenizin kaderi, kark faaliyetlerinin kalbindekinden ou zaman daha
kolay okunmaktadr. Bir kesimde rahatsz olan denizin genel hayat, baka bir kesimde
mutlaka gerekli olan tamamlamay bulmaktadr; bu a yaayanlarn her zaman
kavrayamadklar ve baz tarihilerin de tandklar izlenimini edindikleri bir denge
yasasna gre olmaktadr. Bylece XV. yzylda Trk ilerlemesi Dou Akdeniz
lkelerini kartrmtr: bu durumda Bat ticareti hibir zaman olmad kadar inatla
Kuzey Afrikaya ynelmitir ( 2 ). Ayn ekilde XVI. yzyln sonunda belli bir ekonomik
ilerleme Akdeniz hayatn, Gney Almanya ve Orta ile Dou Avrupa ynlerine
srklemitir. Burada da kukusuz sz konusu olan, bir eksikliin tamamlanmasdr.
talyann 1620ye, hatta daha da telere kadar hayatta kalabilmesi, bu kuzey ve kuzey
dou ynndeki macera olmakszn anlalamaz. Venedik uzun zaman bu olanaklara
doru alm bir kap olmutur. Aslnda nisbi olan gerilemeye gelince, bu Okyanus ile
Deniz arasndaki uzun mesafe ilikilerinde vaktinden nce ortaya kacaktr. Ksacas,
denizin tarihi, kara kitleleri ile onu yakndan veya uzaktan evreleyen deniz meknlar
iinde eitli biimlerde kaydedilmektedir.

1. Sahra, Akdenizin ikinci ehresi

Akdeniz yanndan, Eski Dnyay Atlantik Sahrasndan Kuzey ine kadar
kateden muazzam l zincirine demektedir. yandan; Sahrann yayld Libya
kylarnn gneyinde; Dnyadaki en gl gebe kitlelerinden birinin ( 3 ) yanndaki
Suriye lnn balad Anti-Lbnan dalarnn dousunda; Orta Asyann al olan
gney Rusya steplerinin ulatklar Karadenizin kuzeyinde. Bu geni n duvarlarn
stnde, birok kervan Akdenize zg trafiklere ulamakta, onlara kendini kabul
ettirmekte ve sras geldiinde onlara tabi olmaktadr. Balantlar sadece Msr veya

XVI. yzylda prestiji yksek Dou Akdeniz ticaretinin getii Suriye gibi ana kaplar
zerinde deil, snrlarn btn uzants zerinde meydana gelmektedirler. 1509daki
spanyol fethinin sonucunda hinterlandndan kopan Oran, XVI. yzyln ortasnda hala
kk bir zenci kle ticaretinin ulat noktadr, ancak bu ticaret gene de nemlidir,
nk yerel yetkilileri endielendirmektedir ( 4 ).
Bylece Akdeniz tarihi alan iinde geni bir l kutbu bulunmaktadr; tpk
dnya kutbunun bulunduu gibi. Akdeniz bu umutsuz kylar tarafndan ekilmekte
kendi sras geldiinde o da onlar kendine ekmektedir;, paradoksu, zgnl
halinde bir ktann kylarnda, muazzam bir su kitlesini geni bir ekilde yaymas
hatta Karadeniz menzili ve Hind Okyanusuyla onu kitlesinin iine katmasdr.

bir
ve
l
ve

Sahra: Yakn ve uzak snrlar

Atlantikten ine kadar olan l zinciri, ran yaylalarnn iki yakasnda ift hale
gelmektedir: Batda scak ller, kuzeyde ve douda souk ller uzanmaktadr. Fakat
bu plak meknlar arasnda sreklilik vardr ve buralardaki kervanclk sayesinde Asya
devesiyle Hecin devesi Anadolu ve randa bulumaktadrlar.
Aikr olan, Akdenizi ncelikle ilgilendirenin geni anlamda Sahra (ran ve
Arabistana kadar olan scak llerin tamam) olduudur. Gney Rusya steplerindeki
yol Asyann merkezindeki souk llere varmakta, fakat sonu olarak ancak denizin
dkkn arkasna kmakta ve XIII. ile XIV. yzyllarda Mool Yolunun ihtiamnda
olduu gibi, arada bir rol oynamaktadr ( 5 ).
Geni anlamda Sahra, hem Afrikal, hem de Asyal olarak Akdenizin yakn
snrlaryla, ondan muazzam uzaklklarda bulunan snrlar arasnda yer almaktadr. Bu
yakn ve uzak snr, kiimizin bir ilk taslak halinde belirebilmesi iin, kabaca izmek
gerekmektedir.
Akdenizin yaknlarnda, geiin nadiren sert olmasna ramen, izilmesi kolay olan
snr izgisi, doudan batya hemen hemen hi kesintisiz olarak, Pencaptan -sonra Irak,
Suriye- Aa Msr ve eitli Atlas gneyleri, Atlas Okyanusuna kadar birbirlerini
izleyen, palmiyelerin uzun blgesinin kuzey snrna tekbl etmektedir. Kaba bir
snrlama iin, bu snr kuraklk snrlamalarndan elde edilecek olanyla edeerli
olmaktadr ( 6 ). Krokimiz (14 numaral ekil) bunu gstermektedir: btn bu palmiye
alan yavaa, ok yavaa, insan tarafndan tesis edilmitir.
Fakat acaba bu azamet gneye ve douya doru nerelere kadar yaylmaktadr? Tabii
ki Denizden binlerce fersah uzaklara kadar. Hayalimizde Nijer kvrmna, Yukar
Nile, dalk Habe lkesine, Kzldenize, Arabistana, rana, ndse, hatta Trkis
tana, Hindistana Hind Okyanusuna tanmak gerekmektedir. Bu l-evren devasa
boyutlaryla bizi arpmaktadr: Akdenizde bir kentten bir bakasna bir gnlk veya bir
haftalk yolculuk gerektiren mesafe, burada haftalar ve aylar gerektirmektedir. 1576
tarihli mutrasnda ( 7 ) Venedikli Giacomo Soranzo randan sz ettiinde, burann gayri
insani muazzamln bir cmleyle kaydetmektedir: burada baka hibir yere kmadan
drt ay boyunca dolalabilir Aloys Sprengerin ( 8 ) eski bilgin kitabnn salad
mesafeler takvimi de bunu aklkla ifade etmektedir: Akdenizden Sahraya gidildike
menzillerin ve boluklarn bymeleri, lein deimesi sz konusudur. Ulamn
ncelii artmakta, hereye egemen olmaktadr. Bu bitmez tkenmez yollar boyunca
tpk denizde olduu gibi pusula ve usturlap yardmyla ilerlemek gerekir diye
kaydetmektedir Didier Brugnon ( 9 ). Bombo meknlarn ar bolluu, toplumlar ve
ekonomileri, heryerinkinden daha masrafl, srekli bir hareket haline zorlamaktadr.

13.
Indsten Atlantie Palmiye yerleim alanlar
Romen rakamlar binyllart, arap rakamlar yzyllar iaret etmektedirler. Balarnda (-) iareti olduunda sa'dan
nceki dneme ait olmaktadrlar. talik rakamlar palmiyelerin belirmesini deil de, belgelerin onlarn farkna
vardklar basit bir tarihi iaret etmektedirler. Bu harita yayn aamasnda olan J.J. Hemardinquer, M. Keul ve W.
Randles tarafndan dzenlenen yetitirilen bitkiler geici tarihi Atlasndan alnmtr. Bu harita insan tarafndan
zorlukla meydana getirilenlerin aikr yavaln gstermektedir: palmiyeler ve yollar ndsten Atlantie olan
geni alandaki palmiye-hurma aac blgesinde, ak bir ekilde birbirlerine balanmlardr.

nsanlarn ar hareketlilikleri, obanlk hareketlerinin genilii, eski ve gl kervan

seyrseferi, kentlerin faaliyetleri, herey bu emredici duruma cevap vermekte, cevap
vermeye almaktadr. Kentler bu ortamda tkenmektedirler. Eer kylerin terkedilmesi Avrupa batsnn bir karakteristii ise, kentlerin terkedilmesi de kurak blgelerin
tarihinin gl izgilerinden biridir. Birka yl iinde l kumlar bir bakenti, evlerini,
caddelerini, su kemerlerini rtebilmektedir ( 10 ). Hereyi yiyen mekn Homerosun
hasat edilemez denizi gibidir, insan buraya ancak yolcu ve geici konuk olarak
girebilmekte ( n ), burada ancak geici olarak konaklayabilmektedir. Buras Denizden
ok daha geni olan susuz denizdir.

Sefalet ve fakirlik
Muazzamlk, boluk, yani plaklk, fakirlik. Bir Arap air tpk parmaklarnn
eirdii iplikleri elinde sk skya tutan becerikli bir eirici gibi, ben de alm iimin
kvrmlar arasnda hapsetmeyi biliyorum demektedir. Bu, Hz.Muhammedin arkada

larndan biri olan Ebu Hureyradr ve Peygamberden sz ederken bu dnyadan, aln

bir kere bile arpa ekmeiyle bastrmadan gt ( 12 ) demitir. Varlkl lkelerin
gbeinde bile, Badatta, ne kadarda ok fakir tpkBinbir GeceMasallan'mn mtevazi
kahramanlar gibi buday unundan yaplma tereyal reklerin dn grmektedir!
Hatta heryerde kara ekmek ve kaba kuskus -maa- yiyememektedirler Maribin
fakirleri: ou zaman kabaca tlm tahl tanelerinden yaplan galetalarla, arpa ve
nadiren de budaydan yaplan ilkel kessera ile yetinmek gerekmektedir.
Fakir lke; susuz. Kaynaklar, nehirler, bitkiler, aalar burada bulunmamaktadr. Sefil bir
bitki rts burada otlak adn almaktadr. Orman nadirden de nadirdir. Kurak
blgeyle birlikte tatan evler balyorsa da, Hindistandan tropikal Afrikaya kadar
bitmez tkenmez kent dizisi aslnda amurdan kamplar dan baka birey deildir.
Kgir inaat, varolduklarnda olaanst aheserler meydana getirmektedirler; bunlar
hibir ahap malzeme kullanmaya gerek gstermeyen bir teknikle, talarn st ste
konulmalaryla ina edilmektedirler. Tahta yoktur: slam lkelerinde deerli sedir
sandklar ne kadar da pahaldrlar. Bunun zddnda olarak, talyan Rnesansnn gzel
mobilyalarn, bfelerini, Toledo sanatnn demir ve altnla iledii yazhaneleri
dnelim. Tahta yoktur: bu durum artk Akdenizde olduu gibi bir kadrga veya tekne
ina sorunu deil de, basit gndelik mutfak sorunu halindedir; iki ta arasnda yaklan
mtevazi kamp oca sorunu. Herey bu oca beslemektedir: birka dal paras, kkler,
kuru otlar, saman, palmiye-hurma aac kabuklar, gnete kurutulmu deve, at veya
sr dks ( l3 ). Ayrcalkl kentler bile bu srekli yoksunluktan kurulamamaktadrlar.
Kahirede kurutulmu hayvan dks veya eker kam saman veya tekne veya
kadrgalarn Kk Asya veya skenderiyeden getirdikleri ok nadir ve ok deerli
odun, yakacak olarak kullanlmaktadrlar. Btn bunlar narin zmlerdir: 1512
Kasmnda ( l4 ), mal gelmediinden subaylarn mutfaklar bile alamaz hale gelmitir.
Kahire evresinde nerede odun bulunabilir ki?
Bu hasm meknda, ounlukla gerek bir anoekoumenos olan bu meknda,
bitkiler, hayvanlar, insanlar hereye ramen, sanki bolua kar yalnzca fizik bir dehet
deil de, ayn zamanda biyolojik bir dehet de varm gibi varolmaya devam etmilerdir.
Bir corafyac byle konumaktadr ( l5 ). Gerekte, drdnc zamann geni salnmlar
ve iklimsel felketleri srasnda insan, tpk btn canl varlklar gibi, ou zaman gafil
avlanm, tuzaa dm, olabildiince uyum salamak zorunda kalmtr. Tortusal
halklar Arabistan Araplarnn arasnda olduu kadar Tuareglerin yannda da
bulunmaktadr. Her hal- krda olaan olarak pek fazla geni olmayan vahalar hari,
insan ancak kk gruplar halinde tutunabilmitir. Srler olmakszn bu oyunu
oynamak olanakszdr. Binlerce yldan beri bu ller, eein, atn, devenin ve Hecin
devesinin vatandrlar. Sahra'da Hecin devesi barol oynamaktadr. Allm formle
gre insan burada devenin asaladr. Ve ln byk tarihi onunla balamaktadr.
Ancak gebelemeyi ve buna paralel olarak daha az yerellemi bir insan varln
mmkn klarak, Hecin devesi insana giderek daha geni ve eitli alanlarn bitki
rtsn kullanma kolayln salamtr, bir iyi bilen ( l6 ) Hecin devesinin
llemenin arac, sorumlusu olduunu ilave etmektedir. Bu olduka mmkndr.
Her hesap yapldktan sonra, deve sahibi srlerinin st, ya veya peyniriyle ok
zorlukla geinebilmektedir; bunlarn etinden de ok az yemektedir. Deve sahibi btn
ktlk gdalarn bilmektedir: Air Tuaregleri ( n ), bata dnnn, mrokba, yabani fonio,
kram-kram tawit taneleri, berdi kkleri ve filizleri olmak zere yirmiden fazla yabani
bitkiden yararlanmaktadrlar ( 18 ). Eer yle denilebilirse, komular Tuburlar ekmekle
rini dum meyvasndan salamaktadrlar Bunlara av rnleri eklenmektedir. XVI.
yzylda henz vahi koyun, eek, sr, deve ve gazel ile antilop bulunmaktadr ve
randaki Fars blgesinde toy ve keklik av canl rekabetlere yol amaktadr ( 20 ). Bir

XVII. yzyl seyyah ( 2I ) Babil (Badat MAK) ile Halep arasnda develere yiyecek
olarak arina, caprier ve lgndan baka birey yoktur ve eek, at, gazel ve geyikten baka
hibir hayvan yoktur, bunlar bazen ca/7elerin (Arapa kafi/a, Trke kafile, kervan
karl) arasndan o kadar byk saylarda gemektedirler ki, yolculuumuz
engellenmektedir diye yazmaktadr. Suriye lnn ortasnda en beenilen av hayvan
bir faredir ve bunun eti, boazna dkn olanlarn peinde olduklar bir yiyecektir ( 22 ).
Bu hayatn gl hayal edilebilir, ama ayn zamanda iir ve hayal gcnn katksyla
cazibelerinin de olduu kabul edilecektir. Tpk bunu bugn kabul eden Irakl bir yazar
gibi Bedevilerin yiyeceklerinden tadan, bunlardan hibir zaman vazgeemez ( 23 ).
Demek ki gebeler otlaklara, bir su kaynandan dierine bir kabotaja baldrlar.
Kurak dnem boyunca hibir sr bir kuyudan 50 km.den daha fazla uzaklaamaz
tanezruft\ann almas bir macera olarak kalmakta, saman ve su stokunu tamak zere
develeri art klmaktadr. Aikrdr ki, en fakir otlaklarn sahiplii iin atmalar
kmaktadr. Grnte res nullius olan bu topraklar iyice belirli, ama korunmalar
gereken geleneksel yasalara tabidirler. Bu nedenle kavgalar ve yamalar eksik
olmamaktadr. Fakat yerleie saldrmak daha da krldr. Suriye ve Msr XVI. yzylda
bu yamalara, bu bcek sokmalarna kar kendilerini iyi savunmamaktadrlar. Pierre
Martyr dAnghiera Katolik Krallarn Sudana gnderdikleri ve 1502de Msra ulaan u
hmanist bunu hemen farketmitir; eer bu saylamayacak kadar kalabalk rk semper
versans, semper in motu, Kendi iinde blnmemi olsayd, gecikmeden Nil lkesini ele
geirirdi ( 24 ). Onlara kar giriilen baarl bir cezalandrma harektndan, eller nasl da
bo olarak dnlmekte veya birka bedevi kadn veya ocuundan meydana gelen fakir
bir ganimetle yetinilmektedir ( 25 ). Gebeler hergn veya en azndan istedikleri zaman,
Halep ( 26 ), skenderiye ( 27 ) veya Kahire kaplarna gelmektedirler. 1518 Kasmnda
devaml artan Bedevi haydutluuna kar haclarn eyalarn korumak zere
Akabeye bir garnizon birlii gndermek gerekmitir ( 28 ).
Yerinde yaplan aratrmalarn nda, iinden bakldnda btn bu l
toplumlar ilk bakta o kadar basit gzkmekle birlikte, karmak rgtlenmeler,
hiyerariler, uygulamalar, gz kamatrc hukuki inalar ortaya koymaktadrlar. Fakat
dardan bakldnda, rzgrn havalandrd ne kadar da byk bir insani toz
tabakas. Karlatrmal olarak, Akdenizde bize ilk bata ne kadar da hareketli grnen
da toplumlar, aniden ar ve kirelenmi olarak gzkmektedirler.

Uzun mesafe gebeleri

ldeki insan gruplar arasnda iki gebe tipini birbirinden ayrmak gerekmekte
dir. nce yer deitirme abalar dk olan dal gebeler: bunlar kat deitirerek k
lde geirmektedirler; bu bugn bile gney Orandaki Ulad Sidi eyh kabilesinin, Aecer
veya Hoggar Tuareglerinin, spanyol Sahrasnda Zemmur Yarna giden Rgeybatlarn durumudur. kinci kategori: yazlar Sahrann dnda, onun stebe benzer snrlarnda
geiren gebelerdir. Bunlar sklkla uzun mesafe gebeleridir. Suriye lnden kalkp
Akdenize ynelen Rvallar; veya mevsimlerin ritmine gre Laguat ile Mays-Haziranda
ulatklar Tiareti'in yksek yaylalar arasnda 800 kilometre kadar salnan Beni Larba
kabilesi; veyahut da Akdenize srtn dnerek, kurak mevsimde Senegal nehri kylarna
giden MoritanyalIlar ( 29 ) gibi.
Bizi yalnzca, mevsimlere gre dzenli olarak, Denize doru geri dnen uzun
mesafe gebeleri ilgilendirmektedir.
Her k, Akdeniz ona yamur getiren. Atlantik bunalmlar tarafndan
edilmektedir. Bu yamur gneye ve douya doru denizin dar snrlarn asmaktadr.

istila

Mekke blgesinde, Akdeniz kkenli k yamurlar, ksa ve bazen de iddetlidirler.

General Bremond Cidde sokaklarnda bir metreye kadar ykselen sular grdm diye
kaydetmektedir. Fakat sulamann dzenli olmas gerekir. Bu yllk yamurlar (daha
uzak blgelerde iki ylda veya drt ylda bir yamur yamaktadr) besleyici stepler;
muazzam, dank, ksa mrl otlaklar yaratmaktadrlar. Uedlerin geni kelti
alanlarnda bile ot birikintileri, birbirlerine 20 metre kadar uzaklktadrlar. K bandan
itibaren bitmeye balayan ot, baharn sonundan itibaren gneyden kuzeye doru
tedricen sararmaya balamaktadr. Bu ot srlerin nnden kamakta ve onlar,
hasattan sonra ulatklar Akdeniz kylarna srklemektedir. Fakat saman ve kuru
otlar hala hayvan yemidir. Yaz bitince, srler bitecek olan yeni ota doru aa
inmektedirler.
Bu gidi geliler glkler olmadan gerekleememektedirler: uzun menziller iin, ya
ilk sonbahar yamurlarndan, ya da son ilkbahar yamurlarndan yararlanmak
gerekmektedir, nk Akdenizde yal mevsim ktan evvel balayp, k sona erdikten
sonra bitmektedir. Ve sklkla meydana gelen gecikmelerin tekrarlamalar ve hibir otu
olmayan menzillerin, l blgelerin alma zorunluunun belirmesi muhtemeldir. Kurak
yllarda (1945 byle bir yld ve zellikle ldrc oldu) gney otlaklar zamanndan ok
nce kurumaktadrlar. Binlerce koyun yol boyunca lmekte, develerin hrgleri
tehlikeli bir ekilde erimekte ve gebeler allm gzerghlarnn dna karak,
hayatlar olan otu aramaktadrlar.
XVI. yzylda gebe obanlar, bugnknden ok daha geni bir ekilde deniz
kylarna kadar gelmekteydiler. Bugn salamlatrlmakta olan, yerleiklerin kurduk
lar engeller, o dnemde henz narindirler. Kk Asyada, Suriyede gebeler kendi
evlerindedirler. Belon du Mans onlar yazn Adana yaknlarnda grmtr ( 30 ). Btn
Magripte, byk gebelik yollar lkeyi gneyden kuzeye kesmektedirler; zellikle
hibir eyin onlara kar savunmad Tunus stebi boyunca veya batda Oran blgesinin
kuru ve geni ak yaylalar boyunca. Her yl Temmuzun sonuna doru, Diego Suarez
uzun zaman garnizon tutaca Oran yaknlarna, Uled Abdala kabilesinin geldiini
grmektedir; bunlar geen sonbaharda deniz kysnda birka tarlaya tohum atmlardr
ve hasatlarn, komu kabilelerin kt niyetlerine kar garantiye almak istemektedirler.
spanyol akmakl tfeklerini kullanan silahrleri tayan develeriyle Araplar grm
olan asker-kroniki de onlar barl bir ekilde gzlemi ve bunu o kadar yakndan
yapmtr ki, onlarn kendi yalarnda kzartlm etlerini piirme ve muhafaza
biimlerini, alcuzcuzulaum (kuskus) yeme ve lebert adn verdikleri eki stlerini
imelerini grmtr ( 31 ).
Tunusta da ayn gidi-geli sz konusudur. Eer AvusturyalI Don Juan Kasm
1573de hi kurun atmadan Tunusu ele geirdiyse, bunun nedeni gebelerin kuzey
Tunusu daha nceden terketmi olmalardr. Bunun tersine 1574 Austosunda Trkler
La Goulette kentini ve kalesini, gebeler yanlarnda olduundan ve metris kazmak ile
tamaclkta onlarn yardmn aldklarndan tr, zaptedebilmilerdir. Yzyllardan
beri tekrarlanan tarih: daha 1270de Tunus ordusu saflarnda hizmet eden gebeler,
mevsim geince (tam da bu srada Aziz Louis lmtr) adetleri gerei gney
otlaklarna dnmekle tehtid ediyorlard ( 32 ).

Stepten ileri doru hareketler ve szmalar

Gebeleri denize doru, sonra da denizden le iten bu geni hareketler, nasl olur
da Akdeniz tarihinin byk zorlamalarndan birini, veya eer tercih edilirse,
ritmlerinden birini meydana getirmez? Eer alalma ve ykselme, med cezir kesinlii
iinde cereyan etseydi, btn isler iyi giderdi. Fakat aralklarla tekrarlanan kuraklklarn

dnda, mekanizmann ayarn bozmak ve gebeliin kendine braklan alanlarla

yetinmemesi iin bin tane neden vardr. Demek ki, yerleikle atmaya girmek iin bin
tane neden bulunmaktadr. Gebe hayata, esas olarak otlak gerekmektedir. Fakat ayn
zamanda, gerektiinde ilenecek topraklar, hatta ona iae noktalar olarak hizmet
edecek ve siyasal inalarnn sleri olacak kentler de gerekmektedir.
Bir rnek: 1550ler civarnda Tunusun l alan olan gney kesimlerinde
abbiyalarn kk devletinin yle byle kark olan tarihi dmlenmektedir ( 33 ). Bu
abbiyalar balangta basit bir gebe kabileydiler. Kesinletirmenin g olduu
koullar altnda, bu kabile kuzeye doru Kayruana, yani zeytinlerin, arpa ve buday
tarlalarnn gerek Akdenizine yaklamay baarmtr; baka gl bir cezbedici olan
bir kutsal kenti de ilave edelim. abbiyalar Tunusun ve krallnn efendisi olan, fakat
Kk Afrikann gerilemesi ve hrstiyan sonra da Trk yabanclarn mdahaleleriyle
hastalanm olan Hafsilerin bozulma ve karklklarndan yararlanarak buraya
yerlemilerdir. Sadece Kayruan kentine dayanan (douda Sahelin byk kentsel
kasabalarn ve muhtemel vergi mkelleflerini ele geirmeyi bouna denemilerdir).
Trkler ve Turgut Reis 155 lde kente girdiklerinde abbiyalar buradan kolaylkla srp
atmlardr. Kknden kopan abbiya devletinin, bu durumda lm hi gecikmemitir.
Kaynaklarn pek fazla kesin olmayan bir ekilde sylediklerine gre, hanedan arkasnda
bir kutsallk izi brakarak, batya doru kaybolmutur; ve hepsi bu kadar olmutur:
hilikten gelen bu hanedan, yerleik hayata trnaklarn geirmeyi ancak bir an iin
baardktan sonra, kaybolmak zere hilie geri dnmtr.
Bin kere tekrarlanan tarih. Bylece XVI. yzylda Trablus evresinde baka gebe
devletleri ayn koullarda ortaya kmlar ve meyvalarn toplamaya frsatlar olmadan,
abucak ortadan silinmilerdir. Fakat gerekte, Fas dnyasn derinden deitirmi olan
El Muravilerin, Merinilerin, Hilalilerin ok byk maceralar acaba baka bir cinsten
midirler? El Muraviler birka yl iinde Senegal kylarndan spanyann kalbine, El
Cidin Valenciasnn surlarnn dibine kadar ilerlemilerdir. Byk bir gebe baarsna
dair, ne de seyirlik bir rnek.
Fakat bu amatal olaylarn, bu kalabalklarn yan sra sessiz istilalar meydana
gelmektedir. Bu, Orta an sonundaki Anadolunun durumudur ( 34 ). Marco Polo bu
lkeden getiinde, kyller Rum landlordlann oturduklar kentlere kar ayaklanm
lard. Buralar slama geince ve saflar Trk gebeliine alnca, kentler de kendi
hesaplarna slamiyete geince, bu biraz nce szn ettiimiz byk dnm
olmutur: yava yava nfusu artan bu dnya, yatmakta yerleiklemektedir ( 35 ).
nk, gebe kk salmaktadr. Vahalarn yar tropikal tarmlarna uyum salayama
yan gebe, kendini bazen Akdeniz yerleikleri tarafndan evcilletirmeye brakmakta,
onlarn basit ou zaman da ilkel ekim yntemleri karsnda eilmektedir. Fas bu
konuda rnekler sunacaktr.
Demek ki yzyllar boyunca stepten Akdenize gei birok kereler meydana
gelmitir. Bugn yerleiklik muazzam ilerlemeler kaydetmitir. Ayn anda, stepten gelen
basklara kar konulan engeller de zellikle glendirilmitir. Ancak 1912de Sahrallar
El Muravilerin cesur giriimlerini, Marabut Ma el Ayninin olu olan Mavi Sultan El
Hiba ile tekrarlamak istemilerdir. Merakee galip olarak girmiler, fakat Fransz
ordusu ksa bir sre sonra onlar le geri atmtr ( 36 ). 1920 ve 1921 de bu kez Cezayirin
gneyinde Fransz yetkililer, alktan len ve hayvan varlnn te ikisini kaybetmi
olan byk Larba kabilesini kamplarda toplama bilgeliini gstermilerdir. Kendilerini
kurtarma konusunda serbest olsalard, bu a insanlarn neler yapabilecekleri tahmin
edilebilir. Ayn ekilde, 1927de T.E. Lawrencen szleriyle Arabistan gebelerinin bir
cins toplaycs olan Necdde, ln isiz ve biriken gleri infilak etme tehditini

tamaktaydlar: Alfred Hettner ( 37 ) ngiliz polisinin denetimi olmasayd, Arap istilalar

yeniden balard diye yazmaktadr. O kadar ki Suriyeden itibaren, tpk eskiden olduu
gibi, Sryani snrlarnda Lbnan yamurlarnn nisbi bolluundan oturu, burann
bugn bile gebeliin bir birikme alan olmasndan yararlanarak, yeni unsurlarn
katlmalaryla byyebilirlerdi.
Baka dramatik rnekler daha bulunmaktadr. 1940tan 1945e kadar, normal ulam
olanaklarndan yoksun kalan Kuzey Afrika, gebe ulamnn sava ncesi yllardakilerden daha geni ve zellikle de kuzeye doru, daha uzaklara kadar yeniden ortaya
ktn grmtr. Benzin yokluundan kamyonlar terkedilmi olduklarndan, buday
eskiden olduu gibi kocaman ifte heybelerle, develerin iki sarlarnda tanmaktadr
lar. Bu heybeler l kadnlar tarafndan ya kei klndan, ya da deve tynden elde
dokunmulardr. Bu ileriye doru hareket kukusuz Kk Afrikada eskinin salgnla
rnn, ilk srada da eksantemik tifsn yaylmasna yol amtr.
Bylece Bedevi ile yerleiin atmas, yalnzca srekli olmakla kalmamaktadr.
Bedevi rahatsz ettii eve, sklkla davet de edilmektedir. Eskiden ve bugn uyguland
haliyle Akdeniz tarm, topraklarn hzl bir anmna yol amaktadr; bu tarm bu
topraklar, gebelerin koyun ve keilerinin yaptklar sylenerek onlarn itham
edilmesine yol aan zarardan daha fazlasn vermektedir. Bu sonuncularn gelmeleri
demek ki, topraklar iin byk bir dinlenme ihtiyacna tekabl edebilir. Bir corafyac
gebe ve yerleik kukusuz uyumaz hasmlardr diye yazmaktadr ( 38 ). Fakat ayn
zamanda bunlar birbirlerini tamamlamaktadrlar; bundan da iyisi, birbirlerini davet
etmektedirler. Hep ayn tarlay ileme konusundaki sama inadyla Teli tesindeki
macerac ifti obanlara bir yol hazrlanmaktadr; fakat iftilerin imparatorluu bir
kez kurulduktan, gvenlik salandktan, ulam dzenli ve kolay hale geldikten sonra,
gebe tpk bugn Tunus stebinde yapt gibi, yerleik hayata kalmaktadr. Tarmn
iyiletirilmesi, rn dnmnn ve ekim deiimi uygulayan ada bir tekniin
yerlemesi, aikr bir ekilde gebe hayat yok etmektedirler. Ticaret, yksek
yaylalarn gmen iftiler tarafndan tarma almas, buralarn buday tarlalar hali
ne getirilmeleri, birka onyldan beri, eskiden buralarda ok sayda olan develi gebele
ri, hemen hemen tamamiyle bu blgeden kovmutur.
Ancak, Akdeniz ile yaknndaki ln atmas, saban ile sr arasndaki rekabetten
daha baka bireydir. Ekonomiler, uygarlklar, toplumlar, sanatlar kar karya
gelmektedirler. Rus tarihilerine gre, stebin btn ileri doru hareketleri, ncel olarak
bu toplumlarn yap deiikliklerine, yani bylece ilkel aamadan feodalize baz
biimlere geie sahiptirler ( 39 ). slamiyetin fetihi hareketlerinde dinsel mistisizmdeki
baz ykselmelerin rol bilinmektedir. Ve nfus artlarnnki de daha az biliniyor,
deildir. Gebe yerleiin btn hatalarndan, btn zayflklarndan, kukusuz
tarmndakilerden ve dier alanlarndakilerden, yararlanmaktadr. yice oturmu
uygarlklarn bu iradi veya gayri iradi su ortaklklar olmakszn, bu salnml dramdan
birey anlamak mmkn deildir.
Emile-Felix Gautier, XVI. yzyl Kuzey Afrikasnn gebeler tarafndan, olaan
dan daha fazla doldurulduunu dnmektedir ( 40 ). Yarmada o dnemde bir dizi
bunalma sahne olmaktadr; Sahra trafiinin bozulmasyla ekonomik kriz; Portekiz,
spanyol ve Trk fetihleriyle yabanclarla yaplan savalarda kriz. Sonuncu fatihler,
Trkler Magripin dousunda ve merkezinde dzeni yeniden salayacaklardr, fakat
uzatmal karklklar dramatik ve devrimci bir durum yarattklarndan, bu dzen gene
de tartmal olmaktadr. Tuat vahalarna kadar kaan Andaluya srgnleri, dinsel
merkezlere kutsal sava ars yapmak ve davranmak konusunda yardm edeceklerdir.
XVI. yzyldan XVIII. yzyla kadar son derece net olan Marabut merkezlerinin gneye

doru ekilmesi olay her hal krda byk bir tarihi olgudur ( 41 ). Bylece, u
beklenmeyen eyin gerekletii grlecektir: sonu olarak le ait olan Sus kkenli
eriflerin Fasta dzeni salamalar. Cezayir, Tunus, Trablus Ocaklarnda XVI. yzyln
sonundaki karklklar, spanyol metinlerinin Alarabes -gebe Araplar anlaynzdedikleri halk arasndaki karklklarla balant halindedir. Bunlar sklkla istilac
Trklere kar kentlerdeki moros ile anlama halindedirler.
Bu durum, XVI. yzyln en son on yl sresince Akdenizin gney kylarnda,
Cebelitarktan Msra kadar salgn halinde ortaya kan kprdanmalarn nemini
aklamaktadr. Demek ki, gebe Kk Afrikada artan bir rol oynamaktadr, fakat
aslnda yzyl boyunca dier unsurlarn ykselileriyle birlikte, gebe yaamn da
ilerlediini sylemek daha doru olacaktr. Zaten sonunda gebe ne Trklerin akmakl
tfekleri ve topular, ne de Fasl eriflerin toplar karsnda hakl kamayacaktr.
urada veya burada yerel baarlar salayabilir, beklenmedik saldrlarda baar elde
edebilir, byk blgelerin ayrlk hareketlerine katlabilir, fakat son sz onun
olmayacaktr. Bunun anlam, askeri adan oyunun kurallarnn deitiidir. O zamana
kadar her zaman galip gelen, kyaslanamaz svari, edeeri olmayan gebe, top barutu
tarafndan devre d braklmtr. Bu, Volga zerindeki Kazan gebeleri veya inin
kuzeyindeki Moollar iin olduu kadar, Afrika ve Yakn Dou kabileleri iin de
geerlidir ( 42 ).

Altn ve baharat kervanlar

Gebelerin sradan tarihini, byk kervan ilikilerinden, llerin bir ucundan dier
ucuna yaplan ve Akdenizi yzyllardan beri, bir yandan Uzak Douya, dier yandan da
Bled es Sudana yani Kara Afrikaya balayan uzun mesafeli yolculuklardan ayrmak
gerekmektedir. Bunlar gebe yaamndan tpk ak deniz yolculuklarnn ky
denizciliinden farkl olduklar gibi, ayrlmaktadrlar. Kervanlar tccarlarn, yani
kentlerin, geni dnya leindeki faal ekonomilerin iidir; bunlar bir lks, bir macera,
karmak bir rndrler.
XIV.
yzyl bunu miras almtr; yaratmad bir arac kullanm, bunu bozulmaks
zn muhafaza etmi ve gelecekteki yzyllar da onu daha fazla bozmakszn kendilerine
mal etmilerdir. Gobineaunun, G. Schweinfurth'un ( 43 ), Rene Caillenin, Brugnonun, ( 44 )
Flachatnn ( 4S ) tasvirleri, Tavernierninkileri tekrar etmektedirler; hatta 1586 ylna
doru Mekkeye giden haclarn muhteem kervann izleyen u ad bilinmeyen
ngilizinkiyle tamamen ayn eyleri erevelemektedirler ( 46 ). Bu kervan Kahireye
fersah uzaklkta Birkada Ramazan bittikten 20 gn sonra olumakta ve 40.000 kadar
katr ve deve ile 50.000 kadar insan biraraya toplamaktadr; mallarn koruma
konusunda kayglar olan tccarlar nde yrmekte ve yol boyunca bazen ipek, mercan,
kalay, buday veya pirin satmaktadrlar, ama bunlar esas Mekkede takas etmektedir
ler; sadece kendileriyle ilgilenme durumunda olan hac adaylar ise, kaygsz bir ekilde
art olarak ilerlemektedirler. Bu, zenginle fakir insanlardan meydana gelen grubun bir
muhafz komutan, kervan reisi bulunmakta, ayrca kervanda rehberler de yer
almaktadrlar; bunlar geceleri yolu aydnlatmak zere kuru odunlar yakp, ellerinde
tutarak ilerlemektedirler. nk, sabahn ikisinden gne doana kadar yry
yapmak, gecenin serinliinden yararlanmak iin tercih edilen bir usuldr. Kzldeniz
kysndaki yamac Araplara kar bir refakat birlii ngrlmtr. 200 sipahi ve 400
asker, ayrca bir sahra topusu ki, bu da 12 deve tarafndan ekilen 6 paradan meydana
gelmektedir, bu topunun amac Bedevileri korkutmak ve Mekkeye girerken bir zafer
girii edasyla grlt yapmaktr; anlatcnn dedii gibi to make triumph

Bu yan-dinsel, yar-ticari ve hzl giden kervann muazzam olduu grlmektedir: bu

kervan Kahireden Mekkeye giden zor gzergh 40 gnde amaktadr. Her seferinde
ar bir koum hayvan bolluu .(Trk ordusunun iaesi iin bir seferinde 30 il 40 bin
kadar deve msadere edildii olmaktadr) ve konvoyun kesin disiplinine tabi olan ar
bir yolcu bolluu dnelim. Bu yolcular kendi olanaklaryla yaamlarn srdrmekte
ve getikleri yerlerden yalnzca su ile mutfak ve hayvanlarn bakm iin gerekli olan
yakacaklardan baka birey talep etmemektedirler. Demek ki, bu masrafl ve gl
aralar iletebilmek iin gelir getirici bir ticaret gerekmektedir. Sahrada tuz, kle,
dokuma ve altn ticareti; Suriyede prestijli baharat, mstahzarat ve ipek toptancl. Ve
bunlarn yan sra tm dzenli ticaretler.
Sahra ticaretinin btn itibariyle, XV. ve XVI. yzyllarla birlikte, hatta
Portekizlilerin byk keiflerinden .sonra da ve onlara ramen bym olmas
muhtemeldir.Kukusuz 1460l yllardan itibaren Portekizlilerin Gine kylarna yerle
meleri, Sahra ticaretinin bir ksmn bu yne saptrmtr; bunun sonucu olarak, tekrar
dneceimiz bir altn bunalm meydana gelmitir. Ancak bu durum XVI. yzylda,
byk Sahra yollarnn deerli madeni Kk Afrika ve Msr ( 47 ) ynne tamaya
devam etmelerini ve buna bal olarak, gneye doru bu altn akmn telafi edici insan ve
mal akmnn srmesini engelleyememitir. Cezayir dayfs Salih Reisin 1556da
Uarglaya kadar uzanan giriimini bu altn sevkiyatndaki kesintilerle aklamak cazip
olacaktr. Veya Paa Cuderin Fasllar ve spanyol dnmeleriyle birlikte ( 48 ) 159lde
Sahray bir ucundan dierine kadar geerek Timbuktuya kadar yrttnden ur,
kukusuz daha nemli olan talan harektn. Bu harekt, yl sonra ngiliz Modocun
Merakee altn ykl 30 katrn geliini grmesini aklayabilir mi ( 49 )?
Belgelerimizin nda bunlar ksmi gsterimlerdir. Habeistandan Msra ve
tersine ynelik ticaretin doal yolu olan Yukar Nil vadisini hareketlendiren ticaret de
ok fazla net bir ekilde belirlenememektedir. Yenierilerin ve sipahilerin serpularna
taktklar devekuu tyleri ite bu yoldan, Trkiyeye kadar ulamaktadrlar ( 50 ). Buras
ayn zamanda bir altn yoludur: XVI. yzyl iin bunun kantna sahibiz. XVII. yzylda
Tavernier bunu hala iaret etmektedir ( 5I ). II. Felipe dneminde Avrupa, Amerikan,
gm rejimine geerken, Trk imparatorluu hala Afrika altnyla yaama
benzemektedir. Ancak, bu altn bol miktarda elde ettii anlamna gelmemektedir, nk
Trkler hrstiyan aleminden giderek artan miktarlarda deerli maden ithal etmeye
balamlardr. Hereye ramen, Trkiyenin yzyln sonunda, u gm blgesi
Safeviler ranna nazaran, bir altn blgesi olarak ortaya kmas ilgintir ( 52 ).
Yakn Douda balca iki kervan blgesi bulunmaktadr: bunlardan biri Suriye veya
Kahireden yola kan Mekke yollarna tekbl etmektedir; dieri de Halepten Dicleye
gitmektedir ( 53 ). Taverniernin sylediklerine gre, Frat deirmenler yznden 1638e
kadar seyrsefer d kalmtr, bu tarih Trk ordusunun Frat uam yolu olarak
kullanmaya balad tarihtir ( 54 ). Dicle ancak Badat yaknlarnda kullanlmaktadr ( 55 ).
ki yol demeti Hind Okyanusuna doru ynelmektedirler; bunlardan biri ran krfezi
ynnde, dieri de Kzldeniz ynnde ilerledikten sonra, Tor ve Svey gibi Msr
limanlarna, bunun tesinde haclarn liman olan ve Kzldenizi Hindistan ve adalarna
balayan seyrseferin son dura olan Ciddeye varmaktadrlar ( 56 ). Bu balantlar
yzyllardan beri vardrlar ve XII, XIII. yzyllarda balam olan mreffeh dnemleri
hala yerli yerindedir. Bunlar deniz tamacl ile kervan, koullara, menzil kaymalarna
ve rekabetlere ramen onlarn sayesinde -ama bunlar korunan sistemin etkin olarak
kalabilmesi iin her zaman ayarlanmaktadrlar- ortak klmaktadrlar. Bu, Akdenizin ve
onu Hind Okyanusuna doru uzatan dnyann, Jacop Burckhardtn gzel ama ar

ncesinde olduu gibi, sonrasnda da Hind Okyanusu kendine ve bir evren ve aa

yukar kendine yeterli bir dnyadr: buday Diu tarafndan, pamuklu kumalar
Kambaiya tarafndan, atlar Hrmz tarafndan, pirin ve eker Bengal tarafndan, fildii,
kleler ve altn gney Afrika kylar tarafndan salanmaktadr. retim ve ihtiyalar
ayarlamak iin gereken herey burada vardr. Hindli dardan keyfe keder olanlar talep
etmektedir: Pasifikden ipek, porselen, bakr, kalay, baharat; Batdan dokumalar ve
bundan da fazlas gm sikkeler. Beyaz sikkelerin srekli art olmasayd Hind
Okyanusunun geni hayat bu kadar da kolay rayndan kmazd. Akdenizin
beyaz madene kar ihtiras olmasayd, belki de bu talep bouna olurdu.
Ar bir basntan kaynaklanan Dou Akdeniz ticareti, doal ve serbest olmann
dnda hereydir. Bu ticaret abalarn birbirlerine eklenmelerini, eer onlar olmasayd,
ilemlerin mmkn olamayacaklar balant noktalarn gerektirmektedir. iddetli bir
darbe olduunda, sistem irazesinden kmaktadr. u Hindden gelen karabiber
uvallarnn veya Hind adalarndan gelen u baharat uvallarnn bir Halep, sonra da bir
Venedik, sonra da bir Nuremberg dkknna ulaabilmek iin ne kadar da ok elden
getiklerini bir dnn.

Vahalar
nsanlarn ve srlerin gebelii, kervan kafilecilii, yry halinde halklar; batl
asndan kurak blgelerin en arpc zellii olarak gzkeni budur.
Ancak l sadece hareket deildir. Eer bu unutulursa, hareketsiz kentler ve onlar
evreleyen bilgin kysel uygarlklarn aheserleri olan nehir suyu, kaynak suyu veya
yeralt suyunun kullanmyla yaratlan deerli topraklar ihmal edilmi olacaktr. Binlerce
yldan beri Yakn Dou insan tarafndan kazanlmakta olan ve Tanr bilir nerede
balam olan, ama ite ok uzun zamandan beri hem Msrda, hem Mezopotamyada
veya randa olduu kadar, Trkistanda, nds kylarnda devam etmekte olan bu
zafer; aktarlan, retilen ve bunlar olurken yenilenen ve zenginletirilen bu zafer Kuzey
Afrika ve Gney Akdeniz ynlerine doru yaylmtr.
Bu vahalar sadece minik dayanak noktalardr. XVI. yzyl Msr ilenen deltalarn
ifte bir eridinden ve insan tarafndan tam fethedilmemi bir deltadan ibarettir.
Mezopotamya Antik ihtiam srasnda, 20 il 25 knrlik bir alan kapsayan verimli
bahelerden ibaretti ( 57 ): harita zerinde hemen hemen hi. Fakat bu vahalar nfus
younlamas, paralel sokaklarn sulama kanallarna kotuklar gerek tarmsal
kentlerin alandrlar. Bu vahalarn hayatlarn anlamak iin gney Cezayirin meyvalk
bahelerinin imgesini bulmak gerekmektedir. Bu baheler toprak duvarlarla rlmtr
ve su konusunda bilgince bir yasamaya, dikkatli ynetimlere ve Akdeniz ovalarndakilerden daha tiranca rejimlere sahiptirler. Hammurabi kanununun dzenlenmi hayatnn
yannda, dirsek temas iindeki Lombardiya pirin tarlalar nedir ki? Hatta Valencia ve
sulamann kat yasalar getirdii dier yerlerde bile bir yar-serbestlik iin yer vardr.
Vaha ise mutlak bir zorlamay dayatmaktadr. Ve en gereinden ovalar gibi, o da ok
fazla sayda insan talep etmekte ve tketmektedir.
nsan burada hasm bir iklim iinde kendini tketmektedir; burada birok salgna ve
bunlarn arasnda stmaya da av olmaktadr. Belon du Mans Msrda yznden o kadar
fazla bcek tarafndan sokulmutur ki, kzamk karyora benzemektedir ( 58 ). Bu hayt
demek ki, srekli olarak bir insan mbayaasn gerektirmektedir. Amerikadan ok
nceleri Sahra vahalar zenci kleciliini tanmlardr. Ayn ey Msr iin de
sylenebilir: bu lke tm tarihi boyunca Habeistan ile srekli bir iliki iinde olmu ve

bunu srdrmtr: buna bal olarak fellahlarn ounu damgalayan kara kan katks
ortaya kmtr. Mezopotamya'ya gelince, buras kendini kuzeyden ve doudan
evreleyen dalara insan katk bakmndan baml kalma benzemektedir. Orta ada
Iran n bir ubesi burada uygarln btn ieklerini serpiltme alan bulmu ve byk
haclaryla, bakentlerini buraya yerletirmi deil midir? Trklerin ilgisizlikleri
yznden Mezopotamyadaki Fars bahelerini ldrdkleri sylenir. Gerekte, randan
kopartlan Mezotopamya, vazgeilmez insani mbayaa kaynandan kopartlm
olmaktayd. Bedevi, artk srlerini bu can ekien dnyann snrlarna srmekte ve
yerleik ra olarak yapt ilkel tarmn burada tesis etmekte hibir zorlukla
karlamamtr.
Bahelerin -ova veya vaha baheleri- srekli olarak yeniden yaratlmak, srekli
olarak i banda olan dmana kar korunmak zorunda olduklar lde, ne kadar da
narin olduklarn lmek iin mkemmel bir frsat: Mezopotamya rneinde, kum,
kanallarn dolmas, setlerin kmesi, art sanki karda ekirge srs varm gibi
korunulmas gereken civar steplerde gebelik yapan u adeta-ilkefler. XIX. yzyln
sonunda bile hibir Mezopotamya ky yoktur ki, obanlarn basknlarn haber vermek
zere kurulmu gzetleme kulesine ve gzclere sahip olmasn ( 59 ). Zaten, Bedevi
vahann tropikal hayatna, hereyden nce bitkisel olan besinlerine alabilir mi? Bedevi,
gebelerin ait olduklar zayf bacakl ve geni gsl u atletik tipten, Alman
antropologlarnn Brustrasse,'sindendir. Vahada yaayan ise Bauchrasse'ye. mensuptur,
Sancho Pana gibi gbekli, bitkisel gdalarla imi bir kyl. Ayn ekilde, Fergana
tarihinden ran kkenli yerleiklerin oynadklar role baknz. Siri Derya vadisini
dzenlemie, ounlukla balta girmemi ormanlarla kapl bayrlarn aalarn yok
etmie, kamlarla kapl bataklklar kurutmua benzeyenler onlardr; bu ileri yapanlar
onlardr, civarda kprdanp duran gebeler ve gebelerin karmak dnyas deildir
(60). *
Kk veya byk btn vahalarn iktidar sleri olduklar konusunda hibir kuku
yoktur. Erken tarihlerde edinilmi olan bu vahalar Dou uygarlnn zerinde
olutuu verimli adacklar olmulardr ve slamiyet, bu Dou uygarlnn doumun
dan binlerce yl sonra bir kez daha canlanmasndan baka birey deildir. Bu vahalar
aalar, akar sular ve glleriyle ilk cennetler olmulardr. Eer birok yararl bitki ve
saban gibi tarm aralar zorunlu olarak burada bulunmamsa da, btn bu unsurlar
burada ok erkenden ileme sokulmulardr. Bunun anlam, Alfred Hettnerin
savunduu gibi, bunlarn Dounun temelinin tm olduu deildir. l hayatnn iki zt
ve tamamlayc unsuru arasnda, corafyaclarn sanki bu ikisi birbirlerinden ayrlabi
lirmi, sanki gebe kentlerin kararl dengesinden belenmiyormu ve kent de gebelerin
kouturmalarndan nasibini almyormu ve zellikle, sanki bu iki unsurun her ikisi de
kendilerininkinden daha byk bir tarihin ortak unsurlar, bilhassa, ln ocuu olan
slamiyetin byk ve zgn tarihini anlamak iin gerekli unsurlar deillermiesine;
grlerinin temeli olarak tercihlerini bunlardan birinin lehine kullanma konusunda
ou zaman inad etmilerdir.

slamiyetin corafi alan

nk slamiyet ldr diye yeniden ileri srmektedir denemeci Esat Bey ( 61 ). ln
boluu, ileke sertlii, ona ikin olan mistisizm, parlak gnee olan saygs, efsanelerin
niter ilkesi; ve bu insani boluun binlerce sonucu. Ayn ekilde, Akdeniz uygarlklar
da denizin boluunun belirleyicilii altnda bym olmaldrlar. Burada teknelerin ve
kayklarn dolam canlanmakta, orada kervanlarn ve ebedi olarak gebe olan

halklarnki. Tpk deniz gibi, l de harekettir, slamiyet harekettir. Vidal de la Blache

cami ve minareler kadar, pazarlar ve kervansaraylar da onun uygarlnn karakteristik
leridir demekteydi ( 62 ). Ve l bu hareketlilie, inkr edilemez insani homojenliini
borludur. Bir Manurya Tatarn bir Beserabya Tatarna yaklatrnz, onlar ayran u
1500 fersahlk aral bouna arayacaksnz, iklimin etkisi azdr, ynetiminki de ayn
ekildedir diye yazmaktayd Baron de Tott ( 63 ).
Ancak, karma ok basite indirgemekten kanalm. slamiyet uyuan ve ayn
zamanda uyumayan insani gereklerin, iaret ettiimiz u corafi snrlar ailesinin
dayattklarnn toplamdr. Daha da sayalm: byk kervan yollar, nehir blgeleri,
nk slamiyet u Sahellerden, Akdenizin karsna yerlemi u yerleik hayat
snrlarndan, ran krfezi boyuna, Hind Okyanusu ve Karadenize ve ayn zamanda
Sudan lkesiyle de temas halinde olan yerlere kadar yaylmtr; Hettnerin baat sayd
vahalar ve buralarn iktidar younlatrmalar. slamiyet bunlarn hepsidir: Atlas
Okyanusundan Pasifik Okyanusuna kadar uzun bir yol Eski Dnyann gl ve kat
kitlesini delmektedir. Roma da Akdeniz birliini kurduunda bundan fazlasn
yapamamt.
Demek ki slamiyet, VII. yzyldan itibaren onu Eski Dnyann birletiricisi yapan
u tarihsel anstr. Bu youn insan kitleleri arasnda -geni anlamda Avrupa, Kara
Afrikalar, Uzak Dou- slamiyet zorunlu geitleri tutmakta ve krl arac ilevi sayesinde
yaamaktadr. Onun istemedii veya hogrmedii hibir eyin transiti yaplmamakta
dr. Merkezde geni deniz yollarnn esnekliinin olmad bu kat dnya iin, slamiyet
daha sonra yeryz leinde muzaffer olan Avrupann olaca gibi, bir egemen
ekonomi ve uygarlktr. Bu yceliin zorunlu olarak zayflklar bulunmaktadr: kronik
insan yetersizlii; yetersiz bir teknik; dinin temel olduu kadar, bahane de olduu i
atmalar; slamiyetin balang dnemi iin souk llere egemen olmadaki, onlar en
azndan Trkistan veya ran yksekliklerinde tutmak konusundaki irsi zorluk. Btnn
zayfl, Cungarya kapsnn civarnda veya arkasnda; Mool ve Trk ifte tehlikesinin
arasndadr.
Sonuncu zayflk: slamiyet ksa bir sre sonra belli bir baarnn, u dnyann
merkezinde olma rahatlatc duygusunun, etkin zmler bulmu olmaktan our
bakalarn aramaya gerek duymamann esiri olmutur. Arap denizciler Kara Afrikann
hem Atlantik, hem de Hindli iki cephesini bilmektedirler, Okyanusun bunlar
birletirdiinden phelenmekte, fakat bundan endie duymamaktadrlar ( 64 ).
XV.
yzylla birlikte muazzam Trk zaferi bunlarn stne gelmitir: ikinci br
slamiyet; bu kez topraa, svariye, askere bal ikinci bir islami dzen. Bu slamiyet
kuzeylidir ve Balkanlarn ele geirilmesiyle de dehet verici bir ekilde Avrupa ilerine
dalmtr. Birinci slamiyet kousunun sonunda spanyaya ulamtr. Osmanllarn
macerasnn kalbi Avrupada yer almaktadr, Osmanllarn zaferinin simgesi olan bir
deniz kenti, ayn zamanda onlara ihanet edecektir. stanbulun yerleikletirme,
rgtleme, planlama konusundaki bu tutkulu inad Avrupa tarzndadr ( 6S ). Bu kent
padiahlarn gereksiz atmalara girmelerine yol aarak, gerek sorunlar onlardan
gizlemitir. 1529da balam olan bir Svey kanaln kazmama; 1538de Portekizliye
kar sonuna kadar bir mcadeleye girmeme ve bir karde kavgasnda, snr alanlarnn
boluunda rana arpma; 1569da Aa Volga havzasnn fethi frsatn karma ve
ipek yolunu yeniden aamama, Akdenizin gereksiz savalar iinde kendini kaybeder
ken asl sorunun byk dnyann dna kmak olduunu grememe: bir sr
kaybedilmi frsat ( 66 ).

2. Avrupa ve Akdeniz
Karadenizden Cebelitark boazna kadar Akdeniz kuzey cephesi zerinde Avrupa
topraklarnn kendine refakat ettiklerini grmektedir. Baka yerlerde olduu gibi, tarihi
eer snrlamak isterse burada da, corafyacdan daha fazla tereddt edecektir. Henri
Hauser Avrupa, kark kavram diye yazmaktayd. Buras tarihin farkl ekilde
iledii varlklardan ve meknlardan meydana gelen ift veya l bir dnyadr. Akdeniz,
Avrupann gneyini gl bir ekilde damgalad lde, bu ayn Avrupann birliine
muhalefet etmekten de geri kalmamtr. Onu kendine cezbetmekte, onu kendi kar
dorultusunda atlatmaktadr.

Kstaklar ve meridyenler ynndeki yollar

Avrupann Akdenizin mavi sular ile, kuzeyin u dier Akdenizleri olan Baltk,
Kuzey Denizi ve Man Denizi arasna yerletirdii toprak kitlesi Batya doru tedricen
daralmaktadr. Bu topraklar meridyenler ynndeki bir dizi yol tarafndan kesilmekte
dirler, bu doal kstaklar bugn bile mbadeleler iin belirleyicidirler: Rus ksta,
Polonya ksta, Alman ksta, Fransz ksta.
Batya doru Iberya yarmadas ayn ekilde yollarla kesilmitir, fakat bu yollar
batdan douya, denizden Okyanusa dorudurlar: Barselonadan Navarraya ve Bask
lkesine Ebro zerinden ulaan yollar byledir; Valenciadan Medina del Campoya ve
Portekize ulaan nemli yatay yol veyahut da Cebelitarktan gemekten kurtulmay
salayan, Alicante ile Malaa ve Sevilla arasndaki kestirmeler de byledirler ( 67 ). Bu
spanyol yollar u an iin bizi ilgilendirmeyeceklerdir. Bunlarn ynelimleri onlar ok
ayr bir yere koymakta ve eski soru hep sorulmu haliyle kalmaktadr: spanya tam
anlamyla Avrupal mdr? Bu durumda jeologlarn Gaskonyadan Kafkasyalara kadar
izdikleri byk hatta geri dnelim. Bizim iin bu hattn kuzeyindeki yollar, Akdenizle
olan balantlar iinde, gerek Avrupa sorununu ortaya koymaktadrlar. Gerek sorun,
veya daha iyisi gerek sorunlar dizisi.
nk Akdeniz meknnn kuzeyindeki bu Avrupann, eer Akdeniz topraklarnn
iddetli bir zddysalar, homojen olmalar gerekmektedir. Gneyin meyva baheleri ve
balarnn karsnda, buras en mkemmelinden youn orman ( 6S ), plak ovalar,
ayrlar, seyrsefere uygun nehirler lkesidir ve Akdenizin gvencesi olan yiyecek
salayc aa ve aaklara nadiren sahiptir. Buras geni alanlar boyunca, tekerlekli
tamann lkesidir, o kadar ki, 1522 sonbaharnda Anversden Bruges ve Calaisye giden
Dantiscus, doal olarak yle yazmaktadr: ex Antverpia per currus ut hic fieri solet,
burada bu durum ne kadar da allm bir eydir ( 69 ). Buna karlk gney katr
kervanlarnn alandr. Gelecekte spanya kraliesi olacak olan Elisabeth de Valois ve
maiyeti, 1560 Ocanda spanya snrna arabalar ve ykleriyle vardklarnda, onlar
Yarmadann kalbine kadar tayacak olan yk hayvanlar konvoyuna aktarlmlard
( 70 ). Yarm yzyl kadar nce, 1502de Yakkl Philippein spanya yolculuunda da
ayn ey olmutur.
Kuzey birann, fermante edilmi tahllardan yaplan ikilerin lkesidir. Daha Tacitus
zamanndaki Germania da byleydi. XVI. yzylda ilk bira imalathaneleri Konstanza
yerleiyorlard ( 7] ); Dominiken rahipleri biray Lorrainee sokmulardr; bira ksa bir
sre sonra, halk arklarnn syledikleri gibi, doal olarak erbeti otuyla ve
Reformasyonla birlikte ngiltereye girmitir ( 72 ). 1590-1591 knda Venediin buday
alm iin gnderdii u ktip, Marco Ottobon, Dantzigde yaz gelince, hepsi de kt
durumda, silahlar iyi olmayan iki yz Hollanda teknesinin ikinci kalite tahllar#// grani

per birra almaya geldiklerim grnce armtr.

Bir Akdenizli iin buralar (ve yalnzca Polonya deili garip lkelerdir, burada arap
bir lks olup, inanlmaz bir fiyattan satlmaktadr. 1513de bir sure Alak Ulkelerde esir
olan Bayard, parasz pulsuz olmasna ramen, zengin solraiar kurdurtmaktadr, fakat
yle gnler oldu ki, arap iin 20 eku harcad Bu lkelerdeki yabanc eer
Akdenizliyse, onlar kaba, incelikleri clmavan barbarlarla meskn kabul edecektir.
Bunlar ou zaman byk bir dinsel itikada sahip (ister Luther ncesi Almanya ( 74 ) veya
I. Franois dnemindeki Normandya olsun) ( 75 ) iyi barbarlardr; ayn zamanda
bunlar drsttrler de (u ayn Marco Ottobon Polonya iin, orada loroin mano senza
pericolo di essere offeso yolculuk yaplabileceini sylemektedir). Ve sonra byk bir
avantaj olarak, hayat burada talyada olduundan daha ucuzdur. Venediklimizin
farkettine gre, Dantzgde adam bana haftada iki taler ile diyebilirim k sabah ve
akam ziyafet ektim ( 76 ).
Fakat genelletirmeyelim. Akdeniz yk hayvannn rastland yegne blge
olmad gibi, kuzeye doru onun devam olan Avrupa da ne birann, ne de tekerlekli
tamann tartlamaz tekeline sahiptir. Baka yerlerde de olduu gibi, Fransada da yk
hayvanlar tamacln byk blmn salamaktadrlar. Arabalar sklkla kentsel ve
arabal vahalarn dk aplar iinde, kent yaknlarnda yolculuk yapmaktadrlar ki, bu
istisna Akdeniz lkelerinin kalbinde de grlmektedir. Ve sonra Akdenizin de ilkel bir
itikada sahip ve hayatn ucuz olduu geri blgeleri bulunmaktadr.
unun yeniden sylemek gerekmektedir: uygarlk kuzey Avrupaya farkl yollardan,
eitli tarihlerde nfuz etmitir; gney yollarndan ok erken ve inkr edilemez bir
Akdeniz vurgusuyla; hristiyan Bat ynnden daha ge, paralel hatlar boyunca, hem
deniz yollaryla (Lbeck hukukunun Baltkta nasl yayldna baknz), hem de kara
yollaryla (Magdeburgun fetihi hukukunun ne kadar uzaklara, ama daha yava
yaylna baknz).
Bunun sonucu olarak Akdeniz dnyas, Avrupa kadran zerinde, kendi karsnda
ne kkenleri, ne de kltrel veya ekonomik dzeyleri bakmndan ayn olmayan blgeler
ve toplumlar bulunmaktadr. Bunlar ne ayn renklere, ne de ayn yaa sahiptirler ve
Akdenizin cezbedici gcn farkl derecelerde hissetmektedirler.
Kabaca, en azndan drt Avrupa grubundan sz etmek gerekmektedir; bu drt grup
kstaklarn byk meridyen balantlarna tekbl etmekte, herbiri az veya ok gl bir
ekilde, zenginliklerin taycs olan scak denize balanm drt tane tarih alan. Bunlar
ayn zamanda birbirlerine de baldrlar, fakat bu gzlemi basitletirmemektedir.

Rus ksta : Karadenize veya Hazar Denizine doru

XVI. yzylda bir Rus ksta olmadn, balant roln oynayan ve Akdenize
doru geni mbadele hareketlerini ynlendiren bir kstan olmadn sylemek ve
hemen hemen de kantlamak kolay olacaktr. Rusyann btn gneyi botur ve yalnzca,
atlarnn hzl admlaryla Kafkaslarn kuzeyi veya Hazar kylar veya Moskova
civarnda -1571 de buray yakmlardr ( 77 )- olduu kadar, korkun bir ekilde
inedikleri Tuna lkelerinin gbeinde de grlebilen ( 7# ), Krm Tatarlarnn gebe
gruplar tarafndan geilmektedir. XVIII. yzyln sonunda Rus iskn hareketinin
burada karlaca, hala bir boluktur; deve ve at yetitiricisi birka yamac gebenin
muazzam gzergh alanlarnn boluu ( 79 ).
Bu yamaclarn saldrlar muazzam stebi (ki burada tek bir kent bile bulunmamak
tadr) korsan seyrseferinin denizi doldurmasndan daha fazla insanla doldurmamak

tadr. Fakat, bunlar bu topran muazzaml karsnda az sayda olmakla birlikte,

buray tehlikeli bir blge haline getirmeye yetmektedirler. Kara tarafndan engebeleri
sayesinde korunan Krma dayanan, burada baz mstahkem yerlere sahip (biri Kefe)
Trkler tarafndan desteklenen bu gney Tatarlarna ancak, tpk Kazan ve Astrakan
Tatarlar iin de olduu gibi, Byk Dk tarafndan boyun edirtilebilmitir. Bunun
nedeni Trklerin, Ruslarn onlarn zerinde sahip olabilecekleri tek stnl giderici
bir ekiue, onlar akmakl tfek ve toplarla silahlandrm olmalardr ( 80 ). Ayn
zamanda, Tatarlar talan harektlarnn sonunda btn Trk ev ve kylerine Slav
hizmetkr ve ii salamaktadrlar. Onlarn gayretleriyle, muazam miktarda Rus ve
bazen de Polonyal kle stanbula kadar ulatrlmakta, ve burada dk bir fiyata
satlmaktadr ( 8I ). Bu insani mal yamalar o kadar byktr ki, Giovanni Botero
1591de bunlar Rusyann dk bir nfusa sahip olmasnn nedenleri arasnda
zikretmektedir ( 82 ). nsan azl belki de, Ruslarn XVI. yzylda Karadeniz kylarna
ulamay denememelerini aklamaktadr; bu gayri-insani lkelerde, kn donmu nehirler
artk askeri birliklerin ilerlemesine engel kartmadklarnda, birka kar-yama
dzenlenmekle yetinmektedirler. XVII. yzyln banda Rusyasadlar, bir cins Uskok
veya Hayduk olan Kazaklar hafif tekneleri silahlandrarak Karadenizdeki Trk
seyrseferini rahatsz etmek zere geleceklerdir. Daha 1602de Polonyal Kazaklar
Tuna azn bir kadrga ile tutmulardr ( 83 ).
Eer Ruslar henz gneye ok yetersiz bir ekilde balanmlarsa, bunun nedeni ayn
zamanda, onlarn bu ynde ilerlemek iin ciddi abalar sarfetmemi olmalardr. Ruslar
kuzeyin ilkel lkeleri, Baltk blgesinin ekonomik geliimi ( 84 ) ve Bat tarafndan
karlarnda olan Avrupa lkeleri -Polonya, Almanya- tarafndan cezbedilmektedirler.
Nihayet bu durumun bir nedeni de, Hazar zerinde eksenlenmi olarak rana
ynelmekte olmalardr. Onlarn hayatn gney deil, gney-dou ynlendirmektedir.
Rusya henz Avrupa deildir ( 85 ), ama o tarihlerde Avrupallamaktadr. Alpler,
Bohemye ve Polonya tarikiyle Bat yollar Moskovaya kadar talyan mimar
duvarclarn, soan bal biimindeki an kulesi yapmclarn getirmektedirler. Batdan
ona top barutunun deerli teknikleri gelmektedir. Polonyallar bu aktarmn tehlikele
rinden yzlerce kere yaknmlardr ( 86 ). ar 1558le 1581 yllar arasnda Narvay ele
geirip ( 87 ), bylece Balta bir pencere anca, Polonya kral Moskof un eline geen
frsatlar karsnda yeniden tutumutur. Moskofu zaptetmenin yegne yolu onu
barbarl ve cehaleti iinde brakmak olacaktr. Kral Sigismond 6 Aralk 1559da
kralie Elizabethe Dantziglilerin Narvaya giden ngiliz teknelerini tutuklamakla, bu
yzden iyi bir i yaptklarn yazmaktadr ( 88 ). Bu kavga uzun srecektir ve yalnzca
ngilizleri kstlamakla kalmayacaktr. 1570 Hazirannda Dieppe limanna kaytl bir
Fransz tekneli olan lEsperence Narvaya giderken Dantzigli sahte korsanlar tarafndan
msadere edilmitir ( 89 ). 1571 de Alba dk, Almanyann ve belki de btn
Hrstiyanln u dmanlarn silahlandrmaya ynelik top ve sava malzemesi ihracat
konusunda Alman Reichstagn uyaryordu ( 90 ). Bu olaylar ve birka tane bakas daha,
Rus ekonomisinin arlk merkezinin yava yava kuzeye yaklatn, fakat geni
alanlarda gneyin ve zellikle de gney-dounun byk yerini koruduunu gstermek
tedir.
Moskovada Rum, Tatar, Ulah, Ermeni, ranl, Trk tccarlar vardr ( 91 ). zellikle
Volga boyunca olmak zere bir trafik bulunmaktadr: inerken askerler, toplar, buday;
karken tuz, kurutulmu havyar bal ( 92 ). 1551 ve 1556da Ruslar tarafndan Kazan ve
Astrakann igal edilmelerinden sonra ( 93 ), nehrin btn yata ele geirilmi ve dzenli
trafik ancak uzun aralklarda Kazak ve Nogay Tatarlarnn talanlar tarafndan rahatsz
edilmitir ( M ). Ayn biimde, Tatarlara yaslanan Trkler Astrakana kadar ilerlemeyi

deneyeceklerdir (Donu Volgaya balayan bir kanal aarak, bylece randa savamak
ta olan birliklerinin iaesini Hazar denizi zerinden salama projesiyle birlikte) ( 95 );
giriimleri 1569-1570de nemli bir Rus direnci karsnda mecra deitirerek sona
erecektir. nk bu gney anteni Moskof devletine gney-dou gebeleriyle ve ran ve
onun eski parasal ekonomileriyle olan ilikilerini salamaktadr; ar parasal vergilerini
bu gney eyaletlerinden salarken, kuzeydekiler onun hzinesine ou zaman yalnzca
deri ve krk salayabilmektedirler ( 96 ). Zaten bu krkler Balkanlar, stanbul ve ran
ynlerine doru nemli bir Rus ticaretini beslemektedirler ( 97 ), nk Trk-Rus ilikileri
1570de Novossiltsofun eliliiyle yumuamtr ( 98 ).
Fakat byk tarih asndan daha ilgin olan, gene 1556-1581 yllar arasnda
ngilizlerin Karadeniz ynne deil de (bir Trk glnde ve iyi korunan bir Trk
glnde mahre bulmak neye yarar ki?) Hazar Denizi ynnde dorudan balant
kurmak iin yaptklar giriimdir. Bu giriimde Akdenizi dolanma ynnde fiili bir
deneme bulunmaktadr; fakat bu deneme Portekizlilerin 1498de baardklar gibi bir su
yolundan olmayp, kara ve deniz yolunu kapsayan karma bir yoldan olacaktr (").
Fiilen yzyln ortalarna doru, ngiliz tekneleri Akdenizden kaybolmular ve
onlarla birlikte, bu yolculuklarn ngiliz tccarlarna saladklar douyla olan
mbadelelerin krlar da yok olmutur. Bu tccarlar artk, Akdenizlilerin ve
beryallarn tekelinde olan Hind ticaretine verimli bir ekilde katlmaktan baka birey
dnmemektedirler. Londrann Merchants Adventurers bu durumda yeni bir yol
bulmak ve bylece Magellann dnya evresini dolamasn kuzeyden tekrarlamak
umuduyla, kuzey kutup blgesine tekneler ve kifler gndermitir. Bu teknelerden biri
olan Chancellors 1553de tesadfen Arhangelskin uzanda olmayan Saint-Nicolas
koyunda karaya ulaacaktr. Bu tesadf kullanma konusunda atlanlmam ve lkenin
kaynaklar olan balmumu, balina ya, krk, keten, kenevir, fok dileri, morina; ynl
kuma ve para karlnda erkenden ngilterenin yolunu tutmulardr.
Moscovie Companie ilkel projenin Rus mekn boyunca gerekletirilebilir olduunu,
Hazar denizi yoluyla baharat, karabiber ve ipee ulalabileceini abucak farketmitir.
1561de bir ngiliz temsilcisi mallaryla birlikte rana gelmi ve birka yl iinde dzenli
yolculuklar abucak tesis edilmitir: birka yl iinde, Dounun btn harikalar, SaintNicolas koyundaki ngiliz teknelerine ylmak zere, Volga boyunca yukar kmaya
balayacaklardr. Gerekten de yalnzca birka yl iinde. Projenin nihai baarszl
siyasal nedenlere ve 1575den itibaren ngilizlerin Akdenize yeniden dorudan bir yol
bulmu olmalarna baldr. Hazar Denizine ve rana ynelik uzun yolculuklar btn
ekiciliklerini kaybetmilerdir. Fakat bu yolculuklar gene de srmektedir: Ruslar balca
Doulu ortaklar olan randa vazgememektedirler ( l0 ); daha sonra 1581deNarvadan
atlnca, byk kuzeyde kendilerine kalan yegne pencere olan Arhangelskle
ilgileneceklerdir ( 101 ) ve ksa bir sre sonra HollandalIlar gemilerini buraya kadar
gndereceklerdir ( 102 ).
Bu arada ngiliz macerasna geri dnelim. Kukusuz bu macerada byk miktarlarda
mallar sz konusu olmamtr (ancak gene de ngiliz tccarlarna iyi krlar salayacak ve
Londradaki spanyollar bir miktar endielendirecek yeterlikte). Ancak bu macera,
Akdeniz hayatnn tm, Okyanus ile Deniz arasndaki trafiklerdeki rahatszlk ve
sonra da Akdenizin kuzeylilere yeniden almas hakknda tanklk etmektedir. Sonu
olarak, ngiliz-Akdeniz ticareti, birka yl sreyle, kendine Rusya zerinden bir geit
amay denemitir. Harekete geirenlerin dncelerinde, bu giriim ok daha nemli
boyutlarda olmalyd; bir yandan Portekiz, dier yandan da Suriye ticaretini tersten ele
geirmek sz konusuydu. 1582de bile, Hazar Denizi zerinden baharat ticaret yolunu
saptrarak, onu stanbulda merkeziletirmeyi hedefleyen bir oluuma izin verecek bir

Trk-Ingiliz antlamasnn yaplmas gndemdeydi. Devasa bir proje, bu kez bir ksm
ngilizlerin elinde olan tekel projesi; fakat bu proje zaten birok nedenden ouru
gerekletirilemez nitelikteydi. lgin olan, Pere Josephin 1630lara doru kendi
hesabna, bu kez Rus servis yolunu kullanmay dnm olmasdr ( 103 ). Kukusuz
Trklerle antlama yapmak iin deil de, tamamen tersine, bu yol araclyla onlarn
konumunu ve ticari ayrcalklarn saptrmak iin. Bu proje de tpk nceki gibi, Rus
kstann Dou Akdenize doru yol olarak deerinin ve buradan da deniz tarihinin baz
kta derinliklerini gzlemede yararnn olduunun altn izmektedir. Bu ayn Rus
yollarnn Orta ada ( 104 ) ngiliz projesinden nce ( 105 ) ve onlarnkinden sonra XVIII.
yzyldaki ( 106 ) baz ilgin talyan projelerindeki rolne baknz; koullarn yardmyla
bu projeler denizin tm trafiini alt-st etme yeteneine sahiptirler.
Ve bu yollar Rus ekonomisinin ritmlerini belirledikleri gibi, bu ekonomiyi dnyann
btnsel hayatna balamaktadrlar. Bu, XVI. yzylda Rus devletindeki fiyat
hareketleri zerinde, yaknlarda yaplan bir incelemenin kantlad durumdur ( 107 ). Bu
fiyatlar Avrupadaki genel dalgalanmalara gre deimektedirler. Bu balant kurul
duktan sonra, XVII. yzyln geni ekonomik gerilemesinin, o dnemlerde toplumsal
karklklar tarafndan yenilip yutulmakta olan, en azndan 1617den itibaren d
baarszlklara sahne olan Rusyann rgtnn bozulmasnda sorumluluk payna sahip
olduu dnlecektir (ar bir temkinlilikle) ( 108 ). Bu felketlere, Volga boyunca Kazak
gruplarnn u veya bu staritzaya (kervan) kar saldrlarna ramen, kayklarn, yk
hayvanlarnn, k gelince kzaklarn faaliyetleri byk yolu canlandrmaktan geri
kalmamaktadrlar ( 109 ).

Balkanlardan Dantzige : Polonya ksta (u0)

Polonyal adn verdiimiz kstak XVI. yzylda Karadeniz zerinde eksenlenmi
veya artk eksenlenmi olmayp, Balkan yarmadasna yneliktir. Batya doru net bir
ekilde sapm olan bu kstak, Baltktan Tunaya ve dzensiz bir ekilde stanbula (belki
de daha telere) gtrmektedir. Acaba, Cenevizliyken Trk olan Karadenizin Polonya
iin cazibesini mi kaybettiini dnmek gerekmektedir? Hem evet, hem hayr. Kefenin
(1475), Kilyann (1484) ve Bialogradn (1484) Trkler tarafndan fethi ( n ), o zamana
kadar faal olan bir toptan ticareti kesintiye urattysa da, Dou Akdeniz ticaretindeki
bunalm da hesaba katmak gerekmektedir. Nihayet, Tatarlarn yznden gney
yollarnn gvensiz olmalarnn da sorumlulukta paylar vardr. Bu durumda, XIII.
yzyldan itibaren Polonyay Dou Akdeniz rnleriyle ve balca karabiber ve
baharatla Karadenizden, zellikle de Kefeden beslemi olan uzun mesafeli bir ktasal
ticaret fakirlemitir.
Fakat eski balant yaamaya devam etmitir: XVII. yzyln ortalarna doru,
Tavernier hala Varovadan Kefeye 50 gn gerektiren bir yolculukla, arabalarla yaplan
bir tamaclktan sz etmektedir ( 112 ). Ancak, bu eski yollar ve Moldavya zerinden
dorudan Polonyaya, dorudan Balkanlara ve hem Trk, hem de Dou Akdeniz
mallarna ulama olana salayan faal yolarn nemi abartlmamaldr. Eer Polonya
lkesi, sylen g g ilgin bir ekilde bir cins serbest mabadele blgesiyse -bundan
minimum gmrk vergisi ve gei hakk denerek serbest gei yaplan bir blge
olduunu anlaynz-, buras ayn zamanda M.de Valencen IX. Charles ve Cathrine de
Medicisye 1572de Polonya hakknda verdii raporda dedg bi iki defa Fransa olan
muazzam bir mekndr da ( 113 ). Karadan yaplan tamalar burada zorunlu olarak,
gzleri fal ta gibi yerlerinden uratan bedellere malolmaktadrlar. Krakovdan Vilnaya
bir last buday tannca, fiyat iki katnn stne kmaktadr ( IR ). Demek ki, su
yollarn maksimum dzeyde kullanmak, dzenli akmlardan yararlanmak (rnein tuz

akm), veya ykte hafif pahada ar mallarn tanmasna arlk vermek gerekmektedir.
te ciddi birok engel.
zellikle de, Moskof devleti iin geerli olan Polonya iin de geerlidir. Polonya da
Baltn fetihi ekonomisi tarafndan kavranm ve daha uzaklarda da buday, yulaf ve
orman rnleri alcs Alak lkelerin talepleri tarafndan ele geirilmitir. Amsterdam,
fiyatlar ve dalgalanmalar uzaktan ynetmektedir ( ll5 ). Bu koullarda Dantzigin rol
bym, hem de snrlanmtr. Danimarka boaznn tesinde en mreffeh ve en
uygun yerdir. 1591 de bir Venediklinin kaydettiine gre ( 116 ), Konigsberg veya Elbing
civarndaki kk yerlerden deil de, i yaplan insanlarn heryerde olduundan ok
daha fazla gvenli, zengin ve daha az barbar olmalar nedeniyle, buradan satn almak
daha uygundur. Para demeleri iin Dantzige, ayn kentte kurulan St.Dominique fuar
srasnda veya Gnieznoya Saint-Barthelemy veyahut da Poznana (Posen) Sanit-Michel
fuarlar srasnda ulamak, nisbi olarak daha kolaydr. Bunun dnda Viyana, Breslau,
Krakov ve bizzat Dantzigde etkin olan Nurembergin mali kolaylkar bulunmaktadr.
Fakat Polonyann azgelimi ekonomisiyle komu blgeler arasnda, Dantzig, kutsalaziz freie handel und, commercier ilkesi uyarnca, smrclk yapmaktadr ve dier
yandan ona egemen olan Amsterdam bu kenti, onu srekli olarak aan bir sistemde
araclk roln verdii snrl bir oyun iinde oynatmaktadr, Dantzigin rol Thorun
(Thorn) ve Lublinde kurulan k fuarlarndan tahl (ve baka rnler, ama zellikle
tahl) satn almaktr. Senyrler hasatlarn bu fuarlarda satmaktadrlar (kn sapndan
ayrlan bu tahl, buzlar zlnce, Nisan-Mays aylarnda tanacaklardr). Dantzig
bunlar depolamakta, ticari kalitesini gzetmekte ve satmakta acele etmektedir, nk
en iyi olaslkla geen yln buday sz konusudur ve onu uzun sre ambarda muhafaza
etmek olanakszdr. Sono bisogni didanaro diye eklemektedir, Ottobon; yeni almlar, yeni
yatrmlar ve hatta Nurembergde olaan % 3 faiz haddi zerinden borlar demek zere
nakit paraya ihtiyalar vardr. Acaba, aralarnda yedi ay yaam^ olan bizim
Venediklinin ylediklerine gre, Dantziglilerin elde ettikleri dk kazancn nedeni bu
mudur? Bundan da fazlas, buday alclaryla satclarnn taleplerinin arasnda kalm
deiller midir? Bu alclar, HollandalIlar, ngilizler, Franszlar, Portekizliler, spanyollar
ve ksa bir sre sonra da Akdenizlilerdir. Sonu olarak, henz geri Polonya ve civar
lkeler pazarlarn maniple etmede yegne ara olan vazgeilmez nakit paray onlara
salayanlarn insafna kalmlardr. Marco Ottobon, Dantzig tahl piyasasnn iki byk
koulunu, yani konjonktrn tanmladnda bunu sylemitir: geen yln hasad,
nk sadece eski buday ticarilemektedir; yolun ksal ve karlk olarak sunduu
nakit para olana yznden, ama ayn zamanda Akdenize yaplan sevkiyatla, yzyln
sonundaki bunalm yllar hari, karlatrlamayacak kadar byk olan, piyasaya
arln koyan Portekiz (berya demeyi tercih ederdim) talebi ( n ). Nihayet, eer
Dantzig bir komisyoncu rolnn zerine yaslanp, denizciliini ihmal ettiyse, bu dk
kr orannn muazzam buday miktar geileri zerinden, 1562den beri ylda aa yukar
80.000 ton zerinden elde ediliyor olmasndandr ( 118 ). Ne olursa olsun, btn Polonya
bu belirleyici kente ulamaktadr; Dantzig Polonyann dnyay sayesinde grd
gzdr; tabii ki her zaman lehine olarak deil.
lkenin arlk merkezi yava yava kuzeye doru kaym olmaktadr. 1569da o
zamana kadar yalnzca hkmdarlarnn ayn kii olmasyla balantl olan Polonya ile
Litvanya arasndaki birlik tamamlanmtr. 1590da bakent Krakovdan Varovaya
aktarlmtr ( 119 ). XV. yzylda henz mtevazi bir dkalk kasabas olan bir kentin bu
ani talihi, gl bir ekonomik ve bunun uzantsnda, siyasal bir baaa yuvarlan ele
vermektedir. Yzyln sonlarnda Polonya; sve ve Rusyaya kars; saltanatnn son

dnemlerinde hem Fransay, hem de ngiltereyi hizaya getirmek iin giriilen harekt
hatrlatan, nceden kaybedilmi spanyolvari bir kavga iinde mcadele edecektir.
R. Rybarskinn ( 12 ) aratrmalaryla gn na kavuan Polonya ticaret istatistik
lerinin tank olduklar zere, siyaset ve ekonomi ayn yne eilmektedirler. Hesap
dengesi Polonyann lehinedir, sermaye birikimi soylulua yaramaktadr; budayn,
avdarn, hayvann (kn besiye ekilen ve soylu kzleri denilen srlar) satmakta ve
kyllerin tketimleri iin imal edilen bira satlarndan bile kr salamakta dikkatli
szlechta'nn lehine. Herey Polonyann bir lks ticaretine, kentlerini ve fuarlarn ziyaret
eden yabanc tccarlara ve skoya kkenli u gezgin perakendecilere, saray evresini
yolculuklar srasnda izleyen, byk senyrler tarafndan korunan, ve tpk Polonyada
olduu gibi ok cmert ve ok muhtaem ( 122 ) mterileri olan byk toprak
sahiplerini tevik ettikleri dnn u smrge Brezilyasndaki Mascates e biraz
benzeyen SzocA:zlere ( 12 ) almas iin biraraya gelmilerdir.
Fakat gneye doru iki tccar blge dikkatimizi hak etmektedirler; biri yakn,
olduka faal; dieri uzak denetlenmesi g.
Moravya ve Macaristan'dan itibaren ksa mesafede hereyden nce sz konusu olan,
artk hi ba kalmam olan bir Polonyaya doru araplarn dzenli akmdr. Heryl
buraya yeni arabn gelmesi, ortaklaa sevin iin bir vesile olmaktadr. Meyhanecilerin
muhtemel hilelerine kar, Krakovdaki her dkkan Moravya veya Macar arab
satmasna gre, dkkan levhasna bir saman demeti veya yeil bir dal asmak zorundadr
( l2 ). Lvvova, gneye yerlemi Macar gmenleri tarafndan retilen Eflk arab
gelmektedir ( 124 )
Bu yakn ticaret, zellikle Bodandan itibaren, canl hayvan da salamaktadr,
bunlarn ou srdr, nk dzlklerin saylamayacak kadar ok koyunu stanbulun
snrsz itahn gidermek zere, dzenli bir ekilde msadere edilmektedir. Bodan
srlar, bir lkenin bu yolla ya Transilvanya (Erdel) kentlerinden, ya da Polonyadan
yerinde imal edilen kaba dokumalar, kyl hayatnn talep ettii zorunlu demir aletleri pulluk demiri, pulluk ba, orak, nacak, ivi- olduu kadar, iplik, ip, kay, koum ( 125 )
gibi eyleri de salad mbadele parasdr. Bu mbadeleler snr fuarlarnda, zellikle
Sniatyn, Sipienizi ve Lintestide yaplmaktadr ( 126 ). Fakat Bodann beyaz srlar
Almanya, Venedik, hatta bir tarihinin ileri srdne gre, Dantzige kadar ihra
edilmektedirler ve bu srlar bu limandan hareketle XV. yzyldan itibaren ngiltere
yolunu tutacaklardr. 1558de stanbuldaki n giliz elisi bir antlama imzalamtr, buna
gre ngiliz ynlleri ile beyaz hayvanlar mbadele edilecek ve bu hayvanlar
Ingiltereye gnderilmek zere Dantzige kadar transit gideceklerdir ( 127 ).
Bu Bodan srlar kuzey yollarnda Podolya, Rutenya, Volinya, Litvanya ve bizzat
Polonya srlarna katlmaktaydlar; olaan trafiin pek ulamad ve sadece
kendilerine yetecek kadar tahl retmekle yetinen btn blgeler hayvan ihra
etmektedirler. Bu hayvanlarn uzun kafileler halinde Poznandan Leipzige, hatta
Frankfurta kadar kendi kendilerin tamak gibi bir stnlkleri bulunmaktadr.
R.Rybarskiye gre ( 128 ) heryl Polonyadan 40 il 60 bin sr yola koyulmaktadr. TrkPolonya snrlarna ilikin belgeler, belki de abartarak, yzbinlerce hayvandan sz
etmekte, fakat bazen benzeri bir dekor altnda, smrge Amerikasndaki kaynaan
hayvan imgesini de uyandrmaktadrlar: bu dekor, insan tarafndan tam ele geirileme
mi meknlar, muazzam bataklklar, kitlesel ormanlar, bitmez tkenmez yollar, bitmez
tkenmez yar-vahsi hayvan srlerinden meydana gelmektedir.

Gneye doru, Krakov, Lwov, Kalasn tesinde, Macaristandan ve burann sk

savalarndan kanan bir ticari cadde Balkanlara ve onun da tesinde stanbula
ulamaktadr. Bu ynde krkler, deriler, biraz amber, Polonya kumalar (ucuz) veya
lks ama reeksport olan kumalar, demir, belki de dk ayarl paralar gitmektedir ( 129 )
Bunun karlnda, Ermeni ve Yahudi (zellikle 1550den itibaren) tccarlar ve Trk
veya Rum tccarlar (stanbullu bir Rum tccar Andrea Karakandella ( l3 ), 1534de
padiahn da desteiyle Polonyann tmnde serbeste ticaret yapma hakkn elde
etmiti) atlar, daha sklkla baharat ve- ipekliler gtrmektedirler. 1538 ylnn St.
Thomas gnnn arefesinde yaplan bir itiraz Krakovda Trkiyeden dnen Polonyal
bir tccarn bandaki skntlar gstermektedir; Stanislas Zijemijanij adndaki bu
tccar dnerken, herbirinin deeri 10 florin olarak tahmin edilen 40 para deve ty
kuma, petias czambeloti mfegras; herbiri 4 florinlik 34 kk para kuma; 102 libre
misket iei; 24 libre misket cevizi getirmitir ( 131 ). Eer ona bor verenle arasndaki
uyumazlk tam anlalrsa, bu adam ona Krakovdan hareket etmeden nce, para ve mal
avansnda bulunmutur.
1530 ve 1531 de ayn ekilde Kamieniecli Ermeni tccarlarn Lublin fuarna Trkiye
kkenli safran ve pirin getirdikleri grlmektedir ( 132 ). 1548de Lublin Trkiye ve
Yunanistandan ithat edilen eitli res aromatica'y muayene edebilme konusunda bir
ayrcalk elde etmitir ( 133 ). O dnemde o kk kent, fuarlarnn tank olduu zere,ok
zel bir talebe mazhar olmutur. Buras gneydeki Lwov ile Varova arasnda, Dantzig
yolu zerinde rahat ve uygun bir konak yeridir ve ayrcalklar olup bunlar savunan
Lwovdan farkl olarak, bu kentin menzil resmi, sklad, almama gibi bir avantaj
bulunmaktadr. Mallar Lubline tccarlarn keyfine gre girip kmaktadrlar. Lwovda
ise, bu mallar indirmek ve sata sunmak gerekmektedir.
Yahudi, Dou Akdenizli ve talyan tccarlarn toplandklar bu sonuncu kente, bu
tccarlarla birlikte gney ticareti akmaktadr. 157 lde Hureanlar firmasnn -Valenciennes kkenli ve Anverse yerlemi tccarlar- bir acentesi, Dantzigden Lwova, sonra da
buradan stanbula gitmitir ( 34 ). Krakova yerlemi yurttalarndan birinin hizmetinde
olan bir talyan, 1575de Lwovdan Malvoisie ve misket araplar satn almtr; tabii ki
bu deerli ikiler, tpk kentte tketilen tatl Yunan arab gibi, Dou Akdeniz
kylarndan gelmektedirler ( 135 ). Nihayet, arabalarn ve tccarlarn meydana getirdii
bir grup olan, kentlerin hanlarnda konaklayan, yetkililerin korumasndan bazen
yararlanan, bazen de yararlanamayan, bazen arazinin ortasnda kamp ateinin etrafnda
da mola veren, adna Polonya kervan denilen ve stanbula ynelik kervan, olduka
dzenli olarak Lwovdan gemektedir. Fakat kzler ( 136 ) veya atlar tarafndan ekilen
bu ar arabalarn Boazii kylarna kadar neler tadklarn her zaman bilemiyoruz.
Uzun yolculuklar hakknda ok ksa anlatlar brakm olan Bolognal tccar
Tomasso Alberti de bu zor yollar zerinde yolculuk yapmaktadr. stanbula denizden
ulamtr; buray 26 Kasm 1612de terketmi, Edirneden gemi, Dobrucay amtr.
Arabaclar Trk olduklarndan, Bayram gn onlarla birlikte komu bir kydeki
ziyafete katlmaya gitmitir. Bu bitmez tkenmez Rumen ovalar seyyahn zerinde
kara zerinde bir denize benziyormu izlenimini brakmtr. Eer daha nce
arabalarn tekerlek izleri onlara doru yolu iaret edemeden silinmilerse, buralarda
kaybolunmaktadr. Seyyahmz Yaa ulatnda kar ya da balamtr. 6 gn daha
sonra ise Lwova ulam, burada mallarn satm, bakalarn satn alm ve ilkbaharda
herbirine 6 at koulmu 60 arabayla yeniden stanbula doru yola koyulmutur. 23
Mays 1613de Balkanlardaki zor geitlerden birinde bir araba devrilmitir. Bu arabada
anta bana 500 olmak zere, spanyol riyali dolu 30 anta, ziblinler ve dier mallar
bulunmaktayd. Herey kurtarlm ve kafile 1 Haziranda stanbula ulamtr.

Tccarmz 21 Haziranda bu kentten gene ayrlmtr. 27 Temmuzda yeniden Lwova

varm, sonra da Krakov, Prag, Nuramberg ve Milano zerinden yoluna devam ederek,
25 Ekimde Bolognaya ulamtr ( 137 ).
Bu renkli ayrntlara ve Polonyann gneye doru olan ticaretinin aikr bir ekilde
ak vermesine ramen, bu gidi gelilerin Polonyay yaknndaki Almanyaya balayan
oklu mbadeleyle kyaslanabilir bir yanlar yoktur. Bu balantlar Oder zerindeki
Frankfurtta krk alcs Nurembergde veya bazen skut-u hayale urayan Wroclawl
(Breslau) tccarlarn ihtirasn kabartan tarife kavgalaryla Silezya zerinden olmaktadr
( 138 ). Ayn ekilde gney ticareti ile Breslau, Leipzig, Nuremberg, Augsburgve gney
Almanyann sayesinde talyaya kotuklar, Venedie gidip, geri dndkleri dikine
ticaret arasnda da karlatrma nesnesi bulunmamaktadr. 1564 Hazirannda Venedik
Signorias Polonya kralnn temsilcisine 100 vcut zrh, 500 akmakl tfek ve 30 ift
tarafl baltann da yer ald koskoca bir silah teslimat yaplmasna karar vermitir ( l39 ).
talyadan ( 140 ) ard arkas kesilmeksizin sanatlar, tccarlar, zenaatkrlar gelmektedir
ler: bu zenaatkrlarn tanesi 1533de Krakovda bir tula oca kurmulardr ( l4 ).
Lks veya sahte-lks kumalar da gelmektedir. Venedik ve Napolide gevek dokumal
ama sonradan aprelenerek sktrlan bir ipekli kuma imal edilmektedir ( l42 ); bu ipekli
robbo epr Polonia adyla bilinmektedir. 1567de ( 143 ) btn Polonyada 15 il 20 botteghe
dItaliari bulunmaktadr ve bunlardan biri ok zengin tccarlar olan Soderinilere aittir.
Fakat yzyl ilerledike, talyadan gelen insanlar ve mallar daha fazla olacaktr; sanki
yzyln sonunda Akdenizin kuzeyliler tarafndan istila edilmesini telafi etmek istermi
esine, talyadan harekete geen bir insan ve mal istilas Orta Avrupa ve daha imdiden
Dou olan blgelere ynelmitir; bu balamda, Almanya boyunca kaydedeceimiz
hareket Polonya iin sylediklerimize benzemektedir. talyan tccarlar Polonyada,
Krakovda, Varovada, Lublinde, Sandomirde, uzun sre heryerdedirler. Onlarn
buradaki varlklarnn byk dnemi XVI. yzyln sonundan XVIII. yzyln sonuna
kadar uzanmaktadr ( l44 ). Bu talyanlardan birinin 1645 ylna ait hesap defteri ( l45 ), bu
tccarn zellikle Lublindeki olmak zere, Polonya fuarlarndaki faaliyetlerini gster
mektedir. Bu defter elden geen ve zerinde oyun oynanan paralar, fiyatlar, miktarlar,
arabayla yaplan tamalar ve Lublinde satlan her kkenden kumalarn aklda
tutulmas zor listesini iaret etmektedir: Londradan gelen verdagio a onde, Floransann
verde piano kadifesi, Napolinin caravaccia neras Venedikten bir raso azuro piano,
Luccadan bir rosa seccha ve bir rosa nero kuma. Bu adlandrmalarn kimliklerini, ne de
ou zaman samimi olmayan kkenlerini belirlemek ok kolay deildir. Fakat bunlar,
tpk Tomasso Albertinin anlar gibi, XVI. yzyln epeyce ncelerine varan talyan
varl hakknda tanklk etmektedirler. talyan tccar, ii, mimar, duvarc, ustalar, ta
yontucular ve askerlerinin aikr bir faaliyet srdrdkleri komu Transilvanya(Erdel)
iin de ayn gzlemler yaplabilir ( 146 ).
Yukardaki ema Polonyann btnsel kaderini anlamaya yardm etmektedir. XVI.
yzylda Polonyada eksik olan ey, kantlar hi de eksik olmayan bir yaam atlm
olmayp, faal ve geni bir parasal ekonomidir. Eer Polonya ekonomisi derinliklerinde
bu kadar narinse ve kral iktidar kullanmndan ok temsil iin varsa ( 147 ) bu durumun
nedeni, Cumhuriyetin toplumsal ve siyasal dzeninden, ayn zamanda nemli para
kaynaklarn toplayabilme glnden ve bunun sonucunda modern bir orduya sahip
olamamasndan kaynaklanmaktadr. Trk ve Tatar ularnda snr savunmas Kazak
lara emanet edilmitir, bir spanyol metni, bandoleros agregados de todasnaciones, btn
uluslardan devirilmi haydutlarn biraraya gelmesi demektedir ( l48 ); ayn metin sava
her zaman hareket halinde ve endieli, ve dnya da yoksunluklara en fazla dayanabilen ve
ayn zamanda dnyann su ilemeye en yatkn halk diye ilave etmektedir. Her hal-

krda, hareketlerinde zgr bir halk ve hi de modern bir ordu deil. 1591 Ocanda,
Moskof snrndaki garnizonlarn cretlerinin denmesi, o srada Varovada toplanm
olan diyetin karsna zlmesi zor sorunlar kartmtr. Askerler bu arada paralarn
beklerlerken, snrn hem bu, hem de teki tarafnda ayrm gzetmeksizin talan ettikleri
blgenin srtndan geinmektedirler ( 149 ); bildiimiz zere bu durum Batnn en zengin
lkelerinde de meydana gelmektedir.
Daha nce de kaydettimiiz gibi, ekonomi Polonya siyasetinin kuzeyle ilgili olmasn
aklamaktadr; yani ticaretin ve Narva ile Baltk iin olduu kadar, iki byk lke
arasndaki belirsiz snr zerinde de meydana gelen atmalarn ynnde. Bunun sonucu
olarak, Polonya siyaseti gneyde tercihan bardr. Trkler ve PolonyalIlar kar
karya gelmekte aceleci deillerdir. 1572de Kutsal Liga mttefikleri Polonyay
padiaha kar itmek konusunda bouna vakit kaybetmilerdir. Trkler ise kendi
cephelerinden, 1573de Anjou dknn Polonya kral olarak seilmesine yardm etmiler
dir. 1590da Trklerle imparatorluk arasndaki savan arefesinde, Ingilizler Trklerle
PolonyalIlar arasnda bir dostluk antlamasnn yaplabilmesi iin mdahale edecekler
dir. Zaten bu iki lke de, kendiliklerinden anlamaya yatkn olduklarn gstereceklerdir.
Ocak 1591 de Polonya Kazaklarnn haklar olmayan zor almlarndan sonra. Padiahn
ikyeti zerine, kral Diyet baronlarnn onayyla cento timpani dezibellini demeyi veya
daha iyisi sunmay kabul etmitir ki, bu 30.000 florin gibi nemli bir tutara ulamaktadr.
Bu harcamay telafi edebilmek iin yalnzca 1591 ylnda adam bana bir florinlik bir
verginin, Krallk Yahudileri zerine salnd da dorudur ( 15 ).
Bylece gneyde bar vardr, ama bu durum tek bana, bugn mzelerde hala
rneklerinin korunduu Trk giyim kuam ile grkemli Trk adrlarnn Polonyadaki
modasn aklayamaz. Acaba gney ynndeki ticari ilikilerin deerini tam kestirememi olmayalm?

Alman ksta : btnsel bir ema

Alman kstandan; Batda Fransadan Douda Macaristan ve Polonyaya;
Kuzeyde Kuzey Denizi ve Baltktan gneyde Adriyatik ve Tiren denizlerine kadar olan
alan iindeki Orta Avrupay anlyoruz. Toplam olarak ok sayda lke, mbadele, yol
dizileri; tpk F.Von Rauersden ( 151 ) aldmz haritann bu konuda verdii ilk fikir gibi
( 152 )- ~
Bu mekn iki hatla snrlandracaz: bunlardan biri Cenovadan (veya en fazlasn
dan Marsilyadan) Londraya; dieri de Venedikten Dantzige ekilecektir. Bunlar
aikr bir ekilde keyfi izgilerdir, fakat ele alnmas gereken genel bir taslak olmaldr.
Avrupann ortasnn meydana getirdii bu geni blok, kuzeyde ve gneyde deniz
kylaryla snrlanmtr. Kuzey Denizi, Baltk, Akdeniz. Veya daha dorusu bu blok, bu
ana deniz meknlar araclyla kendini uzatmaktadr. Bu blokun, kuzey denizlerinin
tesinde svee (XVI. yzyln sonuyla, XVIII. yzyln banda, Venedik ticareti burada
ok ilgin bir ekilde kr olanaklar aramaktadr) ( l53 ), Norvee ve zellikle de, byk
Atlantik macerasna katlm olmakla birlikte, Avrupayla olan salam balarn
kopartmaya hi de niyetli olmayan ngiltereye kadar uzatmann gerekli olduuna hibir
kuku yoktur. ngiliz ticaretinin en nemli ksm kumaa ilikin olandr; bu maln
ihracat koullara gre Emden ( 154 ), Hamburg ( l55 ), Bremen veya Anvers ( 156 ) (ve frsat
ktnda Rouen) zerinden yaplmaktadr. Bylece ngiltere -ve ngiliz kumalar,
rneklerin sadece en iyisidir- yaknndaki ktaya, u an iin ondan ayrdmz u zel
alana, ortak olmaktadr. Kukusuz buras faal bir blge, kara tamacl zerinde
temellenen bir ekonominin belki de saheseri, XVI. ve XVII. yzyllarda daha o zaman

bile patlama halinde olan Kuzey-Gney ilikilerinin bulutuklar yerler olan Champagne
fuarlarnn bir edeeridir.
Kabaca, bu mekn zel bir biime sahiptir: gneye doru Kuzey talya ile
snrlanmtr, Alplerin tesinde ise geni bir ktasal kitle halinde genilemektedir.
Polonya kralnn 25 Temmuz 1552de gnderdii V.Carlos nezdindeki elisi Dantiscusun Anversde sabrszlkla bekledii mektup, hemen hemen 50 gnlk bir yolculuk
tan sonra, ancak 12 Eyllde yerine varabilmitir( 157 ). Baka boyut: MarcoOttobon 1590
k boyunca, molalar da dahil Venedikten Dantzige 39 gnde varabilmitir ( 158 ).
Piemonte, Lombardiya, Venezia ovalarnn birbirlerine bitiik, deniz mahrelerine yakn
dzlkleriyle, Alplerin kuzeyindeki bu geni lkeler arasnda kukusuz hibir ortak yan
yoktur. Gneye doru yollar birbirlerine yaklamaktadrlar: kuzeye doru ise yelpaze
almaktadr. Bylece Alpler Orta Avrupay kaln ve uzun izgiyle ( l59 ) kesmektedir
ler ve her iki yandaki para, yzlm ve yzyllarna gre, nem bakmndan ok
eitsiz olmaktadrlar.
Demek ki Alman ksta srasyla, talya -zellikle Kuzey talya-, Alpler, sonra da
bir yandan Meuse ve Ren, dier yandan da Oder ve Vistula arasndaki Orta Avrupann
muazzam ova ve yaylalardr. talyay takdim etmek gereksizdir. Bu kitap onun
kentlerine ve belirleyici krlarna tekrar tekrar dnmek zere, ok fazla frsata sahip
olacaktr. Fakat, hereyin sanki doalmasna tamamland u sihirli dalar olan
Alpleri birka satr iinde konumlandrmak gerekmektedir. Bunlarn meydana getirdii
duvar Orta Avrupay rahatsz etmi ve burada ok erkenden gedik almtr. Burada
gidi geli ok zordur ve kendiliinden rgtlenmektedir. Bu dalarn toplumlar ve
kyleri, sadece tepelerin almasn ve ltfkr seyrseferi uzaa, kuzeye ve gneye
doru uzatmak zere varoluyora benzemektedirler.

Alpler
Bunun nedeni Alplerin toplumlar, kat kat ekonomileri mekn iinde birbirlerine
ortak klan bir geometriye sahip olmalardr: ekim alanlarnn en st snrnda mezra ve
kyler; dipteki vadilerin kasabalar; nehirlerin deldii yerlerde bazen Lombardiyallarn
bir dkkn ve birka zenaatkr atelvesiyle mtevazi kentler; nihayet evrede ovalarla,
gllerin, rmaklarn ve nehirlerin teknecileriyle temas halinde olan, seyrseferin hzl
admlarla cereyan ettii yerlerde etek kentleri yer almaktadr: Cenevre, Bale, veya Zrih,
Salzburg, Vilach veya Klagenfurt. Suse, Verceil, Asti, Come, Bergamo, Brescia veya
Verona; bunlar ou zaman fuar kentleri (Zurzach, Hail, Linz, Bolzano), sklkla byk
tama irketleri tarafndan hareketlendirilen (Corie, Chiavenna, PlursJ, her zaman kuzey
ve gney arasnda arabulucu kentlerdir, ve dal buralarda gndelik yaam iin
vazgeilmez nitelikte olan rnleri giyim iin harc- alem kumalar, aralar iin
madenler ve hepsinin stnde, hayvan yetitiriciliinde barol oynayan tuzu bulmak
tadr ( 16 ).
Bylece insanlara, hayvanlara, srlere, mallara yer deitirten, tamamen Alpli bir
trafik vardr. Bu gndelik gidi geliin zerinde, ayn insanlar, ayn aralar kullanan ve
zinciri her iki yanndan da aan, bir dieri yer almaktadr. Bu geiler, eer yollarnn
kendilerine saladklar krlar kskanlkla koruyan arabac ve srt hamal kyleri
olmasayd, mmkn olamazlard. Vicenze Alplerinde, Brenta vadisi boyunca yer alan
Primolano 1598de ancak 50 haneli bir vilettadr, burann halknn hemen tamam
arabalaryla yaptklar mal tamaclndan elde ettikleri cretlerle geinmektedirler
( 161 ). Yzlerce dier ky zikredilebilir. Kural, meydana gelmekte olan veya iyi bir ekilde
yerlemi bir yol zerindeki kylerin ibirlii yapmalarn, zahmeti aralarnda paylama-

15. Alman kstandaki yollar

F. von Rauers tarafndan dzenlenmi olan bu harita ok kk bir lekte burada iktibas edilmi olmasna ramen,
XVI. yzyllardaki Alman karayollar a ile Alpar byk yollarn younluunu iyice gstermektedir. Batya doru
Fransa'da da ayn younlukta bir yol an hayalde canlandrmak gerekmektedir; burada Fransaya ait yollarn
sadece en balcalar hatlar halinde iaret edilmilerdir. Byk siyah noktalar tayc ve arabac kylerini
belirtmektedirler. Bunlar Alp yollan zerinde netlikle grlmekte ve anayollarn nemini vurgulamaktadrlar.
Metnimizde sz edilmeyen Prag-Unz balants da bu harita tarafndan aka gsterilmektedir, bu konuda Josef
Janacek, Die Handelsbezehungen zvvishen Prag und Linz im 16. Jahr., Historisches Jahrbuch der Stadt, Linz,
1960 adl makalede mkemmel bir belgelendirme bulunmaktadr.

16. Alp engeli

. amal bu harita Kuzey talyan meknlarnn Alplerin tesindeki topraklara nazaran naI dar olduklarn
lektedir. Bu Kuzey talya Batda, kuzeyde, douda (Dinar Alpleri) duvarlarla evrelenmitir. Byk Alp
3enis, Simplon, Saint-Gothard, Brenner, Tarvi ve birka dieri) engeli krmaktadrlar. Kroki byk nehirlerin
yolu ancak bunlarn seyrsefer tarafndan geni lde kullanlmaya baladklar noktadan itibaren
edir.

menzilleri saptamalarn, yolcularn ve mallarn tanmalarn ve gvenliini

lalarn ve bazen de ek bir cret karlnda onlar hi mola vermeden, gece
z tamalarn, gerektirmektedir. Septimer yolu ( l62 ) bunun iyi ama tek olmayan
ei olacaktr.
noktadan sonra artk bu egdml hareketlerin iinde, herey kendiliinden
a benzeyecektir. K bunlar hi de engelleyememektedir; aksine kzaklarn
n onlara sunmaktadr ( |63 ). 16 Aralk 1537de Verceilli bir tama giriimcisi,
reden ald 132 balya mal, izleyen 4 Ocakta vreede 42 tanesini teslim etmeye
e le temps" sz veriyordu. Venedik Signoriasn Fransada temsil edeck olan
129

Marco Dandolo 1540 Aralnda Mont-Cenisyi tahtrevanda tanarak gemitir ( 164 ).

Gerekte, bu olaya dair olan anlar ktdr, tpk 1577 Nisannda buray aan Girolamo
Lippomanonukiler gibi: Atlar ve katrlar karnlarna kadar karn iine gmlyorlard
ve ancak byk abalar pahasna kendileri kurtarabiliyorlard fakat diye eklemektedir,
Saylamayacak kadar ok insandan meydana gelen bir kalabalk talya, Fransa,
ngiltere ve birou da spanyaya gitmek zere buray amaktadr. Ne tahl, ne de
arab olan Novalesa ky, grevlerinde ihmal gstermeyen marroni rehberler sala
maktadr. Ve Lippomano, bu ykseltilerin Savuas ne kadar da garip bir lke diye
dnmektedir ylda ancak ay gne alan ve buday ekili tarlalarndan le 2 verim
elde eden bu lke ne gariptir ve bu durum inilerin kzaklarla yapld Lanslebourg,
hatta Saint-Jean-de Mauriennee kadar byledir ( l65 ).
Bu bilinen resimlerden ve birok dierlerinden veAloys Schultenin( 166 ), dn dikkatli
bir sabrla Orta a iin derledii dosyalardan ne sonu kartlmaldr? Alplerin 21
geidinden de yararlanlabilir. Ama koullarn buna olanak salamalar gerekir. ok
sayda baar, yar-baar, deneme ve terk tarafmzdan bilinmektedir. Koskoca bir
karlatrmal tarih ve muazzam arivler kendilerini merakmza sunmaktadrlar. Doal
olarak, kentlerinve tccarlarn da syleyecek szleri vardr. XIII. yzylda, o tarihte
devrimci olan Saint-Gothard yolunu Milonolu tccarlar ina etmilerdir; bunun
devamnda Yukar Ren vadisine ulaabilmek iin ayn Splgen, Maloia ve Septimer
geitlerini de kullanacaklardr, sonucu geit XVII. yzylda Valtelinein igaliyle siyasal
tarihte nl olacaktr. Bu birbirlerine fazlasyla yakn geitler aralarnda rekabet etmekte
ve siyasal yahut ticari konjonktrlere, hatta Alplerin uzandaki yollarda meydana gelen
bozulmalara bal olarak, birbirlerini ikme etmektedirler. 1464de Lyon, Kraldan
karabiber ve baharat dorudan elde etme iznini salaynca ( 167 ), bu durum Aiguesmortes
ve Rhne yolunun avantajlarnn sonu ve Mont Genevre, Mont Cenis ve Kk ile Byk
Saint-Bernardn kazanc olmutur. Byk ve minik kavgalar byltele gzlemek
gerekmektedir. 1603de Venedik Grison kantonuyla siyasal bir antlama imzalaynca,
yol Morbegnodan Chiavennaya tamamlanm ve Bergamonun karna olarak
Milanoya doru olan trafiin bir ksmn ele geirmitir; bu durum bir ayrnt zerinde,
Venediin Alp trafiine gsterdii dikkati yeniden bulmak iin bir frsatr ( 168 ).
Aktr ki herey bir gnde yer deitirmemektedir, corafya, deitirilmesi zor
engeller ve srekli avantajlar yaratmaktadr: bylece gl ve nehir yollarn birletirme,
Isere, Bouget gl, Cenevre gl, Constanz gl, Rhone, Ren, Inn veya gney tarafnda
talyan glleri ve zellikle de, zerinde eitli yetki mercileri tarafndan gerilmi
zincirlerin yer ald Adige gibi bir nehir ne odunlarn sudan tanmasn, ne de kaykla
tamacl engeleyebilmektedirler. talyada Anvers hesabna yaplan tamalara ilikin
istatistikler 1534-1545 iin ( 169 ), merkezi konumundan yararlanlan Saint-Gothardn net
stnln iaret etmektedirler: bu geit Cenovaya olduu kadar, Venedie de
gtrmektedir. Douda Brenner geidi Alpleri kesen dier byk yoldur, buras btn
Alp tepelerinin en aladr (1374 m.) ve birbirlerinden uzaklaan iki su yolunu (Inn ve
Adige) kullanma ile Venediin ulam avantajlarna sahiptir. Bunun dnda, ba
bozumu bittikten sonra Veneziann hatta Istriann yeni arabn almaya giden u
kocaman Alman arabalarna -Alplerin bu tarafnda carretoni denilmektedir- ulaan bir
yol sunmaktadr. Bu muazzam trafik Venedik 1597de olduu gibi yasaklamazsa-ki bu
ender bir durumdur-, heryl tekrarlanmaktadr ( 170 ). Venedik olaan olarak bu trafie
izin vermekte ve Marche ile Adalarn daha scak araplarn kendine saklamaktadr.
Brenner, arabn da yardmyla, XVI. yzyldan itibaren ve yzyln sonlarnda daha da
fazla olmak zere, Alplerin en canl yollarndan biridir, ama mutlak bir ncelie sahip
deildir. 1530dan itibaren Salzburg bapiskoposu ( 171 ) o zamana kadar yalnzca bir

saumweg, bir katr yolu ola Tauern yolunu, arabalarn geebilecekleri bir yol haline
dntrmtr; Tirol eyalet devletleri Brenner yanls ve onun savunucusu olarak bu
rekabete kar kmlar, Romallar kral Ferdinand kategorik bir ztlamann iine
-ayrca bouna- ekmeye uramlardr. rnek yeterli olabilir: tek bana bu Alp
yollarnn esnekliini anlatmaktadr; insan onlar ina etmekte, idame ettirmekte,
gerektiinde de deitirebilmektedir.

nc kii, ok ehreli Almanya

Alplerin tesinde ormanlar, daha imdiden byk tekneleri tayabilen geni
nehirlerle kesilen, arabalarn iz brakt ve k geldiinde ok souk olan yemyeil bir
Avrupa yaylmaktadr. 1491de o kadar kar yamtr ki, Nurembergli tccarlar, kendi
kentlerinden Cenevreye kadar kzaklarla gidebilmilerdir ( 172 ).
Bu Almanyaya, gneyden kuzeye meridyenler dorultusunda veya batdan douya
paraleller dorultusunda yaklalabilir. Bu onu, birbiri arkasna farkl biimlerde
grmek olacaktr: fakat onun birok ehresi vardr.
Meridyenleri izlemek, talyadan gelirken, vurguyu en azndan bize gre, Kolonya,
Frankfurt ve Nuremberge kadar uzanan yukar Almanyaya vurmak demektir.
Italyanlkla damgalanm, Alplerin gneyinde imal edilen araplarn mterisi olan bu
blge, yzyllardr Yarmadann kentleriyle, bata Cenova, Milano, Floransa, Venedik
ama ayn zamanda Roma, Napoli ve safran satn alman Aquila ile ve yol boyunca geilen
dier btn kentlerle iliki halinde olmutur. Bylece bu Almanya gney douya doru
Fontego dei Todeschiye bitimektedir ( m ). Bu (Venedikteki) Canale Grande zerinde
Rialto kprs ve meydannn karsnda ina edilmi, hem denetim altnda, hem de
ayrcalkl muazzam bir bina olup, minyatr bir Almanyadr, bu bina 1505 yangnndan
sonra grkemli bir ekilde yeniden ina edilecektir. Alman tccarlarn burada nceden
belirli odalar bulunmakta ( 174 ) ve buralara mallarn depolamaktadrlar. Ve bazen
Fontegonun tavana kadar fistan (futaine, fustian, boylamasna keten, enlemesine pamuk
iplikleriyle dokunan u devrimci kuma) ile dolduu da olmaktadr. Fontegoda ayn
zamanda bakr, kalay, gm, bakr eyalar da bulunmaktadr. Kuzey ynne doru ise,
baharat, karabiber, pamuk, mstahzarat, sdfrchtenin yeniden ihrac yaplmaktadr

e75).
Venedik nl veya daha az nl Alman seyyahlaryla da dolup tamaktadr; Kutsal
Topraklara gitmek zere kentten geen haclar, Jacob Fugger gibi tccar raklar,
Albert Drer gibi sanatlar, srtnda akmakl tfei olduu halde Padua niversitesine
giden ve Venedik polisinin tutuklamay uygun grd u Dillingenli Bernard Mller
gibi niversite rencileri ( 176 ). Cateau-Cambresis (1519) barndan beri svireli paral
askerler ve Wurtemberg landsknecht'len iin byk gnlerin bitmi olmasna ramen
(Alplerin bu tarafnda), askerler de bulunmaktadr. Ama daha sklkla daha basit
insanlar grlmektedir: frn iileri, hizmetiler, yn zenaatkrlar, meslekte Floransallar veya Ferrarelilerle rekabet eden meyhane veya han garsonlar ( 177 ). Venedikte tabii ki
Alman hanlar bulunmaktadr, Beyaz Aslan, Kara Kartal ( 178 ). talyann baka
kentlerinde de bu hanlardan vardr: 1583te Ferrarede II Falcone veya Milonadaki Tre
Rei gibi ( 179 ). Gney Almanya bylece, Kuzey talyann ihtiam, ama ayn zamanda
yetersizlikleri sayesinde ve onun glgesinde, ileri km ve olgunlamtr. Ortak ite,
Gney Almanya tali ilerle grevlendirilmitir, pamuk ilenmesi -XVI. yzyln ersatz
dokumas-, ucuz kumalar, demir, bakr, deri ilemecilii. Eer onun srekli destei
olmasayd, ne Cenova ticareti, ne Venediinki, ne de Milanonun faaliyeti dnlebi
lirdi. Girolamo Priuli 1509da Almanlar ve Venedikliler, eski ticaretimizden tr biz
tamamen biriz diye yazmaktadr ( 18 ). Almanlar ve talyanlar demeliydi.

Bu ortak hayat, bugn bile sadece evlerin n cephelerine bakarak tannabilecek olan,
Italyan uygarlnn ok canl bir ekilde kuzeye doru yaylmasnn kkeninde yer
almaktadr ( m ). Bunun devamnda gney lehine aikr bir smr domutur. Fakat,
Italyan bunalmlar bazen Yukar Almanya iin krl olmulardr. Nuremberge brokar
ve ipek kadife endstrisini getirenler talyadan kaan protestanlar olmulardr ( 182 ).
XIV. yzylda Floransadaki iflaslar Alman tccarlarna baz avantajlar salamtr.
Alman uygarl da gneye doru yaylm, erkenden Adige vadisini piskopos kenti
Trenteye kadar igal etmitir. 1492de piskopos tarafndan bu kentte kabul edilen u
Venedikli yanlm olamaz; yemee Alman adeti uyarnca salatayla balanm, balk ve et
bir arada sunulmu, Bavyera modasna gre bunlarn servisi buday ekmeiyle
yaplmtr ( 183 ).
Eer imdi Almanyaya paraleller ynnde yanamak istersek, Renden yola
kmamz gerekir. Douya doru gidildii lde, Almanya giderek daha yeni, giderek
daha az mamur bir lke olarak gzkecektir. XV. yzylda ve XVI. yzyln ilk
onyllarnda hzl bir madencilik geliimi buralarda bir dizi yeni, anlk ve biimlenmeleri
hzl olan kentlerin yaratlmasna yol amtr. Bu kentler daha sonra, 1530lardan veya
daha dorusu 1550lerden sonra Amerikadan gelen beyaz madenin rekabeti karsnda
gerilemeye balamlardr, XVI. yzyln ortasndaki ekonomik gerileme demek ki bu
durumun tek sorumlusu deildir. Ortaya kan ve yzyln sonuna, hatta daha da telere
kadar srecek olan toparlanma ile, Almanya ve daha da geni olarak Orta Avrupa, ok
biimli bir endstriyel gelimeye tank olacaktr ve Bohemyann, Saksonyann ve
Silezyann keten bezleri bunun en byk blmdr, ama tek olan deildir. Demek ki,
Almanyann (ve komu blgelerin) Lutherin lmnn (1546) ertesinde snmeye
balad doru deildir ( 184 ). Uzun sreli olan Augsburg bar (1555) aikr iyi etkilerin
gelimesine yardm etmitir. Ve hatta douda ok uzaklara kadar klarn yanstan
kentlerin salkl durumlar, hi de yanltmayan iaretlerdir. 1574de Pierre Lescalopier
Transilvanyadaki Alman kentlerine hayran olmutur ve ilk rastlad olan Saksonlarn
Coronestat adn verdikleri Brasov ona kent o kadar gzel ki, evlerin dlar yal boya
ile boyanm ve bylece Mantovaya gelmi olma izlenimini vermitir ( 185 ).
zlenen iki yol bize iki Almanya gsterdi. Alak lkelerle temas edildiinde bir dieri
daha Kuzey Denizi kylarnda Emdende, Bremende, Hamburgda, ortaya kmakta
dr. Bu kentler hem Alak lkelerde (Anvers sonra Amsterdam) kendi yaknlarna
kadar gelen Atlantik hayatndan, hem de bu hayatn yksek ekonomik voltajndan ve
barndan kacak olan uyumazlklardan yararlanmaktadrlar. Daha gl Hamburg
Otuz Yl Savalarnn bile kesintiye uratamayaca byk kariyerine balamaktadr
( 186 ). Bu kentin tccarlar Alak lkelerdeki isyandan yararlanmlardr, Hamburglular
bu atmada tarafsz kalmlar veya Bakan Vilgiusun mektuplarndan birinde dedii
bi iki tarafl oynadklarndan, byk kazan ve kr salamlardr ( 187 ). Zaten Alak
lkeler ve Kuzey Denizinin suyuyla temasta olan bu Almanyadan hareketle byk bir
kazan hazrlanmaktadr ki, bu Germen lkesini derinliklerine kadar sarsacaktr. Baltk
kylarnda, dier elkab arasnda smrgeci de olan eski bir tarikat, ok gzel dekorlar
muhafaza etmektedir.
Bu birbirlerini izleyen gerekler, bir tarihinin Johannes Mllerin ( 188 ) olduka eski
(1908) tarihlerde sunduu imge iinde zetlenmektedirler. Ona gre, eitli Almanyala
rn eskiden Ren zerindeki Kolonyada olan merkezi, douya doru, Bat Almanya ile
Dou Almanya arasnda yer alan, talyanlam gney ile, Atlantiin ocuu olan ve
modern dnyann nefesini hisseden kuzeyin ortasnda bulunan bir Orta Almanyann
kalbi durumundaki Nuremberge kadar kaymtr. Merkezde artk Nuremberg vardr,
Fuggerlerin Augsburgu deil. Btn bunlar bir tarihinin eilimlerini yanstan bir

konuma biimidir. Yaknlarda yaynlanan kitabnda Jean-Franois Bergier: Modern

alarn afanda gney Almanya; kuzey talyadan Alak lkelerden Lyon hatta
Marsilya Fransasndan, mparatorluk Viyanasndan ok daha iyi bir ekilde Bat
dnyasnn cazibe merkezi haline gelmitir ( 189 ) diye yazmaktadr. Tabii ki bu bir
abartmadr. Fakat sonuta, Modernliin eiinde, yalnzca denizin ayrcalkl kylarnda
Lizbon, Sevilla ve Anversde, ticari kapitalizmin yeniliklerini, amatac baarlar
grmemek gerekir. XVI. yzyldaki geliim Avrupay ktasal derinliklerine kadar
ilemitir.

Cenovadan Anverse Venedikten Hamburga:

ulam koullar
Bylece Akdeniz hayat, an koullar gznne alnnca, istisnai olan bir kara
ulam araclyla kavranm, yakalanm ve kuzeye doru uzatlmtr. Lyon ve Viyana
arasndaki Alplerin kuzeyindeki bu meknda herey modernlik, son moda faaliyet
deildir; fakat canl bir kan dolamakta ve eer zellikle inceleme alanmza Alplerin ve
Rhone vadisinin kenti olan Lyon da eklenirse, belki de Fransadaknden daha canl bir
kan. Kukusuz buras birok modern izgileri olan bir blgedir. ok sayda firma burada
gelimi, ayn anda talya, Alak lkeler ve berya yarmadas kentlerinde kk
salmlardr. Biraz kendi ilerine kapank, byk aile firmalar, gerek devler (Fuggerler,
Hochstetterler, Welserler, Affaitatiler), yerlerini daha kk lekli, daha kalabalk ve
zellikle de genel tarihlerimizin sylediklerinden daha faal firmalara terketmilerdir:
yaknlarda haklarnda bir kitap yaynlanan Alak lkelerdeki della Failleler ( 190 );
Nuremberg ve Breslauda Tomiglianiler, Bartolomeo Viatis (ve orta Frst), Viyanada
Pestalozziler, Bartolomeo Castello, Krakovda Montelupiler( 191 ); bunlar sadece yzyln
sonunda yabanc lkelerdeki birka talyan firmasn rnek olarak zikretmek zere
verilmi olan adlardr. Bunlara baka bir ou eklenebilir ( 192 ).
Yeni uygulama: bu firmalar, onlar temsil etmeyi ve onlarn hesabna hareket etmeyi
kabul eden baka tccarlara dayanarak, komisyonla almaktadrlar. Bu daha az
masrafl ilem yapmak demektir. Bir tarihi ( 193 ) Orta tccar saysndaki muazzam art,
XVI. yzyl ticari gelimesinin yeni ve en nemli olayn meydana getirmektedir diye
yazmaktadr. Dier yandan, bu gelime kendini tm Orta Avrupada gstermektedir.
Baz firmalar ulam alannda uzmanlarlarken, bu olgu baka faaliyet alanlarndan
kaynaklanmaktadr. Anvers ve Hamburgda byk tamac firmalarn tanmaktayz:
Ledererlere ( 194 ), Cleinhauslara ( 195 ), Annonilere ( 196 ) ve birok bakalarna ait olanlar
sklkla Alp kkenlidirler. Lyonda ( 197 ) ve Venedikte de gelime ayndr. Bu XVII.
yzyla ait tarihsiz bir Venedik belgesinin belirledii durumdur: Venedikten Lombardiyaya ( 198 ) ve Almanyaya taman mallar tccarlar tarafndan tamaclara (conduttori)
emanet edilmektedirler. Bunlar belirli bir bedel karlnda bu mallar belirlenen yerlere
iyi koullarda ve parti bana saptanan srelerde ulatrmay stlenmektedirler. Bu
conduttori de kendi hesaplarna ykleri kayklarla, arabalarla veya yk hayvanlaryla,
handan hana konvoy halinde gtren spazzodorinin hizmetlerinden yararlanmaktadr
lar. Bu hanlardaki hanclar onlara gerekli hayvan ve arabalar salamaktadrlar ( 199 ). Son
ayrnt: bu conduttori ve kukusuz bu spazzodori Venedikli olmayp, gene kukusuz
kuzeyden ve Alplerden gelen yabanclardr. Her hal- krda, uzmanlama, iblm,
rasyonelletirme vardr. Ayn ekilde, XVI. yzylla birlikte posta hizmeti rgtlenmitir
ve bu i yalnzca, Habsburglarn denetimi altndaki alanda mektup tama tekeline sahip
olacak byk ve nl Tassis ailesi tarafndan gerekletirilmeyecektir ( 20 ). Bunun
sonucu olarak, nakit paradan yana ok zengin olmayan ie yeni atlan tccarlara daha
ak, daha faal bir ticari hayat ortaya kmaktadr ( 201 ). Ayn ekilde, gene bu orta

meknda, kapitalist tipten, belirleyici ( 202 ) bir dokuma endstrisi gelimektedir. Bu

endstri tpk daha nce zikredilen Saksonya ( 203 ), Silezya ve Bohemya ( 204 ) keten bezi
endstrisi gibi, uzak pazarlarla balant halindedir. Alak lkelerdeki savatan
yararlanarak, endstriler Almanyada gelimeye balamlardr; tpk svire kantonla
rnn ipekli ve yar-lks eya retmeye balamalar gibi ( 205 ).
Bu byk mesafeli mbadeleler ancak tama maliyetini telafi edebilecek belli
fiyattaki mallar zerinde olabilirdi: bakr, gm, bakr eyalar, karabiber, baharat,
Dou Akdeniz pamuu (ki Venedik bu maln hep byk ithal ve kuzeye doru yeniden
ihra limandr), ipek, sdfrchte, nihayet ve zellikle her zaman ncelikli olan
dokumalar. Bir yne hareket edenler ngiltere cariseeleri (daha 1513te bir Venedik
belgesi ( 206 ) dnyann neresinde olursa olsun, ticaretin en nemli temellerinden biri
demekteydi), bezler, ayet te ler (Hondschoote, sonra Leydenin) koca taneliler (Lillein),
karma dokumalar (fistan, burat, bombasin), Alman veya svire kentlerinin bezleri.
Dier ynde, talyadan itibaren kadifeler, taftalar, uhalar, altn ilemeli veya simli ipek
kumalar, ok lks kumalar, Anvers firmas della Faille bir tane Venedikte, bir tane de
Veronada ube amtr, bunlar ham ipek satn almakta ve bunlar o kadar ciddi bir
zenle yerinde eittirmektedir ki, rnlerin kalitesi esiz olmaktadr ( 207 ). Firmann i
rakamlar trafiin gerilediine dair bir izlenim uyandrmaktadr, aslnda bunun ok
uzandadr.
Bu mal hareketi para akmlarn harekete geirmektedir. Kuzeyden gneye, gney
den kuzeye ( 208 ). Bylece 1585 ylnn byk olay, o zamana kadar mal fuarlaryla
tannan Main zerindeki Frankfurt kentinin kambiyo kenti ve fuar mertebesine
ykselmesidir. Bylece bu kentin talihi alm olmaktadr. Bu olay bakalar tarafndan
izlenmitir; 1609da Amsterdam Bankasnn (dnya apnda nemi olduu bilinir),
1619da Hamburg Bankasnn, 1621de Nremberg Bankasnn kurulmas ( 209 ). Btn
bu dolam o zaman tam anlamyla ortaya kamam, fakat bu dolamn yollarn,
aralarn ve menzillerini saptamtr.

Ticaret dengesi ve ticari gler

Btn bu siyasal veya siyasal olmayan oyunlardan, btn bu henz kavranlmaktan
ok tahmin edilen konjonktrlerden bir bilano kmakta mdr? Biz bunu tercihan iki
farkna vara indirgeyeceiz: 1. Mbadele dengesinde gneyin lehine bir fazlalk vardr;
2. muhtemelen 1558den itibaren ( 21 ) talyan tccarlarnn tm Almanya boyunca byk
bir istilalar kaydedilmektedir; bu istila Otuz Yl Savalarndaki Alman felketlerine
kadar duraklama benzememektedir.
Bu ticaret bilanosunun kuzeyin aleyhine gereklemesinden daha doal birey
olamaz. Kuzeyin bu kentleri, bu tccarlar, bu zenaatkrlar, gzlerini gney kentlerine
dikmi rencilerdir. Gneyin iadamlar uzun sre yerel cehalet ve gerilii smrm
lerdir. Nremberg kendi dzenledii Orta Avrupa kupasnda ne idiyse, Milano veya
Venedik Nurembergin bizzat kendinde ve baka yerlerde yle olmulardr. Dier
yandan, btn raklklarn bedeli vardr ve bu deme uzun srer. Daha ok sayda ve
birim fiyatlar daha yksek olan gney rnleri, kuzeyden ithal edilen rnlerle
dengelenememektedirler. Bu dengesizlik ve onun sonucunda ortaya kan nakit
demeleri hakknda ele gelir kaynaklara sahibiz: Venedik ve Floransada her zaman
alclarn emrine amade kambiyo senetleri (kuzey lkelerine ekilmi) bulunmaktadr;
Cenevizliler bu durumu iyi bilmekte ve spanya kralyla olan asientolannm gerektirdii
tutarlar bu yolla kuzeyde deme olanan ou zaman bulmaktadrlar. Bu, kukusuz
talya iin lehte bir bilanonun kantdr; daha ele gelir bir kant ise Alman kentlerinin

XVII. yzyldaki srekli ikyetleri tarafndan salanmaktadr. 1620lerde (yani ge bir

tarihte) Augsburg tccarlar byk miktarda has paray talyaya gnderdiklerinden
tr knanmaktadrlar ( 2n ). Ayn knamayla daha sonralar Frankfurt tccarlar da
karlamlardr ( 212 ). Ve daha baka rnekler bulunmaktadr ( 213 ). Hollandallar
Venedii yakaladklarnda, 1607de Cinque Sav/'/nin tanklna gre, bilanolar henz
ak vermektedir ( 214 ).
Bylece Almanya ve genel olarak kuzey, talyann refahna belli bir katk
salamakta, ona destek, avantaj sunmakta ve bu lkeyi samimi bir eklide kendi
faaliyetlerine ortak etmektedirler. Oysa bu faaliyetler XVII. yzyln ilk onyllar
sresince hala canldrlar. Augsburg fiili zenginliinin en st noktasna 1618de
ulamtr ( 215 ), 1628e doru Nuremberg Bankasnn ilerini gelitiine tank olmutur
( 2I6 ). Ve Venedik deme telafileri iin clearing yeri roln oynamaya devam etmektedir,
(Cremonal) bir talyan tccarn ksaca syledii gibi: auf Frankfurt gezogen und.. gen
Venedig remittient, Frankfurta ekilmi ve Venedikte denmi ( 217 ).
Nihayet, bu talyan tccarlarn Alman piyasalarna nfuzu, muazzam bir deneme
olmutur. 1558den itibaren en nde Venedikliler bulunmaktadr ( 2I8 ). Bu tarihe kadar
Fondaco'nun Alman tccarlar Alplerin kuzeyindeki Venedie ynelik atlmlarn -atlar,
silahlar, gda maddeleri hari- tekeline sahip olmulardr ( 219 ). XVI. yzyln ikinci
yarsyla birlikte eski ayrcalklar uygulama d kalmaya balam ve Venedikli tccarlar
Alman pazarlarna giderek daha az mdahele etmeye balamlardr. Sz konusu olanlar
Venedik Venediklilerinden ok, yeni bir tccar kua olan Terra Ferma Venediklileridir.
1550 ylnda 12 yandayken Nuremberge gelip burada bilek gcyle Kochlarn yannda
birinci sray elde eden, bir Bergamolu olan Bartolomeo Viatisin durumu budur ( 220 ).
Burada bezler, Dou Akdeniz rnleri, devekuu tyleri, deve derileri zerinde geni bir
ticaret yrtmektedir; Fontego dei Tedeschi'de birok odas vardr ve Marco Ottobonun
Dantzigteki misyonunun dnda, kendi z karlarn bir yana brakarak Venedik
Signoriasna ok byk olan kredisiyle yardm etmektedir. Yllarla ve ailesiyle ykl
olarak 1664de ldnde, bir milyon florin olarak hesaplanan bir servet brakmtr.
Herkes bylesine seyirlik bir baar kazanamamaktadr, fakat bunlarn da ileri ou
zaman byk hacimleri temsil etmektedir; Kolonyada olduu kadar (ok sayda iflasa
ramen) Nuremberg, Prag ( 221 ) veya Augsburgda, ykselen kentler olan Frankfurt ve
Leipzigde.
Aikrdr ki, bu gmen tccarlar kentlerinin; XVII. yzylda yava yava yeni ana
noktalarn bulan ve belkemii kuzeyle gney arasnda yeni Frakfurt Leipzig hatt
zerinde ve az veya ok Hamburg-Venedik ekseni zerinde olumakta olan bu
Almanyaya uyum salamas iin yardmc olmulardr. talyan tccarlarn yerel ve
bundan da fazla, Alak lkelere mensup tccarlara -Leipzigin 1593te onlara kar
ayakland u Kalvinciler ( 222 )- kar verdikleri mcadele uzun zaman srecee
benzemektedir. 1585te Frankurtta kambiyo fuarlarnn kurulmas srasnda, kentten bu
dnm talep eden 82 firmadan 22 tanesi talyan frmasyd ( 223 ). 1626 tarihli Hollanda
meclisine ynelik bir rapor, Venediklilerin yalnz komularn deil ama bizzat
Almanyay bile her cins Dou Akdeniz mallaryla HollandalIlardan ok daha ucuza
doyurduklarn iaret etmektedir ( 224 ). Kolonya, Frankfurt, Nuremberg, Leipzigdeki
talyan tccarlarnn 1580lerden itibaren daha hissedilir hale gelen varlklar, bu
durumlarn 1600lerin telerine kadar koruyacaklardr. 1633de svelilerin saldryla ele
geirdikleri Nurembergde Venedikliler hala San Marco bayran, dkknlarn koru
mak iin ok yukar dikmektedirler. Bu en azndan, onlarn hep orada olduklarnn
kantdr ( 225 ). 1604de bile Alman fistan endstrilerinin pamuk ikmali tekelini muhafaza
etmekte olan (veya hemen hemen) Venedik, Almanyaya doru karken initekinden be

kat daha fazla tama arac talep etmektedir.

Bylece talya ve onunla birlikte Akdeniz daha uzun sre bu geni meknda kendine
mahre bulmakta ve Alak lkelerin rm savana ramen (veya sayesinde)
Anversdeki roln salam bir ekilde srdrmeye devam etmektedir. 1603de B.C.
Scramelli heyeti ( 226 ) Ingiltereyle olan ilikileri yeniden diriltmitir. Ksa bir sre sonra,
1610da ( 227 ) Venedikle Amsterdam arasnda dostane ilikiler kurulmutur. 1616da
Hamburg prokonsl ve senatrleri Venedikten, kentlerinde bir konsolosluk amasn
istemilerdir ( 228 ). 1599dan itibaren, Hamburgun Cenovadaki konsolosu Sebastian
Koch, ayn zamanda Dantzigli kaptanlarn karlarn da temil etmeyi nermekteydi
( 229 ). Ksacas, tasviri bir tablo bazen ok yanltc olabilirse de, Orta Blge ticaretinin
XVII. yzyln bann olduka telerine kadar, kaplarn her iki ynde de geni bir
ekilde ak tutmu olmas muhtemeldir.

Rouendan Marsilyaya Fransz ksta

Fransz ksta Marsilyadan ( 23 ) Lyona ( 231 ), sonra da Burgonya ( 232 ) tarikiyle
Parise kadar, nihayet daha tede Rouena kadar giden yollar tarafndan resmedilebilir.
Eer daha yakndan baklacak olursa, bu ok basit ilk resmin yeterli olamayaca
grlr.
Lyondan Marsilyaya drt tane yol vardr: Rhone nehrinin bizzat kendisi ki, bunun
zerinde Beaucairede Montpellier ve Narbonne tarikiyle byk spanya yolu izilmek
tedir; zellikle byk bir katr yolu sol kyy izlemektedir; douya doru kaym ikinci
bir yol Carpentras tarikiyle Aixe ulamaktadr; nihayet Alpleri Croix-Haute ve
Sisteronda delen bir baka yol da Aix-en-Provencea ulamaktadr.
Lyondan Parise yol bulunmaktadr; bunlardan biri Loire en azndan Briarea
kadar ( 233 ) ve telerde de Orleansa kadar kullanmaktadr; daha sonra Chalonda ayrlan
iki daldan biri Dijon ve Troyes zerinden, dieri de Auxerre ve Sens zerinden
ilerlemektedirler.
Bundan da fazlas, bu a douya ve kuzeye doru Orta Avrupa yollarna balanmak
tadr. Lyondan iki yol Grenoble veya Chambery zerinden talyaya ulamaktadr,
bunlar tccarlara olduu kadar, askerlere de talya kapsn aan Suse geidinin
tesinde, Mont-Cenisde bulumaktadrlar. Suse Alplerin en faal karayolu duraklarn
dan biridir, buraya katrlar veya o zaman denildii gibi byk arabalar gelmekte,
bunlar buradan yola kmaktadrlar. Gene Lyondan hareket eden bir veya iki yol,
Juralar zerinden Rene ulamaktadr ki, burada Lorraine veya Champagne zerinden
Anverse giden iki yol bulunmaktadr.
Bylece dou tarafndan cezbedilen, bu canl seyrsefer tarafndan yakalanan
Fransz kstann bu yol a nemlidir ve bunu en azndan iki rnekle gsterebiliriz.
Birinci rnek: yaplan hesaplamalara gre, Lyon 1525le 1535 arasnda karabiberinin ve
baharatnn nemli bir blmn hala Mont-Cenisden salarken, gerekte Marsilyann
parlakl henz mtevazi kalmaktadr. kinci rnek: Anversle olan balantnn nemi
( 234 ), Anversden itibaren Fransz tccarlarna ait mallarn dalm ve yeniden dalmn
kapsayc bir ekilde belirten bir haritada gsterilmitir; bu mallar Escaut nehri limanna
kadar karadan veya denizden getirilmekte ve tabii ki bazen Fransa dndaki yerlerden
geliyor olabilmektedirler. Fakat balant aikrdr.
Fransz yol a ayn ekilde gney-batda spanyaya doru da eiktir. Beaucaire
yolunu daha nce iaret etmitim. Faal bir yol Lyondan Bayonnea uzanmakta, Massif
Centrali Limogesda amakta ve burada, Paristen spanyaya ynelen byk yolla

bulumaktadr. Bakentte Saint-Jacques caddesinden itibaren balayan bu byk yol

yalnzca eski Saint-Jacques-de Compostelle hac yolu olarak kalmamakta, ayn zamanda
Fransann XVI. yzyln ikinci yarsndaki en canl ekseni olmaktadr. Bunun gsterimi
Frank Spoonern kitabnda yer almaktadr ( 235 ): btn Atlantik bats, kesin olarak
spanyol gm zincirinin halkalar arasna girmitir ve Bayonne, snr dura olarak
bu zincirin balca menzillerinden birdir -tek deil-. Dier nemli menzil ise,Brtanya
kayklarnn Lizbon ve Sevillay besleyen buday tamalar olgusundan tr
Rennesdir. Gm paralardan yana zengin bir bat ile bakr sikkelere indirgenmi fakir
Burgonya arasnda herhangi bir karlatrma mmkn deildir ( 236 ).
Bu spanyol gm yolu, Lyon iin uzun sre krl olacaktr. Cenevre gibi talyan
kapitalizminin yarats olan -ve yalnzca XI. Louisnin dahiyane yarats deil- Lyon,
btn zenaatlarnn yan sra, fuarlar kenti olarak, Fransadaki talyan tccarlarnn
aktiflerini tamamlayan nakit paralar toplamaktadr. Buras bu nakit szmalarna uzun
sre ve geni ekilde ak bir kap olarak kalmtr. Ve bu rol ok saydaki faaliyetin
talanmasn salamtr. lkenin mali merkezi Lyondan Parise geince, bu durum
Fransz kaderinin byk olaylarndan birini meydana getirecektir ( 237 ). Bu hareket,
nceliin Anversden Amsterdama geiinde olduu kadar nemli, onun kadar
aklanmas g bir olaydr. Ksacas, Fransz kstandan sz etmek, Fransz meknnn
tmn, ama biraz nce, ama biraz sonra, sz konusu etmek demektir. Bundan daha
nceden de kuku duyulmaktayd.

17. 1525-1534 arasndaki baz dkmlere gre Lyon ve baharat

Kaynak: R.Gascon, "Le siecle du commerce des epices Lyon, fin XV* fin XVF siecle," Annales E.S.C., TemmuzAustos; 1960
Trafiklerin Lyonda bulumasndan Marsilya ve Chieriden hareket eden Alp yollarnn ncelikleri bulunmaktadr.

Bu ema izildikten sonra, Akdenizi iikbata ilgilendiren Rhone koridoruna geri

dnebiliriz. Nehri inerken byk bir trafik meydana gelmektedir. Rhone uzanda
kurulmu olan Orange, 1562de nehrin teknecilik olanaklarna ulaabilmek iin,
Camaretye kadar bir kanal kazmay dnmektedir ( 238 ). Bu nehirde esas olarak tanan
mal budaydr, flar iinde yolculuk yapan (bir baka arap lkesi olan Toskanada
olduu gibi) ve Arlesa ynelen Burgonya budaydr. Bu sayede, Provence Akdenize
uzun sre nemli bir tahl ihracat salamtr. Provence buday, Fransa kral iin ou
zaman, Cenova zerinde etki edebilmenin bir arac olmutur. Ancak buna karlk, 1559
ylnn telerinde, birka istisna dnda, rnein buday ykl kayklarn Avignondan
Romaya inmeleri gibi artk nemli bir ihracatn izi bile kalmamtr. Acaba bu tarihten
sonra, Rhone ve Provence budaylar yerel olarak m tketilmeye balanmlardr? Nehir
teknelerinde buday flarnn yan sra, o tarihlerde belki de kmrle snan tek Akdeniz
kenti olan Marsilyada para eden maden kmr brocz"larnn da tandklarn
kaydedelim ( 239 ).
te bir karayolu, nehir trafiine paralel olarak ilerlemektedir: bu karayolu, byk
blm Lyondaki basmevlerinden kan ve koca balyalar halinde talya ve spanya
ynne ihra edilen kitaplarn yoludur; ve ayn zamanda her ynden gelen ngiliz ( 240 ),
Flaman kumalar, Paris ve Rouen ynllerinin de yoludur. Burada eski mbadele
akmlaryla kar karyayz, bu akmlar XVI. yzylla birlikte hereyi nne katp
kovalayan, Katalan rnlerini olduu kadar, talyan rnlerini de karan, Bat
Fransann zenaat retiminin lehine olmak zere kouturmaktadrlar. Bir fuar tccarla
r ve kyl satclar bulutu, gneyin kent ve fuarlarna doru gitmektedir. Languedoctaki Perenas ve Montagnaca yalnzca kuzeyden gelen dokumalar saymak iin sahifeler
gerekir: krmz, siyah, sar, meneke veya kl grisi Paris ve Rouen ynlleri,
Auvergne, Berry, Burgonya ve zellikle deBrtanya bezleri, fakirleri giydirmek, palto
astar yapmak, hastane ilte yz ve araf kesmek iin ( 24 ).
Nehrin k ynnde, nehir tamacl ve katr tamacl ibirlii yapmaktadrlar.
Rhone tekneleri kuzey lkeleri iin byk miktarlarda tuz tamaktadrlar. XI. Louis
dneminden itibaren Montpellier kapitalistleri, daha sonralar Fransz din savalarnn
bile kesintiye uratamadklar bu gelir getirici ticaretle ilgileniyorlard ( 242 ). Gene su
zerinden, Languedoc veya Provencen ham rnleri veyahut Montpellier verdet'si (gri
yeil bir kuma) tanabilmektedir. Olduka arzal, sk sk ukurlarla kesintiye uratlan
karayollarndan, Marsilyann Fransa ilerine doru gnderdii herey yukar doru
kmaktadr: baharat, karabiber, mstahzarat, Berberistan yn ve derileri, Sardinya
peyniri, balk varilleri, bazen incir sandklar, Hyeres portakallar ( 243 ), Trkiye hallar,
Dou Akdeniz ipek ve pirinci, Piemonte elii, Civitavecchia ap, Malvoisie arab ( 244 ).
Bu listeyi, tesadfen korunmu 1543 tarihli bir Marsilya sicil defterine gre dzenledik
( 245 ). Bu dzenleme, bu ticaretin dorudan mterileri olan kentlerin Marsilya ekonomik
alan haritasnda nasl resmolduklarn da gstermektedir. Bu alann ekseni Lyona
kadar olan Rhone kesimidir. Toulouse ynne doru birka nadir sefer dzenlenmekte
dir. Ve Parise kadar olanlar ise ok nadirdir: btn iinde, Marsilya ticareti ieriye
doru bir dizi menzil-konak kent tarafndan yklenilmitir. Bu ticaret denizden az veya
ok uzaklatka silinmekte -Arles, Beaucaire, Perenasda- ve byk Lyon piyasas
tarafndan yutularak nihayet tamamen kaybolmaktadr. Bu gerek, kukusuz Akde
nizin dier kentleri iin de geerlidir: o dnemde bu kentlerden hibiri, ieriye doru
yollanm mallara, yollarnn sonuna kadar refakat edecek lee sahip deildir.
u 1543 tarihli sicil defterinde ortaya kt biimiyle, Marsilya ticaretinin dk
nemde olduu hakknda kuku yoktur. Ancak, kent bu tarihte Provence nehirlerinin
tartlmaz efendisidir: komu limanlar, bazlar ona Arlesdan buday getirmek,

18. Marsilya ve Fransz i pazar. 1543

aret edilen miktarlar ok kabaca hesaplanmlardr

dierleri balk mevsiminin arefesinde Frejusden getirtilen vazgeilmez flan ona

tamak zere, onun hizmetindedirler. Bu dnemden itibaren Marsilya Korsika burnu
zerinde byk bir ekim alan meydana getirmektedir. Fakat hereye ramen,
Marsilya'nn gelimesi 1569 kapitlasyonlarndan veya daha da ak olarak, onu Dou
Akdeniz'le olan ilikilerinde korkun bir ekilde rahatsz eden Venedii hareketsiz hale
getiren 1570-1573 savandan nce meydana gelmemitir. Venediin bu bunalm ; ticaret
filosunun yolculuklarn artrd kadar, Lyon zerinden Marsilya'ya olan Alman
ticaretinin bir ksmnn ynn deitirmesi sayesinde olsa bile. Rhone koridorunun
trafiini artrarak Marsilyann talihinin parlamasna yol amtr (246). 15 80lerde
Akdeniz btn genilii iinde, Foallarn kurduu bu kentin kayklar" ve kalyonlar
tarafndan harmanlanmaktadr.
Tabii ki, Marsilya'nn talihi tamamiyle kstak yollar tarafndan beslenmemektedir
(241). Ayn zamanda deniz trafiinden de beslenmektedir: Marsilya kayklar Cenovann, Livorno'nun, Venediin, ispanya ve Afrika limanlarnn hizmetindedirler.
Bunlar tpk Raguza tekneleri gibi, denizin ve onun i ticaretinin sayesinde yaamak
tadrlar. stelik XVI. yzyl henz Colbertin a da deildir. Marsilya'nn arkasnda
gl Fransz endstrisi yoktur. Fakat daha imdiden Fransa, Fransa ve pazarlar
vardr. Ve ayn zamanda. Fransa'y bir ucundan brne blen ve Marsilya'y ngiliz
ynllerinin veya Flandre ifl>ee'lennn (XVI.-XVII. yzyllar arasnda dokunan ipek
kark ynl serj kumalar) Akdeniz'e kt limanlardan biri haline getiren byk bir
yol da bulunmaktadr. 1563ten sonraki i karklklar bu ticari akmlar kesintiye

uratamamlardr. Ancak 1589dan sonra bunalm ve bozulmalar meydana gelmitir ki,

bu da eer gerekirse, Fransz i bunalm konusundaki btnsel yarglarmz gzden
geirmemize yol aacaktr. ( 248 ).
Fakat kta iin byk bir yol, yalnzca ticari bir yol deildir. Fransz ekseni tuzun
yukar trmanmas veya kuzey ynllerinin aa inmesi olduu kadar 1450li yllardan
sonra, Occitan diline ve uygarlna ramen, Denize kadar sokulan, gneye doru
nfuz eden Fransz dilinin fetihi ilerlemesidir de ( 249 ). XVI. yzylda tccar, sanat, ii,
zenaatkr, tarm iisiyle kark talyanlarn; bolluk iindeki Venediin elisi Girolamo
Lippomanoyu bile heyecanlandran bolluuyla Fransz hanlarnn masalarnn bana
kerkenki halleri rahatlkla hayal edilebilen u binlerce kavgac ve dahi talyann
kuzeye doru klardr da: Venedik elisi, Pariste size dkknlarnda her fiyattan
yiyecek veren meyhaneciler bulunmaktadr: bir teston'a ikiye, bir ecu'yc, drte, ona,
hatta eer isterseniz adam bana yirmiye ( 25 ) demektedir. Bu talyanlar koskoca tarih
blmleri yazmlardr: urada Aa Rhone vadisinin kurutulmas; burada Lyon
Bankas ve borsasnn geliimi; ve blok olarak Rnesans, Reform-kart sanat, Akdeniz
uygarlnn u gl ilerlemeleri.
Fransz krall birok dibe kler ve ste klara tank olmutur. Buras XII.
yzyldan XIII. yzyla kadar Champagne fuarlarnn ncelii sayesinde, Batnn tm
byk hayatn kendine ekmitir. Daha sonra uzun bir glgelenme dnemi gelmitir.
Fakat koridor Yz Yl Savalarnn sonunda ( 251 ), 1450lerden veya daha iyisi,
1480lerden itibaren tekrar canlanmtr. Provence ve Marsilyann zaptedilmeleri, o
dnemde krallk Fransasna Akdeniz zerindeki geni n cephesini salam ve artan bir
Fransz etkisi, Denizin kylarndan itibaren kendini kantlamaya balamtr.
Bu etki balangta byk bir siyasal gn etkisi olmutur; Fransz kltrnn yeni
bir ldamas abucak ona refakat edecektir; Rnesans ve Barok yzylnda nceleri
mtevazi olan bu ldama, aslnda binlerce kk iaret sayesinde grlebilir niteliktedir
ve ileride takn olacak bir etkiyi haber vermektedir. Bar kraliesi, II. Felipenin yeni
evlendii kk Elisabeth de Valois tuvaletlerini bavullarndan kardnda, spanya
sarayndaki kadnlar saran duygu bylenme olmutur. Bu, XVII. yzyla kadar kadn
ve erkek zerafetinin bakenti Venedikte bile kariyer yapabilen Fransz modasdr ( 252 ).
Byk Duacy fethetmek iin Napolide 1559da onu ziyaret etmek zere masrafa giren
Gast markizidir: sahneyi gren Brantome, Madam la Markiz Fransz usul selam verdi
ve sonra grme devam etti. Markiz kzlarna ona (Byk Duacya) Fransz usul
arkadalk etmelerini rica etti; yani glerek, dansederek, oynayarak, Fransa saraynda
yaptmz gibi serbeste, mtevazi ve drste konuarak ( 253 ). Gneyden hareketle
fetihi bir yolculuk yapanlar Fransz arklardr; bu yolculuk, yzyln sonlarna doru
btn ynlerde yaylacak olan talyan operasyla yollarnn karmamas iin, yeteri
kadar erken balamtr. Bunlar kk iaretlerdir ve yzeysele benzemektedirler. Fakat
acaba u XVI. yzyl talyasnda daha imdiden Franszn, en azndan karmak
reveranslarla vcudunu eip bken, ban oynatan, toplum iinde cehennemi bir tempo
srdren, uaklarn nefes nefese brakan, onlar atlatan olarak hayal edildii biimiyle
hayal edilen Franszn, kibar toplumun modeli olmas o kadar da az bir neme mi
sahiptir ( 254 )?

Okyanus Akdeniz Okulunda

Bu Okyanuslar Akdeniz hayatna nasl bitimektedirler ve o da bu Okyanuslarn
muazzam meknlar boyunca nasl davranmaktadr?

Geleneksel tarih, dn btn bu Okyanuslar, blok halinde Denizin bir numaral

dman, daha geni meknn daha kk lektekini kendine tabi klmas olay olarak
sunuyordu. Bu durumu basitletirmektir. Abartma karlnda abartma yaplacaksa,
Akdenizin muazzam komusuna uzun sre egemen olduunu ve gerilemesinin, dierleri
arasnda, bu egemenlii kaybetmesiyle aklanacan sylemek daha iyi olacaktr, unu
tekrarlayalm: tarihi yapanlar corafi meknlar olmayp, tamamen bu meknlarn
efendisi veya bulucusu olan insanlardr.
XVI. yzylda Deniz Atlantik batsna nazaran aikr ayrcalklar elinde
tutmaktadr. Okyanus baars bunu tevik etmektedir: her hal- krda Akdeniz bu
baardan payn almaktadr. Flar dolusu Terre Neuve morinas, adalar ekeri
(Madera, Sao Tome), Brezilyadan gelen eker ve boya tahtas, spanyol Amerikasnn
altn ve beyaz madeni, mid Burnu zerinden tanan Hind Okyanusu baharat,
karabiber, inci veya ipei; Akdeniz bu uzak zenginliklerden, bu yeni trafiklerden payn
almtr. Btn XVI. yzyl boyunca Akdeniz, Kolombus ve Vasco da Gamann
yolculuklarn bir darbeyle iflasa srkledikleri yorgun ve fakirlemi olduu sylenen
u evren deildir. Tamamen tersine, Atlantii ina etmekte ve berya Yarmadasnn Yeni
Dnyasnda kendi imgelerini yeniden kefetmekte ve yanstmaktadr. Bu kitabn ilk
yaynndan sz ederken, Akdenizdeki gnlk yaamn simgesi olan kk eein burada
daha byk bir yere sahip olmamasndan duyduu znty belirten tarihi gibi ( 262 ).
Meksikada eek srtnda geen birka kyly grmek, dayanlmaz bir ekilde Akdeniz
insanlarn ve manzaralarn hatrlatmaktadr diye ilve etmektedir. Oysa, bu hatrlama
iin daha baka frsatlar vardr. Mmkn olduu andan itibaren ekilen buday erken
dikilen Peru ve ili balar, arrierosun katr kervanlar, kiliseler, spanyol kentlerinin
Plaza Mayor'u, berya yarmadasndan gelen ve ksa bir sre sonra vahi bir ekilde
kendilerini retmeye balayan srler, smrge Barokunun artc serpilii... Bu yeni
hayatn tm Akdenizli kklere sahiptir ( 263 ).
Bu balantlar ve bu mbadeleler yzyl boyunca ya Akdenizli, ya da Okyanuslu
tekneler tarafndan salanmtr ve bu bizatihi nemli bir sorundur. Fakat, ortadaki
karlarn farkna varmak yetmez. Bir Atlantik teknesinin veya tccarnn Akdenize
geldii her seferinde, Denizin bir puan kaybedeceini dnmek ar olacaktr.
rnein XVI. yzyln sonunda Napoli kuzey rnlerinin ithal ve Akdeniz rnlerinin
ihra merkezi olarak ne kmasn, bu teknelerin gelmelerine borludur; ayn ekilde
spanyol ynn dorudan Venedie tayan Hollanda tekneleri, XVI. yzyln sonunda
bu sonuncu kentteki ynl dokuma endstrisinin gz kamatrc geliimini ksmen
aklamaktadrlar ( 264 ). Ksacas, her iki tarafn da zimmet ve matlub'unu muhasebeletirmek kolay deildir.

Avrupa ve Akdeniz
Avrupa kstaklar bylece Akdeniz etkisinin balca aktarm hatlarn izmektedirler,
bu hatlarn herbiri etrafnda az veya ok zerk bir kta kitlesini biraraya getirmektedir:
nk, Akdenizin karsnda tek bir Avrupa deil, Avrupalar; birbirleriyle ou zaman
boydan boya, debisi snrl yolarla kt bir ekilde balanm Avrupa paralar
bulunmaktadr.
Fakat, kuzey-gney yollar, nemlerine ramen iinden getikleri lkelerin tm
kitlesini ve halkn ilemeyi baaramamlardr. Mesafeler, ou zaman da engebeler
buna kar kmaktadrlar. Akdeniz ile Kuzey Avrupa arasnda kendilerini dayatan
duvarlar, olumsuz rollerini oynamlardr. Dier yandan, etkiler gneyden kuzeye
doru, srekli akmlar, dalgalar halinde de yaylmamlardr (zihnimizde uyanan imgeler
ne olursa olsunlar). Bu etkiler karalarn ilerine derinlemesine nfuz ettiklerinde, bu

byk ticari yollar izleyen, onlarla birlikte karalarn en uzaklarna kadar sokulan,
meridyen ynndeki dar aralklar araclyla olabilmitir. Ve bazen denizin tarihini
aklayabilmek iin, bu kara ilerine kadar gitmek gerekmektedir.
Fakat bu derin, ou zaman tamamen yabanc topraklarn ortasna tam anlamyla
gmlm -rnein Rusyannkiler- bu hatlar, az veya ok Akdenizli bir Avrupann
zrhndan baka birey deillerdir. Denizin etkisi, ancak kylarndan az bir uzaklkta
bulunan bu esas anayollarn ok saydaki kollar araclyla yaylabilmekte ve genile
yebilmektedir. Sadece bu anayollar zerinde, Akdeniz etkisinin gerek bir alan
bulunmaktadr. Buras ayrcalkl, ama hareketli bir alandr: bu alann yzeyinin
genileyip daraldn grebilmek iin, din, kltr, ve ekonomiyi dnmek yeterlidir.
iktisat tarihinden alnan bir rnek dncemizi net hale getirebilir. Biraz nce
Marsilyadan ve sonu olarak hizmetleri belli bir uzaklktaki baka kentlerle balantl
olan, deniz kenarnda kurulan btn ticari limanlardan sz ediyorduk. Bat ve Orta
Avrupada bu i menzilleri birletiren bir hat Lyondan balayp Cenevre, Ble, Ulm,
Augsburg, Viyana, Krakov, Lwovdan geerdi. Bu ayn zamanda, artc bir ekilde,
kuzey ile gney karm olan ve baklaryla, yaama biimleri kuzey Akdenizlilere ve
geni Mare Internum'a dnk olan kentlerin de listesi deil midir? Bu ortay eksenin
byk bir kabuk balam yara, Avrupa karmaasnn nemli bir belkemii olduu inkr
edilebilir mi? Ve sonunda Akdenize hasm hale gelecek Avrupann bu karma kentlerden
balad inkr edilebilir mi? Reformasyona ak Avrupa, ilerlemeleri saldrgan olan ve
n plana klar Modern alar adn verdiimiz eyi kendi tarzna gre belirleyen yeni
lkelerin Avrupas ( 255 )?
Bunlar sylenirken ok fazla ematik olmaktan kanlmak istenmitir. Avrupa ayn
zamanda kuzey denizleri, geni Atlas Okyanusudur ya. Ve byk keiflerden beri,
Magellan tarafndan Byk Okyanusa Vasco da Gama tarafndan da Hind Okyanusuna balanm olan fetihi bir Atlas Okyanusudur.

3. Atlas Okyanusu
Akdenizin snrlar hakkndaki bir blm, sanki Denizin yalnzca bir uzantsy
m gibi Atlantiin bizzat kendisiyle bitirmek peradoksal gzkebilir. Fakat XVI.
yzylda Okyanus henz tam zerklii iinde varolamamaktadr. Buras yalnzca
insanlar tarafndan kavranmaya ve insanlarn Avrupada kartabildikleriyle yava
yava ina edilmeye balanmaktadr; tpk Robinson Crusoenin evini teknesinden
toplayabildikleriyle ina ettii gibi.

Birok Atlantikler
Bu XVI. yzyl Atlantii, ksmen zerk birok meknn az veya ok mkemmel
biraradalklar, ortaklklardr. Golf Streamin frtnalarla sarsalanan yollaryla bildik
ekseni meydana getirdii ve ilk buluma yerini de Terre Neuve (Newfoundland)n
meydana getirdii, ingilizlerin ( 256 ) ve Franszlarn yatay Okyanusu vardr. spanyollarn
Atlantii Sevilla, Kanarya Adalar, Antiller ve Azorlarn izim yerini belirledikleri ve
hem menzillerini, hem de srkleyicilerini meydana getirdikleri, u elipstir ( 257 ).
Portekizlilerin Atlantii, birinci kenarn, Lizbondan Brezilyaya ekilen; kincisini
buradan mit Burnuna ekilen hatlarn; nihayet ncsn de Hindistandan dnen
yelkenlilerin Sainte Helene adasndan itibaren, Afrika kys boyunca izledikleri u hattn
meydana getirdii, Okyanusun merkezi ile gneyindeki u muazzam gendir ( 25S ).
Ulusal tarihlere bal olan bu eitli Atlantikler, kolayca kendi tarihilerini bulmu
lardr. Belki de, bu zel hayatlar btn halinde balad lde ihmal edilen ve anlamn

ancak hala beklediimiz btnsel bir Okyanus tarihi leinde kazanacak olan, bir
Atlantik daha vardr. stelik, bu hepsinin en eskisidir, bu Atlantik Orta a, hatta
Herakles stunlarndan Cassiteridese -Portekiz, spanya, Fransa, zlanda ve ngiltere
kylar arasndaki, sk ve vahi frtnalara sahne olan bu deniz, esas olarak basit bir
kuzey-gney yoludur, ama Avrupa kstaklarndaki karayollarnn rakibidir- kadar
yaplan Antik deniz yolculuklarnn Okyanusudur. XV. ve XVI. yzyln Atlantiklerinin
hepsi bundan tremilerdir. O bunlar kendi dna atmtr.
Buras aslnda, yolculuklarn g olduu huysuz bir denizdir: Gaskonya krfezi uzun
dalgalaryla ve fkeli sularyla, Akdenizdeki Lyon krfezininki kadar, teyid edilmi
kt bir hrete sahiptir. spanyay gneyden terkeden hikimse, aslnda o kadar da
geni olan kuzey-batdaki Man giriini karmayacandan emin olamaz. V.Carlosun
kk kardei Ferdinand 1518de onu Larerodan getiren filoyla birlikte, hi arzu
etmedii halde kendini rlandann vahi sahillerinde bulmutur ( 259 ). Tpk II. Felipenin
1559 Austosunda yapt gibi, kuzeyden gelirken dorudan doruya Kantabriya
kylarnn derin sulu limanlarna ulalacann hibir garantisi yoktur ( 260 ). ok uzun
sre Polonyann V.Carlos nezdindeki temsilcisi olan eli Dantiscus, 1522de ngilte
reden Yarmadaya bu yolculuun denemesini yapmtr. Akdeniz veya Baltktaki hibir
eyin spanya Denizinin korkun iddetiyle karlatrlabilir olmadn beyan
etmektedir. Bylesine bir deniz yolculuu karlnda dnya egemenliini elde edecek
olsam dahi, bylesine tehlikeli bir maceraya atlmazdm diye haykrmaktadr ( 26 ).
Oysa, dnya egemenliinin bedeli fiili olarak yakn Atlantiin ve Gaskonya
krfezinin tehlikeleriyle denmitir. Bu rendeleyici denizlerin zerinde, Avrupa en ar
deniz rakln geirmi ve dnyay fethetmeye hazrlanmtr.

XVI. yzylda Okyanusun kaderi

Konumuz asndan, Akdenizle olan ilikileri iinde bir Atlantik tarihini izmek
daha yararldr.
Yzyln balarndan 1580lere kadar beryallar, yani Akdenizliler Sevilladan
Antillere kadar byk, enlemesine Atlantii -Pierre Chaununun deyimiyle Sevillann
Atlantii- rgtlemilerdir. Lizbondan itibaren ortaya kan, Portekizlilerin bitmez
tkenmez Okyanusunu da ayn beryallar daha az rgtlemi deillerdir. Birka
Fransz korsann dnda, pratik olarak hikimse bu iyi korunan meknlara mdahale
edememektedir.Kimse giriimlerini kesintiye uratamamakta veya saptramamaktadr.
Sevilla Atlantii Panama kstann telerinde, Potesi madenlerinin liman olan Avicaya
kadar Peru deniz yolunu kavramaktadr. 1564den itibaren Manilla adl kalyon Pasifii
Acapulcodan Filipinlere amakta ve in ekonomisiyle etkin bir ekilde bulumaktadr
( 265 ). Portekizliler, oyuna giri pay olarak deniz seyrfeserlerini Hindistana, sonra
Dou Hind Adalarna, ine ve Japonyaya kadar ileri gtrmlerdir ( 266 ). Bunun
dnda, Afrika ile Amerika arasndaki byk kle ticaretini ve bundan hi de az olmayan
bir ekilde, Brezilyann i yollarn rgtlemiler ve Rio de Platann kk tekneleriyle,
Potesi gmne kaak bir k oluturmulardr ( 267 ).
Bu dnya ekonomisinin muazzam ve karmak bir drenaj sistemi olmasna karlk,
birka arzas, birka yavalamas olacaktr, fakat btnl iinde beryallarn
ekonomisinin bu gelimesi 1580lere, hatta telerine kadar srecektir. Kantlar: Sevillaya gm ve Hindlerden dnen eitli mallarn geliindeki art: deri, boya tahtas,
erguvan bcei -bu sonuncusu, toptanclarn kr iin kavga ettikleri ve rayicini
izledikleri krali mallar arasnda yer almaktadr-. Baka kant: primlerin uzun
zamandan beri Atlantikte, Akdenizdekilerden daha dk olduu Burgos konsoloslu

undaki deniz sigortalarna dair genilemeler ( 268 ). Ve Lizbon, baharat ticareti iindeki
yerini 1600lerin epeyi telerine kadar muhafaza etmitir. Nihayet, protestan korsanl
nn ilk ciddi ilerlemeleriyle durum bozulmaya baladnda, iki dev, Portekiz ve spanya
birlemilerdir. 1580lerde hikimse bunun iki antsal zayfln ortakl olduunu
dnmemektedir.
Bu iyimser tabloya bulutlar, ciddi karabulutlar da eklemek gerekmektedir: yakn
Atlantik, kuzey-gney Atlantii ok erkenden kaybedilmitir. Bu yol birka yzyl nce
Akdenizliler tarafndan fethedilmiti. 1297de Ceneviz kadrgalar Brugese kadar olan
ilk dorudan yolculuklarn gerekletirmilerdi; 20 yl kadar sonra bu rnek Venedik
galere da mercato'\an (1310la 1320 arasnda, herhalde 1317de) ve birok baka tekne
tarafndan izlenmitir ( 269 ). Bu ilerleme (zorunlu olarak neden veya sonu olmakszn)
Champagne fuarlarnn refah dneminin sonuyla akmaktadr; bu ilerleme Alak
lkeler ve ngiltereye ok sayda talyan tccar getirmitir; bunlar buralara igal altnda
bir lkeye olduu gibi yerlemektedirler. Bu denizcilik zaferi talyay hemen ayrcalkl
duruma getirmitir: Dou Akdenizdeki smrgelerine ve kuzeydeki ticari kurulularna
dayanan talya, onu evreleyen geri dnyalardan syrlarak, herkesten daha modern ve
daha zengin hale gelmitir. Bir baka sonu daha, ama bu beklenmedik bir sonutur:
Avrupann Atlatik cephesinin, en azndan baz kesimlerinin -Andaluya, Portekizhareketlenmeleri, fiilen byk keifleri hazrlamtr ( 27 ).
XV.
yzyl ortasnn yava ve gl gelimesi kendini belli ettiinde, bundan avantaj
salayan gene, hem karasal hem denizsel talyan sistemi olmutur. Venedik ve Cenova o
dnemde ngiliz ve Flaman piyasalarna egemendirler. Bu sistem ancak XVI. yzylla
birlikte bozulmaya balamtr. Gerekten de 1550lere doru ( 271 ) Kuzey Denizi, Portekiz
ve Andaluya arasndaki trafik, kuzey teknelerine gemeye balamtr. Yirmi yl sonralar
1568-1569 spanyol-ngiliz bunalm srasnda ( 272 ), beryallar kuzey yolculuklarn
brakmak -veya hemen hemen- zorunda kalmlardr. Kuzeyli yelkenliler bu atlmlarnda, ksa bir sre sonra Cebelitark yolunu tutacaklar ve 1550den nce yarm bir ekilde
baardklar Akdenizin fethini gerekletireceklerdir. Fakat bu trmanma ge olmutur.
1629da anlarn hatrlayan yal bir spanyol (87 yanda), ngilterenin 15 tane bile
sava gemisini yzdremediine tank olduu zamanlardan sz etmektedir ( 273 ).
Burada Deniz iin sz konusu olan ya dolayl, ya da dolaysz, ama Akdeniz lkeleri
iin felket dzeyine ulamayan kayplardr. spanya ve Portekiz byk Atlantik
akmlarn acilen garantiye almak iin glerini seferber etmektedirler. Biscaye rnei
aklaycdr: buras Carrera de ndias'm en iyi teknelerini salamaktadr, kalyonlar
Hind yolunu tutmakta, buna karlk 1569dan nceleri spanyol yn ve gmlerini
Anverse tamakta olan zabra\ax kuzey hatlarnda giderek nadirlemektedirler. Ancak,
bu kt yndeki deimelere ramen, Sevilla ile kuzey arasndaki hayati balant
muhafaza edilmitir. Buday, balk, tahta, demir, bakr, kalay, barut, ynller, bezler,
bakr eya, hereyi tamam tekneler salayan kuzeyliler iin yolculuklarn bedeli tuz,
arap, gmlerin geri gtrlmesiyle karlanmaktadr. Bunun anlam, Yarmadann
bylesine hizmetlerin karln canla bala deyebiliyor olmasdr.
Bylece, kayplar vardr, fakat bunlar, talyan tccarlarna geni bir ekilde ak olan
bir dnya sistemi iinde telafi edilmektedirler. Bu tccarlar ilk balardan beri Lizbon ve
Sevilladadrlar. Sevillay ortaya kartan Cenevizliler olmutur ve bunlar vazgeilmez
ve yava bir sermaye dnmn devreye sokmulardr ki, bu olmazsa Atlantiin her
iki yakasnda da hibir ey yaplamaz ( 274 ). spanyol ekonomisi onlarn mdahalesine
tahamml etmekte ve onlarn yan sra daha sessiz, ama daha nemli rolleri olan
Floransallarn mdahalesine de dayanmaktadr. talya kapitalistleri, Venedikliler ve
Milanolular toplantya katlmakta ve Alak lkelere doru olan belirleyici yollar

ellerinde tutmaktadrlar.Bu kentlerden her ikisine mensup tccarlar Anversde, Nurembergde, hatta dnyann teki ucunda Hrmzde ve Goada bulmak mmkndr.
Ksacas, Akdeniz oyun d deildir. Veya daha dorusu, hibir oyunun dnda deildir.
Hatta Cenevizliler araclyla spanyol imparatorluk mliyesini ve Besanon fuarlar
( 27S ) denilen fuarlar araclyla da Avrupann zirvedeki sermaye hareketinin btnn
elinde tutmaktadr.
Ve bu genel sistemin uzun bir mr olacaktr. Cornelius Hautmannn ynetimindeki
Hollanda teknelerinin gidite 1596da ve dnte 1598de mit' Burnunu dolanmala
rndan nce Akdeniz iin byk bir felket yoktur. O sralar sistem yalnzca, yzyllk
konjonktrn geri dnmesiyle, biraz erken, biraz ge, en canl eserlerinde hastala
yakalanmtr. Bylesine geri dnler srasnda, genelde ilk yakalananlar en ileri gitmi
baarlar olmaktadr. Ancak, bu hareket iinde hibir ey hzl olmayacaktr. En
karakteristik tarihler belki de, spanyol mliyesinin kalbine Portekiz marranolarmn,
tam ihtida edememi ve ou zamanda kuzey kapitalizminin kuklalar olan u novos
christiosun ne ktklar 1620-1630 aras olabilir. Bunlar Cenevizli hombres de
negociosun yannda belirleyici biryer edinmilerdir. 8 Austos 1628de, Havana
yaknlarndaki Matanzas aklarnda Yeni spanya armada y flotas\ HollandalI Piet
Heynin tekneleri tarafndan kuatlm ve ele geirilmitir ( 27 ).
Bu ge tarihler, bizim bak amzdan Yenilmez Armadannki olan, allm 1588
yl kopuunu minimize etmektedirler. Bunun byle olmasnda birka tane arlkl
neden vardr: 1. spanya 1588 bozgunundan sonra-ki bu bozgun dmana, rzgrlara ve
frtnaya olduu kadar, Kuzey Denizinin kumlu kylar boyunca ilerleyebilecek uzman
rehberlerin yokluuna da baldr- da 1597de ( 277 ) ve 1601de ( 278 ) olmak zere Adaya
kar iki sefer dzenlemeye muktedir olmu ve rlandada Elizabethin mliyesini tketen
bir ypratma savan srdrebilmitir ( 279 ); 2. Bu bozgun, genel konjonktrn henz
ykselme dneminde olduu bir srada meydana gelmitir, bu durumda btn yaralar
kabuk balayabilir; 3. ngiliz korsanl kendiliinden yavalamtr, tabii ki rakibe ok
sert darbeler indirmeye devam etmektedir (1596da Cadiz baskn, Ispanyann servetin
den ok, prestijini yaralamtr), fakat adalar ve spanyol kylar yava yava silahlan
maktadr; ngiliz korsanl bir ngliiz tarihinin gsterdii gibi ( 28 ), gelirleri ayran bir
endstridir; spanyaya kar 15 yllk mcadele ve seferden sonra borlar altnda ezilen
Cumberland kontu, masrafl maceralarndan vazgeerek topraklarna ekilmitir:
Artk gemilere el koymay deil de, buday ekmeyi; tekne donatmay deil de, koyun
yetitirmeyi dnmeliyim; 4. ngiltere spanyann zayflamasn hazrladysa da,
bundan hemen yararlanamamtr. nemli ayrnt: ngiltere Katolik Kralla 1604de,
Fransadan alt yl sonra, Birleik Eyaletlerden be yl nce bar antlamas imzalamtr.
Yzyln sonundaki spanyol belgelerinin braktklar izlenimlerin meydana getirdik
leri ereve, ngiltereye kar olan mcadele ou zaman Okyanus boluunda cereyan
etmitir. Man ellerinde tutan ngilizler, Kastilya Adelantado birliklerinin kendi
cephelerinde Cadiz veya Lizbonda hazr olmalarndan nce buradan kmaktadrlar;
ngiliz tekneleri Kanarya veya Azor adalarna kadar, hatta spanyol kadrgalar,
kalyonlar ve kara birlikleri tarafndan korunan Cebelitarka kadar, zorlukla karla
madan gidebilmektedirler. Ancak, iyi mevsimin iyice sonlarnda, ngiliz teknelerinin geri
dnmelerinden sonra, spanyol tekneleri Cebelitarktan Ferroeya kadar kabilmekte
dirler. Sprge harekektlar ou zaman bolukta cereyan etmektedir. Tabii ki, birka
karlama meydana gelmektedir, bazen de karlamada saldr olmamaktadr. rnein
1602 Kasmnda, alt spanyol kalyonu Corogne denizlerini dolamak zere Lizbon
Limanndan ayrlmtr; Yolda onlarnkinden daha iyi silahlanm, manevralarnda daha
cesur birka dman teknesi ile karlamlardr, onlarn yaklamalarna izin vermiler,

birka top atmlar ve sonra yelkenleri fora edip oyundaym gibi kamlardr uazi
scherzando diye anlatmaktadr bir Venedik belgesi ( 281 ). Bu sava masrafldr, fakat
ldrc deildir. Ingiliz ve Hollanda tekneleri Cebelitark boazndan zorla gemek
tedirler. Fakat bu kolay olmamaktadr. Levant Company sorumlularna gre, ngiliz
tekneleri buray daha gvenli olduu iin deniz boazda ok alkantl olduu zaman ve
spanyol koruma kalyonlarnn demirli olmasndan tr onlarla karlamadan, kn
gemektedirler ( 282 ). Ve heryl giderek daha zengin Yeni Dnya filolar sanki onlar
Tanr ynetiyormu gibi gelmektedirler. spanya ve Akdenizdeki ortaklar iin esas
olan budur.

Gecikmi bir gerileme

Daha byk bir Akdenizin peindeki bu son yolculuk, bylece dierleriyle uyum
salamaktadr. Onu kapsayan bu muazzam meknn kalbindeki dar Akdeniz, 1600e
kadar canl, evik, egemen bir ekonomi olarak kalmaya devam etmitir. Byk tarih onu
yzyln bandan itibaren silahlar ve ykleriyle, birden bire terketmitir. Onun iin
gerek gerilemenin anlar daha sonra alacaktr. Bylece bir ilk btnsel emann
taslan izdik. imdi gereken bunun byk hatlarn ve daha da nemlisi, ayrntlarn
ele almaktr.

FZK BRLK:
KLM VE TARH
... Tek bir iklimden dar kmakszn Ulyesses gezileri
J. de Barros, Asia, I, IV, s. 160
Bol bol tasvir ettiimiz bu kaln, kark ve iyi snrlanmam dnya iin insanlarn
bulumalarndan, bir tarihler alam (') olanndan baka bir birlik bulunamaz. Ancak bu
insani birliin tam kalbinde, kendinden daha dar bir mekn zerinde gl bir fizik
birliin, manzaralar ve hayat tarzlarn birletiren bir iklimin rol oynamas belirleyici
olmaktadr. Atlantik bu durumu zttndan aklamaktadr: kukusuz o da insani bir
birliktir; o da bir buluma ve bir alamdr. Fakat Okyanus kompleksinde eksik olan bu
tek renkli kalp, Akdenizin merkezinde parldayan zde a sahip bu dnyadr.
Okyanus, bir kutuptan dierine, dnyann btn iklimlerinin renklerini sunmaktadr.
Zeytin aacnn Akdenizi hi kukusuz kendini dar kta eritleri, denize yapk
bitiik topraklar haline indirgemektedir. Bu mekn, tarihin Akdenizi ve iklim rts
tarafndan ritmlendirilmi olmas nedeniyle, belirleyici olarak kalmaya devam
etmektedir; bu rt o kadar zeldir ki, sadece o Akdenizli nitelemesini tek bana
iaret etmektedir. Bu zorlama nasl olur da uzaklara yansmaz? nk, Akdenize kadar
giden ve ondan kaan btn hareketleri geerken damgalayan o olmaktadr. Ve bu dar
topraklar denizin btn alann evrelemektedirler; demek ki bu topraklarn iklimi bu
alanla snrl kalmaktadr; bunun dnda sv meknlarn da iklimi vardr. Ne kadar da
ok benzer, veya hemen hemen benzerdnya; Yunanistan, spanya, talya, Kuzey Afrika
kadar birbirlerine uzak, kitleleri asndan ok farkl dnyalarn kylarnda
bulumaktadrlar, bu dnyalar ayn solukla yaamaktadrlar; bunlar insanlarn ve
mallarn hibir sla hasretine uramakszn mbadele edebilmektedirler: bu yaayan
zdelikler denizin canl birliini gerektirmektedirler; bunlar gzel bir dekordan ok
daha baka bireydirler.

1. klimsel birlik
Toprak ve su Akdenizinin stnde, aadaki manzarayla ba olmayan (veya hemen
hemen) bir hava Akdenizi uzanmakta olup, bu yerel fizik koullarndan fiilen bamsz
olmaktadr. Buras dardan gelen iki solunum tarafndan ina edilmitir. Bat komusu
Atlas Okyanusununki; gney komusu Sahrannki. Akdeniz kendini aydnlatan
gkyznden bizzat sorumlu deildir ( 2 ).

19. Zeytin akalarndan palmiyelere kadar gerek ' Akdeniz

Palmiyelerin snr birarada bulunan byk palmiyelerin snrdr. Soyutlanm palmye-hurma aalarnn kk
gruplar haJinde yer aldklar snrlar ok daha kuzeyde yer almaktadr (bkz harita 15)

Atlantik ve Sahra
Bu ok iyi kapal olmayan alanda iki ii birbirlerinin pei sra grev bandadrlar.
Sahra kuraklk. lt, muazzam ve mavi gkyzn getirmektedir; Atlantik bulut ve
yamur tamad zamanlar, k smestrine girmi Akdeniz gnde sanldndan
daha yaygn olan u gri sisi, u su toz bulutunu yaymaktadr. lk arkiyat ressamlar
parlak paletleriyle bizi asla yanltamamlardr. 1869 Ekiminde, Messinadan gemiyle
uzaklarken, Fromentin hakl olarak yle kaydetmektedir: "gkyz ak, rgr
souk, sert ve ksa bir rzgr, tente zerinde birka yamur damlas. Hznl, insan
kendini Baltk'ta sanabilir ('). I848in daha ubatnda. Akdeniz knn insan bask
altnda tutan griliinden kamak iin Sahraya gitmitir: bu yl Kasm yamurlaryla
byk k yamurlar arasnda aralk olmamtr ve hemen hemen buuk aydr hi
rahat huzur vermeksizin yamur yamaktadr (J) diye yazmaktadr. Btn Cezayirliler
ya bir defasnda veya baka bir seferinde, kente yeni gelen birinin Cezayir ehrindeki
tufan gibi yamurlar karsnda ne yapacan ardn grmtr.
Herverin ve her zamann gerei. An defteri tutan birinin 24 Ocak I65l'de (5)
kaydettiine gre, Floransada kt hava be aydan ben srmektedir, peravere durato a
piovere quasi cinquc mes. Bir nceki yl (') Capua, tufan gibi yamurlar tarafndan sel
basknna uratlmt. Gerekten de. nehirlerin setleri ykmad, kentlerin sel
basknlarnn dehet ve sararlarna maruz kalmadklar hibir k yoktur. Venedik de
tabii ki birok kereler bu kentlerden biri olmutur. 1443 Kasmnda ( ), kayplar
muazzamdr. quasi mezo million de dm ati; 18 Aralk 16(K)de benzeri bir afet meydana

gelmi, /z'Jzler, setler, evler, zel zemin depolar, kamusal tuz, buday, baharat depolar
muazzam zararlara uramlardr, cor dano di m million doro, bu da geen zaman iinde
fiyatlarn arttn kantlamaktadr ( 8 ).
Kn veya daha dorusu Eyll dnencesinden,Mart dnencesine kadar Atlantik
etkileri zafer kazanmaktadrlar. Azor antisiklonu Atlantik basnlarnn gemesine izin
vermekte, bunlar da birbiri arkasna uzun tek sra diziler halinde, Akdenizin scak
suyuna ulamaktadrlar veya Gaskonya krfezinden gelip bir hamlede Akitanyay
gemektedirler; veyahut da tekneler gibi, Denize Cebelitark boaz ve spanya
kylarndan yanamaktadrlar. Giri kaps ne olursa olsun, bunlar Akdenizi batdan
douya
koar
admlarla
gemektedirler.
K
iklimine
ar
bir
dengesizlik
getirmektedirler. Yamur getirmekte, ani rzgr deiimlerini harekete geirmekte,
mistral, noroit veya borann darbeleriyle, ounlukla kpkten bembeyaz olup, karlarla
kapl usuz bucaksz bir ovaya benzeyen -Bir XVI. yzyl seyyah kl ekilmi
demektedir ( 9 )- denizi nihayetsiz bir ekilde kartrmaktadrlar. Atlantik neminin de
yardmyla Toledonun stnde, El Greconun resmettii kark, patetik gkler, frtna
ve ktan k sorumludur.
Bylece her yl, ou zaman iddetli bir ekilde, Atlantik l gneye ve douya
doru uzaa atmaktadr. Kn Cezayir ularna ve bazen de Sahrann gbeine kadar
yamur yamaktadr. Bat Arabistan dalarnn stne varncaya kadar yamur
dmektedir. l-kart, Paul Morandn yazd gibi Akdeniz deil, tam da Atlas
Okyanusudur.
Bahar dnencesi yaklarken, herey yeniden ve olduka ani bir ekilde
deimektedir; bu Magrip takvimine gre, aalarn alanmalar iin uygun zaman ve
blbllerin akmaya baladklar mevsimdir ( 10 ). Gerek ilkbaharn eli kulandadr:
sekiz kaak gn yapraklarn ve ieklerin birdenbire kmalarna yetmektedir. K
yamurlar sona erer ermez, l bylece denizin meknn en yksek katlarna varncaya
kadar, etraftaki dalar da dahil, igal etmeye balamaktadr. l batya ve zellikle de
kuzeye doru yaylmakta, Akdeniz dnyasnn en ileri gitmi snrlarm amaktadr;
Fransada gney Alpleri her yaz gneyin yakc havasyla dolmakta, Rhone kordonu
geni bir ekilde etkilenmekte, Akitanya havzasn scak hava bir rt gibi kaplamakta ve
ou zaman Garonne lkesinin dnda Armorik blgesinin uzak kylar da ac
kuraklktan nasiplerini almaktadrlar ( n ).
Bylece, yakc yaz hi tartmasz Akdeniz meknnn ortasnda hkm
srmektedir. Deniz artc bir ekilde sakindir: Temmuz ve Austosta araf gibidir;
kayklar aklara gitmekte ve bordalar alak kadrgalar limandan limana endiesiz bir
ekilde dolamaktadrlar ( 12 ). Yaz smestri deniz ulam, korsanlk ve sava iin uygun
zamandr.
Bu yakc ve kurak mevsimin fizik nedenleri basittir. Gnein kuzeye doru yeniden
ykselmesiyle birlikte, Azor antisiklonu yeniden bymtr; kap srglenince siklon
basnlarnn douya doru ilerlemeleri kesilmitir. Bu srg ancak sonbahar
yaklarken alacaktr; ve o zaman da Atlantiin istilas balamaktadr.

Tekdze bir iklim

Bylesine bir iklimin u snrlar, eer bir yandan Sahra kuraklnn yazn ulat
lkelere, dier yandan da Asya ve Afrika boyunca kn muazzam step alanlarnn
ortasnda bile Atlantik basnlarnn getirdii yamurlarn dedii blgelere kadar
uzatlacak olursa, bu snrlar Akdenizin kylarnn epeyi uzaklarnda aramak gerekir.

Fakat bu geni snrlardaki abartmay kim gremez ki? Akdeniz iklimi iaret ettiimiz bu
ilerlemelerden hibiri olmayp, onlarn toplam, akmas, tam bir karmdr. Bu
oluturuculardan birindeki art Akdeniz ikliminin bozulmas, douda veya gneyde
step veya l iklimine gemesi, dier ynde kuzeye doru bat rzgrlarnn ncelikli
olduu bir iklime gemesi iin yeterlidir. Demek ki gerek Akdeniz iklim alan olduka
dar bir blge tarafndan temsil edilmektedir.
Bu arada bu dar blgenin snrlarn analiz etmek zordur. Burada yalnzca fizik
alandakiler olmamak zere, en kk olgulara bile dikkat etmek gerekmektedir; iklimler
yalnzca allm s, basn, rzgr ve yamur rakamlar halinde kaydedilmemekte, ayn
zamanda toprak zerindeki binlerce iaretle kendini belirtmektedir. Andre Siegfried
bunu Ardechele ilgili olarak hatrlamaktadr ( 13 ). Leo Larguier bunu Languedoc ile
Loire arasndaki snrlar iin iaret etmektedir ( 14 ). J.C. Vaudoyer ise eitli Provencelar
arasnda ( 15 ). Hepsi ayrntda gerekler. Btnsel olarak, corafyaclarn tekrarlanan
gzlemleri tartmasz olarak izlenilmeye deer olarak kalmaktadrlar: Akdeniz iklimi
zeytin snrlaryla byk palmiyelerin snr arasnda erevelenmektedir. Bu durumda
bu snrlarn arasnda Italyan Yarmadasn (daha dorusu Apennin yarmadasn)
Yunanistan, Kireniyay, Tunusu ve dier yerlerde genilii 200 km.yi gemeyen bir
genilikteki darky eritlerini kaydetmek gerekmektedir. Akdeniz iklimi ou zaman
bir, kyya inen da etei veya riviera iklimidir Krmda da rastlanlan ky eridi gibi,
denizin etrafnda ince bir kordela-: incir, zeytin, portakal, nar burada heryerde
yetimektedir ( 16 ), ancak her hal- krda Yarmadann gney snrnn tesinde deil.
Fakat bu dar dekor, bizzat darlndan tr, kuzeyden gneye, tpk doudan batya
olduu gibi, reddedilmez bir tekdzeliktedir.
Dnya leinde kuzeyden gneye olan bu deniz nehri, ok fazla kaln olmayan
uzunlamasna bir izgiden ibarettir. Burann en nemli meridyen genilii Adriyatiin
dibinden Trablus kysna 1.100 km.dir; ve bu da zaten anormaldir. Gerekte en byk
genilikler, dou havzas iin 600 il 800 km. arasnda deimektedirler, Cezayirden
Marsilyaya ise 740 km.dir. Deniz ve kta meknlar btn olarak 37 ve 38 Kuzey
enlemlerinin iki tarafnda uzun bir mermi meydana getirmektedir. Enlem farkllklarnn
genilii azdr. Ancak bu farkllk gene de kuzey ve gney kylar arasndaki ztlklar
aklamaktadr; gney kuzeyden daha scaktr. Marsilya ile Cezayir arasndaki ortalama
scaklk fark 4Cdir. 10C izotermi Ocak aynda aa yukar Avrupal olmaktan daha
ok Afrikal topraklar olan gney Ispanya ve gney talyay blen byk eksenden
gemektedir. Akdeniz, kabaca heryerde hissedilir bir ekilde, ayn geometrik iklime
sahiptir.
Doudan batya baz deiiklikler kendilerini belli etmektedirler; bunlar denizin
dousuna doru gidildike Akdeniz neminin daha zayf ve daha ge olmasndan
kaynaklanmaktadrlar.
Bu deiikliklerin herbirinin kendi deerleri vardr. klimbilimcilerin ayrntlara
dikkat ettikleri bir dnemde, Akdeniz onlara hakl olarak, birbirlerinden ayrlmas
gereken bir iklimler ailesi olarak gzkmtr. Fakat bu durum onlarn akrabalklarn,
inkr edilemez birliklerini yok edememektedir. Dier yandan, hemen heryerde ayn
iklimlerin ve ayn mevsim ritmlerinin, ayn bitki rtsnn, ayn renklerin ve jeolojik
mimarinin de yardmyla, tutku derecesine varncaya kadar ayn manzaralarn bulunma
s karsnda kaytsz kalamaz. Sonu olarak bu ayn hayat tarz demektir: Micheletye,
ve Talk Languedoc Filistini hatrlatmaktadr. Yzlerce yazara gre Provence
Yunanistandan daha Yunanldr, en azndan mkemmel Yunanistan Sicilyann u veya

bu kysnda bulunmaktadr.Hyeres adalar eer daha yeil olmasalard Sikladlarn

arasnda yer alabilirlerdi ( 17 ). Ayn ekilde, Tunus gl akla Chioggia lagnn
getirmektedir. Fas, gne altnda daha fazla yanan bir talyadr ( 18 ).
Heryerde, iklimin ve tarihin kz olan, ayn l bulunmaktadr: buday, zeytin,
zm; yani ayn tarmsal uygarlk, insanlarn fizik ortama kar ayn zaferleri. Ksacas,
deniz blgeleri birbirlerinin tamamlayclar deillerdir ( 19 ). Ayn buday ambarlarna,
ayn kilerlere, ayn ya preserine, ayn aletlere, ayn srlere, ayn gndelik meguliyetle
re sahiptirler. Burada tutunan birey, biraz ileride baarl olmaktadr. XVI. yzylda
btn deniz blgeleri balmumu, yn, mortoniniveya vacchini koyunlar retmektedirler;
hepsi istisnasz, Mslman topraklarnda bile, ba ve arap lkeleridir. Kim slam
airinden daha iyi arap iiri yazabilmitir? Kzldeniz zerindeki Torda balar
bulunmaktadr ( 20 ) ve bu balar iraz araplarnn nl olduu uzak rana kadar devam
etmektedirler.
retim zdelii: bu durumda gerekenleri u veya bu deniz lkesinden salamak
mmkndr. XVI. yzylda Suriye buday ve Trakya buday vardr; Napolinin greco
veya latino arab vardr, latino brnden daha boldur ( 21 ), fakat Frontignandan
yklenen birok baka arap fs da bulunmaktadr; Lombardiya pirinci vardr, ama
ayn zamanda Valencia, Trkiye ve Msr pirinleri de bulunmaktadr. Ayn ekilde,
mtevazi kaliteden rnleri kyaslamak zere, Balkan ve kuzey Afrika ynleri vardr.
Demek ki Akdeniz lkeleri aralarnda rekabet etmektedirler veya etmek zorundadr
lar: snrlarnn iinden ok iklimsel dnyalarnn dyla mbadelede bulunmak
durumundadrlar. Bu bir gerektir, fakat XVI. yzyl dk hacimli, mtevazi fiyatl ve
ksa mesafeli mbadelelerin dnemidir. Komular arasnda, insan bakmndan zengin
blgelerle fakir olanlar arasnda durumu olabildiince idare etmek gerekmektedir,
nk en byk sorun, yenilebilecek hereyin ve yenilmesinin yan sra pek fazla zarar
olmakszn tanabilecek hereyin, Provence kylarnn incir uvallarndan, balk, ton,
veya tuzlu et flarna kadar, Msrn bakla uvallarna kadar ve en ok aranan mallar
olan zeytinya ve buday varillerini unutmakszn, hereyin peinde olan kentlerin
beslenmesi sorunudur. Demek ki, retimlerin zde olmas Akdenizin i mbadelelerini
sanld kadar rahatsz etmemektedir. En azndan XVI. yzylda. klimsel birlik ( 22 )
insani adan baka sonulara da yol amaktadr. ok erkenden benzer tarmsal
uygarlklarn yerlemelerinin yollar hazrlanmtr. sadan nce birinci bin yllarndan
itibaren, zeytin aac ve zm asmas uygarl, denizin dou erevesinden batya doru
tamtr. Bu esas birlikleme, alarn en uzandan itibaren yerlemitir. Doa ve insan
anlama halinde almlardr.
Bunun devamnda, XVI. yzylda nereden olursa olsun bir Akdenizli, Denizin
kylarnda asla slasndan ayrlma duygusuna kaplmamaktadr. Evet eskiden, Fenikeli
lerin veya Antik Yunanllarn ilk yolculuklarnn kahramanlk anda kolonizasyon bir
dramd, fakat sonradan byle olmamtr. Bu andan itibaren koloni kurmak, ayn
aalara, ayn bitkilere, gzlerin nnde ayn manzaralara, sofrada ayn gdalara sahip
olmak anlamna gelmitir; bu ayn gkyznn altnda yaamak, bildik mevsimleri
bulmak demektir.
Buna karlk bir Akdenizli lkesini terkeder etmez alamakta ve endielenmektedir:
tpk MakedonyalI Suriyeyi terkedip Frata doru ilerlemeye baladnda, skenderin
askerlerinde olduu gibi ( 23 ); veya Alak lkelerde brouilly du NorcT'da olmaktan
hafakanlar basan u XVI. yzyl spanyollar gibi. Alonso Vzquez ve o zamanlarn
spanyollar iin (ve kukusuz btn zamanlarn spanyollar iin) Flandre ne lavanta,
ne kekik, ne incir, ne zeytin, ne kavun, ne bademin yetitii; maydanoz, soan marulunun

ne z ne de tadnn olduu, inanlmaz birey olarak yemeklerin zeytinya yerine iya

ile piirildii bir lkedir ( 24 ). 1517de Alak lkelere ahs ve levazmatyla birlikte
giden Aragon kardinali de ayn kandadr, Flandre ve Almanyada tereya ve st
rnlerinin ok kullanlmalar nedeniyle, czzam buralarda ok yaygndr ( 25 ) sonucu
na varmaktadr. Gerekte buralar garip lkelerdir! Normandiyann Bayeux kentinde
1529 yaz sresince duraklam olan u talyan kilise mensubu kendini for del mondo
saymaktadr ( 26 ).
te Akdenizlinin bir limandan dierine kolayca dolamasn aklayan ey: sz
konusu olan yeni bir bnyeye intibak veya en azndan bir tanma deildir ve yeni kirac
kendini yeni evde rahat hissetmektedir. Karlatrmak iin, beryallarn Yeni Dnyadaki tketici kolonizasyonlarnn ne hale geldiine baknz. Geleneksel tarih, az veya
ok doru olarak, Peru ve Yeni Ispanyada buday, zeytin ve zm yetitirmeye ilk
uraan kadn ve erkeklerin adlarn muhafaza etmektedir. Hi de deersiz olmayan bir
abayla ve iklim ile topran hasmane tavrna ramen, bu Akdenizliler Tropiklerde
yeniden bir Akdeniz yaratmaya teebbs etmilerdir. Ancak bu aba bouna olmutur:
anavatann tarmsal ve gdasal uygarl, baz geici baarlara ramen, msr, tatl
patates, pulque, daha sonra da eker alkol blgesi olan spanyol-Portekiz Amerikasn
da uygun bir alan bulamayacaktr. Okyanusar ve berya kaynakl byk bir mbayaa
Yeni Dnyada yapay olarak Denizin bu beslenme uygarln srdrmeye yarayacak
tr: bunun sonucu olarak arap, un ve zeytinya ykl teknelerin Sevilla ve Lizbondan
Okyanusun br kysna doru yola kmalar meydana gelmitir ( 27 ).
Fakat bu yeni topraklarda kok salabilen de sadece Akdeniz insan olabilmitir.
Bunun nedeni, belki nceden bir iklimin, Akdenizinkinin sert koullarna alm
olmasdr; bu iklim insan organizmas iin her zaman yumuak deildir ve Akdenizli ayn
zamanda stma salgnlar ve dzenli felket vebaya kar olan savanda da sertlemitir.
Ayn zamanda belki de, anavatannda hep azla yetinmenin byk okulunda okumutur.
Akdenizin sahte konuksever iklimi bazen sert ve ldrcdr. Ve scak denizin
snrlarnn iinde uzak snrlarn insanlarnn yaylmasn nleyen szge o olmaktadr.
Bunlar dnk barbarlar, bugnn zenginlemileri olarak istedikleri kadar buralara
gelsinler: insan yutan yazlara ve malaryaya ne kadar direnebilmektedirler? ( 28 ) Walter
Bauer Sicilyadan sz ederken efendiler gelmekte ve kaybolmaktadrlar; dierleri ise
kalmaktadrlar ve bu szsz bir romanstr ( 29 ) demektedir, ve her zaman ayn olan birromans.

Kuraklk : Akdenizin afeti

Bu iklimin insanlarn hayat asndan eksiklii, yamurlarn yllk dalmndan
kaynaklanmaktadr. Yamur ok yamaktadr, hatta baz noktalarda lsz bir sekide
yamaktadr ( 30 ). Fakat yamurlar sonbaharda, kn, ilkbaharda ve esas olarak
ilkbaharda ve sonbaharda gelmektedirler. Bu kabaca, muson iklimlerinin tersidir.
Muson iklimleri scaklk ve suyun verimli bulumalarn rgtlemektedirler. Akdeniz
iklimi ise, bu nemli hayat faktrlerini, tahmin edilecek sonularyla birlikte, ayrmakta
dr. Yaz smestrinin anl gkleri ar bedeller detmektedirler. Kuraklk heryerde,
akan sularn duraklamalarna veya kurumalarna hkmederek, doul sulamay etkile
mektedir: Akdeniz lkesi, Uedler vefumariler blgesidir. Kuraklk btn otul bitkilerin
duraklamasna hkmetmektedir; bunun sonucu olarak tarm iin olduu kadar, bitkiler
iin de kurakla uyum salama ( 31 ), deerli su dalmlarn en abuk ve en iyi ekilde
kullanma zorunluluunu ortaya kartmaktadr. K bitkisi ( 32 ) buday olgunlamak
ve faal hayat devresini tamamlamak iin Mays veya Haziran ayndan itibaren acele

etmeye balamaktadr. Msr ve Andaluyada ise Nisan ayndan itibaren ( 33 ). Tunus

zeytin aalar, meyvalarn olgunlatrmak iin belirleyici sonbahar yamurlarndan
yararlanmaktadrlar. yle gzkmektedir ki, dry farming ok erkenden ampirik olarak
her tarafta uygulanmtr ( 34 ), ve bu sadece Fenikelilerin yaptklar deneylerden sonra
deildir. Doudan gelen sulama, eitli yntemleriyle birlikte, ok erkenden Akdeniz
alanna nfuz etmitir. Bugn (K. Sapperin haritasna bkz.) {^)Kunstbewasserungsnr
hassas bir ekilde Akdeniz ikliminin snrdr. Bu, sulama tekniklerinin Akdenize
geldikleri yollardan, uzun zamandan beri kurak lkelere uyum salam olan birok bitki
(otul ve aal) de gelmitir. sadan nceki birinci binde, daha nce de sylediimiz
gibi, ba ve zeytin yetitiriciliinin denizin dousundan batsna doru geni lekte
yaylmas gereklemitir ( 36 ). Akdenizin iklimi nedeniyle, aal kltrlere ynelmesi
alnna yazlmtr. Bir bahe olduu kadar besleyici ve tanrsal aalarn da lkesidir.
Buna karlk, Akdenizin iklimi sradan aalar ve bir orman oluumunu tevik
etmemitir. Veya en azndan, onlarn oluumunu garanti etmemitir. Akdenizin ilkel
oluumu olan orman, ok erkenden insanlarn saldrsna uram ve geni lde,
ok geni lde yok edilmitir. Yerine yenisi ya yetersiz bir ekilde kurulmu, veya hi
kurulmamtr. Bunun sonucu olarak, onlarn yerini ormann yozlam biimleri olan
allklar ve makilikler almtr. Avrupann kuzeyine nazaran, Akdeniz ok erkenden
etsiz bir lke haline gelmitir. Chateaubriand Moradan geerken, buras hemen tamamen
aatan yoksundur ( 37 ). plak ve tal Hersekten, ormandan elbisesini giymi
Bosnaya geerken, Jean Brunhesin farkettii gibi, bir dnyadan baka bir dnyaya
geilmekte deil midir ( 38 )? Hemen heryerde odun pahaldr ( 39 ), bazen de ok pahaldr.
Fuarlarn en zengini, montes'den bile zengini (bundan aal dalar anlaynz) Medina
del Campoda, u hmanist Antonio de Guevara btesi zerinde dnmekte ve u
sonuca varmaktadr: btn hesaplar yapldktan sonra odun bize tencerenin iindeki
yemek kadar pahalya malolmaktadr ( 4U ).
Baka sonu: Akdenizde gerek otlaklarn nedreti. Bu durum yamur tarafndan
ykanan topraklarn retken unsurlarn kaybetmeleriyle -aslnda Akdenizin kurakl
bu unsurlarn en iyi muhafzdr- gbre kullanmnn zorunlu olduu kuzey lkeleri gibi
yerlerin zengin tarmlar iin ok gerekli olan, ok yararl bykbalarn, burada az
sayda olmalarna neden olmaktadr. Bykbalara kitlesel olarak ancak Msrda ve
Akdenizin kuzey kysnda nemli Balkanlarda veya dierlerinden daha ok yamur alan
yksek topraklarda rastlanmaktadr. Keiler ve koyunlar (bu sonuncular etlerinden ok
ynleri iin yetitirilmektedirler) et iaesi an kapatmaya yetmemektedirler. Rabelaisnin yol arkadalaryla birlikte Floransann gzelliklerini seyreden,ok kzgn
Amiensli bir rahibe sylettii elenceli szlere bir an kulak verelim. Amiensde diye
aklamaktadr yaptmz yoldan drt kere, hatta kere daha az bir mesafe iinde size
ondrtten fazla ok eski ve lezzetli et kzartmas yapan dkkn gsterebilirdim.
Aslanlara ve africanoslan (kaplan adn verdikleri eyi byle adlandrdnz sanyorum)
belediye saraynn kulesinin yannda veya Philippe de Strozzynin saraynda kirpi veya
devekuu grmekten ne zevk aldnz bilmiyorum. Allahn adna, yal ve iyice kzarm
bir kaz grmeyi tercih ederdim ( 4I ). Akdeniz hakknda, bana dalga geerek yazan bir
corafyac, yeteri kadar et yok, ok fazla kemik var diyordu ( 42 ).
Kuzeyli insan iin daha XVI. yzylda bile, Akdeniz hayvan varl ak verir olarak,
srlar ounlukla sska ve koyunlar dk arlkl olarak gzkmektedir. Montmorency ve ordusu, 1577de, hepsi de Aa Languedoctan gelen 8.000 koyun
yemilerdir. Ortalama arlk st stne hayvan bana 30 libre, yani 12 kg.'dr
(bugnn). Bu sefil bir durumdur ve hayvan hemen hemen hibir ey etmemektedir;
para bana 4 livre, yani koyun basna bir ekden biraz fazla ( 43 ). Valladolidde, 23

Hazirandan 5 Aralk 1586ya kadar kesilen 11.312 koyun zerinden yaplan hesaplama,
hayvan bana ortalama 11.960 kg. et (26 Kastilya libresi) vermektedir. Ayn ekilde, ayn
dnemde kesilen 2.302 sr zerinden yaplan hesaplama birim bana et verimi 148,12
kg. (322 Kastilya libresi) olarak kmaktadr ( 44 ). Demek ki, hayvanlar yeteri kadar ar
deillerdir. Ayn eyler atlar iin de sylenebilir. Akdenizde ok gzel atlar vardr: Trk
atlar, Napolinin kk atlar, Andaluya yk beygirleri, Kuzey Afrikann Berber
atlar, fakat bu atlar hzl, canl binek hayvanlardr ve gelecek yzylda, kuzeyin byk
at, eek ve katrlar karsnda modalar geecektir. Posta menzilleri, modas kendini
kabul ettirecek olan at arabalar, top arabalar iin hayvan gc giderek belirleyici kstas
haline gelecektir. 4 Aralk 1522de Kantabriya sahilinde Codaliada karaya kan
DantiscusnoH tamen tam bonis (diye yazmaktadr) 6 yk hayvanyla Leone doru yola
kmtr, ut sunt apud nos qui plumbum ferunt ex Cracovia in Hungariam" ( 45 ).
Krakovdan Macaristana kurun tayan atlarla olan kyaslama, bir hatay gizleyemeyecek kadar anidir. Zaten bu gney atlar ne yemektedirler ki? Yulaf, ancak Languedoc
gibi baz blgelerde Akdeniz dnyasyla yeni yeni tanmaktadr ( 46 ), ve arpay insan
hayvanlara vermekten ok, kendi yemektedir. Ispanya snrn birkez getikten sonra,
Barthelemy Jolynin bize dediine gre, artk ksa ve itah kesici samana olaan olarak
tabi olmaktan duyduklar memnuniyetsizlikten kineyen u Fransa atlarna acyalm ( 47 ).
Hereyi bununla aklamay arzu etmeksizin kaydedelim ki, eer topra ancak izen
saban Akdeniz tarlalarnda tutunabildiyse, bunun nedeni sadece ekilen topran nitelii
ve narinlii olmayp, ayn zamanda srm hayvanlar olan kz ve katrlarn yeterli gce
sahip olmamalardr da. Yzeysel srmler, ra/eler yedi veya sekiz yla kadar
artrlabilmektedir ( 48 ). Gelecein kantlayaca zere, en iyisi ^tekerlekli ve nden
hareketli pulluun ok byk bir ilerleme arac olduu kuzeydeki gibi, topra daha
derinlemesine srmektir. Languedocta kuzey pulluunun taklidi olan sahte-pulluk
"mousse bu rol oynayamayacak ve pek fazla yaylamayacaktr ( 49 ). Languedocun
zavall aratoresi, istedikleri kadar yorulmakszn alanlarn trmalayp dursunlar, le de
France ve Pikardiya charrueur'\ennin karsnda arlklar yoktur ( 50 ).
Gerekte Akdeniz, tek. bana koullar tarafndan yaratlmamakla birlikte, onlar
tarafndan arlatrlan temelli bir fakirlikle mcadele etmektedir. Gerek veya zahiri
kolaylklara ramen, hayat burada narindir. Herkes Akdenizin tatllna, o kadar
vlen gzelliine kendini kaptrmaktadr -bazen Philippson gibi bu konuda bilgili bir
corafyac bile- ve kuzeyden gelen u yolcular gibi gneten, renklerden, lk havadan,
k gllerinden, turfanda meyvalardan bylenmektedirler. Tpk Vicenzede halkn
sokak yaam, geni bir ekilde nleri ak dkknlar karsnda akna dnen ve parlak
gney ndan evine biraz gtrmeyi dleyen Goethe gibi. Bu konuda ne kadar bilgili
olunursa olunsun, bu k, nee manzaralarna, sefalet ve fizik ac imgelerini ortak
etmekte glk ekilmitir. Gerekte, Akdeniz insan btn abasn sarfederek gndelik
ekmeini zorlukla kazanmaktadr. Muazzam alanlar ilenmeden kalmakta ve ok az
yarar salamaktadrlar. Besleyici toprak, hemen heryerde iki ylda bir nadasa tabidir ve
bu byk verimlilikleri nleyen bir yntemdir. Michelet birkez daha ve herkesten daha
iyi, bizim Provencemzdan balamak zere, bu topraklarn temelden gelen sertliini
anlamtr.
Bu fakirliin aikr bir iareti bulunmaktadr: kuzey insanna her zaman arpc gelen
azla yetinme. Anadoluda bulunan Flaman Busbec, 1555de yle yazyordu: yle
sanyorum ki, gerei yaralamakszn bir Flamann bir gnlk masrafn karlamak iin
gerekenin, bir Trk 12 gn yaatmak iin yeterli oluunu ifade edebilirim... Trkler
mutfan ve ona bal olan herseyin cahilidirler; azla yetinme konusunda ardrlar ve

yemek seme konusuda pek hassas deillerdir; eer tuz, ekmek sarmsak veya bir tane
soanlar varsa ve biraz da ayranlar bulunuyorsa, baka birey istememektedirler, ve
bunlardan bir trl yapmaktadrlar... ou zaman iyice souk suyla st kartrmakla
yetinmektedirler, bununla itahlarn bastrmakta ve byk scaklarn onlarda meydana
getirdii harareti sndrmektedirler ( 51 ). Bu azla yetinme; biraz pirin, biraz gnete
kurutulmu et ve kzde kaba bir ekilde piirilmi ekmein yettii, seferdeki Trk
askerinin en byk glerinden biri olarak sklkla kaydedilmitir ( 52 ). Batl asker daha
talepiydi, belki de ok sayda Alman ve svirelinin rnek oluturmas buna neden
oluyordu ( 53 ).
Fakat acaba Rum, talyan, spanyol kyls, hatta kentlisi bu konuda Trklerden
daha m zordurlar? Theophile Gautier de daha bir yzyl nce, ar krekilik
mesleinden tr kaslanm yakkl kayklarn, kayklar zerinde hemen sadece i
hyarla beslenerek, gnlerce yaamalarndan ararak, bunlarn ok az olan gdalarn
kaydediyordu ( 54 ). Alexandre de Laborde, Itineraire descriptif de lEspagne (1828) adl
kitabnda, Murciada yazn bir tek hizmeti bulmak mmkn deildir ve daha nce ie
girmi olanlarn da ou gzel mevsimin balamasyla birlikte ilerini terketmektedirler.
Bu durumda kolaylkla salata, birka meyva, kavun ve zellikle de krmz biber
bulabilmektedirler. Bu malzemeler gdalarna yetmektedir ( 55 ). Montaigne, herkesi
akam yemeine davet ettim diye yazmakta ve ilave etmektedir (Olay Lucca lcalarnda
gemektedir), nk talyadaki ziyafetler Fransadaki ok hafif bir yemekten baka
birey deillerdir ( 56 ).
Buna karlk, Commynes Venedikteki hereyin bolluu karsnda okuya kapl
maktadr. Yabanc olmann zrne sahiptir. Ve Venedik Venediktir, yani gda
bakmndan ayrcalkl bir kent. Bizzat Bandello, kentin, pazarlarndan labbondanza
grandissime dogni sorte di cose da mangiare" ( 57 ) tarafndan bylenmekten kendini
alamamaktadr ve tanklndan kuku duymamak gerekmektedir. Fakat ok zengin,
konumu ok iyi bir kentin bu lks pazarlarn iae etmenin ne kadar g olduunu, bu
iin Signoriaya ne endielere, ne kadar dikkat sarfna mal olduunu biliyoruz.
Akdeniz edebiyatlarnda sofra zevkine ilikin kk yer acaba farkedilmi midir?
Yemek tasvirleri -tabii eer sz konusu olan hkmdar sofralar deilse asla bolluktan
sz etmemektedirler ( 58 ). Bandellonun yklerinde iyi bir yemek, biraz sebze, biraz
Bologna sucuu, ikembe ve bir kadeh araptr. Altn Yzyl spanyol edebiyatnda,
oyuk karnl tip, allm bir kiidir. Bu tip ultra klasik Lazarillo de Tormes ve kardei
Guzman de Alfarachedr; bunlar Picardiada yere karncalar iin kibarlktan bir krnt
bile drmeden koskoca bir sert ekmek somununu yemektedirler ( 59 ). Ayn Guzman
Allah seni Kastilyadan inen vebadan ve Andaluyadan kan alktan korusun
demeyi uygun grmektedir ( 60 ). Don Quixottenin yemek listelerini veya u ataszn
hatrlatmak gerekir mi? Eer tarla kuu Andaluyadan gemek isterse, yannda yemini
de getirmelidir ( 61 ).
Bahe, meyvalk veya deniz rnleri ne kadar eitli iltifatlar cezbederlerse etsinler,
bugn bile iyi donatlmam bir sofra, rneklerin ou itibariyle yetersiz beslenme
snrnda bir gda rejimi sz konusudur ( 62 ). Bu azla yetinme bir erdem veya zevk
eksiklii -Busbec gibi konuursak- deildir, fakat bir zorunluktur.
Akdeniz toprann halklarna dayatt fakirlikten, burann verimsiz kalkerli
topraklar, tuz felketine maruz kalan geni alanlar, Belon du Mansn szn ettii
ritre ile kapl krlar ( 63 ), yumuak topraklarn nadirlii, ilenebilir topraklarn narinlii
de sorunludurlar. Yalnzca kt tahta sabann ancak trmalayabildii ince toprak
tabakalar rzgr ve afet sularnn insafna kalmlardr. Bunlar ancak insan abasyla

yerlerinde tutulabilmektedirler. Ve kylnn srekli dikkat ve zenini boa kartan

uzun sren bellar dneminde yalnzca kyllk deil, besleyici topran kendi de yok
olmaktadr. Otuz Yl Savalarnn yol at karmaa srasnda, Almanyann kyl halk
perian olacaktr, fakat toprak ayakta kalacak ve onunla birlikte bir yeniden ina olana
da orada duracaktr. Kuzeyin stnl. Akdenizde eer ekilerek korunmazsa lmek
tedir: l ekilebilir alan pusuda gzlemekte ve eline geirince de asla brakmamaktadr.
Topran kyl abasyla korunmas veya yeniden ina edilmesi bir mucizedir. Bugnk
rakamlar bu durumu anlatmaktadrlar: orman, otlak ve zel olarak verimsiz olan alanlar
dnda ilenen alan, 1900lerde talyada topraklarn % 46sn; spanyada % 39,1ini;
Portekizde % 34,1ini ve Yunanistanda sadece % 18,6sn meydana getirmekteydi.
Rodosta bugn 144.000 hektardan 84.000i ilenememektedir ( 64 ). Denizin gney
kylarnda rakamlar daha da felketli olacaktr.
Fakat acaba, bizzat ilenen topraklar ne vermektedirler? stisnai koullar (rnein
sulama) hari, ok az birey; bundan da iklim sorumludur.
Akdenizde hasat, hibir yerde olmad kadar, dengesiz unsurlarn insafna kalm
tr. Eer hasattan nce gney rzgr eserse, buday tam anlamyla olgunlamadan ve
olaan byklne erimeden nce kurumaktadr; veya zaten olgunlamsa, taneleri
dklmektedir: spanyada bu felketi nlemek iin, ok kuru taneler gndz topraa
dkldnden, kyller gece serinliinde buday bimektedirler ( 65 ). Eer su basknlar
kn alak topraklar istila ederse, tohumlar tehlikededir. Eer ilkbaharda gkyz ok
erken alrsa, olgunlamas epeyi ilerlemi olan zm bazen telafisi mmkn olmayan
bir ekilde donmaktadr. Hasttan, son ana kadar emin olmak asla mmkn deildir.
1574 Ocak sonunda Giritte zm iyiye benzemektedir, yamur bol yam, olaandan
fazla ekilmitir. Fakat haber kaynamz taneleri yakan vebal sislere tabi olan bu
lkede bylesine umutlara bel balanabilir mi diye ilave etmektedir ( 66 ). Aripelde ok
korkulan gney rzgrlar, Korfuda olgun zmleri mahvetmitir ( 6V ), bugn kuzey
Afrikann tahl blgelerinde hala korkulan rzgr budur, sirocco adn tayan bu
rzgra kar birey yaplamamakta ve gn iinde btn bir yln emeini yok
edebilmektedir. Akdeniz tarlalarn tehtid eden bu felketler listesine, ekirge belsn da
ekleyelim, hem dn, hem de bugn iin ( 68 ).
Bir hasadn, onu pusuda bekleyen btn bu tehlikelerden, birbiri ardna kurtulmas
nadir bir olaydr. Verimler dktr ve buday ekim alanlarnn snrl yzeyleri de
hesaba katlnca, Akdeniz daima alk snrndadr. Birka kere s sramasnn olmas,
yamur yamamas, insanlarn hayatlarnn tehlikeye girmesi iin yeterlidir. Bu durum
da herey, hatta siyaset bile deimektedir. Macar snrlarnda eer yeterli bir arpa hasad
olacana dair umut yoksa (Akdeniz iin arpann kuzeyin yulafnn edeerlisi olduu
bilinmektedir), Padiahn buralarda fiili bir savaa girimeyeceinden emin olunacaktr:
Sipahilerinin atlarn nasl doyurabilecektir ki? Eer ayn zamanda deniz ambarlarndan
veya drdnde buday da azsa, kn veya ilkbaharda yaplm olan sava planlar ne
olurlarsa olsunlar, savalar hasat mevsiminde zorunlu olarak isiz kalacaklardr ki, bu
ayn zamanda denizin sakin olduu dnem ve byk deniz harektlar mevsimidir. Bu
ktlk durumunda hemen kyl ekiyal ile deniz korsanl, iddetlerini iki katna
kartacaklardr. Bu'koullarda, byk siyasal mektuplamalarda, gndelik hayata
ilikin olarak kaydedilen yegne ayrntnn hasada ilikin olmalarna alacak mdr?
Yamur yad, yamad, buday iyi bymedi; Sicilyadaki tahminler iyi, fakat
Trkiyede rn iyi deil, Padiah buday kna mutlaka izin vermeyecek. Bu yl bir
ktlk yl, bir carestia, o zamanlar denildii gibi bir cherte (pahallk) yl olacak m,
olmayacak m?

Hizmetilerin ba Francisco Osorio 1558de II. Felipeye yazd mektuplarda,

kuzeyde srgnde olan krala Yarmadadaki hava durumlarn uzun uzun anlatmaktadr.
Bu Valladolidli kentli, gn rengine, rnlerin durumuna, ekmek fiyatna ne kadar da
dikkat etmitir. 13 Mart 1558de: ki gnden beri hava burada ak, ok gneli ve
rzgrlyd diye yazmaktadr. Ocak ortasndan beri hi yamur yamad. Ekmek
fiyat biraz artt ve gelecekteki rayicini saptamak iin bir pragmatik yapld. Bu
pragmatik yaynlandndan beri gkyz bulutlarla kapland. te Nisan iin yamur
ummamz iin bir neden. Andaluya ve Estramadura gibi Toledo krallnda da yamur
yad ve hava ok salkl: ekmek fiyat buralarda ok dt ( 69 ). 30 Ekim 1558 buday
rn, bol, kralln tmnde vasat miktarda arap var, ekimler heryerde iyi gitti. Ayn
26snda burada btn bir sabah boyunca lapa lapa kar yad. Daha sonra bolbol
yamur yad, bu ekinlere ok iyi gelecek. Buradaki havalara gre Brkselde havann
ok scak olmayacandan eminim. Ekmek fiyat kralln tmnde dt ( 70 ).
II. Felipe ekim zamanndan itibaren hava dalgalanmalarndan haberdar edilmek
tedir; ekmek fiyatlar yamura gre artmakta veya dmektedir; bu ayrntlar, iktisat
tarihine ilikin baka ayrntlarn bouna arand, mektuplamalarn iine serpitirilmi
lerdir: btn bunlar XVI. yzylda Akdenizdeki gda durumu hakknda aklaycdrlar.
Sadece basit bir ekonomik sorun deil, ayn zamanda hayati bir sorun.
Bunun anlam, aln, insanlar sokaklarda ldren hakiki aln bir gerek
olmasdr. Venedikli Navagero 1521de Andaluyada ylesine bir alk oldu ki,
saylamayacak kadar ok hayvan ld ve lke l olarak kald; ok sayda da insan ld.
ylesine bir kuraklk oldu ki, budaylar yok oldular ve tarlalarda ot bile bulunamaz
oldu; bu yl Andaluyann cins atlarnn byk bir ksm yok oldular ve bugne kadar
(1525) yerlerine yenileri konulamad ( 71 ) diye anlatmaktadr. Bu u bir rnektir! Fakat
yllarn dizisi iinde, nihayetsiz bir ekilde caresteler, her hkmetin buday avna
kmas ve insanlarn alktan lmelerini nlemek iin -her zaman baarl olamadankamusal datmlar rgtledii kaydedilmektedir. Yzyln ikinci yarsnda, zellikle
ar bir bunalm 1586dan 159 le kadar btn Akdenizi etkilemitir ve bu bunalm
Akdenizi kuzey teknelerine amtr. Normal yllarda bile hayat asla kolay, asla bolluk
iinde deildir. XVI. yzyln sonunda ekim alanlar, ba, dutluk bakmndan zengin
olan Toskanallarn, con tutto cio non raccolgono vettovaglie per un terzo dellanno
olduunu dnnz ( 72 ). Veya Guzmann anlats iindeki u cmleyi tartnz:
kuraklk sonucu yl ksrd. Refah yllarnda bile ok almak zorunda olan Sevilla
bundan ok zdrap ekti.
Akdeniz tarihinin kalbinde u zorlamalar rol oynamaktadrlar: fakirlik, yarnn
belirsizlii. Belki de bilgeliin, azla yetinmenin, insanlarn alkanlklarnn nedenleri
bunlardr ve belki de, bazen gndelik ekmek ihtiyacndan baka birey olmayan,
igdsele benzeyen baz emperyalizmlerin de nedenleri bunlardr. Akdeniz zayflklar
n ikme edebilmek iin davranmak, kendi evinin dna kmak, uzak lkelerin katkda
bulunmalarn salamak, onlarn ekonomilerine ortak olmak zorunda kalmtr. Ve
bunu da yaparken tarihini nemli lde bytmtr.

2. Mevsimler
Denizin iklimi, birbirlerinden kesin olarak ayrlm iki mevsimiyle birlikte, Akdeniz
gvdesini her yl sanki nce klklarna, sonra da yazlklarna gidiyorlarm gibi ve bylece
ilnihaye, monoton bir ekilde gelen iki farkl cephede yaatmaktadr. Bize havann
niteliinden, renginden sz eden saylamayacak kadar ok kayt, yllar hesaba katlmak
szn snflandrlabilir. nemli olan yalnzca aylardr ve kk sapmalarla hep ayn

hikye sz konusudur. Yln kaplar ngrld gibi almakta ve kapanmaktadr.

Gn dnmleri ve gne asndaki deimelere Kabilide yln kaplar ad verilmek
tedir. Her defasnda insanlar iin, talihiyle birlikte yeni bir mevsim almaktadr: arpa
ekmei ya da alk ( 73 ).

Ksn
duraklar

K erken balamakta, ge bitmektedir; gelmesinden endie duyulmakta ve bittiine

asla inanlmamaktadr. Bilgeliin tavsiyesine uygun olarak k, takvimin gsterdiinden
nce beklenmektedir, 9 Eyll: esserdo hormai il fine deli estate demektedir bir Venedik
senato belgesi; sonra 20 Eyll: venendo hora il tempo del inverno; 23 Eyll: approximandose el tempo del inverno ( 74 ). Sorun, gafil avlanmamak, galee grossi, tekne, ince
kadrgalar zamannda limana ekmek, askerleri ar miktarlarda yola kartmamaktr.
Herkes kiisel olarak, en kk arzada malignita de la stagioneyi devreye sokacak olan
kiisel salna dikkat etmek zorundadr. Bir dizi afet, snama, kstlama, irdeleme
balamaktadr; bu, insanlar ve nesneler iin g olan stagione horriadr: srekli
yamurlar di e note, ne krlar, ne kentleri saknan su basknlar, tipiler, frtnalar, deniz
frtnalar ve herkes iin acmasz olan souk, zellikle fakirler iin, incommodo omnium et
maxime pauperum ( 75 ). Hastaneler sefillerle dolacaktr. Ve sonra, aalar yeniden
ieklerle kaplandktan veya Montpellier yaknlarndaki ovalar smbllerle maviletik
ten sonra bile, neler olaca bilinemez ( 76 ). 15 Nisan 1594de Bolognada Paskalyadan 5
gn sonra daha imdiden gzel bir ilkbaharn balangcndan sonra, ok kar yad.
Allah yardmcmz olsun ( 77 ). 23 Mays 1633de Floransada 21 Maystaki yamurdan
sonra yle bir souk kmtr ki, comeper ligranfreddi digennariodaki gibi ate yakmak
gerekmitir, ve da karla kapldr ( 78 ).
Bu durumda kendi iine kapanan hayatlardan en fazla etkileneni, en hareketsizleeni,
tarlalarnkidir ( 79 ). Kyl zorla istirahat etmekte, ancak daha nceleri Aristofanesin de
dedii gibi, Zeus bu arada topra slatmaktadr ( 80 ). Havann ak olduu zamanlarda
kyl, eer Ekimde yapmadysa, arpa ekmekte, Aralkta buday tohumu atmakta ve
ilkbahar banda msr ekmektedir. Fakat msr XVI. yzylda Amerikadan yeni
gelmitir. Bunlar aslnda yarnki gibi kitlesel igc, komularn yardmn, Portekizde
denildii gibi por favor almay gerektirmeyen kk ilerdir. Bunlara sebze ekimi ve
birka srm ilemi eklense bile, k bo zamanlarn ve baz bayramlarn mevsimidir.
Hrstiyan lkesinde, Aralkta domuz boazlamak bunlardan biridir. Boccacio hikyele
rinde bundan sz etmektedir ( 81 ). Ocak aynda Kabili dalarnda, k gn dnmnde,
gne devreleri arasndaki ayrl vurgulayan Ennayer bayramlaryla birlikte, gece ge
saatlere kadar sren len sofralar deerli rezervleri tketmektedir; fakat bu hovarda
pisboazlkla, gelmekte olan yl uzlatrmak gerekmektedir ( 82 ).
Karlar tarafndan ablukaya alnan birok da kitlesi, alak topraklara giden srler
ve obanlar tarafndan terkedilmilerdir. Evlerinde kalan dallar, sonbahar fuarlarnda,
artk besleyemeyecekleri gen hayvanlar satmlardr. Bugn bile, Pirenelerin snrnda
( 83 ), kukusuz Montaignein 1581 de ( 84 ) oralardan getiinde Lucca lcalarnda kuzu ve
buzann ucuza satlmasyla ayn nedenle, byle bir durum meydana gelmektedir.
oban tarafndan terkedilen da, ou zaman yolcu tarafndan da terkedilmitir: karl
yksek lkelerden geite insann kendini ve mallarn yitirme riski vardr: Fransz elisi
12 ubat 1578de stanbuldan ( 8S ) Sire, kar burada o kadar srekli ve fazla ki, beni 50
gnden beri kuatma altnda tutuyor ve karar verdiim gibi geen hafta yola kmam
engelliyor. Halepteki Fransz konsolosu Trk Gedoyn, 1624de kn Balkan
dalarnda yapt yolculukta bandan geen beklenmeyen olaylar ayrntlaryla
anlatmaktadr: souktan donmasna veya ay ile kurtlar tarafndan paralanmasna az

kalmtr ( 86 ). Fas Atlasnda, Afrikal Leonun akladna gre, gney hurmalarn

Ekimden itibaren getirmeye balayan tccarlar, dadaki olaanst kar tipileri karsn
da gafil avlanmaktadrlar. Kimse bundan kaamamaktadr. Aalar bile, muazzam
kefenin altna gmlmektedirler ( 87 ).
Bu arada, aadaki blgelerde ulam ou zaman gtr; srekli yamurlarla
birlikte nehirler tamakta, kprleri ykmaktadrlar, o kadar ki diye anlatmaktadr
Bandello hikyelerinden birinde mlkleri Po nehrinin bu tarafnda olan bizim
Mantovallar topraklarndaki ne yiyeceklerle, ne de mallarla vnememektedirler ( 88 ).
1595 Ekiminde, bir Venediklinin yazdna gre, nehir o kadar ykselmitir ki,
Ferrareliler bizim tarafmzdan, setlerle yark amaya girimilerdir ( 89 ). Bir baka
seferinde Tiber tamtr: 1598de, daha 1575de tamir edilmi olan Aemilius
kprsnn yarsn gtrmtr ( 90 ). 1594de ise sra Arnonundur. Bu yl Toskanadaki
nehirler buz tutmu ve meyve aalar birkez daha donmulardr ( 91 ). Baz zellikle sert
klarda Venedik kanallar donmaktadr ( 92 ). En iyi durumlarda bile, XVI. yzylda
yollarn kn korkun bir ekilde amurlanm, ukurlarla dolmu, ubat 1581de
spanyada ( 93 ) veya Aralk 1592de Balkanlarda ( 94 ) olduu gibi -bunlar daha dn o
kadar amurludurlar ki, yolcularn elbiselerinin rengini anlamak mmkn deildir ( 95 )kullanlmaz hale gelen yollarla balar beldadr.

Deniz seyrseferinin durmas

Deniz de dman hale gelmektedir. O kadar ki, denizciler isiz kalmaktadrlar. Roma
dneminde, teknelere Ekimden Nisana kadar k uykusuna yatma emri verilmekteydi.
Gemicilerin ihtiyac bunu gerektirmekteydi ( 96 ). Havari Paulusun deniz yolculuklarna
ilikin olarak, Giritten Botiportusun ad fiemanduma yatkn olmad ( 97 ) ve Paulusu
tayacak olan skenderiye gemisinin Maltada klad ( 98 ) renilmektedir. Yzyllar
sonra, Orta a kentlerinin denizcilik yasalarnda, 1160 tarihli Piza Constitutum
t/jusunda (") benzeri hkmler bulunmaktadr. Piza blgesinde eylemsizlik SaintAndre bayramndan Martn ilk gnlerine kadar zorunludur (tempore hyemalipostfestum
Sancti Andreae... ante kalendas Martii). Ayn zorunluk Venedikte 1284 tarihli denizcilik
yasasnda ( 10 ), 1387 tarihli Ancona denizdik yasasnda da ( 10 ) yer almaktadr. Yasa
koyucu, deney tarafndan yazdrlan tedbir ve korumay yzyllar boyu muhafaza
etmitir. XVIII. yzyln sonuna kadar Dou Akdenizliler sadece Saint-Georgesla (5
Mays) Saint-Dimitri (26 Ekim) arasnda denizde dolamlardr ( 102 ).
Fakat 1450lerden itibaren, denizciliin k engeline kar kazand zaferler artmaya
balamtr. Fakat burada sz konusu olan, henz ksmi ve her zaman tehlikeye gebe
zaferlerdir. Her yl yank uyandran gemi batmalar, kn gcn hatrlatmaktadrlar. O
kadar ki, 1569da Venedik, artk deniz yolculuklarnn yalnzca 15 Kasm ile 20 Ocak
arasnda, sul cuor deliinvernata ( l03 ) yasaklad iin, kukusuz hafifletilmi olan eskinin
savunma yntemlerini yeniden yrrle koymutur. Bylesine konularda geriye
dnmek tabii ki olanakszdr. Bu yeni yasalara o kadar az uyulmutur ki, Signoria onlar
1598de yrrlkten kaldrmak zorunda kalmtr ( l04 ). Fakat alnan nlem gene de
belirtileri ortaya koymakta, bu dnemde bile kn denizcilie neye mal olduunu iaret
etmektedir. 1 Aralk 1521 de Greco rzgrndan tr Adriyatikte birok gemi
batmt, bunlardan tahl ykl olan biri ise, tam da Raguza limannda sulara
gmlmt ( 105 ); 11 Kasm 1538de tek bir keresinde, Barbarosun 38 kadrgas kyya
vurmu ve fkeli deniz tarafndan paralanmtr, olaydan kurtulan insan ve mallar
Arnavutlar tarafndan ya ldrlm, ya da yamalanmt ( 106 ); 9 Kasm 1544de yedi
Raguza teknesi frtnaya kurban gitmilerdi ( 107 ); Ocak 1545te bir greco tramontano
darbesi Adriyatikte, aralarnda 100.000den fazla dka altnyla Suriyeye giden 3

Venedik teknesi de olduu halde, 50 gemiyi batrmt ( 108 ); 29 Aralk 1570de

Adriyatikte meydana gelen en byk talihsizlik srasnda iki buday ykl tekne tam
da Raguza limannda batmlard ( 1Q9 ). Ve ne kadar da ok benzeri baka olay vardr:
1562 Ekiminde Herradura kysnda spanyol kadrgalarnn tmnn meydana getirdi
i filonun batmas; Ekim 1575de denizin lgnl sonucu stanbul nlerinde kyya
srklenen 100 kadar tekne ve 12 kadrga ( 110 )!
Kn kim denize alrsa, unsurlarn insafna kaldn bilmeli, devaml diken stnde
olmal, hava patladnda gece frtna lambalarnn, Guzman de Alfarachen szn
ettii fnnales de borraseann yandn grmelidir ( m ). Yolculuklar yazdakilerden daha
uzun ve hareketli olduklarndan, kt mevsim boyunca nadirlemektedirler. XIX.
yzyln banda Venedik veya Odessada hala Ekimden itibaren, limandan hareketler
seyreklemekteydi ( U2 ). Tabii ki, XVI. yzylda bu i evleviyetle byleydi.
Kukusuz ak gnlerde, kayklar ksa mesafelerde birka saatlik yollar iin tesadfe
koabilirlerdi. Kla mcadele etme yeteneine sahip byk tekneler, kt havaya
ramen, mevsimin daha krl kld yolculuklar gerekletirmekteydiler, fakat btn
itibariyle seyrseferin yavalad aktr. Kadrgalara gelince, bunlar limanlarn en
korunakl yerlerinde, tersanelerin vo/falarnda (o. volte), karada iyi korunmu ve kuru
olarak, tamamen hareketsiz durmaktadrlar ve tayfalar da yar yarya isiz bir ekilde
rmektedirler. Kn dinsel hayatn zerine yansmasyla megul olmu olan Marcel
Mauss (gerekte Eskimolarnkiyle) Chateaubriandn LItineraire'inin bir pasajyla
elenebilirdi. Chateaubriand bu kitapta Fransz Kapsenlerinin balca ikmetghla
rnn, beylerin kadrgalarnn klama yeri olan Napolide (Moradaki Romania Napo
lisi, Ahbolu) olduunu sylemektedir, bu kadrgalar olaan olarak Kasimdan SaintGeorges bayramna kadar burada kalmakta ve o gn denize almaktadrlar; bu tekneler
hrstiyan forsalarla doludurlar ve bunlarn eitilmeleri ve yreklendirilmeleri gerekmek
tedir; u anda Atina ve Mora st olan Parisli Peder Barnabe evkle ve yararl bir ekilde
bu ile uramaktadr ( 113 ). 1806da olduumuza, Batda kadrgalrn fiilen ortadan
kalkm olduklarna dikkat ediniz, fakat Malta veya Douda varolmaya devam edenler
iin corafi belirleyicilik srmektedir; tpk kendini Kanuni Sultan Sleyman dneminde
de dayatt gibi.
XVI. yzylda armadalar, korsan fuste veya kadrgalar klamaya tabidirler.
Herhangi bir Aralk aynda (belki de 1580 ylnnki) Heaedo btn korsanlar Cezayir
dnda veya teknelerinin silahlar sklm olarak limanda klyorlard diye anlat
maktadr ( ll4 ). Ayn ekilde, Aralk 1579da ayn Haedonun tanklna gre reis
Arnavut Memi en el riode Bona, Bone sahilinde, Seybuz aznda klamaktayd ( 115 ).
Filolar asndan, spanyol ynetimi mevsim dnda Trk donanmasnn limanlarda
k uykusunda olduundan emin bulunduundan, kendi teknelerini kullanmaya fazlasy
la eilimlidir. Korsanlar da, denizin tehlikelerinin, yazn byk armadalarla karlama
ya nazaran daha az olduunu dndklerinde, kr umudu grdklerinde ayn eyi
yapmaktadrlar. Fakat spanya hizmetindeki denizciler, bu k yolculuklar konusunda
itiraz etmeye hi ara vermemektedirler. O sralar II. Felipenin deniz generali olan
(amiral deil MAK.) ve tedbirlerini almakta bulunan Melfi prensi, Austos 1561de
Majestelerine hizmet iin duyduum evk beni, kadrgalar kn sefere kartmann,
limanlardan yoksun bitmez tkenmez spanya kylar boyunca onlar batma tehlikesiyle
kar karya brakmak olduunu sylemeye zorluyor. Tekneler kurtulsa bile mrettebat
kaybolacaktr ve zaman geldiinde (yeni mevsimde) hizmet edemeyeceklerdir diye
yazmaktadr ( II6 ).

20,
spanyaya varacakken Tabarka'ya ulamak, Ocak 1597
Cesare Giustiniano Cenovada Cumhuriyet'in kadrgalarndan birine biner. Marsilyann karsndaki kk
Pomegues adasnda mola veren tekne, Mistral onu Creux burnunda gafil avlaynca, Lion krfezini dolamtr.
Guistiniano Cumhuriyetini II. Felipenin nezdindeeli olarak temsil edecei spanyaya gitmek yerine (yani demek
ki Cenevizli iadamlarna sert bir darbe indirmi olan 1596 devlet iflasnn hemen ertesinde), frtna tarafndan
dorudan gneyesrklenmitir. Kadrga Kuzey Afrika kysnda Ceceli i,le Collo arasnda kk birkoya ulam ve
burada alt gn geirmitir, teknede herhangi birzararyoktur. Kadrgann kuzeye ynelmesi mmkn olmadndan
Cenevizlilere ait Tabarka adasna gitmek zorunda kalmtr. Kadrga kullanlmaz hale geldiinden Cesare
Guistinani Sardinyaya bir tccar teknesiyle ulaacak, sonra da nihayet spanyaya varacaktr. Kaynak: Cesare
Guisitinianonun mektuplar, A.d.S. Cenova, Lettere Principi.

Kadrga sava kn mmkn deildir; bu gerei meslekten olanlar, onlarn

gzlemlerine kulak asmayan siyaset efendilerine defalarca hatrlatmak zorundadrlar. O
da II. Felipenin general de la mar\ olan Don Garcia de Toledo, isyan eden Korsikaya
kar Cenovann talep ettii filoyu denize kartmamak iin nedenlerini sralamaktadr.
Ispanyann Cenevizdeki elisi Figueroaya yle yazmaktadr(" 7 ): btn k harekt
larnn tamamen bir para israf olduu aka belirlenmi bir gerektir. Hibir yarar
salanmakszn para israf edilecektir; tpk daha nce olduu gibi ve eer ne nedenle
olursa olsun, bu mevsimde sefere klrsa, srekli olaca gibi. stelik (Penon de
Velezin seferinden dnen teknelerdeki birlikler yorgun olduklarndan) ilkbahar hare

ktlarn riske sokma ve buna bal olarak av glge sanma tehlikesi vardr, veya daha
iyisi, sadk bir eviriyle gvercini bandan yakalamak mmknken, kuyruundan
yakalamak riski vardr. Sz konusu olan yalnzca askeri bir gezi olsa bile, gene de
tehlikeli olacaktr. Piombino kanalndan gemek rktc bir ekilde uzun, belirsiz ve
tehlikeli bir deniz yolculuudur.
Sonu olarak, kurala uymayan kadrgalar felket beklemektedir. Su kesimleri ok
alak olan bu tekneler derin dalgalara ve frtnalara kar dirensizdirler ( 118 ). V.Carlosun Kasm 1541de Cezayiri gafil avlamay denemesinin nedenleri tahmin edilebilir.
Fakat seilen mevsimin Kuzey Afrikallarn Kassem (Kasm) adn verdikleri ve kesim
demek olup, iyi mevsiminden ktsne geii iaret eden bu dnemin ( 119 ) kurban
olmutur. Ocak 1554de Fransa kadrgalar Piero Strozzinin komutasnda Roma
plajlarna doru Marsilyadan ayrlmlardr, bu teknelere un ykl kayklar refakat
etmektedirler. Bir hortum bu kayklardan birkan ve bir kadrgay batrmtr, dalan
dierleri ise, kreksiz ve yelkensiz olarak Marsilyaya geri dnmlerdir ( l2 ). Malaa
civarndaki bu ak koyda, Ekim 1562de spanyol filosunun bataca Herradura felketi
konusuna ileride geleceiz. Dou rzgrlarna ak olan Malaa koridorunda btn
klar, belki de Lion krfezindekinden daha da tehlikelidirler. Kn ve hatta ilkbaharda
buras ok tehlikelidir: Nisan 1570de iki kadrga Malagada karaya vurmam myd ve
dier tanesi aa srklenmemi miydi ( 121 )? 1566da gemi batmalar bildirilmitir
( 122 ). Ertesi yl, ubat aynda hemen hepsi Flandredan silah ve tuzlamalarla ykl olarak
gelen 27 kayk ve gemi Malaa nlerinde batmtr ( 123 ). Lion krfezi de nn boa
kartmamaktadr: Nisan 1569da byk bir frtna, burada, Granada kylarna doru
yolda olan Kastilya Byk Emininin 25 kadrgasn etrafa savurmu ve tam bir felket
olduundan endie duyulmasna yol amtr; rzgr iini o kadar iyi yapmtr ki,
kadrgalarn bazlarn Sardinya kylarna atm ve bu arada Ambrosio Negronun
kadrgas da karaya ancak Pantelleriada ulaabilmitir ( 124 ). Sonu olarak, kt havada
limanda kalmak en iyi zmdr veya Ocak 1603te Carlo Doriann bana geldii gibi,
oraya geri dnmektir: bu amiral, Barselona plajndan kmaya bouna uram,
birok defalar buraya srklenmi ve yelken direkleri krldktan baka, 300 krekisini
de kaybetmitir ( 125 ).

K bar ve gevezelikleri
Demek ki kt hava, byk deniz savalarnda zorunlu olarak ate-kes meydana
getirmektedir. Ve ka arkasn vererek ( 126 ) srdrlmesi mmkn olmayan kara
savalarndaki ate-kes de daha az dzenli deildir. Kukusuz resmi olarak tam bir
duraklama yoktur. Fakat yavalama aikrdr; 1578-1590 dramatik ran sava byledir,
Akdeniz meknndaki veya Akdeniz d mekndaki herhangi bir sava da byledir.
Kasm gnnn (26 Ekim) yaklamas, olaan olarak Trk kara ve deniz seferlerinin
sonunu belirlemektedir, Hammer Osmanl imparatorluu hakkndaki deerli kitabn
da byle sylemektedir ( 127 ). nk sava kendini lke zerinden beslemektedir. Bu
nedenle hasadn yaplmasn veya yaplmak zere olmasn (bu neden dierlerinden nce
gelmektedir) beklemek zorundadr. Hala Trk alannda kalrsak, tarihi Zinkeisen
Trklerin 1456 Belgrad kuatmas hakknda, Haziran ay iinde, yani tam da
budaylarn olgunlamaya balad dnemde, Osmanl kuatma ordusu Belgrada
yneldi diye yazmaktadr ( 128 ). Mevsimlerin takvimi hkmn byle yrtmektedir.
Ksacas, k smestri sakin bir bar dnemidir. Devletleraras sava isiz kalmakta,
kk savalar da ayn duruma dmektedirler, ancak kt mevsim denizde olduu
kadar karada da gafil avlamaya prim verdiinden, istisnai olarak birka sert baskn
olabilmektedir. Prostestan gruplar, 1562de Rousillon snrn kn gemeyi denemi-

21.
19 Nisan 1569 ve izleyen gnlerde bir mistral patlamas
Kastilya byk Komandr' Don Luis de Requesens'n kadrga filotillas ispanya kylarna varmaktadr. Amac;
snr Cartagena'nn gney-batsnda balayan ve Morlsco larn geen yHn Noel gecesi ayaklanmaya getikleri
Granada krall sahillerine ulamaktr; bu durumda kadrgalar asilere silah ve adam tayan Barbaroslu aknlarn
engelleyeceklerdir Mistral filotillay Lion krfezinde aniden yakaiam ve kadrgalarn byk ksmn Sardinya
sahillerine atmtr Aiguesmortes a ulaan bir kadrgann rzgra kar yolculuunu kaydetmek gerekmektedir
Don Luis de Requesens'n kadrgas ayn 27sinde Palamosa varmtr, ama filotilla'y Marsilyada terkederek
ispanyaya yaya dnen askerler daha once gelmilerdir: kadrgalardan biri Pantelleria'ya, bir dieri de 7 Mays ta
Agrigenteye ulatran yolculuklar yapmlardr. Bu kroki Simancasda incelediim ve zetlediim ok saydaki
belgeye dayanlarak. J Gentl de Slva ile Jacques Bertin tarafndan kartlan taslaa gre hazrlanmtr. Oia/n
nasl farkedildiinin ve haber verildiinin de haritasn kartmak mmkndr. Fiili olarak, Cenova kaza hakknda
ispanya nn balca haber ka/na olmua benzemektedir.

lerdir; Eyll 1540'da Cezayir korsanlar, mistralin geri ekililerini tehlikeye sokuyor
olmasna ramen Cebeltark basmay denemilerdir; ponentini kalyonlar veya takviye
edilmi kadrgalarla, ounlukla k biterken Dou Akdenizin alkantl sularna
korsanlk yapmaya gitmektedirler.
Bu kayda deer birey yok mevsimi srasnda, sadece gevezelikler isiz kalmamak
tadrlar. 20 Mart 1589 tarihinde, Venedikteki spanyol konsolosu Juan de Cornoa syle
yazmaktadr: Trklerden hibir haber alamyoruz, k geitleri kapad Hi bu kadar
haberden yoksun kalnmamt ( 1M ) -belki burada kastedilen gerek haberlerdir, nk
bu durum rivayet ve sylentilerin dolamasn asla engelleyememektedr-. K , yolculuk
lar yavalatarak ve askya alarak, en mkemmelinden sahte haberlerin ve ayn zamanda
tehlikesiz kahramanlklarn dnemi olmaktadr. Papalk elisi Alman askerlerinden sz
ederken imdi k olduuna gre, Franszlar kendi keyiflerine gore kahramanlk
yapmakta serbest brakmaktadrlar diye yazmaktadr (").

Bizzat hkmetler iin de, byk projelerin ve byk tartmalarn zamandr.

Kurmaylarn almalar lsz bir ekilde artmaktadr. K, yl dosyalarn mevsi
midir. Bunlara k dosyalar ad da verilebilir ve bunlar tarihiler tarafndan her zaman
ihtiyatla kullanlmaldrlar. Acele etmeye hi gerek yoktur. Tartmak, ngrmek ve
nihayet kt zerinde ina etmek iin iyi bir frsat vardr. u veya bu durum meydana
geldiinde ite yaplmas gereken; ancak ya Trk veya Fransa kral yle yaparlarsa... Ve
koskoca sahifeler mrekkeple kararmaktadr. Tarihilerin sayg ve inanla analiz
ettikleri geni fikirler, muhteem planlar, birok kereler o srada darda Madridde veya
baka bir yerde, dalardan gelen kar rzgr cierzo zincirlerinden boanmken, bir odun
veya mangal ateinin scaklnda, her taraf iyice kapatlm bir odada olgunlatrlmlardr. Bu durumda hibir ey ne ok byk, ne de ok zor gzkmektedir. Alak
lkeleri ablukaya almak, onlar tuzdan mahrum etmek, beslenmelerini saladklar
Hansa budaynn tmn satn almak, spanyol limanlarn onlara kapatmak: bunlar
k projeleridir. 1565-1566da Trklerin Malta nndeki byk baarszlklarndan
sonra, daha henz yeni sona eren yazn deheti iinde yaanrken, La Goulettee 12.000
spanyol ve talyan gnderilmesi dnlmtr ( m ). Oysa bunlar, altml yllarn
geniletme faaliyetlerine ramen, kck presidioya nasl yerletirileceklerdir? buna
kalsn: Bone burnu tarafndaki surlarn altna yerletirilebilirler, nk buras harita
zerinde iyi bir yere benzemektedir. Herey ngrlmtr ve ou zaman olduu gibi
hibir ey yerine getirilemeyecektir. Bu bak asndan yaz daha mantkl olmayp, daha
gereki olmaktadr; veya daha dorusu, yazn olaylar devletlerin her zaman onlar
denetlemelerine olanak olmakszn, kendiliklerinden uzaklara doru kamaktadrlar.
Ancak bu arada kn olumlu bir almas -bir tek- bulunmaktadr: diplomatik
pazarlklar, tartmalar, barl zmler. Bu adan k selim bir duraklamadr. Bu
kitapta incelenen btn bar antlamalarnn k smestrine ait olmalar, yazn
karklk ve tamir edilemez olaylarndan nce yer almalar bir olgudur. CateauCambresis bar 1558-1559 knn toplantlarndan km ve 2-3 Nisan 1559da
imzalanmtr. spanyol-Trk barlar k ortasndadr, 158ldeki 7 ubatta imzalanm
tr; Verviers bar ise 2 Mays 1598de. Oniki Yl bar La Hayede ( 132 ) 9 Nisan 1609da
imzalanacaktr. Sadece 28 Austos 1604de imzalanan ( m ) spanyol-ngiliz bar bu
kuraln istisnasn oluturmaktadr. Fakat bu bar acaba Mart 1603de Elizabethin
lmyle ve Villamediana kontu Don Juan de Tassisnin ngiltere yolculuundan nce
(Haziran 1603) zaten hazr deil midir? Bu arada belirtelim ki, karmak diplomasi
oyununu mevsimlerin basit gidi geliine indirgemek dncemizin dndadr. Ancak
gene de antlamalarn tarihlerinin nemi vardr. Ne zaman yaplmtr? Eer kn
bandaysa hemen hi tartma yaplmamtr; eer kn iyice sonlarndaysa, tartmalar
youn olmulardr: acaba yazn kokusu ve endiesiyle yol aaca muazzam harcamalar
hkmetleri daha aklc klm olmaz m?

Kn sertlikleri
te Akdeniz dinlenme ve bar iinde, bu tatl imgelere bakalar eklenmektedir: Cote
dAzur iin baslm reklam afilerinin vndkleri, szm ona gneli Ocak aylar; veya
kukusuz bldrcnlarn tarlalarda meyva gibi elle topland zamanla ayn dnemde,
yorgun derek gney topraklarnda yamur altnda debelenen, mee palamuduyla
beslenen gmen ku nehirleri gibi -bunlar zellikle Msrda oktur, Belon du Mans
buray kulardan bembeyaz bir halde grmtr ( 134 ).
Gerekte Akdeniz k, tpk Avrupannki gibi, daha az cazip bir gerektir. zellikle
kentlerde olmak zere, fakirler iin byk bir deneyden gemek anlamna gelmektedir. 6
Kasm 1572de Gian Andrea Doria AvusturyalI Don Juana yle yazyordu ( 135 ):

Alteslerinin bilecekleri zere, Cenova topraklarnda buday yetitirilmediinden ve

buday dnda insan beslenmesi iin gerekenlerden de ok az retildiinden, sonu
olarak sadece dalarda deil, kentin bizzat kendinde de ok sefalet vardr. O kadar ki,
fakirler yaamlarn srdrmekte glk ekmektedirler; zellikle ekmek yokluuna, bir
de giyinme zorunluu ve i bulamamann eklendii kn. Mektubu yle sonulandr
maktadr: Yaklaan ilkbahar iin acaba Cenovada on kadrgann krekilerini
oluturmak zere gnll forsalar toplamak mmkn mdr? te bankaclarn
Cenovas ve Akdenizin k iin can skc bir belge ( l36 ).
Akdeniz knn dondurucu olduunu syleyecek kadar ileri gidecek deiliz. Fakat,
ou zaman sylendiinden daha az lktr, ounlukla da nemlidir; zellikle de alt aylk
bir scaklktan sonra, Akdenizlinin ona kar hibir zaman tehiz olamad veya olmay
bilemedii birdenbire ortaya kan bir yabancdr. Heryl sanki deniz souk akmlar
karsnda gafil avlanm gibi cereyan etmektedir. Geni bir ekilde ak, iyi kt stlan,
ama asl nemlisi zemini stlabilir nitelikte olan parke yerine tala kapl evler, soua
kar mcadeleyi ngrmemektedirler. Bunlar kendilerini yalnzca scaa kar savun
ulasm bilmektedirler. Aragonlu Ferdinand, ounluk kanaatinin aksine yazn Sevillada
kalmak, k da Burgosta geirmek gerektiini sylemeyi adet edinmitir ( 137 ): souk
burada ok keskindir ama, hi olmazsa ona kar korunulmaktadr. Ne kadar da ok
seyyah bir Cezayir veya Barselona evinin buz gibi odalarnda, Akdenizde hi bu kadar
mediini dnmtr.

Yaz ve hzl hayat

Parldayan, ou zaman nemli, aalar tomurcuklandran ( 138 ) canl rzgr
estiinde scak ilkbaharla birlikte; uzun srmeyen bu ilkbaharla birlikte (badem ve zeytin
aalar birka gn iinde ieklenmektedirler) hayat hzlanmaktadr. Nisan ay deniz
zerinde, tehlikelerine ramen, yln en faal aylarndan biridir. Tarlalarda son srm
ilemleri tamamlanmaktadr ( 139 ). Daha sonra, ksa bir sre iinde hzl bir ritmle btn
rn kaldrmalar birbirlerinin ardna dizilmektedirler: buday hasad Haziranda,
incirler Austosta, ba bozumu Eyllde, zeytin sonbaharda. Ve tarla srmleri
sonbaharn ilk yamurlaryla birlikte yeniden balamaktadrlar ( 140 ). Eski Kastilya
kylleri, bitkinin kn sert souklarna direnmesini salayacak veya drt yapran
kartabilecek zaman bulabilmesi iin, buday Ekimin ortalarna doru ekmi olmakta
drlar ( l4 ). Birka ay iinde tarmsal takvimin en ykl yapraklar dnmektedir. Her
seferinde acele etmek, ilkbaharn son yamurlarndan veya sonbaharn ilk yamurlarn
dan, ilk gzel veya son gzel gnlerden yararlanmak gerekmektedir. En mkemmeli bile
olsa, Akdenizin btn tarmsal hayat acelenin iaretine tabi olmaktadr. K korkusu
hazrdr: nemli olan ambarlar ve kilerleri doldurabilmektir. Kent evlerinde bile, erzak
gvenli yerlere konulmaktadr ( 142 ); arap, tahl, snma ve mutfak iin vazgeilmez odun.
K gelmeden nce, Eylle doru spanyol obanlar Medinaceli ve baka yerlerde,
ynlerini tccara nceden satmaktadrlar. Maysta bunlar talepi alacakllara vermekte
acele etmek gerekmektedir. Fakat bu avans olarak verilen yarm milyon dka, k iin
gvenliktir ( 143 ). Oran blgesi Araplarnn toprak alt silolar, Apulia veya Sicilya
kyllerinin ukurlan k iin hazrlanmann bir baka yoludur ( 144 ).
Yazla birlikte sava da btn biimleriyle acele etmektedir; kara sava, kadrga
sava, korsan sava, kr ekiyal.
165

Trafik, yollar boyunca faal hale gelmektedir. Karada yolcunun artk tek dman
scaktr. Ama o da gece veya afakla birlikte yolculuk edebilir ( 145 ). Denizde Sahrann
etkisi gzel havay ve bundan hi de daha az nemli olmayan sabit atmosfer koullarn
getirmektedir. Ege Denizinde her yl Maystan Ekime kadar olan rzgrlar, dzenli bir
ekilde kuzeyden gneye doru esmektedirler ( 146 ), bu kuzey rzgrlar erken sonbahar
frtnalarna kadar devam etmektedirler ( 147 ). Baron de Tott Haziranda Girit ile Msr
arasnda bu dnemde denizi hi alkalamadan batdan kuzeye doru esen rzgrlar,
denizcilere Msra ne zaman varacaklarn hesaplama olana vermektedirler demek
tedir ( l41 '). Bunlar daha nceleri, 1550de Belon du Mansn Rodostan skendireyeye
rahat bir yolculuk yapmasn salam olan rzgrlardr. ngrlebilen srelerde olan
yolculuklar, denizin tmnde nisbeten emin ve sakindirler. Yal prens Doria Akde
nizde liman vardr Cartagena, Haziran ve Temmuz demeyi adet edinmitir ( l49 ).

Deniz seyrseferi bu sakin yazlar sresince, bir de hasatlarn mbadeleyi tahrik

etmesiyle de artmaktadr. En byk basnlar hasat, onu izleyen dvme ve meyva
deirme ile ba bozumlarna tekbl etmektedir. Yeni araplarn piyasaya kmas byk
bir ticari dnemdir.En azndan Sevillada la vendeja belli tarihler iine alnm bir cins
arap fuardr: 1597de Medina Sidoniadk 7-19 Ekim aras la vendeja denilen dnem
diye yazmaktadr ( l5 ). Kuzey tekneleri tuz, zeytinya ve denizar mallar kadar,
Andaluya araplarn da almaya gelmektedirler. Cervantes Caloquio de las Perrosda
( 151 ), masum geinen bir ortakla (alguazil) birlikte alan bir fahienin kurnazlklarn
anlatmaktadr. Bu kz Breton\an smrme konusunda uzmanlamtr (bunlardan
Brtanyallar, Ingilizleri, ve genel olarak kuzeylileri anlaynz). Arkadalarndan biriyle
beraber Sevilla ve Cadizde la vendeja baladnda yabanc avna kmaktadr. nk
ba bozumuyla birlikte onlarn avlar da gelmektedir, hibir Breton onlarn saldrla
rndan kurtulamamaktadr. Ba bozumu btn Akdenizde bir ortak sevin, kurallar
dan syrlma, biraz lgnca yaama dnemidir. Baclar Napolide kadn erkek, din
adam veya rahip, kime rastlarlarsa, keyiflerine gre davranmaya armaktadrlar.
Bunun sonucunda birok suiistimal ortaya kmaktadr. Hatta onestita ampiyonu,
putatapar adetlerinin kart Napoli kral naibi Pedro de Toledo,bu kt adetlere kar bir
kararname bile kartmtr ( 152 ). Bu tedbirin etkin olup olmad bize sylenmemitir.
Yaz ile yeni arabn koalisyonuna kar mcadele edilebilir mi; urada incir devirme
vesilesiyle ( l53 ), burada Murcia ovasnda olduu gibi, dut yapra toplama nedeniyle
meydana gelen ortaklaa okulara set ekilebilir mi ( 154 )? Herkesten daha temkinli
olmak zorunda olan Raguzada, ba bozumu yetkililer iin bir teyakkuz ve alarm
durumudur: muhafz birlikleri, surlar, silahl olup olmadklarn anlamak iin yabanclar
ve zellikle de, 1569da Apulilallar, her zamankinden daha fazla dikkatle gzlenmek
tedirler. Rektrlerin dediine gre Apuliallar 7/ pugliesi quali intendiamo essere molti
nelle citt et scandolosi... ( I55 ).

Yaz ayn zamanda bol balk mevsimidir. zellikle ton bal mevsimlik oalmalara
tabidir. Dalyanlar yazn ilemektedirler. Andaluya dalyanlarnn tekeline sahip olan
Medna Sidonia dk, II. Felipe dneminde ihtiyac olan kol emeini toplayabilmek iin
trampet aldrtmaktadr. Tpk bir ordu seferber ediliyornuasma onlar seferber
etmektedir. Boaziinin peri masallarndaki gibi olan balkhaneleri; mevsim deimele
rinde (ktan nce ve ktan sonra) almaktadrlar ( l56 ). Gene kn sonlarnda, balk
mevsiminin arefesinde, 1543 Nisannda Marsilyaya tuzlama zere Frejusden gnderilen
kayklarn btn yk olarak bo flar gelmektedir: 17sinde kaykla 1500 f;
21inde 200; 26snda 600; 30 Nisanda 1000 f ( 157 ).
166

Yaz salgnlar
Fakat scaklklar, ancak kn yatan bulac hastalklar da zincirlerinden boalt
maktadrlar. Baron de Tott vebann ilkbahardan itibaren ortal kasp kavurmaya
baladn ve olaan olarak kn yaklamaya balad zamanlara kadar srdn
kaydetmektedir ( 15S ). Ayn ey Akdenizin tm salgn hastalklar iin sylenebilir
(ancak, kuzey Afrikada salgn olan, yazla birlikte hafifleyen eksantematik tifs hari).
Her zaman olduu gibi, en fazla tehtid altnda olan yerler kentlerdir. Her yaz Roma ateli
hastalklardan lmektedir. O kadar ki, kardinaller, Scarronun dediklerinin aksine ( 159 ),
yalnzca gsterii bir lks olmayan kr evlerine, balarna kamaktadrlar. Fransa
kralnn elisi Rambouillet kardinali Temmuz 1568de Romaya vardnda, Ferrare ve
Vitelli kardinalleri scaktan kamak iin ( 16 ) buradan ayrlmlardr; ve birok dierleri
de bizzat Sixtus Quintle birlikte gitmilerdir. Bu papa daha sonralar sal iin tavizde
bulunarak, olduka kt bir yerde bulunan Santa Maria Maggiore yaknlarndaki
Esquilinenin bir ukurundaki villasna ( 161 ) veya Quirinale zerinde ina edilen yeni
Papalk sarayna gitmeyi adet edinecektir ( l62 ). Daha dn bile, yazn ortasnda Roma
bombo alev alev yanan ve ateli hastalklardan tr lanetlenmi gibi bir kent idi ( 163 ).
Romada, Avignonda, Milanoda, Sevillada, heryerde zenginler, soylular, burjuva
lar, laikler veya kilise adamlar ar scak kentleri terketmektedirler. II. Felipe Escorial
sarayna yalnzca kalmak iin deil, ayn zamanda acmasz Kastilya yaznn ortasnda
serinlik bulmak iinde gitmektedir ( 164 ). Olana olan btn insanlar kapsamna alan bu
yaz g hakknda, onlarn ziyafet konuu, elendiricisi ve kronikisi olan Bandellodan
daha iyi kimse bilgi veremez. Ar scaklar (22 Temmuz-23 Austos) esnasnda,
Milanoda Porta Beatrice yaknlarnda bir bahede olmak; en lezzetli meyvalar yemek ve
un generoso epreziossimo vno 6/a/co imek ne byk mutluluktur ( l65 ). Bandello, geen
yaz Milanoda ar olan scaklardan kamak iin Signor Alessandro Bentivoglio ve
kars, Signorlar Ippolyta Sforza ile birlikte... Addann br tarafndaki konutlarna,
sylenen ekliyle Saraya, gittim ve orada ay kaldm diye anlatmaktadr ( l66 ). Bir
baka keresinde, Bresciann telerindeki Ban Gottardodadr ve burada yemekten sonra
beffe che da ledonne, oaledonnesifanno'lardansz etme frsat olmaktadr ( 167 ). Gene bir
baka seferinde, hikyelerinden birinin kk toplumu, Pinaruolo civarnda ince otlar
olan, yaknndaki suyu serin ve berrak, kanal iinde akyan bir ayrda kamp
kurmutur. Kk soylu topluluklar, baka yerlerde zeytinliklerin altnda, ama hep
emelerin veya akar sularn civarnda yerletirmektedirler. Daha nceki yzyllarda da
Decameronun erevesi, daha o zamanlar byle deil miydi?

Akdeniz iklimi ve Dou

ln mevsimlik ritmi Akdeniz hayatnnkinin tersidir. Gerekten de burada,
hayatn duraklamas veya en azndan yavalamas ktan ok, yazn marifetidir. Yaz ezici
scaklaryla birlikte hereyi durdurmakta, askya almaktadr. Ekim Kasmn tesinde,
hurmalarn toplanmasndan sonra (ayn zamanda Mekkeye hac mevsimidir [Braudel
haccn ay yl ile gne yl arasndaki 12 gnlk farktan tr Miladi ylda her seferinde
baka birgne geleceini unutmu MAK]) hayat, ticaret yeniden harekete gemektedir.
Ancak Tavernier bize kervanlarn zmire ubat, Haziran ve Ekimde geldiklerini
sylemektedir ( 168 ), fakat zmir ve Kk Asya gerek ln dndadrlar. Msra EyllEkimde varan develere gelince ( 169 ), acaba bunlar uzaktan m gelmektedirler? Byk
kervanlar Kahireye Nisan, Mays ve Haziranda ulamaktadrlar ( no ). De Sercey
(tankl XIX. yzyla aittir) kendi cephesinden, Badat ile Halep arasndaki l yazn
167

amann olanaksz olduunu iddia etmektedir. 1640larda Hrmzden hareket eden

kervanclk faaliyeti 1 Aralktan Mart ayna kadar srmekteydi ( m ). XX. yzylda
Orann gneyinde byk kervanlar hala Kasm kervanlardr ( l72 ) ve yeniden balayan
bu faaliyet bizzat Akdenizin Nisan ayndakini andrmaktadr.
Daha kuzeyde, hatta daha batda herey uykuya yatarken, l bylece hareketlen
mektedir. Yazn stebi terketmi olan srler, kendilerini toparlam olan otlaklara geri
dnmekte ve kervanlar yeniden l yollarn harmanlamaktadrlar. Belirsiz mevsim
bitmitir, hayat daha kolay, daha bol ve daha ok allr hale gelmitir. Arkeolog
Sachau, kn Kut el Amarnada insanlar kanallar tamir etmek ve sebze ekmek zere
alrlarken grnce armtr ( 173 ). Aslnda burada, step hayatnn allm ritmine
mkemmel bir uyum gsteren olaan bir halden baka birey yoktur.

Mevsimlerin ritmi ve istatistikler

imdiye kadar tarih yazn tarafndan ok iyi kavranamam olan bu byk sorunlar
kukusuz biraz daha yakndan grmek gerekmektedir. statistiklere bavurmak mm
kn mdr? XVI. yzyl iin bunlar nadir ve yetersizdirler. Ama bunlara gene de
bakmakta yarar vardr.
1543 tarihli Marsilya kaytlarndan kartlan rakamlarla, tuzlu balk iin
Frejusden gelen bo kayklarn, balk av mevsimi arefesinde, Nisan aynn nemini
vurguladklarn gstermitim.
imdi de 1560 yl iin Raguzada akdedilmi deniz sigortalarnn bir dkm ( 174 ).
Bu dkm Nisan ve Mays aylarnn belirleyici roln gn na kartmaktadr.
Herkes teknesini byk yolculuklardan nce sigortalar. Bundan daha tabii ne olabilir?
Livorno portatesi hesap zetleri ( 175 ), teknenin ad ve geldii kentin adyla birlikte,
limana boaltlan ykn ayrntsn vermektedirler. Bu ktlarn sayesindeTemmuzdan
Ekime kadar gelen ipei; Ocaktan Temmuz-Austosa kadar skenderiyeden gelen
karabiberi veya Ekimden sonra Sardinya peynirlerini hesaplamak mmkndr. Herbiri
ayr ayr incelenmeyi Jakeden bir sr mevsimlik hareket, nk Livorno limannn
takvimi, en yakn komusu Cenovannki de dahil, dier Akdeniz limanlarnnkine hi de
benzememektedir ( l76 ). Fakat bu belgelerin sayesinde, bir tek kerede mevsimlere bal
olan ekonomik dalgalanmalar gstermenin mmkn olduunu sanmyorum. Livorno
istatistikleri bu kadar basit bir cevab kartrmaktadrlar, nk bunlar yetersiz,
llerin gerek birliini salamaktan uzak XVI. yzyl istatistikleridir. rnein, en
nemli bilgilerden biri olan, boaltlan maln brt tonajn aylara gre hesaplamak
mmkn deildir. Livorno portate'si ok farkl tonajlarda gemi varlar kaydetmek
tedir: kayk, gondol, galionetti, scafi, lenti, felouque, saete, navicelloni, karamrsel,
tartane, kalyon ve ektiri, bu son iki kategori (kalyon ve ektiri) bu uzun dizinin en byk
tayclarn temsil etmektedirler. Bu teknelerden herbirini, baka birey yapmakszn bir
birim kabul etmek, bize tartmal rakamlar verecektir: bu tpk kilolarla tonlar
toplamak gibi bireydir. Bunlar kategorilere gre tasnif etmek, kalyonlar ve ektiriler
hari, pek fazla birey ifade etmeyecektir; bizim yapmay deneyeceimiz de bu ikisini ele
almak olacaktr.
Bunu belirttikten sonra ite bizi megul eden adan elde edilebilecek rakamlar:
Bu rakamlarn eksik ve yetersiz olduklar grlmektedir: bunlarn saladklar veriler
zerinde almak kolay deildir. Aylk istatistiklere gre, ay dierlerinden daha faal
olarak gzkmektedirler: k knda, stoklarn gerekli eritilme an olan Nisanda; hasat
sonrasnda Temmuz ve Austosta. En az canl iki ay Eyll ile Ekimdir. skelemizde
168

1560DA RAGUZADA DENZ SGORTALARI SAYISI

Aylk dkmler, her x iareti = bir sigorta
(Raguza arivlerine gre)

X
X
X
X
X
X
X

X
X

Mar.
5

Nis.
14

May.
20

Haz.
2

Eyl.
6

Eki.
4

Kas.
7

Ara.
6

Ocak
9

ub.
6

Tem. Au.
15

Nisanda 189; Temmuzda 200; Austosta 201, fakat Eyllde sadece 120; Ekimde ise sadece
130 giri olmutur, d hissedilir derecededir.
ektiri ve kalyonlara ilikin rakamlar byk tayclar ve uzun mesafe yolculuklar
n kapsamaktadr. Bu teknelerin faaliyeti, daha dk tonajl olanlarnkinden farklla
maktadr. Kk tonajl tekneler Nisan, Temmuz ve Austosta alrlarken, kalyonlar
ve ektiriler tersine, en dk rakama Temmuzda ve en ykseklerine de Ocak, 34; Mart,
30; ubat ve Ekim, 23 olarak sahip olmaktadrlar. Kuzey teknelerinin gelmeye
balamalar, Livorno trafiindeki bu kaymay arttracaktr ( l77 ). Temmuz ve Austosta
kayklar buday tamacl iin, portatenin iaret ettii gibi ksa mesafeli ulamlar
stlenirlerken, zaman isteyen yolculuklar byk teknelerle yaplmaktadrlar: Uzak
mallar onlarn hizmet alanna girmektedir.
Livornonun tan olduu, denizin Bat kesminde ve herhalde denizin btnnde
demek ki k engeli uzun ve ksa mesafelerde ksmen almtr. Rodos yasalarnn k
deniz sigortalarn yasakladklar dnemler gemitir: o zamanlar kn yolculuk yoktu
ve olmamalyd. Kuzey koggesinin XV. yzylda ortaya kmas, Akdenizin kt hava
zerindeki bu zaferinin balangc olmua benzemektedir. Daha nce de zaten Venedik
kalyeleri kt mevsimde macera aramaya cesaret ediyorlard ve btn XVI. yzyl
boyunca devam eden gelime, Taverniernin XVII. yzylda unlar yazabilecei kadar,
hzland: Hind denizinde seyrsefer bizim Avrupa denizlerimizdeki gibi her zaman
olmamaktadr ( 178 ). XVI. yzylda yalnzca kadrgalar ve trevleri kt havada
169

1578, 1581, 1583, 1584, VE 1585DE LVORNO LMANINA GRLER

Yllar

1 Ekim - 31 Mart aras

(K smetri) giri yapan
her cins tekne ()

1 Nisan - 30 Eyll aras

(Yaz smetri) giri yapan
her cins tekne ()

Toplam

1578
1581
1582
1583
1584
1585

171
84
199
171
286
147

126
107
177
171
182
160

297
191
376
342
468
307

Toplam

1058

923

1981

() F. Braudel ve R. Romano, op. cit., ek, Tablo I'de yanllkla iaret edildii gibi 181 deil.

LVORNO TRAF AYLIK DKMLER

AYNI TARHLER (')
Yllar

1578
1581
1582
1583
1584
1585
Toplam

27
13
27
22
57
34
180

40
4
27
18
36
27
152

40
5
33
21
31
17
147

49
27
9
7
38
29
37
22
36
46
20
36
189 161

27
15
44
28
55
17
186

30
20
52
27
46
25
200

26
23
19
33
72
28
201

15
10
17
24
31
23
120

7
6
29
27
17
37
39
38
21
30
18
37
130 176

A
6
29
36
33
7
28
139

(') Kadrgalar dahil deildir.

dolamaya ehil deillerdir. Dier gemiler, zellikle de yuvarlak, byk tccar gemileri
iin risk hala byktr ama, k artk yeterli bir engel deildir. Ve teknik gelime, her
geen gn bu riski azaltmaktadr. Zaten bizzat kadrgann ortadan silinerek yerini, kt
havalarda dolaabilecek ve mcadele edebilecek yetenekte dzenli hat gemilerine
brakaca zaman yakndr. Trablus korsanlar, XVII. yzyldan itibaren kn korsan
gemilerini yzdrmekte ve kadrgalarn sadece yazn donatmaktadrlar ( 179 ).
Bu geni sorunlar hakknda Livorno portatesi bizi az bir miktarda bilgilendirmek
tedir. Bunun dnda, yalnzca limana girileri iermek gibi bir eksiklikleri bulunmakta
dr. Trafiin, klara ait yars elimizden kamaktadr.
1507 ile 1608 yllar arasnda, Rohrichtin deerli ve alimane derlemesinde tasvir
edilen 30 kadar gzergh bulunan, Alman haclarn Venedikten itibaren Kutsal
Topraklara yaptklar yolculuklar hakkndaki zet bilgilerden de daha fazla mutlu
olamayacaz ( 18 ). Ancak bunlar, yzyln tm boyunca birbirleriyle karlatrlabilir
nitelikteki yolculuklardr.
170

Haclarn yola kmalar Haziran veya Temmuzda, iyi mevsimin tam ortasnda
olmaktadr: iyice belirli yirmidrt rnekten; bir tanesi Maysta (20 Mays); on tanesi
Haziranda; onbir tanesi Temmuzda; bir tanesi Austosta; bir tanesi Eylldedir. Yafa
veya Trablusama var Temmuz veya Austosta olmaktadr. 23 rnekten bir tanesi
Haziranda, yedi tanesi Temmuzda, onbir tanesi Austosta, on tanesi Eyllde, bir tanesi
Ekimde, Kasmda sfr, bir tanesi de Aralktadr. Kydan Kudse gidi ve kyya dn
Kudste geirilen gn de dahil olmak zere, ar bir hzla yaplmakta ve hafta il
bir ay srmektedir. Ve haclar genellikle kendilerini getirmi olan teknelere yeniden
binmektedirler. Yafa, Trablusam veya Beyruttan hareketler, esas olarak Austos (12
rnek zerinden; Temmuz bir, Austos alt, Eyll iki, Ekim ) aynda olmaktadr.
Haclar genellikle Aralk aynn iinde Venedie ayak basmaktadrlar (13 rnek zerinde
Kasm drt, Aralk yedi, Ocak bir, ubat bir).
Bu birka rakam sayesinde, yaz ve k gidi ve dn yolculuklarnn sreleri
hakknda olduka deerli bilgiler elde edilebilir.
Gidi ve dn yolculuklarnn arasndaki oran hemen hemen birle iki arasnda
deimektedir. Bu sadece mevsimlere bal olarak m ortaya kmaktadr? Yoksa,
dnte yolun tersine dnmesi ve rzgrlardan kaynaklanan bir zorluk mu vardr? Bu
sonuncu aklama pek geerliye benzememektedir. Gerekten de eer 1578 yl iin
verdiimiz 73 rakam ele alnacak olursa, bu sadece gidi yolculuuna tekbl
etmektedir, ama bu aslnda yazn yaplmayan bir yolculuktur: 29 Eyll 1587de
Venedikten hareket eden gemi Trablusama ancak 11 Aralkta varabilmitir ( m ).
Yukardaki zayf istatistikten fazla birey beklememek gerekir: en azndan, k
yolculuklarnn yaz mestrindekilerden daha yava olduklarn ortaya koymaktadr.
Buradaki rakamlar adalarn gzlem ve varsaymlarna cevap vermektedirler. Daha da
fazla gvenlik iin sonuncu bir tablo dzenledik; bu tabloya sadece gidi-geli olarak
ayn tekneler veya ayn tekneler olduklar sanlanlar tarafndan yaplan yolculuklar
alnmtr.

LVORNOYA GELEN KALYON VE EKTRLER

AYNI TARHLER
Yllar

1578
1581
1582
1583
1584
1585
Ay.Top.
Di.Tek.
Top.

9
11
5
0
8
1
34

7
4
1
2
2
7
23

3
3
4
5
6
9
30

3
4
6
1
3
2
19

4
6
0
1
6
0
17

2
3
3
3
2
2
15

1
0
1
0
2
3
7

3
4
1
3
1
0
12

146

129

117

170

144

171

193

189

0
2
4
0
2
0
8

4
8
2
2
5
2
23

3
4
4
1
2
2
16

4
3
6
3
2
3
21

112

107

160

118

Top.
43
52
37
21
41
31

171

VENEDK - KUTSAL TOPRAKLAR YOLCULUKLARININ SRES

GDLER
1507 ..........
1507 ..........
1517 ..........
1520 ..........
1521 ..........
1523 ..........
1523 ..........
1546 ..........
1549 ..........
1551 ..........
1556 ..........
1561 ..........
1561 ..........
1563 ..........
1565 ..........
1565 ..........
1583 ..........
1587 ..........
1604 ..........
1608 ..........
Ortalama:

........................................... 50
........................................... 46
........................................... 29
........................................... 72
........................................... 43
........................................... 49
........................................... 57
........................................... 39
........................................... 33
........................................... 35
........................................... 40
........................................... 47
........................................... 62
........................................... 26
........................................... 40
.................................................. 18
........................................... 26
........................................... 40
........................................... 49
........................................... 44
43 gn, yuvarlak rakam

DNLER
1507 ..............
1507 .............
1519 ...................................
1521 .....................................................
1523 ......................................................
(Kbrsta 18 gn duraklama)
1523 ......................................................
(Hareket Kudsten itibaren)
1527 ......................................................
1553 ......................................................
1561 ......................................................
1581 ......................................................
[1587 .....................................................
1608 ......................................................
Ortalama: 93 gn

86
152
79
92
101
90
80
79
112
118
731
65

AYNI GEMLER TARAFINDAN GD VE DNTE

GEREKLETRLEN YOLCULUK SRELER
GDLER
1507
1517
1521
1523
1523
1608
Ortalama

50 gn
29 gn
43 gn
49 gn
57 gn
44 gn
45 gn

DNLER

D/G ORANI

86 gn
79 gn
92 gn
101 gn
90 gn
65 gn
85,5gn

1,72
2,7
2,1
2,06
1,57
1,47
1,9

Gidi ve dn yolculuk sresi arasndaki fark, yukardaki ortalamalar (43 ve 93)

arasndaki farkla hemen hemen ayndr.

Determinizm ve ekonomik hayat

Bu eserin birinci yaynndan alman bu hesaplamalarn, konulan sorunu iyi
kapsayamadklar ok aikrdr. O zamandan bu yana Livorno portatesi rneini aa
karttm, fakat bu da tartmaya yeni birey eklemedi ( l82 ). Varlklarn bildiimiz liman
kaytlar -Barselonada bunlar ulalmas kolay arivlerde yer almaktadrlar; RaguzaDubrovnikte veriler ancak 1563den ( 183 ) itibaren dzenli ve kolay ulalabilir nitelikte
172

dir; Cenovada ise belgelerin kitlesi aratrcya cesaretini kaybettirmektedir ( 184 )zerinde yaplacak bir aratrmann, sistematik bir incelemenin uzaklara varabilecein
den kuku duymaktaym. Krsal hayat sz konusu olduunda aikr olan mevsimlik
determinizmin, insanlarn ve zellikle de kentlerin iradi hayatlar tarafndan nihayetsiz
bir ekilde yaralanmasndan tr, bu izlenim iyi veya kt, ama muhtemelen iyi bir
ekilde ortaya kmaktadr. K deniz zerinde bir engeldir, fakat kayklar bunu kk
mesafelerde ve byk yelkenliler de byk yolculuklarda amaktadrlar, bunu yaparlar
ken, tehlike durumunda bordadan aa yn balyalar veya buday flar atmak veya
bazen dalga ynnde mekik dokumak, en azndan birsre asembianzadivelocidelfini
zorunda kalsalar bile ( l85 ). K dalarda, zellikle Alplerde bir engeldir, fakat gene de
dzenli bir ekilde aldklarn grdk.
Kn kendi zerine kapanm hayatna dair inkr edilemez kantlar bol miktarda
bulunmaktadr. Herhalde bunlarn en beklenilmeyeni, mudilerinin paralarn kn
rantlara yatran, yazn da bu paralar kralln byk tarmsal rnlerini satn almakta
ve speklasyon yapmakta kullanan u Napoli bankalarnn rneidir ( ltl6 ). Ancak k
byk ev ii almalarnn ve zenaat faaliyetlerinin mevsimidir. 8 Aralk 1583de u
Floransadaki spanyol tccar, u evlilik yoluyla byk dkle akraba olacak olan
Baltasar Suarez, Medina del Campoda mektuplat Simon Ruize, yeteri kadar yn
bulamadndan yaknmaktadr (biraz yn bulmutur ve iyi bir fiyata satmtr):
frsatlarn kaybolduunu grmekten zdrap ekiyorum, nk u anda yln en fazla
allan mevsimidir ve yn bulamadmzdan bo oturmak zorunda kalyoruz ( 187 )
diye yazmaktadr. K retimini baarl bir dzeye ulatrmak, bilgece davranabildiklerinde, kentsel yetkilerin de megul olduklar bir konudur. Kasm 1604de Floransa Arte
della / 0/ 30snn provveditoresinin de syledii budur; imdi souklar ve uzun geceler
geldiinden ve yiyecek dnda, k ve elbiseye ihtiyalar olduundan ( l88 ) ne pahasna
olursa olsun, zenaatkrlara yardm etmek gerekmektedir.
Bylece binlerce istisna mdahale etmektedir: insanlarn hayat evrenin emirlerine
cevap vermekte, fakat ayn zamanda onlar saptrmakta, tarihi olarak az veya ok
yeniden ina edebildiimiz baka alarn iine dmek zere bunlardan kurtulmaktadr.

Duka
6000
4000
2000-

MNMHTA

1561

EE

AO

! 1562

22 Venedik'teki Fondaco dei Tedeschi'nin i hareketleri

Signoriaya yaplan dentilere gre hazrlanmtr. Bu belge, bunun peinden zikredilebilecek yzlerce dieri gibi,
k duraklamasn belki de iaret edebilecek olan mevsimlik farkllklar gstermemektedir. Kk bir ayrnt:
Venedikte yln 1 Martta baladn hatrlatalm.

173

3. XVI. yzyldan bu yana iklim deimi midir?

Sonuncu bir soru sormaya ve ounlukla uyumaz belgelerle dolu bir dosyay amaya
ve olduka tehlikeli bir gazete edebiyatna kulak vermeye cesaret edebilecek miyiz?
Ve bu arada herey deimektedir, iklim bile. Bugn artk hi kimse fizik corafya
unsurlarnn sabitliine inanmamaktadr. Acaba boylamlarda meydana gelen minik
deiikliklere -fakat gene de deiiklik- dikkat ekmeye gerek var mdr? Gerhard Selle
( l89 ) Dou Alpleri kitlesinin Bavyeraya doru gln bir hzla (ylda bir santimetre)
ilerlediini iddia etmektedir, fakat bu hz nevraljik noktalarda heyalanlara, toprak
kaymalarna ve Alp tarihinin zikrettii gerek afetlere neden olmak iin yeterlidir. Uzun
zamandan beri corafyaclarn dikkati, Akdenizdeki sahil hatlarnn tarihsel deiimi
tarafndan ekilmitir. Kukusuz bu corafyaclardan bazlar, Delos adas gibi kesin
rneklere dayanarak, sahil hatlarnn tam sabitlii sonucuna varmlardr ( l90 ). Fakat
buna karlk, Th. Fischer, R.T.Gnther, Alfred Philippsonun almalarna baknz.
Sorulmas gereken soru, tamamen yerel mi, yoksa daha geni boyutlarda deimelerle mi
kar karya olduumuzdur. Agostina Arrigo ( 191 ) ve Dina Albani ( 192 )nin incelemeleri
ne gre, deniz kumsallarnn birbirlerini izleyen oyulma ve dolma dnemleri olmaktadr.
Bylece Sicilyann dou kysndaki Taormina sahilleri boyunca, 15 yllk dnemler
halinde, toprak anmas ve dolgusu dnemleri birbirlerini izleyeceklerdir -nedenini
belirleyemeksizin-, XIX. yzyln ortasndan beri, kuzey Afrika sahilleri boyunca olduu
kadar, Monte Gargano ky eridinde veya Nil Deltas kylarnda da, denizin karsnda
genel bir gerilemeye tank olunmaktadr (bunun tersi, baz durumlarda ktada meydana
gelmekte ve bu hal 1900lerden beri arlamaktadr), hibir ey hareketin birgn tersine
dnmeyeceini garanti etmemektedir. Btn bunlar Danimarkalnn Atlas Okyanusu
nun hayatnda zmeye alt devrevi deimeleri akla getirmektedir ( l93 ).
Belki de iklimsel olgular iin de ayn ey geerlidir: herey deiir ve iklimler de
dierleri gibi deiir ( l94 ). Fakat eer iklim deiiyorsa, bu ounlukla insan hatasnn
sonucunda olmaktadr. urada ormanlarn geni lde yok edilmeleri, burada zellikle
kurak yerlerde felketli sonular douran, sulamann veya ekimin sona ermesi ( l95 ).
Theobald Fischere gre, Sicilya ikliminin Mslman fethinden beri kuraklat, inkr
edilemez. Fakat acaba bunun sorumlusu insanlar mdr, yoksa unsurlar m? Gerekten
de, Goetz deerli Geographie Historiqueinde ( 196 ), Mslman fethinden nce meydana
gelen, yzey kaynaklarnn kurumalarndan sqz etmektedir. Gneyli fatih bu su
bunalmna, bilgince sulama sistemiyle zm getirmitir.
Her hal- krda, bugne ait geni bir edebiyat, dn meydana gelmi olan ve bugn
hala meydana gelmekte olan iklim deiikliklerini kabul etmektedir. Kuzey kutup
blgesinde buz kitlesi 1892-1900den beri gerilerken ( 197 ), ln ilerlemesi Afrikann
gneyine ve kuzeyine ulamtr ( 198 ).
Dnn kitap ve incelemelerinin hepsi, bunun tersine, iklimin deimezlii sonucuna
varmaktaydlar. Ancak delilleri mutlak olarak ikna edici deildi. Partscha dayanarak
('") bize, Tunusun gneyindeki Ceridin ereve deitirmedii, nk kylarnda yer
alan Nefta ve Tozeurn eski Roma kentleri Thusurus ve Neptaya tekbl ettikleri
sylenmektedir. Ayn ekilde, bugnk Nil taknlarnn Antik Nil taknlaryla
karlatrlabilir olduklar ifade edilmektedir ( 20 ). Veya, Minos Giritinin (Girit
sanatnn tanklna gre) florasnn Akdenizin bugnk ilkbahar florasna tekbl
ettii sylenmektedir ( 201 ). Veyahut da, XVI. yzylda Valladolid civarndaki am
dikimlerinin,
sadece
insann
yegne
mdahelesi
olarak
aklanabilecei
ileri
srlmektedir ( 202 ).
174

Bu iddialar -ve dierleri- hibir eyi kesin bir ekilde kantlayamamaktadrlar.

zellikle de sorunu kavrayamamadadrlar. Gemiin u veya bu annda, u andakine
tam benzeyen bir iklim bulmak, bir kant oluturmamakta, iklimin devreyi deimelerini
hi de yanllayamamaktadr. Gerek sorun, devreviliin olup olmadn bilebilmektir
ve yle gzkmektedir ki, giderek bir devrevilik olduu varsaymna doru eilim
artmaktadr. Bu sorunlarda stat olanlardan biri aa yukar otuz yllk bir devrevilik
geree uzak deildir diye sonuca varmaktadr ( 203 ). Biz de, baka devre, buna bal i
devreleri hesaba katmakszn diye ekleyelim.
Bylece iklim hem deimekte, hem de deimemektedir; iklim denge konumlarna
gre-bunlarn da deimediini gsteren hibir ey yoktur ama, eer byle bir deime
oluyorsa herhalde ok yavatr- deimektedir. te bize, byk bir neme sahip olarak
gzken nokta. Franois Simiandn A ve B evrelerine ( 204 ), biz tarihilerin birgn,
zaman zaman daha kuru, zaman zaman daha nemli, zaman zaman daha scak, zaman
zaman daha souk evreler eklememiz gerekmez mi? 1450 yl iin DanimarkalInn bize
sylediklerine veya XIII. yzyldan XV. yzyla kadar Avrupann hayat koullarn
deitiren ciddi iklimsel deimelerin tarihsel varlklarn reddeden tarihiye itiraz
ederken Gaston Roupnelin yazdklarna baknz ( 205 ).
te tartma budur. Akdenize ilikin olarak birka genel iaret ve bir veya iki
varsaymla yetineceiz.
klimsel dalgalanmalar geree benzemektedirler. Aslnda geriye, bunlarn sre ve
ynlerini belirlemek kalmaktadr. En azndan Alplerde, bunlarn izleri grlebilir
niteliktedir. U.Monterine ( 206 ) gre, 1300 yllarndan itibaren dan kuraklamas ve
snmas meydana gelmitir; buna karlk 1600 yllarndan sonra da souma ve artan
nemlilik sonucu buzullarn aa inmesi olay meydana gelmitir. 1900lerden sonra yeni
bir evre meydana kmtr: Alpler yeniden kuraklamakta ve bilindii gibi, buzullar
btnlkleri itibariyle gerilemektedirler. Hohe Tauernde bugnk buzul gerilemesi,
Roma dnemi ve daha sonra Orta ada ilenmi olan ykseklerdeki altn madenlerini
aa kartmaktadr ( 207 ).
te Emmanuel de Martonne tarafndan kabul edilen otuz yllk devrelerin uzanda
yz. Fakat acaba Alplerin bu iklimsel tarihi, bilimsel bir ekilde temellendirilmi midir?
Bu konuda karar verecek durumda deiliz. Buzul bilginleri olaan olarak, sorunu bu
netlikte grmemektedirler (yal Walcher, Nachrichten von Eisbergen in Tyrol, Viyana,
1773 de dhil). te yandan, Alplerin kendi iklim deimelerinden baka, Akdenizin
tmnn iklim deimelerini de kaydettii veya bunlarn onlara bal olduklar kabul
edilecek midir? inde bulunduumuz zaman bunu ilham ediyora benzemektedir, nk
Alplerde olduu gibi Kafkaslarda da, Kk Afrikann gneyinde Sahrann ya lekesi
rol oynamasyla ayn anda, buzullar imdilerde geri ekilmektedirler ( 20l( )
Eer bu ema kabul edilecek olursa, bunun tarihsel sonularn tahmin etmek
mmkndr. En azndan, geree benzeyen 1300 yllar snmasyla birlikte, Alman
gmenlerin Monte Rosa gneyindeki ok yksek bayrlara yerletiklerini farketmek
ilgin olmaktadr ( 2M ). 1900lere doru ayn koullar altnda ve zelikle de u son yirmi yl
sresince, talyan da kylerinden Alplerin ve kuzey Apenninlerin daha yukardaki
ykseltilerine doru olan g farketmek de daha az ilgin deildir -rnein Apuane
Alplerinde ve Val Venostada yeni sabit kyler 1500 il 2000 metre arasnda, stavoli
denilen blgede kurulmaktadrlar (abitazzioni di mezza stagione) ( 2I0 )-.
Bundan da fazlas, eer salam bir taban zerinde olduumuzu ve 1600ler civarnda
gerekten bir ya art ve soukluk ykselmesi olduunu, bunun da zeytinler iin
175

felketli donlara ve 1585 ve 1590daToskanada rn mahvedeni gibi ( 2U ), tekrarlanan

su basknlarna yol atn dnrsek; ve bunu bataklk alanlarn, buna bal olarak da
Sahrann artn hesaba katmakszn yaparsak; insan hayat iin sonu olarak daha zor
koullarn ortaya ktklarn grrz. Toplumsal bir dram olan ve sona ermekte olan
yzyla egemen olan aln gerek kkleri belki de, olduka hafif olsa bile, atmosfer
koullarndaki dzen bozulmasdr. Bu, temkinliliimizi u snrlarna kadar gtrmek
tedir, ama gene de bunu sylemek gerekiyordu. Bitmekte olan yzyln bu dram
hakknda demografik ve ekonomik aklama sknts ekmiyoruz. Fakat hibir ey bize,
iklimin tesadfen de olsa, bir rol oynamad ve genel olarak tarihin bir deiken faktr
olmad konusunda garanti vermemektedir. Bunu belirlemek g olarak kalmaya
devam etmektedir. Birka olgu bunu olduka iyi gstermektedir ( 2I2 ).
XVI. yzylda Rhone havzasnda ok sayda su baskn meydana gelmitir: 1501
Temmuzunda Rhone Lyonda; 1522de Ardechede; 1524 ubatnda Drac ve Isere;
Austos 1 $25de Isere; Ekim 1544de Gier Viennede; Kasm 1544de Rhone ve Durance;
Kasm 1548de Rhone ve Durance; 9 Eyll 1577de Rhone Avignonda; 25 Austos
1566da Durance ve Rhone Avignon tarlalarn istila ediyorlard; 2 Aralk 1570 Rhone
zellikle Lyonda, bu dnemin en korkun su basknlarndan birini meydana getiriyor
du; 1571 Rhone tamas; Ekim 1573de yeniden (Beaucaire su baskn felketi); Eyll
1579da Isere (Grenoblede); 26 Austos 1580de Rhoneun Avignonda tamas; 1578de
Rhoneun tamas (Arlesda), sular Ekimden ubata kadar Aa Languedocun bir
ksmn istila etmilerdir; 1579da Arlesda su baskn; 1580de Arlesda su baskn
(Rhoneun hi bu kadar byk gzkmedii sylenmitir); 5 Ocak 158 lde Avignonda
Rhone ve Durance takn; 6 ubatta sularn yeniden ykselmesi; 1583de Rhone
Camargue sular altnda brakmtr; 18 Eyll 1586da Rhoneun istilas; 6 Kasm
1558de Gierin tamas; 1590da yeni bir istilac takn.
Bu dkm yzyln sonunda ilerin arlat izlenimini uyandrmaktadr. Fakat
bizim bak amzdan, Rhone taknlar Akdeniz iklimindeki deimelerin kt bir
kayddr. Bu arada, yzyln son onyllaryla birlikte, dnemin tanklklarna gvenilebi
lecei lde, yalar artma benzemektedir. 1592de Louis Gollut Republique
Squanoisenda, haddehane ustalarnn ve yeni sujects ... et censes sahibi olmaya
arzulu senyrlerin, ormanlar yok etmelerini tartmaktadr. Ve ilve etmektedir:
bundan yirmi yl ncesinde yamurlar daha sk, daha uzun ve daha boldular ( 2I3 ). Bu,
Dole blgesi iin dorudur. Oysa, ite 1599-1600de Aixdeyiz. Du Haitze yazma
tarihinde yle anlatmaktadr ( 2I4 ): Souk ve kar Haziran sonuna kadar kendilerini
hissettirdiler, bu aydan Arala kadar hi yamur yamad. Ama bu ayda yamurlar o
kadar bol olarak yamaya baladlar ki, toprak boulmua benzedi. te bu kez de,
szm ona Campanella narrazionesine gre Kalabriyadayz: ed' entrando lanno 1559,
venne nova, che in Roma prodigisamento aveva inondato il Tevere, e non sipotettero celebrar
le feste di Natale, e in Lombardia il Po: e in stilo (Kalabriyada bir yerleim yeri) non si
poteron celebrar, la Simana Santa, gli uffcii diviniper lemoltegranpioggie che allagavano
tutte le chiese" ( 215 ). Ferrareli biri gelip de tan olduu Tiber taknlarn anlatnca ( 216 ),
dnyann sonunun geldiine dair belirtilerden, mucizevi iaretlerden dalarda sz
edilmesi iin baka birey gerekmemitir. zellikle de o dnemde, yzyln sonu
yaklatndan ve u mutazione di secolo en durgun kafalar bile altrdndan, etki
daha da byk olmutur. Ertesi yl, Haziran 1601de, tufan gibi seller Balkanlarda
hereyi ykmakta, rn mahvetmekte, felketli basknlara yol amaktadr; bir haberde
Po basknlarnnkine veya Lombardiyann byk nehirlerine benzer denilmektedir
( 217 ). Bir baka haber ise, yamurlar yleydi ki havann ahlknn bozulmu olmasn
dan endie ediliyordu.
176

11. VENEDK KALYONU.

alak kabartmas

Alessandro

Contarini'nin

Padovadak

Sant-Antone

Bazilikasnda

bulunan

kabrinin

12.ve13. ATLANTK DENZ STLA EDYOR. 6 ve 9 Eyll 1964 tarihinde Amerikan uydusu Nimbus A. tarafndan
ekilen fotoraflardan k tanesi, bunlardan biri spanyay dieri de talya ile Yunanistan gstermektedir Bulutlar
Batdan Douya itilmektedirler.

14. ATLANTK YELKENLS. 10 Austos 1512de Brest Goulet'sine yaklan La Cordeliere veya daha dorusu La

Mareschalle adl kk yelkenli.

Olgular bunlardr, ne sonu kartmal? Akdeniz ikliminin yzyln sonuyla birlikte

irazesinden ktn m? leri srdmz kantlarla, bu koskocaman sonu arasndaki
mesafe byk olarak kalmaya devam etmektedir. Bunu itiraf etmek gerekir. Btn dosya
yeniden ve yakndan gzden geirilmeli ve soruturmann her yandan ortaya kartabi
lecei kesin olgular salanmaldr. Sorun konulmu olarak kalmaktadr ve bilgilerimizin
bugnk durumunda, zmenin olanaksz olmasna ramen, bu sorunun ortaya
konulmas gereklidir. Zaten tarihiler bunu tek balarna yapma durumunda deillerdir.
Eer abalarmz onlarn da syleyecek szlerinin ve sorumluluklarnn olduunu ortaya
koyabilirse, zahmetlerimiz boa gitmi olmayacaktr.

Tamamlayc not
Yukarda yer alan ve dn, 1947de bana birka canl tartmaya mal olmu olan
paragrafn znden hibir ey deitirmedim. Okuyucu buna aracaktr: bazlar benim
ok atak olduumu dnyorlardr. Yakn tarihlerde (1958) yaynlanan bir makalede
Gustav Utterstrm ( 218 ), gemie ynelik olarak beni ekingen bulma kibarln
gstermitir. Aratrma bu yolda gitmektedir ve bundan en son ikyeti olacak kii
benim.
Onbe yldan beri esas olan, aratrmann bu belirleyici sorunlar hakknda srm
olmasdr. ok az ey bu denli neme sahiptir. klim deiiklikleriyle, insana d bir irade
roln ortaya koymakta ve en olaanndan aklamalarmzdaki payn talep etmektedir.
Dier yandan, bu deimeler bugn kuku ddrlar.
lk aratrmann taslann kolay yolu-tasvirci ayrntlarn bir derlemesi- iinde,
bilgilerimi tamamladm. Bunlar hereyden nce yzyln sonunun artan sertliine
gtrmektedirler: srekli yamurlar, felketli su basknlar, sert ve allmam souklar.
Luis Cabrera da Kordobann kronii 1602-1603 k iin souklar ve donlar bu k
spanyada o kadar genelletiler ki, havann sertliinden yaknmayan tek bir yerleim
yerini dahi istisna olarak kaydetme durumu yoktur. Sevilla ve deniz kentlerini bile,
zellikle de Sevillay bile mstesna tutmak mmkn deildir; Guadalquivirin donduu
ve burada byle bireyin hi grlmedii yazlmtr. Hibir yerde kn hissedilmedii
geen yl ile ne kadar byk bir fark diye kaydetmektedir ( 219 ). Valenciada ( 22 ) donlar,
1589, 1592, 1594, 1600, 1604 yllarnda birbirlerini izlemilerdir. Srekli yamurlar, su
basknlar, kar yalar. Dnyann sonunun geldii dncelerine gelince bu konudaki
tanklklar Akdenizin btn ve yzyln sonlar iin ok saydadrlar -izleyen yzyln
birok yl iin de ayn durum sz konusudur-, Emmanuel Le Roy Ladurienin yaknlarda
yapt inceleme benzeri olgular iaret etmektedir: Rhone 1590, 1595,1603, belki 1608,
1616, 1624de katrlar, toplar ve at arabalarn tayacak kadar olmak zere gene
tamamen donmutur. Marsilyada deniz 1595 ve 1638de soua yakalanmtr, su
kadrgalarn etrafnda donmaktadr. Languedoc zeytinlerinin donma dizisi tekrarlan
maktadr: 1565, 1569, 1571, 1573, 1587, 1595, 1615, 1624, ( 221 )... Languedocta ve
kukusuz baka yerlerde zeytin aalarnn bu katli yetitiricilerin cesaretlerini
krmaktadr ( 222 ). XVI. yzyln sonu ile XVIII. yzyln ba arasnda, eskiden
olduundan daha fazla souk olduu kesine benzemektedir.
Daha fazla yamur yamtr. Bir tarihi 1590la 1601 arasnda Languedoca ilikin
olmak zere unu kaydetmektedir: ilkbaharda ge ve inat kar yalar, gzel
mevsimin byk souklar, Akdenizde alk ve kuzey budaynn Denize nl
iniinin refakat ettikleri dev yamurlar ( 223 ). Buna karlk 1602den 1612ye, hatta
daha telere kadar bir scak ve k duman gibi ( 224 ) kuraklk ve yamurun kt bir
dalmnn geri gelmesi yaanmtr. Valladolidde 1607,1617,1627de yamur ne kadar
177

da byk bir itiyakle istenmitir ( 225 ); Valenciada Kasm 1615de havia molts mesos que
no ploquia''\ 1617 Ekim ve Kasmnda ( 226 ), no caigo un solo chapparon". spanyann o
dnemde kn rgtleyen, uzun vadeli bir kurakln kurban olduunu ileri sren
Ignacio Olageye dayanarak, bu konuda ok emin olmayalm ( 227 ). Fakat Manann
manzarasnn Cervantes dneminde, sonrasna nazaran daha yeil olmu olmas olasl
mmkn olarak kalmaya devam etmektedir ( 228 ).
Avrupada (Akdeniz dahil) yamurun mekanizmas ya kuzeyden Man, Kuzey
Denizi, Baltk zerinden (btn yl boyunca); ya da gneyden bu kez de sonbahar
dnencesinden ilkbahar dnencesine kadar, Deniz zerinden, Atlantik basnlarnn
izledikleri yollara tabi kalmaktadr. Gustav Utterstrme gre, XVI. yzylda bu ikili
akmn, kuzeyde youn souklar ve buna bal olarak ar havadan oluan antisiklon
alannn sreklilii yznden, bozulmu olmaldr. Kuzey yolu engellenince, Akdeniz
zerideki her seferkinden daha ak hale gelmi olmaldr. Fakat yollardan biri yar
yarya kapannca, dieri niin alsn ki? Ve eer dalgalanma varsa, bunlarn sreleri ne
kadardr?
Bunlar ayrnt ve ksa vadeli aklamalardr. Yeni aratrmalar daha uzaa gitmekte
ve iki makul eilime boyun emektedirler: uzun gsterge dizileri oluturmak; yalnzca
Akdenizin deil, Akdeniz art Avrupann btnnn veya bundan da iyisi, dnyann
tamamnn aklama erevesini geniletmek. Bunu sylerken ngilterede Dr.P.Shoveun
( 229 ); bir corafyacnn Pierre Pedalabordeun ( 23 ) ve bir tarihinin, Emmanuel Le Roy
Ladurienin ( 231 ) rnek almalarna dayanyorum.
Edindiimiz bilgileri sistematik hale getirerek yazmak, haberleri nceden olumu
kalplara gre gruplandrmak -her betimsel ayrnt kendi yerine yerleerek: mevsimlere
ve yllara gre nemlilik, kuraklk souk, scak-, resimselden bir cins niceliksel bilanoya
gemek anlamna gelmektedir. Daha sonra da zde olay dizilerini ayklamak -Ba
bozumu tarihleri, pazarlara yeni zeytinyan ilk geli tarihleri, ilk buday, ilk msr, aa
kesiminden edinilen bilgiler, nehir debileri, ieklenmeler, bir gln ilk buzlar,
Baltktaki ilk veya son buz dalar, buzullarn ilerleme veya gerilemeleri, deniz
dzeyindeki deimeler- iklimin uzun veya ksa deimelerini ortaya kartan kronoloji
leri oluturmak demektir.
Giriimin ikinci aamas, sorunlar ve kaytlar btnsel varsaym ve farkna varlar
iinde erevelemektir. Jet stream varsaym belki de birok dier genel aklamann
kaderine sahip olacaktr: az veya ok uzun bir sre roln oynayacaktr. Bizim kuzey
yarkremizin etrafnda, srekli bir akm, deiken hza sahip bir hava halkas dnya
yzeyinin 20 veya 30 km. stnde dnyor olmaldr. Eer bu halka hzn artrrsa,
almakta ve yerkrenin zerine, tpk bir apkann sahibinin kafasna gmld gibi
gmlmektedir; eer gidiini yavalatrsa, menderesler meydana getirmekte ve kuzey
kutbuna doru daralmaktadr. Bu durumda eer gzlemlerimiz doruysa, jet stream
XVI. yzyln sonunda yryn hzlandrm olmaldr ve Ekvatora, yani buna bal
olarak Akdenize yaklaarak, kendisiyle birlikte gneye yamur ve souk getirmi
olmaldr. Aikr olan odur ki eer farkna var zincirinde hibir eksik yoksa -ki bunu
kimse garanti edemez- ancak o zaman varsaymmzdaki herey kantlanm olacaktr.
Bugnk tartmalarda benimsenmi olan tanmlara gre, XVI. yzyln ortasndan
biraz nce, biraz sonra, Dr.Shovea dayanlarak kk buzul a ad verilen ey
balam olmaldr, bu a btn XIV. Louis Yzyln kapsamna alacaktr.
Muallaktaki sorular nemlerini korumaktadrlar. Acaba uzun bir evreyle mi kar
karyayz? Bu durumda, XVI. yzylda uzun bir souk ve yamur enflasyonu dnemiyle
kar karyayz. Bir an iin bile olsa, herhangi bir kantlama gc atfetmeksizin,
178

Venedikteki commune dzeyine, yani kanal kysnda bulunan evlerin diplerini kara bir
izgiyle iaretleyen sularn ortalama dzeyi hakknda ilgin bir farkna var haber
vermek istiyorum. Bir belge bu dzeyin 1560dan itibaren yzyl boyunca ( 232 ) dzenli
olarak ykseldiini iddia etmektedir. Eer gzlem doruysa -bu konuda kantlar ve
kesinlikler gerekecektir- geriye Lagnnn su dzeyinin sadece atmosferik yalara m
bal olduunu, yerel kazalarn hibir etkilerinin bulunup bulunmadn anlamak kalr.
Btn bunlar bu tankln muhafaza edilmesine engel deildir.
Bir baka soru daha muallakta kalmaktadr: bu kk buzul ann Avrupa ve
Akdeniz hayat zerindeki muhtemel yansmas. Tarihi, tarmsal hayata, kamu salna
veya ulama ynelik bir dizi sorunu bu yeni balk altnda toplayarak bu sorudan kurtulacak
mdr? Bilgelik, bizim iin bu alanlarda hala eksik olan geni ortaklaa aratrmalar
talep etmektedir. Daha imdiden tehis etmenin cazip olmasna ramen, nceden unu
sylemeyeceiz: XVI. yzyln sonuyla birlikte hayvan yetitiricilii bitmi ve daha az
buday elde edilmitir. Souk ve yamur Akdenizi srarla ziyaret ederek, baz
ayarlamalar irazelerinden karmlardr, fakat bunlarn oranlar henz elimize
gelmemektedir. Ve insan da, onun da boyutunun saptanmas gereken, inkr edilemez
sorumluluklara sahiptir. Bylece Emmanuel Le Roy Ladurienin gsterdii gibi, ba
bozumlarnn tedrici olarak gecikmesi tamamen insann eseridir, nk alkol derecesi
daha yksek ge hasatlar elde etmeyi o istemitir ( 213 ).
klim tarihinin kuzey yarkresi leine tek olduu aktr -ve bu alanlardaki en
nemli gelimelerden biri budur-, Akdeniz ikliminin bizzat bu lekte bir sorunlar
btnne bal olduu da aktr. Alaska buzullarnn bugn gerilemeleri, gzmzn
nnde eskiden buzul ilerlemelerinin inedikleri ormanlar ortaya kartmaktadr.
Tokyodaki kiraz aalarnn kesin ieklenme tarihleri (herbiri ayinsel bir bayramla
belirlenmektedir), Kaliforniya aalarn emerkezli tabakalar, btn bu olaylar. ve
dierleri, iklimin tekil tarihiyle birbirlerine balanmaktadrlar. ster bu jet stream olsun,
ister olmasn, bir birlik, bir orkestra efi vardr. Bunun anlam birinci XVI. yzyln
heryerde iklim tarafndan tevik grmesi, kincisinin de heryerde atmosfer deimele
rinden zdrap ekmi olmasdr.

NSANI BRLK : YOLLAR VE KENTLER,

KENTLER VE YOLLAR ( )

kliminin tanmlad haliyle asl Akdenizden, klarn sat daha byk Akde
nize gemek, fiziki bir birlikten, kitabmzn yneldii insani bir birlie gemek
demektir. Bu insani birlik yalnzca doann veya daha zel olarak, Akdeniz suyunun
eseri deildir. Su, ne olduu hakknda sylenilen hereydir! birletirme, ulam,
mbadele, yaknlama, ancak insann bu konuda aba sarfetmesi, bedelini demeye raz
olmas kouluyla. Akdeniz suyu da, uzun sre ayn zamanda ayrlk, almas gereken
engel olmutur. Denizcilik sanat belki de, alarn uzanda, Ege adalar ile Asya
kylar arasndaki veya yakndaki Kzldenizin sakin su havzalarndan kmtr; bunu
hibir zaman kesin olarak bilemeyeceiz. Her hal- krda, zamanlarn banda, denizin
insan tarafndan henz evcilletirilemedii nihayetsiz bir dnem yer almaktadr. Yava
yava, balarn kurarak, insanlarn ve tarihin Akdenizini basamak basamak ina
ederek, bunu yenmilerdir. Fakat iyice belirtelim, bu Akdeniz ina edilmitir ve bu ina
insan eliyle olmutur. Bugn ulatmz hzlarn leinde, zerinde hava kprleri
kurulan basit bir nehirden baka birey olmayan bir anda bile, bir insanlar Akdenizi
ancak, bu ayn insanlarn dehalarnn, almalarnn ve zahmetlerinin onu ina ettii
lde vardr. Akdeniz blgelerini birbirlerine balayan su deil de, deniz halklardr. Bu
sradan gerei yeniden sylemek gerekmektedir, nk bu alanda ok fazla forml ve
imge, keyiflere tabi olarak kaybolup gitmektedirler.

1. Karayollar ve denizyollar
Akdeniz ancak, insanlarn hareketleriyle, bunlarn gerektirdii balantlarla, onlar
bir yere ulatran yollarla birlie sahip olabilmektedir. Lucien Febvre, Akdeniz,
yollardr ( 2 ) diye yazmaktayd; kara ve deniz yollar, nehir ve rmak yollar, muazzam
bir arazi ve dzenli balantlar a, hayatn srekli dalm, adeta organik bir dolam.
nemliolan bunun resimsel yann grtermek, Cervantese venta'dan ventaya spanyol
yollarnda refakat etmek, tccar veya korsan teknelerinin seyir defterlerini okuyarak
yolculuk yapmak veya Verona tesinden gelen byk yk kayklar burchieri iinde
Adigeden aa inmek veya lagnn kysnda Michel de Montaignein bagajlaryla
birlikte Fusinadan Venedie varmak iin suya koyulmak deildir ( 3 ). nemli olan
bylesine bir an ne lde yaknlama, tutarl bir tarih gerektirdiini; gemilerin, yk
hayvanlarnn, arabalarn, bizzat insanlarn hareketlerinin Akdenizi bir, ve yerel
direnmelerine ramen, tekdze kldn grebilmektir. Akdenizin tm bu mekn-

harekettir. Onun kysna yanaanlar, sava bulutlar, modalar, teknikler, salgnlar, hafif
veya ar, deerli veya adi malzemeler, herey onun kanl-canl hayatnn akm iine
alnabilir, uzaa tanabilir, yeniden harekete geirilir, nihayetsiz olarak tanr, hatta
snrlarnn dna atlabilir.
Yollar olmasayd byle mi olurdu? Ancak bu yollar, Halep yolu zerindeki u
kervanlar. stanbul yolu zerindeki (metinde Trke, Meri zerinden stanbula giden
yol) u uzun at, katr, deve dizileri veya Busbecin 1555 ylnda bu yol zerinde farkettii,
stanbula Macaristandan Trkler tarafndan alnm adamlar, kadnlar, ocuklar
tayan u ilerleyen arabalar ( 4 ), yalnzca toprak eritleri veya deniz zerindeki izlerden
ibaret deillerdir. Gerekli duraklar olmayan hibir yol yoktur: bir liman, denize k
olan bir fuar, bir kervansaray veya bir han (metinde Trke); Bat Avrupada tecrit
edilmi, eskiden tahkim edilmi bir ato olan bir han. ou zaman bu duraklar, onlar
olmasalard canl yollarn olamayaca bu konaklar, herkesin ona doru aceleyle
kotuu ve sevile vard, hatta tpk Guzman de Alfrachen Saragossaya girerken (),
gzel antlardan, dzgn asayiten ve belki de hereyden fazla yiyeceklerin bolluundan
tan de buen preciotodo que casi daba de si un o/orde Ita/ia" bylenerek duyduu gibi bir
minnet hissettii byk menziller, yani kentlerdir. Acele etmenin bir nedeni de, ou
durum itibariyle Akdeniz yollarnn kyden kye deil de, bunlarn andan gemesi
dir, kyler kendi istekleriyle yollarn dnda, yukarlarda snaklarda kalmaktadrlar.
Bugn bile, Bulgaristanda veya Anadoluda yolcu ona gerektekinden daha bo ve daha
az nfuslu gibi gelen anayollar zerinde seyahat etmektedir ( 6 ). Dounun byk ticari
yolunu biraz bugnn otoyolu gibi hayal edelim; bu byk yol mezra ve kylere nadiren
temas etmekte ve bir kentten dierine dmdz gitmektedir.
Akdenizdeki insani birlik, ayn zamanda hem bu yol mekn, hem de bu kentsel
mekn; bu hatlar ve g merkezleridir. Kentler ve yollar, yollar ve kentler yalnzca ayn
insani mekn tehizatndan baka birey deillerdir. Biimi, mimarisi, onu aydnlatan
uygarlk ne olursa olsun, Akdeniz kenti yol yaratcdr ve ayn zamanda onlar tarafndan
yaratlmtr. Vidal de la Blache bunu Amerikan kentlerine ilikin olarak sylemitir ( 7 );
Oysa XVI. yzylda Akdeniz mekn (kentlere ilikin olarak bunu yaylmasnn
maksimumunda ele almak gerekir) da azamet ve lszlktr. XVI. yzylda dnyann
hibir blgesi bylesine gl bir kentsel a sunamamaktadr. Alak lkeler ve Yukar
Almanya kentleri (birinciler Akdenizin yansmasyla o kadar aydnlanmlardr ki,
kinciler de gneyli tccar ve denizciler tarafndan o kadar harekete geirilmilerdir ki),
daha kuzeye doru Hansann alkan fakat dank kk kentleri; btn bu kentlerne
kadar gzel ve ne kadar canl olurlarsa olsunlar, kentsel yerleim yerlerinin ok byk
merkezlere sahip, nihayetsiz krlentler halinde birbirlerini izledikleri Denizin kentleri
kadar sk ve karmak btnler meydana getirmemektedirler. Denizin ok byk
merkezleri: Venedik, Cenova, Floransa, Milano, Barselona, Sevilla, Cezayir, Napoli,
stanbul, Kahiredir. Bu son kent ar nfusa sahiptirler; stanbulun o tarihlerde
700.000 nfusa sahip olduu sylenmektedir ( 8 ), yani Paris'ini nin iki ve Venediinkinin
drt kat. Ve bu listeye, genel mbadele oyununa katlan ve nfus rakamlarnn ilham
edeceklerinden daha byk roller oynayan kk kentler kortejini de ilave etmek
gerekmektedir. Belki de, Akdenizin kk kentlerini hareketlilik ve faaliyetleri,
Akdenizdekilerden daha kalabalk, bundan da fazlas, insanlarla daha ikin kentlere
sahip olmasna ramen, Uzak Dounun gerekte neden bylesine dinamik bir kentsel
aa sahip olamadn anlamamza yardm etmektedir. Uzak Dou kentleri ou zaman,
byk kent yaamnn harekete geiremedii muazzam insan ynlarn biraraya
getirmekten baka birey yapmamaktadrlar; eer byle sylemek tercih edilirse, bu
kentler Asvann ekonomik rgtlenmesinden ok, asn nfusunun ifadesi olmaktadrlar
(').
182

Kentler blgesi Akdeniz; bu sradan, bin defa tekrarlanm gerei biz kefetmiyoruz,
fakat bu gerei sonularna balamak gerekmektedir. Yol ve kent dzeni Akdenizin en
mkemmelinden insani dzenidir. Bu hereye egemen olmaktadr. Mtevazi olsa bile,
tarm kente ulamakta, onun komutasna tabi olmaktadr; tabii ki daha byk baarlar
iin haydi haydi byledir. Kentlerin sayesinde, insanlarn hayat doal koullarn talep
ettiklerinden daha hzl olmaktadr. Denizin byk tarihi, btn uygarl onun eseridir.
Ferdinand Lot ( l0 ) Emile Felix Gautierye kar, mslman istilesini dorudan kentlere
baladnda, hakldr. Herey onlara ulamaktadr. Denizin kaderi ou zaman sadece
bir yolun, bir kentin, bir baka yolun, bir baka kentin zararna olmak zere kazand
zafere baml olmaktadr, hatta hereyin byk imparatorluklara ve kara devletlerine
aite benzedii ama henz ait olmad XVI. yzylda bile bu byledir.

23. 1546'daki berya yol a

Kaynak: Gonzalo Menendez Pidal, Los Cominos en la historiade Espana, 1951. Harita, Vafencial Juan Villuga'nn
rehberinde (Medina, 1546) zikredilme sklklarna gre, yollan daha ince veya daha kaln olarak gstermektedir. Bu
farkl ynlerdeki glerin dengesinden Toledonun Yarmadann yol merkezi ve buna bal olarak en kark kenti
olmaya devam ettii ortaya kmaktadr. Byk kavaklar: Barselona, Valencia, Saragossa, Medi/a del Campodur.
1556dan itibaren bakent olan Madridin saati henz gelmemitir.

183

z^-sie>ci yollar
Akdeniz'in yollar, ncelikle de deniz yollar, daha nce de sylediimiz gibi ( M )
cylar boyunca olumulardr. Daha sonra ok sayda karayolu gelmektedir: bazlar
sahillerin yaknlarnda, tpk yollarn, karayollarnn Napoliden Romaya, Floransaya,
Cenovaya, Marsilyaya sonra Languedoc ve Roussillondan geerek spanya ky
yoluna, Barselona, Valencia, Malagaya ulaan kesintisiz yollarn birbirlerine eklenmele
ri gibi, limandan limana koan yollar. Dierleri, tpk Nilin veya Rhone vadisinin doal
yollar gibi kylara dik inmektedirler; Alplere giden yollar, Halepten Frata kadar veya
Kk Afrikadan Sudana kadar uzanan kervan yollar byledir. Victor Berardn
formln alarak, bunlara ok saydaki kstak yollann da ekleyelim. Suriyeden
balayp, Kilikya kaps yoluyla Toroslar aan, Anadoluyu boydan boya geerek
stanbula Eskiehir zerinden veya Ankara uzatmasyla dorudan ulaan kuzey-gney
yolu; veya kabaca dou-bat ynnde uzanarak, Selanikten Durazzoya, Avlonyaya
veya Cattaroya; skpten Raguzaya; stanbuldan Spalatoya (bu sonuncu yolun
XVI. yzyln sonundaki ani ekonomik sramasn zikretmeliyiz) uzanan enlemesine

24. Toskana Apennileri boyunca yer alan yollar

Eski vi Emilia olan byk Rimini-Milano yolu, Apennin engebesini douya doru snrlandrmaktadr, Floransa ve
Lucca ynnde, yarmadann bu dar kesiminde bu yola dik gelen ok saydaki yollar, Yarmadann uzunlamasna
olan yollarn okluu hakknda bir fikir vermektedir. Futa zerinden geen Bologna Floransa yolu bugnn harika
autostrade'sine tekabl etmektedir.
Kullandmz belge Floransa ve Luccadan hareket eden Apenninar yolarn saylmasyla snrldr.
184

yollar; veyahut da, Adriyatikten Tiren Denizine talyan setinin bir kysndan brne
giden yollar byledirler: bu gneydeki enlemesine yollarn en nemlisi Barlettadan
Napoli ve Beneventoya gidenidir (Ariano tepesinden) ( 12 ); daha kuzeyde Toskana ticari
ekseni -Anconadan Floransa ve Livornoya- ve Cenova ekseni -Ferrareden Cenovayaolarak adlandrlabilecek yollar da byledir; bu konuyu kapatmak zere, daha batda
Barselonadan Gaskonya krfezine, Valanciadan Portekize, Alicanteden Sevillaya
olan enlemesine spanyol yollar da byledirler. Tabii ki, bu kstak yollan ayn anda
birok yol anlamna gelmektedirler. Bylece, Lombardiya ile bir yandan Romagna,
dier yandan da Toskana arasnda o dnemde yaayanlar, sekiz zor gzerghtan birini
-zordurlar nk, Apenninleri amaktadrlar- tercih edebilirlerdi: en uygunu topunun
geebilecei yegnesi, en gneyde olan, Riminiden Marecchia vadisi tarikiyle, Arezzo ve
Sansepolcroya kadar ulamaktadr ( n ).
Sralamann tamam olabilmesi iin, ou zaman Akdeniz dnyasnn evresinde yer
alan nehir yollarn ilave etmek yeterli olacaktr. Kuzey talya ovasnn faal su yollar,
Adige, Po ve kollar Adda, Oglio, Minaio byledirler ( 14 ); Rus nehirleri byledirler;
btn Portekiz nehir yataklar byledirler; Sevillaya kadar ve oradan da teye
Kordobaya kadar Guadalquivir de byledir ( 15 ); veya sadece yar Akdenizli olan ve
muazzam tatl su kitlesi deltasnn tesinde de ak denize doru tamamen kark ve
sarmtrak olarak ( 16 ) yaylan Nil; veyahut da gerekten Akdenizli olan, yolcular ve
Aragon budayn Tortosaya kadar tayan dz dipli kayklaryla Ebro, Valencia ve
Granada nehirlerinin bazlarnn aa ksmlar ( 17 ), talyada Aa Arno, Romaya
kadar deniz kayklarna ak olan, yatay dmenleriyle ve nehri yksek kylarna tpk
iskele olarak kyor gibi kullanlan yksek ba ve k taraflaryla ilgin olan nehir
kayklar tarafndan harmanlanan Aa Tiber ( 18 ) byledirler.
Estienne ( 19 ), Turquet ( 20 ), lHerba ( 21 ) rehberlerine dayanlarak dzenlenen haritalar
zerine aktarlabilecek olan btn bu yollar, denizin genel yaam dokusunu vermekte
dirler. Bunlar XVI. yzylda kabaca, Romann veya Orta a Akdenizinin yaylmasn
salam yollardan hi de farkl deillerdir. Fakat bunlarn meydana getirdikleri a ne
olursa olsun, bunlar uzun dnemde deisinler veya deimesinler; kylarn tesinde
Denizin ekonomilerinin ve uygarlklarnn imparatorluunu resmetmekte ve onun
kaderine egemen olmaktadrlar.
Yollarn hayat tkezlenmekte midir? Refaha m kavumaktadr? Ticaretler, kentler,
devletler imekte veya bozulmaktadrlar. Btn byk tarihsel aklamalar, hakl
olarak yol felket ve kazalarn gndeme getirmektedirler. Arthur Philippsona gre ( 22 ),
dmdz hatlar zerindeki seyrsefer, M.. III. yzylda, iskele krlarndann mahrum
kalan Yunan lkelerinin dou havzasnda iflas etmelerine yol amtr. Roma ihtiamnn
sonunda, deerli madenlerin kat Yakn Dou yollarnrn iddetli kazanmlar -bu dn
savunuluyordu- veya denizin genel hareketinin zararna gelien bir Tuna -Ren ticaret
ekseninin u geni faaliyeti -bu da yaknlarda savunulmutur- yznden k srecine
girmitir ( 23 ). Bu ayn genel hareket VIII. ve IX. yzyllarda slamiyetin hizmetine
girince, hemen yer deitiren Akdeniz glerinin tm alan, hrstiyan Baty denizin
besleyici yol ann dnda brakmtr. Nihayet, kitabmzn ilgilendii dnemde
durmak zere, byk keifler Atlantik ve dnya yollarn aarak, Atlas ve Hind
Okyanuslarm srekli bir yol ile birbirlerine balayarak, Akdenizin canl yollarn
tersyz etmiler ve uzun vadede de denizin btnn fakirletirmilerdir. stelik, bu
kitabn ilk eklini kaleme aldm zaman, bu yol balantlarnn nemi kendisini bana
dayatmtr. Bu yol balantlar her tutarl tarihin alt yapdrlar. Fakat kesin rolleri,
ortaya zor sorunlar kartmaktadr.
185

Ulam aralarnn khnelii

1550den 1600e, deniz veya kara ulamnda ilk bakta hibir byk devrim kendini
gstermemektedir: eskisinin ayn gemiler, ayn yk hayvanlar, ayn yetersiz arabalar,
ayn gzerghlar, tanan ayn mallar. Yollar, deniz seyrseferi, hz posta dzeni slah
edilebilir, ulam vergileri azaltlabilirdi, ama hibir zaman devrimci boyutlarda
olmamak zere. Bunun kant, yzyln ok saydaki siyasal ve ekonomik deiimlerine
ramen, kk kentlerin, yani ikincil konaklarn yaamaya devam etmeleridir. Bunlar
eer yaamaya devam ettilerse, bunun nedeni Stendhalin dnd gibi, byk
kentlerin allmam bir msahama ile kkleri kaderlerini idrak etmekte serbest
brakm, olmalar deildir. Bunun nedeni, kklerin kendilerini savunmu olmalar ve
zellikle de, uzun yollar boyunca onlarn atlarna ve hanlarna bavurmakszn yolculuk
yapmann mmkn olmamas yznden, byklerin onlardan vazgeememeleridir. Bu
konaklarn hayat, karayollarndaki hzlarn ortalamasna, deniz seyrseferindeki srelere
baldr; btn bu gerekler, hala ok eski yollara (Roma XVI. yzylda hala yollaryla
Antik ihtiam iinde yaamaktadr) ( 24 ) ve dk tonajl tekneleri (denizin devleri
nadiren 1000 tonu amaktadrlar) kullanmaya devam eden, teknik bakmdan iyi
donatlmam bir yzyl boyunca hi deimemilerdir; bu yzyl ou zaman arabalarndakinden ok, yk hayvanlarnn hizmetine bavurmaktadr ( 2S ). Araba II. Felipe
dneminde bir bilinmeyen deildir, fakat ilerlemesi yava ve nemsiz kalmaktadr -eer
1550 ile 1600 arasnda bir ilerleme varsa-. 188lde arabann Fasta henz bir bilinmeyen
olduunu dnelim ( 26 ). Peloponezde ortaya knn ancak XX. yzylda olduunu;
arabann bir lkeye varnn, J.L. Cvijicin XIX. yzyl Trkiyesine ilikin olarak
syledii gibi ( 27 ), yollarn gzden geirilmesini/yaratlmasn, hemen hemen bir devrim
gerektirdiini aklmzda tutalm.
Bu durumda, olaylar olduklarndan nce sylemeyelim: XVI. yzylda spanya
henz zillerin ald katr koulmu, arabalar lkesi deildir; tpk talyann Romantik
dnemde nl vetturini lkesi olmad gibi. urada burada atlar, kzler veya mandalar
tarafndan ekilen arabalar farketmekteyiz (bazlar az ok gelitirilmi, dierleri henz
ilkel). stanbul yolu zerinde Bursa ovasnda ( 28 ), Konstantin blgesinde (Afrikal Leon
( 29 ) bunu iaret etmektedir), Brenner yolunda ( 30 ), hemen hemen talyann tmnde
araba tekerlekleri dnmektedir. Floransa evresinde arap flar tekerlekli aralarla
tanmaktadr ( 31 ); Cervantes Valladolidin arabaclyla alay etmektedir ( 32 ) ve Alba
dk 1580de Portekizi istila ettiinde, ordusu iin ok sayda corro'nun hizmetinden
emin olmutur ( 33 ). 1606da III. Felipenin saraynn Valladolidden Madride tanmas
kz arabalaryla gerekletirilmitir ( 34 ).
Demek ki arabalar kesin olarak, byk kentlerin yaknlarnda, kitlesel tamalara
ihtiya gsteren ordularn arkasnda hizmet vermektedirler. Pekiyi dier yerlerde?
1560da Napolide Apulia budayn, gney talyann evresini dolaan uzun deniz
yolundan kurtulmak zere, adet olduu zere denizden deil de, karadan getirtmek
dnlmtr; fakat bunun iin kent ile retici blge arasnda araba tamacl servisi
kurmak ve II. Felipenin temsilcisinin Napoli kral naibi Alcala dkne dedii gibi,
procurar de aderear los camnos que vienen du Pulla cerca de Asculi, Apuliadan Asculi
yaknlarna kadar gelen yollar hale yola koymak ( 35 ) ve bunu -gelmek istediimiz nokta
budur- de manera que pudiendose carrtear come se hace en Alemania y otras partes se
trayga el trigo por ellos Napoles, Almanya ve dier lkelerdeki arabalarn kullanlabile
cekleri biimde yapmak gerekmektedir ki, buday karayolundan Napoliye kadar
tanabilsin ( 36 ). Come se hace en Alemania'. demek ki, 1598 ve 1603deki resmi raporlarn,
yolun trafiini ele geirmek isteyen Beneventodaki Papalk kentinin projelerine ramen
veya projeleri yznden yetersiz ve tamamlanamam olarak kalmaya devam eden,
186

Barlettadan Napoliye uzanan u enlemesine yolun ( 37 ) arabalarn eline gemie

benzemesine ramen, daha arabann talyann gneyini fethetmesi, burada Alman
tarzna gre egemen olmas gerekmektedir ( 38 ).
Fransada bile yzyln sonunda, zerlerinde arabalarn dolaabilecekleri yollar ok
sayda deillerdir ( 39 ). Muazzam meknlar boyunca, yk hayvan ncelii elinde
tutmaktadr. XVII. ve XVIII. yzyllarda Avrupann hayranln zerine eken
Osmanl mparatorluunun yol a, her iki kenarnda srler ve yayalar iin bastrlm
topraktan olan ve yolu daraltan ksmlara sahip, ortalar ayak geniliinde ta
denmi dar svari yollar iermektedir ( 40 ). Bu dekor iinde ya hi, ya da hemen hemen
hi araba yoktur.

1600lere doru karayollarna stnlk m?

Fakat gene de bu kt yollarn zerinde, ulam hereye ramen ve yzyln sonuna
doru da artarak yaplmaktadr. Bu artn nedeni ve sonucu, olduka genel bir ekilde
-en azndan Avrupa yarmadalarnda- katr saysndaki bir artla kendini ortaya
koymaktadr. spanyada V.Carlosun ada olan bir tarmc, Alonsa de Herrera ( 4I ) bu
olguyu korkun bir felket saymaktadr; talyada, zellikle Napolide at yetitiriciliini
kurtarmak iin, Napolili zenginlerin arabalarna katr komalarn, byk yaptrmlar
getirerek yasaklamak gerekmitir ( 42 ); Kbrsta 1550lerden itibaren, katr yetitiricilii
at saysnda felkete varan bir azalmaya yol amtr ( 43 ); Andaluyada atlar korumak
iin ok sert tedbirler almak gerekmitir ( 44 ); Balkanlarda 1593-1606 Trk-Avusturya
sava srasnda, hrstiyanlar dier nimetler arasnda katrlara da sahip kmlardr ( 45 ).
Haedo Cezayirden erele katr srtnda giden bir kuzey Afrikaly da bildirmektedir
( 46 ). 1592de, La Goulettede almalarr iin Sicilyadan katr yollanmtr ( 47 ).
XVI.
yzylda, hkmetlerin sava zorunluklar adna sert bir ekilde mcadele
etmelerine ramen, katrn zaferi inkr edilemez. Katr saysndaki art Elizabeth
ngilteresindeki at miktarndaki artla (ekim ve yk hayvan olarak) ayn neme sahip
olmua benzemektedir ( 48 ). Katr, Herrerann spanya iin enine boyuna akld gibi,
yalnzca bir tarmsal ara deildir. O ayn zamanda, ihtiyalar kstl, azla yetinen,
dayankl, harika bir yk hayvandr. Hereyle ilgilenen Rabelais Quart Livre'de daha
gl hayvanlar olan katrlar, dierlerinden daha az narin olup, daha uzun sre
almaktadrlar diye yazmaktadr. Herrera spanyada 600.000 i katrna karlk
400.000 svari katr ( 49 ) olduunu tahmin etmektedir -bundan ulamda kullanldk
larn anlaynz-. Terimleri zorlayarak, katrn bu fethini XVIII. yzylda spanyolPortekiz Amerikasnda meydana geleceklerin modeline bakarak hayal etmek mmkn
dr; burada insani olmayan mekn, insan iin/adna, saylamayacak kadar ok katr
tarafndan fethedilmitir.
Baka bir sorun: acaba katrlar, deniz trafiinin zararna olmak zere gerekleen
kara trafiindeki arttan sorumlu olamazlar m?
Yaryarya su zerinde kurulmu olan Korsika burnunun byk kasabas Erbalunga,
rolnn birka yelkenli sayesinde Burnun etrafnn dnlmesini salamak olduu
dnemde, adeta kk bir kent idi. XVII yzylda bizatihi Burnun kknde bir karayolu
ald ve daha ksa olan bu yol, abucak uzun denizyoluna galebe ald. Bu durumda
Erbalunga abucak geriledi ( 50 ). Eer gerek varsa, bu minicik rnek, karayolunun
denizyoluna kar batan yenik olduuna dair son derece yaygn inanca kar dikkatli
olmamza yol aacaktr.
Ancak bu durum, zellikle kara postaclarnn tadklar haberler ve mektuplar iin
doru deildir. Burada su yolu ancak istisnai olarak kullanlmaktadr. Bu durum ayn
187

zamanda, deerli mallar iin de geerli deildir, nk bu cins mallarn karadan

tanmasnn (kukusuz lks mallar tamacl) maliyeti bu mallarn karadan katlanamayacaklar lde deildir. Bylece, XVI. yzyln sonunda Napolinin ham ipei
karadan Livornoya kadar gelmekte ve buradan da, gene karadan Almanyaya ( 51 ), hatta
Alak lkelere ( 52 ) kadar ulatrlmaktadr. Ayn ekilde, Hondschoote ynl-ipekli
serjleri ters ynde gene karadan, 1540la 1580 arasnda atmtan fazla firmann bunlarn
yeniden datmyla megul olduu Napoliye ulamaktadr ( 53 ).
Nihayet yzyln iyice sonunda, Dou Akdenizde karayolunun belirleyici bir
canlan farkedilmektedir. O zamana kadar kimi yakn, kimi uzak birok deniz ticaret
kanalndan (bunlarn arasnda uzun sre. Karadeniz ticareti de yer almtr) ekmeini
kartm olan Raguza, yzyln son yllaryla birlikte bu trafiklerden vazgemi ve
Adriyatik Denizine kapanmtr. Bunun nedeni, Balkan deri veya ynllerinin artk
buraya gelmiyor olmalar deildir, fakat bunlar artk byk Novi-Bazar menzilinin
tesindeki karayollarndan gelmektedirler. Bu yollar su yollarn ikme etmilerdir. Ayn
ekilde, Kk Asya topraklarnn nihayetinde bulunan zmirin XVII. yzyldaki
parlak talihi ( 54 ), ksmen karayollarnn bir zaferi olarak yorumlanmaldr. nk, ran
Halebin besleyici trafiinin bir ksmn (zellikle randan kaynaklanann) kapmtr,
bunun nedeni belki de Batyla deniz araclyla yaplan mbadelelerin hareket noktasn
daha batya kaydrm olmasdr.
Bu ayn hareket Trkiye ile ilgili olan baz olaylarla yakndan balantl olduundan
tr, bir ksm Venedikli okumu yazm tarafndan aktarlan, Spalatonun macerasn
da aklamaktadr ( 55 ). Venedik Balkan topraklarndaki altra sponda zerinde bir dizi
gzetleme yeri ve kent ile iki tane de ticari balanty elinde tutmaktayd: bunlardan
Cattaro ynnde olan ilki, Venediin stanbul ve Suriye ile olan posta servisini kn
rgtledii nokta idi; bu kez Signoriann sahip olmad bir yer olan kincisi Narenta
az ynndeydi; ok sayda kk tekne kervanlarn bu nehrin azna getirdiklerini, bu
noktadan alarak Venedie tamaktaydlar: Balkan Yarmadasnn yn, deri ve canl
hayvanlar. Bu Narenta-Venedik ticareti, Uskok korsanl, daha sonra da NarentaVenedik hatt zerinde Signoriann varolduunu iddia ettii tekele ramen, kendilerini
dzenli bir ekilde onun yerine ikme eden Raguza ve Anconann rekabetleri yznden
tehlikeye girince, herhalde 1577den ve daha iyisi 1580den itibaren bize dikkat ekici bir
zekya sahip olduu sylenen, Venedie yerlemi Michel Rodriguez adl bir Yahudinin
projelerini ciddiye almay harekete geiren bu olaylar olmutur. Bu projeler Spalato
iskelesini donatmay -o sralar dkn bir kent olan Spalato buna karlk mkemmel bir
limana sahipti ve Balkan Yarmadassnn ileriyle balantdayd- ve Spaltodan
Venedie korunan konvoylar dzenlemeyi hedeflemekteydi. Projeler, rizikolu giriimle
re kar olan bir senatrn muhalefeti karsnda 1591den nce gerekleememilerdir;
bunu Nicol Contarini sylemektedir ve byle olmu olmas mmkndr. 1591 e kadar
Venediin bu areye acilen bavurma durumunda olmad da dnlebilir.
Fakat, zm benimsenir benimsenmez sonular nemli llere ulamtr. Vene
dikliler Spalatoya yeni bir kent ina etmilerdir: gmrkleri, depolar, mallarn
temizlenmesi ve insanlarn karantinaya alnmas iin hastaneler, nk Trk lkesinde
salgn hastalklar sklamtr. Kentin surlarn ve tahkimatn onarmlardr. Trkler
de kendi cephelerinden, Spalatoya ulaan yollar dzene sokmular ve yolculuklar iin
sabit tarihler saptamlardr; bunu o kadar iyi yapmlardr ki, tccarlar byk gruplar
halinde yolculuk yapabilmilerdir -Contarini kervan adn verdikleri ey diye ekleme
nin gerekli olduuna inanmaktadr-. Bu durumda Dalmaya iskelesinde ortaya hemen
bolluk ve zenginilk kmtr: korsanlar denizdeki darbe alanlarn genilettiklerinden,
bylece alan karayolu en uzak mallar bile kendine ekmeye balamtr. Muazzam kta
188

ulamnn son noktas olarak Spalotaya eskiden Suriyeden, randan, Hindden deniz
yoluyla tanan mallarn karadan geldii grlmtr. Demek ki, kendi apnda bir
adeta karayolu devrimi. Contarini, bylece Spalatodan Venedie ... ipek, eitli
aromatik bitkiler, hallar, balmumu, yn, psteki, ciambelotti, pamuklu bezler ve Dou
lkelerinin insan kullanm iin rettii ve imal ettii herey gelmeye balad ( 56 )
demektedir. Venedik ayn yol araclyla altn ve simli kumalarn ters yne gnder
mekteydi. Byk ticari kadrgalar (eskiden Venedik-Southampton yolculuunu yapan
lardan daha ksa, daha alak ( 57 ), fakat Uskok kayklarna kar daha iyi korunan)
Spalato ile Venedik arasndaki ksa trafii salamlardr.
Venediin rakip ve hasmlar bu durumda, onu vurmak iin Spalatoyu vurmann
gerekli olduunu anlamlardr. Yeni balantnn transit ticaretlerine rakip olduu
Raguzallar, 1593 yazndan itibaren Trklerin nezdinde bir ekitirme kampanyasna
girimilerdir. Mays 1593te Bosna Paas nezdine yolladklar elilerine biasmarla
giriimi ktlemesini Venediklilerin btn ama ve niyetlerinin, onlar bir sava
durumunda ele geirebilmek iin, Trkleri ve Byk Senyrn dier uyruklarn bu
iskeleye ekmek olduunu aklamasn tembih etmilerdir. 1596da ( 58 ), Klissadaki
kark durum srasnda (bu kk Trk kentini Uskoklar ihanet yoluyla ele geirmiler
ve Trkler de buray abucak geri almlardr, fakat bu i iin, Macaristan savanda
gerekli olacak byk olanaklar seferber edilmitir), Avusturya ile Papann Venedii
Trklere kar savaa srklemeye altklar srada, Dalmayada Venedik egemenli
inde bulunan topraklarda bu Klissa sava nedeniyle meydana gelen karklklar
esnasnda, Napoli kral naibi dk Olivares ilgin bir ekilde Spalatoyu ayaklandrmaya
veya hi deilse buraya nifak sokmaya teebbs etmitir. Bu Klissa yl Venedie bir dizi
endieye ve Spalato iskelesinde binlerce gle malolmutur. Bu olaydan daha iyi hibir
ey, Dou Akdeniz ticaretinin karann eline gemesinin Venedik iin arzetmeye balad
nemi gsteremez ( 59 ).
Ve eer sz konusu olan geici bir baar deil de, srecek gibi gzken bir
balantysa... Spalato Dalmaya ile Venedik arasndaki ilikinin en byk merkezi
haline gelmitir. te bu ilikiler hakknda baz istatistik veriler: 1586 ile 1591 arasnda
ortalama 11.000 colli mal; 1592 ile 1596 arasnda 16.400 ( 60 ); 1614 ile 1616 arasnda
14.700; 1634 ile 1645 arasnda ( 6I ) 15.300 colli. Aikrdr ki, colli denilen u byk
ambalajlar dzenli bir l birimi deillerdir; aikrdr ki, Spalatoya has olan Venedie
ynelik trafik Dalmayann btnne ait olandan ayklanmamtr (ancak Cinque Savii
Temmuz 1607de yalnzca Spalato iskelesi iin 12.000 balya [balla=collo, oulu colli]
maldan sz etmektedirler; nakit para dnda oltre li contadi in bonasuma)(62). Belgeler
kervanlardaki atlar yzlerle saymakta ve ilerinde Bursadan bile gelenleri olan ( 63 )
Ermeni, Yahudi, Rum,ranl, Ulah, Bogdianallar ve BosnalIlardan ( 64 ) meydana gelen
bir tccar bulutu Venedie ulamaktadr. Spalatoyu 1607 yaznda mahveden veba
srasnda ( 65 ), Venediin yakn balantlarn korumak iin gsterdii zen,- Mora
ynndeki ticaretini canlandrmas; btn bunlar Balkanlarla olan balantlarn yerle
tiini, bunlarn artk geici deil de, srekli zmler olduunu iaret etmektedir.
Karayolunun ticaret trafiini ele geirmesinin nedenine gelince, sorumluluun byk
ksm Uskok, hrstiyan ve mslman korsanlna ait olmaktadr, bundan kuku
duymaya gerek yoktur. Nicol Contarini Tarih'inde iskelenin refahn belirlemitir ( 66 ).
Fakat yegne sorumlular korsanlar deillerdi. Karayolunun artan ve allmadk talihi
-Contarini cosa non pi usata demektedir- baka nedenlere de bal olmaldr. Bu
durum, hereyin fiyat artlar ve belki de trafiin imesi nedenleriyle sarsaland bir
anda, bir maliyet, bir konjonktr sorununu ortaya karmaktadr. Maliyet? Gvenlik
burada roln oynamaktadr; yzyln sonunda dk cretli mrettebat ve ucuz
189

navluna ramen, Venedik teknelerini ar dezavantajl duruma getiren deniz sigortas

priminin yansmasn greceiz ( 67 ). Acaba Trk lkelerindeki kervan tamaclnn
muhtemel dk bedelini hesaba katmak gerekir mi -bu lkelerde de yzyla has oian
fiyat artlar etkilerini gstermektedirler, fakat Batya nazaran byk bir gecikme ile
( 68 )-? Meslekdalarmz olan Trk tarihilerinin kap aralndan gsterdikleri budur ( 69 ).
Her hal- krda yzyln sonunda ve izleyen yzyln banda, Balkanlarda karayolu
zerindeki faaliyetlerin arttna dair kantlar eksik deildir. Raguzaya ilikin olarak
1590-1591 ylnn ( 70 ) ticari ktlar (tam da Spalatonun yldznn ykselmesinin
arefesinde) lke ilerine doru olan trafiin faalliini aa kartmaktadrlar; kentin
yaknnda Trkler iin yeni bir pazar ina edilmesi de bunu bilirlemektedir. Limann u
tarafnda, 1628de daha geni bir karantina salonunun ina edilmesi de kaydedilmelidir
( 71 ). Bizatihi kk olan bu olgular, dier bazlarna eklendiklerinde, karayolundan olan
bu temaslarn Suriye veya Msrdaki deniz duraklarnn ve Dou ile talya arasndaki
uzun deniz tamacln ortadan sildiklerini veya en azndan nemsiz hale getirdiklerini
akla getirmektedirler; bu karayollar Dou Akdeniz tccar ve mallarnn Batya doru
ilerlemelerini hzlandrmlardr; Fonico dei Turchi 1621 tarihinde kurulmutur ( 7: ).
Raguza da, Trk ve Yahudi tccarlann kendine doru olan akmna tank olmaktadr
( 73 ). Eer XVII. yzyl Jorgo Tadice gre ( 74 ) tpk Balkanlarda da olduu gibi, zellikle
talyada vebann yeniden iddetleniine tank olduysa, belki de bu iddetlenme ile
karayollarnn yeniden canlanmalar arasnda bir neden-sonu ilikisi bulunmaktadr.

Bizatihi bir sorun olarak karayolu

Balkanlarda artmakta olan bu karayolu tamacl, ortaya hemen kendi rneklerini
aan bizatihi sorunlar koymaktadrlar. Bu sorunlar hem yapya, hem de konjonktre
ilikindirler. Bunlar XVI. yzyln sonlarnda netlemilerse de, daha nceden de
vardrlar ve daha sonralar da srmlerdir. Ulam aralarnn rekabeti btn
dnemlerin olaydr. Ancak, Modern an balarnn tarihileri olarak bizler ou
zaman denizin veya nehrin bu mcadeleyi kazandklarna, dzenli olarak kazanmak
zorunda olduklarna inanmak hatasna dtk; bir su yolunun rekabetiyle karlaan bir
karayolu bizim iin kaybolmaya veya snmeye hemen mahkm edilmekteydi. Gerekte
arabalar ve yk hayvanlar dayankldrlar ve kolaylkla saf d braklmamaktadrlar.
Bylece, Alman kstann refahnn, dier nedenler arasnda, XV. yzyldan itibaren
araba tamaclnn modernletirilmesine ve hzlanmasna baml olduu inkr
edilemez. Hatta Renee Doeraerd, Anversn XV. yzyln sonu ve XVI. yzyln
bandaki karasal talihinin bir araba yolu trafiini gerekten kapabilmi olmasnn
sonucu olduunu savunmaktadr ( 75 ). Bu durumda Anvers, Almanyann ve onun da
tesinde talya ve Polonyann hareketli hayatyla kendininki arasnda kaynak yapabil
mitir: Anversin bu talihi, geen yzyllarn Akdenizlilerin kuzeye doru fetihi
seyrseferlerinin basit bir dura olan Brugesn denizci talihine kar kmaktadr.
Zaten Avrupann kuzeyiyle Deniz arasndaki rekabet, kara ve deniz yollarnn
birarada yaamalar aikrdr ve paylama, eer her zaman deilse bile, ou zaman bir
yandan ar ve ucuz ile, dier yandan hafif ve pahal arasnda yaplmaktadr ( 76 ) ve bu
durum bize Balkanlardakinden daha ak ve geni grnen bir satran tahtas zerinde
gereklemektedir. Dn savunduum ilk kanya ramen, artk Okyanus yolu ile
hakknda yeniden konuma frsatmzn olaca, kuzeylilerin iniinin, XVI. yzyln
sonunda, Akdenize koan Fransz ve Alman yollarn hemen ve ebediyen geri plana
ittiklerine inanmyorum. Anversli della Faillelar firmas hakkndaki kitabnda Wilfrid
Brulez ( 77 ) bunu kantlamaktadr. 1574 ile 1594 arasnda talyayla ticaret yapan della
190

Faille firmas birok kereler Deniz ile Alp yollan arasnda tercih yapmak durumunda
kalmtr. Karayolunu deniz yoluna tercih etmesinde bir kaytszlk yoktur. ok ayrntl
bir hesap sonucu, kesin olarak kar dorultusunda davrand ortaya kmaktadr.
Karayolunun dezavantajlar yok deildir, fakat nisbeten daha emindir ve salad
ortalama krlar (%16,7) uzun denizyolunun salad ortalamay (%12,5) rahatlkla
amaktadr, stelik denizyolu krlar arasndaki aklk muazzamdr ve %0 (Veya negatif
bir bilano) ile % 200 arasnda deimektedir. Karayolu ok daha uslu olup, maksimum
kr % 30dur.
Tabii ki bu ak rnekte sz konusu olan lks mallardr. Btn itibariyle
heseplandnda hibir ey bize, Okyanus ve kuzey-dou Avrupa yollar zerinde, birine
nazaran dierinde daha fazla (kukusuz, arlk olarak deer ise tartlabilir) mal
tandn gstermemektedir (veya tersi). Her hal- krda, Hamburg-Venedik veya
Lyon-Marsilya gzergh zerinde olduu kadar, stanbul-Spalato gzergh zerinde
de karayolu, faaliyetini muhafaza etmektedir. Belki ancak XVII. yzylla birlikte, kuzey
teknelerinin yaygnlamas, deniz sigortaclnn yaylmas ve yine kuzeyde gl ticari
kumpanyalarn belirmelerini takiben, denizyolu karayoluna galebe alacaktr.
Bu genel eleallarn kendilerine gre nemleri vardr. Bunlar eer pein bir zm
getirmiyorlarsa, en azndan bizim Akdenize ilikin sorunlarmz aydnlatmaktadrlar.

Venediin ifte tankl

imdiye kadar sylenenlerden, XVI. yzyln ikinci yarsnda kara trafiinde bir art
olduu, hatta baz terkedilmi yollarn ihya edildikleri sonucuna kesinlikle varlabilir.
Geriye, ayn dnemdeki deniz trafiinin ne hale geldiini bilmek kalmaktadr. te
yandan, deniz trafii, kara ulamnn dolduraca bir azalmay hi de gstermemektedir.
Tersine. Genel ykselmenin tevikiyle, belli bir denge korunuyora benzemektedir.
Venedik rnei bunu farketmemize izin vermektedir. Spalatonun macerasyla ayn
dnemde, hatta daha ncesinde, Venedik filosunda aikr bir azalma meydana gelmitir.
Bu akas, Venediin gerilemesinin sz edilen unsurlanndan biri olmaktadr.
Domenica Sella bu gerilemeyi 1609da saptamaktadr ( 78 ). Albuto Tenenti bu gerileme
nin n belirtilerini 1592den itibaren grmektedir. Belki de bunlarn ktmserlikleri
ardr, nk fiili olarak liman trafii 1625e kadar, en azndan bizzat D.Sellann
rakamlarna gre, hacim olarak ayn kalmaktadr: 1607-1610, ortalama 94.973 colli
(bunun 15.000 kadar Dalmaya limanlar ve Balkan karayollarndan gelmektedir);
1625, 99.361; 1675, 68.019; 1680, 83.590; 1725, 109.497. Demek ki yabanc tekneler
Venedik filosunun an kapatm olmaldrlar. Ve Alberto Terentinin incelemesinin
ortaya koyduu zere ( 79 ), olaylar gerekten de byle cereyan etmilerdir. Bu inceleme iki
Venedikli noter nezdinde yaplan deniz kazalar kaytlarna dayanmaktadr: Andrea
Spinelli ve Giovan Andrea Catti, her ikisi de deniz yoluyla tamaclk alannda
uzmandrlar ve mmkn mterilerin hemen tamamn kendilerinde toplamaktadrlar.
Bir kaza haber alnr alnmaz, ilgililer sigortalarn kaydettirmek ve sonra da sigorta
tutarn talep etmek zere gelmektedirler. ki yzyln snrndaki belirleyici onsekiz yllk
sre (1592-1609) boyunca, bu kara dizi binden fazla rnek iermitir ve bunlardan aa
yukar 660 tanesi (ylda hemen hemen 37 tane) gemi batmasna veya korsanlar tarafndan
ele geirilmesine tekbl ederken, geriye kalanlar da az veya ok iddetteki kazalara
veya zararlara konu olmulardr.
Bu olduka nadir sondaj hem zaten bildiimiz Venedik denizciliinin gerilemesini,
hem de bir yandan batdan gelirken veya oraya giderken Venedie urayan kuzey
teknelerinin daha imdiden Dou Akdeniz ticaretine katldklarn ortaya koymaktadr.
191

Akas Venediin denizciliinin gerilemesinden sz edebiliriz, ama limandaki toplam

trafikteki bir azalmadan sz edemeyiz; bu gerek bizi u anda megul etmektedir.
Allmadk kk bir ayrnt; bu zor yllar sresince sigorta hadleri yerlerinden
kprdamamlardr ( 80 ), veya en azndan 1607den nce ve Venedik donanmna
ilikin olarak deimemilerdir ( 81 ). ki durumdan biri sz konusudur; ya Cenevizli,
Floransal olup Venedik sigorta dnyasn denetimleri altnda tutan ve gerek lobiler
oluturan u kurnaz para tacirleri kendi karlar konusunda krdrler ve mal, tekne ile
navlunlar tamamen insani duygularla sigorta etmektedirler; ya da biz hesaplarmzda
bir hata yapmaktayz. Varsayalm ki -bu varsaym hemen hemen akla yatkndrortalama sigorta haddi %5 olsun. Sigortacnn kayp ve kazanlar telafi edebilmesi iin,
tam bir felkete karlk yirmi tane olaysz yolculua ihtiyac bulunmaktadr. Bu
fazlasyla hzl hesaplamada, tekneler birbirlerine edeer ve yirmibirincide meydana
gelen felketin de tam olduu varsaylmtr. Bu akas, ar bir basitletirmedir;
hereyden nce, sigortac cephesinden tam bir felket yoktur, nk o da reassrans
yaptrmtr, bu birinci nokta; kurtarlan malarn sahibidir, bu ikici nokta; eer kaza
kurbanna demede bulunursa, genellikle sigorta tutar zerinden bir indirim elde
etmektedir, bu da nc nokta; nihayet drdnc nokta olarak, eer kayp ile kazan
arasoda eitlik salanrsa, ara sre iinde sigorta bedeli olarak toplanan miktarlarn faizi
gerekleecektir. Bu veriler sorunu karmaklatrmaktadrlar, fakat belki de zlmez
hale gelmekten kurtarmaktadrlar. Ksacas ve gelmek istediimiz nokta olarak, gemi
batmalarnn ok saydaki talihli yolculuklar tarafndan telafi edildiklerini dnmek
abes olmayacaktr. Bir yandan kaybedilen 37 tane gemi ve dier yandan da her yl 740
yolculuk ( 82 ). Nihai olarak, Venedik liman genel olarak tahmin edildiinden daha faal
olmal ve XVI. yzyln sonunda, afete uram olduuna inanlan denizcilii, hi de
kansz kalmam olmaldr. 1605de sadece 27 byk tekneye sahiptir ( 83 ), bu bir
gerektir, fakat eer byk teknelerle kkleri arasndaki oran, dier yerlerdekilerle
aynysa, Venediin elinde 200den fazla kk tekne olmaldr (le 10). Her hal- krda
ancorazzo listesinde (1 Eyll 1598-1 Eyll 1599 aras) ( 84 ) muhtemelen Venedik bandral
krkalt tane marciliane saydm ve bunlardan daha kk tekneler de bulunmaktadr.
Kukusuz, bu 1598-1599 ancorazzo'su yalnzca, gerekleen 200 demenin listesini
salamaktadr, fakat bu demelerden herbiri tek bir yolculuk anlamna gelmemekte ve
kayklar hari tutulmaktadrlar. Bu noktada, talihli bir aratrma, ayrnt dzeyinde bile
yaplm olsa, tartmay noktalard. Ortaya konulan sorun udur: kaydedilen denti
bana ka yolculuk dmektedir? Ancak daha imdiden, byk Balkan yollarnn artan
faaliyetlerinin karsnda, hareketsiz veya tembel veya bo bir Adriyatik ile bir Akdeniz
hayal etmek, belki de meru olmaktan kacaktr. Ben tersine, Akdeniz trafiinin yzyln
sonuyla birlikte nemli bir hacime ulatn dnyorum. nk refah iinde olduklar
sylenen korsanlar nereden besleniyorlard acaba? Raguzada Raguzallara ait teknele
rin says kukusuz azalmtr, fakat ite kk kentin kanlaryasndaki kaytlarn
rastlants iinde bir ngiliz, bir Marsilyal, hatta herhalde gemi sahibi olan bir Katalana
rastlamaktayz ( 85 ). Tekne saysnda bir art sz konusudur.
En azndan XVI. yzyl iin kara ve deniz yoluyla ulam arasndaki tartmada,
bunlardan biri yannda tavr koymayalm: refah her ikisinin birden artmasna yol
amaktadr. Ayn zamanda, kazanlm konumlarn kabaca sabit olduklarna, en
azndan bunlarn karlkl deerlerini koruduklarna inanmamz gerekmektedir.
Kara ve deniz trafikleri arasndaki rekabet konusunda Venedik bize dier kk bir
denetim olanan sunmaktadr. Rastlant, 1588 ile 1606 ( 86 ) arasnda Batdan-bundan
spanyay anlaynz- gelen yn balyalarnn listesini bizim iin muhafaza etmitir. Deniz
yoluyla gelen balyalar, talyay katederek karayolundan gelenlerinden ayr olarak ele
alnmlardr. Bu durum ilk hareketi hzlandrmtr; bu, 1598de denizden gelen ynlere
192

15. NGLZLER CADZ' ZAPTED YORLAR (1596), B.N. Paris, 13 702

16. AIR VE HAFF YELKENLLER. Malacca aklarnda kk ngiliz ve HollandalI yelkenlilerin saldrsna urayan
muazzam bir Portekiz gemisi (14 Em 1602). J. Th. de Bry, Indiae Orientalis pars septima Frankfurt, 1606. levha XII

17. ATLAS OKYUNUSUNDA KADIRGALAR VE YUVARLAK GEMLER. Azor adalarna kar giriilen 1585 seferi.
Escorial saraynn Muharebeler salonundaki duvar freskosu. Karada teknelerden kartma yapm birlikler
grlmektedir.

18. YUVARLAK TEKNE. V. Carlos'u Cezayire gtrm olan (1541) geminin geree ok yakn bir modeli
Bayerisches National Museum, Mnih.

tannan adeta tam bir vergi muafiyetinin sonucudur. Bu dorudan tamacl Hollanda
tekneleri stlenmilerdir. Ancak, bu avantajlara ve bu tercihli teknelere ramen,
karayolu Cenova ve bundan da fazla olarak, Livorno tarikiyle yaamaya devam etmekte
ve rakip yola ar basmaktadr. Neden? Bu hemen hemen tahmin edilmektedir.
Hereyden nce alkanlklarn, kazanlm konumlarn arl vardr. Cenevizlilerin ve
Floransallarn Ispanyadaki mbayaalara egemen olduklarn, Simon Ruiz( 87 ) mektup
lamasnn gsterdii zere, Medina del Campodan Floransaya kadar (ve tersi ynde)
bir deme hattnn (gerekte uzaktan kumandal bir kredi mekanizmas) bulunduunu;
Venedikli tccarlarn Floransadan veresiye olarak mal aldklar ve ynn en iyi ksmnn
Floransada kaldn, Venediin geriye kalan ynleri ilediini biliyoruz. Floransann
menzil olma rol, karayolunun sklkla kullanlmasn aklamakta ve hatta belki de XVI.
yzyln sonunda Venedie gelen toplu partilerin byk miktarda olmalar, hammadeyi
serbest brakan Floransa endstrisinin erken ktsne tekbl etmektedir.
te, sorunu zme konusunda, akas tek bana yetersiz kalan iyi bir rnek; bu
rnek iki yol kategorisi arasndaki rekabetin inelastik olmasna ve varolan faktrlerin
karmaklna dairdir. Fakat oranlarn yapsal bir srekliliini tahmin etmek ve belki
de alma varsaym olarak muhafaza etmek mmkndr.

Dolam ve istatistik: spanya rnei

Baka ama daha geni bir rnek, bir dizi kara veya deniz gmryle evrelenmi
Kastilyaya ait olandr; bu gmrkler kylar veya kara snrlar boyunca dank bir
ekilde yer almakta ve kara gmrkleri sz konusu olduunda, bunlarn bazlar Kastilya
lkesinin ilerine kadar girmektedirler. Puertos seeos, kuru kaplar (kara kaplar),
Navarra, Aragon ve Valencia snrlarndaki 39 gmrk karakolunun addr ve bunlar
Kastilyaya ulaan ana ve tali yollara egemen olmaktadrlar: puertos altos, yukardaki
kaplar ise Valencia ynnde olan trafii gzetim altnda tutmaktadrlar. Saylar 46 olan
puertos de Portugal, bazlar dk neme sahip olup, Portekizin karasal girilerini
denetlemektedirler. ki deniz snr boyunca, Gaskonya krfezinde ve Valenciadan
Portekize kadar ki kyda, bir yandan 1559da krallk ynetiminin sahip kt ( 88 )
diezmos de la mar (eskiden buralar Kastilya ahrlar nazrna aitti); dier yandan da daha
mslmanlar zamannda varolan, karmak ve geni bir mali sistem olan Sevilla
Almojarifazgo Mayoru iinde yer alan ok sayda vergi tahsil edilmektedir; bu geni mali
sistem araclyla btn deniz girileri, hatta bazen kara ilerine ok girmi olanlar bile
denetlenmektedir, ama asl arlk bir dizi limandadr (Sevilla, Cadiz, San Lucar de
Barrameda, Puerto de Santa Maria, Malaa...). Bu eski vergilere bir d t Almojarifazgo de
ndias eklenmitir. Bu vergi yalnzca Hindlilerden, yani Amerikadan gelen veya oraya
sevkedilen mallardan alnmaktadr.
Bylece Kastilya gmrk karakollar tarafndan evrelenmitir, bunlar Simancasda
muazzam bir kt ve rakam yn tarafndan temsil edilmektedirler -Ramon Carande
( 89 ) ve Modesto Ulloann ( ,0 ) yaknlarda yaptklar almalarla deerlendirdikleri zereBurada iki dolam, kara ve deniz alanlarn tartabilecek bir terazi var mdr? Hem evet,
hem de hayr. Nisbi devamllk ve genilik hesaba katlnca evet; hatalar byk lekte
birbirlerini telafi ederler. Ama ayn zamada hayr, nk Kastilya mliyesi rakamlar
kartrmakta, bunlarn deerlerini azaltmakta, ama esas olarak burada tank olarak
alnan Kastilya btn hayatn balad Okyanusa ynelirken, Denize srtn
dnmektedir. Her hal- krda bu belgelerden yalnzca byklk sralamalar ve bir
karlatrmadan baka birey talep edecek deiliz.
193

lk sonu, trafiin -ve vergilerin- nemli lde arttklardr. 1) Eer Almojarifazgode

Indiasn 1544 geliri 100 kabul edilirse, 1595 ile 1604 arasnda, yllk ortalama olarak
666ya ykselmitir; 50 ylda 6 kereden daha fazla artmtr ve bu art Huguette ve Pierre
Chaununn aratrmalar tarafndan teyid edilmektedir. 2) 1525 yl iin 100 olarak
kabul edilen Almojarifazgo Mayor 1559da hemen hemen 300e; 1586-1592de 1000e ve
(iirilmi deerle) 1602-1604de belki de 1100e ulaacaktr ( 91 ). 3)Diezmos de la mar iin:
1561de 100; 157lde 300den fazla; 1581de250; 1585de200; 1598de 200den birazfazla.
Daha nceden de bildiimiz zere, yzyln byk denizcilik genilemesi aikr bir
ekilde. spanyann gneyinde kendini hissettirmektedir. 4) Puertos secos: 1556-1566da
100; 1598de 277. 5) Puertos de Portugal biraz daha zayf bir gelime gstermektedirler:
1562de 100; 1598de 234; fakat bunlar tam da yasad uygulamalarn yaygn olduu
yollar zerindedirler.
Ancak eer kara ve deniz gmrklerindeki karlatrmal art hakknda hkm
vermek istenirse, dizilerin farkl uzunluklar yznden, 100 endisini 1560lara tamak
gerekmektedir. Bu endis bu tarihte kara trafii iin 38 milyon, deniz trafii iin de 115
milyon maravedisYk bir mali denti rakamn vermektedir ki, ikisinin birbirine oran le
3 olmaktadr. Eer 1598 rakamlarna baklacak olursa sonu 97 milyon maravedis e
karlk 282 milyondur: le 3'lk oran korunmutur. XVI. yzyln ikinci yarsnda
Kastilya'nn trafiinde iki yol cinsi arasndaki oranda hibir deiiklik olmayacaktr.
Herey ayn ritmde, grafiklerimizin diliyle konuursak, ayn eimde artmtr. te son
rneklerimizden daha net bir ekilde, iki dolam trnn birbirlerine kar belli bir
denge iinde olduklarn belirleyen bir durum: bunlarn btn az deiken oranlar
halinde kalacaktr.

Uzun dnemde ifte sorun

Zaman ve mekndaki zel rneklerden hareketle sonulara varlamaz, zellikle de
genellemeler yaplamaz. Bu alanlardaki tm zmler -bu alanlardaki aratrma bu
dolam trlerinden herbirinin kesin hacmini tanmaktan daha ok, deime biimlerini
anlama veya birbirlerine nazaran deiiyora benzemelerini anlama konusunda inat
etmektedir- bu kitabn ilgilendii 50 yla deil de, en azndan XV. yzyldan XVII.
yzyla veya XVIII. yzyla kadar birok yzyla doru alan've ok geni ve eitli
olmasna ramen sadece Akdenizle snrl olmayan bir soruturma pahasna olabilirler.
Hermann vander Wee ( 92 )nin cezbedici hipotezi, tartmann neyin zerinde cereyan
ettiini iyi bir ekilde zetlemektedir. XV. yzylla birlikte ve Akdeniz ancak Venedik ve
Brugesde bir denizcilik geliimine tank olmutur; ancak XVI. yzylla birlikte u d
atlm bir ktaan ekonomiyi canlandrm, karayollar vedenizyollar da bu dnemde
ayn gelimenin iinde yer almtr. XVII. yzylla birlikte, canl ekonomi veya canl
kalan ekonomi yeniden deniz eritleriyle snrlanacak ve izleyen yzylda herey -kara ve
deniz- ayn admlarla yeniden yola koyulacaklardr.
Bu byk ritmlerin mmkn olduklarn dnyorum. Her hal- krda bize
problematik ereveler olarak hizmet edebilirler. Yzylmz -XVI.- bu anslar ayn anda
iki tablo zerinde datacaktr. A priori kural, buna ilikin olarak, bilinen her karayolu
geliiminin grosso modo bir denizyolu geliimine tekbl ettiini ve tersini, genel olarak
varsaymaktadr. Sadece XV. yzylda talyanlarla ve XVII. yzylda da HollandalIlarla
deniz faaliyetinin tek yanl olmas bir istisnadr. Aikrdr ki, eer hipotez doruysa yerel
aratrmalar bunu teyid etmelidirler. Fakat bu ritmler tabii ki heryerde net bir ekilde ve
ayn anda meydana gelmemektedirler. Tabii ki, Hollandadlar a da baz karayollar
nn hayatn ve gelimesini yok edememektedir. Cinue Savii ( ,3 ) sicillerinde, 8 Mays
1636 tarihinde unlar okunmaktadr: che molte mercancie che venivano per via di mare
194

habbino presso il camino di terra da Genova o Livorno. Demek ki 1636da henz btn
kozlar oynanmamtr. Basitletirici byk hayallere, ancak elimizde kantlar olduunda
inanalm.

2. Denizcilik: tonajlar ve konjonktrler

Akdenizin binlerce teknesini adlaryla, yaklak tonajlaryla, ykleriyle ve gzer
ghlaryla birlikte biliyoruz. Fakat bu ok saydaki tankla egemen olmak, onlara bir
anlam vermek kolay deildir. Okuyucunun bizi birok giriimimizden ve ncelikle de,
sklkla XV. yzyldan XVII. yzyla geerek gzlemin kronolojik alann geniletme
mizden otur mazur grmesi gerekmektedir; bunun dnda ikinci tedbir olarak
Atlantii Akdenize balamamzdan tr affedilmemiz gerekmektedir. Bu allmadk
nlemler kendilerini hakllatracaklardr ve 3 veya 4 tane n kural, tartmay
aydnlatmak zere zorunlu hale gelmektedir.
1. Akdenizdeki gemicilik Okyanustakinden mutlak olarak farkl deildir. Uygulama
lar, sigorta hadleri, yolculuklarn gidi-dn sreleri, farkllamaktadr, fakat kullanlan
ara, yani rzgr tarafndan hareket ettirilen tahta gemi, ayn teknik Snrlara sahiptir.
Belli bir bykl, belli bir mrettebat saysn, belli bir yelken yzeyini, belli bir hz
aamaz. Bir baka aynlk da, Okyanusta ortaya kan yeni bir geminin benzerlerinin
olduka ksa bir sre sonra Akdenizde de belirmeleridir. Kendine has gemi tipleri olan
ve bunlar deitirmekte pek istekli olmayan Venedikte, gene de XV. yzyln sonunda
Marino Sanudonun genlik yllarndan itibaren Karaveller ve XVI. yzyln sonlarndan
itibaren de kalyonlar ve bertoni'ler vardr. Bu dnemde Trkler bile Okyanus tipi
kalyonlar kullanmaktadrlar ( 94 ); bir Alman seyyah olan Schwigger 158 lde stanbulda
ve baka yerlerde grd bu en byk yk teknelerini navisgravis, navis oneraria olarak
aklamaktadr ( 95 ).
2. Denizde olduu gibi, Atlantik'te de kk tonajl teknelerin ezici ve byk bir
rolleri hep vardr. Bu tekneler abucak yklenmekte, ilk rzgrda liman terketmektedirler: bu deniz proleterleri hizmetlerini sklka dk fiyattan satmaktadrlar. 1633
Hazirannda iki Kapsen rahibi, Lizbondan ngiltereye dnmektedirler: Honfleurl bir
naviguela (35 ton) reisi, tuz ve limonla ykl teknesinde yolcu bana 8 livre'e onlar
Calaisya kadar gtrmeyi nermitir Cb). 1616 Nisannda Venedik elisi Piero Guitti
spanyaya giderken Cenovada bir Provence felouque'una binmeyi tercih etmitir; iki
direkli basit bir kaya. Aslnda hzl gitmek istemektedir ve ailesi iin de Alicanteye
giden byk bir teknede yer ayrtmtr ( l)7 ). R.P.Binet 1632de felouque krekli
teknelerin en kdr diye yazmaktadr (**).
Demek ki ounluk dk tonajl teknelerdedir ve bunlarn cins adlar limanlara veya
blgelere veya devirlere gre deimektedirler, Adriyatiin grippi, marane veyamercilianeleri; Provencen felouque veya tartane'lar; liman istatistikleri ise bazen sadece kayk
demekle yetinmektedirler. Bu kk, ok byk ounluu itibariyle yz, hatta 50 tonun
altndaki tekneler Okyanusun olduu kadar, Akdenizin de hareketliliini meydana
getirmektedirler. 1598den 1618e kadar olan Valencia istatistiklerine gre, byk yk
gemilerinin oran 10a 1 dir ("). 1599da Venedikte 31 nave(ya.n\ byk gemi)olduunu
rendiimizde ( lu ), bunlarn yan sra yzlerce kk tonajl teknenin varln da
dnmek uygun olacaktr.
3. XVI. yzyl teknelerinin tonajlar hakknda yetersiz bilgi sahibi olunduunu kabul
etmek gerekmektedir, bundan da fazlas, limanlara giri ve k yapan tekne saylarn
bildiimiz durumda, ortalama tonajlar bilmediimizden, toplam tonaj hesaplayamama
195

durumuna raz olmak gerekmektedir. Andaluya limanlarnn istatistiklerine dayanarak

75 tonluk bir ortalama rakam ileri srmtm ( 101 ). Bu rakam muhtemelen fazla
yksektir. Her hal- krda, iaret edilen tonajlar asla belirgin deillerdir: uzmanlar
bunlar teknelerin llerine gre (ykseklik, en, derinlik) tahmin etmekteydiler.
Herhangi bir devlete bir tekne kiralamak sz konusu olduunda, tabii ki, rakam
kabartlmaktayd ve bu durum spanyol kiralamalarnda aka kabul edilmekteydi.
Fakat, btn herkesin samimiyetle davrandn kabul etsek bile, geriye, salme, stara,
botte, cantara, carray bizim bugnk llerimize dntrme ii kalmaktadr:
nominal fiyatlarn gm gram cinsinden ifade edilmesi bile daha az tesadf unsuru
iermektedir. Hatta nominal tonajlar XVI. yzylda Sevillada azalm ve bu durum
Huguette ve Pierre Chaununun bana baz sorunlar kartmtr. Ben bir sre, XVII.
yzyla ilikin olarak, bir dizi yabanc liman iin, ykleriyle birlikte tekne gelileri
hakknda bilgi veren Fransz konsolosluk belgeleri (A.N. dizi B III) zerinde altm.
Ayn tekne iin -ayn ad, ayn patron, gzergh ve yk iin birbirini tutan bilgiler- ou
zaman bu resmi ktlarda iaret edilen tonajlar, bir limandan dierine, bir konsolosluk
tan ourne deimekteydi. Ksacas, ortaya kartaca tm sakncalarla birlikte,
yaklan alan iinde kalmaktayz.
4. En fazla sayya sahip olan tanklklar tabii ki, byk, ok byk teknelere ilikin
olmaktadr. Bu durum bizi yz ton civarndaki orta ve byk tonajlarn eiine deil de,
1000 hatta 2000 tonlara doru olan st snra yerletirmektedir. Gerekte spanyol
provedoreleri olaan durumda 30 tonluk bir Brton kayna veya Cezayir seferi srasnda
1541 de olduu gibi, en fazla 10 kadar at yerletirilebilen bir caravelle't ambargo
koyamayacaklardr C 02 ) Aslnda arlklarn byk tekneler zerine koymaktadrlar ve
zaten onlar da sylendiinden daha y bir uyum salamaktadrlar, nk spanyol
hkmeti onlara prim, ek navlum veya cmert olanaklar salamaktadr.
Bu durumda 1000 tonluk bir tekne bir canavar ve nadir breydr. Blel bir tabip olan
ve Montpeller'dek eitimi tamamlam olan Thomas Platter ( l03 ) 13 ubat 1597de
Marsilya'da bulunmaktadr. Limanda yalnzca. Marsilyallarn el koyduklar muazzam
bir Ceneviz teknesi ilgisini ekmitir Akdenizde denize indirilmi olan teknelerin en
byklerinden brvd. Bes katl hr evin denizin ortasnda zuhur ettii sylenebilirdi.
Yknn 16.000 kental (800 ton) olduunu tahmin etmekteyim. Muazzam ykseklikte
olan iki buvk diree balanm 8 veya 10 yelkeni vard, direklerin tepesine ip
merdivenlerle ktm. Bu ykselme sonucunda goru aa doru uzanyor ve yaknnda
kentin iindekilere benzer bir ye! deirmeninin donduu If atosuna kadar varyordu.
Bu rnek yzlerce dieri arasnda yeterli olmaldr
5.
Sorun, eer ortalama kavranmak veya onlara ynelerek bu sayede btnler
farkedilmek isteniyorsa, bu tam da bu buvuk tonafl tekneleri belirlemek olacaktr. Bunlar
hakknda ncelikle unlar kaydetmek uygun olacaktr:
a) Rekor kran tonajlar srekli bir art izlememilerdir veya XVIII. yzyln
balarna edeer olarak verilen, XVI. yzyln etkileyici rakamlar yanl olmaldr
cinsinden bir yargya katlmyoruz ( 104 );
b) Byk tekneler uzun mesafe ulamlarna balanmlardr; bunlar uzun sre,
bitmez tkenmez yolculuklar tekellerine almlardr. lve bir izgi: bu teknelerin
arkasnda, talepleri ve olanaklaryla devletler, kentler ve her zaman zengin armatrler
bulunmaktadr;
c) Bu byk yk gemileri hi de seyrek olmayan bir ekilde ar ve hacimli, birim
maliyeti dk ve mantken su yollarna ayrlan mallara baldrlar. Bylece ucuz
navlunlara izin vermektedirler;
196

d) Deniz topuluunun zaten gecikmi olan devriminin getireceklerinden nce, bu

muazzam yzer gvdeler emniyet iareti olmaktadrlar. Kukusuz en hafif tekne kadar,
kt havann tesadflerine ak olan bu byk tekneler, en azndan can skc
rastlamalara gs gerebilirler. Kalabalk mrettebata, teknede bulunan askerlere,
sabanclara, okulara kim kar kabilirdi ki? Byk tekne, zengilerin hizmetindeki
ideal jandarmadr. Venedik Signoriasnn, 1460 Hazirannda, altn fiyatna yava yava
donatt iki byk geminin ina amac da budur: bunlarn spavento a tutti", btn
korsanlara kar birer korkuluk olmalar istenmitir ( 10S );
e) Nihayet, byk tekneler zenginlerin ve tccar kentlerin teviklerine ramen; msrif
hkmetler zerindeki cazibelerine ramen (Fransa kral 1532de Le Havreda bir
smisurata grandezza talche si stima dver esser innavigabile tekne ina ettirmitir) ( 106 ),
rekabeti yok edememektedirler;
f) Kukusuz byk teknelerin tamacln en iyi ve en byk paralarn ele
geirdikleri olmaktadr. Bu dnemler hak tekelleri adr veya XV. yzyln fiilen
tand bu durum, XVI. yzylda spanyol Amerikas ve Portekiz Hindistanna olan
yolculuklarda kurumlaacaktr. Fakat bu tekeller bir takm nedenlerden tr delinmek
te ve bir orta ve dk tonajl tekne bulutu bundan yararlanmaktadr. Kk tonajllarn bu
rvan hemen her zaman mbadelenin ykseldiinin bir iareti olarak gzkmektedir.
Yalnzca byk tekneler varsa, konjoktr snktr; byk tekneler ok sayda kk
yelkenlilerle evrelenmilerse, konjonktr hi kukusuz uygundur. Bu kstas doru olma
konusunda btn anslara sahiptir, ama bu konuya tekrar dneceiz: okuyucu bunu
envanterlerden kurtulma karlnda kabul etsin.

XV. yzylda byk tonajllar ve kk yelkenliler

Akdeniz XV. yzyldan itibaren byk tonajllarn geliimine tank olmutur. O
dnemde Akdeniz denizcilii Denizi boylamasna katetmektedir, sonra da Londra ve
Brugese kadar uzanmaktadr; bu en uzun gzerghlar olaan olarak Cenovann
aktifinde yer almaktadrlar. Bu durum ona byk tonajlara doru olan yarta byk bir
ncelik salamaktadr ( l07 ), stelik Cenova zellikle Kk Asyadaki Foa ap ve Dou
Akdeniz adalar araplar -bunlar dorudan deniz yoluyla Bruges veya ngiltereye
sevketmektedir- gibi hacimli mallarda uzmanlam olduundan, bu ncelii daha da iyi
anlalmaktadr. 1000 tona yaklaan ve sklkla da aan Ceneviz caraquelan, zor teknik
sorunun, uzun sre rasyonel zm olarak kalmlardr.
Venedik bu hareketi byk bir gecikme ile izlemitir. Hereyden nce o, ana
faaliyetinin merkezi olarak kalan Dou Akdenize Cenovadan daha yakndr; sonra
galere da mercalo ( l08 ) sistemi devlet tarafndan rgtlenmekte ve trafii zel yolculuklar
halinde paralara ayrmaktadr: Tana, Trabzon, Romanya (talyanlarn egemenliinde
ki Yunanistan blgeleri M AK), Beyrut, skenderiye, Aiguesmortes, Flandres, Berberistan, Trafego (Hem Berberistan, hem de Msr) kadrgalar bulunmaktadr. Bylece
zorluk ve rizikolar blnm olmakta ve Ceneviz tipi Dou Akdenizden Bruges
dorudan seferler yasaklanarak, mallarn Venedikten gemeleri ve Signoriann sayele
rinde yaad vergilerin toplanmalarna olanak verilmi olmaktadr. Nihayet, Orta
Avrupa kstann yollaryla bulumak belki de-Venedik iin, Cenova iin olduundan
ok daha nemlidir. Ksacas, eer bu srekli uyarlanan karmak sistem yaayabildiyse,
bunun nedeni 1339a doru, XVI. yzyl gerilemesinin meydana getirdii glklerden
domu olmas ve bunu sonucunda en az rastlantya yer veren yollara abucak prim
vermi olmasndandr. Her hal- krda, galere da mercatohr yzyln sonunda ancak
200 il 250 tona ulaabilmilerdir ( 109 ). Zaten bunlar ancak pahal mallar tamaktadr
197

lar: karabiber,baharat, lks kumalar, ipek, Malvoisie araplar... Bu koullarda rizikoyu

eitli tekneler arasnda blmekte yarar vardr. Sadece Flandre kadrgalar, kuzeyden
dnerlerken, amberin yansra yn balyalar, kurun ve Ingiliz kalayyla yklenmektedir
ler, yoksa bo dnerlerdi. Ancak, bir yandan Karadenize dier yandan da ngiltereye
yaplan en uzun yolculuklar, teknelerin tonajlarnn nce artmasna (XIV. yzylda
bunlar 100 ton civarndaydlar), sonra da bu cins teknelerin saylarnn artmasna yol
amtr.
Bunun dnda, serbest veya yar denetimli bir seyrsefer Venedikte galere da
mercato'nun kysnda varolmaktadr. Bunlar byk tekneler, yumurta kabuklar
olup, zellikle Kbrs veya Suriyeden gelmekte olan hacimli pamuk balyalarn
tanmasn salamaktadrlar ( uo ). Pamuk XIII. yzyldan itibaren nemli bir dokuma
tr haline gelmekte, yetersiz yn retiminin ikmesi olmakta ve fistann (keten ve
pamuk karm bir kuma, futaine) gelimesiyle zafer kazanmaktadr. ki pamuk muda's
vardr; bunlardan daha nemli olan birincisi ubatta (yarm dzine kadar gemi); dieri
de ounlukla iki tekneden ibaret olarak Eylldedir. Hacimi balyalar byk tayclar
gerektirmektedir. 1 Aralk 1449 tarihli bir Notatorio di Collegio ( ul ) belgesi gelecek ubat
mudasna katlacak be yuvarlak teknenin ad ve tonajlarn vermektedir: 1100, 762, 732,
566, 550 ve 495 botte, yani aa yukar 250 ile 550 ton arasnda. Bunlar XV. yzyl iin
bile ok fazla nemli teknelerdir.
Byk teknelerin bir baka avantajlar da, kendilerini korsanlara kar savunmay
bilmeleridir. 2800 bottelik (1400 ton civarnda) bir Katalan teknesi Austos 1490da ( ll2 )
Berberistan kadrgalarn karm ve bunlar Sirakza limanna snmlardr. 1497de
( 113 ), Sanudo 3000 botteYY. bir Venedik teknesini, 3500 botte lik bir Fransz barque" n,
4000 botte lik Negrona adl bir Ceneviz nave' sini iaret etmektedir. ki yl sonra, 1499da
( 14 ) Fransz donanmasna katlacak olan Venedik tekneleri hakknda bilgi vermektedir.
30 tekne iin (7 tanesi yabanc), birim ortalamas 675 botte, yani 338 ton civarnda
kmaktadr ki, bu btn XVI. yzyl tarihilerinin gznde anormal yksek bir
ortalamadr. Karlatrma olsun diye; Temmuz 1541 de ( l15 ) Cadiz ve Sevillaya kaytl
52 tekne. V. Carlosun Cezayire ynelik seferinin arefesinde toplam olarak onbin tonu
biraz aan bir tonaj meydana getirmektedirler ki, bu da tekne bana 200 ton kadardr.
Demek ki XV. yzyln byk tonajlar, hatta XVIII. yzyln rekorlar kadar byk
olanlarn tandn kabul etmek gerekir: XVIII. yzylda ine doru ticaret yapan
baz lndiamen ( l16 ) yalnzca 2000 tona ulaabiliyorlard).

Kk tonajllarn ilk baarlar

XV.
yzylla XVI. yzyl arasnda ama biraz ge, ama biraz erken, byk
yelkenlilerin geri ekilmeleri ve dk tonajllarn byk ilerlemeleri meydana gelmitir.
Hareket XV. yzyln ortasnda, 1451 de bir senatrlk tutanann ( ll7 ) daha o tarihte
Suriye ve Katalonya yolculuklarnda kk teknelerin moda olduunu aa kartt
Venedikte bile belirginlemektedir: et ad viagia Sirie et Cathollonia omnes magis
desiderant naves parvas. Akdenizde daha sonra Atlas Okyanusundan gelen kk
tekneler oalmlardr, u Biscaye. Portekiz, spanyol kayklar che prima non solevano
passar il stretto de Zibilterra demektedir 21 Ekim 1502 tarihli ilgin bir Venedik Senato
tutana ( ll8 ). Bu ok ilgin belge bu tarih iin beklenmedik niteliktedir. Eer inanmak
istenirse, Venedik o tarihte ad olmayan bir felketle kar karyadr: dal 1420 sino al
1450 300 tane olan byk tekneleri (bu bir iddiadr) artk yalnzca 16 tanedir. Ve herbiri
400 veya daha fazla botte arlndadr, zaten bunlarn ou da ancak rmeye yarar;
bu byk teknelerin altnda Dalmaya caravelle'leri ve marani'\en de dahil edilse bile,
ok az sayda kk tekne bulunmaktadr.
m

Bu bunalm aklayacak nedenler eksik deillerdir: seyrseferi bozan ykler, ok

dk nemsiz navlunlar; mar de Lionda Languedoc tuzu yklemeye gitme yasa,
yabanc teknelere dorudan Girit arab ykleme konusunda verilen izinler ve sonra bu
yeni gelenlerin Cebelitark boazn getikten sonra yalnzca cittadinin'm deil, ayn
zamanda kadrgalarmzn ve byk teknelerimizin mudelerini tehlikeye atarak devlet
aleyhine de zenginleen yeni gelenler. Bu yeni gelenler byk teknelerdir.
Gelime Okyanusta, Man denizinde ve Kuzey denizinde de ayndr. Aloys Schulte
bu durumu Grosse Ravensburger Gesselschaft hakkndaki ahane kitabnda iaret
etmiti; arand takdirde bu kitapta hereyi bulmak mmkndr (" 9 ). Cenevizlilerin ve
dier Akdenizlilerin byk tekneleri veya autlarnn karsnda, o zamann dnyasnn
genlii ve umudu olan ince ve hafif caravelle'ler zafer kazanmaktadrlar. Andre Satler
1478de Brugesden yle yazmaktadr: Die kleinen haben die grossen Schiffe ganz
vertrieben". Oysa iki kategori arasndaki fark muazzamdr; 1498de 4 nave Anversden
9000 kental mal yklerlerken, 28 caravelle ancak 1150 ton alabilmektedirler.
nce yelkenlinin Denizin byk teknelerine kar; daha hzl, daha az maliyetlinin,
yklenmesi ar olan ve tekelci ayrcalklaryla alana kar bu zaferi. Okyanus ve
Akdenizdeki muazzam bir dnmn balangcdr. Bu dnm 1530l yllara kadar
srm, 1550lerde duraklam (en azndan Akdenizde), 1570lerde tekrar hareketlenmi
ve XVII. yzyla tamtr.

XVI. yzylda Atlantikte

XVI. yzyl Atlantik meknndaki sorun, olaan olarak kt konulmutur. Bu
sorunu yerine koyabilmek iin, berya Yarmadasnn iki tekelini ayr ayr ele almak
gerekmektedir: Sevilladan itibaren Carrera de Indias; Lizbondan hareketle Dou Hind
Adalar civarndaki nihayetsiz deniz balants.
Bu ayrcalkl eksenler zerinde, kiflerin kk tekneleri abucak kaybolmaktayd
lar. Colombusun filosundaki tekneden Santa Maria 280 ton, Pinta 140 ton veNina ise
sadece 100 ton idiler. Elli yl sonra, 1552 emirnameleri artk Kuzey Amerikaya sadece 100
tondan daha byk ve 32de fazla mrettebat olan tekneleri kabul etmekteydiler; 11
Mart tarihli II. Felipenin bir karar bu minimumu 300 tona ykseltmekteydi ( 12 ). Ancak
XVI. yzyln sonlarnda Bat Hindlerde dolaan teknelerin iinde 500 tonluk olanlar
nadir kalmtr, ayn ekilde Guadalquivir zerinde, Sevilla yaknlarndaki San Lucarde
Barrameda engelini glkle aabilen 400 tonluk tekneler de nadirdir. Sadece XVII.
yzyln ikinci yarsndan itibaren 700 il 1000 tonluk tekneler daha sk hale gelebilecek
lerdir ( 121 ) ve bu da Casa de la Contratacion ile Hindlerle ticaret tekelinin Sevillaya
ulamalar mmkn olmadndan bu zorunludur ( l22 )
Giriinde engel olmayan Lizbonda, XVI. yzylda byk tonajl tekneler nadir deillerdir.
1558de Portekiz Hindistanna kral naibi Constantino de Braganay gtren Gara adl
arnin su ekimi 1000 tondur; zaten bu, o dnemde Hind yolu zerinde o zamana kadar
grlm olan en byk teknedir ( m ). 1579da bir Venedik elisinin tanklna
gre, Lizbondaki navi grandisimi 2200 bolte'Ykten (1100 tondan fazla) fazla
drlar ( 124 ). Yzyln sonunda bu tonaj sklkla almtr. Cliffordun 1592de
( l2 -) elkoyduu ve Rarmoutha gtrd Madre de Deus adl caraque, iddia edildiine
gre, su ekimi yznden Londraya kadar kamamtr. Bu tekne 1800 tonu gemekte,
900 ton yk tamakta ve 32 dkme para buna ek olmaktadr; tekne 700 yolcuyu konuk
edebilmektedir. En byk uzunluu 166 ayak, en byk genilii, yani gvertesinden
kincisindeki, 46 ayak 10 parmak olmaktadr; en byk direi 120 ayak yksekliinde ve
10 ayak evre uzunluundadr, omurgas 100 ayak uzunluundadr. 15 Eyllde teknedeki
199

sonsuz mallar ak artrmaya karldklarnda, ngilizlerin hayranlklar henz yatmamtr. 40 yl sonra Partekzliler hala bu byklkte tekneler ina etmektedirler. Bir
seyyah 1634de ( 126 ) Lizbon limannda ina halinde olan 1500 tonelado'luk bir caraquea
hayran olmutur. Anlattna gre, Portekizliler eskiden daha fazla sayda ve daha
byk tonajl tekne yapma adetine sahiplerdi. Bu ite kullanlan kereste miktar
muazzamdr, o kadar ki, birok fersahlk bir orman iki tekne iin yeterli olmayacaktr. Bu
gemilerden birinin ina 300 kiinin almasn gerektirmekte ve ii ancak bir ylda
bitirebilmektedirler; iviler ve dier demir malzeme 500 ton arla kadar varabilmekte
dir. Caraquelar eskiden 2000 il 2500 ton imiler. Direk iin en ykseklerinden 8 tane
akam semekte ve bunu demir emberlerle tek bir direk haline getirmektedirler;
teknedeki mrettebat 400 kiidir.
1664de bile Varenius Geographia Generalis'inde en byk teknelerin beryallarda
olduunu bildirmektedir: Hodie maximal sunt naves Hispanorum seu Lusitanorum quas
vocant carracas ( 127 ). Fakat bu tarihte, 1664de bu arlkta tekneler, mcadeleyi oktan
hafif Hollanda teknelerine kar kaybetmilerdir.
XVI.
yzyldan itibaren bu devler daha az sayda olmular ve hafif yelkenliler onlarn
etrafnda oalmlardr. te bir ikinci manzara bizi megul etmektedir. XVI. yzyl
byk ngiliz maceralarnn, keif yolculuklarnn veya korsan saldrlarnn tekneleri,
ok byk bir sklkla, 100 tondan daha hafif olmulardr ( l28 ). 15 7 2de Drake yalnzca 70
ton su eken Pasea nn bordasndadr ( l29 ), Londral Primrose ( 13 ) ise, 1585 ylnda 150
tonluk bir su ekimine sahiptir. 1586da Cavendishin teknesi srasyla 140, 60 ve 40
ton arlndaydlar ( m ). 1587de spanya kralna bildirilen, Londra kysndaki 14
ngiliz teknesi 80 il 100 ton arasndaydlar ( l12 ). 1664de bile Fransa 30 tondan fazla,
topu topu birka bin tekneye sahiptir ve bunlardan hemen hemen yalnzca400 tanesi 100
tonu ve sadece 60 tanesi de 300 tonu amaktadrlar ( m ). rnein Baltk ynne olan
Fransz balantlarnn ana blm 30 il 50 tonluk tekneler tarafndan salanmaktadr.
XVII. yzylda olduu gibi, XVI. yzylda da denizler ve okyanuslar kk yelkenlilerle
doludurlar. 1560la 1600 arasnda Lbeck tersaneleri, Baaschn inceleme ve hesaplama
larna gre, 2400 tekne ina etmilerdir; bunlarn ortalama tonajlar 60 lasten, yani 120
tondur ( l34 ). Fakat buna ramen gene de Lbeck yapm byk teknelerin varln
bilmekteyiz: patronunun Roqueresbart olduu 600 tonluk La Grande Barque 1595
ilkbaharnda Cadiz koyundadr; 300 tonluk Josue ayn anda San Lucarda demirlidir
( 135 ). Hansa kentleri spanyaya kadar byk tekneler gndermekteydiler ve Sevillallar
bunlar Yeni Dnyaya, Portekizliler de Brezilya veya Hind Okyanusuna doru
yapacaklar yolculuklar iin kiralamakta veya satn almaktaydlar patronu Jean Neve
olan, 20 tane topla donatlm, Hamburg limanna kaytl 160 tonluk FiUbote la
Esperanza Mart 1595deCadizden geerken contratodores de laprovisionde lafrontorade
la cororra de Portugal tarafndan Brezilyaya gnderilmekteydi ( l36 ).
Fakat, Baaschn verdii 120 tonluk ortalama, byk teknelerin yan sra, spanya
yolculuunun korkutamad koskoca bir kk yelkenli kitlesinin varln iaret
etmektedir. 1538 tarihli bir saym, o srada Asturias limanlarnda olan kayk ve
alupadan meydana gelen 40 teknelik bir liste vermektedir, bunlarn ortalamas 70 ton
olarak kmaktadr ( 137 ). 1577, 1578, 1579 yllar iin yaplan, Andaluyaya gelen
yabanc tekneleri kapsamna alan bir istatistik ( l,s ) toplam tonajlar 60.000 ton olan,
yllk 800 tekne rakamn vermektedir ki, bu modern llerle tekne bana 75 ton
anlamna gelmektedir.
Askeri tamalar iin elkonulan byk yabanc tekneler sz konusu olduunda,
rakamlar zorunlu olarak ykselmektedirler; rnein 1595te zikredilenleri gibi. Bunlar
dan 3 tanesi San Lucar ve Cadiz limanlarna ekilmitir. 29 Mart 1595de ( l39 ) saylan 28
200

elkonulan tekne iin ortalama arlk 200 ton civarnda belirlenmektedir; 3 Austosta
envanteri kartlan 37 teknelik ikinci parti elkonulmu teknede -ki bunun iinde bir
nceki partinin bir ksm veya tamam da yer almaktadr ( l40 )- toplam tonaj 7940 ton
olmakta, top says 396 ve mrettebat 665 kii olarak belirlenmektedir; ortalama olarak
her tekne 214 ton su ekimine sahip olmakta, 10 top tamakta ve 20 kadar (tam olarak
18) mrettebat bulunmaktadr. Basitletirirsek, bir topun 20 tona, bir denizcinin de 10
tona tekbl ettiklerini syleyebiliriz. 54 teknelik sonuncu bir partide ( 141 ) toplam tonaj
8360 ton olarak ortaya kmaktadr, yani birim bana 154 ton ki, bu dk tonaj
sonbahar trafiinin sz konusu olmasndan deil de, bu kez limana giren tm teknelerin,
yani urcas, hourques gibi kuzey tipi byk teknelerden, ilgin adl flibotes (bu kelime
korsanlk yapmak anlamna gelen filibustar ile ayn ailedendir ve Franszcadakiflibuster
ile akrabadr) gibi kk teknelere varncaya kadar tmn kapsamna almasndandr:
sadece birka rnek saymak zere, listenin en bandaki tekneleri sayarsak, Stockholm
limanndan 80 tonluk Chien d'Or, Dunkerqueden Fortune, Stockholmden SainteMarie- Konigsbergden Saint-Pierre- Dunkerqueden Charite, Stockholmden Chasseur;
listedeki tekneler arasnda kuzey, Norve, Danimarka, Hansa kentleri, sadk Alak
lkeler tekneleri yer almakta ve bunlar 1586dan itibaren elkonularak Sevilla ve bal
limanlara ekilen gemileri kapsamaktadrlar, ayrca Katolik Kraln Yarmadann
limanlarnda artk grmek istemedii ngiliz ve Hollanda tekneleri de -bunlar bez, tahta,
kereste, buday ykl gemilerdir- bulunmaktadr. Bu tekneler bazen Mantaki ngiliz
denetiminden kanmak iin, skoyann kuzeyinden dolamaktadlar.
Fakat Yarmadadan kovulan ngiltere ve Hollanda gemileri, imdi Okyanusun her
iki sahilinde de daha byk bir iddetle korsanlk yapmakta, kt korunan sahilleri
yamalamakta, Hindlere giden koskoca, muazzam teknelere saldrmaktadrlar. Bu
mcadelelerde oulukla galip gelenler Pigmeler olmaktadr, bunun nedeni bu teknele
rin daha hzl olmalar, denizi ve rzgr daha iyi kavramalar olduka sonralar
Richelieunn (1626) bir adann ( 142 ) aklayaca zere, sahip olduklar toplardr,
nk 200 tonluk bir gemi 800 tonluk bir gemidekiler kadar byk toplar tayabilir;
bu icat denizin en deerli eyi, tpk bceklerde olduu gibi, kk teknelere
beryallarn koskocaman ve fazlasyla yava teknelerini rahatsz etme olanan
salamaktadr. Bu tekneler, bu yzen kalelerden birini ele geirdiklerinde, nce hereyini
yamalamakta, sonra da yakmaktadrlar: hzl korsanlk faaliyetlerinde bu tekneler ne
ilerine yarar ki? 1594te Fikrine bavurulan prens Gian Andrea Doria, Hindler filolar
iin artk daha kk ve daha hzl tekneler kullanlmas tavsiyesinde bulunmaktadr
( 143 ). spanyol Bahriye nezareti deneylerden ders alarak ve hatta 1591de Revengein ele
geirilmesinden nce ( 144 ), kukusuz daha kk yelkenliler ina etmeye girimitir.
Lippomano bu durumu Venedik Senatosuna yollad ve spanyol elisinin de zetini II.
Felipeye gnderdii muhtrasnda bildirmektedir ( 145 ): Katolik Kral ngiliz giriimine
devam etmeye karar verdi. Eski hatalar tekrarlanmayarak, daha kk ve Okyanusa
daha iyi uyum salam, daha uzun ve daha hafif paralarla donatlm tekneler ina
ettirecek bu projenin icram kolaylatrmay ummaktadr Okyanusa daha iyi uyum
salam ve daha kk tekneler: II. Felipe bu kelimelerin altn izmi ve raporun
kenarna unlar eklemitir: geriye doru dnlmesinin iyi olduuna inanyorum ve
bunun P Menendez Marquez tarafndan hatrlatlmas iyi olacaktr. Demek ki sorun
eer Yenilmez Armadann ertesinde zlemediyse, bu yukar makam tarafndan iaret
edilmitir.
Ticari dzlemdeki gelime de ayndr; kkler bykleri bar veya bar
olmayan yollardan kovmaktadrlar. 1579 Austosunda Biscaye Goviernosu bunu
tartmaktadr ( 146 ). Buras kck, ama Okyanusa geni bir ekilde alm bir
devlettir. Burada eski bir kararname, byk teknelerin kkler aheyhine ve ulusal
201

gemilerin yabanclara nazaran tercihli olarak yklenmelerini hkm altna almaktadr:

bunun sonucu olarak Govierno"da olduka uzun bir tartma kmtr. Bu tartma
bize, tm Biscaye demirinin kk gemilerle sevkedildiini, bu teknelerin byklerin
girme iddiasnda bulunmayacaklar heryerde, en muchaspuentas de Francia y Galiciaper
ser pequenos y de pocce agua ( 147 ) ykleme ve boaltma yaptklarn renme frsatn
vermektedir. Byk teknelerle yola klar gecikmektedir, nk bu koskoca gemileri
azna kadar yklemek gerekmektedir. Kkler daha sk yola k olanaklar
salamaktadrlar. Bunlar rizikoyu kesirlere blmektedirler. Byk tekneleri istenmeyen
srprizler beklemektedir. Bu srprizlerden birinden sonra, Signoria ktiplerinden biri
olan Marco Ottobon, 1591 yaznda Venedie buday sevketmek zere Dantzigden tekne
kiralarken, 120 il 150 lastri (240-300 ton) arlndaki tekneleri tercih etmitir:
bunlarn saylar oktur; az yk almaktadrlar, fakat bunun sonucu tahln yolda
bozulma rizikosu azalmaktadr... ve sigorta yaplmadndan, muhtemel kayp daha az
olacaktr ( 148 ). zellikle questi vasselli di mediocre grandezza espediscono pi presto il
viaggio che li grandi ( l49 ), bunlar yolculuklarn byklerden daha hzl bir sevkiyat
iinde yapmaktadrlar. Nihayet nemi olan bir ayrnt olarak, tahl teknenin ambarlar
na a rijuso yklemek mmkndr ki, bu da uval ve f satn almaktan kanma olana
salamaktadr. Gerekten de bu ne kadar da byk bir avantajdr. ( 15 ).

Akdenizde
Atlantiin gerei. Bunu uzun uzadya saptadk, bu gerekliydi, nk bu gerek
Denizin tamaclk tarihini aydnlatmakta, evrimini gstermekte ve teydi etmektedir.
Sorunun daha basit olabilmesi iin, hemen balangta, zellikle Venedii ilgilendi
ren teknik bir devrimden kendimizi kurtaralm, fakat Venedik Venediktir ve nemi
byktr. Daha XV. yzylda bile gl rakipleri olan kalye (galee), izleyen yzyln ilk
30 yl sresince ( 151 ) uygulamada nave tarafndan devre d braklacaktr: byk yk
gemisi, uzun ve gl krekli teknenin yerine gemitir, ancak dieri de zaten
kavranlmas g olan nedenlerden oturu uzun sre yaamaya devam etmitir. Bandellonun dneminde ( 152 ) Beyrut kalyeleri Venedik yaamnn karakteristik bir unsuru
olarak kalmlardr. Kalyeler 1532ye kadar Berberistanla olan balanty salamlar
dr, Msrla olann ( 153 ) ise en azndan 1569a kadar, yani iki kalyenin skenderiye ve
Suriyeye yolculuk yaptklar yla kadar( 154 ). Yzyln sonunda kalye Venedik-Spalato
hattnda hizmette kalmtr ( 15S ); bunun nedeni, bu ksa mesafede yola yatkn bir
teknenin, Uskok korsanln amaya -top ve adamlaryla- ehil bir teknenin gerekli
olmasyd.
Kalye yerini braknca, bu yeri nce kendinden byk ve 600 ton civarnda olup,
sahnenin nn tutan teknelere brakt ( l56 ), bu tekneler ngiltere arap trafiinde,
Deniz buday veya ky tamaclnda veya Suriye yolculuklarnda kullanlmaktayd
J '
lar.
1525de Venedik elisi Navagoro, Cenova ile spanya arasndaki yolculuu 15-16 bin
kantarlk (1 kantar=89 kg.), yani 1300-1400 tonluk yeni bir Ceneviz avesiyle yapmtr
C 57 ); 1553de 1200 botte (600 ton)lik bir Raguza navesi Trkler tarafndan yakalanm,
sonra da Sakz limannda salverilmitir ( l58 ); 1544de Akdenizin en byk nave'si (iddia
zorunlu olarak doru deildir) Messina limannda yanmtr; oda 1200 botte su ekimine
sahiptir ( 159 ); 8 Mart 1565de kocaman bir Venedik avesine Alicante limannda
elkonulmutur, bu 6500 salme'Uk (yuvarlak olarak 975 ton) bir teknedir ve bordasnda 60
top bulunmaktadr( 160 ). Ayn zamanda 450 tonluk bir Ceneviz yk gemisi ile 275 tonluk
bir Portekiz yk gemisine de elkonulmutur ( 161 ). Napolide Sommaria Sicillerindeki ( l62 )
202

1561, 1568, 1569 yllar iin olan, zellikle navelere ilikin bir dizi kayt bize geerli on
tane (be tanesi Raguza teknelerine ait) tonaj salamaktadr. Bunlar bykten ke
doru ve ton cinsinden yledirler: 1000, 700, 675, 450, 300, 270, 190. 1579da Livorno
limanndaki ( 163 ) nave kaytlar u tonajlar vermektedir: Venedie giden ve oradan ipek
ykleyecek olan bir Marsilya nave'si iin 90 ton, Napoliye giden bir hourgue iin 195 ton;
bir Venedik nave'si iin 165 ton; nihayet, kaptan Antonio di Veglia, ad Santo Spirito el
Santa Maria de Loreio olan ve Cenovaya tuz ve yn yknden geri kalan boaltmak
zere giden bir Raguza nave'si iin 1125 ton. 1583de Santa Cruz markisinin Azor
adalarna doru gtrd filoda, herbiri 733 tonluk Katalan, 726ar tonluk yedi
Raguza, 586ar tonluk drt Venedik ve 449ar tonluk iki Ceneviznave's bulunmaktadr
(bu rakamlar herbir gurubun toplam rakamndan elde edilen ortalamalardr) ( 164 ).
1591 de 375 tonluk ( 165 ) bir Raguza teknesi, 1593te Antibesde ina edilen 450 tonluk bir
nave ( l66 ) zikredilmitir; 1596 Ekiminde Cartagena limanna barut ve akmakl tfek
paralar ykl 750 tonluk ( l67 ) bir Raguza teknesi grmtir; ayn yl, Trkler bir yl
nce iala paa tarafndan elkonulmu 350 botteYk (175 ton) bir nave'yi 60.000 ake
karlnda Raguzallara geri satmlardr ( l68 ); 1599da Trapanide 240 tonluk bir
Raguzanave'si demirlemitir ( l6g ); 1601de 600 tonluk bir Raguza nave'si Santa Maria di
Montenegro tuz ykldr ( 17() )
te grldug zere, XV. yzyln rekor rakamlarnn olduka uzandayz. Bu
byk tonajllar krizi Venedikte, Raguzada ( m ), kk yelkenlilerin kendilerini
kantladklar tm Akdeniz boyunca aikrdr. Gerekten de, Venedikte fiyatlarn
yasaklayc ykselileriyle birlikte, zel kiilerin byk tekne ina ettirmeleri olanaksz
lam tr, bu durum zellikle Trk-Venedik savann bunalmndan klmaya baland
1579 ylndan itibaren belirgindir. Resmi bir belge bu durumu kesinletirmektedir( 172 ):
1573den bugne kadar (4 Kasm 1581) hereyin fiyat o kadar artt ki, artk hi kimse,
herkesin bildii gibi, baz nadir istisnalar dnda byk gemiler ina ettirerek macera
aramak istemiyor; u anda sadece yedi byk teknemiz var. Bu tarihten sonra byk
tekne inaatlar ancak, srekli artmak zorunda olan devlet sbvansiyonlaryla yaplabilir
hale gelmitir: bu sbvansiyonlar 500 botte'den yukar tekneler iin 2.700 dka iken,
1581 de 3.500e km, daha sonra da 4.000 ve 4.500e ulamlardr ki, bu 400 tonluk
tekneler sz konusu olduunda, ancak inaat maliyetini karlayabilmektedir. 1590l
yllarn tesinde, 800 il 1.000 botte'Yk tekneler iin sbvansiyonlar 8, 9,10 bin dkaya
kadar ulamaktadr ( 173 ). Bu, yzyln sonu iin iaret ettiimiz bunalmdr. Mfetti
Foscarininin 1577de grevinden ayrlrken bildirdiine gre, Giritte de ayn bunalm
yaanmaktadr( 174 ). Eskiden Giritliler Latin yelkenli byk kalyonlarla dolamaktayd
lar: erano scuole, nelle quali si facevano debunoni marinari, bu okullarda kadrga
ynetmeye ehil usta denizciler yetitirilebilirdi,ama bu sonradan kan navigando alla
vela quadra navili zerinde deil.
Bu kk tekneler sadece Giritte ortaya kmamlardr; biraz nce, biraz sonra
btn deniz onlar tanyacaktr, tpk bir ngiliz kaptan olan RobertoTortonun uzman
olduu XVII. yzyldaki Livorno vascelli quadri\tn gibi ( m ) Deniz trafiinden 1 ;bir
zaman kaybolmayan bu tekneler, blgelere gre ok eitli biimler almlardr.
Adriyatikte, Sanudonun ( 182 ) dneminde Venedie 22 gnde yeni Girit arabn getiren
u kk kalyelergr/p/Nnin yerine geen marciliane veya balangta, XV. yzylda Istria
yakacak odunlarn ve talarn tam olan, sonra da daha uzun gzerghlarda
kullanlan marani zafer kazanmlardr. Marciliane, naveye nazaran daha bodurdur,
ama ayn miktarda yelkene sahiptir, pupas karedir, burnu ise ok dardr. 1550lerden
itibaren bunlar Apulia ticaretine (zeytinya, buday) katlmlardr. Bu tekneler XVI.
yzyln sonunda Adriyatik ticaretini kk tonajllarn elinden almlar, sonra da dar
203

SPANYA LMANLARINDA SAYILAN VEYA ELKONULAN

TEKNELERN ORTALAMA TONAJLARI 1551-1554

TARHLER

TEKNE
SAYISI

TONLATO
OLARAK BRM
AIRLIK

27 Haziran 1541

12

170

Temmuz 1541

52

202

14 Eyll 1541

24

170

Cadiz, San Lucar, Puerto

de Santa Maria ( 178 )

(1550)
muhtemelen 1541

27

190

Sevilla ( 179 ) las naos que

estan en el rio de Sevilla

Nisan 1552

23

267

1554

31

237

LMANLAR

Cadiz ( 175 )
Cezayir Seferi
Cadiz ve Sevilla ( 176 )
(naos ve urcas) Cezayir
Seferi
Malaa ( 177 )
Cezayir Seferi

Btn Guipuzcoa ve
Biscaye limanlar ( 18 )
(yeni tekneler)

denizin telerine doru, Venedik adalarna ilerlemilerdir. 1602de Venedik, bazlar drt
direkli olan ve 140-150 tona kadar ( 183 ), hatta 250 tona ( 184 ) kadar ulaan 78 marciliane'ye
sahiptir. Karakteristik bir iaret olarak, yalnzca marcliana'larn girebilecekleri limanla
ra sahip olan Ferrare dkal bu limanlar geniletmeye girimektedir ( 185 ). Ancak,
Signoria bu gemilerin talihine 1589dan itibaren ( 186 ) engeller kartacak ve 1602den
itibaren de Zantaya kadar gitmelerini yasaklayacaktr. Bu darbeyle, saylar 1619da
38e dmtr ( 187 ). Bu durum Venediin hereye kar ve ramen byk tonajllar
korumakta inat etmi olmasnn kantdr. 1630-1632de bile, Dou Akdenize yapt
yolculuk srasnda Stockove Venedik ticari teknelerinden sz etmektedir ( 188 ): o kadar
ar ve o kadar kt ina edilmilerdir ki, en kk rzgrda bile seyredemezler, bu da
onlarn stanbula gelmeden nce veya drt ay yatmalarna yol amaktadr. Bunun
tersine, Provence gemileri kk ve hafiftirler ve bu sayede en hafif rzgrda yola kma
frsatn karmamaktadrlar.
204

1570li yllarn tesindeki Marsilya ykseliini binlerce nedenle aklamak mmkn

dr, bu kente kadar Fransz, ngiliz veya Alman mallarnn Rhone yoluyla akm,
Trklere kar yaplan 1570-1573 savanda Venediin devre d kalmas, ok Hrstiyan
Kral ile Trkler ve Barbaroslar arasndaki Entente Cordialem ona salad iyi kt
ayrcalklar. Bu durum ayn zamanda, Marsilya ve Provence teknelerinin incelii
sayesinde de olmutur; Livorno adlandrmasnn verdii isimlerle nave, kalyon, tartane,
saete veya kayklar sayesinde. Bu adlar, nave ve kalyon bile aklmz kartrmasn:
Sainte-Marie Bonaventure adl bir nave 1597de ( 189 ) 700 kantar (60 ton kadar)
ekmektedir; Saint-Marie Bonaventure (Marsilya teknelerinin ou hu ad tamaktadr
lar) adl bir tekne 150 ton arlndadr. 5 Mays 1596da Pedro de Leyvann Trapanide
elkoyduu nave byk bir tekne deildir, "invertague sunt in ea coralla... et alia ( l9 ).
1591 de Trablusamda seyreden Marsilya kalyonlarfnn tonajlar bilinmemektedir
( |g ): patronunun Nicolas Sicart olduu La Trinite (5 Nisan 1591) kalyonu veya
patronunun George de Bellet (5 Nisan 1591) olduu La Foy kalyonu, veya skende
rundan (7 Mays 1594) ykleme yapan u Saint-Victor kalyonu. Kukusuz bunlarn
eskinin Provence dknn grkemli kalyonlaryla karlatrlabilecek hibir yanlar
yoktur ( 19; ). 1612de Suriyedeki Venedik konsoloslarndan biri 400 bottelik Marsilya
gemilerinden bahsetmektedir ( 193 ). Marsilyal bir gemi sahibinin dedii zere, bu tekneler
sklkla, Cagliari ile- Livorno arasnda bakla, deri, peynir tayan bir galeonetto
olmaktadrlar ( l94 ). Marsilya saeteler yzyln sonunda 30 il 90 ton ( 19S ) arasnda
ekmektedirler. 1593 yaznda Antibesde 3.000 salme'lik (450 ton) bir nave ina edildiyse
de, bunun yarsnn Giovanni Vivaldo adl bir Cenevizliye ( 196 ) satldn kaydedelim.
Dier yandan kayk, tartane, saete, kalyon ve galionetti, Marsilya gemi ve nave'leri
XVI. yzylda denizi yava yava doldurmaya balamlardr. Hibir kuzey Afrika
liman, hibir spanyol, hibir talyan liman yoktur ki, bunlar rhtmlarn eitli
mallarla istila etmesinler. Venedikte bu tekneler hizmetlerini 60l yllardan itibaren
kabul ettirmilerdir. Denizin btn uzunluu boyunca bu tekneler koca filolar halinde ve
byk teknelerin hmn ekerek yolculuk yapmaktadrlar. 1574de ( l97 ) bir Raguza yk
gemisi bir Marsilya ovesini ele geirdikten sonra, onu yamalayp, batrp, mio da
dahil mrettebatn tmn boduysa, bunun nedeni kazan hrs kadar kskanlk da
deil midir? nk byk Raguza yk gemileri tama krizinden muzdariptirler. Bunlar
henz doudan batya Sicilyadan spanyaya kadar btn deniz boyunca dolamakta
drlar. II. Felipenin armadalarnn pei sra, yzyl tamamlanrken Atlantikte macera
aramakta ve yok olmaktadrlar. Fakat 10 yl, 20 yl getikten sonra Raguza da, tpk
Venedik gibi, hatta ondan da fazla, Adriyatik kare ayrna geri ekilmitir.
Btn bunlar ne esrarl, ne de istisnai hibir yan olmayan ritmlere gre gerekle
mektedirler. Marsilya yzyln sonunda ok sayda ama dk nitelikli tekneye sahiptir;
oysa 1526da I. Franoisya verilen bir dilekede ayn kent limannn bykgemi,tekne,
kalyonlarla donandn ve bunlarn Suriye, Msr ve Berberistanla ( 198 ) ticaret
yaptklarn bildirmekteydi. Demek ki, Marsilya yzyl boyunca deimitir. Raguza, bir
tann sylediklerine gre, 1574de ('") hala Adriyatiin en byk teknelerine sahiptir;
ayn kent XVII. yzyldaki uzun bir karanlktan sonra, 1734-1744lerde denizcilik
yaamna yeniden balarken, Adriyatik ve Adriyatik d yollara ok sayda kk tekne
sokacaktr: nave, polacre, fregaton, marciliane, felougue, patache, vachette tartanelle,
trabaccoli. Gerekten de, adlar, biimler, donanm, tekneler deimilerdir ( 20 ).
Fiili olarak, XVI. yzylda mbadele artnn rn olarak kk tekneler heryerde
ortaya kmaktadrlar. Bunlar Aripelin hafif tekneleri olduu kadar, Provence (sadece
Marsilya deil) kayklardr da. 1559da Venedikte ancorazzo deyen sekiz karamrselden en azndan be tanesi Midillili reisler tarafndan ynetilmektedir ( 201 ); ou zaman da
205

bunlar kuzeyden gelen tekneler, onlara verilen adla bertoniler olmaktadrlar. Bu

sonuncular iki dalga halinde, 1550den nce ve 1570den sonra gelmilerdir, hikyeleri
nin en ilgin yan XVI. yzyln birinci ve ikinci soluu arasndaki bu yirmi yllk arzadr.
Fakat, bu sorunlarn gerek boyutlar yava yava farkedilmektedir. Herey burada
rol oynamaktadr: fiyatlarn ykselii, artan refah, dn maliyeti, konjonktr dalga
lanmalar... Ne adn bilmeksizin, ne de belgenin kesin tarihini bilmeksizin -mutlaka
XVII. yzyl bana ait olmaldr- sylevine sahip olduumuz bir Venedikli de byle akl
yrtmektedir ( 202 ). Evet eski gzel gnlerde, modesto guadagno'nu iyi insanlaryla
herey daha iyi gidiyordu. O gnler, herkesin kar peinden kotuu bugnden
farklyd. Bugn 100 dkaya alnan birey eskiden 25eydi. Sonu: artk kk
Venedik tekneleri yoktur, Franszlar, ngilizler, HollandalIlar liman con loro navili
minori istila etmektedirler; bunlar mallara daha yksek fiyat vermekte, dierlerinin
seyrseferini batrmaktadrlar. Sadece tuz ve pamuun dn navlunu, savorna iin
tanrsal bir ltuf olduu Kbrstan onlar uzaklatrabilmek ah bir mmkn olabilse! Ey
byk teknelerin ve be ayda biten yolculuklarn eski gnleri! Bu sylev -ok ksaltlm
olarak- bir Venediklinin kendi kentinden, Akdeniz uzun mesafeli yolculuklarna,
tekellerine verilen zarar nasl hissedebileceini ve uzun zamandan beri ard arkas
kesilmeyen fiyat artlarn nasl hissedeceini yanstmaktadr.
Fakat gerekte Venedik ekonomisi bahriyesiyle ayn anda iflas etmitir. Ve XVI.
yzylda Akdenizi istila eden kk tekneler bulutu, tersine, bu kentin zenginliinin,
Atlantik proleterlerinin hizmetini talep edebilme ve deyebilme olanann iaretidir. Bu
nemli soruna geri dneceiz ( 203 ).

3. Kentsel ilevler
t

Ne kadar prestijli olurlarsa olsunlar, Akdeniz kentleri de btn dierleri gibi ayn
dzenlemelere tabiydiler. Baka yerlerde olduu gibi, bunlar da mekna yol a
araclyla el koymalar, yklerindeki kopular, srekli uyum salamalar, yava veya
ani deimeleriyle birlikte yaamaktadrlar. Bu ar kovanlar uzaklarda, ok uzaklarda
yeni oullar oluturmaktadrlar. te Potoside bir Raguzal, Diuda bir bakas ( 204 ) ve
dnya zerine dalm binlercesi. Bir atasz pek de haksz olmakszn, dnyann
heryerinde hep bir Floransalnn bulunmasn istemektedir. te Transilvanyada bir
Marsilyal ( 205 ), Hrmzde Venedikliler ( 206 ), Brezilyada Cenevizliler ( 207 )...

Kentler ve yollar
Pazar ve yollar olmayan kent yoktur; bunlar hareketle beslenmektedirler. stan
bulun kalbi bazestandr ( 208 ), bu arnn 4 giri kaps, tula kemerleri, sradan
mallar ve deerli rnleri, fuardaki hayvanlar gibi yoklanan esir pazar vardr; alclar
esirlerin yzlerine tkrp, boyal olup olmadklarn anlamak iin sonra da silmektedir
ler ( 209 ). Pazarn yerleim yerinin merkezinde -ve bu durumda sanki herey doal olarak
oraya akmalym gibi kentin en alak kesiminde- veya yerleim yerinin dnda
olmakszn -bu Dinar blgesindeki Trk isknnn durumudur, buradaki btn kentler
Mostar, Saraybosna vb. pazarddrlar ( 21 ), bu daha dn Tancadaki durumdur da
( 211 )- hibir nemi yoktur. Yeri veya biimi ne olursa olsun, bir pazar, bir ar, bir kent
ok sayda hareketin nihai noktasdr. Cezayirde, odun ykl olup, bunlarn arl
altnda kaybolan eekler yakndaki Atlastan gelip, Bab-el Uede, kuzey kapsna
gitmektedirler ( 2I2 ); Mitica veya byk gneyden gelen develer Bab-Azun, gney
kapsnn nnde konaklamaktadrlar; limanda korsan, ticaret tekneleri kaynamakta
olup, bunlar Bonedan ham tereya, Marsilyadan bez, ynl kuma, kereste, Cerbeden
zeytinya, spanyadan Itriyat yklenmi olarak buraya gelmilerdir. Bu saydklarmz
206

25.
stanbul byk ars, XVI.-XV11.yzyllar
stanbul byk ars, aa ykar bugnk Kapal ar nn bulunduu yerde olup, kentin ticari faaliyetlerinin
kalbini meydana getirmektedir. ar ncelikle iki Bedestenden meydana gelmektedir (kelime Bezzazistan
kelimesinin bozulmu biimi olup, bu bozulmadan sklkla kullanlan Bazestan kelimesi ve tahmin edilecei zere
ok eitli yazl biimleri tremitir; kelimenin kkeni bez dir, ilke olarak buras bez tccarlarnn arsn ifade
etmektedir). Eski Bedesten Fatih Sultan Mehmed tarafndan stanbul'un fethinden sonra ina ettirilmitir. Buras
merkez binas olup 4 kaps ve iki ana soka bulunmaktadr, arnn iinde cevahir bedesteni szleri okunmaktadr.
Yeni olannn ad ise Sandal Bedestenidir (sandal: yar ipekli bir kuma). Bu kitlesel iki yapnn etrafnda bir dizi
tccar ve zenaatkr sokaklar yer almaktadr. Kaln izgiler hanlarn avlularn iaret etmektedir (Kelimenin Batdaki
geerli biimi khandr). buralar kentin ve sarayn iaesi iin yakndan denetlenen byk depolardr. Toptanclar
mallarn buradan satmaktadrlar. Plan Osman Ergin tarafndan izilmi (19S) ve Robert Mantran'n sk sk
zikrettiimiz kitabnda iktibas edilmitir.

yalnzca ak denizde talan edilen hrstiyan mallardr; ayrca esirlerin iadesinden elde
edilen ve Valencia, Cenova ve baka yerlerden gelen paralar da bu tekneler getirmekte
dirler. Btn bunlar Cezayiri beslemekte, ina etmektedir. Her kent yuttuu, kendi
kar dorultusunda durdurup sonra yeniden sald hareketlerden meydana gelmekte
dir. Ekonomik hayatn imgeleri, hareketlerin, yollarn ve yolculuklarn imgeleridir. XVI.
yzyl yazarlarnn teknelerle veya az ok gvenlikle dolaan tekne ykleriyle kyasladk
lar kambiyo senetlerine varncaya kadar bu byledir, bir deniz sigortas olan ve onlarn
syledikleri gim rizikoya orantl olan agio bu durumun sonucu olarak ortaya kmtr.
Yol balantlar engellenen kentler lmekte veya can ekimektedirler. Tpk
1528deki Floransa gibi: kentin gney balantlar 1527 Roma yamasndan beri
kopuktur, bu nedenle Floransa her hafta Romal mterilerinin ona salamakta
olduklar 8.000 dkay ve Napolililerin almlarnn bedeli olan 3.000 dkay kaybetmek
tedir ( 213 ). Kuzey ynnde de felketler sz konusudur, nk Fransa ynndeki btn
yollar Cenovann yznden; Almanya ynndekiler de Venediin yznden kesilmi
lerdir. Bu durumda Floransa o fine, o doro panni garbilerinin retimini azaltmak
zorunda kalmtr ( 214 ) ve yaayabilmek iin kaaklk yollarna bavurmak ve Fransa ile

Lyon ynne, Asola tesinde Mantova, hatta Triesteye kadar mal ihra edebilmek iin
deniz yolunu kullanmak durumunda kalmtr; hatta karayolundan Almanya ynne
ihracat yapabilmek iin bile nce deniz yolunu kullanmtr. Kentlerin ilikilerini
bozmak ve bu karmak hayatlar mesafeli dengelerini canlarnn istedii gibi tehlikeye
atmak, mekn ve kudret bakmndan zengin olan karasal devletlerin ayrcaldr.
Cenova Fransay isyan eden KorsikalIlara yardm etmekle itham etmektedir, fakat bu
ithamlara fkelenen Fourquevaux ubat 1567de, eer Fransa Cenovaya zarar vermek
isteseydi, bu, dolayl eylemlere ihtiyac olur muydu diye yazmaktadr. Eer byle bireyi
isteseydi, kendi evinde sknet iinde, Ceneviz ipeklilerini ve dier mallar yasaklar ve
Provencellara Cenova arap ve budayla besledikleri sahil eridiyle ticaret yasa
koyard ( 21S ). 1575te Cenovadaki karklklar esnasnda, daha ktsnden endielenen
Ispanyann ilk tedbiri bu kente Sicilya buday ambarn kapatmak olmutur ( 216 ).
Btn maddi ve gayrimaddi varlklar kentlere yollardan gelmektedirler. Bunu yar
Alman yar talyan Augsburg kenti hakknda sylemitik; hatta kent, mimari bak
asndan Cenova ve Venedik vehesine bile sahiptir; biri Lech nehri boyunca, dieri ise
Vertach boyunca, Floransada Rnesans, kente doru Toskanann btnnden gelen
sanatlarn akm biiminde ortaya kmtr; Romadaki Rnesans ise, Floransal ve
Umbrial sanatlarn Ebedi Kent doru akmlar olmutur. Kyden kye, kentten kente
giderek, urada yarm braklm bir kubbeyi tamamlayarak, burada bir resmi boyaya
rak, ilk inaat ustas tarafndan terkedilen kiliseye kubesini ekleyerek ilerleyen talyan
Rnesans, abucak yaylmaya hazr bir dnya olmasayd, gerekletirdiini gerekletiremezdi. Daha sonra Barok adn vermenin adet olduu talyan mir ari unsurlar,
yeteneklerini icra etmek iin ok uzaklara kadar giden ve arkalarnda kyl veya kentli
heykeltra kuaklarnn ssleme ve dekor modelleri olarak kullanacaklar tohumlar atan
Alplerin duvarclar ve ta yontucular ( 217 ) tarafndan oraya buraya tanacaktr.
Kentler haritas doal olarak, btnl ve ayrntlar itibariyle yol haritasyla
akmaktadr. Tarentodan Bari zerinden Anconaya kadar ve Anconadan Bologna,
Modena ve Parma zerinden Piacenzaya kadar giden ve Po kysnda duran eksen, bir
kentler dizisidir. Ayn ekilde, daha ilgin ve daha az sklkla zikredilen dier yol; Medina
del Campodan (Valladolid) Burgos ve Bilbaoya uzanan u zellikle faal kentleri
birletirmektedir: fuarlar kenti, II. Felipenin 1560a kadar bakenti, yn tccarlarnn
byk merkezi ve bitirmek zere denizciler ve tayclar kenti. Yol bu kentlerden
geerken, dnen halnn iilere datt gibi, onlara ihtiyalarn datmaktadr.

26. Venediin Kalbi

D. Beltrami, Storia della populazione di Venezia..., 1954, s. 39 ve 53'ten alnan yandaki iki harita ayn sorunu ortaya
koymaktadrlar: kentsel meknn rgtlenme sorununu. Okuyucu ynlenmek iin ncelikle ortasndan Venediin
eitli mahallelerini blen hattn getii Byk Kanal tanyacaktr, daha sonra Byk Kanal aan yegne kpr olan
Rialto limannn bulunduu minik kareyi, San Marco meydann, Kuzey-batya doru tersaneyi temsil eden beyaz
lekeyi; gneye doru kentin geri kalanndan geni Zattere kollaryla ayrlan San Giorgio ve Giudecca adalarn
tanyacaktr; Byk Kanal ile Zattereler arasndaki burun gmre tekbl etmektedir. Kentin alt mahallesi
unlardr; San Marco, Byk Kanaln sa kysnda .ve Rialto limannn sanda San Polo; Castello (Tersane);
S Croce (sa kydaki nc mahalle); kuzey cephede Yahudi mahallesinin de bulunduu Cannaregio; Dorsodura.
Kentin merkezi San Marco ile Rialto arasnda yer almaktadr, ikinci planda, kprnn tesindeki dkkn lekesinin
ortasnda Rialto meydan beyaz bir leke tarafndan temsil edilmektedir ve buras tccarlarn gndelik buluma
yeridir. Kuzey batda anormal bir nfus younluuna sahip olan getto ayrmcla sahne olmaktadr. Mahalleler
kilise cemaatlerine blnmlerdir ve bunlarn snrlar duruma gre iki haritadan birinde daha belirgin olmaktadr.

208

1586 Nfuu
Her nokta 10 kiidir

1661 'd dkknlar

Dkkn bana 1 nokta.

21)9

Bat Akdenizde byk kentlerin, evrensel yol olan deniz kenarnda sklamalarna
karlk, ulamn karayollaryla ve daha dk verimlilikte saland ilerde de
seyrekletikleri ak bir gerektir. Akdenizin gneyine ve dousuna doru ise, bunun
tersine slam kentleri ok gl l yollarnn kesin arsna tekbl eden kara ilerine
ekilmilerdir.

eitli yollarn buluma yeri

Tamam yol kavaklarnda olan byk kentler zorunlu olarak sadece bunlarn
bulumalarndan domamaktadrlar (rnein Piacenzann inkr edilmez bir ekilde Po
ile Via Emiliann bulumalarndan domu olmasna ramen). Fakat bunun sayesinde
yaamaktadrlar. Ders kitaplarna bile giren bu formle gre bunlar nemlerini corafi
konumlarndan salamaktadrlar. Yollarn bulumas bazen ulam aralarnda bir
deimeyi, zorunlu bu dura iaret etmektedir. Arlesda Rhone filolar Martigues, Boue
ve Marsilya ynne tamalar salayan Provence sahilinin ky tamacl yapan
tekneleriyle bulumaktadrlar. Veronada, inite katr kervanlarnn veya Brenner
arabalarnn balantsn kuran Adige seyrseferi balamaktadr. Trablusgarp, Tunus
veya Cezayirde kervanlar deniz kenarnda durmaktadrlar. Halep, yerleme yerinin
kaynaklarndan ok, Akdeniz ile ran krfezi arasnda ( 218 ), Jacques Gassotnun dedii
gibi ( 219 ), Hind mallar ile kumalar ve batdan gelen dier mallar arasndaki bir
antrepo ihtiyacndan domutur. Badattan gelen kervanlar burada Lbnan engebele
rine kar durmakta ve yklerini katr, at veya eek kervanlarna devretmektedirler, bu
kervanlar ise ayn zamanda batl haclar yakndaki Kuds-Yafa gzergh zerinde
tamaktadrlar.
Tanm gerei, btn limanlar kara ve su yollarnn kesitikleri yerlerdedirler. Hi bir
liman yoktur ki, bir karayolunun veya bir tatl su yolunun son noktasnda kurulmu
olmasn -zellikle karayolunun, nk Akdenizde akarsu yataklar az blmlerinde,
med-ceziri olmayan bir denize karmalarndan tr, tehlikelidirler-. Bunun dnda,
Akdeniz kylarnn arkasnda, karayolu engebe tarafndan engellenmektedir; demek ki
kta ynne bir atlaktan yararlanmayan liman olamaz. Cenova yaknlarndaki Apennin
dalarnda, biri de i Giovi yolu olan bir dizi engebe zerindeki iziklere sahiptir;
Cenovann kaderi bu belirleyici boaza balanmtr. Arzal, vahi, erkenden kck
denizci yerleim yerlerinin olutuu bir kyda yer alan Cenova, uzun sre bir ky
demesek bile, ikinci snf bir kent olarak kalmtr. Kukusuz krfezinin en u burnunda
iyi korunakl bir konumdayd, ama ktadan soyutlanm, Orta an byk ticari yolu
olan ve Apenninlerin kuzeyinden Romaya kadar sokulan u via Francigeray\a iyi bir
ekilde kaynamt. Cenova itibarna ancak denizdeki slam ncelii gerilemeye
balayp, Avrupa trafiine ilgi duyan ve da yollar konusunda uzman kuzey insanlar
(zellikle Astililer), bu kente deniz trafiinin krn toplamaya geldikleri tarih olan XI.
yzylda kavuabilmitir. Cenova karayollar ile denizin bu bulumasndan, de i Giovi
boaznn deerlendirilmesinden domutur ( 22 ). Zaten karayolunun Cenova nezdindeki nemi hep devam etmitir. Venuta di marenin yan sra hep venuta di terra da olmu ve
her iki ynde krl mbadeleler gereklemitir. Cenova teknelerinin olduu kadar, kent
sokaklarnda tpk ta bir ose zerindeki keiyolu gibi kendilerine tahsis edilen tuladan
yollar izleyen u katr kervanlarnn da ocuudur.
Bu ikili ehre, btn limanlarn ehresidir. Marsilyann Rhone yoluyla balants
vardr, Cezayir merkezi Magriple dayanma iindedir, inkr edilemez bir ekilde deniz
tarafndan yaratlan Raguza bir an iin bile kylarn birletirdii geni Balkan
dnyasnn dnda kalmamtr. Eskiden Srbistan gm madenleriyle ilgilenmi ve
maden karm merkezleriyle arasndaki kent ve fuarlarn iaelerini salamtr; skp,
210

Prilep, Prizen, Pe ( 221 ). XVI. yzylda bu kentin douya doru olan kara ticareti inkr
mmkn olmayan bir arta tank olmaktadr ( 222 ). Raguzal tccarlar Bosna ve
Srbistanda Vidine kadar yaylmaktadrlar; Tuna eyaletlerinde de rol oynamaktadrlar;
stanbula ynelik bir araba tamaclnn hareket noktas olan skpte ( 223 ) kalabalk
bir koloni oluturmaktadrlar; uzun zamandan beri buraya girilerinin Karadenizden
gelen Cenevizli tccarlar tarafndan gletirildii Bulgaristana szmaktadlar; bunlar
Belgradda Macaristan seferinden dnen Trk subaylarna ngiliz kuma satarken
grmek mmkndr; ayn Raguzallar geerken hrstiyan elileri konuk ettikleri
Edirnededirler; ve tabii ki stanbuldadrlar da. Raguzann XVI. yzyldaki artc
gc Balkan ilerine yerlemi tccar kolonilerine baldr; bu tccarlar yzlerce
dkknda veresiye ve pein ngiliz, Venedik veya Floransa ynllerini satmaktadrlar.
Raguzann gc ayn zamanda obanlarn dahi ayaklarna giderek pazarlk eden -Raguza arivlerinde bunlarn uzun ve dar hesap defterlerinden bazlar muhafaza
edilmektedir- deri ve yn alcs tccarlarn yolculuklarna da baldr.
Raguzann yaam, Kuzeyde Saraybosnaya veya Karada ve Arnavutluk dalarn
aarak, dou ynndeki en nemli merhale olan skpe ulaan korkun yollar
olmakszn, dnlemez niteliktedir. Raguza iki hareketin buluma noktasdr; bunlar
dan biri Balkan yollar tarafndan meydana getirilmektedir, dieri ise denizin snrsz
yollarn kullanmakta ve XVI. yzylda Raguzallar istisnasz btn Akdeniz lkelerine,
bazen Hindistana sklkla ngiltereye ve bildiimiz kadaryla bir kere de Peruya kadar
ulatrmaktadr.

Yoldan bankaya
Yollar ve mbadeleler, iinden kentlerin ktklar yava sreli iblmn mmkn
klmlardr; bu kentler krlardan yar yarya kurtulmulardr ve bu srekli kuatmay
ancak tekrarlanan abalar sayesinde kaldrabileceklerdir. Bu abalar da kendi ceplerin
den, bizzat kentlerin iinde farkllam faaliyetlerini eyleme geirmeyi, onlar bizzat
kendi ilerinde, tabii ki ancak ok kaba olarak dzenli emalara uyan bir ekilde
dntrmeyi sona erdirmi deillerdir.
Bu ok deikenli sre iinde, herey aikr bir ekilde, heryerde hazr ve nazr,
ncelikli, rgtleyici bir ticari faaliyetten itibaren harekete gemektedir. Bu gerek
Venedik, Sevilla, Cenova, Milano, Marsilya...da aikrdr. Sadece birka dokuma
endstrisi kuruluuyla, birka sabunhaneye sahip olan bu sonuncu saydmz kentte, bu
durum inkr mmkn olmayan bir gerektir ( 224 ). Douda kendi ynl ve ipekli
kumalarnn yan sra Floransa ynlleri ve kadifelerini, Flandre ve ngiltere ynlleri
ni, Milano ve Almanya fistanlarn ve yine Alman kkenli bez, kap kacak ve bakr
pazarlayan Venedik iin de ayn durum sz konusudur. Cenovaya gelince, bu kent iin
Orta adan itibaren atasz gibi u sz sylenmektedir: Geruensis ergo mercator.
Demek ki tasniflerimizde bir tccar kapitalizminden sz etmek ve bununla yzyln
evik, daha imdiden modern ve tabii ki etkin ekonomik hayatn ifade etmek, terimi
yanl kullanmak olmayacaktr. Herey bu kapitalizmin baarsna ulaamamakta, fakat
bir ok ey onun dinamizmi ve cazibesine tabi olmaktadr. Byk ticaretin, uzun mesafe
ticaretinin emirleri, sermaye birikimi, srkleyici bir rol oynamaktadrlar. Cenova,
Floransa, Venedik veya Milanoda endstriyel hayat, zellikle yeni ve devrimci pamuk ve
ipek alannda ticari konjonktrn ukurlat noktalarda canlanmaktadr. Paul
Mantouxnun klasik tezi daha XVI. yzylda gereklemitir: ticaret endstriyel hayata
rehberlik etmekte, onu ortaya karmaktadr. Ve kuraln mbadele, tama, yeniden sat
olduu Akdenizde, bu durum heryerde olduundan daha belirgindir.
211

Bu ticari hayat hereyi tevik etmekte, tpk rzgrn taneleri uzaklara srkledii
gibi, endstriyel faaliyet tohumlar da dahil, hereyi tamaktadr. Fakat bu taneler her
zaman serpilebilecekleri topraklar bulamamaktadrlar. 1490da, bir Floransal olan
Pietro del Bautella Raguzaya larle di fabricare i panni alti di lanay ( 225 ) getirmitir;
1525de ise bu kez lkeden biri, olan Nicol Luccari tarafndan ipekilik sanat
getirilmitir ( 226 ). Oysa, bu endstrilerden hibiri byk bir talihe mazhar olamayacak
lardr ve Raguza kendi tketimi iin bir miktar ynl retmek ve kentten transit geen
kumalardan bir ksmn boyamak veya yeniden boyamakla yetinecektir. Marsilyada da
ayn denemeler yn ve ipek iin 1560lara doru yaplmtr ve Boteronun ipee ilikin
olarak sylediine gre ( 227 ), uygun nitelikli su yokluu yznden bu faaliyetleri
srdrmek mmkn olamamtr.
Ticari ve endstriyel ilevler ok kabaca birbirlerini izlemektedirler ( 228 ); belli bir
ekonomik yalanmadan sonra, kinciler birinciler tarafndan harekete geirilmektedirler
(tabii ki ok sayda olan dier koullarn arasnda). Gney Fransann endstriyel kenti
Montpellierdir ( 229 ). Bu kentin arkasnda koskoca bir gemi, kazanlm bir zenginlik,
yatrlacak sermayeler, daryla hayat verici bir temas bulunmaktadr. Colbertin XVII.
yzylda yapmak istedii, yani Fransz Dou Akdeniz ticaretinin gerisinde bir ynl
dokuma endstrisini gelitirme arzusu, zaten baka frsatlardan tr, uzun zamandan
beri kendiliinden olumaktadr. Venedik endstrisi XIII. yzylda gelimitir; fakat
ayn anda daha hzl bir ritmde bymekte olan Signoria ticaretinin etkisiyle bu Orta a
endstrisi d ticaret hacmine nazaran nemsiz hale gelmitir. Venediin byk
endstriyel atlm ge tarihlerde, tezghtan atelyeye geilirken, arzulanmayan ama
yzyln konjonktr tarafndan ynlendirilen ve talep edilen giriimin etkisiyle, XV.
yzylda, zellikle de XVI. yzylda ortaya kmtr. Venedik endstriyel bir liman olma
eilimine girmitir. Ve belki de yalnzca, bir sonraki yzylda Fransa ve kuzey
Avrupann baars bu dnmn mkemmellie ulamasn engellemitir ( 23 ).
Eer geni aml endstri kentsel faaliyetin bir ikinci aamas gibiyse, belki de
bankaclk ncsudr. Bir kentin ocukluundan itibaren, kukusuz btn faaliyetler
daha o zamanlar hareket halindedirler; bu arada altn ticareti ve dierleri. Fakat bu
ticaret ancak gecikmeli olarak zellemektedir; zerklik ve btnsellik alannda en son
doacak olan odur. Uzun sre herey karklktr: mal, atelye, banka birbirlerine
karmakta, ayn elde toplanmaktadrlar. Floransada Galileoya bor veren Guicciardini Corsiler; Sicilya buday, ynl kuma ve karabiber satyla da ilgilidirler; defteri
kebirleri korunmu olan Capponiler ayn zamanda arap tamacl, tekne sigortasyla
olduu kadar, kambiyo senedi alp vermekle de meguldrler; yarmdan daha fazla
bankac olan Mediciler, XV. yzylda ipek ileme atelyelerine sahiptirler.
lerin bu okluu ve karkl, rizikolarn aklc dalm olarak eski bir kuraldr.
Para ticareti, yani zel kiilere yaplan dnlemeler (az veya ok klk deitirmi
olarak, nk Kilise faiz karl borcu yasaklamaktadr) kentlere ve hkmdarlara
aka yaplan para avanslar, yatrmlar (Floransada denildii gibi accomandite), deniz
sigortalar. Bu tamamen mali ilem dierlerinden syrlmakta ok fazla sknt ekmitir.
lk mkemmelliine ancak XVII. yzyln sonlarnda Amsterdamda ulaabilecektir.
Ama bu durum XVI. yzyln daha imdiden bankacl yksek bir dzeye
ulatrmasn ve spanyann hombres de regocies adn verdii, adeta uzmanlam
bankaclar giderek daha fazla saylarda retmesini engellememektedir. Bunlar Fran
sann XVIII. yzyl anlamnda daha ok, devlet hizmetinde maliyecilerdir. Oysa
XVI. yzyldaki olgu yalnzca birka kentte, tam olgunluklarna ulam eski tccar
kentlerde kendini ifade edebilmektedir. Bankalarn ve bankaclarn XIV. yzyla, hatta
212

XIII. yzyla kadar geri gittikleri Venedikte byk ticaret firmalarnn Avrupa ve
Akdenizi, ngiltereden XIII. yzyldan beri denetimleri altnda olan Karadenize kadar
ellerinde tuttuklar Floransada; Micheletnin ( 231 ) demesine ramen bir kent olmaktan
nce bir banka olmayan ama buradaki Casa di San Giorgio'nun Orta an tand en
gelikin kredi kurumu olduu Cenovada. leri boyutlara ulam bir aratrma, kenti
XV. yzylda ( 232 ) daha imdiden ada, zamannn nnde, gndelik olarak kambiyo
senetlerinin cirosuyla ve bankaclarn agosuyla, daha o zamanda bile svariyi ileri srme
sanat olan ricorsa antlamasyla megul olarak gstermektedir. Sevilla ile Yeni Dnya
arasndaki vaktinden nceki rol, spanyayla 1528deki kesin ittifak ise geri kalan
tamamlamlardr: Cenova XVI. yzyln ikinci yarsna damgasn vuran u enflasyon ve
refah dalgasnn ykselmesi iinde, dnyann birinci para kenti haline gelmitir -bu
yzyl Cenovann, malla uramann soylu bir faaliyet saylmad kentin yzyldr-.
Nobili vecchi frsat ktnda ap veya yn veya spanya tuzlar zerinde speklasyon
yapmaktadrlar. Fakat ticareti nobili nuovVye brakmakta ve altn ile gm, rantlar
ve spanya kralna bor verme oyunlarn kendilerine saklamaktadrlar.
Ancak, bu ok basit tabloyla aikr bir eliki iinde olarak, o dnemde Avrupann
birok yerinde, adeta yeni kentlerde ok sayda para merkezi ortaya kmaktadr. Fakat
acaba bu ani ve nemli serpilmenin arkasnda ne gizlidir? Kendi de bizzat bir gelenek
olan talyan bankasnn basit bir oul vermesi. Daha Champagne fuarlarnda Sienallar,
Luccallar, Floransallar veya Cenovallar ellerinde sarraflarn terazisini tutmaktaydlar;
XV. yzylda Cenevrenin daha sonra da Anvers, Lyon ve Medina del Camponun talihini
salayanlar gene onlar olmulardr. 1585de Main-zeri-Frankfurt mbadele fuarlarn
kurduunda, burada da vardrlar. Haberleri olmayanlarn gznde meslekleri tabii ki
esrarl, hatta eytani bir yana sahiptir. 1550lerde bir Franszn geldiklerinde ad geen
lkelerden kck bir kredi, divit, mrekkep ve ktla birlikte kambiyo senetlerini bir
lkeden dierine aktarmaktan baka bireye sahip olmakszn sadece kiilerini getiren
elleri bo u yabanc tccar ve bankaclar (yani talyanlar)n karsnda az ak
kalmtr ( 233 ).
Ksacas btn Avrupa boyunca; uyank, faal bir mektuplamayla bilgi edinen kk
bir insan grubu, senet ve nakit mbadelelerini elinde tutmakta, bu sayede ticari
speklasyon alanna egemen olmaktadr. Ancak maliyenin yaylmas karsnda
gzlerimizin fazla kamamasna izin vermeyelim. Bazlar endstriyel, bazlar da bir
ou gibi hemen mali olan tccar piyasalar arasnda byk derece farklar vardr.
1580de Portekiz spanyaya balandnda, spanyol iadamlar tamamen ticari olan
Lizbon piyasasnn teknik gerilii karsnda aknlk iinde kalmlardr. Marsilyada
XVII. yzyl balarnda bile yatrmlar Lyon, Montpellier ve Cenovadan gelmektedir
ler. Ticari olarak ok baarl olan Raguza, talyan kentlerinin mali tabiyeti altndadr:
XVII.
yzylda btn serveti rant olarak ya Napoli, ya Roma, ya da Venedie
gitmektedir. Venedik rnei daha da aklaycdr. Cinque Sav/nin Ocak 1607 ( 234 )
tarihli uzun bir raporu, bugn kapitalist adn verebileceimiz btn faaliyetlerin
burada Floransallarn ellerinde olduunu, bunlarn kentteki evlerin bazlarna sahip
olduklarn, ayrca kenti beyaz maden asndan besleyen ve sarraflk mesleini ellerinde
tutan Cenovallarn da bu alandaki ikinci unsuru meydana getirmekte olduklarn iaret
etmektedir. Cenovallar ve Floransallar Venedik zerine senet ekerek Venedikli
kreditrlerin bol miktarda olan paralarn kambiyoda deerlendirmektedirler (esas
olarak, Besanon fuarlar denilen ve Piacenzada kurulan fuarlarda). Bylece kentin
kullanlabilir nakdine elkonulmas olay vardr. Piemonteli Giovanni Botero 1589da
Cenova ile Venedii taraf tutmakszn kyaslarken bunu farketmektedir. Cenovada para
tacirlerinin servetleri muazzam miktarlarda artmtr, fakat kenti besleyen faaliyetlerin
zararna olmak zere. Kentin endstriyel yaamnda (dokuma, gemi ina) yavalama
213

vardr; oysa arti btnl iinde olduka

getirmekteydi. Byk rakibinin yannda
kalmakta ve henz hemen tm zenaatlar
arasndaki servet fark ne kadar bykse
mutsuzdur ( 235 ).

fakir olan Cenova

Venedik daha az
kendi yapmaktadr.
de, Venedik halk

halknn hayatn meydana

gelimi bir kent olarak
Bununla birlikte, iki kent
Cenova halkndan daha az

Kentsel devre ve gerileme

Eer kentsel hayat aamalar halinde geliip, oluuyorsa, yine aamalar halinde
gerilemektedir. Kentler, ekonomik hayatn kalp atlarna gre domakta, gelimekte,
gerilemektedirler. Ve gerilerlerken de, birbirlerini izleyen paralar halinde, kudretlerini
meydana getiren eyleri terketmektedirler. Cenovada ilk olumsuz iaretin (Raguza yk
gemilerinin varl), byk kentlerin u ilk zenginlikleri olan tamacl etkilemesi bir
rastlant mdr? te yandan, zincirin tam kar ucunda en uzun sre direnenin, gelime
konusunda en sonuncu srada yer alan bankaclk faaliyetlerinin olmas da bir rastlant
mdr? Cenova ve Venedik, XVIII. yzylda gerileme srelerinin en alt noktasndalarken bile, hala altn kentleridir. Barselonann en azndan XVI. yzyldaki dram,
gemiinin bir sonucu, abucak oluan ama sylenenlere karn bankaclk dzleminde
zenle tamamlanmam bir zenginliin bedeli deil midir? Daha o zamanlar Capmanynin farkettii zere ( 236 ) kenti XVI. yzylda felceden, para, mbadele vegiro yokluu
olmutur.
Bu farkna varlarn snrnda, endstriyel bir aamann gelimesinin ou zaman bir
kentin hareket yaamndaki bir rahatszln iareti olduunu, ve endstrinin bir bak
asndan, bu dolam rahatszlna kar bir cins cevap olduunu sylemeli miyiz? Her
hal- krda, denizden uzak kentlerde -ve bu yzden karayolu kentleri olma mesleklerin
den rahatszlk duyan; ister ipekiliin vatan Lucca, ister Milano, Come veya isterse
bizzat Floransa olsun- endstrinin nev- nema bulmasn grmek semptomatik
olmaktadr. Veya ayn durumu ister Floransa, ister Venedik olsun, XVI. yzylda
tamaclk veya mal alannda tehdit altnda olan kentlerde grmek de semptomatik
olmaktadr. Nihayet, bankacln da kaynann ticari ve endstriyel zorluklarda
olduunu mu sylemeliyiz? Sonu olarak bir faaliyet ancak zorunlu olarak uyumlu
olmad faaliyetlerin zararna olmak zere zuhur etmektedir. Bu, hereyi aklamak
kastndan ok, hzl bir bakla kentsel dinamizmin problemlerinin tmne bakabilmek,
amacyla sylenmitir.

ok eski bir tipoloji

Taslan izdiimiz bu genel kentler tipolojisi zorunlu olarak eksik kalmaktadr.
Herey kentlerin varoluunu karmaklatrmaktadr. Her kent kendine zg bir
ekonominin iindedir. Bu durum, dar bir ap iinde kentin kendi kryla; egemen olduu
veya tabi olduu komu kentlerle iliki iinde olmasn gerektirmektedir. Ayn durum
geni apta mesafelere gre, ya btn Akdeniz, hatta daha Byk Akdeniz leinde
balantlar anlamna gelmektedir. Nihayet, siyasal hayatn konjonktrleri vardr. XVI.
yzylda bu konjonktr kentlerin eski bamszlklarn ykmakta, geleneksel ekonomile
rin temellerini sarsmakta, yeni yaplar yaratmakta ve bunlar dayatmaktadr.
XVI. yzyl Kastilya kentleri tipolojisi zerine bir almay tamamlam olan bir
tarihi ( 237 ), almasnn sonunda yle bir ayrma ulamaktadr: Granada ve Madrid
214

gibi brokratik kentler -bu gibi kentler o kadar abuk boy atmaktadrlar ki, bo gezer bir
halkn iaesi buralarda ou zaman kazaya uramaktadr ve 1615 tarihli bir mektupla
mada burada gnlerce ekmek ktl olduu ve sokaklarn, ellerinde paralar olduu
halde ekmek arayp bunu per lamor di Dio ( 238 ) istediklerinin grld bildirilmek
tedir-; Kordoba ve Segovia gibi endstriyel kentler (u anlamda ki, modern endstri
buralara sadece Almanyaya zg olmayan verlagsystem'in kapitalist biimleriyle
yerlemektedir); Cuenca gibi endstriyel ama zenaat trnde endstriyel kentler;
Salamanca veya Jerez de la Frontua gibi civarlarndaki kr tarafndan ayakta tutulan,
onlar tarafndan istila edilen tarmsal kentler; Guadalajara gibi Kilise kentleri; Soria gibi
bir koyunculuk kenti... XVI. yzylda ayn zamanda, tpk denizde sava gemilerinin
tccar gemilerinden pek ayrlmadklar gibi, dierlerinden pek farkl olmayan birka da
askeri kent bulunmaktadr. Bu tasnifler, ele alnmas gereken kiilerin eitliliklerini
ortaya koymaktadr. Dier yandan, tipleri ne olursa olsun, birinci dereceden nemli
kentlerle tali neme sahip kentler arasnda ayrm yapmak ve (Avrupaya zg bir yap
iinde) esas kent ile ikincil kentlerin nasl karlkl davranlar iinde olduklarn grmek
de gerekmektedir.
Zaten, iine kapatlmak istenilen ereve bir kez saptandktan sonra, her kii buradan
hemen kmaktadr. Para ticaretine kt bir ekilde balayan (ama bankalar olan) Sevilla
ayn zamanda hem brokratik, rantiye, hem de zenaatkrdr; lks burada haklarn talep
etmekte; birok fakir ailenin paylatklar evlerde yl halde yaadklar hemen tahmin
edilecei bir proletaryay ayakta tutmaktadr -tpk amar suyu ve sabun imal edilen
Triana mahallesinde olduu gibi ( 239 )-. Salamanca krsaldr, fakat ayn zamanda nl bir
byk niversite kentidir. Parlak bir niversite kenti olan Padua, ayn zamanda krsal bir
merkezdir. Eskiden (1405den nce) buraya egemen olan Carrare senyrleri, Venedie
kar yrttkleri mcadelelerinde rakiplerindeki pahall devam ettirebilmek iin
kent knda tavuk, et tavuu, kaz, yumurta, gvercin, sebze ve meyvalardan vergi
almaktadrlar. Kantlarnn ok bol olduu bu kentsel muhafazakrlk rneklerinden
biri olan bu durum, Venedie zarar vermesine ramen, onun tarafndan 1460a kadar
( 240 ), yani Paduann San Marco Cumhuriyetine boyun emesinden ok sonralara kadar,
devam ettirilmitir.
Ancak, Padua kendi krnn ortasnda sanki suya batm gibi kalmaktadr ve 1509da
Bayard ile arkadalar onu tarmsal ilere boulmu olarak grmlerdir: Sadk
hizmetkr chaque jour se recuelloit force foings, et en ce quartier la font les charretees
grandes de sorte que au passer en une porte, elle y entrent quasi force" ( 24 ) diye
anlatmaktadr. Brolettoya alan San Stefano kapsnn son derece dar bir geit meydana
getirdii Bresciada da ayn manzara grlmektedir, o kadar ki, quando vi si trova
qualche carro di feno o paglia o legne, per li on ponno transitar gli uomini ( 242 ). Ayn
manzaraya deilse bile, ayn geree, Apuliann kk bir kenti olan ve faal fuarlara
sahip olan Lucerada da rastlanmaktadr. Bu kent ayrca Vico markisinin buraya atad
capitono\a.T sayesinde en byk derdine sahip olmakta ve bunlardan yaknmak iin tm
nedenlere sahip bulunmaktadr. Bu capitanolar ldrmekte, almakta oyun oynamakta
ve son melanet olarak da izin verilen tarihten nce, ok sayda domuzu kentin
topraklarna, dier citadini'nin zararna olmak zere yolladlar... bu ii yaparken de bu
domuzlar yznden buday, su ve otlaklarda meydana gelecek zarar hi hesaba
katmadlar ( 243 ). Bylece ok sayda domuz bizzat kent surlarnn iinde yetitirilmek
tedir. Askeri savunma sanat veya yneticilerin drstlkleriyle uyumaz nitelikte olan
bu tarmsal manzaralar, XVI. yzyl kentlerinin kendi krlarna doru her taraftan nasl
da ak olduklarn ortaya koymaktadr. Zaten baka trl nasl yaayabilirlerdi ki?
215

4. an tanklar kentler
Faaliyetlerin paylarnn her zaman zgr bir biimde dald bu eitli kentleri,
imdi hepsinin birden katld bir gsteride sorgulamak, Akdeniz XVI. yzylnn ikinci
yarsnda heryerde ayn veya hemen hemen ayn bir konjonktre tabi olduklar lde,
tekrarladklarna kulak kabartmak gerekmektedir. Olduka yakndan tandklarmz
hakkndaki tanklklar birbirlerini tutmaktadrlar: kentlerin nfuslar artmaktadr; bu
kukusuz hi de eksik olmayan, gn gnne meydana gelen ktye gidilere ramen
olmaktadr; fakat kentler uzun dnemde salkldrlar, nk gvdeleri genilemektedir;
kentler her hal- krda bunalmlar ve zorluklar atlatmaktadrlar; ancak hepsi de
kendilerinden daha hzl byyen devletlerin onlar kuatarak, boyunduruk altna alarak
ve hatta onlar uzaktan sarsalayarak, zgrlklerini kstladklarna tank olmaktadrlar.
Yeni bir siyaset ve ekonomi a kendini haber vermektedir. Bu adan Akdeniz
erkencidir.

Nfus art (244)

XVI. yzyl kentsel nfus hareketleri hakknda tarihilerin derleyebileceklerinin
binde birini -ve hala- bilebilmekteyiz. Ancak btn hakknda hemen hemen gvenilir
tehisler koymak mmkndr. Bu konuda daha kesin bir fikir verebilmek iin Kastilya
kentlerine ilikin bir nfus hareketi grafii veriyoruz ( 245 ). Burada konuulan dil aktr:
btn olgular -istisnalar kural teyid ederler- XVI. yzyln sonuna kadar net ve srekli
artlar iaret etmektedirler.
talya ( 246 ), Avrupa ve Asya Trkiyesi ( 247 )ne ilikin rakamlar aa yukar ayn eri
tarafndan temsil edilmektedirler -grosso modo-. Ar bir riske girmeksizin, bu lkelerin
tanklklarn Akdenizin tmne, hrstiyan olduu kadar mslman Akdenizinin
tmne yayabiliriz. Bu, Akdenizde olduu gibi Avrupada da uzun XVI. yzyln
karakteristiidir; yani hereyin veya hemen hemen hereyin ona baml olaca, insan
saysndaki bu arta yol am olmak.
Bu nfus ykselii hareketi iinde btn kent kategorileri eit durumdadrlar;
kkler gibi orta aptakiler de; en nemlileri gibi kabacalar da, zenaata dayal olanlar
gibi sanayici olanlar da, brokratik olanlar gibi tccar olanlar da... Paris, Londra,
Madrid ve hatta stanbul gibi baz ayrcalkl kentlerde art veya kararl dengeye
rastlanrken, geri kalan kentlerin tmnn geni bir gerileme srecine girmeleriyle
belirlenen XVII. yzyldaki azalma srecinde olduu gibi ( 24S ), kentler arasnda bir
farkllk bulunmamaktadr. XVI. yzylda karmza beklenmeyen hibir ey kmamak
tadr; bu dnemde tm kentlerin ayn anda faalletiklerini, Veronada olduu kadar
Venedikte, Paviada olduu kadar Milanoda da kamusal veya zel inaat antiyelerinin
kurulduunu; zenaatlarn Cuencada olduu kadar Segoviada da canlandklarn;
Napolideki Mandracchioda olduu kadar Sorrento veya Amalfi plajlarnda da tekne
yapm faaliyetlerinin hzlandn grmekten aknla dmemekteyiz. O dnemde sz
konusu olan genel bir ilerlemedir ve nfus art tm kentsel evrenleri damgalamaktadr.
Bu durumda kentler hiyerarisi, kentsel yaam dzeyine ilikin bir harita, ne kadar kt
olursa olsun -nk maliye rakamlarndan (milliones) hareketle dzenlenmitir-, yerin
den hi kprdamayan bu belirleyici kentleraras corafyay iaret etmektedir ( 249 ). Byk
kentler yerletikleri yerlerde yksek fiyatlar, yksek cretler, ^itrinleri daha gzel
dkknlar gibi avantajlarla birlikte kalmakta ve uydu kentler onlara bakmakta, onlarn
etrafnda dnmekte ve onlardan hizmet grmektedirler. Avrupa ( 25 ) ve Akdenizin bu
ok karakteristik gne sistemleri hi de bozulmayacaklardr.
217

Fakat grlt kartan ve ok canl bir kla parlayan deiiklikler de zuhur

etmektedir ve bunlarn varl da olduka mantkldr.
Hereyden nce bir nfus art asla tek bir ynde etki etmemektedir; bu hareket
srasyla g ve rahatszlk, denge veya narinliktir. Birok eski baars yerinde
kalmakta ve bazen de arlamaktadr; XVI. yzyl onlar yokedebilmek faziletine ne de
gcne sahip olamamtr, ikinci olarak, kentler dnyay ynetme konusunda tek
balarna deillerdir. Avrupa ve Akdenizin XI. yzyldan XVI. yzyla kadar olan ilk
genilemeleri srasnda, o zamana kadar ayrcalkl olan hkmranlklar tartmal hale
gelmitir. Eski yzyllar sresince gelimekte yava kalm fakat Modern an aniden
ileri ittii devletler vardr. Nihayet, krlar, ounlukta kalmaya devam etmektedirler.
Belki de bunlar XVI. yzylda besledikleri kentlerden daha yava ilerlemektedirler.
Buralardaki nfus art, rakamlandrmann tam olarak mmkn olmamasna ramen,
kesindir ( 25 ). Bylece kentler bir tepeye ulamlar, hatta onu biraz da amlardr.
rnein lmlerin mmkn olduu Veneziadaki ( 252 ) gibi XVII. yzylda nfus
gerilemesi olduunda, kentler civarlarndaki krsal alanlardan daha hzl bir ekilde
nfus kaybedeceklerdir. XVIII. yzylda herey deiecek midir? M. Moheau ( 253 ) o
dnemde krsal Fransadaki nfus artnn kentsel Fransadakinden daha hzl olduu
nu ileri srmektedir. Bu hzl kyaslamalar XVI. yzyl kentlerinin hem belirleyici, hem
de narin kaderlerinin anlalmasna yardm edeceklerdir.

Eski sefaletler, yeni sefaletler:

ktlklar ve buday sorunu
XVI. yzyl kentsel evrenlere her zaman glmsememitir. Alk ve salgnlar
kentlere, her seferinde katlanan darbeler indirmilerdir. Tamann yaval ve yasakla
yc fiyatyla, hasatlarn dzensizliiyle, her yerleim yeri yln her annda alk
tehlikesiyle kar karyadr. En kk bir fazla yk kenti perian etmektedir. Trento
meclisi nc ve son kez toplandnda (stelik bu kent, Veronann zaman zaman
ikmal yapt Bavyera buday yolu olan byk Brenner ve Adige yolu zerinde yer
almaktadr), meclis yelerinin karsna hemen, Romann da hakl olarak endie
duyduu zor bir iae sorunu kmtr ( 254 ). Gerekten de, Akdenizde ve Akdeniz dnda
ktlk sradan bir kazadr. Kastilyada 1521 deki alk Fransaya kar olan savan
balar ve Communerosun ierideki ayaklanmalaryla akmtr. Portekizde Byk
Ktlk Yl ad verilen u yl sresince ekmek yokluu soylular ve baml kylleri
korkudan lgna dndrmtr. 1525te korkun bir kuraklk Andaluyay iflas
ettirmitir. 1528de alk Toskanada zincirlerinden boanmtr: Floransa kendi krsal
alannn a kyllerine kar kaplarn kapatmak zorunda kalmtr. 1540da dram
tekrarlanmtr: Livornoya Dou Akdeniz budayyla ykl olarak gelen teknelerin
blgeyi kurtarmalarndan nce Floransada yeniden kaplar, kapatp, krlar kendi
kaderlerine terketmek planlanmtr; fakat mucize gereklemi ve gemiler gelmilerdir
( 255 ). 15 7 5te, stelik tahl bakmndan ok zengin olan Romanyada srler kitleler
halinde lmler, Mart aynda insan omuzuna kadar ykselen kar ya karsnda gafil
avlanan kular elle yakalanabilir hale gelmilerdir, insanlara gelince, onlar da bir lokma
ekmek iin birbirlerini ldrmlerdir ( 256 ). 1583te ise felket btn talya zerine
km, ama insanlarn alktan ldkleri Papalk devleti zellikle etkilenmitir ( 257 ).
Ancak, olaan olarak blgelerin btnn kapsamna alan deil de, kentsel alklar
sz konusudur. 1528 Toskana ktlna zelliini veren husus, bunun Floransa civarn
daki tm blgeye yaylmas, ve biraz nce.sylediimiz gibi, snmak isteyen kylleri
kent dna srmenin gerekmesidir. Ayn ekilde, 1529da Perrugiada 50 mil apnda bir
blge iinde hi buday bulunamamtr. Bunlar ender felketlerdir. Kyller hemen
218

tamamen, onlar bireysel olarak yaatacak eyleri kendi topraklarndan salayabilmek

tedirler. Bunun tersine, kent surlaryla snrl olan kentsel alklar, XVI. yzylda an bir
sklktadrlar. Hi de fakir bir blgede yer almayan Floransa, 1375 ile 1791 arasnda 111
kere ktlkla kar karya kalrken, ayn sre iinde yalnzca 16 iyi hasada tank olmutur
( 258 ). Messina veya Cenova ( 259 ) gibi budayn yeniden datld limanlar bile korkun
ktlklara sahne olmulardr. XVII. yzyln balarnda Venedik hala iaesi iin
milyonlarca altn sarfetmektedir ( 20 ).
Demek ki, ihtiyalar ve aralar nedeniyle, byk buday alclar kentler olmakta
drlar. Birincisi, her trden iae frsatyla ilgilenme olanan sektirmeyen ve XV.
yzylda bu nedenle Fransa, Sicilya ve Kuzey Almanyaya ynelmi olan; kincisi ise,
Dou Akdenizde buday ticaretine girien, 1390dan itibaren Trklerle toptan tahl
ticareti, yapan, ama ayn zamanda Apuliadan Sicilyaya kadar dier tahl salayclarna
da buvuran Venedik veya Cenovadaki tahl siyaseti konusunda koca bir kitap
yazlabilir. Venediin bunun dnda srekli dzenlemeleri olmaktadr; zellikle 1408,
1539, 1607, 1628 yllarnda ( 261 ) kendi krfezinin dna her trl buday kn
yasaklamtr.
XVI. yzylda biraz bycek hibir kent yoktur ki, Venedikte verilen garip bir
ekilde modern bir adla bir Buday Dairegine sahip olmasn (Venedikteki bu Dairenin
ilgilendiimiz dneme ilikin belgeleri kayptr). Burada sz konusu olan harika bir
rgttr ( 262 ). Daire yalnz.ca buday ve un girilerini denetlemekle kalmamakta, ayn
zamanda kent pazarndaki satlar da dorudan denetlemektedir. Un ancak, biri San
Marco, dieri de Rivoaltoda ( 23 ) olan kamusal alanlarda satlabilirdi.Doge hergn
depolardaki stok miktar konusunda haberdar edilmek zorundayd. Venediin bir yllk
veya sekiz aylk budaynn kald anlalr anlalmaz, hamen haberdar edilen Meclis
tedbir almaktayd; ihtiyatlar bir yandan Daire, dier yandan da kendilerine hemen nakdi
avanslar verilen tccarlar tarafndan salanmaktayd. Frnclar da gzetim altnda
tutulmaktaydlar; bunlar halka has budaydan yaplm beyaz ekmekler arzetmek
zorundaydlar; ekmein arl iaenin ktl veya bolluuna gre deiirken, o
dnemde tm Avrupa kentlerinde kural olduu zere, birim fiyat sabit kalmaktayd.
Btn kentlerin bylesine bir Buday Dairesinin tam aynna sahip olduklarn
sylemiyoruz; bylesine bir Daire sadece Venedikte vardr, ancak farkl adlara ve farkl
rgtlenmelere sahip olarak hemen heryerde buday ve un brolar bulunmaktadr.
Floransada Abbondanza Mediciler tarafndan deitirilmitir (bu hanedan dardan
tahl iaesini bizzat kendi ellerine almtr), fakat kk devler konusunda 1556
6owdosunun telerine kadar srmtr (bu tarih genellikle onun faaliyetinin sonu olarak
grlmektedir) ( 24 ). Comede iae grevi belediyenin Consiglio Generale'sine bir Uffcio
dAnnona'ya ve Diputati di provizione\ere ait olmaktadr ( 2S ). Bu rgt bamsz bir
biimde varolmadnda, buday siyaseti ya kent ynetiminden, ya da kent hkmetin
den sorumlu olanlara emanet edilmektedir. Ktl tanmaktan kurtulamayacak kadar
kt bir konuma sahip olan Raguzada, iae sorunlarn gzetenler bizzat Cumhuriyetin
rettoreleri olmaktadr. Napolide ise bu grev bizzat kral naibine ait olmaktadr ( 26 ).
Ktlk tehtid eder: bu durumda tedbirler heryerde birbirinin benzeridir. Birinci perde:
tehlike an alar almaz kentten buday kartlmas yasaklanmakta, muhafz says iki
katna kartlmakta, eldeki olanaklar saylmaktadr. Eer tehlike arlarsa ikinci
perde: tketici saysn azaltlmaya giriilmekte; kent kaplar kapatlmakta, veya
yabanclar kovulmaktadr; bu hareket Venedikte allm bir eylemdir, ama eer
yabanclar kente kendilerine ve maiyetlerine orantl buday getirirlerse ikmet izni
verilmektedir ( 267 ). Marsilyada 1562de ( 268 ) Reform uygulayan kiliselere mensup olanlar
kentten atlmaktadr: bu, Huguenot\axa dman olan kent iin ifte kazantr. Napolide
219

1591 ktl srasnda felketin faturasn niversite demitir: kapatlm ve renciler

ailelerinin yanna gnderilmilerdir ( 269 ). Daha sonra, 1583 Austosunda ( 27 ) Marsil
yada olduu gibi, buday genellikle vesikaya balanmaktadr.
Fakat doal olarak ve hereyden nce, mmkn olduunca tahl bulabilmek iin ava
klmaktadr; ncelikle allm buday salayclarna bavurulmaktadr. Marsilya
olaan olarak hinterlandna ynelmekte ve Fransz kralnn ltfunu talep etmekte, veya
ok aziz ve sevgili dostlan Arles konsllerine, hatta Lyon tccarlarna bavurmak
tadr. Hatta bazen Lyonun telerinde Burgonya buday ambarna bavurmak ve
buradan da tahl Marsilyaya kadar tamak gerekebilmektedir. Bu durumda Shomne
et du Rosne nehirlerinin ykselmi sularna ramen tekneler kprlerden... fazla bir
tehlikeye maruz kalmadan geebilmektedirler ( 27 ).
1577 Austosunda Barselonada, enkizitrler II. Felipeye, hi deilse kiisel
kullanmlar iin biraz Roussillon buday gndermesi iin yalvarmaktadrlar ( 272 ).
Ertesi yl ( 273 ) Valencia enkizitrleri Kastilyadan buday ithal etmeyi talep etmektedir
ler, zaten bu talep 1559da yenilenecektir. Bu arada kt bir hasat bekleyen Verona,
Serenessimadan (Venedik) Bavyera buday almasna izin vermesini istemektedir ( 274 ).
Raguza Hersek sancana dnmekte, Venedik Padiahtan Dou Akdeniz buday
ykleyebilmek iin izin istemektedir.
Her seferinde pazarlklar, mbayaalar, muazzam harcamalar meydana gelmektedir.
Tabii tccarlara verilen szlerle, denen primleri hesaba katmakszn ( 275 ).
Eer btn giriimler baarszlkla sonulanrsa, en byk kaynak olan denize
dnmek, tahl ykl tekneleri gzlemek, bunlara el koymak ve daha sonra da ykn
bedelini hak sahibine, tartmasz olmas mmkn olmadan, demektir. Marsilya,
birgn limanna sokulacak kadar ihtiyatsz iki Ceneviz kayna elkoymutur; 8 Kasm
1562de bir firakateyne, kentin aklarnda rastlayaca tm buday ykl teknelere
elkoymasn emretmitir ( 276 ). Ekim 1577de, yneticiler Dou Akdeniz ve Apulia
budayyla ykl tekneleri Messinada boalttrmlardr ( 277 ). ae asndan ok
martlm bir konumda olan Malta valyeleri dzenli olarak Sicilya kylarn
gzetlemekle yetinmektedirler: bu konuda Trablus korsanlarndan farkl davranma
maktadrlar. Kukusuz fiyat demektedirler, ama teknelere korsan gibi kmaktadrlar.
Ve belki de hi kimse bu kt uygulamaya Venedikten daha fazla bavurmamaktadr.
Skntya dmesinden itibaren, artk buday ykl hibir tekne Adriyatikte gvenlik
iinde deildir. Raguza Vecchiaya bir veya iki kadrga gndererek, Raguzallarn
burunlarnn dibinde Volo, Selanik, hatta Arnavutlua komu limanlardan buday
yklemi olan teknelere elkoymakta tereddt gstermemektedir. Veyahut da ayn
Venedik, Apulia kylarnda buday ykl tekne aramaya gitmekte ve bunlan Korfu
veya Spalatoda boaltmakta, veyahut da dorudan Venedie gtrmektedir. Kukusuz
Venedik iki kere yerletii Apulia kylarnda tutunamam ve bu ltufkr buday ambar
ve arap ile zeytinya mahzenini kaybetmitir. Ama ne beis! Zorunlu olduu her
seferinde kendine gerekeni, bar veya iddet yoluyla almak zere buraya gitmektedir.
Napoli istedii kadar spanya nezdinde hakl, ebedi ve yararsz gerekelerle itiraz etsin:
Venediin elkoyduu bu tekneler ounlukla Napolinin kendi ihtiyac iin kiralayp
ykledii gemilerdir. Venediin bu elkoymalar fakir insanlarn kaynad Napoli
kentinde ayaklanmalara yol ama tehlikesini tamaktadrlar ( 278 ).
Btn bu iler nihayette ok klfetlidirler. Fakat hibir kentin bu ar yklerden
kanmas mmkn deildir. Venedikte muazzam zararlar, bir yandan tccarlara
nemli primler deyen ve dier yandan da eline geen buday ve unu sklkla al fiyatnn
altnda satan Buday Dairesinin hesabna yazlmaktadr. Korkunun yneticileri daha

220

liberal deil de, daha asi hale getirdii Napolide durum daha da vahimdir. Floransada
a byk dk kapatmaktadr, Korsikada Ajaccio, Cenovadan bor almaktadr ( 279 ).
Kurularn iyi yneten Marsilya bor almakta, fakat hep ileriyi dnd iin, hasat
arafesinde tahl giriini yasaklamakta ve eer varsa eski stoklarn elden kartmaktadr.
Birok kent ayn yola bavurmaktadr.
Zor olan bu siyasetler her zaman tesadflere bamldrlar. Buna bal olarak ac
ekilmekte ve dzensizlikler meydana gelmektedir. Ac ekenler en fakirlerdir, ama
bazen bir kentin tm ayn kadere maruz kalabilmektedir. Kurumlar ve bizzat kentsel
hayatn temelinde dzensizlikler ortaya kmaktadr. Bu dar birimler, bu eskinin
ekonomileri acaba yeni alarn leine uygun mudurlar?

Eski sefaletler, yeni sefaletler:

salgn hastalklar
Endie verici ziyareti veba iin mkemmel olmayan ama konukan bir harita
yaplabilir. Her kentin yanndaki rakamlar, afetin ortaya kt yllar gsterebilir.
Hibir kent bu n saymdan, bu afilemeden kendini kurtaramamaktadr. Veba olduu
gibi ortaya kmaktadr: yzyln yaplarndan biri olarak. Dou kentleri ou zaman
vebann tekrarlanan darbelerine, dier kentlerden daha fazla maruz kalmaktadrlar.
stanbulda, Asyann tehlikeli kaplarnda, afet srekli olarak yerlemitir. Buras
salgnlarn byk potas olup, hastalklar Batya buradan yaylmaktadrlar.
Ktlklarla birleen bu afetler, kent nfuslarnn srekli olarak yenilenmelerine yol
amaktadrlar. Venedik 1575-77de o kadar korkun bir veba salgnnn darbesini
yemitir ki, kent nfusunun 1/4 veya 1/3n temsil eden 50.000 kii yok olmutur ( 28 ).
1575 ile 1578 arasnda Messinada 40.000 kii lmtr. 1580de vebadan sonra tm
talyay kapsamna alan bir hayvan hastal salgn km ve bu del montone veya
castrone ( 28 ) hastal sramalar halinde insan saln tehtid etmitir. adalarn
verdikleri bu rakamlar, ou zaman bizzat bu abartlmlklaryla, yaanan deneylerin
dehetini belirlemektedirler. Bandello, Milanoda Ludovico Sforza dneminde 20.000
kurbandan sz etmektedir ( 282 ). Bir baka haber kaynana gvenmek gerekirse, 1525de
Napoli ve Roma nfusunun 9/10u yok olmu olmaldr ( 283 ); 1550de gene Milanoda
nfusun yars yok olmutur ( 284 ); veba 1581de Marsilyada geriye sadece 5.000 kii
brakm ( 285 ) ve Romadan da 60.000 kiiyi gtrmtr ( 286 ). Bu rakamlar doru
deillerdir, fakat hibir yanl olmakszn, hijiyen ve tp bilgilerinin henz salgna kar
iyi bir koruma salayamad bir dnemde, bir kentin nfusunun drtte ve te birinin
aniden yok olabileceini iaret etmektedirler ( 287 ). Ve bunlar, llerin yld sokaklar,
ok fazla olduklarndan tr gmlemeyip el arabalarnn iine ylan cesetlere dair
allm hikyelerle akmaktadrlar. Bylesine afetler bir kenti iflas ettirmekte,
yenilemekteydiler. Veba 1557de hzn kaybedip Venedii terkettiinde, arkasnda
bambaka bir ynetici zmresini brakmtr. Muazzam bir deiim meydana gelmitir
( 288 ). 15 8 4de Napolide vaaz veren -acaba tam bir tesadf m?- bir frate di San Domenico,
Venediin bir sreden beri kt bir davran iinde olduunu, nk genlerin
yallardan ynetimi aldklarn (poiche i giovanni havevano tolto il governo a vecchi)
savunmaktayd ( 289 ).
Bu yaralar erge kapanmaktadrlar. Eer Venedik 1576dan sonra tamamen
toparlanamadysa ( 29 ), bunun nedeni yzyllk konjoktrn XVII. yzylla birlikte kt
ynde salnmaya balamasdr. Gerekten de, veba ve dier salgnlar ancak maddi ve
gdasal zorluklar dneminde ar olabilmektedirler. Batnn ok uzun zamandan beri
bildii eski bir gerek olarak, alk ve salgn el ele tutumaktadrlar. Gene ok uzun
221

zamandan beri, her kent aromal bitkilerle dezenfeksiyon,veballara ait eyay atele yok
etme, mal ve insanlarn karantinaya alnmalar (bu ii balatan Venedik olmutur), tabip
istihdam etme, salk karnesi uygulamas -spanyada cartas de salud, talyada fedi di
sanit- gibi yntemlerle felkete kar kendilerini korumay denemektedir. Zenginler
selametlerini her zaman hzl bir kata bulmaktadrlar. Felket haberi alnr alnmaz,
bunlar komu kentlere veya ou zaman da deerli kr evlerine kamaktadrlar. 1587de
Marsilyaya vardnda Thomas Platter ( 291 ) etraf bu kadar fazla iftlik ve tatil eviyle
evrili bir kent daha grmemitim diye yazmaktadr. Bunun nedeni, veba salgn
olduunda (her lkeden gelen ok sayda insann varlndan tr bu sk bir olaydr)
kent halknn kra kamasdr. Kent halk sznden zenginleri anlamak gerekmektedir,
nk fakirler salgna yakalanan kentte kalmakta ve o andan itibaren de kuatlmakta,
kukuyla baklmakta ve biraz uslu dursunlar diye yaplan cmertlikler sayesinde
dardan iae edilmektedirler. Rene Baehrelin ( 292 ) kaydettii gibi, derin snfsal kinlerin
kkeninde yer alan eski bir atma, buradan kaynaklanmaktadr. 1478 Hazirannda ( 293 )
salgn Venedie ulamtr; olaan olduu zere kentte hemen hrszlklar balamtr; bir
Ca Balastreo yesinin evi tamamen boaltlm ve bir Ca Foscari deposu ile Rivoaltoda tccarlar konsoloslarnn brolar da ayn kadere uramtr. Byle olmutur,
nk hoc tempore pestis communiier omnes habentesfacultatem exeunt civitatem relictis
domibus suis, aut clausis aut cum una serva vel famulo. 1656da Cenovada Capuein
Charitable'm tanklna gre, olay kelimesi kelimesine ayndr ( 294 ).
Ancak XVII. yzyln ilk yarsnn byk salgnlar-1630da Milano ve Verona; 163031de Floransa, 1631de Venedik, 1656da Cenova ve hatta 1664te Londra- bir nceki
yzyldakinden farkl bir vehamete sahibe benzemektedirler. Demek ki kentler XVI.
yzyln ikinci yarsnda nisbeten daha az sert deneylerden gemi olmaldrlar. Akla
hemen aklamalar gelmektedir: nemlilik ve souun artmas, talya ile Dou arasnda
daha dorudan ilikiler. Fakat acaba Dou neden felkete daha fazla maruz kalmakta
dr.
Kentler XVI. yzylda sadece vebaya av olmamaktadrlar. Zhrevi hastalklar, araki
hummas, dizanteri, tifs onlar kedere bomaktadr. Hastalklar daha da narin olan u
gezginci ehirler ordular da muaf tutmamaktadrlar. Macaristan sava srasnda (1593
1607) ungarische knarnkheil ( 29S ) ad verilen bir cins tifs Trklere ve Macarlara
dokunmazken, Alman askerlerini mahvetmi ve ngilitereye kadar btn Avrupaya
yaylmtr. Kentler bu hastalklarn ieret edilen menzileridir: 1558de Venedikten
itibaren izlenebilen bir grip bu kentte halkn tamamn yoketmeyip, ama trpanladktan.
Byk Meclisi bir darbede boalttktan -ki veba kendi hesabna bu ii hibir zaman
becerememitir- sonra Milano, Fransa, Katalonya ve sonra da bir sramayla Ameri
kaya ulamtr ( 2% ).
Salgnlar, kentlerin sarsntl ve dzensiz hayatlarnda, ancak XVIII. yzylda sona
erebilecek olan fakirlerin maruz kaldklar u toplumsal katliamlarda sorumluluk
payna sahiptirler.

Vazgeilmez gmen
Allm bir baka izgi: kentlerin proletaryas kendini ancak yenilenen gler
sayesinde devam ettirebilir ve a fortiori artrabilir. Kent, her trl ie aday ebedi dal
gmenden baka, talebine yetecek kadar, her ynden gelen bir proleter ve macerac
kitlesini cezbetme ayrcalk ve zorunluuna sahiptir. Raguza, emek-gcn civarndaki
dalardan salamaktadr. Diversa deForis sicillerinde, 1550lerde ylda ortalama 3 dka
altn karlnda ve ounlukla da szleme sresinin sonunda denmek kaydyla, 1,2,
3, 7 yllna ie giren hizmeti raklarnn saylamayacak kadar ok szleme nshalar
222

okunabilir. Bylesine bir famulus efendisine partibus Turcicorum olarak hizmet etmeyi
taaht etmektedir; bunlarn hepsine yiyecek ve giyecek verilmekte, stne de efendileri
nin mesleini renme ( 297 ) veya szlemelerinin 5,8 veya 10 yl sonra sona ermesi halinde
bir prim alma vaadini elde etmektedirler ( 298 ). Metinlerin birey sylememelerine
ramen, bunlardan ne kadar kentli olmaktan ok, Raguza krnn ocuklar, hatta az
ok Trk uyruu olan Morlachilerin ocuklardr?
Marsilyadaki gmenlerin en tipik olan Korsikal, zellikle de Capocorsinodur.
Sevillada gmen (heryerden gelen Hind yolculuklar merakllarnn dnda) srekli
proleter. Moriscosdur. Andaluyadan gelen bu insanlar byk kentte kaybolmaktadr
lar, o kadar ki, yneticiler yzyln sonunda artk dalarn deil de, ngiliz kartmasyla
balantl olarak bizzat kentin kendisinin ayaklanmasndan endie duyacaklardr ( 299 ).
Cezayirde yeni gelenler hristiyanlardr ve bunlarn says korsanlk ve esaret yoluyla
artmaktadr; Andaluya veya Aragondan kaanlar (XV. yzyln sonu ve XVI. yzyln
banda); adlar bugnk Tagarinler mahallesinde hala sren zenaatkr ve dkknclar
(3); hepsinden fazlas zaten nfusun ilk temelini salam olan yakndaki Kabili
dalarnn Berberleri bu gmen kalabaln artrmaktadlar. Haeodo bunlar sefil,
zenginlerin bahelerini apalarken, frsat ktnda milis ordusunda bir yer elde etme
ihtirasn beslerlerken gstermektedir: ite ancak asker olurlarsa doyuncaya kadar
yiyebileceklerdir. Osmanl mparatorluunun btnnde, devletin denetim ve yasakla
ryla, esnaf kurulularnn phe duymalarna ramen, hibir kent yoktur ki, talihsiz veya
ar nfuslu krlardan kesintisiz olarak gmen kabul etmtsin. Bu kaak ve umutsuz
emek gc, baheleri, ahrlar ve evleri iin hizmetkra ihtiya duyan zenginler iin
bunlar ucuza salamann bir kaynadr. Bu sefiller klelerle bile rekabet etmektedirler

O
Yeni gelenlerin akn ettikleri Lizbonda en sefiller zenci klelerdir. 1633de bunlar
15.000den fazladrlar ki, kentin nfusu o sralar 100.000 civarndadr. Bu zenciler onlar
iin hasr ve renkli elbiseler giyme frsatn yaratan Nuestra Senora de las Nieves bayram
srasnda kent sokaklarnda geit yapmaktadrlar. Bir kapsen rahibi beyazlarnkinden
daha dzgn ve gzel vcutlara sahiptirler ve plak bir zenci giyimli bir beyazdan daha
gzel bir grnme sahiptir diye kaydetmektedir ( 302 ).
Venedie gmen, civar kentlerden (orada tannmadan kalma, darda tutulma
karsnda nasl bir hayal krklna uradn, yzyln ortalarnn bir yazar olan
Cornelio Frangipane biraz uzunca anlatmaktadr) ( 303 ) ve yaknlardaki krlar ile
dalardan gelmektedir (Tiziano Cadorelidir). Eer Friouli insanlar -Furlani- hizmetilik
ve ar iler iin, hatta kent dndaki tarmsal faaliyetler iin en uygunlarysa, kaka
ocuklarn hepsi veya hemen hepsi Romagna veya Marchiadan gelmektedirler. Mays
1587 tarihli bir rapor ( 304 ) tutti li homeni di mala qualit, o la maggior port edi loro che
caprita in questa ci sono Romagnoli e Marchiani demektedir. Bu istenmeyen ve
genellikle kaak olan ziyaretiler kente geceleri, dzenli balantlar araclyla
szmakta, ve bu ii yaparken ou zaman akmakl tfekle, roda ile silahlanm insanlar
kayna almaktan kanmayan herhangi bir barcaruol't bavurup kendilerini iyilikle
veya zorla Muranodaki Giudeccaya veya baka bir adaya tatmaktadlar. Bu
gelimeleri yasaklamak sululuu frenleyecektir, fakat bunu salayabilmek iin srekli
bir gzetim ve yerinde alan bir haberalma rgt gerekmektedir.
Venedik mparatorluu ve komu blgeler ayn zamanda kendi insan hasatlarn da
salamaktadrlar: eline abuk ve kanl kskanlklar olan Arnavutlar; Rum milletine
mensup saygn Rum tccarlar ( 305 ) veya ilk yerleme zorluklarn aabilmek iin kadn ve
kzlara fahielik yaptran, sonra da rahat refahtan tat almaya balayan fakir eytanlar
( 306 ); Dinar dalarnn Morlachi\tn\ Riva degli Schiavoni yalnzca yola klan bir nokta
223

deildir. Yzyln sonlarna doru Venedik ranl, Ermeni ( 307 ) ve Trklerin gelmeleriyle
hibir zaman olmad kadar doululamtr. Trkler XVI. yzyln ikinci yansdan
itibaren Marco Antonio Barbano saraynn mtemilatndaki binalardan birine yerle
miler ( 308 ) ve XVII. yzylda bir fontico dei Turchi kurulmasn beklemektedirler.
Venedik bylece, ayn zamanda Portekiz asll Yahudi ailelerinin Kuzey Avrupadan
(Flandre veya Hamburgdan) Douya gitmek iin kullandklar bir merhale haline
gelmektedir ( 309 ). stelik Venedik srgnlerin, sonra da bunlarn ardllarnn snadr.
Bylece 1574te skender beyin ardllar hala orada yaamaktadrlar: rk burada
srmektedir... namuslu aralarla ( 3I ).
Bu vazgeilmez gmenler her zaman zor durumdaki veya dk nitelikli insanlar
deillerdir. ou zaman kendileriyle birlikte, kentsel hayat iin en az onlar kadar gerekli
olan yeni teknikleri de getirmektedirler. Sefaletleri deil de, dinleri yznden kovulan
Yahudiler, bu teknik transferi konusunda istisnai bir rol oynamlardr. spanyadan
atlan Yahudiler, nce Selanik ve stanbulda perakendeci tccar olmular, sonra da
ilerin yava yava gelitirerek, ticaret alannda Raguzallar, Ermeniler ve Venediklilerle
rekabet edecek noktaya gelmilerdir. Beraberlerinde Dou Akdenizin iki byk kentine
matbaa, yn ve ipek endstrileri ( 3n ) ve baz sylentilere inanmak gerekirse, sahra
topunun kundaklarnn imal srlarn getirmilerdir ( 3I2 ). Bunlar sonu getiren armaan
lar olmulardr. Ayn ekilde, Trk iskelesi olan Avlonyada servet yapanlar da,
Anconadan IV. Paul tarafndan kovulan Yahudiler olmutur ( 3I3 ).
Byyen ve inaat faaliyetlerini genileten kentler tarafndan cezbedilen birka
gezginci sanatdan ibaret olsalar da, baka nitelikli gmenler de bulunmaktadr. Veya
tccarlar, zellikle de Lizbon, Sevilla, Medina del Campo, Lyon ve Anversi canlandran,
hatta yaratan talyan tccar ve bankaclar. Kent, proleteri cezbettii kadar, bunlar da
ekmektedir, ama tamamen farkl nedenlerle. Tarihiler tarafndan o kadar ok tartlan
koskocaman inurbamento sorununda ( 3I4 ), yakndaki kente gidenler sadece fakir
contadini olmayp, ayn zamanda senyrler ve zengin toprak sahipleri de olmaktadr.
Karlatrma nesnesi olarak, bu konuda Brezilyal sosyolog Gilberto Freyrenin gzel
almalan ne kadar da aydnlatc olmaktadr. Brezilyann ilk kentleri fazendiros'u ve
hatta evlerini bile sonunda kendilerine ekmilerdir. Kente doru tam bir tanma sz
konusudur. Akdenizde de herey sanki kent btn ato sahipleriyle atolar bir hamlede
kendine ekiyormu gibi cereyan etmektedir. Tpk Maremmede atosu ve Sienada
saray olan ve Bandellonun bize bu saray nadiren kullanlan zemin kat, ipein muzaffer
kn yapt debdebeli yatak odalaryla tasvir ettii, Sienal senyr gibi.
Bu saraylar zenginlerin kentlerin dna yeni bir gn, u tarlalara, meyva bahelerine
ve balara geri dn, Venedik ( 315 ), Raguza ( 316 ), Floransa ( 317 ), Sevilla ( 3l8 )da ok
aikr olan ve XVI. yzylda olduka genelleen u burjua ak hava arayn
nceleyen bir tarihin tanklandr. Fakat bu g mevsimliktir: krdaki evine sk sk dnse
bile, kentte kendine saray ina ettirmi olan senyr artk bir kentlidir. Kr evi artk
fazladan bir lks ve ou zaman da bir moda sorunudur. 1530da bir Venedik elisi olan
Foscari Floransallar kalabalklar halinde gidiyorlar; 20.000 dka kazandklarnda,
bunun 10.000ini kent dndaki bir palazzo iin sarfetmektedirler. Bu konuda herbiri
komusunun modasn izlemektedir... O kadar ki, kent dnda saylamayacak kadar ve
ok ihtiaml, ok debdebeli saraylar yaptrmlardr ki, bunlar ikinci bir Floransa
meydana getirmektedirler diye yazmaktadr ( 319 ). Ayn durum Sevilla iinde geerlidir,
XVI. ve XVII. yzyllar novelas' kent civarndaki villalardan ve buralarda dzenlenen
grkemli trenlerden bol bol bahsetmektedirler. Lizbon evresindeki, aalar ve canl
sularla dopdolu quintas da tamamen ayndrlar ( 32 ). Tabii ki bu zevkler, bu kaprisler
yerlerini daha makl ve daha byk sonular olan kararlara brakabilirlerdi. XVII.
224

yzylda, bundan da fazla olarak XVIII. yzylda Venedikte zengin kentlilerin toprak
mlkiyetine dnmelerinden sz etmek gerekmektedir. Venedik, Goldonilerin anda en
gzel kentsel saraylarnn harabe haline dnmelerine gz yummu ve btn lks Brenta
kylarndaki villalarda younlamtr. Yaz gelince, kentte yalnzca fakirler kalmakta
dr, nk zenginler topraklarna ekilmilerdir. Zenginlerin sz konusu olduu her
seferindeki gibi, moda ve kapris hereyi aklamamaktadr. Mlk sahibinin yanamala
rnn, Provenceda denildii gibi basiidesin yannda oturduklar villalar ve kr evleri,
ayn zamanda kentsel para lehine elde edilen topraklarn toplumsal fethinin kilometre
talardr. Ve bu muazzam hareket kyllerin verimli tarlalarn da darda brakma
maktadr. ok sayda kyl szlemesinin resmi sicillerde muhafaza edildii Raguzada
Languedocta Provenceda bu konuda herhangi bir kukuya yer yoktur. Robert
Liventnin tezinde grdmz, Durance kysndaki u Provence commune'nn
haritas bu durumu ilk bakta gstermektedir. Rognes kynn topraklar XV.
yzyldan itibaren ve izleyen dnemlerde bundan da fazla olmak zere, herbirinin
olduka geni topraklar olan basildelerle dolmutur; XVI. yzylda bunlar/oramlere
yani Rognesda oturmayan mlk sahiplerine aittirler. Bunlar ounlukla Aixin
zenginlemi kiileridir ( 321 ).
Bylece kentler ile krlar arasnda akmlar ve kar akmlar meydana gelmektedir.
XVI. ve XVII. yzylda krlardan kentlere olan akm, zenginlere ilikin olarak bile, ste
kmaktadr. Bu dnemde senyrler kenti haline gelen Milano ton deitirmitir. Ayn
dnemde iftlik sahibi Trkler kylerini ve baml kyllerini terkederek yakn kentlere
gitmektedirler ( 322 ). XVI. yzyln sonunda ok sayda spanyol senyr Kastilya
kentlerine, zellikle de Madride yerlemek zere, krlarn terketmektedirler ( 323 ). II.
Felipe ile III. Felipenin saltanat dnemleri arasndaki iklim deiiklii ok sayda
dnmn nedeni olurken, ayn zamanda spanyol soyluluunun o dneme kadar
yalnzca geici olarak ikmet ettii kentsel ereveye geliine de baldr. Acaba bu
durum Temkinli Kraln ardl dnemindeki, u feodal denilen tepkiyi aklamakta
mdr?

Kentsel siyasal bunalmlar

Kentlerin iine dtkleri bu zorluklar, bulank tarihleri, gn gnne hayatlar,
yzyl ilerlerken onlar acmaszca iine soktuu siyasal atmalarn dramatik grnt
sne sahip deillerdir. Ancak bu seyirlik tarihi, lsnn dna kartarak bytmeye
lim. Ve zellikle de, o an insanlarn ister cellat ister kurban olsunlar, Pizallarn
Floransallar yarglarlarken gsterdikleri iddet gibisinden, o an insanlarnn
duygularyla yarglamak sz konusu olmayp, onlar ten veya tyora benzeyen
sreci anlamak gerekmektedir. nk devletler baarya ularlarken, kentler tpk
boyundurua girmeden nce de olduklar gibi, belirleyici olarak yaamaya devam
etmektedirler.
Vekayiler ve siyasal tarihler nihayetsiz bir kentsel felketler listesi iermektedirler.
Darbe yiyenler yalnzca kurumlar, adetler, yerel kasntlar olmayp; ayn zamanda
ekonomi, yaratma becerisi, bizzat kentsel cemaatlerin mutluluu da olmaktadr. Ancak,
yklanlarn ou zaten ayakta durmuyorlard ve atmalar ou zaman grnte bir
drama yol amakszn, dostlukla zmlenmi ve bazen ac olan yeni meyvalar
olgunlatrmak iin ok zaman harcamlardr.
lk iaretleri grebilmek iin en azndan, birok kereler ok zel bir erkencilik
gsteren talya iin, XV. yzyln balarna kadar geriye gitmek gerekmektedir. 1404
Nisannda Venedikliler tarafndan ele geirilen ( 324 ) Veronann, birka yl iinde iki
bklm olduu grlmtr; 1405te Piza Floransann olmutur ( 325 ); 1406 Kasmnda
225

Padova Venedikliler tarafndan zaptedilmitir ( 326 ); daha sonra Milanolunun snrnda

1426da Brescia ve 1427de Bergamo ayn kadere urayacak ve artk batya doru
Venedik Terra ferma' snn her zaman uyank ileri karakollarn meydana getireceklerdir
Yllar gemektedir: i bunalmlar, bitmez tkenmez kavgalar, onlar nceleyen ve
izleyen ekonomik zorluklar bizzat Cenovay sarsalamaktadrlar. 1413ten 1453e kadar
olan 40 yl iinde bu kentte 14 ihtilal patlamtr ( 328 ). Av caziptir, onu 1458de Fransa
kral yakalam, sonra da 1464te Sforzalarn sras gelmitir; Cenova efendilerinden
kurtulmu, sonra da onlar geri armtr; nce Sforzalar, sonra da Fransa krallarn.
Bu arada Karadenizdeki imparatorluunu da elinden karmaktadr. Daha yaknndaki
Livornoyu da kaybetmitir. Bu bel ve karklklara ramen toparlanabilmesi bir
mucize olacaktr ( 329 ), bunun iin lkesinin yarsn I. Franoisnn Fransasna vermi,
sonra Andrea Doria ile birlikte 1528de Ispanyayla birlik olarak Fransaya ihanet
etmitir; ve bu durumda oligarik bir anayasa meydana getirmitir ( 33 ). Fakat daha bu
tarihten nce, kendine ait olan muhafaza edecek ve bakalarnnkilere elkoyacak kadar
gldr. 1523te Cenova milis askerleri Savonay ele geirmilerdir; 1525le 1526
arasnda ( 331 ) galip gelen avnn stne atlm, dalgakran tahrib etmi, liman
doldurmu, daha sonra Trklere balanmak isteyenlerin kentte karttklar bir isyan
denemesinden sonra ( 332 ), 15 2 8de ehrin kulelerini tahrib etmi ve kendi kalelerini ina
etmeye girimitir ( 333 ). Fakat, bu tarihte byk felketler zaten meydana gelmilerdi.
1453te, birok nedenden tr simgesel olan, stanbulun fethi meydana gelmitir;
1472de Barselona Aragon kral II. Juann birlikleri karsnda teslim olmu; 1480de
Fransa kral savamadan Provence ve Marsilyann efendisi haline gelmi; 1492de
Granada dmtr. Bunlar byk devletlere kar srekli bir mcadeleyi srdremeye
cek kadar narin kentsel devletlerin kaybedi srelerinin byk anlardr. Artk oyunu
srkleyen byk devletlerdir. Yzyln banda, kentler baka kentleri ele geirerek
topraklarn geniletiyorlard: Venedik Terra Ferma'sim oluturmakta, Milano Milanese'yi yaratmaktadr, Floransa Toskana olacaktr. Ama artk galipler Trk, Aragonlu,
Fransa kral, Aragon ve Kastilya ortak krallar alacaklardr.
Tabii ki bu alevin yeniden parlad anlar olmaktadr, fakat o kadar ksa ki: 1406da
fethedilen Piza 1494de yeniden zgr olmu, 1509da tekrar boyunduruk altna girmi
bunun zerine halk tarafndan terkedilmi ve bu insanlar kitleler halinde Sardinya,
Sicilya ve dier blgelere gitmilerdir ( 334 ). Baka yerlerde de yeni ateler yanmaktadr:
1521de Vilalarda Kastilyann gl ve vakur kentleri dzene sokulmutur. 1540da
Guerra del Sale, mali ve zafersiz sava esnasnda Papa-hkmdar karsnda boyun
eme sras Perugianndr ( 335 ). Ayn dnemde, 1543de Napoli blgesi kentlerinin
felketli borlanmalar, tek bana bu kentlerin son zgrlklerinin kaybedilmelerine
yetmitir ( 336 ). Abruzzelerdeki Aquilada kent, en azndan Philibert de Chalonun buray
1529da 40 millik bir evre iinde ( 337 ) tm castelli ve geitlerinden temizlemesinden beri,
malul bir gvde haline gelmitir. XVIII. yzyln banda burada garnizon tutan bir avu
spanyol askerine komuta eden Alonso de Contreras ( 338 ) yerel yneticilere utanmazcas
na kt muamele etmektedir. Bu ncelik kavgas, bir bakma, iki yzyldan beri
yenilenen yangnlarn son yalazlarndan birini iaret etmektedir.
Bu uzun bunalmla birlikte kaybolan nedir? Kendi kaderine egemen; baheleri
meyvalklar, balar, buday tarlalar ve yakndaki sahiller ile karayollarnn ortasnda
iyi korunan kent, Orta a beldesi kaybolmutur. Ve bu kent, genelde tarihin
manzaralar ve gereklerinin kaybolduklar gibi, arkasnda artc sreklilikler braka
rak silinmitir. Venedik Terra Fermas zgrlkleri, ticaret resimleri ve yar zerklikle
riyle bir kentler federasyonu olarak kalmaktadr. Montaignein gzleriyle bir minnack
226

Cumhuriyetin askeri uyankl karsnda ok fazla glmsemeden seyredilebilecek olan

ayn dekor Luccada da grlmektedir. Bundan da iyisini grmek iin Raguzada
duraklamak yeterlidir. XVI. yzyln ortasnda bu kent XIII. yzyl Venediinin yaayan
bir hayalidir ve eskiden talyann tccar sahillerinde ok sayda olan u kentsel
devletlerden biri olarak kalmaya devam etmektedir. Eski kanunlar hi dokunulmakszn
ve zenle dzenlenmi olarak yerli yerlerindedir; bugn bile bunlara tekbl eden deerli
ktlar orada durmaktadrlar. Biz tarihiler XVI. yzyln belgelerini hibir zaman
yerlerinde bulamadmzdan yakndmzda; ihmalkrlklar, yangnlar, tahribat ve
yamalar sularz; bunlar rollerini oynamlardr. Ama bundan daha fazla, kentsel
devletten karasal devlete geii ve bunun sonucunda hereyi alt-st eden kurumsal
uyumsuzluklar sulayalm. Burada kent-devlet henz titiz uyanklyla ortada yoktur
ve karasal devlet de henz onu ikme etmemitir. Belki Medicilerin aydnlanm
istibtadlannn geii hzlandrd Toskana hari. Fakat, Raguzada hibir ey dei
memitir, herey Rettorelerin saraynda hayranlk verici bir ekilde hizaya sokulmutur:
yarg belgeleri, teyid sicilleri, mlknameler, diplomatik yazmalar, deniz sigortalar,
kambiyo senetlerini kopyalar. Eer XVI. yzyl Akdenizini anlamak ansna sahipsek,
buna Raguza teknelerinin btn alan, slamiyet Hrstiyanlk arasndaki tm blgeleri,
Karadenizden Herakles stunlarna ve daha da telerine kadar dolatktan sonra geri
dndkleri bu ayrcalkl yerde kavumaktayz.
Acaba bu gerek midir, yoksa sahte bir dekor mu? Raguza Trklere hara demeyi
kabul etmitir. Tek bu koul sayesinde, Balkanlarn her tarafna dalm dkknlarn,
zenginliklerini ve kurumlarnn deerli mekanizmasn kurtarmtr. Yzyln belirsiz
zamanlarndan tarafsz olarak yararlanmtr. Zaten bu tarafszlk kahramanca ve
beceriklidir. Savunmas iin yelesini kabartmasn, davasn savunmay ve ateli bir
katolik olarak Roma ve Hristiyanlk yannda tavr koymasn bilmektedir. Trke kar
kararl bir ekilde konumaktadr. Cezayirlilerin haksz olarak elkoyduklar u Raguzal
tekne sahibi yaknmakta, barp armakta, ulumaktadr, o kadar ki, Cezayirliler
birgn onu, boynuna ip balayarak denize atmlardr. ( 339 ). Tarafszlar her zaman
baarya ulaamamaktadrlar.
Her hal- krda ve tartmasz olarak Milanese blgesinin yle byle gizli himayesi
altndaki Luccann durumu sahte bir dekordur. Buras Cervantesin safa syledii
zere, talyada spanyollarn sevildii yegne kenttir ( 340 ).
, Fakat istisnalar kural teyid ederler. Kentler XV. ve XVI. yzyllarn uzun siyasal
bunalm karsnda hi darbe almakszn yaamaya devam edememilerdir. Kentler
karmaann etkilerine maruz kalmlar ve bunlara uyum salama zorunluuyla kar
lamlardr: bu, hepsi birarada olmak zere, boyun emek, ihanet etmek, tartmak,
kaybolmak, toparlanmak, teslim olmak veya kendini satmak (Cenovann yapt gibi)
veya Floransann aklc olmaktan ok muhteris bir ekilde yapt gibi mcadele etmek;
veyahut da mcadele etmek ve tutunmak (Venedik bunu insan st bir ekilde
yapmtr), anlamna gelmitir. Fakat yaamaya devam edebilmenin bedeli uyum
salamak olmutur.

Ayrcalkl nakit kentleri

Devletler ne hereyi alabilirler, ne de hereyi omuzlayabilirlerdi. Bunlar yeni ve
insanst grevlerine yetmeyecek kadar ar makinelerdi. Okullarda yaptmz ayrm
larda ortaya kan territoriale denilen ekonomi kentsel denilen ekonomiyi bomakta
gecikmektedir. Kentler srkleyici olarak kalmaya devam etmektedirler. Bylesine
kentlere sahip olan devletler onlara almaya ve tahamml etmeye mecburdurlar.
227

stelik, bamsz kentlerin bile karasal devletlerin meknlarna yaslanmak zorunda

olmalarndan tr, bu anlama doaldr.
Toskanann tamam tek bana,Medicilerin zenginler zengini Floransasn destekle
mekten acizdir. Toskana, kentin buday tketiminin te birini bile karlayamamakta
dr. Arte della Lana dkkanlarna raklar Toskanann yksek blgelerinden gelmekte
dirler,ama ayn zamanda Cenova, Bologna, Perugia, Ferrare, Faenza, Mantovadan da
( 341 ) gelmektedirler. 1581-1585e kadar Floransa sermaye yatrmlar (accomandite'ler)
Avrupann tmne yaylmakta ve Douya kadar uzanmaktaydlar ( 342 ); Floransal
tccar kolonileri btn nemli yerlerde bulunmaktadrlar ve beryada genel olarak
sanldndan ok daha belirleyici bir role sahiptirler; Lyonda egemen ve XVII. yzyln
banda bile Venedikte birinci durumdadrlar ( 343 ). Byk dk Ferdinandonun tahta
kmasndan (1576) itibaren yeni mahrelerin aranmas belirginlemitir. San Stefano
kadrgalarnn keif gezileri veya Brezilya veyahut Hindlere ulaabilmek iin Hollanda
lIyla giritii ortaklk da daha az merakl deildir ( 344 ).
XVI.
yzyln b byk kentleri evik ve tehlikeli kapitalizmleriyle, dnyann
tmn kavrayacak, smrecek boydadrlar. Venedik yalnzca Terra Fermas veya
inatla smrd kylar ile adalardan meydana gelen imparatorluuyla aklanamaz.
Fiili olarak Venedik, Trk imparatorluunun koskoca kitlesinden beslenmektedir.
Sarmak yapt aalardan beslenir.
Cenova da bolluk iindeki hayatn beslemek iin Bat ve Doudaki fakir sahilleriyle
veya deerli ve baarctc mlk Korsikayla yetinmemektedir. XV. ve XVI. yzyllar
daki dram yalnzca siyasal kaderinden kaynaklanmamaktadr, bu sadece bir sonu ve
ou zaman da bir grntdr, dram Cenovann bir imparatorluu kaybedip bir
dierini oluturmasdr. Ve kincisi oirincisine hi de benzememektedir.
Cenovann birinci imparatorluu esas olarak tccar kolonilerinden meydana
gelmiti. Bu konuda W.Sombartn Orta a talyan kentlerinin kukusuz Suriye, Girit,
Kbrs, Cenevizlilerin 1566ya kadar kalacaklar Sakz adas iin doru olan geni toprak
mlklerinin olumasyla sonulanan feodal ve tarmsal yaylmalar hakkndaki dnce
lerini bir yana brakalm. Fakat Cenovann servetinin esas, stanbulun tesinde, Bizans
mparatorluunun snrlarnda, Kefe, Tana, Soldaya ve Trabzonda kurduu koloniler
dir. Bunlar denizar ticaret merkezleridir. Kuzey Afrika sahilinde, Lomelliniler
tarafndan rgtlenen XVI. yzylda hala canl ve garip bir ticari kale olan Tabarka ise,
mercan avclnn masals krlarn Cenovaya aktaran bir baka denizar merkezdir.
Cenovann Batya ynelik ikinci imparatorluu, sadece elde tutmann yeterli olduu,
Milano, Venedik ve Napolidekiler gibi ok eski ve gl tccar kolonilerine yaslanmak
tadr. 1561 'de Messinadaki buday, ipek^baharat trafiinden Ceneviz kolonisi byk
pay almaktadr. Bir konsolosluk belgesine gre, bu pay resmi olarak ylda 240.000
ekdr ( 345 ). Akdeniz etrafnda bu trden on, yirmi otuz koloni bulunmaktadr.
Fakat Cenovann XV. yzylda meydana gelen Doudaki felketlerini telafi ettii
imparatorluk, spanyol lkesinde, Sevillada, Lizbonda, Medina del Campoda Valladolidde, Anversde, Amerikada yerlemitir. Sevilladaki kolonisinin belgesi 1493te
Cenova ile Katolik krallar arasnda imzalanan antlamadr ( 346 ); bu belge Ceneviz
kolonilerine milletlerinden bir konsolos semeleri, consulem subditorum suorum, ve
istediklerinde deitirebilmeleri hakkn vermektedir. Bu Bat kolonileri, tam da spanya
Amerikadaki byklnn arefesindeyken, onun maliye ve fnans alanna ok
derinlemesine kk salm olarak, gerei sylemek gerekirse, bankac kolonilerinden ok
ayrdrlar. Cenova doudaki ticari felketini batdaki mali bir zaferle telafi etmitir.
228

Cenevizliler Amerika ynndeki Sevilla toptan ticaretini cambios sanat araclyla

yaratacaklar; byk tekelleri, tuz ve yn alanndakileri, ok erkenden ellerine geirecek
ler; bizzat II. Felipenin hkmetini yzyln ortasndan itibaren ellerinde tutacaklardr.
Ceneviz zaferi mi? Hem evet, hem de hayr. 1579da Piacenza fuarlarnn yaratlmasyla
halkalar tm Bat dnyas zerine yaylan bu para imparatorluu, dn olduu gibi
Londra piyasasnn gcn oluturmaktadr. Bu imparatorluk,Nobili vecchinin impara
torluu olup, onlar tarafndan 1528den itibaren sk bir ekilde elde tutulan mutsuz ve
yeni soylularn varlna ramen, halk ihtiraslarna ve 1575deki frsata ramen,
dorudan kente ait deildir. Bu dnyay yutan olaanst toprak aristokrasisi, XVI.
yzyln en byk kentsel atlmn meydana getirmektedir. O dnemde Cenova bir
harikalar kentine benzemektedir. Artk kendine ait bir donanmas veya en azndan
yeterli bir donanmas yoktur; ortala Raguza yk tekneleri, sonra da Marsilya kayklar
dolumaktadr. Cenova Karadenizdeki kolonilerini, sonra Dou Akdenize ynelik
ticari ilemlerinin merkezi olan Sakz 1566da kaybetmitir. Fakat carattidelmarelehn
1550-1650 arasndaki sicilleri hala Orta Asya ipeinin, Rusyann ve Hazaryann
beyaz balmumunun tpk XIII. ve XVI. yzyllarda olduu gibi, Cenovaya kadar
geldiini iaret etmektedirler ( 347 ). Trk artk ona traite des bledz buday ticareti hakk
tanmamaktadr, ama Cenova frsat bulduunda Trk buday yemektedir. XVII. yzyl
ekonomilerin bir ie ekilmelerine tank olurken; o muktedir ve saldrgan olmaya devam
etmekte, 1608de limannn serbest olduunu iln etmektedir ( 348 ). Bunlar bizatihi basit
bir mucize olmayan, parann yaratt harikalardr. Herey bu zenginler zengini kente
gelmektedir. Satn alnan bir Raguza teknesinin ( 349 ) birka carati'si ve ite bu
Dominante'nin hizmetindedir. Marsilyaya bir miktar para yatrlmakta ve btn
Provence kylarnn kayklar hizmetlerini sunmaktadrlar. Ak ipek Asyann derinlikle
rinden Cenovaya kadar neden gelmesin ki? Bunun iin birazck deerli maden yeterli
olmaktadr.
Dier yandan Cenova, 1570-1580li yllardan itibaren mali dnyann ayrcalkl
aileleri olan Grimaldi, Lomellini, Spinolar ve birok dierlerinin denetimi altnda,
Amerikann beyaz madeninin yeniden dalm merkezidir. Bu aileler Cenovadaki
yksek ve muhteem saraylarna yatrmadklar paray, Milano, Napoli, Monferrato
inferiore'de (Cenevizin fakir dalar bu emin plasmanlar salayamazlar) toprak veya fef
almna; veyahut da spanya, Roma veya Venedikteki rantlara yatrmaktadrlar ( 35 ).
Halkn igdsel olarak, bu gururlu tccarlardan nefret ettii, II. Felipenin frsat
ktnda uak muamelesi yapt ve mallarn msadere ettirdii spanyadaki ( 351 )
ktlklerinin listesini dzenlemek gerekmektedir. Marksist bir tarih kitab ( 352 )
Nuremberg tccar kapitalizminin Bohemya, Saksonya ve Silezyada yol at ykntla
rn bir bilanosunu dzenlemi ve daryla balantlar kesin olan bu blgelerin
ekonomik ve sosyal geriliklerinin sorumluluunu, buralara gayrimeru yollarla giren bu
kapitalizme yklemitir. Ayn mahkeme belki spanyadaki Cenevizliler iin de kurulabi
lir: bunlar bir spanyol kapitalizminin geliimini kitlemilerdir; Burgoslu Malvendalar
veya Medina del Campolu Ruizler yalnzca ikinci dereceden kiilerdir ve Eraso ve
Garnicadan sca scana bu grevlere atanm olan Aunon markisine varncaya kadar,
II. Felipenin mliyesinin sorumlularnn hepsi satn alnabilir ve satn alnm kk
insanlardan ibarettirler.
Bylece byk devletler ve mparatorluklar mekn ellerine geirmekte, fakat ite
buralarn ekonomik azametini tek balarna smrmekte ksa bir sre sonra aciz
kalmaktadrlar. Bu acz kapy kentlere ve tccarlara yeniden amaktadr. Dierlerinin
iddialarnn arkasnda servet yapanlar, bu kentler ve bu tccarlardr. Ve devletler daha
kolaylkla efendi olacaklar yerlerde, kendi evlerinde bile, gerek uyruklarnn karsnda
229

bile ayrcalklar tanmak durumunda kalmaktadrlar. Ayrcalkl kentlerin ykselen

tehlikelerine baknz: Katolik kraln evinde Sevilla, Burgos ( 353 ); ok Hrstiyan kraln
evinde Marsilya, Lyon ve hikye byle srp gitmektedir.

Krallk ve imparatorluk kentleri

Demek ki karasal devletlerin elkoymu olmalarna ramen, ekonomik konjonkt
rn dalgalar ve bizzat devletin onlara terkettii grevler tarafndan tanan XVI. yzyl
kentlerinin, bazlarnda lsz olmak zere insan ve zenginlikten yana bymelerinde
alacak birey yoktur.
Madrid rneiyle yetinebiliriz: gecikmi bir bakent olarak 1560ta Valladolidin
yerine gemi ve 1601 ile 1606 arasnda ncelii ve kt talihi gene buraya devretmitir.
Fakat Madrid en aaal gnlerine IV. Felipenin asi ve muktedir saltanat dneminde
(1621-1665) ulaacaktr. Ayn ekilde Roma rneine de bakabiliriz (bu rnek imdi
gzel bir kitap tarafndan aydnlatlmtr) ( 354 ), fakat Roma hereye ramen ok farkl bir
konuma sahiptir. eytanla, yani byk devletle anlama yapm olarak Milano ve
stanbul kukusuz daha temsil edici rneklerdir. Bunlarn ok erken antlama yaptkla
rn farkediniz; Napoli Reame'nin douundan, kukusuz Batnn tand ilk aydn
lanm mstebit olan slahat II. Federico (1197-1250)den itibaren ( 355 ); ve stanbul
Avrupa henz ne Tudorlarn gl ngilteresini, ne XI. Louisnin birbirine eklenmi
Fransasn, ne de Katolik Krallarn patlayc spanyasn tanmazken. Osmanl devleti
gcn kabul ettiren ve belli bir tarzda -1480de Otranto yamasyla- VIII. Charlesdan
14 yl nce talya savalarna balayan ilk merkezi devlettir. Nihayet, Napoli ve stanbul
Akdenizin en kalabalk iki kentidirler, kukusuz her ikisi de gzel kentsel canavarlar,
muazzam asalaklardr. Londra ve Paris ancak sonradan zuhur edeceklerdir.
Asalaklar: bir devlet bir para ve olanaklar younlamasdr; hizmet etmekten ok
rantiye olan bakentler bu younlama sayesinde yaamaktadrlar. Demek ki, en
mkemmelinden kentsel asalak olan Romann aln teri dken bir kent olmasn istemek
iin, Papa Sixte Quint gibi deli olmak gerekmektedir ( 356 ). Bunun kant, bylesine
bireyin gerekli olmad mdr? XVII. yzylda Roma aylak yaantsn srdrecek ve
esas itibariyle gereksiz olan ( 357 ) bymesi, alma hayatnn acmasz disiplinine tabi
olmakszn devam edecektir.
Hrstiyan dnyas iinde Napolinin bir ei yoktur. Nfusu -1595te 280.000Venediinkinden iki kat, Romannkinden kat, Floransannkinden drt kat ve
Marsilyannkinden dokuz kat daha byktr ( 358 ). Btn Gney talya onda nihayetlenmekte, ou zaman ok zengin olan varlklaryla, tedavisiz sefiller olan fakirlerini
orada biraraya getirmektedir. Nfusunun ar fazlal, o dnemlerde ok sayda lks
eya imal etmesini aklamaktadr. XVI. yzylda Napoli eyalar bir bakma, bugnn
Paris eyalar gibidir: danteller, rme kordonlar, ss eyalar, srma eritler, ipekliler,
ince ynller, her renkten ipek kokartlar, ince bezler. Bunlar Kolonyaya kadar heryerde
( 359 ) ve bol miktarda bulunmaktadrlar. Venedikliler Napolideki iilerin bete drd
nn geimlerini ipek ilerinden saladklarn iddia etmektedirler ve Arte di Santa
Luciamn uzaklarda bile ok nl olduu bilinmektedir. Santa Lucia ipeklileri ad verilen
para kumalar Floransada bile satlmaktadrlar. 1624te spanyada masraflara ilikin
olarak kartlan ve Napolinin ipek ve ipekli ihracatna kar ynelebilcek kanunlarn
tehtidi, yllk 325.220 dkalk mali geliri tehlikeye sokmutur ( 36 ). Fakat dier birok
endstri i bandadr veya ar emek gc hesaba katldnda, duruma uyum
salayabilir.
230

Engebeli ve krsal geni kralln btn eyaletlerinden kente doru byk bir kyl
akm olmaktadr. Bunlar yn ve ipek sanatlar; Pietro de Toledo dneminde balayan
ve ondan ok sonraki tarihlere kadar srdrlen kamu inaatlar (bazlar ancak 1594te
bitirilebilmilerdir) ( 361 ); soylu evlerinde gerek duyulan hizmetler -nk moda, senyrlerin kentte oturmalarn ve burada lkslerini sergilemelerini emretmektedir-; tarafndan
cezbedilmektedirler; bunlar olmadnda kyller hizmetkr ve dilenci gruhlaryla
birlikte, saylamayacak kadar ok kilise mensubunun evlerine gvenebilirler. Her
mevsimde ulalmas kolay olan ( 362 ) bu mahrece doru koarken kyller, ayn
zamanda olduka ar olan senyrlk zorlamalarndan da kurtulmaktadrlar. Bu ykler
senyr ister bir soylu, isterse her zaman sata amade olan toprak ve Unvanlar satn alm
biri olsun -sklkla u Cenevizli tccarlar gibi- hep ar olmaktadrlar. Atasz kent
havasnn zgr kldn sylemektedir, ama bunun anlam mutlu veya iyi beslenmi
kld deildir. Demek ki kent durmakszn bymekte: Otuz yldan beri diye
anlatmaktadr 1594 tarihli bir muhtra ( 363 ) kentteki ev ve insan says artm, ikibin
kadar yeni yol kazanm ve yeni mahalleleri hemen hemen eskilerine e sayda yeni
binayla dolmutur. Fakat daha 1551de arazi speklasyonu San Giovanni a Carbonara
kaps civarnda Alife prensinin bahesinin yaknndaki SantElmoya kadar olan alanda
ina edilmi olan yeni surlarn her iki tarafn da kapsamna almtr ( 364 ).
Bu muazzam yerleim alannda, iae sorunu zorunlu olarak ortaya kmaktadr ve
ba rol oynamaktadr. Eskiden beri tamamen beledi bir hizmet olan iae sorununu
artk 1550den beri atamakta olduu Erzak Emini (Annona) araclyla denetim altnda
tutan bizzat kral naibinin kendidir ( 365 ). Bu grevli mbayaa, stoklama, frnclar ve
gezginci zeytinyaclar gibi kimselere mal tahsisi ilerini yrten gerek bir iae
bakandr. Kent tek bana, bu ak veren iae ynetimini yklenmekten acizdir. 1607de
gvenilir bir kaynak, kentin ayda 45.000 dka harcadn, oysa gelirlerinin yalnzca
25.000 dka olduunu bildirmektedir ( 366 ). Buday, zeytinya ou zaman perakendeci
lere zararna satlmaktadr. Borlanma a kapatmaktadr, ama hangi acnacak
koullarda. Napolinin yaama srr, 1596da toplam olarak 3 milyon, 1607de 8 milyon
dka olan bu akta ksmen gizlidir ( 367 ). Acaba a stlenen krallk btesi midir?
Yoksa grbz ve hala basit bir ekonomi mi? Veyahut da, ona kuzeyin buday ve
balklarn getiren kuzey teknelerinin ( 368 ) Napolinin faaliyetlerini gdlemesi ve
gndelik hayatn kolaylatrmas mdr? Gndelik hayat her zaman rahatszlklara maruz
kalmaktadr; ister ime suyu yetersizlii (1560da bu madde Formale sularndan
salanmaktadr) ( 369 ), ister yollarn bakm veya ister liman trafii nedeniyle olsun.
Demirli tekneleri koruyan mendirek yzyln sonunda pler, lam akntlar, ev veya
kamu binas inaatlarnn dktkleri topraklar yznden o kadar dolmutur ki,
1597de bu konuda ciddi olarak dnmek gerekmitir; dnlen buray temizlemek
deil de, yeni bir mendirek ina etmektir ( 37 ). Muazzam Napolinin sz konusu olduu
her seferinde gerekte herey oranszlktr: bu kent ithal ettii dier erzakn dnda heryl
Apuliadan gelen 40:000 salme buday yemektedir. Sylendiine gre 1625te Napoli
30.000 kantar eker (1.500 ton kadar) ve 10.000 kantar bal ithal etmekte ve bunlarn
byk bir miktarn siropato, paste ve allre cose di zucaro biiminde yeniden ihra
etmektedir; fakat tabii ki yoksullar bunlardan yememektedirler ( 371 )Bu hayatn btn hakkndaki bilgilerimiz kttr. spanyol yneticilerin muazzam
kentin bymesini yavalatmay dndklerini ( 372 ), fakat bu konuda gerek tedbirler
almaya bir trl karar veremediklerini bilmekteyiz: acaba hereyin sonunda, koskoca
kralln nihayetsiz kaynamas iin bir emniyet supab olan bu kenti yok etmek ok
aklc myd( 373 )? Demek ki Napoli u ar nfuslu ve endie verici kent olarak kalmaya
devam edecektir; burada hibir zaman dzen kurulamamakta ve geceleri en gl, en
becerikli olanlar kentte kanun koymaktadrlar. Hatta, byk bir istekle yazan spanyol
231

askerlerinin abartmalarn da kaale alsak bile ( 374 ), buras gerekten dnyann btn
kentlerinin en artc, ok tatl bir ekilde aklsz olandr. Tabii ki kt nnden
anlaldndan ok daha alkandr, ama bu n de haksz yere kazanlmamtr. Bir
keresinde kenti doldurmakta olan serserilere kar ( 375 ), bir baka keresinde de o
zamanlar Lazzaroni erevesinde yer alan ve kentte ok sayda bulunan bunlarn
dayanma rgtlerine kar operasyon dzenlemek gerekmitir ( 376 ).
Napoli gney talyann, Reamemn boyutlarna tekbl etmektedir; stanbul ise ok
abuk oluan muazzam Trk mparatorluunun imajna uygundur. Kent btn kitlesi
itibariyle bu evrimin erisini izlemitir: fethin hemen ertesinde, 1478de belki 80.000
kiilik bir nfusa sahiptir; 1520 ile 1535 arasnda 400.000; yzyln sonunda ise,
Batllarn sylediklerine gre 700.000 kiilik bir nfusa ulamtr ( 377 ). Bu daha sonra,
XVII. ve XVIII. yzyllarda Londra ve Parisin ne olacaklarn haber vermektedir.
Siyasal lksn her trden ekonomik paradoksa ve ncelikle de olanaklarnn ve kendi
retiminin stnde yaama lksne izin verdii u ayrcalkl kentlerin ne olacaklarn.
Zaten tpk Paris ile Londra gibi ve ayn nedenlerle stanbul, XVII. ve XVIII. yzyllarda
hibir gerileme belirtisi gstermeyecektir.
stanbul bir kent deil, bir ylma blgesi, kentsel bir devdir. Yerleim yeri onu, ona
ramen blmekte ve hem ululuunu, hem de zorluklarn meydana getirmektedir. Tabii
ki ululuunu. Hali -ou zaman kt hava koullarnn hkm srd Marmaradan
ve cezalandrc deniz nne sahip olan Karadenize kadar yegne emin snakolmakszn, Boazii olmakszn, ne Konstantinopolis ne de onun mirass olan stanbul
kavranabilir. Fakat, kentsel mekn birbirlerini izleyen su yzeyleri ve ok fazla geni
sahil eridi tarafndan blmlere ayrlmtr. Bir denizciler ve kayklar topluluu
binlerce sandal, kayk mavna, perame ve skdarla Avrupa kylarnda hayvan tayan
tekneleri hareket halinde tutmaktadrlar. Rumelihisar ve Beikta Boaziinin
gneyinde iki mreffeh sandalc koyuaur ( 378 ); biri mallar, dieri hayvanlar tamak
tadr. Bu nihayetsiz, yorucu kentin btnln salayan emek iin her zaman i vardr.
1574de stanbula gelen Pierre Lescalopier bunu kaydetmektedir: Peramelerde,
efendilerinin izniyle kurtarmalklarn kazanan hrstiyanlar (esirler) vardr ( 379 ). tane
kentsel gruplama iinde Konstantinopl veya Stambul veya stanbul en nemlisidir.
Buras Hali ile Marmara arasnda yer alan ve kara tarafndan ifte bir surla kapal olan
u gen kenttir, zaten bu surlar ok iyi deillerdir( 380 ), bu surlarn her yerinde ok
sayda harabe bulunmaktadr ( 381 ). Bu surlar 13 il 15 mil uzunluundadrlar( 382 ),oysa
Venediinkiler sadece 8 mildirler. Fakat bu kentsel alan aalar, baheler, meydanlar,
emeler ( 383 ), ayrlar, gezinti alanlaryla kapldr ve kurun atyla kapl 400den
fazla cami bulunmaktadr. Bunlarn herbirinin etrafnda ak alanlar yer almaktadr.
Sleymaniye Camii nndeki ak alan, medreseleri, ktphanesi, darifas, imareti,
darlkurras ve baheleriyle tek bana bir mahallenin kaplad alan igal etmektedir
( 384 ). Nihayet evler birbirleri zerine skk, alak la turquesque biimde ahap
olarak, kerpi ( 385 ) ve iyi piirilmemi tulalarla ina edilmilerdir. n duvarlar uuk
mavi, pembe, sar renklerle badana edilmitir ( 386 ). Sokaklar dar, dolambal ve
eitsizdirler ( 387 ), bunlar her zaman tala deli deillerdir ve ou zaman da
yokuludurlar. Bu sokaklarda yaya veya atl olarak dolalmakta, araba asla kullanl
mamaktadr. Kentte yangnlar sktr ve saraya bile sramaktadrlar. 1564 sonbaharnda
7.500 ahap dkkn bir anda yanmtr ( 388 ). Bu byk kentin iinde kendi bana bir kent
olan Bedesten, Lescalopiernin dediine gre bir Saint-Germain fuar gibidir.
Lescalopier bu arnn gzel talardan yaplm merdivenleri ve ok gzel elbise
paralar ve altn veya simle ilenmi pamuklu amarc dkknlarna... ve gzel ve
kibar hereyine baylmtr ( 389 ). Bir baka byk ar da Atpazardr ( 39 ). Nihayet,

hepsinin en deerlisi olan, kentin gney burnundaki saray: buras birbirlerine eklenmi
bir saraylar, kkler ve baheler btndr. Kukusuz stanbul hereyden nce
Trklerin kentidir, onlarn beyaz sarklar bu kentte egemendir. XVI. yzylda olduu
gibi XVII. yzylda da kent nfusunun % 58i. Bunun ayn zamanda anlam, bu kentte
mavi sarkl Rumlara, sar sarkl Yahudilere ok sayda ve bunlardan baka Ermeni ve
ingenelere de rastlanddr ( 391 ).
Halicin teki kysnda, Galata gney sahillerinin meydana getirdii eridi igal
etmekte herbiri akta bir kadrga ina edebilecek uzunlukta olan,iyi bir ekilde
kmbetlenmi aa yukar yz kadar yatayla Kasmpaa tersanesiyle devam
etmektedir ( 392 ) ve daha gneyde de top ve barut yaplan Tophane ile bitimektedir
( 393 ). Galata yalnzca Batl tekneler tarafndan ziyaret edilen bir limandr; Yahudi
komisyoncular, dkknlar, antrepolar, arap ve arakn su gibi aktklar nl meyhaneler
burada bulunmaktadrlar, arkada, ykseklerde Pera balar bulunmaktadr ki, Batl
temsilciler iinde ikmetghn burada ilk kuran Fransz elisi olmutur. Pera olduka
byk, kalabalk, alafranga ina edilmi, halkn Latin ve Rum tccarlarn meydana
getirdii zenginler kentidir; bunlar ounlukla ok zengin olup, Trk usulne gre
giyinmekte, grkemli evlerde oturmakta, karlarn ipek ve mcevherlerle donatmak
tadrlar. Biraz fazla ssl bu bayanlar olabildiince dzgn srdklerinden ve btn
varlklarn giyinmeye ve btn glerini parmaklarna taktklar yzkler ile balarna
taktklar, ou zaman sahte olan talarla sslemeye tahsis ettiklerinden, olduklarndan
daha gzel grnmektedirler ( 394 ). Seyyahlarn birbirine kartrdklar Galata ve Pera
bu arada Orleansa benzeyen bir kenttir ( 395 ). Rumlar ve Latinler burann efendileri
olmann uzandadrlar, fakat orada yaamakta ve istedikleri gibi ibadet edebilmektedir
ler. zellikle "iyon exerce en ceste ville la religion catholique en toute liberte jusues aux
processions italiennes des battus et, la feste Dieu, les rues tapissees soubs la garde de deux
ou trois janissaires auxquelles on donne quelques aspres ( 396 ) (Katolik dini bu kentte tam
bir serbestlik iinde, talyanlarn dayak yiyenler ayinine varncaya kadar uygulanmakta
dr, Corpus Christi gnnde caddeler iki veya yenierinin korumas altnda
sslenmektedir, onlara da birka ake verilmektedir).
Asya kysnda skdar ( 397 ), dier ikisinden farkl bir nc kentin balangcdr.
Buras stanbulun kervan duradr ve muazzam Asya yollarnn nihayet ve balang
noktasn meydana getirmektedir. Buradaki kervansaraylarn ve hanlarn says bu
durumu nceden iaret ederken, At pazarnn bykl de ayn grevi yapmaktadr.
Deniz zerinde skdarn iyi bir snak salayan bir liman yoktur: mallar, talihe
gvenilip aceleyle karya geirilmek zorundadrlar. Bir Trk kenti olan skdar
baheler ve hkmdar ikmetghlaryla doludur. Padiahn burada byk bir saray
vardr ve onun sarayndan kp firkateynle Asya kylarna elenmek zere gidii tam
bir gsteri olmaktadr ( 398 ).
stanbul yerleiminin tasviri, eer tabloya d mahallelerin en nemlisi olan Eyb
katlrsa tamam olacaktr. Halicin mahrecinde, Kthane deresinin aznda bulunan
Eybe Boaziinin iki kys boyunca Trk, Rum, Yahudi kylerinin; bahvan, balk,
denizci kylerinin krlentini de eklemek gerekmektedir; Boaziinde ok erkenden
zenginliklerin yazlk ikmetghlar, ta zeminli ve ahap tek katlaryla yallar ina
edilmilerdir; bir kydan dierine hibir komuluun mahremiyeti bozamayaca bu
Boazii evlerinde ok saydaki cumbasz pencereler sonuna kadar almaktadr ( 399 ).
Bu zevk ve bahecilik evleri ( 40 ) ni Floransa kr evleriyle karlatrmakta yanl bir
yan yoktur.
Sonu olarak muazzam bir kentsel birikim alan. 1581 Martnda, Msrdan gelen
buday ykl sekiz gemi onun ancak bir gnlk ihtiyacn karlayabilmilerdir ( 40 ).
233

1660-1661, 1672-1673 ( 402 ) yllarna ait baz rakamlar, onun geen yzyldakinin ayn
olan itahnn boyutlar hakknda konumaktadrlar. Kent gnde 300-500 ton buday
tketmekte, bu tketim 133 frna (asl stanbulda 84 frndan 12 tanesi francala
kartmaktadr) i salamaktadr; ylda aa yukar 200.000 sr tketilmektedir ki,
bunun 35.000i pastrma yapmnda kullanlmaktadr; ve (fakat rakamlara inanmadan
nce iki veya defa okumak gerekmektedir) hemen hemen 4 milyon koyun ve 3 milyon
kuzu yenilmektedir (tam olarak 3.965.760 ve 2.877.400). Bunlarn stne flarla bal,
eker, pirin, uval veya torbalarla peynir, havyar ve denizden getirilen 12.904 kantar
erimi tereya (7.000 ton kadar) sarfedilmektedir.
Doru olamayacak kadar kesin, tamamen sahte olamayacak kadar resmi olan bu
rakamlar nem sralamalarn saptamaktadrlar. Kukusuz stanbul, mparatorluun
muazzam kaynaklarndan lsz bir ekilde beslenmekte ve bu ii titiz, otoriter ve
ekonomiyi ynlendirici bir hkmet tarafndan rgtlenen bir sistem dahilinde yapmak
tadr. ae alanlar, ulam aralarna, narha, gerektiinde bavurulan zoralma gre
saptanmaktadr. Sert bir dzenleme mallarn hangi stanbul iskelelerine boaltlacakla
rn saptamtr. rnein, Karadeniz buday Unkapanna gelmektedir. Fakat tabii ki
ticaretin tm bu resmi biimde olmamaktadr. Kent, kendi arlyla muazzam bir
cazibe merkezi meydana getirmektedir. Buday ticaretinde, kk Karadeniz tamac
larn smren madrabazlar ile Boazn Avrupa kysndaki Yeniky veya Tophanede
oturan, muazzam servetlere sahip olan, toptanc, Ege Adalarndan Bat Avrupaya
buday kaaklna defalarca bulaan Trk ve Rum tekne reislerinin rollerini farketmekteyiz ( 403 ).
Bylece stanbul mparatorluun binlerce rnn, art Batnn kuma ve lks
eyalarn tketmektedir; bunlarn karlnda kent hibir ey, veya hemen hemen hibir
ey vermemektedir -limandan transit geen yn balyalar, koyun, sr veya manda
derileri hari-. stanbulun byk k limanlar olan skenderiye, Trablusam, daha
sonra da zmirle karlatrlabilecek bir yan yoktur. Bakent zenginlerin ayrcalndan
yararlanmaktadr. Bakalar onun iin almaktadrlar.

Bakentlerin lehine olmak zere

Ancak ok byk kentlerin nihayetsiz yarglanmasnda, ekince koymakszn
tamamen kar taraf tutmak mmkn deildir. Veyahut onlarn da varolma nedenleri
nin olduupu ve tarihinin onlarn hayran olunas entellektel ve siyasal aralarn
saysz iln edebileceini hemen iaret etmek gerekmektedir. Bakentler her uygarln
scak seralardr. Bunun dnda, bakentler bir dzen yaratmaktadrlar. Ve bu dzen
Avrupann baz canl blgelerinde vahi bir ekilde eksiktir: eitsiz kitlesi nedeniyle
hibir kentin ynetim sistemini kabul ettiremedii Almanyada; eitli kentsel kutup
lar arasnda paralanm u talyada. Ulusal veya mparatorluk oluumundan
kaynaklanan birlikler tarafndan yaratlan kentler ve kendi hesaplarna bu belirleyici
birimleri yaratmaktadrlar. Londra ve Parise baknz. Bunlar az ey midir?
spanyada, Yarmadann birlii gl bir bakente sahip olamamtr. u arzulanan
keyfi ve geometrik Madrid kentinin lehine olmak zere 1560da Vaaladolidin
terkedilmesi, belki mkemmel bir hesap olmamtr. Tarihi J.Gounan-Loubens ( 404 )
epeyice nceleri, II. Felipenin en byk.hatasnn bakentini Lizbonda kurmamas
olduunu iddia etmitir, Temkinli Kral burada 1580 il 1583 arasnda ikmet etmi ve
sonra da nihai olarak terketmitir. Kral buray bir cins Napoli veya Londra haline
getirebilirdi. Bu eletiri beni her zaman ok etkilemitir. II. Felipe Madridde, iradeyle
oluan kentlerde keyfi olarak bakentlerini sabitletirecek olan u hkmetleri hatra
234

getirmektedir. Escorialdeki II. Felipe, Versaillesdaki XIV. Louisdir. Fakat tarihi

yeniden ina etmek, daha iyisi olmadndan, evcilletirilmesi g muazzam bir konuya
alma, bir delillendirme biimi, bir oyundan ibaret olmaktadr.
XVI.
yzylda bu dierlerinden ayr kentler, bakentler ortaya kmaktadrlar, fakat
onlarn nihai olarak barole ykselmelerini grecek olan bir sonraki yzyldr. nk,
ekonomik gerilemenin en hzl dneminde, akntya kar refahn artrabilecek, kendini
kabul ettirebilecek yegne giriim, o dnemde, kukusuz Modern Devlet idi. XVI.
yzyln sonundan itibaren bzlme emareleri gzle grlr hale gelmitir ve ne olursa
olsun, ekmekleri garantiye alnm kentlerle, sadece kendi ekmekleriyle geinenleri
arasndaki farkllama ekillenmeye balamtr. Bu sonuncular daha imdiden, ekono
mik hayatn akntsna gre duraklama zamanlarn tanmaktadrlar; sular durulmakta
ve bu kentlerin arklar daha yava dnmektedirler.

Daha imdiden konjonktr

Kentlerin dinamik tarihi bizi her hal- krda balang konumamzn dna
kartmtr. Bu birinci kitapta, sabitliklere, srekliliklere, bilinen ve kararl saylara,
tekrarlara, Akdenizin yerleik konumlarna, kaya kitlelerine, sakin veya sakin olarak
hayal ettiimiz sularna kar dikkatli olmak niyetindeydik. Kentler motorlardr ve
dnerler, hareketlenirler, nefesleri kesilir ve yeniden ileri doru harekete geerler. Bizzat
bunlarn arzalan bizi ikinci kitabmzn konusunu oluturan u hareket dnyasna
sokar. Evrim ve konjonktrden sz edilmektedir ve bu ii yaparken bize nceden kader
izgisini tahmin etme izni vermektedirler: birok iaretin haber verdii sona ermekte olan
XVI. yzyldaki ve XVII. yzyln artraca u bzlme. Motorun ateleme sisteminde
bir avans vardr, acaba bu nerme 1500-1600 kentsel motorlar iin yaplabilir mi? Fakat
yeni yzyldan ok nceleri gaz pedal skmtr: arzalar, kukulu grltler artmakta
dr, hersey henz ilerliyor olsa bile.

KNC BLM

ORTAK KADERLER
VE BTNSEL HAREKETLER
Bu eserin birinci blmndeki amacmz mekndan hareketle tekrar, yavalk ve
sreklilik olan aa kartmakt.
Hareketsizi veya adeta hareketsizi aratrrken, ilke olarak XVI. yzyln ikinci
yarsyla snrlandrlm bir soruturmann zamansal kalplarn amakta ve hatta
zamanmz da dahil, baka dnemlerin tanklklarna bavurmakta tereddt etmedik.
Victor Berard, Odisseus manzaralarn, kendi yaad dnemin Akdenizinin heryerinde
bulmutur. Oysa yzyllar ve yzyllarn tesinde yeniden buldumuz, yalnzca Phaishes
adas Korfu veya Lotophagoi adas Cerbe olmayp, ou zaman insandr, bizzat
Ulyssesin kendisi (').
Bu uzun sre (longue duree) tesinde ikinci bir kitap, tarihi daha bireysellemi bir
ritm iinde yakalamak zere kendini nermektedir: bu, gruplarn, ortak kaderlerin,
btnsel hareketlerin tarihidir. Bir toplumsal tarih: burada herey insandan yola
kmaktadr; Maurice Halbvvachsn terimleriyle, nesnelerden deil de insanlardan;
veya daha iyisi, insann nesnelerden hareketle ina ettiklerinden sz edilmektedir.
Aslnda bu ikinci kitap elikili ifadelere karlk vermektedir, toplumsal yaplarla,
yani anmalar uzun zaman alan mekanizmalarla ilgilenmektedir. Ayn zamanda
bunlarn haketleriyle de ilgilenmektedir. Ve nihai olarak, mesleimizin gndelik dilinde
yap ve konjonktr ad verilen hareketsiz ve hareketli yavalk ve ar hz konularna da
karmaktadr. Bu iki gereklik, hakiki ayrm kendilerine borlu olduumuz iktisatla
rn ( ; ) bildikleri zere, deien ile inat eden arasnda sonsuz olarak paralanan gndelik
hayatta birbirleriyle ortaktrlar.
Fakat bu emsalsiz gsteriye tek bir abayla ulamak ok kolay deildir. Blmlerimiz
zorluu paralara ayrmlardr ve birbiri ardna ekonomilere, devletlere, toplumlara,
uygarlklara, vazgeilmez araclara, nihayet savan eitli biimlerine ilikin sorunlar
ele alacaklardr. Ancak okuyucu burada yanlgya dmemelidir. Btn bunlar, birbiri
ardna, tek bir admda ulaamadmz tekil bir anlamaya ynelik abalardr.
Gerekte bu rahatlk salayc blmleme kendini dayatmaktadr. Zihin iin tatmin
edici olmamakla birlikte, en az tekrarla en iyi aklamaya izin vermesi kouluyla, her
plann deeri vardr.
() Gabriel Audisio,, Sel de la mer, 1936. s. 177 vd.
(-) Jean NVeiller bak asn Les preferences natonales de structure et le desequlibre struturel, Revue deconomiepolitiqu\
1949da ilan etmitir. Buna ok kereler geri dnmtr, zellikle Revue d Economie internaiionale. c.II, 1950 ve, Leconomie
Internationale depuis 1950, I965te. Ortaklaa eser, Sen s et usage du terme structure dans les sciences humaines et sociales, 1962,
Mouton, s. 148 vdda iyi bir zet vardr.

EKONOMLER:
YZYILIN LS

Oyuna girerken, XVI. yzyln lsn, ekonomik oranlarn kefetmek gerekmek

tedir. Amacmz, Lucien Febvrein Rabelais (*) adl kitabnn son blmnde XVI.
yzyln zihinsel alet kutusunun envanterini kartrken, bildik sorunlar, onlar bozan
yanl zmlemelerden kurtarak -zmler yanltr, nk bunlar dnemin entellektel olanaklar ve dzeyiyle elimektedirler-, yzyln lsn elde etmek isterken
sahip olduunun ayndr. Ayn ekilde, ekonomik aletlerin ve XVI. yzyl insannn
gcnn snrlarnn neler olduklarn, buradan itibaren Akdenizde fiilen neler ina
ettiini veya ina etmeyi denediini incelemeden nce, geni izgiler halinde belirlemekte
yarar vardr.

1. Mekn, bir numaral dman

7

Bugn mekn bize yetmemekte, etrafmzda daralp durmaktadr. XVI. yzylda ise
ar boldur ve bu zenginlik hem avantaj, hem de engeldir. Edebiyatn Akdeniz hakknda
tekrarlad btn temalar iinde insann ls olarak deniz en fazla hayal krkl
getirenidir. Sanki insann ls bir keresinde ebedi olarak verilmi gibi! Akdeniz hi
kuku yoktur ki, XVI. yzyl insannn lsne gre deildir: bu yzyln insan, tpk
daha dn XX. yzyl insannn Pasifiin yayld alana tam anlamyla egemen olamad
gibi, Akdeniz meknna zorlukla egemen olabilmektir.

Yazanlar iin: gidi gelilerde kaybolanlar

Bu durumu kavrayabilmek iin hayatlar tehlikeye girmi olan insanlarn yaknma
larn dinlemek yeterlidir. Yazanlar, posta srelerinin uzunluunu yana yakla dn
mektedirler. Imparatorienin kardei II. Felipeye srrn at zere, le que sepierde en ir
y venir ( 2 ). Cevap vermekte geciktii del Vicoya hitap ederken Calvin yle itiraf
etmekteydi ( 3 ): "... en pensant combien longtemps mes lettres demeureroient par ehemin, je
ne say comment f ay este lasehe macuitter de mon debvoir plusieurs fois...
(mektuplarmn yollarda ne kadar uzun zaman kalacaklarn dndke, bilmiyorum
ama, birok kereler grevimi yerine getirmekte gevek davrandm). Bir mektup abuk
geldiince alc bu ie armaktadr. Hmanist Antonio de Guevara bir dostuna
yazarken Valenciadan Granada gibi uzak bir yere ularken mektubunuz iyi bir posta
arabasna dm, nk Cumartesi gn yola kmasna ramen, buraya Pazartesi
gn vard demektedir. Valladolidde Kastilya Ahrlar Nazrnn bir mektubu da ona
rekor bir zamanda ulamtr: Sanki hala taze bir balk gibi geldi. Bu imge onu
izlemektedir, nk yllar sonra Los Velez markisine mektubunuz bana en hzl posta
arabasyla, buraya B^yonnedan getirilen yayn balklarndan daha taze olarak ulat
diye yazmaktadr ( 4 ). Bu istisnalar her zaman olduu gibi, kural teyid etmektedirler.
Byk bir istekle byk dncelere sahip olduklar kabul edilen siyaset adamlar ve
eliler de ou zaman bir postann gelmesi veya gelmemesiyle ok megul olmulardr. 24
ubat 1575te D. Luis de Requesens Anversden, II. Felipenin Paristeki elisi D. Diego
de unigaya yazmaktadr: Senyrlerinizin Ispanyadan gnderilen mektuplarla
aralarnn nasl olduunu bilmiyorum; bana gelince, geen 20 Kasmdan beri Alak
lkelere ilikin olarak Kraldan hibir ey renemedim... Majestelerinin servisleri bu
olaylardan mthi etkilenmiler ( 5 ).
Gelen veya gelecek olan postaclar beklemek bir bamllk, bir kbustur. Olaan
postaclarn bile saatleri, hatta gnleri belli deildir. Chantonnay, Aralk 1561 de ( 6 ) bir
satten brne Flandre olaan postacsnn gemesini bekliyorum diye kaydetmitir.
Kukusuz bu kbus yalnzca Katolik Kraln elilerine ait bir ayrcalk deildir.
Rambouillet Kardinali IX. Charlesa ( 7 ), bize yollanan mektuplarn ulamasn abukla
trma konusundaki gayretler bounadr, nk posta yneticileri Majestelerinin
paketlerini ulatrmakta lagar ve zensiz davranmaktadrlar... bu durum o kadar
vahimdir ki, sz edilen paketler bazen Saraydan Lyona gidene kadar bir ay veya alt
hafta zaman gemektedir. Sonu olarak, bunlar aldmda, ok byk zntme
ramen, bunlar deerlendirme mevsimi veya emirleri yerine getirme frsat kamk
olmaktadr demektedir. Ayn yaknmalar Fourquevauxda da grmekteyiz. 1567
Ocanda Madridden yazarken ( 8 ) Cinq ou six courriers portant lescusson du Roy,
habitants dudit Lion qui courent parfoispour iordinaire de Rome, sadvouent estre M. de
Nemours quand ils couren. Cest afin davoir meilleur traictement des maistres de poste.
Fakat postaclar her ulustan bankaclarn paralar ve havaleleriyle de ilgilenmektedirler.
te bunlardan biri venu en diligence ces Jours passer vers gennevois ) suivantz ceste Court
(spanyol) leur porter les lettress dautres hanquiers gennevois, residantz aud.it Lion. Ancak ok
Hristiyan Kraln mektuplar yolda kalmaktadr. Tpk eskiden mektuplama mestres des
Landes"2in ( 10 ) skntda olup, bunun sonucunda inanlmaz gecikmelere maruz kalmas
gibi. II. Henrinin spanyadaki ajan olan Longlee, ubat 1584te iki haftadan beri
hkmetinden hibir haber alamadn ( u ), fakat Valladolidden gelen birok (mektubun)
Burgosda... durduklarn bildirmektedir. Demek ki, binlerce kaza ve olay: ya iki kiiarasnda
olaan bir mektuplama yaplamamaktadr ( l2 ); ya normal yollar kesilmitir, ya da
haydutlarn kol gezdiinin .haber verilmesi zerine postaclar artk geceleri yolculuk
239

yapmamaya karar vermilerdir. Her seferinde, uzaklarda meydana gelen beklenmedik

kazalar: Napoli kral naibi, Temkinli Kraln hkmetinden hibir talimat almadan
beklemekte, artk Alak lkelerdeki durumun ne merkezde olduunu hi bilememekte
dir; Marsilyadaki Venedik elisi talyadan altm gn hi haber alamamtr ( 13 ).
Kukusuz burada sz konusu olanlar, insanlarn hatalarndan, koullarn cilvelerin
den veya kt havadan kaynaklanan anormal rneklerdir, fakat bu tekrarlanan ve hep
gergin olan bir durumu arlatran bir anormaPdir. Mesafeye kar mcadele srekli
dikkat gerektirmektedir, ama ayn zamanda tesadf ve ansa da baldr. Denizde uygun
bir rzgrn kmas, havalarn bir iki gn gzel gitmesi sayesinde, bakalarnn alt ayda
gerekletiremediklerini, bir veya iki haftada yapmak mmkn olmaktadr; Belon du
Mans Marmaradan Venedie 13 gnde gitmitir, oysa ou zaman bu yolu yapmak iin
alt ay gerekmektedir ( 14 ). Ayn ekilde, sapmalarn daha kk olduu karada bir sava,
bir alarm durumu, yollar amur deryasna eviren bir yamur, tepeleri almaz hale
getiren bir kar ya karsnda, en makul menziller bile yetersiz hale gelmektedirler.
Mekn her zaman ayn byklkte deildir. T ersine on, yz farkl byklk vardr ve hi
kimse yola karken hangi menzillerle ilerlemek zorunda kalacan nceden bilemez.
Gerekte, XVI. yzyln insanlar tm yavalklara boyun emilerdir. spanyadan
talyaya gnderilen bir mektup, yolunu Bordeaux ve Lyon zerinden olduu gibi,
Montpellier ve Nice zerinden de arayabilmektedir. 1601 Nisannda IV. Henriye
Venedikteki elisi M. de Villiers tarafndan gnderilen bir mektup Fontainebleauya
Brksel zerinden ulamtr ( 15 ). 1550-1560 dneminde Portekiz kralnn Romadaki
elileri, mektuplarn ou zaman Anvers zerinden gndermilerdir ( 16 ). Bunu anlam,
gzerghlarn srelerinin, uzunluklarnn deil de, niteliklerinin ve posta servisinin
sklnn fonksiyonunda olduudur. Ve stelik burada da alkanlk geerlidir: veya
drt gnlk farklar etkili olmamaktadr. 1587 ylnnsonunda Bearn prensine bal
protestanlar Limousini igal edince, Paristeki Bernardino de Mendoza ile II. Felipe
arasndaki dzenli balant kesilmitir. Bu durumda postann yeni gzerghlar kullan
mas gerekmektedir, ancak ne yazk ki bu gzerghlar boyunca rgtl posta hizmetleri
yoktur, por donde no hay postas. II. Felipe yle yazmaktadr: hzlln nemli olduu
koullarn dnda, mektuplarn drt veya be gn kazanmaktansa, emin yollardan
getirilmeleri daha nemlidir ( 17 ).

Denizin boyutlar: birka hz rekoru

zerinde alabileceimiz rakamlar birbirlerinden ok farkl olmaktadrlar. stelik
bunlar ancak nadiren homojen diziler oluturmaktadrlar. Sonu olarak, denizin en
kk boyutlarn veren istisnai hzlar aklmzda tutarak, mesafelerin saf durumlar
hakknda iyi kt bir fikir edinebiliriz ( 18 ).
Byk hzlar, gnde 200 km. veya daha fazlas, ancak deniz zerinde gerekletirilebilmektedir ( 19 ); iyi havalarda ve tercihan takviyeli kadrgalarla. rnein AvusturyalI
Don Juan bylesine bir durumda, Haziran 1572de Messinadan yola karak Katalonya
kylarna (Palamos) 6 gnde varmtr ( 20 ). An dramatik idi: Don Juan iin sz konusu
olan, ona II. Felipe tarafndan verilen, donanmann byk bir ksmyla birlikte
Messinada herhangi bir faaliyete girimeksizin kalmas emrini ne pahasna olursa olsun
yerine getirmekti. Kadrga iyi donatlm olarak yolculuu tek bana yapt; Toskana
kaynakl bir mektuplamada belirtildii zere tekne sempre per golfo senza toccar terra
( 2I ) (hep ileriye doru dmdz ve karaya hi ayak basmadan) ilerlemitir, yani dmdz.
Bu macera tek deildir. ki yl nce ve kn (Aralk 1570de) Gian Andrea Doria,
Cenovadan Palamosa 5 gnde gelmitir; mesafe ve hz daha dktr, fakat alan
240

engeller ayndr ( 22 ). Ayn ekilde 60 yl nce, Orandan Canthagenaya olan 200

kilometrelik mesafe, Kardinal Cisneros tarafndan 23 Mays 1509 arambasnda tek bir
gnde almtr. Como si tuviera el viento en la manga ( 23 ), sanki rzgr ceketinin
kolunda emrinin altndaym gibi mucize bir yolculuk. Bu aa yukar, Belon du
Mansa gre, gn geceden daha az bir sre gerektiren Rodos ile skenderiye
arasndaki mkemmel yolculuklarda ulalan hzdr ( 24 ). Yalnz belirtelim ki, bu
yolculuk basit tccar tekneleriyle yaplmaktadr.
stisnalar bir yana braklrsa, karada byk hzlar denizdekilerden daha nadirdir,
fakat daha dzenlidirler; ylesine ki, posta balantlar iin, daha pahal olmasna
ramen, karayolu denizyoluna tercih edilmektedr. Avrupadaki en byz hzlar,
muhtemelen Gabriel de Tassisnin posta rgtne mensup postaclar tarafndan via
Tyrol, talya-Brksel gzergnda kaydedilmilerdir. Bu gzergh zenle incelenmi,
menziller en aza indirilmi ve zellikle Eifel blgesindekiler olmak zere, iyice bilinen
kestirmeler dzenli olarak kullanlmlardr. Zaten bu yolun hatt da bizatihi bir
rekordur. Ve bu yolu meydana getiren 764 kilometre bebuuk gnde almaktadr ki, bu
gnde ortalama 139 km. katetilmesi demektir ( 25 ). Denizin istisnai byk hzlarnn
uzandayz, ama kta yollarnn olaan hzlarnnda ok stndeyiz. rnek olarak
sylersek, Saint-Barthelemy katliamnn (24 Austos 1572) sansasyonel haberi Paristen
Madride gnde 100 km. hzla bile gidememitir: haber Barselonaya 3 Eyllde varmsa
da, spanyol bakentine ancak yedisi akam ulaabilmitir ( 26 ).
Byk haberlerin yaylmalarn izlemek de olaanst hzlar grmenin bir baka iyi
yoludur, bu haberler adeta kanatldrlar.
Lefkoenin 9 Eyll 1570de fethedilmesi stanbulda 24 Eyllde duyulmu; haber
Venedie, Raguza tarikiyle 26 Ekimde; Madride ise 19 Aralkta ulamtr ( 27 ).
7 Ekim 1571 tarihli nebaht savann haberi Venedie 18 Ekimde Napoliye
24nde, Lyona 25'inde, Paris ve Madride 31inde varmtr ( 2S ).
7 Mart 1573te gizlice varlan Trk-Venedik bar antlamas Venedikte 4 Nisanda
ayi olmu, ( 29 ) Napoli 8inde, Palermo ve Madrid 17sinde haberi duymulardr ( 30 ).
25 Austos 1574te La Goletta ve Tunusun fethedildikleri haberi Viyanaya,
diplomatik bir grevle stanbulda ayrlp, Bulgaristan, Eflk ve Erdeli geerek
Habsburglarn bakentine yorgunluktan bitkin bir vaziyette giren Pierre Lescalopiernin
kente geldii tarih olan 1 Ekimde ulamtr. Haber onu hayallere srklemitir:
Trklerin bu zafer kazanm donanmalarnn stanbuldan yola kn, bizzat kendi
yola kmadan sadece iki hafta nce, 15 Maysta grmtr ( 3I ). O yollarda srterken bu
donanma ne kadar da ok i baarmtr!
Lefkoe, nebaht, Venedik, Tunusun etrafnda haber dalgalarnn yaylma izgileri
ni izen bu menziller, en iyi olaslkla ancak kaba lmlere olanak vermektedirler.
Bylece, acaba ilk rnekten hareketle, Akdenizin 99 gn uzunluunda olduu mu
sylenecektir? Bu rakam ardr. Gerekte, Lefkoeden yola kan haber kuatma
altndaki adadan zorlukla kurtulabilmitir ve Venediin de bu haberi Batya doru
aktarmakta hibir acelesinin olmad su gtrmez. Zaten tm lmler dikkatli olmay
gerektirmektedir, nk tek bir rakama hapsolduunda doruluk kaybolmaktadr. Ve
hereyden nce acaba ne llmektedir? Haber dalgalan, mektuplarn kouturmas;
bunlar mekna kar mcadelenin yalnzca bir blmn meydana getirmektedirler.
241

Ortalama hzlar
Eer rekor hzlar bir yana braklp da, ortalama hzlar aranacak olursa glk ok
daha artmaktadr. Bu ortalamalar oluturacak belgelere sahip olsak bile, acaba ayn
yolculuun sresinin bir, iki, , drt, hatta yedi veya on kat deitii bir ortamda,
bunlara fazla bir anlam yklenebilir mi? nemli olan bu alm yelpazenin, bu yolculuk
sreleri arasndaki nemli akln yap deerine sahip olmasdr. ada ulam devrimi
yalnzca hzlar artrmakla (olaanst bir biimde) kalmam; ayn zamanda eskiden
unsurlarn dayattklar belirsizlikleri de ortadan kaldrmtr (bu da nemlidir). Kt
hava, bugn sadece yolcularn az ok rahatlaryla ilgili bir unsur haline gelmitir. Kaza
olmad takdirde, zamanlar zerine etki edememektedir. XVI. yzylda ise btn ulam
zamanlar ona bamldr. Dzensizlik kuraldr ve aknlk yaratmamaktadr. Ocak
1610da Ingiltere'ye varan u Venedik elisi, 14 gn sreyle Calaisde hibir teknenin
almaya cesaret edemedii kudurmu denizin karsnda bekleyecektir (i2). Ayn ekilde,
kk bir rnek de Venediin 1618de Padiah nezdine yollad balyoz Francesco
Contarininin bana gelenidir ( ). Balyoz geni ve s Meri nehrini 6 saatte ve byk bir
zahmetle amtr. Haziran 1609da stanbula varan bir Venedik kadrgas, kt
havann yatmasn beklemek zere Sakza snarak, ak Santa Anastasia plajnda 18
gn kalmak durumuna dmtr ( 34 ).
Demek ki bu garip ortalamalardan ve sahte basitliklerden ok ey beklemeyelim.
Bunlarn tek avantajlar nedir? Basitletirmek, hayal gcne hitap etmek, her zaman
hereyi nasl da alt st ettiini kestiremediimiz ada ulam devriminin tesinde
gemie dnlmesine izin vermek. Bu ortalamalar kaale almak, II. Felipenin bir ada
iin, bir yolculua kma dncesinin ne anlama geldiini kavramaya yarayacaktr.
stanbulda skenderiyeye Denizin almas, molalar da dahil, 15 gn kadar
srmekteydi; yani duraklamalar hesaba katlmazsa 8 gn ( 35 ). anakkalenin kndan
Sakza kadar iki gn seferde kalmak yetmekteydi ( 36 ). 1560n Ekim veya Kasmnda bir
Raguza kadrgas Messinadan yola karak skenderiyeye /ra hovigiorni" varmt, ve
bu sre bir rekor saylmamt ( 37 ).
Denizi merkezi blgesinde amann sresi mevsimine, teknesine ve gzerghna gre
deimekteydi. Maltadan Trablusgarpa 9 gnde giden ayn kayk, Trablusgarptan
Messinaya 17 gnde gemiti ( 38 ). Nisan 1562de bir kadrga, Trablustan Sicilyann
gney kysndaki Sciaccaya 6 gnde gitmiti ( 39 ). Tunusla Livorno arasnda yaplan bir
dizi yolculuk (1600de bir, 1608de iki, 1609da sekiz, 1610da iki) u sreleri vermektedir
ler: alt, yedi, sekiz, dokuz, dokuz, dokuz, on, onbir, oniki, on, ondrt, ondrt, yirmi,
yani ortalama olarak yaklak onbir gn. En hzl iki yolculuk -alt ve yedi gntahminleri yanltmaya niyetliymiler >i, birincisi Ocak 1600de bir kadrga, kincisi de
Temmuz 1609da bir kayk tarafndan gerekletirilmitir ( 40 ).
Marsilyadan bir yandan spanyaya, te yandan da Kuzey Afrikaya yaplan
yolculuklarn sresine dair bilgilere sahip deiliz. Bunlar ou zaman gizlice yaplan
yolculuklardr. ok Hrstiyan Kraln elisi dAramon, krallk kadrgalaryla ve gzel bir
havada (en azndan yolculuun ikinci gnnden itibaren) Balear adalarndan Cezayire 6
gnde gitmitir ( 41 ). Cezayir-Livorno arasnda 1609da yaplan iki ve 1610da yaplan bir
yolculuk, srasyla on, onbe ve be gn srmlerdir ( 42 ) -5 ve 15 gn arasndaki fark
kattr-.
Uzun mesafelerin farklar daha da nemli hale gelmektedirler. Ekim-Kasm 1570de
( 43 ) bir Venedik teknesi Kandiyeden trantoya 12 gnde gitmitir; Mays-Haziran
1561 de ( 44 ) bir bakas Kandiyeden Kadize, hemen hemen Denizin tamamn bir
ayda amtr. Oysa Temmuz 1569da iki Cezayir kadrgas stanbula 72 gnlk bir
242

seyirden sonra varmlardr; 7 Ocak 1564te skenderiyeden yola kan bir tekne
Messinaya 5 Nisanda varm; yolculuu seksensekiz gn srmtr. XV. yzylda
Venedik-Yafa aras yolculuklarn normal sreleri, bir tarihinin tahmin ettiine gre
40-50 gn kadar olmaldr ( 45 ). Biz Venedikten Kutsal topraklara yaplan yolculuklarn,
daha yksek bir ortalama veren dkmn yaynlamtk ( 46 ).

Haberlerin esneklii
(Pierre Sardellaya gre)
I
skenderiye
Anvers
Augsburg
Barselona
Blois
Brksel
Budapete
Burgos
Calais
Kandiye
Kahire
stanbul
Korfu
am
Floransa
Cenova
Innsbruck
Lizbon
Londra
Lyon
Marsilya
Milano
Napoli
Anabolu
Nuremberg
Palermo
Paris
Raguza
Roma
Trani
Trento
Udine
Valladolid
Viyana
Zara

II
266
83
110
171
345
138
317
79
62
56
41
365
316
56
387
215
163
35
672
812
26
871
682
295
39
118
473
95
1053
94
205
552
124
145
15

III
19
13
19
16
53
24
39
13
15
16
13
46
39
17
103
58
41
9
78
225
7
329
180
56
11
23
62
18
406
14
82
214
15
32
28

IV
89
36
21
77
27
35
35
42
32
81
10
81
45
102
13
15
16
69
52
25
21
8
20
60
32
48
34
26
9
30
7
6
63
32
25

V
65
20
11
22
14
16
18
27
18
38
7
37
19
80
4
6
7
46
27
12
14
3
9
36
20
22
12
13
4
12
3
2
29
14
8

VI
55
16
12
19
10
10
19
27
14
33
8
34
15
76
3
6
6
43
24
13
12
3
8
34
21
25
12
14
4
12
3
2
23
13
6

VII
17
8
5
8
4 '/ 2
9
7
11
12
19
3
15
7
28
1
2
4
27
9
4
8
1
4
18
8
8
7
5
1 '/ 2
4
1
/ 2
12
8
1

VIII
323
200
240
237
222
111
271
245
116
163
266
226
214
271
390
300
150
159
266
325
150
300
200
188
262
312
171
280
266
300
300
400
191
162
600

I. Venedikle ilikide olan yerleri, II. Gzlenen rnek saysn, III. Normal durum saysn, IV. Gn olarak
maksimum zaman, V. Gn olarak arlkl aritmetik ortalamay, VI. Gn cinsinden normali, VII. Gun cinsinden
minimum zaman, VIII. Minimum zaman= 100 taban zerinden hesaplanan normal zamanlar veya baka bir ifadeyle,
minimum zaman ile normal zaman arasndaki oran; gstermektedir.

243

Livorno portate'leri ( 47 ) kesinlik konusundaki paylarn sunmaktadrlar. skenderi

yeden Livornoya yaplan be yolculuk (1609da iki, 1610da bir, 1611de iki tane) u
rakamlar vermektedirer: yirmi, yirmialt, yirmidokuz, otuziki, ellialt, yani ortalama
olarak otuz gn. Bunlar, spanya-Livorno-skenderiye yolculuk sresi iin en
ktsnden toplam olarak 52 gnlk bir sre vereceklerdir ( 48 ), ama biz bu rakamn bir
ortalama olduunu sylemeyeceiz.
Ortalamalardan sz ederken, kabaca varabileceimiz sonu, Akdenizin meridyenler
ynnde almas sz konusu olduunda, bir veya iki haftann gerektiidir; ve eer
deniz uzunlamasna alacak olursa, iki veya aylk bir sreden bahsetmek gerekmek
tedir. Ekleyelim ki, bu boyutlar 17. yzylda ve hatta daha sonralar da ayn
kalacaklardr.

Mektuplarn ayrcalkl durumlar

Bu pek fazla tatmin edici olmayan yaklaklklarn yerine, tabii ki homojen bir l
dizisi tercih edilecektir. Bu durum hkmetlerin, elilerin, tccarlarn ve zel kiilerin
mektuplar (gene onlar) tarafndan bol bol salanmaktadr. Venedik Signoriasndaki
olay ve davranlardan her zaman haberdar olan Marino Sanudo 1497den 1532ye kadar
gelen mektup ve haberleri byk bir zenle kaydetmitir ve bylece ortaya 10.000 tane
kadar kullanlabilir veri kmtr. Pierre Sardella tarafndan istatistik kurallara tabi
tutulan bu muazzam kitle ( 49 ) biraz nce verilen tablonun ve ondan trettiimiz haritann
elde edilmesine olanak vermitir. Ancak, Venedie doru giden bu haberlerin tanklkla
rn kesinlik iinde yorumlamak ve onlara fazla soru sormamak gerekmektedir.
Btn aklyla ortada olduu zere, bunlarn ltkleri mekn, her trden
izotropiden yoksun heterojen bir mekndr. Eer Paris-Venedik aras yarap olarak
alnp, Venediin merkez olduu bir daire izilecek olursa, yuvarlak bir izortrop uzay
izmi oluruz; bu uzayda haber (tpk yava bir k gibi) emberin her noktasndan
merkeze doru edeer bir ekilde yaylacaktr. Tabii ki, gerek hi de byle deildir:
haber Alpler, Man, deniz gibi engeller karsnda ayak srmektedir. Ve byk hzlar
insanlarn, onlarn hesaplarnn ve gereklerinin keyfine tabi olmaktadrlar. 1497den
1532ye kadar Venedik ok Hrstiyan Kraln kararlarna, Fransadan kan sylenti ve
haberlere ok balanmtr. Bu deerli mallar, Paristen hareketle ona doru komakta
drlar.
Bu hareket halindeki haberler olanaklar tarafndan yumuatlp, harita zerinde
tespit edilince yalnzca birer uydurma olmaktadrlar. Bunlarn gerek yolculuklar
korkun bir ekilde deikendir; sre yelpazesi ok aktr (bkz. VIII. stun: en azn
olaana oran); eer karlatrma en fazla ile en az arasnda yaplacak olursa, yelpazenin
akl daha da artacaktr. Kk bir srpriz: dzensizlik katsaysnn alan mesafe ile
ters orantl olduu grlmektedir. Baka durumlarda daha da arlamaktadr, fakat
denizin sahneye kt heryerde bu olaandr. Zarann rekor krmas (le alt) bylece
aklanabilmektedir; bu kent aslnda iki koulu yerine getirmektedir: Venedie yakn
olmak; ve ondan, misafirperverlii belirsiz olan Adriyatikle ayrlm olmak.
Ksacas, bu hesaplamalardan hareketle btne ait bir rgye, karlatrmalar ve
salamalar iin bir tabana sahip olmaktayz. Tek hatas, veya baka bir gzlemciye gre
tek nitelii, bylece saptanan srelerin hzl olmalardr. Bunlar zengin Venediin canl
dikkatini, hatta olanaklarn ortaya koymaktadrlar. Bunlar bir uyar sistemine tekbl
244

etmektedirler. Paris, Valladolid, stanbulda neler olup bittiini Dilmek Venedik iin bir
merak deil, bilgeliktir.
Kaytlar deitirilecek olursa canllk da asla ayn olmayacaktr. Bylece, II.
Felipenin brolarnda Avrupann btn kentlerinden gelen mektuplar ylmaktadr.
Kurala gre, sonuncu sahifenin (la carpeta) arkasna ( 50 ) gnderili ve aln tarihlerinin,
bunlar kadar deerli ama daha nadir olarak da, cevabn tarihinin kaydedilmeleri
gerekmektedir. Bylece yzbinlerce veri hesaplaycnn sabrna sunulmu olmaktadr. II.
Felipe Kordoba, Lizbon, Saragoza, Barselona veya Valenciaya yapt, birka iyi
bilinen yolculuk dnda, 1559da Alak lkelerden dndkten sonra Kastilyann
merkezinden dar admn atmamtr. Eer ona mektup gnderenlerin konumlar veya
mektuplarn gzergh zerinde baz belirsizlikler ortaya kyorsa da, bu kukular
giderilebilir niteliktedirler.

28. Venedie doru giden haberler

Haftadan haftaya ezaman erileri, kroki zerinde, hepsi de Vened ie gitmekte olan mektuplarn yolculuklar iin
gereken zaman kabaca iaret etmektedirler.
lk harita P. Sardella'nn (bkz, dn. 49) almalarna dayanlarak 1500, daha dorusu 1496-1534 yllar iin izilmitir.
kinci ve ncler ise Londra Record Offtcede muhafaza edilmekte olan Venedik elyazmas gazetelerine gre
dzenlenmitir. Ayklama benim iin F.C. Spooner tarafndan yaplmtr.
Gri hatlar ortalama hz arttka kalnlamaktadrlar.
Bir haritadan dierine farkllklar, u veya bu eksene gre ok nemli olarak gzkebilirler. Bunlar aktalitenin
gereklerine bal olarak mektuplamalarn artmasndan kaynaklanmaktadrlar. Kabaca, sonuncu haritann yava
lklar birincisininkiyle uyumaktadr, oysa ikinci haritadaki sreler bazen net bir ekilde daha az olmaktadrlar.
Gsterim belirleyici deildir. lk olarak, hzlarn karlatrlmas, ayn sra numarasna sahip ezaman erilerim
snrlandran yzeylerden itibaren yaplmaktadr. Fakat bu yzeyler yeteri kadar kesinlikle belirlenmemilerdir
Ancak, bunlar stste getirmek denenirse, ok kabaca ayn genilikte olduklar, bir kntnn bir girinti tarafndan
telafi edildii grlecektir. Km2 cinsinden alanlardan gndelik hzlara geite, tedbirin elden braklmadn
sylemeye gerek yoktur.
245

(1733 -1705

vened ge do g

en haberler

Bu verilerin arasnda, Venedii koordinat sisteminin merkezi olarak alan Pierre

Sardellann lmlerinin benzerlerini bulmak cazip olmaktadr. Madrid-Venedik
gzergh iin (Sanudo lmlerindeki Valladolid-Venedik gzerghyla edeer oldu
una dikkat edelim), Ispanyann Venedik nezdindeki temsilcilerine gre XVI. yzyldan
bu gzergh iin kalan 40 veriye gre, en ksa sre 22 gndr (Sanudonun 12 gnne
kar); en uzunu ise 85 gndr (ok fazla sapma unsuru gsteren 145 gnlk bir rnei
bir kenara braktm). Arlkl olmayan aritmetik ortalama 40 olmaktadr (P.Sardellann arlkl ortalamas olan 29a karlk). stanbul-Venedik aras mesafe iin ayn
yllara ait 16 gzlem, 29 gnlk en dk sre ile 73 gnlk en uzun sre rakamlarn
vermektedirler; ortalama ise 41,5 gn civarna kmaktadr ( 51 ). Bu sefer P. Sardellann
rakamlarna daha yakn olmaktayz (gerekte bunlar ok daha geni bir tabana gre
oluturulmulardr), fakat hep onlarn stnde kalmaya devam etmekteyiz. Sonu:
yzyln sonunda Akdenizin byk ekseni zerindeki ilikiler artk acaba ne Venedik, ne
de spanya iin yzyln bandaki kadar gerekli ve endie uyandrc deiller midir? Buna
olumlu bir cevap vermek, yeterli kant olmakszn riske girmek olacaktr.
Her lal- krda, Sardellann hesaplarnda olduu gibi, bizimkilerde de Venedik, ok
kaba olarak Madrid (veya Valladolid) ile stanbul yolunun ortasnda yer almaktadr:
bizim onamalarmz 40 veya 41,5 iken, Sanudonunkiler 29a karlk 37 olmaktadr, yan
80 veya 66 gnlk bir evren ki, her hal- krda skenderiye-Livorno sresi ile LivornoCarthagena sresini keyfi olarak toplayarak bulduumuz 52 gnden daha uzun bir sre
olmaktadr ( 52 ). skenderiye-Carthagena mesafesinin uygun olmamasnn karsnda,
stanbul-Venedik-Madrid gzergh da akl yrtmeyi basitletirmektedir. Fakat denizi
ok kesin olarak lmekten, hatta bunu ok deerli siyaset ve ticaret mektuplar
araclyla bile yapmaktan vazgemek gerekmektedir.

Haber, lks mal

Lks mal haber, arlndan fazla altn etmektedir. Venedikteki acentesi Ferrare dkne
mektup bana bir dkadan daha isteyen hibir postac yok diye yazmaktadr ( 53 ), stelik
mektuplarn tanaca mesafe de Ferrare ile Venedik gibi birbirine yakn iki kent aras
kadardr. XVI. yzyln banda Venedik ile Nuremberg arasnda tarife ( M ), gzerghnn
uzun veya ksa olmasna gre deimektedir; 4 gn, 58 florin; 4 gn 6 saat 50 florin; 5 gn, 48;
6 gn 25 (P. Sardella tarafndan saptanan rekorun, bu sonuncudan iki gn daha fazla
olduunu kaydedelim). yle gzkmektedir ki, burada sz konusu olanlar, zengin tccarlarn
ulaabildikleri ok hzl balantlardr. Eer yanlmyorsak, XVI. yzyln banda pazarlar
arasndaki fiyat farklar hibir zaman olmad kadar byktr. Gerektiinde aamalar atlaya
rak mdahale etmekte yarar vardr ve bu konuda yollanan talimatlarn hzla yerlerine ulama
lar iin masraftan kanlmamaktadr. Daha sonralar iler dzenli hale gelecek
lerdir. XVI. yzyln ikinci yarsna ait olan, Simon Ruizin mektuplarnn okunmasn
dan, dzen ve ok hzl bilgi akmnn eskisi kadar aranmad izlenimi elde edilememek
tedir ( 55 ). Sadece byk bankaclar ve hkmetler, yzyl ilerledike fiyat artan bu
lksten yararlanabilmektedirler. 14 Temmuz 1560ta ( 6 ), o tarihte II. Felipenin Fransa
saray nezdindeki elisi olan Chantonnay, Chartresdan Toledoya iadeli bir mektup
yollamtr; bu mektup toplam olarak 179 posta istasyonundan gemi ve 358 dkalk bir
harcamaya yol amtr (istasyon bana iki dka). Bu muazzam harcama, Padova veya
Salamanca niversitesindeki bir profesrn yllk cretinden daha fazladr. Bu posta
istasyonlar birbirlerine 10 veya 12 km. mesafede olmaldrlar ve eer postac gnde 18
fersah katettiyse ( 57 ), bir an iin allm rekorlarn ok zerine kldn grmemiz
gerekir. Zenginler bu insanlk d kouturmalar satn alabilirler.
247

Sonu olarak, mekna ikin olan yavalklar mektuplardan hareketle lmek

paradoksal olmaktadr. Yava gittiklerinde bile bu deerli mallar, dier yolculardan
daha hzl komaktadrlar.
Bu sonu daha imdiden, II. Felipenin brokrasisinin kaytlarndan veya bu sefer bir
tccara, Simon Ruize ait olan 100.000 kada. mektubun sistematik incelenmesinden
uzaklamamz iin bir neden olabilir ( 58 ). Gerekte mektuplar dzenli veya dzensiz
postaclara tabidirler ve istatistik adan birinciler kincilere nazaran daha az nemli
dirler. Mektuplar incelemek, biraz erken, biraz ge nceden menzil srelerini bildiimiz
u resmi postaclar bulmakla sonulanacaktr. Tassisnin giriimi Romadan Madride
mektuplar 1 Nisan ile Eyll sonu arasnda 24 gnde; k mevsiminde ise 26 gnde
gtrmeyi stlenmiti; ite tccar ve eli mektuplarnn ortalama sreleri bu rakamlarn
civarnda deil de ( 59 ) (nk posta iini iltizamla alanlarn vaadleri ancak nadiren
gereklemektedir), normal hzlarn yukar snrnda ortaya kmaktadrlar. Bu hzlar
dan hareketle Valentin Vasquez de Pradann yapt gibi (Madrid-Anvers gzergh
iin) ( 60 ), birka sondaj, gerek hzlar yelpazesini nceden hesaplamay ngrmeyi
mmkn klmaktadr.
kinci neden ve bu hesaplama okyanusuna dalmamak iin daha arlkl olan: hep
Venedikten hareketle, kentin retmeye ve yaymaya hibir zaman ara vermedii ve uzun
elyazmas dizileri Archivio di Stat o; Mardana ve hatta Londra Record Office'de muhafaza
edilen u ^vi^;den hareketle XVII. ve XVIII. yzyllar iin Sanudonun bize unsurlarn
salad haritalarn benzerleri dzenlenebilir. 1681-1701 ve 1733-1735 dnemleri iin
Frank Spooner tarafndan dzenlenen bu haritalardan iki tanesi Venedik meraknn
dinleme alann saptamaktadr ( 61 ). Bu haritalardaki ilerleme hzlar grosso modo 1497
1532 dnemininkinin ayn olup, XVII. yzylda daha canl, XVIII. yzylda daha
yavatrlar.
Bylece sonu ikircikli olmaktan kurtulmutur. Bu kaytlarda meknn konjonkt
re bal, XVI. yzyla zg bir lsn aramaktaydk ve zmleme daha sona
ermeden, bunun adeta srekli boyutlarda olduunu tahmin ediyorduk; birkez daha uzun
mrl yaplarla kar karyayz. nsan mekna istedii tarzda saldrabilir, glendiril
mi kadrgalarn kreklerini paralayabilir veya menzillerdeki deitirme atlarn
atlatabilir veya iyi bir rzgrda denizin zerinde utuu izlemine kaplabilir, fakat
mekn hareketsizlii ile aslnda ona direnmekte ve insann kaamak baarlarnn
tesinde, hergn ondan intikamn almaktadr. Kukusuz rekorlar her zaman, tpk o
dnemin insanlarnda olduu gibi bizim de merakmz uyandracaktr: IX. Charlesn
lm haberi Paristen Krakova 13 gnde aktarlmtr; bunu bize Sully sylemektedir ( 62 )
ve Polonya kral bu haber zerine ertesi gn maiyetini terketmitir; I. Franoisnn
Ocak 1544de bir torunu olduu haberi Fontainebleaudan Lyona (420 km.) .2 gnde
ulamtr ( 63 ) ve bir Trk emireri stanbuldan Erzuruma, 18 gnde atlardan ounu
atlatarak ( 64 ), con far creppar molti cavalli gitmitir. Btn bu rekorlar bir deere
sahiptirler, ve bunlarn dnda da zikredilebilecek olanlar da dahil, bunlarn hepsini
olaan ortalamalara nazaran lmek yararl olacaktr ( 65 ). Fakat aslolan bu deildir:
nemli olan, ortalamalar ile rekorlarn yzylmzdan nce ve sonra hemen hemen ayn
olduklardr. Mallar, kayklar, yolcular Avignon Papalar dnemindeki kadar ( 66 ) veya
Venedikte XV. yzyln ilk yarsnda ( 67 ); XIV. Louisnin yzylndaki kadar yava veya
hzl gitmektedirler. Yenileme ve kopu ancak XVIII. yzyl biterken ortaya kacaktr.
248

ada karlatrmalar
Bir iktisat ( 68 ) eer tm faktrler hesaba katlacak olursa dnya ekonomisi
uzaynn Roma Antikitesi dneminde, en iyi ulam aralarn kullanarak aa yukar 40
il 60 gnde alabilecei farkedilebilir; bu uzay Herakles stunlarndan Part krall
snrlarnda, Ren azndan Afrika llerinin nndeki eride kadar uzanmaktadr. Oysa
gnmzde (1939da) ada dnya ekonomisinin tm uzayn dolamak iin ayn
ekilde, mal tamada kullanlan olaan ulam aralarnn kullanlmalar ve ekonomik
nemi olmayan ve ulam aralarndan yoksun blgelerin ihmal edilmeleri halinde, gene
yaklak 40-60 gn kmaktadr demektedir.
Yazar tarafndan verilen bu lleri, ne de Roma iin gnde 50 km. civarnda olan bu
rakamlar kendi hesabma geirmiyorum ( 69 ). Bunlar hi de kesin lmler olmadkla
rndan, en fazlasndan bir byklk sralamas sz konusu olabilir. Bu dzlemde, XVI.
yzyl Akdenizi, bin yldan fazla bir sre gemi olmasna ramen, kabaca hala
Romal boyutlarna sahiptir. Veya baka bir ekilde sylemek gerekirse, XVI. yzyln
Akdenizi tek bana mutatis mutandis 1939un btn dnyasna tekbl etmektedir.
Demek ki bu deniz muazzamdr, lszdr ve insani olma nn ancak kyas yoluyla
haketmektedir, insan XVI. yzylda dier canavarlarla da boumaya -Pasifin sozunu
etmeden Atlantii rnek verelim- balamtr bile, ama henz XX. yzyln turistleri ve
yatlarnn gle yzl vatan, birka saatte karaya varlabilen ve daha dn Dou
Ekspresinin bir solukta katettii gl haline dnmemitir. Akdenizin ne olduunu
anlayabilmek iin, zihinde onun meknn mmkn olduu kadar bytmek, aylar,
yllar hatta hayat boyunca sren maceral yolculuklarn anakronik imgelerine bavur
mak gerekmektedir.
yi kyaslamalar hi de eksik deillerdir. rnein Aldous Huxleynin Tour du
Monde'da tasvir ettii adamz olan u Tatar tccarlarn yolculuklar; bunlar
Himalayalarn tesinden Kemir ve Hindistana kadar gitmiler ve Huxleynin bildirdi
ine gre, keselerini altn paralar, Rus devrimi ncesinin 10 rublelik sikkeleriyle
doldurmulardr ( 70 ). romantik kiiler! Bunlar XVI. yzyldaki Suriye yolculuklarn akla
getirmektedirler; Akdenizin bu ucundan birbirine gven duymayan iki dnya karla
makta ve uyum salamaktadr. Burada kambiyo senedi geersizdir. Herey takas nakit
para karlnda yaplmaktadr. Oraya tpk u ada Tatarlar gibi, sar veya beyaz
madenle ykl olarak gitmek gerekmektedir.
Eer Din Savalarnn Fransasn canavarca i savalar, yabanc istilalar, katliam
lar, ktlklar ve muazzam mekn iinde surlarla evrelenmi, kaplarn geceleri
kapatarak kendi iine skm olarak yaayan dnn ini gibi dlediimi dc: a
edersem acaba kolay bir paradoks peine dtme mi inanlr? Kentlerin arasna szan
bir partizan grubu, Yukar Seuenden antunga kadar olan bir yolu, cezalandrlma
dan kapatabilirdi. te, yerli ve yabanc macerac etelerinin cirit attklar sonuncu
Valoislarn Fransas byle tkenmekteydi, btn zenginlikler, bu durumda sonunda
tketilmitir ve Allah bilir ya, XVI. yzyl Fransas da zengindir: gerek bir bolluk
ambar! Giovanni Botero ( 71 ), muazzam lkeyi yiyerek yaayan resmen askere alnm
veya gayri resmi askerlerin saysn aknlkla hesaplamaktadr. XVI. yzyln muazzam
Fransas. Ayn dneme ait bir Venedik belgesi (1587) o tarihlerde Fransaya giren
silahl yabanclar selinden sz etmektedir ( 72 ).
Konudan garip bir ekilde saptk. Fakat Akdeniz sz konusu olduunda, hayal
etmekte glk ektiimiz lsz mekn izlenimini kavranabilir hale getirmek iin bu
gerekliydi. Alman iktisat tarihilerinin Akdenizin tarihsel ve canl btnln ifade
etmek iin istekle kullandklar u doru Welttheater veya Weltwirtschaft ifadelerini
249

bizatihi bir evren olarak ekonomi-dnyann uzun sre kendi zerine, 60 gnlk
evresi zerine kapanarak ve dnyann geri kalanyla, zellikle de Uzak Douyla ancak
gereksiz yere ilikiye girdiini vurgulamak zere tekrarlamak yetmez. nemli olan, bu
evrenin boyutunu vurgulamak, bu boyutun hem siyasal, hem de ekonomik yapsna nasl
komuta ettiini belirlemektir. Bu konuda her seferinde hayal gc gerekecektir.

mparatorluklar ve mekn
Mesafelerin nemini anlamak, XVI. yzylda imparatorluklarn ynetiminin ortaya
kard sorunlar yeni bir k altnda farketmek anlamna gelmektedir.
Ve ncelikle, o dnem iin kara ve deniz zerindeki tamaclk giriiminde bir dev
olarak spanyol imparatorluu. Bu giriim ard arkas kesilmeyen birliklerin hareketi
dnda, yzlerce emir ve haberin aktarlmasn da gerektirmektedir. II. Felipenin
siyaseti bu balantlar zorunlu hale getirmekte, bu hareket halindeki ordular, bu deerli
maden transferlerini, bu kambiyo senetlerini talep etmektedir. Btn bu nemli eyler
ayn zamada Fransann II. Felipe asndan nemini de aklamaktadrlar. Fransa iin
ou zaman, Habsburg topraklar tarafndan embere alnm bir lke olarak sz edilir.
Fakat Habsburg imparatorluu.onu dtan tehtid ediyorsa, Fransa da onu iten tehtid
etmektedir ve acaba hangisi byk tehlikeyi oluturmaktadr? I. Franois ve II. Henri
dnemlerinde Fransa spanyaya dman ve kapatlm bir durumda olmutur, bunun
tek istisnas 1540taki hzl geittir, V. Carlos (Charles Quint) btn hayat boyunca bu
kuatlm lkenin etrafnda dolanp durmutur ve ona uzaktan bakmtr. Bunun
tersine, 1559-1589 arasndaki 30 yl boyunca Fransa yolu II. Felipenin siyasal
kurmaylar ile mliyesine, yarmdan daha fazla almtr. Ve eer Temkinli kral
spanyadan bir yere kprdamyorsa, dokuduu ann ortasnda oturuyorsa, bunun
nedeni Kastilyann mali ve ekonomik nceliinden kaynaklanan binlerce ihtiyat ve
Amerika ile olan hayati balant nedeniyledir; ama ayn zamanda da, Fransz snrlar
ona tamamen kapal deillerdir.
Bunlara bal olarak, II. Felipenin yannda oturmak ve onun evrakn ele almak,
Fransann bu arac grevi gren meknn nihayetsiz olarak tartmak, posta durumunu,
menzil olan ve olmayan yollarn tanmak, postaclarn hareketlerine engel kartan Din
Savalarn kaydetmek, bu savalarn kapsam, sresini, nisbi vehametini kavramak,
stelik para yollarnn, zellikle de kambiyo senetlerinin borsa menzillerine ulamak iin
nerelerden saptklarn anlamak anlamna gelmektedir.
Gerekte bir devlet iin mekna kar bir deil, on mcadele vardr. Avrupa ve dnya
zerinde ok dank olmas asndan mekna kar kt bir durumda bulunan spanyol
imparatorluu, glerinin en iyilerini bu uurda kullanmtr. Ancak, zorunlu ve bu
zorunluklar tarafndan rgtlenen grevlerine herhangi bir dierinden daha iyi uyum
salamtr; ve ulam, aktarm ve transferler iin ne denilirse denilsin, bu konuda en
iyilerini yakalam, hatta gemitir. Bu imparatorluun en azndan 1560h yllardan
itibaren, kendini ve rakiplerini daha iyi tanmann ilgin olaca Francisco de Ibarrann
ahsnda bir cins birlik ve malzeme tamacl uzman haline gelmesi merak uyandrc
dr.
Tarih yazn spanyol devlet mekanizmasnn bu muazzam abasn fazlasyla ihmal
etmektedir. Bu tarih yazn yalnzca reypapelero'nun, u kurun ayakl brokrat kraln
yavalfndan sz edebilmitir; daha 1560da Limoges piskoposu ondan bahsederken
() bizzat kendisi hem patron, hem de-ktiptir ve bu byk bir erdemdir ve ilerinde o
kadar ciddidir ki, ktlar arasnda geirdii gnnn bir saatini bile kaybetmemek
250

tedir ( 74 ) demektedir. Ar alan bu kral, eyrek yzyl sonra, yenilik getirme gibi
bouna bir gayret iinde olan Gramelle kardinalinin ( 75 ) uyarlarna ramen iini
brakmak istememitir ( 76 ).
Demek ki spanyann yavalklar arasnda ayrm yapmak gerekmektedir.
Postaclarn yaval vardr: haberler yava gelmekte, cevaplar ve emirler yava yol
almaktadrlar. Dnyann btn hkmetleri ayn konumdadr. Ve spanyollarnki
hepsinden fazla. Ancak, mekn, yenilmesi gereken mesafe asndan spanya en sorunlu
olandr. Ama onun dertleri dierlerinin de dertleridir. Trk imparatorluu da uc uca
yerletirilmi bir yavalklar ortakldr. stanbuldan Adriyatie, Cattaroya veya
Spalatoya 16-17 gnde, o da acele edilirse, varlabilmektedir ( 77 ). Karadeniz, Mar
Maggiore, nceden grlmeleri ok az mmkn olan deiken gzerghlar barndr
maktadr. Trklerin beyaz denizi olan Egede en byk hzlar bile nemsiz kalmakta
drlar. 1686da bile, bir Trk kadrgasnn stanbuldan Arboza 8 gnde gitmi olmas,
kaydedilmesi gereken bir haber olabilmektedir (ama bu yolculuun Aralkta yapld da
bir gerektir) ( 78 ). 1538de Sleyman Paann donanmas ( 79 ) Kzldenizi aabilmek iin
iki ay harcamtr. Kemirmenin bouna, malup etmenin olanaksz olduu mesafeler sz
konusudur: eer deyim yerindeyse bunlar yzyllar boyunca kprdamamlardr bile.
Pegolotti Pratica della Mercatura (1348) adl kitabnda, Trabzondan Toroslara, eer
tccar atla giderse 12-13 gn, kervanlar iin de 30-32 gerektiini iaret etmektedir.
Trabzondaki Avusturya konsolosu Goedel 1850de yol iyi durumda olduunda ayn
gzerghn bir kervan tarafndan aslmas iin 27-30 gn gerektiini iddia etmektedir
n.
"''
kinci yavalk bimi: emirlerin gnderilmesinden nceki mzakerelerin, geen
srelerin meydana getirdii yavalktr. O dnemde yaayan insanlarn bu konudaki
tanklklar birbirini tutmaktadr. Franszlar, talyanlar riyakr olduklar kadar, karar
vermekte ok zaman harcayan ar kanl insanlarn lkesinde kendilerini baka mizatan
hissetmektedirler. Ancak, o kadar da ok anlatlan bu portrenin doruluunu garanti
eden hibir ey yoktur. Yabancnn bir ulus hakknda edindii ve tad imge ou
zaman sarslmaz olduu kadar yanltr da. Hkmetin yaval veya Limoges
piskoposunun dedii gibi bu lkenin uzunluu ( 81 ) tartma dndayma benzemek
tedir. 1587de Romada Drakein Cadiz karsndaki baarlarn duyduunda, Papa
Majesteleri apsz bir kiiydi, ancak frsat katktan sonra karar verebiliyordu diye
haykrmtr. Pariste bu sz defalarca tekrarlanmakla kalmam, ayn zamanda ngiliz
kraliesinin fkesinin spanya kralnn klcn cebinden kardnn ilvesiyle yayn
lanmtr da ( 82 ).
Bunlar kukusuz kt niyetli ifaatlardr. Ancak eer birkez daha diplomatik
mektuplamalara baklacak olursa, rnein Fransz hkmetinin ilerini yrtmekte
daha hzl olduu grlecektir. Ama acaba btn kabahat hereyi okumak isteyen
Madriddeki kralda mdr? spanya, Fransz yaamndan (veya ngiliz yaamndan) daha
geni apl bir imparatorluk hayatnn iine hapsolmutur, II. Felipe karar verebilmek
iin ok uzaklardan gelen seslere kulak vermek ve onlarn kendine ulamalarn
beklemek zorundadr. Bylece, incele mi/ iki yaval birletirmeyi baarm olmak
tayz. spanyol ynetim aygt kendi yavalklarna, Atlantik, Hind Okyanusu, hatta
Portekizdeki seyrsefer yavalklarn da eklemektedir; gerekte spanya bilinen dnya
lsnde olan ilk ekonomiye, ilk siyasete cevap vermek durumundadr. spanyann
kalbinin dierlerininkinden daha yava bir ritmle atmasnn nedenlerinden biri budur.
Portekizin fethinden sonra, 1580den itibaren bu ritm daha da yavalamtr. 1585de
Dou Hind adalarna ulaan ve deerli mektuplamalar korunmu olan u Floransal
251

Sassetti ile birlikte d kuralm. 27 Ocak 1585de Floransada kalm olan dostu Piero
Vettoriye Cochinden alk, deniz tutmas, rahatszlk nedeniyle bitkin 800-900 kiinin
ortasnda darack bir mekna skm olarak, peksimet ve kokmu suyla geirilen yedi
aylk bir sefer hakknda biraz dnlseydi ( 83 ), Hindistana gitmeye heveslenen ok az
olurdu diye yazmaktadr. Ama ne zaman bir gemi grlse, insann can ona binmeyi
ekmektedir. Fakat spanya kralnn emirleri de bu yedi aylk yolculua ve baka eylere
katlanmak zorundadrlar.
Bylece hibir kuku kalmamaktadr: Ispanyann mesafelere kar kavgas sert bir
kavgadr ve dierleriden ok daha iyi bir ekilde XVI. yzyln lsn aa
kartmaktadr.

Claude du Bourgun yolculuu (1576 ve 1577)

Kk bir rnek bunu gsterecektir. Bu rnek bizi olduka karanlk, agzl bir kii
olan Claude du Bourg adl bir Fransz maceraperestinin yanna gtrecektir. Bu adam
bir dahi mi, yoksa sadece tuhaf biri midir? Ulusal ktphanenin ok sayda yaynlanma
m belgeleri arasnda aratrma yapacak birisi, bu konuda belki bir karar verebilecektir.
Biz onun kiiliinden daha ok, onu Ispanyaya gtren tane olduka ilgin
yolculukla ilgiliyiz: birincisi Mays 1576da, kincisi ayn yln Eyll-Ekiminde, ncs
1577nin Temmuz-Austosunnda. lk iki yolculukta Alenon dknn karlarn
gzetmekle ykml olarak ve kukusuz kendine de bireyle yontarak, prensin adna
onun II. Felipenin kzlarndan biriyle muhtemel evliliinin pazarln yapmtr;
prenses drahoma olarak kocasna Alak lkeleri getirecektir; inanabilmek iin
metinlerin okunmasna ve defalarca okunmasna gerek olan nc yolculukta Clude du
Bourg, Henri de Bearn adna hareket etmektedir; bu prens Katolik Kraldan bor
istemekte ve kzkardeinin Savua prensiyle evlenmesi iin yardm etmesini talep
etmektedir. Bu artc grev yolculuklarndan herbiri en karmak sorunlar kart
makta ve komediye dnerek Fransa elisi Saint-Gouardn zvanadan kmasna yol
amaktadrlar.
lk seferinde kahramanmz, yola yannda hem efendisi, hem de kendisi iin olduka
mulak bir mektup ve 400 dka deerinde bir altn zincirle kmtr. kinci yolculukta
kral onu atlatmak istemitir. 4 Ekim 1576da Paristeki elisine: Claude du Bourgun,
zellikle sizin 30 Temmuz ve 13 Austos tarihli mektuplarnzdan sonra, geri geleceini
sanmyordum diye yazmaktadr. Ancak, istenmeyen adam gene de 2 Eyllde
Barselonadadr. Onu durdurmak, Fransa kralnn elisiyle en azndan byk sorunlarn
kmasn engellemek iin, hereyi yazl olarak halletmek iin, emirlerin yerlerine hzla
ulamalarn salamak gerekir. ayas aslnda iki veya kere yazm, fakat Clade du
Bourg bunlara kulak asmayarak an deliklerinden ieri szmtr ve II. Felipenin
anlatt zere Escorialden Pradoya giderken, 22 Eyll sabah Galapagarda yoluma
dikilerek bana Alenon dknn 19 Austos tarihli elyazs bir mektubunu sundu ve ilk
seferinden daha ak bir ekilde dkn kzlarmdan biriyle evliliinin pazarln yapmay
nerdi. Ona Alba dk araclyla cevap verdirttim.... Bundan sonraki olaylar ilgi
alanmzn dna kmaktadrlar. Tek bana ve stelik istenmeyen bir adam, spanyann istedii her yerine gidebilmek ve istihbarat servisleri tarafndan duyurulmu
olmakla birlikte, denetim ve engellerden kurtularak, bizzat Temkinli Kraln karsnda
252

belirivermitir. te ancak o
getirebilecekleri bir baar ( 84 ).

zamann

hzlar,

yani

yavalklarnn

mmkn

hale

Mekn ve ekonomi
Her trden faaliyet meknnn direnciyle karlamakta; bu dirente zorlanmalarn
ve uyumlarn bulmaktadr. Gayretli hazrlklara, kanlmaz kazalara, yavala
mahkm Akdeniz ekonomisini, konuya girerken bu mesafelerin as altnda grmek
gerekmektedir.
Ayrcalkl mallar olan kambiyo senetleri bile bu genel adalet yasasndan yakalarn
kurtaramamaktadrlar. Heryerde, yolda geen sre, dzenli olarak bizzat kambiyo
senedindeki vadeye eklenmektedir. Yzyln banda kambiyo senetlerinde ngrlen bu
yol sreleri Cenovadan itibaren ( 85 ), Piza iin 5 gn, Milano iin 6 gn, Gaeta, Avignon,
Roma iin 10 gn, Ancona iin 15 gn, Barselona iin 20 gn, Valencia, Montpellieriin
30 gn, Bruges iin iki ay, Londra iin aydr... Nakit para daha da yava yol
almaktadr. XVI. yzyln ikinci yarsyla birlikte filolarn Sevillaya varmalarnn
Avrupa, Akdeniz ve dnya ekonomisinin egemen unsuru haline gelmesiyle; her yl her
yeni beyaz maden kitlesinin mevcut para arzna katlmak zere yapt yolculuu ve Jese
Gentil da Silvann ( 86 ) izdii krokinin gsterdii zere, bunlarn belli bir takvime gre
Batnn bir yerinden dierine olan tedavllerini ve aralkl menzillerini izlemek mmkn
hale gelmitir. Mallar iin de ayn zorluklar sz konusudur: bunlar yava bir ekilde
retilmekte, depolarda zaman kaybetmekte, yava veya hzl bir ekilde el deitirmek
tedirler. Floransa tarafndan ithal edilen spanya ynleri, pstekinin satn allnmasyla,
kumaa nihai halinin verilmesi arasnda aylarca ve aylarca zamana ihtiya gstermek
tedir ( 87 ) ve bazen de u yeni brnd biim altnda Msr, Nuremberg veya baka
yerlerdeki mterilerine ulamaya kalktnda, yllara ihtiya duymaktadr. Hasat
edildikten bir yl sonra satlan ve bundan alt ay ve bazen de Akdeniz yolunu
tuttuklarnda, daha fazla bir sre sonra tketilen Polonya buday ve avdarna dair
karakteristik rnei daha nce zikretmitik ( 88 ).
Bundan da fazlas vardr, mallar uzun yollarn nihayetinde birbirlerini beklemek
tedirler. Abruzzideki Aquilada faal safran ticareti, her yl byk bir tccar bulumasna
yol amaktadr. Fakat bulumay harekete geiren, asla tek bana safran deildir: safran
keten uvallara konulmak zorundadr (bu uvallarn sekiz tanesi bir yk meydana
getirmektedir) ve bu uvallar da drder drder deri klflara koymak gerekmektedir. te
yandan demeler, kk cavali ve cavaluzzi sikkeleri basmak iin Aquila darphanesinin
kulland bakr ubuklar ile yaplmaktadr. Bu durumda safran ancak Almanyadan
gelen keten bezlerin ve bakr tabakalarnn Macaristandan gelen deri balyalarnn kente
varmalarndan sonra yola kabilmektedir (ve tersi) ( 89 ). Kentte btn bu sreler
birbirleriyle bulumaktadrlar. Ayn ekilde, Dou Akdenizde baharat, karabiber,
mstahzarat, ipek,pamuk Batdan gelen gm sikkeler ve ynl dokumalarla bulu
maya gitmektedirler. Raguzadan Venedie, sonra da Venedikten Anvers ve Londraya
uzanan yol zerinde, Raguzal bir tccar ailesi olup, Raguza, Ancona, Venedik (daha
sonra Messinaya el atma benzemektediler)ve nihayet bu mbadelelerin dm noktas
olan Londraya yerlemi olan Gondola ailesinin geimini salayan, zaman zaman
yaplan mal mbadelelerinden haberdarz: bu mbadelelerde sz konusu olan Dou
Akdenizden ithal edilen kuru zmleri, talyancas ngilizcenin etkisiyle bozulan
talyann yazd gibi uve passe'ler ve curan li'hr ve ak zor pater noster'leri ngiliz
krlarnda imal edilmi olan carisee'ler ile takas etmektedir. Tama kara ve deniz
253

yoluyla, Venedik veya Ancona zerinden yaplmaktadr, fakat alveriin sona ermesi o
kadar yava olmaktadr ki, 1545te hesaplar kapatabilmek iin Salviatiler araclyla
Lyondaki sarraflara bavurmak gerekmitir ( 90 ).
Mal dolam srelerinin bu yaval genel bir zdraptr. Mallar, nakitler, kambiyo
senetleri bu veya teki ynde yolculuk yapmakta, karlamakta veya birbirlerini
beklemektedirler. Her ticari merkez mallarn, nakit parann, kambiyo senetlerinin oklu
ve deiken konjonktr, bunlarn birbirlerini telafi etmeleri sayesinde yaamaktadr. Bu
yava hareketler mallar, paralar, kambiyo senetlerini uzun zaman yolda tutmaktadr
lar. Bir tccar doal olarak, srekli yeniden balanan bu oyunda esas kozu olan
sermayesini mmkn olduu kadar abuk geri almay isteyecektir. Hibir kuku yoktur
ki, XVI. yzylda zel bankalarn dram mterilerinin yatrdklar paralar ok yava
ticari dolamlara, hesapszca sokmu olmalarndan kaynaklanmaktadr. Bir bunalm
veya panik ktnda alt st olular iin birka gn yetmektedir, nk para, meknn
ldrc yavalna mahkm olmu bir ekilde yolculuktadr.
Zamann nakit olduunu, yazd sonsuz mektuplardan tr parmaklar mrek
kep lekeli her tccar bilmektedir. Forml daha o tarihlerde geerlik kazanmtr: 1590
Martnda Baltasar Suarez, Floransaya yerlemi olan u spanyol, por el tiempo que
pierde la mercadaria ok pahalya malolacak bir kalyon gecikmesinden tr kplere
binmitir ( 91 ). Demek ki bilgelik, yatrmlar (para veya mal cinsinden) birok farkl
takvime tabi yol arasnda veya ayn yol zerinde birok tekneye blmeyi veyahut da en
azndan en ksa yolu, yani paray ve kr en abuk geri getirenini semeyi gerektirmek
tedir. Bu durumda XVII. yzyln banda tccarlar Venedik karayollarn, Ponun
oluturduu uygun yola tercih etmilerdir, Venedikli bir ktip ( 92 ) evet su yolu tehlikeli,
rahatsz ve pahal karayolundan her zaman daha rahat ve avantajldr demektedir.
Fakat nehir boyunca fazlasyla yarg yetkisi, duraklama nedeni, denetimler ve soy
gunlara maruz kalma durumu vardr, fakat en kts, fazlasyla zaman kaybedilmek
tedir ve sonunda maliyetler eit hale gelmektedir.
te yandan, kimse zaman israf etmeyi dnmemektedir. Eer u Venedikli tccar
XV. yzyldan itibaren Suriye pamuklular zerinde oyun oynamay tercih etmise ( 93 )
bunun nedeni bu ilerin alt veya yedi ay iinde sonuca ulap, ngiltere veya Flandre
ynndeki uzun yolculuklardan ok daha abuk zmlendiidir. Sadece o an en
byk kapitalistleri, en talihlileri, en beceriklileri olan Cenevizliler, Sevilladan hareketle
Atlantik ar demeleri rgtlemeyi becerebilmilerdir ( 94 ). Bu muazzam bir ilemdir.
Fakat bir baka adan muazzam olan, Lizbon ile Hind Okyanusu arasndaki dzenli
ticari balantlar kurabilmek iin Portekiz hkmetinin tm kredisiyle mdahale
etmesi, kraln karabiber tccar haline gelmesi gerekmitir; ve zaten bunlar da ksa bir
sre sonra yetersiz kalmlardr. Ticaret ne kadar uzakta yaplr hale gelirse, zorunlu
olarak yatrlacak para artmaktadr, nk daha uzun bir sre yolculuun esaretine tabi
olacaktr. XV. yzylda Sevilladan Amerikaya veya Lizbondan Asyaya deniz ticareti,
eer daha nce Yukar Almanya ve talyada kapitalist younlamalar olmasayd,
mmkn olamazlard ( 9S ).
Ve bu uzun mesafeli balantlar her zaman yiitlik gerektirmektedirler. i yapanlarn
yiitlii: Temmuz 1602de Hindlerden gelen kocaman bir tekne, bordasnda iki milyon
altndan fazla olduu halde Lizbona birka mil kalana kadar yaklamtr, fakat
mrettebattan sadece otuzu hala hayattadr. te, savunma kadrgalarnn burnunun
dibinde ngiliz korsanlarnn ele geirdikleri, bu bitkin teknedir ( 96 ). Eyll 1614te ayn
olay birkez daha meydana gelmitir in extremis kt bitmemitir: Hindlerden
254

bordasnda bir milyon altn olan zengin bir tekne gelir, ama yola karken 300 adam
bindirmitir, 16 tanesiyle geri dnmektedir ( 97 ). En u rnek, Maniladan yola kan bir
kalyonun Pasifikten Acapulcoya, Mays 1657de bordasnda tek canl bir kii olmadan
dnmesidir ( 98 ), fakat btn zenginlikler yerli yerindedir ve hayalet gemi limana kendi
bana gelmektedir.
Para konusundaki yiitlikler: bunun zerinde durmak gerekir Muazzam miktarlarn
harekete geirilmeleri gerekmektedir; ticari merkezlerin dzensiz ritmlerinin her zaman
ortaya koyduu budur. rnein Venedik Mart 1464te (") Suriye kadrgalarnn yola
kmasyla tamamen nakitsiz kalmtr. Para stoklar, btn arzenti'leri artk denizde
seretmektedirler, sono navegatiper questi navi di Siria, gerilerinde geici olarak boalm
ve bu nedenle fel olmu bir kent brakmlardr. Bu ayn zamanda yz yl sonra
Sevilann sunduu manzaradr, stelik bu kent henz genliinin tm gcn gster
mektedir. Daha Hindler Filosu yola bile kmamtr ki (filo San Lucar engelini ancak
24-29 Mart 1563te aacaktr) ( 10 ), Simon Ruizin mektup arkada ona Sevilladan 15
ubatta yle yazmaktadr ( 101 ): burada gnlerdir ortalkta ne fiyata olursa olsun bor
alnabilecek tek bir riyal bile yok. Piyasa gnderilecek son mallarn almlar nedeniyle
boalmtr, nakit genilemesi iin filolarn dnlerini beklemek gerekecektir. Bir
nceki ylda, 1562de, filonun gecikmesi nedeniyle, zaten borlanm olan tccarlar
hangi fiyata olursa olsun, kredi almak durumunda kalmlardr: resmi bir mektupta
kaydedildiine gre ( 102 ) bir aydan beri kambiyo % 4,5tan daha fazla dt ve bu hep
yabanclarn lehine oldu. Ve ite fuarda, Medina del Campoda demelerin zaman
gelince; ah Majesteleri demeleri bir ertelese de tccarlar kurtarsa!

Fuarlar, ekonomik hayatn yedek gleri

Ticari merkezler ekonomik hayatn belirleyici srkleyicileridir: bunlar meknn
husumetini kesintiye uratmakta, mesafelere kar iyi bir zafer kazanmaktadrlar.
Onlarn faaliyetlerine yardmc olanlar arasnda ilk sray fuarlar almaktadrlar.
Bunlardan sanki hala kentler sz konusuymu gibi, geici ticari merkezler olarak sz
etmek uygun olacaktr. Bunlar aslnda aralarnda da ok farkl olup, kent imajna buna
gre uzak veya yakn olmaktadrlar; bazlar sradan, dierleri orta, bir ksm da
olaanst olan bu yerler, o tarihlerde mal fuarndan deiim fuarna doru bir gelime
gstermektedirler ( 103 ). Fakat bu alanlarda hibir ey kesin deildir. Champagne fuarlar
XIV. yzylda snmlerdir; Chalon-sur-Saone, Cenevre ve sonra da Lyonda yeniden
ortaya kmlardr. Youn kentsel faaliyet lkeleri olan Kuzey talya ve Alak
lkelerde, XVI. yzylda hala parlak olan fuarlar gerilemektediler. Venedik gibi, hala
yaamaya devam ettikleri yerlerde de birer dekordan ibarettirler. Byk okulara ve
dogenin denizle evliliinden tr dinsel bayramdan tr La Sensa ( l04 ) adyla anlan
parlak fuar Ge Ykseli gn San Marco meydannda kurulmaktadr. Fakat artk
buras Venediin kalbi deildir, yeni kalp Rialto kprs ve meydannda atmaktadr.
Kentlerle (veya tercih edilirse, ticari merkezlerle) fuarlar arasndaki bu diyalogda,
srekli alanlar (Floransada kambiyo her hafta Cumartesileri kote edilmektedir) uzun
dnemde, istisnai bulumalara ste gelmek zorundadrlar. Zorundadrlar, fakat hibir
deiim tek ynl deildir. Srprizler, alt st olular mmkn olmaya devam etmektedir
ler. 1579da Kuzey talyada Piacenzada Besanon fuarlar denilen deiim fuarlarnn
kurulmas, kapitalizmin talihi asndan yzyln en byk olaydr. Akdeniz ve btn
Bat ekonomisinin talepi kalbi uzun sre Piancezada yer almtr. Bu muazzam olaya
geri dneceiz. Aslnda bir kent olan Cenova deil de, her yl yz kadar i adamnn
255

Piacenzadaki gizli ve drt kez meydana gelen toplantlar, Batnn maddi hayatnn
ritmini vermektedir. Burada yalnzca ktlar deitirilmekte ve hemen hemen hi
abartmayan bir Venediklinin dediine gre, kimse kimseye kuru bile dememektedir
(!5) y e b arada herey -gidi ve geli, atardamarlar ve toplardamarlar- bu belirleyici
kutba ulamaktadr. Buras, bunlar olmazsa deiimlerin anlam ve glerini kaybede
cekleri polie ve uzatmalar, bor ve alacaklar, deme ve teyidleri, altn ve gm,
simetrileri ve asimetrileri datmaktadr.
Ancak daha mtevazi bir dzeyde yerel fuarlarn oynanacak rolleri bulunmaktadr:
asln sylemek gerekirse, tpk en nl ticari fuarlar olan Lyon, Medina del Campo,
Main zeri Frankfurt ve daha sonralar Leipziginkiyle ayn cinsten rollere sahiptirler. Ve
saylamayacak kadar ok olan bu blgesel fuarlarn tarihi, yaknlarda yaplan aratrma
lar sayesinde belirlenmektedir: Napoli krallndaki Lanciano( 106 ), Salerno( 107 ), Aversa,
Lucera, Reggio di Calabria fuarlar, Kilise devletindeki Recenati ve Sinigaglia fuarlar;
Lombardiyann birbirlerine bal fuarlar ( 108 ); Venediin Bergamo veya Bresciada
kurulmasna izin verdikleri veya Tirollerde XVII. yzylda ok zengin olan Bolzana fuar
( 109 ) veya Suriyede deniz kysnda Celbe ve amn 100 km. gneyinde ln ortasndaki
kervan fuar El Muzeirib ( u0 ). Batnn veya Balkanlarn meknn patlamaya hazr
noktacklar halinde dolduran u minnack fuarlar, birazck bym haftalk pazarlar
saymaya bile gerek yoktur ( u ). 1575-80 arasnda sadece Yeni Kastilyada bunlardan
faaliyette bulunan 22 tanesi saylmtr ( 112 ) ve Portekizde de bunlardan tonlarca vardr
( m ). Bunlarn hepsi, en mtevazisi bile, aceleyle kurulmu kentlerdir ve Medina del
Campoda olduu gibi eskiden sadece tek bir sokan -La Rua- ve byk bir meydann
olduu yerde; veya Lancianoda olduu gibi bizzat kentin dnda geni dzlk bir
arazide bitivermilerdir ( 114 ). Buralarda, 15 gn, 3 hafta, bilemediniz bir aylk ateli bir
faaliyetten sonra herey bitmektedir. Aragondaki Darrocada balca fuar Corpus
Domini gn balamaktadr; bu, Kutsal Teslis tarikatna mensup rahipler iin, eskiden
ekmein ete ve kana brnme mucizesine sahne olan (mays 1581 de gen Venedikli
yolcular imanla et cid si vede chiarissimamente diye konumaktadrlar) kiliselerinden
kma frsatdr. 8 gn sren bu fuar bir katr, ekim veya binek hayvan satclar
kalabaln biraraya toplamaktadr; boyundurua vurulan hayvanlar Ispanyada hep
iki tekerlekli olan arabalar ekebilmektedirler ( 115 ) (geerken bu ayrnty da verdik).
Bayram geince herey dzene girmektedir. Sklen dekorlar daha uzaklara gtrl
mektedirler: Kont Potemkininkiler gibi kendi balarna ilerleyen gerek kyler. Bir fuar sona
erince bir dieri balamaktadr. 1567de Lancianoyu Austos fuar srasnda terkeden
u yedi veya sekiz Flaman tccar, gitmek istedikleri Serrentede ayn ayn 21inde
balayan ikinci fuara yetiecek kadar zamana sahiptirler ( 116 ). Nisan 1567 tarihli bir
Napoli belgesinin zikrettii ( 117 ) u Speranza della Marca, in giro per il regno
memurlaryla birlikte kukusuz btn bu fuarlara katlarak manifatura, ipekli
kumalar, zagarelle'ler ( 118 ), altn ve gm tel, tarak, klah satmaktadr. Belki de
Napoliye takliti bir moda nedeniyle giren u Ispanyol apkalarndan satarak tm
mterilerini memnun etmitir.
Bu bulumalarda her zaman, kambiyo senetleri ve kredi oyunlarn bilen Lancianoda
btn paketler halinde kambiyo mektuplar bulunmutur ( 119 ) ve baharat, mstahzarat,
kuma ithal eden byk tccarlar da bulunmaktadr. Fakat Mart 1578de Lyonda bile
( 12 ) meyhanecilere gre fuarlara atla gelen ve iyi bir yerde yatacak paras olan herbir
tccar bana, birka kk meyhaneye snmaktan gocunmayan 10 tanesi yaya olarak
gelmektedir. Fuarlar ayn zamanda; rnlerini, hayvanlarn, domuz yan, tuzlu et
flarn, tabaklanm veya ham derilerini, peynirlerini, taze ikilerini, bademlerini, kuru
incirlerini, elmalarn, mangiaguerra kadar nl ve geerli araplarn, anuez veya
256

24. VENEDK PLANI (XVI. yzyl). Santa Cruz markisinin Ciudad Real'deki sarayndadr. Rialto kprsnn hala
tahtadan olduuna dikkat ediniz. Tersanenin balang blm, Saint-Georges adas, Giudecca ve Zattereler
grlmektedir.

sardalya varillerini, hem ipeklerini sunan bir krsal hayatn gerek tanklar olan en
mtevazi erileri de barna basmaktadr. Bizi burada renkli imgelerinin ilgilendirdii
u youn Napoli krallnda nemli olan, byk ticari yollarla, Lancianonun arkasn
daki dalardan sel sularnn at kntlerden inen u katr yollarnn, u krsal
klcal damarlarnn bulumalarnn rgtlenmesidir. yle gzkmektedir ki, deiim
ve dolama destek klmaktadr ve nakdi akmlar ve takaslar ticari resimlerden
muafiyetler sayesinde artmaktadr, nk mekn ayn zamada gmrkler, geitler ve
engeller demektir ( 121 ).
Neresi gzlenirse gzlensin, manzara her seferinde ayndr. Yeni Kastilyada
Guadalajara eyaletindeki Tendilla( 122 ) 1580lerde bile ok tannan bir yer deildir. Hangi
corafyac Sierra de la Calderinann dibinde duran, daha sonra Ciudad Real, Badajoz
oradan da Portekize akan kuzeydeki Guadianamn kylarna bakan bu yeri ezberden
belirleyebilir? O dnemede buras 700 haneli, 3000 nfuslu bycek bir senyrlk
kasabasdr. te yandan, iki fuarndan, tam ktan klrken St. Martin gn kurulan
bir ay sreyle olaanst bir bollua sahne olmaktadr. Bu fuar ansl konjonktre
rastgelmektedir: tm k boyunca zenaatkrlar kuma dokumulardr ve buras yln ilk
fuardr, feria de coyuntura que todo el imbierno se han labrado los panos, y ser la primera
del ano. Tm komu kentlerden buraya tccarlar gelmekte ve hatta Madrid, Toledo,
Segovia, Cuencadan gelen mercaderes gruesos bile grlmektedir; bunlara ek olarak
Biscayel bez ve iplik tccarlar ve burada Kastilyadaki fuarlarn hi birinde olmad
kadar kalabalk Portekizliler de gelmektedirler. Bu kadar insann bulumas, bu
dkkn saana Granada Alcayceriasn akla getirmektedir ( 123 ); ve ne kadar da ok
mal vardr: her trden ve heryerden gelen ynller, ipekliler, baharat, mstahzarat,
Brezilya kerestesi, fildii, kuyumcu ileri ve sradan mallar. Tendilla kontunun payna
ylda 1.200.000 alcabala maravedisi dmektedir ki, bu olduka dk, yani % 3lk bir
payn karldr ve fuarn i hacminin 40 milyon (40 cuentos) maravedis'e ulatn
hesaplamamza izin vermektedir ki, bu da 100.000 dkadan fazla eder. Bylece olaan
olarak kapal, kendi ilerine dnk olan yerel ekonomiler zorla krlm olmakta ve
bylece ulusal pazarlarn mahreleri mmkn hale gelmektedir.

Kk apl ekonomi alanlar

Aslnda Akdenizde birok yar kapal ekonomiler, kendileri iin rgtlenmi dar
veya geni dnyalar -saylamayacak kadar ok yerel l, kyafet, leheleriyle birliktebulunmaktadr. Bunlarn says etkileyicidir. Sardinya ve Korsika btn olarak ilikile
rin byk yaamnn kysndadrlar. Sardinyada ( 124 ) kyl asla daha fazla retmeyi,
yeni ekimlerin riskine girmeyi, yntemlerinden kopmay istememektedir; tarlalarnda
alz yakmakta (narboni) ve nadas uygulamamaktadr. 1860da bile Dou kysndaki
Orosei ve Posada gibi blgelerde ve bundan da fazla olamak zere, kuzeydeki La
Galluna hala arabay bilmemekte ve buralarda ticaret hep at srtnda yaplmaktadr*
( 125 ). XVI. yzylda henz tarmsal olmaktan ok hayvanc olan ada, ounluu itibariyle
parann cahilidir. 1557den beri Cagliariye yerlemi olan Cizvit rahipler ayn balar
dan bkmlardr: kmes hayvanlar, ekmek, kei yavrular, birka besili horoz veya st
domuzu, gvercinler, koyunlar iyi araplar, danalar. Bu rahiplerin yazdklar mektupla
rn birinde ( 126 ) ancak bize nakit olarak gnderdikleri sadakalar hibir zaman lOekye
ulamamaktadr.
Korsikada her pieve, bynn iinde birer ada olup, dalarn tesine uzanan
vadiyle hibir ilikileri yoktur. Ajacciomn arkasnda, Cruzzinili, Bocognanolu, Bastelical insanlar birbirlerine yabancdrlar ( 127 ), hereyi retmek, ihtiyalarnn tmn
257

kendileri karlamak zorunda kalmaktadrlar acaba iyann zeytiyana rakip olmas

nn nedeni bu mudur?). Elbise evde imal edilen kyl kumandan yaplmaktadr ve
Cenevizli tccarlar bu kuma dkknlarnda satmay deneyince btn ada itiraz
etmitir. Adallar dominante'nin (ama acaba o mu sorumludur!) luago a luago i ticareti
tevik etmesinden de yaknmaktadrlar ( 128 ). Gerekte corafya engebeler, yollarn
zorluu srekli engellerin sorumluluunu tamaktadr. Ada hemen hemen btnyle
parasal ekonominin halkalarnn dnda kalmaktadr: buralarda vergiler buday,
kestane, ipek kozas, zeytinya, kuru sebze cinsinden denebilmektedirler; okuma yazma
reten retmen, olaan olarak ylda iki bacini tahl (20 il 40 litre arasnda) almaktadr.
Bu koullar altnda, XVI. yzylda yaam olan Korsikal bir tarihi 1582 ktln yle
aklamaktadr bylesine bir pahallkta tahl drt scudi la mera'y aamamaktadr;
nk ada para ynnden fakirdir, eer fiyat sekiz seudi'den yukar karsa adada para
bollar ( 129 ).
Zengin ada Sicilya, i ksmlar itibariyle Korsikadan daha olanakl deildir. Ada,
yollar zerine kpr yaplmas iin vergi demekte, fakat hkmet bu paralar baka
amalar dorultusunda harcamaktadr; ylesine ki, Sicilyann i kesimleri XVIII.
yzyldan nce bakml yollara sahip olamayacaklardr. 1726da bile lkenin ilerinde
dkkn aacak olan tccarlara ayrcalklar tannmaktayd ( 13 ). XVI. yzylda burada
halkn kulland kumalarn, Korsikada olduu gibi, yerinde imal edilen kyl
kumalar olmalarna armayalm ( m ).
Jaca evresindeki Aragonun yksek ksm da snrl bir ekonomi blgesidir. Burada
ideal olan, gereken hereyi yerinde retmektir: buday (sulanan veya montes'in), zm
(Toprak ve zellikle rakm ister uygun olsun, isterse olmasn), dan sert souk ve
donlarna-ramen zeytin, iki yzyl sonra iktisat Ignacio de Assonun kalite ve lezzetini
vecei vazgeilmez sebzeler. Giyinme konusunda kyl kumalar eksik deillerdir,
bunlar iyi bir ne sahip olan Aragon cordelates'idir. XVIII. yzylda bile bu dalk
ilelerin bazlarnda buday ile zeytinya takas edilmektedir. Huesca partido'sunda
mutfan ana malzemesi hem zeytinya, hem de kuzu yadr ( 132 ). 1575 ve 1577de II.
Felipeni emriyle yaplan u deerli anketler olan Relaciones topografcasda ( 133 )
grld zere, bizzat Kastilya lkesi de kk apl ekonomiye dair rnekler
sunmaktadr: kyl asndan yaamak, rettiklerini yemek; komu kyn zeytinya,
arab, budayna olduka az bavurmak anlamna gelmektedir. Eski Kastilyann
tarmsal sistemleri hakkndaki aratrmalar XVI. yzyla ait olarak bir kltr oulculu
unu kap aralndan grmemize izin vermekte ve toprak ve snaklarn olanak
verdikleri her seferinde, iklimin sertliine ramen zeytin aalar grlmektedir ( 134 ):
ideal olan kendine yeterliliktir, para kendini nadiren gstermekte ve annda kaybolmak
tadr.
Bu khne ekonomilerin kendi ilerine kapanmalar ne kadar kuralsa, altn veya
gm buralardaki geici boy gstermeleri esnasnda ar deerli olarak grlmektedir
ler. Bir Venediklinin 1558de kaydettiine gre, Sardinyada hayat talyadakinden drt
veya be kat daha ucuzdur ( 135 ), tabii ki kesesi dolu olanlar iin... Ayn ekilde, pek
allmam bir tesadf sonucu, bir Venedik kadrgas 1609un Ge Ykseli gnnde
Istriada Pola yaknlarndaki kk bir liman olan Fasanada demirlemek zorunda
kalnca, yolcular ile denizciler karaya inmiler ve hereyi ok bol olarak bulmulardr:
libresi 3 soldi'ye dana, 40 soldi'ye bir olak, zeytinya 3 soldi'ye, ekmek ve arap ok
dk fiyatlara, bir yolcu insomna, buorissimo vivere demektedir ( 136 ). Gerekte
Akdeniz lkeleri (tpk Avrupadakiler gibi) bu ucuzluk blgeleriyle doludurlar ve
bunlar her seferinde genel yaamn kysndaki evrenlerdir.
258

Bat Avrupada, bu dk fiyat blgeleri genel olarak dardrlar. Douya doru

bunlarn alanlar genilemektedir; tpk kendi hasatlar, kendi tuzlamalar, kendi pastr
malaryla kendi ilerine dnk olarak yaayan Balkan blgeleri gibi ( 137 ). Busbec 1555
vaz srasnda Belgradda unu kaydetmektedir ( 138 ): ...bu lkede herey ok dk
fiyatldr, bize verilen balk krk kiinin akam yemeine yetecek miktardayd ve bunun
iin sadece yarm taler dedim. Demek ki, Raguzallarn, Venediklilerin ve dierlerinin
iaelerini bu muazzam ve krl Balkan pazarlarndan salamak istemelerinin nedeni
anlalmaktadr. Ve tabii biri gelip de ilerine omak soktuunda, duyduklar fke de
ayn ekilde anlalmaktadr. 1582 ylnn Ocak aynda, bir Venedikli olan Fabio Canae
Onlar Meclisinde, Spatonun gerisindeki blgede at fiyatlarndaki byk arttan ok yaknmtr. Franszlarn kitlesel mbayaalar (i savalar nedeniyle) bu yeni ve nefret verici
durumun sorumlusuymu ( 139 ).
Bu dar veya geni, hibiri de parasal ekonomiye tam intibak edememi blgelerin ok
sayda olmas sadece Akdenize zg bir durum deildir. Almanyada Baltk kylarnda,
Estonyada Revalde, Finlandiyada gerek ayndr, hatta ou zaman daha da koyudur.
1590da Polonyaya giderken Viyanada mola veren u Venedikli tm ihtiyalarn, hatta
mumlarn bile buradan almtr ( 140 ) ve byle davranmakta hakldr ( 141 )- Fransada
yolcularn yklerinden yzlerce anlaml rnek tretmek mmkndr. Brtanyadan
daha geri, daha uygun olmayan bir eyalet dnlebilir mi? 1532 ubatnda I. Franois
buraya gitmeye niyetlenmitir (ve gidecektir) Cehenneme gitmeye eit bu yolculuktan
nefret eden tm saray erknnn tersine kanaatlerine ramen ( 142 ). ngilteredeki
manzara ayndr: Cromvvell dneminde bile ( 143 ) khne, ormanlk veya allklarla kapl,
serserilerin kol gezdii bir ngiltere bulmak iin main //g/w'a> , lerden biraz uzaklamak
yeterlidir. Ve skoya, ya da rlanda iin ne demeli ( 144 )? Demek ki yargladmz
Akdeniz olmayp; XVI. yzyldr, onun nakdi ekonomisinin yetersizlii, insanlarnn
hereyi egdmlemekteki gszlkleridir. Ve XVI. yzyldan da fazla yarglanan, ne
onunla balayan, ne de onunla biten, ekonominin eski rejimidir.
Ancak, en kapal ekonomiler bile kk derelerin szmasna izin vermektedirler.
Marc Blochun tavsiyesine uyarak, kapal ekonomiler hakknda aceleci nermelerden
kanalm. Korsikal pev'ler bile obanlar araclyla daryla mbadele yapmaktadr
lar ve frsat ktnda domuz ile kestaneleri zeytinya, kuma veya parayla takas
etmektedirler. Adalardan sz ederken, baka bir balant iinde Sardinya kitlesinin
Akdeniz dnyasna tamamen kapal olmadn gstermitik ( 145 ). Ayn eyi buday
ambar Sicilya veya uluslararas yn pazar Kastilya iin tekrar etmenin gerei yoktur.
Tersine, bu durumun altn, Huesca ve zaten Yukar-Aragonun tm gibi ok fazla
kaybolmu olduklarndan, kendi ilerine kapanm gibi grlen blgeler iin izmek
yararldr. te yandan, Huescann u partido'sundan, Orta adan beri Guyenne
araplar ile ngiliz ynllerinin anayolu olan ( 146 ), Alman tccarlarnn XV. ve XVI.
yzylda Saragozaya safran ticareti iin giderlerken hala kullandklar byk Canfrane
yolunun getiini unutmak mmkn mdr? Jaca meyva bahelerine doyenne armudu
ile Bearnda la pomme Dieu ( 147 ) adyla anlan pomme dapi muhtemelen Bearndan, yani
Pirenelerin tesinden gelmitir; Aragon buday eskiden Ebro yoluyla Tortosa ynne
inmektedir ve Katalonya XVI. yzylda bile bu iae kaynana arda bulunmaktayd;
uzun sre bir Jaca paras (sueldo Jagues) ( 148 ) varolmutur ve bu para cordelates
tarafndan ( 149 ) Aragonun telerine kadar ihra edilmitir ve nihayet hi de daha az
nemli olmayan birey olarak Aragon XVI. yzylda Kastilyallamtr, ylesine ki, bu
lkenin II. Felipenin ada olan senyrlerinden biri, mantk zerine olan kitabn
Kastilya dilinden yazmtr ( 15 ). Sadece birkan bildiimiz yollar araclyla fakir, l
gibi Aragon da genilie doru almaktayd.
259

Zaten ilerlemi lkelerle azgelimi blgeler arasndaki diyalogtan kanmak mm

kn deildir. Tpk bugn olduu gibi, dn de dzey fark veya eer istenirse, voltaj fark
olmakszn ekonomik hayat olamazd. Cenevizli tccar ilk nce onu mecbur brakan ve
aslnda mazur gsteren bir yasa gerei olarak, Korsika kentlerindedir; tpk ucuz bir
emek-gc ile ucuz bir hayattan yararlanmak zere Halep veya Hrmzdeki Venedikli;
Uskp, Sofya, Temevar veya Yeni Pazardaki Raguzal; Saksonya veya Bohemyadaki
Nurembergli tccar gibi ( 15 ). Kentler kaplarnn dibindeki fakir lkelerden (ve isteyerek
veya istemeden onlar fakir olarak tutmaya devam ettikleri) vazgememilerdir. Ne
kadar parlak olursa olsun her kent -ve Floransa parlaktr- ana ihtiya maddeleri
itibariyle, merkezinin kendisi olduu 30 km. kadar yarapnda bir dairenin iinden
iaesini salamak durumundadr ( l52 ). Onu evreleyen bu daireden Floransa odununu,
zeytinyan, sebzelerini, kmes hayvanlarn, dnlemeyecek kadar ok arap fsn,
av hayvanlarn, kyllerin kap kap hevenkler halinde sattklar kular edinecektir
('). Demek ki en canl ekonomilerin yan balarndaki, acelesi olmayan ekonomilerle
bir karmlar sz konusudur. Eer Valladolid ( l54 ) refah iinde yaamsa, bunun nedeni
zengin Tierra de Camposun kapsn dibinden balamasdr. Segovia, kendinde olmayan
beyaz ve krmz araplar Medina del Campo, Coca, Zebreros gibi komu blgelerden
getirtmekte ve Perembe pazarnda her hafta kentliler bunlardan ihtiyalarn karla
maktaydlar. Ve i byle srp gitmektedir. Eer Venedik iyi yayorsa, bunun nedeni
nehir ulam ann ona Lombardiyadaki Cassalmaggiore kadar uzaklardan kuzu
peynirine varncaya kadar her trl iae maddesini getirmesidir ( 155 ); stelik denizyollar
buday, zeytinya, arap, balk, canl hayvan ve souk k gnlerinin odunu iin ok
uygundur. Bu sonuncu madde Istria ve uarnerodan kayklar dolusu gelmektedir ( 156 ).

Cenova, Milano, Venedik, Floransa drtgeni

Aksi huylu bir meknn ekonomik rgtlenmesinin lehinde ve aleyhinde olan, bu
rgtlenmeyi tevik edeni ve ayn anda engelleyeni bylece gsterdik. Bu (basit
terimlerle) corafi bir iblm olmaktadr. Oysa bu iblm, denizin btnsel
boyutlar bakmndan, olduka ele gelir bir ekilde vardr.
Bu 60 gnlk dnya, grosso modo bir Weltwirtschaft, bir ekonomi-dnya, bir bizatihi
evrendir. Burada herey kesin ve otoriter bir biimde dzen altna alnmamtr, fakat bir
dzenin ana hatlar da ortaya kmaktadr. Bylece her ekonomi-dnya bir merkezi
kabul etmektedir, belirleyici bir blge tekilerini harekete geirmekte ve tartmal olan
birlii tek bana korumaktadr. XVI. yzylda, tpk XV. yzylda da olduu gibi,
Akdenizin bu merkezi aikr bir ekilde Venedik, Milano, Cenova, Floransann
meydana getirdii dar bir drtgendir. Bu drtgenin iinde uyumsuzluklar, kentleraras
rekabetler vardr ve herbir kentin arl deikendir: gzle grlebilen bir deiim bu
drtgenin arlk merkezini yzyl balarken orada olan Venedikten, 1550 ve 1575
arasnda parlak bir ekilde kendine eken Cenovaya kaydrmtr.
Hi kukusuz Venedik XV. yzylda Denizin ve hatta Avrupann belli bir
blmnn Akdenize yamanmasyla ortaya kan u iki veya misli byklkteki
dnyann grbz merkezidir ( 157 ). Venedik aikr merkezdir, ama asla tek bana
deildir. Venediin yerine uzakta Burgos geecektir, grevine az ok layk olan bu kent
-bu tartlmaktadr-( 158 ) kuzeye doru Balta, Kuzey denizine, kuzeybat Almanyann
hinterlandna doru sokulmakta ve daha da nemlisi, ngiltere'nin karsnda bulun
maktadr. Ayn ekilde, Venedik hkmedebilmek iin komusu olan dier gl kentlere,
260

Milano, Cenova ve Floransaya yaslanmaktadr. Bunu kantlamak iin tek bir belge,
doge Mocenigonun ( l59 ) 1423deki nl nutku yeterli olacaktr: ticari zenginliklerin
byk balantlarnn yneldii Dou Akdenize doru Venedik, Cenova kadifelerini,
Milano altn yaldzl kumalarn, Floransa ukalarn aktarmakta, ve onlarn snai
emekleriyle ona doru akan ticaretlerinden geinmektedir.
Bu oklu ibirlii srtmesiz gerekleememektedir. Kskanlklar, rekabetler,
savalar dnyann bu dar kalbini blmektedirler. Ve tarih bu komedileri, bu aldatmalar,
bu trajedileri (hi eksik olmamlardr) adm adm incelemitir. Nisan 1454e kadar ( l6 ),
Lodi barnn belirleyici dnemecine kadar macerac kentler ve prensliklerle ynetilen
talya, faaliyetlerindeki genel bir gerilemenin hoyrat ve bazen de vahi kld ve bizim
hayali bir balk altnda Yz Yl Sava adn verdiimiz, ekonomik ve toplumsal olduu
kadar siyasal atmalarn da kendi tarznda yaamtr. Kentler kentlerle ve devletlerle
srtmektedirler, Bu kavgalar bir talyan birliine ynelik olarak grmek ve ok
ngru bir siyaset olarak saymak, ycelii olmayan bir kronie gereinden fazla eref
atfetmek olacaktr. Ancak Lodi barnn gene de bir liyakati vardr; o da sknete geri
dnmek ve ilerin daha imdiden iyi hale gelmesidir. Bu durum VIII. Charlesn Eyll
1494deki beklenmedik dne kadar srecektir.
Bu geici sknet esnasnda drt byklerin egemenlii ele gelir olmaya devam
etmektedir. Ve Venedik hkmetmektedir. Bu kentte byk siyaset hibir zaman sz
konusu olmamakta, fakat para, kambiyo senetleri, kumalar, baharat, seyrsefer -ve bu
doal bir biimde yani ancak inanlr bir ekilde- ba ekmektedir. 1472 Maysnda ( l61 )
Venedikteki Onlar Meclisi, hergn kesintisiz olarak sanki gran tempo fa yapmam gibi
Otuzbelerzo/fas hakknda mzakere etmilerdir. Sz konusu olan 1470de yeniden
balayan Trk sava olmayp, grossetti ve grossori gm sikkelerinin deerini
drmek, sonra da tedavlden kaldrmaktr ve bu ie Venedik Zecca's tarafndan
baslm olmayanlardan balanacaktr. Venediin bir srsne tank olduu ve her
zaman acmaszca davrand bir yabanc para istilasnn nn almak gerekmektedir.
Daha bu tarihlerde, Thomas Greshamdan ok nceleri kt parann iyi paray
kovaca bilinmektedir; 1472 Hazirannda Gonzaguelarn acentasnn yazd gibi, che
la cativa cazaraa via la bona ( 162 ). Ayn haber kayna yle devam etmektedir, burada
Trklerden tekrar endie duyulmamaya balanmasndan baka yeni birey yok. Trklere
kar hibir ey yaplmamaktadr. Bylece 1430da Selanii kaybeden ve 1470de de
buday adas Arbozu Trklere terkeden Venedik, sadece kendisiyle ilgilenmektedir,
nk kendinden, zenginliinden ve stnlklerinden emindir. Trk donanmas onun
kinin bir kopyasdr, toplarla donanm ve dzenli olarak silahlarla beslenen Venedik
mstahkem mevkilerinin benzeri yoktur. Ve Venediin ileri yolundadr. Akdenizin tm
mekn boyunca ve tesinde ta Flandrea kadar, galera do mercato'larn datc sistemi,
devlet gemilerini kiralayan patrici'lerin krna ilemektedir.
Signoria gerekte nemli noktalar kaybetmitir: Selanik (1430), bir senato belgesi
nin gerekten bizim kentimiz dedii stanbul (1453), Arboz (1470), bunlara bir de,
ge tarihli bir metnin carga de schiave et salumi adn verdii kadn kleler ve tuzlamalarla
dolu teknelerin Venedie yneldii Azovdenizi zerindeki Tanayekleyelim! 147 5)( 163 ).
Btn bu darbeler yerini bulmutur, fakat esnek trafik baka slere, Kandiyeye,
Venediin 1479dan itibaren tek efendi olduu Kbrsa yaslanabilirdi. Kukusuz btn
karlatrmalar birer aldatmacadr, fakat Kbrsn Cenevizlilerden alnmas, bu an
lsne gre ngilizlerin Plassey zaferinden sonra Hindistan Franszlardan almalar
(1757) veya lkenin igaline balamalarna edeerdir. Bunun dnda, yzyl bitmeye yz
tuttuunda Venedik tekne ve tccarlar ayaktadrlar, hatta stanbul ve tesindeki
261

Karadenizde bile. Bu Venedikliler biri belirleyici, dieri nemli olan Dou Akdenizin
iki ticari kaps Suriye ve Msrda da vardrlar. 1498de skenderiye Venedik asndan
belki de 3 milyon dkann kendine gelmesi anlamna gelmektedir ( 164 ). 1497de Signoria
Suriye ve Msra doru deerli mallaryla birlikte, nakit olarak 360.000 dukadan
fazlasn gndermekteydi. Bu arada gm mark (nk daha imdiden sz konusu olan
beyaz madendir), birim bana 5 gross/den fazla artmtr. ( 165 ). Venedik bylece, bildik
ema uyarnca geri dnmek iin -karabiber, baharat, mstahzarat, pamuk, keten ipekbeyaz madenini boaltmaktadr. Btn bunlar dzenli, yerli yerinde (Vasco da Gamann
Afrikay dolaaca kimin aklna gelebilirdi ki?) ve siyasal olarak garantili gibidir:
Suriye ve Msr Memluk devleti iinde, eski ticari gelenekleriyle birlikte birlemilerdir.
Ama kim Trklerin 1516 ve 1517de Klemenlere kar zafer kazanacaklarn ngrebi
lirdi ki? Venedik bylece endiesiz bir ekilde zenginlerin huzurunu yaamaktadr. Kadn
tuvaletlerinin ar lksne, lenlerdeki korkun israfa, erkeklerin ilemeli elbiselerine
kar gene de itiraz etmektedir. Fakat acaba kim, Sanudo gibi ruhunun derinliklerinde,
yurtta evliliklerinin kural haline gelen, hibir zaman 3.000 dkadan az olmayan, ou
zaman da 10.000 dkann stne kan u mahteem eyizler karsnda hayranlk
duymamtr ki ( 166 )? Doge'lerin saray nnde maalarn isteyen birka kadrga
tayfasnn barmalar ( 167 ), Arte della Seta veya della Lana'mn fakirlerinin baz
yaknmalar, byk tonajl teknelerin bunalm karsnda ktmser olan bir senato
kararnamesi ( 168 ) grlmtr, fakat bu kk lekeler parlak bir tablonun iinde ancak
farkedilebilmektedirler.
Ancak yeni yzyl ar zengin kentlere kar vahilecektir. Venedik Agnadel
kasrgasndan (1509) mucizevi bir ekilde kurtulmutur. Cenova, Milano, Floransa
sralar geldike, tedavisi olmayan felketlere sahne olmulardr. Romann yamalan
mas (1527) eskiden meydana gelmi tm vahetleri aamamsa da, Cenovann 1522de
yamalanmas, layk olduu mthi n ona salayacaktr ( 169 ). Ele geirilen kentte
hibir ey ayakta braklmamtr, sadece -ayrnt da arlk sahibidir- stten gelen emir
gerei askerler tccarlarn kambiyo senetlerine dokunmamlardr. Nihayet 1528de,
Cenova kaderim mhrleyerek V. Carlosa katlmtr. Milanolular da kendi cephelerin
den, duruma gre Vive la France ( ,70 ) -bu gerekiyordu- veya yaasn imparator diye
barmay bilmiler, sonra da nce spanyollara, daha sonra Viscontilere ve nihayet
Sforzalara uyum salamlardr. Zaten spanyol otoritesinin glgesi altnda, yksek
dereceli memurlarn meydana getirdii bir aristokrasi, Milano ve Lombardiyann
efendisi olarak kalacaklardr ( 171 ). Herey deimekte, onlar yerlerinde kalmaktadrlar.
Ksacas, kentlerin yaayanlarn ve gllerin dnyasndan silinmeleri olanakszdr.
Konjonktr en azndan 1530a kadar iyi olmaya devam edecektir. Sevilla ve Lizbonun
yeni konumlar kazandklar yeni evrende artk Anversden Venedie bir kentler zinciri
dnyaya egemen olmaktadr, nk Venedik Dou Akdenizdeki konumunu muhafaza
etmektedir. Bu kolay olmamaktadr, nk 1574ten sonra Trklerle hibir zaman uzun
sreli bir bar yaplamayacaktr. Venedik Orta Avrupadaki konumunu da muhafaza
etmektedir. Bunlara karlk, 1509-1511 spanyol harektndan ( 172 ) itibaren Kk
Afrikada onun iin herey kaybedilmitir, veya byle olmasna az birey kalmtr ( m ).
Denize ok fazla derinlemesine dalm olan Venedik, Atlantik ynnde byk bir
nem kazanmay salayamamtr.
Eer Venedik endstrilerinin gelimesine -ipek, yksek kalite ynller, camclk
matbaalar- tank olmasayd, bilano negatif olurdu; bu gelime 1620ye kadar olan bte
ve gmrk erilerinin gsterdikleri gibi ikinci XVI. yzyln genel gelimesine
katlmasa da, yzyln tesine de taarak devam edecektir ( 174 ). Heryl Zecca bir
262

'milyon altn ve bir milyon gm sikke basmtr ( 175 ). Venedikli tccarlar

Nurembergden Hrmze -ki bunlarn birbirlerine mesafeleri ok byktr- dnyann
her tarafna yaylmlardr. Venedikliler kentlerinde, arln lmenin g olduu,
fakat bu konuda birok srprizin bizi bekledii bir cins kapitalist imparatorluu
korumaktadrlar. 1555de bir irketteki deiiklik nedeniyle Sevilladaki Venedikli
tccarlarn faaliyetleri kefedilmektedir: Antonio Cornevi, Andrea Cornaro, Giovanni
Correr, Lorenzo Aliprandi, Donato Rullo, Bald. Gabriano ( 176 ). 1569da bir Napoli
belgesi ( l77 ) Apuliadaki ve zellikle Barideki zeytinya ve buday alcs beyiiz Venedik
tccarnn adlarn vermektedir; Cezayirdeki Fransz konsolosluunun yaynlanmam
belgeleri arasnda, 1579 ylndan itibaren ( 178 ), byk bir sarraf, Venedikli tccar
Bartholomeo' Somann ad grlmeye balamaktadr. Nihayet, 1600lere doru Venedik
kamu hzinesi azna kadar parayla doludur ( l79 ); kentin limannda, eer hesaplarmz
yanl deilse, heryl hala 700-800 gemi giri-k yapmaktadrlar ( 18 ). Ve hereyin
tesinde Venedik bir nakit bolluu diyar olarak kalmaya devam etmektedir ( lt!1 ); belki de
tm Hrstiyan aleminin en fazla nakde sahip diyar olarak: hi abartmayan bir Venedik
metni forse in Europa, non si trova altra piazza piu commoda" demektedir ( l82 ). Tabii ki
huysuzlar ve nasihat vermekten holananlar tatmin edilmi olmaktan uzaktrlar.
Bunlardan biri piyasadaki trafiin bete drdn temsil eden mbadeleler zerine bir
vergi koymak gerekir demektedir, quali sono li quattro guinti del traffego della piazza ( m ).
Bu durumda bir kambiyo bankasnn, bir Venedikli olan Bernardo Nageroya ait
olannn, 24 Mays 1609dan 9 Austos 1609a kadar olan aylk dnem iin, kukusuz
tam da doruyu yanstmayan bir ekilde, 3 milyon dkalk bir akm gstermesi
karsnda armamak gerekir ( l84 ). Venedik darbelere maruz kalmaktadr, fakat bolluk
diyardr ve XVI. yzyln son yllaryla XVII. yzyln ilk yllarnda kendini birkez daha
yaama ve dnmenin mutluluuna terketmektedir. Gecikmi Venedik Rnesans
bunun kantdr.
Fakat btn bu parlak renkler bizi aldatmamaldr. Belki de XV. yzyldakinden
daha zengin olan Venedik nisbi neminden kayplara uramtr. Artk Denizin
merkezi deildir. Bu kentin faaliyetlerinin balcalar Doudan Batya kayarken, Denizin
Bat havzasn; uzun sre zenginlik datcl yapm olan Dousunun aleyhine ok kat
bir ekilde avantajl hale getirmitir. Bu terazilenme hareketi Milanoyu hi de avantajl
hale getirmemi, ama Floransa ve Cenovay n plana kartmtr. Cenova kendi
payna spanya ve Amerikay elde etmitir, yan aslan payn; Floransa Lyonu
yaratm ve bylece Fransay ele geirirken Almanyadaki yerini de kaybetme
mitir; ve ayrca spanyaya da geni lekte yerlemitir. Bylece drtgen iinde
avantajl hale gelen bu iki kent olmutur, stelik bunlarn rol yalnzca mtevazi mal
ticaretine dayal olmayp, ayn zamanda para ticaretini byk apta yaptklarndan,
avantajlar katmerli hale gelmitir. Yzyln ikinci yansyla birlikte Cenova komutay ele
geirmitir. Corafyaclar bir nehrin yakalama alanndan sz etmektedirler; bu tarihler
de parann Cenova nehirleri tarafndan, Cenova ve Floransann fnans evrelerinin
lehine olmak zere, binlerce trafiin yakalanmalar mmkn olmutur. Hereyden nce
i yakalamalar: biz tarihilerin biraz daha net grmeye baladmz Floransada kredi
gndelik hayatn en mtevazi katlarna kadar inmitir ( 185 ). D yakalamalar da ok
nemli olup, ekonomik olarak gecikmi blgeleri dzenli hale getirmektedirler: Dou
Avrupa, Gney talya, Balkanlar, Fransa ( l86 ) veya ber Yarmadas. Bu oyun iinde, hi
de aceleci olmayan ve Venedik boyutlarnda olan bir kent bile, daha nce sylediimiz
gibi, kendini ksa bir sre yabanc smrsnn ana dm olarak bulmutur ( 187 ).
Kukusuz bu oyunlar yeni icad edilmemilerdir, yalnzca aplar daha
rastlanmadk boyutlardadr. Avrupada daha nceleri hi bu kadar byk para ve kredi

nce

263

.1

DOGU ANADOLU
tana

MODON

i. .1
| GRT

1 .1 M

. I

STANBUL

I I

i i i 0. ' * 1
YUNANSTAN

- - ! .

KIBRIS

lil .

BEYRUT

.LkMJbJaflfl

_ AdlM

M m , m ----------------l o J _L

_ |

* ' N M

m I . *mm

II 1

J1

flANDf

hM

1340 O 60 70 M 90 4C0 10 20 30 40 14*0 W 70 10 90 IM0 10 20

lM .. ul

_
40 15 60 1570

31 Venedik te galere da mercato iarn yolculuklar

l'k haritaya ilikin dort kroki Alberto Tenenti ve Corrado Vivant taralndan Annales E.S.C.de yaynlanan uzun
anlatdan alnmtr ve galere da merato ile konvoylarnn (Flandre. Aguesmortes Berbenstan. Trafego'.
skenderiye Beyrut. stanbul) eski sisteminin bozulmasnn aamalarn zetlemektedir Bu hatlarn hepsi 1482 de
almaktadrlar 1521 de olduu gibi 1534 de de sadece Dogu Akdeniz'le olan venml hatlar yaamaya devam
etmektedirler Krokileri basitletirme kastyla, gzerghlar Venedik ten itibaren del de Adriyatik kndan
itibaren verilmilerdir
zleyen tablo bu konvoylarn niceliksel tarihini zetlemektedir (belgelerdeki bir boluk dizilen XV yy n sonu ile XVI
yy n banda kesintiye uratmakladr) Eski konvoy sisteminin bozulmas, her zaman varolan fakat zamanla gelien
bir seyrsefer tarafndan telfi edilmitir

264

nehirleri akmamt. Bu tedavl abucak ien ve olgunlaan XVI. yzyln ikinci yarsna
egemen olmu ve 1619-1624 bunalmndan ( 188 ) nce de abucak snmtr ve sonra da
bir cins yapsal veya bize yle grnen yzyllk geri dn meydana gelmitir. Her hal krda, 1579da Piacenzada byk deiim fuarlarnn kurulmalaryla, Cenevizli
bankaclar uluslararas demelerin, hem Avrupa, hem de dnya senetlerinin efendileri
haline gelmilerdir, ayn zamanda 1579dan, belki de 1557den itibaren Ispanyann
siyasal parasnn tartmal, fakat skp atlmas mmkn olmayan efendileri de
olmulardr. Bunlar hereye ulaabilirler,hereyi alabilirler. 1590da ak artrmaya
kartlan Portekiz karabiber szlemesini ele geirmelerini bir dnelim. Bu konuda,
Floransaya yerlemi ve kukusuz onlar sevmeyen bir spanyol tccar kukusuz
bunlar btn dnyay omuzlamay kk birey olarak gren insanlardr C 89 )
demektedir. ok ksa olan Fugger'ler yzyl bitmitir ve Cenevizlilerinki ge bir tarihte
balamaktadr, ama 1620-1630larda yeni hrstiyan Portekizlilerin servetiyle Amsterdam
melez kapitalizminin kendini kantlamasndan nce sona ermeyecektir.
Bugn, tarihin bu geni ufuklar artan bir netlikle ortaya kmaktadrlar ( ITO ).
Ceneviz kapitalizmi 1575-1590 ( 191 ) belirleyici yllar srasnda II. Felipe ve danmanlar
na kar dramatik bir g denemesinden k srasnda bu byk kavgay kazanmtr.
1576da askerler tarafndan yamalanan Anversn d, Medina del Campo fuarlar
nn zorluklar ve kklerini kaybetmeleri, 1583den sonra Lyonun artan gszl,
btn bu iaretler Cenova ve Piacenza fuarlarnn zaferlerine elik etmilerdir. Venedik
ile Cenova arasnda, Floransa ile Cenova arasnda, a fortiori Milano ile Cenova arasnda
artk eitlik ve mmkn kar arlk sz konusu deildir. Cenova btn kaplar kendine
am C 92 ), btn komularn boyunduruk altna almtr. Bunlar rvanlarn ancak
gelecek yzylda alacaklardr.

2. nsanlarn says
Hereyin stnde olmak zere, yzyln anlamn ve lsn veren esas sorun aikr
bir ekilde, insanlarn saysdr. Acaba ka kiidirler? lk ve zor soru. Hereyin bu ynde
dnmemize izin verdikleri zere, artmakta mdrlar? zellikle aama ile yzdeleri
ayrmak istediimizde ve karmzdaki kitleleri tartmaya kalktmzda karmza kan
ve hi de kolay olmayan ikinci soru.

60 veya 70 milyon kiilik bir dnya

Gvenilir rakamlar vermek mmkn deildir. Sadece yaklak rakamlar mmkn
dr, bunlar talya ve Portekize ilikin olarak kabul edilebilir niteliktedir ve Fransa,
spanya ve Osmanl mparatorluuna ilikin olanlar da ok fazla hatal deillerdir ( m ).
Akdeniz lkelerinin geriye kalanlar iin hibir bilgiye sahip deiliz.
Bat cephesinde yzyl sonundaki ( w ) geree yakn rakamlar yledir: spanya 8
milyon, Portekiz 1 milyon, Fransa 16 milyon, talya 13 milyon; yani 38 milyonlu bir
toplam. Geriye slm lkeleri kalmaktadr. Avrupa Trkiyesi iin Konrad Olbricht C 95 )
1600lere doru 8 milyonluk bir tahminin kabul edilebilir olduuna inanmaktadr. Trk
imparatorluundaki, Asya ve Avrupa tablolarnn (veya Asyann Avrupaya nazaran
avantajna) ( 196 ) allm edeerliine bakarak, Trkiyenin Asya paras iin 8 milyon
tahmin edilebilir. Geriye lato sensu Kuzey Afrika kalmaktadr. Acaba Msr'a 2 veya 3
milyon ve bir o kadar da kuzey Afrikaya atfedilebilir mi ( W7 )? Eer yle olursa, slm
dnyas iin ve Akdeniz kylarnda ona bal olan halklar iin en ok 22 milyon
rakamna ulaacaktr. Demek ki Akdenizin tm iin 60 milyonluk bir nfus elde
edilmektedir.
265

Bu hesaplamalarda 38 milyonluk ilk rakam nisbi olarak gvenilirdir; kincisi ok

daha kukuludur. Fakat btn hakkndaki tahmin geree yakn olarak kalmaktadr.
Benim eilimim birinci gruba ait rakam azaltmak, ikincisininkini de artrmaktr.
Aslnda zaman iinde nfus karlatrmalar olanaklar ortaya kmaktadr, ve buna
bal olarak Akdeniz slamiyetinin (ve XVI. yylda ona bal olan halklarn) geerli bir
mektuplamaya dayanarak, aa yukar talya nfusunun iki kat bir nfusa sahip
olduu sylenebilmektedir. Eer bu oran bizim A blokumuzun 78,5 milyon olduu
(Fransa 35, talya 25, spanya 15, Portekiz 3,5) 1850lerde ( 198 ) bu oran doruysa,
slamiyet veya slamiyet art Balkan halklar 50 milyonluk bir nfusa sahip olmaldrlar
( 199 ). stnkr bir salama bizi bu rakamn civarna ulatrmaktadr. Her hal- krda
1930lara doru Bat cephesi 113 milyona (42 , 41, 24, 6), Dou cephesi 83 milyona
sahiptir: oran korunmutur ( 20 ). Fakat kukusuz bu orann ebediyen ayn kalmas iin
hibir neden yoktur. Ancak, mmkn deimelerin hesaba katlmas halinde, gene de
kaba bir l salayabilir. XVI. yzyl iin bu oran 26 milyon rakamn ortaya
kartmaktadr ki, bu biraz nce ulatmz 22 milyonun ok uzanda deildir. mer
Ltf Barkanla ( 20) ) birlikte, Akdeniz slamiyetinin 30, belki de 35 milyon nfusa sahip
olduu dnlebilir, fakat bu iyimser bir baktr. Her hal- krda, ilk sayy azaltarak,
kinciyi de artrarak, Bana % 10 yanlma payyla, XVI. yzyln sonu iin kabul edilebilir
gibi gzken, 60 milyonluk bir kitleden hi de uzaklam olmuyoruz. Buna bal olarak
baz sonular ortaya kmaktadr.
Bu 60 milyon nfuslu dnyada km 2 bana nfus younluu, l Akdeniz meknna
katmazsak, 17 olarak kmaktadr. Bu rakam artc derecede kktr. Ama tabii ki
blgelerarasnda byk farkllklar bulunmaktadr. 1595te Napoli krallndaki yo
unluk 57dir ( 202 ); Campagnada Vezv evresinde 160a ulamaktadr ( 203 ); 1600de
Tessino ile Mincio arasnda, talyan nfusunun arlk merkezinin bulunduu yerde, km 2
bana younluk 100dr, hatta bu rakam amaktadr (Cremone ve blgesi iin 117,
Milano ve krlaryla Lodi iin 110, Bergamo ovas iin 108, Brescia iin 103); bu younluk
douya ve batya doru azalmaktadr (Piemontede 49, Paduann hala zengin toprak
larnda 80...). talyann tm iin ortalama younluk 44 olmaktadr ( 204 ) ki, bu muazzam
bir rakamdr, Fransada ortalama henz 34tr ( 25 ), spanya ve Portekizde ise yalnzca
17dir ( 206 ).
Bu kitabn ilk yaynlannda kabul edilen rakamlar bunlardr. O tarihten bu yana
birok ayrntya inen eser gn na km, yeni tahminler ileri srlmtr. Fakat
yukardaki hesaplamalarda gerek bir deime meydana gelmemitir. Hala devam
etmekte olan yegne tartma, slam lkelerine ilikin olandr: 1500ler iin Fasa ilikin
5 veya 6 milyonluk tahmin, bana gre, yazarn uzmanlna ramen kabul edilebilecek
nitelikte deildir ( 207 ). mer Ltf Barkann nerdii btne ilikin rakam makul
gzkmektedir( 208 ), fakat ben slamiyet veHrstiyanlk kitlelerinindengedeolduklarna
inanmyorum. Hrstiyan alemi iin kk bir ek kant olarak, ulatmz rakamlarn
ayn zamanda o ada yaayan dikkatli insanlarn vardklar rakamlarn ayn olduklar
sylenebilir -sadece bir Giovanni Botero ( 2W ) deil, onunla birlikte, ktlar yaknda
yaynlanacak olan u dikkatli Rodrigo Vivero da ( 2I0 )-.

Akdenizin boluklar (2n)

Gerekte nfus younluu, rakamlarmzn bildirdiklerinden daha da dktr,
nk mekn insani adan bugnknden daha genitir. Bugnknden veya drt kat
daha dk bir nfusun, egemen olunmas ok daha zor bir mekn iinde erimi
olduunu dnmek gerekmektedir.
266

33. 1548de Venedik Terra Fermasnn nfusu

Kaynak: D. Beltrami, Forza di Lavora e proprieta fondiaria, 1961, s. 3. Younluk olduka geni blgelere gre
hesaplanmtr. Dogado hemen Venediin evresinde olan ve Terra Ferma'y fethetmeden nce sahip olduu
blgedir.

Bu meknda ller kendilerine oyuklar amaktadrlar. Anormal kentsel younla

mann ve doal kurakln da yardmlaryla bu ller Akdeniz yerleim yerlerine, bugn
de belirleyici niteliklerden biri olan, vaha karakte/ini vermektedirler ( 2I2 ). Konuk
sevmeyen bu hasm ller bazen grandissimi olarak Akdeniz lkelerini kesmektedirler.
Bu llerin kylar, tpk denizin sahilleri gibi, kentsel yerleim yerlerinin ayrcalkl
alanlardr; yolcu burada yakndaki engeli amadan nce rahatlk iinde dinlenmekte,
veya en azndan fonduklarn hareketsizliini tatmaktadr. Bu her boyuttan talihsiz
Arabistanlarn katalou kartlsayd, bu bitmez tkenmez birey olurdu. Sadece birka
imge dikkatimizi ekebilmektedir. te Ebro'dan, sulanm tarm alanlarndan, aa
sralarndan, alkan fellahlarndan ok uzakta olmayan, ufka kadar al rplarla kapl
tekdze topraklaryla Aragon bozkr. Floransann katolik Ferdinandoya yollad
Francesco Guicciardni 1512 baharnda bu paese desertissimo alcuno, ne si vede fur un
arbore: ma tutto epieno di rosmarini e salvie, per esser terra iridissimadan gemitir ( 213 ).
Ayn iaretler baka yerlerde de vardr, tpk Venedikli Navagoroda olduu gibi (1525)
( 2I4 ). Bir Fransz 1617de Aragonda Pirene dalarnn yaknlarnda hibir insana
rastlanmakszn gnlerce yrnmektedir diye kaydetmektedir ( 21S ), ve Aragonun da en
fakir blgesi -nk burada da dereceler vardr- Albarricin partido'sudur ( 2I6 ). Aragon
iin gerek olan Iberya iin de gerektir. G.Botero ( 217 ) yle kaydetmektedir: eer
Ispanyada toprak bu kadar az ilenmise, bunun nedeni nfusunun yeterli olmamasdr.
Cervantes hibir eyi hayal etmek zorunda kalmamtr, Don Quixotte ve Sancho Pana
aslnda olaan olarak yalnzlklar ortasnda yolculuk yapmlardr. Ayn ekilde

Portekizde nfus gneyedoru, Algrave, Alemtejo ve Beira blgelerinde seyrelmektedir

( 2I8 ). Hatta, Lizbon yaknlarnda bile vahi bitkilerin inat kokularyla dolu ller
bulunmaktadr ( 219 ). Fakat, boluklarla kesilmi tm Akdeniz blgeleri, bo sesler
vermektedirler. Provenceda insan lkenin drtte birine sahiptir, buralarda hasat,
zeytinlik, ba ve ss selvileri vahalar bulunmaktadr. Doa manzarann drtte ne
sahiptir, buras kzl gri veya gmi hat hat kayalarla kapldr ( 22 ). Doaya ait bu
paradan, urada burada evik, yer deitiren bu tarma kazanlm ince beli"
eritlerini, bayr eteklerini, teraslanm tepe yamalarn kartmak gerekmektedir ( 221 );
bu az bireydir, fakat kyl baka yerlerde olduu gibi, burada da dar ekim arazileri
sayesinde yaamaktadr.
Bu insan boluklar, gney ve douya yaklatka, tedavisiz yaralar gibi genilemek
tedirler. Busbec Kk Asyada gerek llerin ortasnda ilerlemitir ( 222 ). Fastan gelen
Afrikal Leon Tlemsene ulamadan nce, yolcularn nnden gazellerin katklar
Mulaya lnden gemiti ( 223 ).
Bu kysz ve evsiz topraklarda hayvan yaam cennetine kavumaktadr. Dalarn hay
van kaynamas nedensiz deildir; Bayardn doum yeri Dauphinede ay kaynamaktadr
( 224 ), Korsikada XVI. yzylda srleri korumak iin yaban domuzlar,, kurtlar
ve geyiklere kar muazzam mcadelelere girimek gerekiyordu, ayn zamanda ada
ktann prens mutfaklar iin vahi hayvanlar ihra etmekteydi ( 225 ). Ispanyada boz ve
beyaz tavanlar, keklikler boldur ve bu av hayvanlar Aranjuez koruluu civarnda
krallk memurlar tarafndan zenle gzetim altnda tutulmaktaydlar ( 226 ). Fakat
kurtlar, tilkiler, aylar Toledo civarnda bile ilk sray almaktadrlar ( 227 ) ve II. Felipe
hayatnn son gnlerinde Sierra de Guadarramaya kurt avna gitmitir ( 228 ). Senyrlere
saldrmak iin kurt var diye baran Andaluya kyllerinin hilesinden daha doal olan
( 229 ); ocukken Cezayirli korsanlarn saldrlar ve bu saldrlarn endiesi yznden ssz
hale gelmi gney spanya sahillerinde koyun obanl yapan Diego Suarezin ( 23 )
bana geleninden daha sradan kaza yoktur; gnn birinde kurtlar talihsiz obann
eeini paralamlardr ve bu esnada eein efendisine de hi aldrmamlardr. 1568
1570 sava Granadada hereyi arlatrm, dnn bu zengin lkesinde, inanlmaz bir
ekilde aniden oalan av hayvanlarnn cirit attklar ller yaratmtr ( 231 ): boz ve
beyaz tavanlar, yaban domuzlar, geyikler, karacalar (sonuncular byk srler
halindedirler), ve stne kurtlar ve tilkiler.
Kuzey Afrikaya geildiinde ayn manzarann daha da renklisiyle karlalmak
tadr. 1573 Ekiminde AvusturyalI Don Juan bizzat Kartaca yerleme yerinde aslan ve
yabani manda avlayacaktr ( 232 ). La Golettaya gelmeye uraan bir spanyol kaa, yol
arkadan aslanlarn yediini anlatmaktadr ( 233 ). Zaten XVI. yzylda Kuzey Afrika
adr kylerinin hepsi srtlan ve akallara kar dikenlerle korunmaktadrlar( 234 ). Haedo
Cezayir civarndaki byk yaban domuzu avlarn iaret etmektedir ( 235 ).
XVI.
yzylda zenginlik alan olan talya da bu cins llerin at oyuklarla doludur:
ormanlar, haydutlar, vahi hayvanlar Boccacionun zamannda ar boldurlar ( 236 ); ve
Bandellonun kahramanlarndan birinin cesedi tabutsuz bir ekilde, Mantova yaknla
rnda, kpek ve kurtlarn dilerine terkedilmitir( 237 ) Provenceda da tavanlar, geyikler,
yaban domuzlar, karacalar kaynamakta ve burada tilki ile kurt avlanmaktadr ( 238 ).
Bunlar Crau yar-llerinden ancak XIX. yzyln ortalarnda yok olmulardr ( 239 ).
Dnyann tm lkelerinin birinci sray talep edecekleri ve bu birinciliin kukusuz
Akdenize ait olmad vahi hayvanlar hakknda koskoca bir kitap yazlabilir. Bize bu
konuda sunduu binlerce ve binlerce imge ne ona ait zgnlklerdir, ne de onun tekel
sahibi olduu konulardan birini meydana getirmektedirler. Baka yerlerde olduu gibi,
268

Akdenizde de insan oktan beri en gldr, ama bugn hemen hemen olduu gibi,
mutlak egemen haline de gelememitir.
Ve daha kalabalk olan Batnn slam lkelerinden daha iyi durumda olduu
aikrdr. slam alemi geni, doa veya insan tarafndan yaratlm lleriyle, en
mkemmelinden bir hayvan evrenidir. Lescalopier 1574de Srbistan snrlarnda lke
ldr ve bu durum hrstiyan ve dier klelerin kamasn engellememektedir ( 24 ) diye
kaydetmektedir. Bu boluklarda vahi hayvanlar canlarnn istedii gibi oalmakta
drlar. Busbec stanbuldaki ikameti srasnda evini bir hayvanat bahesi haline
getirmekten zevk almtr ( 241 )slam lkelerinin insandan bo alanlar, hayvan yetitiriciliinin nemini ve buna
bal olarak askeri gcn aklamaktadr, nk Balkanlar veya Kuzey Afrikay
Hrstiyan Avrupaya kar savunan, hereyden nce onlarn muazzam alanlar, sonra da
at ve develerin yaylmalar olmutur. Deve Trklerin arkasnda, Balkan yarmadasnn
dz meknlarnn fethini batda Dinar engebelerine ve kuzeyde Macaristana kadar
tamamlamtr. 1529da Viyana nlerindeki Kanuni Sultan Sleymann ordusunun
iaesini develer tamtr. Kapc tekneleri (hayvanlarn yklenmeleri iin kaplar
vardr) at ve develeri durmakszn Asyadan Avrupaya getirmektedirler: bunlarn gidigelileri stanbul limannn gndelik manzaralarndandr ( 242 ). Deve kervanlarnn
Kuzey Afrikada muazzam mesafeler katettikleri de bilinmektedir. Atlar, eekler,
katrlar Balkan, Suriye, Filistin dalarnda veya Kahire-Kuds yolunda develere galebe
almaktadrlar ( 243 ).
Uzun Macar snr boyunca, Avrupaya kar slamn ve hemen yan bandaki
komularnn byk glerinden biri de, uzun sre hrstiyanlarn gpta ve metihlerine
konu olan harika atlara ve svariye sahip olmalar olmutur. Giovanni Boteronun
dedii gibi, hangi svari birlii u Trklerin karsnda ar ve beceriksiz gzkmeyecek
tir ki: eer yolunu keserlerse onlardan kaarak kurtulamazsn, eer saldr karsnda
daldlarsa onlar izleyemezsin, nk tpk ahinler gibi bir keresinde zerine
saldrrlar, bir keresinde de senden sratle uzaklarlar ( 244 ).
Nitelik ve nicelik: bu ifte zenginlik iyi bilinir. AvusturyalI Don Juann evresinde,
1571 Aralnda Mora ve Arnavutlua kartma yapmak sz konusu olduunda, prensin
kanaati atlarla uramamak ynnde olmutur: donanmayla birlikte gerekli eyer ve
dizginlerle, hayvanlar satn alacak kadar para gtrmek yeterli olacaktr ( 245 ). Bunun
tersine, Hrstiyan aleminde, nl yetitiricilik blgelerinde, Napoli veya Andaluyada,
atlar kskanlkla korunan nadir nesnelerdir ve kaak ticaretin en mkemmel malze
mesini meydana getirmektedirler. II. Felipe Andaluya atlarnn ihracatn kabul veya
red grevini kimseye brakmyor ve talep dosyalarn bizzat inceliyordu.
yleyse zetleyebiliriz: bir yanda fazlasyla insan ve yeterinden az at; te yanda
fazlasyla at ve yeterinden az insan. Belki de slamn hogrs bu dengesizlikten
kaynaklanmaktayd: ne olurlarsa olsunlar, yeter ki iine yarasnlar; bu insanlar kabul
etmek mutluluk kayna olmaktadr.

Yzde yzlk bir nfus art m?

XVI.
yzylda heryerde nfus artmtr. Emst Wagemann ( 246 ) birkez daha inat
nermelerinde hakl kmtr. Her byk nfus artnn olaan olarak insanln
tmne yayldn savunmutur. XVI. yzyl kukusuz bu evrensellik ayrcalna sahip
269

olmutur. Her hal- krda, bu kural Akdeniz kylarndaki insanln tm iin

geerlidir. 1450lerden veya en ge 1500lerden itibaren nfus Fransada olduu kadar
Ispanyada, talyada olduu kadar Balkanlarda veya Kk Asyada da artmtr. Bu
ykseli 1600lerden nce farkedilemeyecektir ve ancak snr tarih olan 1650lerin
tesinde belirleyici ve genellemi hale gelecektir. Tabii ki bu geni hareketin ayrntla
rna girildike, ne kma veya geride kalma gibi zaman kaymalar grlecektir; hareket
tek bir atlmdan olumamtr: bu hareket pranga mahkmlarnn ne iki adm, geriye
bir adm atarak ilerlerken, yolu da katetmelerine benzemektedir.
Burada iyi danmanlar olmayan tereddt ve temkinliliklerin tesinde, 1500-1600
arasnda Akdeniz nfusunun kabaca iki katna km olabileceini syleyelim. Bu nfus
30 veya 35 milyondan 60 veya 70 milyona kmtr ki, bu ylda %o7 civarnda bir art
hzna kar gelmektedir. Birinci XVI. yzyl esnasnda (1450-1550) ok canl, devrimci
olan art, 1550den 1650ye olan kincisi srasnda genellikle yavalamtr -bu tarihler
geni tarihlerdir-. Bu tartmann balangcnda okuyucunun sonradan ortaya kacak
kantlar ve mkemmel olmayan tartmalarn ortasnda kaybolmamas iin, hibir eyi
garanti etmeksizin nerdiimiz btnsel manzara budur. Okuyucu oyuna balarken
hareketin genel olduunu; hem fakir, hem de zengin blgeleri kapsamna aldn;
dzlklerdekiler kadar dalardakileri ve steplerdekileri de etkilediini, ayn anda tm
kentlerde -byklkleri ne olursa olsun- ve tm krlarda ortaya ktn bilecektir.
Okuyucu bu biyolojik devrimin bizi ilgilendiren kaderlerin en nemli olay olduunu;
bunun Trk fethinden veya Amerikann kefi veya isknndan, veya spanyamn
ekonomik giriimlerinden daha nemli olduunu kolayca kabul edecektir. Zaten insan
saysndaki bu art meydana gelmeseydi, btn bu parlak sahifeler yazlabilir miydi? Bu
devrin ayn zamanda zaten, beyaz madenin Amerikadan kitlesel geliinden nce bile
aklamasn getirdii fiyat devriminden de daha nemlidir ( 247 ). Bu nfus ykselii,
insann nce etkin bir ii, sonra da artan bir yk haline geldii bir yzyln hem
zaferlerini, hem de felketlerini rgtlemitir. 1550lerden itibaren tekerlek dnmeye
balamtr: artk insanlar birbirlerinin rahatn karacak kadar oalacaklardr.
1600lere doru bu nfus fazlal genilemeyi durdurmu ve haydutlukla birlikte ( 248 ),
sayesinde hereyin bozulduu veya hemen hemen bozulduu yava seyreden toplumsal
bunalmla, XVII. yzyln ac yarnlarn hazrlamtr. Btn bunlar abucak syledik
ten sonra, bu ykselen nfus dalgalarnn kantlarna ve iaretlerine dnelim.

Dzeyler ve gstergeler
deal olan uzun say dizilerine dayanmaktadr. Fakat bylesine rakamlar elimizde
bulunmamaktadr. Demek ki elimizdeki yetersiz malzemeyi kullanmak ve her hal-
krda olduka net ve aralarnda uyum gsteren alt veya yedi cevapla yetinmek
gerekmektedir.
1
XIV. -XVI. yzyllar aras Provence, eksik olmasna ramen bize, sahip
olduumuz en iyi tanklklardan birini sunmaktadr. Geni anlamda, sonradan Savua
egemenliine geecek olan Nice kontluu da dahil, bu blge XIV. yzyln banda
80.000 haneye, yani 350-400 bin kiiye sahiptir. Kaderi benzer olan gney Languedoc
gibi buras da, Kara Veba ile birlikte (1348) vahi bir felkete tank olmutur: blge
nfusunun te birini veya yarsn kaybetmitir. Bir yzyl kadar gecikecek olan
toparlanma 1470den itibaren kendini gstermeye balamtr, hane says o kadar hzl
artmaktadr [ki], 1540lara doru, 1470deki dzeyinin katna ulamtr ( 249 ).
Provence nfusu hemen hemen byk Vebadan nceki dzeyine gelmitir. Geriye bu
nfusun ikinci XVI. yzyl ile XVII. yzyl nasl geirdiini renmek kalmaktadr.
270

Kukusuz bir ykselme, sonra da baka yerlerde olduu gibi bir alalma olmutur, fakat
bunu kesinlikle bilemiyoruz: Orta a ve Modern a tarihileri, ou zaman olduu
gibi, bu konuda da yardmlamay unutmulardr. Bu sorun nemli olmasna ramen
esas sorun deildir. Esas olan, XVI. yzyldaki nfus artnn byk ksm itibariyle bir
telafi, bir tamamlama olmasdr; bu artn 1540tan nce byk olan hz XVI. yzyln
ikinci yarsyla birlikte muhtemelen yavalamtr.
2 Languedoc'ta gelime ayndr: XV. yzyl insanlarn kaybetmi, vahi hayat
tarafndan ve aalarn genilemesi tarafndan.kazanlm bir lke grnts sunmak
tadr; XVI. yzyl ilk ve hzl, devrimci bir arta tank olmaktadr, ama bu art 1550lerin
tesinde yavalamaktadr; 1600lere doru durgunluk aikrdr; dramatik ve felketli
gerileme 1650lerden sonra ortaya kmtr. Emmanuel Le Roy Ladurienin yaknlarda
yaynlanan almasnn akla getirdii kronoloji byle olmaktadr ( 25 ).
3 Katalonyada ayn hareket resmolmaktadr: ykseli,
birinden brne gei 1620lerde meydana gelmektedir ( 251 ).

sonra

d,

bunlarn

4 Valenciada art yavatr, 1527-1563 arasnda ele az gelmektedir; buna karlk

1563-1609 arasnda ok canldr (btn itibariyle % 50den fazla ve hzla oalan
Moriscolar iin % 70e yakn) ( 252 ).
5 Kastilya'da XVI. yzylda gl bir nfus artnn varl kantlanmtr. Bu
art, eer Konrad Habler, Albert Girard ve birka dierleriyle Katolik Krallar
dneminde spanya nfusu iin ileri srlen abartmal rakamlar zerinde duraklanmazKASTLYA TACINA BALI LKELERN NFUSU

Burgos
Soria
Valladolid
Leon
Zamora
Toro
Salamanca
Avila
Segovia
Guadalajara
Madrid
Toledo
Murcia
Cuenca
Sevilla
Cordoba
Jaen
Granada
Vecinos
Nfus

1530

1541

1591

83.440
29.126
43.749
28.788
31.398
37.117
122.980
28.321
31.878
24.034
12.399
53.943

63.684
32.763
43.787
59.360
86.278
41.230
133.120
31.153
33.795
26.257
13.312
80.957
19.260
33.341
80.357
34.379
35.167
41.800

96.166
38.234
55.605
97.110
146.021
51.352
176.708
37.756
41.413
37.901
31.932
147.549
28.470
65.368
114.738
46.209
55.684
48.021

880.000
3.960.000

1.316.237
5.923.066

29.740
73.522
31.735
24.469

686.639
3.089.875

Nfus says 4,5 katsaysyla hesaplanmtr. Vecinos'a gre saym, bizim hane saymna
tekbl etmektedir.
271

sa, daha da net olarak grlecektir. XVI. yzylda nfus art srekliye benzemektedir.
Her hal- krda TomasGonzalesin( 253 ) eski almasnda 1530-1591 dnemi iin verilen
rakamlar bu durumu, ona yneltilebilecek bazen ciddi olabilen eletirilere ramen, ak
bir ekilde ortaya koymaktadrlar ( 254 ).
Bu geni hesabn hatalar -hatalar vardr- btne ilikin sonular sakatlamaktadr
lar. 61 yl iinde Kastilya nfusu, savalarn ve yansmasnn abartlmamas gereken Yeni
Dnyaya olan glerin ykne ramen, iki katna kmtr (ylda %o 1 lden daha yksek
bir art haddi) ( 25S ). Her hal- krda az bilinen iki deerlendirme bu btnsel gelimeyi
reddetmemektedirler; bunlardan biri 1541 e ait olup, o yl yaplan nfus saymna
dayanarak Kastilya vecinos saysn 1.179.303 ( 256 ) olarak saptamaktadr, yani Tomas
Gonzalesin rakamnn stnde; 13 Ocak 1589 tarihli olan ve Consejo de Guerradan
kan dieri 1.500.000 vecinos'dan sz etmektedir ( 257 ). Deerleri tartmaya ak olan bu
rakamlar, Tomas Gonzalesin btne ilikin hesaplamalarn yere almamaktadrlar.
Aktr ki ne merakmz yatmtr, ne de Simancas ve dier yerlerdeki muazzam
belgesel olanaklar tketilmilerdir. Bu durumda Simancasdaki aratrmalarmzn
rastlants iinde, 1561de yaplm byk bir nfus saymna ilikin yzlerce gsterge
bulduk, bunlar muhtemelen tm kentlerin ( 258 ) ve partidos'larnn padror'unu vermek
tedirler. Bu rakamlar bilinirse, 1530-1591 aras nfus geliimini daha iyi belirlemek
mmkn olacaktr. Bu konuda hibirey bize hibrey sylememektedir ve Ramon
Carrande ( 259 ) ykselen nfusun zirvesinin tam 1591de olduunu a priori sylerken
hakldr, biz de daha iyi bilgi sahibi olana kadar bu tarihi kabul ediyoruz. Tam
dnemecin dnld an, belirlenmesi gereken ann spanyann kaderinin esas an
olduu aikrdr. Nihayet, Yarmada nfusunun blgelere gre dalmn daha iyi
bilmeyi isterdik. Hereyin gneye doru kayd sylenmitir ( 26 ), zenginlik evet, kt
ocuklar da, fakat kuzeyin gl bir ekilde kk salm halk, yzyl sona ererken de
yerindedir ( 261 ).
6 talya da dikkat ekici ve kolay farkedilebilen bir tanklk sunmaktadr: btn
rakamlar Kari Julius Beloch tarafndan, yazarn lmnden 32 yl sonra tamamlanan bir
kitapta derlenmi ve eletirilmitir ( 262 ). Btn bu rakamlar -zel blgelere veya btne
ait- uyumaktadrlar.
te nce blgeler itibariyle yaplan nfus saymlar. Sicilya ( 263 ) 1501de 600.000den
biraz fazla bir nfusa sahiptir; 1548de 850.000; 1570de 1 milyonu am; 1583de
1.010.000; 1607de 1.100.000 olmutur. Bu nfus XVII. yzylda sabitleecek ve 1713te
gene artarak 1.143.000e kacaktr. Napoliye ilikin olarak da benzeri bir eriyle
karlamaktayz ( 264 ); spanyol saymlarnn haneyi esas alan rakamlarna gre, nfusun
1505de 254.823 haneden (yani 1 milyondan fazla bir nfus), 1532de 315.990; 1545de
422.030; 1561 de 481.345; 1595de 540.090 (bu saymlarn en geerlisidir) haneye kt,
ancak 1648de 500.202 ve 1669da 394.721 haneye dt grlmektedir.
1505 rakam 100 olarak kabul edildiinde, kralln nfusu srasyla 1532de 124,
1545de 164,9, 1561 de 187, 1595de 212ye kmakta; 1648de 190a ve 1669da 155e
dmektedir ( 26S ). Demek ki bizi ilgilendiren yarm yzyl (1545-1595) esnasnda indeksin
164,9dan 212ye kmas yaanmtr ki, bu % 28den fazla bir arta tekbl etmektedir
ve nfus gerilemesi ancak XVII. yzylda ortaya kacaktr. Sicilyaya duraanlk getiren
XVII. yzyl, Najboli iin hissedilir bir azalma anlamna gelmektedir: 1648de 190,
1669da 156; bu durum krall 1545dekinden daha alt bir dzeye getirmektedir (156ya
karlk 165). Papalk devleti de 1550deki 1.700.000den, 1600de 2.000.000a kmtr
( 266 ). Floransa kenti ve ona bal blgenin nfusu 1551 deki 586.296dan, 1622de
272

646.890a kmtr ( 267 ). Milano kenti ve blgesinde art 1542nin 800.000inden,

1600deki 1.240.000e doru olmutur. Piemonte 1571 de 800.000 nfusa sahipken bu
rakam 1612de 900.000e ykselmitir ( 268 ). Venedik ve talyadaki topraklar iin gelime
yledir: 1548de 1.588.741 ( 269 ), 1622de 1.850.000 ( 27 ).
Sonuncu zel durum Sardinyaya aittir. Mali amalarla yaplm olan nfus
saymlar, adann byk blmn kapsamakla birlikte, hatalara ve hilelere geni bir
marj brakmtr, ama gene de nfus artna dair bir grnt sunmaktadr. 1485deki
savm 26.163 hane saysn vermekteydi ( 271 ); kilise topraklan 742 hane, feodallerinki
17.431, kralnkiler 7.990 hane tarafndan temsil edilmekteydiler. Bu kategori arasnda
15.000 lire'Yk donativo yle dalmtr: 2.500 Kilise topraklan iin, 7.500 senyrlk
topraklar iin, 5.000i krallk topraklar iin; toplam nfusun hane saysna tekbl eden
100.000 ve birka birlik saynn ok stnde olduuna hibir kuku yoktur. Bir tarihi
150.000 kiiden sz etmektedir; 1603 saym ( 272 ) 66.769 olarak gzken hane saysyla,
hane saysndan nfusa ulamak iin 4 gibi ok dk bir katsay kullanlmas halinde
bile, tartlmaz bir ekilde ok byk bir art anlamna gelmektedir. Eer bu saylarn
doru olduklar varsaylacak olursa, 1485le 1603 arasndaki nfus art yzbin
civarndadr ki, bu ada iin ok byk bir fazlalk meydana getirecektir.
Btn rakamlar btnsel bir art iaret ediyorlarsa da, bunun nasl rgtlendiini
grebilmek zordur. Differansiyel bir art meydana gelmitir, fakat bunun ne amacn, ne
de nedenlerini tahmin edemiyoruz. Btn itibariyle kukular belirmektedir, K. Julius
Beloch ( 273 )unkiler iin dahi kukular vardr, fakat bunlar, ondan baka trl
yorumlanarak halledilmek istenmitir. 1500lere ait verilerin ak verdikleri kukusuzdur
ve bunlardan hareketle olduka dk ve belki de K. Julius Belochu endielendirecek
olan bir toplama ulalmaktadr; 9,5 milyonluk bir nfus VIII. Charlesn buray
istilasnn aknln yaamakta olan Yanmada iin acaba fazla m, yoksa az mdr?
Rehberimizin yeterli olmad sonucuna vararak, en azndan 10 milyon rakamn ileri
srmtm; 1550ye doru toplam 11.591.000 (talya savalar denilen savalara ramen
art halinde), 1600lere doru 13.272.000, 1658e doru 11.545.000 olmaldr. Demek ki
nce art, sonra da d. Fakat aklamalarmzn banda ileri srdmz iki katna
kma kural iinde deiliz. Hibir ey, talyada baka yerlerdekinden daha yava bir
art dnmemize engel deildir, nk bura."' hareket noktasnda dierlerinden daha
zengin bir lkedir ve zenginlik bu adan kt bir danmandr. Fakat hibir ey
Belochun artrmalarn kabul etmemize de bizi zorlamamaktadr. Gerilemenin ne
zaman harekete getiini de tam anlamyla bilemiyoruz. Daha geni haber kaynaklarna
sahip oluncaya kadar, bu dnemecin iki seferde alndn kabul edelim: 1630da
yarmadann kuzeyini mahveden vebalarla; 1656da Cenova, Roma ve Napoliye darbe
vuranlaryla. Fakat bunlar daha iyi kstas olmadndan muhafaza edilen, ge tarihler
dir. '
7 Osmanl mparatorluunun nfus saymlar, u son yllardaki tarihsel aratrmala
rn en deerli fetihlerinden biridirler ( 274 ). I. Sleyman dneminde (1520-1530larda) 12
13 milyon olan nfus 1580lerde 18 milyona ve hatta 1600lerde 30 veya 35 milyona
kmtr. Bu rakamlar tartmal ama mmkn rakamlardr. Tartma d olan,
stanbuldaki meslekdamzn atfettii devrimci cesamete sahip olmasa bile, aikr bir
arttr.
Kukusuz bunlar tahminlerdir, fakat yazarlarn izniyle geici sonularn kulland
mz nfus saym taramalarna dayanmaktadr. Esas olan bir kez daha, bat ile dou
arasndaki uyumdur. 1501-1509daki be byk kentin -Venedik, Palermo, Messina,
Catania, Napoli- nfuslarn toplarsak 349.000 rakamn buluruz. Ayn toplam 15011574te 641.000 saysn vermektedir ki, bu % 83.6lk bir arta tekbl etmektedir. 1520
273

KASTLYA NFUSU

1541 'de

m k> kn

KASTLYA NFUSU
1591 de

kn yt m i l u >

>iimiimiu

k>l km l >/ OMj

M ' k* km
-I io ks/km
IU k> km <1*n lu/l

Berimsenen katsay vecno bana 4,5 nfustur. Bu haritalar ve izleyen ikisi Annales E.S.C.de yaynlanacak olan
Ai/ro Castillo Pintadonun bir makalesinden alnmtr. Blmlemeler eyaletlere tekabl etmektedirler

ncesinde 12Trk kenti toplam olarak 142.562lik bir nfusa ve 1571-1580dede271.494

saysna ulamaktadrlar ki, bu da .% 90a yakn bir art olmaktadr ( 27S ). ki hareket
karlatrlabilir niteliktedir.

nfus

1.000.000

800.000

600.1

400.000

1501

1548 70 83 95 1615 23 36 42

70 81

1716

36. Sicilyann nfusu. 1501-1716

Kaynak: Julis Beloch Bu resmi saymlar sadece 1636-1670 arasnda ksa bir gerilemeyi iaret etmektedirler.

ekinceler ve sonular
Btn bu rakamlar uyumaktadrlar. Ancak bu rakamlar bizi aldatabilirler. 1900de
yaynlanm bir makalesinde, daha o zaman Julius Beloch bunu sylemekteydi: bu
artmakta olan saylar, biraz da vergi mkelleflerinin listesini eskisinden daha iyi
oluturmaya balayan ve onlardan daha fazlasn talep eden birer maliye rakamlardr.
XVII.
yzylla birlikte bu rakamlar ayn zamanda, tartlmaz bir ekilde daha
mkemmellemi olan saym tekniklerinin sonucudurlar da ( 27( ). Ancak, bu ekinceler
belirtildikten ve son tahlilde bu hatalarn XVI. yzyldaki ykseklii artrdn ve buna
karlk XVII yzyldaki d frenlediini kabul ettikten sonra, 1500-1600 dnemi
insan saysndaki bir artn iaretlerini tamaktadr. Bu konuda binlerce kanta sahibiz.
Bunlardan bazlar saf, bazlar da yrtcdr. Sallar: u Toledolu kyller 1576da ( 277 )
kymzn nfusu mutlaka artt, kilise cemaate dar gelmeye balad, tanklar komu
kylerden, Puerto de San Vicente halkndan sz ederlerken arttlarsa bunun nedeni
dnyaya gelmeleri ve evlenmeleridir diye anlatmaktadrlar ( 278 ). Veya yrtc olanlar
(Eylan savann akamnda I. Napole onun syledii bir sz olarak): son savata (1570
1573) Venedik Signoriasnn hizmetinde len birok Giritli vardr diye anlatmaktadr,
adadan dnen bir Venedik mfettii, fakat birka yl iinde boluklar dolacaktr (serra
riffatto il numero), nk daha genlerini hesaba katmakszn, 10-15 yalarnda ok
ocuk vardr ( 279 ).
Bunlar dorudan kantlardr ve bunlardan ok bol bulunmaktadr. Dolayl kantlar
ise daha az nemi deillerdir. 1450 ile 1550 arasnda Akdeniz lkeleri hakknda
bildiklerimizden, yllar getike giderek daha gerginleen konumlara geildii izlenimini
edinmekteyiz. Kastilya gibi Provenceta da, kukusuz heryerde, kylerin ve kasabalarn
276

kurulmas artmaktadr. Kastilya 1600lerde henz boa benzemektedir, fakat lkeye u

Bohemyal senyr ve seyyah Leon von Rosmithalin gzleriyle baklacak olursa, 1465 ve
1467 arasnda buras bu adan bir l saylmaldr ( 28 ). Ayn ekilde, eer budaydan,
tahl retemeden, kentsel iaeden sz edilecek olursa, 1550-1600 arasnn bu srekli
skntsn eski yllarda bulamyoruz. G. Alonso de Herrerann 1515te yaynlanan ( 281 )
ve 1620de bir baka basks daha yaplan ( 282 ) kitab gibisi olsa bile, bir ziraatinin
kitabna tam anlamyla gvenilemeyeceini biliyorum. Eski Romal ziraatilerden
almad ne kalmtr ki! te yandan, iyi eski gnlerin lehine fazlasyla konumaktadr.
Fakat bu eski iyi gnler hayal deildir, nk Kastilya o zamanlar, evresinden buday
ithal etmek yerine, buralara ihra etmekteydi. Hayat Kastilyada o zamanlar ne kadar da
ucuzdu sz de ayn derecede dorudur, en azndan enflasyon ncesi fiyatlar iin
geerlidir. Buday ve gda konusunda benzeri bir durumu 1550 veya daha iyisi, 1500
ncesi talya iin tahmin etmek mmkndr, bu tarihlerde burada nfus tpk geni bir
elbise iindeymi gibi rahattr. Kentler daha o zamanlarda bile, iaeleri konusunda
skntlarla karlamaktaydlar, fakat ikinci XVI. yzyln dramatik sahnelerine alm
olan tarihinin gznde, bunlar basit endielerdir ( 283 ).

Teyidler ve ilhamlar
Valladolid ( 284 ), Palencia ( 285 ), Pavia ( 286 ) Bologna ( 287 ), Udine ( 288 ) ve Venedik ( 289 )
zerine yaplm olan nemli incelemeler teyidler getirmekte, ilham vermektedirler.
Teyidler: Bunlarn en nemlileri aka ykselme trendine ait olanlardr: vaftiz, evlilik
veya lm hareketleri tahminlerimizle uyum iindedirler. Bir tarihi, B. Bennasar, bu
durumu Valladolid ve ona ait krlarn bazen verimli ve canl kylerine dair olmak zere
saptamtr, ancak ykseli hareketinin 1540la 1570 arasnda daraldn, yzyln
ortasnda bir mola gzlendiini ve yukar doru olan eilimin tersine dnme tarihinin
1580-1590 arasnda yer aldn belirtmektedir -bu tarih Earl J. Hamiltonn ( 290 ) daha
imdiden eski incelemesindeki ilk kilometre tandan daha ileridedir-, Bylece bu onyl
spanyann yceliinin, Yenilmez Armada'dan nce ve Sevilla ticaretinin klmesinden
epeyi nce (bu sonuncu olay 1610-1620den nce deildir), biyolojik dnemecini
getiini belirlemektedir. Bu 1580li yllar giderek spanyann kaderinin birleme
noktas olarak gzkmektedir; bu tarih, Portekizin gl komusuna teslim olduu;
Kordoba, Toledo, Segoviann refahlarnn yavalad, tketim vergisi olan alcabales'in
gerek artnn sona erdii, salgnlarn oald tarihtir ( 291 ). Eer Valladolidin talihi
btn spanyannki olsayd herey hallolurdu; bu mmkndr ama kantlanmas
gerekmektedir.
Pavia veya Bologna veya hatta Udinede gzlenenler asndan, ema kabaca ayndr
( 292 ). XVI. yzyl seyirlik bir arta tank olmaktadr. Pavia nfusu 1550-1600 arasnda
12.000den 26.000e km, 1650de 19.000e dmtr. Bolognadaki vaftiz erisi
1515de 100, 1585de 3500 civarndadr. Fakat bu uyuan rnekleri artrmann ne yarar
var ki? Btne ilikin daha nemli sorunlarla megul olmalyz.

Emin olunan birka konu

Tartmaya alnan btn nfuslar, sylendii gibi ancien regime'e aittirler, bundan
XVIII. yzyln yeni dengelerinin ncesini anlyoruz. Bu nfuslar dzensiz dalgalanma
lar tarafndan belirlenmekte, lm aniden hayat yok etmekte, hayat da sabrl bir ekilde
rvan almaktadr. Floransaya ait uzun vaftiz erisi ( 293 ) tek bana, olduka talihli bir
kentteki doal biyolojik konjonktrn tamamen ekonomik dalgalanmalara muhte
melen baml olan dalgalanmalarn gstermektedir. Ancien regime: doum, lm
277

Demek ki narin bir varolua dayal bir dnya ve doumdan itibaren yaama umudu
az. Bu rakamlar grmeden nce de bunu biliyorduk. Ayn zamanda kadnlarn yaama
srelerinin erkeklerinkinden daha uzun olduunu da biliyorduk; sadece 1575-1577
dnemine ait Kastilya kyleri saymndaki ok saydaki dul kadn bunu tek bana iaret
etmektedir ( 298 ). Venedikte Temmuz 1552de ( 299 ) 48.3 3 3 erkee karlk 55.422 kadn
bulunmaktadr (ocuklar kz ve erkek kark olarak 49.923 olarak verilmilerdir). Nfus
bilgini kukusuz Zarann 1593 ylna ait drtl rakamlarn tercih edecektir ( 30 ) (Zara
kenti, Zarann komu adalar, Zarann karasal blgesi, ve labrar in quel contado gelmi
olan Morlak gmenler): 5.468, 5.419, 2.374, 200, yani 15.441 anime. Sadece ilk
rakam vecchi, homini da fatti, donne, putti ve putte olarak blnmtr. Yallar az
saydadrlar: 181, 190,94,yani 13.441de 365. ocuklar erkek-1.048, 559, 1.071-vekz-893, 553 ve 1.215- olarak ayrlmaktadrlar; toplam olarak 2.777 erkee karlk 2.661 kz
ocuu, yani gereken saysal avantajla birlikte. Homini da fatti iin (18-50 ya aras):
1.156, 1.023, 505 saylar verilmektedir; bunlar toplam olarak 4.854 kadna (2.370, 1.821
ve 663) karlk 2.684 kiidirler, avantaj bu sefer kesin bir ekilde kadnlarda kalmak
tadr. Girite ilikin olan ve nfus erisi hemen hemen aadaki gibi olan sonuncu bir
rnek de ayn durum sz konusudur ( 301 ): 1525de Sanudonun (biraz dk) tahminine
gre 100.000 kii; 1538de 198.844; 1606da 212.000; 1608de 220.000; 1636da 176.684.
Fakat adann bir ksmn, Kandiye blgesini ele alrsak, nfsun 1636da 98.144
olduunu, bunlarn 23.169unun erkek (18-50 ya aras), 21.362sinin erkek ocuk ile
erkek yallar ve 48.873nn de kadn olduklarn grrz. Erkek nfusu bulabilmek
iin ilk iki rakam toplamann gerektii aikrdr: bu durumda 44.531 erkee karlk
48.873 kadn bulunmaktadr. Bu aa yukar Bologna nfusuna dair 1581 tarihli en eski
descritionnede ortaya kan orandr: erkekler 19.083, kadnlar 22.531. 15 yl sonra
1596da ( 302 ) kadnlar avantajlarn korumaktadrlar.
Bu saylar faal nfusun yksek bir oranda olduunu iaret etmektedirler. Erkekler,
kadnlar ve ocuklarn hepsi veya hemen hemen hepsi, almaktadrlar. Bu durum
yallarn ve yararszlarn, zellikle de yallarn az bir yere sahip olduklar bu
toplumlarn yegne stn yann meydana getirmektedir. Bu toplumda herkes kendi
ekmeini kazanmaktadr.
aretlerimiz ve onlar destekleyen birka rakam, kadn ve erkek nfus oranlar
sorununu zmenin ok uzandadr. Saysal olarak kadnlarn erkeklere egemen
olduklar kural olarak kabul edilebilirse de, istisnalar ortaya kmaktadr. 1548de bu
kural farkettiimiz Venedikte Daniele Beltraminin ( 303 ) klasik kitabnn rakamlar
hemen hemen bunun tersini sylemektedirler: 1563, 1581 ve 1586da erkek oranlar daha
yksektir (Toplamn yzdesi olarak 51,6, 51,3, 51). Sonra 1643te veya daha nceleri
durum tersine dnmektedir (% 49,3). Gen gmenin byk rol oynad bir kent olan
Venedik acaba sadece kendi iin mi, yoksa artn net olduu btn kentler iin mi, bir
sre sonra nfusun erkek orannn fazla olacana tanklk etmektedir? Burada bir o
yana, bir bu yana salnmlar grmek ilgin olacaktr.

Baka bir gsterge: gler

Eer Akdeniz herbir yanndan ve zellikle de batsndan Atlantie doru ak
olmasayd, koskoca nfus fazlas sorununu tek bana zmek, bu insan fazlasn tek
bana emmek, yani bu kitleyi kendi meknnda daha iyi datmak zorunda kalrd.
Zaten byk apta yapm olduu da budur.
279

Avrupann Akdeniz kesimindeki nfus fazlalnn XV. yzyln sonundan itibarenki kantlar, Kastilya ve Portekizden 1492, Sicilyadan 1493, Napoliden 1540 ve 1541,
Toskanadan 1571 ve burada kesmek iin, Milanodan 1597de kovulan Yahudilerin
tekrarlanan lke d edilme olaylardr ( 304 ). Bu gayri-iradi gmenlerin byk blm
olan Iberya Yahudileri Trkiyede Selanik ve stanbula bir katman oluturacaklar
Kuzey Afrikaya kadar gitmilerdir. Kaynaklar bakmndan nfus fazlasna sahip olan
lkelerde -belki de bu durum daha Katolik Krallar dneminde spanyada ortaya
kmtr- din bu srgnlerin nedeni olduu kadar, bahanesini de meydana getirmitir.
Daha sonra, saylar yasas III. Felipenin Ispanyasnda Moriscolara kar ileyecektir.
Daha da sonra ise, ok nceleri Georges Parisetnin ( 30S ) farkettii zere, XIV. Louisnin
Fransasnda protestanlara kar alacaktr.
Baka bir kant da, dalk kesimlerin kitlesel bir ekilde ovalara ve kentlere
inmeleridir. Bu konudan fazlasyla sz ettik. Ayn ekilde, ok sayda insann Hrstiyanlktan Islamiyete gemesi; bunlar telafi edici hareketlere benzemektedirler. Amerikan
tarzna benzer bir ekilde, mantar biter gibi byyen Cezayir, bir gmenler kentidir.
talyanlarn g Kuzey Avrupa, slam lkeleri ve Hindistan gibi uzak lkelere
zenaatkr, sanat, tccar, silah gibi nitelikli bir igcn yaymaktadr. Yzyln
sonunda Orta Douda yaayan 4 veya 5 bin Venedikli aileden sz edilmektedir ( 306 ).
urada veya burada bu gleri aa kartmak mmkn olabilmektedir, rnein XVI.
yzyln sonunda Almanya ve Moravyaya giden Comeli iiler ( 307 ) veya 1587de ( 308 )
Liguryadan yola karsak Korsika ovalarna ulaan tarm iileri; veya hemen hemen
heryere, ama zellikle Fransaya giderek Yarmadann imalat tekniklerini -altn iplikli
ipek kuma dokumas, Muranonun moda camcl ( 31 ) veya Albissola tarz fayanslar
gibi ( 311 )- reten u teknisyenler ( 309 ) gibileri. talyan mucitler, sanatlar, mimarlar,
tccarlar Avrupa yollarnda kouturup durmaktadrlar ( 312 ). Fakat bu bireysel macera
larn listesi nasl kartlabilir ve ters ynde, Almanyadan talyaya olan srarl glerin
arl nasl tartlabilir? Her iki ynde meydana gelen glerin az sayda insan
kapsadna fazlasyla allmtr. Kk saylar birbirlerine eklendike, nemli toplam
lar vermektedirler, en azndan XVI. yzyl leinde bu byledir. Bu dnemde 100.000
spanyol ( 313 ) Amerikaya gitmek zere lkelerini terketmi olmaldr; bir yzylda
yzbin, yani ylda bin; bizim ada llerimize gre bu hibir ey deildir. Oysa bakn
Rodrigo Vivero 1632de bu durumdan endie duymaktadr: olaylarn gidiine baklrsa,
spanya birgn insansz kalacaktr diye yazmaktadr ve Hindler (Amerika) tembel yeni
gelenler yznden yok olma tehlikesiyle karlamaktadr (Vivero Yeni spanya
doumludur ve nyarglar vardr). Bu gmenler geldiklerinde eskici olan senyr
olmak istemekte ve kazclar artk ellerini kazmaya demek istememektedirler ( 314 ).
Aktr ki, bu sorun o dnemin insanlar ve Sevillay grerek kendi dnemlerinin
spanyasnn gelecei hakknda kafa yoranlar tarafndan iirilmektedir.
Bunun tersine, yakn tarihli aratrmalarn ( 315 ) XVI. yzyldaki byk boyutlarnn
ortaya koyduklar u gerek Fransz gmen akmlarnn spanyaya doru hareketleri
konusunda hemen hemen tam bir sessizlik vardr. Tipik olarak ar nfuslu bir lke olan
Fransa zenaatkrlar, seyyar satclar, sakatlar, tarm iilerini aralksz olarak Yarmadaya
srmektedir. zellikle sz konusu olan Gney Fransadr ama buras tek bana deildir.
Katalonya, ou zaman ebediyen yerleen bu gmenlerden byk bir partiyi almakta
dr; daha Austos 1536da bir spanyol belgesi, Perpignan nfusunun yardan fazlasnn
Fransz olduunu bildirmektedir ( 316 ). Tpk daha sonra, XVII. yzyln banda
Katalonya nfusunun ounluunun da byle olaca gibi, avam ouv assurer v avoirun
liers de plus de Franois que de nalurelz demektedir 1602'de bir seyyah ( 3I7 ). Bu ayn
280

Barthelemy Joly Katalonyaya hergn Rouergue, Auvergne, Gevaudan, Gaskonyadan insanlarn geldiklerini bildirmektedir ( 3I8 ). Acaba Katalanlarn fakir Fransz
gmenlerini belirtmek iin kullandklar Gavaches ( 3I9 ) lkab Gevaudan adndan
tremi olmaz m? Bu pek fazla olas deildir ( 32 ). Her hal- krda, burada nemli,
srekli bir g sz konusudur. Bu gmenler ayn zamanda Aragona gitmektedirler;
yksek cretler zenaatkrlar cezbetmektedir, nk Ispanyadaki mamullerin en
pahallar buradadr ( 321 ); isiz gsz takm da buraya gelip uak olmakta ve hemen
uak elbiselerini kuanmaktadrlar, bu baylar (efendileri) bu bo eylerden ok zevk
almaktadrlar ( 322 ). -veya kyller yerlilerin doal tembellikleri yznden daha
byk hsn- kabul grmektedirler-; tabii ki konuan bir Franszdr ve unu ilve
etmektedir: becerebilirlerse efedilerinin dullaryla evlenmektedirler ( 323 ). Fransadaki
ok ar taille'lardan (bime) kaan bu adanjlarn hepsi Ispanyann fahielerine
hayrandrlar, Fransadaki prensesler gibi ssl psl bu gzel kadnlara ( 324 ).
Sz konusu olanlar sadece Katalonya veya Aragon deildir. Valenciada ( 325 ), buraya
nasl geldiklerini yalnzca Tanrnn bildii Franszlar, Eski Hrstiyanlara ait kylerde
oban ve yanamalar arasnda grlmektedirler. Kastilyada, Enkizisyon bize, syledik
leri dualar hakknda tedbirsiz szler sarfeden Franszlar ve bunlarn dolatklar yerlerle,
olaan buluma yerleri olan meyhaneler hakknda bilgiler vermektedir. Bunlar hapsedi
lince birbirlerini ele vermektedirler. Bu vesileyle tm meslekler saylmtr: dokumac,
kuma bkcs, kmrc, krek imalats, demirci, kuyumcu, kiliti ah, kzartmac,
cerrah, bahvan, kyl, tayfa, gemi kaptan, kitap satcs veya daha dorusu erisi,
profesyonel dilenci... Bunlar ou zaman 20 veya 25 yandan daha kk genlerdir.
Bunlarn tpk Rouendan yola karak, trajik kaderlerinin onlar Toledoda bekledii u
oyun kad basmclarnnki gibi, Fransann tmn kateden yolculuklar hayranlk
verici olmaktadr ( 326 ).
Eer ileri srld gibi bu gler 1620lerde ( 327 ) tavsadysa da, sonradan hi
kukusuz yeniden hareketlenmilerdir. 1640 tarihli bir belgeye gre ( 32s ), Bearndan
hareketle her yl ok sayda orakla saman ve buday bienler, hayvan krkanlar ve
baka iiler evlerini bir boaz beslemekten kurtarp, ailelerine bir miktar kazanla geri
dnmek zere kar tarafa gemektedirler. Daha dn inanld gibi, Ispanyann
ayartmasna ve yksek cretlerine cevap olmak zere harekete geen bu geici veya nihai
gler, yalnzca Auvergneden kaynaklanmamaktadr ( 329 ). Bu durumda yarmadann
talya veya Hindlere doru yola kanlarn atklar boluklar geni lde telafi ettiini
rahatlkla iddia edebiliriz.

3. Akdeniz ekonomisinin modeFi ina edilebilir mi?

Akdenizin tmn lmek ve hereyin iine alnd, blok halinde hesapland (eer
mmknse) genel bir model ina edebilmek iin tm unsurlara sahip miyiz? Bu btn,
daha sonra Akdenize mekn iinde komu olan veya onun yerine geen dier ekonomidnyalarla karlatrlabilecektir.
Bu aamada en fazlasndan byklk sralamalar, btnsel hatlar aratrlacaktr.
Gerekte bu bir sergileme yntemidir. Bylesine bir modelletirme tek bir yl veya
zel bir dnemi deil de, yzyln btnn bana gelen kazalarn ve baarlarnn
tesinde hedeflemektedir. Eer mmkn olsayd, bu modelletirme yzyln birbirlerini
izleyen deneylerinin su kesimi hattn, bunun ortalamasn ele almay isterdi. Tabii k
herey mmkn deildir. Fakat, ortaya kartaca zorluklara ve nceden grlebilen
birok engele ramen bu ie girimeye deer.
281

Acaba Akdeniz kendinde tutarl bir alan mdr? Onu sarmalayan ktasal kitleler ve
onu snrlayan deniz kitleleri asndan zellikle deiken ve belirsiz snrlara sahip
olmasna ramen, kukusuz evet: Karadeniz, Kzldeniz, ran Krfezi, Cebelitark
Boaz ve Atlantik. Bunlarn hepsi, zmeyi baaramadan uratmz sorunlardr^ 30 ).
Bu eserin ilk yayn srasnda, daha dn, rnekleri artrarak u veya bu nemli ve
ilham verici ayrnty sunarak, Akdenizin XVI. yzyldaki eitli boyutlarn zler
nne sermenin mmkn olduunu dnmtm ( 33 ): 700.000 kiilik bir kent, stan
bul; iyi kt her yl bir milyon kental buday ve dier tahllardan tayan bir filo; veya
1580de Livorno rhtmlarndaki u 3.000 ton veya ok yakn miktardaki yn( 332 ); veya 7
Ekim 1571 de nebaht krfezinde karlaan, muhtemelen 100.000 kadar olan u Trk ve
hrstiyan savalar; veya V. Carlosun 1535te dzenledii Tunus seferine katlan u 600
tekne (belki de toplam olarak 45.000 ton); veya 1592-1593te, muhtemelen ar bir rakam
olan, Livornoya 150.000 tonluk girii belirleyen u maksimum trafik; veya Napolideki
u yllar arasnda eitsiz dalan rakamlar: kambiyodan 1.800.000 dka ve sigortalardan
60 il 70 bin dka ( 333 ). Fakat, bu minnack renkli noktalarn arasnda muazzam beyaz
alanlar brakmak; en iyi olaslkla da, bizim dnyamzla mteveffa XVI. yzyl dnyas
arasnda farkedilmesi gereken mesafeyi hatrlatmaktan baka birey olmayacaktr.
Oysa bizi en ok eken dil, iktisatlarn nerdikleri ulusal muhasebeye ait olandr.
XVI. yzyldaki Akdenizin mhasebesini kartmay isterdik, nisbi dk deerini veya
nisbi modernliini yarglama iin deil de, ona ait faaliyet kitlelerinin birbirlerine kar
olan esas oranlarn belirlemek; sonu olarak onun maddi hayatnn ana yaplarn
kavramak iin isterdik bunu. Bu zor, rastlantlara dayal bir ilemdir. Bugn parann her
tarafa asla tamamen nfuz etmedii azgelimi ekonomileri muhasebeletirmeye alan
iktisatlar bunu iyi bilmektedirler. XVI. yzyl iin de ayn durum sz konusudur. Ve
gerek paralarla muhasebe sikkelerinin eitlilii, kesin verilerden hareket edilmesi
halinde bile, her trden hesaplamay karmak hale getirecektir ( 3U ) ki, bylesine kesin
verilere doal olarak sahip deiliz. O dnemin yazl metinleride para birimlerinin,
Ispanyada dka ve eklerin, Floransada dka, ek ve florinlerin nasl, rahatlkla
kullanldklarn da hesaba katmak gerekmektedir. Bizzat Floransada, Ducati 1000
doro di moneta di lire 7 per ciascun scudo diye yazld da olmaktadr. Burada nemli
olan 7 lire'lik sikkeye yaplan atftr ( ,35 ).

Tarm, en byk endstri

Yllk buday (ve dier tahllar) tketimin adam bana iki kental (ada) civarnda
olduu kabul edilmektedir ( ,3fl ). Ama daha dk veya daha yksek tketimlerin olduu
aikrdr. Ancak bu ortalama XVI. yzylda Akdenizin tm iin grosso modo muha
faza edilebilir. Eer Akdenizde 60 milyon insan varsa, bu nfus bu hadden hareketle
aa yukar 120 milyon kental buday veya ekmek haline getirilebilen tahl tketmektedir. Et,
balk, zeytinya, arap gibi dier gdalar vazgeilmezin tamamlayclardr. 1600lere
doru, ortalama kental fiyat olarak 5 veya 4 Venedik dkasn kabul edersek ( 337 ),
Akdenizin tketimi (retime eit varsaylmaktadr), her yl 480 veya 600 milyon dkaya
ulamaktadr ki, bu rakam iyi kt her yl Sevillaya gelen 6 milyon altnla oranlanamayacak bir dzeyi temsil etmektedir ( ,18 ). Buday tek bana tarmsal retimde dierle
rine nazaran ezici bir stnle sahip olmaktadr. Tarm Akdenizin birinci endstrisidir
ve stelik tahllar tarmsal gelirin ancak bir ksmn meydana getirmektedirler.
Yukardaki hesaplama yalnzca en alt snr sunmaktadr. Belgelerin rastlantlarnn
aa kardklar rakamlar olaanda daha yksektirler. Bylece Venedik ( 3,y ), 1600lere
282

doru iyi kt her yl yaklak 500.000 staia buday (art pirin, yulaf, avdar) tketmek
tedir. Kentin nfusu o tarihlerde 140.000 kiidir; balantlar iin de (Dogado) en azndan
50.000 kii ilve etmek gerekmektedir; bylece kabaca 200.000 kiilik bir nfus sz
konusu olmaktadr ve eer yalnzca Venedik ele alnrsa adam bana 4 kental, balant
lar da hesaba katlrsa adam bana 3,1 kentallik bir tketim rakamna ulalmaktadr.
Adam bana 2 kentalden kente gelen buday 300.000 kiiye yetecektir. Belki de rakamla
rmzn arkasnda gerekte bu kadarlk bir tketici kitlesi bulunmaktadr. Veyahut da,
yksek cretler kenti olan Venedik dierlerinden daha fazla tketmektedir.
Baka bir hesaplama: Madridden Venedie ynelik bir mektuplamada ( 34 ) (ubat
1621 )fanega bana iki riyallik yeni bir buday vergisine dair sylentiden bahsedilmekte
dir (chee come un mezzo staio veneziano), bu veri tahln deirmenlerde tlmesinden
nce alnacaktr et fanno conto di cavar da questa impositione nove millioni doro lanno.
Dokuz milyon altn ki, bu dokuz milyon dka eder (bir dka=350 maravedis, bir riyal,
35), yani toplam 6 milyonluk bir nfus iin 45 milyon fanega ve adam bana 7,5 fenaga;
biz bunu 7 kabul edelim, nk nfusa ilikin rakam teoriktir,fanega bana 55,5 litreden
338 litre gibi muazzam bir rakama ulamaktayz ki, bu ya maliyecilerin hesap yaparlar
ken ki iyimserliklerini, ya da Kastilyadan hibir tahln ihra edilmedii bu 1621 ylnda,
Kastilyann yksek tketimini gstermektedir.
Gene Kastilyaya ait baka bir rnek: 1576da ( 341 ) Toledo blgesinde yer alan 10
kyde 2.975 vecinos vardr ki, ezici ounluu kyl olan 12 il 13 binlik bir nfusa
tekbl etmektedir; iln edilen tahl retimi 143.000 fanegadr (aa yukar 64.000
kental). Fert bana ortalama 5 kental, kadardr, demek ki kentlere doru bir ihra
olana vardr ve bu kylerin en anssz bile (nk o arap retmektedir) fert bana iki
kentale sahiptir.
izleyen salamalar bize daha ikna edici olan, ama kesin olmayan deliller getirmekte
dirler. Bu deliller unlar gndeme getirmektedirler: birincisi, Ocak 1580de Napoli
krallnn Adriyatik ve Tarente krfezi kylarndaki tahl reticisi eyaletleri, Abruzzeler,
Bari, Capitanata ve Basilicata; kincisi nl Censo del la riqueza territorial e industrial de
Espana en el ano 1799dur ki ( 342 ), buradaki oranlar XVI. yzyl iin geriye ynelik
bavuru ve kontrol olanan salayabilirler.
Napoli blgesinin esas ksm (Kralln nemli bir paras) Sommariann nemli bir
belgesi tarafndan emrimize amade klnmtr; u 1579-1580 knda bu blgede 173.634
hane veya aile (krallktaki toplam hane says 475.727dir) ( 343 ) vardr ve benimsenen
katsayya (4 veya 4,5) gre 700.000 il 760.000 kiilik bir nfus rakamna ulalmaktadr.
Resmi lmlere gre hasat 100.000 carradan fazla bir buday miktarna erimitir.
8.500 carra iin tratte (ihra izni) elde edildii iin, halkn emrinde 92.000 carra veya aa
yukar 1.200.000 kental (modern) buday vardr ki, adam bana iki kentalin stnde bir
ortalama vermektedir. Ancak bu miktarlardan tohumluklar dmek gerekmektedir.
Fakat bu rakamlar salayan Sommaria adam bana ylda 6 tomoli'lik, yani yaklak 220
kg.lk bir rakam iln etmektedir. eliki mi? Hayr, per ordinario, non si revela tutto il
grano che effettivamento si racoglie'r, Sommaria gerekli iaeyi tamamlama konusunda
haber verilmeyen bu arta gvenmektedir ( 344 ).
Tabii ki 1799 cen^osu ilgilendiimiz dnemden olduka sonradr, fakat ortaya
kard oranlar XVI. yzyldakilerle hemen hemen ayndrlar. Nfusu 10,5 milyon olan
spanyann buday retimi 14.500.000 kentale (rakam yuvarlanmtr) ykselmitir.
retim ile tketimi eit kabul edince, her bireyin pay yllk olarak 1,4 kentalin birazck
altnda olmaktadr. Fakat buna dier tahllar ile kuru sebzeler katlmak istenirse, ilk
283

kitleye 13 milyon kentallik ikinci bir kitlenin ilvesi gerekmektedir ( 345 ). Kitle bylece iki
katna kmaktadr, fakat ikincil tahllarn hepsi insan gdas olarak kullanlmadklarn
dan, bundan doan eksilmeyi dsek bile, adam bana iki kentallik dzeye her hal-
krda ulalmakta ve almaktadr. Kuru sebzeler kukusuz nemli miktarlardadr
(600.000 kentalden fazla) ( 346 ) ve XVI. yzylda da bu byledir. Venedik belgeleri, baz
kyler iin yaz frtnalarnn sonucunda rzgrn telere srkledii bakla ve fasulyelerin
kaybnn ne denli byk bir felket oluturduunu sylemekte ve yeniden sylemek
tedirler.
Bu salamalar genel delilimizi desteklemekle birlikte, birer kant olarak kabul edile
mezler, onlar bir kenara brakarak sonulara bakalm.
1 Deniz yoluyla mbadele edilen buday miktar en fazla 1 milyon kental, yani
tketimin % 8idir -bu hem yzyln ls asndan muazzam bir trafii (bir milyon kii
bu iten geiniyor olabilir), hem de eer tketime konu olan orana baklrsa nemsiz bir
miktar temsil etmektedir-. Demek ki Gino Luzzatto ( 347 ) bunu kmsemekte hakldr
ve biz de bu trafii dn barole kartrken hata yapmzdr ( 348 ). ok dramatik olan ve
zerine tekrar.eileceimiz 1591 bunalm spayaya ve talyada Venedie kadar 100 il
200 bin kental kadar Kuzey budaynn gelmesine neden olmutur; bu trafik dzleminden
ok, gndelik gda dzleminde azdr. Koskoca kentleri alktan kurtarm olsa bile.
Ancak, Akdeniz bu bunalmn sonrasnda, ncesinde de olduu gibi, kendi tarmnn
rnleriyle geinmitir. Amsterdam rneinde olduu gibi Alak lkelerde balayan
veya daha sonra serbest -ticareti Ingilterede tamamen gerekleecek olan manzaraya
benzeyen herhangi birey yoktur. Kentsel evrenler kendilerini besleme iini bakasna
devretmemektedirler. Deniz buday bir fakir yiyecei olarak kalmakta, zenginler
civar krlarn iyi budayn tercih etmektedirler. Lizbonda Alemtejonun nl buday
( 349 ); Marsilyada Provence ovalarnnki ( 35 ); Venedikte rostrale buday. 1601de Vene
dikli frnclar bugn bize dardan gelme buday veriliyor, bunlar bizimkiler gibi sonu
vermemekte demektedirler; dardan gelme budaydan padoan, trivisan, polesene.friul
budaylarn anlaynz ( 351 ). Ve stelik u forestieri budaylar ou zaman bizzat
Akdenizin kendinden gelmektedirler.
2 Tarm Denize yalnz gndelik geim olanaklarn deil, ayn zamanda yksek
fiyat olan bir dizi ihra rn de salamaktadr; bunlar bazen safran veya kimyon gibi
dk miktarlarda olurken; Korent zm denilen kuru zmler, uvepasse'ler, modas
porto, malaa, madera atlm yapana kadar srecek olan malvoisie gibi kaliteli araplar
veyahut da Alman susuzluunun her babozumundan sonra Alplerin gney eteklerinden
edindii sofra araplar gibi rnler de yksek miktarlarda ihra edilmektedirler. Ksa
bir sre sonra zeytinya, gney meyvalar, portakal, limon, ham ipei hesaba katmaks
zn, ispirtolar da ihra rnleri arasna gireceklerdir ( 352 ). Bu tarmsal fazlalar, buday,
kurutulmu balk veya Atlantik ekeri (art kuzeyin kurun, kalay veya bakr)n satn
alabilmek iin endstriyel ihracata eklenmektedir ve 1607de Venedik ile Hollanda
arasndaki ticaret bilanosu, Cinque Saviiye baklacak olursa, hala Venediin lehinedir

3 Demek ki Akdeniz esneklii olmayan yaplara sahip bir kyller ve toprak

sahipleri evreni olarak kalmaya devam etmektedir. Tarm tarzlar, topraklarn tahla
tahsis edilen blm, bunlarn btn olarak zayf otlaklarn, her ikisi de istilac olan
balarn ve zeytinliklerin (Andaluya, Portekiz, Kastilya ve hepsinden fazla Venedik
adalarndaki durum budur) karsndaki'yerleri; btn bu tarzlar ve dzenler hi deimemektedirler veya uzun vadedeki iletiimlerin deiiklii talep etmeleri gerekmektedir.
284

Andaluyada zeytinya ve arap retiminin atlm yapmasn, talepleriyle kolonyal

Amerika harekete geirmitir. Ve msrn Bask blgesi veya Fasa -herhalde- erken
giriinden nce de i devrim olmayacaktr ( 354 ); bu i devrim dier yerlerde yava
olacak, Venedik krlarna 1600den nce ( 355 ), Kuzey Tirole de 1615ten nce ulamayacaktr ( 356 ). Dut devrimi daha az derin ve daha erken bir ekilde gereklemitir.
4 Toprak en byk hrs ve tamah kayna olmaya devam etmektedir. Akdenizdeki
ve Akdeniz dndaki btn krlar rantlarn, censosun, borlarn, kiralarn, dentilerin
boyunduruundadr ve bunlara toprak mlkiyetindeki saysz ikmetler eklenmekte;
kentlerle krlar arasnda bor alnan ve denen paralarn srekli bir git-geli meydana
gelmektedir. Heryerde ayn ve tekdze tarih. XV. yzyldan itibaren bu konuda bir
miktar aydnlanmann mmkn hale geldii Cenevrede ( 357 ) civar krsal alanda ok ksa
vadeli bir para hareketi meydana gelmektedir; kendilerini gizlemek iin rant veya rn
kiras klna brnme ihtiyac duymayan kentliler (Protestan bir lkede) tarafndan
tefeciliin uyguland kapal devrede ve srekli olarak nefes darl eken bir
ekonomide. Ispanyada bir XVI. yzyl arbitrista's, Miguel Caxa de Leruela ( 358 ),
parann kentte, komu topraklar veya balara yatrlma konusundaki bu doal eimi
iaret etmektedir. Herkesin 2.000 dkann ylda 200 getireceini ve sermayenin de alt
yl iinde kendini kurtaracan grd zere, bu onlara ilgin bir yatrm gibi
gelmekteydi. adamlar, devlete bor verenlere ancak nadiren bu kadar yksek faizler
vermekteydiler. Bylece toprak onlarla rekabet etmekteydi; salam ve gze grnen bir
gvence olan toprak (kyl, faizleri veya borcun anaparasn demezse toprana
elkonulmaktayd). Ve bor veren her zaman parasnn u bada veya u evde nemaldn
kendi gzleriyle grme olanana sahiptir. Bu gvenliin bedeli vardr*Nihayet, madem
ki bu gelir tr ounluktadr, o halde bu noktada muazzam bir zenginlik sz konusu
olmaktadr. Bu durumda 1618de spanyada ducados a cencos olarak bor verilmi 100
milyon dka olduunu bildiren Valle de la Cerdann sznden kuku duymayalm ( 359 ).
5Terazimizdeki bu 400 il 600 milyon dkalk muazam tahl kitlesi, hem ok hafif,
hem de ok ar olarak grlebilir. Eer yaknlarda, XVIII. yzyl Fransz tarmsal
rn ( 36 ) ile 1799 ylndaki spanyol tarmsal rn ( 361 ) iin bulunan oranlar kabul
edilecek olursa, tahllar tarmsal rnn ancak yarsn meydana getirmektedirler.
Demek ki, elimizdeki kitleleri ok kabaca deerlendirerek 800 il 1.200 milyon deerinde
bir tarmsal rden sz.edebiliriz. Bu tabii ki ok geni bir tahmindir. Hareket noktamz
olan Venedik fiyatlar yksektir ve sadece zengin bir kent ekonomisinde geerlidirler.
Sonra ve zellikle, tketilen budayn tamam pazar ekonomisinden gememektedir.
Tahminimizin ok havada kalyor olmasna ramen, bunun byle olmas ok mantkl
dr. Kastilya kylerine dair yukarda verdiimiz rnee dnecek olursak, bunlar 1576da
60.000 kental olan retimlerinin 26.000 kentalini tketmi olmaldrlar; bu da aa
yukar retimin % 50si olmaktadr; fakat dier yar zorunlu olarak pazardan gememek
tedir, bunun bir ksm kentlerdeki toprak sahiplerine veya onda bir toplayclarna
gemektedir. Akdeniz toplam retiminin % 60,70i bylece nakdi mbadelenin dnda
kalmakta ve bizim muhasebemiz zorla ve yanllklarla iine dahil etmektedir.
6 Tarmn nakdi an ve buna ilikin nisbi esnekliklerin dnda geni boyutlarla
yaylmas, bu en byk faaliyetin esneklik yoksunluunu, dier heryerde olduu gibi,
Akdenizde de artrmaktadr. te yandan, teknikler ve verimler de dk dzeydedirler.
Daha XVIII. yzylda bile Provenceda( 362 ) ekilen tahl le 5 vermektedir ve bu had bizim
incelediimiz yzyl iin de kabaca geerlidir. Yllk 120 milyon kentali elde edebilmek
iin Akdenizin en azndan 24 milyon hektar ekili alana sahip olmas gerekmektedir. Bu
24 milyon hektarlk muazzam alan, topran yars rn verirken dier yarsnn dinlen
285

dii iki yllk bir rejimde en azndan 48 milyon hektar demektir. Duunun ki, 1600lere
doru Fransann toplam ekilebilir alan 32 milyon hektardr ( 363 ).
Bu hesaplamalar ok yaklaktr, ileri srlen rakamlar ok zayftr, nk buday
(ve dier tahllar) heryerde bir yl nadas, bir yl ekim sistemine tabi deillerdir. Baz
topraklar , drt, hatta 10 ylda bir ekilmektedir. Ama le5ten daha yksek verimlerin
de olduu bir gerektir.
Topran yirmide birinin ekildii Kbrsta buday le 6, arpa le 8 vermektedir ( 364 ).
Apuliada hayvancln zaman zaman terkettii yeni topraklarda tahl le 15 veya 20
vermektedir. Fakat bu bir istisnadr ( 365 ). Ve kt hasatlar, felketler de vardr. Bunlar
hereye hkmeden iklimsel olaylardr, insanlarn kendilerini tketerek almalar bile
talihlerini deitirememektedir. Demek ki esneklik yoktur. Bildiimiz ihracat rakam
lar, eer uzun diziler meydana getirebiliryorlarsa, retimle belli bir korelasyon iinde
dirler ve bunlar, spanyadan talyaya ihra edilen ynler veya Sicilyadan d pazarlara
gnderilen buday veya ipek olsunlar, ortaya ou zaman sabitler koymaktadrlar ( 366 ).
ematik olarak absisler eksenine paralel dorular (tabii ki kabaca).
Gelimeler mmkndr. Kastilyada srm hayvan olarak kzlerin yerine katrla
rn ikme edilmeleri ( 367 ) teknik olarak srm hzlandrmtr ve bunlarn says buday
verimliliine bamldr. Fakat bu ikme ok yetersiz olmutur. Kuzey pulluu,rolnn
ok kstl olduu Languedocta ( 368 ) ve kukusuz Kuzey talyada ( 369 ) XIV. yzylda
ortaya kmtr. Fakat saban topra ne yeteri kadar havalandran, ne de yeteri kadar
dndren egemen ara olmaya devam etmitir.
yiletirmeleri iaret etmitik ( 37 ), bunlar nemli fetihler ve deimeleri temsil etmi
lerdir. XV. yzylda insan says bakmndan ok ykl olmayan Akdenizin, kyllerine
yeni topraklar sunmu olduunda hibir kuku yoktur. Bir atlm olmutur, ama bu daha
ok XIII. yzyla ait olan eski bir refah dzeyine yeniden ulalmasdr. XVI. yzyldaki
kesin atlmlarn ncelinde hi kukusuz bir tarmsal devrim vardr ve XVI. yzyl bunu
kendi hareketiyle ileri tamaktadr. Ruggiero Romano bu gr desteklerken hakldr.
Fakat sonunda bu gelime, bizzat tarmn inelastiklii yznden ve XIII. yzyln
sonundaki ayn koullar altnda durmutur. Bu yeni topraklar ou zaman dk
verimlidirler. Beslenecek boazlar kaynaklardan daha hzl artmaktadr ve Malthus daha
konumadan nce hakldr.
Yzyln btnn grnts belki 1550de, ama kesin olarak 1580lere doru dei
mitir. Tam da para dolamnn (imdilik buna para devrimi dememize izin verilsin)
hzland bir dnemde sinsi bir bunalm yerlemeye balamtr. spanyayla ilgilenen
tarihiler biraz nce, biraz sonra, tarmsal yatrmlarn zorluklarla karlamaya bala
dklarn bilirler; kyller artk kolayca kredi bulamamakta, borlarn tahsil edemeyen
alacakllar teminatlara elkoymakta ( 37 ') ve nihayet byk toprak sahipleri bile 1575-1579
( 372 ) mali bunalmndan etkilenmektedirler; zaman geldiinde sergileyeceimiz zere,
Cenevizliler kayplarn kendi alacakllarna yanstmaktadrlar. Btn bu aklamalar ve
Languedoc rneinin ( 373 ) akla getirdii dierleri, mmkn ve gerektirler. Fakat anah
tar aklama tarmn inelastikliidir. Bir tavana ulalmtr. Bu alamaz durumdan
XVII. yzyln yeniden feodallemesi, u tersine tarmsal devrim ortaya kacaktr.

Bir endstri bilanosu

John U. Nef ( 374 ), XVII. yzyln balarndaki Avrupadan sz ederken, 70 milyonluk
bir nfus iin bu ktann 2 veya 3 milyon zenaatkra sahip olabileceini dnmektedir.
286

Bu tahmin 60-70 milyonluk bir dnya olan bizim Akdenizimiz iinde geerliye benze
mektedir. Eer kentler kabaca nfusun % 10unu barndryorlarsa, bu 6-7 milyon kii
eder; bu toplamn 2-3 milyonunun zenaatkrlardan meydana gelmesi geree yakn gibi
gzkmemektedir; yani kentsel kitlenin te biri veya yarsnn zenaatkr olmas akla
yakn gelmemektedir. zel bir rnek zerinde, Venedie ilikin olarak, benzeri hesapla
malar yapmak g deildir. Tersanede 3.000 ii ( 375 ), 5.000 lanaioli ( 376 ), 5.000.setaioli
( 3 ~~), yani 13.000 kii; aileleriyle birlikte, 140.000 kiilik bir nfus iinde 50.000lik bir
kitle. Ve tabii ki, adlarn ve faaliyetlerini bildiimiz, kentin birok zel tersanesinde
alan iileri ( 378 ), duvarclar ordusunu ve sonrada kentin ina ve yeniden ina hi
bitmediinden, ahabn yerine kgir getiinden, takna urayan n/ler bakm gerektir
diinden duvarclar ordusunu, muratori'yi hesaba katmak gerekmektedir. rnein
Venedik yaknlarndaki Mestredeki kuma bkclerini de saymak gerekir ( 379 ). Daha
tede, deirmenciler tahl tmekte ve kt hamuruna gerekli malzemeyi koymakta
veya kereste kesmektedirler. Kmrcleri, demircileri, kuyumcular, eker tasfiye
uzmanlarn, Murano cam atelyelerini, Giudeccadaki dericileri de saymak gerekir ( 38 ).
Ve daha birok bakalar da vardr. Birde matbaaclar. Venedik XVI. yzylda Avrupa
matbaaclnn nemli bir payna sahiptir ( 381 ).
John U. Nefin zenaat sayesinde geindiklerini belirttii 2-3 milyonluk sayy belki de
kabul etmek gerekir: ustalar, iiler kadnlar ve ocuklar, yani sadece faal olanlar deil.
Bizzat Venedikte byle bir saym yaplabilir: yzyln sonuna doru 20.000 kiinin ynl
alnndaki eitli iler sayesinde yaadklar sklkla sylenmektedir ( 382 ).
Bu toplam rakama krsal zenaatkr kitlesini eklemek uygun olacaktr. Kendi zenaatkrlar olmayan, ne kadar kk olursa olsun kendine ait endstriyel faaliyetleri olma
yan hibir ky yoktur. Fakat bu alanda hesap yapmak isteyen tarihi hemen hemen
hibir veriye sahip deildir. te yandan, eer bu tarihi kazanlm alkanlklara malup
olursa, fakir krlarn bu karanlk ama belirleyici almasnn nemini kmseme
eilimine girecektir ki, aslnda bu alan deerli parasal ulamlara ulaabilmenin yegne
yoludur. Tarih yazn bugne kadar sadece kentsel zenaatlarn soyluluunu grebilmi
tir. Oysa krsal zenaatlar Aragon, Pireneler, Segovia civar ( 183 ), Kastilya ( 384 ) veya
Leonun ( 385 ) talihsiz bir ky veya Valencia blgesinde ( 386 ) hep varolmulardr. Cenova
civarnda onu grmemek mmkn deildir ( 387 ). Halep evresinde ( 388 ), ky
ler ipek ve pamuk ilemektedirler. Fiili olarak yer, hammadde veya dndrc g
eksikliinden kendi iine alamad ve ihtiyac olan endstrileri, civarnda veya uzanda
ortaya kartmam hibir kent yoktur. Bu sayede, Cenovann arkasndaki dalarda yer
alan haddehaneler, deirmenler, kt atelyeleri, Napoli krlarndaki ve zellikle de
Calabria yaknlarndaki Stilodaki ( 389 ) u demir frnlar, u eitli maden ocaklar, u
barut deirmenleri; Adige zerinde kereste getiren teknelerin, buras hileye msait biryer
olduundan istekle durduklar Verona kaplarndaki u testere atelyesi ( 39 ) -ve tabii ki
yakndaki kentin besledii buday ten deirmenler (Venedik yaknlarnda bundan
80 taneden fazla vardr)-; Tajo kylarnda ve Talavera de la Reynadaki deirmen dizileri
( ,91 ) veya Akdenizin teki ucunda, Kandiye kentinde grlen u 30 yel deirmeni ( 392 ),
aklamalarn bulmaktadr. Languedocta kentsel endstriler vardr, fakat yakndaki
Massif Central ve Cevennes ile birlikte ok sayda endstri kyleri balamaktadr ( 393 ).
Ayn ekilde, Lyon evresinde ( 394 ) geni bir ap iinde birok kr endstrisi bulunmakta
dr: kent yakn ve uzak krlarn bu ucuz almalar sayesinde yaamaktadr.
Ancak krsal endstrilerin Akdenizde daha o sralar ngilterede (cariseeler, kersie'
ler retimi iin) veya Kuzey Avrupada sahip olduklar gte olmadklar muhtemeldir;
bu krsal endstriler Akdenizde tpk XVIII. yzylda Fransada ortaya kt zere ( 39S )
287

kentli tccarlar tarafndan uzaktan ynetilen geni krsal takmadalar haline hibir
zaman gelememilerdir. Hatta ben, XVI. yzylda Lyon etrafnda takm yldzlar gibi
evrelenen endstrilerin bir benzerinin Akdenizde olmadn dnyorum, en azndan
daha geni bilgi edinme olanamz oluncaya kadar byle dnyorum. Eer bu gzlem
doruysa, iki eyi kantlayacaktr: Akdeniz krlar kendi z yaamlar asndan birok
Kuzey krna nazaran daha iyi dengelenmilerdir (ve ba ile zeytinliin ou zaman,
Kuzey krsal endstrileriyle edeerli olmas mmkndr ( 396 ) -aa yetitiricilii kyl
btelerinin dengeye gelmesini salamaktadr-); byk ve orta kentlerdeki kentsel
endstri yalnz bana muazzam bir pazarn ihtiyalarna, ana hatlar itibariyle cevap
verme gcne sahiptir. Fakat XVI. yzyln sonu ve XVII. yzyln banda zenaatlarbir
kere byk kentlerde ise, 10 kere kk kentlere ve kylere kaymlardr ( 397 ). Bu
transferler bylece XIX. yzylda bile yerli yerinde duran krsal ve yar-krsal gereklerin
ve grntlerin altn izmektedir. Murat Napoli'de krall ele geirince ordusunu
(ngilizlerin pahal krmz uhasna bavurmamak iin) kara kyl kumandan giydirmitir, yani krlarda kullanlan kpba kumala ( ,98 ).

Eer bu kap aralndan grlen oranlar kabul edilecek olursa, XVI. yzylda krsal
endstrinin nitelik veya gelir kitlesi bakmlarndan deilse bile, alan insan says
bakmndan, kentlerin almasyla eit olduu kabul edilmelidir. Bunu kantlayacak
hibir ey yoktur, ama tersini gsteren birey de yoktur. Maksimum olarak milyon
kyl ve milyon da kentsel fakir, pazar ekonomisiyle balant iinde olan zenaat
dnyasnn tmn temsil etmektedir. Bu kitle iinde 1,5 milyon faal kii olmaldr.
Ortalama cretin, Venediin Agordoda sahip olduu bakr madenlerindeki ('") asgari
crete eit olduunu dnelim, yani gnde 15 soldi veya ylda 20 dka (bayramlarda
allmamakta fakat cret denmektedir): cret kitlesi 30 milyon altn kadar olacaktr.
Bu azdr, nk kentlerdeki cretler daha yksektir (ve kentsel endstri ou zaman bu
ykseklikten tr lecektir). Venedikte Arte della lana zenaatkr yzyln sonunda
ylda 144 dka almakta ve stelik artrm talep etmektedir ( J0 ). Bunun sonucunda,
rakamlarmz 40 veya 50 milyon altn kadar artrlmaldr veya artrlabilir. Adeta
bolua doru sonuncu bir srama olarak, eer endstriyel retimi, cret kitlesinin
veya drt kat olarak rakamlatrrsak, maksimum 200 milyon rakamrra ularz( 401 ). Bu
rakam daha iirilme olanana sahip olsa bile, tarma teorik olarak atfedilen 860 veya
1.200 milyonun ok uzanda kalmaktadr (Ortak Pazar tartmalarnda uzmanlarn bu
ada ve bizimkiler gibi ar endstrilemi lkelerde, etin ticarilemesinin bugn dn
yann en byk iini meydana getirdiini sylemelerinden sonra, bunda alacak bir yan
kalmakta mdr?).

XVI. yzyl endstrisinin rnleri dnya pazarna tahl, zeytinya veya araptan
daha ok girmektedirler. Burada da nemli bir kendine yeterlilii dikkate alma zorunlu
luuna ramen. Fakat bu azalma eilimindedir. Thomas Platter ( 402 ) 1592de Uzese
ilikin olarak unlar kaydetmektedir: her aile ynn evinde kendi iplik haline getir
mekte ve sonra bunlar eitli amalar iin kullanmak zere dokumaya ve boyatmaya
vermektedir. Bizdekiler gibi krklar kullanlmaktadr (Bleli Thomas Platter Montpellierde tp tahsil etmektedir), fakat burada reke grlmemektedir, nk sadece fakir
insanlar kenevir eirmektedirler. Bez tccarlardan alnmakta ve evde yaplanndan daha
ucuza gelmektedir. Dokuma endstrisinin ve kuma satnn gelimesinin nfus art
na, atelyelerin younlamalarna ve kendine yeterlikteki muhtemel bir gerilemeye bal
olduu konusunda bahse girebilirsiniz.
288

Verlagssystem ve kentsel endstrilerin geliimi

1520-1540dan itibaren Akdenizde kentsel endstrilerin belirleyici bir atlm mey
dana gelmitir; hem Akdenizi, hem de Avrupay ilgilendiren kapitalizmin ikinci nefeslenmesi. John U. NePin 1540tan itibaren sadece ngilterede ortaya ktn ileri
srd birinci endstri devrimi ( 403 ) veya J. Hartungun ( 404 ) bundan ok nceleri
sadec Almanya iin 1550den itibaren iaret ettii ( 405 ) byk endstriyel kapitalizm
-bu atlmlar ve yenilemeler, yetersiz farkllamalarndan tr grosso modo hem
Avrupa, hem de Akdenizin btn iin geerlidirler-. Gelecekteki incelemeler XVI.
yzyln atlmn biraz nce biraz sonra ikiye blen olduka sert ykselii bunlarn telafi
ettiini belki gstereceklerdir. aaal gnlerinin gerilerde kald bir ticari kapitalizmin
yerine, gerekte ancak yzyln ikinci madensel atlmyla serpilebilecek olan bir
endstriyel kapitalizm gemektedir. Endstri telafi edici bir deere sahip olmaldr.
Hemen heryerde (gzlemin mmkn olduu hemen heryerde) bu endstri, Alman
tarihilerinin allm Verlagssystem ( 406 ) emasna uygun olarak kapitalisttir, ben bu
verlagssystem kelimesini sur avarce (avans zerine Trke ktisat Tarihi literatrnde
eve i verme terimi benimsenmi gibidir MAK.) trimiyle karlyorum: tccar, mteeb
bis, verleger, zenaatkra belli bir cret karlnda iletmek zere mal vermektedir. Bu
sistem XVI. yzylda ortaya km deildir. Fakat, bilinmedii (Kastilyada byle
olmua benzedii gibi), henz az uyguland (Venedikteki gibi) yerlerde serpilmitir.
Her seferinde loncalar, talyan arte'lenni veya spanyol gremios'lanm sarsalamtr. Her
seferinde, retimin yava srecini finanse eden ve sat ile ihracat krlarn kendine
saklayan tccarlar ayrcalkl hale getirmitir. Bu faciunt laborare 'tccarlarn rol,
ipekilikte (nisbeten yeni), daha eski bir imalat tr olan ynl kumalarda olduundan
daha da belirleyicidir. Doal olarak, rnein hibir eyin engellenmiyora benzedii
Cenovada olduu gibi, zenaatlarn geni atelyelerde younlamalar gzle grlr hale
gelmitir ( 407 ); daha o tarihlerde Venedikte bu younlama protestolara ve devletin
mdahalesine yol aacak boyutlara ulamtr. 12 Aralk 1497 tarihli yasa her ipek
dokuyucusuna hizmetinde 6 tellar'den fazlasn bulundurmay yasaklamtr ( 408 ). Sorun
1559da yeniden gndemdedir: 20 veya 25 tezgh altran baz kiilerin doymazl
aikr ahlkszlklarn nedenidir denilmektedir ( 409 ).
Hammaddeyi avans vermek, creti avans vermek, rnlerin pazarlamasn kendine
ayrmak; ema ilk anlaml ayrntdan itibaren olumaktadr. te 1530 knda Venedik
teyiz. V. Carlosun elisi Rodrigo Nino( 410 ), efendisi tarafndan bir miktar ipekli almakla
grevlendirilmitir; yeil, mavi, al, kzl damalar, kzl kadifeler. Sylediine gre rnek
ler yollayacaktr, fakat sipari yaplr yaplmaz her hal- krda 1000 dka avans vermek
gerekmektedir ve geri kalan i bitince denecektir. Gerekten de, dokumac onu ileler
halinde Trkiyeden getirterek kendi hesabna ileten tccardan ipek almak zorundadr.
Burada alc, tccarn yerine getii iin, hammaddeyi para olarak avans verme ii ona
dmektedir. Austos 1559da Cattaroda meydana gelen kk bir olay, daha aydnlat
cdr ( 411 ). Bu kayp kede flatogi\er doudan satn aldklar ham ipei ileme adetini
edinmilerdir; ancak 1547 tarihli biimsel bir yasa bu eiricilerin per conto suo almala
rn yasaklamaktadr. Senato hereyin dzene sokulmasna karar verir: tccarlar fazla
syla bamsz filtogi'nin aklna esen fiyatlardan iplik satn almak zorunda kalmamalar
iin,filatogi tccarlarn ipeini iplik haline getirecektir. te ok ak bir durum. Baka
gsterimler. 1582de Cenoval bir zenaatkrn bir baka zenaatkr hakkndaki u tank
l ( 4I2 ). Evet flotore Agostino Costann arkada olarak ve ad geen Agostinonun
dkknnda ad geen Battista Montorionun (tccar) ona ham ipek getirip, ilenmi
ipekleri aldn defalarca grdnden tr ne sylediini bilmektedir spanyada,
289

Segoviada 10 yl nce, 1570te kralie Annen (II. Felipenin sonuncu kars) gelii
nedeniyle, esnaf alay dzenlenmitir; nde darphane iileri, sonra tratantes en lana (yn
tccarlar), sonra bir XVII. yzyl tarihisinin halkn yanl olarak tccar (mercaderes)
olarak adlandrd, oysa herbiri gerek birer aile babas olan, evlerinde ve evlerinin
dnda ok sayda insan yaatan (bazlar 200, bazlar da 300e varan kadar), yabanc
ellere bylece ok ince eit eit kuma yaptrtan kuma imalatlar ( 4n ) gemektedir.

Sistem baarl olmutur

Sorun sadece tccarn, giriimcinin bu ncelii olmayp, ayn zamanda sistemin
ekonomik baars, koullarn uygun olmaktan kmalar halinde gsterecei diren
tir de. Younlama, iletmelerin atlm, en iyi iblm, retim art vardr. Segovia,
Kordoba, Toledo, Venedik ve kukusuz Cenovann birbirlerinden nemli uzaklklarda,
kap aralndan bize gsterdikleri bunlardr. Bunlarn yzyln sonundaki canllklar,
eski lks kumalar ile ipekilik sanatnn belli bir kirelenme, hatta belli bir hasislik
gsterdii Floransa gibi eski endstriyel merkezlerle ztlk iindedir. Acaba burada
tartlmas gereken yap mdr -ve frsattan istifade aklamalarmza olaanst yararl
bir unsur getirmi olacaktr-? yi haber alan bir tarihinin savunduu budur ( 414 ). Veya a
priori olarak dnlebilecei zere, Floransa kentteki hayat pahallnn kurban
olmutur. Floransa dier btn kentlerden daha fazla olmak zere (Cenova bir yana
braklrsa), deerli maden akmndan ve bunun yol at hzl fiyat artlarndan etkilen
mitir. Banka ve toprak da Arti ile rekabet etmektedirler ve bunlar da Avrupadaki
savaa bal olarak, Ispanya hari, yksek kalitedeki rnlerine zorlukla mahre bulabil
mektedirler. Herhal- krda, 1580den itibaren Fransann endstriyel faaliyeti gerileme
srecine girmitir.
Tersine dier kenter ve zellikle de Venedik atlmlarna bir sonraki yzyla kadar
devam etmektedirler. Herey bunun byle olmasna katkda bulunmutur, emek gc
bolluu, yeni teknik: Venedik kumalar, ikinci seim Ispanyol ynlerinden yaplan,
balca arz kayna olmaya devam ettii Dou Akdenizdeki mterilerinin zevkine
uyarlanm orta kalite ynllerdir, Toledo ve Kordoba ipeklilerinin spanyol ve Amerikan
pazarlarna uyum saladklar gibi. Bunlara bir de Venedikteki iletmeleri yneten yeni
adamlarn nitelikleri eklenmektedir. En azndan Venedikte bu giriimciler ounlukla
yabanclardr ve 15 veya 20 yllk sadk hizmetlerinden sonra birgn Signoriadan,
yzlerce ve binlerce para kuma imal ettiklerinden otur fazlasyla hakettiklerini dn
dkleri vatandala alnmalarn talep etmektedirler ( 4I5 ). Ksacas, yenilik birok ynl
dr: giriimciler katnda olduu kadar zenaatkrlar katnda da yerleme, yntem,
insanlar alanndaki yenilikler. nk endstriyel igcnden daha hareketli hibir ey
olamaz.

Gezgin bir igc

XVI. yzylda zenaatkr dnyas nadiren yerlilerden meydana gelen kark bir
dnyadr. XIV. yzylda Floransa loncalar Flandre'dan ve Brabantdan gelen iiler
istihdam etmilerdir ( 416 ). XVI. yzylda Floransadaki Arte della lana raklarnn
kkenleri, daha nce de sylediimiz gibi, Toskanann snrlarn aan ok geni bir
alana yaylmaktadr ( 417 ). Venedik Signoriasndan veluttineriler imal etme iznini alm
olan Veronada 1561 de ( 4IS ) 25 usta bulunmaktadr: bunlardan hibiri Venedikli deildir
(Signoria buna tahamml edemeyecektir); 14 tanesi Cenoval, 3 tanesi Mantoval, 2
tanesi Veronal, 2 tanesi Brescial, biri Vicenzeli biri de Ferrarelidr. Cheli fanno lavorare
tccarlara gelince, bunlar sadece drt tanedir: ikisi Venedikli, ikisi de Cenoval. te
zenaat ve ticaret alanndaki hareketlilie alan kk bir pencere.
290

Ayn sahne Brescada da grlmektedir: zrh, beyaz silahlar, akmakl tfekler

yapmakla megul olan Arte della Ferrarezza koullarn keyfine gre bir buyuyup, bir
daralmakta, komu kentlere ii kaptrmakta, sonra bunlar tekrar toplamakta ve iler
byle srp gitmektedir. Yzyln sonunda kentin yeni Capitano'su Francesco Molino
nun itmesiyle ( 4I9 ) Brescial olup, birok lavoranti ile birlikte Saluzzoya gitmi olan bir
usta yeniden kente kazanlmtr; Pistoia ve Milanodan iiler geri alnm (3 li Milano
dan) ve bu sayede ustalarn dkknMarnn says yeniden 23e kmtr. Yeniden demir
hammaddesi salamadaki skntlar ve tccarlarn ok az sayda olmalar yznden
bunalma dlmtr: bir veya iki tane daha tccar gerekmektedir.
nk endstri tccarlar, yani sermayeleri izlemektedir: Venedii temsil edecei
ngiltereye 1610 ilkbaharnda giden Tomasso Contarini ( 42 ), Veronada duraklam,
sonra da Trente yolu zerinde Roverotoyu gemitir. Bu kk yerleim yerinde
olduka tazla sayda filatogi ve 300 kadar ve fazlas telleri che lavorano omnesini'ye sahip
faal bir negocia della sede grmekten dt aknl dnn: bu iiler Veronay
terkederek gelmilerdir. Drt yl sonra. Mays 1614te Venedik Signorias u ok zel
neriyi kabul etmitir ( 421 ): kimlii belli olmayan kii, kentin balca faaliyet alanlarnda
ve zellikle ipek sanat dalnda che intendono partire olan ii ve ustalar adalete ihbar
etme hizmetini sunmaktadr, bunun karlnda hapiste olan bir bandito'nun zgrl
n elde edecektir. Ayn zihin hali iiinde ve ayn dnemde, Venedik, kentin eker
tasfiyehanelerinde alan ii ve ustalar (pralico o professore di raffinare zccari), kenti
terkederek sanatlarn baka yerlerde icra etmek zere gitmeleri halinde, hem bedenen,
hem de mallarnn msaderesi yoluyla cezalandrmakla tehtid etmektedir ( 422 ).
Zenaatkrlarn bu kalar veya bu yolculuklar konjonktre tabi olmaktadr. Az
veya ok byk mesafeler zerinde telafiler ve tamamlamalar kendilerini rgtlemekte
dirler. Bylece byk kentlerden orta veya kk kentlere doru olan hareket XVI.
yzyln sonunda geer akedir. Veya bu hareket daha geni gzerghlar boyunca da
olmaktadr; XV. yzylda ve btn XVI. yzyl boyunca ipek endstrisinin tm Avrupa
ya yayln dnelim. talyada XVII. yzylda yeni bir endstriyel gelimeye tank
olan Mezzogiornoda ipek endstrisi gelimektedir ve 1630'lu yllar civarnda ( 4:i ) bu
gelime aniden durmutur ve Kuzeyin kk kentleri birbirlerinin pei sra ani bir talihe
mazhar olmulardr: bunlar ipek endstrisinde gney kentlerinin yerine gemilerdir.
Tabii ki bu durum zenaatkrlarn yer deitirmelerini gerektirmektedir.

Btnsel hareketler ve zel hareketler

Btn bu hzl gelien faaliyetlerin ayn btnsel ritme tabi olup olmadklarn aprior
bilemiyoruz. Telafilerin ve istisnalarn varsaylmas halinde bu mmkndr. Gerekte,
bu faaliyetlerin bt l u yakalayamyoruz. Dokuma endstrileri iin -inaatla bir
likte veya onun arkasndan en nemlileri, ama tek balarna deilerdir- onlarn tm
kitlesini ilgilendiren bir cevap mmkndr. Gerekten, spanyadan ve Papalk devletin
den yaplan ap ihracatn ve buna bal olarak da kumalarn boyanmasnda, veya en
azndan boyalarn hazrlanmasnda vazgeilmez olan bu maddenin toplam kullanm
miktarlarn biliyoruz. Gsterge kesindir ve verdii cevap aktr: dalgalanmalar genel
konjonktrn dalgalanmalaryla ayndr ve 1590-1602 arasnda bir tavan vardr ( 424 ).
Tabii ki geriye, eer mmkn ve akla yaknsa, btn endstrilerin ve genel ritmlere
boyun eip emediklerini bilmek kalmaktadr. Endstriyel faaliyetlerle tccarlarn talep
leri arasndaki balantlar belirmeye zen gsteren tarihilerin syledikleri ve tekrarla
dklar budur ( 425 ). Bunlar sahneye koyucudurlar ancak, endstrinin az veya ok uzun
vadede ayn zamanda ikme ve telafi olduunu da hesaba katarak, istisnalar olabilece
291

ini kabul edelim. naat bazen bu btnsel hareketlerin tersi ynde gidiyora benze
mektedir ( 426 ). Ve eer zel, yerel konjonktrler varsa, bunlar ilk elden renmeye
balayalm. Gerekten de, dokuma retimine ait baz eriler bilinmektedir. lgin olan
nokta, izildikleri tarih ne olursa olsun, bunlarn garip bir ekilde birbirlerine benzemele
ridir. Tm endstriyel gelimeler bir ok gibi yukarya trmanma halinde ortaya kmakta
ve d diklemesine olmaktadr. Hondschootedaki ( 427 ) ynl serj retiminin ifte
erisi bir fzenin yolunu tekrarlamaktadr; Leydende de ifte bir gzergh kolaylkla
grlebilmektedir; Venediinki (Pierre Sardella ( 428 ) ve Domenico Sellaya ( 429 ) gre)
klasik parabol biimine brnmektedir. Floransada yetersiz rakamlarmz bile benzeri
bir erinin zerine yerlemektedirler ( 430 ). Mantova-nn ( 431 ) kk rneiyle kural teyid
edilmektedir; ayn durum Brescia ve Val Canonicadaki ( 432 ) yn dokuma faaliyetleri iin
de muhtameldir. Segovia, Kordoba, Toledo ( 433 ), Cuenca... iin ise nettir. Acaba bu genel
bir kural mdr?
Her hal- krda, en mtevazi endstriler iin bile geerliye benzemektedir. Bylece
Venedik, Adriyatiin dier kysnda tm rekabeti defetmeye uramaktadr; teknelerinkini olduu kadar, esnafnkini veya tccarlarnkini de. Bunu her zaman baaramamaktadr. Venedikten yola kan ticaret kadrgalar ve dier tekneler mrettebatlarn,
krekilerini ve erzaklarn Istriadaki Pola iskelesinden tamamlama adetine sahiptirler.
Bu durumda Pola teknelere binen adamlarnn yz suyu hrmetine adalarda retilen
kaba ynller, daha nce szn ettiimiz u rascie ve u grigie'ler ile hem Istria, hem de
Dalmayann hinterlandndan gelen kaba kumalar bakmndan ( 434 ) en iyi beslenen
pazarlardan biri haline gelmitir. 1512ye doru bu kumalar Sottovento, Sinigaglia,
Recenati, Lanciano fuarlarna ulamtr ve buralarda o denli bir arta mazhar olmular
dr ki, Pola bu bildik maln kendi piyasasndan ekilmesine tank olmutur. Bu durum
1525e doru Signoriann dzeni yeniden salamasna kadar, bir on-onbe yl srm
tr. nce bir ykselme, sonra da d aral olmutur.
Benzeri hareketler Osmanl imparatorluu iin de tahmin edilmektedir. Endstri bu
lkede ounlukla hristiyan gmen ve esirlerin iidir; bunlar stanbul ve dier yerlerde
ou zaman usta olmakta ( 435 ) ve deerli kumalar retmektedirler ( 43fl ), bunlara Yahudi
zenaakrlar da eklemek gerekmektedir. Yahudiler stanbul ve Selanikte ynl dokuma
endstrileri kurmulardr ( 437 ). Selanie ilikin olarak, 1564den itibaren ynl dokuma
erisinin inie gemi daln ve Yahudi cemaatinin yneticileri olan hahamlar tarafndan
bu yuvarlan nlemek iin alnan tedbirleri biliyoruz (serbest yn aliminin yasaklan
mas, kentte yaplan kuma giyme zorunluu). Bu bilgiler anlaml bir erinin tepe
noktasn 1564e yerletirmektedirler. Kinnereth gl kylarnda Galilenin bakenti
olan kk Safed kenti de bunu teyid etmektedir: bu kent 1520den 1560-1580e kadar
Yahudi gmenler ve tezghlarn sayesinde ynlye dayal hzl bir refah dnemine tank
olacaktr ( 438 ). 15 3 5de bir seyyah unlar kaydetmektedir: Kuma endstrisi gnden
gne gelimektedir. Sylendiine gre bir yl iinde Safedde 15.000 paradan fazla
carisee imal edilmitir, daha kaln kumalar hesaba katmyorum. Bunlardan bazlar
Venediktekiler kadar kalitelidir. Erkek veya kadn, herkim ynle ilgili bir ile ura
yorsa, hayatn ok iyi kazanmaktadr. Yeniden satmak zere birka carisse ve dier
kumalardan aldm ve bunlardan iyi krettim. Trk mliyesi bu kk kentin geliimini
teyid etmektedir: 1525/6da boyaclarn dedikleri vergi 300 akedir; 1553edoru 1000;
1555/6da (sadece drt boya atelyesi iin) 2.236 akedir. Ykseli bu yllarn civarnda
duraklamtr, yani Safedin gerilemesiyle Selaniin bunalm arasnda kabaca akma
vardr. 1584de Yahudiler Safedi terketmiler ve d hzlanmtr (1587de, 10 yl nce
kurulmu olan bir matbaa kapanmtr). 1602de artk burada hibir kuma imal
edilmemektedir.
292

Bu tanklk Orta Dou Yahudilerinin muhtemelen fakirleme dosyalarna konulmal

dr ve Osmanl imparatorluunun yzyln ortasndan sonraki dnemde genel salna
dair bir yarg edinmemize de olanak vermektedir. Bu kazaya balanabilecek koullar
arasnda yn hammaddesi salamann ve 1580lerden itibaren ngiliz kumalarnn Dou
Akdenize, adann kendi tekneleriyle dorudan getirilmesi de girmektedir. talyan
endstrisinin geliimini de, Osmanl mparatorluunu enflasyonun zincirlerine, alt-st
olularna srkleyecek olan u parasal ve ekonomik krizden daha fazla hesaba katmak
gerekmektedir ( 439 ).
Her hal- krda, endstriyel erilerin bu zirvelerinin de saladklar yararlar
vardr.
1- 1520-1540lara doru genel bir atlmn heryerde ortaya ktn farketmek
nemlidir;
2- Erilerin zirve noktalar 1564, 1580, 1600 civarndadrlar;
3- Tabii ki endstri henz XVIII. yzyln iln edecei ve XIX. yzyln yerletirecei
rakipsiz gcne sahip deildir, fakat daha imdiden olaanst bir canlla sahiptir. Bu
alandaki baarlar hzldr;
4- Dler daha az seyirlik deildir ve bunlarn zaman iindeki yerlerini belirlemek,
ilk atlmlarn zamanlarn belirlemeye nazaran daha kolaydr. Bu adan Venedikte yn
endstrisindeki baarl balangcn 1458 civarnda ( 440 ), en azndan anakarada aikr bir
ataletin 1506ya doru ( 44 ), uzun dnemli bir toparlanmann 1520den itibaren ( 442 )
ortaya kma benzedii sylenebilir. Bu muazzam gelimenin soluunun kesilmesi ise
1600-1610 yllar civarnda kendini gstermektedir ( 443 ). Oysa, 1604e doru, yani ayn
tarihlerde Alak lkelerin Protestan kesiminde ( 444 ) ynl endstrilerinde genel bir
gelime kaydedilmektedir.
Atlmlar ve dler demek ki, mekn iinde, ok byk leklerde deiebilen
mesafelerde birbirlerine cevap vermektedirler. Endstri -veya daha iyisi preendstrisrekli bir git-gel alan, devaml bir new deal yeri, kartlarn nihayetsiz bir ekilde yeniden
datld ortamdr. Bunlar geince oyun yeniden balamaktadr. Kaybeden talihini
yeniden yakalayabilir: Venedik bunu kantlama benzemektedir. Fakat oyuna son
katlan her zaman favoridir. XVI. yzylda talya ve spanyadaki yeni kentlerin zaferi
bunu daha o zaman gstermitir. Ve, Alak lkeler kavandaki dokumaclk faaliyet
lerinin eskilii ne olursa olsun, Kuzeyin XVII. yzyldaki zaferi, gen bir rakibin
zaferidir.
Heryerde, hatta hibir tarihinin nceden koklayamad sradan kentlerde bile,
Napoli gibi gnete snan bogezer kentlerde bile hazr ve nazr olan endstriler,
heryerde ortaya kmaktadrlar ( 445 ). Bunlar kuru otlarla kapl geni bir tarlada ayn
anda yaklm, narin ( 446 ) binlerce atee benzemektedirler. Bu ateler yaylabilir veya
snebilirler, ama snerlerse, biraz uzakta yeniden ortaya karlar. Yeter ki rzgr
uradan veya buradan essin ve alev o zamana kadar korunmu olan otlara ulasn. Bugn
bile, 1966da, ou zaman olan budur ( 447 ).

Ticari muamelelerin hacmi

oklu faaliyet olan ticaret, denetimlerin ve hesaplamalarn elinden kurtulabilmekte
dir. Ticaret, bir kyl kadnn pazarda satt meyva, bir fakirin zenginlerin mehzenlerinin kapsnda itii bir kadeh arap (bunlar ou zaman bu perakendecilik yoluna
bavurmaktadrlar) olduu kadar, Venedikte gelere da mercato'\axm veya Sevillada
casa de la Contratacion'un faaliyetleridir de. Yelpaze ok geni bir ekilde aktr. stelik
293

XVI. yzylda herey ticarilememitir, buna daha ok vardr. Pazar ekonomisi ekono
mik hayatn bir kesridir; ilkel biimler -takas, ztketim- heryerde onu amaktadr. Eer
ticaretin retimi tamamlad forml -bundan tad mallara ilve bir deer kattn
anlaynz- kabul edilecek olursa ( 448 ), bu ek deerin ve zellikle de krn heaplanmalarnn grnte iyi bilinen rneklerde bile ok g olduu sylenebilir. Hindistandan ve
Dou Hind Adalarndan 1560lar civarnda Avrupaya aa yukar 20.000 kental kara
biber tanmaktadr. Karabiberin hafif kentali Kalktada 5 cruzadosa alnmakta,
Lizbonda 64e satlmaktadr, yani 12 katndan fazlaya. Tabii ki alan ve satan hep ayn
kimse deildir, tama masraflar, vergiler, rizikolar muazzam ve deikendirler ve
1.300.000 cruzados kadarlk bu sat deeri kitlesi iindeki ticari krn miktarn syleye
bilecek durumda deiliz.
stne stlk muhasebe defterlerinin veya bundan da iyisi, sonsuz iflas bilanolar
nn gsterdikleri zere, mal XVI. yzyl tccarnn meguliyetlerinden yalnzca biridir.
Btn ilem ve speklasyonlar bu belgelerde karmakark olarak bulunmaktadrlar:
toprak veya ev alm, endstriyel giriimler, banka, deniz sigortas, piyango ( 449 ),
kentsel kiralar, kyl onda birleri, hayvan yet tiricg, rehinci avanslar, kambiyo
zerinde oyunlar. Mal zerindeki gerek oyunlarla, para zerindeki hayali oyunlar
birbirlerine karmaktadrlar. Her trl mugalatann bahanesi olan hayalin pay,
byk tccarlara yaklaldka ve ayn zamanda XVI. yzyln sonlarnn nisbeten kolay
yllarna yaklaldka durmakszn bymektedir. Ticari ilemlerin fuarlarda hemen
hemen mucizevi bir ekilde zlebildii, giderek daha iyi bilinmektedir. 1550de Rubis
cepten tek bir kuru bile kmadan tek bir sabahta bir milyon livrem... dendii ( 4S0 ) u
Lyon fuarndan sz etmektedir. 50 yl sonra Banco di Rialtoda kambiyo defterini tutan
Giovan Battista Pereti, Venedik Signoriasna verdii bir raporda, her Piancenza fua
rnda 3 veya 4 milyon eklk pazarlk olduunu ve ou zaman ron ve e m guatriro de
conanti ( 4M ) olduunu aklamaktadr. Deiim ve yeniden deiim, ricorsa antlamas
(452) XVII. yzylda iyi ama her zaman sadk olmayan hizmetlerini artracaklardr; fakat
bunlar kariyerlerine ok daha nceleri, XV. yzylda Cenovada balamlardr ( 453 ).
XVI. yzyln sonunda ise heryere yaylmlardr ( 454 ) ve hatta 1589 Ocanda ( 45S ) tipik
bir rneini bildiimiz Lyona ulamlardr: iki talyan tccar Langres piskoposuyla iki
erkek kardeine bor vermilerdir, bu tutar Guicciardini adl bir bay olan nc bir
tccardan ad cambium et recambium olarak alnmtr.
imdi de tartmaya alalm. Sonular mutlaka yanl olacaklardr, fakat giriim
retici olacaktr.
lk ak kap; Kastilya mali belgelerinin meydana getirdiidir. Tabii ki bunlarn
iinde bulunduklar yetersizlikleri ayrntl olarak aklamaya gerek yoktur. Ancak,
alcabalas veya bir cins sat vergisi olan bu aide'ler (yardm), konjonktre gre dalgalan
maktadrlar; demek ki bunlar ihmal edilmemeleri gereken gstergelerdir. Bunlar ayn
zamanda kentlere ve blgelere gre, faaliyet, zenginlik ve gelir farkllklarn da vurgula
maktadrlar. 1576da Valladolidde ( 456 ) 22 milyon maravedis'lik bir haslat (alcabala ilke
olarak btn satlardan onda bir olarak alnmaktadr) kabaca 220 milyon maravedis'lik
bir i hacmine tekbl etmektedir ve kentin 40.000 kiilik nfusun meydana getiren
herbir kii iin pay 5.500 maravedis, yani 15 dkann biraz fazlas olarak ortaya kmak
tadr; ancak bunun anlam her kentlinin yaplan muamelelerden bu miktarda bir kr
edebilecei deildir. lke olarak, bu onun elinden geen bir i akmdr. Kukusuz
okuyucu, ou zaman kendi ilerine kapaldan bu mbadelelerde telafilerin, oyunlarn,
hayallerin olduunu tahmin etmektedir. te yandan, kukusuz bu 220 milyon rakam
ok dktr. Gerekten de kentler gtr vergiye balanmlardr ve keyfi bir miktar
demektedirler, sonradan bu onlara geri verilmekte ve bundan faiz de almaktadrlar.
294

Fakat 1580l yllarn sonrasnda goturu vergi kaldrlm ve eski krlar salamayan
alcabalas merkezi denetime gemitir ( 457 ). Her hal- krda, 220 milyon ve fert bana 15
dukalk rakamlar 1576da nisbeten yksek bir dzeyi iaret etmektedirler. 1597de
Sevillada ( 458 ) daha iyisini bulmak mmkndr. Kent Valladolidden daha zengindir ve
1576dan 1598e enflasyon yapacan yapmtr. Sonu, Sevillal bana 15.900 maravidistir (nfus 100.000,alcabalas 159 milyon maravedis), yani Valladolidin 1576rakamnn kat.
Kastilya zenginliine dair bir corafya resmeden bu yerel rakamlar bir yana braka
lm ( 459 ). u anda nemli olan bir i hacminin genel toplamn tahmin edebilmektir.
Kastilya leinde, 1598de alcabala hacmi (ne yazk ki tercias ile birlikte olarak) 1 milyar
maravedis'e ykselmektedir (tercias kiliselere denen baz onda birlerin 2/3ne eittirler
ve bunu hesaplarmzdan kartmak gerekmektedir). ticaret hacmini 10 milyar olarak
dnebiliriz. Eer bunu fert bana indirgersek, 1500 maravedis rakamn, yani 4 dkay
buluruz. Bu rakamn Valladolid (1576) veya Sevilla (1598) iin bulunan rakamlarn
altnda olmasna aamamak gerekir: kent ekonomileri her zaman en hareketlileri
olanlardr.
D ticaret iin, gmrklerden hareketle hesaplama yapmak mmkndr (gvenli
deilse bile). Gmrk vergisi ile trafiin deeri arasnda 1/10luk keyfi bir oran kabul
edersek, 3,63 milyar maravedis'Yk bir ithalat rakamna ularz. D ticaret bilanosunun
spanya aleyhine ak veriyor olmasna ramen, 3,63 milyarlk bir ihracat varsaymak
tamamen keyfi deildir; bunlara 700 milyonluk deerli maden giriini ekleyelim ve
herhangi bir kant getirmeksizin, 10 milyarlk alcabalas ile 7,96 milyarlk d ticaret
rakamn toplayalm; bu aa yukar 18 milyor eder, yani fert bana 9 dka (Kastilya
nn nfusu 5 milyondur). Bylece d ticaret (ithalat) ile i ticaret arasndaki orann
kabaca le 3 olduu farkedilecektir.
kinci giri kaps, 1551-1556 yllarnn Fransasdr. Bu lke konusunda tek bir
gvenilir rakama sahibiz, bu da yapt ithalatn toplam olan ( 460 ) 36 milyon livre
tournois'dr; hesaplayann sylediine gre, bunun 14-15 milyonu lks mallar, yararsz
bifferies"yi temsil etmektedir. Bu 36 milyon (1 ek=2 livres 6 sols zerinden) 15,7
milyon ek etmektedir. thalat ve ihracat toplamn bulmak iin ikiye katladmz bu
rakam 31,4 milyona ykselmektedir, bunu le arparak i muamele hacmim bulmak
istersek 47,1 milyona ularz. Bu durumda toplam 78,5 milyon ekdr. Eer Fransam
16 milyonluk bir nfusu varsa (bilindii zere bu rakam tm tarihiler tarafndan kabul
edilmitir, ama kantlanamam bir rakamdr), adam bana den pay 5 ek kadardr.
Eer bu rakam spanyol dkas cinsinden ifade edilecek olursa, 5,6 rakam bulunur.
1551-1556 yllar iin geerli olan bu rakam, yzyln sonundaki spanyol rakamnn
altndadr. Fakat Kastilya Fransadan daha zengindir, ayrca 1598 spanyol rakam
enflasyon nedeniyle ikindir, nihayet Fransa rneindeki blenin 16 milyon olup olma
dndan emin deiliz. Btn bu emin olunamayan noktalar birletirilseler dahi, u iki
gstergenin bir karlatrma olanan salamasn engelleyememektedirler.
Bu gstergelerin en dk olan Akdeniz leinde ie yarayabilir mi? Hem evet, hem
hayr. yleyse Fransz endeksini birime gre yuvarlayalm. Emin olmakszn, 60 milyon
Akdenizlinin ticari muamelelerinin hacminin 300 milyon altn civarnda olduu sonu
cuna varabiliriz.
Kukusuz bu rakam salam deildir. Hibir iktisat bunu kabul etmez. Ancak gene
de unlar syleyebiliriz. 1- bu hacim kra nazaran, ticari gelire nazaran ok yksektir
-kr haddi i hacminin belki %10, 20, 30una kadar kmaktadr-; 2- rakammzn doru
295

olduu varsaym altnda, ticari muamele hacmi retimin ancak te birine kadar kabil
mektedir; 3- bu eksik fakat kukusuz aklayc balarn iinde nemli olan uzak mesafe
ticaretini, ticari kapitalizmin kalbi olan, Femhandel'i yerli yerine koyabilmektir. Soru
tabii ki birka yorum gerektirmektedir.

Uzak mesafe ticaretinin darl ve nemi

Uzak mesafe ticareti, aln dk fiyattan yapld lkelerle satn yksek fiyattan
olduu lkeleri iyi kt rahat bir ekilde temasa geirmektedir. Eer bilinen rnekleri ele
alacak olursak: Ingiliz Costwoldlerinden carisee satn almak veya bunu imal ettirmek ve
bunlar Halep veya rana satmak; veya Bohemyadan bez almak ve Brezilyada satmak;
veyahut da Kalktadan karabiber alp, bunu Lizbon, Venedik veya Lbeckte satmak.
Bu uzun yollar ok gl voltaj farkllklar gerektirmektedir; gerei sylemek gere
kirse, bunlar XVI. yzyln banda, ticari krlarn sera bitkileri gibi bydkleri Lizbon
da zellikle olmak zere, muazzam boyutlardadr. B.Porchnev ( 461 ) bunu XVII.
yzyldaki Baltk ticaretine ilikin olarak sylerken hakldr: nemli olan trafiin bu
kadar byk hacimde olmas deil de, nihai kr hadleridir. ok evik olan kapitalizm (o
tarihlerin en modern ve en uyank gc) bu yksek krlara ve onlarn hzl birikimleri
ne doru gitmektedir. Uzun dnemde fiyatlar arasndaki her trden dzey farknn,
zellikle ekonomideki havalar iyi gittiinde, dengelenme eiliminde olduu aikrdr. Bu
durumda uzak mesafe ticareti tercihlerini deitirmek durumundadr. Bylece az veya
ok debdebeli gnleri olacaktr: XVI. yzyln ilk yarsnda ok debdebeli ( 462 ); ikinci
yarda krlarn ylmas; XVII. yzylda ok aikr bir yenileme. Kukusuz birok
insan XVI. yzyln ikinci yarsnda hkmetlere bor vermeye veya kambiyoya, bir cins
mali kapitalizme ynelten olgu ticari ilerde meydana gelen nisbi duraklamalardr.
Bundan, mbadelelerde bir d tehis ettiimiz anlamn kartmayalm, nk art
maktadrlar. Ba belda olan byk tccarlarn krdr; ve sadece o bu durumdadr.
Bir tarihi, Jacques Heers ( 463 ) baharat ve mstahzarat ticaretine, sanki bunlar XVI.
yzylda dier btn mallarn ok nndeymiler gibi, verilen ar neme itiraz etmekte
dir. apnkinden sonra ( 464 ), arap ve buday, tuz, pamuk ve hatta eker ve ipein ticaret
tarihleri yazlnca... zellikle XIV. yzyldan sonra karabiber ve mstahzaratn kk bir
yere sahip olduklar yeni bir Akdeniz iktisat tarihiyle karlalacaktr demektedir.
Herey bak asna gre deimektedir. Eer sz konusu olan bir ekonomik corafya
ise, Jacqes Heers hakldr. Eer sz konusu olan ilk byk kapitalizmin, krn incelen
mesiyse, hakszdr. B.Porchnevin farkna varn hatrlamalyz. Bu alanda nemli
olanlar sadece kazancn haddi ve kolayl ile sermaye birikimidir. Budayn i hacmi
karabiberinkinden kukusuz daha byktr. Ancak Simon Ruiz, tccar iin rizikolu
olan buday almna pek istekle girmemektedir. Buday, karabiber veya krmz bcei
gibi, ilem yaplmas nisbeten garantili olan krallara lyk bir mal deildir. Budayla
birlikte tamaclarn taleplerine, kentlerin ve devletlerin teyakkuzuna gs germek
gerekmektedir. 1521 ( 465 )de 1583de ( 466 ) olduu gibi byk borsa vurgunlar veya
1590-9lde kitlesel almlar srasndaki gibi frsatlar dnda byk kapitalizm tahl
ticaretine ( 467 ) srekli bir ekilde katlmamaktadr; en azndan yzyln ikinci yarsndaki
durum byledir. ok fazla gzetim altnda olan tuz ticaretine de ou zaman
katlmamaktadr.
Bylece, byk ticaretin ok ince bir konjonktr bulunmaktadr. Ceneviz denetimi
altndaki tm Kastilya iktisat tarihi, Felipe Ruiz Martinin mekanizmalarn skmesin
den beri ( 468 ), bunun byle olduunu iaret etmektedir. Cenevizliler spanyadan istedik
leri gibi Amerikan gm ihra edemez hale gelince, ap, yn, zeytinya, hatta
296

Andaluya araplar alarak karlnda ya Alak lkelerde, ya da talyada ihtiya

duyduklar nakit paray edinme yolunu tutmulardr. Venedikteki sonuncu yn boom
u bu ayarlamalardan birine balya benzemektedir ( 469 ). Yukardan ynetildiine emin
olduum benzeri bir sistem, Napoli krallnda safran, ipek, zeytinya, hatta Apulia
budaynn alm konusunda ilemektedir. Milanolu, Floransal, Cenevizli ve Venedikli
(zellikle Bergamolular) bir tccar ordusu Napoli krallnn kentlerine yerlemitir,
bunlar kendilerine atfettikleri neme, sahip olduklar byk zeytinya veya buday
stoklarna ramen, kk insanlardr; bunlarn buradaki varlk nedenleri sadece, sala
dklar uzun sreli yerel ayrcalklarla patronlarnn kr edinmelerini salamaktr. Ve
bunlar sadece emirle hareket etmektedirler. Tpk Halep ve skenderiyede byk miktar
larda nakit sikke alcs olan Marsilyallarn ( 470 ), pazarn dalgalanmalarna gre bu uzun
ipleri eken Lyonlu tccarlarn emirlerini yerine getirmekten baka birey yapamadklar
gibi. Veya yabanc toptanclarn hizmetindeki spanyol tccarlar gibi ( 471 ).
Yksek ticari kapitalizm bylece dikkatli bir seimdir. Veya baka bir ifadeyle, ancak
byk apta ve garantili kazan umudu olduunda ilemeye balayan bir gzetim ve
denetim sitemi. Dzey farkllamalar ve ayn zamanda gvenliklerin ortaya kardklar
durumlara gre, bazen bir yne, bazen de teki yne doru hareket eden bir strateji
hissedilmekte ve bazen de kendini apak ortaya koymaktadr. Kambiyoya nazaran mal
zerinden ou zaman daha fazla kazanma olana vardr, ama ayn zamanda daha fazla
riske de girilmektedir. Bize bunu, iyi bir haber aktarc olan Gio Domenico sylemekte
dir: 1000 ekyle mal zerinden, 10.000 ekyle kambiyodan kazanlacak olandan daha
fazla kazanma ans vardr ( 472 ). Fakat biliyoruz ki, iadamlar kambiyoda kendilerinin
kinden ok bakalarnn paralarn devreye sokmakta ve bu muazzam tutarlarn hareketi
sadece birka kiinin elinde bulunmaktadr. Ayn ekilde, Akdenizdeki buday trafiini
ifade eden rakam olan 5 milyon altn zerinden elde edilen kazan kitlesinin, yzyln
sonunda Asya karabiberinin Avrupaya geldiinde sahip olabilecei deer olan bir
milyon altn zerinden salanan kazantan daha byk olmas mmkndr. Ancak ilk
durumda ie binlerce, binlerce kii karmakta, kincisinde ise birka gl firma oyuna
egemen olmaktadr. te sermaye birikimi onlarn lehine almaktadr. 1627de Cene
vizli bankerleri devre d brakan Portekiz Marranolar, aslnda kken itibariyle karabi
ber ve baharat tccarlardr.
Ayn ekilde, ok gl Cenevizli bankac ve maliyeciler, aaal dnemlerinde,
mparatorluk Ispanyasnn ekonomisinin hi de en byk olmayan yalnzca tek bir
sektrn ellerinde tutmaktaydlar. Fakat az sayda olmalarndan tr, krlarnn
bydne tank oluyorlard. O ada yaayanlar bu nisbi nemi ou zaman kavra
mlardr. 1598de Cenevizli maliyeciler Medina del Campo fuarlarnn sresini uzat
mak istemilerdir, bu onlara kendilerine emanet edilmi paray daha uzun sre ellerinde
tutma olanan salayacaktr. Fakat, eskiden onlarn sadk adamlar olan, imdi de sk
dmanlar haline gelmi olan Burgoslular olaya bu adan bakmamaktadrlar. Ve
onlarn akladklarna gre, fuarda ilem gren i hacminin iinde, krala bor veren
asentistasnki, sradan ve bunlarla boy lmeyecek dzeyde olan tccarlarn muame
lelerinden daha dktr. ikyetiler aslnda Majestelerine u arzedilebilir ki, kararna
menin kapsamnda olmayanlar tarafndan yaplacak demelerin tplam, bu karar
namenin iinde yer alan tccarlarn demelerinden ok daha yksektir ( 473 ). Ad geen
kararname 29 Kasm 1596 tarihli olandr ve ikyetiler ksaca yle demektedirler:
esmucha mas contidat la que han depagar en lasferias los que no son decredatos que los que
le son. Bu tanklk aktr, fakat bizi ilgilendiren sorunu deitirmemektedir. lerin
younluunun aka yerletii sektrler vardr ve esas olan budur.
297

Kapitalist younlamalar
Firmalarn bu younlamalar XVI. yzylda olduka sk rastlanan bir sreti. Fakat
konjonktre tabi olarak ani gecikmeler veya hzlanmalarla karlalmtr. Hereyin ok
hzl gittii birinci XVI. yzyl boyunca byk aile irketleri; Fuggerler, Welserler,
Hochstatlerler, Affaitati imparatorluklar gelimitir ( 474 ). Yzyln ortasndaki gerile
meden sonra, daha ok sayda olan birim olarak daha kstl firmalarn lehine yeni bir
durum ortaya kmaktadr. Bu durumda oyunun merakll ve olanaklar geniletilmi
tir. Wilfrid Brulez ( 47s ) bunu Flandrea ilikin olarak, gl bir ekilde iaret etmitir. Bu
ok kk firmalar ok geni dnyaya aabilmek iin, ulatrmann zerkliini kazan
mas, smarlama almann genilemesi, simsarlarn rollerinin normallemesi ve genile
mesi, kredinin daha kolay ve tabii daha riskli hale gelmesi gerekmektedir. Zaten iflas
dizileri, 1550lerden sonraki konjonktrn kprdanmalarnn herbirini iaret etmek
tedirler.
Akdenizde kapitalizmin bu yksek krelerini yeterli bir aklkla gremiyoruz.
Ceneviz arivlerinin suskunluu bizi eksik aklamalara mahkm etmektedir. lgin
olan, ticaretin, finansn ve bankann bu yksek sektrlerinin orta tccarlarla ok sayda
saf mteriye nasl yaslandklarn grmek olacaktr. Ekonomik hayatn skntl unsuru
olan kk i alanlar olmakszn bankalar ne Napolide, ne de baka biryerde yaaya
mazlard. Kk insanlarn hesabna yklenenler olmasayd, Yeni Dnya filolarnn da
glklerle karlamalar kanlmaz olurdu. Nihayet, ilk hareket geen spanyol ve
Italyan tasarruflar olmakszn, II. Felipenin asentistas' hibir zaman o muazzam
ilemleri gerekletiremezlerdi.
Akdenizde kural, temelde olduu gibi, zirvede de ilerin aile iinde yrtlmesi ve
nadiren yenilenen ksa vadeli ortaklklardr. Dirsek temaslar, boanmalar, sonra yeni
den evlenmeler, belli bir lekten bakldnda etkili olmaktadrlar. Bylece, Katolik
Krala bor veren Cenevizliler, 1597 medio general'inden nce hibir hukuki ban onlar
biimsel olarak balamamasna ramen, srekli bir irkettirler; bunlar sert darbeler veya
iyi ilemler srasnda ikili l olarak ou zaman da hep birlikte i grmektedirler.
Kk saylar, snfsal dayanmalar onlar salam bir ekilde birbirlerine balamakta
dr. Onlar iin ou zaman contratacin terimi kullanlmaktadr, bu onlarn gerektiinde
grup olarak davrandklarnn kantdr. Kendiliinden zorunlu olarak biraraya getireme
yen firmalardaki anlamalar da daha az yararl deillerdir. Hermann Kellebenz tarafn
dan titizlikle srdrlen soy zinciri aratrmalar, Amsterdamdan Lizbon, Venedik ve
Portekiz Hind adalarna kadar uzanan evlilikler, yeenlik ilikileri, dostluklar ve su
ortaklklarn canl bir ekilde aa kartmaktadr. Bunlar XVI. yzylla XVII. yzyln
bititii noktada, dnya zenginliinin byk alt-st oluunu hazrlamakta veya bunu
izlemektedirler ( 476 ).
Belki de Akdeniz, bu alkanlklar ve bu zmler nedeniyle, Kuzey gibi gelecein
onlara ait olaca kumpanyalara, Joint stock companiese ihtiya duymamtr.

Akdeniz filolarnn toplam tonaj (477)

Akdeniz filolarnn toplam tonajn tartabilmek iin, pek fazla deeri olmayan
tahminlerden baka bireye sahip deiliz. ngiltere, Fransa, isyan etmi olan Alak
lkeler, spanya, 1550li yllarn civarnda herbiri toplam olarak 200.000 tonluk tekneye
sahiptir; Alak lkelerinkiler ( 478 ) kukusuz daha fazla (1570 tahmini 225.000 ton), dier
ise daha az tonaja sahiplerdir. spanyannki 175.000 ton (1588 tahmini) ( 479 ), Fransa
ve ngiltere ok daha aadadrlar, fakat ne dzeyde olduklarn sylemek mmkn
298

deildir. Eer Sant-Gouardm ( 48 ) Fransz filosu iin verdii 4.000 teknelik toplam (4-5
bin gemi demektedir) kabul edilecek ve birim bana 40 veya 50 ton alnacak olursa,
sonu en aa 160.000 ton olmaktadr. 1588de ( 481 ) eer ngiliz filosu iin 2.000 gemi
kabul edilecek olunursa, en yksek tonaj 100.000 olabilmektedir. 1629da ( 482 ) ayn
lye gre, ngiliz denizciliinin geliimi karsnda 200.000 ton rakamn kabul etmek
gerekmektedir. Bylece Atlantikte, dier kuzey bahriyelerini hesaba katp, Fransa ve
Ispanyann Akdeniz limanlarna bal gemilerini knca, 600 il 700 bin tonluk bir gemi
kapasitesi olduu ortaya kmaktadr. Atlantie ilikin olan bu rakamlar sorunumuzun
dndadrlar.
Eer imdi yzyln son otuz yl sresindeki Akdeniz tonajn hesaplamaya kalkr
sak, hereyden nce elimizde spanyol filosunun 60.000 tonu bulunmaktadr. 1605te
Venedie ilikin ( 483 ) olduka gvenilir rakamlar 19.000 ton byk tekne ve kk,
byk kark 30-40 bin ton toplam saysn vermektedirler. Bu 40.000 tonluk rakam
srasyla Raguza, Cenova ve Marsilya ile Napoli ve Sicilyann zimmetlerine de yazabili
riz. Trk imparatorluu iin de bunun iki katn alrsak en fazla 280.000 tona ularz ve
spanyollarn 60 bin tonuna ekleyince Akdeniz iin olduka dk olan 350.000 ton
rakamn bulmu oluruz. Fakat, sonuta bu yanda 300 veya 350 bin ton, te yanda 600
veya 700 bin ton vardr; deniz ile okyanus arasndaki ters oran muazzam olmayp le
2dir. Bir yanda geni Akdeniz ve dier yanda Atlantik ve dnyann yedi denizleri. Ve
Akdenizdeki yolculuk says zorunlu olarak, uzun Okyanus gzerghlarna nazaran
daha fazladr. Bir Raguza kadrgas ylda rahatlkla 2 veya 3 yolculuk yapmaktadr.
Acaba, 1570-1580den sonra gelmeye balayan yz kadar kuzey teknesini, yani birim
bana 100 veya 200 tondan toplam 10-20 bin tonu Akdenizin hesabna kaydetmek
gerekir mi? Her hal- krda bu tonajn Akdeniz tonajna oran 1/15 veya 1/35dir ki, bu
az birey tutmaktadr. Cezayirli korsanlarn sahip olduklar 100 kadar yuvarlak tekneyi
de hesaba katmadk, bunlar da XVII. yzyln balarna doru belki 10.000 ton
kadardrlar.
Bulduumuz 300-350 bin tonun kesin olmamasna ramen hesaplarmz gene de
unlar ortaya koymaktadrlar: 1- Akdeniz ncelikli olarak Akdeniz teknelerine ve
Akdeniz tayfalarna aittir. 2- Kuzeyliler bir kazadr, hesaplarmzn apn gsterdii
zere, varlklar Akdeniz yaplarn etkilememektedir. 3- zaten bu kuzeyliler, en azndan
yarlar itibariyle, kentlerin, deniz ekonomilerinin hizmetindedirler, Cebelitarktan bir
veya iki kere kurtulabilmek ve ayn yoldan geri dnebilmek iin denizde daire izmekte,
kentten kente navlun alarak dolamaktadrlar. yleyse, hereyi kendilerinin yapmaya
ca kadar zengin kentlerin hizmetinde olan bu teknelerin rollerini ne iirelim, ne de
olduklarndan az gsterelim.
Bir tarihinin ( 484 ) Raguza filosunun tonajna dair, emin olarak verdii rakamlar
-1570e doru 55.000 ton, 1600e doru 32.000 ton ve 3.000 il 5.000 kiilik mrettebat,
deer olarak 1540a doru 200.000 dka, 1570e doru 700.000, 1600e doru 650.000
dka ve nihayet yllk gelir olarak 180-270 bin dka-, salam bir belgelendirmeye
dayanan tm bu rakamlar acaba Denizin tmne yaygnlatrlabilirler mi? Byle
yapld takdirde, Denizin filolarnn para cinsinden deeri grosso modo 6 milyon
dka, yllk gelir 2 milyon ve mrettebat 30.000 adam civarnda olacaktr. Eer Raguza
da olduu gibi, navlunun en az yars mrettebata ve dier yars da pay sahiplerine
gidiyorsa, denizci bana yllk gelir 30 dka civarnda olacaktr ki, bu mtevazi bir
dzeydir. Ancak bu cretler mal sahiplerinin krlarn yemektedirler. Armatrler bakm
ve onarm isteyen bir tekneyi idame etmek zorundadrlar: bir seferinde bir dmen,
dierinde bir yelken elden kmakta ve bunlar yeniden salamak zor olmaktadr; bazen
299

de basit flar veya yedek sandallardan biri yok olmaktadr. Subay sofrasn ve mrette
bat doyurmak gerekmektedir. Nihayet, tekne ve navlun sigortalar ou zaman serma
yesinin % 5i, hatta daha da fazlas olmaktadrlar. Tayfa ve zabitan paylar artnca, ina
edilecek (veya satlacak) tonun birim fiyat da artmaktadr; Lizbondaki ( 485 ), Venedik
teki ( 486 ) durum budur ve kapitalist tccar bu az rantabl faaliyet kolundan vazgeme
eilimindedir: 2 veya 3 milyon dkalk gelir oktur, fakat 10.000 tekne arasnda da
lnca, birim bana den az olmaktadr. Eer hesap llerimiz doruysa, Venedikte
gemiler 180.000 il 200.000 dka getirmektedirler, bycek bir ekmek lokmasndan
baka birey deil.
Btn bu hesaplamalar tehlikelidirler. Fakat tekne hesaplarna dair ok az ey
bilmekteyiz, yetersiz birka kt, Venedik Archivio di S7/osundaki bir gemi defteri
( 487 ), byk Venedik kalyonu Santa Maria Torre diMar hakknda ge tarihli bilgiler ( 488 ).
Bylesine baka belgeler daha olmaldr, ama onlara rastlamak iin talihli olmak gerek
mektedir. Nihayet, hesaplarmzn kapdan kapya ky denizciliinden ok, byk tra
fikleri kavram olma olasl srmektedir. Bunun kant vardr: XVI. yzyln sonunda
deniz balantlar fakirlere ve ok fakirlere (birka zengin mal sahibi hari) terkedilmi
bir i alandr. Eer Napolide kalyon donatlyorsa, birka ii bulucuyu Apuliaya
gndermek gereken tayfalar salamak iin yeterlidir de ondan ( 489 ). En azndan 20 yllk
iyi hizmetten sonra bir tekne emekliye ayrlacak olursa, yerini ou zaman daha fakir ve
daha kk bir bakas almaktadr.

Kara tamacl
spanyol oranlarndan hareketle, karayoluyla denizyolu trafii arasndaki orann
aa yukar le 3 olduunu daha nce iaret etmitik ( 490 ). Eer 3 milyon deniz tamacl
nn hacmini temsil ediyorsa, kara tamaclnn Akdeniz leindeki deeri 1 milyon
dka olacaktr. Bu orann genel deerine bir an iin bile inanmyorum. Fakat iki tama
trn eit kabul etmemiz halinde ulatmz 6 milyon dkalk rakam bile ok yetersiz
kalmaktadr ve adeta sama olmaktadr. Gerekte bu zayf parasal tablonun iine dier
bir ouyla birlikte Denizin ana izgilerinden biri olarak grdmz Akdeniz
yollarnn oklu hareketliliini yerletirmek nemli olmaktadr.
Hesaplarmza zorunlu olarak hatalar szmaktadr. Ancak bir yandan denizcile
rin, dier yandanda yar yarya art, ifti, hayvanc ve zenaatkr kyllerden
meydana gelen tamaclarn hayatlarnn sefillii, dzeylerinin dkl konusunda
hibir kuku yoktur. Bu balamda, XVI. yzyln sonlarna doru Leon krallnda,
Astorga yaknlarndaki Maragateria arriero'su hakknda ayrntl bilgilere sahibiz ( 491 ).
Bu maragatos sefildirler ve daha sonra, XVIII. ve XIX. yzylda servet yaptklarnda bile,
bu grntlerini muhafaza edeceklerdir. II. Felipenin saltanatnn sonlarnda bunlarn
faaliyetleri Cantabria limanlarndan balk, zellikle de sardalya yklemek, bunlar
Kastilyaya gtrmek ve buday ve arapla geri dnmekten ibarettir. Bugnk kamyon
cularn iini yapmaktadrlar ve Kastilya kentlerine balk datcl daha XVI. yzylda
bile dikkat ekici boyutlardadr ( 492 ). 1561 ve 1597 ayrntl saymlarn incelerken,'
traginero tamaclarn bu faaliyetlere hayvanclk, tarm, zenaat ve ticaret gelirlerini de
ekledikleri farkedilince, btn sorun aydnlanmaktadr. Sadece tamaclkla snrl
kalan fakirdir, tpk e maz vezes traia alquilado que por susdineros ve ou zaman kendi
parasn altrmaktan ok, kiralanarak balk tayan u gen Juan Nieto gibi. Tad
bal satn alan ve tekrar satan traginero'nun keyfi yerindedir.
Her zaman sefalet eiinde olan tamaclar yalnzca tamac deil, ayn zamanda
kyl, ayn zamanda zenaatkrdrlar. Akdenizin tmnde, Avrupann tmnde, XVI.
yzyldan ok sonralara kadar bu byle devam etmitir XVII. yzylda Peccais bataklk300

larndan svire kantonlarna tuz tayan tekneler Rhone zerinde yukar karlarken,
Seysell yaknlarnda durmaktadrlar. Daha sonra arabaclar tuzu Cenevreye tamakta
drlar. Fakat bu tamalar ya ekime, ya da hasada bamldrlar, nk kyller araba
tamacln ancak asl ilerinin duraklad zamanlarda yapmaktadrlar ( 493 ). Demek ki
tamaclk endstrisi ona can veren kyl yaamndan ve hatta ou zaman da bu iten
byk krlar salayan kasabalarn yaamndan tam olarak syrlamamaktadr. Carthagena II. Felipenin saltanatnn balarnda bize esas olarak araba tamaclndan,
acarateodan geinen bir kent olarak gsterilmitir ( 494 ).
Ksaca sylemek gerekirse, hareket birok faaliyet tarafndan salanmaktadr, ta
maclk hem karada, hem de denizde ok az cretlenmekte ama hem tayfalar, hem de
katrclara salad kk avantajlarda onlar gdlemektedir, nk herkes kendi
hesabna bir eridir. ou zaman ilkel bir ekonomiye bal olan tamac bu yolla
parasal ekonomiyle temas etmi olmaktadr; arac ileri, kendi kynn muamelelerine
geri dndnde ona zorunlu olarak stnlk salamaktadr. Sorunlarmzn genel
boyutundan bakldnda, XVI. yzylda tamacln ucuz olduu ve bu nisbi ucuzlu
un yllar getike artt ve tamac cretlerinin fiyat hareketlerini iyi izleyemedikleri de
ayn derece doru olmaktadr ( 49S ). Mbadeleler bu durumdan hi kukusuz tevik
grmlerdir.

Devletler yzyln en byk giriimcileridir

XVI. yzylda devletler giderek kendilerini en byk gelir toplayclar ve yeniden
datclar olarak kantlamaktadrlar; devletler bu geliri vergi, makam sat, rantlar,
msadereler, ulusal hasla iindeki muazzam paylarndan salamaktadrlar. Bu oklu
gelir edinme etkindir, nk bteler kabaca konjonktre tabi olarak dalgalanmakta ve
fiyat med ve cezirlerini izlemektedirler ( 496 ). Bylece devletlerin ykselii ekonomik
hayatn anayolunda ilerlemektedir ve bu ykseli Joseph A.Schumpeterin biraz aceleyle
dnd gibi bir kaza veya zamansz bir g deildir ( 497 ). Bunu isteyerek veya
istemeyerek, yzyln en byk giriimcileri olmulardr. Katlanlarn ve masraflarnn
srekli olarak artt modern savalar ve en byk ekonomik giriimler onlara baml
olmulard; ss Sevilla olan Carrera de ndias; Lizbonun Dou Hind adalaryla olan
balantsn salayan denizyolu olup, Cassa da India nn yani Portekiz kralnn
sorumluluundadr.
Carrera de indias mutatis mutandis Venediklilerin galereda mercato'su olup, bu devlet
kapitalizminin daha ilk denemelerinde olmadnn kantdr. Zaten Venedik Akdenizde
ok faal olmaya devam etmektedir: Venedik tersanesi ( 498 ) ve onun kopyas ifte Galata
tersanesi o dnemdeki dnyann en byk imalathaneleridir. Ayn ekilde, Hrstiyan
aleminde olduu kadar, slam alemindeki darphaneler de ( 499 ) devlete baldrlar; bunlar
Hrstiyan aleminde daha ok dorudan ynetilirlerken, Osmanl devletinde ve Cezayir
de sk devlet denetimi altnda mukataa konusu olmaktadrlar. Yldzlar yzyln
sonunda snecek olan ve ileride tekrar dneceimiz kamu bankalar da devletlere
baldrlar. Fakat burada kentsel devletler veya eer bylesi tercih edilirse, kentsel
nitelii ar basan devletler yolu amlardr. Byk devletler daha uzun sre bekleceklerdir, bu cins devletlere ait ilk banka, gerekte ngiltere bankas olacaktr (1694) ( 50 ). II.
Felipe 1583te bir devlet bankas kurmasn ona bouna tavsiye eden Flaman Peter van
Oudegherstee ( 501 ) kulak asmayacaktr.
Ancak bu namevcutlar kamusal ilemlerin listesinin uzun olmasna engel deil
dir. Bir tarihinin de syledii gibi, Papalk devleti tarafndan Tolfa ve Alumierede ap
retimi iin iletilen madenler gerek birer endstriyel kompleksi temsil etmekteydiler
INARALTI
No. :

KTAPLII
.

301

(52) Di er hepsinden daha fazla ekonomik alanda mdahaleci ve giriimci olan Trk
devleti birok iletmeye sahiptir; geni antiyesi hakknda yakn tarihlerde yazlm
harika bir incelemeye de sahip olduumuz Sleymaniye Camiinin inaat bunun iyi bir
rneidir ( 503 ). Eer bu devlet kapitalizmini, Batda ortaya koyulan tekniklerin ok
dikkat ekici olduu Escorial saraynn ina gibi ( 504 ) kapitalist ve kamusal karm
ameliyelere de yayacak olursak, bu gerekletirmelerin listesini daha da geniletmi
oluruz. Bu faaliyetler araclyla devlet, kasalarna giren paralar tedavle sokmakta ve
sava kendi taleplerini dayattnda da, gelirlerin stnde harcamalar yapmaktadr.
Savalar, inaat, giriimler bylece sanldndan daha byk apl ekonomik harekete
geiriciler olmaktadrlar. Felket, parann kasalarda, V.Sixtusun SantAngelo kale
sinde oluturduu hzinede ( 505 ), Venedikte Zecca kasalarnda veya Sullynin Arsenal
deki kasalarnda ylmasdr.

Bu iaretler yapldktan sonra, eer devletlerin zenginlii hesaplanmak istenirse, fazla

bir zorluk kmayacaktr. Bu devletlerin btelerine dair ok ey biliyoruz ve fazla bir
zahmete katlanmakszn daha fazlasn da renebiliriz. Eer XVI. yzyln sonuna
doru bilinen btelere dair izleyen rakamlar ele alacak olursak, Kastilya iin 9 milyon
altn ( 506 ), IV. Henrinin Fransas iin 5 milyon ( 507 ), Venedik ve mparatorluu iin 3,9
milyon ( 508 ), Trk mparatorluu iin 6 milyon ( 509 ), yani 30 milyon kadar uyruk iin 24
milyon; Denizin 60 milyonluk nfus kstasna ulamak iin bu rakam iki ile arpacak
olursak, herhalde biraz zorlanm br rakam olan 48 milyona ulam oluruz. Bu lye
gre bir uyruk hkmdarna her yl bir dka'dan daha azn salamaktadr (kukusuz
senyrne bir dkadan fazlasn salamaktadr).

Kaba tahminlerden sonra ortaya kan bu rakamn ok dk grneceinden

eminim. Tarihin btn sahnesini kendileri iin talep eden, o kadar talepi olan devletler
sadece bu muymu? Oysa bu rakamlar yaptmz btn hesaplamalarn muhtemelen en
doru olanlardr. Fakat farkedilmesi gereken husus, devletlerin, hatta Trk mparator
luunun bile, parasal olmayan ekonomiden ktklardr. Her yl aldklar vergiler il il
nakit paralarn dolamnn en hzl kanndan olmaktadr. Oysa imdiye kadar
verdiimiz deerlendirmeler, byk ksm itibariyle pazar ekonomisinin dnda kalan
ilemlerin parasal dildeki tercmeleridir. Bylece devletler modern ekonominin evikli
ine sahiptirler. Modern devlet ayn anda hem silahl, hem de silahsz olarak domu
bulunmaktadr, nk grevine yetememektedir: sava yapmak, vergileri toplamak,
ileri yrtmek, adaleti salamak iin toplumsal ykselmenin peinde olan iadamlarna
ve burjualara yaslanmak zorundadr. Fakat bu bile onun yeni gcnn iaretidir.
Olaylarn harika bir ekilde grlebildikleri Kastilyada herkes devlet gemisine binmek
tedir; tccarlar, byk senyrler, letrados... ana ve kra ynelik byk bir yarma
rgtlenmektedir. Ayn zamanda almaya ynelik bir yarma. Corsejo de Hacieda y
Junta de Hacieda'nn en mtevazi ktiplarinin yazdklar raporlara mektuplara sahibiz;
bunlar krala ve kamusal sorunlara kar sadakatin olduu kadar, bu ktiplerin srekli
talep ve ihbarlarnn da kantlar olmaktadr.

Devletlerin bu gelimelerinin yararl olup olmad konusundaki tartma hala srmek

tedir. Her hal- krda bu ilerleme, tpk byk tccarlarn uyank kapitalizmi gibi,
nlenemez nitelikteydi. Ei olmayan bir olanak younlamas hkmdarlarn lehine
olmak zere ekillenmektedir, 40 veya 50 milyon (hesaplamalarmza olanak salamak
iin varsaylm deil, gerek) olaanst bir levye meydana getirmektedir.
302

Deerli madenler ve parasal ekonomi

Dier bilimsel mesleklerde de olduu gibi, tarihilik mesleinde klasik aklamalar
tekrarlandklarndan tr anmaktadrlar. Deerli madenlerin ve fiyatlarn grltl
patrtl XVI. yzyln FranoisSimiandn zamannda grld gibi grmyoruz ( 5I ).
Frank Spooner ve ben ( 5U ) Amerikann kefinden nce Avrupa ve Akdenizde tedavlde
bulunan para kitlesini hesaplamay denedik. Basit ama gvenli olmayan denklemlerden
hareketle elde ettiimiz rakam 5.000 ton altn ve 60.000 ton gm civarnda olmutur.
1500den 1650ye kadar olan bir buuk yzyllk dnemde Amerikadan gelen miktarlar
Earl J.Hamilton ( M2 ) tarafndan 16.000 ton beyaz maden ve 180 ton sar maden olarak
hesaplanmtr. Fazla emin olmakszn, bu rakamlarn kabaca doru olduklarn varsa
yalm. Bunlar baz sorunlar teyid ederken, dier bazlarn da dntrmektedirler.
1- Bylece 1500den nceki durum hakknda daha iyimser bir tablo elde etmi
bulunmaktayz ve zaten XV. yzyln tarihilerimiz arasnda her zaman avukatlar
olmutur ( 5n ). Bu durumda Batda parasal ekonominin muazzam ilerlemesini onun
aktifine kaydedelim: nakdi ekonomi 1500den nce hkmdarlara kar ykml olunan
vergi kresinin tmn ve senyrlerle Kiliseye denen ykmllklerin bir blmn
kazanmtr.
2- Franois Simianda gre Amerikan madenleri hereyi belirlemilerdir. Para arz
1500 ile 1520 arasnda iki katna km; 1520-1550 arasnda bir kez daha iki katna
km ve 1550-1600 arasnda ise iki kattan fazla artmtr. XVI. yzyln btn iin bu
15 kattan fazla bir art anlamna gelmekteydi diye yazmtr. Buna karlk XVII. ve
XVIII. yzyllarla ve XIX. yzyln ilk yarsn iine alan sre iinde, 100 yllk bir
dnemde para arznn ancak iki katna kmasna tank olunmutur ( 5I4 ). Bu anlatm ok
fazla kabul edilebilir gibi deildir. XVI. yzyl tarihte bu iddetli atlma sahne olan
yegne dnem deildir. Nfus art, para devalasyonlar, belli bir ekonomik hayattaki
atlm, tabii ki nakit unsurlarn ve deme aralarnn tedavlndeki hzlanmalar da bu
ykselmeleri ve XVI. yzyln bu devrim veya sahte-devrimlerini aklamaktadrlar ( 515 ).
Fakat bu soruna ileride geleceiz.
3- Kredinin imesi ne olursa olsun Akdeniz XVI. yzylda her hal- krda 60 milyon
insandan meydana gelen bir kitlenin mbadele ve cretlerini, bir an iin bile olsa, her yl
muhasebeletirmesine izin verecek ne nakde ne de deerli ktlara sahipir. Bu yetersizlik
sreklidir. Venedikte 1603te -ve stelik kentin hzineleri doludur- iilerin cretlerinin
denmesi iin gereken nakit bulunamamtr ( 516 ). Kendi ilerine hemen hemen tamamiyle kapal, heryerde hazr takasn o olmazsa giderilemeyecek ihtiyalar karlad
ekonomiler iin ne demeli? Zaten takas da belli bir eviklie sahiptir, antiyeyi para
ekonomisine amaktadr, ama onu sadece nakdi ekonomiler canlandrmakta ve hzlan
drmaktadr. Baltk kylarnda Hansal ve Batl tccarlarn yatrdklar azck para,
henz ilkel olan bir ekonomiye hz vermitir. Tabii ki yzyln sonlarna doru kambiyo
mektuplar oalmaktadr, ve belki de bunlar XVII. yzyln ikinci ve nc onyllarndan itibaren yavalamaya (eer yavalama varsa) ( 5I7 ) balayan Amerikan deerli maden
akn tamamlamaktadrlar. 1604te ( 5IS ) bir Venedikli Piacenza fuarlarnda her yl 12-16
milyon eklk bir akm olduundan sz etmektedir. Domenico Peri 1630da 30 milyon
luk bir akmn haberini vermektedir ( M,) ). Fakat bu rakamlar gvenilir deillerdir. Ve bu
deimeler yalnzca ekonomik hayatn zirvesinde bir akm meydana getirmektedirler.
4- Nakdi ekonomide mutlaka gelime olmutur. Bu gelime Trk mparatorluun
daki, alayan halindeki bir dizi para deeri drme ilemiyle bir devrim grnts
kazanmtr. Bunlarn hepsi tarihilerin hergn biraz daha fazla kefettikleri gerekler
303

dir. Btn fiyatlar artmaktadr. Eski tm toplumsal balar kopmakta ve Batnn dram
lar sanki kendiliindenmi gibi uzayp gitmektedirler: ayn nedenler, ayn sonular ( 52 ).
5Fakat nemli sonu, hi de artc olmayan bir ekilde udur: para dolam
(bundan en dkleri de dahil btn paralar anlyorum) insanlarn hayatnn yalnzca
bir blmn katetmektedir. Nehirlerin btn canl akmlar, yerekiminin etkisiyle,
alak blgelere doru ynelmektedir. Para dolam ise daha ok ekonominin yukar
katlarna ynelme eilimindedir. Bylece nihayetsiz farkllamalar yaratmaktadr: yk
sek voltajl blgelerle -kentler- krlarn adeta tamamen parasz blgeleri arasnda;
modern blgelerle geri blgeler arasnda; gelimi lkelerle azgelimi lkeler arasnda
(bu ikili aile daha o zamanlar vardr; birinciler ilerlerken, rnein Trkiye gibi kinciler
gelime halinde olmalarna ramen, ba eken gruba yetiememektedirler); faaliyet
dallar arasnda, sadece tamaclk, endstri ve zellikle ticaret ile devlet mliyesi para
nehirlerinin kylarnda yer alabilmektedirler; az saydaki (% 5 belki) zenginlerle fakirler
ve sefiller kitlesi arasnda, bu aznlk ile bu ezici ounluk arasndaki aklk bymekte
dir. Eer toplumsal devrim konusundaki aikr denemeler baarszla uruyorlarsa,
hatta kendilerini aka formle bile edemiyorlarsa, bunun nisbi bir youn fakirlemeye
bal olduunu dnyorum.

Sefiller yaayanlarn bete biri miydiler?

rnek olarak alacamz Malagada ( 521 ) (olduka lehte bir rnek), ky papazlarnn
yardmlaryla teyid edilen bir tahmin, 1559 yl iin 3.096 hane (vecinos) says vermekte
dir; hane bana drt kiiden 12.000den biraz fazla bir nfus elde edilmektedir. Gelirlere
gre snf farkedilmektedir: bir blm razonables, dieri pequenos, sonuncusu da
pobres'd'r. Sonuncular arasnda 700den fazla dul kadn ve 300 ii bulunmaktadr
(dullar yarm vecino, iiler tam bir vecino saylmaktadrlar), yani aa yukar 2.600 sefil
veya btnn %20si. yi halliler (bu zengin demek deildir) 300 vecinos meydana
getirmektedirler, yani 1.200 kii (%10). Pequenos muazzam ounluu oluturmaktadr
lar: %70, 8.500 kii kadar. Bu oranlarn geerlii muhtemelden de fazladr, %20lik bir
sefil kitlesi kaln bir marj meydana getirmektedir, ama Akdeniz d iin olduu gibi,
Akdeniz iin de akla yakndr ( 522 ). Zaten gzlemciler en zengin kentlerin bile gbeinde'
korkun sefaletlerin varln haber vermektedirler: her kta durumun daha da vahimletii Cenovada ( 523 ), ok mreffeh ama toplumsal olarak ok dengesiz Raguzadaki,
1595te bu kentte, bir tankla gre ayn zamanda ok da sefalet vardr ( 524 ). Tabii ki
Malaa sondajnn ondan daha byk ve avantajl kentler ve zellikle de parasal cinsten
hesaplanan gelirleri dk olduu iin baremi dk olan, fakat kentlerdekinden daha
sert olmasna ramen, hayatn daha dengeli olduu krlarda da geerli olduuna dair
hibir kant yoktur. Kabul edilen oran Akdenizin tm iin 12-14 milyon kadar sefil
olduunu gsterecektir; bu muazzam rakam reddedilebilir cinsten deildir ( 525 ).
Gerekte, hibir zaman tam istihdamda olan ekonomilerle kar karya deiliz.
Emek piyasalarnn zerine tam kullanlmayan iiler, serseriler veya yar-serserilerden
meydana gelen bir kitle kmektedir ki, bunlar Avrupa ve Akdeniz hayatnn, en azndan
XII. yzyldan beri sabitlerinden, yaplarndan birini meydana getirmektedirler ( 526 ).
Kylln yaam dzeyine gelince, bu konuda hemen hemen hibir ey bilmiyoruz. Bu
nedenle tabii ki genel hibir deeri olmayan, sondajlar arasndan bazlarn tesadfen
alp inceleyeceiz.
Brescia blgesindeki bir ky 8 Mays 1555deki bir yangn srasnda tahrip olmutur
( 527 ). Alplerdeki Collio de Valnopiaya bal olan kk Tizzo kasabas gene de yarm
millik bir evreye sahiptir ve burada hepsi de yanm 260 ev bulunmaktadr, sorutur
304

may yrten kii evlerin yalnzca duvarlarn bulmutur. Sonuncu bir ayrnt, Tizzo
Venedik Signoriasna ylda 200 dka vergi demektedir. Bu 260 evde 274 aileye mensup
2.000 kii yaamaktadr (eer rakamlar doruysa -ki byle olduuna inanmak iin btn
nedenler vardr-, bu hane bana 7den byk bir say vermektedir). Evlerin fiyatn
hesaba katmakszn, zarar 60.000 dka olarak hesaplanmtr, yani kii bana 30 dka.
Bu 1555 ylnn Temmuzunda meydana gelen bir yangn, bir ova blgesi olan Trevisano
daki bir kyn iki evini tahrip etmitir; evlerden birinin deeri 250, dierininki 150 dka
olarak tahmin edilmitir. Birincisinde mobilyalar, saman ve budayn deeri 200 dkaya
kmaktadr; kincisindeki saman ve tahln deeri, mobilyalar hari (bunlar acaba
kurtarldlar m?) 90 dka kadardr. ki kazazede de yardm dilekelerinde kendilerini
poveri olarak ifade etmekte, kukusuz yardm talep edenler iin doal bir forml olan
nudi'yi kendilerini adlandrmak iin kullanmaktadrlar, fakat bu ifadelerin deer yargla
ryla da eliki iinde olmamalar gerekmektedir. Bu durumda bu zel rakamlarn l
deerine sahip olduklarn varsayalm. Ve Tizzoya dnerek felketin bilanosunu
tamamlayalm: herbir ev 200 dka olarak kabul edilirse, 52.000 dkalk toplam bir
rakam elde edilmekte ve bu dier toplama eklenince 112.000 dka rakamna ulalmakta
dr ve demek ki fert bana birikmi sermaye 30 deil de 56 dka olmaktadr. Aile bana,
dier kydeki felketzedelerden daha az talihli olannkine benzer bir hasat miktar, yani
100 dka kadar, kabul edilince, kyn toplam ylk geliri 27.400 dka olarak belirmekte
ve fert bana 13,7 dka rakamn vermektedir. Bu hesaplamalar dizisi bizi fakirlik
snrnn -daha doru olacak olan sefalet kelimesini kullanmamak iin- civarna ulatra
caktr. Fakat kesin snr belirlemek konusunda emin olmak mmkn deildir.
Sommaria'nn Franszcada sylediimiz biimiyle Napoli Muhasebe Brosunun
belgelerinin artc zenginliinden yararlanmam, ne yazk ki kefin gecikmesi yznden
eksik kald. Oysa bu mali belgeler bizi bir sr yoldan sefalet ve ok zor hayat koullar
nn kaplarna gtrmektedirler. Pescara ( 528 ) Adriyatik kylarnda 200-250 haneli, yani
1000 kadar nfuslu sefil bir kasabadr; halkn tm yabanclardr, romagnoli. ferraresi,
comachiesi, mantovani, milanesi et slavori. Bu 1000 kadar gmenden 50 ailenin (200
kii) kendi evleri, balar vardr ve bir miktar endstriyel faaliyette bulunmaktadrlar;
dierleri kulbelerinden veya daha dorusu saman ynlarndan baka bireye sahip
deillerdir; burada tuzlarlada alarak veya tarlalar apalayarak gn gnne
yaamaktadrlar. Metin, eer en iyi durumda olan kyller tarla srmek iin kz
alabilselerdi diye devam etmektedir; bu da onlarn kzlerininin olmadnn kantdr.
Sefalet diye dnlebilir. Ama kentin liman, depolar ve hatta Mart aynda della
Annunziata fuar vardr.
La Sommaria ayn zamanda, senyrlk rantlar alclarna, intikallerin rastlantlarna
gre satt ve yeniden satt kyler hakknda da ayrntlar vermektedir. Olaan olarak
bir kii senyrne eitli biimler altnda bir dka demektedir ve bu senyrlk rant
% 5 veya 10a satlmaktadr, yani herbir dkalk gelir bana 20 veya 10dkaya. Biraz
abuk bir ekilde karsadm, bu adam bana bir dka kural ne kadar deere sahipse,
o kadar geerlidir. Baka bir kural da, kyl bana gelirin 10 dka olduudur. Fakat ite
zel bir durum: Otranto blgesindeki Supertino ( 529 ), Mays 1549da 395 haneli bir
kydr, yani hemen hemen bir kasaba kadar byk bir ky. Burada, Pescaradakinden
daha kalabalk bir nfus vardr. Kyn zenginliini bilhassa zenginlikler meydana
getirmektedir. Senyrlk rantnn adam bana bir dka olmas kural buraya pek
uymamaktadr: bir yandan fiilen 1.600 kii kadar, dier yandan da senyr iin 900 dka.
Fakat bu sefer elimizde senyre ayni olarak denen onda birlere dair rakamlar ile retimi
ve nakdi geliri hesaplama olana bulunmaktadr (3.000 varil arap, 11.000 tomola
buday, 40.000 tomola arpa, 1.000 tomola yulaf, 1.250 tomola bakla, 50 tomola bezelye ve
305

fasulye, 550 galatri keten, 2.500 staia zeytinya nakit olarak 8.400 dka), eer gelirler
listemiz tamamsa ve eer onda bir gerekten onda birse, gelir adam bana 5 dkadan
biraz fazla olmaktadr.
Ancak 1576 ve 1578 anketlerinin Relaciones Topografcas'ma ( 53 ) gre, Kastilya
kyleri bizi daha yksek rakamlara ulatrmaktadrlar. Bir rneklemeye dayal olarak
hesaplanan yaam dzeyi ( 531 ), aile bana 15.552 maravedis, yani 44 dka olarak kmak
tadr; adam bana gelir, aileler drder kii olarak alndklarndan 11 dka olmaktadr.
Baka hesaplamalar da mutlaka mmkndr. Loncalara ait zengin arivler bugne
kadar ok iyi aratrlm deillerdir. Maliye muhasebesi kukusuz bize daha geni bir
lekte herbir Venedik adasnn ulusal gelirini hesaplama olanan mutlaka sunabilir:
Korfu, Girit, Kbrs. Hem Palermoda, hem de Simancasda Sicilyaya ilikin belgesel
diziler enderdir. Zor da olsa Venedik devleti ile Toskana devletinin gayri safi haslalar
nn muhasebeletirilebileceklerini dnyorum.
Bir an iin bu sorunlarn, kle fiyatlarnn veya forsa fiyatlarnn veya kendi istekle
riyle kadrga krekisi olanlarn veya askerlerin cretlerinin veya hizmetilere denen
maalarn en dk deer kabul edilerek zlebileceine inanmtm. Fakat bu insan
deerlerinin gerekten marjinal olduklar konusunda emin deilim. Hem Sicilyada, hem
de Napolide bir kle, yzyln ilk yarsnda 30 kadar dkaya satlmaktadr ( 532 ); 1550
lerden sonra bu fiyat iki katna kmtr ( 533 ). Bundan hibir sonu kartlamaz, nk
kle piyasas ok dardr; bir an ar bolluk olsa, fiyatlar baaa gitmektedir: 1587de
kadrgalaryla kt bir yama seferinden dnen Pietro di Toledo (nl Napoli kral
naibinin olu) elde ettii klelerin tanesini 30 dkaya brakmtr ( 534 ). Ayrca ilve
edelim ki, ou zaman hemen hemen eli cebe hi atmadan kle emek-gc elde etmek
mmkndr. XIV. yzyln sonunda ponenlini kadrga forsalarnn 12 yl sreyle zincir
leme azadlar, bunlarn Kefalonyann Venedikli yneticisi tarafndan, hibir yargla
maya tabi tutulmakszn kree akldklarn ve sonra da bir kadrgadan dierine
getiklerini, strabalzati di galera in galera ( 535 ) bize retmektedir. Tutsaklarn geri
alnmas konusunda da ayn hayal krklna uramaktayz ( 536 ). Belgelerimizde bunlarn
sadece zengin ve ayrcalkl olanlar yer almaktadr: kurtarmalk akesi insan fiyatna
deil, efendisinin onun sahip olduuna inand kaynaklara tabi olmaktadr. cret
denen ve yemek verilen iradi forsalar hakknda komutan Gironun ( 517 ) bir sz bizi
aydnlatmaktadr. Cezalarn ektikten sonra da kadrgalarda kalan talihsizlere iradi
forsa (pek de iradi olmasa gerek) denilmektedir; bir haber kaynana gre, bu durumda
onlara ayda bir dka denmektedir, oysa talyada bunun iki katn almaktadrlar. Bu
yksek cretler uygulanrsa spanyada da onlardan rahatlkla salanacaktr diye de
aklamaktadr. Demek ki askerlere her zaman yksek cretler denmekte ve aikr
primlerle cezbedilmektedirler, nk daha 1487de bir asker ayda 3 dka almaktadr
( 538 ). Ksacas, iradi forsalarn, hatta klelerin, kesinlikle askerlerin ve ayn zamanda
hizmetilerin (Raguzada olduu gibi) ( 539 ), insanlarn bu esas itibariyle blnmelerinde
her zaman kt tarafta olmadklarn dnme noktasna ulam olmaktaym; toplum
tarafndan yklenilenler, onun insafndan da emin olmaktadrlar -ve dierleri-. Bu
ayrm hatt bu zavalllarn bile altnda kalmakta ve ancak daha gerilere gitmek iin
kprdamaktadr.

Geici bir snflandrma

Bu yaplm ve yaplacak lmler ve hesaplamalar ne olurlarsa olsunlar,faal insan
iin izleyen kotalarn saptanmasndan geriye dnk deerler skalasnda yanlma olmaya306

aktr: ylda 20 dkann altnda gelir elde ediyorsa sefildir; 20-40 dka arasnda kk,
40-150 dka arasnda hali vakti yerindedir. Bu skala ne blgeler arasndaki eitli
fiyatlarn yerel deimelerini; ne de enflasyon dnemlerinde nemli olan yldan yla
deimeleri hesaba katmaktadr. Biz ona yalnzca ok kaba bir snflandrma ( 540 )
olarak deer atfediyoruz.

Bylece Padua niversitesinde bir profesrn ylda 600 florin aldn renir ren
mez, onun ipso facto zenginler tarafnda olduunu biliyoruz ve bunu bilmek iin de bu
profesrn primus loeus lectionis ordinarie juris civis orinci medeni hukuk krssnn
sahibi olduunu ve bu adamn Corrado del Buscio gibi biri olduunu renmeye, ayrca
1506 yazndaki genel cret dzeyini de renmeye ihtiya duymuyoruz ( 54 ). Belgelerimi
zin zikrettikleri saylamayacak kadar ok creti her seferinde bu ilkel tasnifin iine
yerletirme ansna sahip olacaz: Venedik Zecca'snda cret yelpazesinin, en altta
gzetimle grevli sefil ocuklarn aldklarndan (1554de ylda 20 dka) ( 542 ), yukarda
altn ve gm ayrtrmakla grevli bir partidor'un creti olan 60 dkaya (15 57) ( 543 )
doru aldn ve ancak bir muhasebecinin ald 180 dka ile birlikte ( 544 ) (ama
1590da, bilinen ykselmeden sonra) ( 545 ) ilgin hale geldiini; tersanede 1534te ( 546 )
iinin 1 Mart-31 Austos arasnda gnde 24 soldi ve 1 Eyll-ubat son gn arasnda da
gnde 20 soldi alarak daha mtevazi bir cret dzeyinde olduunu; ayn ylda, nitelikli
bir ii olan kalafatya yazn 40 soldi ve kn da 30 soldi dendiini greceiz. Bylece
Venedik gcnn bu iki merkezi olan Tersane ve Zecca'da ( 547 ) mtevazi bir cret denen
bir iilie yaslanmaktadr. Onlar meclisinin atad ktipler bile ylda ortalama olarak
100 dka alabilmektedirler ( 548 ). Bunun zddnda olarak, Signoriann hizmetindeki u
inzegner" Zuan Hieronomio de San Michel, 1566da cretini Sigoriadanearmo/j 20-25
dka artrlmasn isterken, bir ayda bir iinin bir ylda kazandn kazanmaktadr ( 549 ).

Ksacas, ok sayda fakir, ok sayda sefil, tarihin zorlukla yrtlen aratrmalara

ramen yava yava yer amaya balad geni bir proletarya. Yzyln tm faaliyetle
rine damgasn basan ve yzyl getike arl artan bir proletarya. Bu proletarya
gerek bir toplumsal devrim olan haydutluu besleyecektir; bu devrim uzun ve yararsz
dr. Genel sefalet atmann sonucunu belirleyecek, fakir ve talihsizleri acmasz bir
ekilde hayatn sfr dzeyine atacaktr. spanyada XVII. yzylda eski ve inat
zenginlikler, vurgulu bir nfus gerilemesi, geni bir toplumsal sektr, mparatorluk
Romasnn plebine benzeyen bir proletarya yaratmlardr. Gerek fakirler macera
romanlarnn nl hale getirdii, kentlerdeki kt ocuklar, btn bu gente del hampa,
btn bu hampones btn bu kula kesikler alma dnyasyla balarn kopartmlardr, fakat onlarla balarn ilk nce emek piyasas kopartmtr. Bunlar daha dn, arlar
dnemindeki Moskova fakirleri gibi sefil bir aylaklk iindedirler. Acaba manastr
kaplarnda orba datlmasayd, u sopitas datlmasayd bu sopa boba yiyiciler yaa
yabilirler miydi? Sokak kelerinde zar ve iskambil oynayan, partallar iindeki insanlar
ayn zamanda zengin evlerindeki ar bolluktaki hizmetkr kitlesini de beslemektedirler.
Gen kont Olivares Salamancada yksek renimi srasnda bir khyaya, 21 hizmetkra
ve kitaplarn evinden niversiteye tamak iin bir katra sahiptir ( 5S0 ).

spanyann gerei, din savalar Fransasnn, V.Sikstus talyasnn ve hatta yzy

ln son dnemlerinde Trkiyenin de gereidir: fakirlerin yk o kadar fazlalamtr ki,
bu durum tek bana ekonomik konjonktrde ani bir deiiklii haber vermektedir; bu
deiiklikten, Akdenizin bir ucundan dierine, fakirler hibir ey kazanmayacaklardr.
307

Gdalar kt bir kstastr: resmi

rakamlara gre orba her zaman iyidir
Btn bu hesaplar ve sondajlar yeniden ele alnmaldr: bu durumda byk lde
deiebilirler. Buna karlk beslenmeye ilikin anketler konusunda fazla hayal kurmaya
lm ( 551 ). Bu konudaki belgeler eksik deildir: onlar bulabilmek iin aramak yeterlidir.
Fakat dk hayat dzeylerine ilikin aratrmamzdaki tanklklar kukuluya benze
mektedir. Eer onlara inanlacak olursa, herey mmkn dnyalarn en iyisinde, en iyi
durumda olacaktr. Spinalarn sofrasnn bl ve eitli olmas kimseyi artmayacaktr.
Fakirlerin ounun ucuz gdalara, ekmek ve peksimete yklenmesinden daha doal
birey olmayacaktr. Bu fakir sofralarnda peynir, et ve bala yer vardr. Avrupann
tmnde ve kukusuz Akdenizde et tketimini azaltan yava evrim henz ok ileri
boyutlarda deildir. Fakat bu geriye ynelik anketlerde bizi en ok artan ey askerlere,
bahriyelilere, kadrga krekilerine, imaretlere giden fakirlere tahsis edilen yemek
listesinin kaloriye gre tartlmasdr. Bunlar gnde 4.000 kalori civarnda olmaktadrlar.
Eer resmi menlerin her zaman resmen ve istisnasz iyi olduklarn bilmeseydik,
mmkn en iyi dnyada hereyin en iyisi gereklemi olurdu. Bu iln edilen ve sorumlu
otoritelere aktarlan menlerde herey iyidir, ok iyidir. Ve zihinlerimizde kuku
uyanmas iin, kadrgalarda yemek datm konusunda tartmalarn km olmas hi
de gerekli deildir. Fakat rakamlar oradadr, veya Napoli kadrgalarnn veedoru olup,
yllardan beri onlarn iaesiyle ilgilenen ve Sommaria soruturmaclarnn nnde
serbeste konuan kiinin yorumlar da oradadr ( 552 ). Trk kadrgalarnda bile, olaan
olarak peksimet arlkl bir gda datm sz konusudur ( 553 ). yleyse esas olan kabul
edelim, yani ok sayda belgenin aa kartt ve teyid ettii bu dengeli hayat belki de
sadece kadrga krekileri ile askerlerin, salklarnn korunmas gereken olduka
deerli hizmetkrlar olduklar anlamna gelmektedir. Ve hemen ve gl bir ekilde
syleyelim, nk hibir ey bizi nceden uyarmamaktadr: bu menler ayrcalklar
iaret etmektedirler. Kendine orba, vaca salada, bizcocho, arap ve sirke datacak bir
yer bulan herkes kurtulmutur. Diego Surez ok genken Escorial antiyelerinde
alm ve karavanay iyi bulmutur, el plato bueno. Gerek fakirler sava veya
merhametli yiyecek vericiler bulamam olanlardr. Bunlar ok saydadrlar. Bunlar,
anlar itibariyle iddetli sahneler halinde farkedilen yzyln arka dekorunu meydana
getirmektedirler: 27 Mays 1597de, bir kronie gre, Aix-en-Provenceda Saint-Esprit
kilisesinin yneticileri fakirlere ekmek datrlarken fakirlerin buraya meleri sonucu
6 veya 7 kii lmtr; 1200den fazla fakir burada birikmi olduundan yere den
ocuklar, kzlar ve bir de kadnn zerine baslm ve boulmulardr ( 554 ).

Hesabn salamas yaplabilir mi?

Eer eitli gelir kitlelerini toplarsak (bunlarn tesadfi ve ksmi olmalarna ramen)
Akdenizin gayri safi haslas 1.200 il 1.500 milyon altn arasnda olacaktr. Buprocapite
20-25 dkalk bir pay vermektedir. Bu rakamlar kesin olmayp, herhalde ok yksektir
ler. Ortalama dzey hi de bu ykseklikte olamaz. Hatamz hereyi para cinsinden
tahmin etmemizden kaynaklanmaktadr, ama baka trls de mmkn deildir. Bu
rakam, eer herey pazardan geseydi oluacak olan ortalamadr. Oysa gerek durum
byle deildir. Ancak bu teorik rakamlar ne samadr, ne de yararszdr. Bir kroki izdik
ve bu gerekiyordu, nk manzarann ulalmaz kitlelerinin birbirlerine gre konumla
rn belirlemek gerekliydi. Bunlar syledikten sonra sahifeyi evirelim ve geerli
rakamlarn bizden saklanmalarndan kaynaklanan bu can skc hesaplama biimini
terkedelim. Bundan sonraki on yl iinde, eer burada alan yol yeniden ele alnacak ve
308

EKONOMLER :
DEERL MADENLER,
PARALAR VE FYATLAR
Deerli madenlerin rol hibir zaman, XVI. yzylda olduu kadar nemliye benzememitir. O yzylda yaayanlar hibir tereddte kaplmadan onlara birinci sray layk
grmekte, izleyen yzyln uzmanlan da bunu daha da artrmaktadrlar. Bunlardan
birine gre deerli madenler halkn zdr ('). Ve u Venedikli nutuk atc sar veya
beyaz madenin btn ynetimlerin siniri olduunu, onun nabzn, hareketini,
ritmini, ruhunu meydana getirdiini, onun bizatihi varl ve hayat oldu
unu (lesser et la vita) syleyecek kadar ileri gitmektedir. O her trl olanakszlklarn
stesinden gelir, nk o efendidir, hereyin patronudur: kendiyle birlikte hereyin
gerekirliini tar; o olmazsa herey dermansz ve hareketsiz kalr ( 2 )
Patron del tulle, ite tam da tartlmas gereken budur. Para ou zaman kabul
edildii gibi u evrensel srkleyici deildir. Deerli madenlerin rol, gemi dnemlerin
stoklarna ve ayn zamanda eski kazalara bamldr; parann tedavl hz, lkeler aras
balant, ekonomiler aras srtme, devletlerin ve tccarlarn oyunlar, hatta avamn
kanaati de bu roln baml olduklarnn arasnda yer almaktadrlar ( 3 ). Ve para
iktisatlarn dedikleri gibi, ou zaman gerekleri, mallar, hizmetleri veya mbadeleleri
gizleyen bir rtden baka birey deildir. Nihayet, altn ve gm (hatta bakr da demek
gerekirdi) homojen bir maden stoku oluturmak zere basit bir ekilde birbirlerine
eklenememektedirler. Nakdi madenler, aralarnda srtsmekte ve rekabet etmektedirler
< 4 ).
Bylece altn paralarn beyaz paralara kar her ar ykselii gm karmakta,
artk keyfi olarak tevik gren bir kt para rol oynamaya balayan altn, iyi paralan bu
arada gm sikkeleri piyasadan kovmaktadr. Bu oyun her seferinde tamamen yararsz
deildir. Eer bu durum Venedik'te inat bir ekilde tekrarlanp duruyorsa, acaba bu,
Signoriann Dou Akderriz ynne olan ticaretine can veren byk miktarl beyaz
maden ihracn kolaylatrmak iin deil midir? Burada, sonular ve snrlaryla birlikte
bir forcing vardr ( 5 ); altnn ykselmesi otomatik olarak mbadelelerin ykselmesi ve
hayat pahallnn artmas demektir. Bu ayn zamanda, 1603deTrk mparatorluun
dan gelen 250.000 sekinenin tamamen anormal bir ekilde geri dnmesi demektir ( 6 ).
Veya, ayn dnemde, bir arac vastasyla Venedik Zeccasna 200.000 ek satan ve hi
riske girmeden 12.000 ek kazanan u Toskana byk dknn speklasyonudur;
kentinde altnn, tpk un fiyatnn budaynkiyle olmas gibi gmnkiyle hakiki orana
srekli olarak getirilmi olmasn isteyen bir Venediklinin cehaletimizin sonucunda
dedii gibi ( 7 ). Devamn ngrmek kolaydr, gm paralarn nisbi ktl kaplar

krpk, iindeki deerli maden oran drlm sikkelere aacaktr ve Venedik bunlarn
tedavln nlemede skntlara decektir ( 8 ). Acaba btn bu bellarn nedeni ksmen,
Dou Akdenize gm ihra zorunluluundan m kaynaklanmaktadr?
O adaki insanlara ait olmayan bu aklama, Sicilyann garip durumuna gene de bir
anlam getirecektir: en azndan 1531den beri burada altn gme nazaran deerinin
altnda takdir edilmektedir (le kar 15). Bu oranszlk nedeniyle Sicilya gmlerini
srekli olarak kaybetmektedir, nk buradan altn karlnda gm almak ve sonra
dan bunu eritmek krldr, zaten Napoli darphanelerinin de sk sk yaptklar budur ( 9 ).
Geriye, bu srekli skandali anlamak, bunun kime yaradn ve neden devam ettiini
grmek kalmaktadr.
Baka yerlerde altnn gme kar oynamas daha eitli ekillerde olmakta ( 10 ),
fakat insanlarn paralar cinsine ve karlkl hareketlerine dikkat etmeye baladklar
andan itibaren gzlem sonularndan kurtulamamaktadr. yi para ktsne kar,
gl para zayfna kar, sar para beyazna hatta karasna kar (billon ve daha sonra saf
bakrdan yaplanlar), daha sonra da madeni para kt olanna kar... Para zenginlik
veya servet geni anlamnda, asla tek ve ayn cinsten olmamtr.

1. Akdeniz ve Sudan altn

Douya doru deerli maden klar
Ancak ilk bakta hibir ey, Akdenizdeki deerli maden dolam kadar basit
gzkmemektedir. Yzyllar bu alanda hibir eyi deitirmeden akp gitmektedirler.
Nereden gelirlerse gelsinler; Eski Srbistan gm madenlerinden; Alplerden; Sardinya
dan; Sudan veya Etopya nehir yataklarndan, hatta kuzey Afrika veya Msr yoluyla
Sofaladan; Inn vadisinin kysndaki Schwaz gm madenlerinden; Macaristandaki
Neusohlden; Saksonyadaki Mansfeldden; Prag yaknlarndaki Kuttenbergden, veya
Erz-Gebirge madenlerinden (); XVI. yzyln ilk yllarndan itibaren Yeni Dnya
madenlerinden nereden gelirlerse gelsinler, deerli madenler bir kez Akdeniz yaamna
katldktan sonra, dou ynne olan srekli bir ka beslemektedirler. Karadenizde,
Suriyede, Msrda, Akdeniz ticareti ezelden beri hep akla kapanmtr; Akdeniz
ticareti Uzak Douya ancak kendi stoklarn eritme pahasna, altn ve gm sevkiyat
pahasna ulaabilmitir. Hatta bu deerli maden kanamasnn Roma mparatorluunun
rgtlenmesini bozduu bile iddia edilmitir ve bu konu tartlabilir olmakla birlikte
mmkn olmaya da devam etmektedir. Seylana kadar olan blgede Julius-Claudiuslar
ana ait paralarn bulunduu da bir olgudur ( 12 ).
Akdeniz her durumda ve nihayetsiz bir aba ile bu iflas ettirici ihracat kstlamaya
uramtr. skenderiye Roma mparatorluu dneminde, Uzak Doudan yapt almlar ksmen cam rnleriyle karlamaktayd O 3 ). Orta ada, Bat Avrupa altn ve
gm yerine klelerini sevkediyordu. Bizans, Justiniaus dneminde. Douya para
ihracn snrlamak zere, kendi lkesinde ipek bei retimini balatmay baaryordu
( l4 ). Bu denemeler aslnda, Akdenize ok ihra eden ve karlnda az ithal eden Uzak
Douya kar yaplan demelerin gerekliliinin ve uzun dnemde de tketiciliinin
altn izmekten baka bir ie yaramamaktadrlar.
Demek ki, XVI. ve onu izleyen yzylda baharat, mstahzarat ve ipek reticisi geni
Asya meknnda Venedik, Cenova veya Floransada baslm altn ve zellikle de gm
ten, deerli madeni paralar tedavl etmektedir; bunlara daha sonra ok nl spanyol
sekizlik sikkeleri katlacaktr. Bu sikkeler Douya giderek Akdeniz dolamndan k
312

maktadrlar, oysa onlar bu dolama sokabilmek iin ne kadar da sabr gerekmitir.

Kaln izgileri itibariyle bakldnda, Akdeniz zaten hibir zaman yeterli dzeyde olma
yan deerli madenleri toplayan bir makina olarak gzkmektedir ( 15 ). Akdeniz bunlar,
sonunda Hindistan, in ve Dou Hind Adalarna kaptrmak zere tasarruf etmektedir.
Byk keifler yollar ve fiyatlar alt-st etmekle birlikte, bu-temel gerek konusunda
hibir eyi deitirememilerdir. nk kukusuz Batllar asndan, Dounun deerli
mallarn ve zellikle de bir Venediklinin dediine gre, kendiyle birlikte, dier tm
baharat srkleyen karabiberini edinmek daha byk bir avantaj salamaktadr;
nk gene kukusuz eskiden olduu gibi XVI. yzylda da, Dou kapsnn eii alr
almaz deerli madenlerin satn alma gleri, Hrstiyan lkerindekilerden daha yksek
olmaktadr. 1613e doru, Antonio Serraya gre Venedik her yl Dou Akdenize 5
milyon nakit ihra etmektedir ( 16 ) ve bu maden rezervini salamak iinde ynller, cam
eyalar, aynalar, bakr ve demir eyalar, bakr sevketmektedir. Venedikli tccarlarn
Suriyeden ran krfezine kadar Dou Akdeniz iskelelerinde ( 17 ) istihdam ettikleri
mukim acente ve memurlarn grevi, bilgi edinmek, admonester ( 18 ), iyi ileri kovala
mak, ama ayn zamanda gnler boyunca mala kar mal satmak, dar a baratto veya
barattare, yani elini cebine atmadan almak ve satmaktr da. Bu uzun yolu ksaltmak
zere nakde bavurma eilimi hi de azmsanacak gibi deildir, eer ilem krl olacaksa
Rialto bankasnn u uzman 1603de bile yle yazabilmektedir ( 19 ): di Levante e venuto
sempre li capitali in mercancie, sermaye (nakit) Dou Akdenizden hep mal olarak
gelmektedir. Tavernier 1650lerde Dou Akdenizden para getirmek adet deildir, bu
para daha ok kr edilebilecek iyi mallar iin kullanlmaktadr diye kaydetmektedir ( 20 ).
1668 tarihli bir Venedik muhtras Msu'apezze da otto di Spagna ( 21 ) sokulduu takdirde
% 30a kadar kazanldn bildirmektedir.
XVI. ve XVII yzyllarda benzer nitelikte olan bu ticari uygulamalar tek yanl, hibir
gven unsuru tamayan bir konumun arln ortaya koymaktadrlar. Bir yerden
bakasna tm Hrstiyan alemini dolaan kambiyo senedi, slm dnyasna nadiren
yolculuk yapmaktadr, o kadar nadiren ki, yokluuna hkmedilebilir ( 22 ). demeler
konusunda hep skntda olan Hrstiyan tccar, Dou Akdenizde % 40a varan tefeci faiz
hadlerinden bor almaktan baka are bulamamaktadr. 1573 tarihli Raguza belgeleri
Msrdaki Portekiz Yahudileri tarafndan bu hadden verilen borlardan sz etmektedir
ler ( 21 ). 1596da Buriyede Venedikli tccarlar ne fiyattan olursa olsun bor almak zere
acele etmiler ve sonunda Trklerden % 30 ve 40tan bor almlardr. Bunun sonucu,
milletin tmn erefsiz hale getiren birok iflas ( 24 ). Zaten, daha bandan beri Bat
kentlerinde bir nakit karaborsas varolmutur. Venedikte kk bankalar, banchetti,
kaplar ve pencereleri kapal olduu halde, Onlar Meclisinin srekli sert tedbirler
almasna ramen ( 25 ), gizlice para ticareti yapmaktaydlar ( 26 ).
Yzyln son eyreiyle birlikte Franszlar, ngilizler ve Flamanlar (yani HollandalI
lar) eski Dou Akdeniz ticaretine geni lekte katlmaya balamlardr. Bunlar gele
neksel alkanlklar alt-st etmekte, eski Venedik firmalarn zorluklarla kar karya
brakmakta ve ykselmesine yol amaktadrlar. Yeni gelenlerin acemice hareketleri!
Daha sonralar Franszlar bu nakit karl ticarete sadk kalmlardr ( 27 ), fakat ngiliz
ler ve HollandalIlar kendi mallarn, Carisee, kurun, bakr ve kalay dayatmay abucak
baarmlardr; 1583te ngilizler almlarnn ancak drtte bir kadarn nakitle yapmak
taydlar ( 28 ).
Bu paray edinmek gerekiyordu. Akdenizin byk ticari merkezleri Cenova,
Livorno, Venedik, Ancona ve bazen Napoli mal veya hizmet karlnda bu deerli
dvizlerin bazlarn salamaktaydlar. Aslnda bu emeler sadece birer aktarm nokta
313

sndan ibarettiler. Gm onlara Ispanyadan, Sevilladan olduka dorudan bir yolla

gelmekteydi. Ve eer Ingilizler talyan limanlarn tercih ediyordularsa, bunun nedeni
1586-1604 arasnda spanyann onlara gme ulamada zorluk kartmasyd.
Altn, sonra da gm bakmndan zengin ve bunlar kilit altnda tutmak isteyen ama
gene de deerli madenlerin kamasn engelleyemeyen spanya, Sevilla araclyla
Akdenizin ve o zamanki dnyann tmnn ticaretini canlandrmaktayd. Oysa bu
deerli maden salanmas yeni, devrimci bir olgudur ve byk keiflerin kronolojisinin
akla getireceinden daha yeni bir olaydr.

Sudan altn: nceller

XVI. yzyldan nce -Amerikan altn ve gmnden nce- Akdeniz ticareti iin
vazgeilmez nitelikteki deerli madenleri urada veya burada, kylarnn yaknnda veya
uzanda (genellikle olduka uzanda) bulunmutur. Bu, kabaca olduka iyi bilinen,
uzun bir tarihtir. Sadece, herhalde XVI. yzyln ortalarnda sona ermi olan sonuncu
blm -ve biz buna, ksaltma kastyla Sudan altn adn veriyoruz- belki de en az
aydnla kartlandr, veya en azndan dne kadar durum byleydi ( 29 ).
En cesur tarihiler Sahra trafiinin balangcn X. yzyla koymaktadrlar. Fakat
herey,gemite bu trafiin ok daha uzaklara gittiini, hatta M.S. II. yzylda devenin
le giriinden bile ncelere uzandn dnmemize izin vermektedir. nk bu tarihte
nce Guaramantlarn atlar ve kzleri Libya lnde araba ekmekteydiler ( 3U ).
Sudandan gelen toz altnn Kk Afrikaya X. yzylla birlikte ulam olmas ve 1000
yllarnn tesinde ( 31 ), gneyde Nijer boynuzunda tutarl ve parlak devletlerin kurulma
larna yol aarken, kuzeyde Magripte Oran ve Cezayir gibi yeni kentlerin kurulmasna
yardm etmi olmas muhtemeldir. Efendilerinin X. yzylda nemli Ciota ssne yerle
mi olduklar Mslman spanyas ( 32 ), altn dirhemlerinin malzemesini Kuzey Afrika
da bulmaktayd.
Fakat Sudan altn yalnzca Mslman Kuzey Afrika ile Mslman spanyann XII.
yzylla birlikte byk deniz yollarndan koparak kendi iine kapanarak yaamak
zorunda kalan u Bat slamiyeti blokunun refahnn taban deildir. Bu altn Akdenizin
byk tarihine balanmaktadr: bu altn denizin genel dolamna XIV. yzyldan
itibaren, belki de Mali kral Mausa Musann Mekkeye 1324de yapt grltl hacdan
itibaren girmitir ( 33 ). Sar maden salaycs Kuzey Afrika yava yava tm Akdenizin
srkleyicisi haline gelmitir. XV. yzylda hrstiyan tccarlar buray istila etmektedirler
( 34 ). Ciota, Tana, Fas, Tlemsen ( 35 ), Setif, Constantine ( 36 ) ve Tunusa canlarnn istedii
gibi yerlemilerdir. Daha nceki yzyllar macerac askerlerin gelilerini, 1354de
Filippo Doriann altndan yana zengin ( 37 ) kent Trablusa kar yapt gibi, korsan
saldrlarn grmtr. Veyahut Aragonlularnki ve Kastilyallarnki gibi byk fetih
projelerine tank olmutur ( 38 ). XV. yzylda herey tccar iindir: tarih artk ticari
szlemeler, ayrcalklar, satn almalar, mbadelelerden baka bireyden sz etmemek
tedir. Douda Trk ilerlemesi karsnda rahatlan kaan hrstiyan tccarlar, bunun
telfisini burada bulmulardr ( 39 ). Magrip Katalanlara olduu kadar Marsilyallara,
Provencellra ( 40 ), Raguzallara ( 41 ), SicilyalIlara ( 42 ); dzenli yolculuklar srasnda
Trablus, Tunus, Cezayir, Bone ve Oranda duraklayan Venediklilere; 1573te muzaffer
spanyollarn Tunusta funduklarn deil de, onlara ait eski sarnlar bulacaklar
Cenevizlilere de aktr. Drst tccarlar kenti Tlemsende, Hrstiyan aleminin tm
milletleri temsil edilmektedirler. Soylu atlar alan Gonzagn ajanlar, Tunus ve
314

Cezayirde, tpk Cenova veya Venedikteymi gibi rahat davranmakta, gidip gelmekte,
Berberistana ekilmi kambiyo senetleri getirmekte (bu senetler bu lkeye yerlemi
hrstiyan tccarlarn kredisiyle gelmektedirler), veya Venedik kadrgalaryla yanlarnda
ba belas arkadalar atlar olduu halde geri dnmektedirler( 43 ). 1438de ktlktan
perian olan Trablus ve Tunusa buday veren Ulu Alfonso, bunlarn karlnda
denen altnlardan, Napoliye kar olan sava finanse edebilmek iin 24.000 Venedik
dkas bastrtmtr ( 44 ).
Altn ve klenin yardmyla, ticaretin gneye doru nfuz etmesi artm, Nijer
zerinde Tuata kadar ulamtr ( 4S ). Hrstiyanln sunabilecei ve Kuzey Afrikann
ticari sokaklarnda grlen herey, kumalar, carisee, bakr ve demir eya, kt mallar,
siyasal bakmdan tutarsz olmas nedeniyle Magripin bu istilaya yardmc olmas ve
transite engel olmamas nedeniyle, Sahray amaktadrlar. Magrip ilke olarak
blgeye ayrlmtr (tarihin corafi, kltrel ve siyasal blgesi); Merinilerin Fas
Vahabilerin Tlemseni, Hafsilerin frikiyas (Tunus). Fakat bu meknlarn herbirinde ne
kadarda ok zerklik, ztlk, vahi da, bamsz kent bulunmaktadr. Oran ve Ciota
gerek kentsel cumhuriyetlerdir. Kk Afrikay bir krsal lkeler toplam olarak kabul
etmek hata olacaktr (en fazla bilgi sahibi olanlar bile bu hatay ilemektedirler). XIV. ve
XV.
yzyllarda burada kentler, bazen kendilerini evreleyen lkeyle hibir oran
olmayan bir ekilde gelimektedirler. Bu kentler yalnzca Denize deil, ayn zamanda
gneye, zenciler lkesine Bled as Sudan'a dnk olarak yaamaktadrlar. Sahra
snrlarndan Gine krfezi kylarna kadar olan bu balantlar eski bir sistem olutur
maktadrlar; bu sistem Vitorino Magalhaes Godinho nun yazd gibi deimez
coraf-ekonomik koullarla yaplanmtr ( 46 ).
Ticaret yollarna be tane mal egemen olmutur: toz altn (tibar) ( 47 ), zenci kleler,
bakr, tuz, kuma. lk ikisine zenciler sahiptir. Limitte mbadeleler kuzeyin deve
kervanlaryla, gneyin hamal veVa pirog dizileri arasnda yaplmtr. Bu ticaretin
btn itibariyle kuzey, yani slam ve onun tesinde Batl tccar avantaj salamaktadr.
Anlatldna gre, 1450de tuz Malide ayn arlktaki altnla mbadele edilmektedir
( 48 ). Afrikal Leona gre, 1515te Venedik kumalar Timbuktuda ok yksek
fiyatlardan satlmaktadr ve soylular Dou Akdenizli veya Magripli tccarlara ok
borlanmlardr ( 49 ). Genel konjonktr byledir. Fakat yerel bir konjonktr de roln
oynamaktadr: aslnda altn konusunda herey hi de esrarl olmayan ve hala bilinen
adet nehirden altn kartlan blgenin retim esnekliine tabidir ( 50 ): Yukar Senegal,
Yukar Nijer ve Gine kys.

Portekizliler Ginede: altn Akdenize gelmeye devam ediyor

Portekizlilerin Afrikann Atlantik kylarndaki ilerlemeleri nemli bir olaydr.
Beyaz Burunda kiflerle Berberistann Mouros brancos'u arasnda ilk temas kurul
mutur ve bir miktar toz altn daha o tarihte Okyanus yolunu tutmutur. Girie krfezine
1440da ulalm ve kle, altn, fildii resgatesi nehir azlarnda, yerel fuarlarda, hemen
her zaman kt kaliteden parlak renkli kumalar, bakr yzk, bilezik ve leenler, kaba
ynl kumalar, art buday ve at karlnda yaplr hale gelmitir. 1444te ilk zenci kle
kafilesi Portekize Lagosta ayak basmtr. 1460ta Denizci Enrique ldnde, Gine
kylarnda hemen herey yerli yerindedir. Fetih, Ocak 1482de, Sao Jrge de Minax
kalesinin beklenmedik bir ekilde, birka hafta iinde ina edilmesiyle tamamlanmtr;
bu kale Portekizden getirtilen malzemelerle ve zellikle de nceden yontulmu talarla
yaplmtr.
315

Mbadelelerin (altn, kle, fildii, malaguetta ve dier karabiber benzerleri) ani

geliimi konusunda hibir kuku yoktur. Altna ilikin olarak bunun iletilmesi hem kral,
hem de zel kiilerin adna yaplmaktadr. 1500-1520 dnemi iin muhtemelen ( 51 ) ylda
700 kilo kadar altn ihrac sz konusudur. 1520lerden sonra gerileme hissedilir
dzeydedir ve 1550lere doru, ancak 1580lerden veya daha dorusu 1600lerden nce
-1605ten sonra Hollanda iletmesinin kurulmasyla- sona ermeyecek olan uzun bir
bunalm balamtr. Demek ki dnem sz konusudur: 1440dan 1520-1550ye kadar
aikr bir faaliyet, sonra 1550-1600 arasnda uzun bir kapanma ve nihayet yeni yzylla
birlikte yeniden toparlanma ( 52 ).
Sorun kartan, geni tarihler olarak ele alnan 1520den 1600ekadarki kapanmadr.
Bu konuda aklama mmkndr: bu yavalama yllar sresince Ingiliz, Fransz ve
spanyol rekabeti olmutur (bu konudaki kantlar boldur); Portekiz donanma ve
garnizonlarnn masraflar artnca altn ok pahallanmtr (bu nedenler geerli
olabilirler); nihayet Amerikan altnn rekabeti ortaya kmtr: Yeni Dnya sar
Madenden Avrupaya ilk nce 1551-1560 arasnda Sevillada resmen 43 ton salamtr,
yani Afrikann Atlantik kylarnn salad en fazla 700 kg.a karlk ylda 4 tondan
fazla.
Fakat nemli olan, 1440-1520 arasnda Atlantikten altn gelmesinin, Akdenize
Sahradan ve Afrikann telerinden altn gelmesini askya almam olduunu farketmektir. Bu konudaki kantlar bize Sicilyada baslan paralar ve sar madenin adadan
sikke veya kle olarak yeniden ihra edilmesiyle salanmaktadr. 1455te olduu gibi,
1489da da ( 53 ) Afrikaya kitlesel olarak Sicilya buday sevkedilmesinin (75.000 kental)
karlnda, adaya yaklak olarak yarm ton altn gelmitir. Baka kantlar Venedikli
lerin faaliyetleri tarafndan salanmaktadr. Galere di Barbaria fiili olarak Magrip
iskelelerini ziyaret etmeye ve buralardan altn yklemeye devatn etmilerdir. 1484
Aralnda bu kadrgalardan iki tanesine Katolik Krallarn donanmas tarafndan
elkonulmutur ve Venedik yaknmas bu konuda et una cum ingenti auri quantitate
demektedir ( 54 ). 1505 ve 1506da Venedikli bir tccar olan Michiel Da Leze ( 55 )
Berberistan kadrgalarndaki temsilcisine talimat vermektedir. Her iki yolculuk iin de
ona gm sikkeler ve kumalar emanet etmitir (ilk seferinde 2.000 dkalk gm
sikke, di modena di Zeccha ve erguvan kumalar; kincisinde 3.000 dka in mocenigi di
Zeccha, Halep deve ty kumalar ve carisee'ler). Dnler tanti hori boni, orj che sieno
boni olmaldr. Kadrgalar Ispanyaya vardklarnda, temsilci Valencia darphanesinde
toz altn erittirecek ve eer mmknse bunlar yn almak iin kullanacaktr.
On yl kadar sonra trafik srmektedir. 15 Temmuz 1519da hafif kadrgaya
Korfdan ayrlmalar ve Tunustan Zaraya // ori de li mercadanti de le galie nostre de
Barberia et altro haver sottile gtrmeleri emir verilmitir, hem altn, hem de deerli
mallar ( 56 ). Haziran 1521 de gene ayn nokta iaret edilmektedir. Tccarlar Venedie li
ori che se trovarono haver de Tunis gtrlmesini istemektedirler ( 57 ). Arivler bu trafie
ait dier birok belgeyi muhafaza etmektedirler ( 58 ). Bu duruma belki kr topal devam
olarak baklabilir. Ancak Portekiz ticaretinin yararna Akdeniz gedii alal eyrek
yzyldan fazla gemitir. Fransz cephesinden kronoloji hemen hemen ayndr.
Berberistan trafii ok kayba urad, Montpellier darphanesinde byle denilmektedir,
fakat 1518de yle eklenmektedir: Paille'ler (toz altn) buradan baka yerlere
sikkelerden daha fazla gitmektedirler. Berberistan cephelinden, savalar nedeniyle
artk hi altn getirilmemektedir denilmektedir, fakat bu farkna var 10 Ekim 1526ya
aittir ( 59 ). Galeri di Barberia'nn son yolculuu 1525te yaplacaktr. Demek ki, eer Onlar
Meclisinin sonraki tarihli bir kararn doru olarak yorumlarsak ( 60 ), Venedik altn
316

gelilerinin seyreklemelerine bu tarihler civarnda, 1524e doru tank olmaktadr.

Ancak 1524den 1531 e ( 6I ) bunlardan 29.617 mark altn basacaktr, yani ylda 4.231
Atlantik kylarndan gemilerle gelen Sudan altnnn kat. Venedie altn sadece
Kuzey Afrika pazarlarndan gelmemektedir.
Ancak, ak belgelerin yokluu halinde, dkann deiken talihinin arkasnda tam
olarak neyin bulunduu sorulabilir. 1517de dka gerek bir altn sikke olmaktan
karak, artk 6 lire 4 soldi gibi deimez bir deere sahip bir muhasebe sikkesinden ibaret
hale gelmitir. Muhasebe sikkesinin bizim banknotlara benzediini (bu bazen olay
anlamann iyi bir yoludur) ve 1517deki durumun gnmzdeki enflasyonlara benze
diini sanarak, Venedik parasnn bylece altn standardndan koptuunu sylemeliyim.
Yaayan sikke dka, sadece hayali paralar -soldo, lira- cephesine intikal etmitir ve onlarn
oymak beyi olacaktr. Gerek sikke sekine 1517de 6 lire 10 sol etmektedir (demek ki
diikadan 6 soldi daha fazla); 10 yl sonra, 1526da 7 lire 10 soldi edecektir ( 62 ) Acaba altn
cezbetmek iin yaplan bir fazla deme mi?

n - tire cinsinden zeccfo/no

M-

JlJ

12

10
>
6

<
2

1420

40

60

80

1500 70

40

80

1600

38. Venedik sekinesinin kuru

Konjonktrn sorumluluklar
Altnn bu refah ve bunalm dnemleri birbirlerine baldrlar. Gine altn Lizbona
gelince burada byk ticari akmlarn iine girmektedir; Anversde Alman madenlerinden
gelen beyaz metalle bulumakta ( 63 ); Akdenizde hesaplar dengelemektedir. Ayn
ekilde, Amerikadan Sevillaya ilk gelen altnlar zorunlu akmlarn iine girmiler ve
Akdeniz bundan payn almtr. Yeni Dnyamn kefinden nce Sevillada, daha o
zamanlar Cenevizli tccarlar Afrika altnyla besleniyorlard, daha sonra Amerikan
altnyla beslenmeye balamlardr. Hem Atlantik, hem de Akdeniz cephesinde
kaydedilen Sudan altnnn 1520deki bunalmnn Amerikadan gelen altnlarn sonu
cunda ortaya km olmas muhtemeldir; bu durumda Bambuk altn d mterilerinin
bir ksmn kaybederek sadece Kuzey Afrikadaki -latu sensu- mterilerini korumutur;
bu altnn Kuzey Afrikaya yzyln tm boyunca gelmeye devam ettii kantlanmtr.
317

1440

1500

1500

1700

1750

39. Altn gme kar

Cambridge Economic Hlstory'nin drdnc cildinde yaynlanacak olan grafik (F.Braudel ve F.C. Spooner'n
katklar). Metalik orann (altn-gm oran) Avfcpa ortalamas, griye boyal yzeyin snrlandrd grafiin
belirledii gibi, XVIII. yzyln.sonuna kadar bozulmaya devam etmitir. lk grafikte Roma ve Raguza'daki gerek
kotasyonlarn bu ortalamaya (Avrupa) gre sapmalar aa kartlmtr (birka dank veri ile) ayn ilem ikinci
grafikte Valencia ve Yeni Kastilya iin yaplmtr; ncsnde ise Avusturya iin. Bu kendiliinden veya tahrik
edilen dzey deimeleri, speklasyonun oyunlarna gre altn veya gm parann hareketlerine yol amaktadr
XVII. yzylda altnn hzl ykselmesine dikkat ediniz.

318

Biri yaynlanm ( 64 ), dieri henz yaynlanmadan duran ( 65 ) iki mkemmel aratrma

sayesinde dne nazaran bugn daha iyi bildiimiz Amerikan altn retimi, uzun sre
grevini yerine getirecek boyutu koruyamam ve yzyln ortasndan nce, belki de
1530-1534 yllarndan itibaren kntye uramtr. Bunun muhtemel yansmas
1537de, Granadann excellentesinin yerine geen escudo'nun (veya corona, veya
pistolete) yaratlmasyla sonulanan Kastilya devalasyonudur ( 66 ). Kastilya dka s,
tpk 20 yl nce Venediinkinin olduu gibi, bir muhasebe sikkesi haline gelmektedir.
Bylece 1520li yllardan itibaren alglanan bir bunalm 10 veya 20 yl sonra teyid
edilmektedir. Oysa ayn tarihlerde, eer John U. NeFe inanmak gerekirse ( 67 ), bu cez
Almanyadaki gm retimi 1540lara doru en yksek noktasna ulamtr. yleyse
btn bu madencilik faaliyetleri birbirlerine baldr,-birlikte ykselmekte, birlikte
gerilemektedirler. Ne olmutur? Frank C. Spoonern ( 68 ) delil ve akl yrtmelerini ele
alacak olursak, ekonomi risbi bir altn enflasyonu tarafndan srklenmitir. Altnn
bolluu gm ve bakr madenlerinin geliimini tevik etmektedir, nk gm ve bakr
altna nazaran deer kazanmaktadrlar. Tarihinin, riski kendine ait olmak zere,
modelini hayal etmek zorunda olduu garip enflasyon; bu enflasyon sadece zengin
lerin, ayrcalklarn, toplumlarn ve ekonomilerin zirvesindeki gllerin oyununu
oynamaktadr. Fakat, bu nisbeten bol olan altnn oyunu, 1530 veya 1540dan 1560a
kadar olan zor yllar sresince kesilmitir. Bunun sonucunda, nceden grlebilir
alkantlaryla, yerleecei gne kadar byk bir gm enflasyonunun uzun dalgalan
malar ortaya kmtr. Eer belli bir dil kabul edilecek olursa altn konjonktrnn
( 69 ) yerine gm konjonktr gemitir ve bu konjonktr 1680lere ( 70 ) ve Brezilya
altnnn ilk baarlarna kadar ( 71 ) srmeye adaydr.

Kuzey Afrikadaki Sudan altn

Bir parantez aalm. 1520-1540 belirleyici yllar srasnda Kuzey Afrikada ne olup
bittiini tam anlamyla bilemiyoruz, ne de Bat ile Berberistan arasndaki trafiin
bunalmlara girmesinin nedenlerini. spanyol szmasnn ( 72 ) (Orann zapt 1509,
Trablus 1510, Tlemsen 1518) ( 73 ) olmutur, bundan daha fazla etkili olan Trkiye ve
Msrdan gelen, u mulak slami yeniden fetihtir; bu fetih Magribin o zamanlar
mmkn olduu zere, bir Avrupa ucu ( 74 ) haline dnmesini engellemitir. Her hal krda Bat Akdenize altn ihrac uygulamada sona erdiyse de ( 75 ), Sudan altn Kuzey
Afrika kentlerini, zellikle Trklerin ve eriflerin lehine belli bir dzen kurulduktan
sonra, beslemeye devam etmitir. Haedonun XVI. yzyln sonunda szn ettii ( 76 )
Rubia, ziana, dobla, soltanina (veya sekine) gibi sikkeler Sudan altnndan baslmlardr.
Sonuncu sikke Cezayirde ince madenden, dierleri de Tlemsende deerli maden ierii
ok az olmak zere, bir ngiliz gzlemcinin of course gold dedii zere baslmaktadrlar
C7), yani Cezayirli kadnlarn bileziklerinin yapld oro boxo con liga n aynndan ( 78 ).
Tlemsen altn Douda Tunusa, gneyde zenci topraklarna kadar gemektedir, ayn
zamanda Kabili kitlesine nfuz etmekte, Oran blgesinde tedavl etmektedir. Dieogo
Suarez yzyln sonunda bu eyaletlerin altn paras, Trklerin krall ele geirmelerin
den nce daha yksek krattayd diye yazmaktadr ( 79 ). 1580lerde karmakark
Cezayir para piyasalarnda prim yapacak olan Fas motical'leri de Sudan altnndan
baslmlardr ( 80 ). Ekim 1573te Don Juan Tunusu ele geirmitir. Burada tutunmaya
kararl olarak, Madride olduka merak uyandrc bir ekilde, Hafsi hkmdarlarnn
tm gelirlerinin yer ald bir rapor gndermitir. Gmrk resimleri, vergiler, ticari
resimlerin yan sra Tivar toz altnn da zikretmektedir; bu ibarenin defalarca
tekrarlanmas ok nemli deildir ve Tunusu avantajlarla dolu olarak gstermeye
alan Don Juann bu delillerini ok ciddiye almamak gerekir. Ancak, ayrntlarn
319

tmyle icad edildiklerini de dnmemek gerekir ( 8I ). Her hal- krda, Sahra trafiinin
zenci kle getirmeye devam ettii Tunusta (1568de bunun kantna sahibiz) ( 82 ), toz
altnn da onlarla birlikte geldii kesindir ( 83 ). XVII. yzylda Tunusa, bu verimli
bulumalar kentine, bu Akdenizin Chang Haina ( 84 ) altn gelmediini gsteren hibir
ey yoktur. Tersi daha artc olurdu.
Sonuncu kant: 1543, 1583 ve 1591 de ( 8S ) eriflerinki (bu sonuncusu bilindii zere
Timbuktunun alnmasyla sonulanmtr) veya 1552de Uaglaya kar Salih Reisinki
( 86 ) gibi giriimler, zencilerin lkesinden gelen altn ve klelerin cazibesi olmakszn
anlalamaz olarak kalrlard. Fas Korfalarnn gelimelerini altn trafiinin yeniden
balamasna balayan V. Magalhaes Godinhonun delillerinin arl vardr. XVI.
yzyl sona ererken Sudan altn Atlantie olduu gibi ( 87 ), Magribe de ynelik olarak,
yeniden ortaya kmtr. Magrip bylece, belki de Hrstiyan alemiyle olan ilikilerini
artrmak iin ek bir neden bulmu olmaktadr, eer btn iaretler yanltc deilse, bir
canlanmaya tank olunmaktadr ( 88 )

2. Amerikan gm
Akdeniz ve Afrika altn kaynaklarnn yerine geen Amerika, bundan daha byk
lekte Alman gm madenlerini ikme etmitir.

Amerika hzineleri ve spanya

spanyaya giren Amerikan deerli madenleri konusunda rakamlarn ve resmi
belgelerin bize retebilecekleri herey Earl J.Hamiltonn almalaryla aa kartl
mtr. lk gelen miktarlar, mtevazi boyutlardadr ve XVI. yzylla birlikte balam
lardr. 1550lere kadar sevkiyat, altn ve gm kark olarak yaplmaktadr. Sar maden
ancak yzyln ikinci yarsyla birlikte tm nisbi nemini kaybetmitir. Bu tarihten sonra
kalyonlar Sevillaya, gerekten muazzam kitleler halinde olmak zere, yalnzca gm
getirmeye balamlardr. Bunun nedeni, Amerikada gm cevherinin yeni civa
yntemleriyle ilenmeye balanm olmasdr. 1557de spanyol Bartolome de Medina
tarafndan Yeni spanya gm madenlerine sokulan bu devrimci yntem, 1571den
itibaren Potoside ( 89 ) uygulanm, tavan noktasna 1580-1620de ulaarak, byece
spanyol emperyalizminin byk dnemiyle ( 90 ) akan ihracat on kat artmtr. 1580
Ocanda Don Juan de Idiaquez Kardinal Granvellee yle yazmtr: Kral, impara
torun kendisi ve giriimleri iin hibir zaman bu kadar gm biraraya getirmediini
sylemekte hakldr ( 90 ). Montchrestienin dedii gibi ( 92 ), Hindler zenginliklerini
kusmaya balamlardr.
Bu altn dalgas gmrklerle evrelenmi korumac bir lkenin zerine boalmak
tadr. Kukulu, deerli madenlerin giri ve klarn gzetim altnda tutmaya ok
merakl olan bir ynetimin onay olmakszn spanyaya hibir ey girememekte ve
spanyadan hibir ey kamamaktadr. Demek ki ilke olarak, muazzam Amerikan
hzinesi kapal bir kabn iine hapsolmaya gelmektedir. Fakat kapatma ilemi mkem
mel deildir. Aksi takdirde Cortes, 1527,1548, 1552, 1559 ve 1563de( 93 ) bu kadar sk bir
ekilde, onlara gre lkeyi fakirletiren deerli maden klarndan yaknmazlard.
Veyahut da spaya krallklarnn dier yabanc krallklarn Hindleri olduklar herkes
tarafndan sylenir miydi ( 94 )?
Fiili olarak deerli madenler spanyol kasalarndan kurtulmakta ve dnyay
dolamaktadrlar ve her k onlarn hemen deerlendirilmeleri anlamna gelmektedir
320

( 9S ). Ve baz satclarn da talepleri olmaktadr. Montchrestien XVII. yzylda bile,

spanyollarn deerli yelken bezleri iin Franszlara bavurmak zorunda olduklarn
dnerek: eer onlarn tekneleri varsa bizim yelkenlerimiz var diye yazmtr ( 96 ).
Oysa yelken bezi veya buday -sadece bir ikisini saymakla yetinirsek- nakit deme
yapmakszn elde edilebilecek mallar deillerdir. Akdenizli ve dier tccarlarn para
edinme konusunda acil bir ihtiya iinde olmalarndan tr, dviz konusundaki
hilelerin saylamayacak kadar ok olmasnda artc hibir yan yoktur. Birgn, bir
Fransz gemisi olan St.Maloya kaytl Le Croissart, yasad para ticareti nedeniyle
Andaluyada yakalanmtr ( ,7 ); bir baka seferinde iki Marsilya kay Lion krfezinde
durdurulmu ve spanyol paralaryla dolu olduklar grlmtr ( 98 ). Franes de Alava
1567de Fransa ynndeki byk lekli bir kaaklktan sz etmektedir ("): aklad
na gre, kentin gmrk kaytlarna gre spanyadan Lyona 900.000den fazla dka
girdii ve bunun 400.000inin altn sikkelerden olutuunu bana Lyondan yazdlar... Bu
sikkeler Aragondan deri toplar iinde saklanm olarak gelmektedirler... Ve herey
Canfrancdan gemektedir. Paris ve Rouena da Majestelerinin izni olmakszn, byk
miktarlarda para gitmektedir. 1556da bir Venedikli, Soranzo, heryl Fransaya 5,5
milyona kadar varan miktarlarda altn eknn getiini iddia etmekteydi ( l0 ). spanyaya
yerlemi olan yabanc tccarlar anavatanlarna srekli olarak sikke gndermekteydiler
( 101 ). 1554de ( l02 ) Portekiz elisinin anlattna gre, prens Felipenin bir sre gizli
tutulan emri gereince, Don Juan de Mendoza, kadrgalarn Katalonyadan talyaya
tadklar yolcular aratmtr. Sonu: elkonulan 70.000 dka, ve ou da Cenevizli
tccarlarn stlerinden kmtr. Demek ki spanyol hzineleri ok iyi korunamamak
tadrlar. Ve resmi gzetimler (biz tarihiler ounlukla bunlardan baka bireye sahip
deiliz) bilmemiz gereken hereyi sylememektediler.
Kaak ihracatn yan sra yasal klar da bulunmaktadr ( 103 ). Bylece spanyaya
olan btn tahl girileri, ithalatya serbeste deerli maden kna, kraln bizzat
kendisi ve spanyann evrensel siyaseti yol amaktayd. Fuggrlerin, Schvvaz maden
lerinden elde ettikleri gm, Augsburgda deerlendirdikleri gibi, spanya Habsburglar paralarn kendi lkelerinde harcayarak, eitli kurulularda nemalandracaklar
yerde, V. Carlosun dneminde nemli boyutlara ulaan, II. Felipe anda ise inanlmaz
llere kan d harcamalara girimilerdir. ou zaman, bunun iin dncesiz siyaset
denilmitir. Ama, bunun mparatorluun bedeli olduu, eer bu harcamalar yaplmasayd, varln hatta yalnzca savunmasn srdrp, srdremeyecei sorulabilir.
Tarihi Carlos Pereyra, Amerikan hzinelerinin tamamn deilse bile nemlice bir
blmn yutmu olan spanyollarn Alak lkeler lgnlndan sz etmektedir. Fakat
spanya buray terkedemezdi. Aksi takdirde sava bizzat kendine yaklatrm olurdu.
Ne olursa olsun, hzinelere garkolan Yarmada, isteyerek veya istemeyerek, bir
deerli maden sarnc roln oynamtr. imdi tarihinin nndeki sorun, deerli
madenlerin Yeni Dnyadan spanyaya nasl geldiklerini bildiimize gre, bunlarn
nasl daldklarn grmektir.

Amerikan hzineleri Anvers yolunda

XVI. yzyln ilk yars boyunca, spanyadan deerli maden k, eer daha byk
deilse, en az Sevilla ve Lizbon kadar olan, Atlantiin gerek bakenti Anverse doru
rgtlenmektedir. Anvers belgeleri, Escaut kentiyle Okyanusun uzak blgeleri, Bat
Afrika, domakta olan Brezilya arasndaki balar iaret etmektedirler. Sao Vicente
yaknlarnda Schetzlerin bir engenho'l&ry bir eker deirmenleri yok mudur? 153lde
321

s
1

W
Vj>,
if
M!
ma

so

im

11M

ITOO

1110

I H

40.
Amerikan gmnn iki a
Potosi erisi, M. Moreyra Paz-Soldan, "Calculo de los impuestos del Ouinto et del Ensayamiento en le Mineria
Colonial, Hstoria", IX, 1945'e gre.
Meksika'da para basma erisi, W.Howe, The mining the guild ol New Spain, 1770-1821, 1949, s. 453 vd.'na gre,
ilk Amerikan gmnn belirleyici atlmn vurgulayan Potosidir. XVIII. yzyln sonunda Meksika gm
madenlerinin geliimi o zamana kadar hibir zaman ulalmam dzeylere trmanacaktr.

Anvers Borsas kurulmutur. Bu dnemden itibaren spanyol nakitleri Anvers ve

Brugese, byk Biscaye zabra'lan tarafndan tanarak ulamaya balamlardr.
1544de ( 104 ) spanyol paras hala Biscaye teknelerini kullanmaktadr, bu yl bu tekneler
ayrca spanyol piyadelerini de tamaktadrlar ( 105 ); 1546-1548 ( 106 ); 1550-1552 ( l07 )de
ayn durum sz konusudur.
322

41.
Ispanya'nn Avrupa'daki siyasal paras, 1580-1626
Tccarlarla anlamas yaplan asientos erevesinde Katolik kral tarafndan harcanan para sz konusudur. Bu
krokiler, zaten bilindii zere, en byk harcamalarn Alak lkelerde yapldn gstermektedir. Daha sonra, daha
az bilinen bir durum olarak, srasyla Saray ve spanyann savunmas iin yaplan harcamalar yer almaktadr (1580
Atlas Okyanusu iin yaplan savan balangcdr: kylarnda tehtid edilen Yarmada savunulmak zorundadr); daha
sonra daha dk dzeyde olmak zere talya'daki harcamalar; ve hemen hemen hi mertebesindeki Fransaya
ilikin harcamalar. Fransa Ispanya'ya satlmamtr ve kendi ihtiraslarnn peindedir. Doal olarak bu demeler
spanyol ynetiminin yaptklardr ve Avrupaya ynelik toplam deerli maden hareketine tekabl etmemektedir.
Kroki, Alvaro Castillo Pintadonun rakam ve hesaplarna gre F,C. Spooner tarafndan yaplmtr.

Bu herkesin bildii bir durumdur: 1551 ilkbaharnda Venedik elileri Signoriaya

Perudan gelen 800.000 dkann Alak lkelere % 15 krla para haline getirilmeye
gnderileceini bildirmilerdir. Bunun karlnda Alak lkeler Ispanyaya silah ve
barut salayacaklardr ( 108 ). Innsbruck aknl yl olan 1552de, V. Carlosun trajik
durumu, Ispanyann tm korumac engelleri sonuna kadar amasna neden olmutur
D. Bu sralar zel kiilerin nakit ihracatlar kstlanrken, hazineninkiler byk lde
artrlmtr. Bu nlemler deerli maden kartmann hayati orun olduu, spanyaya
yerlemi yabanc firmalarn sevkiyatlarna devam etmelerine engel olamamlardr; bu
firmalar ounlukla ayn zamanda hkmetin ihracat acenteleri olmalarndan da
yararlanarak, darya nakit yollama ilemlerini srdrmlerdir ( no ). 1553te Anverste
Fuggerlere para resmen gelmektedir ( n ).
323

Beklenmedik bir frsat sayesinde, ngiltere bile bu durumdan pay almtr. Gelecekte
II. Felipe olacak prensin 1554de Adaya yapt yolculuk, buraya nemli miktarlarn
gelmesine vesile olmutur: bu deerli madenler 1550de en dk kura inmi olan ngiliz
parasnn toparlanmasna olanak vermilerdir ( 112 ). Bu 1554 ylyla, spanyaya dnd
tarih olan 1559 arasnda Felipe nce ngilterede, sonra Alak lkelerde, Okyanus
yoluyla srekli olarak gmle beslenmitir ( m ). Savan sert yllar olan 1557-58de,
deerli maden ykl teknelerin gelii Anvers limannda byk olay olmutur. Bir belge,
bugn 20 Mart 1558de Anverse 4 spanyol teknesi 10 gnlk bir yolculuktan sonra
gelmilerdir: nakit olarak 200.000 ek ve kambiyo senedi olarak da 300.000 ek
getirmilerdi ( 114 ) diye kaydetmektedir. 13 Haziranda Eraso V. Carlosa yle
yazmaktadr ( 115 ): spanyadan Alak lkelere Pero Mendezin zebralaryla gelen
sonuncu para, piyadenin ve yeni tuttuumuz Alman svarilerinin maalarn demek iin
tam zamannda yetiti.
Bu para dolam konusunda binlerce belge zikredilebilir. Bunlardan en retici
olanlar, kukusuz asientos'dur. XVI. yzyl franszcas, V. Carlos ve II. Felipenin
alacakllaryla yaptklar bu anlamalara /es partis adn vermitir. Innsbruck buna
lmndan itibaren Fuggerler, sonra da Cenevizli bankerler szlemelerinde lincencias de
saca'larn, yani szlemeye tekbl eden nakdin da karlma izninin refakat etmesi
hakkn elde etmilerdir. rnein 1558 Maysnda Cenevizli bankaclar Nicol Grimaldi
ve Gentile ile imzalanan iki asientos ("6), dier hkmler arasnda, Laredodan Flandrea
para aktarmlarn ngrmektedir.
Sikke ve klelerin, hasm Fransann olduka uzanda, deniz yoluyla olan bu
dolam, tarihi iin sadece XVI. yzyln Valoislar ile Avusturya hanedan arasndaki
son mcadeleler asndan dikkat ekici deildir. Bu dolam Alak lkelerin V.
Carlosun imparatorluu iin yalnzca bir silah yeri olmayp, ayn zamanda bir para yeri
olduunun altn izmektedir; bu blge araclyla Amerikan deerli madenleri
Almanya, Kuzey Avrupa, Britanya Adalar ynnde yeniden dalmaktadrlar. Bu
yeniden dalm, hereye ramen kendiliinden olmayan Avrupa faaliyetleri asndan
belirleyici olmutur. Escaut limanndan itibaren Yukar-Almanya, ngiltere, hatta yollar
boyunca kuzeyin byk merkezleriyle iliki halinde yaayan Lyona kadar ulaan bir
deiim, dolam, bankaclk sistemi rgtlenmitir.
Anvers merkezinin bu roln daha iyi vurgulayabilmek iin, az veya ok byk
miktarlarda olan ve her zaman vaktinde gelmeyen bu altn sevkiyatn daha yakndan
izlemek gerekmektedir. 1554de ( ll7 ), Yarmadann kendi de skntda olduu iin, bu
cinsten kazalardan nemli boyutlarda olan biri meydana gelmitir. Sava bu durumun
tek sorumlusu deildir. ngiliz mliyesini perde gerisinden yneten Thomas Gresham,
1554de deerli maden bulmak zere spanyaya ilgin bir yolculuk yapmtr. Talepleri
veya daha dorusu manevralar, zaten tehlikeye girmi olan bir kredinin bozulmasna yol
amtr. Sevilla bankalar demeleri durdurmaya kadar varmlardr, hepsinin iflasn
da sorumluluk pay olduunu dnyorum diye yazmtr ( l8 ). Bu zorluklar, Thomas
Greshamdan ok konjonktrn eseridirler.
Ancak, ngiliz ve Alak lkeler ekonomileri iin vazgeilmez nitelikte olan bu
dolam, mkemmel olsun veya olmasn, belki de uzun sreden beri spanya ile Kuzey
lkeleri arasndaki ilikilerin anormal bir ekilde bar olmalarn aklamaktadr. II.
Felipe ile Elisabeth arasnda, kralie ile ngiltere tccarlar Anvers piyasasndan ( 119 )
aldklar borlarla Amerikan zenginliklerinden pay almaya devam ettikleri srece, bir
anlama siyaseti mmkn olmutur. Oysa btn bu dzen, btn bu denge 1566
bunalm ve Alba dknn 1567de tehditkr bir ekilde Alak lkelere gelmesiyle
324

tehlikeye girmitir. 1568de kralienin tccar Gresham, asl ikmet yeri olan Anversi
terketmitir. Artk muazzam Atlantik sektrnde herey deimektedir. O tarihe kadar
Ingiliz korsanlar spanyol teknelerine veya topraklarna sklkla saldrmlardr, fakat
bundan da sk olmak zere dosta korsanlkla, gerek korsanlktan ok tekneler aras
kaak ticaretle yetinmilerdir: Havvkins ( l2 ) ou zaman yerel spayol yneticileriyle
anlama halinde olmutur. 1568den sonra ise acmasz bir korsanlk dnemi almtr
( 12 ). ngiliz gemileri Alba dkne gnderilen gmlerle ykl Biscaye zebralarna el
koymulardr ( 122 ). Tabii ki bugnden sonra Elisabeth Anvers piyasasndan bor
almaktan vazgemek zorunda kalm ve burada hi kredisi kalmamtr, bu durumda
kralie, ulusal tccarlarn yardmlaryla yeni bir mali rgtlenmeyi benimsemitir ( l23 ).
Acaba bu ulusalc siyasetin ( l24 ) ksmen, zelikle Gresham tarafndan istendiini, ksmen
de koullar tarafndan dayatld sylenebilecek midir ( l25 )?
Biscaye zebralarna elkonulmas savaa yol amamtr. ngiltere teknelerde ele
geirilen beyaz madeni muhafaza etmi ve bunlar yeni para basmak zere kullanmtr
( 126 ). Hatta ngiltere, szmona yn dolu teknelerle yasa d olarak gm gnderen
spanyol tccarlarn sahtekrlklarndan bile yararlanmtr. Btn bu kara ticaret
Ada iin ek bir nimet olmutur ( l27 ). Grlt kartan bu olaylar ayrntlar itibariyle
incelenebilirler, fakat bizi ilgilendiren ne William Cecilin sorumluluu, ne yararsz
ithamlar ve bo konumalar ( l28 ), nede 1570de biran iin savaa karar verip, sadece Alba
dknn temkinliliinin durdurabldii II. Felipenin kararlardr ( l29 ). Diplomatik durum
kavgann ekonomik nedenlerini unutturmamaldr.
Belki de 1566da ( no ) Alak lkelerdeki ayaklanmann balamasyla birlikte
tehlikeye giren, spanya ile Kuzey arasndaki deerli maden trafii, 1568-69dan itibaren
uygulamada tamamen kilitlenmitir. Bunun anlam, artk bu eski yol zerinden tek bir
sikkenin bile gitmeyecei deildir. Ancak tamaclk sahip olduu kolaylklar ve
nemini kaybetmitir. Artk bu tamaclk, 1572de MedinaCeli dkn gtreni gibi,
rgtl filolarla yaplmaktadr: sanki bir ablukay zorluyormuasna. Deniz yoluyla
balant riskli hale gelmitir. Anversdeki Ceneviz konsolosu Lazaro Spinola ve
danmanlar Gregorio di Frachi ile Nicolo Limellino bu durumu 1572 Temmuzunda
Cenova Cumhuriyetine yazarak bildirmilerdir ( m ): milletin borlar vardr ve nasl
kapatacan bilmemektedir, attento il cativo temporale ehe corre aile mercantie per guesti
movimenti di guerra (zellikle Fransa ile olan gerginlik sz konusudur) con quali non si
pu tratar in Spagna restando chiusa la navigazione e per Italia difficilmente
1572de Medina Celinin filosu nisbeten mtevazidir. 1573-74de Biscayeda daha
by oluturulmak istenilmitir. Buna ilk Yenilmez Armada dersek, bykln ok
fazla abartm olmayz. Bu donanma prestiji fazla olan Pero Menendezin komutasna
verilmitir, fakat bu amiral 1574de lmtr; daha sonra tahsisatlar yetmemi, salgn
hastalklar ie karm ve donanma limanlar terkedemeden rmtr ( 132 ). Bylece
1574 yl spanyann Gaskonya krfezinden, uzaktaki Alak lkelere kadar olan
gcne belirleyici bir darbe vurarak sona ermitir. Bu tarihten sonra, Yarmadayla
Escaut lkesi arasnda birka kere ba kurulmutur. 1575de Recalde komutasndaki
kk bir filo, Santanderden Dunkerquee 26 Kasmda gelmitir. Bu filo, yolculuu
srasnda Wight adasnda mola vermitir, bu da o sralarda ngilizlerle uyum salamann
hala yollar olduunu gstermektedir. Fakat hibir ey, Reccadenin filosunun nakit
tadn gstermemektedir ( l33 ).
Ancak bunlar hi de yeterli olmamlardr. Atlantik yoluyla yaplan birka gm
sevkiyatnn anormal niteliini farketmek kolaydr. Kendi lehine olan 1575 iflasnn
ertesinde, II. Felipe nakit olarak birka milyon ekye sahiptir. Alak lkelerin bunlara
325

ihtiyac olduundan, grnte Laredodan veya Santanderden nakit alp, bunlar

Kuzeye gtrnjekten daha basit birey olamaz. Oysa hibir tccar bu ii stne almay
istememektedir. 70.000 eky (bu paralar onlara gmrkte durdurulmasnlar diye
kraliyet mhryle damgalanm sandklar iinde verilecektir) Lizbona kadar gtr
meye raz olmalar iin, Fuggerlere yalvarmak gerekmitir, Fuggerler burada, bunlarn
karlnda o piyasadaki Marranos tccarlardan Anverse ekilmi has kambiyo
senetleri alacaklardr, nk ad geen tccarlarn Portekiz Hindistanyla olan ticaretleri
iin bu nakde ihtiyalar vardr. Bu kadar kk bir miktar iin bile Fuggerlerin
temsilcisi Thomas Mller, Portekiz sapan ve lkenin kuzey atmalar karsndaki
tarafszln kullanmay tercih etmitir. Bu kaamak sayesinde, para Yarmaday
terketmeden nakledilmi olmaktadr ( 134 ).
Parann Yarmaday fiilen terkettii de olmaktadr. 1588 sonbaharnda Baltasar
Lemellini ve Augustin Spinola, Flandreda Parma dkne demede bulunabilmek iin
una suma dedinero queambian en treszabras que han armado riske girmilerdir ( 135 ). Bir yl
sonra, 1589da Burgoslu spanyol tccarlar Malvedalarn ( 136 ) bir gemiyle gnderdikleri
20.000 eknn Le Havredan getii bildirilmitir ( l37 ). Ayn yl Augustin Spinola geen
yln macerasna tekrar girierek, kendi donatt ve onun hesabna Alak lkelere para
tayan iki kk tekneyi gene Okyanus yoluyla gndermitir ( 138 ). Fakat bu istisnalar
kural dorulamaktadrlar: fiilen ve 1586da bir Venedik kaynakl haberde bildirildii
gibi Okyanus yolu fazlasyla g ( 139 ) ve dk akml hale gelmitir. Oysa bu yol spanya
iin hayati idi.

Fransz sapa
Loredo veya Santanderden Anverse giden yol kullanlmaz hale geldiinden, onun
yerine bir bakasn bulmak gerekiyordu. II. Felipe Fransz yollarna bavurmutur.
Ksa, fakat i karklklar nedeniyle kapanmaya aday olan bu yollar zerinde tamaclk
yapabilmek iin uzun konvoylar ve kalabalk refakat birlikleri gerekiyordu. rnein,
yzyln sonunda Floransadan Parise yalnzca 100.000 eknn tanabilmesi iin ( 140 ),
17 araba, 5 svari birlii ve 200 piyade gerekmitir. Ykn arln azaltmak iin
yalnzca altn tanabilmekteydi. te, 1576ya doru spanya hizmetindeki birka
mutemet adam, Cenovadan Alak lkelere, herbiri elbisesine 5.000 ek kadar diktii
halde, bu cins tamacl birka sefer yapmtr ( 141 ). Fakat bu ve dierleri ancak istisnai,
umutsuz ve tehlikeli zmler olabilmilerdir ( 142 ).
spanya hesabna iki byk deerli maden geii, 1572de Saint-Barthelemyden
sonra olmutur ( 143 ). Alak lkelere varr varmaz para sknts eken Alba dk,
umutsuz bir durumdadr. 1569 balarnda 5 milyon altn oktan harcam olduu
sylentisi kmtr ( 144 ). ki yl sonra, 1571 de belgeler, dkn iinde bulunduu para
skntsndan, estrecheza del dinero'dan srarla sz etmektedirler. Artk tccarlar onunla
i yapmak istememektedirler ( 145 ). Nakit paras olmaynca kredesi azalan dk, kambiyo
senetlerine bavurmay dnmtr, tpk mterilerinin bankann artk rezervleri
kalmadn dnmeye baladklar zaman bankann rezerv ihtiyacnn daha da artmas
gibi. 1572de durum o kadar vahimdir ki ( 146 ), dk Nisanda Toskana byk dknn
kredisine bavurmaya karar vermitir. Giriim baaryla sonulanmtr; fakat byk
dkle iyi ilikiler iinde olmayan ve onun hem Fransayla hem de Fransa dnda
spanyol davasna kar entrikalar evirdiini dnen spanyol ynetimi bu anlamay
onaylamam ve Alba dk alan krediyi kullanamamtr ( 147 ).
Bu arada II. Felipe Fransa zerinden 500.000 dkalk nakit gm gndermitir.
Elisi Diego de unigaya ( 148 ) Alba dkne spanya krallklarndan altn ve gm
500.000 dka gndermek isteriz. u anda geiin gerekten zor olduu deniz yolundan
326

byk tehlikelere girmeksizin sevkiyat mmkn olmadndan, en iyi ve uygun zmn

onlar, eer kardeim ok Hrstiyan Kral izin verme ve gvenlik iinde gemesi iin emir
verme ltfunda bulunursa, Fransa krall zerinden yollamak olaca dnld. zin
verildi ve para birok yolculuk yaplarak tand. 25 Aralk 1572de ayas, 500.000
eknn geii iin verilen izin belgesi konusunda Fransz elisi Saint-Gouard ( 149 )
uyarmaktadr; Nicolas Grimaldi bunun 70.000ini riyal olarak (demek ki gm) ve
Lorenzo Spinola da 40.000ini Kastilya eks olarak (yani altn) gtrmektedirler. Bu
geiler tek kalmamlardr. 1574 Martnda Mondoucet Alak lkelerden yle
yazmaktayd: burada halk arasndan sylenilenlere inanmak gerekirse... Kastilya
dkalar btn iyi planlar bozmak zere Fransa zeriden geliyorlar ( 15 ). Zaten Fransa
yollarndan yalnzca siyasal para gememektedir; ayn zamanda tccarlarn paralar da
bu yolu kullanmaktadrlar, tabii ou zaman bu parayla ayn ey olan kaaklk
paralarn hesaba katmyoruz.
1576da II. Felipe ve hkmet daireleri, spanyol tccar Andres Ruizin salam
kredisinin Normandiya ve Fransa boyunca yaplacak transferlere destek salayabile
cei Nantes yolunun stnlklerini incelemilerdir. Bu neriyi yapan Diego de uniga
iin Fransz taleplerini ve zellikle de, transit geen paralarn, eer deyim yerindeyse,
te birin dondurma projelerini iaret etmek iin bu iyi bir frsat olmutur. Bu ayn
zamanda spanyol elisi iin Franszlarn credito trado ve comercio konusundaki kt
rgtlenmeleri aa vurmak iin de iyi bir frsat olmutur ( 151 ) ki, kukusuz syledikleri
dorudur.
Ayn dnemde -Richard Ehrenbergin dediklerine gre- Saragossadan Lyon
zerinden Flandrea kadar para ulamaktadr ( 152 ). Fuggerlerin temsilcisi Thomas
Mller Floransa ve Lyon balantlarn kullanmaktadr. 1577de bir Venedik mektubu
( 153 ), AvusturyalI Don Juana via Paris 200.000 Couronnes gnderildiini bildirmek
tedir. Ayn yl, Burgoslu Malvendalar, hepsi II. Felipenin hesabna olmak zere 130.000
eknn bir ksmn Milanoya, bir ksmn da Parise gndermilerdir ( 154 ). Gene bu 1577
ylnda, Fransada altn ve gm, gerek bir spanyol sikkesi istilasndan sz
edilmektedir -descudos de oro, doblones, y reales de plata despagna-. Bu istila yle bir
boyuttadr ki, Fransz ynetimi bundan yarar salamay, bu yabanc paray deerlen
dirmeyi dnmektedir ( 155 ), bu da, onu geerken tutmakla olacaktr.
Transit izleyen ylda da srmtr. 1578 Temmuzunda III. Henri spanyol askerleri
ne ve parasna (150.000 dka) ( l56 ) Fransadan gei izni vermitir. Fakat Yeni
Zamanlarn iareti olarak, eli Vargas ( 157 ), Alenon dknn hesabna alan hrszlar
pusudayken, bu sevkiyatlarn temkinli bir i olup olmadn sormaktadr. Ona gre
tccarlarn koruma sistemine bavurmak daha iyi olacaktr ( 158 ).
spanya paralar bu 1578 ylndan epeyice sonralar da Fransada dolamaya devam
etmilerdir, ama artk bunlar Katolik Kral tarafndan bizzat Franszlara gnderilen,
Guise kontu taraftarlarna ve dierlerine datlan paralardr ( 159 ). 158 2de bir belge ( 16 ),
herbirine 100er bin ek olmak zere Philippe Adorno tarafndan Alexandre Farnesein
emrine Lyon ve Parise gnderilen paralardan sz etmektedir. 1585te'Bartolomeo Calvo
ve Battisto Lomellini tarafndan Lyona 200.000 ek teslim edilmitir ( 16 ). Ancak hibir
ey bu parann nakit olduunu ve Lyondan sonra Flandrea gittiini sylemenize izin
vermemektedir. Daha fazla bilgi sahibi oluncaya kadar, Fransz yoluna bavurmann
1578 ylndan sonra devam etmediini, nk bu yolun denize denin ylana sarlmas
misali olduunu bildirelim. Belki de bu yol 1575-77de II. Felipe ile Cenevizli kreditrleri
arasnda zorluklar kmadan nce de terkedilmi olabilir. II. Felipe ile Cenevizlilerin
1577de imzaladklar anlama -medio general- ncelii artk Barselona-Ceneviz deniz
yoluna verecektir.
327

Byk Barselona-Cenova yolu ve Amerika

deerli madenlerinin ikinci devresi
Bu yolun hangi tarihte nem kazandn sylemek mmkn deildir. Belki de
Akdenizde Trklerle giriilen byk savan balarnda, 1570lerde olabilir. Sonu;
spanyol sermayeleri talyaya doru yn deitirmilerdir. Bu kesinlikle yeni bir gelime
deildir. 1570den ok nceleri, Amerikan altn ve gm Akdenizin merkezine
ulamlard bile; ancak bunlar Anversi besleyen byk akmn tad kitlelerle
karlatrlamaz. 1532 Ekiminde 400.000 ek tayan kadrgalar spanyadan Mona
koya gelmilerdir, bunlar Cenovaya gitmektedirler ( 162 ). 1546da V. Carlos Cenevizli
lerden 150.000 dka bor almtr ( 163 ). Bu borcun Dominante ynnde telfi edici bir maden
akmna yol am olmas muhtemeldir. Portekizliler arasnda yaplan bir mektuplama
( 164 ), 1531 de Cenovaya Papa hesabna gnderilen bir nakit para teslimatn aka iaret
etmektedir. R. Ehrenburg 1552de Anversle ayn zamanda Cenovaya byk miktar
larda gm geldiini bildirmektedir ( l65 ). 1564 Ocanda Baltasar Lomellini tarafndan
Erossoya gnderilen bir mektupta, II. Felipenin emriyle bir nceki yln Kasm aynda
Milano piyasasnda Baltasar Lomellininin kaynpederi Nicolo Grimaldinin hesabna
yaplan 18.000 dkalk bir demeden sz edilmektedir ( 166 ). 156 5te Flandreda denecek
400.000 dkalk bir bor, Floransal tccarlar tarafndan verilmitir. Acaba bunu
karlnda Floransaya deerli maden teslimat yaplmasn talep etmiler midir ( l67 )?
1567de spanyadaki Fransz elisi Fourquevaux biri 150.000, dieri de 450.000 eklk,
Cenevizliler tarafndan verilen iki bortan sz etmektedir ( 16S ) ve Toskana elisi Nobilide
Mays aynda, bu kez Cenovaya gnderilen 100.000 eklk bir sevkiyat haber
vermektedir ( 169 ). Alba dknn 1567de spanyadan Cenovaya gitmesi esnasnda
asker ve para sevkiyat da meydana gelmitir ( 17 ). Nihayet, Sicilya ve Napoliyi de zaman
zaman beslemek gerekmitir, fakat bu i ounlukla Cenova veya Floransa piyasalarnda
balanan cambios ile olmakta ve bunun karlnda buralara Amerikan hzinesinden bir
miktar gelmekteydi ( m ). Fourquevaux 1566 Aralnda u geen gnlerde talyaya
gnderilmek zere Barselonaya 18 yk gm aktarld diye yazmaktadr ( l72 ). 15 67
yaznda Nobili, Katolik Kraln hizmetindeki Toskana kadrgalarnda alanlarn
maalarna ynelik bir miktar paray gndermeyi baarmtr. Ama bu i skntsz
olmamtr: Kilise gelirlerinden pay alabilmesine izin veren yetki belgesinde konu olan
kiliseler spanyann tmne dalmlardr ( 173 ). Toplayabildikleri zerinden, Nobili
Maysta ( 174 ) 25.000 escudi gndermeyi nermektedir; Haziranda 200.000 reali
ieren 8 yk yolladn haber vermektedir ( 175 ); nihayet Eyllde, kesin haber alamama
sna ramen, parann tamamnn kadrgalara yklenmi olacan ummaktadr ( l76 ).
Bu rnekler uc uca getirildiklerinde srekli bir akm izlenimi uyandrmaktadrlar:
dinero de contado, nakit para Flaman yolunu izledike (bu yol bire kar yjz kere
Cenevizli kreditrler tarafndan kullanlmaktadr), Akdeniz ancak mtevazi bir pay
alabilmektedir. Bu konuda olumsuz kantlar bol miktarda bulunmaktadrlar.
Bylece, ticarethanelerin Balkanlarda veya Dou Akdenizde alm yapmalar veya
herhangi bir borcun denmesi, hatta u veya bu irketin sermayesi iin acentelerine
emanet ettikleri paralar bazen kaydettirdikleri Diversadi Cancellaria resmi sicillerinden,
Raguzada dolamda olan paralar bilebilmek mmkn olmaktadr. Altn sikkeler ister
Venedik, Macaristan, Rodos, Sakz veya isterse Halepde baslm olsunlar, uzun sre
ayrcalkl bir rol oynamlardr. Bu durum, Raguzann Dou Akdenizle olan altna
dayal parasal ilikilerinin zel bir adan incelenmelerini gerektirmektedir ( 177 ).
Giugliano di Floria 5 Haziran 1551 de Antonio Parapagno adl bir tekne sahibine 650
ek doro in oro teslim etmitir. Bu 650 ek 400 sultanini veya Trk sekinesi ve 250
328

veneciani veya Venedik sekmesinden olumaktadr ( 178 ). Kasm 1558de ( 179 ) Raguzal
Johannes de Stephanoya gene ayn ekilde 100 ek auri in auro, Napoli-skenderiye ve
skenderiye-Cenova yolculuu iin teslim edilmitir. 1559 Hazirannda Hieronimus
Johannes de Babalis, skenderiye yolculuu srasnda 500 ek altn almtr ( 18 ). Bu altn
sikkeler ou zaman Trk sekineleri olmaktadrlar. Beyaz maden nihayet yerini
aldnda, 1560 Austosunda Trk akeleri sz konusu olmutur, de mille quingentos
aspros; Andrea di Sergonun ortaklarndan Giovanni di Miloya Dou Akdenize
yapaca bir yolculua karken 1500 ake verilmitir ( 181 ). zellikle 1564ten sonra
tedavl eden sikkeler talleri olacaktr, Trk veya Macar talerleri ( 182 ); spanyol riyalleri
reali da otto ise Raguzaya daha sonralar, 1565 ve 1570de geleceklerdir ( 183 ).
Fiili olarak, Akdeniz piyasalarnda nakit sknts ekilmektedir. 156 lde II. Felipe
Barselonada 26 Mart tarihli bir mektupla, Katalonya kral naibi Don Garcia de
Toledodan, Ekim ve Mays fuarlar iin kendine 100.000 dka salamasn istemi
tir C 84 ). Piyasa kredi asndan o kadar dardr ki ve tccarlar o kadar az eye sahiptirler
ki... Majesteleri bana inansnlar: burada bulabildiim 8-10 bin dka iin bazen askerden
yardm aldm, yerel tccarlar gvence olarak gstermek zorunda kaldm ve gmleri
mi rehne verdim. Btn bunlara ramen benden hala % 9-10 faiz alyorlar.
imdi de 1566da Napolideyiz ve Cenovada Nisanda imzalanan 10.000 dka de oro
di Italia partidosunu gryoruz ( 185 ). Sz konusu olan, en ok rastlanlan cinsten bir
asiento, daha dorusu, kralln bankalarla imzalad birok hkm olan partilerden
birinin iinde yer alan bir demedir. II. Felipe ona Cenova piyasasnda denen 100.000
dka karlnda Napoli donativo'su zerinden veya o olmad taktirde kralla ait bir
vergi zerinden deme hakk vermitir. Napoli borcun denmesi iin kasa grevi
grdnden, Cenovada spanyol elisi Figueroann gayretleriyle imzalanan partido,
Napoli kral naibine imzalamas iin gnderilmitir. Kral naibi belgeyi hazinedarna ve
uzmanlara, hkmler ve deme koullar bakmndan inceletmitir; btn salamalar
yapldktan sonra para % 21 3/5 gibi muazzam bir faiz haddinden bor verilmitir.
Alcala dk faiz bana arym gibi gzkmekle birlikte, kapitlasyonu imzalamaktan
geri kalmadm diye yazmtr. Acaba bu, Cenova piyasasnn darlnn bir iareti
midir? Bu tartmann bir ayrnts, nceden de kukulanld zere, nakit parann
Cenovada spanyadan daha pahal olduunu iaret etmektedir. Bu deerlenme tama
ve sigorta maliyetlerinden biraz daha fazla olmaktadr ( 186 ).
Bylece, 1566da Cenovada darlk vardr. Ayn tarihlerde Napolide durum daha
karanlktr. 1566 ylnn balarnda 400.000 veya 500.000 dkalk bir asiento imzalamak
sz konusu olmutur ( 187 ), karlk olarak Napoli donativosu gsterilecektir. Ve eer
yanlmyorsam bu pazarlk, biraz nce ele aldmz cambio ile sonulanmtr. Oysa bu
konuda Alcala dk tek bir ey nermektedir: hi deilse cambio Napolide yaplmasn,
nk bu piyasa 100.000 dka dzeyinde bir bor verecek durumda bile deildir;
tccarlar aralarnda anlaacaklar ve taleplerini artracaklardr. lemi spanya veya
Cenovada yapmak daha iyi olacaktr.
Fakat 1570li yllarla birlikte yeni bir durum belirmeye balamtr; spanyol ynetim
aygt Akdenizdeki silahlanmas iin eskinin kambiyo senediyle veya nakit olarak para
sevketmelerin yerine baka bir yol bulmak zorunda kalmtr ( 188 ). Nisan 1572de Gian
Andrea Doria Cenova Cumhuriyetine, Cenevizli tccarlarn karadan Barselonaya
gtrmektense, buradan gemiye yklemeyi tercih ettikleri Carthegenadan para almaya
gideceini sylemitir, nk karayollar emin deildir ( 189 ). spanyol devletinin 1575de
ikinci kez iflas, para sevkiyatn etkilememitir bile, ama Cenovay temellerine kadar
sarsm, fakat Anvers emberinden ayakta kalanlar da yerle bir etmeye katkda
329

bulunmutur. Nisan 1576da II. Felipe 650.000 dka de contado'yu Cenovaya yollamtr
( 190 ). Ayn yl Fuggerlere kendi kadrgalaryla 10.000 ek altndan altnlarn talyaya
kadar tama olanan vermitir ( 191 ). 1575-1578 arasnda Fuggerlerin temsilcileri bu
yoldan, Alak lkelere ynelik iki milyon kadar couronnes geireceklerdir ( l92 ). II.
Felipe Temmuz 1577de Gian Andrea Doriaya Barselonaya gitmesini emrettiinde,
bunu talyaya gidecek paray yklesin diye yapmtr. Kaptan yklemeyi yapar yapmaz,
yolculukta yer almas gereken Kastilya amirali ister gemiye binmi olsun, ister olmasn,
hemen yola kacaktr, nk para talyada acil olarak beklenmektedir ve korsanlarn
parann tek bir kadrgayla tandn renmemeleri gerekmektedir ( 193 ). yice
belirtelim: yeni yol talyada sona ermemektedir: Cenova kuzeye giden para ve kambiyo
senetlerinin dzenleyici dura haline gelmitir. Ancak bu, 1576dan sonra spanyann
gzdesi haline gelen ve II. Felipenin 1582de Flandre iin 400.000 dkalk bir kredi
isteyecei Toskana byk dknden balamak zere, talya da payn almaktadr ( l94 ).
1580lerden sonra Sevillaya gm geliinin artmasyla birlikte bu dolam da
imitir. 1584-86 arasnda bu sistemin lsn -bilinen muazzam bir belge yn
arasnda kaybolmamak iin ( 195 )- spanyadaki Fransz igderi ktip Longleenin iyi
haber alan mektuplar kadar hibir ey veremez.
1584 yl 18 Ocak ( l96 ): ki kadrga Cenovaya para getirmek zere Barselonadan yola
kacaklar; Flandre iin Milanoya bir milyon altn yollanyor ve onun arkasndan
Milano kalesinde korumaya alnacak olan bir baka milyon ( l97 ); 22 Mart: Flandre ileri
iin talyaya byk miktarda bir para sevkiyat yaplyor ( l98 ); 26 Mays: Gian Andrea
Doria 18 veya 20 Haziranda Barselonadan 20 kadrga ve dier teknelerle denize
alarak filodan Katolik kral hesabna 2 milyon yolculuk yapacaktr, milyonlardan biri
escus pistollets, dieri de realles cinsindendir ve bir baka milyon da Foucres ve
Cenevizli tccarlarn kambiyo senetleri biiminde yollanacaktr; 11 Haziran: Cenevizli
ler gene talyadan salayacaklar 400.000 eklk bir parti yapmlardr, sevkiyat 4
veya 5 ayda olacaktr ('"); Gian Andrea Doria Katolik Kral iin, kadrgalaryla 2,5
milyondan fazla tamaktadr, ayrca aralarnda Toskana byk dknn de olduu zel
kiilere ait bir milyon kadar daha vardr; bunun dnda bizzat G.A. Doriaya ait
300.000 dka, dier Cenevizlilerin hesabna olan 300 veya 400 bin ek de bulunmaktadr,
bunlara bir de 30 veya 40 kadar talyan senyr ve centilmenin ektikleri ve kadrgalarla
talyaya gtrdkleri miktarlar da eklemek gerekir. Btn bunlarn dnda
spanyadan kan paralarn kaydedildii defterde grdme gre, kraln hesabndan
denmek zere Almanyadaki Foucres firmasnn hesabna yollanan 500.000 ek
bulunmaktadr ( 20 ). 30 Haziranda, bu Fugger parasnn onlarn kendilerine ait
olduunu reniyoruz: Katolik kral bunlarn dnda spanyadan karttrmak iin
kendi adna onlardan bor ald ( 201 ). Milanodaki ihtiyat fonu 1.200.000 ekye
ykselmitir; 17 Austos: Aralarnda J.B. Corvatinin de bulunduu talyan bankaclar
tarafndan eli J.B. de Tassisnin hesabna alan 80.000 dkalk bir kredi ( 202 ).
1585 yl, 4 Nisan: kral iin Cenova ve Milanoya byk para sevkiyat ( 2 ^ 3 ); 25 Nisan:
Barselonadan talya iin gemiye yklenen 400.000 ek, kukusuz aslnda daha fazladr
( 204 ); 14 Mays: 19 Cenova ve Savua, 8 Napoli, 25 spanya kadrgas kt mrettebatla
Barselonadan 25 bin asker bindirmilerdir. Bu tekneler talyaya 1.200.000 ek
gtrmektedirler; bunun dnda yetmi alt yk altn Saragossadan Barselona
ynne gemitir ( 20S ); 9 Haziran: kadrga filosunda Savua dkne gnderilen 500.000
ek ( 206 ); 15 Haziran: filo talya iin 1.833.000 ek ykledi ki, bunun 1 milyondan fazlas
kaytszdr ( 207 ); 20 Eyll: kadrgalarn 400.000 ekyle talyaya yeniden hareketleri.
300.000 ek, o sralar II. Felipenin bulunduu Monona gelmitir ( 208 ); 18 Eyll:
Almanyaya 500.000 ek gndermek iin Fuggerlerle bir partido balanmtr.
330

1586
yl, 25 Mart: Flandre ileri iin talyaya 1.200.000 ek gnderilmesi ( :09 ); 31
Mays: 7 kadrga Cenovaya, gene Flandre ileri iin 600.000 ek gtrmtr ( 21 ); 29
Eyll: 1.500.000i Frankfurtta, 250.000i Besansonda, 250.000i Milanoda denecek bir
para anlamas 8 gn nce Foucrelarla imzaland ( 2n ); 11 Ekim: talyada 700-800 bin
ek denmesine dair gene bir parti pazarl yaplyor ( 212 ).
izleyen yllarda, deerli maden akm daha da artacaktr; bunu anlayabilmek iin, II.
Felipenin saltanatnn son oniki yl esnasnda asientolarn hangi ykseklie ktklarn
grmek yeterlidir. 1586da Fuggerler kukusuz II. Felipeye talya ve Almanyada
denecek 1,5 milyon altn bor vermilerdir ( 213 ); 1587de Agostino Spinola krala 1
milyon seudi\\k avansta bulunmutur; 1598de ise Floransallar 600.000 ek kredi
amlardr ( 214 ); ayn yl Cenevizli tccarlar Alak lkeler iin 2 milyonluk bir cambio
anlamas yapmlardr. Ertesi yl, Ambrosio Spinola Alak lkelerde 2,5 milyon
demitir ( 215 ). 1602de Ottavio Centurione 9 milyon, hatta fazlasn vermitir, ama
temkinli tarihiler bu olaya kukuyla bakmaktadrlar ( 216 ) -fakat byle yaparken ok
hataldrlar ( 2I7 )-. 1587de Agostino Spinolann anlamasn yapt 930.521 escudoluk
bir partiye dair iaretler buldum; Ehrenbergin bu konuda sylediklerinin aksine bu
anlama talya iin deil de, kambiyo senedi biiminde Alak lkeler ve Parma dkne
ekilmitir ( 218 ).
Ayrntlar ok nemli deillerdir, aklda tutulmas gereken olgu, tm Bat Akde
nizde sikke ve kredi dolamndaki bu muazzam imedir; Akdeniz artk parann
imparatorluk yolu haline gelmitir. Hi kimse para sandklar veya flaryla dolu
kadrgalarn nihayetsiz yolculuklarnn tarihsel nemini inkr edemez. Amerikan altn
ve gmnden sz edildiinde nemli olan, Hindler filosunun nl kalyonlaryla, hi de
daha az nemli olmayan Biscaye zabra ve tekneleriyle, Akdenize bar gelince ok
artc bir biimde, savalarn yerine yolcu ve para dalan tamaya koyulan u
kadrgalar birletirilmelidir ( 219 ). Tabii ki kazalar olmutur: 1582 Nisannda Barselona ile
Cenova arasnda kt havaya yakalanan bir kadrga, deerli yknn bir ksmn denize
atmak zorunda kalmtr; bylece 56 riyal sand, bir escudo sand ve altnla dolu dier
sandklar safra olarak atlmlardr ( 22 ). Ancak bylesine kazalar nadiren meydana
gelmilerdir ve % 1,5luk sigorta primi bunu tek bana anlatmaktadr. Karadaki kazalar
da, eer fazla deillerse, en azndan denizdekiler kadar sk idiler. 1614 Ocanda ( 221 )
Cenevizlilere ait 1.400.000 ek Barselonadan 6 fersah uzaklkta yz kadar hrsz
tarafndan karlmtr.

spanyol paralar tarafndan istila edilen Akdeniz

Akdenizin bu yldznn parlamas tam da Atlantik trafiinin kurumasnn, Anversin gerilemesinin ve Anversin tesinde, Anvers piyasasnn iyi ilemesine baml
olan btn merkez ve faaliyetlerin kmesinin kar-cephesini oluturmaktayd. Anvers
ve Alak lkelerin dnn, nemini inkr etmenin mmkn olmad byk dn
yllar olan 1584-85den nce, hatta kentin 1576daki yamalanmasndan ve 1575deki
ikinci spanyol devlet iflasndan nce meydana geldiini dnme eilimindeyim. A.
Gorisnin ( 222 ) yapt gibi bu tarih 1567ye veya daha iyisi, 1569a geri g< r lebilir. Bu
sonuncu yl esnasnda sadece refahnn zirvesinde ve dnya leinde nemli Hondschoote ( 223 ) gibi yn merkezinde olsa bile, net duraklamalar sz konusudur. Alba
dknn buralara geldii sralarda dokuma endstrisi duraklamadan o kadar etkilen
mitir ki, dk sarayndaki adamlar iin piyasada yeteri kadar mavi kuma bulamamtr
( 224 ). Kukusuz 1576 Kasm yamalamas sonucuda tahrip olan Anvers, gelimesi tm
hzyla devam etmekte olan bir kent deildir ( 225 ). 15 7 3 tarihli bir Portekiz gzlemi, en
azndan 1572den beri Flandre ile olan tm ticaretin iflas ettiini iaret etmekteydi ( 226 ).
331

1571 de (221) Anverse dnen bir spanyol tccar baka bir kente geldii duygusuna
kaplmtr. Borsa bile no es... lo que solia, artk eskiden olduu gibi deildir.
Lyon gerilemesi de kabaca ayn tarihlere rastgelmektedir. Ona, byk parasal
ilemlerinden kalanlar da, 70 ve 80li yllar arasnda Parise aktarlmtr ( 228 ). 15 7 7de
artk gerek bir ky meydan haline gelmi olan Place aux Changes'da ot bitmeye
balamtr ( 229 ).
Ayn dneme doru, tarihiler tarafndan ayinsel olarak spanyol devletinin ikinci
iflasnn civarna yerletirilen (1575), byk Medina del Campo kambiyo fuarlarnn
sonu vurgulanmaktadr. Medinann kuzeyinde, aa yukar birbirlerine bal olan
Burgos ve Bilbaodaki ifte sknt, olaan olarak iyi gzlenememektedir. Burgos
konsolosluuna ait nemli deniz sigortas sicilleri, uygulamada artk kapanmlardr
( 23 ). Krlan ey, Medinadan Bilbaoya kadar uzanan eksen, yani II. Felipe saltanatnn
balarndaki spanyol mparatorluunun sahip olduu hatlardan biridir.
Bylece Akdeniz dnya para dolamnn byk bir blmn kendi tarafna
dndrm olmaktayd. Yeni alarn iareti olarak, Barselona baarl bir hayata
yeniden doarken, 1592de kambiyo fuarlarn yeniden rgtlyordu ve yzyln
sonunda ona ait ticari alann snrlarn belirliyora benzeyen Sardinya, Napoli, ve
Sicilyann tesinde ta Raguza ve skenderiyeye kadar olan yerlere yelkenlilerini yeniden
yolluyordu ( 231 ). Buradan daha byk bir boyutta olmak zere, talyann tm o
tarihlerde deerli madenler tarafndan istila ediliyordu. Fransann ok uzun sre
Venedik nezdirfdeki temsilciliini yapan eli du Ferrier, talya ve Dou Akdeniz
olaylarndan iyi haber alan bir kimse olarak 1575de ( 232 ) Yarmadann zerine ken
sava tehditlerinden endielenmekteydi. Acaba spanyol, Cenovadaki kavgalardan
kenti ele geirmek zere yararlanacak myd ve onunla birlikte talyann tmne
elkoyacak myd? Fransa kralna yazd bir mektupta, hibir zaman bu kadar paral
olmam olan bu talya diye durumu kesinletirmekteydi. Pekla, izleyecek onyllar
boyunca ortaya kacak olan talya hakknda ne demeli? Feria dk gibi son derece
uyank ve haberli bir adam, 1595e doru, uzun bir raporda, ngiltere iin en iyisinin
imdiki ynetimleri altnda, hibir zaman olmad lde serpilen Napoli, Sicilya ve
Milanonun rneine gre spanyol otoritesi altna girmek olacan ( 233 ) ileri
srmektedir. Bu pasaj, XVI. yzyln hemen bandan itibaren Akdenizdeki gerileme
den sz etmekte acele edenlere ithaf ediyoruz.
Gerekten de, denizin tm meknn kapsamna alan tedrici bir spanyol paras
istilas vardr. Bu paralar bir sre sonra gndelik hayat da etkilemilerdir. 1580lere
doru Cezayir pazarlarnda geerli olan paralar altn spanyol eks, gm riyaller,
sekizlik, altlk, drtlk sikkeler ve zellikle de a ocho reales sikkelerdir. Btn bu paralar
pazarda prim yapmakta ve Trkiyeye ynelik en byk mal kalemlerinden birini
meydana getirmektedirler, riyaller Trkiyeye sandklar dolusu ihra edilmektedirler
( 21J ). 1579a kadar geriye giden, Cezayirdeki Fransz konsolosluu sicilleri ( 235 ), 1574den
itibaren tutulmaya balanan Tunus konsolosluu sicilleri ( 236 ), on rnein dokuzunda
spanyol parasnn nceliini iaret etmektedirler. Esirler iin denen kurtarmalklar bu
para cinsinden ifade edilmektedirler. 1577de Tetuanda bir Cezayir teknesindeki esirler
isyan etmilerdir. Trkler aceleyle suya atlarlar, onlar iin byk talihsizlik: riyaller ve
altnlarla dolu cepleri onlarn ounu suyun dibine srklemitir ( 23? ).
Livornoda resmi sevk'iyatlarn yan sra, Cenova veya spanyadan dorudan gelen
kayklar, mal denklerinin ortasnda, real sandklar tamaktadrlar ( 238 ). Raguzada
yzyln iyice sonunda, 1599da biri Tekirdaa, dieri de skenderiyeye parasevkiyatna
dair iki kayttan ilki talleri ve reali'yi kapsamakta ( 239 ), kincisinde yalnzca reali
332

dargento di Spagna a reali otto per pezza yer almaktadr ( 240 ). Bir nceki yl, bir Raguza
teknesi, Caalolunun (Osmanl bu talyan asll denizciye Cialazade adn vermitir,
fakat bugn stanbulun nl bir semti bile bu yanl adlandrmayla anld iin bu ad
muhafaza etmek durumunda kaldk MAK) eline dmek istemedikleri iin kayklarla
karaya kan mrettebat tarafndan Cerigoda terkedilmitir ( 241 )- Tekne sahibi ve
kaaklar yanlarnda 17.000 reales de a ocho gtrmlerdir. Baka bir ayrnt: 1604
Maysnda bir Marsilyal Raguzada bir Floransalya due centum sexagirta tres peggias
regaliorum de 8 regaliis pro qualumque pezzia borlu olduunu kabul etmitir ( 242 ).
Bylece bu dnemde Raguza spanyol paras istilasndan nasibini geni lde almtr.
Fakat hangi lke, hangi kent bu istiladan kurtulabilmitir ki? Daha nce de sylediimiz
gibi, Trkiyeye Polonyadan bile, Lvvovvla stanbulu birbirlerine balayan byk
arabalarla, riyaller gelmektedir ( 243 ). Tabii ki, talyan, Raguzal, Marsilyal, ngiliz
tccarlara ait ok miktarda ticari mektubun bize nceden belli bir manzara sunduklar
Dou Akdenize gitmenin gerei yoktur.
Artrlmalar kolay olan bu ayrntlar ana noktay grmemezi engellememelidirler.
1580den sonra beyaz madenin gerek dalm merkezinin bizzat spanyadan da daha
byk lekte, byk kentlerin talyas olduu kabul edilirse, bu konuda etrafmz
daha net grebiliriz. talya bu rol sayesinde muazzam krlar salamaktadr; grevi
kolay ve krl bir i olan, spanyann ar bol parasnn bir blmn Dou Akdenize
boaltmaktadr; talyann dier bir grevi de Ispanyann orada mparatorluunun ve
katolikliin kaderini savunduu dar Alak lkeler piyasasn zor elde edilen altn ve
beyaz paralar ile kambiyo senetleriyle beslemektir, bu besleme sonucunda nakit para
Alak lkelerdeki birlikleri, sadk uyruklar olduu kadar asileri de doyurmaktadr.
talya bylece balant, ezamanllk ve aikr asimetriler yaratan bir sitemin tam kalbini
oluturmaktadr.

Moneda largaya av olan talya

1580den itibaren spanyadan gelen kadrgalarn Cenovaya getirdikleri deerli
maden miktar, kukusuz 1598deki rekora kadar srekli artmtr ( 244 ): bu rekor, tek bir
seferde boaltlan 2.200.000 ekdr (200 bini altn olarak, 1.300.000i gm kle
olarak, 700.000i riyal olarak). 20 Haziran 1584de Gian Andrea Doriann komutasnda
20 kadrgayla getirilen 3-4 milyon eklk rakam bu rekorun asl sahibi olabilir, fakat bu
konudaki bilgilerimiz yeteri kadar kesin deildir ( 245 ). Ancak bu sevkiyatlarn muazzam
boyutlarn aklmzda tutalm. 1594 tarihli Cortaduria Mayor'un bir hesabna gre
spanyaya her yl 10 milyon altn girmektedir; bunun 6sn ihra etmektedir, kraln,
de zel kiilerin hesabna olmak zere. Artan 4 milyon ya spanya'da kalmakta, ya
da haberciler, yolcular veya denizciler tarafndan kaak olarak ihra edilmektedir. Bir
tarihi ( 246 ) yzyln sonunda her yl 6 milyon altnn talya yolunu tuttuunu ve buradan
da Yarmadann iinde ve dnda her yne daldn dnmektedir. Bu para kitleleri
daha Cenovaya (veya Villefranchea, veya Livornoya) varmadan nce rollerini
oynamaktadrlar. Sadece yaknda para gelecei haberinin kmas, tpk Madrid veya
Medina del Campoda Hindler filosunun geldii haberinin ktnda olduu gibi,
talyan piyasalarnda bolluk yaratmaktadr; bu kadrgalar ikinci bir Hindler filosu
gibidirler. Ksa bir sre sonra, talyada bu bolluklar srarl, bazen de ldrc hale
gelmilerdir. Her yerde ucuz nakit bol miktarda bulunmaktadr, /a moneda larga
hesaplar boa kartmaktadr. Kredi oyunu srekli bolluklara uyum salayamamak
tadr. Kredi alalma ve ykselmeler sayesinde yaar. Kambiyo senetleri bor almak
isteyenlere satlmaktadr, fakat para bol olduunda kim bor almak ister ki? Bu basit
mekanizmay iyice anlayalm: nakit para boldur, bunun anlam herkesin bu bolluktan az
veya ok payn alddr; piyasadan yok olan veya en azndan says azalan bor alandr,
333

yani kambiyo senedi sknts. Kambiyo senetleri nadirdir, fiyatlar ok yksektir.

Tersine durumda ise, nakit ktlamakta ve heryerde kambiyo senedi bollamakta ve bor
veren bu senetleri istedii dk fiyattan alan efendi haline gelmektedir. Simon Ruiz bu
grnte kolay yllar boyunca, ne yapacan bilemez bir durumdadr ve halinden hi de
memnun deildir. Byk ilerdeki simsarlk mesleine, bor verme, Medina del Campo
piyasasndan kambiyo senedi satn alma iini de eklemitir. Olaan olarak ona kambiyo
senedi satanlar ilerini avans almakszn yrtemeyen yn tccarlardr, nk spanyada satn alnan ynlerin bedelleri aylar sonra Floransada denmektedir. Simon Ruiz
verdii borcu gsteren kd ucuza almtr, bunu dostu ve vatanda olan ve sonra
evlilik yoluyla Toskana byk dknn kaynbiraderi olacak olan Floransadaki
Baltasar Suareze gndermitir. Hedefine ulaan kambiyo senedi krla birlikte paraya
dnr. Fakat bu parann Floransadan alnan yeni bir kambiyo senediyle Medina del
Campoya geri gnderilmesi gerekmektedir. Eer piyasada bolluk varsa, kambiyo senedi
yksek fiyattan alnacaktr ve Simon Ruiz bu ikinci ilemden krl kamayacaktr. Basit
bir ekilde konumak tercih edilecek olursa, bankac bu iten zararl kmakta veya daha
dorusu, alt aylk srede alk olduu % 5i kazanamamaktadr. Kazanamamak
kaybetmektir, kendi firmasnn parasn hatal olarak balamaktr. Medina del
Campolu yal adamn u yaknmalarndan veya Floransadaki dostun aklama veya
savunmalarndan daha ak birey olamaz ( 247 ). Sonuncusu bugn elinde para olan onu
alcnn ileri srd fiyattan vermek zorundadr diye aklamaktadr ( 248 ). Aklamala
rn srdren Floransal eski dost, olaylarn aknn tersine gitmenin tehlikeli olacan
sylemektedir: Floransa piyasasnda iddetli davranmak isteyenler (Violentar laplaza)
burada hibir kr bulamadlar diye 9 Eyll 1591de kaydetmektedir ( 249 ). Gm para
ve kle ykselmesine kar ne yaplabilir ki? Kambiyoya zg olan temel konum bu
durum nedeniyle bozulmutur, kambiyonun ileyebilmesi iin faiz hadlerinin kp
inmesi ve verimli aklklara yol vermesi gerekmektedir.
talyann bu nakit selinin basknna uramasnn bir dier resmini, Yarmadann
darphanelerinin basit bir ekilde incelenmesinden de elde edebiliriz. Bu darphanelerden
hibiri isiz deidir. Sommaria belgelerinden hareketle, Napoli Regia Zecca'snn baz
satn almlarn ortaya kartmak hi kukusuz mmkndr ( 25 ). 1599dan 1628e kadar
( 251 ) bu darphanede 13 milyon sikke basldn kaydedelim. Palermo ve Messina'da ( 252 )
veya Cenovada ( 253 ) da ayn trden bir faaliyet vardr. Paralar piyasaya kar kmaz
hemen dolama girmekte ve zellikle XVII. yzylda abucak basldklar yerleri
terketmektedirler. Venedikte Zecca ( 254 ) durmakszn para basmaktadr: kentin refah
buna baldr. Her yl ortalama olarak baslan miktar, bir milyon altn ve bir milyon
gmtr. Olaan beslenme kayna olarak tccarlar araclyla gelen paralar veya
verghe yetmediinde, zecca szlemeli satn almalar yoluna gitmektedir. Bu szlemele
rin dzenledii miktarlar bazen ok yksek olmaktadr. 1584de 500.000 dka (Capponilerle 2 Haziranda), Fuggerlerin Venedikteki acenteleri Ottlarla 140.000 mark; 1585de
gene Ottlarla bir milyon dka; 1592de Agostino Senestraro, Marcantonio ve Gio.
Battista Giudici ile 1 milyon dka; 1595 Aralnda Olivero Marini ve Vicenzo Centurione
ile 1.200.000 dka; 26 Mart 1597de Hieronimo ve Christofero Ott ile 1 milyon... Daha
sonra szlemeler klmtr, ancak Mart 1605de Gio. Paolo Maruffo, Michel Angelo
ve Gio. Steffano Borlott ile 1.200.000 dkalk bir szleme yaplmtr. Amacmz
Venedik Zeccasnn almlarnn bilanosunu kartmak olmayp, ana kitlesi itibariyle
Amerikan-spanyol gmnn doyurduu bu darphanelerin ne dipsiz kuyu olduklar
n, ne kadar itahl olduklarn gstermektir.
Ancak, uzaktaki Yeni Dnyann retim hacmini aposteriori denetlemeyi umabilmek
iin, para basm miktarlarn toplamak gerekir. bu kadar basit deildir. Burada eritilen
sikkeler, baka bir yerde bir daha eritilmektedirler; birka ay veya yl getikten sonra
334

bunlar baka bir darphaneye gemektedirler: 1548den 1587 bana kadar Napoli
Zecca's 10,5 milyon dka deerinde sikke basmtr ve bu faaliyet dneminin sonunda,
in tutto il Regno non ne siano settecento millia ducati, sadece 700 bin dka kalmtr ( 255 ).
Yani talyada para ne kadar hzl tedavl ederse o kadar bollamaktadr.
Tabii ki talya bu ayrcaln, yalnzca spanyol parasnn imparatorluk yolu
zerinde bulunma basit olgusuna borlu deildir. Bu raslant ona yardm etmektedir ama
asl etkili olan, tarihilerin kmsemekte inat ettikleri, yzyln son yllarnda ona
Almanya, Dou Avrupa, Alak lkeler, Fransa ve Ispanyayla olan ticaretinde fazla
yaratacak kadar gl olan faaliyetlerdir ( 256 ) (Floransann Kastilya ynleri almndan
kaynaklanan an hesaba katmakszn). Bu bilano, fazlalarn kendi adna birikim
yapmasna ve Dou Akdeniz ile Trkiye tarafnda verdii aklar kapatmasna olanak
vermektedirler; zaten Douyla olan bu ticaret, uzun uzadya anlattmz zere, krl
dnleriyle Yarmadann tm ticari ve endstriyel faaliyetlerini bir kat daha canlandr
maktadr. Bylece talya, hereyin sipari verildii bir akmn fiili efendisi olan deerli
madenler ve kambiyo senetleri ticaretinin merkezinde yer almaktardr. Gm enflasyo
nunda altn gvenilir deer haline gelmi ve iddihar ile uluslararas deme arac zelliini
kazanmtr. Tersine hkmler olmadka, kambiyo senetleri altn cinsinden denmek
tedirler. Flandre askerleri de cretlerinin eer tamam olmazsa, hi olmazsa bir ksmnn
altn cinsinden denmesini talep etmektedirler. Ve nihayet, daha nce sylediimiz
zere, sadece altn kurye ile gnderilebilmektedir. Demek ki eer talyann spanyaya
ihtiyac varsa, Ispanyann da, Flandreda Cenovadan hareketle ou zaman altn olarak
denecek olan borlarn gney-kuzey ynnde kapatlabilmesi iin talyaya ihtiyac
vardr. Ancak Yarmadadaki piyasalar Anverse spanyol ordularnn mutemedlerine
ulaan altn sikke ve kambiyo senetlerini salayabilirler.
te talya bir yandan spanyol siyasetinin ve Ceneviz araclyla asientos'un ayakta
tuttuu u gney-kuzey ekseninin, dier yandan da paraleller boyunca Dou Akdenize,
sonra da Uzak Douya ulaan u eksenin kesime noktasnda yer almaktadr; bu
eksenlerden biri Cenova-Anvers altn yolu, dieri de ine kadar giden beyaz maden
yoludur.
Bu sonuncu yol konusunda artc olan herhangi birey yoktur: gm burada
ncelikli olarak tedavl etmekte, Trk mparatorluu Msr ve Afrikadan beslenmesin
den tr bir altn blgesi olduundan, beyaz maden Dou Akdenizden itibaren
deerlenmektedir; ran, Hind ve bazen de Filipinler kavanda ine ularken, douya
doru yapt yolculukta daha da deerlenmektedir: in altn iki mark altn
karlnda sekiz mark gm kuru zerinden mbadele edilmektedir, yani le 4 ki
Avrupadaki parite en azndan le 12dir. Gzergh Amerikadan .balayan ve, ya
Akdenizden ya da mit Burnundan dnya turu yapan bu talya-in ekseni bir yapdr,
bir srekliliktir, dnya ekonomisinin ancak XX. yzyln bandan silinebilecek olan
gl bir izgisidir. Bunun tersine, Cenova-Anvers ekseni uzun sren bir konjonktrn
rn olmaktan ibarettir. Bu eksen spanya Alak lkeleri elinde tuttuu srece, yani
1714e kadar ve denetledii gm enflasyonu srdke, yani 1680e kadar, ayakta
kalacaktr ( 257 ). Demek ki XVII. yzyln tm boyunca talya bu iki eksenin kesime
noktas olarak kalacaktr. ngiliz, HollandalI, St.Malolu ve bazen de Cenevizli yelkenli
ler, sava gemileri veya deil, Cadiz limanndan Cenova veya Livornoya, o zamanlar
herkes tarafndan kuru olarak adlandrlan sekizlik sikkeleri tamaktadrlar ( 258 ).
Btn bu trafik, skenderiye, Byk Kahire, zmir, Halep ve Dou Akdenizin dier
yerlerine ulamaktadr. Kurular ad geen btn bu yerlerde ve hatta randa ok
aranmaktadrlar diye yazmaktadr, kitab 1706da bir daha baslan ve nl Ricardonun
byk babas olan Samuel Ricard ( 259 ). Bunlar altn deil gmtr. ok eski bir Venedik
335

muhtras (1668) ( 26 ), tabii yle olacak, Msrda ungari veya zechini senzaperdervi cosa
veruna; ma bisogna esser praticd" harcanabilirler, yani gerekte hibir kayba uramadan,
fakat iini bilmek gerekir demektedir. Sekizlik sikkelerle gm zerinden % 30a kadar
kazan salamak mmkndr. Gney-kuzey eksenine gelince, o da yerinde durmakta
dr. 1627den sonra ( 261 ) Cenovann ncelii kukusuz azalmtr, fakat 1650lerde bile
Cenevizli bankaclar spanya hesabna Alak lkelere teslimat yapmaktadrlar ( 262 ).

Cenevizlilerin yzyl (263)

Bu n aklamalar, byk kapitalizmin takviminde, Fuggerlerin ksa yzylndan
sonra ve Amsterdamn kark kapitalizm yzylndan nceki yerlerini 1557-1627
arasnda alan Cenevizli bankerlerin payn daha iyi belirlememize yardm etmektedirler.
1627 yerine 1640 veya 1650 demeyi tercih ettiimi itiraf ediyorum ( 264 ), fakat bu pek fazla
nemli deildir. Cenevizlilerin talihinin 1557de spanyol devletinin garip iflasnn
ertesinde sihirli bir denek darbesiyle birden bire almad ve 1627de de Kastilyann
beinci veya altnc iflas vesilesiyle, kont dk Olivaresin Kastilya tacna bor verenlerin
birinci srasna Portekizli Marranolar ykseltmesiyle aniden tersine dnmedii aikr
dr. Cenova uzun bir sre daha uluslararas finansn ekseni olarak kalmtr.
Cenovann eski zenginlii, 1528de siyasal olarak tamamen ters tarafa dnmesi,
talihinin ykseliini nceden hazrlamlardr, tpk Andaluya ve Sevillaya erkenden
yerlemesi ( 265 -), yalnzca Andre E. Sayousnun almalarndan beri iyice bildiimiz
spanya ve Hindler arasndaki ticarete deil, ayn zamanda Sevilla ile Alak lkeler
arasndaki ticarete de katlmas gibi -bu ticaret tekini beslemektedir-, Richard
Ehrenberge dayanarak ( 266 ) Cenevizlilerin Anversde stn hale gelmelerinin ge bir
tarihte, 1555den nce olmadn kaydediyorum, fakat yzyln bandan itibaren
Escaut piyasasnda faal olmular ve 1488-1514 arasnda buraya gelen ilk talyan
tccarlar olmulardr ( 267 ). Daha sonra kuzey-gney balantlarn, en azndan 1566ya
kadar finanse etmie benzemektedirler.
Her hal- krda onlara en byk frsat Fuggerlerin ve hempalarnn yorulmalar
salamtr, yzyln ortasndaki ar resesyonun darbesini yiyen Fuggerler 1575 ve
1595deki ksa yeniden sahneye klarnn dnda, tehlikeli asientos oyunundan
ekilmilerdir.
Asientos oklu hkmleri olan ve Kastilya hkmetiyle hombres denegocios arasnda
imzalanan szlemelerdir. Bunlar ksa vadeli avanslar olup, zellikle Sevillaya deerli
maden geliine bal olarak denebilir niteliktedirler: bu geliler kesiklidir; kral iin sz
konusu olan bu dzensiz gelilerin yerine dzenli bir hazine ikme etmek ve zellikle de,
her ay Alak lkelerdeki spanyol birliklerinin maa ve dier masraflarn ounlukla
altn cinsinden demektir. Cenevizlilerin becerileri 1557den itibaren yalnzca Katolik
Kraln Kastilyadaki veya Kastilya dndaki eitli kaynaklarna bavurmakla snrl
kalmam, ayn zamanda muazzam miktarlara varan avanslarn biraraya'getirmek ve
garanti altna alabilmek iin, spanyol hatta talyan kamu tasarruflarn da kullanm
lardr. Gerekten de, kral onlara 1561-1575 arasnda juros resguarda'\ax salamaktadr
( 268 ), bunlar ilke olarak verilen borcun gvencesi niteliindeki kamusal gelirlerdir, fakat
asentistas bunlar istedikleri gibi kullanabilmektedirler. Bunlar dostlarna ve tandklar
na ve bunlar almak iin acele eden nceden sraya girmi kimselere satmaktadrlar. Tabii
ki Cenevizliler sonradan krala geri vermek iin Juros'\an geri almak zorundadrlar, ama
bu i bedelleri dendiinde yaplacaktr. kinci beceri: 1559-1566 arasnda, Kastilya
mliyesinin yeniden dzenlenmesi srasnda, btn eski borlarn, bir cins Casa di San
Giorgio haline gelen Casa de la Contrataciona devri srasnda nakit sacas yasaklanmtr
336

( 269 ); Casa de la Contratacion artk juros'u kendi kaynaklaryla deyecektir ( 27 ). Bu,

Kasm 1560 tarihli byk Toledo kararnamesinin amacdr ( 271 ) ki, tarihiler bunu, tpk
1557deki birincisi gibi iadamlarnn suskun onaylan dahilinde yaplan ek bir iflas ilan
saymaktadrlar. adamlar eski alacaklarnn byk bir blmn juros olarak elde
etmilerdir, fakat kendi alacakllarna bu paradan deme yapabilmektedirler. Bu
dzenlemeler esnasnda Cenevizliler Fuggerlerden daha az zarara uramlardr.
Krlarn nakit olarak ihra edemiyorlarsa da, bu krlar kolaylkla ap, yn, zeytinya,
ipek vb. spanyol mallarna yatrlabilir ve bu mallar talya veya Alak lkelere ihra
edildiinde, onlara bu uzak lkelerde ihtiya duyduklar nakit kaynaklar salayabilir
lerdi. 1566dan sonra ( 272 ), Flandredaki karklklar nedeniyle yeniden istedikleri gibi
gm sikke ve kle ihra etmelerine izin verilince, herey onlar iin daha uygun hale
gelmitir.
Fakat ana sorun Alak lkelere yaplacak altn transferi ve orada yaplacak altn
cinsinden demeler olarak kalmaya devam etmektedir. Bu sorunu zebilmek iin
Katolik kral zorunlu olarak uluslararas kapitalistlerin yardmlarna bavurmaktan
kanamamtr; yzyln ortasndan nce Yukar Almanyal Almanlar ve 1557den sonra
Cenevizliler. II. Felipe, V. Carlosdan da fazla bu yardma mahkmdur. Uluslararas
piyasada beyaz madene egemendir, fakat bakr, kambiyo senetleri ve altn onun
hkmne tabi deillerdir. Bakr nemsiz bir role sahiptir. Ancak bu mtevazi para
madeni berik Yarmadasna yabancdr ve bu yzylda Almandr ve XVII. yzylda da
sveli ve Japon olacaktr. spanya karln deyerek bakr kolayca elde edecektir ve
1550lerde Dou Hind adalarnn talebine bal olarak bakrn ok byk yklemeler
kaydetmesine kadar Portekizdeki durum da gerginlemeyecektir ( 273 ). Anlatldna
gre, kral Don Manuelin dneminde, 1640lardabile bakr Portekizde altna kar prim
yapmaktadr ( 274 ). Kambiyo senetleri konsunda, bazen akl snrlarn zorlayan kredileri
temsil edenler ile, ticaret bilanosunun fazlalklarn karlayanlar birbirlerinden
ayrmak gerekmektedir. Oysa, Amerikan hzinelerinden akna dnm olan spanya
heryandan ticaret a vermektedir, fazlas olan lkeler ise Alak lkeler (veya eskiden
yle) ile talyan piyasalardr. te bu sonunculara ait ktlar satn almak gerekmek
tedir. nk ilke olarak altn cinsinden denmeleri gereken kambiyo senetleri, sar
sikkelerin karmak akmlarna yn vermektedirler. Oysa Avrupaya Amerikadan sar
maden az miktarda gelmektedir, yleyse ou zaman eski sikkeleri kullanarak yaamak
gerekmektedir.
Ceneviz kapitalizmi btn bu ynlerde abucak stnlk kuracaktr, fakat iyice
belirtelim ki, bu talyann tmnn yardm olmakszn gerekletirilemezdi. Bu yardm
ilerin baarsn salamtr. Para sknts olan Cenevizliler kendi kentlerinden ve
bundan da fazla olmak zere, talyadan aldklar sikkeler ve kambiyo senetleri
salamlardr. 1607de ( 275 ) Cingue Savii bunu tek bir kelimeyle aklamaktadrlar,
nk olay kendiliinden ortadadr: beyaz maden (ve Lizbon'dan eker ile karabiber
alm im kredi de) salaycs olan Cenevizliler hanno sicuro modo di estrazer da questa
citta guanto oro vogliano, Venedikten istedikleri kadar altn ekebilecekleri konusunda
emindirler. Ve Almanya ile Alak lkeler zerine de bir o kadar kambiyo senedi
ekebilirler. Ambrosio Spinola ve Gio. Jacomo Grimaldi, 1596 iflasnn ertesinde
Cenova Cumhuriyetine durumu aklarlarken, Alak lkelere salamaya sz verdikleri
(II. Felipenin talebi zerine ve Contratacion'un -biz sendika derdik- dier tccarlar adna)
miktarlar konusundaki zorluk bylesine ihtiyatlar olaan olarak saland Floransa
ve Venedik piyasalarnn (iflasn iddetli sonularndan tr) hemen hemen tamamen
alt-st olmu olmalardr diye anlatmaktadrlar ( 276 ). Bu iki kent olmakszn riyaller ve
gm kleler iin bu kadar dzenli alclar ve kuzeye baa bel olacak paralar
tamaktan kurtaran, hem de orada vazgeilmez nitelikte olan sar maden sevkiyatna
337

olanak veren kredi ve altn salayclar bulmak olanakszdr. Bu altnn vazgeilmez

olduunu tekrarlayalm. Alak lkelerdeki askerler maalarnn bycek bir ksm
nn altn cinsinden denmesini talep etmekte srarldrlar, bunu karlarna daha uygun
ve kendileri iin daha rahat bulmaktadrlar. Altn sikkeler prim yapmaktadr ve daha
dk hacimle daha byk deerlerin aktarmna olanak vermektedirler. Bylece gm
sikkeler srekli olarak altn sikkelerle deitirilmektedir. Tccarlar gerekte bu klfetli
zorunluktan kurtulmak iin gm sikkeleri, hatta cretin bir paras olarak kuma
verilmesini dayatmay denemilerdir. Bu konuda yava bir gelime meydana gelmitir.
Beyaz maden III. Felipenin tahta kmasndan nce kendini kabul ettiremeyecektir; ilk
aamalarn bakr-gm karm sikkelerin enflasyonunun meydana getirdii yava
sre iinde, spanyol gm riyali uluslararas bir para mertebesine ulaacaktr. te
yandan, gmn kendini kabul ettirmesini grmek iin yzyln sonuyla izleyen
yzyln banda barn geri geldiini de grmek gerekmitir. Bar asker taleplerini
deersizletirmi ve onlarn etkin tehditlerine son vermitir.
Fakat o tarihe kadar altn sikke askerin o kadar gl bir talebi olmutur ki, yzyln
en byk para dolam izgilerinden biri haline gelmi ve ilk kez Felipe Ruiz Martinin
gsterdii zere ( 277 ) bu dolamn yapsal bir zellii olmutur. Bu balamda, 1569
ubatnda Alba dk, Mansfeldt komutasndaki bir birlii Fransadaki katoliklerin
yardmna gndermitir ( 278 ). Birlik iin altn sikkeleri tayacak atl arabay
doldurabilmek zere, Diego de Gueinesi Rouen, Paris ve Lyon tccarlarna bavurmaya
gndermek ve belli bir bedele katlanarak, monedas de plata como se rescibieron de los
mercaderes a escudos de oro en oro, tccarlardan elde edilen gm paralar altn eklere
evirmek gerekmitir. Bu kk olayn gndelik bir geree parmak basmamza ve
bundan geni bir bak asna ulamamza izin vermesi gibi bir avantaj vardr. 1579da
Piacenza fuarlaryla rgtlenmesi tamamlanan ve yzyln bitiminden sonra da srecek
olan Cenevizlilerin genel sistemi, Alak lkelerden grld haliyle, mal, gm,
kambiyo senedi zerine dayal, tek kelimiyle Batnn tm serveti zerine dayal bir dizi n
akm varsayan geni bir altn akdr. Bu oyun galip gelmektedir, fakat baz egemen
kurallara sayg gsterilmesine dayaldr.

Piacenza fuarlar
Cenevizlilerin zaferi ancak 21 Kasm 1579 gn ( 279 ), Besanon fuarlar denilen
fuarlarn, onlar tarafndan Piacenzaya aktarlmalaryla herkesin gzlerinin nne
serilmitir; bu fuarlar ok nadir kesintiler dnda, 1621 e kadar ( 28 ) Ceneviz denetimi
altnda kalacaklardr. Besanon fuarlarnn kkeni belki 1534e kadar geriye gitmektedir
( 281 ). Cenevizli tccarlar, Fransa kralnn 1528 ihanetini hibir zaman affetmemesi
nedeniyle Lyonda bu cinsten glklerle karlamlar, Fransa kralnn istei zerine
onlar topraklarndan kovan Savua dkyle bu cinsten glklerle gene karlamlar ve
kendi iadamlaryla onlarn i yaptklar kimselere bir buluma yeri bulmak zorunda
kalmlardr. Bu buluma yeri nce 1535 banda Lons-le-Saumierde Foire des Rois,
sonra da Besanonda uzun bir dizinin ilki olmak zere, ilk Paskalya fuar olmutur. Bu
yer deitirmeyi V. Carlos deil de, yeni buluma yerine daha fazla sarlan Cenova
Cumhuriyetinin bizzat kendisi harekete geirmitir, nk Franszlar 1536da Savua ve
Piemonteyi igal etmilerdir ve Besanona Lombardiyadan, svire kantonlarndan ve
Franche-Comteden dorudan ulamak mmkndr; nk bu zararl ve can skc
uzak buluma yerinin, Lyonun ve fuarlarnn burada harekete geirdii para ve mal
ylmalarna yakn olmak gibi bir avantaj vardr ve Lyondaki ritm sonradan
Besanonda aynen devam edecektir ( 282 ). Akdeniz ile Anversarasndaki yolun ortasnda
338

bulunan Lyon hala dnya zenginliinin gerek bakenti olarak kalmaya devam
etmektedir, bu da Besanonda pek iyi bilmediimiz zorluklarla karlaan Cenevizlilerin
fuarlarn herhalde 1568de ( 283 ) Polignyye, sonra da Chamberyye tayarak, bylece
gneye yaklamalarn, ama hep Lyonun yrngesinde kalmalarn aklamaktadr.
Lyondan yola ktktan sonra Savua yolu zerindeki ilk nemli ky olan Montluelde
vaplan ok sayda demenin de kantlad zere, Lyona komu olmak gerekiyordu
( 284 ). Demek ki, fuarlar Parma dkne ait topraklar zerindeki Piacenzaya geileri
belirleyici olmutur. Bu Alp engelinin yeni buluma yerinden ayrd Lyondan bir
koputur. Piacenzaya bu yerlei ayn zamanda, geen drt yl boyunca sren ve
tarihilerin bugn gerek nedenlerini aa kartmaya baladklar ( 285 ) uzun bir
bunalmn son sahnesidir. Burada sz konusu olan Ceneviz yldznn en yksekte olduu
noktadr.
Juros de resguardo ile uyum iindeki asientos sitemi, II. ciltteki 60 numaral
grafiimizin tek bana gsterdii zere, 1566dan itibaren geni lde Flandredaki
karklklar ve licencias de saca sayesinde ( 286 ) ve Okyanus yolundaki kopuklua ramen
gelimitir. Yeni Bakent Madride aaal gnlerinde yerlemi olan ve burada nemli
szlemeler imzalayan, Alcala de Henares ile birlikte burada bir kambiyo piyasas
rgtleyen Cenevizlilerin bu kstah ykselileri spanyol kamuoyunda iddetli kskan
lklara yol amaktan geri kalmam, bundan da vahimi, ayn cinsten kskanlklar bizzat
II. Felipenin evresinde ortaya kmlardr. 1573-75 Cortesi bu yabanclara kar
iddetle dikilmitir ( 287 ). Fakat onlara saldrmak baka ey, yerlerine koyacak birey
bulmak baka eydir. II. Felipenin bizzat kendisi ve danmanlar, spanya ve dier
yabanc piyasalarn tccarlarna bavurmann mmkn olduuna ok abuk inanm
lardr. Bunun sonucunda, 1 Eyll 1575 kararnamesiyle tek bir hareketle Cenevizlilerin
tm gelecei tehlikeye sokulmutur. 14 Kasm 1560tan itibaren yaplan btn asientos
iptal edilmi ve yasad ve hilekr iln edilmilerdir. Btn hesaplar Alak lkelerde
1575te kartlan Pragmatiquete yer alan (ama 1 Eyll tarihini tamaktadr) tek tarafl
kurallara uygun olarak yeniden ele alnacaklardr. Bunun Cenevizliler asndan anlam
muazzam kayplardr. tiraz etmiler, tartmaya girmiler, Kastilya camara'snda dava
amlar, ama zellikle Flandre ynne olan deme sistemini etkin bir ekilde kilitlemilerdir. Hatta o sralar Alak lkelerdeki protestan asileri bile desteklemi
olmalar muhtemeldir. Ancak bu dramatik yln Aralk aynda, ok sert bir siyasal ve
toplumsal devrimle alt-st olan Cenova (ne yazk ki bu devrim derinlemesine bilinme
mektedir) bir yanda yalnzca para ticaretiyle uraan Nobili Vecchi ile, dier yanda
loncalarn destekledii sradan tccarlar olan Nobili Novi (di San Pietro)'yi kar karya
getiren bir ayaklanma yaamtr. Asiler kavgay kazanmlar ve ynetim mekanizmala
rn ele geirerek cretleri ykseltmilerdir. Bankaclar kent yaknlarna bazlar Milano
yolu zerinde Novi yaknlarndaki Sararelle civarndaki Battista Spinolann topraklar
na ( 288 ), bazlar da Savuaya ekilmilerdir. Fakat galip gelen taraf, kenti fiilen
ynetememi ve daha kts, muazzam fnans mekanizmasn hi iletememitir, zaten
bu mekanizma II. Felipenn Eyll kararnamesiyle o kadar byk bir yara almtr ki,
Lyondaki Buonvisiler Ekim 1575de Besanon Paskalya fuarnn alp alamayaca
n ve alrsa nerede alacan endieyle sormaktadrlar ( 289 ). Demek ki bu byk
mcadelede, bu 1575 ylnn sonunda kimin kazand henz belli deildir. Cenovadaki
mcadele, spanyadaki mcadele, Avrupann tm piyasalarndaki Cenevizli tccarlarla
Cenevizli olmayanlar arasndaki rekabet, bunlarn hepsi birden tek bir kavgay meydana
getirmektedirler.
Cenoval bankaclarn zaferi, onlar iin spanya kralyla 5 Aralk 1577de imzalanan
medio general olacak ve 1575in sert tedbirlerini yumuatacak olan anlamann
339

imzalanmasna kadar, iki yl daha gecikecektir. Bu zafer ancak Kastilyal tccarlar ile
Habsburglarn kaytsz artsz hizmetkrlar Fuggerler de dahil, kavgaya katlan
btn dier tccarlarn gszlkleri ve dengesizlikleri sayesinde elde edilebilmitir.
Devreye sokulan sermayeler yetersiz olmular, ok abuk geriye alnrlarken, ulamalar
gereken yerlere doru ok yava ilerlemilerdir. te yandan, Cenevizlilerin kambiyo
senetleri ve altn zerinde uyguladklar abluka etkin olmutur. Cenevizliler rakiplerinin
rahata davranmalarna izin vermeyecek kadar fazla manevra olanana sahiptirler.
Lizbon, Floransa, Lyon hatta Paris ve Fransz yollar zerinden yaplan hibir
sevkiyat istenilen hza ulaamamtr. Sonu: maalarn alamayan spanyol birlikleri
ayaklanmlar ve bir sr deiiklikten sonra Kasm 1576da Anversi zaptedip, korkun
bir ekilde yamalamalardr ( 29 ). Tpk spanyollarn 1575de Cenovadaki ayaklanma
da hi sorumluluk paylarnn olmadn dnmenin temkinli bir tavr olmayaca gibi,
Cenevizli iadamlarnn destek vermediklerini dnmenin de temkinli bir davran
olmayaca bu dramatik olaylar kral uyuma areleri aramak zorunda brakmtr. Bu
tarihe kadar kral bir Ceneviz mektubunda belirtildii zere, poco volunt di mitigare il
rigoro dil decreto gstermitir ( 291 )- Ama kalbinin derinliklerindeki tercihi oluturan bu
kat tavr srdrmek nasl mmkn olacaktr? Mart 1577den itibaren ciddi grmeler
balamtr. Bu mzakereler ancak 5 Aralk 1577desonucaulaacaklardrve/ombreirfe
negocios Katolik Kraln emrine hemen, Cenova, Milano, veyahut Napoli veya Sicilyada
denebilir nitelikte, 5 milyon altn ek vereceklerdir.
Bu arada Cenovada'herey dzene giriyor ve Milano ile Toskana tccar bankalarnn
desteiyle yeni bir zm biimleniyordu: Parma dknn topraklarnda, Piacenzada
kurulan fuarlarn zm. Birka inkita (rnein 1580 Paskalyasnda fuarlar Lyon
yaknlarnda, Savuadaki Montluelde kurulacaklardr) hari, ierdikleri sistemle birlikte
bu fuarlar 162le kadar Cenova denetiminde olmak zere, yerlerinde kalacaklardr.
Akdeniz Cenova araclyla, dnya servetinin denetimini uzun bir sre iin eline
geirmitir.
Bu baarnn Piacenzadaki grnts aka mtevazidir ( 292 ). Burada ne Lyonda
ki, ne de Frankfurt veya Leipzig halk fuarlarndaki amata vardr. Burada slogan
gizliliktir.
Tebli (1 ubat); Paskalya (2 Mays); Austos (1 Austos); Btn Azizler (2 Kasm)
gnlerinde olmak zere ylda 4 kez 60 kadar iadam biraraya gelmektedirler. Bunlar
banchieri di conto'dur; birka Cenevizli, Milanolu, Floransal, bunlarn hepsi giri aidat
ok yksek olan (400 ek) ve piyasadaki insanlar tarafndan seilmeyi gerektiren bir cins
kulbn yeleridir. Fuarn nc gn conto'yu, yani nemini belirtmenin gereksiz
olduu kambiyo kurunu saptayanlar bunlardr. Banchieri di conto'nun yannda sarraflar
veya ou zaman sylendii gibi cambialori yer almaktadr, bunlar 2.000 eklk teminat
karlnda fuarlar izlemek ve burada i yapmak (buna bilanci'\enni arzetmek
deniliyordu) hakkn elde etmektedirler. nc kategori ise heroldi (veya trattanti)'lerden, firma temsilcileri ile simsarlardan olumaktadr. Demek ki kat bir dzenleme ile
disiplinin saland en fazla 200 kii; uyumazlk halinde son aama olarak ok gl
Cenova Senatosuna giden durumlarn son karar yeri buras olmaktadr.
Bu fuarlar ciro veya buluma fuarlardr, bu szler Savaryye aittirler ( 293 ),
talyancada riscontro denilmektedir. Her tccar bu fuarlarda ciltli bir defter sunmakta
dr -iinde denecek veya tahsil edilecek kambiyo senetlerinin bulunduu scartafaccioilk yaplacak i yazlar dzene sokmak, kabulleri elde etmektir ve sonra fuarn btn
ilemleri kar karya getirilerek bir dizi iptal ve tamamlama ilemine ulalmaktadr.
Sonuta, balangtaki muazzam deme rakamlaryla hibir ilgisi olmayan bir pasif veya
aktif kalmaktadr. Herey gne grm kar gibi erimitir. Fuar uygulamasnn
340

gerektirdii zere, altn cinsinden denen farklar iin kk miktarda bir nakit yeterli
olmaktadr. Ve ou zaman alacakl, alacann baka bir yere veya baka bir fuara
aktarlmasn kabul etmektedir. Bylece borlular lehine bir kredi yaratlm olmaktadr.
lemlerin ayrnts tabii ki daha karmaktr; eer 1633de ( 294 ) Cenovada yaynlanan
Cenevizli Domenico Perinin klasik kitab IINegociante'ye baklacak olursa, uygulama
da nceden hazrlanm kambiyo tablolarna ramen, gene de ciddi zorluklarn kt
grlecektir. atmal durumlar bol miktarda ortaya kmaktadr. Alkanl olmayan
katlmclar iin fuar sorumlular, beinci gn yalnzca boluklar doldurmann yeterli
olduu kambiyo senedi modellerini dolatrmaktaydlar.
Bylece, bu hzl ilem fuarlarnda muazzam demeler yaplmaktayd. Davanzatiye
gre ( 295 ), bu fuarlarda 1588den itibaren 37 milyon mark ekden fazla bir miktar ilem
grmekteydi ve birka yl sonra, Domenico Perinin ( 296 ) sylediine gre bu rakam 48
milyonu bulmaktayd. Kambiyo kotasyonlar elimizdeki tccar mektuplar sayesinde
oluturulabilirler. Fakat en azndan Cenevizli bankaclardan birini muhasebesine ve
mektuplarna sahip olmadmz srece, olaylar dtan grmeye mahkm olarak
kalacaz. Gerekten de Cenevizlilerin btn gelecekleri olduka ince, ve incelikle
kullanlan bir mekanizmaya dayanmaktayd. Onlar 1577de nakitten daha fazla kda
sahip olmakla sulayan, mehr papier als baargeld ( 297 ) Fuggerlerin Ispanyadaki
temsilcisinin keyifle dedii gibi, onlarn egemenlik alan kdn egemen olduu alandr.

Kt yzyl
Kt yzyl 1579daki ilk Piacenza fuarlaryla birlikte balamamtr. Yzyln
btn onu hazrlamtr. Fakat 1566dan veya daha iyisi 1579dan sonra, kt o kadar
byk bir yere sahip olmutur ki, i dnyasna az veya ok yaklaan hi kimse bunu
farketmekten uzak kalamamtr. Grevler birbirlerinden farkllatklarndan tr, bir
bankaclk meslei dier ticari faaliyetlerden, bankerlikten veya daha dorusu finansr
lkten ayrlmtr, nk bu faaliyet balangta hkmdarlarn paralarna ynelik
olmutur. Bu yle bir meslektir ki, biz tarihiler o ada yaayan birok insann
aknln kavrayabilmek iin onun nisbi garipliini kefetmeliyiz. Para mal izler diye
dnmektedirler bilgeler veya drstler; gerek deiim sznden bunlar bu meru
trafikten doan sonular anlamaktadrlar, fakat para maldan koparak ayr bir ticaret
konusu haline gelince, bu durumu kabul edememektedirler; ayn ekilde Piacenzada
ou zaman hereyin birer yaz oyunuyla zlmesi onlara ters gelmektedir. II.
Felipenin kendisi de kambiyodan hibir ey anlamadn itiraf etmitir ( 298 ) ve belki de
bu anlayamama nedeniyle Cenevizlilere bu kadar dman olmutur.
Yar yarya gemiine gmlmeye devam etmekte olan Venedikte kt uzun zaman
ihtiyatl bir ziyareti olarak kalacaktr. 1575 tarihli bir Venedik belgesi ( 299 ), Trklerle
giriilen mcadele dneminde alnan byk sava borlarnn bilanosunu kartmak
tadr, bu borlarn toplam 5,5 milyon dkadan fazladr. Ellerinde bulunanlarn
denmesi iin getirdikleri tutte le lettere di cambio bu toplam iinde 216.821 dkalk yer
tutmaktadr, yani btnn % 4nde biraz daha az. Bu snama tabii ki tek bana
sonulara ulatracak nitelikte deildir: bu borlar piyasadan alndklar iin bunlarn
altn kle (57.772) veya gm kle (1.872.342) veya sikke (3.198.420) olarak
denmeleri mantkldr. Ancak gerektiinde, ktlarn ve bunlarn yol atklar meru
veya gayrimeru oyunlara itiraz eden bir Venedikli mutlaka bulunacaktr. Yarglar,
tpk 1573de Madridden Signoriaya, Cenevizli asentistas'n gerek ve drst ticaret
olan mal ticaretinin bir yana itilmesine neden olan, yalnzca negoziatorre dei cambiyle
uraan hatta mal ticaretiyle uramann cos da bezarioto et da genle pii bassa,
yalnayak, ba kabaklar ve en alt dzeydeki kimselere uygun olduunu dnen insanlar
341

olduklarn yazan u Venedikli eli kadar serttirler ( 30 ). 1573te bylesine bir dnce
henz anlalabilir niteliktedir. Fakat, otuz yl sonra bir an iin parlayan ve abucak
snen bir Aydnlanma ann ortaya kt, bir Leonardo Dona gibi birok
kimsenin ekonomik hesaplara ilgi duyduu, ticaret, siyaset ve para hakknda biraz edebi
ama gene de aydnlk dolu bir sr sylevin verildii Venedikte, bu insanlarn kdn
yaylmas, bu deme biimlerinin artk di farsi con denari yerine, nakit yerine, artk
cambio ile yaplmas gibi bir yenilik karsndaki srekli aknlklarn anlamak
glemektedir. Tekrarlanan sramalarla birlikt^yeniden deitirme'ye gelince, Venedie Floransal veya Cenevizli yabanc bankaclar tarafndan getirilen bu yntem de onlara
tpk bir pernicioso et perpetuo ziro tra mercante e mercante godendo quali banchieri
particolari le facult de infmiti negocianti olarak gzkmektedir ( 301 ). Demek ki Venedik
tccar ve zenginleri bu fiere di Bizensone'lern sapkn dnyasna zorla ekileceklerdir.
Ancak bu evren makldr, nk gelecek onundur ve onu anlamayanlarn
eletirileri ne olursa olsun, yapabilmek iin zek gerekmektedir. Kdn n plana k,
doumu deilse bile ilk serpilmesi aslnda ekonomik hayatn yeni bir yapsnn
balangcdr ve ona artk ilve edilmesi gereken ek bir boyut getirmitir. Cenevizliler bu
oluumda nc roln oynamlar ve ok erkenden, en ileri tekniklere ait avantajlara
sahip olmulardr. Hatalar bu stnle tamamen bel balamalar ve mali alanda
kendilerini kaybederken, 1566da bile ok byk bir yere sahip olduklar, Atlantik
ticaretinden tamamen kopmalardr. Yar yarya kendi haline terkedilmi olan bu
okyanus dnyas ( 30 - 2 ), geliecek, olgunlaacak, kendi tccarlarnn ve ksa bir sre sonra
da kendi maliyecilerinin nne geecektir. Cenevizlilerin bozgunu, aceleyle sylendii
gibi, finansn, kdn iflas veya, geleneksel ticarete sadk kalm olan tccarn zaferi
olmayp, Amerikann kefinden itibaren kendini belli eden ve tamamlanmas bir
yzyldan fazla sren bir baka kapitalizmin bir corafi devrim lehine ilerlemesidir.
Nihayet, bu yeni maliyecilerin, Madride 1627de mdahale edecek olan ve arkalarnda
kuzeyin kararl bor vericilerinin bulunduu Portekizli kreditrlerin zaferidir. Gerekten
de, en azndan 1609dan itibaren en modern kredininki de dahil, btn st yaplara sahip
olan ve Akdeniz kapitalizminin yerine gececek olan Hollanda kapitalizminin aamala
rndan biridir. Fakat, sabrla oluturulmu Akdeniz kapitalizmi, Hollanda kapitalizmine
btn modellerini salamtr.

II. Felipenin sonuncu iflasndan

III. Felipenin ilk iflasna (1607)
II. Felipenin 1596daki sonuncu iflas ile III. Felipenin 1607deki ilk iflas, bizi
konuulmalar yasaklanm olan u geni sorunlarn iine gtrmektedir. Bizim iin sz
konusu olan bu deiimlerin olaysal tarihini anlatmaktan ok, yakn tarihlerde yaplan
aratrmalarn geni lde deitirildikleri aklayc emalarmzn salamasn yapa
bilmek iin, bunu derin nedenlerini ve srekli faktrlerini anlamaktr.
Bu alanda net grebilmek iin dramatik ve her zaman ok yakndan gzlenmi bir
tarih tarafndan gzlerimizin kamamasna izin vermemek; siyasal veya ekonomik veya
toplumsal veya kltrel her egemenliin bir balangc, bir ykselii ve bir k
olduunu dnp sonra da bunu tekrarlamak, kapitalizmin aamalarnn yani onun
kopu ve mtasyonlarnn baka kopular ve mtasyonlarn sonucu olduunu anlamak
yeterlidir. Tpk Fuggerler yzyl, Cenevizliler yzyl, daha sonra da Amsterdam
yzylnn en fazla iki veya kuak boyu srm olduu gibi.
1Kastilya devleti ile iadamlar arasndaki atmalar her zaman, birbirini izleyen iki
aamadan meydana gelmektedirler: nce kavga edilmekte, sonra uyuulmaktadr; tpk
342

1596-97de olduu gibi, kn uzun uzun tartlmakta (nk aceleye sevkeden birey
yoktur), sonra yazla birlikte devletin acil ihtiyalarnn belirmesiyle, iki taraf da acele
etmekte ve bu durumda ortaya kan uyumaya medio general ad verilmektedir. 1577de
bir, 1597debir, 1607deiki, 1627de bir medio general vardr. Kavga veya daha dorusu
iflas, her zaman decreto olarak adlandrlmaktadr.
2- Kastilya devleti her defasnda kaybediyorsa da, bunun nedeni hombres de
negociosa nazaran bir arlnn olmamasdr, bunlar ona nazaran bir yzyl ileridirler.
II. Felipenin Cenevizlilere kar kzgnl onun inatln, durdurulmu iradesini
gstermektedirler, ama uzgrlln deil. Eer uz grl olsayd, 1582de ona
nerildii gibi bir devlet bankas kurar veya 1596da ona anlatld gibi talyan tarzna
gre Monti olutururdu; veya bir enflasyon siyaseti izlerdi (acaba bunu denetim altda
tutmak mmkn olabilir miydi?). Nihayet, II. Felipe bana hep bir XIX yzyl Gney
Amerika hkmetinin konumunda olarak gzkmtr: madenlerinin veya plantasyon
larnn rnleri bakmndan zengin, ama uluslararas finans karsnda ayn derecede
aresiz. Bu hkmet istedii kadar kzabilir, hatta vurabilir de, ama sonra da boyun
emek, kaynaklarn ve ynetim mekanizmalarn teslim etmek, anlayl olmak
zorundadr.
3- flas, yani sonuta hesaplarn iddetli bir ekilde dzene sokulmasnn olduu her
seferinde, byk oyuna katlan oyunculardan kaybedenler bir delie saklanmakta veya
gizlice kulise doru komaktadrlar: 1577de Yukar-Almanyal tccarlar, 1627de bizzat
Cenevizliler, fakat bunlar tpk 1557de Fuggerler gibi sahneyi tamamen terketmemilerdir. Ancak kural konusunda hibir kukuya yer yoktur.
4- Kayplar her seferinde,mali ykler altnda gerekten ezilen Kastilyal ve spanya ile
talyadaki tasarruf ve mlk sahiplerinin zararna olmak zere yanstlmaktadr.
Bankaclar olduka, zorunlu olarak Rus fonlarn gtrenler de olacaktr.
1590dan, bundan da fazlas 1593 ve 1595den itibaren herey Kastilya devletinin
yakndaki iflasn ngrmeye izin vermektedir. Bu devletin harcamalar snrsz, gelirleri
dte ve vergileri azalmaktadr; skntl bir ekonomik dnem iflaslar ve bor
nedeniyle hapse girileri artrmtr. Bu zorluklarn ortasnda yalnzca Amerikadan
gelen gm miktar artmaktadr, o kadar ki, Sevilla, Barselona, Cenova, Venedikteki
veya Ren yoluyla Alak lkelere ulaan btn deerli maden akm dzenlidir ve iyi
ilemektedir. Bu tabandaki kolaylklar yanlglar yaratabilmekte ve yaratmakta, iadamlarnda bile sahte sknetler uyandrmaktadr; stelik spanyann Avrupann bycek
bir ksmna kar giritii kavgalarn muazzamlna, allm temkinliliklerine ve
1539dan itibaren sacas de plata'nn bir kez daha askya alnmasna ramen. En fazla
uyarc olan iaret kukusuz Kastilyada ar hale gelen mali basntr; btn vergi
mkellefleri rselenmektedir. Bykler, yksek soyluluk, Kilise mensuplar, kentler,
hatta iadamlar deilse bile tccarlar ve muazzam juros miktarlar hala a bir
piyasaya atlmaktadr. te bu, olaylarn sonrasn bilen tarihilerin gznde, byk
kreditrlerin gznde olduundakinden daha tehlikeli bir durum meydana getirmek
tedir. Bu adamlar II. Felipenin demeleri askya ald ( 303 ) ve ayn anda iadamlarnn
ellerindeki gelir ve paralan geri ald Kasm ortas decreto'su karsnda kelimenin tam
anlamyla akna dnmlerdir ( 304 ). Kasm sonunda Lyonda ( 305 ) Hindler filosu
Atlantii hibir zaman gemedii hzda geerek geldiine gre ( 306 ) bu karar ngrme
nin mmkn olmad dnlmektedir. ngrlebilir veya deil, karar spanyadakilerden balamak zere tm piyasalara yansmtr; Avrupada endieler ve yarglama
hatalar durumu hemen keyiflere gre bozmutur. II. Felipenin Venedikteki elisi Don
Inigo de Mendoza ( 307 ) Majesteleri bu askya alma ile, elini klcna atmadan, gleri
343

paradan kaynaklanan btn dmanlarn yenecektir; Majesteleri bunlar evinden dar

atmaldr. Deneyin de gsterdii zere bu para Trkler, Franszlar ve dier tm uluslar
tarafndan manevra iin kullanlmaktadr diye fikirlerini ileri srmektedir. Ani
darbesinden sonra durumun Katolik kraln da ok lehine olmadn, ne de olayn bu
kadar basit olmadn da kabul etmek gerekmektedir. Kral kendi olanaklaryla
muazzam miktarlarda nakit paray (belki 4 veya 5 milyon dka) ( 308 ) talyaya
gndermitir, fakat bylesine bir sevkiyat bylesine bir tamann yol at muazzam
zorluklar ve beklenmedik durumlarla birlikte olmutur. Bu beklenmedik durumlar
bazen glntrler, ama gerektir. rnein, Valenciadaki yneticiler krala ait bir
milyonun kadrgalara yklenmesine bir sre kar kmlardr, nk kraliyet gei izni
onlara ulamamtr. Bu belgeyi abucak yollamak gerekmitir ( 309 ). Ve eer patlamaya
hazr Alak lkelerde demeler sisteminin ivisinin kmas istenmiyorsa hz hayati bir
nem kazanmaktadr. Kral bu zorluklardan kurtulamamaktadr, ama karakterinin ok
belirleyici bir zellii nedeniyle kmas mmkn de deildir, nk bu zellii onu
sevmedii iadamlarna kar tekrar yneltmektedir. Fakat iadamlar iin de zorluklar
vardr. Kararname, herbirinin aklna 1575.kararnamesinin Cenovada balarna gelen
leri ve sonularn getirmektedir; o tarihte eski soylular sofrada kullandklar
gm takmlarn, altnlarn, incilerini ve karlarnn btn mcevherlerini satmak
zorunda kalmlardr ( 3I ). 1596 ylnn sonlarnda asentistas'tan herbiri son yirmi yldaki
ilemlerinin tmnn incelemeye alnabileceinden endie duymaktadr ve bakalarna
demesi veya onlardan tahsil edilmesi gereken demeler trajedisi de sreklidir: haftalk
vadeler, Medina del Campo fuarlarnda veya baka yerlerde vade tecilleri (artk
borlanacak tek bir riyal bile bulunamamaktadr( 311 ) hep yeniden tekrarlamak zorunda
kalnan yarnsz zmlerdir.
G denemesinin balangcnda, II. Felipenin ynetimi temaslar, basklar ve
mzakereleri engelleyememise de, her trl angajmana girmeyi berteraf edebilmitir.
Bir Floransal hibir karar yok ve herey sallantda ve ok kark molto confuso ( 312 )...
diye kaydetmektedir. Madriddeki Cenova elisi de kendi hesabna imdiye kadar
[temaslar oldu], fakat henz herhangi iyi bir haber vermek mmkn deil diye
yazmaktadr ( 313 ). Kral ve danmanlar metter per terra la contratatione ( 3M ), asientos ve
ou zaman u contratacion terimiyle ifade edilen u gl iadamlar birliini yerden
yere almay arzuluyora benzememektedirler. Onlarn istedikleri -ve zaten bu, karar
nameden nce biliniyordu- iadamlarnn taleplerini snrlandrmak, asentistas krlarn
kemirmek, en azndan yl geerli uzun vadeli byk taahtler salamaktadr
-Hindler filosunun gelmedii durumlarda bile ( 3I5 )-; tabii ki bunlar ar isteklerdir,
nk kambiyo senetlerinin ve nakit sandklarnn dolam ancak bu zorunlu kaynan
varl halinde mmkndr. adamlar bu dolam hzlandrmakta, ngrmekte,
abuklatrmaktadrlar ve bu ilemlerin hepsi de pahalya malolmaktadr. Krallk
denetleyicileri, contadori hesaplar gzden geirdikten sonra (hesaplar spanyolcada:
tanteos) Flandre zerine Ambrosio Spinola ile imzalanan 400.000 eklk asiento'nun
krala % 35 masraf yklediini bildirmektedirler ( 316 ). Tanteo'nun ayrntlarna itiraz eden
asentistas bu ilemlerin masrafl olduunu kabul etmektedirler, fakat tccarlarn kraln
kaybettiini kazanmalar gerektiini ve bu noktada iadamna yardan fazla inanmak
gerektiini sylemilerdir.
Ksacas, eer Fuggerlerin mdahaleleri olmasayd ilikiler abucak rayna girecekti
-tabii ki samimiyetsiz bir ekilde, ama kralla alacakllar arasnda bir samimiyet olabilir
mi?- Eer Kronolojimizi doru oluturabildikse, o tarihlerde II. Felipeye Alak
lkelerde, mal varlklarndan 250.000 ek bor veren ( 3I7 ) Portekizlileri, yani Yeni
Hrstiyanlar izlemiler veya en azndan onlara refakat etmilerdir. Sylendiine gre,
344

Portekizliler aslnda 4 milyon teklif etmilerdir, fakat gerek olanaklara sahip olmadk
larndan (onlarn da gn gelecektir) veya talepleri ar grldnden anlama
yaplamamtr ( 318 ). mdat kaps Fuggerler tarafndan veya daha dorusu onlarn
spanyadaki acentelerinden biri olan Thomas Carg tarafndan Aralk banda
almtr; bu acente dier ikisine danmadan Katolik Kralla bir anlama imzalamtr.
Buna gre, herbiri Alak lkelerde yerel ube tarafndan denecek, 300.000 eklk
12 aylk taksitli bir kredi almakta; bunun karlnda toplamn yars nakit olarak
alnmakta, art ilgili tahsis belgeleri alnmakta ( 319 ), art muazzam miktarlardaki
gecikmi borlarn denmesine dair sz elde edilmektedir. Cenevizliler balangta bu
manevrann baarsna inanmamlardr. Onlar aldatmak istemektedirler. Bu bir
aldatmacadr, bir asiento aereo, havada bir asiento'dur ( 32 ). Zaten Cenevizliler
krala daha uzun bir zaman aral iin daha iyi koullar neriyorlar ve bunu en azndan
grnte samimi bir tarzda ileri sryorlard ( 321 ). ubata doru aldatmacann ciddi
hale geldiini ve hereyin tamamlanmas iin bir tek Augsburglu Fuggerin onaynn
kaldn renmilerdir ( 322 ). Kendilerine kar ve kendi aralarnda blnm bu byk
tccar ailesinin kavga ve davranlarn ve Anton Fuggerin Nisan 1597de Madride
yapt hareketli yolculuu kapsayan kk yk ilgi ekici olabilir ( 323 ). Bizi ilgilendiren
sorun asndan, Fuggerlerin mdahelesi II. Felipenin ynetimine bir yl daha nefes
alma olana vermitir ve sonrasnda meydana gelen bir dizi cesaret krc mzakereyi,
bazlar tasarlanm, bazlar da Battista Serra ( 324 ) rneinde olduu gibi uygulanm,
bir dizi karlkl ihaneti, trattantiyi aklamaktadr. Fakat 1597 ylnn sonuyla birlikte
Fuggerlerin iki sahne arasndaki oyunlar sona ermitir, bu durumda anlama nisbeten
abuk imzalanacaktr. Kastilya ynetimi artk fazla bekleme lksne ulaamamaktadr.

II. Felipenin iki bakan ile iadamlarnn drt temsilcisi arasnda 13 Kasm
1597de varlan anlama, ayn ayn 29unun medio general'i haline dnmtr. 1596
kararnamesinin kurbanlar, decredatos, krala 18 aylk deme halinde Flandreda 4,5
milyon ve spanyada 2,5 milyon ek bor veriyorlard ve demeler Ocak 1598den
Haziran 1599 sonuna kadar srecekti. Kral da kendi cephesinden onlara nemli
avantajlar salamakta ve zellikle de, 7 milyon dkadan fazla muazzam bir juros kitlesi
vermekteydi. zellikle bu srekli veya mr boyu geerli rantlar konusundaki tartma
lar ateli olmu, ama iadamlarnn bu senetleri ve dier libranzas' spanyol halkna
satabilmek iin ykseltmek istedikleri faiz haddi konusundaki tartmalar daha da
heyecanl gemitir. Ayrntlarndan ok, genel kurallarn bilindii juros zerindeki
oklu speklasyonlara -eer mmknse- girmelerine yol aan nedeler: dk fiyata
almak, yksek fiyata satmak, sylemesi yapmasndan kolay. Kurlarn nisbi kararll
(ancak baz yeniden deerlendirilen senetlerde % 14e varan bilinen kayplarla birlikte)
bu muazzam ilemi kolaylatrmaktadr ( 325 ). Tabii ki Cenevizliler ve onlara bal
iadamlar, kendilerine bor verenler bu ktlarla deme yapmlardr, ama alacakllar
nakit para verdiklerini, bu yzden nakit para istediklerini syleyerek haykrmaktadrlar,
ama Cenevizliler buna ramen demelerini ktla yapmaktadrlar. Fakat bankaclar
oyuna girerken di altra moneta che di quella che li dara S. M ta. demeyi reddetmektedirler
( 326 ). Okuyucu ite sradan bir bunalm diye dnecektir ve bunun 1575deki iddetli
olaylarla ilgisinin olmadn aklna getirecektir. Fakat bu zor yldaki (adeta her gn)
glklerinin yansmalarn olmadn dnmek doru olmayacaktr. Aslnda bu zor
yl iadamlar grubunun -biz imdi sendika derdik- birbirlerine daha sk sarlmalary
la atlatlmtr; 1596 decretadosunun meydana getirdii bu iadamlar grubu,
Cenevizli (Hector Piccamiglio, Ambrogio Spinola, Juan Jacomo de Grimaldi) ve biri
spanyol (Francisco de Malvenda) olan drt tccarn ynetiminde birok yl kapsaya
cak bir ekilde kurulmu gerek bir irkettir. lerin, decretados ve onlarn iinden de en
345

zengin olanlar lehine bir younlamasnn sz'konusu olduuna kuku yoktur. Bizzat
1596 kararnamesinde zikredilen krediler yle dalmlard (milyon maravedis olarak):
Cenevizliler iin 2.050; Floransallar iin 94; Almanlar iin 4,5; spanyolar iin 2.523;
demek ki spanyollara byk bir pay, hatta en byk pay. Belki de spanyollar
dierlerinden daha fazla sknt ekmilerdi ve kayplarn, cambii tarafndan sunulan
kolay kazanlar tarafndan cezbedilen Venedikli kreditrlerin zerine zellikle ykan
Cenevizliler gibi, bakalarna yanstamamlard. Medio general'c gre yeni dalmlar
(escudos veya ducados olarak) yledir: Cenevizlilere 5.581.000; Floransallara 256.000;
Almanlara 13.000; spanyollara 2.200.000. Bu ayn zamanda irketin ynetimini de
tamamen yanstmaktadr: Cenevizlilere , spanyollara bir. Birinciler aslan paym
almlardr ( 327 ).
On yl sonra, sanki sistem yapsal olarak az veya ok uzunluktaki aralklarla bir iflasa
gerek duyuyormuasna, herey yeniden balamtr. Burada 1607 kararnamesinin ve 14
Mays 1608 medio general'inin ayrntlarn vermeyi, spanyann II. Felipenin sonuncu
iflasndan yalnzca on yl sonra, Lerme dkn bar siyasetine ramen, fakat yeni
hkmdarn lks merak, kamu fonlarnn yamalanmas ve 1595den beri ekonominin
gerileme srecine girmi olmas nedenleriyle yeni bir bunalmla kar karya kalnmasn
gstermeyi gereksiz buluyorum. 1608 kararnamesi, sadece Cenevizlilerin yararna olmak
zere, senetlerin Cenevizlilere bal iadamlarnn ellerinde olduu, dalgal borlarn
denmesine dair karmak ama salam bir sistem yaratmaktayd. Bu iadamlar
Disputacion del medio general de 1608 ad altnda yeni bir sendika oluturmulard.
nemli olan, bir iflastan brne, younlamann artm olmasdr. spanyol tccarlar
grlt kartan iflaslardan sonra contratacion'dan kaybolmulardr: 1601 de ( 328 )
Aguilar ve Simon Ruizin yeeni ve ardl Cosme Ruiz Embitonun ( 329 ); 1607de Pedrode
Malvendann grltl iflaslar meydana gelmitir ( 33 ). Demek ki, Cenevizliler nefret
edilmelerine ve herkes tarafndan ayplanmalarna ramen, artk tek balarnadr. Ve
dk Olivaresin isteiyle Portekizli tccarlarn daha 1596da varlklarnn hissedilmesine,
1607de davet edilmelerine ve sonra 1627de Kastilyann eitli kentlerinde (zellikle
Sevillda) bir dizi nemli ticari konumu ele geirmilerken kavgann iine atlmalarna
ramen, 1627 saldrsn tek balarna Cenevizliler gslemilerdir. Zaferleri eski
baarlarnn talanmas olduu kadar, uluslararas kapitalizm tarihinin bir dnemeci ve
ask suratl, sarslmaz iradeli Enkizisyonla aralarnda kacak olan saysz glklerin de
hemen balangcdr ( 331 ).

3. Fiyat artlar
XVI.
yzylda fiyatlar genel dzeyindeki ykselme, zellikle 1570li yllardan sonra
Akdeniz lkelerinde gl etkiler meydana getirmitir. Buralarda oklu ve bildik
sonularn zincirlerinden boaltmtr. Bu devrimin iddeti, sresi -fiilen XVII.
yzyla sarkmaktadr- o dnem insanlarnn dikkatlerini zorunlu olarak ekmitir. Bu
onlar iin karmak para sorunlar, parann yeni ve devrimci gc, insanlarn ve
devletlerin genel kaderi gibi konular hakknda dnme frsatlar yaratmtr. Tarihiler
de kendi cephelerinden, sorunu zdklerine inanarak, suluyu veya sulular aramlar
dr, fakat bilinen olaylar her geen gn arttka ve -niin byle bir terim kullanmaktan
kanalm- geriye ynelik bir ekonomi bilimi salam temellere oturduka, sorun daha da
karmak hale gelmektedir.
ok saydaki uyarya ramen ( 33 ?) sras geldike fiyat devriminden sz etmeye
devam edeceim. Bu devrimin nedenleri, gerek harekete geiricileri, kapsam zerinde
346

AllTMt Tl* OVALAMA

43 B iisa da fi. tlar, t489-1 . 3

> V yzy vkse me .. n : > i. y eti leli n I anr a, n Trkiye'y - li, - n 1 3'!a'
borluyum imaretle akili- v <> ene le in k?rnla n :oyurduk'ar nselv - a dr 1
Akden . d nyas nm ger. I u - ketleri ' m ablmek n gere' sn fiyat I z erin
k r sunda>i tm um .* a- - -. t o man'ardr.' nominalf y tlarna-edev > -Sron'a
kay 'ediniz.

. at mer L f Barkan a
at arakec nsndendi : k ariv'ernde bulma
esa a-a'mad k arm

farkl fikirlere sahip olunabilir, ama saldrgan yenilii konusunda farkl dnmek
mmkn deildir. Bir tarihi ( 333 ), biz XX. yzyl insanlarnn daha byk bir fiyat
devrimine tank olduumuzu savunmutur. Sorun kt konulmutur. nemli olan,
1500den olduka nceleri balayan ve fiyatlann yukar doru hareketinin kesilmek
bilmedii bu yzyl karsnda, insanlarn aknldr. nceli olmayan bir deney
yaadklar duygusuna kaplmlardr. Hereyin ok ucuz olduu eskinin iyi gnlerinden
sonra, hi gerilemeyen gayri-insani bir pahallk dnemi gelmitir. Eski karmak nakdi
ekonomi lkesi olan talya hakknda devrim kelimesinin tartlabilir yan vardr; fakat
Balkanlarda, Anadoluda Trk mparatorluunun tmnde zincirleme bir alt-st
olutan, bir fiyat devriminden sz etmemek mmkn mdr? Dramatik olan dramatize
etmek gerekmektedir.

a yaayanlarn yaknmalar
Fiyat artlar konusundaki tanklklar saylamayacak kadar oktur. Bunlar
birbirlerine yaklatran ey, tanklarn aknl ve hep yerel gereklii iinde grdkleri
bir olgunun nedenlerini anlamaktaki yetersizlikleridir. Bu fiyat art dnemini kolaylkla
iyi eski gnlerle karlatrmaktadrlar; XV. yzyln sonlarnda cret ykselmeleri
olmutur ve XVI. yzyln ilk te birlik dnemi, Polonyada bile hayat koullarnn
nisbeten ucuz olduu bir dnem olmutur ( 334 ). Fransada IX. Charlesn bir ada
1560da yle yazmaktadr: Babamn zamannda hergn et olurdu, yemekler boldu,
arap suymu gio iilirdi ( 335 ). u ask suratl sylevci, spanyol tarm bilgini G. Alonso
Herrera da ayn eyleri sylemektedir. Bugn (1513) koyunun bir libre'si bir tam
koyunun ettii kadar; bir ekmek b\xfanega budayn ettii kadar; bir libre balmumu veya
zeytinya dnn bir arroba's kadar etmektir, ve dier herey iin de ayn durum sz
konusudur ( 336 ).
Kastilya Cortes'inin yaknmalar yzyl boyunca tekrarlanp durmutur. Fakat bu
lezzetli ve temkinli koca ses ancak nadiren genel duruma kar ykselmitir. Cortes
srekli olarak tahllarn pahallndan, felket dzeyine varan altn ihracatndan,
pahallaa neden olan hesapsz dana ve kuzu kesiminden yaknmaktadr; veya ayakkab
fiyatlarnn artna mutlaka etkisi olan deri ihracna itiraz etmektedir. Cortes yabanc
speklatrlere de ate pskrmektedir: bunlar et, at, yn, kuma, ipek... fiyatlarn
artrmaktadrlar ( 337 ). 154 8 Cortesi Amerikan taleplerinden dehete kaplarak, impara
tora kolonilerdeki endstrileri tevik etmesini ve Yarmadann, felkete yol atna
inanlan, Yeni Dnyaya ynelik ihracatna son vermesini nerme noktasna varmlar
dr ( 338 ). 15 8 6 Cortes'i (Valladolidde) kraldan mum, cam eya, mcevher, bak ve
yararsz olmalarna ramen, sanki spanyollar Hindliymi gibi, altn karlnda
mbadele edilen dardan gelen benzeri tm eylerin ithalatna artk izin vermemesini
istemilerdir ( 339 ). te, akl banda insanlar bu cinsten nutuklar atmaktadrlar ve her
zaman da haksz deillerdir ( 34 ).
1580de bir Venedikli, Napolide fiyatlarn te ikiden daha fazla ykseldiklerini
kaydetmektedir. Bunu syler sylemez, bu olayn nedeni olarak memurlarn ar vergi
taleplerini, kitlesel almlarn, Katolik Kraln Portekizi fethetmek amacyla yd
muazzam erza grmektedir ( ,J1 ). Biscayeda fiyatlar ykselmektedir; 1588 tarihli resmi
bir rapor bunun nedeninin ova blgesi halknn (de la tierra lana) meyhanelerde lsz
bir ekilde yiyip imeleri, gnahkr bir ekilde tembellik etmeleri, artk tarlalarn
ilememeleri ve bahelerinden meyva toplamamalar olduunu bildirmektedir. Sonra
dan da ra bulamaynca veya ar fiyattan satlnca insanlar armaktadr, buradaki
pahalln nedeni fakirlerin gnah olmaktadr ( 342 ).
349

44 Hayr Kurumlan arivlerine gre Paristeki fiyat hareketleri

cret hareketlerinin fiyat hareketlerine nazaran gecikmiliini farkediniz; tuzun diklemesine ykselmeleri de
dikkate deerdir; koyun fiyatlar btnn ortalama fiyatlarn temsil etmektedirler. Hayr kurumlarnn arivlerine
dayanlarak yaplan, Micheline Baulantn yaynlanmam almas.

Eski tarihli eserinde Soetbeer ( 341 ), herbirinin tan ve kurban olduklar bu fiyat
artlarn az veya ok anlayarak tartan 1600 ncesine ait 33 ve 1600-1621 arasna ait 31
yazar zikretmektedir. Sz bunlara brakmak can skc olacaktr. Ancak, ok kolay
olduu zere, saylarn artrmak, bu alanda muazzam ve patetik bir bilinlenmenin sz
konusu olduunu saptama avantajna sahip olacaktr.

Amerikan hzinelerinin sorumluluuna dair

Bildiimiz kadaryla, XVI. yzyln ikinci yarsndan nce herhangi bir genel
aklama denemesi yoktur. Miktar teorisi'nin 1556 ve 1558deki ilk iki sergilenii o
dnem insanlarnn adeta tamamen mehulleri olarak kalmtr; Salamanca niversitesi
profesrlerinden ve Vitoriann rencisi olan Martin de Azpilcueta'nn eserleri ancak
1590da Romada lmesinden drt yl sonra yaynlanabilmilerdir ( 344 ). Ayn ey bu kez
1558de V. Carlosun tarih yazcs Francisco Lopez de Gomorann bana gelmitir; o
da fiyat artlaryla, Amerikan deerli madenlerinin gelii arasnda bir korelasyon
bulunduundan kukulanmtr ( 345 ). Fakat kitab, yaynlanabilmek iin 1912 yln
beklemek zorunda kalmtr.

Sorunun kamu oyuna malolmas ancak 1566-1568 yllar arasnda Jean Bodin ile M.
de Malestroity kar karya getiren tartma ile mmkn olabilmitir ( 346 ). adalar,
hasmnn ileri srd muhasebe sikkesi devalasyonlarn biraz acele bir ekilde
kmseyerek, Jean Bodine hak vermilerdir. Artk, miktar ile aklama sradan bir
aklama haline gelmitir. 1585de Noel de Fail Contes et Discours d'Eutrapel adl
kitabnda ( 347 ) bu teoriyi ksaca aklamaktadr: ...ve bu, yeni kefedilen lkelerin ve
spanyol ile Portekizlilerin buradan lkelerine getirdikleri altn ve gm madenlerinin
sonunda srekli olarak Fransaya gemelerinden ve baka koullar altnda edinemeyecekleri buday ve dier mallar almalarndan kaynaklanmaktadr. Marc Lescarbot,
Histoire de la Nouvelle France (1612) adl eserinde daha da soyut bir dil kullanlmtr ( 348 ).
Peru yolculuklarndan nce, byk bir zenginlii kk biryere sktrmak mmkn
d, bugn ise altn ve gm, bolluktan tr soysuzlatklarndan, eskiden bir keseye
sabilecek miktar iin sandklar gerekmektedir. Eskiden uzun bir yolculuu kol azna
sokulan kk bir kese ile yapmak mmknken, bugn bir bavul ve o bavulu tayacak
bir at gerekmektedir. Ticari konularda uzman olan u ngiliz tccar Gerard Malynes
(1586-1641), 1601de kendi cephesinden yle demektedir ( 349 ): fiyatlar genel dzeyinin
artmas, Hindlerden gelen para denizlerine baldr; Bu denizler ly kltmler,
bu klen l de dengeyi salamak iin rakamlar bytmtr.
Nihayet, miktar teorisi fazla bir deiime uramakszn bize kadar ulamtr. Bu
teori onun temeldeki geerliliini kabul eden Earl J. Hamiltonn antsal almas
sayesinde genlemitir; son zamanlarda, bu teorinin eski ekonomileri akla getiren
bugnn azgelimi ekonomilerindeki parasal sorunlar aklayabileceini dnen
Alexandre Chabert miktar teorisini savunmutur ( 35 ). Ona gre bu konuda en byk
kant Sevillaya gelen deerli madenlerle, spanya ve spanya dndaki fiyat artlar
arasndaki ezamanllktr. Franois Simiand ( 351 ), altn gelilerinin beer yllk ortala
malar yerine -bu, olgunun zel bir cephesini grmemize yarar- kmlatif bir eri
nerirken haklyd. Fakat fiyatlarn ve beer yllk ortalamalarn akmalar bu deerli
maden gelilerinin tedavldeki hacmini sarsalayan, onun hareketini bu kitlenin itilemeyecek kadar arlat ve itmenin de ykselmeyi muhafaza etmekten aciz kald dneme
kadar hzlandran srekli itme hareketleri olarak etki ettiklerini kantlamaktadr.
Amerikadan her maden gelii abucak yaylmakta, adeta bir ekilde patlamaktadr.

Amerikan sorumluluunun lehinde ve aleyhinde neler sylenebilir?

Bakan Luigi Einaudi ( 352 ), M. de Malestroitya tahsis ettii almasnda 1471-1478
arasnda Fransada % 627 olarak hesaplanan fiyat artlar iinde madenlerin etkisinin
% 299,4 olduunu ileri srmektedir. Kimse bu hesabn doru olup olmadn
syleyemez. Fakat deerli madenlerin etkileri aikrdr. Ancak ekincelerimizi kayde
delim.
1Enflasyon aleti Amerikan maden retimi zorunlu olarak bir primus movens
deildir. Kendiliinden eylem yapmamaktadr. Gm madenlerindeki maden kar
tclarn ve Hindli iilerin almalarna uzaktan yn veren, onlar harekete geiren
Avrupann gelimesi, Avrupann talepleridir. Bu altn kitlesi ve zellikle de beyaz baden
kitlesi konusunda, XVIII. yzyln ikinci yarsna ait bir belgenin Yeni Dnyann
muazzam zenginlikleri hakknda sylediklerini tekrarlayalm: Eer [Avrupa] ticareti
mal sat yoluyla Amerikallar bunlar topran barndan ekip kartma ihtiyac
iine sokmasalard, topraa gml olarak kalacak bir Amerikan rndr ( 353 ). Bu
ynde, Avrupa konjonktrnn limitte hereyi uzaktan belirlediini savunacaz.
351

2- 1500den nce, dn sylendiinden daha nemli bir para stokunun varln kabul
etmek gerekmektedir. En azmdan XV. yzylda modern devletlerin, cretli askeri
birliklerin, maa alan subaylarn, nakdi vergilerin ortaya kmalar, ayrcalkl
noktalarda (hepsinden nce denizci blgeler, talya, spanya, Portekiz, ngiltere, Alak
lkeler, bunlar ktann faal kesimleridir) parasal bir ekonomik dzenin tamamlanmas;
btn bunlar gene de nemli bir para dolamn gerektirmekteydiler. ok fazla
inanmakszn, varolan altn ve gm kitlelerinin nihai dengesine ve 1500den 1600e
maden ra/z'osunun 12den 15e doru zayf bir kayma gstermesine ( 354 ) dayanarak 5.000
ton altn ve 60.000 ton gm rakamlarn ileri sryorum. Bilinen akmlardan veya en
azndan 1600e doru olan tahminlerden hareketle olabildiince iyi bir hesap yapld
nda, gemi yzyllardan miras alnan deerli maden kitlesine ilikin olarak byk
rakamlar bulunacaktr f 355 ) ve miktara dayal aklama kendini buna uydurmak zorunda
kalacaktr. Bedava yatrm olan Amerikan madenleri para dolamn fiyat art
ritmine ok yakn bir miktarda hzlandrmtr. Bu madenler bir arpan rol oynam
lardr ( 356 ).
'
3- Fakat baka aklamalara hala yer kalmtr. Muhasebe sikkelerinin devalasyon
lar da pay sahibidirler. Okuyucu 48 numaral grafie bavurmaldr. Bir baka gsterim
de, Jean Fourastie ve rencilerine ait olandr ( 357 ): Fiyat artlar talya, berya
yarmadas, Alak lkeler ve ngiltere gibi ayrcalkl lkelerden ok, Almanyada
1470lerden itibaren, birok Fransz blgesinde XV. yzyl sona ermeden nce bala
mlardr. Eer nominal fiyat erilerine baklacak olursa, bu konuda herhangi bir
kukuya yer olmad grlecektir. Fakir lkeler, zellikle Akdenizde olmak zere,
nfus hareketleri bakmndan tekilere nazaran daha ileride olmulardr. Avrupa
lkelerinin gbeinde, fiyat devrimi Cristobal Colombustan nce balamtr. Bu
hareket Akdenize ancak 1520lere doru ulam; ve kendini buralarda ancak 1520lerde
kabul ettirebilmitir.
4- Sevillaya gm gelilerine ilikin eri, Paz y Soldann rakamlarna gre Potosi
dekinin ayn olan, endstriyel retim erilerinin tipik biimine sahiptir. abuk
ykselmekte, abuk alalmakta ve 1601-1610da en yksek noktasna ulamaktadr: bu
anda yalnzca Akdenizinki deil, dnyann kaderi yn deitirmektedir.

cretler
Heryerde hazr ve nazr olan fiyat artlar, bilinen sonularn gelitirmitir.
Fiyatlarn hzl hareketleri arkasndan cretlerin daha yava arabasn srklemi,
hatta bazen bu araba hi ilerlememitir. Fakirlerin zor bir hayat srdrdklerinin
kantn daha nce gstermitim. Normal cretler, fiyat artlaryla birlikte az ok
imilerdir, bir an iin yukarlara km gibi grnmlerdir, fakat reel cretlere
dntrldklerinde btn rakamlar ayn dili konumakta ve fakirlerin sefaletini
anlatmaktadrlar. spanyada 1571-1580:100 baz zerinden. 1510da indeks 127,84 olan
reel cretler, 1530da 91,35e dmlerdir; 1570de 105,66; 1580de 102,96; 1590da
105,85; 1600de 91,31 olmulardr. Ancak 1600lerin tesindeki bunalmn ve byk
salgnlarn Yarmadann nfusunu azaltmalaryla cretler bakr-gm para enflas
yonuyla birlikte ani bir ykselme gstererek 1610da 125,49a frlamlardr. Fiyat
devrimi spanyol cretlerine, Fransa, ngiltere, Almanya veya Polonya zenaatkrlarna
nazaran ( 35S ) daha mltefit davranmakla birlikte, hi de zeginletirmemitir ( 359 ). Fiyat
devrimi srasnda reel cretlerin ezildikleri Floransada da ayn aleyhte durum sz
konusudur ( 36 ).

225
200 225
175 . 200
ISO 175
125 150
100 - 125
100

45. Strazburg Valencia'y ncelyor

Kaynak: Ren Grandamy. in, J Fourastife, Prix de venle el pnx de revient. 13. dizi, s.26.
Srekli izgi halindeki Strasburgdaki avdar, noktal olan da Valencadak buday erisidir (30 yllk hareketli
ortalama olarak 1451-1500:100). Sada yzdeler lei bulunmaktadr. Oysa eer Amerikan altnn oalmas
aikrdr ki, tek kabahatli olsayd tamamen tersini meydana getirirdi

Bu durumun parasal iaretleri gzle grlmektedir, nk fakirlerin cretleri,

harcamalar, gndelik hayatlar, hi de altnla ilgili deildir, gm ok a? devreye
girmekte, ou zaman gm-bakr veya bakr sikkeler kullanlmaktadr, bu bakr
paralara Floransada, beyaz gm paralarn zdd olarak monetanera ad verilmektedir.
Davanzat, fakirleri ilgilendiren bakr paradr diye aklamaktadr ve tarm uzman
Antonio Herrera basitletirici tavryla yle anlatmaktadr: bir lkenin retkenlii ve
bolluu en iyi dk paralarla yarglanabilir, nk perakende al-veri bunlarla
yaplmakta ve gndelik hayat iin gerekenler gngiinne bunlarla alnmaktadr ( 361 ).
Onun dk para teorisinin devamn izlersek, bu bizi konumuzdan uzaklara gtre
cektir.
Demek ki fiili olarak ifte maden sisteminden deil de, l maden sisteminden sz
etmek gerekmektedir. Bakr ve gm-bakr paralan ayarlamak iin bunlar srekli
olarak dolamdan ekilmekte ve bunlarn darphaneye sevkedilmeleri emredilmektedir.
Burada giderek daha hafif bir ekilde yeniden baslmakta ve dolama sokulmaktadrlar.
Bakrn bu srekli devalasyonu, paralar arasndaki gerekli uyumun dna kmaktadr.
Her seferinde devlet bu iten kazanl kmakta, halk zarar etmektedir, zellikle de
fakirler. Bu ilemler spanya'da vepiccioli'nm 1563 ve 1568den itibaren eritilip yeniden
basld Sicilya'da, erkencidirler C"2).

46 Valenciada reel fiyat ve creler

E H Phelps Brown ve Stella Hopkinse gre: "erzak zembili"nin ykselii ve buna bal olarak reel cretin duu u.

Toprak gelirleri
Enflasyon fakirler gibi zenginlere de vurmaktadr, fakat btn zenginlere deil.
Enflasyon sanayicilere, tccarlara, finansrlere (bu rahat fakat yar-akademik
kelimeleri kullanmaktan tr zr diliyoruz) vurmaktadr. Dorudan veya dolayl
olarak tehlikeli para akmlar iinde yer alm olanlara vurmaktadr. Toprak senyrlerine daha az vurmaktadr. Carlo M. Cipollann Finanze dei Borghi e Castelli Sotto il
domino spagnuoloya dair kesin incelemesinin ( 363 ) ortaya koyduu durum budur; bu
aratrma Pavia piskoposunun eski fiefi olan Alessandria yaknlarndaki Tegiele
atosunun XVI. yzyln sonu ve XVII. yzyln balarndaki durumunu incelemektedir.
Bu zel rnee ilikin olarak ayni demeler ile angaryalarn nakdi dentilere dnme
diini farketmekteyiz (ve nakdi denti varolduunda, bunun tutarn belirlemek hep
senyre ait bir hak olmaktadr); nihayet dk deerde olan feodal nitelikli gelirlerin
yan sra, castello modern diyebileceimiz baka gelirlere sahiptir; bunlar kiralara
ilikindir ve contadini tarafndan buday, arpa, bakla, arap, saman cinsinden denmek
tedirler. te yandan bu gelirler castello'nn btesinin esas ksmn meydana getirmekte
dirler.
Eer bu rneklerden hareketle, yokluu halinde kz kardeinin topraklarn idare
ettii ve her yaz onun adna buday satlarn yapt spanyol elisi Bernardino de
Mendozay dnecek olursak ( 364 ); veya 1559da 1500 kral vassalinin topraklarn ele
geirmi olan u Napoli kral naibi Alcala dkn dnecek olursak ( 36S ); kk
devletlerin efendileri olan u Aragon senyrlerini veya toprak, sr, buday tarlalarna
sahip Kastilya kodamanlarn aklmza getirecek olursak veya nihayet tahl, arap veya
ipek satcs u Sicilyal senyrleri hatrlayacak olursak, izlenim hep ayn olarak
kalacaktr: toprak birbirlerinden bu ok farkl senyrlere dzenli bir destek sala
maktadr; fiyatlarn kararsz bir ekilde ykseldii bir dnemde, toprak onlar enflasyon
uurmunun stnde tutmaktadr. Eer bu senyrlk dnyas XVII. yzyln banda
Avrupaya egemense, bunun nedeni, gcn ou zaman sylendiinden daha az
kaybetmi olmasdr. yleyse bu kadar ok tccarn, kentli zenginin toprak veya
senyrlk satn almalar bir delilik deildir. Toskanal zenginlerin, Cenoval parababalarnn Napoliden toprak ve nvan alma konusundaki srarl istekleri belki de bo
eylerdir, ama ayn zamanda temkinlilik, hesap ve aile babalarna has bilgeliktir.

En az talihli olan insanlar bile bu gvenli deerlerin cazibesine kaplmlardr.

Hayatnn sonlarna doru Benevento Cellini (1570de lmtr), Mart 1560da mr
boyu geerli olmak zere, az ok drst kyllerden satn ald bir topran sahibi
olmutur. Kyllerin onu etkilemek isteyip istemedikleri bilinemez, ama Cellininin
biraz aceleci ve bytmeye eilimli bir hayal gcne sahip olduuna inanmak gerekir.
Fakat ilgin olan nokta, yallk gnlerinin huzurunu toprak ile salama balamak
istemi olmasdr ( 366 ).

400

Sfrosbourg

Lvvow cta 10 hl yulafn real deeri

[1
/
1
1
da 2hl avdarn reel fiyat /

.
fi /eneio do 7 hl. fc
* mMM

>

- /A i
/

V
//
,/v
/
7'
,
/,7

A }

**
udoym re e/ fiyat

f4L /

1-----------------------------1-------1-------1-------1------ 1------- \------------- 1-------\------- 1-------1-----754J>

7597
7657.
T 570
7550
7600
7660
47. Strazburg, Lwow ve Valencia'da reel tahl fiyatlar
Kaynak: J. Fourasti6, Prix de vente et prix de revient, 13. dizi. s. 31. Fiyatlar duvarc yardmclarnn i saatleri olarak
hesaplanmtr. Hayat seviyesinin dmesi Valenciada kta iindeki dier iki kenttekine nazaran daha az gldr.
355

Bankalar ve enflasyon
Toprak hari i alemiin btn sektrleri, zellikle de bankalar sarsalanmlardr
( 367 ). Btn bankaclk ilemleri, hakiki para ile deil de, muhasebe sikkesi zerinden
yapldklarndan, enflasyondaki deimelere maruz kalmaktadrlar. nk bu hayali
paralar, Venedik veya Cenovann libresi, Sicilyann oncie veya tari'si, spanyann
maravedi veya dkas, Fransann livre tournois's\ i deerlerinden srekli olarak kayba
uramaktardrlar. Sicilya orcie'si 1546da henz 1866 deeriyle 91,06 talyan libre'si
ederken, 1572-73te yalnzca 20,40 etmekteydi. Ayn ekilde, Germinal Frank cinsinden
ifade edilmi olan livre tournois 1515deki 4 deerinden 1521 de 3,65e (bu devalasyon
Fransaya yabanc nakitleri ve zellikle Kastilya altnn ekmenin bir biimidir); 1561de
3,19a; 1573te 2,94e; 1575de 2,64e; 1602de 2,46ya dmtr ( 368 ). Bylece gerek
paralarla muhasebe sikkeleri arasndaki diyalog sreklidir ve bu ite birincisi hep
kazanan taraf olmaktadr. Geriye, kayplarn kimin zimmetine yazldn bulmak
kalmaktadr. Eer birok yl nce bir bankaya yatrlm olan bir mevduat eski muhasebe
sikkesi tarifesi zerinden denirse, mevduat sahibi kaybetmektedir; eer banka bu
koullarda kredi amsa kayp onun hesabna gemektedir. Zaman, hesaba geerek
hareketsiz hale gelen parann aleyhine ilemektedir.
Mario Siri bu durumda btn bankalarn ve iadamlarnn XVI. yzylda tefecilik
yaptklarn dnmektedir. Teorik olarak hakldr: bir bu yanda, bir teki yanda olan
kayplarn hepsi ayn sektrde kaytl olarak kalmaktadrlar, yani ticari ve mali i
sektrnde. Bireyler asndan kayplarla kazanlar birbirlerini telafi etmekte midirler?
Bu da baka bir soru? Her hal- krda, ilerin ritmine (her ayda bir kurulan fuarlardaki
kambiyo hacmini dnyorum) parann kirasna, enflasyonun srekli olarak artan
eimine baknca, bu i tefecilik hakknda gn gnne herhangi birey tahmin
edilememektedir; hibir tccarn muhasebe defteri bundan sz etmemektedir, fakat
bunun anlam bu yava iin uzun vadede ilemedii deildir. Olaan olarak tccar veya
banka iflaslar ksa vadeli konjonktr sarsntlarna baldr. Bankalar ok saydadr ve
bazen de gz kamatrc bir salk belirtisi gstermektedirler-Pisani veTiepolo Bankas
Mart 1583te ( 369 ) dnden bir nceki ylda, Venedie tek bir seferde spanyol riyali
olarak 200.000 dka getirtmitir-. Fakat hepsi avans vermek ve bundan da fazlas,
kendilerine yatrlm paralar yava sonulanacak ilere balama hatasn yapmakta
drlar. 1584te olduu gibi ksa bir konjonktr ykselmesi olduunda, alacaklar geri
gelmemekte, mevduat ekilmekte ve nlenemez bunalm ortaya kmaktadr PisanTiepolo bankas bylece 17 Mart 1584te iflas etmitir ( 37 ). Ayan yere salam basarak
ilerleyebilmek iin, Napoli Archivio di Sta/osunda muhafaza edilen banchieri antichi'ye
ait muazzam muhasebe defterlerini incelemek, A. Silvestrinin ok nemli incelemelerini
( 371 ) geniletmek ve onlar yorumlamak gerekmektedir. Yaplacak iin boyutlar
muazzamdr.
Her hal- krda banka iflaslar, 1550-1570den sonra artm ve ayn zamanda
enflasyonun krallk emberi de olan gmn krallk emberiyle birlikte vahim hale
gelmitir. Hastalk o kadar byktr ki, dizi halinde belirmeye balayan devlet
bankalar, tam da bu dnemde ortaya karak, hastaln ilac olmulardr. Bu kamu
kurulular arasnda yalnzca, kent Senatosunun vesayeti ve garantisi altnda kurulmu
olan Palermo bankas 1551 de erken olarak domutur ( 372 ). Bu banka La loggia denilen
yere yerlemitir ( 373 ). Kukusuz kken itibariyle, XV. yzyln sonlarna kadar geri giden
Trapani Ta volo Communale o della Prefetia'sna balanmaktadr ( 374 ). Bu durum,
kurulu tarihi olarak istisnai olan Palermo bankasnn, doas itibariyle de istisnai
olmasn aklamaktadr. Sklkla rnek oluturduu Gney talyan kamu bankalar
gibi, bu banka kamu gelirlerinin toplanmas, ynetilmesi ve demeler konusunda
356

uzmanlamtr. III. Felipenin saltanat dneminde, az gelir getirici bir i olan Sicilya
parasn salna kavuturma grevi ona verilince, banka bu siyasal ve ynetsel
grevlerin yk altnda ezilmitir.
Kamu bankalarnn yaratlmasnnn byk dnemi Palermo bankasnn kurulma
sndan ancak 30 yl kadar sonra balamtr. 1586da Casa di San Giorgio, yz yldan
daha fazla bir sre nce, 1444de altn bunalm dneminde durdurduu bankaclk
faaliyetine yeniden balamtr. 23 Eyll 1587de Tavola della citta diMessina kurulmu,
fakat stats II. Felipe tarafndan ancak 1 Temmuz 1596da onaylanmtr. Bu banka
sayesinde -nedensiz deil- tekrarlanan iflaslara ve kamu fuarlar collettori'teTrim
sahtekrlklarna bir son verebilmek umud edilmekteydi. Tabii ki yeni banka kamu
ynetimlerinin paralarn mevduat olarak kabul etme ayrcalna sahipti. Banka,
Messina kentinin denetimi ve garantisi altna sokulmutur. ( 375 ). 15 8 7de ( 376 ) Venedikte
nl Banco della Piazza di Rialto kurulacak ve bu banka 1619da, hi de daha az nl
olmayan Banco Giro'yu zmleyecektir. 1593te Milanoda Banco di S. Ambrogio tpk
banco giro gibi zerk bir ynetime sahip olarak oluturulmutur. Ayn dnemde
Napolide dn verme sandna ve Santa Casa deli Annunziata hastanesine bal
olarak bir banka kurulmutur; Romadaki banka ise Kutsal Ruh hastanesine bal olarak
ortaya kmtr. Olduka geni ve zaman iinde iyi bir ekilde younlam olan bu
hareket, bir tanklk deerine sahiptir.
Fakat hareket basit olmann uzanda kalmaktadr. zellikle kuzeyde, devlet
bankalarnn ilevleri, kamu mliyesinin kat kalplarn amakta hzl davranmlardr.
Bu balamda, Rialto Meydan Bankas yasaklamalara ramen, mterilerinin mevduatn
kullanarak, ta batan beri kredi amaya balamtr; bu banka madeni paraya prim
yapan gerek bir banka parasn yaymtr. Bunu yaparken bankalar bir yenilik getirmi
olmuyorlar, sadece eski zel bankalarn yntemlerini kopya ediyorlard. zgn olan
yan, bu kredileri o zamana kadar bilinmeyen boyutlara kartm olmalardr. Fakat
aslnda kamu bankalarnn bu ani doumlarna, zel bankalarn iflaslar, yetersizlikleri,
kararszlklar yol amtr. Yukardaki satrlarmzn ounu dn aldmz Gino
Luzzatto u sonuca varmaktadr: bu kamu bankalar hibir ey yaratamadlarsa bile, en
azndan kendilerine gelen ok saydaki mterilerine, zel bankalarn onlara salaya
madklar huzur ve gveni vermilerdir ( 377 ). Gerekten de, Venedik bankalarnn 1552
Priuli iflasndan, 1584de ikinci Pisani bankasnn iflasna kadar ( 378 )uzun iflas dizisini,
veya Cenevizli Ravasquezden (aslnda yarm iflas), 1580de gerekletirilmemise bile
( 37<) ) uzun sre tartlan u say indirimine kadar (1 lden 4 bankaya) Napolideki mali top
atmalarn uzun dizisini bir aklmza getirelim.
Kukusuz, Venedikte olduu gibi Napolide de bu iflaslarn nedeni kamu otoritele
rinin yersiz mdahaleleri olmutur. rnein 1552de Napolide ( 38 ) kral naibi
Ravasquezin altn rezervlerine elkoymu ve bunlar daha dk deerli yeni baslan
sikkelerle deitirmitir. Venedikte Signoria bankalar her zaman kendi borlarna kar
vatansever ltuflarda bulunmaya zorlamtr. Ama gizli bel her zaman ve herkes iin
enflasyondur, ltuflarda bulunmaya zorlamtr. Ama gizli bel her zaman ve herkes iin
Casa di San Giorgio'ya dair bir ayrnt insan dncelere yneltmektedir: acaba bu bir
hayati nokta m, yoksa avare dolama biimi mi? 1586da banka mudilerine cartularioorasunu, altn hesap defterini amtr; 1606da cartulario-argento'sunu; nihayet 1625te
belki de en ilgi ekici hesab olan sekizlik spanyol sikkeleri hesabna amtr. Bu ne
anlama gelmektedir? Acaba mudiye yatrd para cinsinden mi kredi verilmekte, deme
yaplmaktadr ve bylece devalasyonlara kar altn veya gm gvencesiyle korun
mu mu olmaktadr ( 381 )? Mudileriyle birlikte bizzat banka da kendini muhasebe
sikkesinin tehlikelerine kar korumaya alyor ve madeni paralarn gl korumalarnda
kendine snak buluyordu.

Sanayiciler
Fiyat artnn bir dier kurban da sanayicilerdir. Bu konudaki cehaletimiz
Giuseppe Parentinin kitabnn sayesinde biraz dalmtr. Floransa hakknda syle
dikleri ve XVI. yzyl sonu ile XVII. yzyl ba iin talyaya yaygnlatrd grleri
bir denemeden ibarettir, fakat aikr bir deere sahiptirler. Floransa ve talyann
endstriyel kentlerindeki fiyat artlar, zenaatkrlarn nominal cretlerini iirmitir.
Floransada 1520-1529 dnemi iin 100 olan indeks, 1550-59da 99,43e 1590-1599da
162,63e ve 1610-1619da da 178,95e doru bir deime gstermitir. Bu ykselme
spanyol cretlerininkinin ok altndadr (1520-29daki 100den 1610-1619daki 309,45e),
fakat Fransz cret artnn (1550-59, 100; 1610-19, 107,4) ve hatta ngilizlerininkinin
(1520-29, 100; 1610-19, 144)ok stndedir, ve Hollanda cret artlarnn kukusuz ok
ok stndedir. ilere mutlu bir hayat getirmenin uzanda kalan bu ykselmelerle
birlikte, Floransada snai krlar daralmtr -nk genel art esnasnda onlar sabit
kalmaktadrlar- ( 382 ). Bu krlar henz, korkun bir ekilde dmekte olan spanyol
krlarna nazaran yksekseler de, ayn dnemdeki Fransz veya ngiliz krlaryla
karlatrlabilir nitelikte deillerdir. Fiyat artlar bylece talyan endstrisinin ta
kalbine ulaan bir zayflk unsuru getirmitir. Acaba bu nedenden tr m, XVII.
yzyln banda Alak lkelerin muzaffer rekabetine, sonra da ondan daha az tehlikeli
olmayan Fransz rekabetine kafa tutacak gc olmamtr?

Devletler ve fiyat art

Devletler bu bely en az zararla atlatan unsurlar olmulardr. Devletlerin mali
hayatnda durak vardr: gelirler, harcamalar, borlar. En az nemlisi olmayan bu
nc durak fiyat artlar karsnda otomatik olarak yknn hafiflediine tank
olmaktadr. Ancak, harcamalar ve gelirler ayn ritmde artmaktadrlar. Btn devletler
gelirleri oaltmay ve fiyat artlar karsnda uyank kalmay becermilerdir. Kukusuz
byk, olanaksz harcamalar yapmaktadrlar, fakat yzyln leine gre muazzam ve
artan kaynaklara da sahiptirler.
ok zaman var ki, Richard Ehrenberg tarihilere, elilerin ok sk olarak verdikleri
bte tahminlerine, ne de istekle ilve ettiimiz zere, dierlerine gvenmemelerini
tavsiye etmitir -tarihiler bu tavsiyelere uymamlardr-. amzda kesinlik ykl olan
bte kelimesi, XVI. yzyl gereklerinin erevesine girmemektedir. Ancak ok doru
olmayan rakamlar, gene de bir byklk sralamas yaplmasna izin verebilirler. Bu
rakamlar btelerdeki genel ykselmeyi yeterince gstermektedirler. te eyrek yzyl
arayla iki Sicilya btesi: 1546da gelirler 340.000 scudi, giderler 1.660.000 scudi, bir fazla
varm gibi gzkmektedir, fakat eski borlarn kapatlmalar gerekmektedir; 1573te
gelirler 750.194, giderler 211.032 scudi. Bu bilanonun pozitif fazlasndan bir dizi
olaanst harcama yaplacaktr, Sicilyann spanyol yneticileri gelirler ile giderleri
dengelemek iin % 14-16dan bor almak zorunda kalacaklardr ( 383 ). Napolide de
benzeri gelimeler olmutur ( 384 ). Ispanyada V. Carlosun gelirleri, saltanat dneminde
katna km ( 385 ), II. Felipeninkiler 1556-1573 arasnda iki katna kmlardr ( 386 ).
1566da bu gelirler 10.943.000 dka ( 387 ), 1577de 13.048.000 dkadrlarlar( 388 ); bir yarm
yzyl teye gidelim: II. Felipenin gelirleri 1619da 26 milyon olacaktr ( 389 ).
II. Felipenin btelerinde konsolide veya olmayan borlarn muazzam ykselii
tahmin edilmekte ve llmektedir. Gz kapal olarak gvenilmemesi gereken 1562
tarihli bir btede ( 390 ) u kalemleri grmek mmkndr: Kastilya juros faizleri iin
500.000 dka; Flandre juros faizleri iin 300.000; Aragonunkiler 50.000; Sicilyannkiler
35V

150.000; Milanonunkiler 200.000; Atlantik adalarnnkiler 30.000, toplam olarak

1.200.000 dkalk bir faiz ki, bunun sermaye deeri faiz haddinin % 10 veya % 5den
hesaplanmasna gre, 12 milyon veya 24 milyon dka olmaktadr ( 391 ). Bu sermayenin 20
milyon kadar olduunu kabul edelim. Oysa 1571-1573te borlar, bilekelerini
bilememekle birlikte, 50 milyon dkaya ykseleceklerdir ( 92 ). 1581 de bir Venedikli ( 393 )
80 milyonluk bir bor miktarndan sz etmektedir; 20 yldan az bir srede II. Felipenin
borcu drt katna kmtr.
Simancasn ar bol zenginlikleri arasnda daha fazla, daha doru rakamlar
aranmaldr. Bu malzeme biraraya getirildikten sonra, Temkinli Kraln bilanolaryla
birlikte, gelirlerini, harcamalarn, borlarn ve borlarnn faizlerini hesaplamak; eer
mmknse gerek bte erileri oluturmak gerekmektedir. Tpk cretler konusunda
olduu gibi, burada da rakamlarn ikinlii aldatc olmaktadr. Mario Siri rakamlar
deerli maden miktarna indirgeyerek, Sicilya btelerinde, bir bteden dierine art
deil de azalma olduunu gstermitir.
Bte konusundaki betimlemesel incelemeler, herbirinin bir fiyat art lmn
gerekli kld gerek sorunlar bir yana brakmaktadrlar. Kabaca sylemek gerekirse,
devletlerin byyen hayat pahall karsnda artan bir aresizlikleri ortaya kmtr.
Buna bal olarak da kendilerine kaynak yaratma tutkusu ve fiyat akmn ykseltme
eilimi belirmitir. XVI. yzyl devletlerinin tarihlerinin en net olan ksm onlarn mali
alandaki mcadelelerine dair olandr: Alak lkelerdeki sava yalnzca inan
zgrl konusundaki bir dram, bal olunan zgrlkler konusunda bir mcadele
olmakla kalmam, ayn zamanda spanyol devletini byk ticari kavan ekonomik
talihine verimli bir ekilde balama konusunda, baarszlkla sonulanan bir giriim de
olmutur.
II. Felipenin imparatorluunun Avrupada sahip olduu lkelerin birbirleri ardna
onun iin olumlu bir gelir kayna olmaktan ktklarn grd bir olgudur. Alak
lkeler, Milano, Napoli, Sicilyada Fransada denildii gibi les revenarts bons giderek
daha fazla miktarda yerel olarak zmlenmitir. Geriye spanya veya daha dorusu
Kastilya kalmaktadr. II. Felipenin Yarmadadaki varl, 1569a kadar barn da
yardmyla, Bykler de dahil, vergi mkelleflerinin hizaya sokulmasna olanak
vermitir; Limoges piskoposu 1561de ( 394 ) yle yazmaktadr: Katolik kral, gelecei
dnerek gn getike daha tasarruflu olmakta, mliyesi ve kendine ait topraklarn
ynetimi konusunda emirler yadrmaktadr; o kadar tedbirli davranmaktadr ki, evini
ok iyi' ynetmemekle sulanmasna neden olacak herhangi birey syleyemem. Yani
kral uzmanlarna danmaya devam etmektedir. Bu uzmanlarn tavsiyeleri, onun mali
dzlemde ok dramatik olan uzun saltanat dneminde hi eksik olmayacaklardr.
Byk Toledo toplantsn ve 14 Kasm 1560 tarihli kararlarn daha nce zikretmitim
( 395 ). Bu toplantyla Kastilya vergilerinin listesi durmakszn artm ve yeni kalemlerin
eklenmesi ve varolan vergilerde yaplan i deiikliklerle, bozulmaya uramtr.
Alcabalas, kentlerin gtr olarak dedikleri bir tketim vergisi, ilke olarak btn
satlarn onda birini temsil etmekteydi. Bu vergiye % Terlik drt ekleme yapld ve
bylece oran% 14e ykselmi oldu. 1561 de 1.200.000 dka olan alcabalas tutar 1574de
3.700.000e kt ( 396 ). Hatta 1577de tutar bir milyon drmek gerekmitir.
Tabii ki vergi mkellefleri srekli yaknmaktadrlar: Cadizl563te ( 397 ) 1560tan beri
ticareti zerine konulan vergiler nedeniyle trafiinin kntye uradn iln
etmektedir; Cortes\ex yzlerce defa yaknmakta, fakat fiyatlarn endie verici ykselileri
karsnda Amerikan gmn sorumlu tutmak akllarna gelmemekte, ama hemen
karlarnda duran, yani krallk ynetiminin u byyen, canavarlaan vergi ynetimini

sorumlu tutmaktadrlar. 1571 Cortes'i ( 398 ), bunu izleyerek o kadar ok fazla yk, ve
insanlarn yaamlar iin gerekli olan hereyde o kadar byk bir pahallk ortaya kt
ki, ancak ok az kimse zorlua dmeden yaayabilir hale geldi demektedir.
Kt
dalm
olan
bu
muazzam
vergiler
zamann
olanaklaryla
tahsil
edilmektedirler; yani bunlarn sadece bir ksm devlet kasalarna ulaabilmektedir.
Kastilya kukusuz, bazen kendiliinden gsterdii cmertliiyle, mparatorluun en iyi
vergi deyen blgesidir -Cor/eslerin vatansever jestleri bol miktardadr-; ama bunun
byle olmasnn bir nedeni de, kraln, emirlerine kar gelinemeyecek kadar yaknda
olmasdr. Bu durum karsnda, Kastilya yaam skntl hale gelmekte, endstri
handikapl duruma dmekte, hayatn reel maliyeti ykselmektedir ( 399 ); zaten bunun
tersi artc olurdu. te yandan, bu abalarn, bu cmertliklerin ve bu gailelerin sonucu
ne olmaktadr? ou zaman belirsiz miktarlardaki fazlalklar mparatorluun genel
aklar iinde kaybolup gitmektedirler. Zaten bu fazlalklar da ancak bir sre
varolacaklardr: II. Felipenin otoritesine boyun emi Avrupann geri kalan yerlerinde
olduu gibi, Kastilyada da aklar kural haline geleceklerdir ( 400 ).
Bylece tm hazine ynetimleri zorluklarla kar karyadrlar; bir ynetim modeli
gibi kabul edilebilecek Floransa gibi bir lkede, mali durum ylesine ktdr ki, o
dnemdekilerin sylediklerine gre 1582de, bunun sonucu olarak halk byk gruplar
halinde g etmektedir ( 401 ). Felipenin lkeyi fethetmesinin arefesinde, Portekizde
satlardan % 20 veya balklk rnlerinden % 50 alnmaktadr ( 402 ). 15 8 7 balarnda
Fransz hkmeti Paristeki vergileri iki katna kartmay dnmektedir, bu nlem
lkeyi mahveden ktla ramen; lkenin tmne yaygnlatrlacaktr ( 403 ). Trkler ve
ranllar da ayn yntemleri uygulamaktadrlar.
Dman bir yzylla boumak zorunda kalan devletler, aralarn seme
zgrlne sahip deillerdir. Ispanyaya geri dnersek, hkmet en azndan kez,
rant oranlarn kendi lehine deitirmitir: 1563, 1608, 1621de ( 404 ). Ayn hkmet 10
kerenin 9unda deme vadelerini ertelemi veya Alak lkelerde denildii gibi,
fuarlarda sreyi uzatmtr ( 405 ); 1566da altnn deerini ykseltmitir: V. Carlosun
1537de kard altn escudo 350den 400 maravedise ykseltilmitir ( 406 ); 1609da ise
400den 440a kartlacaktr ( 407 ). Nihayet spanyol devleti 1557-1560, 1575, 1596,1607,
1627, 1647...de ksa vadeli borlar zerinde bir dizi iflasa gitmitir. Hibir denti
karsnda gerilemeyen kentlerin, Byklerin, Kilisenin hzinelerinden beslenmitir.
Bu dnem iin bildiimiz ngiliz gelir ve giderleriyle karlatrabileceimiz nitelikte
XVI. yzyl btelerine dair tam bir inceleme, bize nemli bir soruya cevap verme
olanan salayacaktr: bu fiyat frtnasnda acaba Akdeniz devletleri veya Akdenize
yakn olan devletler, dierlerinden daha fazla sarsalanmlar mdr? spanyaya ilikin
olarak cevabn olumlu olmas bize daha muhtemel olarak gzkmektedir, zellikle bu
ok geni imparatorluktaki sava masraflarn dnecek olursak. 1597de kk bir
kitap yazm olan bir Fransz ( 408 ) Sava onun (II. Felipe) iin, baka hibir hkmdar
iin olmad kadar masrafl olmutur, rnein deniz kuvvetleri iin (mrettebatn)
byk blmn olduka uzak lkelerden salamak zorundadr, bu da onun mliyesinin
byk blmn tketmektedir. Ve kara savalar konusunda, rnein balcas olan
Alak lkelerde olanlar ona dmanlarna malolduundan alt kat daha pahalya
malolmaktadr, nk spanyadan birini askere alp Artois snrnda bir Franszn
karsna koymas ona 100 dkaya mal olmaktadr, oysa bir Fransz askeri burada kendi
kralna sadece 10 dkaya malolacaktr diye dncesini anlatmaktadr.
361

Ayn ekilde, hem Okyanus, hem de Akdeniz savalarnn ihtiyalarna cevap vermek
zorunda olan deniz donanm da Ispanyay avantajl hale getirmemektedir. Bu alanda da
fiyat artlar durmakszn srmektedir. Tome Cano Arte de Navegar ( 409 ) adl kitabnda,
V. Carlos dneminde 4.000 dka eden 500 tonluk bir teknenin bugn, 1612de 15.000
ettiini; eskiden 2,5 dka deerinde olan Flandre yelkenlerinin bugn 8 dkaya
alndklarn aklamaktadr. Carthagenaya Hindlerden tonu 14 dkaya mal tamtm,
oysa bu gn tonuna 52 dka istiyorlar diye ilve etmektedir ve bu fiyata ramen tekneler
eskiden kazandklar kadar kazanamyorlar. Btn bu fiyat hareketleri esnasnda,
cretler, ama ayn zamanda krlar da, ou zaman ezilmektedirler. Ve bu durum XVI.
yzyln sonunda spanyol Atlantik denizciliinin kar karya olduu glkleri, en
azndan ksmen aklamaktadr. Atlantiin byk tekneleri iin doru olan Akdenizin
ince kadrgalar iin de dorudur. 1538de ( 4I0 ) bir kadrgay topsuz olarak donatmak
spyada 2.253 dkaya malolmaktayd (teknenin kendisi 1.000 dka etmekteydi). Oysa
1582de Gian Andrea Doria kadrgalarnn tanesini 15.000 dkadan sata kartmtr.
Tabii ki bu havaya sylenmi bir rakamdr. Bunlarn toplar ve forsalaryla birlikte tam
donanml kadrgalar olup olmadklar bilinmemektedir.

Amerikan hazinelerininin azalmas

Amerikan hazinelerinin gelii XVII. yzyln ilk, bundan da fazlas, ikinci
onylndan itibaren yavalamtr. Bu durgunluk iaret, sonu veya neden olarak, dnya
tarihinin bir duran belirlemektedir. Kabacas, bu olay sanki Amerika bu adan
primus movens'mi gibi, sadece Amerikaya bal nedenlerle aklamak hatasna
dlmtr. Azalan verimler yasasna uygun olarak, maden iletme masraflarnda bir
art meydana gelmi olmaldr. Amerikann bizzat kendisi, sahtekrlk ve kendi parasal
ihtiyalar nedenleriyle, retiminin bycek bir ksmn kendine saklamtr( 411 ). Deerli
madenlerin bir blm, Manilla kalyonu araclyla ve speklasyon gdsyle, Yeni
Ispanyadan Uzak Dou ve in ynne saptrlmtr ( 4I2 ). Gene Amerikada felket
boyutlarna ulaan bir nfus azalmas, maden karm iin vazgeilmez olan Hindli
emek-gcn salamay zorlatrm ve yavalatmtr ( 4I3 ).
Btn bu aklamalarn gerek paylar vardr, fakat yalnzca Sevilla arivlerinde
deil, Simancasda ve Amerikan depolarnda yaplmay bekleyen aratrmalarn
sonularn imdiden syleme gibi bir gaflet de olabilirler. Azalmakta olan bir nfusun,
madencilik gibi zellii olan ve ayrcalkl bir sektr besleyemecei a priori olarak
kamtlanamamtr, Rio de Plata araclyla nemli boyutlara ulaan kaaklk, 1623
civarnda madencilik faaliyetlerinin genel gerileyiiyle birlikte durmua benzemektedir
( 414 ); Manilla kalyonu araclyla deerli maden sevkiyat da 1635den sonra sona
ermitir ( 4I 5 ). Fakat bu aklamalarn esas hatas ayan beyan ortadadr: bunlar sanki hile,
hurda kaaklk sadece kta olabilirmi de, varda olamazm gibi, yalnzca
Amerikay ele almaktadrlar. zellikle de Avrupann srkleyici faaliyetini, spanyol
mparatorluu araclyla Yeni Dnya'ya balayan ekonomik btnl hesaba
katmamaktadrlar. Baka terimlerle ifade edecek olursak, konjonktre, yani Avrupada
1580 sonrasnda, sonra 1595de ve nihayet 1619-1622de kaydedilen u ekonomik de
atf yoktur; daha telere gidince 1640l yllarn byk krlmas ve spanyann
Katalonya ile Portekizdeki daha sonra da 1647de Napolideki felketleri ve ayn yl
Barloventonun
donanmasnn
Antilleri
korumasndan
vazgeilmesi
ima
bile
edilmemektedir ( 4I6 ).
Konjonktrden sz etmek; fiyat, maliyet, cret, krdan sz etmek demektir. Yeni
Dnyay iyi tanyan Rodrigo Vivero ( 417 ), 1632de Amerikan makinesinin bozuk
olmadn dnmektedir, fakat bu yargsnda iyice hataldr; 20 milyonunun Sevillaya

gnderildii 24 milyon altnlk yllk bir retimden sz ederken de hataldr; fakat maden
giriimlerini kt bir konjonktre yakalanm olarak gsterirken hakldr, hepsi
borludur, nk tuz, msr pahallanm, Hindli iilerin cretleri iki katma kmtr ve
stelik maden sahipleri bu iilerden bulabilmek ve kontenjanlarn (repartimentos)
salayabilmek iin alamaktadrlar, oysa maden konusunda uygun olmayan (a
propositoi) bir emek-gcyle kar karya kalmaktadrlar. Ayrca kumar masalar da
vardr ve bu madencilerin slkleri bor verenler, beyaz maden karlnda
zerinden kr ettikleri kuma ve dier mallar, en kts de arap vermektedirler.
Fakat, bu alanda net grebilmek iin, ie spanya ve Avrupa cephesinden de bakmak,
sorunu en geni btnl iinde ele almak gerekmektedir.

Devale edilmi paralar ve sahte paralar

XVII.
yzyln ortasyla birlikte Amerikan deerli madenleri yksnn byk
blm kesinlikle sona ermi bulunmaktadr. Bu durumda sahte paralar geni lde
sahneye kmlardr. XVI. yzyl kalp parann cahili deildir. Fakat XVII. yzylda
deerli maden ierii dk paralar Akdenizin ana dolamn ele geirmiler ve 50 yl
nce kovulduklar canl sular olan Dou Akdenize, para akmn izleyerek ulamlardr.
Kt para Kuzey Avrupa ve slam dnyasnda belirmi olmakla birlikte, Denizin
kysnda kalmtr, stelik bu iki blgede de ge tarihlerde ortaya kmtr. Kuzeyde
Elisabeth tarafndan toparlanan ngiliz paras artk yerinden kprdamazken, isyan etmi
olan Alak lkelerin paras 1585 Kasm devalasyonuna kadar byk deiiklikler
geirmitir ( 418 ). Bu nlemden nce, en azndan 1574den itibaren sahte para imalatlar,
zellikle Liegedekiler almaya balamlar ( 419 ) ve o yl rnleri Ispanya kapsna
kadar ulamtr. Bu paralar iyi para karlnda kaak olarak deitirmek ( 420 ),
spanyol tekeline delik amann bir yolu olmu ve bu sayede onun deerli madenlerinin
bir ksm ele geirilmitir. 1609da 12 yllk bar anlamasnn imzalanmasndan sonra,
bu trafik limanlarda bile korkun bir gelime gstermitir. Bu tarihten sonra
HollandalIlar, o tarihe kadar Lbeck veya Hamburg tekneleri veya ngilizler (ngiltere
spanya ile 1604te bar yapmtr) ( 42t ) veya Franszlar araclyla getirilen kk
paralardan byk miktarlarda getirmeye balamlardr. Bu dk ayarl paralar sandk
veya f dolusu olarak getirilmektedirler. Dnte tuz veya dier mallarn arasna altna
altn ve gm sikkeler saklanmaktadr. 1607de Bordeauxda ve evresinde drt tane
darphane ok eitli yollardan edinilmi spanyol sikkelerinin eritilmesiyle
uramaktaydlar,
bunlar
yeniden
dklr
dklmez
%
18den
fazla
kr
salamaktaydlar ( 422 ).
O
dnemde bu, henz adeta meru bir ticaret saylmaktayd. Bu nisbi drstl
fazla uzun srmemitir. 1613ten itibaren, spanyol paralarnn taklitleri olan sahte
gm-bakr paralar sz konusudur. Bunlardan ylda iki milyon pesos'dan fazla imal
edilmitir ve sonraki tarihlerde retim artacaktr. Uzmanlara gre bu sahtekrlktan
% 500e kadar kazanlmaktayd. Alak lkelerin dnda, benzeri sahtekrlklar
Danimarka, ngiltere ve talyada da yaplmtr. Quartillos falses gemilerin btn
ykn meydana getirmek zere, Kantabriya kylarna veya San Lucar de
Barramedaya ulamtr ( 423 ).
Atlantikte ok nceleri kendine bir yuva bulmu olan kalp para daha sonra
Akdenize gemitir. 1595te Piambino desi, kck devletinde muy boxo guilate
paralar bastrmtr ( 424 ). XVII. yzyln ilk onylyla birlikte dk para Dou
Akdeniz kaplarna dayanmtr; artk denizin zehirlenmesi tamamlanmtr. 1611 tarihli
bir Venedik muhtras ( 425 ) Halebin artc para dzensizlii iinde, olaan olarak cari
363

para karsnda % 4-5 prim yapan iyi paralara bu yl % 30-35 fazla deme yapldn
bildirmektedir. Bu yknn devamn Paul Massonun Le Commerce Franais dans le
Levant au XVU, siecle adl eserinde aramak gerekmektedir ( 426 ).
Bizi ilgilendiren dnem boyunca tamamen Akdenize ait olan trafikler bu artc alt
st olular tarafndan dk bir lde etkilendiyse de, Cezayirden Msr veya stanbula
varana kadar Trk lkelerinde vahim bir bunalm i bandadr. Muhteem ve bozulmas
mmkn olmayan Trk mliyesinden fazlasyla sz edilmitir. Bu maliye belki bu
niteliine Kanuni Sultan Sleymann uzun saltanat (1522-1566) dneminde ulamtr.
Fakat bu anl saltanatn sona erdii yl, Malta baarszlnn ertesi ylnda, eer
Hammerin eski kitabndaki bilgi doruysa ( 427 ), Kahiredeki tek Trk paras altndan
baslm olanlardr ve bunlar da % 30 devale edilmilerdir. Burada sz konusu olann,
gmn deer kaybetmesinden kaynaklanan bir ayarlama olmas mmkndr. Bunun
ne anlama geldiini renmek ve Maltada sarfedilen byk abadan sonra 1566
devalasyonunun Trk mparatorluunun yorulduuna dair ilk iaret olup olmadn
anlamak ilgin olacaktr.
1584te hibir kuku yoktur: vahim bir para bunalm zincirlerinden boanmtr ( 428 ).
Trkiyede cari para, yuvarlaktan ok drt ke olan kk bir gm sikke olan akedir
( 429 ); bu sikke Belon du Mansa gre kark olmayan, saflatrlm has gmten
yaplmtr ( 43 ). Bir seyyahn sylediine gre ( 431 ), akeler kpkrmz olmu bir sobann
iine atlarak denenmektedirler. 10-11 denier toumois'ya ( 432 ), 7,5 Venedik quattrinCsine, 2
2,5 Alman Kreuzer'ine eit olup, bir Romen bajocco'sunun veya eski Venedik
marchetto'sunun edeerlisidir ( 433 ). Belon, ake bizdeki Carolus kadar etmektedir
diye yazmaktadr ( 434 ). Ake yzyln banda altn sekine veya sultaninin 135te birine
eit olup ( 435 ), Venedik sekinesinden di bonta, azck dktr, fakat en iyi Alman
ongari'lerine eit, ou zaman da onlardan stndr ( 436 ). I. Selimin tahta kt zaman
sultani 60 ake etmektedir; bu resmi kur 1584e kadar deitirilmie benzememektedir.
Demek ki bylece eer 1566da devalasyon yapldysa bile, bu yeni formll sekinenin
gm deerine dokunmamtr. Avusturya Kronenthaler'\ veya talyan esc/dosundan
hafife daha dk deerli gm bir para olan Trk thaler' 40 ake ederken,
Kronenthaler veya escudo 50 ake etmektedirler. Bu deerler belgelerimiz tarafndan
teyid edilmilerdir ( 437 ): 1547de 300 ake 6 ek etmektedir ( 43S ). Venedik balyozu 1564te
aylk olaan harcamalarnn 34.487 ake, yani 574 dka 47 ake olduunu bildirmitir,
bu da dka iin 60 akelik bildik kuru vermektedir. Balyoz daha sonra 9.170 scudi'Y\Y. bir
kambiyo senedi dzenlemi ve 50 ake bana bir ek elde etmitir ( 439 )... 1561 de baka
bir balyoz, gm darl nedeniyle ek bana ancak 47 ake elde edebilmitir ( 440 );
1580de tekrar 50 akelik kur karmza kmaktadr ( 441 ).
Osmanl paralarna ilikin tabloyu tamamlayabilmek iin, bir Arap paras olan, Msr
ve Suriyede tedavl eden ve ran krfezi ile Kzldeniz arasndaki mekn igal eden
sonuncu bir paray sunmak gerekmektedir. Bu para maidin adn tamakta olan ve i,5
kat daha fazla gm ieren bir cins akedir ( 442 ). Demek ki bir sekine iin 40 kadar
veyahut bir ek veya bir kronenthaler etmek iin 35 tane bu maidinlerden gerekmektedir
( 443 ). ngiliz seyyah Newberienin 1583te ( 444 ) dedii gibi 40 medins maketh a duckat.
1584 byk devalasyonu ( 445 ) randaki benzeri bir devalasyonun peinden, savan
yol at cretli birliklerin neden olduu byk harcamalarn sonucu olarak ortaya
kmtr. Sultana 43 maidinden altn sekine veren Msr, 1584te demelerinde 85e bir
sekine kurunu kabul ettirmitir. Bylece sekine 60 akeden 120ye kmtr. Tabii ki,
sekine sabit kalm, ama akeler hafifletilmi ve saf gmn bir ksmnn yerine bakr
ikme edilmitir. 1597de bir dirhem gmten 4 ake yerine, 10-12 ake kesilmektedir.
1590 yl karklklarndan sona sekine 120 akeden 220 akeye kmtr. Demek ki
364

Trkiyede de bu dk ayarl parayla birlikte, Earl J. Hamiltonn ( 446 ) gsterdii 1600

1650 arasnda gm-bakr para enflasyonunun Kastilyada yol at felketlerin
mekanizmasnn bir benzeri meydana gelmektedir. Fakat XVII. yzyln ortalarna
kadar srecek olan Osmanl para bunalm 20 yl kadar nce balamtr. Bu bunalm
durdurmak ok g olmutur. 1625-1630lara doru yeni bir ykselme kendini kabul
ettirmitir: sekine 240 akeye, thaler'dc 120 akeye kmtr; % 50lik zorlamal bir kur
drlmesi 1642de sekineyi 151-157 akeye indirmitir (120ye deil), fakat ykselme
1651 de yeniden harekete gemi ve Venedie kar uzun Girit sava kaos getirmitir.
1660da Srbistanda henz 240 ake bir sekine ederken, 1663te Sofyada bir sekine 310
ake etmektedir ( 447 ).
Bu devalasyonlarn, akenin hem gerek para, hem de muhasebe sikkesi roln
oynad mparatorluun ekonomik sal zerindeki yansmas muazzam olmutur
( 448 ). Trkiyenin parasal dzensizliklerinin en fazla gze arpan cepheleri bunlardr.
Ama bakalar da vardr. zellikle Cezayirlilerin zorunlu kalarak dayattklar dk
deerli para politikalar. Cezayir piyasasnda \spanyol altn ve gm prim
yapmaktadr. Bu mutlaka gerekli yabanc paralar ekebilmenin onlar tuzaa
drebilmenin bir yoludur; bu piyasada adeta bir eel mobil sistemi bile vardr ve
1580de Cafer Paa kuru yetersiz bularak spanyol eksn 125 Ceyazir akesinden 130a
ykseltmitir ( 449 ). Bir spanyol okumuu olan Manuel Gallordo y Victorun dnd
gibi, bu devalasyon Cervantesin 1580de kurtarmalk denerek geri alnmasn
mmkn klm olabilir ( 45 ). Fakat Trk sekinesinin stanbulda devale edilmesinden
nce, 66 Trk akesi eden bu sikke, Cezayirde 150 etmekteydi, bu da tpk spanyol
eks gibi Cezayire ekilen sultani altnlara kar artc bir primin varln iaret
etmektedir ( 45 ). Eer hesaplarmz doruysa spanyol paras Ceyazirde % 30 prim
yapm durumdadr.

maden a
Daha geni aklamalarda bulunamadmzdan tr okuyucu bizi balayacaktr.
Aslnda ok ksaltlm olan uzun bir sunum krokiler ve grafikler tarafndan
tamamlanmaktadr ve ileride zor konjonktr sorunlarna geri dnme frsatna sahip
olacaz. Ne olursa olsun, olduka aydnlk bir ema ortaya kmaktadr. Tarihiler
kendilerini st ste gelmi maden ann kapsnda bulmaktadrlar: Sudan altn,
Amerikan altn ve gm, sora gm-bakr sikkeler ile kalp para dnemi; kalp para
resmen izinli veya izinsiz XVI. yzyln sonunda utanga bir ekilde sahneye km ve
XVII.
yzyln banda heryeri istila etmitir. Bu basit bir emadr, nk alar
birbirlerinin zerine uslu bir ekilde konmamlardr; karmalar, zaman kaymalar,
karklklar meydana gelmitir; tabii ki bunlara dair rnek ve aklamalar getirmek
gerekmektedir.
Altn dnemi: btn demeler tercihan sar madenle yaplmaktadrlar. 1503te
Bayard Barletta yaknlarnda spanyol ordusunun hazinedarlarndan birini ele
geirmitir. Kraln sadk hizmetkr geldiklerinde torbalarn atk ve iinde gzel
dkalar bulduk diye yazmaktadr. te kural teyid eden bir olay ( 452 ). Veya
spanyadan ektii altnla ( 453 ) askerlerine deme yapan Fransa kral (1524).
Valois'lar ile Habsburglar arasndaki mcadelelerin bu genlik andaki btn bu
kavgalar altn sikkeler sayesinde yaplmaktadr. Deerli demelerin yaplabilmeleri iin
tek bir adamn yola kmas yetmektedir. 1526 Maysnda V. - Carlosun elisi
endielenmektedir: la Mirandeleden Papann paralarn tayan 4 svari geecektir;
gerekten de endielenilecek bir durum sz konusudur.
365

Daha sonra, gmn uzun saltanat dneminde (belki 1550den 1650ye veya 1680e
kadar), gm hareketleri daha da grnr hale geleceklerdir, nk beyaz maden sorun
kartan bir yolcudur, ona arabalar, tekneler, yk hayvanlar gerekmektedir, tabii
bunlarn arasnda refakat birliklerini saymaya gerek yoktur; rnein 1551 Aralnda
Cenovadan Flandrea gm nakli srasnda en az 50 tane tfei olan asker bulunmutur
( 454 ). Byk altn hareketleri olaan olarak gizli yaplmaktadr ve ilgililerin dnda
kimsenin bunlardan haberi olmamaktadr. Fakat 1586 Eyllnde II. Felipe talyaya
altn sikke halinde 100.000 ek yollamtr, herkes kral bu allmam davrana neyin
srklediini
tartmaktadr.
nk
olaan
durumda,
altn
Yarmadadan
kmamaktadr ( 455 ). Nadir olduu iin deer kazanmakta ve oyuna her giriinde patron
olarak hereyi dzenlemektedir. Para statlar ve uzmanlar sahifeler boyunca ve
kendilerini dinlemek isteyen herkese, eer altn mark geleneksel bilgeliin gerektirdii
zere, 12 gm mark etseydi hereyin dzene gireceini aklamaktadrlar, fakat altnn
srekli olarak deer kazand Venedikte, kesin hesaplar eski dzenin bouna olduunu
gstermilerdir. Kasm 1593de Venedik Zecca's\sorumlular, pek de holarna gitmeden
ite byle dnmektedirler ( 456 ). Bir altn mark 674 lire 9 soldi etmektedir, 12 gm
mark ise 663 lire 16 soldi etmektedir, bu durumda altnn gme gre 40 lire 13 soldi
avantaj vardr diye aklamaktadrlar; kk ama net bir fark.
Yllar gemekte ve ite Avrupann parasal takviminde bakr paralarn gn
gelmektedir. Bakr para, Macaristan, Saksonya, Almanya, sve, Japonya madenlerinin
ykseliiyle birlikte zafer kazanmtr. Portekiz, enflasyonun drt nala gittii
Ispanyann yan banda bakr paraya boulmutur, fakat Portekiz bu bakrlar
Hindlere aktarma olanana her zaman sahiptir; bu felketli yllarda bile bakrn
boaldna tank olmutur; nc maden burada prim bile yapmaktadr; 1622de bir
dka bakr para cinsinden istendiinde 12 deil de 13 riyal demek gerekmektedir ( 457 ).
Fakat ksa bir sre sonra altn kendini gsterecektir. Brezilyadan yola karak XVII.
yzyln sonunda Lizbon, ngiltere, Avrupaya ulaacaktr. Akdeniz de bu altndan
payn alacaktr, fakat kendini ok nceleri gm enflasyonunun ortasnda bulduu
gibi, bir altn enflasyonunun merkezinde bulmayacaktr.

NC BLM

EKONOMLER:
TCARET VE TASIMA
*
Akdeniz ticaretini karmakl iinde betimlemek niyetinde deiliz. Bizi asl
ilgilendiren btne ait resimdir. Nihai olarak sorunu ele aldk: karabiber bunalm,
buday bunalm, Akdenizin Atlantik gemileri tarafndan istilas. Bu sorunlar denizin
ekonomik hayatnn tm boyutlarn yanstmaktadrlar; bunlar birbirlerine eklenince
geni emberi olduka iyi bir ekilde gzler nne sermektedirler: bir yandan Hind
Okyanusuna, dier yandan Atlantie ve u dier Kuzey Akdenizleri olan Man, Kuzey
ve Baltk denizlerine kadar.

1. Karabiber ticareti
mit Burnunun dolalmas Akdeniz karabiber ticaretine hemen son verememitir.
Bunu ilk ortaya koyanlar Alman tarihileri olmulardr (); bunlarn Almanyann
Venedikten karabiber almaya devam ettiini ve Portekizin bu deerli trafii tam
anlamyla eline geiremediini grmemeleri mmkn myd?
Kukusuz Portekizin baarsndan sonra Venedikte korkun bir bunalm olmu ve
ktmser kehanetler moda haline gelmitir. Portekiz keiflerinin sonular hakknda
kafa yorulmakta ve bu felketin panzehirinin olmad dnlmektedir. San
Marconun kenti iin baharatn kayb, Girolamo Priulinin Temmuz 1501de hatra
defterine yazd gibi bir st ocuunun stsz ve gdasz kalmas gibidir ( 2 ). Hemen
artc fiyat deimeleri meydana gelmi ve zellikle Portekiz kral Dom Manuelin
1504te resmi karabiber fiyatn saptayp, Lizbonda younlaan baharatl iki yl
sonra bir krallk tekeli haline getirmesinden sonra, saysz zorluklar ortaya kmtr ( 3 ).
1504de Venedik kadrgalar yolculuklar srasnda skenderiye ve Beyrutta baharat
bulamamlardr ( 4 ).
Yeni baharat salaycs olduka abuk bir ekilde Avrupa pazarlarnn bir ksmn
ele geirmitir. Ktann Atlantie bakan yznde ok fazla zorlanmadan zafere
ulamtr. Alak lkelerde 1501den itibaren ( 5 ); ngilterede Ocak 1504de Falmoutha
380 ton Kalkta karabiber ve baharatyla ykl 5 Portekiz teknesinin gelmesinden
itibaren ( 6 ). Portekiz, Augsburglu Anton Welser ve Konrad Whlinin byk
firmalarnn 1503ten itibaren ykselen Lizbon gneine dndkleri Yukar ve Aa
Almanyaya da nfuz etmitir ( 7 ); ayn lkede Ravensburgdaki Magna Societas 1507de
karabiber ve baharat almlarn Portekiz pazarnn menzili olan Anversden yapmaya
karar vermitir ( 8 ); 1512-1513de Viyanal Tccarlar Venedikte yeteri kadar karabiber ve

baharat bulamadklarndan yaknmakta ve mparatordan yabanc tccarlara, bunlar

Anvers, Frankfurt veya Nurembergden getirme izni vermesini istemektedirler ( 9 ). Yeni
baharat salaycs Bat Fransada ve tanklarn -sylediklerine gre, Medina del
Campoda, Portekiz karabiberinin satld Kastilyada da zafer kazanmtr ( 10 ). Bu
karabiberin, Portekiz yelkenlilerinin nemli bir role sahip olduklar Akdenize de
erkenden szm olmasnda hibir kuku yoktur. Belki 1503ten itibaren Cenovaya
ulamtr; Venedik ayn yln Hazirannda kara snrn ( n ) hem Cenovadan gelen
rnlere (bunlar saylmtr: altn ve gm ilemeli kumalar, ynller, baharat,
eker...), hem de dier yerlerden gelen rnlere kapatmtr. Kara kentlerinin dorudan
doruya Venedikten mal almalarn emretmitir. Venedik, Dou Akdeniz kaynakl
karabiber ve baharat gelilerini artrmak iin, Mays 1514te ( 12 ) bunlarn hertrl
tekneyle tanabilmelerine izin vermi -eskiden baharat sadece galere da mercato ile
tanabilmekteydi- ve bylece ticaret kadrgalarn canl bir rekabetle kar karya
brakmtr ( n ); ayrca Venedie gelen bu mallardan alnan gmrk vergilerini
kaldrmtr. Ancak bu nlemlere ramen, Signoria ertesi yl kendi iaesi iin eksik kalan
ksm salayabilmek zere, Lizbona gitmek zorunda kalmtr ( 14 ). 1527de Venedik
Senatosu Portekiz kral III. Joaoya, Portekize gelen karabiberden, Portekizin ihtiyac
olan ktktan sonra geriye kalann tamamn gtr olarak almay nermitir. Tasar
bir sonuca ulamamtr. Fakat 1527de Venediin nerede olduunu gstermekte ve
Lizbon pazarnn muzaffer ykseliini yanstmaktadr ( 15 ).

Akdeniz rvann alyor: 1550lerden sonra

Kzldenizin gelimesi
Durum ne zaman tekrar Venediin ve Akdenizin lehine dnmtr? -nk
bylesine bir dnm olmutur- ( 16 ). Bunu sylemek zordur. Kukusuz 1540lardan
sonra ortaya kan fiyat gerilemelerini hesaba katmak ve bu durumun gelien Lizbon
ticaretini rahatsz ettiini varsaymak gerekmektedir; uzmanlarn sylediklerine gre,
uzun deniz yolculuunun lezzetini kaybettirdii Portekiz mallarnn dk kalitede
olduklarna da inanmak gerekir: Venedik tarafndan kartlan sylenti temelsiz deildir;
buna Venedie dman olmasna ramen 1574 tarihli bir spanyol belgesinde bile
rastlanmaktadr ( 17 ). Arap araclara bal olan Akdeniz ticaretinin, onlara daha yksek
fiyat deyerek, kaliteli rnleri kendine ayrm olmas mmkndr. Portekizliler
Asyada ar dk al fiyatlarn muhafaza ederek mutlaka ipin ucunu karmlardr
C 8 ). Uzun bir yolculuun masraflarn kartmak zorunda olduklar dorudur, sk sk
meydana gelen gemi kayplar, bizzat ykte meydana gelen zararlar, yolculuk
esnasndaki kayplarn da telfi edilmelerinin gerektii dorudur. Bunun tersine, daha
ksa ve yzyllardan beri bilinen gzerghlar zerinde ok sayda aracyla birbirine
balanm olan Akdeniz ticareti, rastlantlara daha az maruz kalmaktadr. Venedik iin
riziko, yalnzca Msr yolculuundan ibarettir ve zaten bu da Dou ile Bat arasndaki
muazzam farkn salad byk krlar sayesinde kapatlmaktadr. Thenaud 1512de
burada dk deeri olan bu maldan yzde yz ve hatta daha fazla kr ediyorlar diye
kaydetmektedir ( 19 ). Karabiber olmad zamanlarda bile (karabiber kitlesel bir ticarete
konu olan yegne maldr ve Portekizliler bunu dierlerine tercih ederek elkoymulardr),
lks baharat, mstahzarat ve Dou Akdenizin dier mallar zerinde ticaret yapmak
mmkndr. Doulu tccarlar kendi cephelerinden deerli madenlere acilen ihtiya
duymaktadrlar: Msr altn veya Bat gmn Hind Okyanusuna ancak baharat ve
onlara Akdenize giden yollar zerinde refakat eden mallar sayesinde inebilmektedir.
Hindistan ve Uzak Dou Akdenizin mercan ve safrann, Msrn esrarn, Batnn ynl

kumalarn, hzl gmn ve Kzldenizin krmz kumalarn sevmektedir. Hind

Okyunusu evresinde, Portekiz ilerlemesinin rahatsz ettii ama yok edemedii, bu eski
trafikleri yaygnlatran gl ticari irketler yaamaya devam etmektedirler; bunlar
harekete abuk geecek kadar yetenekli olduklarn gstermilerdir.
Dou ynndeki Akdeniz ticareti, araclar asndan ilginliini hi kaybetmediin
den, onu ancak g kullanarak engellemek mmkndr, yani mal salanan kaynaklarn
denetim altnda tutulmalaryla. Portekizliler bunu birok kereler baarmlardr ve hatta
bunu istedikleri her seferinde salamlardr; rnein bu alana ilk nfuz ettiklerinde
Kzldenizin ncelikli trafiklerine darbe indirdikleri gibi ( 20 ) ve hatta daha sonralar,
1545-46 k srasnda Malabar kylarnn anda Portekiz filosu ylesine etkin bir
faaliyet gsterdi ki, tm karabiber kaakl nlendi ( 21 ), en azndan kaakln
nemli lde nlenmesi gibi. Fakat bu kesin nlemler ancak belli bir sre devam
edebilmi, denetimler kendiliklerinden gevemilerdir. Hind Okyanusunda ve telerinde
blgeleraras ticaretin gerekleri iin olduu kadar, macera ve kazan hrsndan tr de
abuk ve uzaklara genileyen Portekiz varl, sonuta muazzam ama narin bir
imparatorlua ulamtr. Oysa Portekiz bu geni ebekeyi, kaleleri, maliyetli donan
malar, memurlar besleyecek kadar zengin deildir. mparatorluu imparatorluun
beslemesi gerekmekteydi.
Bu zayflk Portekizlilerin hemen gmrkler haline dnmelerine yol amtr,
fakat gmrkler ancak mal dolamnn olmas halinde verimlidirler. Bu koullar
altnda, sahtekrlk veya sahtekrlk adn verdimiz (nk bu bir zorunluktu) iyi i
kartmtr. Ana kavak olan Hrmz 1506daele geirilememi ve buraya ulaan yollar
kapatlamamtr. Zorunluk: Trkler Suriye (1516), Msr (1517) ve Iraka (1534)
yerlemilerdir. Portekiz ile ran arasndaki esas ilikileri yrtmek, mmkn olabildii
lde Suriye ve Akdeniz ynndeki ran ticaretini korumak durumunda kalmtr.
Burada birden bire zengin olmak isteyen ve uzaktaki hkmetlerinin emirlerine kulak
asmayan Portekizli memurlarn ahlkszlklarnn basit vehesinden daha baka birey
vardr. Bu ahlkszlk vardr, fakat oyunu srkleyen o deildir.
Bu temkinlilikler ve bu gereki siysasetler her hal- krda bugnden yarna baarya
ulaamamlardr. Gerek dayanak noktalarn bulabilmek iin Portekiz mparatorlu
una zaman gerekmitir; Trk mparatorluunun da Hind Okyanusu ynndeki
zayflklarn, snrlarn, makul karlarn tartabilmesi ve bylece balangta btn
Dou Akdeniz ticaretini stanbulda younlatrma tasarsndan vazgemesi ve nihayet
gneye ve douya doru ciddi bir ilerlemeyi kararlatrp sonra da bundan da vazgemesi
iin zaman gerekmitir; zaten Portekiz de kendi cephesinden, bu ekinilmesi gereken
gc kendine doru ekmemek iin elinden gelen gayreti sarfetmitir. Trk, fethettii
Msrdan itibaren harekete gemek iin on yldan fazla bir sre beklemitir. Ancak
1529da Nil ile Kzldeniz arasnda bir kanal inama balam, fakat bu hazrlklar,
Akdenizde dmanlarn gslemek zorunda kalmasndan tr kesintiye uram
lardr: 1532 Preveze savann yldr ( 22 ). Adeni 1538de fetheden, fakat ayn yl Diu
nnde baarszla urayan Sleyman Paann deniz seferinden nce de 6 yllk bir
duraklama olmutur ( 23 ). 1542de( 24 ) Portekizliler Hrstiyan Etopyay zor bel ellerinde
tutabilmilerdir; 1546da ( 25 ) yeniden kuatlan Gucerat yarmadasndaki kaleleri olan
Diuyu mucizevi bir ekilde gene kurtarmlardr. Hindistann heryerinden, uzak
Sumatradan eliler srekli olarak stanbula gelmekte, Portekizliye kar Padiahtan
yardm isterken ona en nadir hediyeleri getirmektedirler: olaanst renkleri olan
papaanlar, baharat, kokular, merhemler, zenci kleler, hadmlar( 26 ). Fakat 1551 de Piri
Reis komutasndaki donanma Kzldenizden kta gene baarsz olmu ( 27 ); 1553te
ran krfezinin knda bu kez, Mirat- Memalk yazar, air eydi Ali Reisin
369

baarszl meydana gelmitir ( 28 ). Ancak yllardan sonra Portekizliler ile Trkler

arasndaki ilikiler bir detanta girmitir. Bu detant, ticaretin Akdenize ynelmesini
tevik etmitir.
Bu sorunlar, Uzak Douya ynelik yegne, ayn zamanda bir o kadar da nemli yol
olmaya devam eden Kzldenizi ise hi ilgilendirmemektedirler. Yzyln ortalarna
doru Kzldenizin kylarn gren Belon du Mans ( 50 ) Bu Kzldeniz, Seinein Harfleur
ile Honfleur arasndaki geniliinden daha geni olmayan bir kanal gibidir, burada
seyrsefer zorlukla ve byk tehlikelerle yaplmaktadr, nk ok sk kayalklar vardr
diye yazmaktadr. Burada, tahtalar birbirlerine aklmam fakat hindistan cevizi
liflerinden yaplm iplerle balanm ve palmiye-hurma aac lifleriyle kalafatlanm,
balk yana batrlm garip bir yelkenli topluluu bu sularda gezmektedir ( 51 ). Burada
ayrca byk houlque"\er ve kadrgalar da grlmektedir ( 52 ); bu kadrgalar
Kahireden, kumlarn ortasnda ve rzgra kar korumasz kt liman discommode
( 53 ) Sveye kadar paralar halinde tanmaktadr ( 54 ). Kkl bykl tekneler gerek
Aden zerinden, gerekse Habe kylarndan kuzeye doru Hind, Sumatra, Molluka
hzinelerini ve btn slam Asyasnn haclarn tamaktadrlar. Denizin patlad ve
kudurduu kt havalardan kanma ihtiyac bu zor kylar boyunca liman saysnn
artmasna yol amtr: Suakin, Aden, Cidde -Mekkenin liman-, Sveyin rakibi Tor.
Bu uzun mesafeli yolculuk yapan teknelerin byk ounluu Ciddeye, metinlerle
yazlan ekliyle Juda veya Zidene yanamaktadrlar. Bunu sonucunda Mekkenin
hemen yanbanda muazzam kervan ylmalar olmakta ve bazen bu ylmalarn
boyutu bir seferinde 200.000 insan, 300.000 hayvana ulaabilmektedir. Kutsal kentte asla
et sknts ekilmemektedir, ama buday ou zaman yetersiz olmaktadr ( 55 ). Ciddeden
gemi ve kayklar Tora ulamak iin yola kmakta ve burada onlar bekleyen kervanlar
Kahireye 9 veya 10 gnde varmaktadrlar ( 56 ). Hind Okyanusunun byk deniz
konvoylarnn hareket noktalarna gre Sumatra, Kambaya (ndus vadisi blgelerinin
mahreci), Malabar kylar, Kalkta, Bul, Kanamor ve dier rzgralt blgeleri -baharat
Kzldenize her yln Mays veya Kasmnda ulamaktadr ( 57 ).
Kzldenizin kaps, zor kaps, bylece ardna kadar alm olmaktadr: geni bir
ticaret buraya ylmaktadr. Belonun gerekten uzak Hindlerden gelmi olabilecei
ne inanmay reddetmesine ramen, herhalde inden gelen pahal porselenlerin varl
bunu kantlamaya yeterlidir ( 58 ), nk narin porselenler ancak koskoca bir mal akmna
refakat eden ticaret metalar olabilirler. Aralarnda ok byk bir farkla birinci sray
alan karabiberin de yer ald baharat, 1554-1564 arasnda yllk 20.000-40.000 hafif
kentallik bir akm meydana getirmektedir ( 59 ). 1554de sadece Venedikliler skenderi
yeden 600 colli baharat almlardr ki ( 60 ), bu aa yukar 6.000 kental eder. Oysa
Venedikliler skendiriye ticaretinin bir blmn, en fazla yarsn temsil etmektedirler
ve Bat lkelerinin ticaretine, her zaman byk miktarlarda olan Dou lkelerinin
tketimlerini de eklemek gerekmektedir. 1560-1564 arasna ait Kahire konsolosluk
belgelerinin bir nshasnda, sadece Venediklilerin almlar iin 12.000 kental rakam
verilmektedir ( 6I ), bu rakam Vasco da Gamadan nceki eski rakamlar kadar yksektir
ve skenderiyenin baharat trafiini 40.000 kental olarak tahmin eden Romadaki
Portekiz elisinin tahminleriyle akmaktadr ( 62 ). 1564 Ekiminde Portekiz hizmetinde
bir casus bu trafii 25.000i karabiber olmak zere, 30.000 kental olarak tahmin
etmektedir ( 63 ), ve Kahiredeki Venedik konsolosu 1565 Maysnda Ciddeden gelen
20.000 kental karabiberden sz etmektedir ( 64 ). Bu tarihte daha Gucerat, Kalkta ve
baka yerlerden gelecek kervanlar beklenmektedir (bunlar olaan olarak kn
gelmektedirler) ve ayrca 23 tekne Ciddeye Austosta mal boaltacaklardr ( 6S ). Demek
ki 30.000 il 40.000 kental arasnda bir rakama oturulmaktadr ki, Msr ve Suriye ticareti
olmakszn bunu kavramak mmkn deildir.
370

30.000 veya 40.000 diyelim. Bu rakamlarn istatistik bir deeri yoktur. Bunlardan
ancak Kzldenizden imdiye kadar hi olmam olan miktarlarda baharat ve karabiber
getii sonucuna ulalabilir; bu miktar, ayn dnemde Lizbona ulaan miktarlara en
azndan eittir, hatta Frederic Lane daha fazla olduunu sylemektedir ( 66 ). Ksacas,
baharat Akdenize muazzam miktarlarda gelmektedir. O dnemde denildii gibi bunlar
milyonlarca altn temsil etmektedirler. Ve baharat ve karabiberle birlikte, esrar,
Mitridat balsam, mhrl toprak gibi tbbi mstahzarat, ipek, kokular, tuvalet
malzemesi ve Belonun szn ettii u pierres de besouard" veya geyiin gz yalar
( 67 ), deerli talar, inciler de gelmektedir. Lks ve gereksiz mallar zerinde yaplan bir
ticaret; fakat, gereksiz acaba insanlara igdsel olarak en fazla gerekli grnen deil
midir ( 68 )? XVIII. yzylda deilse bile, XVII. yzylda baharat ticareti hala dnya
ticareti iinde birinci srasn korumaktadr ( 69 ).
Artk nakit para veya kolay mbadele edilebilen mallarla dolu gemiler skenderiye
veya Suriyeye doru aceleyle yelken amaktadrlar. 1552 Ocanda Venedik kadrgas
25.000 doblas ve 100.000 eitli ekyle ykl olarak Trablusama gitmitir. Bu paralar
hakkndaki sylentiler Romadaki Portekiz elisini harekete geirmitir ( 70 ). Bu parann
nerede kullanlacana dair hibir kukusu yoktur. 1554 ilkbaharnda skenderiyede bir
Raguza gemisi grlmektedir ( 7I ). 1559 sonbaharnda hepsi de baharat ykl olan biri
Raguzaya, biri Sakza, ikisi de Venedie ait drt kadrgaya skenderiye reisi
tarafndan elkonulmutur ( 72 ). Bunlardan biri olan la Contarina Ocakta Venedie
baharat ve karabiberle dnmtr ( 73 ). Ve bu teknelerin aa yukar neler tadklar,
1561de Douya cevher veya ilenmi halde bakr, ynl kuma, yn, ipek, carisee,
klh, mercan, amber, biblo, kt ve nakit para getiren 540 tonluk Venedik yelkenlisi
Crose'nin ykne baklarak anlalabilir. Tekne geri dnerken Karabiber, eitli
kkenlerden gelen zencefil, tarn, hindistan cevizi, karanfil, buhur, Arabistan sakz,
eker, sandal kerestesi ve binlerce baka mal gtrmektedir ( 74 ).
Yanl veya doru haberlerin kol gezdii Lizbonda, ksa bir sre sonra endie
egemen olmaya balamtr. Bu 1561 ylnda Lizbonda, sanki trafiin kendi limanlarna
doru akmas yeterli deilmi gibi, Trklerin Hind Okyanusunda 20.000 kental kadar
Portekiz karabiberine elkoyduklar ve bunlar skenderiyeye gtrdkleri renilmitir
( 75 ). Hatta Portekiz Hindistan kral naibinin, hkmdarna kar isyan ettii ve krallk
donanmasnn karabiberini Msra yollad sylentileri kmtr ( 76 ). Haber kaynakla
rnn raporlarna dayanan Romadaki Portekiz elisi, bu sorunlarda uzmanlam
olarak, 1560 Kasmnda skenderiyeye bu kadar fazla miktarda karabiber ve baharat
gelmesinin karsnda, bunlardan Lizbona ok az gelmesinde alacak birey olmad
sonucuna varmaktayd ( 77 ). Portekiz nezdindeki Fransz elisi Jean Nicot 1561 Nisannda
bu durumdan aka memnunluk duymaktadr ( 78 ): Eer Kzldeniz zerinden yaplan
bu baharat akm daha da artacak olursa, Portekiz kralnn depolan iyice zarar
grecektir; zaten en ok endie duyduu ve ok uzun zamandan beri nlemek iin silaha
bavurduu durum budur diye yazmaktadr.
Bylece, Portekizin mterisi olan lkeler gerek bir karabiber darl ekmeye
balamlardr. Bu konudaki u giriimlerden biri de herhalde ngilizlerin Moskova
zerinden Hazar Denizine, oradan da rana ulama projeleridir. Jenkinson bu proje
kapsamndaki ilk yolculuunu 1561de yapmtr ( 79 ). Fransa da kendine sk skya
kapatlan Portekiz deposunun kaplarn zorlamann olanakszl nedeniyle ( 80 ),
Franszlar Nicotnun, zellikle Amiensde uzun sre satlan la malaguette, sahte
karabiber edinebilmek iin Gine kylarna gidilmesi tavsiyesine kulak vermilerdir ( 81 ).
Fuggerler 1559dan itibaren Fiume ve Raguza menzilleri araclyla, bir temsilci
gnderdikleri skenderiye ile bir balant kurmulardr ( 82 ). spanyada ani bir fiyat
371

ykselmesi zincirlerinden boanmtr. 1520-1545 arasnda hemen hemen istikrarl olan

fiyatlar 1545-1558 arasnda genel fiyat art nedeniyle dzenli olarak ykselmiler ve
1558-1565 arasnda dier rnlerinkinden ok daha hzl artmaya balayarak, Yeni
Kastilyada katna kmlardr ( 83 ). Bu anormal ykselii ilk farkeden ve bunun
Legazpi komutasndaki 1564 tarihli Filipinler seferinin zerindeki muhtemel yansma
larn ilk iaret eden Earl J. Hamilton olmutur ( 84 ). Oysa daha 1558de Cenovada
Portekiz mstahzaratfnn ok yksek fiyatlarndan yaknlmaktayd ( 8S ).
Acaba 1560-1563 Trk-Portekiz sava, Portekizin bu duruma kar tepkisinin
sonucu mudur? Veya tersine, zayflnn belirtisi midir? Bildik tarihlerde buna cevap
aramak bouna bir aba olacaktr. Bir kez daha sonusuz kalacak olan bu sava, Bab-el
Mendeb ve Hrmz nlerinde, yani Trklerin kadrgalaryla tuttuklar iki krfezin
klarnda cereyan etmitir. Bu kez Trkler abalarn ran krfezi zerinde
younlatrmlardr ( 86 ), ayn anda da Trk casuslarn Yemende Portekiz lehine ihanet
ettikleri sylentileri kmtr ( 87 ). Ancak pek fazla birey anlamamamza ramen,
Hindistan ve Assi krall (Sumatra) elileri, elleri nadir incilerle dolu olduu halde,
birbirlerinin pei sra stanbula gelmektedirler ( 88 ). Msr zerinden gelen bu elilik
kurullarndan biri, bakente Trk kadrgalaryla varmtr ( 89 ).
Bu ayrntlarn i balantlar iyi deildir: belki de Trk-Portekiz savann bir ba,
bir de sonu olan gerek bir sava olmad dorudur. Bu muazzam genilikteki snrlarda,
bir darbe vurup, sonra da bunun sonularn alabilmek iin aylarca, hatta yllarca
beklemek gerekmektedir. Cenovann stanbuldaki gizli ajan olan Giovanni Agostino
Gilli, padiahn bu ok uzaktaki olaylara karmak iin ok az bir istek duymasnn altn,
izerken, doruyu grmektedir. Hindli elilik kurulu yelerinin herbirine altn ilemeli
birer hilat ve 20er bin ake verilmi, ama ihtiyalar olan toplarla topu ustalarndan
sz edilmemitir ( 90 ). Bu 1563 ylnn sonlarnda Portekiz ile bar yaplmas ciddi olarak
dnlmektedir. 7 ve 8 Aralk 1563te, stanbuldaki spanyol casusluk rgtnn
ajanlarndan biri olan gerei syleme adetine sahip bir kii tarafndan Napoli kral
naibine yazlan mektuplar bunu ortaya koymaktadrlar. Bu casusun bildirdiine gre,
Portekiz elisi Trklerle bar pazarlna girimitir, bu pazarlk srasnda Portekizlile
re mallarn Hindistandan Kzldenize tama hakkn salamaya almtr. Bylece
Portekizliler Kzldenize ulatktan sonra karayoluyla Kahire, skenderiye ve Suriyeye
ulap, buralarda mallarn satabileceklerdir. Fakat daha hibir ey sonuca ulam
deildir. Ve Portekiz elisi gmrk memurlarnn ziyaretlerinden de kurtulmak
istemitir, fakat imdiye kadar ona bu tavizi vermeye yanamamlardr ( 91 ).
Venedik asndan endie kayna olabilecek olan bu pazarlk, bir sonuca ulamam
olmakla birlikte, bir an iin zerinde durulmay haketmektedir. Bu 1563 ylnn sonunda,
Yani Vasco da Gamann mit Burnunu dolamasndan sadece 65 yl gemesinden
sonra, Venediklilerin 1527deki sonusuz giriimlerinin karl meydana gelmitir.
Burada Kzldenizin zaferini, Venedik ve Akdenizin rvan almalarn grmek
mmkndr.

Portekiz karabiberinin toparlanmas

Hind Okyanusu savann hangi koullarda sona erdiini bilmiyoruz. Cevap belki
Lizbonda bulunabilir. Fakat bu sava ile birlikte Portekiz ticaretinin skntlarnn sona
erdiini dnmek yanl olacaktr.
Avrupada Alak lkelerdeki karklklar, Portekiz ticaretine Anvers civarnda
muazzam zararlar vermitir. Portekiz ile ilikide olan Welser firmas 1566dan itibaren
karabiber ve Hindler szlemesi zerine yaplan speklasyonlardan tr byk

skntlara girmitir. Fuggerler de talyan ortaklar Rovelesca ile birlikte bunun

sonularna katlanmaktadrlar ( 92 ). 1560ta Portekiz baharat ticaretini Anversden
Londraya tama konusunda ilgin mzakereler balayacaktr ( 93 ).
Hind Okyanusunun kylarnn kark olmaya devam ettii srede, Trkler de
hasmlaryla ayn anda ve ayn miktarda zarar grmlerdir. 1567de Sveyte 40
kadrgann donatldklarn renen Madriddeki Fourquevaux, onlarn hemen Sumatra
yolunu tutacaklarn dnmtr ( 94 ). Eer Trk Dou Hindistan seyrseferini kesecek
olursa bu, muhteem Portekizliyi alaltacaktr ve Fransada skenderiye ile Suriye
limanlarndan daha ucuza gelen baharat salayanacaktr, nk artk Portekize baharat
gitmeyecektir. 1568de de bu sefer Venedikte 20 Trk kadrgasnn Basrada
Portekizlilere saldracaklar ve Bahreyn adas ile inci av sahalarn ele geirecekleri haber
verilmitir ( 9S ). Fakat bu ayn 1568 ylnda Arabistan ayaklanmtr. zellikle Yemende
olmak zere, burada uzun karklklar meydana gelmitir ( 96 ). nanlmaz siyasal
ayrntlarn tesinde o zamanlar Kzldenizin kaps olan Adende gerekten neler
olduunu renemiyoruz. Blgede dzen ancak 1573te, sonradan Vezir-i azam da
olacak olan Sinan Paa tarafndan yeniden kurulabilmitir ( 97 ).
Kukusuz Portekiz Trklerin kar karya bulunduklar bu zorluklardan, kendisinin
de skntl olmasna ramen (Goa 1570te 14 ay sreyle kuatlmtr ( 98 ), Ternate kalesi
1575te kaybedilmitir) yararlanmtr. Padiahn kadrgalarnn meydana getirdii
tehtidin hafiflediini hissetmitir. te yandan, 1570te Portekiz baharat rgtlenmesinde
meydana gelen byk deiiklik de roln oynamtr. 1 Mart 1570 tarihli regimento ile
("), kral D. Sebastian fiili olarak krallk tekelini vassallerine terketmekteydi, zaten bu
reform bazlarnn ve zelikle de Piresin ( l0 ) uzun zamandan beri talep ettikleri bireydi.
ayn yl kral naibi D. Luis Ataite denizlerde asayii ok iyi saladyla vnyordu,
ylesine ki, eski yllarda Kalktadan Mekkeye 16 veya 18 gemi gidebilirken bu yl
sadece iki tanesi gidebilmiti ( u ).
Belki de 25 Kasm 1570de yabanclarn gerek yabanc, gerek ulusal teknelerle
Venedie baharat getirmelerine izin veren kararlaryla C 02 ) yeni bir terazilenme hareketi
balamtr; aslnda bu nlemin birok anlam olabilir ve her hal- krda fazla bir arla
sahip deildir. Ancak durum ksa bir sre sonra Venediin aleyhine dnmtr. Trkiye
ile giritii sava (1570-1573) onun iin korkun bir snav olmutur. Btn rakipleri,
Raguzallar, Anconallar, ve hepsinden fazla Marsilyallar, bu durumdan yararlanm
lardr. 1573 Temmuzundan Eyllne kadar olan ykleme polieleri Marsilyallarn (en
azndan bir kere Yal Maunliek hesabna) skenderiyeden zimbre ve assy"
karabiberlerini btn bir gemi yk olarak getirdiklerini gstermektedir ( l03 ). Nisan
1574te bir Venedik konsolosu savatan beri karnca gibi kaynamaya balayan Fransz
tccarlarnn ykc rekabetleri karsnda, Halebe ipek balyalarnn gelmemesi (ran ile
savatan veya sava tehlikesinden tr) o kadar da endie verici olmamaktadr,
demektedir ( 104 ). Buna karlk, anayolun artk yeniden Suriye haline gelmie benzedii
baharat konusunda hibir yaknma yoktur. Ekim 1574te zengin bir gemi olan Ludovica,
150.000
dkalk mal ykl olarak Venedikten yola kmtr. Frtna yznden
Anconaya snmak zorunda kalm, kent yneticileri onun bakr tadn grnce,
kaak bir mal tamaktan tr tekneye elkonulmas gerektiine karar vermilerdir;
gemiyi ve ykn msadere etmiler; gemi sahibi ile mrettebat hapsetmilerdir ( 105 ).
1574 ylna ait baz tccar mektuplarnn rastlants iinde ( 106 ), Fransz teknelerinin
Suriyeden yola m ktklarn, yoksa orada m kaldklarn pek renemeksizin (30
Ocak 1574), bir Fransz kay (3 Nisan), bir Venedik kadrgas Moceriga -Martta, sonra
da Kasmda Trablustadr- kukusuz Venedie ait Altara saeti grlmektedir. Ve bu
tekneler Hindistan cevizi kabuu, chotoni, arsenik, pamuk iplii, baharat, zencefil, bir
373

sandk mirobolani ile doludurlar; 12 Mays 1575te ( 107 ), Girarda kadrgas pamuk,peladi.
ipek, mstahzarat, baharat yklemitir.
Demek ki Dou Akdeniz trafii ne Suriye, ne de Msr ynnde kesintiye
uramamtr. Ancak Portekiz karabiberi Akdenizde kendine yer edinmektedir. 13
Eyll tarihli bir Pregadi Meclis mzakeresi bunu ortaya koymaktadr ( l08 ). Cinque Savii
alla Mercanzianm raporu zerine meclis drt geminin Lizbondan Venedie gtrmek
zere una buona suma di pevere yklediini renmitir, fakat bu tekneler Venedie
gidince, 1519 tarihli (tarih nemlidir) eski bir karar uyarnca Dou Akdenizden deil de,
Bat Akdenizden gelen baharatn demesi gereken % 3lk vergiyi vermek zorunda
olduklarn renince, fikirlerini deitirmilerdir. Tekneler, bu verginin iptalini salama
umudu iinde yolculuklarn ertelemenin iyi olacan dnmlerdir; uzmanlarn
sylediklerine gre bu maln (Portekiz karabiberi) baka yerlere gitme olasl ve bu
yerin (Venedik) bundan zarar grebilecei nedeniyle Portekizlilere iki yl sreyle bu
vergiden muafiyet tannmtr. Demek ki skenderiyeden ok az karabiber geldiinden
tr Bat karabiberine serbest giri hakk tanmak uygun olacaktr. ki yl sonra
Christobal de Salazar II. Felipeye yle yazmaktadr: skenderiyede zellikle
baharatnki olmak zere ticaret ve trafik mahvoldu, nk yol terkedildi. Porgue se ha
dexado el camino ( l09 ).

Portekiz karabiberi zerindeki

dalaveralar ve tasardar
Bu durum Akdenizdeki karabiber ticaretinin krlarn ele geirme konusundaki
aa yukar 3 tane olan giriimi aklamaktadr.
Bunlardan birincisi Portekizin giriimidir: bu giriim bu konularda byk bir uzman
olan, Yalnayak Karmelitler Tarikatna mensup ve Padua niversitesinden mezun
birader Mariano Azaronun 10 Kasm 1575te II. Felipeye yazd bir mektupta
tanmlanmaktadr ( ll0 ). talyadaki spanyol alanlarna -Milano, Napoli, Sicilya,
Sardinya- Portekiz karabiberini sokmak ve buralarda srekli olarak satlan Venedik
karabiberini dlamak iin bir tasar sz konusudur; bu tasar ayn zamanda Papay ve
talyann dier gllerini de hareketin iine ekmeyi veya Puerto de Santa Mariada, ya
Carthagenada, ya da Yarmadann baka bir limannda talya iin bir datm merkezi,
yani bir cins Anvers kurmay da amalamaktadr. Tama kraln kadrgalaryla
yaplacaktr. Bu tasarnn Portekiz karabiberinin 1516dan itibaren spanya krallnfethettiini iaret etmesine ramen, deerinin ok artmadn gstermektedir. Eer
elimizde spanyann tm arbitristas kitapklar olsayd, hangi fantezi veriler iinde
boulacamz bilemiyoruz. Fakat bu yalnayak biraderin arkasnda iki, belki de
nemli kii bulunmaktadr: nce Ruy Gomez da Silva, bilindii zere Portekizlidir ve
lmeden biraz nce Dou Akdeniz baharat konusunda ona verdiim baz fikirleri
Majestelerine nerme iini stne almtr; biraderin ilk nce mektup yazd ktip
Antonio Graciano; nihayet, bu tarihlerde karabiber ticareti ve Portekiz tekeliyle
ilgilenmeye balayan kral; ktip onu durumdan haberdar etmitir, o da burada sz
konusu olan ikinci raporu istemitir. Demek ki Venedie kar byk apl bir saldr
ieren ciddi bir tasar sz konusudur. Madem ki Trk buday ve baharatyla elinde
tutmaktadr ve madem ki Venedik aalk karlar uruna Hrstiyan alemine ihanet
etmektedir, bu devletin ahlk adna ve ok daha drst bir kaynaktan gelen Portekiz
karabiberinin daha byk bir kr salayabilmesi iin, vurulmas gerekmektedir. Zaten
(ve bu Portekiz karabiberine yneltilen dk kaliteli olma eletirisine cevaptr) Trkler

baharat iecekleri
duymamaktadrlar.

iin

kullandktan

sonra,

Suriye

fuarlarnda

satmaktan

utan

ikinci giriim Toskana veya daha dorusu Medicilere ait olandr. Byk dk
Francesco 1576-1578 arasnda ( 1M ) Portekize Hindlerden gelen baharatn appalto'sunu
elde etmeye uramtr. Bunu salayabilmek amacyla, Lizbon krallarnn u garip ardl,
u gerek bir Hal olan, btn akl fikri Fasta mslmanlarla savamakta olan ve bu
nedenle kralln, kendini ve soylularn intihara srkleyecek projesi iin gereken
paray aramakla megul olan Don Sebestian nezdinde, kredi ama sz vererek
dolamaktadr. Byk dk zellikle muhteris dncelere sahiptir: ayn anda padiahla
da pazarlk yapmakta ve Venediklilere gre dnyadaki tm karabiberin tekeli sz
konusu olmaktadr, Venedikliler bu kanaatlerini az bozuk iyi yarglar olarak dile
getirmektedirler (-). Bu ok byk projeler sonunda Floransal tccarlar olan Mediciler
ile Portekiz elisi Antonio Pinto ( m ) arasnda 200.000 eklk bor karlnda
Livornoya byk miktarda Portekiz karabiberi gnderilmesine dair pazarlklar
snrlanacaktr. 1587de byk dk tekeli, kukusuz ucu ucuna karmtr( 114 ). Ancak
bu dalaveralardan sonra. Floransa ile Lizbon arasnda daha etkin bir balant
kurulmutur.
nc ve sonuncu giriim: bizzat 11. Felipeye ait olandr. Onun iin sz konusu
olan hem komu krall kendi egemenlii altnda tutmak, hem de Alak lkelerdeki
asileri ablukaya almak (onlar bazen tuz, bazen buday, bazen de baharatsz brakmak
dnlmektedir), tuz ve baharat konusunda etkin bir spanyol-Portekiz ticaretini
rgtlemektir ( us ). Ayn zamanda, Roth veya Nathaniel Jung gibi uzaktaki muazzam
Asya ticaretini ele geirmek isteyen byk iadamlarnn arzularna destek de verilmek
istenilmektedir. Her ikisi de Alman olan bu iadamlar 1575den itibaren Portekiz
karabiberini iltizam olarak almay dnmektedirler.
Sadece bir tasar olan bu dnceler, 1580de II. Felipenin Portekizi zaptetmesiyle
gerek haline gelmitir; bu yl tpk 1547nin V. Carlos iin olduu gibi, onun gcnn
zirvesini temsil etmektedir. Eer Portekiz kendini teslim ettiyse, bunun nedeni II.
Felipe'nin para, ordu ve donanmalarnn l korumasndan yararlanma arzusudur ve
Portekiz bu l ara sayesinde Hind Okyanusundaki konumunu glendirmektedir.
1580den sonra kraln Dou Akdeniz ticaretini besleyen kaamak noktalarn yok etmek
istemesi ve bylece kendi imparatorluunun karna olarak, tek bir darbede hem
Trklerin, hem de Venediklilerin avantajn ortadan kaldrmak istemesi mantkl
olacaktr. Fakat Asya ve Yeni Dnyay rgtlemeye ve onlar birbirlerine balamaya
karar veren II. Felipe Hind Okyanusunda, Atlantikte, zellikle de Kuzey Atlantikte
olduundan daha az engelle karlamtr. te yandan, yar-resmi bir ekilde bar
halinde olduu Trklerden ok, isyankr Alak lkeler ve ngiliz protestanlarna kar
eyleme girimitir. Bylece Temkinli Kraln artk Portekiz kral da olduktan sonraki
garip siyaseti, fethettii karabiberi Akdenize yerletirmeye girimek ynnde olmutur.
Bylece deerli gday Atlantiktekilerden daha gvenli yollar araclyla datmak
istemektedir; ve asl istedii de dmanlarn zora sokmaktadr. Taslaklardan ve
tereddtlerden kurtulmas uzun srelere ihtiya gsteren bu siyaset, 1585'de somutlan
caya kadar daha ok vakit kaybedecektir. Ve somuttaki bu siyaset spanyol glerinin
Kuzey Atlantikte younlamalarndan baka birsey olmayacaktr.

Venedie sunulan Portekiz karabiberi

Demek ki, 1585 ylnn sonunda Venedie yaplan, Portekiz karabiberinin sat
szlemesi nerisi bir tiyatro jesti deildir. Daha 4 veya 5 yl ncesinden beri sorun
zerine dnlmektedir. lk biimi, kukusuz spanyollarn sunduklar ve 1581
sonunda Signoriaya Venedik elisi Morosini ve Lizbondaki Venedik konsolosu
DallOlmo araclyla aktarlan o olmutur ve buna bal olarak bir kadrga filosu
Portekiz bakentine gnderilecektir ( l16 ). Collegio Aralkta durumu Venedikte
mzakere etmitir. Gemileri gndermek gerekmekte midir? Evet ama ilk glk, bunlar
kimin donataca konusunda ortaya kmaktadr. Hibir zel kii bu donatm ve
Portekizden yaplacak almlar karlayacak kadar paraya sahip deildir. te yandan
Venedikliler, bu lkede hibir krediye sahip deillerdir, yani allm biimlerde
ticaret yapmamakta ve kambiyo senetlerini ktye kullanabilmektedirler. kinci glk;
cam, cam eya ve benzeri dier mallar Portekizde yasaklanmlarken, karlk olarak
hangi mallar gnderilecektir? Sonuncu glk, Portekizdeki durum henz istikrar
kazanmadndan, kadrgalar yolda, hepsi de II. Felipeye dman ngiliz, Norman ve
dier korsanlarn saldrlarna urama tehlikesiyle kar karyadrlar. Btn bunlara
kar macera yanllar kredi bulunabilecei, Signoriann garanti verecei, Katolik kraln
Venedik mallarnn giriine izin verecei, bir veya iki refakati kadrgayla konvoylarn
gvenliklerinin salanabilecei cinsinden cevaplar vermektedirler. Nihayet, daha uzaa
gitmeden nce Morosininin yaknda gelecek olan muhtrasnn beklenmesine karar
verilmitir. Venedik'teki spanyol elisi Christobal de Salazarn 8 Aralk 1581 tarihli
mektubunda yapt zet byledir ( l17 ). 1584te tartma hala srmektedir, nk
Venedik konsolosu DalFOlmo Signoriann Lizbondaki ticaretini dzeltebilmesinin
aralar konusunda hacimli bir rapor gndermitir ( l18 ).
Demek ki 1585te Signoriaya yaplan neriden nce uzun mzakereler olmutur.
neri bizatihi ilgintir ve kaderin olduka garip bir ekilde ters dnn vurgulamak
tadr. Bunu incelemek iin yaplacak en iyi ey, 1585 ylnn sonunda uzun Antonio
Bragadino ve Jacopo Foscarini tarafndan dzenlenen rapora bakmaktr ( l19 ). spanya
her yl Lizbonda 30.000 kantar (kabaca 15.000 kental) karabiber teslim etmeyi
nermektedir; bu karabiberin kantar 30 dkaya olacak ve te biri nakit denecek, te
ikisi ise 6 ay iine vadeli olarak datlacaktr. Bunun dnda, ihmal edilmesi mmkn
olmayan birka avantaj daha tannmaktadr: spanya kralnn kadrgalarnn Venedik
teknelerine Yarmadadan Sicilyaya kadar refakat etmeleri; Venedik teknelerinin Adaya
vardklar anda onlara buday tratas' verilmesi; nihayet Portekizde ok ar olan
gabelle (tuz resmi)in Venedikliler lehine drlmesi.
Fakat sakncalar da vardr. spanyol nerisini kabul etmek, raportrlere gre,
Cumhuriyetin sayesinde yaad ve halen yaamaya devam ettii Dou Akdeniz
ticaretinin iflasna yol aacaktr; bunun sonucunda da, bu ticaretle ilgili olan ve ka'abalk
bir kitlenin geimini salayan ynl ve ipek sanatlar sert bir darbe yiyeceklerdir;
nihayet, bu nerinin kabul 30.000 kantarn arl altnda boulma tehlikesine girmek
olacaktr. Bu, ne yaplaca bilinmeyecek kadar ok karabiber deil midir? te yandan,
fiyat (contrattotoriye tannan allm 36-38 dkalk fiyat yerine 30 dka) da bir tuzak
olma tehlikesini tamaktadr. Projeye kar, onu daha iyi yere alabilmek iin
raportrlerin sergiledikleri deliller bunlardr.
Varsn Dou Akdeniz ticareti sona ersin. Zaten karabiber ve baharat konusunda bu
durum daha nce meydana gelmemi miydi? Dou Akdeniz ticaretinin... her gn
azald aka grlmektedir... Suriye ve skenderiyeden gelen teknelerimiz baharat
getirmemekle kalmyorlar, ayn zamanda bizzat Dou Akdenizin ve zellikle de

stanbulun kendi tketimleri iin Venedikten Lizbona gelen karabiber ve baharattan

aldklar renilmektedir ( 12 ). Ve Katolik Kral Dou Akdenizin besledii kaynaklar
kurutacak etkin bir abluka yapma gcne sahiptir. Artk ona bal hale gelmi olan
baharat istedii yere srkleyebilir. yleyse, eer Venedik onun nerilerini kabul
etmezse, bu sefer o da bunlar Toskanaya gtrebilir. te yandan, eer Suriyede ve
Msrda baharat ktlatysa da Dou Akdeniz ticareti kurumamtr; yolculuklar
srmektedir; Venedik ynlleri burada ipek, deve ty kuma, pamuk, hindistan cevizi,
kl karlnda mbadele edilmektedir ( m ). Miktara gelince, bunun ar olma ans
dktr, nk imdiki mltezimler allm 100 dkadan deil de 180 dkadan
sattklar iin ( 122 ), karabiber fiyat iki katna kmtr ( m ). Raportrler, nerileri kabul
edelim sonucuna varmaktadrlar.
te sanki bir rapor deil de bir iddianame. Dou Akdenizin allm mahrelerinde,
1585te baharat ve karabiber ticaretinin durumunun zorluk iinde olduu dorudur.
Fakat bu ticaret yaamaya devam etmektedir. Ve Portekiz karabiberi de zorluklarla kar
karyadr. Hatta raportrlerin yazdklar iinde, eer II. Felipe yeni cortrattatori
aryorsa, bunun nedeninin eskilerin ilerini doru drst yapmadklar, saptanan
miktarlar getiremedikleri, fiyatlar gayrimeru olarak artrmalar olduuna dair ibareler
bulunmaktadr. Hindlerde olanlara gelince, bunlar buralarda kaakla ve Dou
Akdeniz yolunu tutmaya ak mal stoklar brakmlardr ( 124 ).
Muhteem i hibir zaman sonuca ulaamayacaktr. Bunun suu yalnzca Venediin
kk hesaplarn peinde olmasna, onun siyasal ihtiraslarna, kukucu spanyolkartlna ait deildir. Kukusuz btn bunlarn etkisi olmutur: 1582-83den beri
Senato Katolik Krala ve ok abuk artan gcne zellikle dmandr ( 125 ). Acaba
Venedik ansn siyasal bir cinnet sonucu mu tepmitir? Bazlar buna inanabilirler,
rnein Signoriann reddetmesinden sonra byk bir gayretle Lizbon ile Venedik
arasndaki ticareti gelitirmeye uraan eli Lippomano gibileri ( 126 ). Acaba bu red bir
lgnlk mdr, yoksa Trklerin intikam almasndan kanmak ve Dou Akdenizde
am, Halep, skenderiye, Kahire hatta Badata yerlemi 4.000 Venedikli aileyi
korumak endiesi midir ( l27 )? Hrmze kadar heryerde Venedikli tccarlarn varln
bilmemize ramen, bu gerekeyi biraz abartlm buluyorum ( l28 ).
Ancak Venedik bu szlemeyi reddederken tek bana deildir. Kendilerine neri
gtrlen Milano, Cenova ve Floransa da red cevab vermilerdir ( 129 ). lk bakta pek
anlalabilir nitelikte grlmeyen bu genel talyan reddi, ortaklaa bir cinnet de
olamazd. Kapitalizm bu giriime surat asmaktadr. 1586-1591 arasn kapsayan dnem
iin Welserler ve Fuggerlerin yaptklar byk szleme ve Portekiz ile Dou Akdeniz
ticaretinin ifte tarihi, ok eitli yollardan, Moluka adalarndan, Sonda adalarndan
veya Malabar kylarndan yola karak Avrupa ve Akdeniz lkelerine ulaan u
karabiber ve baharat, nehirlerinin tarihi hereyi aydnlatmaktadr.

VVelserlerin ve Fuggerlerin yaptklar szleme: 1586-1591

Portekiz karabiberi biri kk, dier ikisi byk i birden demektir. Kk i bu
karabiberin bizzat Portekizde satlmasdr. ki byk i ise, Asya szlemesi ve Avrupa
szlemesidir. Asya szlemesi Hindlerden baharat ve karabiber alimini ve bunlarn
Lizbona kadar getirilmesini kapsamaktadr. Avrupa szlemesi bu mallarn satn
iermektedir. Krallk Casa da ndia'ya ait muazzam depolar araclyla bu iki
szlemenin birleme noktasn meydana getirmektedir. Asya mltezimleri karabiberi
belli bir fiyattan almakta; bunu Avrupa mltezimlerine mutlaka iki kat bir fiyattan
devretmektedirler.
377

II. Felipenin Italyanlara inatla nerdii Avrupa szlemesidir, bunun nedeni

HollandalI ve ngilizleri, Lizbona gelerek satn almaya alk olduklar baharat ve
karabiberden mahrum etmek istemesidir. Asya szlemesi II. Felipeye Giraldo Paris
adl bir Alman tarafndan 29 Kasm 1585te Mononda nerilmitir. Tasar 15 ubat
1586da kral tarafndan Valenciada imzalanm ( 13 ) ve aralarnda Welserler ve
Fuggerlerin de bulunduu bir dizi kapitalist tarafndan yklenilmitir. Anlamann
ayrntlar ok nemli deildir. Riski mltezimlere ait olmak zere, tanan karabiber
krala nihai olarak 16 cruzados'a satlmakta, o da 37ye tekrar satmaktadr.
1587de Madridde pazarlk ederken, grlen Matthaus Welser bu ie dibine kadar
bulamtr; ayn zamanda Avrupa szlemesini de kabul etmitir ve Fuggerleri de bu ie
srklemek istemektedir. Oysa bunlar Italyanlar kadar uzak durma eilimindedirler.
Kasm 1587de bu bize gre bir i deil, bylesine bir labirentin iinde ne yaparz diye
yazmaktadrlar ( 131 ). Fakat 1591 de olduka bouna bir umutla, spanyadaki glk
iindeki ilerini dzene sokabilmek amacyla Avrupa szlemesinin iine srklenmi
lerdir ( 132 ). Artk bu szleme geni bir uluslararas konsorsiyumun elindedir;
Almanyadan Welserler ve Fuggerler, talyadan Ravalesa ve Giraldo Paris, spanyadan
Francisco ve Pedro Malvenda, Portekizden Andres ve Thomas Ximenes. Ortaklk 32
paydan meydana gelmekteydi ve bunun yedisi Fuggerlere, bei Welserlere, drd
Rovalescalara, drd Malvendalara, onbiri de Ximeneslere ve ortaklarna aitti. Ortaklk
Anvers, Middelbourg, Seeland, Hamburg, Lbeck ve Welserlerin 1588de faal bir ube
atklar Venedikte temsil edilmekteydi. 1591den itibaren ortaklk muazzam miktarlar
da karabiberin datmn yapmaya balamtr: rnein Lbeck iin 14.000 kental
yklenmitir. Signoria kendine gnderilecek mallar korumay ve ngilizlere serbest
gei hakk salamay stlendiinden, muazzam miktarlarda karabiber Venedie
gnderilmektedir ( 133 ). Sermayelerin ve sermayedarlarn bu muazzam seferberlii gene
de iyi bir i kartlmasna yetmemitir. Sadece Katolik Kral bu iten kr etmitir.
1591den itibaren, yani ortakln tam da kurulduu ylda, Fuggerler temkinli birekilde
iten syrlmaya almlar ve 7 Temmuzda paylarn Ximenesler ve Caldeiralarn orta
olan Portekiz Marranolar Evolara satmlardr ( 134 ).
Bunun nedeni Yenilmez Armadann yenilir olduunun anlalmasyla Atlantikte
seyretmenin her zamankinden daha tehlikeli hale gelmesidir. spanyollarn uradklar
bozgun ayn zamanda ortaklarnn da yoldan kmalar anlamna gelmekte ve Atlantik
karabiberi birok cepheden birden gerilemeye balamaktadr. Sat fiyatlarnn
ykselmesiyle, konsorsiyum karabiberi Venedikteki Dou Akdeniz karabiberinden bile
daha pahal hale gelmitir. Fuggerlerin Lizbondaki temsilcilerine 9 Kasm ve 7 Aralk
1587de yazdklar mektuplar, bu artc gerei aa kartmaktadr ( 13S ). Birok
mteri yeniden Venedie ynelmeye balamlardr.
Sonu olarak, eer talya I. Felipe adyla Lizbondaki tccar-kral haline dnen II.
Felipenin koullarn sistematik olarak reddettiyse, bunun nedeni Msr ve Suriye
kanalyla kendine gerekeni, veya en azndan kendine gerekenin bir ksmn salayabilmi
olmasdr. Atlantikteki seyrseferin skntl hale gelmi olmas, nasl olurdu da ikinci
kez Orta Dou kestirmelerini tekrar faal hale getirmezdi? Daha sora Atlantik karabiberi
de oraya gelmek zorunda kalacaktr. Floransal bir tccar biraz ge bir tarihte, 4 Mays
1589da Simon Ruize yazd bir mektupta bunu anlatmaktadr ve aklamalar gemi
yllar iin de geerlidir. Lizbondan Flandre, ngiltere, Almanyaya karabiber yollamak
olanaksz olduundan, tccarlar bunu bulabildikleri btn gemilerle talya zerinden
yollamak zorunda kalacaklardr, nk Almanlar Floransa ve Venedikten mal
almaktadrlar ( l36 ). Atlantik karabiberi bile Akdeniz yolunu tutmaktadr.

Dou Akdeniz baharat yollarnn sreklilii

Yzyln sonunda, 1580li yllarda Yakn Dounun HollandalIlarn Hind Okyanu
sunu tamamen ele geirmelerine kadar, baharat ticaretine ak olduu kesindir.
HollandalIlar Hind Okyanusuna ilk kez 1596da Cornelius Houtman ile nfuz
etmilerdir; Okyanusun efendileri haline geli tarihleri ise 1625 civardr ve bu tarihten
sonra fetihi gayretlerini Amerikaya yneltmilerdir. te bu 1625 tarihine doru, biraz
ge, biraz erken ( 137 ), Dou Akdeniz ticareti tedavisi mmkn olmayan bir ekilde
yaralanmtr. Daha 1609 ylnda ve Hind Okyanusunu Yeni Gelenlerin ticari
maceralarna resmen aan Oniki yl baryla bir snrlama kendini belli etmitir. 1614 yl
bir dier kilometre tadr; ilk byk Hollanda teknesi ilk kez bu tarihte Kzldenizde
gzkmtr ( 138 ). Bu ilerin tersine dnmesi, yar karasal, yar denizsel Dou trafiinin
ele geirilmesi (dierlerinin arasnda ran ipei) ( 139 ), bu mekn iinde Hollanda
ynllerinin yaylmas, ngilizlerin ( 14 ) ve Franszlarn ( 141 ) sava bir ekilde ortaya
kmalar Hind Okyanusunun AvrupalIlara ait ikinci an belirlemektedir ve bu a
Dou Akdeniz iin, yarm yamalak Portekiz egemenliinden ok daha felketli
olmutur.
Bylece resmedilen geni erevenin iine, kronik olarak yetersiz olan belgelerimizin
iinde, yzyln en azndan son yirmi yln tekrar ele alalm. Elde edilecek imgeler her
zaman belirleyici deillerdir, fakat aikr dalgalanmalarla birlikte, geleneksel mbade
lelerin ayakta kaldklarn akla getirmektedirler (ve esas olan da budur).
1578 ylna ait Marsilya belgeleri, Suriyedeki hindistan cevizi almlarndan sz
etmektedirler ( l42 ). Ocak 1579da Halepten yollanan ticari bir mektup ( l43 ) iki Venedik
teknesinin yola ktklarn bildirmektedir (ve yzyln sonunda yksek tonajl bir
Venedik navesi 500.000 dkalk mal yklemitir): bu iki tekne, sahibi Marco Fachinetto
olan Balbiano et Costantina nave'si sahibi Candido di Barbari olan Gratorola navesidir.
Bir ncs de Kbrs tuzlalarnda klamaktadr ve Trablus sahiline Ocak akntsyla
birlikte ulamay hesaplamaktadr. Tekne gelilerinin bolluu, kural olduu zere ynl
kuma fiyatlarn drm ve gelecek teknelerden iyi kuma getirmeleri talep edilmitir:
zellikle Bergamo ynlleri, Murano perlete ve paterrostri'leri art Venedik sikkelerin
den bir gropo. Ayn yl skendireyeye giderken, ite Methone limanna bal Osmanl
kadrgalaryla ba derde giren bir Venedik teknesi ( 144 ). Halepten gnderilen 12 Mays
tarihli bir mektup ( 145 ) 200 yk ipek ve 250 yk baharat tayan ve Sufinin uyruklar olan
ranl ve hrstiyan tccarlarn refakat ettikleri bir kervann geldiini bildirmektedir.
Kutsal Cumartesi gn ok byk bir pazar kurulmutur. Austosta, Suriyedeki
Venedik konsolosu ipek ve baharattan yana zengin iki Venedik avesinin yola
ktklarn bildirmektedir. ( I46 ). Nihayet ayn yln 4 Temmuzunda, San Stefano
bandral Toskana kadrgalar, aldklarnn dkmn yaparlarken, envanterlerine 17
para abanoz (arlk 205 libre), eker (936 libre), bir balleta ipek (102 libre), gnlk
(1185 libre), zencefil (150 libre), karanfil (1114 libre), hindistan cevizi (236 libre) ve
nihayet karabiber (7706 libre, arlklar 260 il 552 libre arasnda deien farkl
denklerde) kaydetmilerdir ( l47 ).
Bundan sonra 1582-1583 yllar esnasnda ortaya bir bunalm kmtr. 1582
Aralnda Halepten gnderilen bir mektup ( 148 ) i hacminin daraldndan ve sonuca
varan ilerin de felket dzeyinde olduundan sz etmektedir. Sadece ipek dayanmak
tadr. Temmuz 1583te herey o kadar ktye gitmektedir ki, sermaye nemalanacak yerde
%8 zararla geri dnmekte ve Msrdan gelen son haberlere gre, skenderiyede de ayn
durum yaanmaktadr ( 14<) ). Acaba ngiliz Newberie bu nedenden tr m 1583
Temmuzunda Badattan ynllerin, kerseylerin ve bakrn hibir zaman bugn olduu
kadar dk fiyatta olduklarn sanmyorum diye yazmaktadr ( l50 )?
379

Fakat 1583ten itibaren yeni anlar almaya balamlardr. Marsilyal bir tccar 10
Nisanda Helepte ok baharat olmasna ramen karabiber fiyatlarnn arttn
yazmaktadr. Bu anlalabilecek birey deildir diye yaknmaktadr ve lkenin tm
becerikli tccarlarnn amalar konusunda kafalarnn kart konusunda size teminat
veririm demektedir ( 15 ). Ona gelince, gelecek yl, Venedikli bir tccarla birlikte
Hindistana gitmeyi ve orada bizimkilerden 2.000 eky riske sokmay dnmek
tedir. John Eldred 1583te Trablusam hrstiyan tccarlar tarafndan enok ziyaret
edilen liman olarak ( 152 ) ve Halebi de ok kalabalk olarak tasvir etmektedir. Badatla
Halep arasnda muazzam bir transit ticaretin bulunduunu bildirmektedir. 25 tane gzel
Trk kadrgasnn bulunduunu kaydettii Basraya her ay Hrmzden gelen Hind
mallaryla, baharat, mstahzarat, indigo, Kalkta kumalaryla dolu 40-60 tonluk
birok teknenin yanatn bildirmektedir. Btn bunlar yetersiz kesinlemeler halinde
sylenmektedir. Ancak 1584 yaz srasnda, John Eldred Halebe geri dndnde,
baharat ve dier zengin mallarla ykl 4.000 develik bir kervan katlmtr. Ve 1584te
skenderiyede alt sorts of spices edinmek mmkndr ( 153 ).
Baka bir habere gre, 1587de Sumatradan her yl Mekke ynne gemiler yola
kmaktadr ( 154 ). Gene sylendiine gre, 1586da Mekke gm ylda 150.000 dka
getirmektedir (yars padiaha, yars da kentin erifine) ve her yl limana 40 veya 50
kadar, hepsi de baharat ykl byk gemi yanamaktadr. Daha da iyisi: Portekizin
Hind Okyanusundaki dalaveralarnn sonucu olarak, 1590dan sonra denetleyemedikleri
ticari piyasalarn gelimesi gzlenmektedir. Bylece Chaul iskelesi, Diu ve Goann
zararna olmak zere bymektedir. te yandan, Mekke ve Hrmz ile ticaret yapan
btn tccarlar buraya yerlemilerdir ve bu durumda Portekiz kralnn gmrk geliri
kayb ylda 150.000 fardaos'a kadar kabilmektedir ( ss ). Bir baka tanklk da ( 1S6 )
Augustinus tarikatna mensup bir biradere, Frey Augustinho dAzvedoya ait olandr;
Portekizli olan bu tarikat mensubu papaz Hindistandan karayoluyla dnmtr ve bu
gzel metni kefeden tarihilere gre ( l57 ), 15 84 ile 1587 arasnda II. Felipeye bir rapor
sunmutur; ben kendi cephemden 1593te olduunu sanyorum ( l58 ). Her hal- krda, bu
belgenin yzyln son onyllarnda ait olduu noktasnda hibir kuku yoktur. te bu
belge sayesinde Hrmz hakknda unutulmaz bir resim elde etmekteyiz; kent her tr
ge, her tr ticarete, her tr hile ve hurdaya aktr, bunlar yapanlar Venedikliler,
Ermeniler, Trklerin bizzat kendileri ve mslman olmu Portekizlilerdir; bu msl
manla geen Portekizlilerin kalabalk gruplar halinde Trkiyeye gitmeleri aknlk
yaratmaktadr, fakat bunlarn Hindler hakkndaki deerli bilgileri bu lkede, bir yne
baharat, inci, ravent, asilbent, sedir tahtas; dier yne de mhimmat ve modern silah
kaakl yaplmasnda ok ie yaramaktadr. Bylece o melhor da India, Hindistann
en iyi eyleri Venedie gitmekte ve dnte bu almlar tapon mallar, cam eyalar,
aynalar, sahte inciler ve boyal ktlarla denmektedirler. Ve mmin tarikat mensubu,
sapkn Trkler ve ngilizlerle ilikiye girmeye her zaman hazr olan Venedie ynelik,
hzinelerle ykl altbin devenin lde ilerlediklerini ve gozunun nnde skende
rundan be byk Venedik teknesinin yola ktklarn grmtr. Acaba btn
bunlardan Venedik cephesinde, net olarak 1580li yllarn glklerinden sonra, bir
toparlanmann ortaya kt sonucuna varlabilir mi?
Yzyln sonlarnda Dou Akdenizde Halep yolu toparlanmaktadr, nk buras
ksadr, karasaldr (1590lardan sonra Hind Okyanusunda korsanlk kol gezecektir),
ama hepsinden fazlas, ipek ile onun Avrupa ekonomisindeki artan rolnden tr
Halep yolu ihya olmaktadr. Halepten, Trablusamdan veya skenderundan gnde
rilen hibir Venedikli veya Marsilyal mektubu yoktur ki ncelikle ipekten sz etmesin
( 159 ); bu ipekler ya Trablus civarnn yerli ipekleri, ya da Halebe bu alandaki allm

tccarlar olan Ermeni veya Tatarlar tarafndan getirilen gzel ran ipeklileridir. Halep
Trk-ran savandan rahatsz olmutur (sava 1590da bitmitir). Sava kuzeyde Tebriz
evresinde Kafkaslarn iki yanndan Hazar Denizine ulaan yollar boyunca cereyan
etmitir. Fakat aniden Badata ynelerek Badata da inivermitir. Ne olursa olsun, bu
sava hem Trkiyede, hem de randa para bunalmlarna yol am, bu bunalmlar da
zorunlu olarak Halep piyasasna yansmlardr( 160 ); bu piyasadaki para sknts o kadar
artmtr ki, Haziran 1586da, Suriyeden Venedie giden mallardan alnan cottimoyu
gmrk vergisi % 1-1,5 artrmak gerekmitir ( 161 )- Bu zorluklara ramen ticaret, daha
nce de sylediimiz gibi devam etmitir. 1593te Suriyeyle yllk ticaret hacmi 1 milyon
altn olan Venedik ( 162 ), 1596da bu rakam 2 milyon olarak ilan etmitir ( 163 ). Balca
mallar ipek ve baharattr. Bu iki milyon Halep suklannagiren ynl, ipekli, biblo ve cam
eyalarn yan sra, bunlarn karl olan mallarla yklenen drt veya be byk
teknenin Venedie yaklatka fiyatlarn mucizevi bir ekilde artrmalarn da kapsa
maktadr.
1593ten itibaren Venedie doru olan yolculuklar artk Trablusamdan deil de,
Venediklilerin balantlarn aktardklar ve dier hrstiyan teknelerinin de onlar
izleyerek geldikleri skenderundan itibaren yaplmaktadr. Yeni iskele eskisinin dalaveralann bilmemektedir; daha az uygun koullara sahip olmasna ramen, Halebe daha
yakndr. Ancak bu iskelede mal stoklarnn konulabilecekleri depolarn olmamas
Venedikliler iin (bunlar a baratto ticaret yntemlerine sadktrlar ve bu nedenle de
stoklan fazla olmaktadr), onlardan da fazla, nakit tayclar olan Marsilyallar iin, can
skc olmaktadr ( l64 ). Trafiin artmas herhalde iskelenin deimesinden deil de,
muhtemelen Trk-ran barndan kaynaklanmaktadr.
Ksmen de, 1584-1590 arasnda karabiberden ok, Dou Afrika kylar altn iin bir
mcadele niteliine brnm olan Trk-Portekiz savann da sona ermi olmasndan
tr trafiin hacmi artmaktadr. Ali Beyin filosunun 1589da bozguna uramas ( l65 ) bu
sava sona erdirmi ve nisbi bir bar Dou Hindlere doru yaylmtr; bu bar artk
sadece yerel hkmdarlar ile korsanlar tarafndan bulandrlmaktadr.
Koskoca iki haber alma servisi, spanya ile Hindler arasndaki dorudan balantlar
-veya daha dorusu Portekiz hkmetiyle- Venedikteki Portekiz elilii araclyla
yrtmektedir: bir belge bu sisteme las nuevas de Indiapor tierra adn vermektedir ( l66 ).
Araclar Yahudiler, ticari firmalarn temsilcileri, rnein Welser firmasnn temsilcileri
( i67 ) veya byk bir Venedikli tccar olan Augustin Da Pontenin ( l68 ) hizmetindeki u
Antonio ve Hieronymo Bontempelli kardeler gibidirler. 1589dan sonra btn bu
haberlerin nakarat Okyanusun kylarnda ve gbeinde Malabar korsanlarnn tremi
olmalarna ramen, bar, Hindlerin skneti olmutur C 69 ). Herey HollandalIlarn
1596daki sert istilalaryla bozulacaktr, ama buna daha zaman vardr.
Belirleyici baka bir neden: Atlantik zor bir yol haline gelmitir. Kilit adalar olan
Yeil Burun, Kanaryalar, Azorlar civarnda ngiliz korsanlar vardr ve bunlar bazen,
Hindlerden dnen gemilerin su aldklar, vahi kei avlayarak mrettebatn yemek
listesini deitirdikleri St. Helene adasna kadar ilerlemektedirler. Okyanusta bir
tamaclk bunalm kol gezmektedir. Ve korsanlarn elkoymalarna, ok sayda
geminin batmas eklenmektedir. ok byk olan Hindler gemileri, fiyatlarn artmasyla
lks eya haline gelmilerdir. Bunun sonucu olarak gemi yapmnda kullanlan keresteile
mrettebattan tasarruf edilmesi yoluna gidilmitir. Bu muazzam teknelere ar mal
yklenmektedir. Yetersiz yelkenler, gsz dmenlerle seyredilmektedir; tpk Akde
nizde olduu gibi, tekneler denizde karina edilmekte ve bu canavarlar karaya
ekilmemektedir. Bunlarn sonucunda hareketli deniz yolculuklarnda trajik deniz
381

kazalar meydana gelmektedir; bunlarn uzun listesini kartm olan G. de Brito,

1580den sonra Portekizin nlenemez dn kaydetmektedir: 1592-1602 arasnda
bylece, bazlar gzel havalarda olmak zere, su szmas veya baka teknik arzalar
nedeniyle Hindler filosuna ait 38 tekne kaybedilmitir ( 17 ). Venedik navelerinin fiyatlar
bazndan hareketle yaptmz tahmine gre, bylece 20 milyon altn, hatta daha fazlas
sulara gmlmtr.
Bu muazzam kayplar, Lizbonun tekrarlanan bir ekilde abluka edilmesi (1597-1598
banda olduu gibi), stne stlk Cezayir korsanlarnn elkoymalar, Portekiz
karabiber ticaretini engellemektedirler. Yeni Kastilyada karabiber fiyat iki katna
kmtr ( 171 ). Bu zorluklar ve bu fiyat ykselmeleri yal Akdenizin dkkn arkas
kaplarn geniletmektedir. Alman tccarlarn 17 ubat 1593 tarihli bir mektuplar,
muda de Suez'\n 30.000 kantar malla geldiini haber vermektedir, bir tarihinin
yazdna gre bunun anlam, skenderiye pazarnn Lizbonla ayn miktarda karabiber
sunduudur ( l72 ).
Demek ki Dou Akdeniz ticareti iyice canldr. Venediklilerin kaydettikleri gelime
leri zikretmitim. Bu gelime 1596da Halepte cottimo vergisi % 5ten % 2ye
drldnde iyice vurgulanmtr ( 173 ). yl sonra, 1599da bir d kaydedil
mektedir, fakat Venedik ticareti gene de sayg duyulmas gereken bir rakam olan 1,5
milyon altna ulamtr; tm hrstiyanlarn ticaret hacmi ise 3 milyondur ve zambakl
bandra altnda ticaret yapan Franszlar da bu hacimde yarm milyonluk bir paya
sahiplerdir ( 174 ). Ayn yl, frtnal mcadelelerden sonra Venedikliler Msrda birok
ayrcalk salamlardr (bunlarn arasnda keten ve deri ykleme hakk da bulunmak
tadr) ve aka sylemek gerekirse, Dimyat ve Rozettadaki serbest buday kaakl
Giritin iaesi iin tanrsal bir ltuf olmaktadr ( 175 ). 15 9 3 konsolosluk raporunda
zikredilen Halepteki 16 Venedik firmas, 1600de hala faaliyetlerini srdrmektedirler
( 176 ). 1603te bu kentteki Venedik ticaret hacmi hala 1,5 milyon altn dzeyindedir ( l77 ).
1599a ait baka bir iaret de Marsilya ykleme polielerinden gelmektedir, bu belgeler
skenderundan indigo, hindistan cevizi, karanfil gnderildiini bildirmektedirler.
Bylece 1600de baharat ve karabiber konusunda Okyanus yolu kesin zafer
kazanmann uzandadr. Ykselmeleri ve alalmalaryla birlikte, iki rakip yol
arasndaki mcadele 1,5 yzyldan fazla srmtr, ve biri iin olduu gibi, dieri iinde
birbirlerini izleyen bunalm ve toparlanma dnemleri meydana gelmitir. Bu mcadele
nin akibeti 1600ler civarnda sona eren bu soruturmann dnda kalmaktadr. Geriye,
Akdenizin bozguna urad dnemlerin tarih ve koullarn belirlemek kalmaktadr.
Bu bozgun XVII. yzyl baladnda artk ok uzaklarda deildir, fakat genel tarihlerin
ounun dnyann yeni kral olan Okyanusun tahtndan indirdii Yal Kralie iin
verdikleri lm tarihinden yz yl sonra o hala tam bir bozguna uramamtr.

Mmkn aklamalar
Yukardaki anlat btn sorunlar zememektedir. Eksiktir ve btn anlatlar gibi,
gereklerden ok grntlere bal kalma tehlikesini tamaktadr. veya drt tane
yeni kitap bu nihayetsiz mbadelelerin ularndan birini meydana getiren Uzak
Doudaki olaylar daha iyi grmemize yardmc olmaktadrlar ( l78 ). Portekizlilerin
Dou Hind adalarndaki, Mstahzarat adalarndaki ar istekleri, ileriyi grememe
leri eskiden Malakaya ynelik olan lks baharat akmlarnn yollarnn deimesine
neden olmutur. Java balantsyla, Dou Hind adalar mstahzaratlaryla Java ve
Sumatrann yksek kaliteli karabiberi iin bamsz bir yol olmutur. Yzyln son yirmi
yl sresinde, Portekiz denetiminden kurtulan bu hareketler, Sumatra adasnda

mslman teknelerinin buluma yeri olan Aem evresinde dmlenmilerdir; bu

mslman tekneleri daha sonra ran krfezi veya Kzldenize gitmektedirler. Seylan
adasnn rettii kaliteli tarn bile Aeme kadar gtrlmekte, ve tekneler bunu
Akdenize gtrmek zere yklemektedirler. XVII. yzyln banda zengin bir Trk
ticaret kolonisinin varolduu Aemin bu talihi o kadar nemlidir ki, ayn dnem
boyunca in, Hindiini (ve Malabar kylar dnda kalan Hind) almlar nemli boyut
larda artmlar ve Portekizlilerin mit Burnu yoluyla yaptklar ihracat bu art
boyutlarda artmlar ve Portekizlilerin mit Burnu yoluyla yaptklar ihracat bu art
orannda azaltmlardr. Tekrarlyalm ki, bu ticaret kanal XVII. yzyln ilk yllarnda
bile nemini koruyacaktr. te nihayet Akdeniz yolunun srekli baars aklamasn
bulmu olmaktadr.
Memnuniyet belirtisi olarak, matematikiler gibi, kantlanacak olan da zaten buydu
demeyelim. Gerekte, birbirlerinin zerine ina edilen bu sabrl aklamalar-Portekiz
kafaszl; Trk bilgelii; ran veya Atlantik savalar; Dou Hind adalarnda
slamiyetin byk yaylmas ve ona bal olan bir baharat ile karabiber ticaretinin
muazzam lde gelimesi; veyahut yzyln banda Portekiz deniz devriyelerinin ac
szleri; veyahut bir yandan Marsilyay ihya eden ve te yandan da Tebriz ile Lwow ve
Dantzig (Polonya) arasnda ikinci bir yolu harekete geiren u 1570-1573 Trk-Venedik
sava-; sonu olarak karabiber ve baharat savana ilikin btn bu olaylar, Amerika
gm madenlerinden, Molukalara veya Sumatra adasnn en bat ucuna kadar, dnya
leinde gzle grlr nitelikte olan sorun btnn gizleme tehlikesine sahiptirler.
Btn m? Karmak, ama altn ve gm sikkeler tarafndan izlenen. Batdan douya,
dnyann dn ynyle ayn ynde hareket eden, byk miktarlarda tamamlayc
parayla birlikte ok eitli mallar da srkleyen ve doudan batya doru ters ynde
farkl ve ok deerli mallarn hareketine yol aan bir akm.
Bu kendi stne kapanm olan ve her iki yndeki hareketi esnasnda Akdenizi de
yalayan bu akmda herey birbirini tutmaktadr. Oysa eer kabaca saptanm tarihler
olan 1550 ile 1620 arasnda, karabiber ve baharat Akdenizden geliyorlarsa, acaba bunun
nedeni Amerikan gmnn yolculuuna burada son vermeyi uzun sreden beri kesmi
olmas deil midir? Bu konjonktr hereyi belirlemitir. Piero Zen adl bir Venedikli
1530da stanbulda Trklerin dikkatlerini arzento ve dove il piper ( l79 ), parann
karabiberin gittii yere gittii konusunda ekiyordu. Fakat bunun tersi de ayn lde
geerlidir. Tabii ki ayrntlarn da arlklar vardr. Kesin rakamlara sahip olamadmz
iin, bylece Dou Akdeniz ticaretinin yeniden canlan tarihini tartmaktayz.
Hermann Kellenbenz 1540 nermektedir; ben 1550 demitim ve gene aynn
sylyorum ve Vitorino Magalhaes Godinho bana destek vermektedir ( l8 ). Eer
Akdeniz'i XVI. yzyln bandaki srekli bir nakit ktlndan, ayn yzyln ikinci
yarsnda nisbi bir bollua (bazen 1583-84e ( l81 ) olduu gibi, para nereye yatrlacann
bilinemeyecei kadar ar bollukta olmaktadr) gtren evrimi birgn iyice bilebilirsek,
kesin tarihin o zaman aikr hale geleceini dnyorum. rnein Venedikten
gzlendii taktirde dnemecin 1545 ile 1560 arasnda yer alacan sanyorum: 9 Haziran
1545'te ( l82 ) Zecca iileri isizdirler, nk kente ok az altn gelmektedir. Bunlarn
grandissima poverta'larna are bulmak ve onlara i bulabilmek iin 1000 dka deerinde
ok kk sikke baslmasna karar verilmitir. 1551 de ( l83 ) Zecca'ya altn getirecek
olanlara baz avantajlar tannmtr: bask paras olan allm % 3,5u demeyecek
lerdir. 1554de ( 184 ) cechiri per navegar armatr o kadar oalmtr ki, bask hakk
olarak yeniden % 3 konulmak zorunda kalnmtr. 1561 de ( 185 ) Zecca depolarnda o
kadar byk miktarda gm vardr ki (altn deil) bunlar varolan kk sikkeler
halinde basmak olanaksz hale gelmitir. Tamamn basabilmek iin bir yllk sre
gerekmektedir. Bu durumda (ve bu bir yeniliktir) byk gm sikkeler, ducatidargento
383

baslmasna karar verilmitir. Nihayet 1566da Zeccada altn sike bastrmak isteyenlere
koullar getirilmitir ( 186 ). Ksacas Amerikan gmnn, rnein Anversi 1550den
sonra kitlesel olarak istila eden ( l87 ) ksmnn talyan Akdenizine ne zaman yeterli
miktarlarda ulaarak Dou Akdeniz ticaretini yeniden canlandrdn bilmek gerek
mektedir. Rastlantlar deerlidir: gene Dou Akdenizde cereyan etmekte olan 1580lerin
duraklamalar bana ksa bir konjonktre tekbl ediyormu gibi gelmektedir; spanyol
gm Portekizin fethi ve Yarmadann maruz kald byk tahl bunalm srasnda
Atlantie doru salnrken, bu konjonktr btn Akdenizde net bir alalma
gstermitir.

2. Akdeniz budaynn dengeleri ve bunalmlar

Akdeniz hibir zaman ar bolluk durumunda yaamam ve bizzat bu konudaki
sknts yznden baz tamamlayc nlemlerin peine dmesi onun baz beceriler
kazanmasna yol amtr. Buday sorunlarn. incelemek, onun hayatnn zayf
ynlerinden birine ulamak ve ayn zamanda bu hayat tm boyutlaryla kavramak
anlamna gelmektedir. Karabiber ve baharat bir lks ticaretini harekete geirmektedirler
ve bu ticaret zerinde dnldnde, kalemin ucuna XVI. yzyl ticaret aleminin
byk adlar gelmektedir, Affaitatiler, Ximenesler, Malvendalar, Welserler, Fuggerler.
Buday bylesine parlak adlara sahip deildir; fakat muazzam bir ticaret oluturmakta
ve birka geni mbadelenin yan sra, eer dikkate alnmazsa hata edilecek olan bir
damar ve klcal damar dolamn beslemektedir.
Esas itibariyle buday salanmas yerinde, Kapal ekonomiler iinde, ksa mesafeler
de gereklemektedir. Kentler ihtiyalarn kaplarnn dibindeki buday ambarlarndan
salamaktadrlar. Sadece byk kentler bu hacimli mal uzun mesafelerden getirtmek
lksne katlanabilmededirler.

Budaylar
Bu trafikler ister ksa, ister uzun apl olsunlar sadece saf budaya veya byk ticari
deeri olan budaylara, Sicilyada grani forti veya grani di Rocella ad verilenlere
dayanmamaktadr ( l88 ). Floransada farkl kalite birbirinden ayrlmaktadr: cima de
cime, mezzano, debole. Cima taneleri btn yabanc maddelerden arnm olarak staio
bana 52 libre veya hektolitreye 72,5 kilogram gelmektedir. Kategorilerine gre fiyatlar,
1590 tarifesine gre srasyla, staio bana 7,6,5 lire'dir ( 189 ). Deboli zayf budaydr;
doununkiler olaandan daha ktdrler; Abruzzeler ( 190 ) veya Urinodakiler
biraz daha iyidirler, fakat Venedik bunlara burun kvramamaktadr veya spanya ve
baka yerlerde sulanan ve abuk tkenen topraklarda da bu cins budaylar
yetimektedir.
Budayn yan sra, Akdenizde hergn sofralara gelen tahllar arpa ve zellikle de
dardr. 1550de arpa ve buday ykl 10 gemi Apuliadan Napoliye gelmitir ( 191 ).
Verona 1559da felket dzeydeki bir dar retiminden yaknmakta ( 192 ) ve stoklardakileri Venedik staro'su bana bir dkaya satmay nermektedir. 1562de korkun bir
kuraklk nedeniyle yeniden kt bir hasat olmutur. spanyol elisinin bildirdiine gre
fakir insanlarn beslendikleri tm dar retimi kaybedilmitir ( l93 ). Zanta adasndaki
kylerde sadece kara arpa ekmei yenilmektedir ( 194 ). Kk Asyadaki anakkale
civarnda, Philippe de Canayen naklettiine gre, buday olmadndan Trk

kylerinde yulaf ekmei yenilmektedir ( 19S ), zaten Akdenizde yulafn nadir bir mal
olduu hesaba katlacak olursa, bu da kendi trnde bir lks olmaktadr. Korsikada
budayn ikmesi, aa ekmei denilen kestane ekmeidir. Tpk Po vadisi ve
Valenciada olduu gibi Douda bilinen bir yere sahip olan pirin budayn arzi bir
ikmesidir. Kuru sebzeler, spanyol denizar topraklarndan gelen bezelye veya
zellikle Msrdan gelenler olmak zere bakla, tpk imdat ekmekleri olarak kabul
edilmektedirler. La Goulettein yeni kaptan AlonsodePimentel bol miktarda buday ve
arpa gelmesine ramen bize bezelye yollanmam olmas ne felket diye barmaktan
kendini alamamtr ( 196 ).
Demek ki buday vardr, budayck vardr ve spanyol belgelerinin oulu lospanes
ok ey ifade etmektedir. Fakirlerin ekmei vardr, zenginlerin ekmei vardr. Sadece bu
sonuncusu saf budaydandr. Lizbonda kuzeyden gelen buday zenginlere ynelik
olduunda, talardan ve dier yabanc maddelerden kurtulmak iin zenle elenmektedir
ve Lizbon kadnlar evlerinin nnde bu ile uramaktadrlar ( 197 ).

Tahl ticaretinin baz kurallar

Tarihi olarak, tahl tccarlarnn karmak oyununa kk yanndan yaklaarak,
belli bir alma, bir kentin iaesine, bir speklasyona, zel bir hesaba bakyoruz. Herey
bu oyunu rastlantsal hale getirmektedir: belirsiz hasat miktarlar, devletlerin ncelikle
de kentlerin tahl konusunda srekli bir uyanklk halinde olmalar, tccarlarn hatta
kk perakendecilerin speklasyonlar, dolama sokulan tutarlarn muazzaml,
utanmas az denizciler yznden bir navlunun kaybedilme tehlikesi... Ve bu alanda hi
arac sknts ekilmemektedir. Nihayet, bu meslek tek bana yaplmakta ve baka
faaliyetlere balanmaktadr ki, bu da sorunu karmasklatrmaktadr.
Bu balamda, Jacopo ve Bardo Corsinin kaytlar, Floransal bu byk tccarlar
Galileoya kredi verdikleri kadar; uzun karabiber ve ipeklileri vadeli olarak perakende
satarken ve Palermoda Toskana byk dknn hesabna buday zerinde byk
operasyonlar gerekletirirken gstermektedir. Onlarn emri altnda alm olan
Bartolomeo Corsini, bazs sonulanm, bazs devam etmekte olan bu operasyonlarn
bilanosunu kartmtr. 1595deki bir dizi almn sonucunda Floransallar 11.766 dka
borlu kalmlardr. 1596 iin sonuca balanan pazarlklar Palermodan 3.500 salme
buday alimini ve bunlarn Girgenti caricatore'sinde iki Raguza navesine yklenmesini
kapsamaktadr. Harcama tutar 10.085 dkadr, yani Livornoda teslim salma bana 3
dkadan biraz daha dk. Bunu, yklenmeyi beklerken eitli caricatori'de stoklanm
2.000, 7.000 sonra da 6.000 salme lik buday hesaplar izlemektedir. Daha sonra
dzenleme ve kambiyo konularnda mali ayrntlar ile bor ve mal varl konusundaki
yazlar gelmektedir ( 19l( ). Eer Corsilerin acentesinin 1598de aklad operasyonlar
kavranacak olursa, buday zerinde yaplan speklasyonlar daha iyi anlalacaktr.
Corsilere ait buday ykl bir nave henz belirlenmemi nedenlerden tr hamulesini
Messinaya boaltmtr, yani kurtulunmas sz konusu olan miktar 3.700 salme'lik
kmsenmeyecek bir rakamdr. Gerekte bu buday 1595te yaplm olan almlardan
kaynaklanmakta ve bu nedenle, yalnzca ekmek yapmaya uygun olmaktan kmakla
kalmamakta, ayn zamanda peksimet bile yaplamaz hale gelmi bulunmaktadr, yani
tavuk yemi olmaktan baka bir ie yaramayacak durumdadr. Bylece Messinaya
boaltlan budayn bir ksm vadeli satlm, geri kalan da peksimet haline getirilmise
de, kolay satlma benzememektedir. 2500 kantardan 564 Haziranda satlm; 620
kantar Austosta Toskana kadrgalarna teslim edilmitir ve depoda daha 1316 kantar
vardr. Fiyatlar zamanla dmler ve 37 tari'den 30a, sonra da 16ya inmilerdir ( IM ).
385

Ve acente alclarla, peksimet yapmay stlenen frnclarn kt niyetli olduklarndan

yaknmaktadr ( 20 ). Bu, yknn bir yandr. Osuna dneminde bir buday muhtekiri
olan veya yle olduu sylenen Staraceyi ( 201 ) ldren Napolililer herhalde tahl
toptanclarndan daha baka bir kanya sahiplerdi. Fakat buday etrafnda oluan
dikkat ve tamahlarn en k hkmetlere ait olanlar deildir. Btn devletler
buday iine karmaktadrlar, kkleri bile, Savua dk bile, hatta Erdel voyvodas
bile. Yal tarihi Biancini budayn evresinde, enkizisyon konusu olan eylerden daha
fazla casusluk olduunu yazmaktadr. Bunun birok nedeni vardr. Tpk tuz konusunda
olduu gibi, devlet mliyesinin buday konusundaki agzln doyurmak mmkn
deildir. te yandan, buday ticareti bir dizi tevik ve ltfa kap amaktadr. Bu bir
komuta levyesi, bir bask arac, hizmetlerin karln demenin veya ayrcalk
yaratmann bir biimidir. Venedikteki spanyol milletinin konsolosu olan ve bir
uzmann sylediklerine gre grevini iyi yapan, te yandan da Portekiz belgelerinin
Lizbondaki tccar-kraln hizmetinde olarak gsterdikleri Thomas Cornoa 1573de
dl olarak Piemonte budayn Grisonlulara (svirede bir kanton halk) Milano
devleti zerinden vergiden muaf olarak transit geirme hakkn talep etmitir. Daha nce
verilmi ve verilmekte olan ayrcalk nehirlerine baklacak olursa, bu kk bir ltuf
olarak kalmaktadr ( 202 ). Sicilyada buday zerinden ihsanlar vermek kuraldr ( 203 ).
1578 ylna ait tratas'larn dkm G.A. Dorisya 6.000 tratte balandn
gstermektedir; bundan Sicilya budayndan 6.000 salme ihra hakk tanndn
anlaynz, yani tratte bana 2 ekden, 12.000 eklk bir gelir ( 204 ) ki, bu ona 1566da
tannm olan 4.500 salme nin zerine ek bir ayrcalk olmaktadr ( 20S ). spanyol
garnizonlarnn ve spanya hizmetindeki Savua kadrgalarnn bulunduklar Nice ve
Villefranche piyasalarnn iaesi iin, Savua dk 1566da II. Felipeden 6.000 salme'Y\Y.
bir Sicilya buday tratta perpetua's talep etmitir ( 206 ). Kral bir kereye mahsus olmak
zere 1.500 salme'lik bir tratta verilmesine raz olmutur. Ek bir bilgi olmakszn,
Emmanuel Philibertin, bu szmona lkesinde muhafzlk yapan spanyollara ynelik
budayn ticaretini yapt bilinmektedir ( 207 ). Uzun zamandan beri 6.000 salme'lik bir
Sicilya buday tratta'sndan yararlanan Monako senyr Carlo Grimaldi de zaten bu
yola bavurmaktadr. II. Felipenin 13 Ekim 1584 tarihli bir mektubu bu ltf ondan geri
almaktadr, nk senyr lisanslar Monakoyu beslemek zere kullanmak yerine
satmay yelemi ve bunlar Sicilya vergisinin altnda bir fiyattan satmtr ( 208 ). Baka
dnyalarda da ayn maceralar yaanmaktadr. 1562'de Raguzallara tannan ve
Valenciadan alnmas gereken yaklak 1.600 salme'Yk bir ihra izni vesilesiyle burann
Valide Sultana ait bir has olduunu reniyoruz ( 209 ).
Kk ayrntlar ve kk tarih: buday tratta'larnn yneticilerin elinde bir gelirve
deme arac olmas sonucunda bu yneticiler buday ticaretine ok daha bal hale
gelmektedirler, ancak bunu ne Trkiyede, ne de Hrstiyan aleminde izlemek ok kolay
deildir. Ve devletlerin gzetimi, kentlerin hastalk derecesindeki gzetimlerine kyasla
bir hi mertebesindedir ( 21 ).
Budayn kendini bu kadar dndrtmesinin nedeni kt olmasdr. Akdeniz
hasatlar genellikle yetersizliin civarnda olumaktadrlar. Zengin tarmlar, balar,
hayvan yetitiricilii ona srekli birer rakiptirler ( 2 ). Bu ilk ama tek neden deildir.
Buday Akdenizde ekstensif bir tarm olmaya devam etmektedir; byk alanlara gerek
gstermektedir, nk birim bana verim yksek deildir ve stelik topraklar her yl
ilenememektedir. Sicilyada iki ylda bir ekim (buday ve nadas) kuraldr ( 2I2 );
Apuliadaki Tavolerede ayn durum sz konusudur ( 213 ). spanyada ideal olanylda
bir ekimdir ( hojas), nk bir yl ekim, bir yl nadas usul topraklar tketmektedir.
Dry Farming uygulamalar bir ksm derin, dierleri yzeysel srmlerin akmasn

gerektirmektedir, bylece yamur ktlna kar nlem alnm olmaktadr ( 2U ).

Nihayet, yneticilerin buday vergilemek, satlar dzenlemek konusunda aldklar
nlemler, sadece inlemesini veya spanyada olduu gibi katrclk hayatna ynelmeyi
veya Amerika macerasna katlmay bilen bir kyll ezmektedir. '
Bunlara, dualarla nlenemeyen, kn meydana gelen su basknlarnn veya yazn
kuraklklarnn dramn da ekleyelim ( 215 ). Sonu: en ufak bir haberde dalgalanmaya
balayan fiyatlarda olaanst oynamalar. Bu fiyat deimelerinin mekanizmas ancak
XVIII.
yzylda aratrlmaya balanmtr ve bu konuda ok az kitap 1793te
Floransada yaynlanm anonim (belki de Sestrini yazmtr) bir eser kadar aydnlatc
olabilmitir ( 216 ). Bu kitap Akdenizin eitli blgeleri arasndaki fiyat dengesizlikleri
konusunda akllca dncelerden yana zengindir: bylece XVI. yzylda olduu gibi
ucuz ekmek diyar Dou ile, pahal ekmek diyar Bat arasnda bir fark belirmektedir.
Kitap te yandan u veya bu blgedeki kt bir hasadn, merkezden ok, evrede daha
yksek fiyatlardan bir pahal buday alann nasl yarattn aklamaktadr ( 2I7 ). Daha
XVI. yzylda bile durum byledir. Bir ktlk alan belirmeye balar balamaz tccarlar
ona ynelmekte, teknelerini harekete geirmekte, stoklarn tasfiye etmektedirler. Bu
alandan bazen ok uzaklardaki fiyatlar da, bu hareketten tr artmaktadr. Fakat
tekneler pahallk lkesine nce oradaki fiyatlar alt-st etmektediler. Siyasal
ekonomi dersleri iin iyi bir ema.
Denizin tm iin kt bir yl olan 1561de, stanbulda karmza bu durum
kmaktadr; bu ylda Portekizde ilkbahar allmam bir kuraklkta gemi ( 2I8 ),
spanyadaki hasat felket dzeyinde gereklemi ( 219 ), Sicilyada salme bana fiyat
hasattan sonra 2,5 dkaya km ( 22 ), ve Douda iki hasat arasnda o kadar byk bir
fark meydana gelmitir ki, daha ilkbahardan itibaren endielenilmeye balanmtr ( 221 ).
Colomba adl bir Venedik nave'si yolundan evrilerek zmite yneltilmi ve bakente
gidecek budaydan yklemek zorunda braklmtr ( 222 ). Gene Venediklilere ait olan ve
Volodan buday yklenen drt nave'ye Selanik koruma kadrgalar tarafndan
elkonularak stanbula gnderilmitir ( 223 ). stanbul gibi bir cazibe merkezinde,
teknelerin kitlesel olarak gelmeleri a abucak kapatarak fiyatlar drmtr;
budayn chilo'su {salme'nin dokuzda birine eit) 17,5 akeye dmtr ki, 1 dka =60
ake eitliinden, salme bana 5 dkadan daha az etmektedir ( 224 ). Ertesi yl, buday
fiyat Yunan iskelelerinde chilo'su 12 akeye dmtr, yani salme'si iki dkadan daha
aza.
Baka bir rnek: 1578de korkun bir ktlk spanyay perian etmitir. Kral naibi
Marcantonio Colonna Sicilyadan imdat tekneleri yollamann erelerini aramaktadr.
Tccarlar 24.000 salme'lik alm yapmlardr ve bunun 6.000ini spanyaya gtrmeyi
yklenmilerdir. Geri kalan iin ok fazla maceraya atlmay istememektedirler, nk
herkes en fazla kazancn nerede olduunu dnyorsa, oraya komakta ve bu
durumda ar tahl bollamas ve ticari felketler meydana gelmektedir diye
aklamaktadrlar ( 225 ). Yukarda zikrettiimiz raporu kaleme alan kiinin de 1584de
dnd durum budur. Rapor yazar, tamay stlenmek isteyen hkmet yneticile
rini, kazan kokusuyla, el odorde la ganancia spanyaya ekilerek buraya ecek olan
tccarlarn onlar iin meydana getirecekleri tehlike konusunda uyarmaktadr ( 226 ).
Bir tccar iin baka bir felket de, zorluk halinde olan bir lkeye yollad
teknesinin, ona cannn istedii gibi ve her zaman da daha dk bir fiyattan deme
yapacak olan bir kent tarafndan evrilerek elkonulmasdr. Bu balamda u Cenevizli
toptanclarn fkeleri anlalmaktadr: Apuliadan buday ykledikleri tekneler 1578de
387

Ispanyann altissimi fiyatlarna doru

Cumhuriyeti tarafndan elkonulmutur ( 227 ).

gitmektedir;

ve

teknelere

bizzat

Cenova

lke olarak ticari mekanizma basittir: tahl iyi bir yldan kt bir yla tamak veya
bundan daha fazla uygulanan bir yntem olarak (nk tahllar korumak zordur ve
uzun zaman stokta bekletilemezler), iyi bir hasat blgesinden kt bir hasat blgesine
rn fazlasn aktarmak. Bylece, hasatlarn kaprislerine gre, mbadele akmlar yn
deitirmektedirler. Tahl konusunda herey grlebilir, herey grlmtr. Hibir ky
blgesi veya kylara yakn blge olmasn ki birgn bir fazlalk arzetmesin. Korfu
adasnn bir zamanlar formenlo grosso ( 228 ) ihracats olduunu kefetmek iin XV.
yzyla geri gitmek yeterlidir ve XVI. yzyln ilk yarsnda Kbrsn Venedik ynne
doru buday ve zellikle arpa ihra ettii grlmektedir ( 229 ). 15 70lerde Spalato, civar
blgelerden gelen Trk budaynn istilasna uradna tank olmakta ve Trk
silahlarnn farkna varncaya kadar bunlarn Venedie gitmelerine izin vermektedir ( 21 ),
ancak Trk silahlar karsnda aniden korkuya kaplan Spalato henz kentte olan
tahln Venedie gitmesini engellemitir. Baz yllar artc anormallikler ortaya
kmaktadr: 1555de Romaya spanyol buday sevkiyat ( 231 ); 1564de Katolik kral
tarafndan verilmi hereyi yerli yerinde bir izin belgesiyle Andaluya tahlnn
Cenovaya gnderilmesi ( 232 ); 1571 de Kastilyann depo kapaklarn amas ( 233 ).
1587de Sardinya kral naibi baarlarndan tr kendi kendini kutlamaktayd: onun
ynetimi esnasnda Cenovaya 4.000 salme buday sevkedilmiti ( 234 ). Herey olabilir!
Hatta Oran Afrika budaynn bir k kaps haline gelebilir ( 235 ). Diego Suarez bu
durumu aklamtr ( 236 ): presidio evresinde yerli buday, spanyol budayndan 4 veya
5 kat daha ucuzdur. Budayn bulunmas halinde kr byk boyutludur, ama kukusuz
her yl buday bulunmamaktadr ( 237 ). Ayn ekilde Cezayir, ylna gre ar zengin veya
ar fakir olmaktadr ( 238 ).
Dolu ambarlar ne yazk ki, sklkla ortaya kan, iddetli, insan yiyici ktlklar
esnasndaki boluklar telfi etmeye yeterli olamamaktadrlar. 1554de bu ktlklardan
biri horibilissime in tutta Italia meydana gelmitir ( 239 ). Ve dardan rahatlama unsuru
kolaylkla gelememitir, nk onbinlerce insan lm ve Floransada budayn
stagio'su 8 lire ye ulamtr ( 240 ).

Denizyollarna bal olarak buday ticareti

Buday kolay tanabilen fakat hacimli bir maldr. Ne kadar deerli olursa olsun,
byk tama maliyetlerine katlanmas mmkn deildir. Tabii ki ktlk ve ar fiyat
art durumlar hari, buday karada ancak ksa mesafeli yolculuklar yapmaktadr.
te 1584'de talyadan spanyaya bir tahl sevkiyat projesi ( 241 ). Ykleme Toskana
Presidio'larndan yaplacaktr, Orbetello, Talamone veya Puerto Hercule. Alm
(Kastilya ls olarak 70.000 fanega) Papalk topraklarndaki Corneto ve Toscanella;
Toskana byk dkalna bal Siena Maremmesindeki Grosetto; Parma dkne ait
olan Castro ve Montalto'dan yaplacaktr. Yani bazen kara iinde 15, 25 ve 30 millik
mesafelerden. Sonu: spanyada fanegas 10 riyal olan al fiyatna, ykleme
merkezlerine kadar karadan tama bedeli olarak moggio bana ek, yani fanega
bana riyal eklemek gerekmektedir. te nisbeten ksa bir yolculuktan sonra %30
pahallanan bir buday. Bu adan Apuli; 1 ile Napoli arasndaki yollar arabalarn
geebilecekleri hale getirmek konusundaki bir proje hakknda Napoli kral naibinin
dnceleri (29 Temmuz 1562) anlalr hale gelmektedir: Napoli kentinin iaesini
tayabilmek iin arabalarn ileyebilecekleri yollarn almasna gelince, bu konuyla
mmkn olan en byk hzla megul olunmaktadr. Fakat Apuliadan buraya arabayla

buday tamann muazzam maliyeti konusunda kimsenin bu ii yapma riskine

gireceini sanmyorum ( 242 ). Buday Yarmadann bir ucundan brne kadar tamak
mmkn deildir. Napoli zerinden bazen tahl gemektedir, fakat hibir ey Adriyatik
ile Tiren Denizi arasnda buday tandn gstermemektedir. Bu ok az mmkn bir
durumdur, nk Floransa evresinde, kentin civarnda 4-13 millik bir daire iinde
yaplan tama budayn fiyatn, 1570de %4,24 ve 1600de %3,35 artrmaya yeterli
olmaktadr ( 243 ) (bu durum bizatihi maln fiyatnn kara tama maliyetinden daha ok
arttn gstermeye ynelebilir, fakat srf bu rnekten hareketle genellemelere
ulalmaz, hatta Floransadaki baka yzdeler bunun tersini ortaya koymaktadrlar).
1559 Ocanda, Santa Ella ve La Rambla kasabalarnn arpasn Malaaya yollamaktan
vazgeilmitir, nk arabayla tama bedeli, arpann bedeli kadar tutmaktadr ( 244 ).
1590-1591 knda Polonyaya giden ve yolda Innsbruck ile Viyanada Krakov veya
Macaristandaki muhtemel buday fiyatlar hakknda bilgi toplayan, sonra da
Provveditori alla Biave iin, Venedikte teslim birsftzfonun kaa geleceini hesaplayan u
Venedikli ktip Marco Ottobona sempati duymalyz ( 24S ). lemin hemen her zaman
olanaksz olduunu grebilmek iin para ve lleri birbirlerine evirmek, vergi ve
simsarlk bedelleri konusunda hibir eyi unutmamak gerekmektedir. Krakovdan
alnan bir Venedik staio'su karl buday 8 Venedik lire'sine malolmaktadr.
Krakovdan Viyanaya tama iin 7 lire \2soldidemekte; Viyana Villach arasnda 7 lire
10 soldi; Villachtan Venzona 3 lire; Venzondan Porto Gruaroya 1 lire 4 soldi; Porto
Gruarodan (kaykla) Venedie kadar 3 soldi tama bedeli denmektedir. Bunlara
vergiler, uval ve f bedelleri, simsarlk cretleri eklenmektedir. Toplam olarak 30 lire
19 soldi veya 31 lire'den 1 soldi eksik bir harcama yaplmaktadr: tama, maln fiyatn
drt kat arttrmtr. Tama, ticarilemi buday fiyatlar arasndaki farkllamann
balca unsurudur ( 246 ).
Bylece buday sevkiyatnda neden su yollarnn tercih edildii anlalmaktadr.
Burgonya budaynn gneye doru yaylmas ancak Rhone yolunun kullanlmas
sayesinde mmkn olabilmitir. Floransaya getirilen ve zorunlu olarak pahal olan
yabanc budaylar, kentin nehir liman olan Signaya kadar, mmkn olduunca
Arnodan yukar kmaktadrlar ( 247 ). Sicilyadaki Lentini blgesinin (Leontinoi)
zenginlii tarmsal kaynaklarndan ve ek bir anstan ileri gelmektedir: kydan ok uzak
deildir ve fiume grandesi San Leonardo kente birka fersah kalana kadar seyrsefere
uygundur; en azndan 1483teki durum budur ( 248 ).
Denizyoluyla tamaclk nisbeten ucuzdur. Yukarda verdiimiz, spanyaya
tanacak talyan buday rneine geri dnecek olursak, fanega bana al fiyat 10
Kastilya riyaline gelmektedir, limana kadar tama 3 riyal, ihra resmi 5 riyal ve iyi bir
Raguza teknesinde tama bedeli sadece 3,5 r: al olmaktadr. Bunlara bir de, yln
ilerlemi olmas nedeniyle olduka yksek (ad valorem % 9) bir de sigorta bedeli
eklenirse, fanega bana 30 maravedis ek bir harcama ortaya kmaktadr. Bylece deniz
tama bedeli fanega bana 4 riyal olmakta ve budayn bir fenaga's Alicante veya
Carthagenada 22 riyal 3 maravedis olmaktadr (bu hesaplarda bir riyal 54 maravedis
saylmtr). Budayn nakli .esnasnda deniz tamacl dier ilemlere nazaran
-arabayla tama, yk hayvanlaryla tama veya ihra izni- nisbeten daha ucuza
malolmaktadr. stelik deniz tama bedeli mesafeyle kesin bir balant iinde deildir:
fiyat talyadan Barselona veya Valenciaya gidilmesi halinde veya kt budayn Toskana
veya Sicilyadan gtrlmesi halinde deimemektedir. Hatta gemi sahipleri spanyaya
giderken, Sicilyadan yola knca Toskana presidio'larna kadar kp daha kuzeyden
389

gemektense, Krfezi amay tercih etmektedirler: Sicilyadan hareketle tener elgolfo

mas larado, krfezi dorudan gemenin daha iyi olduunu iln etmektedirler.
Bunun sonucu olarak, denizyollarna kolay ulaabilen Akdeniz dnyasnn i kesimi
byk bir tahl ticareti lksnn bedelini deyebilecek durumdadr. Bu farkna var tek
bana, sadece denizle dorudan temas olan (Milano gibi ayrcalkl olanlar dnda)
kentlerin byyebilmelerini aklamaktadr. Eer Akdeniz adalar ou zaman zengin ve
istilac tek bir rn yetitirmeye kendilerini tahsis edebiliyorlarsa, denizin tahl
tekneleriyle onlarn ulaabilecekleri yerde olmasndandr. Srekli olarak gda sknts
iinde olan bu adalar, tehlike iindeki hayatlarn srekli olarak dengeye getirmekte
dirler. Bu sadece denizin izin verdii veya harekete geerdii bir beden eitimidir. Buday
su zerinde inanlmaz koular gerekletirmektedir. Valenciada, spanyada ( 249 ),
Cenovada, Romada Msr veya Ege buday yenilmektedir. Ocak 1578de Dax
piskoposu IX. Charlesa Raguzadan yle yazmaktadr: Bu kentte en aa 500 mil
uzaktan getirilmemi tek bir tane bile yenilmemektedir ( 25 ). Bu, XVI. yzyldan ok
daha ncelerinin de gereidir. Buday Antikiteden beri her zaman gvertesi olmayan
teknelerde byle tanmaktayd. XI. yzylda Aragon buday Ebrodan aa iniyor,
sonra da Tortosann telerinde denizin uzun verev izgisi zerinden Suriyenin ar
ihtiyacna cevap vermeye kouyordu ( 251 )-

hracat kent ve lkeler

Tahl ticaretinin yararland tm pazarlar deniz kylarnda veya akarsu boylarnda
yer almaktadrlar. Bu kayklarn Livorno ile balantlarn saladklar Grosseto,
Montalto, Corneto ( 252 ) gibi kk limanlarn veya bir sigorta poliesinin Venedie
doru faal bir trafie tanklk ettii Abruzzelerin Grottammare, Sinigaglia gibi
limanlarnn durumudur ( 253 ). Bundan da fazlas byk pazarlarn durumu byledir:
byk nehir araclyla Karadenize balanan Tuna ovasndakiler (Dou Akdenizden
Aralk 1575te ( 254 ) gnderilen bir rapor Eflk ve Budan tarafndan sunulan budayn,
Trklerin emrine gre peksimete evrilip, sonra da Tuna kysna getirilerek teslim
edilmesi gerektiini gstermektedir); buday reticisi blgelerle balantl olan Ege
denizi pazarlar: Trakyaya bal olan Gelibolu, Asya kylar yaknndaki Patmos,
Makedonyann mahreci Selanik ( 255 ), Teselya ovas budayn ihra eden, batl alclarn
byk kayna Volo ( 256 ). Msrda Nil, Tpk Tuna gibi denize pirin, bakla ve bezelye ile
kark muazzam miktarda buday aktmaktadr. Batda en byk ihra pazarlar Apulia
ve Sicilyadr -bu sonuncusu XVI. yzyl iin bir cins Kanada veya Arjantindir-.
Bu adan Sicilya rnei dikkati haketmektedir. Ayn zamanda dierlerinden daha
net olmak gibi bir stnle sahip bulunmaktadr. spanyol kral naipleri asndan
Sicilyay ynetmek, hereyden nce budayla megul olmak anlamna gelmektedir.
Hibir mektuplar yoktur ki, hasattan, fiyatlardan, ihra izinlerinden, adann byk
retimi sayesinde zenginlemi Sicilyal senyrlerin oturduklar Palermoya yerlemi
olan yabanc toptanclarla yaplan pazarlklardan sz etmiyor olsun ( 257 ). Sicilya,
Denizin bat havzasndaki bu temel iaeci roln Antikiteden beri, az veya ok parlak
olarak, fakat kesintisiz bir ekilde srdrmektedir. Cenovann 1261de Sicilya kral
Manfred bir yllk 10.000 salme lik (20.000 kental) alm iin imzalad szleme, eer
rakam daha yksek olsayd (nk Cenova zaman iinde bymtr) bir XVI. yzyl
szlemesi sanlabilirdi ( 258 ). Btn Bat, Sicilya budaynn hayalini kurmaktadr ve bu
konuda en fazla itahl olan da komu Kuzey Afrika kylardr. Afrikal Leon,
Araplarn Sicilya budayndan edinebilmek iin ocuklarn rehine olarak verdiklerini
anlatmaktadr ( 259 ). Trablus hrstiyanlar tarafndan geri alnnca, Sicilyada hemen
budaydan Afrikada alnacak vergilerle megul olunmaya balanmtr; yalnzca kaleye
tahsis edilmi olan 2.500 salme bu vergiden muaf olacaktr ( 26 ).

Katolik Ferdinandonun dneminden itibaren adann caricatori, tahl ykleme

boaltma iskelelerinin listesi saptanmtr: Solunto, Licata, Roccella, Catania, Bruca,
Terranova, Termini, Girgenti, Siculiana, Mazzara, Castellammare. 1532 ihracatnn
dkm ( 261 ) gneyin ve tepelerin nceliini gstermektedir. Bu 1532 ylnda resmi
ihracat, toplam olarak yaklak 260.000 salmedir, yani 520.000 kental buday; 1577
ylna ait bir tahmine gre Cenovann talep ettiinden drt kat daha fazla ( 262 ). Cenova
ylda 60-70 bin salme Sicilya buday ithal etmektedir ( 263 ). Fakat yzyllardan beri,
Akdenizin batsnda, adann en iyi kalite budayndan yemeyen hibir kent yoktur.
Bu eski pazar ok gl bir ekilde rgtlenmitir. Ticari olarak bu pazar Palermoyu
merkez almtr, ancak bu kent ne yklemelere, ne de tamalara katlmamakta, fakat
negozio frumentarioya ilikin olan hereyi biraraya getirmektedir ( 264 ), bunun nedeni
herhalde tahl satclarnn ve daha da fazlas, kral naibinin veya daha dorusu u
brolarn, portolano'nun, tratas, yani deerli ihracat izinlerini elde etmek iin gereken
krtasiye ve giriimleri karmak hale getiren u memurun yannda bulunmak zorunda
olan Floransal veya Cenoval toptanclarn acentelerinin bu kentte oturuyor olmalardr
(kral naibi bazen Messinada, bazen Palermoda ikmet etmektedir). Bu ihracat izinleri
bedava deildir ve fiyatlar Mario Sirinin ( 265 ), ondan dn aldmz tabloda yeniden
oluturduu bir eel mobilin baremlerine gre deimektedir.

0
700 km
1________________ I
49. 1532'de Sicilya carlcatori'si
Kaynak: L. Bianchini. op. clt., I, s. 241
Buday ihracats limanlar adann ova ve tepelerine tekabl etmektedirler. Castellamare hari kuzeyde ihraat
liman bulunmamaktadr. Gney kysnn ncelii vardr, ihra rekoru Sciacca'ya aittir (260.000salme, yani 520.000
kental toplam zerinden 40 000 salme) Grigenti deil Girgenti, Termine deil Termini olarak okuyunuz.

391

Sicilya ihracatnda eel mobil

(Mario Siriye gre)
Salme fiyat
18-22 tari
22-26 tari
22-30 tari
30 tariden yukar

Salme bana vergi

6
10
12
16

tari
tari
tari
tari

Bu vergiler doal olarak Sicilya buday fiyatlarn etkilemilerdir. Acaba 1550lere

doru ( 266 ), yal tarihi Bianchininin sylediklerine gre, daha ucuz olan Dou Akdeniz
budayn daha talihli hale getiren bu durum mudur? Sicilya tahl tama filosunun
mahvolmas da bunun sonucu olmaldr. Veya daha muhtemel gibi gzken durum
olarak, bu mahvolma binlerce salme buday tama kapasitesine sahip Venedik veya
Raguza kadrgalarnn gelimesiyle akm olmaldr. 1573de Venedik hesabna
Sicilyadan ykleme yapan tekneler srasyla 4800, 4000, 4000, 2500, 2000, 1800, 1500,
1000 ve 1000 salme yk almlardr ( 267 ). zellikle hacimli mallarn -buday, tuz veya
yn- tanmasnda uzmanlam bir filo domu olmaktadr. Bu filo Sicilya pazarnn
donanmn tamamlamaktadr. Bu pazar ayn zamanda caricatori'de (XVI. yzyln tahl
elevator'\an m demeliydik?) geni depolara sahip olmakta ve hamiline muharrer buday
polieleri (varanta) bulunmaktadr. Geriye, budayn hemen satmak istemeyen ama
para avans elde etmek isteyen mal sahiplerine verilen cedola adl alnd belgesinin
yks kalmaktadr. Acaba gerektiinde bu cedola'y kime satmaktayd?
Btn bunlar garip bir ekilde ada bir vurguya sahiptirler. Fakat bir yargya
varabilmek iin bu depolar, onlara ait belgeleri, cedola karlnda bor verenleri, yani
Bianchininin eski kitabnn yetersiz olarak aydnlatt hereyiiyit>ilmek gerekmektedir
( 268 ). Ayn zamanda, hem buday retimini, hem de ticaretini kapsamna alarak bunlar
para zerinde muamele yapanlara aktaran u ynetsel ve kapitalist sistemi de daha iyi
tanmak gerekmektedir. Buday fiyatlar dnce kyller (bunlara ilgi ekici bir ekilde
borghesi burg insanlar, yani kentliler denilmektedir) borlarn deyemez hale gelmekte
ve kzlerini satmak, hatta topraklarn terkederek kamak zorunda kalmaktadrlar.
Aslnda kyller her ekimden nce tohumluk ve koum kzleri satn almak iin
borlanmakta ve yeni topraklarda anslarn denemektedirler. XVII. yzyln balarna
ait bir spanyol raporu Senyrler ve caballeros bile byle buday cinsinden denecek
bor almakta ve eer sonrasnda deyemez duruma derlerse yksek faizlere katlanmak
zorunda kalmaktadrlar; bu durumda hemen kral naibine koarak faiz incm imi talep
etmekte ve bazen de bunu elde etmektedirler ( 269 ). XVII. yzyln banda Kastilyada
Valladolid evresinde farkettiimiz kyl ve senyr konumu da bunun ayndr ( 27 ).
XVI.
yzylda yukardan aa tahrip olmakta olan bir sistem izlenimi edinilmek
tedir. rnein, senetler zerinde garip speklasyonlar zincirlerinden boanmaktadr.
Magazinlerinin su ortaklyla bunlarn sahteleri tedavle sokulmakta; sonra da bunlar
araclyla varolmayan budaylar satlmakta; hesaplama zaman geldiinde ise
caricatori'lerde meydana gelen zarar veya hrszlk masallar anlatlmaktayd. Buday
toptanclar iflas etmektedir. Bouna, hkmet kararlarna aykr davranan kadrgalar
tehtid ederek, yasalara uygun kayt tutulmasn isteyerek, alivre tahl alm ve satmn,
alla voce ve secondo le mete denilen tefeci szlemeleri veya tahl fiyatlar konusundaki

bahisleri yasaklayarak, kamu vicdann savunmaktadr ( 271 ). Ama utanlacak durum

devam etmekte ve baz mal sahipleri budaylarn limanlardaki speklatrler veya
madrabazlara teslim etmektense, onlarn sakladklar ukurlarda rmelerini tercih
ediyorlard. Ama belki de bu XVI. yzyl sonlarnda Sicilyada bile nadir hale gelen, tahl
zerinde speklasyon yapmann bir yoluydu. Durum yle hale gelmitir ki, kent
ynetimleri, bizzat hkmet bile caricatori'lerdeki budaylara el koymakta tereddt
etmemilerdir ( 272 ).
Raguza, Napoli ve Venedik ynndeki byk bir ihracatn Manfredonia, Foggia ve
Trani limanlarn kulland Apuliada sistem aynyd: tratte, gmrk k belgeleri
krallk mliyesi tarafndan fazla bir nlem alnmadan ve nceden satlmaktayd. Bu
belgeler deer kaybediyor ve ucuza kapatlyorlard. Tccarlara baklrsa, Venedik bu
yoldan, gmrk demelerinden %32ye varan tasarruflar salamaktayd ( 273 ).

Dou buday
Fakat Bat, sadece kendi blgelerindeki telfi hareketleri sayesinde yaamn
srdrmemektedir. zellikle yzyln ortasnda; daha az nfuslu, ihra edilebilir tahl
bakmndan daha zengin ve genellikle daha ucuza olan Dou Akdenizin yolladklar
sayesinde yaamn dengeleyebilmektedir. Dou tane byk tahl ambarna sahiptir:
Msr; Teselya, Makedonya, Trakya ve Bulgaristan ovalar: Rumen lkeleri. Bu sonuncu
blgeler ok erkenden Akdeniz akmnn dna alnmlardr: stanbulun muazzam
midesi buralar kendi iin tekelletirmitir. Geriye, Yunan ve Bulgar pazarlaryla, Msr
kileri kalmaktadr. Konsolos Lorenzo Tiepolo 1554te Padiahn Msrdan 600.000
ribebe tutarnda buday, arpa ve bakla ektiini tahmin etmektedir (burada pirin
zikredilmemektedir ama gene de olmaldr) ( 274 ). Bu 600.000 ribebe (100 Sicilya salme'si:
165 ribebe tabanndan) ( 275 ) 363.636 salme'ye, yani 720.000 kentale tekbl etmektedir.
Bu, Sicilyann salayabileceinden daha byk, muazam bir iaedir ( 276 ). Bu iaenin
byk ksm stanbula ynelikse de, Trk askerlerinin ihtiyalar iin bir miktar lkede
kalmakta ve buradan Mekkeye sevkiyat yaplmaktadr. te yandan, Padiahn
buday zorunlu olarak Msr budaynn tm deildir; Tiepolo tarafndan verilen
rakamlar (Padiahn hesabna ait olan 1.200.000 dkalk ticaret de dahil) yalnzca rnek
olarak sunulmulardr. Bizzat kendinin ilve ettiine gre, kuzey Nil taknlar, salgn
hastalklar ve fiyat konjonktrne bal olarak deimektedir. Raporda baklann
ribebe'si iin iki, buday iin de ayr fiyat yer almaktadr ( 277 ).
Zaten Volo, Selanik, Avlona, Preveze veya Sainte-Maureden olduu gibi,
skenderiyeden de Padiahn izniyle, Trk buday yasal bir ekilde Batya ihra edilmek
zere gemilere yklenmektedir. Venedik veya Raguza belgelerinde on kerenin
dokuzunda bu durum zikredilmektedir. Ve stanbulda Batnn nihayetsiz taleplerinin
yanklar duyulmaktadr: daha 1528de Toskanallar ( 278 ); 1563te Cenevizliler ( 27g );
1580de Franszlarnki de dahil tm talepler reddedilmilerdir ( 28 ), fakat faal bir
karaborsa Trk budayn srekli olarak aktarmaktadr, hatta bu faaliyet yasaklama
dnemlerinde bile devam etmektedir. Bu karaborsa ve kaakln merkezi Ege
Adalardr. Buradaki Patmos gibi baz adalarn kendileri de kaliteli budaylara
sahiptirler ( 281 ), fakat buralarda, zellikle Yunanistantan olmak zere, anakaradan
gelme kaak mal bulunmaktadr. Bu kaak mal adalara hafif karamrsellerle
gelmektedir; eer bu erzak hrsz tekneler olmasayd, Giritten Korfuya Venedik
adalarnn ou zaman karnlarnn doymas mmkn olamazd. Bazen de bu
iaecilerden yararlanmak zorlamakta ( 282 ) ve onlara byk miktarlar demek
gerekmektedir. Fakat iyi hasat yllarnda, bunlar byk miktarlarda tahl satmakta
393

drlar. 1564te Giritteki Venedik yneticileri tarafndan satn alnan karamrsel ykleri
ada halk iin gerekenden daha fazla buday salamtr. Bir ksm peksimet haline
getirilen fazla Venedie gtrlmtr ( 283 ).
Ancak Ege adalarndaki tahl ticareti her zaman rastlantsal, kzgnlklarn veya bir
sancan taleplerinin insafna kalm veyahut buday iskelelerini sprveren Trk
kadrgalarnn ortaya kmalarna baldr ( 284 ). Bu nedenle Ege adalarna Trk
memurlarn atanmas Venedik iin nemli bir olay olmaktadr. Mart 1562de Valide
Sultan ve Mehmed Paann ltuflaryla Midilli sancak beyliine atanan Suil Paa adnda
biri (doru okuduuma emin deilim), grev yerine gitmeye hazrdr. Venedik balyozu
Andrea Dandolo son zamanlarda Signoriaya verdii zararlar nedeniyle, ona allm
hediyeleri sunmama arzusuna sahiptim; fakat bu sancak ile, en iyi tahllarn c/z/osunun
12 ake ettii buday iskeleleri arasnda ksa bir mesafenin olduunu dnerek, kendi
hediyesini kendinin almasndan endie duydum diye anlatmaktadr. Ve balyoz hediyeleri
vermeyi tercih etmitir ( 285 ). XVIII. yzylda da Ege adalar, ayn erzak hrsz Rum
tekneleriyle, bir buday karaborsas olmaya devam etmitir ( 286 ).

Dengeler, bunalmlar ve deiimler

Bu uzun aklamalar XVI. yzyl deiimlerinin incelenmesine daha iyi yaklamaya
izin vermektedirler. Tehlike, o ada yaayan insanlarn yarglarnn nadiren serinkanl
olabildii bir alan dramatik hale getirmek olacaktr. Ancak, gda durumu yzyl
ilerledike kaln izgileri iinde arlamakta ve kyl konjonktr giderek daha fazla
tehlike an alar hale gelmektedir. Ktlklarn skl deil de- bunlar her zaman sk
olmulardr- vehameti artmtr. Bunlar sert darbeler indirmektedirler. 1560,1565,1570,
1584, 1585 ve 159lde. Son ilk ne nazaran daha ar olmulardr ( 287 ). Napoli
gereklerini iyi tanyan biri, 1600lere doru yllar eskisinden daha kt deildir ( 288 ),
fakat saymlarn gsterdikleri zere insan says artmtr: 1545de 95.641 hane daha
fazla; 1561de 53.739 hane daha fazla; u anda yaplmakta olan saym sonucunda 100.000
tane daha fazla kaca sanlmaktadr. Tahl lldnde veya ihtiyalar biraz
atnda herkes bunu saklamann peine dmektedir. Ne yazk ki, bu felket sadece
kralla veya tek Napoli kentine has deildir. Akdenizin heryerinde insan, kaynaklarna
oranla ok kalabalk hale gelmitir.
Demek ki bir Akdeniz konjonktrnden, bir buday bunalmndan sz etmek ekici
olacaktr, bu gene de konuya bir an nce ulaabilmek iin basitletirmek anlamna
gelecektir. Gerekte btnsel bir tablo iin elimizde olan yegne kstaslar toptan buday
ticaretine ilikin olanlardr. Bu hareketler nemlidir fakat:
1- Akdeniz meknnn belli bir aznlk hayatn gndeme getirmektedirler ve bu
konuda aklamalar yapm bulunmaktayz ( 289 );
2- Yakndan bakldnda, ticari budayn bu ayrcalkl tarihi en azndan drt byk
bunalm aa kartmaktadr: yzyln bandan itibaren ve tm XVI. yzyl boyunca
Atlantik kysndaki Iberya kentlerine ve limanlarna kuzey budaynn gelmesi -sonu
olarak talyan retimini dengeleyen Trk buday boom"u-, Yarmadann krlarnn
mucizesi olarak 1564-1600 arasnda ve tesinde talyay kuzey buday gelmesi.
3Belirtelim ki, bu bunalmlar zmlere, dengelere ulamaktadrlar ve ne
geniliini, ne de nisbiliini grmezden gelmemek gereken sonuncusu bile katkda
bulunmaktadr, bunalmlar, dengeler, bu hala gerekleri basit bir biimde grme
tarzdr. ktisatlarn diyecekleri gibi, marjinal bunalmlar vardr; demek ki derinlikler

deki dengeler felketleri ve gerilimleri snrlamaktadrlar. 16 Haziran 159lde Venedikte

skntlarn had safhada olduu bir srada Senato, deney gstermitir ki, devletimizde
buday ve tahl hasad olaan olarak ihtiyalarmzn altnda kalmaktadr un pocho men
che bastevoli al bisogno, diyebilmitir ve bunu sylerken hakldr ( 29 ).
Bu durumda gzlemimizi bu .drt bunalm arasnda paylatrmak gerektiini
dnyorum; hibir zaman gleryzl olmayan bu tabloyu kapkara hale getirmemek
iin gsterilecek ilk zen ve -ikinci temkinlilik- bu olacaktr. Uzaktan veya ok uzaktan
ithal edilen ticari budayn dram insanlarn alnn lsdr ve ayn zamanda
alclarn zenginliklerinin de lsdr.

Birinci bunalmlar: kuzey buday Lizbon ve Sevillada

Kuzey budaynn Portekiz ve Andaluyaya gelmesinin gsterdii durum budur.
Portekiz bunalmdan erkenden, XVI. yzyln bandan itibaren etkilenmitir; kendi
budayndan yana henz zengin olan Andaluya ise, daha ge bir tarihte, 1550li veya
daha iyisi, 1570-1580li yllardan itibaren bunalma girmitir. Tek bir bunalm deilde,
Portekize ve Ispanyaya ait iki bunalmla kar karyayz; bunlar sreleri itibariyle
benzer olup, talyann gelecek evrimini nceden aydnlatmaktadrlar.
Portekizde denizlerde yaylma ilgin bir ada devlet yaratmtr: terimleri biraz
zorlarsak, zamanndan nce bir ngiltere. Ve nasl ki ngiltere bakenti Londrada
zetleniyorsa, onu fersah fersah aan Lizbon da, 1386da Aviz hanedannn tahta
kmasndan itibaren, hepsi de faal ve onun hizmetinde olan kk kent ve kasabalaryla
Portekizin zeti olmaktadr. Patriarkal, dk nfuslu, kendi budayn yiyen, hatta
bundan ngiltereye bile ihra eden ( 291 ), kendi arabn ien bir Portekiz; gndelik
ekmeinden giderek daha az emin bir Portekize yerini brakmak zere silinmektedir.
Meyva, zeytin, ba yetitiricilii giderek daha fazla yer kazanmaktadrlar. Yeni trlerin
uyum saladklar Alemtejonun olduu gibi, tahl retimini artrma ynnde nemli bir
abann varl tahmin edilmektedir. Bu buday ihtiyac, bu buday emperyalizmi ( 292 )
Portekizlileri geni Fas mahrelerini ele geirmeye, bir an iin Maderada buday
retimini balatmaya, daha sonra da bu retimin Azorlarda baarl olmasna uramaya
yneltmektedir. Fakat, en iyi zm buday dardan almak ve evdeki az gelir getirici
retimden kurtulmak olmaktadr.
Lizbon erkenden yabanc buday yemeye balayacaktr; Andaluya ve Kastilyann
uzun sre saladklarn, Sicilyann yolladklarn (ama her zaman deil) tketecektir.
1546da Portekiz kralnn Romadaki elisi Simao de Veiga aceleyle, ama bouna bir
Palermo yolculuu yapmtr ( 293 ). Uzun zamandan beri Burgos, sonra da Anvers ile
ilikide olan Portekizliler, belki de XV. yzyldan itibaren Flandrea ynelmilerdir; her
hal- krda buradan 1509da 10 ve 11 patagues'e ok iyi buday o muito bom, en iyisini o
melhor satn almlardr ( 294 ). Bu almlar btn yzyl boyunca srmtr. Baltktan
gelen veya gelmeyen bu kuzey buday, Lizbona ou zaman yzlercesi ayn anda gelen
kk Brotanya kayklaryla tanmaktadr. Sefillerin iinde daha da sefil olan
Brotanyal denizciler, onlara yasal olarak lkelerine gtrme hakk tannan, Portekizli
alclarn dedikleri altnlar karsnda nasl olur da tahrik olmazlard? 4 Eyll 1559da
Fransz elisi Jean Nicot Lizbondan (Fransa kralnn) hibir izni olmakszn buraya
byk miktarlarda buday ykl olarak hergn yanayorlar. Bu konuya dzen
getirmeye alyorum diye yazmaktadr ( 295 ). Fakat hibir baar elde edemeyecektir.
Portekiz, bizzat onun tanklna gre budaydan muhteem bir ekilde tamamen
yoksun... bir lke deil midir? Ve hemen hemen bir yzyl sonra, 1633de, ite gene
395

Lizbonda Portekiz hkmetinin nce elkoyup, sonra da serbest brakt bu kayklardan

100 kadar daha grlmektedir. Denizciler yaayabilmek iin, yelkenleri, dmeni hatta
teknenin kendini bile satacaklar ve sonunda alktan leceklerdir ( 296 ). Brtanya
teknelerinin bu yar-yasad ticareti, Portekiz ekonomisi ve siyaseti zerine el qual es muy
fuerte bir boyunduruk vurmaktadr ( 297 ). Varolmazlarsa, kendiliinden oluyora
benzeyen bu hareketin hibir eyinin mmkn olamayaca, ticari dolamlar da
tehlikeye sokmaktadr: 1558 ylnda bu trafii Bilbao, Burgos tccarlar ile Medina del
Campodaki Simon Ruiz salamaktadrlar ( 298 ).
Daha bu tarihte Brtanya tekneleriyle tanan buday Kastilyaya varmtr, ve bu
nedenle lke ekonomisi harto danoso, ar zarar grebilir hale gelmitir ( 299 ). Kastilya
denildiinde, kk bir hata yaparak Biscaye ve Galiya limanlarn kastettiimizi
anlaynz. Ancak, 1577 Austosunda buday getirdii Cadizde teknesini satan u Guion
Soliman adl Franszn Brton olmas mmkndr ( 30 ). Her hal- krda bu yllardan
sonra Brton barque'larnn yolculuklar daha da sklamtr; bu yolculuklar onlar iin
iskeler boyunca, Portekizlilerin kzl altn veya spanyollarn beyaz madeninden
edinme frsat salamaktadrlar.
Sevillann Amerikan kaynakl zenginliinden sonra Cadizde, Andaluyada,
Malaaya ve Alicanteye kadar spanyann gneyinde Portekiz tarznda bir gelime
ortaya kmaya balamtr. Bu zenginlik zeytinlik ve balar tevik etmektedir. Ancak,
buday ynnden zenginlik o kadar fazladr ki, bu gelime yava olmaktadr. Sevilla
skntdayken, komu kentler Puerto de Santa Maria, ok zengin Jerez de la Frontera ve
zellikle uzaktaki Malaa, iaelerini kolaylkla salamaya devam etmektedirler.
Malagada armadalarn proveedoreleri uzun zaman ilerini kolaylkla yrtmlerdir:
fanega bana bir veya iki riyal fazla dendiinde buday akmaktadr ( 301 ). Buday
Katalonyadan daha ucuz, ( 302 ), hemen hemen Napoli veya Sicilyadaki kadar dk bir
fiyattandr ( 303 ). Eksik olan buday deil de, onlar tayacak yk hayvanlardr.
Fiyatlarn hemen memurlarn insafna tabi hale gelmesi iin hayvanlara elkoymak
yeterlidir ( 304 ). Bylece herey yzyln ortasna kadar ok iyi gitmektedir. Daha 1551 'de
Fuggerler Andoluyadan ve Calatrava partido'sundan, 16.000i Barselonaya olmak
zere 36.000 fanega ihra etmek hakkn almlardr ( 305 ). ki yl sonra Austos 1553te,
Tendilla kontu ( 306 ) kendi iin bir imtiyaz olarak (ayuda de costa) Malagada 4-5 bin
cahizes buday ihra etme hakkn talep etmitir. Pazarda fazlalk olduu hesaba
katlacak olursa, ona daha fazla ihra hakk tannabilir, bu da ona biraz mrekkep ve
kt bahedilmesiyle olabilir, sin poner en ello mas tinta y papel. Ve hasatlarn ne
yapacaklarn bilemeyen kyller rahatlatlm olacaklardr. 23 kasm 1553te Malaa
mbayaa memurlarndan biri ( 307 ) alt veya yedi verimli ylmz oldu. Gelecek yllar
byle olmayabilirler diye yazmaktadr.
Durum fiili olarak ancak 1560l yllar civarnda bozulacaktr. 1561de ( 308 ), Sevilla
gmrklerinin efendisi olan ve onu Fransadan, Flandredan ve Kanarya adalarndan
getirttikleri tahlla (buday ve arpa) skntya sokan Cenevizlilere kar yksek sesle itiraz
etmektedir. Fakirlerin alktan lmelerini mi istemektedirler? Tabii ki bunlar Sevillaya
gelen ilk deniz budaylar deillerdir, fakat byk dnemece henz girilmemitir:
rnein 1564te ( 309 ) Andaluya budayn Cenovaya tama konusundaki bir tasar
olduka ilerlemitir (bu tasarnn arkas gelmeyecektir). Dnm 1561-1569 ktlk
yllarnda tamamlanacaktr. Zeytinya, arap ve beyaz madenden yana ok zengin olan
Andaluya yabanc budaya alacaktr. Enge 1560larda ( 31 ) sre tamamlanmtr ve
Andaluya unu artk donanma iin gerekli peksimete bile yetmemektedir. spanya tac
iyi kt her yl 100.000 fanega (55.000 kental) kuzey budaynn peindedir. Bu hem az,
396

hem de oktur. 1583te buday ktl spanyann tmne yaylm ve ekonomik hayatn
alt-st etmitir ( 3U ).
Sorun, artk bu tarihten sonra srekli hale gelmi olan bu an, spanyol ekonomisi,
onun kyl konjonktr hakknda bir tanklk salayp salamadn bilebilmektir.
Bu, tarihiden syleyebileceinden fazlasn istemek olacaktr. Tarihi Yarmadann
(Portekiz de dahil) oklu tarmsal gerekleri hakknda, Marc Blochun Fransz tarmnn
zgn niteliklerine dair kitabna ( 312 ) veya talyan krlar ile tarlalarna dair Emilio Sereni
( 3l3 )nin bir sre nce verdii krokiye uzaktan benzeyen bir btnsel taslaa bile sahip
deildir. Yarmada ar bir eitlilik gstermekte ve ok sayda fakir ve geri blgeye
sahip bulunmaktadr: 1522de Fransz askerleri Navarn istilas srasnda, dar ekmei
sayesinde beslenen bu lkede alktan lmler ve bozgundan sonra Bayonnea
dndklerinde, ilerinden bazlar tknmaktan atlayacak hale gelmitir ( 314 ). Ayn
ekilde Galiya 158lde orada yolculuk yapan zengin bir Venediklinin insana layk
olarak grmedii kaba avdar ekmei yiyen talihsiz bir topraktr ( 3I5 ). Ancak ok
uzaktan gelen ve XVI. yzyln ilk yarsnda hala serpilmeye devam eden bir kyl
yaamnn gelimesinin olduu da bilinmektedir. Katr koumlarnn artmas, hayvanla
rn nisbi ucuzluu ( 3I6 ), bunlarn yzeysel srmlerde saban ekerlerken ki canllklar
( 317 ), yeni tarla amlarnn artmas, zeytin ve ban yaygnlamas -toprak ve iklim izin
verdiklerinde veya katlanabildiklerinde zellikle ba-, birok noktada koyun yetitirici
liinin aikr gerilemesi (hata kaliteli yn verenlerinkilerin bile), herey genileme ve
tarmsal bymeyi gstermektedir. Valladoliddeki noter szlemelerinde yaplan
sondajlar ( 318 ), toprak almlar konusunda oluturulan censos'lan iaret etmektedirler.
Kentlerin ve byk kasabalarn tefeci kapitalizmi bu gelimeye yardm etmitir.
Bu ilerleme montes blancos veya albales, u aalarndan mahrum kalm ve ekime,
plantasyona veya hayvanlara ynelik geici itlere uygun hale gelmi beyaz renkli
tepelerin aleyhine gereklemitir. zleyen Candelara'dan St. Jean yortusuna kadar
olan sre iinde her kyl bu bo topraklardan bir paray sahiplenebilir -ve geici olan
sonradan sreklilik kazanmaktadr-, burada aa, hatta zeytin veya birka asma
ekilebilir, hayvanlar iin bir koruma iti ekilebilirdi. Saylamayacak kadar ok metinde,
hasm ve kayalk topraklarn boluuna kar olan uzun mcadelelerden bahsedilmekte
ve gemie ait birok kelime yer almaktadr (escalias, alacak toprak; escaliar, toprak
amak; artigar, allardan temizlemek, topra ilenir hale getirmek; presuras,
sahiplenmek; baldios, ilenmeyen topraklar; dehesas, ky cemaatine ait topraklar; ejidos,
her kylnn hasadn hayvanlarna dvdrme hakknn olduu, kyn giriindeki
ortaklaa topraklar), Aa Latinceden treyen ve deiik biimlerde Katalonya veya
Kastilya veyahut da kendi evleri olan Kastilyadada karmza kan btn bu kelimeler,
yle gzkyor ki bizi, aslnda biraz da btn Bat krlarnn da sorunu olan
problemlerin tam kalbine sokmaktadr. Gzkyor dedik. Fakat bu ilerlemeleri lmek,
srekli hale gelip gelmediklerini grmek (nk nfus art spanyada yzyl sona
ermeden nce hafiflemitir), gzlemlerin gereinden fazla deerlendirdikleri kyl
refahn tartmak gerekmektedir. Bir ara vnmenin moda olduu krsal burjuvazi
olduka narindir ( 319 ). XVI. yzyln yarsnn almasyla krlarda bunalm ortaya
kmtr. Acaba topraklar m tkenmitir? II. Felipenin 12 Ekim 1560 tarihli ilgin bir
mektubu tam da tersini savunmaktadr ( 32 ). Hafiflemeyen senyrlk boyunduruundan
daha fazla, kyl tpk Fransada olduu gibi, belki de tefeci bir rejimin kurban
olmaktadr: bu tefeci rejim birinci XVI. yzyl sresince ona hizmet etmitir ve
1550lerden sonra kar tavr taknmakta ve mlkiyetini elinden almaktadr; konjonkt
rn kt anlar abuk gelmektedir. 1571 de Granadada srgne gnderilen Morisco
larn topraklan zerinde Asturias, Galiya, Burgos ve Leondan devirilen 12.542 aile,
397

toy halinde yeniden iskn edilmitir. 20 yl sonra 1593ta yaplan resmi soruturma,
ilemin dk baarsn gstermektedir: birka kyl kendilerine intikal eden topraklar
satmlar, dierleri tarlalarn alacakllarna terkederek Allah bilir nereye gitmilerdir,
birka ayrcalkl ise felketlerden yararlanarak kimilerinin zeytinliklerini, kimilerinin de
topraklarnn yarsn satn alarak villanos ricos haline gelmilerdir ( 321 ). Yeni Kastilya
kylerine ilikin olarak yaplan soruturma (1575-80), bu olaanst dosyann tamamn
yaknlarda inceleyen bir tarihinin ( 322 ) zerinde, bu gl kylerin zerine glgeler
dmeye balad izlenimini uyandrmtr: artk geniletilmesi zorlaan topraklar
zerinde fazla insan, fazla gndeliki (kol iileri) vardr, bunlara az cret denmekte
ve kentler ile Hindlere doru gler hzlanrken, kyler gerilemektedir.
spanyol ekonomisi, kitlesi itibariyle herhalde 1580-90lar civarnda bir dneme
almtr ( 323 ) ve ilk nce yanl yola sapan tarm olmutur, fakat bunun ne nedenini, ne
nasln, ne de oyunun tam ne zaman kaybedilmeye balandn bilemiyoruz. Sorunun
oyuncularn ve verilerini farkediyoruz: yaylaklarla klaklar arasnda g eden srler,
yerleik srler; portakal, dut, meyva aalaryla, sulanan baheler regadios; asma,
zeytin ve tahln (iki ylda bir veya ylda bir buralara yar arpa, yan buday
ekilmektedir) yetitirildii kuru topraklar secanos; bakla ekilen barbechos. Fakat
montesde ou zaman tesadfen ans yakalamaktadr: 1492 tarihli Cebelitarka ait eski
bir soruturma belgesinde denildii gibi algunos anos labrase aqui algo ( 324 ). XVI. yzyl
biterken oyun kaybedilmeye yz tutmutur ( 325 ).
Kukusuz bu durumdan dardan getirilen buday sorumlu deildir. Bu en
fazlasndan, kt bir salk durumunun erken habercisidir. Hastaln daha eski olduu
Portekizde, o an insanlar tarafndan garip sonular iaret edilmitir. Lizbondaki
spanyol elisi 1 Ekim 1556da lke ok hasta ve ok sayda blgede birok insann
zararl yiyeceklerin yol at hastalklardan ldkleri sylenmekte ve onlar bunlar hala
yemektedirler. imdiki ylda, eskisine nazaran daha az ekmek elde edilmitir ve herkes
eer Allah yardm etmeyecek olursa, gelecekten dehete kaplmaktadr. Burada
Lizbonda, Fransadan deniz yoluyla gelen biraz ekmek vardr, ama herey abucak
bitmektedir diye kaydetmektedir ( 326 ).
II.
Felipenin 1580de Portekiz fethiyle ele geirecei iten rm bir lke,
muazzam bir l kitledir. Fakat eksik beslenme ile hastalklar arasndaki ba aklmzda
tutalm, bu keyfi deildir. spanyaya Avrupadaki tm geriliklerden nce, yzyln
sonunda darbe indirecek olan salgn hastalklar bu nedenle aklanmaktadr. Derindeki
dengelerin bunalm sz konusudur.

Trk buday boomu : 1548-1564

Yzyln ortasndan itibaren talyan tarmsal retim bunalm belirmeye balamak
tadr ( 327 ). Yarmada bir dizi kt hasada, aikr iae eksikliklerine, fiyat artlarna tank
olmaktadr. Bu glklerin nedenleri ak deildir: ar nfus, kt hava koullar, tarm
alanndaki yatrmlarn yavalamas, d savalar. Herey mmkndr, veya daha iyisi
herey birbirine eklenmekte, sonra da duna carestia di formento et altri graniye yol
amakta ve bu durum olduka korunakl bir lke olan Venedii bile dta brakmamak
tadr ( 328 ). Ancak talya ou zaman ok iddetli olan skntlarna kolay bir are
bulmutur: bir miktar para gnderilince, u byk tahl yk tekneleri veya Raguzaya ait
olanlar Dou Akdeniz iskeleleri veya Trk pazarna gitmektedirler.
Hareket, ortalama tekne tonajlarn 600 ton civarnda gzlenen ve ksa bir sre sonra
daha yukar kan arlklara doru artracak kadar nemlidir. Bu byk teknelerin
398

arasnda stanbul-skenderiye arasndaki uzun yolculuklarda uzmanlam baz Trk

kadrgalarn grmek ilgin olmaktadr. Rstem Paaya ait olan bunlardan biri 1551
Aralnda, Zuan Priulinin hesabna ykl olarak Venedie gelmitir ve Signoria bu
tekneyi demirleme resminden muaf tutmutur ( 329 ). Zaten bu yllar sresince toprak ve
buday sahibi olup, nakit paraya a Trk ekbirannn faal bir su ortakl grlmtr.
Trkiye zellikle balangta, fazla rnn ne yapacan bilemeyen bir talepi
durumundadr. 4 Eyll 1551 de Venedik balyozu tccarlarmz kendilerini ne kadar
ardan alrlarsa, o kadar uygun koullar bulmaktadrlar, nk hem efendilere, hem de
halka ait ok fazla buday bulunmaktadr ve mparatorla yaplan sava yznden
Venediklilerle Raguzallar dnda baka muhtemel alc yoktur diye yazmaktadr.
Sinan Paann muzaffer Trablus seferine tank olan bu 1551 ylnda, Venedik Dou
Akdeniz iskelelerinden 300-400 bin stoia (240-320 bin hektolitre, aa yukar 180-240 bin
kental) buday ekmitir. Bunlara bir de, haklarnda ne yazk ki kesin bilgilere sahip
olamadmz Ceneviz teknelerinin yklemeleri eklenecek olursa, bu yl Trkiyeden
belki de 500.000 kental buday ithal edilmi olacaktr. Bu miktar iinde mparatorluun
tm limanlarnn katklar bulunmaktadr; Msrn kiler biraz, Yunanistannkiler ok ve
Marmarannkiler olduka sk ve bazen Karadenizdeki Varna. lke olarak Tekirdadan
deri veya yn almaya giden Raguza tekneleri, yasad olarak Voloda durmakta ve
buradan buday yklemektedirler. Btn bunlar, zellikle stanbulda mukim birka
Venedikli tccar iin olaanst iyi i olanaklar meydana getirmi olmaldr, bunlarn
da banda Antonio Priuli gelmektedir. Dou Akdenizdeki al fiyatlaryla talyadaki
sat fiyatlar arasndaki fark ylesine byktr ki -le, 2, 2.5. hatta 3-, tccarlar bu
alanda kaybetmeyeceklerinden emindirler.
Ancak, hem Venedikte, hem de Raguzada -kukusuz baka yerlerde de-, dier
talyan kentlerinin tccarlara para avans ve primlerle, sat kuru garantisiyle (bu,
balangta satn alma iin gereken nakit paray biraraya getirmekte byk glklerle
karlaldnn kantdr) katldklar bu ayrcalkl ticaret, kt srprizlerden arnm
deildir. Dou Akdeniz iskelelerinde ar taleple karlaan budayn fiyat abucak
ykselmeye gemektedir. Hala iyi bir i alandr, fakat daha az Venedikli armatr
kendine ekmektedir, nk 24 Ekim 1574de Senato, sadece buday ykl olmalar
kouluyla yabanc teknelerden, girite yerli teknelerden daha yksek bir demirleme resmi
alnmamasn karara balamtr ( 33 ). Bu nlem, en azndan Venediin byk bir filoya
sahip olmasna ramen, Dou Akdenizden gelen tahllar tamakta glklerle
karlatn iaret etmektedir.
1555ten sonra buday zaman zaman Msrda, zaman zaman stanbulda, zaman
zaman da Suriyede yetersiz olmutur. Fiyatlar srekli olarak artmlardr: 1550-5lde
chilo'su 51-55 ake olan fiyat, 1554-55te 63-65e; 1557-59da da 100 akeye trmanmtr
( 331 ). Ayn zamanda, 1555te Trkler ihra yasan getiren ilk kanunu yaynlamlardr.
Bunun sonucunda allm ykleme iskelelerinin civarnda Trk kadrgalar bazen Batl
yelkenlilere mdahale etmilerdir ( 332 ). Bunun zerine kaaklk deliinden km ve
Giritteki Hanya limanna doru yelken amtr; artk bu kentte Stefano Tarabotto veya
Marchio di Poggio gibi uzmanlar olan yasad faal bir ticaret yerleik hale gelecektir.
Kayklar, karamrseller byk batl navelere kaak buday gtrmektedirler. Altn ve
gm sikkeler grnte zlmez olan birok sorunu zmektedirler. Hatta Piero de
Medici 14 Ekim 1559da I. Cosimoya iyi kaynaktan bu signori'nin (Venedikliler)
Arbozu Trklerden fef olarak aldklarn, karlnda onlara byk bir hara
dediklerini ve bunun o kadar byk olduunu, ki zorlukla bir gelir elde edebilecekleri
ni; btn bunlarn spanya veya Fransadan gemeden, ihtiyalarna uygun buday elde
edebilmek iin olduunu duyduunu syleyecek kadar ileri gitmektedir ( 333 ). Bu,
399

Cateau-Cambresis barnn hemen ertesinde dpedz bir iftiradr ve stelik Trklerin

ikinci ihra yasa gelmitir, ama bu azar yasad ticaretin srmesini engelleyememektedir. 1562, 1563, 1564te, ortak karlar ve iadamlarnn karlar konusunda
dikkatli bir Signoriann bir deil de, ifte garantisi altndaki Venedikli tccarlar,
hayatlar pahasna bile ticaret yapmak zere Dou Akdenize gitmektedirler ( 334 ).
Ancak, zorluklar 1561den sonra artma benzemektedirler; birok olay meydana
gelmektedir: ykl veya henz bo evelere elkonulmas, yk olmadan dnme gibi.
Signoria 1564te Stefano Tarobottoyu Hanyaya, oradaki yasad ticareti canlandr
mas iin atamtr, ama pek bir sonu alnamamtr. Daha iyisini yapamayan
Venedikliler Raguza teknelerine elkoymaktadrlar (Aralk 1563, Mart 1565, Ocak 1566).
Bilinen 6 msadere toplam olarak 37.000 stoiadan biraz azn temsil etmektedir ki, bu iki
yldan fazla bir srede yaklak 22.000 kental demektir ( 335 ). Bu a atmalar zor bir
duruma ila olacak boyutta deillerdir. Trk budaynn gzel dnemi uzun mrl
olmamtr.
Eer talya gndelik ekmek sorununu baka trl zmek zorunda kaldysa, bunun
nedeni Trkiyede zor yllarn balamasdr. Bir tarihi Trkiyede 1564-1568; 1572-1581;
1585-1590 arasnda olmak zere, afetli dnemler farketmektedir, ama bu ara dnemlerin
bolluk dnemleri olduu anlamna gelmez. Muazzam bir kent olan stanbulda btn
felketler randevu vermi gibidir: yokluk, pahallk, byk alklar ve nihayet bitirmek
zere veba. Venedik balyozunun mektuplarndan rendiimize gre 1561den 1598e
kadar olan sre iinde 94 ay veba hkm srmtr (toplam olarak yaklak 8 yl) ve bu
rakam gerein altnda kalmaktadr ( 336 ). Bu tanklklarn nemleri vardr, fakat esas
olan gizleme tehlikesini tamaktadrlar. Onu gl bir ekilde dnya hayatna
kartran zaferleri nedeniyle (Suriye, 1516; Msr 1517; Rodos, 1522; Belgrad, 1540;
Macaristan 1541) birka yl sren u buday boom"u nedeniyle, Karolenj tarzna
gre yaam boyu geerli fieflere (bir cins beneficium) dayal olarak ina edilmi bu
anm lke, daha imdiden eski balar kopartacak kadar gl, ama gerekten ada
olan yenilerini yaratamayacak kadar da zayf bir parasal ekonomi tarafndan kskaca
alnmtr. Bu parasal ekonomi devalasyonlar, fiyat artlar, keyfi birikimleri, ithal
mal bir lks yaymasyla khne bir ekonominin zerine oturmakta,ve onun ortasnda
sapkn adalar ve adacklar yaratmaktadr.
Buday bunalm ve para bunalm, geni bir lekte irsi bir mlkiyet yaratmlardr,
yani (Batda yle derdik) beneficiumdan fiefe u gei, devletin keyfine kalm
geici bir mlkiyetten tam bir mlkiyete gei, o adaki Polonya veya Moskof
dkalndaki toprak mlkiyet rejimini hatrlatmaktadr. Tarihiler XVI. yzyl ile
XVIII. yzyllar arasnda bir yeniden feodallemeden sz ediyorlarsa da-ikircikli bir
kelime ama yerine ne ikme edilebilir ki?-, henz yaplmam aratrmalar beklerken
nasl ifade edeceimizi bilemediimiz benzeri bir olgu Trkiyede de gelimektedir.
Busch-Zantnerin nc kitab ( 337 ) toprak iyiletirme abalarnn itmesiyle ve tahl
blgelerinde oluturulan u iftlikleri iaret etmitir (fakat XVI. yzyln iyice sonu ve
XVII.
yzyln ba iin). mer Ltf Barkan ve rencileri giritikleri muazzam
aratrma esnasnda ada mlkiyetin bu geliimini, daha nce tahlboom"u srasnda
tehis ettiimiz hanm sultanlar ve paalar lehine olmak zere farketmilerdir: kural
teyid eden istisnalar dnda, bu iftlikler Batl alclara buday satmaya tahsis
edilmilerdir ve sat hakk halka yasaklanmtr. Dnmn geniliinden kuku
duyulmaktadr. Trkiye de Bat Avrupa gibi fiyat devriminin ve baka yerlerde de
olduu gibi, nfus artnn dayatt tarmsal devrimi yaamaktadr.
400

Trkiyeye ilikin sorunlar doru drst-ortaya konulmadan, karlatrmal tarihe

ilikin bylesine arlkl gerekleri Akdeniz leinde sonuca balamakta tereddt
etmekteyiz. Bu sorunlar ortaya konulana kadar, Trk pazarlarnn almasnn, sonra da
gerilemesinin nedenlerini iyice bilemeyeceiz: nfus art (kukusuz evet); snrlarda
savalar ve ordular, kentler gibi tahl fazlasn yutmaktadrlar ( 338 ); ekonomik ve
toplumsal karklklar, ileride yaplacak aratrmalar bu konudaki karar vereceklerdir.
Fakat 60l yllardan sonra byk deiimlerin ortaya kt kesindir ( 339 ).

Kendi ekmeini yemek:

1564-1590 aras talyan konjonktr
1560tan itibaren fiilen, 1570de de nihai olarak Dou Akdenizin kapanmas, artan
bir nfusu beslemek zorunda kalan talyay sadece kendi kaynaklarna gvenmek
zorunda brakmtr ( 34 ). Oysa 1564-1590 arasndaki bildiimiz dramatik ve
dramatikletirilmi rneklere ramen, talya darbeye dayanmtr. Bundan belli bir
talyay, byk asalak kentlerin talyasn anlaynz: Roma, Cenova, Floransa,
Venedik. Sadece bunlar tehtide maruz kalmlar veya en fazla tehtid edilenler bunlar
olmulardr, ama snavdan yz akyla kmlardr. Bu konuda aklama getirmek
mmkndr:
1- Bu talya, henz bolluk iinde olan dier talyann fazlalarna bavurmutur:
Sicilya, Apulia, Romagnole, Romagna, Abruzzeler, Korsika ( 341 ), zaman zaman
Sardinya bile -yani henz geri ve bazen de ticarete iyi almam bir talya-. Venedikte ek
kk zmler bulunmaktadr, Bavyeradan hini hacette gelen buday vardr, Trklerin
Adriyatik iskelelerinden alm yaplmaktadr, Arnavutluk byk lde imdada
yetimektedir, pazarn dar ve ekerli tadnn eletirildii, kalitenin dk olmasna
ramen bu imdat Tanrnn ltf gibidir: Arnavutlukta alclar hibir engelle
karlamamakta, buradaki toprak beyleri Polonya tarzna gre davranmakta ve
parasal ekonominin szmasnn zayfl hesaba katldnda. Fiyatlar kolonyal takasa
ilikin klasik ema uyarnca, hi oynamamaktadrlar.
2- Gemite olduundan daha byk lekte dier tahllara bavurulmutur. Bunun
gsterimi byk apl olurdu, fakat elimizden kamaktadr. Betimsel bir tarih bunu
yapmay srarla nermektedir. Bylece 1604 Temmuzunda Venedikte yeni hasat
arefesinde, kent depolarnda buday kadar dar kalmtr ( 342 ). Macaristandan canl
olarak ithal edilen et gibi, kuru sebzeler, bakla, bezelye, mercimek veya yzyllar boyu
sessiz bir kii olarak orada duracak olan avdarn yan sra, dar da fakir gdasdr. Zaten
dar budaydan daha iyi muhafaza edilebildiinden (ou zaman on yldan daha uzun
sre) ( 343 ), anakaradaki, Dalmayadaki veya Dou Akdenizdeki depolar tarafndan en
fazla yelenen tahl olmaktadr. Ve bu, Kuzey talyada eskiden beri yetitirilen
rnlerden biridir. 1372de ( 344 ) dramatik Chioggia sava srasnda, Cenevizliler
tarafndan sktrlan Venedik, depolarndaki 10.000 stoia darnn sayesinde kurtul
mutur. XVI. yzylda dar, geimlik tahllar iinde en nde, fakir ekmei olmaktadr.
1564-65 k srasnda, Venedikten birka adm tedeki Vicenzede, blgede buday
yetimemi olduundan halkn hemen tamam daryla yaamaktadr ( 345 ). Venedik'te
Ekim 1569da zincirlerinden boanan ve ok kr bol olan 1570 hasadna kadar sren
ktlk srasnda, San Marco ve Rialtodaki un fordagolan, hergn kent stoklarndan uc
datmlardr. stihkak fileri, adam bana gnde iki ekmek ngrmektedirler, meze
formento, mezo miglio ( 346 ). 20 yl sonra gene Venedikte, 1589 hasadnn hemen ertesoe
buday hzla 5, 6 ve 7 dkaya kmtr. Frnclara l budaya karlk bir e k -

pirin koyacaklar bir ekmek yapmalar iin izin verilmitir. Fakat, bu ok lezzetli
ekmek itah kabarttndan, zmden abucak vazgeilmitir. Zavalllarn gerek
karlarn daha fazla koruyabilmek iin Signoria dar ekmei piirilmesi ve fakirlere
satlmasn emretmitir; bu ekmek ok kt bir tada sahiptir... ( 347 ). 1590-91de durum
daha da gergindir ve 1592de durumu eski haline getirmek iin Dou Akdeniz, ngiltere
ve Bavyeradan buday getirtmek gerekmitir. Ancak bu ylki teyakkuz durumu daha az
iddetlidir, nk Signoria eski yllardan deneyimli olarak, oyuna girerken frnclara
istedikleri tahldan ekmek yapma izni vermitir; dar, avdar ve hibir arlk
snrlamas olmakszn dier karmlar... ylesine ki, kentte her lde kartrlm ve
herkesin satabilmek iin iyi ve byk olarak yapt ekmekler bulunmaktadr ( 348 ).
Bylece ikinci tahllar Venedikte, kt gnlerde bir yere sahiptirler. Acaba dier
zamanlarda da fakirler tarafndan belli bir miktarda tketildiklerini ileri srmek ok mu
cretkr bir hareket olur? Bu tketimin artta olduunu varsaymak, grnte elikili
olmakla beraber, doru olma ansna sahip olan Venedik iae rakamlarnn uyumunu
salamaya yardm edecektir. Bu iae rakamlarndan ilki Mario Sanudo tarafndan
verilenidir: Ekim 1511den 1512 Austosunun sonuna kadar, yani 11 ay boyunca
Venedik depolarna 1 milyon stoiadan fazla (tam olarak 1.080.721) buday gelmitir;
eer tam bir say bulmak iin bu 11 ayn ortalamasn bu rakama eklersek, yaklak
1.200.000 rakamna ularz. Toplam olarak hemen hemen 700.000 kental, che e sta un
grandissimo numero ( 349 ). Oysa 1548, 1552, 1555 ve 1556 yllarna ait dkmler ortalama
olarak yllk 656.970 stoia un rakamn vermektedirler (buday olarak daha byk bir
rakam verecektir) ve nihayet 1604te kentin buday tketimi 515.257 stoia buday
olmaktadr ( 35 ). Bu arada nfus azalmayp, tersine artm olduundan, bize iki aklama
kalmaktadr: ekmek tketiminde nisbi bir azalma, ekmek yaplabilen tahllar iinde
budayn payna nisbi bir azalma. Bizim eilimimiz kincisi ynndedir.
3Sonuncu btnsel aklama en nemli olandr: talya kendini, retimini artrarak
kurtarmtr. Bu belki de 1450lerden itibaren harekete gemi olan uzun sreli bir
olgudur. Bu retim art bilinen biimlere brnmtr: tepe eteklerinin dzenlenmesi,
dalk bayrlarn fethi, her boyutta dzlklerin salkl hale getirilmeleri, tarlalar ile
otlaklar arasndaki paylamda tarlalarn otlaklar ve besledikleri hayvanlar gerilet
meleri; nk insanlara her zaman daha fazla yer gerekmektedir. Bu ihtiya aalarn,
vahi hayvanlarn tahribine, evcil srlerin gerilemesine yol amtr. Bu eski bir sretir:
Lombardiyada XIII. yzyl tarla almlar buday topraklarn geniletirlerken, koyun
saysn azaltmlardr. Franco Borlandi ( 35 ) bu olayda yn bunalmnn ve yar-ynl
yar-pamuklu olan fistanlarn (futaine) zaferinin -sonu olarak ersatz bir rn) nedenini
bulurken hakldr.
Bu ileriye doru hareket esnasnda tarmsal manzara deimitir ( 352 ). Antikitede
doaya ve otlaa terkedilmi olan tepeler, Orta a yaylmas srasnda tekrarlanan
teraslamalar sayesinde fethedilmi, srlere yapraklarndan yiyecek sunacak ve balar
tutacak aalarla doldurulmutur. XVI. yzylda bu fetih daha yukarlara trmanmak
tadr. Francesco Guicciardininin dalar zirvelerine kadar ilenen bir talya hakkndaki
szn resmetmitim ( 353 ). 15 80de Michel de Montaigne Lucca lcalarnda grd
manzara karsnda bylenmi gibidir: dalar... hepsi de iyice ilenmi ve tepeye kadar
yeil, kestane ve zeytin aalaryla kapl ve baka yerlerde de dalarn evresine diktikleri
balar onlar daire biiminde ve basamakl hir ekilde kuatmaktadrlar. Basamaklarn
d ksmnda ba, i ksmnda buday yetitirilmektedir ( 354 ). Fakat talyanlar ayn
zamanda bataklk alak dzlklere doru da tarmlarn metodik bir ekilde genilet
milerdir.

1586

1588

50 Venedik te deniz buday ve Terra Ferma buday

Kaynak Museo Correr. 217 Venedik her zaman kendi budayn ve denizin ona getirdii buday yemitir XVI
yzyln sonunda deniz buday ncelikli olmaktan kmtr (1588de olduu gibi) Terra Ferma nn XVII yzylda
da devam eden tahla ynelik bu gayretinin. Venedik ekonomisinin balca izgilerinden br olduu konusunda
kuku yoktur deniz budaylarnn arasnda. Abruzzelerden ve dana kuzeydeki blgelerden gelen Italyan
budaynn ncelikli rolunu de farketmek gerekmektedir Napoli'ye ve Sicilya ya ynelik bavurular yavalamtr
Bu tarihlerde artk Denzm Dousundan ve Batsndan hibir buday gelmemekledir Romagnola Romagna nn
kuzeyndedr tam da Lugo ve Bognacavallo blgelerinin Romagna estense nn kuzeyinde

Bu gelimeler insan, daha fazla insan; para, daha fazla para talep etmilerdir.
Kentlerin geni yatrmlar yapmalarna yol amlardr. Ksa zaman nce soylu olan
burjua mlk sahipleri topraklarda, srasyla paralarn nemalandrma veya onu
korunaa alma frsatn bulmulardr. Bunu yaparlarken bir kilit sorunla kar karya
gelmilerdir: kyl kitlelerini disipline sokmak, onlar kullanmak, ada bir dilin

1000 S alma
200 -

----- ihra edilen buday

750
___ Vergilenen buday

700

50

1557-58 58-59 59-60 60-61 61-62 62-63 63-64

65-66 66-67 67-63 68-69

51. Sicilyann ihracat

Simancas ariv belgelerine gre. Gri alan tratte'si denmi, beyaz alan ise denmemi buday ihracatn
gstermektedir. Bu rakamlarn ortalamas (noktal izgi olarak gsterilmitir) 120.000 salme civarndadr.
Deiimler artk talepteki oynamalardan ok hasattaki dalgalanmalara bal hale gelmitir. Her veya drt ylda bir
Sicilya kt bir hasada tank olmaktadr ihracat XVII. yzylda ayn dzeyde ve ayn periyodik dalgalanmalarla
birlikte devam edecektir.

onlarn emeklerinin artk deeri dedii eyi ele geirmek. Ne yazk ki bu ok ynl
hareketi ancak ok dk bir ekilde bilebiliyoruz. Sk sk atf yaptmz genel
aklamasnda Ruggiero Romano ( 35S ), XV. yzylda ve XVI. yzyln balarndaki ilk
toprak yatrmlar srasnda krlarn yksek olduklarn savunmaktadr. Balangta sz
konusu olan, Vasco da Gamann dnnden itibaren Lizbondaki byk ticari
kapitalizmin balangcndaki emaya aynen uygun olarak, olduka byk krlar getiren
kk yatrmlardr ( 356 ). Bir toprak kapitalizminin, Welserler ve Fuggerler anda
zirvesine ulam bir ilk ticari kapitalizmin ada olarak, mutlu bir genlii olmutur.
Daha sonra durumu bozulacaktr.
Tabii ki bu bir varsaymdr. Venedik rneinde (fakat olaylarn heryerden daha iyi
grld Venedik belki de ge kalmtr), beni inculti alanndaki byk yatrmlar,
zellikle de alak ve bataklk topraklara yaplanlar, eer belgelerimiz bizi yanltmyor
larsa, 1550lerden nce balamamlardr. Kyller ve senyrler arasndaki gerginlikler
ancak bu tarihten sonra ortaya kmaya balamlardr. Byklerin ii olan siyasi
cinayetlere, kklerin ii olan tarmsal cinayetler eklenmitir. Yzyln sonuyla birlikte,
bu karklklar aa vurulmayan bir toplumsal devrim haline dnmlerdir; nk
ileride tekrar dneceimiz zere ( 357 ), haydutluun gerek doas budur ve yzyl
ilerledike bu artmaktadr. Bu tarihinin, Venediin muazzam servetinin ticari
maceradan ekilerek yava yava Besanon, kambiyosunda tefeci kredilere ve bundan da
fazlas, krlara ve pahal slah almalarna yatrldn grd izlenimini elde ettii
andr. Kapitalizm-ncesinin klasik bir devresi kapanmaktadr.
yice ina edilmi olmamakla birlikte muhtemel olan btn bu yk, talyan buday
tarihinin arkasna konulmas gereken geici bir parmaklk gibidir. Ona bir anlam ve
uzantlar vermektedir. Fakat belgelerimiz sonu kartma annda bize ihanet etmektedir
ler. Kyl konjonktrnn dnemeci kukusuz 1550den sonradr ve belki de 1600den
404

nce deildir. Ve toprak sahiplerinin konjonktr ayn deildir. Bunlar zafer

kazanmaktadrlar, nk kyller, biraz da Kastilyadakine benzer ekilde kaybetmek
tedirler. Her hal- krda u konuda kuku yoktur: talyan kyllerinin oklu gayretleri
ve toprak sahiplerinin tamah, sramalara ramen 1564-1590 yllarnn en azndan
grnteki dengesini mmkn klmlardr.

Sonuncu deiim: 1590dan sonra kuzey buday

Akdeniz iaesinin btn glkleri, Hollanda, Hansa ve ngiliz yelkenlilerinin Baltk
kylarndan 1590l yllardan itibaren Akdenize kadar tadklar kuzey budaynn
kitlesel geliini ok nceden hazrlamlardr. Bu, kuzeyden gelen ilk buday deildir.
berya Yarmadasn bir kenara braksak bile, Cenova daha XV. yzyln ortalarnda bu
budaydan almaktayd ( 358 ). 1527de Flandre veya ngiltereden buday getirtiyordu
( 359 ). Ayn ekilde 1530'larda Strozziler Roma iaesi iin bu budaydan getirtmie
benzemektedirler ( 36 ). Ekim 1539da Gonzagalarn Anversdeki acentelerinden biri
talya iin (Cenova, Floransa, Lucca) buday ykl 16 nave grosse'nin yola ktklarn
bildirmekte ve bu budaylar korumann g olacan nceden bildirmektedir ( 361 ).
1540l yllardan itibaren Cosimo de Medicinin Flandredan buday ithal etmi olmas ve
1575de Toskanann, en azndan Brtanya buday satn almay denemi olmas
muhtemeldir ( 362 ). Bu tesadfen yakaladmz birka sevkiyata karlk on veya yirmi
kadar baka sevkiyat gzmzden kam olmaldr.
Fakat hareket ancak 1586dan sonra ( 363 ) zellikle talyaya darbe indiren bir dizi
kt hasad takiben genilik kazanmtr. Birikimli bir etki meydana gelmitir. 1590da
durum trajiktir; Dantzige temsilci yollamakta acele edenler arasnda ilk sray Toskana
byk dk almtr ( 364 ); k gelince Venediin de sras gelmitir ( 365 ). 1590-91den
itibaren, hi phe yoktur ki Livorno ( 366 ) ve Cenovaya ( 36? ) kuzeyden tekneler gelmitir.
1591de Venedikli ktip Ottobon Dantzige 5 tekne gndermitir. Ayn yln Hazirannda
Floransal bir tccar yle yamur yayor ki, geen ylk gibi bir buday hasad
olacandan endie edilmektedir; en azndan ovalardaki budaylar baaklarn yere
ykmlardr ve o kadar fazla nemlilik Vardr ki, kuruyacaklarna rmektedirler diye
yazmaktadr ( 368 ). Bu, bir an iin iklimi gndeme getirme frsatn yaratmaktadr: onun
da sorumluluu vardr. Ayn tccar Eyllde ok kesin bir dille buday yokluu
nedeniyle i dolu bir yl geirdik; en iyi ve emin yardm Hamburg ve Dantzigden
beklenmektedir diye yazmaktadr ( 369 ).
te kuzeyin buday teknelerinin yolculuklar byle balamtr. Byk sevkiyat
1592-1593 kndan nce meydana gelmemitir. Livorno liman kaytlar dkm 1593te,
yaklak 16 bin tonluk kuzey buday ve avdarnn ithal edildiini iaret etmektedir ( 37 )
ki. bunun hemen hemen yars byk dkn hesabna, dier yars da Luccal
Buonvisiler, Bolognal Lucchiniler, Floransal Vernagalliler, Buonacorsiler, Biachraliler, Biachinelliler, Capponiler, Lanfranchiler, Berzighelliler, Orlandinilr, Mendesler,
Ximenesler, Ricasoliler, Melinchiler, Bardiler, Guadiler, Taddiler, Masseiler gibi
tccarlarn hesabnadr. Liman dkmlerinden alnan bu sralama ( 37 ), eer gerekseydi,
tahl ticaretinin dalmn ortaya koyard (belli bir yazm yanls olaslyla birlikte).
1590-94 arasnda Livorno tahl talebi o kadar byk olmutur ki, ngiltereye, Dantzige
ve HollandalIlara 2 milyon ekden fazla deme yaplmasna yol amtr ( 372 ). 15 96da bu
talep canlln srdrmektedir, byk dk hala Polonya ve Dantzige temsilci
gndererek btn kuzey almlarn kendi elinde toplamaya gayret etmektedir ( m ).
405

Byk sermayesi sayesinde, byk dkn yava yava efendisi haline geldii muazzam
bir trafik olumaktadr. Livorno bu tahl akm karsnda aikr bir gelime
gstermitir. Kentin dier talyan limanlarna nazaran her cins stnl bulunmakta
dr; Dantzigli gemiciler onun Cebelitara bir haftalk uzaklkta ve boazdan gemelerini
salayan rzgrlarn dorultusunda bulunduunu sylemektedirler; dnerlerken Livornodan ap ve bir veya iki hafta sonra da spanyadan tuz yklemektedirler, Venedie
gitmek tamamen baka bir maceradr.
Ancak, koskoca filolar tarafndan yaplan bir giriim olan Livornoya gitme eylemi,
ne tehlikelerden, ne engellerden, ne de cazibelerden yoksun deildir. Man aarken veya
Britanya adalarn skoya zerinden aarken, gei izni verecek veya vermeyecek olan
ngilizlerle karlalmaktadr, bir de kt hava ile; spanyol limanlarnda ambargo
tehlikesi vardr, Akdenizde ise Cezayir korsanlar birden ortaya kmaktadrlar. Bu
durumda eer Lizbon, Cadiz veya Sevillada buday bozulma emaresi gsterirse, uzman
konsolosluk yetkilileri de raz olurlarsa, tahl boaltp burada sattktan sonra, abucak
eve dnmenin cazibesi de byktr. Nihayet, Livorno ve talyan kentleri bu kuzeyli
fakirleri, parann yarsn nceden deyerek ellerinde tutabiliyorlard. Tabii ki Toskana
ve komu blgeler yeni erzak kaynana htiya duymakta tek balarna kalmamlardr.
talyann tm bunu adet edinmi ve Kuzey Afrika da dahil, tm Bat Akdeniz, limanna
gre ve ihtiya durumunda bu gruba katlmtr.
lem ihtiya saikiyle ortaya kmakla birlikte, olduka krl bir i olduunu aa
kartmtr. Medina del Campolu tccar Simon Ruiz balangta olduka kukucudur.
24 Nisan 1591 de Floransadaki temsilcisine talyadaki ekmek ktlna zlyorum.
Tanr buna are balasn. Flandre ve Dantzigten getirilen buday kanma gre, oraya
iyi durumda varamaz, nk daha Sevillaya vardnda bozulmu durumdadr. Bu
durumda ta oraya gidene kadar ne hale gelecektir. Olaan olarak bu denizden buday
tama iyi bir i deil. Ben olay biliyorum, bana olduka pahalya maloldu. Btn bunlar
sadece, budaylarla birlikte seyreden gemilere yaramaktadr. Bu ilerde kaybeden ok
kii grdm ( 374 ). Simon Ruiz, hayatnn balangcnda giritii, Lizbonun iaesi
faaliyetleri srasnda edindii deneyimlerinden sz etmektedir. Fakat yanlmaktadr.
Ottobon tarafndan Venedie gnderilen 5 gemiden sadece kente ulam ( 375 ), biri
ykn Lizbonda boaltmak zorunda kalm ve beincisi de kaybolmutur. Ve buna
ramen ilem hafife krl olmutur. Ximenesler byk szlemelerde -ve zellikle
Toskana byk dkyle pazarl yaplan szlemelere ortaklar Veigalarve Andradeleri
de dahil etmek iin ikna eden Anversli Fernando Ximenes- balangta %300e varan
krlar salamlardr ( 376 ). Bunun anlam, kuzey budaynn tanmasnn sadece gemi,
navlun szlemesi, buday alimini gerektirmeyip, ayn zamanda Anvers zerine
(nceleri) ve dier kuzey pazarlarna muazzam para hareketlerini de gerektirmektedir.
Bunu Marco Ottobonun yolculuu vesilesiyle daha nce iaret etmitik, Cenova
Abbondanza's tarafndan ekilen kambiyo senetleri de ayn eyi sylemektedirler. Bu
ilemler zerinden kr etmek mmkndr ( 377 ).
Ancak, 1590da balayan bunalm sonsuza kadar srmemitir. Yeni yzyla girildike
bu bunalm hafiflemie, talya ve Deniz buradan sadece bir destek alarak, kendilerine
yeterli olmaya devam etmie benzemektedirler; 1600lerden sonra Msr onlara zellikle
yardmc olacaktr ( 37s ). Ancak sorun hala zlmemitir. Kuzey buday yeni
aratrmalar beklemektedir. Onu XVII. yzylda ok ilerilere kadar izlemek, belki 16071608den itibaren azalan olduunu haya! ettiim tam erisini izmek; ayn zamanda onu
tarihsel bir balama yerletirmek gerekmektedir; zaten biraz sonra ksmen yapacamz
budur, nk buday tek bana gelmemitir.
406

Sicilya hala Sicilyadr

Burada dikkatimizi yneltmemiz gereken kuzey buday olmayp, bizzat denizin
kendidir; onun esas merkezi olan talyadaki yapsna bakmalyz, bir dnemin
konjonktrne deil. Belgeler ve tarihiler tarafndan harekete geirilerek, bu kitabn
bundan nceki edisyonunda ( 379 ) dnemi Akdeniz gerilemesi boyutlarna kadar
bytmtm. Oysa bu gerileme, zellikle talyada, bana ok daha sonra ortaya km
gibi gzkmektedir. Byk ekonomik dnemeler 1620-2 Herden nce, salgn hastalk
larn byk biyolojik dnemeci de 1630dan nce ortaya kmamlardr ( 38 ).
Bana gre belirleyici delil, o zaman Sicilyann, Sicilya budaynn iflas adn
verdiim eydi. Bu konuda ikna olmak iin btn nedenlere sahiptim. Oysa Sicilya
budaynn iflas meydana gelmemiti.
ki delil dizisi benim byle olduuna inanmama neden olmulard. Hereyden nce,
1590larn tesinde Sicilyadaki kt hasatlar ve alklar. Hi kuku yoktur ki 1591 de
adada ktlk kol gezmektedir. Duyulmam fiyatlar sz konusudur, buday Palermoda
70 tari 10a satlmaktadr: heryerde si trovanno le persone morte nelle stradeper la fame.
Bunun nedeni, o an insanlarna gre hem fazla kullanm, hem de kt hasattr.
Budayn salme'si sonunda 40 ekye kmtr ki, byle bir fiyat olduunu kimse
hatrlamamaktadr. Altn fiyatna, zamann diliyle a peso di sangre buday satlacak
zenginler bulunmutur. Cari fiyatn altndan buday sat yapan Palermo ve Messina
korkun bir ekilde borlanmlardr, Messinann borcu 100.000 dkay gemektedir
( 381 ). Durum 1595ten nce dzelmeyecektir.
Bu, durumu dramatikletirmek iin ilk tahrik edici unsurdur. Ancak aratrmann bu
aamasndan, Hans Hocholzerin adeti zerine tarih ile corafya arasnda srdrd ve
Sicilyaya tahsis ettii bir aratrmadan haberdar oldum ( 382 ). Eserde, 1724 tarihli olan,
Avusturyann adaya sahip olduu ksa dneme ilikin ve Viyana arivlerinde bulunan
geriye ynelik bir istatistii tartmann hizmetine vermekteydi. Sz konusu olan
Messinaya buday girileriydi; 1592de balayan hareket 1640da zirveye ulam, sonra
da 1724te hemen hemen hi mertebesine gelmek zere inie gemiti. Belge sorunu
zyordu: eer Sicilya XVI. yzyln sonundan itibaren dzenli olarak buday ithal
etmise, demek ki Bat Akdenizin buday ambar olmaktan kmt. Oysa Sicilya
belgeleri -Sicilia dizisine tahsis edilmi Simancas katalogunun 1951 de yaynlanmas
sayesinde kanta sahibim- tersini iaret etmekteydiler. Bu belgelerin XVII. yzyla ait
olanlarnn inclenmesi ( 383 ) kesin sonular vermekteydi: Sicilya XVII. yzylda da buday
ihra etmeye devam etmitir. yleyse yaplacak tek i Viyana kilit belgesini grmek, hem
de yakndan grmek olacakt ( 384 ). Belgenin fotokopisi bana ac bir srpriz hazrlamt.
Bu rakam listesinin yorumu olaanst yanlmalarn az inandrc bir dizisine
dayanmaktayd: gelir para girii, burada da gmrk resmi anlamna gelen introyte
kelimesi sanki mal giriine aitmi gibi anlalmt; grani kelimesi (burada taro adl para
biriminin bir alt deerini ifade ediyor), Messinaya giren tahl ve buday olarak
evrilmiti, ama aslnda sz konusu olan ham veya beyazlatlm ipeklerin bal gibi
klar idi. Belgenin fotokopisi bu durumu ilk satrlarndan itibaren ortaya
koymaktadr.
Bu kuku giderildikten sonra, sorunlar tekrar ak hale gelmitir. En mreffeh
olduu zamanlarda bile, Sicilya pazar hasatlara bal olarak gl dalgalanmalara
407

/-\

JtMv

*tv*jK e> a*nala.m.t\K' JfHe

u1- ^ * an

\^

7S^- a H-au V\ *nC 5 ; eko Sv ()ant

*N^
\L
#n< uov
c(uu

1 KkK- vrv jApa> c Vit/w

__OjilV<>^'
t...............................
TS"
|

rr

cuicu1-

-VOTVp l

J?

*T>

t T7\o W inr\p.

AfMTN* p *.V"

'J1

I O

cJ'

J
I

rCX -* r r*
i 4./L.

.(^- t$\i (lc c&lfC *

At*

*f| J3*

Jul. tWII*

,.

<iv tni***

l 5"3^2 lttvaU l

_ ( S H 6.

JU r *>-----------

. o U(I>J p IV

.j>^" ~ -

-T- | S<^&Ot _

----- - vj

*7

f -y ( s - -

M p ------------------------ . a v Kk^Xttl5*i>1<

-T_ft m ^ j ^ h < >*.^ * c**

9V -^p | S'(f: ._

j"1

F ; - - -_-;V o;

4&- li(j

v^

. 7 ^ .JC^l ^ 5^ >. (AMUt

.(*<V
-

,*ftV

~r)'%**.-- l>v
. J\*/ <- *- r*v

**
. C/ .i

<

O -------- J

J\

6 1 > 6 >

1*3*

6*y.

* *33

/V

-2
1--.
| o-
'i
_/.*v>f*n
. -*Jlrif
v*4* t 4 o v C I J*(# <v>
I*
~-A ^
/c
4 7 *^^
n
Sv t\Okv JcCvt ^<.1 ,
j 6 J3J
- *.*
\
r\
yi|fW aw
kui
j(*l
(4o1
<i
Jl J- *I*M W *>
J.f >UM..^.J ^ '-l
mr0

^ I*"

O-c
e

j>jr- "*

5
S-
s----------

JVJ ^ 5e"**' *<t**-Jt*- rfo^-

>r~ *"____ ____r'. .. , (>o *

*/ * v * \

_r>-*T
jjrV
,
1

( <

- - ^-1

J'

J -J

*** v ( *>

O.
.,* < vl * J((>'. mj

-,

" - *< V

.T -

I > f:

-1
_
" j * - ^ r - 151

* <3 I T ^.

j*r '>f< --------------------------- . ., I >S-

t v J

ov

v>

_..

1 'v**^- '

JJm

fJ

lk <

+a^1

K. a , <v

,n /

S/. ~ ?- < I*": 1

I <~ '* 3
^-' l 7 '
M

/A V

/" O*

>.
>
>.
I<-

3-

70 | o: | *. 3

-r ^HX:

5-

f- - - r ^5

3-

\l

I-
7"

r lt*ck-> >,-- JL t'# - - .

^/
^2. Sicilya da 1593 ten sonra buday ithali deil de, ipek ihracat vardr
Viyana arivlerinden belge (Haus-Hof-und-Staats-Archiv) col. Siciliana 6, Doana di Messina, Messina 31 Ek

408

-*

^A M

om+m /v

__ _ _ _ _ V ______________ _ 7f ^o*.

<jV/

Jb

-?o > 'l

:tt 7t?o-

X i.- (**x - ~ t- 3%tf .

* -'t KUN kCi^Ji 7 5 f<

A'

-2<)> -

aA

w.., ...5.

f<r * - ^,k*

IA-- *

d ^ (l;
f* - -Tl \5

>v*_ t ft-o: ^ S: (#4 ;**

- (Mtt V>

_ n J

w (om.
9 t / 1 / >J \
v^- ^O:

[ (5 W

A-'

tcrM. J/9 vff > f"V > ff 1 j X t<

*^ v

'

'"imp"* k(v -

o-<nr^L
JonvA.

t 6 t 3* : vTUL
4unvL'
< 1rtv
^

.fly A*

j"i*Jr* J

' ' ^/ . / _______ J

fc> V KUH>

-50 > I 2-

. TV -' 1 6 0 3 r*>**_ J.ava > .*, \

. 'I .
rJ
-n.i"
* *" Wr*
^ ^ **"
** 1X%^~_(I*'
t y 1HMI J~
t O ***J1 Jop m | _
I *
/> JT V# r*' pl K*** JC"r^ (7, - f T *
-<R^

-A * U

U->

sahne olmutur. 1590-1677 arasnda birok kt dnem olmutur: 1550-54, 1575-80,

1605-1608, 1634-1641, 1668-1677 ( 385 ). Bu balamda 1550-1595 k dnemi bu dzenli
kazalardan yalnzca biridir. Hi de ounlukta olmayan bu arzalarn dnda, Sicilya
buday hem Adriyatie, hem de Bat Akdenize ihra edilmeye devam etmitir, ve eer
yanlmyorsam uzun sre bu ihra miktar eski yllk 150.000 sahne, yani 300.000 kental
civarnda olmutur. Kesin ve tam rakamlar Sicilya arivlerinden bulmak gerekmektedir.
Simancasda bunlar ne yazk ki, kesikli bir biimde yer almaktadrlar.
Fakat sorun zlmtr, Sicilya XVII. yzylda hala bir buday adas olarak
kalmaya devam etmekte, tccarlarnn tahl terkedip (sz edilmeyen arpa da Napoli ve
Ispanyaya ihra edilip orada atlarn bazen de insanlarn beslenmelerinde kullanlmak
tadr) ne ok fazla hayvan yetitiriciliine, ne de aa yetitiriciliine ynelmelerine izin
vermemektedir. Adada tarlalar bir cins ynetsel ve kapitalist vesayet tarafndan
korunmaktadr; bunun hakknda sadece bir taslak sunmutuk ve konu bir tarihiyi
cezbedecek kadar ilgintir. XVI. ve XVII. yzyllardaki milli gelir incelemesi iin
Sicilyadan daha ayrntl birrnekolabileceini sanmyorum: burada herey; insanlar, i
hayvanlar, gelirler, mliyenin toplad vergiler... saylmaktadr. 1694deOcak-Haziran
dnemine ait bir dkm Sicilya buday sevkiyatn her caricatore iin ayr ayr, nereye
gidecekleri, tayan gemilerin adlar, fiyatlar, vergiler, tccarlarn alameti farikalar ile
birlikte vermektedir, bu sayede bu tccarlardan bazlarnn lehine bir younlama
olduu grlmektedir: ite bunlardan herbiri, sanki fiefiymi gibi, birer limann efendisi
haline gelmitir. Bunlar aslnda gerek birer buday baronudurlar. 1609da Fransaya
Sicilya buday sevkiyatnn ayrntlar elencelidir; Flandrea yapt sevkiyatn
ayrntlar ise daha da elencelidir ( 386 ).
Ayrntlar bir yana brakalm: Sicilyann tmnn sal Eski Rejime ilikin olan
tm bozukluklara ramen XVI. yzylda ve izleyen yzyln uzun sresinde yerindedir.
XVII. yzylda ipek ihracat ancak 1619dan itibaren gerilemeye balamtr ( 387 ); buday
kariyerini srdrmektedir; faal bir denizcilik onun kylaryla temas etmekte, en azndan
1664e kadar tad nemli miktardaki parann bir ksmn onun limanlarna brakarak
Dou Akdeniz'e ve yakndaki Tunusa gitmektedir; nihayet Messina ve Cataniada bir
ipek endstrisi serpilmekte veya yeniden serpilmektedir. Akdeniz gerilemesinin
Sicilyada daha erken ortaya ktn sylemek mmkn deildir.

Buday bunalmlarna dair

Sonu olarak, buday bunalmlar birbirlerine benzemektedirler. Belgelerimiz
genellikle gzleyememize ramen, bunalmn yneldii slam dnyasna ilikin
ayrntlar getirdiklerinde bu benzeme daha da artacaktr. Bunalmlar aikr bir ekilde
nfus artlarn izlemektedirler; bu artlar 1550lere veya 1560lara doru yararl
olmulardr: daha ok insan, daha ok buday. Fakat azalan verimler yasas su yzne
kmtr. Olduka sakin bir bolluk XV. ve ilk XVI. yzylnn yerine, er veya ge artan
zorluklar gemitir. Batda bu durum ayn zamanda ba, zeytin gibi daha emin ve daha
zengin kltrlerin budayla giritikleri rekabettende kaynaklanmaktadr. Byk ticaret,
insanlarn ihtiraslar, nisbi fiyatlarn artmas, bazen de baz toplumsal dokular, bu
durumdan sorumludurlar ( 388 ). Suriye hakkndaki bir metnin syledii gibi ( 389 ) imdiye
kadar grlmemi bu skntlara kar tepkiler, kazanlm zenginliklere oranl
olacaktr. Sylemeye gerek var m, u uzaktan alnan budaylar genel bir zenginliin
aikr gstergesidir. Ayn anda durum fakirler iin ne denli felketli olursa olsun.
409

3. Ticaret ve tama: Atlantik yelkenlileri

Akdeniz leinde, Atlantik yelkenlilerinin birbirini izleyen ilk gelilerinden daha iyi
test, veya daha iyisi, daha iyi gsterge olamaz. nk, (farkllklar ve benzerliklerle
birlikte) iki byk kitlesel geli olmutur; ilki kabaca 1450-1522 arasnda, kincisi de 1570
veya daha dorusu 1572-1573ten itibaren: tamamen kuzeyli olan bu kincisi artk
Denizin yollarn ve stnlklerini unutmayacaktr.
Bu byk sorunlar daha nce ortaya koymu ve bir aklama getirmitik ( 39 ):
Akdenize yabanc teknelerin gelii bir rekabetten ok (ki bu aka vardr), bir emek
ihtiyacna ve bir ekonomik gelimeye cevap olmaktadr; ksacas bu yeni gelenler belli bir
refahn gstergesi olmaktadrlar. Ekonomik ykselme dneminde, Denizin zellikle
hacimli mallar tamaktan baka yapacak daha iyi ileri bulunmaktadr. Eer gerekten
byleyse, bu yabanclarn gelii bir istatistikiye betimsel tarihin bulduu harika bir
snama olanadr. Okyanus teknelerinin gelii fiilen 20 yl iinde sona ermitir. Acaba
yzyln bu ortas denizin refah artnn durmasn m temsil etmektedir?

I
1550DEN NCE: LK GELLER
Akdenizin Atlantik yelkenlileri tarafndan ilk istilasn izlemek kolay deildir, nk
sz konusu olanlar geerken iz brakmayan zavall insanlardr ve te yandan bu filolarda
beryallar ve kuzeyliler birbirlerine karmlardr ve bunlar birbirlerinden ayrmak
mmkn olmad gibi, kesin geli tarihlerini de saptamak olanakszdr.

Basklar, Biskayllar ve hatta Galiyallar

Bu berya Atlantii denizcileri, belki de XIII. yzyldan itibaren Akdeniz'e
inmilerdir. 1450lerden sonra bunlarn Denizdeki varlklar vurgulu hale geldiinde
zaten oraya alk hale gelmilerdir ve Barselona ile Cenovann hizmetinde, Bat
havzasnn kuzey ve gney kylarn ziyaret etmektedirler. Bunlar sadece tayclardr,
baka hibir ey deil ( 3<l1 ). Cenovada bilinen birka Bask tccar kk ilemlerle
yetinmektedirler (zellikle yn zerine); grevleri hereyden nce, nleri asla iyi
olmayan gemi sahiplerine temsilci olarak hizmet etmek ve donatm iin gereken
miktarlar onlarn adna borlanmaktr.
Gnlerden birgn bu byk yelkenliler allm ufuklarn gemiler ve onun bunun
hizmetinde, Dou Akdenize ulamlardr. 1495de Cenovadan, Malagadan ve
hepsinden fazla, Cadizden yola karak dorudan Sakza varmakta ve oraya Atlantik
ekeri gtrmektedirler ( 392 ). Yllar boyunca bu byle srmtr. Ayn anda bunlarn
ngiltereye kadar ve bundan da fazlas, Flandrea kadar yaptklar yolculuklar hayal
etmek gerekmektedir. 1532de bir Venedikli bunu tekrarlamaktadr ( 39V ); Biscaye
(kelimeyi geni anlamda alalm) V. Carlosun deniz gcnn en deerli parasdr, bu
lkeden istenildii kadar gemi salanabilir. Fiili olarak bu gemiler 1569a kadar ( 3 ' M )
Flandre yolunu tutmaya devam edecekler ve bu tarihten nce de, kalyonlaryla uzun
Carrera de Indias'm harekete geiricileri olacaklardr ( 39S ). Bu serseriler Akdenizde
uzun sre btn trafiklere karacaklardr; 1480-1515 arasnda onlar hem Marsilya
araplarn Londraya tarlarken, hem de rlanda derilerini Marsilyaya tarlarken
grmek mmkndr ( 396 ).
410

Cebelitark tesinden ilk gelenler Akdenizde, tercihan Cenova, Marsilya ve

Barselona civarlarnda ( 397 ) ve uzun spanyol sahillerinde uzun sre oyalanmlardr.
Azaldklar veya gittikleri sanlan XVI. yzylda, belgeler onlar hala zikretmektedirler.
te teknesini 1507 ubatnda Marsilyaya demirleyen ve Flandre ile ngiltereye arap
gtrmeye hazrlanan bir Biscayell ( 398 ); ite 1510da Hans Paumgartner hesabna
Bari'den Anverse giden bir bakas ( 399 ); 151 lde bir Biscaye nave'si Raguzaya carisee
getirmitir ( 40 ); 1521de spanyadaki vahim buday bunalm esnasnda, Napoli
belgeleri Yarmadann Apulia budayyla iae edilmesine katlan Biscaye denizcilerinden
sz etmektedirler ( 401 ); 1526da ( 402 ) veya 1527 Ocanda Portekizden ykledikleri
Sardalya ve ton balklarn Messinaya gtrrlerken grlmlerdir ( 403 ); 1530da tuz
ykl iki Biscaye nave'si Barbaros tarafndan batrlmtr ( 404 ); 1532de Barbaroslar
tarafndan kovalanan onlara ait bir yelkenli Alicanteye ulamtr( 405 ). Herey onlar iin
bitmie benzerken, 1531, 1535 ve 1537 yllarnda bir liman dkmnden spanya ve
talya yolunda 12 Biscaye nave'si saptanmtr ( 406 ). Ve durum byle srp gitmektedir
( 407 ). Biscaye teknelerine Akdenizin faal yollar zerinde artk hi rastlanamamas iin
belki de XVI. yzyl ortasn ve ilk Atlantik dalgasnn sonunu beklemek gerekmektedir.

Portekizliler
Onlara Akdeniz yolunu ardna kadar aan Ciotann alnmasndan sonra, Portekiz
liler bu denizde Biscayellar kadar kalabalk ve ksa bir sre sonra, onlar kadar faal hale
gelmilerdir. Armadalarnn buraya varmasndan nce ( 408 ) ticari tekneleri hizmetlerini
sunmu, korsanlar da kendi hizmetlerini zorla kabul ettirmilerdir: bu korsanlar Kasm
1498de ( 4U) ) Girit arab ykl bir Venedik teknesine elkoymulardr; Ekim 150lde ise
Berberistan kylarnda bir Ceneviz /vfsini ele geirmilerdir; ele geirilen Kuzey
Afrikal Mslman yolcular eer kurtarmalk demeyi kabul ederlerse, onlara iyi bir
ganimet salayacaklardr ( 4I0 ). Doal olarak tccar kentlerin hizmetine de girmektedir
ler; onlar Valencia, Balearlar, Marsilya civarlarnda grmekteyiz; Ceneviz onlarn
hizmet sunumlarn reddetmiyor olmakla birlikte, bu Portekizli denizciler daha ok
Floransann hizmetinde bulunmaktadrlar ( 4I1 )- Akdenizin Bat havzasnda, bir sre
sonra Portekiz yelkenlileri Lizbondan ykledikleri derileri -bu henz gelimemi
ekonomiyle kar karya olunduunun iaretidir-, Andaluya budayn, biza tuzunu,
spanya veya talya apn, Madera ve dier Atlantik adalar ekerini tamaktadrlar; bu
eker tama ii 1480lerden veya daha dorusu, Dom Manuelin eker ticaretini kendi
uyruklarna tahsis ettii 21 Austos 1490 tarihli emirden itibaren balamtr ( 4I2 ). XV.
yzyln sonunda, resmi belgelere gre her yl, Flandrea 40.000, ngiltereye 7.000,
Livornoya 6.000, Cenovaya 13.000, Romaya 2.000, Venedie 15.000, stanbula ve
Sakza ( 4 ") 25.000 arrobe Portekiz ekeri ihra edilmektedir. eker Venedie caravelle
grosse ile gelmektedir ( 414 ). yle gzkmektedir ki, Portekiz tekneleri denizin tm
trafiine cevap verebilmek iin yava yava bymlerdir, nk ok erkenden Sakz,
stanbul, Dou Akdeniz ve Msra ulamlardr. eker ve teknelerin hafiflii Vasco da
Gama'nn mit Burnunu dolamasndan ok nce, bu Portekiz baarsn aklamak
tadrlar.
Biscayellar rneinde olduu gibi, Portekizlilerin de Denizi tam ne zaman
terkettiklerini bilemiyoruz. te arada bir ele geen haberlerin rastlants iinde onlara ait
iki karavela Minorka adas civarnda grlmektedir; bunlardan birini Barbaros ele
geirmi, dieri de muhtemelen tekne ve mallarla birlikte yok olmutur ( 415 ); 15 Ocak
1536da bir ngiliz tccar Portekizli Juan Riberenin teknesini satn almtr ( 4I6 );
1549da iki Portekiz gemisi Venedie gelmilerdir ( 417 ). Bu ykler ve birka dieri bize
hayal kurdurtmamaldrlar. Portekiz maceras XVI. yzyln ortalarna doru kesinlikle
411

gerileme halindedir. Baka tekneler ve denizciler hizmetlerini sunmulardr ve yle

sanyorum ki, Portekiz tamacl Herakles stunlarnn dousundan ok batsnda
daha fazla gelir getirir hale gelmitir. Belki de Akdenizin sunabilecei i olanaklar
azalmtr.

Normanlar ve Brtonlar
Portekizlilerden doan boluu, sahneye girmekte geciken Norman ve Brtonlar
hemen dolduramayacaklardr. Buna karlk, bunlarn her ikisi de spanya ve Portekizin
Atlantik kylarnda ok erkencidirler: 1466dan itibaren San Lucarde Barramedada bir
Brton mahallesi bulunmu olmaldr ( 418 ). spanyolcadaki berton ve talyancadaki
berione kelimelerinin XVI. yzylda genel olarak btn kuzeylileri ifade ediyor
olmalarna ramen, burann yalnzca Brtonlara ait olmu olmas muhtemeldir. Ancak,
eer korsanlk bir yeni gelimiliin iareti ise, talya savalarnn, 1496-1497 veya
1502de ( 419 ) olduu gibi, onlarn korsanlarn dmen suyunda geldiklerine hibir kuku
yoktur. Ocak 1497de baz nave bertoneler Majorka civarnda korsanlk yapmaktadrlar
( 42 ). Fakat ticaret bu korsanl izlememie benzemektedir, zellikle 1500de Venedik
hakknda kendilerine soru sorulan Brtonlar bu lkeye doru hi seyretmedikleri
cevabn vermilerdir ( 421 ). 1540ta bunlara ait iki tekneyi Cebelitarkta grebilmek iin
40 yl beklemek gerekecektir( 422 ). Bir rzgr kacak ve bunlar Akdenize ulaacaklardr.
Ancak, Akdenize ikinci Atlantik dalgas esnasnda katlacaklar ve bu da bilebildiimiz
kadaryla, sadece spanyol Dou Akdenizine kadar olacaktr. 1567de Alicantede bir
Brton teknesi vardr ( 423 ); Kasm 1570 veya 1571de bir dieri Malagadadr, Baron adl
bu teknede stat Guillaume ve Etienne Chaton ile Franois Pin adl tccarlardan baka,
bez ve birka bin kentallik balk ykldr. Mallarn hepsini sattktan sonra, kuru zm
ve baka mallar aldktan sonra, Brtanyaya dnmeye hazrlanmaktadrlar, ama bu
srada Malaa proveedor"u onlara amborgo koymu, tccarlardan birini hapse atm ve
tekneyi ya Oranda, ya da Penon de Velezde kraln hizmetinde kullanmay
dnmektedir. Bu karara itiraz eden eli Malagada elkonulan ilk Fransz gemisi bu
deildir diye aklamada bulunmaktadr ( 424 ). lk St. Malo teknesi ancak 1571 de
Civitavecchiaya gidecektir ( 42S ).
Bu mtevazi ve cafcafsz ziyaretiler arasnda, Normanlar kendilerinden daha ok
sz ettirmilerdir. 1499da bunlara ait byk teknelerden biri olan La Magdaleine
Almeriada Portekizli bir korsan tarafndan karlmtr ( 426 ). On yl sonra, Norman
tekneleri Rouen dokuma endstrisi iin gerekli olan ap dzenli bir ekilde Akdenizden
tamaya balamlardr. ap ister spanyadan Mazarrondan, isterse Papalk devletin
den kartlm olsun, Civitavecchiadan gemilere yklenmektedir. 1522, 1523, 1527,
1531, 1532, 1534, 1535, 1536, 1539da ( 427 ) bunlarn trafikleri denetlenebilir niteliktedir:
bu
kk
teknelerden
onlarcas
Norman
tabellion
(ktip)larnn
kaytlaryla
Civitavecchia liman kaytlarnda yer almaktadrlar. skelelerde birok olay meydana
gelmektedir. 3 ubat 1535te Carthagenada ringa, tuzlanm balk ve otras muchas
mercaderias ykl olan kk Norman teknesine, Livorno ve Civitavecchiaya doru
yol alrlarken elkonulmutur. Bu tekneler Dieppe ve Saint-Valery-en-Caux limanlarna
kaytl iki Maria ile gene Dieppeli olan La Louve'dur ( 428 }. En allm gzerghlar
Dieppee kaytl La Fleur de Lys't ait olandr ( 429 ) (22 Mays i 536). 80 tonilato olan bu
gemi Ligorne ve Civitegieye kadar gitmekte, sonra Havre ve Grace, Londra, Anvers
veya Rouena ap boaltmak zere geri dnmektedir; veya Rouen limanndan La
Franoisea ait olan da (2 Ekim 1535) allm bir gzerghtr ve Marsilya, Villefranche,
Livorno, Napoli. Messina ve Palermodan gemektedir ( 4, ).
412

Norman gemileri uzun dnemde zorunlu olarak yaptklar szlemeler ve rastlantla

rn etkisiyle baka trafiklerin de iine girerek, Karaburun (Cap Negre) civarnda mercan
iiyle uratklar Kuzey Afrikaya kadar gitmiler, ama btn ilerlemelerin normal
sonuncu merhalesi olan Dou Akdenize 1536dan nce ulaamamlardr: 1539da
Dieppe limanndan La Grande Martine Marsilya, Kbrs, stanbul ve Selanik yolculuunu
yapmaktayd ( 431 ).
Nisbeten
ge
gelen
Normanlar
Akdenizdeki
varlklarn
uzatmaktadrlar.
Civitavecchia onlara 1545-1552 arasnda kesintisiz olarak mahre salamtr. Ve daha
uzun mesafeli yolculuklar onlar douya ve gneye ekecektir. Ulu Ali Reis tarafndan
1560ta ele geirilen bir Dieppe teknesi ( 432 ) kendini en sonunda Trklerin hizmetinde
Karadenizde bulmu ve burada kaybolmutur. 1561 de bir dieri Balear adalar
aklarnda spanyollar tarafndan msadere edilmitir. Ad geen teknenin Dieppeten
Berberistana gitmek zere yola ktn, Toulondan bir rehber aldn bu rehberin -bu,
hikyenin Franszlar tarafndan anlatlan biimidir- hi kimsenin haberi olmadan slam
lkelerine gtrmek zere kaak mal olan krek yklediidir; teknede ayn zamanda
kurun ve glle bulunduunu reniyoruz; fakat Fransa Amiraline gre bunlar
Afrikaya deil de Dieppe'e gtrlmektedir, ama bu sefer byle olmakta hakl olan
Chantonnay buna inanmamaktadr ( 433 ). te gene Dieppeten gelen ama daha talihli
olan nave'leri Livornoya yanarlarken gryoruz; 4 Ocak 1474deLeCo^adlbirsahibi
Le Prieur olan nave kurun, ringa dolu flar, deriler, kalay, birka carisee ve Dieppein
zaferlerini hatrlatan 20.880 Brezilya aa ktyle ykldr ( 434 ); sahibi Gerard olan
ve Livornoya 22 ubat 1578de yanaan Saint-Paul nave'si de Luccal tccarlarn
smarladklar ringa varilleri, bezelye somon bal, keten, kenevir, bez ve bir kere daha
Brezilya aac (4.700 ktk) getirmektedir. Fakat bunlar gecikmi ve istisnai
yolculuklardr. ngilizlerin ikinci dnleri karsnda tutunamayacaklardr ve tabii ki
bu geri dnleri ancak ilk ve gl gelilerinin aklanmasndan sonra anlalr hale
gelecektir ( J35 ).

Flaman gemileri
Flaman yani onda dokuzu itibariyle HollandalIlara ait olan ve V. Carlosun
Tunusa (1535), sonra da Cezayire (1541) kar dzenledii seferler srasnda Akdenize
olduka byk saylarda gelen tekneler hakknda birka cmle yeterli olacaktr. Bu
teknelerden birinin Barselonada varl, 1535te iaret edilmitir. 1550den sonra
nadirlemilerdir. Haziran 1560ta Venedikte satlan ve kentin limannda bulunan Santa
Piet adl hourgue iin ne demeli? Buraya herhalde tek bana gelmemitir ( 436 ). Bir
Flaman (veya Hollanda?) nave'si 1566 Hazirannda Carthagenaya 100 para top
getirmitir ( 437 ). 1576da bir Hollanda nave'si grme ansna sahip olmaktayz, sahibi
Joan Giles olan bu tekne Natural de Hollanda adn tamaktadr ve Anversden yola
karakCadiz ve Livornoya talyan tccarlar ile onlara ait mallar gtrmektedir (eer
hepsi deilse bile ou Floransaldr); ad geen gemi sahibi La Rochellee yanam ve
kendi kendini yamalayarak ykn satmtr ( 438 ).

lk ngiliz yelkenlileri
Richard Hakluyta dayanarak, ngilizlerin Akdenize ilk gelilerinin tarihi olarak
1511 yl verilmitir. Gerekte bu yl, Dou Akdenize yaplan ve ncesinde daha az
parlak bir hazrlk dneminin yer ald baarl yolculuklarn balang tarihidir. te
413

yandan, iki noterlik belgesinin iaret ettikleri ( 439 ) (30 Austos ve 6-7 Ekim 1412) Cenova
limanndaki u Ingiliz teknesi de, aslnda iki yzyllk bir dneme yaylm olan bir
macerann balangc olarak kabul edilemez. Bristoll tccar Robert Sturmynin ( 440 )
1446 ve 1456da 10 yl aralkla yapt u iki giriim de bir balang olarak alnamaz.
lkinde onun tarafndan kiralanm olan CogAnn adl tekne 160 hac ile ayrca bir miktar
yk Kutsal Topraklara gtrmtr: bu yk yn, ynl kuma, kalay paralarndan
meydana gelmektedir. Tekne Yafaya ulam, orada haclar indirmi, onlar da dn
yolculuklarn ya karadan, ya da baka bir tekneyle yapmlardr. 23 Aralkta frtnaya
yakalanan CogAnn Methone civarnda batarken 37 kiilik mrettebat da onunla birlikte
yok olmutur. 10 yl sonra Robert Sturmy Katharina Sturmy adl gemiyle bizzat Dou
Akdenize doru yola kmtr. Yolculuu bir yldan fazla srmtr. 1457de hakknda
daha fazlasn bilmediimiz bir ekilde Dou Akdenizin eitli yerlerinde ikmet
ettikten sonra, some green pepper and other spices to have setand savn in England (as the
fame want) edinmitir. Fakat yolculuk trajik bir ekilde sona ermitir, ama bu sefer frtna
yznden deil de, Cenevizlilerin kskanlndan tr ( 441 )- Bunlar ngilize'Malta
civarnda pusu kurmulardr ve gemisini yamalamlardr. Sturmy de bu macera
srasnda yok olmutur.
1461 de ngilizler Napolide Franszlar ve Almanlarla ortak bir konsolosluk
amlardr ( 442 ); ayn yl sadece kendi hesaplarna bir bakasn da Marsilyada
kurmulardr ( 443 ). 20 yl kadar sonra esas konsolosluklarn Pizada amlardr;
kukusuz bu onlarn Piza, Floransa ve Toskanaya dayanarak Ceneviz ve Venediin
Dou Akdenizdeki ifte tekellerini krmann peinde olduklarnn kantdr. Geriye
ynelerek Robert Sturmynin de 1446da Pizza merhalesinden yararlandn kaydedelim

(jn
Ancak ngiliz ilerlemesi yava olmutur; ve onlar da kukusuz dier tm yeni gelenler
gibi, bakalarnn hizmetine girmek durumunda kalmlardr; Cenovann deerli
Caratorum Maris'i bunu akla getirmektedir ( 445 ). Fakat bu yava gelime, uzun
gzerghlar boyunca sunulan eitli hizmetler ve hacimli ve dk fiyatl mallar
hakknda yeterli kantlara sahip deiliz. ngilizlerin dierlerinden daha abuk ve daha az
maliyetle Dou Akdenize baharatlarna, Girite ve deerli araplarna ulam olmalar
mmkndr. Fakat onlar iin herey bir gnde gereklememitir: rnein 1535ten nce
Barselonada olamayacaklardr^ 46 ). Ve ancak XVI. yzyln balarnda onlara ait mallar
yaygnlk kazanabileceklerdir: kurun, kalay, tuzlu balk, kyl kumalar -ve imdiye
kadar sanlandan daha fazla miktarlarda-( 447 ).

Baar dnemi (1511-1534)

151 1-1534 ( 44 *) dneminde Dou Akdenize yaplan yolculuklarda, teknelerin adlar,
hikyeleri, yolculuklar srasndaki olaylar tarafmzdan iyice bilinmektedirler. Bristol ve
Southampton limanna kaytl Christofer Campion, Mary Georg, Mary Grace, Trinity,
Mathew of London ve birka dier gemi Sicilya, Girit, Sakz, bazen Kbrs ve ayn
zamanda Trablusam ve Beyruta dzenli seferler yapmaktaydlar. Bunlar Akdenize
ynl kumalar, her renkten kersiler gtrmekteydiler; dnte ise karabiber, baharat,
ipek, hamlat, Malvoisie arab, misket arab, tatl zeytinya, pamuk, hal gtrmektey
diler. Bunlarn yolculuklar sk aralklarla yaplmaktayd. Sakz mavna sahipleri Ocak ve
ubat 1531 de Cenovaya ne mutlu ki, Msr ve Suriye'den gelen bir ngiliz tfvesinden
baz mallar (fakat ok iyi durumda deil) aldk diye yazmaktadrlar ( 449 ). Tabii ki
ngilizler Dou Akdenizde yalnzca kendi tekneleriyle ticaret yapmamaktadlar;
414

mallarn ou zaman Venedik kalyazolarna, Raguza, Girit, spanyol hatta Portekiz

teknelerine emanet etmektedirler ( 45 ).
Denizin br ucundaki balant noktalar olan Sakzda ngilizler 1552ye kadar bir
temsilci bulundurmulardr ( 451 ). 1592de ( 452 ) yolculuk ve keif ykleri koleksiyon
cusu Richard Hakluyt, 1554de Londra limanndan Mathew Gonson'a f ustas olarak
alnm John VVilliamsondan, ayn yl Girite ve Sakza yapt yolculuun yksn
dinlemitir. Bindii tekne (300 ton ve 100 kii) o tarihlerde byk saylan bir gemi olup,
160 tonluk bir short ship olan Hoty Cross ile birlikte seyretmektedir. Her iki gemi de uzun
yolculuktan bir yl sonra o kadar zayflam flarn iindeki zeytinya ve arapla
dnmlerdir ki, bunlar karaya kartmadan nce baka kaplara almak gerekmitir.
Fakat mal mkemmel durumdadr, zellikle de o zamana kadar ngilterede (konuan
yal bir adamdr) bir benzerinin ancak nadiren grlebildii krmz bir Malvoisie
arab. Ayrca Trk hallar, baharat ve pamuk da geminin yk arasnda yer
almaktadr. Holy Cross yolculuk srasnda o kadar sarsalanmtr ki, rhtmda rmeye
braklmtr.
Hakluytun toplayabildii kt ve mektuplarn bolluu ve gzlemlerindeki allm
kesinlik, bizi Rnesans dneminde Dounun kaplarna kadar uzanan ngilizlerin
Akdeniz yolculuklarnn skl konusunda temin etmektedir. ngilizlerin Akdeniz trafii
151 1-1534de baarl bir noktaya ulam, 1552ye andsome what longer devam etmi, ve
aniden kesilmitir, given verdr ( 453 ). Hakluyt Derleme'sinde izleyebildiimiz sonuncu
yolculuk Aucher adl kayk tarafndan yaplandr (1551); bu yolculuk kaptan Roger
Bodenham ( 454 ) tarafndan hareketli olarak nitelenmektedir. Ocakta ngiltereden yola
kan kayk ilkbaharda Girit limanlarndadr ve bunlarda buday ykl birok Trk
yelkenlisi aceleyle gidip gelmektedirler. Yklerini Sakza gtrecek olan kayklarn
refaketinde ngiliz teknesi; Cenevizli tccarlar, mastika (sakz) ekim alanlar, ipek rt
endstrisi ve ok saydaki tekneleriyle hala Dounun en faal merkezlerinden biri olan
Adaya ulamtr. ngiliz kay Trablusgarptan dnmekte olan muzaffer donanmann
nnden giden Trk kadrgalarndan kurtulmak iin adadan ucu ucuna ve aceleyle
ayrlmtr. Yoluna Girit zerinden devam etmitir; burada gerektiinde aday
savunacak arzi askerler olan, dizlerine kadar izme giyen; kama, ok ve yay tayan ve
domuzlar gibi sarho olan dal srgnMeri grmek mmkndr. Tekne daha sonra
Zanta, Messina, Cadiz'e urayarak ngiltereye ulamtr. Deeri olan bir ayrnt: iki yl
sonra, 1553de Kuzey Rusyada Duna nehri azna yanaacak olan RicharChancellorda
bu yolculua katlmtr. Fakat ykde ngiliz yolculuklarnn askya alnmasn
aklayan geerli bir ey boyuna aranmaktadr. 1552de Dou Akdenize yaplacak bir
yolculuk iin kiralanan Jesus de Lbeck ve Mary Gonson'n yolculuklar hakknda da ok
kesin eyler bilemiyoruz ( 45S ). John Lockeun 1553te Kudse yapt yolculuun yks
ok yararl olmakla birlikte, Cadizde bir ngiliz gemisi tarafndan terkedilen, sonra
Venedie ulaarak burada Signoriaya ait bir hac gemisine binerek Kutsal Topraklara
ulaan tek bir kiiye ilikindir. Dn yolu onun iin birok duraa urama frsat
olmutur ve bunlar hakknda canl resimler kartmtr, rnein kuzeyli, Flaman ve
Alman haclar grubunun Denizin araplarnn etkisiyle bakl nihayetsiz kavgalarn
anlatnda olduu gibi ( 456 ).
Richard Haklut ngilizlerin Akdenizden ekilmelerini aklayabilmek iin Sakzn
1566da ve Kbrsn 1571 de Trklerin eline gemesini gndeme getirmektedir ve bu
aklama ngiliz tarihiler tarafndan benimsenmektedir ( 457 ). Fakat 1552-1566
arasndaki duraklama nasl aklanabilir? ngiliz yolculuklarnn duraklamas (1552
1573) fiilen kabaca Trk ilerlemesiyle (1538-1571) akmaktadr, fakat belki de
aklamasn bu olguda bulmamaktadr.
415

Hereyden nce ngiliz duraklamasnn ekonomik nedenleri bulunmaktadr, bir kere

1540-1545li yllardan itibaren dnya ekonomisinde bir daralma meydana gelmektedir ve
yzyln ortasnda inkr mmkn olmayan bir ngiliz bunalm sahnededir; bu hi de
bilinmeyen birey deildir, nk yzyln ortasndan itibaren oluum halinde olan ve
Chancellorn keif yolculuu vesilesiyle muhtemelen 1552de ( 458 ) kurulan Merchant
Adventurers ortakln aklamann sz konusu olduu her seferinde ileri srlmektedir.
Bu yolculuk ilk nce Kathay (in) ve baharatna ynelik olmak zere tehlikeli kuzey
ynn tutmutur. Rastlant bu abalardan Rusya ticareti macerasn kartm ( 459 )ve
bu yoldan Dou Akdeniz ticaretinin yolunu saptrmak zere yararlanmak dnlm
tr. lem ta bandan itibaren bir ekonomik skntyla, ngiliz mallarnn fiyatlarndaki
dle ve deerli koloni rnlerinin gelilerindeki yavalama zerine, bu mallara kar
olan yabanc talepte meydana gelen azalmayla baa kabilmek iin yaplmtr. Belki de
dorudan doruya ngiliz piyasalarndaki ticaret koullarnn incelenmesi, bir Londra
tccar iin artk Akdeniz Ticaretinin neden verimli olmadn ortaya koyacaktr, nk
bu onlarn olay terkedilerinin aikr nedenidir. Trkleri itham etmek ok mantkl
deildir. Engel daha ok Akdeniz tamaclarndan ve Avrupay bir ucundan dier
ucuna kateden yollardr, bu zor yollardaki genel konjonktrden gelmektedir.
Gerekten de, yzyln ortasyla birlikte eski baharat yolu yeniden canlanm ve
gelimeye balamtr. Artk Akdeniz karabiberi Bat denizinin kysna ulamakta,
Lizbondaki kral-tccarn karabiberini Atlantie itmektedir, fakat ikisinin arasnda bir
snr izgisi meydana gelmektedir. Bylece XVI. yzyln ilk yarsnda ( 29 ) ve belki daha
sonralar da, Akdeniz karabiberi Anverse ulamaktan geri kalmamtr. 1510da bir
gemi skenderiye ile Anvers arasnda dorudan balant salamaktayd ( 30 ). 1540larda
Akdeniz karabiberi Escaut pazarndaki fiyatlar zerinde etki etmekteydi. Ayn yl
Fransaya kar bir karabiber ablukas denemesine girien beryallar ( 3I ), Marsilyadaki
rakip trafii tevik etmilerdir; I. Franois bu trafii korumaya arzuluya benzemektedir,
nk 1541 Maysnda Portekizlilerin baharat konusundaki vaatlerini ve nerilerini
reddetmitir. Bir Venediklinin bildirdiine gre I. Franois bylelikle alSignor Turcoyu
memnun etmek ve Anversin yle gozKuyor ki, dnyann birinci kenti haline gelecei
Flandrea yardm etmek istemitir ( 32 ). Her hal- krda 1543 ylna ait Marsilya
ihracatna dair rakamlar Lyona -ve muhtemelen tesine- olduu kadar, Toulouse
ynnde de yaplan sevkiyat iaret etmektedir ( 33 ). 15 65te Marsilya sevkiyat Rouena
ulamtr ve Bordeaux araclyla yeniden satlan Portekiz karabiberiyle Toulouseda
rekabet etmektedir ( 34 ). Yzyln ortasna doru Franszlar ve ngilizler zellikle Rouen,
La Rochelle ve Bordeauxda baharat mbadele etmektedirler ( 35 ). Tabii ki mbadelede,
farkl kaynaklardan gelen farkl rnler sz konusudur. Koullar bazen birini, bazen de
orn avantajl hale getirmektedirler. rnein 1559da %10 ad valorem gmrk
vergisi konulmas, Kastilya piyasasnda Lsitanya (Portekiz) karabiberini kt duruma
sokmutur, fakat ok yakn olmas nedeniyle gene de Yarmada piyasasndan
silinmemitir ( 36 ). Yzyln sonunda Livornonun yapt ithalat ayn izlenimi edinmemi
ze yol amaktadr, yani Fransz-ngiliz mbadelesine konu olan karabiberler farkl
mallardr, bunlar rekabet etmekte fakat birbirlerini dlamamaktadrlar. XVI. yzyln
sonunda ve hatta daha da telerine kadar, fiilen tek bir Avrupa karabiber piyasas
olmutur ( 37 ). te Floransaya yerlemi bir spanyol tccarn tesadfen rastlanlan bir
sz (29 Kasm 1591): naos de Ynidas'm Lizbona gelmedikleri haberi zerine bu yl
baharat fiyatlar artmtr, sadece karabiberin fiyat deimedi nk, Venedie Dou
Akdenizden bol miktarda geldi diye kaydetmektedir ( 38 ).
nkr mmkn olmayan nokta, Akdenizin karabiber ticaretinden byk bir
paray, hatta en byk paray kendi lehine tekrar toparladdr. Dou Akdeniz ticareti
416

gelimektedir; kimi ran krfezinden, kimi Kzldenizden gelen ok sayda kervan bu

ticarete can katmaktadrlar. Ve bu yollarn nihayetinde, Akdenize bakan iki ifte kent
bu ticaret sayesinde yaamaktadrlar; bir yanda Halep ve faal iskelesi Trablusam, te
yanda da Kahire ve liman skenderiye, bu sonuncusu hemen yan bandaki muazzam
bakentin koskoca yaknlndan tr adeta z boaltlm gibidir. Bat cephesinde,
trafiin yeniden canlanmas, en ok, o ann efendisi olan Venediklilere yaramaktadr,
onlarn arkasnda Marsilyallar ve Raguzallar figran gibi kalmaktadrlar. Venedikli
tccarlar, ilgi ekici bir ekilde kara ilerine bile girmekte, skenderiyeden Kahireye
(15 5 2) ( 39 ) ve ama (bu kent gerilemektedir ve zaten garbugli'nin bireysel entrikalar
buradaki Venedik kolonisinin ilerini kt duruma sokmutur) ( 40 ), Irakn kervan
yollarnn mahreci olan Halebe kadar ierilere girmilerdir. Msrdaki harekete, ok
zengin rakipler olan ve eer frsat verilirse sadece byk kervan kentlerindeki ticaretin
tartlmaz efendileri olmakla yetinmeyip, Hrstiyan alemine doru olan trafii ele
geirecek olan, Kahirenin Yahudi arac ve toptanclarndan kurtulma arzusu yol
amtr. Zaten Avrupa toptan ticareti ou zaman bunlarla ibirlii halinde almak
zorunda kalacaktr ( 41 ). Bu yerel rgtlenme sorunlarndan bamsz olarak, Venedikli
tccarlar Halep gibi, Kahireye de gelileri, bu i pazarlarn refahna; kapitalistlerinin,
kervan balantlarnn ve bu balantlarn tesinde Arap tccarlarn Hindistan ve Dou
Hind adalarndaki etkin satn almalarna delalet etmektedir. Akdeniz Okyanustaki
hzinelerini geri almtr.

Dou Akdeniz ticaretinin yollar

Binlerce belge bu geri almay kantlamaktadr. Ancak genellikle ters kanaat geerli
olduundan, baz ayrntlarn karklk yaratabileceklerini iaret edelim. Buralarda
kaybolmamak iin, Halep ve Kahirede sona eren iki yolun birbirlerine her zaman rakip
olduklarn bilmek gerekmektedir; biri kapandnda teki almaktadr. Oysa Halep bu
genel toparlanma yllar boyunca, ran yolu zerinde olmaktan tr sknt ekmektedir
-zellikle 1548-1555 sava dneminde bu sknt daha da artmtr- ve ayrca Hrmz
yolu zerinde bulunmak ikinci bir sknt kaynadr, nk buras Portekiz savann
yoludur. Trk-Portekiz sava esnasnda, 1560tan 1563e kadar olan dnemde, Basra
kervanlarnn arl enaza inmitir ( 42 ). Halebin birgn mreffeh ( 43 ), ertesi gn
anormal bir fiyat artyla perian ( 44 ) olmasnda alacak bir yan yoktur. 1557
Temmuzunda Raguzal firma temsilcisi Christofarro Allegretti, cesaretinin krldn ve
Msra gitmeye karar verdiini bildirmitir. Bu Halep lkesinin hibir zaman mal
bakmndan bylesine boaldn bilmiyorum, ylesine bir boalma ki, sabun ve kl
dnda hibir ey bulunmuyor. Mee palamudu burada 13-14 dka etmektedir, imdi 4
Fransz gemisi geldii iin (Trablusama) fiyatlarn havalara frlayacan sanyorum.
nk u anda hangi fiyattan olursa olsun satn alarak herkesi iflas ettiren 8 Fransz
gemisi daha var ( 45 ). ki yl nce, 1555de, belki de Trk-ran savalarnn sona ermi
olmasndan tr, birok Kuzey Afrikal ve Venedikli Halep tccar son passati in le
Indie, Hindistana gitmilerdir ( 46 ). Kukusuz btn tccar ve yolcular Raguzalmz gibi
davranmayarak, yollarna devam etmilerdir. 1560ta Lorenzo Tiepolo ( 47 ) Haleb'e
geldiinde atl 250 tccar tarafndan karlanmtr. 1563 Kasmnda Venedik balyozu
Peradaki sarayndan galee grosse'leri Suriyeden Venedie doru yola ktklarn
bildirmitir ( 48 ). Bir nceki yla ait bir Venedik raporu Halepte 5.000 dokuma iisi
olduunu bildirmekteydi ( 49 ). Bu bunalmlar ne olurlarsa olsunlar, kent byk bir ticaret
ve endstri merkezi olarak kalmaya devam, etmitir. Ve zorluklar onun kiisel
sorunlardr. Bu sorunlar ou zaman Dou Akdenizin tmn ilgilendirmemekte
dirler.
417

Akdeniz Akdenizlilerindir
ngilizlerle birlikte, Cebelitark tesinden szanlarn hepsi Akdenizden kaybolmu
lardr. Kocaman bir sprge hepsini sprme ve geride Dieppli bir nave, kk bir
Brton gemisi, St.Malolu bir yelkenli gibi biraz toz kalma benzemektedir ve her yer
aniden boalm gibidir. Akdeniz yeniden, 1553-1573 arasnda 20 yllk bir sre iin,
kendi evinde ileri kendi stlenmektedir. Deniz yoluyla yaplan btn hacimli hizmetler;
tuz, tahl, yn, deri gibi can skc tamalar, o tarihlerdeki rolleri artmakta olan Raguza
tekneleri tarafndan salanmaktadr -1535 ve 1541 de V. Carlosun Tunus ve Cezayire
ynelttii donanmalarda olduu gibi-; ayrca saylarnn giderek artt kesin olan
Venedik tekneleri de bu iin bir ksmn yklenmektedirler (bu teknelerin bilinen
tonajlar 1498de 26.800 botti; 1560ta 29.000 ve 1567de 53.400 bot t idit) ( 46 ). Bu
rakamlar ok ey sylemektedirler: Venedik Atlantik kkenli emek-gcnn Denizi
terketmesinden doan boluu doldurmutur. Raguza iin de ayn farkna var
geerlidir: yk gemisi filosu 1540ta 20.000 carri gelmektedir; ayn filo 1560-1570
arasnda 35.000 carri arla karak zirvesine ulamtr ( 46 ). Btn bu yeni yk
gemileri tam da gerekli olduklar zamanda ortaya kmlardr. Bu durum ayn zamanda,
ok uzakta Atlantikte ve Kuzey Denizine kadar olan alanda byk Akdeniz teknelerinin
yeniden belirmelerini aklamaktadr.

Aslnda bu yolculuk gneyliler tarafndan hibir zaman tamamen terkedilmi deildir

( 462 ). 15 3 3de Venedikte sona erenler resmi yolculuklardr, zel olanlar deil.
Franszlararas bir mektuplama, 1547de byk Venedik aw/ , larnn yaknda yola
kacaklarn bildirmektedir ( 463 ). Mart 1548de ayn mektuplama baz arragonsoyes
(Raguzal) veya Venedikli nauf\ann" Antonea (Southampton) geliini haber vermek
tedir ( 464 ). 1550lerin, bundan da iyisi, 1560lardan sonra, bu yolculuklar artan bir sklkla
bildirilmeye balamlardr. 1551de ( 465 ), Venediin nde gelen soylularndan birka
Alessandro ve Giustiniano Contarini ile Alvise Foscarini Fransa kralnn ngiltere
yolundaki teknelerinden birine elkoymasndan yaknmaktadrlar. Mays 1552de
ksmen Biscayell, ksmen Portekizli ve Raguzal, iyi durumda ve iyi donatlm olan on
veya oniki nave henz hazrlk halinde olan ana filoya katlacaklardr ( 446 ). 17 Ekim
1552de consoli Veneziani a Londradan iyihaberler gelmitir ( 467 ). 155 3-1565 arasnda 13
Ceneviz gemisi (ki bazlar 500 ton tayabilir) Civitavecchiadan Flandrea ap
tamaktadrlar ( 468 ). 20 Haziran 1566da Londra yolculuu yapan tccarlar konsolos
seimi b imini tartmak zere Venedikte toplantya arlmlardr ( 469 ). 3 Aralk
1557de Batdan Cadize gelip, zorunlu olduu zere Livorno veya Cenovaya gidecei
yerde Napoliye kaan bir hourque sahibi Cenevizli bir kaptann hilekrlndan,
Cenevizin bizzat kendi yaknmaktadr ( 47 ). Mays 1558de Franszlar Le Havre akla
rnda Floransaya ait bir nave, Sta. Maria de la Nunziata Anversden Livornoya gitmitir ( 472 ).
Francisco de Molinin yaynlanmam hatrasnda 21 Mart 1566da Jacomo Foscarini ve
Jacomo Ragoziniye ait byk bir gemiyle yola ktn sylemektedir; gemi Zantaya
gitmi ve burada tamamen kuru zmle (uve passe) yklenmitir, bin botte'Yk bir
gemiyi tamamen bylesine bir malla doldurmak bana dikkat ekici birey olarak
gzkt demektedir. Yolculuk Malta, Majorka, Malaa, Cadiz, Lizbon zerinden
srerek Margatada sona ermitir ( 473 ). Mal burada boaltlm ve Londraya
gnderilmi, gemi Ekimde tekrar yola kmtr. Geminin denizdeki, zellikle tekneyi

1566

1569

\\

[S
C

-AS

r,

txr . ^ ^

1567

1570

----- 3 A

j & r ' "

"

<

'

>^>

r"
?Pt ). ; _~li

Kaunai a h c
o ^ 53 CenovadakI deniz sigortalarna dair bir stcl
Kaynak A d S , Cenova, San Gorgo Securtatum 1565-1571

419

msadere ettikten sonra onu kendisi iin Flandrea gnderen spanya hizmetindeki kt
maceralar bizi ilgilendirmemektedir. .1567 Temmuzunda, Malaada Cadiz iin mallarla
ve ngiltere iin Girit arabyla ykl byk bir Venedik navesideazdaha msadere
edilecektir. 1569da Kuzey yolu zerinde ayn anda alt Venedik teknesinin bulunduu
bildirilmitir ( 474 ). Bunlarn tonajlarna dair bildiklerimizden, bu gney kkenli ticaretin
bykl hesaplanabilir. Ayn yl (1569) iki tekneye, La Rochelledeki Huguenot
korsanlar tarafndan elkonulmutur (130.000 eklk yk ve tuzun altnda saklanm 70
para topu olan 1200 tonluk Justinana adl nave ile kk Vergi adl tekne) ( 475 ); bu
yaknmalara, kt teatisine vesile olmu, bizim iin de Signoria ile kuzey adas
arasndaki kesintisiz ticaret hakknda ek bilgiler edinme frsat salamtr. Kesin olarak
bilemediimiz bireyi, carisee'lerin dn navlunu iinde yer aldklarn reniyoruz
( 476 ), bu ayrnt Alba dknn Alak lkelerdeki brolarnn gzlerinden kamamtr
( 477 ). Alba dk Austosta ngilizlerin spanyayla savaa girmeleri tehlikesi karsnda,
ynl kumalarn Venedik veya Raguza tekneleriyle ihra ettiklerini yazmaktadr.
Bunlar hem Okyanusta, hem de Akdenizde kazalar ve korsanlarn srprizleri hari,
demek ki tarafszlarn ayrcalklarndan yararlanmaktadrlar. Mays 1569da Lond
radaki spanyol elisi, Venedik teknelerini ngiltereden bir an nce yola kmalar
konusunda tevik etmektedir ( 47s ), nk ngilizi yakalayabilmek ve onu hizaya
getirebilmek iin Venedik ve Raguza teknelerinin gidi-gelilerini engellemek gerekmek
tedir. Huguenotlarn onlara bu konuda yardm etmeleri olduka gariptir ( 479 ).
Fakat bu yeniden domakta olan trafik konjonktrn rnuar. 1550den
(yuvarlanm bir tarih) 1570e veya daha dorusu, 1575e kadar bu konjonktr aikr bir
gerilme halindedir. Herkes iin iler ktdr. Fakat herkes kendi iini kendi grmek
zorunda kalmtr. Ama zenginler galip gelmektedirler, nk dierleri boulurken
onlar bunalm amlardr. Byk Akdeniz teknelerinin bana gelen allm ve
felketli kazalara ramen, bunlar darbelere dayanm ve i ile d balantlar salamaya
devam etmilerdir. Ve sonra ekonomik bakmdan iyi zamanlar geri gelmilerdir. Eer
basitletirme ihtiyacna kendimizi kaptrmazsak, Akdenizlilerin kuzeye doru olan
yolculuklarn durduran veya en azndan nadirletiren olgunun, refahn bir geri dn
olduunu syleyebiliriz. Yzyln sonunu ayaa kaldran muazzam boom esnasnda
zenginler baz devlerden vazgeme lksne sahip olmulardr. ngiliz, sonra da
Hollanda tekneleri yeniden Akdeniz yolunu tutmulardr, ama bu kez XVI. yzyln ilk
yarsnda olduundan daha geni lekte.

ngilizlerin 1572-1573te geri dnleri

ngiliz tekneleri en ge 1573te Akdenizde yeniden ortaya kmlardr. Bizim iin
Livornoya ilk gelilerini bu tarihte kaydetmekteyiz. Belki de baka yerlere daha nce
gelmilerdir. Bir ngiliz Nevvfoundland (Terre Neuve) balk teknesi 1572de
Civitavecchiaya gelmi olabilir ( 480 ). Patronu Giovanni Scotto, inglese olan Swallow adl
nave ( 4SI ), her hal- krda Londra ve Southamptontan ykledii carisee balyas, 2
varil ilenmi kalay, birka pamuklu kuma, 37 f krlm an, 5 tane btn an, 380
kurun paras ve bir varil tuzlanm dil ile 25 Haziran 1573de Livornoya gelmitir.
Grld zere bu mtevazi bir yktr. Sahibi Sterlich olan St. Mary of Grief 20
Temmuzda Cadizden ykledii mallarla gelmitir. 16 Aralk 1573te Livonoya varan
Kile Londradan kurun, soda, ynl kuma ve kalay getirmektedir; bunlarn hepsi de
-ayrntlar deerlidir- Cenevizli tccarlara yneliktir. Bu mtevazi ngiliz teknesi tek
balarna ngiliz ticaretinin ileride ne olaca hakknda bilgi vermektedirler: ynl
kumalar, kurun, kalay. Gelecein bunlara kataca; saylamayacak kadar ok ringa,
420

morina, tuzlu somon flar olacaktr. Kurulan iliki artk bir daha kopmayacaktr. 1573
ylna ait Livornoya ilikin dkmler 3 tane ngiliz gemisini bildirmektedirler; 1574te
bu say dokuza kmtr; 1575te iki (bu yla ait denetimimiz ok hataldr); 1576da ;
1578de be; 1579da dokuz; 1580de iki; 1581 de on; 1582de on; 1583de drt; 1584te
alt; 1585de sekiz; 1590-91de alt; 1591-92de ; 1592-93de onalt ngiliz gemisi
grlmektedir. ngilizler Denizin yolunu yeniden bulmulardr.
Bu dn, giri kaps olan spanyada hi, Akdenizde de hemen hemen hi
mertebesinde bir aklama bulmaktadr. Acaba bu dn yuvarlak teknelerin yelkenle
rinde ve onlara komuta eden sistemlerde meydana gelen iyilemelerin rn mdr? Bu
iyilemeler XVI. yzyln ortasnda kazanlm hale gelmiler ve tavr aniden deien bir
denizde bu teknelerin daha kolay ynetilmelerine olanak salamlardr. Veya eer
Livorno portate'leri kaytlarna bakarak (u beyaz ringa, kurun ve kalay boaltmalar)
Akdenizin, aln, oru gnleri aln ve silah aln bastrmak zere giderek artan
bir ekilde, ngiliz kaynaklarna muhta bir hale geldiini syleyebilir miyiz? Bu
dnemde tun toplarn, demir toplarn yerini almaya baladklar bilinmektedir. Her hal krda kalay ve kurun talebinin Akdenizin heryerinde, Mslman lkeleri, Rusya ve
Hrstiyan Akdenizinde genel olduu kesindir. 1580den itibaren Sicilyada duran ngiliz
teknelerinin, stanbuldaki top dkmhanelerine gerekli olan kalay gtrdklerinden
kuku duyulmaktadr ( 48: ). ngilizler Napoliyi ( 483 ) de beslemekte ve Maltada iyi kabul
grmektedirler, ancak bu iyi kabul 1581de, patronu Peter Baker olan demir, elik, tun,
kalay ykl olan The Roe adl ngiliz kay ile 1582de Reynolds adl kayn biraz sert
muamelelere boyun emeleri sonucunda kurulan temaslarn rn olarak ortaya
kmtr ( 484 ). Malta valyeleri 1582 ylnn Temmuzunda ngilizlere, kaaklk
yapmamalar kouluyla, adayla serbeste ticaret yapma ve Dou Akdenize gidebilme
iznini vermilerdir. Bu ltuf tabii ayn zamanda kesin sipariler vermeye vesile de
oluturmutur; barut, akmakl tfek, gherile, kalay, elik, demir, bakr, beyaz carisee,
kadrga, yelken direi, ayn zamanda ngiliz tccarlarn coal of Ne\vcastle diye
evirdikleri rosetia, yani yer kmr. te ngiliz kmrne kk bir ayrnt ekleyen bir
yk.
Fakat ngilizlerin Denize dnleri zellikle, rnein Toskana byk dknn
onlar Livornoya davet etmek zere 1576 ve 1578de yaptklar gibi ( 485 ), kesin arlara
bir cevaptr. Ayn ekilde, 1578-79da Reform kampna gemi olan ve ngilteredeki
talyan bankac ve iadamlarnn sonuncularndan biri olan u Cenevizli Horacio
Pallavicinonun arlar da etkili olmutur ( 486 ). 15 7 8de bir baka Cenevizliyle, Anversli
Battista Spinola ile ortak olarak Flandre devletine (o tarihlerde buras II. Felipeyle
balarn kopartmtr) Londra kenti tarafndan garanti edilen 350.000 florinlik bir bor
vermitir. Bunun karlnda Pallavicino alt yl sreyle ap ihracat tekelim elde etmitir
ki, bu da II. Felipenin devletindeki aplarn aleyhine olmaktadr. Demek ki spanyann
tepki gstermesi iin iki nedeni bulunmaktadr: hem kendi ticaretini kurtarma, hem de
krn ne ie yarayacann nceden bilindii asilerin iyi i yapmalarn nlemek.
Pallavicino zorluklar nceden grerek Cenova, Milano ve spanya limanlarnda sahip
olduu ap hemen kuzeye sevketmeyi dnmtr. Yaz sonunda 7.000 kantarlk Santa
Maria lncoronata adl nave'yi gneye Alicante, Carthagena ve Cadize, stokunun bir
ksmn almas iin gndermitir ( 487 ). Durumdan haberdar edilen Katolik Kral
Milanodan soruturma yapmaya ve spanyadan ap dolu olarak geen teknelere
elkoymaya hazrlanmaktadr ( 488 ). Tuzak kurulmutur, fakat Cenevizli bizzat Alicantede durumdan haberdar olmutur. Bu durumda deerli ap nakli iini ngiliz gemilerine
yaptrtmaya karar vermitir. Gerekten de b tekneler dnte zarara uramadan
Alicanteye gelmiler ve toplam yedi gemi ile Mart 1579da Londraya 14.000 kantar mal
421

gtrmlerdir (bu, gemi bana 2.000 kantar, yani 100 tonluk bir su ekimi
vermektedir). Maln tamam 60.000 ek etmektedir. te yandan, eer bir baka belgenin
anlam zorlanmazsa, Pallavicino Almanya zerinden Flandrea kadar 2.000 kantar daha
gndermie benzemektedir ( 489 ).
Tartmaya getirilmesi gereken bir baka belge: 26 Ocak 1580 tarihli bir Venedik
Senatosu kararnamesi ( 490 ), bu belge birkez daha nebaht bunalmn gndeme
getirmektedir: Senatrler son savatan nce tccarlarmz Bat ticaretinde (yani
ngiltere) almak adetine sahiptirler, teknelerimizi Kefalonya, Zanta veGirit adalarna
gitmek iin kiralyorlar, buralardan Batya gtrmek zere kuru zm ve arap
yklyorlard ve dnte Venedik kentine carisee, ynl kuma, kalay ve dier mallar
getirmekteydiler. Bylece her yl ortalama 5 veya 6 tekne kuzey yolunu tutmaktayd.
Fakat savatan beri (yani 1571-73den beri) il detto viaggio e del tutto levato, ad geen
yolculuk tamamen kesintiye uramtr. Yabanc tekneler Venedik adalarna dorudan
gitmekte, oralardan kuru zm ve yeni arap yklemekte ve bu ii yaparken kuzeyin
carisee, ynl kuma, kalay ve gm sayesinde bu adalardaki baz Venedik
uyruklarnn su ortaklndan yararlanmaktadrlar.
Bu durumda 1571-1573 Venedik bunalmna tekrar dnmek gerekmektedir: bu
bunalm Dou Akdenizde Marsilyaya gze grnr, ama geici bir talih salamakla
birlikte, ngilizleri de Akdenize sokmutur. Fakat, Dou Akdenizde olduu gibi
Venedik eski yerini burada da abucak geri alabilirdi. Eer bunu yapmadysa bunun
nedeni, 1575 civarnda ekonomik konjonktrn iyiye gitmesi ve yukarda iaret ettiimiz
faaliyet kaymalarn kendisiyle birlikte getirmesidir. Yzyln sonuna kadar kukusuz
hala birka Venedik teknesi kuzey yollarnda grlecektir. 1582de baka birolayla ilgili
olarak (Terceiradan ngiltereye tamamen plak olarak gelen yz fakir Portekizlinin
lkelerine iadeleri) iki Venedik avesinin zikredildii grlmemi midir ( 491 )? Ekim
1589da Santa Maria di Gracia adl tekne (Venedikli veya Raguzal) Giritten ve
Rethimnondan ngiltereye gtrmek iin arap gtrmektedir. En azndan navlun
szlemesinde yazl olan budur ( 492 ). Fakat daha nce de akladmz zere, btn
itibariyle Venedik tpk dier byk Akdeniz kentleri gibi, giderek daha fazla miktarda
yabanc tekne ve denizci istihdam edecektir. Bu istihdam kuzey teknelerinin Akdenize
dnlerinin en iyi aklamasdr ( 493 ).

Trk-ngiliz mzakereleri: 1578-1583 (494)

ngilizler iin gemiyle Dou Akdeniz pazarlarna ulamak kalmt. R. Hakluyt
bunun, 1575te bu ie karar veren Londral iki tccarn, Edward Osborne ve Richard
Staper'in eseri olduunu iddia etmektedir. Bunlar stanbula kendi hesaplarna iki
acente gndermilerdir; John Vight ve Joseph Clements adndaki bu kiiler Polonya
yolunu izlemiler ve 1578 Eyllnde Lvvovvda Trk elisi Ahmet avuun heyetine
katlmlar, o da onlar gvenli bir ekilde 28 Ekimde hedeflerine ulatrmtr. Padiahtan
ngiltere kraliesine yazlm 15 Mart 1579 tarihli bir mektup elde etmilerdir.
Mzakereleri Londradan, stanbuldaki spanyol casusu Giovanni Marglianiden daha
iyi izleyen Bernardino de Mendoza, Kralienin 1579 Kasmnda Fransa tarikiyle
Padiahtan bir mektup aldn, bu mektupta birok vaadin yer aldn ve Kralieden
ok Hrstiyan Kral ile iyi ilikilerini koruyup daha sklatrmasn, Anjou dkyle
evlenmesinin (hi kuku yoktur ki, Franszlar bu tavsiyenin mektuba girmesi iin
bireyler yapmlardr) istendiini kaydetmektedir. Mektupta ayrca, kara ve deniz
yoluyla gelen ngiliz tccarlarna iyi kabul gsterilecei bildirilmektedir. Mendoza,
aslnda evlilik Trklerin umurunda deildir diye yazmaktadr; onlar asl ilgilendiren
422

ingilizlerin birka yldr Dou Akdenize getirmeye baladklar kalaydr, o olmadan

top dkmenin mmkn olmad kalay. Zaten bu madenden 20.000 eklk
doldurmu olan 5 gemi Dou Akdenize gitmek zere Londray terketmeye hazrdrlar
( 49S ). Kralienin 25 Eyll 1579 tarihli cevabi mektubu Richard Stanley ve Prudence adl
tekneyle yollanmtr ( 496 ). Zaman uygundur. Portekiz taht aktadr, II. Felipe
muazzam hazrlklarla meguldr. Elizabethin herkesten fazla endielendii II.
Felipedir. Trklere dayanmaktan baka zm yoktur. Hatta Elizabeth mzakereler
srasnda Trk donanmasnn denize almasn bile talep edecektir.
Ne olursa olsun ngiltere 1580 Hazirannda 35 maddeden meydana gelen ilk
kapitlasyonunu elde etmitir. ngiliz uyruklar iin kendi bayraklar altnda serbest
ticaret hakk elde edilmitir; ngilizler btn bunlarn Dou Akdenizdeki prestij ve
etkileri azalan Franszlara ramen; Franszlar da mteveffa Mehmed Paann
yardmlarnn rvetle salanmas sonucu elde edildiini sylemektedirler ( 497 ).
Franszlar yeni gelenlerin Fransz bayra altnda seyredeceklerine dair Trk vaadinden
tr, bu durum karsnda hayal krklna uramlardr ( 498 ). ngilizler ayrcalklarna
ok sk sarlmlardr, ve bu konuda geveklik gstermeyeceklerdir. Kasm 1580de,
herhalde bir talyan dnmesi olan Trk elisi ngiltereye varmtr ( 499 ). 1 1 Eyll 1581 de
Levan Company Edward Osborne, Richard Steper, Thomas Smith, William Garett ve
birka kiinin daha yararna olmak zere, kralie Elizabeth tarafndan rgtlenmitir.
Bu kumpanyann kurulmas Dou Akdenizde daha nce ticaret yapmaya girimi olan
ngilizlerle byk srtmelerin kmasna yol amtr, te yandan hemen hemen
kumpanya biiminde rgtlenmi olan ve Venedik ticaretinde yer alan tccarlar da
durumdan holanmamlardr. Fakat byk bir lekte rgtlenmi olan yeni ticaretin
krlar, tam da Moskova trafiinin ktye gitmeye, Danimarka teknelerinin 1582de
Saint-Nicolas krfezi ticaretini zorla engellemeye baladklar bir zamanda imdada
yetimitir ( 50 ). Kasm 1582de Londra limanna kaytl Susanna hediyeler ve Kralienin
Padiaha yazd bir mektubu gtrmek zere, stanbula doru yola kmtr ( 501 ).
Bunlar, Elizabethin Trkiye nezdine atad yeni eli William Harborne ( 502 ) tarafndan
gtrlmektedirler; Fransz raporlarnda Guillaume Harbron adyla geen ( 503 ) bu eli,
ngiliz davasnn salam nclerinden biri olacaktr. Sicilya ngilizin geiini ancak 15
Mart 1583te ( 504 ) renebilmitir, oysa Harborne o srada Ege adalarna varmtr bile.
3 Maysta William Harborne Padiahn ellerini pmtr vedeMaissein sylediine
gre ( 505 ) ona imdiye kadar hibir eliye olmad kadar itibar gsterilmitir. Ne
Franszlar, ne de Venedikliler u malicious and dissembling peoples ki, Harborneun
kansna gre bunlardan ayn zamanda ekinmek gerekmektedir, ona ve Dou
Akdenizde atayaca konsoloslara kar, son tahlilde birey yapamamlardr ( 506 ).

ngiliz deniz yolculuklarnn baars

Levant Company balangcndan itibaren krl iler yapmtr. lk biimi olan 11 Eyll
1581 patentinin ona verdii ekil altnda % 300e varan krlar gerekletirmitir ( 507 ).
1592den sonraki gelimeler daha da nettir, bu tarihten sonra kumpanya Ocakta, 1583te
kurulan szmona Venice Company ile birlemi ve ikinci eklini almtr ( 508 ). 15 9 5te
Levant Company'nin emrinde 15 gemi ve 790 denizci bulunmaktadr ( 509 ). Kumpanya
skenderiye, Kbrs, Sakz, Zantaya ve daha az bir sklkla Venedik ve Cezayire
uramaktadr ( 5I ). 1599da Kumpanyann sadece talyan sularnda 20 teknesi
bulunmaktadr. 1600de olaan filosuna 16 yeni tekne katmtr ( 5 ). Bu baarlar onun
paraszlktan yaknmasna, zorluklarnn bymesine engel olamamaktadrlar; bu
423

yaknmalar daha Elizabethin salnda 31 Aralk 1600de ( 5U ) ve ardl I. Jamesin

saltanatnn banda 14 Aralk 1605de ( 5I3 ), ayrcalklarnn yenilenmesinin arefesinde,
sanki rastlantym gibi ortaya kmaktadrlar. Bu zorluklar gerekten vardr:
yolculuklarn uzunluu; spanyann 1604e kadar sren husumeti; Cezayir korsanlarnn
meydana getirdikleri tehlike; durumlarn terketmeye kolayca raz olmayan Marsilyal ve
Venediklilerin iddetli savunmalar; Trklerin aalayc muameleleri ve stanbulda bir
eli ile Kuzey Afrika ile Dou Akdenizde bir dizi konsolos beslemenin kumpanyaya
getirdii ar yk. Ancak baar, ngiliz tccarlarnn ilerine ballklarnn, teknelerinin
mkemmelliinin, kumalarnn dk fiyatlarnn, rgtlenmelerinin kalitesinin kar
ln demitir. Onlara ait birka dzine tekne Douda ve Akdenizde Marsilyallarn
yzlerce ceviz kabuuyla zorlukla yapabildiklerini yerine getirebilmektedirler ( 5I4 ).
ngilizlerin 1591den itibaren iletmeye baladklar konvoy sisteminin dahiyaneliini;
stanbuldan yaptklar almlarn onlar aleyhte bir bilano salamasn; tccarlarnn,
kumalarnn kalitesi ve miktar konusunda aldatmaya hemen hazr Venedikli ve
Franszlara nazaran daha byk drstlklerini de gndeme getirmek gerekmektedir.
Daha ne Hakluytun eserinde yer alan, sonra da tarihilerin yeniden ele aldklar
btn bu delillerin deeri vardr. Ama buna ramen, ngilizler baharat nedeniyle iaret
ettiimiz zere, Dou Akdeniz ticaretinin yeniden canlanmasyla da buralara ekil
milerdir. Eski Akdeniz dkkn bir kez daha Atlantikteki korkun mcadelelerden
yararlanmtr ( 5I5 ). 1583-1591 arasnda ngiliz acentelerinin Suriye yollar zerinden
Hind Okyanusu, ran, Hind Adalar, Sumatraya kadar ilerlemeleri rastlant deildir. Bu
kayp ocuklara Yakn ve Uzak Dou yollar hakkndaki hayranlk verici tasvirleri
borluyuz. Msrda kaba kuma ticareti yapan ngilizler, bu scak lkede ancak nakit
para karlnda yararl bir ticaret yapabilirlerdi. Ayn zamanda burada inat ve
becerikli Fransz rekabeti karsnda baarszla uramlardr ( 5I6 ). Demek ki ngilizin
zellikle baklarn evirdii, ynelmek istedii Suriye yollar ile daha tesidir; burada
bir mala kar mal ticareti rgtlenmi ve bu ticaret mit Burnunun HollandalIlar
tarafndan ikinci kefi yznden hemen bozulmamtr. 1600de kurulan East India
Company'nin zaten Levant Companynin kz veya kz kardei olduunu kaydedelim ( 5I7 ).
Akdenizin gbeinde, Livornodaki rakamlar Kuzeylilerin artan baarlarn
belirlemektedirler. rnein Bat'dan gelen nave portate'sine dair u Livorno liman
dkm gibi (metin ok kesin olmayp, ngilizlerle HollandalIlar kartrmaktadr) ( Sl8 ):
1598 Ekim-Aralk dnemi iin 5.000 varilden fazla kurun, 5.613 fme ringa, 268.645
pesci merluzzi, 513 fardi pesci stocfiss sz konusudur.

Yzyln sonundaki durum

Yzyln sonunda ngilizler Akdenizin herye inde, hem mslman, hem de hrstiyan
alemindedirler; onlar buralara gtren veya buralardan uzaklatran tm yollar
zerinde, Avrupa veya Hind Okyanusu ynnde grmek mmkndr. 1588den itibaren
Bodan ve Eflk onlar davet etmektedir ( 5I9 ). Uzun zamandan beri Londra byk
tasarlar yapmaktadr ( 52 ). 1583te simgesel bir baar olarak Hercules (ki bu onun en
azndan ikinci yolculuudur) Trablustan imdiye dein hibir ngiliz teknesinin adaya
getiremedii en zengin yk getirmekteydi ( 521 ). spanyol, Rum, Marsilyal rehberler
yeni gelenlere, bir iskeleden brne. Denizin tmn fethetmede yardmc oluyorlard.
Limanlara ilk giriler genelde temkinli ve gizli olduklarndan bu birbirlerini izleyen
zaferlerin tarihlerini kesin olarak saptamk olanaksz olmaktadr. Marsilya 26 Kasm
1590da iki ngiliz teknesini limana kabul etmeye karar vermitir: kentin kuruna
ihtiyac olduundan ve hatta felketli bir dnemde bulunduumuzdan, bu kente giren iki

teknede bulunan mallar, mal sahipleri ve ktipleri satmak, boaltmak iin kente
girebilirler ve kent halkyla pazarlk yapabilirler ve ad geen teknelere yklemek zere,
yasaklanmam olmas kouluyla, istedikleri mallardan alabilirler ( 522 ). Kukusuz
ngilizler Marsilyaya ilk defa gelmemektedirler, nk onlara 1574den beri balant
halindedirler, ancak ilk kez piyasaya resmen kabul edilmektedirler.
Birka yl gibi ksa bir srede ne kadar da byk bir mesafe katedilmitir, 1589da bir
Ceneviz belgesi ( 523 ), Denizin btn kesimlerini kapsamna alan bir Intelligence
Service'in balca menzillerini iaret etmektedir. stanbulda William Harborne (bu o
tarihde Londra'dadr) ( 524 ); Cezayirde John Tipton; Maltada John Lucas; nihayet
Cenovada Richar Hunto. Ad talyanlatrlm bu sonuncusu Cenevizliler zerinde bir
katolik dman olduu izlenimini uyandrmtr, ok kurnaz ve ahlksz bir dman,
ayn zamanda gene ad ortaya kan Horacio Pallavicinonun casusu olma nne de
sahiptir (spanyolca olarak kaleme alnm metnimiz linteligencero demektedir). Ocak
1590da ngilizler yeni spanyol temsilcisi Juan Estafano Ferrarinin mzakereleri
sonuca ulatrmasn engellemi olmaktan sevin duymaktadrlar. te artk kendilerine
ait bir irketleri olacak kadar Akdeniz hayatna karmlardr. Ama kukusuz iktidar ve
g kullanm yoktur: Akdeniz hayatna bulama ngilizlere fazlasyla esneklik ve hi de
azmsanmayacak sahtekrlk (ama kim bunun dndadr ki?) getirmitir. ngilizler
slamiyet ve Hrstiyanla ait iki tablo zerinde ve hatta korsanln meydana getirdii
bir ncs stnde, ayn anda oynamaktadrlar.
ngilizler ilk andan itibaren korsan da olmulardr, hem de en dehetlilerinden biri
( 525 ). Daha 1581 de onlara ait bir yelkenli Trklere kar korsanlk yapmaktayd ( 526 ). 20
yl sonra, 1601 de Londrada bir rapor, Venediklilerin, Cenevizlilerin ve dierlerinin
ngiliz yelkenlilerinin yaptklar yamalardan ve bunlar Kuzey Afrika kentlerinde
satmalarndan yaknmalarn aktarmaktadr ( 527 ). Livorno, ngiliz-spanyol bar
antlamasndan sonra (1604), iten ekilmi ngiliz korsanlar iin iyi bir emeklilik yeri
haline gelmitir ( 52S ). Korsanln zayflarn ii olduundan kuku yoktur. ngilizlerin
yzyln sonlarnda yaptklar korsanlk, zengin nave'lerin ve zengin kentlerin denizinde
igal ettikleri yerin kkln gstermektedir. Bir ngiliz Akdenizi gibi bir
paradoksun ina edilebilmesi iin yzyllar gerekecektir; buraya bir ngiliz sava
filosunun girmesi iin 1620yi beklemek gerekecektir; ve Adadaki firmalarn ubeleri
olan ticarethaneleri Cenovada amalar iin de 1630-1640lar beklemek gerekecektir

Hansallar ve HollandalIlarn gelii

ngilizlerin evlerine dn kalay ticaretine baldr. Hansallar ve HollandalIlarn
ilk kitlesel gelii, Akdenizlilerin buday almlaryla ilgili olmutur. Bu girie Akdenizin
u kt kapclar olan spanyollarn beceriksiz ve etkin olmayan siyasetlerinden daha
ok, bir kez daha buday yol amtr, ama spanyollarn buday iinde de
sorumluluklar vardr.
HollandalIlar ve Hansallar uyaran 1586-1590 dneminde talyan hasatlarnn kt
olmas olmutur ( 53 ) ve belki de kuzeylilere bu konuda, Luzac ( 531 ), de Jonge ( 532 ) ve
Watjenin ( 533 ) hi de nedensiz olmayan bir ekilde varsaydklar zere, Yahudi
toptanclar ve araclar yardmc olmulardr. Fakat bunlar uygulamalarndaki ayrnt
lardr. Tpk giriimlerin Dantzig, Lbeck veya Hamburgdan kaynaklanmasnn da
ayrnt olmas gibi. Byk buday pazarlarnn kaplarn tutan, uzun zamandan beri
toDtan tahl ticaretinde uzmanlam bu kentlerin Akdenizlilerin arlarn duymu
425

olmalarndan daha doal birey olamaz. stelik Toskana byk dk 1590da temsilci
Ricardoyu, Lbeckteki granajo della Poloniaya sonra da Hollanda, Fransa ve
ngiltereye gitmekle grevli bir komiyle birlikte Dantzige gndermitir ( 534 ). Byk
dkn o yl kuzeye verdii muazzam sipari -sylenildiine gre 1 milyon altn- tek
bana kuzeyli buday teknelerinin gelilerini harekete geirmeye yetmitir. Daha sonra
trafik geni lde balamtr. Tarihiler 1591 de 13 yelkenlinin spanyol sularndan
geerlerken, Katolik Kraln onlara verdii pasaportlara ramen, msadere edildiklerini
iddia etmektedirler ( 535 ). 40 tanesi ise Livornoya varmtr ( 536 ). Giriimlerin ok sayda
olduklar hesaba katlnca, tm kuzey lkelerinin Akdenizden ykselen arlara cevap
vermelerine armamak gerekmektedir ( 537 ). 159 3 Livorno Portate listesinde ortaya
kt zere HollandalIlar, Hansallar, ngilizler tahl filolarna karmaktadrlar.

1593'TE LIVORNO DA KUZEY BUDAYI

Norve

Riga

Kukulu
yerie

c<*1
o
E
tu

Dntzig

ngiltere

12

CJ
*2

Hamburg

AmsterJam ve
Zelanda
Teknenin bal
olduu yer

HANSA
KENTLER

Anvers
ve Flandre

Tayc teknelerin dkm (kaynak: Mediceo 2079 P 150 v-160 v)

16

13

12

11

34
Teknenin yklen
dii yer

28
sadece
biri,
Zelandada

3
29

Livornoya aadaki gibi 73 tekne gelmitir: 6 Ocak(2), 9 Ocak (1), 12 Ocak (5), 13 Ocak (37), 14 Ocak
(4). 16 Ocak (1), 20 Ocak (8). 26 Ocak (3), 31 Ocak (1). 11 Mart (1), 14 Mart (2), 1 Nisan (1), 29 Nisan (1), 3
Mays (I). 5 Mays (I), 6 Mays (2). 12 Mays (1), 15 Mays (I). 1593 gemileri iin yol srelerine dair hibir
t-y iaret edilmemitir, fakat 1609-161 l'de (Mediceo 2079) halta olarak gerek yolculuk sreleri aadaki
gibidir: A. Amsterdam-Livorno (12. 6, 5, 5,8, 5, 32 gn, 16). B. Dantzig-Livorno( 14). C. Londra-Livorno
(4. 8). D. Brstol-Livorno (12). E. Plymouth-Livorno 28 gn.
Bu tablonun kendiliinden anlalan iaretleri (yolculuk srelerinin deimeleri -k yolculuklarnn
ncelii- tahln yeniden dalm merkezi olarak olarak Amsterdamn grnr rolnn iaret edilmesi)
olmas nedeniyle, bunlar bulma zahmetine katlanmas okuyucudan beklenmektedir. Ancak unlar
ekleyelim: 1- bu 1593 ylnda 6 ngiliz gemisi kurun, kalay ve morina'dan meydana gelen allm
yklerini getirmilerdir, fakat onlarn konvoylarnn arasna bir Hollanda teknesi (ngilterede
yklenmi) ve Lizbon'da yklenmi Kara Kartal adl bir Emden teknesi karmtr; 2- avdar ve buday
olarak toplam 15.000 ton tahl bu yl Livorno'ya indiren kuzeylilerin tekne bana ykleri yaklak 200
ton olmaktadr; 3- Tekne adlarnn dkm dinsel olmayan adlarn ezici nceliklerini aa
kartmaktadr.

426

Budaydan baharata:
HollandalIlar Akdenizi fethediyorlar
Ancak Hansallar ve HollandalIlar ayn anda gelmi olmalarna ramen, Denizi
sonuncular fethedeceklerdir. Ludwig Bentinin kitab ( 538 ) bunu iki kuzeyli halk
arasndaki rekabetle aklamaktadr. XVII. yzyln banda Hansallar devre d
kalmlardr ve tekneleri artk Malaa limanndan teye geememektedir ( 539 ).
Geriye bu bozgunun nedenlerini belirlemek kalmaktadr. beryallar ile kuzeyliler
arasndaki sava esnasnda tarafszlarn ayrcalkl konumundan yararlanan Hansallar,
kukusuz bu avantajlarnn 1604 ve 1609 anlamalarndan sonra kendiliinden
azaldklarna tank olmulardr. XVII. yzylda Avrupa savalar sayesinde Hansallarn
Denizdeki ticaretlerini yeniden geniletmeleri grlmeyecek midir? Fakat XVI.
yzyln sonunda birok baka neden bulunmaktadr. Acaba Hansallarn spanyaya ve
onun Okyanusa ilikin ilerine balanm olmalarndan tr m, onlar Dou
Akdenize kadar ekebilecek olan karabiber ve baharata ihtiya duymamaktadrlar?
Veya, Hansa birliine bal denizci kentlerin arkasnda gl endstriler olmamas,
Gney Almanyann Cenova ve Venedii tercih etmesinden midir? Veyahut da nakit
ktl m sz konusudur? Aklanmas gereken bir paradoksun sonucu olarak,
HollandalIlar 1615te ve kukusuz daha nceleri ( 54 ) Suriyeye amber, civa, zincifre,
bakr tel, demir gibi Alman mallarn gtreceklerdir. Hansallarn -kullansz
rgtlenmelerini gndeme getirmenin gerekli olduunu sanmyorum: tekne sahiplerinin
ve sigortaclarn ok sayda olmalar, Akdenizin heryerinde rastlanan bir durumdur.
Teknelerle ilgili bir sorun mu? Hansallar her tonajdan gemiye sahiptirler.
Ne olursa olsun, Hollandallar zafere ulamlar ve 1597ye doru Denizin ucuna
varmlardr. Bu yl spanyann dman Balthasar Moucheron, Fransz bayra ekmi
bir gemiyi Trablusama gndermitir ( 541 )- Ertesi yl, btn Hollanda tekneleri kral IV.
Henriden Trk limanlarnda Fransz bayra altnda ticaret yapabilme iznini elde
etmilerdir ( 542 ) (Hollandallar ilk kapitlasyonlarn ancak 1612de elde edebilecekler
dir). 1599da ( 543 ) Venedik konsolosu bu yl da gene bir Flaman teknesinin geldiini
beraberinde 100.000 ek nakit para getirdiini ve Venedik ticaretine kmsenemeyecek
bir zarar verdiini bildirmektedir. Konsolos, Alak lkeler tccarlarnn Suriyede kalp
kalmayacaklaryla meguldr; Hollanda konsolosu ise eer yurttalarnn Hind
Okyanusundaki ilerlemeleri srecek oltfrsa, bunu yapmayacaklarn iln etmektedir.
Venedik byk bir istekle iyi yolculuklar demektedir. Fakat Hollandallar, Hartmann
muzaffer bir ekilde mit Burnunu dolamasna (1595), Javann igaline (1597),
Komor adalarnn renilmesine, Maurice adasnn ele geirilmesine (1598) ( M4 ) ve ikinci
filonun geri dnmesine ramen Suriyede kalmlardr. Bunun nedeni Hind adalarnn
etkin bir eklide fethedilmeleri ve buna bal akmlarn tamamlanmas, Uzak Topraklar
(Van Verne) kumpanyasnn 1602de muzaffer Dou Hindler Kumpanyasn dourabil
mesi iin yllarn gemesinin gerektiidir. Ve te yandan, eer deerli mstahzarat
ticaretinden vazgeebilselerdi bile, ipek (ksa bir sre sonra bunu ran krfezine
kaydrmaya alacaklar, ama hemen baarl olamayacaklardr) ve pamuk iplii ticareti
onlar gene de Dou Akdenize ekerdi.
Demek ki Hollandallar artk Akdenizdedirler; bunlar biraz ar eek arlar gibi
faaldirler, ama o kadar arlardr ki, cama arptklar zaman onu krmaktadrlar. Denize
girileri grltl ve kaba olmutur. Acaba bu onlarn, Portekizlilerin danossa cidadode
427

54. Livorno da Kuzey teknelerinin artan yeri: 1573-93

Kaynak: F. Braudel ve R. Romano. Navlre et marchandle l'entre du port de Llvourne ( yln trafii)
Dogu Akdeizin her zaman zayf olan yeri daha da azalacaktr (baz yklerin zenginliine ramen)

428

Faro yu yamalamalarndan sonra -bunu renmenin bedelini demilerdir-syledikleri

gibi, korsanlarn en acmasz olanlar olmalarndan m kaynaklanmaktadr ( 545 )?
Veyahut da Akdenizde ve Okyanusta kendilerine yer amak zorunda olmalarndan,
bakalar tarafndan nceden ele geirilmi olanlardan kendilerine pay salamak
zorunda olmalarndan mdr? XIII. ve XIV. yzyllarda olaya ge giren Katalanlar da,
heryerde korsanlk yaparak, kaplar zorlayarak ayn ekilde davranmlard. ngilizler
de baka ekilde davranmamlardr. ngiliz toplar yalnzca Cebelitar zorlamaya veya
spanyollara kar kendilerini savunmaya yaramyordu. Bu toplar ele geirilebilecek
hereyin stne fark gzetmeksizin ate amaktaydlar; Trk, Fransz veya talyan
gemileri olmalar nem tamyordu. Ve ngilizler abucak yamac, korsan nn
edinmilerdi. HollandalIlar da Akdenizde ou zaman bir korsan tablosu izmilerdir
( 546 ). Erkenden Cezayir korsanlna ortak olmulardr, ekleyelim ki (ve bu konuya
dneceim) bu korsanl dntrmler ve onu olduu gibi Okyanus kaak ticaretini
de byk Livorno limanna balamlardr ( 547 ). Her hal- krda 1610da ( 548 ) Toskana
limanna Hind Okyanusundan gelen iki nave ulamtr. Bunlar Akdenizli midir, yoksa
HollandalI m? Bu belirtilmemitir, fakat ktip bunlarn zenginliklerini anlatmak iin bir
sahifenin tamamn doldurmutur. te yadan, Venedik Signorias ile Amsterdam
arasnda, bazen Fransa kral araclyla olmak zere, iinden klmas ok kolay
olmayan bir Arap sa halinde ilgin balar kurulmaktadr. O tarihlerde Venedikte,
Hindler de dahil, dnyann her tarafn kapsayan deniz sigortalarnn varl
zikredilmitir ( 54,) ). Acaba bu HollandalIlarn ii midir? Bu konuda kanta sahip deiliz.
HollandalIlarn Akdenizin bu kk kesindeki ve dier yerlerdeki tarihlerinin
anlalr hale gelmesi gerekmektedir. Bu tarihin saati, dnya kadrannda, yzyln
sonundan itibaren almtr. yleyse Elizabethin teknelerinin II. Felipenin ar
armadalar zerindeki zaferinin mantksal devam olacaa benzeyen ngiliz zaferi ortaya
kmamtr. ngiltere kazanm, bunun hemen arkasndan Hollanda adamlarn,
ticaretini, teknelerini uzaktaki Dou Hind Adalarna, ine kadar dnyann tmne
dayatmtr. Ve XVII. yzyln ortasna kadar durum byle srmtr. Tek bir aklama
geerliye benzemektedir: Hollanda katolik Alak lkelere komu olmas ve spanya
kaplarn zorlamadaki inad sayesinde Adadan daha iyi bir ekilde Yarmadaya ve onun
Amerikan hzinelerine ortak olmutur -bunlar olmakszn ticaretini canlandrmas
mmkn olamazd-. nk, spanyadan sabrl bir ekilde szdrlan sekizlik sikkeler
olmasayd, dnyann yedi denizleri zerindeki Hollanda ticareti de olamazd. XVII.
yzyln banda ngilterede Levant Company ticaretinin daha avantajl olduu
dnlmekteydi; bu ticaret Trkiyeye yaplan byk miktarl ihracat sayesinde, nemli
bir para ka olmakszn mmkn olamayan East India Companynin ticaretine nazaran
daha stn olarak grlmekteydi ( 5S0 ). spanya ve Hollanda arasnda, 1609-1621 bar
ile glenen ve spanyann talihinin srmesiyle birlikte, XVII. yzyln ortasnda, talih
emberinin Hollanda aleyhine dnmeye balamasyla kopan -acaba bu sadece bir
rastlant mdr?- bir para ba bulunmaktadr.

HollandalIlar 1570den itibaren tek

bir kurun bile atmadan Sevillay nasl aldlar?
XVII. yzylda ngilizlerin ve HollandalIlarn gz kamatrc zaferleri ancak dnya
leinde doru bir ekilde aklanabilir. ncelikle sz konusu olan, tekne ina ve
ynetimindeki zincirleme teknik iyilemelerdir; bunlardan daha nce sz etmitik ( 5SI ).
100-200 tonluk, iyi donanml, manevralarndan emin kuzey yelkenlilerinin ortaya
kmas, dnya denizcilik tarihinin bir dnemecini belirlemektedir. 1500-1600 arasnda
430

denizcilik Yenilmez Armadann Trafalgarda yaptndan ok daha fazla bir ilerlemeyi

Kuzey denizlerinde kaydetmitir ( 552 ). Kuzeyliler mrettebat artrarak, ate gcn
ykselterek, manevralar daha rahat hale getirmek iin st gverteleri kaldrarak,
yelkenlilerin savunmalarn glendirmilerdir. Ralph Davis, bana belirleyici olarak
gzken bir eserinde ( 5 ) bunu hatrlatmaktadr. Tahmin yapabilmenin mmkn
olduu her seferinde, tekne tonajna indirgenmi ortalama mrettebat rakam, Kuzey
teknelerinde Deniz teknelerinde olduundan yksek kmaktadr ( 554 ). Daha hafif
ykn meydana getirdii saknca, daha yksek bir gvenlik ve buna bal olarak daha
dk sigorta primleri tarafndan telfi edilmitir ( 555 ). Tabii ki masrafl Akdeniz
kadrgalar bazen, hatta XVII. yzylda bile artc rvanlar alacaklardr: yelkenli
ancak rzgr, yelkenleri iirip, onun yzmesine olanak verdiinde kraldr ( 556 ). Sakin bir
denizde, kadrga eviklii sayesinde hareketsiz kalenin l noktalarna ulaabilmektedir
ve bu nedenle tercih hep ondan yanadr.
Fakat istisna kural teyid eder. Kuzeyin sava ve ticari stnl konusunda kuku
yoktur. Zaten ngilizler ve Hollandallar bunu ok erkenden, 1588den ok daha nce
bilincine varmlardr. Onlara gre Portekizli denizciler slak tavuklardan baka
birey deillerdir ( 557 ). Bunun tersine, Portekizliler fakirler ve sefillerin bir zaferinden sz
etmektedirler. Onlar 1608de ( 558 ) HollandalIlarn denizde hala bir lokma peksimet, sefil
taze yalar, domuz ya, balk ve birayla yetindiklerini, bunlarla denizde aylarca
dayandklarn sylemektedirler. Gemilerde daha talepi olan Gneyliler onlar gibi
sefil olmak istememektedirler. Tabii ki bu muazzam tartmada sz konusu olanlar
tamamen baka unsurlardr.
Fazlasyla sk bir ekilde ortaya getirilen aklamalardan da kurtulmak gerekmek
tedir. beryal Akdenize kt kapclk etmitir; frtnay nlemek isterken, Atlantikte
kuzeye kar olanaklarnn stnde bir siyaset benimseyerek, frtnay asl o harekete
geirmitir. Kukusuz bu aklamada kck bir gerek pay bulunmaktadr. Tpk
Sevillann olduu gibi, Lizbonun da efendisi olan spanyollar 1586da Kuzey
teknelerine kar ambargo ve yasaklar artrmaktadrlar ( 559 ). Fakat bu nlemler
dmanla yaplan faal berya ticaretini engelleyememilerdir: bu kta ablukas eksiksiz
olmutur ( S60 ). Herey eskisi gibi, veya hemen hemen eskisi gibi devam etmektedir. Sonra
kronoloji bizi dikkatli olmaya sevketmektedir. ngilizler Akdenize 1572-73den itibaren,
yani spanyol amborgosundan on yl nce, Hollandallar da 1590-93te birok yllk
gecikmeden sonra girmilerdir. Aktr ki, bu apta bir ekonomik alt-st oluun
aklanmas genel bir ekonomik duruma baldr veya onun kap aralndan
grlmesine izin vermektedir.
Kuzey ve Gneyin birbirlerine hasm olmalar yzyln sonundan ok nceleri ortaya
kmtr: Alak lkeler 1566da ayaklanmlardr, ngilizler spanyol deniz balantla
rn 1569dan itibaren kapatmlardr. Fakat bu birbirlerini tanmayan ( 561 )
dmanlar, bir dieri olmakszn yaayamamaktadrlar. nce kavga etmekte, sonra da
anlamann aka veya imal yaplmasna gre, uyumakta veya birbirlerine tahmml
etmektedirler. Sonu olarak Okyanus sava alevlenmekte, snmekte, yeniden alevlen
mekte, yumuamaktadr; zmler hep kapal kaplarn ardndadr. Bu balamda 1566
1570 arasnda nemli bir turring point meydana kmtr. O tarihe kadar Okyanus
ticareti baldr: Kuzeyliler (en nde Hollandallar ( 562 ), Brtonlar ikinci srada ( 563 ),
ksa bir sre sonra ngilizler, sonra da buday, kereste, kuru veya tuzlu balk, kurun,
kalay, bakr, bez, ynl kuma, kap kacak salayarak Kuzey ile Yarmada arasndaki
ba kuran Hansallar ve skandinav balklar) ( 564 ), spanyadan itibaren Carrera da
indias ile Portekizden itibaren Dou Hind Adalaryla Okyanus balantsn rgtlemi
olan beryallar; nihayet Amerikan gmnn her zaman gecikmeyle ticari dzey
431

farklarn eitledii, u mal akmlarn finanse eden talyanlar ve daha da zel olarak
Cenevizliler.
ki byk arza ortaya kmtr: 1566dan itibaren, Kraldan sacas de platalar elde
eden Cenevizliler, o tarihe kadar kuzeyde yaptklar demeleri kolaylatrm olan mal
ihracatna kar ilgilerini kaybetmilerdir; sonra 1569'dan itibaren Laredodan Anverse
doru olan beyaz maden hareketi durmutur P 6 -). Oysa Okyanus ticareti ise duraklam
deildir, hatta gelimektedir ve bu artc olgu kilit bir aklama meydana
getirmektedir.
spanyadaki uzmanlar, kraln danmanlarna bu ticareti gerekten durdurmann
sz konusu olmadn sylemektedirler; byle yaplmas denizciliin ve Hindler
ticaretinin iflas olacaktr, bu da hazine kaynaklarn azaltacaktr. 1575de kaleme alnan
uzun bir rapor bunlar sylemektedir ( 566 ). Byk Ceneviz kapitalizmi tarafndan
terkedilen mal, Sevilladan baka talipler bulmutur. Alak lkeler firmalar, eski
yllarda zenginlemi olarak kendi mallarndan avans verecekler ve kendilerine deme
yaplmas iin Hindler filolarnn nakitle geri dnmelerini bekleyeceklerdir. Baka bir
anlatmla, Sevillal tccarlar artk sadece komisyonculardan ibaret hale gelmi olup,
trafiin geiini grmekte, bu transitten krlarn almakta, ama deyim yerindeyse
kendilerine ait hibir eyi riske sokmamaktadrlar. Bunlarn sermayeleri toprak ve ky
juros almna, veya ounluk oluturmaya yarayacaktr. Bu edilgen rol iinde bu
sermayeyi avarelik beklemektedir, sermaye sahipleri ise hi korkmadan bunu farketmektedirler. Bylece Sevilla fethedilmi, karanlk bir almayla iten kemirilmitir;
karncalarn gze grnmeyen faaliyetleri hereyi Hollandann yararna gerekletir
mektedir. 1572de balayan yoz sava esnasnda Anvers siyasal parann merkezi olmaya
devam etmitir; buras guru trafii dneminde, 1953 ncesinin Saygonu gibidir. Ancak
Amsterdam Anversli tccarlar kendine ekmekte ve Sevilla'nn tesinde, muazzam
spanyol Amerikasnn zerine alarn atmaktadr. Btn bunlar ancak yllar boyu
sren almalar, su ortaklklar, firmalarn para karl adlarnn kullanlmasna izin
vermeleri, Sevilla piyasasnn yava bir ekilde rmesi ve yozlamas sayesinde
olabilirdi -Medina Sidonia dknn fiefi olan San Lucar de Barramedadan hareketle
para donuunu salamak iin ibirlii yapmas olsa bile-( 567 ).
Yzyln sonuna doru Sevilla ticaretine olan bu szmalar bilinmektedir ve 1595 yaz
boyunca kral, dikkatli bir soruturmadan kurtulabilecek kadar gelimi bu yasa-d
ticarete darbe indirmeye karar vermitir. Emir Diego de Armenteros ve yardmcs Luis
Gaytan de Ayala tarafndan yerine getirilmitir. Bunlar Kastilyal, Portekizli, Flaman,
Fransz, Almanlara ait 63 ticarethaneyi Hollanda, Zelanda ve ngiltere ile ilikileri
olduu kukusundan tr ziyaret etmilerdir ( 568 ). Tabii ki tutuklanacak hibir ngiliz,
Hollandal veya Zelandal bulunamamtr. Armanteros spanyada ancak ok emin
araclar vastasyla ticaret yaptklar bilinen bir eydir diye yazmaktadr. ki visiadores
belgelere, ticari defterlere elkoymulardr, ama bunu ancak bulabildiklerinde yapmlar
dr, nk aranan tccarlar belge ve defterlerini yataklarna varncaya kadar mahrem
yerlere saklamlardr. Btn ele geen belgeler uzman muhasebeci olan ve soruturma
clarn emrine verilen be contadores tarafndan incelenmilerdir. Malzeme bolluu,
bunlarn karmakl ve anlalmazl nedeniyle, mallarn gerek sahiplerini kefetmek
ok zor birey olmutur. Sadk Alak lkeler eyaletleri aslnda asi adalaryla mal
mbadelesinde bulunmaktaydlar. Ve Alak lkeler valilerinin zel gei haklar vermi
olmalar veya Flandren sava halindeki iki kesimi arasnda bu sistemi genel ve zorunlu
hale getirmekten tr, hangi maln hangi kesime ait olduunu bilmek zordur.
Karklk sadk eyaletlerin trafiini Dunkerque veya Gravelinesden geirmenin
432

olanaksz olmasndan kaynaklanyordu. Karda Dover ve komu adalar olduka, bu

gei kimbilir ne kadar zaman alacakt? Ve acaba kraln gemileri neredeydiler? yleyse
soruturma yapmak, tank dinlemek mi yelenmeliydi? Kimse gerei sylemeyecekti,
syleyemezdi. u veya bu maln kaptran sorguya ekilen tccar, ilikide olduu
tccarn zararn deyeceini bilmektedir. 12 Temmuzda Medina Sidonia dk ile iki
soruturmacnn vardklar ve Diego Armanterosun kaleme ald sonular bunlardr
JM).

Durum, bir ay kadar sonra ayn Armanteros tarafndan muhtemelen dostu ve

koruyucusu, her hal- krda nemli bir siyasal kii olan II. Felipenin bir ktibine yazd
mektupta daha da aktr ( 57 ). Elkonulan belgelerde Armanteros onda dokuz, yzde
dksandokuz gibi bir sklkla, sz konusu tccarlarn sanki basit bir olaym gibi Alak
lkelerin isyankr eyaletleriyle veya ngilizlerle ticaret yaptklarn, onlarla mektupla
tklarn, para teslimat yaptklarn grmtr. Dierleri arasnda, bycek bir belge
yn, de ngilterede oturan Francisco de Conique, Pedro Leymieri ve Nicolas
Baudaert ile Amsterdamda oturan David Leymieriye ait bulunmaktadr. ngilteredeki
Pedro Leymieriye yazlan bir mektup filomuz yle bir dzensizlik iinde limana girdi
ki, eer buradan karsa tamamna kolaylkla, hatta az sayda gemiyle elkonulabilir
diye onu uyarmaktadr. Bu kumpanya (Leymieri ve ortaklar), sylendiine gre
Sevilladakilerin en zenginidir. San Lucara gelen alt tekne bu firmaya ait mallar
getirmitir ve Medina Sidonia dk bunlarn boaltlmalarna izin vermitir. Armenteros, bunun onun iin 12.000 dkalk bir i olduunu kabul etmek gerekir diye
eklemektedir. Ayrca unu ilve etmektedir: limana giren hibir yabanc yoktur ki, para
ihrac kosunuda tevik grmesin, martlmasn, hatta yardm grmesin. Armenteros
emin bir adam bulunca ona Leymieri olayna ilikin belgeleri ulatrmtr. Bu arada
bunlarn gizli tutulmalarn rica etmektedir. Majestelerine hizmet etmem gerektii iin
u sralar dmalarmn saysn daha da artrmamalym.
Daha vahi netlikte baka kantlar da bulunmaktadr. Ertesi yl, 1596da ( 57 ), Cadiz
krfezinde, Hindler iin yklenmi 60 tekne, kentin yamas srasnda ngiliz filosu
tarafndan gafil avlanmtr: toplam 11 milyonluk mal ele gemitir. ngilizler 2
milyonluk bir tazminat karlnda bunlar yakmamay nermektedirler. Oysa Medina
Sidonia dk pazarl kabul etmemi ve tekneler alev alev yanmlardr. Evet ama,
kaybn byklne spanyollar maruz kalmamlardr, nk mallar onlara ait
deildir. Aslnda; yozlam, kindar ihbarlar, rveti subaylar kenti, olan, parann
felkete yol at Sevilla zerine koskoca bir kitap yazlabilir.
Bu kaba gerekler sonu kartmaya deilse bile, en azndan ana aklamalar kap
aralndan grmemize yardmc olacaklardr. Dnya tarihinin irazesinden kmasna
II. Felipenin yardmclarnn beceriksizlikleri, ne de Cebelitark jandarmalarnn aikr
zayflklar deil de, bal gibi spanyol devletinin iflas yol amtr; bu iflas 1596da aikr
hale gelmi ve patlamasyla birlikte beyaz maden dolam ve dnya servetlerinin
paylam sorunlar bir kez daha n plana kmlardr. Akdenize doru buday ve dier
trafikler ile ve Sonda adalarna doru ani bir genileme halinde olan Hollanda telfiler
aramakta ve bulmaktadr.
lgin bir ayrnt HollandalIlarn zellikle Akdenize, ama ondan hi de aa
kalmayan bir ekilde Hindler ve Amerikaya doru ilerlemeleri, ou zaman yeni
hrstiyan olmu, ve Lizbondan, ya da snak bulduklar kuzey kentlerinden hareket
eden Portekizli tccarlarn gelii tarafndan ncelenmitir. Acaba bir Sevilla denetimi
gibi, bir de Lizbon denetimi mi olmutur? Bu mmkndr ve dier bir nemli soruyu
meydana getirmektedir.
433

Akdenizde yeni hrstiyanlar

Kuzeyli, Atlantik uluslararas, Amsterdam merkez edinmi bir kapitalizmin bu
muazzam szmas zengin Akdenizi denetimi dnda brakamazd. Tpk arsz bir ekilde
yamalanm olan spanya gibi, bu szma da gepegen, uzun dili bir kapitalizmi
denemekteydi, yle bir kapitalizm ki, hemen piyasada ortaklarn bulmay becermi.
Bunu her zaman istemi olmamakla birlikte Portekizli zengin marranos, yolu
Hollandallar hesabna hazrlamak zere oyuna girmilerdi: rnein Toskana byk
dk hesabna 1590dan itibaren buday sevkiyatn rgtleyen ve bunu nemli krlar
elde ederek yapan: ayn zamanda talyaya ynelik karabiber ticaretine girien Lizbonlu
ve Anversli Ximenesler ve .ortaklar Andradeler ile Veigalar bunlardandr. 1589dan
itibaren bunlar Floransada Baltasar Suareze baharat teslimatna balamlardr. Daha
sonra bu Kastilyalya kendi de Portekizli olan ve Manuel de Costa gibi ona Mays
1591 de eker sandklar yollayan, lkesinden dier tccarlarla temas halinde olan
Antonio Gutierrezi tercih etmilerdir ( 572 ). Simon Ruizin Floransa ile mektuplamas
bizi hereyi en esto de especierias tutan Portekizliler hakknda aydnlatmaktadr ( 573 );
onlar hakknda bu sz, dostunun gl Ximenesler nezdinde mdahalesini uman
Baltasar Suarez sylemektedir. Ximenesler 1591de talyaya tek bir seferde 500 kental
karabiber yollamlardr ( 574 ). Bir nceki yl bunlar Brezilyadan Livornoya 600 kasa
eker tayan bir gemi getirtmilerdi ( 575 ). Ve onlarn elinde herey baarl olmaktadr,
skenderiye karabiberi tam zamannda arza yapmtr. Dedikleri hereyde anslar
yaver gitmektedir diye haykrmaktadr Baltasar Suarez ( 576 ). Son aforlunados en cuanto
ponen mano.
Onlarn izinden baka Portekizliler de talyaya gelmilerdir. ubat 1591 de bunlar
dan ikisi, Fernandez ve Jorge Francisco Pizaya yerlemilerdir. Bu rnekte btn
Portekiz ilerini kendilerine ektiklerinde hibir kuku yoktur ( 577 ). Ayn yln Austo
sunda Baltesar Suarez rendiime gre Ximenezler kendi adlarna dkkn amas iin
birini yolluyorlar ve u anda onlar Cadizde temsil eden Sebastian Ximenez Penetiquesi
de Pizaya gnderiyorlar. Anversden Rui Nunezin bir olu geliyor ve zengin kiiler
olduklar iin byk dk onlar buraya ekmek istiyor ve onlara avantajlar vermeye
hazrlanyor diye yazmaktadr ( 578 ).
Bu ayrntlar belli bir konjonktr iaret etmektedirler: karabiberin Atlantik
yollarndan satlmasnn glenmesiyle, adeta kendiliinden bir ekilde talyaya ve
buradan da Almanyaya ynelmitir ve Portekiz g bir sre iin talyaya
ynelmektedir. Venedikte II. Felipenin elisi, hrstiyan kyafetleriyle geldiklerini ve
sonra da kendilerini judios olarak iln ettiklerini grd u Portekiz Yahudilerinin bu
devlette belirleyici iaretleri olan krmz apka giydiklerini anlatmaktadr ( 57g ).
Venedik onlara kar tekrar hogrl olmu, onlar kabul etmi, onlara tahamml
etmi, onlar korumu, ibirliklerinden yararlanmtr. Bunlarn bazlarnn adlar su
stne kmakta, bazlar hakknda da ok azey bilinmektedir: 24 yllk ikmetten sonra
Mays 1602de Venedik cittaninanza'sm talep eden iki karde Rui Loppes ve Diego
Rodrighes ( 58 ); veya Berberistandaki Ghir Burnu eker ticaretini balatan u Portekiz
Yahudisi Rodrigo di Marchiano ( 581 ); veya Flandre ve Hamburgdan gelip karayolundan
Dou Akdenize giderken Venedikten geen dier marrano\ar. Bylece bu tarihlerde;
gizli veya ak, etkin veya grnte Yahudi tccarlarn baarlar ortaya kyora
benzemektedir; bu Batl veya Doulu Yahudi tccarlar aralarnda anlaarak,
stanbuldan Selanie, Avlonaya, Venedie ve buradan da Sevilla, Lizbon ve
Amsterdama kadar bir zincirin halkalarn oluturmaktadrlar. Eer spanyol, Toskana
veya Malta korsanlar, Yahudilere ait tm mallara elkoyarak, spanyol belgelerinin

szn ettikleri u ropa de judiosu ele geirerek, ticari tekneleri zayflatmak

konusunda bu kadar dikkatliyseler, bu bir rastlant deildir. Bu ykler ou zaman
zahmete demektedirler ( 582 ).
Demek ki soru kendini ortaya koymaktadr: acaba bu baar HollandalIlar ile yeni
hrstiyan Portekizliler arasndaki az veya ok biimsel bir anlamann rn olarak m
ortaya kmtr? Eer byleyse, Atlantik bundan sorumludur. Bu konuda karar vermeye
yetecek kadar kanta sahip deiliz, fakat bunun byle olmas muhtemeldir. 1778de
yaynlanm olan ve yazarnn ad olmayan La Richesse de Hollande (Hollandann
zenginlii) adl kitap, ok gzel olmakla birlikte, zorunlu olarak gerekleri syleyen bir
kitap deildir. Bu eserde baz yanllara karm durumda u iddialar okunmaktadr:
sylendiine gre heryerde ticarethaneler kurmu olan Yahudilerin 1612de onlarn
lkesine snmalaryla, HollandalIlar onlar taklit ederek Akdenizin heryerinde kendi
ticarethanelerini kurmaya ve bu denizin heryerinde seyretmeye balamlardr ( 583 ).

NOTLAR 1. BLM, 1. KESM

(') Bu tartmal konuyu daha fazla geniletmeyi grevim olarak grmedim A. Philippson, (Das
Mittelmeergebiet, 1904 (4. yaynlan, Leipzig, 1922), tabii ki eskimitir. Daha geni corafi aklamalar iin,
Serge von Bubnof, Geologie vonEuropa, 1927 gibi klasik kitaplara baklabilir; adna ramen herkese hitap eden
byk bir kitap olarak: W. von Seidlitz, Diskordanz und Orogenese am Mitelmeer, Berlin, 1931, veya H. Stille,
Beitrage zur Geologie der westlichen Medilerrangebiele, hrsq, im Auftrag der Geselschaft der Wissenschaften,
Gttingen, 1927-1935; veyahut da Aschaner ve J.S. Hollister, Ospyrenean und Balearen, (Bestr. zurGeologier
der westl. Mediterrangebiete, no. 11), 208 s., Berlin, 1934; Wilhelm Simon, Die Sierra Morena der Provinz
Sevilla. Frankfurt, 1942 gibi ayrnt incelemelerine veya Paul Fallot ve A. Mainin Rif Cordilleras zerine
1944de Ispanya jeoloji ve mineraloji enstits tarafndan yaynlanan u ok yeni incelemelerine (bkz. Bilimler
Akademisi, 24 Nisan 1944) tarihli oturum, M. Jacobun teblii) baklabilir. P. Birot, J. Bourcart, G.
Lecointren almalarna yaplmas gereken saylamayacak kadar ok atf karsnda geri ekiliyorum.
Grnte modas gemi olan, kprler ve batk ktalar varsaymna geri dn bana Edouard Le Danois
tarafndan telkin edildi. LAllantique, Hisloire et Vie cTun Ocean, Paris, 1938. Raoul Blanchardn ak ve
dinamik kitab, Geographie de lEurope, Paris, 1936 vurguyu Dinaridler genel adn nerdii Akdeniz da
ailesinin zerine vurmaktadr. Asl Dinaridler hakknda, Jacques Bourcart, Nouveltes Observations sur ta
sructure des Dinarides Adrialiques, Madrid, 1929. P. Termier, A la gloire de la terre, 5. yaynlannda Bat
Akdenizin jeolojisine bir blm ayrmtr. Ne bu jeolojik sorunlar hakkda, nede genel kitaplarda, haklarnda
aklamalar bulmann mmkn olduu Akdeniz'in btnne ilikin corafi sorunlar zerinde genilemek
istemediimi tekrarlyorum. P. Birot ve J. Dresch, La Medierranee etle Moyen-Orient, 2 cilt, Paris, 19531956da sorunun bugnk durumu ve gncelletirilmi bibliyografya yer almaktadr.
(2) Dinarid ad verilen bu dalarn btnsel karakteri R. Blanchard, op. cit., s. 7, 8; M. Lannou, Pareset
Paysans de la Sardaigne, Paris, 1941, s. 9da iyice aydnlatlmtr.
(3 )
Deyim Strzygowskiye aittir. A. Philippson, op. cit., s. 42de Yunanistanda ykselerek, portakal ve
zeytin aalar blgesinin stne klarak, btn bitkisel blgeleri geerek hemen hemen ebedi kar blgesine
kadar ulalabildiini farketmektedir.
(4) Afrikal Leon, Description de lAfrique, lieree partie du Monde, Lyon, 1556, s. 34.
(5) Bakan Charles de Bosses, Lettres Familieres ecries en Italie, Paris, 1740, I, s. 100.
(6 )
Liste ok kolaylkla uzatlabilir. Nicein arkasndaki Mercantour; yeilimsi kardan tacyla Olimpos
(W. Helwig, Braconniers de la Mer en Grece. Leipzig, 1942, s. 164); Eugene Fromentinin Voyage en Egype,
Paris, 1935, s. 156da not ettii Sicilyann karlar; Ve Sercey kontunun szn ettii Erzurum yaknlarndaki u
korkun kar l (Une ambassade extraordinaire en Perse en 1839-1840, Paris, 1928, s. 46) Sadece Gabriel
Esquerin Ieonographie de lAlgerie'smc olsa bile (Paris, 1930), Rusya seferine benzeyen 1836 Constantine
(Cezayirde MAK) ricatine ilikin artc ta basmasna bkz. Veya H.C. Armstronun (Grey Wolf, Mustafa
Kemal, 1933, s. 68) 1914-1918 sava srasnda Trk-Rus snrnda ka yakalanarak, snabilmek iin
birbirlerinin zerine ylarak len ve ok sonralar Rus devriyeleri tarafndan bulunan 30.000 Trk askeri
hakknda verdii ayrntlara bkz. Afrika karnn srarll konusunda P. Diego de Haedonun farkna varna
bkz., Topographia e Historia General de Argel, Valladolid, 1612, s. 8: "... en lasmontanasmasaitasdelCueoodel
Labes (do todo el ano esa la nieve) Bol kar ya 1568 Aralnda Granaday kurtarmt. Diego de Mendoza,
Guerra de Granada, biblioteca de autores espanoles, c. XXI, s. 75.
(7) Don Carlos hakkndaki en iyi kitap, Louis-Prosper Gachard, Don Carloset Philippe II, 1867, II. yan, 2
cilt, olarak kalmaya devam etmektedir. Sorun, Ludwig Pfandi, Johanna die Wahnsinnige, Fribourg-amBrisgau, s. 132 vdda yeniden ele alnmtr. Viktor Bibi, Der Tod des Don Carlos, Viyana, 1918deki sav bir
kenara braklmaldr.

437

O Voyagefaictpar moy PierreLescalopier, elyazmas H. 385 Montpellier TpOkulu, f' 44 ve44v, kuprler
halinde Edouard Cleray tarafndan Le Voyage de Pierre Lescalopier Parisien de VeniseConstantinople lan
1574 bal altnda Revue dHistoire Diplomatique, 1921, s. 21-55de yaynlanmtr.
O Salomon Schvveigger, Ein Newe Reissbeschreibung auss Teutschland nach Constantinopel und Jerusalem,
Nuremberg, 1639, s. 126.
(I0) Belon du Mans, Les Observations de... singularites, Paris, 1553, s. 189.
(") Lettres du Baron de Busbec, Paris, 1748, I, s. 164; II, s. 189.
C2) S. Schvveigger, op.cit., s. 125.
(I3) J. Sanderson, The Travels of John Sanderson in the Levan (1584-1602), 1931, s. 50, dn. 3.
O B.M., Add. 28.488, PM2, 1627ye doru.
O5) A.N.A.E., B1 890, 22 Haziran 1754.
(16) Dondurma ve erbetler hakknda, Frankln. Dct. hist. desArts, s. 363-4; Enciclopedia Ilaliana. Treccani,
Gelato maddesi.
(17) Jean Delumeau, La vie economgue a Rome 1959,1,s 398. Kar zerinden vergi alnmas iin bir neri
A. d. S. Napoli, Sommaria Consultationum, 7,f418-420, 19 Temmuz 1581.
(18) Ortega y Gasset, Papeles sobre Velsquez y Goya Madrid, 1950, s. 120.
D Petrus Casola, Viaggio a Gerusalemme, 1494 (Lilano 1855 basm), s. 55.
(20) Museo Correr, Cigogna 796, Itineraire de Gradenigo, 1553.
(21)
Villegaignonun 1552de Fransa kralna yazd mektuba bkz.: Denizin Gaiettadan Napoliye ve
Napoliden Sicilyaya kadar btn kylar yksek dalar tarafndan kapatlmtr, bu dalarn dibinde denizin
btn rzgrlar tarafndan dvlen bir sahil yer almaktadr, tpk deniz rzgrlarna ak olan Picardie kylar
gibi diyeceksiniz, ama sizin kynzn saklanlabilecek nehirleri vardr, oysa br kynn yoktur..., barahip
M. Marchandn Documents pour lhistoire du regnede Henri II balkl teblii, in: Bulletinhist. etdu Comile
des travaux hist. et scient., 1901, s. 565-8
(:2) V. Beard, Les Navigations tfCJIysse, II, Penelope et les badons des iles, 1928, s. 318, 319. Bu dallar
eskiden olduu gibi nasl olurda imdi de grmeyiz: daha dn Karadal gmenler Amerikaya ulayorlard;
dn, H.C. Armstrongun ok resimsel bir krokilerini verdii Trk bamszlk savandaki Mustafa Kemalin
arkadalar (Mustafa Kemal, op. cit., s. 270): Ethemin yeil ordusunun babozuk unsurlar, Mustafa
Kemalin Laz da kabilelerinden vahi, korkun yzl muhafzlar (Karadenizn gney kylar), bunlar eski
yerel elbiselerini ve danslarn muhafaza etme ayrcalna sahip kedi gibi evik uzun boylu vahi gl
insanlardr. Krtlerin rneini iaret edelim: Kara adrlar hakknda, genel olarak hayatlar hakknda Sercey
kontununbaz notlar bulunmaktadr, op. cit., s. 216, 288, 297.
(23) Jules Blache, L'Homme etla Montagne, op. cit., adl kitabn nsz, s. 7.
(24) Pierre Vilar, La Catalogne dans lEspagne Moderne, 1,1962, s. 209. Arthur Youngnsz zikredilmitir,

ibid, s. 242.
() Tipik yemein rahata piirilen un, bakla ve zeytinya halamas olduu, Rif ve Atlas, J. Blache, op.

cit., s. 79-80.
(2b) Youa,

II,
15-16.
Floransadaki
komplosunun
baarszla
uramasndan
sonra
Buondelmonti,
Toskana Apenninlerine snak aramtr (Augustin Renaudet, Machiavel. 1941, s. 108). Trk korsan ve
teknelerinden kamak isteyen Giritliler adalarndaki dalara snmaktadrlar (B.N., Paris, Ital, 427, 1572, f3
199 v)
(27)
Bu Vidal de la Blachen grdr, Principes de Geographie Humanie, Paris, 1922, s. 42. Verilen
rnekler arasnda Rumen halknn yeniden olutuu Erdel Alpleri, daha kk bir lekte olmasna ramen
Bulgar halknn ayn ekilde yeniden olutuu Balkan dalar ve Kafkaslar yer almaktadr.
(*') Andre Blanc, La Croatie Occidentale, 1957, s. 97.
(M) Benjamin de Tudela, Voyage de Celebre Banjamin autour du monde commence lan MCLXXV1II, ev.
Pierre Bergeron, La Haye, 1735, s. 10)
(30) Victor Berard, La Turquie et lhellenisme contemporaine, 1893, s. 247.
(31) F.C.H.L. de Pouqueville, Voyage en Grece, 1820, c. III, s. 8 ve 13; V. Berard, op. cit., s. 79-83 ve 247.
Ulahlar ve Aramunlar hakknda bol bir edebiyat bulunmaktadr. u kitaplarda baz kesinlemeler yer
almaktadr: J. blache, op. cit. s. 22; J. Cvijic, La Peninsule Balkanique, Paris 1918, s. 115, 178 (dn 1), 202-203.
(32) Luca Michieli, 25 Ekim 1572, Relazioni, A.d.S. Venedik, Collegio Secreta, filza 18.
(33) Don Quichotte, Cardenio maceras la razon que os ha traido (valye soruyor) a viviry a morir en estas

soledades como bruto animar'

(,4) Discorso sopro te due montagne di Spadan e di Bernia, (1564 veya 1565). Simancas, E 329. yle
sanyorum ki, bu belge ile B.N. Paris Esp. 177deki u belge arasnda yaknlk kurulmaldr: Instruccion a vos
Juan Baptista Antonelli, para qua vays a reconoscer el sitio de la Sierra de Vernia (t.y)
(35)
Paul Descampsn Sierra de Estrela hakkndaki farkna varlarna bkz., burann obanlk yaam
kuzeydekine nazaran daha az gelimitir, Le Portugal, la vie sociale actuelle, 1935, s. 123-124.
(3<) Bu sorun hakknda Paul Vidal de la Blachen iki aydnlk sahifesi, Principes de Geographie humaine,
1922, s. 188-189. J. Cvijicin bu konuda Franszca kitabnda sunduu olduka kark fikirleriiin, La Peninsule
Balkanique, 1918. Da mezralar konusunda, P. Vidal de la Blache unu kaydetmektedir: te Constantinos
Porphyrogenetos yle yazyordu: sadece iki kulbenin yan yana olmasndan ac ekebilirler, op. cit., s. 188.

(J7) Grundlinen der Geographie und Geologie von Mazedonien und Alt-Serbien, in: Petermanns
\1tteilungen aus J. Perthes Geographischer Ansal, Erganzungsheft no. 162, 1908.
(J8) Yunanistann ky-kentinn gzel tablosu: J. Ancel, Les Peuples et Nations des Balkans. 1926, s. 110
111. Konuan kant olarak bkz. Martin Hurliman, Griechenland mit Rhodes und Zypern, Zrih, 1938, s. 28,
Parnasse bayrnda taraalar halinde ekilmi tarla manzaralarnn stnde, 942 metre ykseklikteki Arachova
adl Yunan kynn muhteem fotoraf. Bu ky dokumalaryla nldr.
(,9) Paul Arque, Geographie des Pyrenees Franaises, 1943, s. 48de Fransz Pirenelerinin ekili alannn,
genel
mfetti
Thierrynin
hesaplarna
gre
Orta
bir
Departementnkiyle karlatrlabilir olduunu
bildirmektedir. Eer yleyse, aydnlatc bir gzlem.
(4) Korsika hakknda, F. Borromeonun Ajaccio piskoposuna yazd uyar mektubuna bkz. (14 Kasm
1581, yay. Vittoro Adami, I Manoscritt della Biblioteca Amrosiana di Milano, relativi alla stroia di Corsica
Archivio Storico di Corsica, 1932, 3, s. 81.). Bu uyarlar erevesinde, dalarda yk hayvanlarndan meydana
gelen kk kervanyla dolaan piskoposun gezginci hayat anlatlmaktadr. Bunlar Azz Charles Borromeenin I580'de Alplerdeki yolculuuyla veya Dax piskoposunun Esclavonyann karl dalarnda yaptyla
karlatrnz (piskoposun Krala Ocak 1573 tarihli mektubu, Ernest Charriere, Negociations de la France dans

le Levan, 1840-1860, III, s. 348-352). Raguza'nm yaknlarndaki dalarda dolamak "sonular salk iin ok
kt", hatta ldrc olan bir deney idi (12 Kasm 1593) Vladimir Lamansky tarafndan yaynlanan belge. Secrets
d'Etat de Venise, 1884, s. 104. 1923den nce do Vianna do Castelodan Lima azna mal getirmek iin gn
gerekmekteydi (P. Descamps, op. cit., s. 18).
(41)
Rene Maunier, Sociologie el Droit Romain, 1930 s. 728de agnatik Kabili ailesinde babaerkil bir aile,
tabii ki olduka deimi bir Roma gens' grmektedir. Sklkla iaret edilen dan ekonomik gerilii
konusunda bkz. Charles Moraze, Introduction a fhistoire economique, 1943, s. 45-46. J. Cvijicin Dinarik
blgelerin mkemmelletirilmi ataerkillik adn verdii ey hakknda bkz. Lapeninsule balkanique, op. cit.,
s. 36. Ben onun da adalar terimini daha ok beeniyorum (s. 29). Karada, bu kale ve dier yksek lkeler,
sylediine gre toplumsal adan, adalar gibi davranmaktadrlar. Bir baka toplumsal khnelik rnei olan
Zadruga hakknda, R. Buch-Zantner, Albanien, Leipzig, 1939, s. 59.
(42)
Barockplastik in der Alperlandern, Viyana, 1944. Alplerin toplumsal ortam hakknda A. Gntherin
tartlabilir ve tartlan byk incelemesi, Die Alpenlandische Gesselschaft, Jena, 1930. J. Solchun ilgin
farkna varlar, Raum und Gesselschaft in der Alpen Geogr. Zeitscr., 1931, s. 143-163.
(41)
Bkz. J. Puig I Cadafalcn gzel incelemeleri, LArquiteclura a Catalunva (ibirlii halinde), Barselona,
1909-1918; Ije Premier art roman, Paris, 1928.
(44) P. Arque, op. cit., s.69.
(45)
Roma Betika lkesinin alak kesimlerinde, yaylalarda olduundan ok, nehirler boyunca baarl
olmutur. G. Niemier. Siedlungsgeogr. Untersuchungen in Niederandalousien, Hamburg, 1935, s. 37. Ispan
yann dalk kuzey-batsnda, uzakln da etkisiyle, Roma ge ve kt bir ekilde nfuz edebilmitir, R.
Konetzke, Geschichle des spanischen und porlugiesischen Volkes, Leipzig. 1941, s. 31.
() Albert Dauzat, (Le Village el le paysan de France, 1941, s. 22.
(47)
Sercey kontu, op. cit., s. 104: Bu arada Krt kadnlarnn mslman olmalarna ramen eve
kapatlmadklar grlmektedir (nk dans etmektedirler).
(4S) Bkz. aada Moriskolar hakkndaki blmler, kinci blm, kesim V, ve nc blm, kesim 111.
(49)
Luberon, Lourmarin, Cabrieres, Merindol ve yirmi kadar dier kasabann -ki burada vahi hayat,
yaban domuzlar, tilkiler ve kurtlar kaynamaktadr- kalbinde Protestanlarn snaklar varolmutur. (J.L.
Vaudoyer, Beautes de la Provence. Paris, 1926, s.238). Savua devletleri ile Napoli krallnn Apenninlerndeki
Vaudoislan unutmayalm. Marc Bloch katharzmn da obanlarnn karanlk bir tarikat haline dnt
n yazmtr, Annales dHistoire Sociale, 1940, s. 79.
(so) Mridizm. Bkz. L.E. Houzar, La Tragedie Circassienne, "Revue de Deux Mondes 15-6-1943, s. 434
435.
(s) Francisco Bermdez de Pedraa, Granada, 1637, P95 v. eviri ve notlar Reinhart Pieter A. Dozy, bu
gzel metni bulma erefi ona aittir. (H. des Musulmansd'Espagne, 1861, II, s. 45, n.I). Ancak Vayrac manastr
barahibi (Etat Presem de /Espagne, Amsterdam, 1719, I, s. 165) Alpujarrasl bu insanlarn hristyan olmakla
birlikte eski yaam biimlerini, kyafetlerini ve Arapayla Ispanyolcann acayip bir karm olan zel dillerini
korumu olan Moriskolar olduklarn iddia etmektedir.
(S2)
Hatta Azize ocukken, birgn bir havari bulurum umuduyla, erkek kardeiyle birlikte daa
ynelmitir; Gustav Schrer, Kirche und kuttur in der Barokzeit, 1937, s. 179; Louis Bertrand, Sainte Therese,
1927, s. 46-47.
() E. Baumann, Lanneau efor des grands mystigues, 1924, s. 203-4.
(54)
Korsika'daki dinsel hayatn rgtsel ve zihinsel yetersizlikleri konusunda ilk byk dosya: Tournon
kardinalinin Papa IV. Paulusa 17 Mays 1556 tarihli mektubu; kardinal bu mektupta suistimallerin slah
edilmelerini istemektedir. Michel Franois, Le role du Cardinal Franois de Tournon dans la politique
Franaise en Italie, de Janvier Juillet 1556" Meanges... de/EcoleFranaisedeRome, c.50, 1933,. s. 328: Ilario
Rinieri, "I vescovi della Corsica," Archivio Storica di Corsica, 1930-1, s. 344 vd.; Peder Daniele Bartoli, Degh
uomini e defatti della Compagnia di Ges, Torino, 1847, III, 57-58; Barahip S.B. Casanova,Hstoredet'Egise
Corse. 1931, s. 103 vd.

(!5) R. Montagne, Les Berberes et le Makhzen dans le sud de Maroc, 1930, s. 83.

(56)
Fakat bu dalarn folklorik zenginliini nerede kavramal? Leo Frobenius, gemiini aa kartm
olduu, tarma deil de byk avlara hasredilmi olan gzel lereller masalna rnek olarak bkz. Ayn fikir
dzleminde, bir da arklar derlemesini nerede bulmal? Alplerin dinsel yaam ve sapknlarn yerleim yerleri
hakknda G. Botero, Lerelazioni universali, Vefedk, 1599,111, 1, s. 76. Kardinel Borromeenin Mesolinadaki
ziyaretleri hk., ibid., s. 17.
(57) IV, ikinci blm, Novelle, Londra yayn, 1791, II, s. 25-43. yk Brescia Alpleri arasnda yer alan Val
di Sabbia'ya ilikindir.
(58) Bu farkna varlar bana ilham eden eser Emmanuel Le Roy Ladune, Les Pavsans de Languedoc (baskda),
s. 407.
(59) A.S.V., Senato, Dispacci Spagna, Madrid, 6 Haziran 1611, Dogeye Priuli.
() Bu adalar tarafndan grlmtr. Loys Le Roy, De lexcellence du gouvernement royal, Paris, 1575,
s. 37de yleyazmaktadr: Dalar, kayalklar ve korularla kapl olan lke otlaklara elverili; burada
svirenin byk ksmnda olduu gibi ok sayda fakir bulunmakta ve demokrasiye daha yatkn olmaktadr...
Daha ok sayda zengin ve soylunun bulunduu... ova blgesi ise aristokrasiye daha yatkn olmaktadr. Jean
Bodin, Les six livres de la Republique, 1583, s. 694de Afrikal Leonun ovadakiler daha kkken Megeza
tepesindeki dallarn grbzlnden aknla dtn aktarmaktadr. G ve grbzlk, isvireliler ve
Grisonslular (svirede bir kanton) iin sylediimiz gibi, dallarn halk zgrln sevmelerine yol
amaktadr. Lorenzodi Bradi.L Corse inconnue, 1927, s. 35de Korsika Orta ann muazzam bir zgrlk
dnemi
olduunu
sylemektedir.
Korsika
emeinin
rnnn
ondan
alnmasna
tahamml edemiyordu.
Keisinin st gibi, tarlasnn hasad da ona aitti. Ve H. Taine, Voyage aux Pyrenees, 1858, adl eserinde, s.
138de Burada zgrlk Eski adan kavgac ve vahi bir biimde fkrmtr demektedir.
(61) Arrigo Selmi, La Corsica, "Arch. St. di Corsica, 1925, s. 32.
(62) Genel bir ynlendirme iin Jacques Lambertin uzgrl ama hukuksal eseri, La vengeance privee et
les fondements du droit international, Paris, 1936. Ayn fikir dzlemi iinde Micheletnin Dauphine eyaleti
hakkndaki farkna var: burada feodalite Fransann geri kalan taraflarnda olduu gibi ar basmamtr.
Ve gene H. Taine, op. cit., s. 138den Bunlar buradaki Bearn istisnalardr, buralarda eskiden Bearnda senyr
olmad zikredilmektedir. Karada ve Yukar Arnavutluktaki kan davalar hk.: Ami Boue, La Turquie
d'Europe, Paris, 1840, II, s. 395 ve 523.
(*) Marc Bloch, La SocieteFeodale. 1939,1, s. 377. Gene Marc BlochdanSardinya hakknda doru farkna
varlar: La Sardaigne, Melanges dHistoire Sociale, III, s. 94.
(M) Maurice Le Lannou, Le bandit dOrgosolo, Le Monde, 16-17 Haziran, 1963. Film Vittorio de Setaya
aittir, etnografk aratrma Franco Caguetta tarafndan yrtlmtr, Fr. ev.,LesBandsd Orgosolo, 1936;
bu konuyu ileyen romanlar Grazia Deleddannkilerdir, La via del male, 1896; II dio dei viventi, 1922.
() Ibid '
(6) Fernand Benoit, La Provence et le Comta Venaissin, 1949, s. 27.
(67) Yukar Milano blgesi iin bkz.: S. Pugliese, Condizioni economiche et fnanziarie della Lombardia
nella prima meta del secolo XVIII, Mise, di Storia Italiana, 3. dizi, c. XXI, 1924.
(6K) Trkler ve Tatarlara dair hatralar, Amsterdam, 1784, II, s. 147. "... zgrln sna veya diye
eklemektedir tiranln nirengi noktas. Bunu Krmdaki Ceneviz yerleim yerleri iin sylemektedir.
O bid.. I, s. XXI.
'
'
'
() Bkz.: Franz Bpunda, in Werner Beundorf, Das Mittelmeerbuch, 1940, s. 209-210.
(71) A. Philippson, Umbrien und Etrurien, Geogr. Zeitschr., 1933, s. 452.
(7!) Baka rnekler: Napoleen, Boyun emeyenlerin sna olan Cenova civarndaki daa, arpmalara
ramen egemen olamamtr (Jean Borel, Genes, sous Napoleon /, 2. yay., 1929, s. 103); Trk zabtas 1828de
Ardaki ekyal bastrmay baaramamtr (SerCey kontu, op. cit., s. 95), zaten bugn de srlerin dilerine
kar dan orman zenginliklerini koruyamamaktadr (Hermann Wenzel, Agrargeographische Wandlugen in
der Trkei, Geogr. Zeitschr., 1937, s. 407), Ayn ekilde Fasta Gerekte Fasn gneyinde sultann otoritesi,
ovada sona ermekteydi diye yazmaktadr R. Montagne, op. cit., s. 134.
() Ibid'.. s. 131.
'
(74) M. Le Lannou, Ptres et Paysans de la Sardaigne, 1941, s. 14, n.l.
(75)
J. Blache, op. cit., 5. 12. Bu muhalefet hakknda, Pierre Gourou, VHomme et la Terre en ExtremeOrient, 1940 ve bu kitabn deerlendirilmesi, Lucien Febvre, in, Annales d'hist. sociale, XIII, 1941, s. 73. P. Vidal
da la Blache, op. cit., s. 172.
(76) R. Montagne, s. 17.
(77) Ludvvig von Pastor, Geschichte der Papste, Freiburg, 1901-1931, X, 1913, s. 23 ve 59daki iaretlerine
gre bir Sixte Quintin genliindeki ve olgunluundaki yolculuklarn dnyorum, bunlarn bir krokisi
kartlabilir.
(,8) W. Woodburn Hyde, Roman Alpine routes, Memoirs of the American philosophical society,
Philadelphia, X,II, 1935. Pirenelerde sanld kadar, paralel bir ekilde engeller olmamtr (M. Sorre, Geogr.
Univ., c. VII, I. Bl., s. 70; R.Konetzke, s. 9).
(7<l) Richard Pfalz, Neue wirtschaftsgeographische Fragen Italiens, Geogr. Zeitschr., 1931, s. 133.
(*) A. Philippson, s. 167.
(*') Victor Berard, La Turquie..., s. 103. Arnavutluktan karken gn kei peynirinden sonra diye
yazmaktadr.

(8J) P. Arque, s. 68.

(83) Op. cit., P 44 ve 44 v
(*) Vezv bayrlarnda ormanlar vard. Genel olarak ormanlar hk. her zaman yararl olan Theobald
Fischerin gzlemlerine bkz., in, Geogr. der Mittelmeerlnden besonders Siciliens, 1877, s. 155 vd. 1558de
Kalabriya ve Basilicatadaki Napoli ormanlar hakknda bkz. Eugenio Alberi, Relaziori degli ambasciotor
veneti durante il s. XVI. Floransa, 1839-1863, II, III, s. 271. Bugn hala eski byk ormanlarn ok sayda
kalnts bulunmaktadr. Korsika iin bunlarn dkm, Philippe Leca, Guide Bleu de la Corse, Paris 1935; A
Albitrecciann nsz, s. 15; ve bu sonuncu yazrn, Corse en evolutionauX!X etaudebulduXX siecle, 1942,s.
95 vd.
(85) Kont Joseph de Bradi, Memoire sur la Corse, 1819, s. 187, 195 vd.
(86) p vidal de la Blache, s. 88, 139, 178. D. Fauchernin mkemmel farkna varlar, Principes de geogr.
agraire, s. 23. Lucca yaknlarnda halk aa ekmei yemektedir"; Montaign e, Journal de voyage en Italie, E.
Pilon, 1932, s. 237.
(87) Montaigne, ibid., s. 243.
(8S) Relacion delo que yo Fco Gasparo Corsohe hecho en prosecucion del negocio de Argel, Simancas, E 333
(1569).
O R. Montagne, s. 234-235.
(,0) Franceschi Carreras Y Candi, Geographia general de Catalunya, Barselona, 1913, s. 505; JaimeCarrera
Pujal, H. politica ye economica de Cataluna, 1946, c. I, s. 40. Ayn ekilde, Belon du Mans, op. cit., s. 140 v,
Kuds dalarnda terkedilmi halde grd taraal ekim alanlarnn olduunu kaydetmektedir.
(91)
Dier rnekler arasnda Yukar Provence yaamn dnyorum; Marie Mauron, Le Mas
Provenal," Maisons et villages de France, 1943, s. 222de Uzun klara, tehlikesine maruz kalan Yukar
Provence iftlii, ufuk olarak yalnzca camlarnn gerisindeklere, karnca tipi klk yiyecek stokuna, ahrna,
kapal yerlerde almaya dayal olarak aylarca kendi iine kapanm bir hayat srdrmektedir.
(,2) Maximilien Sorre, Les Pyrenees Mediterraneennes, 1913, s. 410.
(95) Ovalara inii zorunlu hale getiren bu ar nfus H. Wilhelmynin corafi aratrmasnda iaret
edilmitir. Hochbulgarien, 1936, s. 183. Fakat baka nedenler de vardr: bu hayatn insanlarn houna gitmesi
veya gitmemesi. A. Albitreccia, in Philippe Leca, op. cit., s. 129da Korsika hakknda yollarn yokluu, varl
gibi g harekete geirmektedir.
(M) J. Blache, op. cit., s. 88, Philippe Arbos, L'Auvergne. 1932, s. 86ya gre.
(95) Yani pazar ayini.
(,6) Promenades dans Rome, Le Divan, 1931, I, s. 182-183.
(97)
Ibid., s. 126. Rochechouart kontunun Anlar, 1889, s. 76-77de Anapann Richelieu dk tarafndan
zabt vesilesiyle, bu kez Kafkaslar hakknda benzeri bir tablo: erkez savalardan bazlar demir zrhl ve okla
silahlanm olarak, XIII. ve XIV. yzyllar akla getirmektedirler.
(98) Victo Berard, op. cit, passim.
(99) Voyage en Espagne, 1845, s. 65, 106. Hasat ve gmen gallegos hakknda bkz. Las Espanoles pinladas
por si mismos, Madrid, 1843. Bu derlemede Gil y Curraso, Elsegador, El Pastor transhmante ve El Maragato;
Antonio Ferrer del Rio, El Indiano; Aberramar, El aguader yer almaktadr.
O Toledodaki Sevillan otelinde galtega olan iki mocetonas bulunmaktadr. (La ilustrefregona, Garnier.
11,71). Galiyallar ve Asturiasllar Ispanyada zellikle madenlerde olmak zere,ar ilerde almaktadrlar.
J. Chastenet, Godoi, 1943, s. 40. Kastilya'da XVIII. yzylda Gallego hasat iileri bulunmaktadr, Eugenio
Larru ga. Memoriaspoliticasy economicas sobre lasfrutos, comercio.fabricas y minas de Espana, Madrid, 1745,1,
s. 43.
(I01)
Diego Suarez, Eski Cezayir Genel Valilii elyazmas, Jean Cazeneuven bana cmerte gnderdii
nshaya gre, P 6.
(I0-) Bkz. aada.
(I03) Jesus Garcia Fernandez, Aspectas del paisaje agrano de Castilla la Vieja, Valladolid, 1963, s. 12.
(1M) Matteo Bandello, Novelle, VII, s. 200-201. Splitliler zellikle yabanc lkelerde olmak zere asker
olarak hizmet etmilerdir, L. von Pastor,op. cit.. XVI. s. 267. Kurnazlklar hakknda M. bandello, ibid, 1, s. 416.
C05) Bandello, II, s. 385-386. Fakirlik Bergamolular ge zorlamaktadr. Az yemek yiyen bu insanlar,
bakalarnn evinde yemeklere kurt gibi saldrmaktadrlar. Dnyada hi deilse bir Bergamolunun bulunma
d hibir yer yoktur. Napolide mukim Venedik vatandalar ounlukla Bergamaschi idiler, E. Alberi, op.
cit.. Ek. s. 351 (1597).
(lot) Jacques Heers, Genes au XV siecle. Activite economique etproblemessociaux, 1961, s. 19. Bandello, IV,
s. 241. Ayn ekilde, Franois Sforzann iade-i itibarndan sonra Bresciadan gelen birok kyl Milanoya
yerlemilerdir.
(107) Op. cit., IX, s. 337-338.
(108) L. Pfandi, Philippe 11, 1942, s. 353-354. nl Colleoni ve LHistoire des Indes, Lyon, 1603 yazar Cizvit
Jean Pierre Maffee de Bergamoludurlar.
(109) Op. cit., IV. s. 335 Sz konusu olan Veronaya yerlemi bir Brescialdr.
(N0) Kiisel bir aratrmann sonucu. Gerekte, yukardaki ve aadaki lkelerin ztlamas kuzeye ktka
artmaktadr. Gaston Roupnel bu durumu Le vieux Garrain, 1939da Gevrey ve Nuits-Saint-Georgesa doru

Burgonya kys iin iaret etmektedir. 1870e doru dallar hala aadaki fuarlarda geni bez gmlekler
giymektedirler.
(") P. George, La Region du Bas-Rhone, 1935, s. 300 XVII. yzyln ilk yllarnda Arles blgesine hasat
yapmaya giden Savual birlikleri.
(112) Grotonelli, La Maremma loseana, Sludi slorici ed' economici, II, s. 19.
(113) P. George, op. cit.. s. 651.
(") Fernand Benoit, s. 23.
(115) Emmanuel Le Roy Ladurie, s. 97 vd.
(116)
Bilinen btn rnekleri sralamak olanakszdr. spanyada dalk ve fakir blgelerden adam
salanmas sz konusudur. RamonCarande,Car/oj Vy sus banqueros, Madrid, 1949, s. 14 (Valenciann yksek
blgeleri ve Leonun montes'i). Th. Lefebvre, Les Pyrenees Allanliques, 1933, s. 286 (3.000 Guizpuzcoal ve
Navarral Paviada dvmekteydiler). Aragon Pireneleri hk. Im Mediterranee..., I. yay., s. 47 ve 48.
(") Piero Pieri, La crsi mililare italiano neI Rinascimento, Napli, 1. yay., 1934, s. 523.
("*) H. de Maisseden Krala, Venedik 6 Haziran 1583; A.E, 31, P5 29 v ve 30.
C19) Bibliyografik ynler konusunda bkz.: R. Busch-Zantmer./4/ian'fn, 1939. Orta ada alk tarafndan
belirlenen Metohice ve Podrina ovalarna ynelik Arnavut g konusunda bkz. J. Cvijic, op. cit. Trk
mparatorluunda XIX. yzyldaki muhteem baar konusunda, ibid., s. 17. Palermo Belediye Ktphanesin
de, Montigore Antoninonunyaymlanmam anlar bulunmaktadr, Memoria de O reci venuti dall Albania in
Sicilia, Oq E 32, f-81. iko arap Arnavut: Bandello, IV, s. 350-351. Hrstiyanla girmek iin srar eden
Arnavutlar: binlercesi arasnda bir belge, Raguzada konsolos Joan da Pallasn Leondaki Napoli byk
komandrne mektubu, 3 Nisan 1536, A.N., K 1632.
(I2) Victor Berard, 164.
C21) Kbrsta bunlar atadan oula askerdirler. Fr. Steffano Lusignano di Cipro, Corrograffta el breve
hisloria universale delisola de Cipro, Bologna, 1573 (B.N. Paris, 4 g 459).
C22) Bunlar Venedik ordusunun nemli bir ksmn meydana getirmektedirler, bkz. bir dizi belge p.p. V.
Lamansky, 549, not.
C23) Bandello, III, 329 vd.
O Museo Correr. D. delle Rose 21, f 80 Apuliadaki byk Arnavut kyleri hakknda, 1598. Yzyln
bana bunlardan ounlukla kuku duyulmutur. Bunlara mstahkem kent ve kylerden dar silahl olarak
kmalar yasaklanmtr. (3 Haziran 1506). Ludwig von Thalloczy, Die albanisehe Diaspora, IllyrischeAlbanische Forschungen, 1916, s. 339.
C25) O. de Torne, Philippe et Henri de Guise," Revue Historique. 1931, II, s. 324.
(I2<l) 1540da, G. Lefevre Pontalis, Correspondancepoliique dOdel de Selve, 1888, s. 64, 65, 351, 354.
(I27) A.H.N.L0 3189, 1565, Valldolid enkizizyonu, Modonlu Guillermo'nun ilgin olay.
C2*) D. Haedo, Topographia..., s. 121 vda Cezayirde Arnavut Memiyi iaret etmektedir ve un renegado
tamben albanesy arnaut como el", s. 122 v.
C29) Victor Berard, La Turquie..., op. cit., s. 26.
(13) Ilineraire de Paris Jerusalem (1831 yay.), s. 111 ve 175.
(m) La Corse inconnue, s. 44, ada dndaki nl bir dizi Korsikalnn adlaryla birlikte.
C32) Haan Korso gibi. J. Cazeneuve, Un Corse, Roi dAlger, 1518-1566, Afrique Laline. 1923, s. 399
404.

'
C33) Giuseppe Mellerio, Les Mellerio, leur origine. leur hisloire, 1895, Milano Alplerinden gler
konusunda, Carlo Antonio Vianello. Alcuni documenti sul consulato dei Lombardi a Palermo Archivio
Slorico Lombardo, 1938, s. 186.
O
Vianello, s. 186.
(I35) bid.
(I36) ibid., s. 187.
C37) ibid
(138)
G.F. Osorio, Console dei Lombardi alla camera mercanli di Milano, Napoli, 27 Eyll 1543, p.p.,
Vianello, 187.
(139) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium 240, f 111-113, 15 Ocak 1544 muralori adlaryla birlikte.
(I4) A.d.S. Venedik, Natorio d Collegio 13, f3 121, 12 Ekim 1486.
'
(ul) Bir gazete makalesine gre, Eriwan, die Haupstadt der Armenier," Frankfurter Zeitung, 9 Austos
1940.
C42) Jean Baptiste Tavernier, Les six voyages quil a fails en Turquie en Perse et aux Indes, Paris, 1681,1, s.
380 vd.
(I4J) O zaman, yani XVII. yzylla birlikte. XVI. yzylda stanbulda ve Dou Akdenizde Ermenilerin
yldz henz parlamamtr. N. lorga, Points de vue sur lhisoire du commerce de rrienl l'epoque moderne.
1925, s. 23. XVII. yzylda, tersine Ermeniler Bat Akdenize kadar ticaret yapmaktadrlar. Bir Ermeni teknesi
tccar Ermeni" Livornoya buday getirmitir (Memoires du Chevalier dArvieux, 1735, I, s. 13). 1621 de
Kutsal yerler kavgasnda Ermenilerin rol hk. Gerard Tongas, LAmbassadeur L. Destayes de Cormenin (1630
1632), 1937, s. 132. Ermenilerin bugnk dalm hakknda birka kelime VVerner Sombart, Vom Menschen.
1940, s. 178-179.

C44) Byk kuzey pazarlan iin yazlm Ermenice ticaretel kitaplarna sahibiz.
C45) J.-B. Tavernier eklemektedir: toptan ticarete daha yatkndrlar, ok tasarruflu yaamakta ve
erdemden: veya cimrilikten tr az yemektedirler. Uzun yolculuklar iin evlerinden ktklarnda, peksimet,
kurutulmu manda eti, soan, pimi ya, un, arap ve kuru meyva stoku yapmaktadrlar. Onlara izin verilen
gnlerde ve dalarda bulunduklar srada ucuza birka kuzu veya kei dnda taze etten baka bireyi satn
almamaktadrlar, op. cit., I, 380.
C46) Zolfa Ermenilerinin zenginlik ve lkslen hakknda, ibid., I, 380.
(,47) Ibid., II, 3.
(I4S) Da nedir? Bir insan yayma blgesi, Pierre Deffontaines, Mariel Jean Brunhes-Delamarre, B.
Bertoquy, Les problemes de geographie humaine, 1939, s. 141. Akdeniz alannda karakteristik olan da-ova
ztlamas hakknda, Charles Parain, La Mediterranee: les hommes et leurs travaux, Paris, 1936, s. 191.; Jules
Sion, La France mediterraneenne, Paris, 1934, s. 44 vd.
(I49) Jules Blache, 15. P. George, 352de ayn kayt.
C50) P. George, 237; V.C. Bourrilly ve R. Busquet, H. de la Provence, 1944, s. 7: Provenceda en eski
sakinler
Ventoux
evresinde,
Vaucluse
dalarnda,
Luberonun
gneyinde,
Durancen
sandaki
vadide,
Verdonun kesime noktasnda saptanmtr; bu yerleim yerleri akmakta ve su yataklar tarafndan
yuvarlanan sert kayalarn bolluuyla balantlya benzemektedirler. Louis Alibert, Le Genie dOc, les
Cahiers du Sud. 1943, s. 18: Akdenizin esas olarak dalk olan kemik yaps tarih ncesi ve proto-historik
rklarn yerleim ve srekliliini tevik etmitir szne katlyoruz.
(,5) P. George, 310-322.
C52) H. Lautten Sach, Die landerkundliche Gliederung Portugals Geogr. Zeitsch. 1932, s. 194.
C53) A. Philippson, art. cit., 455, 457, 461, 462.
O54) Ibid. s. 457.
C55) Alfred von Reumont, Geschichte Toscanas, Gotha, 1876, s. 366-367.
C56) bid.. s. 368 vd.
C57) A. Philippson, Das Mittelmeergebiel, s. 20.
C58) Ve daha teye, E.-Felix Guatier birok kereler kuzey Afrikann bu srt zerine srar etmitir, dierleri
arasnda, Le passe de IAfrique du Nord, 1952, s. 115.
C59) Georges Marais, in, Gsell, Marais, Yver, H dAlgerie, 1927, s. 12.
(I6) Umbren..., art. cit., s. 450.
(161) Jules Sion, Geogr. Univ., VII, 2, 1934, s. 326.
(162) Vidal de la Blache, s. 85.
(165) N. Krebs, Zur politischen geographie des Adriatischen Meeres, Geogr. Zeitsch., 1934, s. 375.
C64) Trulliyi dnyorum, ama daha ok acquedotto pugliese deki ova-yaylann sulama sistemini
dnyorum. Fritz Klute, Handbuch dergegr. Wiessenschaft. Berlin, 1914, s. 316dabunun gzel bir krokisini
vermektedir, fakat tarihi?
C65) A.d.S., Napoli, Dispendenza della Sommaria, Fascio, 417, fas 1 , 1572ye gre.
(166) A.d.S., Napoli Sommaria, Consultationum, II, s. 37-241.
(,67) Georg Friederici, der Charakter derEntdechung undEroberung Amerikas durch dieEuropaer. I, Gotha,
1925, zellikle s. 174, 179.
(168) Le licencie de verre, in, Nouvelles exemplaires, la Pleiade, 1949, s. 1270-1271.
C69) Ortega y Gasset, Espana invertebrada, Madrid, 1934, bu dnce Unamuno, Machado veya Pidal'in
kaleminde de bulunmaktadr.
(I7) A. Schulte, Geschichte der grossen Rawensburger Gesselschaft, 1923, zellikle I, s. 285 vd. ve 295.
C71) E. Alberi, Relazioni, I, V (Francesco Morosini), s. 293.
(I72) La Blache, Etats et Nations de tEurope, 1889, s. 358.
C73) M. Sorre, Les fondements biologiques de la geographie humanie, Paris, 1943, s. 386: Akdenizde alak
dalarn ve ilk yaylalarn iklimi en azndan alak blgelere nazaran, abaya daha uygundur Andre Siegfried,
Vue generale de la Mediterranee, 1943de da etekleri hakknda (s. 108) iyi bir taslak bulunmaktadr. G.
Niemeyer, op. cit., s. 109daki farkna varlara bkz.
C74) Op. cit., s. 92-93.
C75) Btn bu sorun hakknda, J. Cvijicin bak bakmndan ok zengin kitab. La Peninsule Balkanique,
Fra. ev., 1918. Dekor ve renk iin, R. Gearlach, Dalmatinisches Tagebuch, Darmstadt, 1940. Corafi tasvir
iin, Milojevic, Littoral et iles dinariques dans le Royaume de Yougoslavie (Mem. de la Soc. de Geographie)
Belgrad, 1933.
C76) Metamastasik hareketler konusunda izleyen bigiler Cvijicin sentezinden alnmtr. rencileri,
Slav dandan olan gler konusundaki bu byk sunumu yenilemilerdir. Bu balamda, J. Mal, Uskoke seobe
i
slovenske pokrajine. Lyubliana, 1924de bu gn Trk, Venedik ve Avusturya askeri snrlarnn
rgtlenmesi iin kullanln gstermektedir. R. Busch-Zantner, op. cit., s. 86da kuzeye doru Srp glerini
belirleyen Arnavut basks zerine dikkat ekmektedir; Arnavut basks, Trk deil.
(177) J.N. Tomie, Naselje u Mletachaf Dalmaciji, Ni, 1915, c. I, 1409-1645de Dalmayann Venedie ait
blgelerinde kyllerin kiisel ve ekonomik tabiyet balan konusunda ksa bir inceleme. Bu rejim Istriamn
adalar ve ilerinde yaygnlama eilimindedir. Trk tehlikesi Bosna ve Hersekten gelen Srp gnn telafi

etmeyi baaramad insan kayplarna yol amaktadr. Bu tehlike ister Trklerden, isterse korsanlar veya
haydutlardan gelsin, saldrlara kar zorunlu milis glerinin rgtlenmesine neden olmaktadr. XVI. yzylda
Venedik Dalmayas hk., V. Lamansky, op. cit., ve zellikle s. 552. Dalmayal askerlerin ngiltereye kadar
hareketleri, Venedik ordu ve donanmasnda ve ayn zamanda yabanc teknelerde istihdam edilmeleri -onlar bu
teknelere Venedik donanmasndakinden daha iyi hayat koullar ekmektedir.
(I7S) Venedik Archivio di Statosunda okuduum ama not etmediim belgeler.
(I79) H. Isnard, Caractere recent du peuplement indigene du Sahel dAlger, 2 Congres des Soc. sav.
dAfrique du Nord, 1936.
(I8) Bu konuda bkz. G. Millon, Les parlers de la region dAlger, Ibid., 1937.
(181)
M. Dalloni, Le probleme de lalimentation en eu potable de la ville dAlger, B. de ta soc. de Geogr.
dAlger, 1928, s. 8.
C82) Bernardo Gomes de Brito, Hisloria ragico-mariima, Lizbon, c. VIII, 1905, s. 74.
C83) Rene Baehrel, Une croissance: la Basse-Provence rurale. fin du XVI siecle-1789, Paris, 1961, s. 125.
(I84) Venedik Marciana Ktphanesi, 5838, CII, 8, P 8.
C85) Emmanuel Le Roy Ladurie, op. cit., s. 223 vd.
O86) Plaisir de France, 1932, s. 119-120: Gney zihniyeti tepelerde olumutur, eskinin ok fakir ve
periyodik olarak boaltlan danda deil. Tepeler insanl hakknda Tunus Sahilinden sz eden (s. 221)
Isabelle Eberhartn yazdklarna bkz., Notes de Route, 1921, veya Marcel Brionun Toskana ve insan
boyutlarnda manzarasndan sz eden Laurent le Magnifique, 1937, s. 282ye bkz.
(187)
Anonim (Claude de Varennes), Voyage de France, dresse pour l'instruction et la commodite tant des
Franais que des etrangers, Rouen, 1647, s. 136.
(188) Op. cit., s. 56-57.
C89) B.N., Damga resimler (Od 13, pet. in-fol): Les moeurset fachons de fairedes Turcs... contrefaictespar

Pierre coeck dAlost l'an 1533.

(19) Philippe de Canaye, sieur de Fresne, Le Voyage du Levant, 1573, H. Hauser, 1897, s. 40.
C*1) Bkz. V. Berard, La Turquie..., s. 93: Dalan, iddetli ve topra titreten

nehirleri dervenciler
tarafndan korunan tepeleriyle Arnavutluk ile, sakin sular ve bulut rtleriyle Makedonya arasndaki ztlk.
Paul Bourget, Sensations dItalie, 1891, s. 88-90da Toskanada Umbriaya gei anlatlmaktadr.Toskanann
sertlii ama safl karsnda Umbria mee ve balarnn stnde bulutlar ve stmann meydana getirdii dram
yaylmaktadr.
(192)
Kk ovalarn buerkenlii konusunda H. Lehmann, DieGeograppischen Grundlagen der kretischmykenischen Kultur, Geogr. Zeitsch., 1932, s. 337 ile hemfikirim. Ayn ekilde, geree yakn bir ekilde
tahmin edildii zere, Orta Douda insan tarafndan ilk yaratlanlar kk vahalar olmutur.
(193) Pierre Vilar, op. cit., I, 223.
(194)
Op. cit., s. 243 vd. G. Marais, Tlemcen, ville dart et dhistoire, 2 Congres soc. sav. dAfrique du
Nord, c. I, 1936.
(195) G. Niemeier, op. cit., s. 28 Ve bu farkna var ok uzaa gitmektedir. Kent veya ky olsun, yerleme
yerinin fonksiyonunda ve ondan hareketle krsal meknn bir rgtlenmesi vardr.
(196)
Bu nokta hakknda, Julien Franc, La Mitidja, Cezayir, 1931, ve E.F. Gautier, Le phenomene
coloniale au village de Boufarik, Un Siecle de colonisation, Cezayir, 1930, s. 13-87.
(197) J. Ancel, La plaine de Salonique, 1930.
(198)
Ebro deltas hakknda, E.H.G. Dobby, The Ebro Delta, Geogr. Journal. Londra, Mays, 1936.
Pontine
Bataklklar
hakknda,
Schilmann,
Die
Urbarmachung
den
Pontinischen
Smpfe,
Geogr.
Wissenschaft, 1934.
(199)
P. George. op. cit., s. 296-299, 310-322, 348. XII. yzyldan XVI. yzyla kadar La Camargue giderek
sala daha zararl hale gelmitir, s. 606.
(20) J. Lozach, Le Delta du Nil, 1935, s. 50.
(201)
Op. cit., I, s. 142-143. Baka rnekler, Edirne civarnda kk rmaklarn okluu (ibid., II, 10).
Ignacio de Asso, H. de la economiapolitica de Aragon, 1798 (yeni yay. 1947) bkz. Benavarre pantanali (s. 84),
Huesca (72-73), Saragossa (94 vd.), Ternuel (186) ovalar hakkndaki ayrntlar.
(202) B.N., Paris Ital., 1220, fol 35.
(203) Philippe Leca, La Corse..., s. 212 ve 270; J. de Bradi, op. cit., s. 25.
(204)
Yamur mevsiminde ovalar gl veya amur deryas haline gelmektedirler (J.J. Tharaud, La Bataille
Scutari, 1927, s. 53, Arnavutluk ovlar hakknda); taan Bojona nehrinin meydana getirdii bataklklar ve
amur ynlar hk. ibid., s. 148.
(205)
1940ta spanyann gneyinde; Ocak 1941de Portekizde; ubat 1941'de Suriyede; Ekim 1940ta
Ebro havzasnda (basn haberleri) byle olmutur. Kordobada 31 Aralk 1554 ve 1 Ocak 1555te su basknlar
meydana gelmitir, Francisco K.de hagon, Relaciones historicas de los siglos XVI y XVII, 1896, s. 39 vd.
(20) General Ed. Bremond, op. cit. s. 17; ayn yazarn, Yemen et Saoudia. 1937, s. 11, dn 6.
(207)
Malarya hakknda ok sayda yararl kitap bulunmaktadr. Jules Sion. Etde sur la malaria et son
evolution en Mediterranee, in Scientia, 1938; M. Sorre, Les Lannounun mkemmel makalesi, "Le role
geographigue dela malaria, in Annales de Geographie, XLV, 1936, s. 112-135de bu konuda yn bulmak
mmkndr, ikinci dnya sava srasnda, kinin yokluuyla birlikte, Akdenizde stmann ilerlemesini

lebilmek ve bunu haritaya dkebilmek ilgin olurdu stmann tarihine ilikin en nemli almalar Angelo
Celli Storia della malana nell'agro romano, in M.R. Ac. dei Lincei, 1925, 7 dizi, c. I, fas III; The historv of
Malaria in the Roman Campagna from ancient times, Londra 1933 ve AnnaCelli-Fraentzel, Die Bedeutungder
Malaria fr die Geschichte Roms und der Campagna in Altertum und Mittelalter, in Feutschrift B. Nocht,
1927, 2 levha, 1 harita, s. 49-56; Die Malaria im XVIIten Jahrhundert in Rom und n der Campagna im Lichte
zeitgenssicher Anschauungen, in Arch.f. Geschder Medizin, XX, 1928,s. 101-119, La febbre palustre nella
poesia, in Malariologia, 1930 adl eserlerdir. Krmdaki stma hk., Rochechouart kontu, Memoires, op. cit., s.
154.
XVI.
yzyla ilikin birka ayrnt Kbrsn sala uygun olmama konusundaki n o kadar byktr ki,
Kutsal topraklara gidecek haclar ile gemi kaptanlar arasnda imzalanan szlemelerde, kaptanlar Kbrsta
gnden fazla konaklamayacaklarna sz vermektedirler, Reinhold Rhricht, Deutsche Pilgerreisen nach dem
Heiligen Lande, 1900, s. 14. G. Botero, op. cite gre, Salses yaknlarnda hastalk kayna bataklklar
bulunmaktadr, s. 5; Brindisi, Aquilia Roma, Ravenna, skenderiye salksz kentlerdir, I, 1, s. 47; Ceneviz
sahilindeki Albenga ok zengin ma I'larianepestilente, bir ovaya sahiptir, s. 37. Polada kent halk kentlerini
yazn stma yznden terketmekte ve kn geri dnmektedirler, Philippe Canaye, op. cit., s. 206. Austos
1566da spanyol kraliesinin stma (?) olduuna dair, Celestin Douais, Depeches de M.de Fourquevaux,
ambassadeur de Charles IXen Espagne, 1565-1572, Paris, 1896-1904, III, s. 10; II. Felipenin Badajozda stmaya
yakalanmas, M.Philippson, Ein Ministerium unter Philipp II, Berlin, 1895, s. 188.
(20) M.Sorre.op. cit., s. 388. Eyll 1566da spanyann tm stmann penesine dmtr (Fourquevaux
nun Kralieye yollad, Segovia, 11 Eyll 1566 tarihli mektup, Douais, op. cit., III, 18).
(209) Op. cit.. s. 263.
(21) Jules Leclercq, Voyage en Atgerie, 1881, Cezayirin alak blgelerinde stmann yol at felketlerden
arplm bir ekilde s. 178de AvrupalIlar vadilerde yaamyorlarsa, neden da kyleri kurulmuyor? diye
yazmaktadr.
(2U) Daha yakn tarihlerde, Trk bakentinin Ankaraya aktarlmas srasnda ortaya kan sorunlarn
arasnda civardaki ovann stmal olduunu da kaydedelim, Noelle Roger, En Asie Mineure, 1930, s. 46.
(2I2) Zikreden M. Sorre, Fondements biologiques, s. 344.
(2I) W.H.S. Jones, Malaria, a neglected factor in the history of Greece and Rome, Londra, 1907.
(2M) P. Hiltebrandt, Der Kampf ums Mittelmeer. 1940, s. 279. Byk avc X. Leonun lm nedeni de
herhalde stma olmaldr (GonzaqueTruc,Leon X, 1941, s. 71 ve 79)Dantede tpk kendinden 20ylnceGuido
Cavalcantenin bana da geldii gibi malaryadan lm deil midir? (L. Gillet, Dante, 1941, s. 340).
Bilebildiimiz kadaryla yledir.
(215) P. Hiltebrandt, ibid., s. 279.
(216) Bernardo Segni, Storie forentine dall'anno 1527 al 1555, 1723, s. 4.
(211) J.B. Tavernier, Voyages, I, s.HOda I69lde skenderun bataklklarndan sz etmektedir.
(2I) K.Eschmid, in Werner Benndorf, Das Mittelmeerbuch, Leipzig, 1940, s. 22. Malaryann yaylmas
konusunda, Stendhalin (Promenades.... II, 164) fu satrlarnn arkasnda acaba ne vardr: "Sanyorum nl bir

tabip ve akll bir adam olan Bay Metaxa, stmaya maruz kalan yerlerin bir haritasn kardm?
O A.d.S. Venedik Brera 54, ( 144 v
(22) Francisco Guicciardini, La historia dItalia, Venedik, 1568, s. 2, (Sakn talya) cultivatanon menone
luoghi piu montuosi et pi sterili, che netle pianure, et regioni sue pi fertili". Montaigne, op. cit, s. 237deki
artc farkna varlara bkz.; Lucca evresinde 50 yldan beri (1581) balar dalarda koru ve kestane
aalarnn yerine gemilerdir, s. 248 ... dalar zirvesine kadar ileme konusunda sahip olduklar yntem
Bu durumda Michelet, La Renaissance, Paris, s. 31-32deki gzel pasajla hemfikir deilim. Ph. Hiltebrantd,op.
cit., s. 268de sorunu benimle ayn ynde grmektedir. talyanlar keiflere katlmlardr. -Venezuala Kk
Venedik deil midir?- fakat bu dnemde talyan nfusu mekn sknts ekmemektedir; burjuazisi Akdeniz
ufkunun
tesinde
yaamay
bilmemektedir;
Yarmadann,
ngiliz
ve
HollandalIlar
denizlerin
tesine
srkleyen dinsel savalar bulunmamaktadr.
(221)
Herbert Lehmann, Die Geographischen Grundlagen der kretisch-mykenischen Kultur, Geogr.
Zeitschr.. 1932, s. 335.
(222)
Auguste Jarde, Les Cereales dans l'Antiquite grecque, 1925, s. 71, atflar Strabonadr. A. Philippson,
Der Kopas-See in Griechenland und Seine Umgebung, Zeitschr. der Gesselschaft fr Erdkunde zu Berlin,
XXIX, 1894, s. 1-90. P. Guillon, Les Trepieds du Ptoion, 1943, s. 175-195.
(225) M.R. de la Blanchere, La malaria de Rome et le drainage antique, Melanges dArch. et (thist., p.p.
lEcole franaise de Rome, II, 1882, s. 94 vd.
(224)
Acaba 1598de Papann istei zerine Vatikan elisinin Ferrareye yollad ve suyu tketmek iin su
deirmenleri kurmay dnen u mhendis u dijkmeester, u HollandalIlarn, u kuzeylilerin ilki midir?
Correspondance de Frangipani, Armand Louant, 1932, c.II, Brksel, 13 Haziran, 17 Haziran, 25 Temmuz, 13
Austos 1598, s. 345, 348, 362-363, 372.
(225) Montaigne, op. cit., s. 138.
(226)
A. von reumont, Geschichte Toscanas, I, s. 358 vd. Ayn konuda, O. Corsini, Ragionamento istorico
sopra la Vat di Chiana, Floransa, 1742; V. Fossombron, Memore idraulico-storiche sopra la Vat di Chiana,
Floransa, 1789; Michelet, Journal inedit, s. 169-170. XVI. yy.da Castiglione glnn slah iin, etkin olmayan
almalar yaplmtr, A. von Reumont, op. cit., I. s. 369.

(227) I, s. 366 vd.

(228)
A. Zanelli, Delle condizioni interne di Brescia, dal 1642 al.1644 e del moto della borghesia contro la
nobilit nel 1644, Brescia, 1898, s. 242-243.
(22,J A. von Reumont, op. cit., I, s. 363-364 Gene Toskanada 1550lere doru yaplan Ansedonia
bataklklarn kurutma projelerini zikretmek gerekmektedir (G. Venorosi Pesciolini, Una memoria del secolo
XVI sulle palude di Ansedonia, La Maremme, VI, 1931). H. Watjen Toskanada byk dk Fernando
dnemindeki
en
byk
iin
bataklklarn
kurutulmas
olduunu
kaydetmektedir,
Die Niederlander im
Mittelmeergebiet, 1909, s. 35. 1556da Fransa kralna nerilen, Siena Maremmesinin ishali hakknda bir proje
konusunda, Lucien Romier, Les origines politiques des guerreS de religion, 1913-1914, II, s. 397-398.
(23) Hansjrg Dongus, Die Reisbaugemeinschaft des Po-deltas, eine neue Form kollektiver Landnutzung, Zeitcshrift jur Agrargeschichle und, Agrarsoziologie, Ekim 1963, s. 201 ve 202; C. Errera, La bonifica
estense nel Basso Ferrarese, Rivista Geogr. ital.. 1934, s. 49-53.
(231) Papalk devletinde V. Pie dnemindeki slahat hk., P. Pastor, op. cit., XVII, s. 84.
(232)
B.N. Esp. 127,ft>20vve 21. 1594deComeratarafndan incelenen bir proje sz konusudur, sonunda
bundan vazgeilmitir. Ancak Olivares kontu bu projeyle ok ilgilenmitir. Yetkililer giriimi iltizam olarak
vermeye yatkndlar.
(233)
Aquiliada yaplacak muhtemel bir slahat hk. Giacomo Soranzonun Dogeye yazd 7 Austos 1561
tarihli mektup. Viyana. G. Turba, Venet. Depeschen, 13, s. 191.
(234)
Richard Busch-Zantner, Agrarverfassung, Gesselschaft und Siedlung in Sdosteuropa, Leipzig, 1938
adl ok zengin olduundan tr mulak olan kitab ben byle yorumluyorum ve bunun aydnlatlmas
gerektiini dnyorum. Cvijicin tersine, ona gre iftlik Orta aa kadar geri giden eski bir ky deildir, (s.
104-105). iftlik XVI. yyda domu yeni birky olup, XVII. yyda kesin olarak oalmtr, demek ki ada
isknn, slahatn rn olarak ortaya km olan bir kydr. Bu ky ovalarn ularnda, gl sularnn ve
vadilerin kenarnda yeralmakta ve ou zaman sellere maruz kalmaktadr (s. 124). mer Ltf Barkan benim
yorum ima katlmaktadr.
(235) R. Cessi, Alvise Cornaro e la bonifica veneziana nelsec. XVI, Rend. R. Acc. LinceiSc. Mor., St. e Fil,
VI. dizi, c. XII, s. 301-23. F.Braudelin deerlendirmesi, in, Ann d'Hist. Sociale. 1940, s. 71-72.
(2ib) E. Le Roy Ladurie, op. cit.. s. 442 vd. Adam de Craponne 1519-1559da kendi adn tayan ve 1558de
Durance ile Rhone arasnda Crauyu sulayan kanal ina etmitir.
(237) A Zanelli, op. cit.. s. 243.
(23) A.d.S., Venedik, Annali di Venezia, 11 Nisan 1593 vd.
(23') I.de Asso, op. cit., s. 72-73.
(24) P. George, op. cit., s. 292-294.
(241)
Vega kaps, yeni Segovia kprs ynlerinde, Manzanaresin telerinde, II. Felipe tarafndan
dzenlenen Real Casa de Campo evresinde almlar. zelikle bkz. Simancas, Patronato Real, sat szlemeleri,
no. 3142-3168.
(242) Pierre Imbart de la Tour, Les origines de ta Reforme. I Melun, 1948, s. 218. Geriye, iskn edilen yeni
topraklarn gerek slahn ayrmak kalmaktadr. Topran fethi hareketi Fransada, ngilterede olduu gibi,
XV. yyn ortasndan itibaren yola kmtr (Rene Gandilhon, Politique economiue de Louis XI 1940, s. 147)
Sonudaki slahat F. Haywardn ikinci elden kitab tarafndan kt bir ekilde iaret edilmitir, Histoire des
ducs de Savoie, 1941, II, s. 40.
(243) Le Roy Ladurie, 86 ve 87.
(244)
Bu Barselonann ekonomik dramnn vehelerinden biri deil midir? Barselona burjuazisi artk
denizcilik ilerinde rizikoya sokmad parasn topraa yatrmakta deil midir?
(245) Pieds ae gelines" araclyla yaplan drenaj, Olivier de Serres, Pages Choisies 1942, s. 64.
(246) Vita di D. Pietro di Toledo", Archivio Storico Italiano, IX, s. 21-22.
(247) F. Carreras y Candi, Geografia General de Catalunva, Barselona, 1913, s. 471-472.
(24>) zellikle I. de Asso, op. cit., s. 94 vd.
(249)
Hereyden nce S.Pugliesenin dikkat ekici makalesinin devamnda, Condizioni economiche e
finanziarie della Lombardia nella prima meta del secolo XVIII," Mise, di st. it., 3. dizi, c. XXXI, 1924, s. 1-508,
bu makale ilk sahifelerinde, Lombardiya corafyasnn iyi bir tasvirinin dnda, XVI. yya ilikin ok sayda
bilgi sunmaktadr.
(25) A Fanfani, La rivoluzione dei prezzi a Milano nel XVI e XVII secolo, Giornale degli economisti.
Temmuz 1932.
(251) E. Lucchesi, I Monac benedettini vallombrosani m Lombardia, Floransa, 1938.
(*') S. Pugliese, op. cit., s. 25-27.
(253) G. de Silvadan Majestelerine 17 Nisan 1573 tarihli mektup, Simancas E 1332.
(254)
A. Schulte, op. cit.. I, 252, pirin ekiminin Lombardiyaya spanyadan 475ten nce geldiini
dnmektedir. Almanya ynne pirin ihracat ilk nce Bleli Balthasar Irmi tarafndan yaplmtr. Pirin
XII. Louis tarafndan getirilmitir, Marco Formentin, II Ducato di Milano, Milano, 1876, II, s. 600 vd. Sorunun
geneli hk., S. Pugliese, art. cit., s. 35.
(255)
Maurice Paleologue, Un Grand realiste, Cavour, 1926, s. 21. Ovalarn dzenli olarak talep ettikleri bu
byk tarmsal manevralar sorunu hakknda Georges Lefebvrein byk devrim esnasnda iilerini Causses ve

Kara Dadan salayan Aa-Languedoc'a dair verdii rnee bkz., La GrandePeurde 1789, Paris 1957, s. 17.
XVII.
yzyl iin geerli olarak sunulan bir baka rnek de, iilerini Yukar Bulgaristandan getirten
Trakyaya ait olandr (Herbert Wilhelmy, Hochbulgarien, Kiel, 1935, s. 235). Volo limanndan yapt tahl
ihracatn bildiimiz Teselya iilerini Orta Yunanistandan, hatta Attikadan getirtmektedir. (Vaudoncourt,
Memoirs on the lonian Islands, 1816, s. 215) Bu iki Balkan rnei hk., R. Buschzanter, op. cit., s. 94.
(256) S. Pugliese, art. cit.,
(257) P. George, op. cit., s. 354.
(258)
Senyre ve bundan da fazlas, ova slah edilmedii zaman bile, byk mlkiyete aittir. Gnmze
kadar veya hemen hemen gmze kadar byle olmutur (R. Pfalz, op. cit., geogr. Zeitschr., 1931, s. 134)
sonuncu slahtan nce Campagna toprann % 38i byk toprak sahiplerinden drt tanesine aitti. Buna
karlk dalk blgeler genelde kk mlkiyete ait olmaya devam etmilerdir, (ibid.) J.Sionun daha farkl
yargs, France Mediterraneenne. 1934, s. 143: "En fazla paralanm blgeler (bugn) nisbeten khne ve fakir olan

tepe blgeleridir: byk malikne yksek verimli ve zelliklede yakn tarihlerde byk masraflarla stmadan
kazanlm olan eski bataklk alanlarda yaylmaktadr" Bu konuda G.Nie meier, op. cit., s. 29-30 ve 59da byk
malikneleri olan eski merkez Kordoba ile XVIII. yzylda kurulmu olan, paral mlkiyetiyle yeni bir kent
olan Carlotta arasndaki ztlk hakknda verilen bilgilere bkz. Ben kiisel olarak ovalarda istilac tek rnn
rolne inanyorum (buday eskiden bunlardan biri olmutur) ve bunu byk mlkiyeti yarattn dnyo
rum.
(259)
P. Descamps, Le Portugal. La vie sociale actuelle, Paris, 1935, s. 14. Minhodaki Vieira yaknlarnda
da demokratiktir; daha aada ve bizzat Vieirada eski soylulua mensup fdalgolar bulunmaktadr.
Vieirada ve birka kyde hal solares vardr.
(26) M. Bandello, op. cit., I, novlle no.12.
(2M) Op. cit., s. 48.
(262) J. Cvijic, op. cit., s. 172. Bulgar kyls, almas XV. yydaki nisbi refah, bir ift kz veya mandayla
ekilen karabasan hk. bkz.; van Sakazov, Bulgarische Wirtschaftsgeschichte, Berlin-Leipzig, 1929, s. 197;ova
kyls, dal veya kentliden ok daha fazla kendi erevesine baldr. Nil deltas hk. J. Lozach, op. cit., s. 38.
XVI. yyda Deltadaki hayal krkl, ibid., s. 50.
(263)
Pyrenees Mediterraneennes, s. 245. Camargueda benzeri bir durum olarak, Devrimden nce Malta
valyelerinin
burada
sahip
olduklar
byk
maliknelere
bkz.,
J.J
Estrangin,
Etudes archeologiques,
historiques et statistiques sur Arles, 1838, s. 307.
(2M) F. Benoit, op. cit.. s. 26.
(265) Pierre Vilar, op. cit., I, s. 575 vd.
(2) Bkz. yukarda 58 numaral not.
(267)
Daniele Beltrami, Forze di lavoro eproprietfondiaria nelle campagna venete dei secoli XVII et XVIII,
1961, s. 67, 1574 tarihin vermekte, ben Andrea da Mosto, lArchivio di Stato di Venezia, 1937, c.l, s. 168de
verilen 1566 tarihini tercih ediyorum; Prove ditorio tarihlerde ekimleri ve su drenajn gzetim altda tutmak ve
toprak irketlerinin kurulmas iin tarmsal faaliyeti harekete geirmek zere ihdas edilmi olmaldr.
(2M) Bir hektarn te birinden biraz fazla, fakat campo bir blgeden dierine deimektedir, Vicentino'da
3.862 m2ye eittir; D. Beltrami, op. cit., s. 53, n.2.
(269) Senato Terra 32, 16 Eyll 1560; 29 Kasm 1560.
(27) bid, 27, 9 Mays 1558den nce
(271) bid.. 25. '
(272) bid., 32.
(273) bid., 67.
(274) bid., 23.
(275) bid.. 31.
(276) Bkz. yukarda.
(277) Domenico Sella, Commerci e Industrie a Venezia nel secolo XVII, 1961, s. 87 vd.
(278) Bu geni sorun hk. Daniele Beltraminin nc kitab, Forze di lavoro..., op. cit.
(27) M. Sorre'un zetini izledim, Les fondements..., op. cit., s. 397 vd. Buna c.de Cupis, La vicende
dellagricoltura e della pastorizia nellagro romano e 1Annona di Roma, roma, 1911, Pfalz, an. cit., s. 133-134 ve
zellikle Jean Delumeau, op. cit. 11, s. 521 vd. ilve edilmelidir.
(280) yja di Benvenuto Cellini scritta da lui medesimo, Fr.ev., Paris, 1922, 11, s. 240-246.
(281)
C. Traselli, Notizie economiche sui Corsi in Roma (secolo XVI)," Archivio storico di Corsica, X,
Ekim-Aralk, 1934, s. 576 vd.
(282)
Lettres dltalie, 1, s. 312-3. Roma Campagnasmm boluu hk.: Bugn krn baz kesimlerini ekmeye
gelenler Sabine ve Abruzze kylleri olup, bunlar hasatta dnmek zere geri gitmektedirler" Pr.de Brossesun
nfus azalmasnn nedenleri ve zellikle Sixte Quintin sorumluluu hakknda getirdii aklamalar uzun
dzeltmelere muhtatrlar. Pastor stmann arlamasnn belki de aaszlamaya bal olduunu dnmek
tedir gerekten de, Sixte Quint dneminde haydutlara kar giriilen mcadele, onlara smak grevi gren
ormanlarn sistematik bir biimde yaklmas eklinde tezahr etmitir.
(283) M. Sorre, op. cit., s. 398.
(284)
E. Quinet, Mes Vacances en Espagne, 1881, s. 320de Quadalkivir bataklklarndan" ne kadar
etkilendiine bkz. Bundan, yar vahi boalarn yetitirildikleri Marismasn nemli latifundiumlanm, baharda

447

ieklenen geni bir ayr alann anlaynz.

(285) E.F. Gautier, Genseric, roi des Vandales, Paris, 1932, s. 109.
(286)
Bu sorunlar hk. Georg Niemeier, op. cit., s. 37, 56-57dek ok geni soruturmas, Guadalkivir
tesindeki yeniden fethin yol at ykmlar. Andeluyann sistematik iskn ancak III. Charles dneminde
balayabilmitir. Bu ie Alman gmenleriyle balanmtr (s. 57). 1767de hala var olan boluklar iin, ayn
eserin s. 62deki 8 numaral ekline bkz. XVI. yyda tek bjr iskn hareketi: Jaen Stebinde 1540ta kurulan
Mancha Real. Mlkiyet rejimi iin dnemin -demek ki tarihin- nemi zerinde belirleyici bir iaret, s. 100. Bu
konuda eski bir cemaat olan Kordoba ile,yeni bir cemaat olan 1767de kurulmu Carlottann karlatrlmas.
Sevillann zeytinya ihracat 60-70 bin kentaldir, Pedro de Medina, Libro de grandezasy cosas memorables de
Espana, 1548,P 122.
(287) G. Botero, op. cit., s.8.
(288) Baron Jean-Franois Bourgoing, Nouveau Voyage en Espagne, 1789, III, s.50.
(289) Bkz. aada.
(29) Transhmansn tarihi hakkdaki dosyaya, Toskana presidios'u otlaklarna ilikin belgeleri katmak
gerekmektedir (Sim. Secreterias Provinciales de Napoles, legajo, nol, 25 Ocak 1566, 20 ubat 1566, 15 Mart
1566)
Alcala dknn Floransa prensine (kopyas Simancas, 1055 P 37) Toskanallar tarafndan, presidios
kylarna gelen yaylak srlerden alnmak zere ihdas edilen vergi hakkndaki mektubu ve prensin cevab. II.
Felipeye ynelik tarihsiz bir talyanca belge (herhalde 1566 ylna aittir) sr sahipleri asndan presidios'un
deniz kysndaki scak blgenin cazibesini dile getirmektedir. Toskanallar tarafndan ihdas edilen, presidios
otlaklarna doru yola klrken alnan vergi pecore. capre el altro besliame'den yz tanesi bana 10 liredir
(Sim. E 1446, P 45). Bu otlaklarn kiralanmas hk. 24 Austos 1587, A.d.S. Napoli, Sommaria, fas227ye bkz.
Foggiann transhmanstan ald muazzam laduanero"nun nemi hk. bkz.: B.N. Paris, Esp. 127, P 61 ve61
v (1600ler) ve bu gmrk mltezimlerinden birinin Paluda markisinin, byk dalavereleri; bu mltezimin
arlklar sonunda, yarglanmasna yol amtr.
Zengin bir corafya edebiyat gzden geirilmelidir. Bkz. Deffontainesin kkenler hakkndaki varsaymla
r (Jean Brunhes, Geographie Humaine, 1935, 4. yay iinde, s. 184); P. George, op. cit (355 vd); Jules Blachen
nceden anlan kitab ve bilhassa s. 18 vd, 21 ve 31; P. Arque, op. cit.. s. 43. sorunun Akdenizdeki durumuna
ilikin mkemmel bir zet ile havzann tmnn 1938 koullarna dair bir harita E. Mllerin makalesinde yer
almaktadr, Die Herden Wanderungen im Mittelmeergebiet,7>e/mw Mitteilungen 84, 1938, s. 364-370,
bibliyografya ve zellikle J.Frodin, Zentraleuropas Almwirtschaft, 2 cilt, 1941 ve Merner, Pas Nomadenlum in
NordrWestHschen Afrika, Stuttgard, 1937 gibi byk kitaplarn zikredilmesiyle birlikte. Byk sorun yalnzca
transhmans biimlerinin envanterini kartmak olmayp, ayn zamanda bunun kuzeye doru Alp tarz
obanla ve gneye doru Step gebeliine nazaran snrlarn da saptamaktr, bunun anlam Akdeniz
lkelerinin snrlanmas denemesi olmaktadr. leride atflarna rastlanacak olunan Xde PlanhoPn yakn
tarihli incelemeleri bu belirleyici nokta zerindedir.
(291) J.J. Estrangin, op. cit., s. 334 vd.
(292)
Fernand Benoit, in, Encyclopedie des Bouches-du-Rhone, c. XIV, s. 628. Kapitalistlerin rol hk. bkz.
Albitreccia, op. cit., s. 256 vd.daki hzl ama aydnlatc notlar.
() G. Desdevises du Dezert, Don Carlos dAragon, prince de Viane, Etde sur l'Espagne du Nord au XVI
siecle, 1899, s. 27.
(294) Buschbell (atf bulunamayan makale), s. 7, n.l.
(2,s) Jules Blache, op. cit., s. 22 vd.
(296) M. Le Lannou, op. cit, s. 62.
(2,?) M. Sanudo, Diarii, II, stun 577.
(298) Ibid., stun 898, Piza 1 Mart 1498.
(299) Ibid.. XI, s. 816, Zara 1 ubat 1926.
(,0) Recueil des Gazettes, yl 1650, s. 88, Venedik, 26 Aralk 1649.
(01) Xavier de Planhol, De la plaine pamphylienne aux lacs pisidiens. Nomadisme e! vie paysanne, 1958, s.
194.
(302) Sclafert, Cullures en Haule-Provence, deboisemenls el plurages au Moyen Age, 1959, s. 133 vd,
zellikle s. 134-135deki haritalar.
(01) Josef Ivanic, ber die apulischen Tratturi in ihrer volkswirtschaftlischen und rechtlichen Stellung,

Illyrisch-albanische. 1916, s.389 vd.

(04) A.d.S. Napoli, Sommaria Consullalionum, 2fJ 12 v 15e, 13 Mart 1563; II P v ve 64 v, 10Ekim 1591.
1561 de dohana delle pecore de Puglia geliri 164.067 dukadr; 1564de 207.474; Haziran 1588de ise 310.853
dkadr (ibid, 2 P 78-83, 8 Ekim 1564 ve 9 P 426, 4 Haziran 1588).
(505) G. Coniglio, II Viceregno di Napoli delsecolo XVII 1955, s. 28.
(06) G.M. Galanti, Nuovo descrizione slorica e geografca delle Sicilie, c. II, Napoli, 1788, s. 287,303,305 ve
daha da iyisi A.d.S. Napoli, Sommaria Consullalionum, 41, P 99-101, 17 Ekim 1637.
(507) Marciana, 5838, C II, 8.
(508) A.d.S. Venedik, Cingue Savii, 9, f 162, 2 Mart 1605.
(309) Guillaume Bowles, Inlroduclion a tHisloire nalurelle el la geographie physique de l'Espagne,
Ispanyolcadan ev. Vikont de Flavigny, Paris, 1776, s. 470.
(51) Modesto Ulloa, La hacienda real de Castilla en el reinado de Felipe II, roma, 1963, s. 222 ve s. 215-

223dek mkemmel blmn tm.

(") Julius Klein, The mesla: a study in Spansh Economic History 1273-1836, 1920, sp. ev. La Mesla,
Madrid, 1936. Bkz. A.Fribourg, "La transhumance en Espagne," Annales de Geographie, 1910, s. 231-244.
(312)
Jacob van Klaveren, Europaische IVirtschafsgeschiche Spaniens im 16. und 17. Jahrhundert, Stuttgart,
1960, s. 200 vd.
(313)
Roberto S. Lopez, The orign of the merno sheep " Jewish SocialStudies Publication, c.5,New York,
1953, s. 161-168.
(14) van Klaveren, op. cit., s. 200 vd.
(31S) Wolfgang Jocobeit, Sehafhaltung und Schafer in Zenlraleuropa his zum Beginn des 20 Jahrhunderts,
Berlin, 1961.
(m) Marie Mauron, La Transhumance du pays d'Arles aux grandes Alpes, 1952.
(317) J.F. Noble de la Lau ziere, op. cit., s. 461, 1632.
(3I) B.N. Esp. 127 P 61 ve 61 v, t.y. XVII. yzyln ba.
Bkz. yukarda.
(32) Yukarda zikredilen X.de Planholu savnn dnda u makaleleri belirleyicidirler, Caracteres
generaux de la vie montagnarde dans le Proche Orient et danslAfrique du Nord, 1962, No. 384, s. 113-129; ve
"Nomades et Pasteurs," iveli, Annales de lEst, 1961, s. 291-310; 1962, s. 295-318. Bu ok gzel incelemelere ok
ey borluyum.
(121) Emil Werth, Grabstock, Hacke und Pflug, 1954, zellikle s. 98deki iaretlere atif yapyorum.
(322) British Museum Royal 14 R XXIII, f 22 (161 le doru).
(32') J. Savary des Brulons, Dictionnaire niverselle de commerce..., 1759, I, stun 804.
(324) X. de Planhol, art. cit, Annales de Geographie.
(}2) bid., s. 121.
C26) X. de Planhol, De a plaine..., s. 202.
(327) zleyen btn kesin emeler X. de Planhol, Geographie politique et nomadisme en Anatolie, Revue
internationale des Sciences sociales, XI. 1959, no. 4den alnmtr.
(3-*) Franois Savary Breves kontu, Relation des voyages de monsieur. .. tant en Terre Saincte et Aegypte,
guaux Royaumes de Tunis et Arger, 1628, s. 37.
Fernand Braudel, Les Espagnds en Algerie, 1429-1792, Histoire et Histoirens de lAlgerie, 1931, s
245-246.
(31) Bkz. aada.
(331) Henry Holland, Travel in the lonian Isles, Albania Thessaly, Macedonia during theyears I8I2and 1813,
Londra, 1815, s. 91-93.
(33:) Op. cit., I, s. 144.
("') Op. cit.. I, s. 31.
()M) Memoires, IV, s. 76.
(') Op. cit., s. 109, 112, 251, 295.

NOTLAR 1. BLM, 2. KESM

(') Eric de Bisschop, Au del des horizons lointains, I, Paris, 1939, s. 344. Cervantesin bir cmlesini alrsak
"navegando de tierraa con intencion de no engolfarnos", Nouvelles exemplaire, 1.254. Cenovadan Ispanyaya
yaplan bir yolculuk sz konusudur.
(2)
Pierre Martvrden Tendila kontuna ve Granada bapiskoposuna skenderiyeden 8 Ocak 1502de
yazlan mektup (no.231), yeniden yaynlayan, Luis Garcia y Garcia, Una embajanda de los Reyes Catlicos a
Egipto, 1947, s. 55 dn.
(') Costeggiare, kydan gitmek, ayn zamanda temkinli olarak gitmek: Venedik doge'si Ferrare dkne
costegando gitmesini tembihlemektedir, A.d.S. Modena, Venezia 77 IX, P 43, J. Tebaldinin dke
gnderdii 29 Nisan 1526 tarihli mektup. Tersi dmdz gitmektir, yani sengoulfer, a camin francese"
gitmektir. Deniz genel Kaptan Tomasso Contarini Korfudan 10 Temmuz 1558de yle yazmaktadr: "... La
notte, si comme le scrissi, levatomi me ne venni qui a camin francese, senza tochar alcun loco... A.d.S. Venedik,
Proveditori da Terra e da Mar, 1078. Daha az ak olan bir baka ifade: vinere de lungo. A.d.S. Venedik, Senato,
Mar 19 P 34, 28 Aralk 1517, Kbrstan yklenmi buday gemileri... sono venuo de longo a Venetia senza
tocar Corphu" spanyolca ifade a largo mar'dr, CODOIN LV, s. 8 (1628).
(4 )
Raguza arivleri, tam atf kaybolmutur: Bkz. Bertrand de la Borderie, Le Discours du Voyage de
Constantinople, Lyon, 1542, s. 6; Belon du Mans (op. cit., s. 85) Magnesia burnunun o kadar yaknndan
gemitir ki gemimizden karaya bir ta atabilirdik. Kynn esiri olan gemiler, Saco de Gibraltar, s. 134, 136.
(5) J.de Barros, Da Asa, Dec., I, Kitap IV, Blm XI (ed. A. Baiao, s. 160): Jantando em un porto e ceando

em ouro".
(6) Damiao Peres, Histria de Portugal, 1928-1933, IV, s. 214; Thome Cano, Arte par fabricar... naos de
guerra y merchante..., Sevilla, 1611, s. 5 v. Escalante de Mendoza, 1575, marineros de costay derrota \ otros de
alta mar arasnda ayrm yapmaktadr. Ne Biscaye ile Fransa arasnda gidip gelenler..., ne de Dou
Akdenizin tmne doru gidenler ak deniz gemicisi, deillerdir; Henri Lapeyre, ne famille de marchands:
Les Ruiz. 1955, s. 194.
() Op. cit., s. 25.
(*) Bkz. Aridkler Rodolphe ve Ernestin yolculuklar (E. Mayer-Loewenschwerdt, Der Aufenthalt der
Erzherzge R. und, . in Spanien, 1564-1571, Viyana, 1927) veya Kardinal Camillo Borghesenin yolculuu
(A. Morel Fatio, LEspagne au XVIT siecle, 1878, s. 160-169). Kardinal Livorno, Savona. Palamosda
Costegiande la rivera di catalogna" duraklamtr. Marie de Medicis 13 Ekim-3 Kasm 1600 arasnda
Livorno 'dan Marsilyaya 23 gnde gitmitir. Agrippa dAubigne, Histoire niverselle, ed. A.de Ruble, Societe
de 1Histoire de France, 1886-1897, IX, s. 338-339.
O Preveze, nebaht... Ama ayn zamanda Hougue, Abukir, Trafalgar. Gnmzde sava Okyanuslarn
ortasnda kaybedilecek deil midir? R. La Bruyere, Le drame du Pacifigue, 1943, s. 160.
(I0) Paul Masson. Histoire du Commerce Franais dans le Levan au XVIt siecle, 1896, s. 487-488. Buras eski
Marsilya yoludur, ancak u farkla ki, XIII. yy.da ok az sayda tekne Messinada duraklamadan Suriyeye
gitmekteydi.
(") Belon du Mans, op. cit, s. 81 v vd.
(12) Ugo Tucci, Sur la Pratique venitienne de la navigation au XVI'siecle, AnnalesE.S.C.. 1958, s. 72-86.
(13)
Simancas E 1392, Figueradan Krala, Cenova 30 Nisan 1563 tarihli mektup: Monaco dk
Tortosadan gelen yn ykl escarchopine'i, gei hakkm demedikleri gerekesiyle tutuklatmtr. Mallar
Floransadaki spanyol tccarlarna gitmekteydiler. Dk ayrcalnn V. Carlos tarafndan teyid edildiini
iddia etmektedir. A.d.S., Cenova, L.M. Spagna, 10-2419; bir Savua kadrgas, Ekim 1588de bizzat Cenova

sahillerinde, karadan bir mil uzaklkta, zeytinya ykl kayklara el koymutur, nk bunlar Villefrancheda
resim dememilerdir. 1558 ylna kadar geri giden Villefranche resmi hakknda bkz.: Paul Masson.op. cit., s.
72-73 ve Histoire du Commerce Franais dans le Levan au XVI T siecle, 1911, s. 192-193; C.S.P. VII, s. 229, 25
Haziran 1560; A.N. Marine B31; Cenova Manoscritti no.63, 1593; A.d.S. Floransa, Mediceo 2842, 11 Austos
1593; A.N., Affaires Etrangeres Bl, 511 Cenova, 17 Haziran 1670; Leltres de Henri IV, s. 126.
(14)
Birtek Piombinoya (bamsz bir senyrlk devleti olan Piombinonun Cosimo de Medicis tarafndan
1548le 1577 arasnda igal edilecei bilinir) sahip olunmas, talyan seyrseferine engel oluturabilir diye kabul
edilmektedir.
Cenovann
Ispanyadan
uzaklamas
halinde,
Piombinonun
spanya-talya
balantsn
salamaya ehil tek liman olduu dorudur: Livorno iyi bir liman deildir, Monaco poco capaz" dr (J.de
Vegann Pedro de Marquina, Buschbell, an. cit., s. 338e yazd giri, Eyll 1545 Piombino hakknda, Arch.
Hist. Nacional, Madrid, 2719 numaral katalogda muazzam bir belge yn bulunmaktadr. H. Lippomanodan dogeye (A.d.S. Venedik) Madrid, 26 Ocak 1587 tarihli mektup; Toskana dk presidiolar iin, hatta
bunlardan sadece bir tanesi iin 1 milyon altn verecektir. II. Felipebuna raz olmak istememektedir: perche

tra la altre cose non haverebbe dalle parte di Calatogna e da tutte le rive di Spagna fino a Napoli alcun porto di
conto...
(15) Rchard Ehrenberg, D as zeitalter der Fugger, 1922, I, 373; Paul Herre, Weltgeschichte am Mittelmeer,
1930, s. 229-231.
("') P. Gaffarel, Histoire du Bresil Franais au XVf siecle. 1878, s. 100-101.
(I?) A.d.S. Venedik H Lippomanodan Dogeye, 19 Kasm 1586.
(18)
A.d.S. Floransa, Mediceo 2079, f 337 ve 365. ektiriler muhtemelen talyanlara aittirler. Brezilyadan
Livornoya dorudan yolculuk, fakat bu bir Portekiz teknesi tarafndan yaplma benzemektedir, Mediceo
2080, 29 Kasm 1581. Byk dk Ferdinand tarafndan yeni topraklar kefetmesi iin aile indie" gnderilen
bir navede 1609da zikredilmektedir, Baldinucci, Giornale di ricordi, Marciana, VI, XCIV. Burada bir tarih
yanllm vardr? Byk dk Ferdinand XVII. yyn banda Brezilyann bir ksmn koloniletirmek zere,
HollandalIlarla anlamtr, Giuseppe Gino Guarnieri, Un audace impresa marittima di Ferdinando I dei Medici,
con documenti e glossario indo-caraibico, Piza, 1928, s. 24 dn.
C9) J.Cvijic, op. cit., s. 377.
(20) Fidouard Pett, Andre Dona, un amiral condottiere au XVF siecle, 1466-1560, 1887, s. 175; Belon,op. at,
s.92de Eskiler bizim bugn karmzda olanlardan daha fazla sersefer glyle kar karyaydlar... ve
bunlar ou zaman karay grecek kadar alabiliyorlard. Fakat imdi herkes mknats tann erdemini biliyor
ve seyrsefer kolay diye yazmaktadr. Ve korsanlarn da mknats tan kullandklarn iaret etmektedir.
Fakat aslnda aa gitmek zorundr olanlar korsanlar deiller midir? Pusula Akdenize XII. yyda inden
gelmi olmaldr. Fakat acaba bu kesin midir?
F.C. Lane, The Economic meaning of the invention of the compass, The American HistoricalReview, c.
LXVIII, no.3, Nisan 1963, s. 615.
(21) Bisschop, o/. cit., s. 332de spanyann kurak ve ask suratl Akdeniz kylarna dair iaretler. Siegfried,
op.cit., s. 319da Akdenizin kuru ve ou zaman bo kylarna ilikin notlar. Ayn farkna varlar, R.Recouly,
Ombre et soleil d'Espagne, 1934, s. 174; yzlerce kilometre boyunca ne bir kente, ne de bir kye
rastlanmamaktadr. Bo ama ayn zamanda snak yeri olmayan kylar. Palos burnundan. Salon burnuna
kadar olan spanya kylar byle olup, Valencia ve Alicante dnda kara rzgrlarna kar smaa sahip
deillerdir (Instructions nautiques, no.345, s. 96). spanyann Akdeniz kylarnn tm zerinde, aktan esen
rzgrlara kar doal snak bulunmamaktadr (ibid., s.l) Provencen dalk ve plak kylar, Honore
Bouche, Chorographie, ou des descriptions de la Provence..., 1664, s. 18.
(22) Richard Hennig, Terrae Incognitae, 2. yay., 1953, III, s. 261.
(23) Joao de Baros, Da Asia, Aralk, I, Kitap I, Blm 2, Venedik, 1551, s. 7.
(24) Georg Friederici, Der Charakter der Entdeckung und Eroberung Amerikas durch die die Europaer, 1936,
II, s. 23.
(25)
Vitorino Magalhaes-Godinho, Leconomie de l'empireportugais auxXVr et XVf siecles. L'or et lepoivre.
Route de Guinee et route du poivre, Paris, 1958, daktilo tez, Sorbonne, s. XLVIII vd.
(26) Y.M. Goblet, Le Temps, 30 Nisan 1938.
(27) Yksek kpeteli rengrenk Ege kayklar (W. Helvvig, Braconniers de la mer en Grece, Fra. ev., 1942,
s. 133). Balear denizinde bugn hala ince goelettelenn portakal tadklar grlmektedir, R. Recouly, s. 179.
(28) Emmanuel Grevin, Djerba lile heureuse et le Sud Tunisien. 1937, s. 35.
(29)
Theophile Gautier, Voyage Constantinople, 1853, s. 36. Kavala limannn bugnk grntsn
seyrediniz (M.N., Kavvalla die stadt am vveissen Meer, Klnische Zeitung 16 Temmuz 1942); ttn, zeytin ve
kurutulmu kalamar ykl yelkenliler.
() Kom. A. Thomazi, Histoire de la navigation, 1941, s. 23.
(51) zel tasvirler iin, Napoli krfezi hk.bkz., Instructions Nautiques, no. 368, s. 131.; Volo krfezindeki
saylamayacak kadar ok ada iin, Helwig, op. cit., s. 16; Quarnero krfezi, hk., H. Hochholzer, Die ksten
der Adria als Kultur-Siedlungs-und-Wirtschaftsbereich, Geogr. Zeitschr., 1932.
(,2) Doluden Dax piskoposuna, stanbul 18 ubat 1561 tarihli mektup, E. Charriere, op.cit.-, II, s. 650-52:
Tanaya
ynelik
moskof
saldrlar
hk.
Moskoflar
nehirlerin
donmu
olmalarndan
yararlanmaktadrlar.
lkbaharda kendi blgelerine ekilmektedirler (bid., s. 647-48 ve 671-72,5 ubat ve 30 Austos). Ruslarn deniz

korsanlna dair 1608 tarihli bir iaret: Avisos de Constantinople, 12 Haziran 1608, A N. K 1679. Deniz paas
(Kaptan- derya ? MAK) Onlara kar kadrgalar yollamay dnm, fakat kadrgalarn bu hafif teknelere
kar hibir ey yapamayacaklar ona sylenmitir. Onlara kar caiches que son barcos medianos" gndermek
daha iyi olacaktr. 1622de Polonya hizmetindeki Kazaklar Karadenize saldrmlar, Tatar bakenti Kefeyi
yamalamlardr, Napoli, Stora Patria, XXVIII, B 11, P 230 v; 1664; J.B. Tavernier op. cit., s. 274.
(33)
Tavernier (op. cit, I, s. 275), 1664de Mngreliann Trkiyeyle hep iyi ilikiler iinde olduunu
kaydetmektedir, nk Trkiyede tketilen demir ve eliin byk ksm Karadeniz yoluyla Mingrelliadan
gelmektedir
(34) Belon du Mans, op. cit., s. 163.
(35) u fkeli deniz... 19 Mays 1579, E. Charriere, op. cit., III. s. 799. Karadeniz tekneleri ou zaman
eksik safraldrlar. Kereste ykl bir geminin batmas konusunda, Tott, Memoires, op. cit., II, s. 108.
(36) Avis de Constantinople 17, 18, 24 Ekim 1575, Simancas E 1334.
(37)
Karadeniz talyanlara 1265e doru, Bizansn siyasal knts srasnda almtr: G.Bratianu,
Etudes byzantines, 1939, s. 159.
(*) A.Philippson, Das Byzantinische Reich als geographische Erscheinung, Geogr. Zeitchr., 1934, s.
448.
(M) I Nistor, Handel und WandeI in der Moldau, 1942, s. 23.
(40)
Karadenizdeki Bat ticareti byk bir sorundur. Raguza ticareti hakknda bkz. aada. Venedik
zaman zaman gene de baz teknelerini Karadeniz'e sokmu olmaladr (H.Fda doge'ye Pera, 25 Mays 1561
tarihli mektup, A.d.S. Venedik Sen Secreta, Const. Fza 3C. Mingreliaya giden kk bir Venedik ektirisi sz
konusudur).
Floransa
ile
stanbul
arasndaki
kapitlasyon
taslanda
(A.d.S.
Floransa,
Mediceo
4274),
Floransallarn Karadenizde serbest dolam taleplerine dikkat ediniz, 1577.
(41) G.I. Bratianu, La mer Noire, plaque tournante du trafic internationale la fin du Moyen Age, Revue
du Sud-Est Europeen, 1944, s. 36-69.
(42)
Bkz. aada II. Don ile Volga arasnda kanal almasna ilikin byk sorun hk. bkz. J. Mazzei,
Politica doganale differenziale, 1931, s. 40 ve daha iyisi W.E. D. Ailen, Problems of Turkish power in the sixteenth

century, 1963, s. 22 vd.

(43) J.W, Zinkeisen, Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, 1840-1863, III, s. 299 vd.
(44)
Robert Mantran, stanbul dans la seconde moitie du XV T siecle, 1963de bildik adlara sahip Trk
teknelerini sralamaktadr: frkata (fregate), zaika (saique ve caigue), kalyon (galion), s. 318, dn. 2, tam anlamyla
bir Rum teknesi olan ve Ege He Marmarada buday tayan zaika ile ina edildii limann adn tayan ve sadece
Marmara'da dolaan karamrseli birbirlerinden ayrmak gerekir mi? s. 448-489: Karamrsel yarm gverteli,
yelkenli ve krekli bir teknedir. Batl metinler bu konuda uyum halinde deillerdir.
(Ai) Casa Grande e senzale, Rio de Janeiro, 5. yay., 1946, s. 88; Paul Achard, La vie extraordinaire des!freres
Barberousse, op.cit., s. 53.
(46) Gonzalo de Reparaz, Geografia y politica, Barselona, 1929, passim.
(47) E.F. Gautier, Les siecles obscurs du Maghreb, 1927, s. 280.
(48) Simancasdaki Estado Castilla serilerine gre, bkz. aada II.
(49) 13 Mart 1565, Simancas E 146.
(50) R. Ricard, Les Portugais au Maroc, Bulletin de l'Ass. Guillaume Bude, Temmuz 1937, s. 26.
(51) D. de Haedo, Topogrophia..., op.cit., s. 19 v
() F. Braudel ve R.Romano, Navires et marchandses l'entree du porl de Livourne, 1547-1611, 1951, s.45.
(53) ibid. s. 45.
(54) J. Denuce, L'Afrique au XVT siecle et le commerce anversios, 1937. s. 12.
(55) II. Felipeden Kastilyah Adelantadoya S. Lorenzo 4 Eyll 1594 tarihli mektup, Simancas E Kastilya 171
P 107, II. Felipe tekneleriyle Ceuta'da olan, Adelantadonun Sun Vicente Burnuna kadar btn kyy
temizleme niyetinde olup, Lizbona kadar gitmek istediini renmitir.
(56) Ustariz, op. cit., s. 260-261 (1724).
(!7) A.d.S. Venedik, Alvise Correrden Doge'ye Madrid, 28 Nisan 1621 tarihli mektup. Venedikli Boazn
bir kysndan dierine olan uzaklk hesaba katlnca baarnn ok g olduunu kaydetmektedir.
(5) Xavier A. Flores, Le Peso Politico de todo el mundo" Anthony Sherley, 1963, s. 176.
(59) ibid. s. 111.
(60)
A.d.S. Venedik, H Lippomanodan Doge'ye Madrid, 19 Kasm 1586 tarihli mektup; Cezayir korsan
days Muratn karanlk bir gecede geiine dair.
(61) R.B. Merriman, The Rise of the Spanish Empire, 1934, IV, s. 248, 434. Acaba bu R. Konetzke, op. cit., s.
148de savunulduu gibi kendi kk ileriyle ok megulolan Aragonlularn kabahati midir? Bu noktadaonu
istekli izleyemiyorum.
(62) Giovanni Livi, La Corsica e Cosimo dei Medici, 1885.
(63) A.d.S. Floransa, Mediceo 2080.
(64) Jean Delumeau, Vie economique et sociale de Rome dans la seconde moitie du XVT siecle, I, 1957, s. 128
(65) Donilo Presotto, "Venuta Terra" etVenuta M ar e" nelbiennio 1605-1606, daktilo tez, Cenova Ekonomi
ve Ticaret Fakltesi, 1964, s. 31 vd.
() Giovanni Rebora, Prime ricerche sulla Gabella caratorum Sexaginta maris", daktilo tez, Cenova

Ekonomi ve Ticaret Fakltesi, 1964, s. 31.

(67) Danilo Presotto, op. cit., s. 53.
() A.d.S. Floransa, Mediceo 2080.
(w) Principes de geographie hamanie, s. 265.
() Bkz. aada.
(71) Jacquez Heers, Genes au XV siecle. 1961, s. 275.
(72)
Memoires de Messire Philippe de Commines augmentes par M. labbe Lenglet du Fresnay, Londra ve
Paris, 1747, IV, s. 103. Nave\er en fazla 2100 ve 1750 ton ekmektedirler ve herhalde 1500 ve 1250dirler.
(n) Mapa del mar Adriatico, 1568 Sim. E 540. Bu konuda muazzam bir yazn bulunmaktadr: bkz. Le
Danois, op. cit, s. 107: A. Philippson. op. cit., s. 40-41; J. Boucard, Lhistoire recentede lAdriatique, C.R.S. de
la soc. geologique de France, no.5, Mart 1925. u birka kesin lm H. Hochholzerden alalm (art. cit.,
Geogr. Zeitschr., 1932, s. 93-97): Adriyatik Venedikten Otrantoya 700 km'dir; alan-140.000 km2- bylece
Finlandiya krfezinden altda bir orannda daha geni olmaktadr. Bir daire haline getirilseydi, ap 492 km.
olurdu. Ktasal ve adasal kylar srasyla 3887 ve 1980 km.'dr, yani toplam olarak 5867 km. Venedik ve
Arnavutluk kys hari 10 m.de su alt taban bulunmaktadr.
(74) Maurice Holleaux, Rome, la Grece el les monarchies helleniques, 1921, s. 176-177.
() B.N. Paris, Esp. 127, P 7, XVII. yy. ba.
(76) E. Alberi, Relazioni degli ambascialori veneti, II, V, s. 465.
(77) B.N. Paris, Fr. 16104.
(75) Limandan yoksun bat kys, Instructions Nautiques, no. 408, s. 32.
(79) A.d.S. Venedik, Senato, Mar. 15 P 2.
(o) Venedik Trk tehlikesinden tr Korfuyu takkim etmeye karar vermitir; Dax piskoposundan Krala,
Venedik 29 Temmuz, 12 Austos 1559 tarihli mektuplar, E. Charriere, op. cit.. II, s. 600-601.
(') V. Lamansky, op. cit., s. 610-611.
(2) P. Canaye, op. cit., s. 190-192, yl 1573.
(3) V. Lamansky, op. cit.. s. 611.
(4) Correr, D. deli Rose 21, P 29.
(85)
pe]jce Toffoli, Del commerciodi Veneziani ai tempi della Repubblica, con accenia aTrieste, 1867,s.
24, Osservatore Triestino, Mays 1867.
() Serafno Razzi, La Storia de Raugia, 1595, yay. 1803, s. 260.
(*7) A.d.S. Venedik, Cinque Savii ala Mercanzia, busta 4 (Gio. Batta Naninin tarihinden) Daha nce
saylamayacak kadar olay. Bkz. Raguza rektrnn Venedikteki Raguza konsolosuna mektubu (16 Ocak
1567): %10 bir gmrk resmi denmesini isteyen Corzola kontu tarafndan el konulan mallara dair (Raguza
arivleri, L.P., I, P 34, A.d.S. Venedik, Cingue Savii, Busta 3, kopyas, 10 Austos 1597)
(8) Venedik, Cinque Savii alla mercanzia, busta 3, Be Bilgcden Doge'ye 29 Aralk 1634 tarihli mektubun
kopyas. Gmrk vergilerinin kaldrlmas yoluyla Anconaya ve onun deri ticaretine kar giriilen mcadele.
(89)
1559da byk Durazzo olay: Trk korsalarn izleyen providittore Pandolfo Contarini, bunlarn
Durazzoya sndklarn grmtr; Venedikli bu durumda kenti topa tutmutur... Bkz. Campana,La vitadel
catholico... Filippo 11, 1605, II, XI, s. 82-83 ve Dax piskoposunun krala 30 Nisan, 20 Mays 1559 tarihli
mektuplar, E. Charriere, op. cit., II, s. 573-575. 1560da bu kez bar olarak Trklerin ele geirdikleri otuz
cazals" Sebenico civarnda geri almtr (Doludan Dax piskoposuna, stanbul 21 Eyll 1560 tarihli mektup,
E. Charriere, op. cit., II, 625-628).
(90) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 9, P 175.
(91)
Hemen tamam kendi denetimi altnda olan, hatta uzaktan ithal edilen tuzu bile denetim altnda tutan
Venediin Adriyatik tuzlalarnn tuzuna ilikin bu siyaseti belirgindir. Kukusuz bu siyaset zorunludur: 158385de yl boyunca Venediin ihra deniz ticareti 1.600.000 dka tutarndadr "dentro del colfo fin a Corfu" ve
600.000 ve tesindedir (A.d.S. Venedik, Papadopoli, codice 12, P 22 v). Hesaplama mallar zerindeki % 5'lik
"datio della uscita" dan hareketle bir ada tarafndan yaplmtr. Adriyatikte gerek bir ek para olan tuz
hakknda bkz. Fernand Braudel, Achats et ventes de sel Venise (1587-1793), AnnalesfE.S.C.), 1961, s. 961

965 ve ekli harita. Venedik tuz araclyla Balkanl hayvan yetitiricilerini mterileri arasnda tutmaktadr.
(92) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 13 Mays 1514: skenderiyeye dorudan zeytinya, badem, ceviz, kestane
gtrme ve ykleme hakk.
(n) A.d.S. Venedik, Senato Mar., 186, 6 Mart 1610.
(94) Ibid.. 19, 20 Haziran 1520.
(95) Francisco de Veradan II. Felipeye 7 Ekim 1589 tarihli mektup, A.N.K 1674.
(96)
mparatordan Dietrichsteina 2 Mays 1570 tarihli mektup, P. Herre, Europaische Politik im cyprischen
Krieg, 1570-73, 1902, s. 148. Viyana ile Venedik arasndaki kavga ve mzakereler hakknda bkz. G. Turba, op.
cit., XII, s. 177 dn (23 Kasm 1550), XIII, s. 148 (9 Haziran 1560). Almanya Adriyatik'te ancak VI. Carlos'un
hkmdarl dneminde serbest bir yol bulabilmitir, bkz. art. cit.. s. 377-378, daha iyisi, J. Kulischer,
Allgemeine Wirtschaftsgeschichte, 1928-1929, II, 236-237.
(7) A. Le Glay, Negociations diplomatiques enire la France et lA utriche duran les trenle premieres annees du
XVI siecle I, 1845, s. 232.
((9) rnein, A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 2, 26 ubat 1536: Venediklilerin veya yabanclarn hesabna

Dou Akdenizden yklenen mallan tayan Venedik gemileri ounlukla Sottovento kentlerine bunlar boaltmak
zere dorudan gitmektedirler, bu onlara biimsel olarak yasaklanmaktadr. Dalmayaya tanan Apulia
araplar hakknda bkz. Giustiniano muhtras, 1576, B.N. Paris, tal. 220, P 72, kopyas. Ve daka 5 Ekim
1408de krfez dna buday ihrac formle edilmi bulunmaktadr (Cinque Sav'i, 2).
() ok sayda atf, rnein, A.d.S. Venedik Senato Terra, 4 P 123 v, P 124 27 Eyll 1459, Senato MarG,
P 89 v, 28 Eyll 1459. Ceneviz korsanl da, Senato Mar 6, f 196 v, 16 Haziran 1460.
(io) jrk korsanlarnn ilk belirmelerinden biri, A.d.S. Venedik, Senato Mar., 18, P 119 v, 9 Eyll 1516,
sz konusu olan korsan Kurdoludur, krfezin giriinde 12-15 yelkenliyle grlmtr.
(101)
1533de Avlonya nlerinde sahte bir manevra 2 Venedik kadrgasn 12 Barbaroslukalyotasna teslim
etmitir, Giuseppe Cappelleti, Storia della Repubblica di Venezia de!suo principioalsuo fine, Venedik, c. VIII,
1852, s. 199.
(102)
Ancak 1570den itibaren vahimleme olmutur, Museo Correr, D. delle Rose, 481, 1 Ekim 1570;
korsanlar arap ile zeytinyadan 76.000 dkalk ksmn almlardr.
(,0J) V. Lamansky, op. cit., s. 600-601
(104)
Giacomo Tebaldiden Ferrare dkne Venedik 28 Mart 1545 tarihli mektup, A.d.S. Modena, Venezia
XXIV, 2383/72 Quelli diavoli Scochi hano preso ceri navilii richi et impicalo tutti quelli v'erano denro

cominlesero cherano venetiani"

(105) Correr, D. delle Rose 21, P 78.
C06) Correr Cigogna 1999 (t.y.)
(107) A.d.S. Venedik, Papadapol 12, P 25.
(io) Dier yzlercesi arasnda H. Hochhdzerin tankl, ar. cit.. s. 150. Attilio Tamaronun kitabndaki
abartmalar ve savunular kabuledilecek gibi deillerdir, Adriatico golfo d Italia, 1915. Bu tedbir alndktan sonra
incelemelerindeki
deer
ve
yetenek
kabul
edilebilir,
Documenti
inediti
distoria
triestina,
1298-1544,
Archeografo trestino, XLIV, 1931 veya Storia di Triesle, 2 cilt, Roma, 1924. Bozzo Boldi tarafndan ileri
srlen ilgin bak alan, L'isola diCherso, nsz R. Almagia, fas. 3,studi geograficipubblicatidal Consglio
Nazionale delle Ricerche, 1934; Bu adadaki talyanln temelleri, toplumsal ve ekonomik temeller, byk
mlkiyet ve deniz tehizat olmutur.
O Antonio Teja, Trieste e lIstria negli atti dei notai zaratini del 300,AnnalidelR. Is. Tech. Rismondo,
1935; Silvio Mitis, II governo della repubblica venela nell'isola di Cherso, 1893, s. 27.
(no) A. Philippson, Das byzantinische Reich als geographische Erscheinung, Geogr. Zeitschr, 1934, s.
441-455.
(Ml) Korsanla gnderilen kadrga komutanlarna PandolfoStrozzinin talimatlar, Livorno 1 Nisan 1575,
A.d.S. Floransa, Mediceo, 2077, P 540 v. Saldr u gzergh zerinde yaplacaktr: Messina, Passero burnu,
Misurato burnu, nk bu sonuncu Afrika burnunun yaknndan Dou Akdenizden gelip TrablusTunus, Bone
ve Cezayire giden nave'ler gemektedir.
(1|2) Bir havzadan dierine gler konusunda, Murciada mahkm olan iki Ruma bkz., 14 Mays 1554
(A.H.N., L 2796). Madride giden Rumlar (Terranovadan S.M.ne Palermo 20 Aralk 1572 tarihli mektup,
Sim. E 1137). XVI. yzylda Livorna'daki Rumlar hakknda, ok sayda belge vardr. Cadizli bir Rum
Cezayirdeki Trkler tarafndan esir alnmtr, 1574, D. de Haedo.op. cit., s. 175 v Mayorkada bir Kbrsl, 19
ubat 1589, Riba y Garcia, El consejo supremo de Aragon en el reinado de Felipe II, 1914, s. 285. spanyol
bahriyesi emrinde Rumlar, Tiepolodan doge"ye 19 Austos 1560 tarihli mektup, Calendar of State Papers
(Venetian), VII, 247.
(m) J. Sauvaget, Introduction l'histoire de lOrient musulman, 1943, s. 43-44.
(114)
1509-151 Pde Pedro Navarronun byk seferleri esnasnda Katolik Ferdinandonun amac yalnzca
Magrip korsanlk merkezlerini sndrmek veya bedelinin Afrika olaca yeni bir Granada savana yol amak
olmayp (bunu o deilde Izabella grm ve dlemitir), zellikle tahldan yana zengin Sicilyaya Gney
spanya kylarndan desteklenen bir deniz yolu amak olmutur. Oran 1509da ele geirilmitir ve spanyol
armadas daha 1511 de Trablusgarp zaptetmitir. Bu hz grevin anlamn aa vurmaktadr (Femand
Braudel, Les Espagnols et l'Afrique du Nord, Revue Africaine, 1928). Lucien Romier, V. Carlosun
Provencea kar giritii seferde benzeri bir niyeti aa kardn sanmtr.
(115) V. Lamansky, Secrets dEtat de Venise, Saint-Petersburg, 1884, s. 563-64, 1559 Venedik muhtras.
(116)
Roma Antikitesi dneminde byk Dou-Bat ztlamas hk. -ki bu benim ileri srdm eyi teyid
etmektedir- bkz.: Bratianu, Etudes Byzantines, 1944, I, s. 313; Pierre \Valtz, La Question dOrient dans
lAntiquite, 1943, p. 282.
(117)
R. Pfalz, art. cit., s. 130. dn. lde 1928de Cenova kylarnda 10.280 kental balk avlandn ve kentin
ihtiyacnn da 20.000 kental olduunu iaret ediyor. talyan balks Fransz balksndan drt kere ve ngiliz
balksndan sekiz kere daha az kazanmaktadr ve Fransa ile ngilterede balk daha pahal deildir.
(M*) Ton av konusunda, II. Felipeden Alba dkne 4 Mays 1580 tarihli mektup (CODOIN, XXXIV, s.
455), 19 Mays 1580 (ibid., s. 430), 18 Nisan (ibid.. XXXLL, s. 108), A. de Morales, Las antigedades de tas
ciudades de Espana, Madrid, 1792, P 41 v 1584'de Ton avnn Andaluya'da Medina Sidonia ve Arcos
dklerine 70.000 dka getirdiini sylemektedir. Resimsel bir ayrnt: av srasnda locasea tambores y hazese
genle para yr a su tiempa a esta pesueria con elatruendoy ruyd que se aparaja una guerra" Conildeki Maystan
Hazirana kadar olan balkav srasnda deniz kandan kzarmaktadr, Pedro de Medina, Libro de grandezas y
cosas memorables de Espana. ilavelerde yay D. Perez de Messa, 1595, s. 108.

("'O E. Le Danois, op. cit.. s. 197-198.

(I2) Danilo Presotto, op. cit., s. 364.
(121) Alberto Tenenti, Cristoforo da Canal; 1962, s. 82.
(122)
II. Felipenin ak mektubu, 1 Ekim 1561, kfirlere kar bir kadrga donatm olan sko
Chasteniersin lehine, B.N. Paris, Fr. 16103, f 69 ve 69 v
(12J) A.d.S. Floransa, Mediceo (eksik atf)
C24) G. Vivoli, Annali di Livorno, IV, s. 10-11.
(,25) Ibid.. IV, s. 10.
(I2) F.C. Lane, Venetian ships and shipbuilders of the Renaissance, 1934, s. 37-38
(,27) Ibid.. s. 42.
'
(l28)
B. Hagedom, Die Entwicklung der v/ichtigsten Schiffstypen, Berlin, 1914, s. 1-3 ve 36; atflar Lane, op.
cit., s. 41de.
O29) Instructions Nautiues, no. 368, s. 66-70: Andrea Navagero, II viaggio fatto in Spagna, s. 2 (1525):
Genovadan Rapalloya korkun yollar, ama lke kalabalk.
o V. Lisicar, Lopud. Eine historische und zeitgenssiche Darstellung. 1932, Lopud Mezzonun adasdr
(m) Museo Correr. D. deli Rose, 21 P 17(1584), P 19(1586), f 70 v (1594).
(1J2) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium, c.559, f 158, 9 Ekim 1567, rnek olarak.
(m) Ibid.. 532, 5 Kasm 1551.
(,J4) Ibid., 560, P 209, 10 Haziran 1568.
(,J5) Ibid., 543, P 128, 10 Ocak 1568.
(,J) Ibid., 575, P 40, 17 Temmuz 1567.
(,57) Ibid., 577, P 37-39, 10 Ekim 1568; P 89-93, 21 Ocak 1569.
(,J8) Ibid., 596, P 193-6, Temmuz 1572.
(1J9) Bartolomeo Crescentio Romano, Nautico Mediterranea..., 1607, s. 4.
(I4) Ibid., s. 4.
C41) Ibid.. s. 7.
C42) Fourquevaux, Depeches. I, s. 12, Quillan ormanlarnn kerestesi.
f43) Raguza arivleri, Diversa de Foris, X, P 81 v vd. Conto dispese di me Biasio Vadopia.
(144) A.d.S. Floransa, Mediceo, 4897 bis, P 6 ve 6 v, 15 Ocak 1566.
(145) Ibid.. 2840 P, 3, 23 Temmuz 1560.
C46) Simancas E 1056, P 185, 22 Austos 1568.
(147) Geographia General de Catalunya, s. 336.
(148) A.d.S. Napoli, Sommaria Partium, 562, P 83, 10 Eyll 1567.
(149) F.C. Lane, op. cit., s. 219 vd.
(I5) Robert Mantran, stanbul.... op. cit., s. 445 dn 2, ve passim.
(I!l) V. Lamansky, s. 83-89, Simancas E 1329, Venedik 25 Kasm 1571. Venediin abalar sonu vermie
benzememektedir. Siyasetin benimsenmi olmasna ramen, etkin olduundan kuku duyulabilir: stanbulda
ki Fransz elisinin 8 Mays 1572 tarihli bir mektubu Trklerin 5 ay iinde 150 tekneyi top ve mrettebatyla
birlikte hazrlayverdiklerini bildirmektedir (E. Charriere, op. cit., III, s. 269).
(ls:) Lane, op.cit., s. 232.
() C. Traselli, Sul naviglio nordico in Sicilia nel secolo XVII yaynlanmam makale, Vicens Vives
armaan iinde kacak.
(154)
Teknelerin maliyetleri hakknda zor bir mcadele mmkndr. Kuzey kerestesinin fiyat hakknda
deerli bilgiler iin: Dispacci eritti al Senato dal Secretaria Marco Ottobon da Danzica datli 15 novembre 1590
sino 7 settembre 1591, kopyas A.d.S. Venedik, Secreta Archivi Propri, Polonia 2.
(155)
Instructions Nautiques, no. 368, s. 7. Nice ile Cenova arasndaki ekilde hava nadiren ok kt
olmaktadr. Olduka nadir olan gneyden gelenler, hari, tm rzgrlara kar korunakl olan Rosas liman
iin, Instructions, no. 345, s. 135. Antibes limannn srekli skneti: Instructions, no. 360, s. 175. Valenciada
bile (Valencia krfezinde diye anlaynz) Mistralin gc. Karaya yakn olan bir tekne iin tehlikeli deildir,
fakat akta ayn tekneyi ounlukla Balearlara snmak zorunda brakmaktadr: Instructions, no. 345, s. 12.
(') Werner Helvvig, op. cit., s. 199.
(I57) Bugn bile Ligura kylarnn baz noktalarna ancak denizden ulalabilmektedir. R. Lopez, "Aux
origines du capitalisme genois," Ann. d'hist. econ. et soc.. IX, 1937, s. 434, no. 2. Ayn ekilde demiryolu ve
karayolu bugn Katalonyadaki Costa Bravay dlamaya devam etmektedirler.
(,58) Paul Morandn Sicilya hakkndaki elenceli pasaj, Lewis et irene, 1931, s. 17.
(159) E. Fechner, in, Bendorf, Das MitteI meer buch, s. 99.
O Werner Helvvig, op. cit., passim.
(i6i) pjerre Vilar, op. cit., I, s. 249.
(,62) Kylerin meydana getirdii katlar arasnda eek gidi gelileri, P. Vidal de la Blache, Principes de
Geographie humaine, 1948, s. 86.
(16) Gzlem, Mcheletnin szn ettii u a Ligurya kylar iin de ayn derece geerlidir.
(164)
A.C. de Cassis, B.B. 36. Ortaklaa mallar. 24-25 Eyll 1543. Soruturmadan anlaldna gre,
balar ok ama dk verimi id iri er, zeytinler bazen kuraklk yznden be yl hi rn vermeden

456

kalmaktadrlar
topraklar
genelde
ilenemez
haldedirler...
Jules
Siondan u
mkemmel
farkna var:
Provence, iyi topraklarn darlnn ve ky eklemlemelernin halk Barbaroslar gibi yaad bir blge olmaya
srkleme tehlikesini atlatmtr (France Medilerraneenne, 1934, s. 110).
(I6S) A. P. Usher, Deposit Banking in Barcelona 1300-1700. Journal ofEconomics and Business. IV, 1931 ,s. 122.
C66) Korsika gibi bir adann deniz halknn nfusunun llmeye kalklmas halinde de, bu Jean
Brunhesin yapt itir, op. cit., s. 69, ada dndaki Korsikal korsanlar hesaba katmamak bana tehlikeli
olarak gzkmektedir. Bugn bile Marsilyada birok Korsikal denizci vardr.
C67) A.d.S. Venedik, Senato Mar. 7, P 2 v.
(I68)
Archivo general de indias, Sevilla, Justicia, Legajo, no. 7, Dava 1530dadr. Bu gzel belgeyi
meslekdam Enrique Ottenn nezaketine borluyum. Denizcilerin adlarna gre kkenleri.
(,M) R. Hapke, Niederlandische Aklen und Urkunden, 1913, I, s. 35.
(I7) Domenico Sella, Commercio e Industrie a Venezia ne! secolo XVII, 1961, s. 24, n.I.
(m) Gzden geirdiim Napoli belgeleri XVI. yzyln banda sklkla kente yerlemi katalan tccarlar
zikretmektedir, tpk Joanne Hostalesin Sicilyadan buday ykleyip bunu Napoliye tayan nave'si gibi
katalan teknelerini zikrettii gibi (Nisan-Mays 1517, A.d.S. Napoli Dipendenze della Sommaria, fascio 548).
Yzyln ortasndan sonra bu atflar ok nadirlemektedir.
(I72)
Simancas E 331, Aragon 1564, 16 uzmann listesi, marangoz, kalafat, kadrga ustas, bunlar
Cenovadan Barselonaya "para la fabrica de las galeras" gnderilmilerdir.
73
C ) V. Lamansky, op. cit., s. 564.
(174) SicilyalIlar. P. Garandchamp, La France en Tunisie. a la fin duXVf s.. Tunus, 1920, s. 32,36,46,63,81,
95; Napoliler, bid., s. 30, 31, 33.
(175) 24 Ocak 1560, A.N., K. 1494, B. 12, no. 18.
(176) Bkz. aada II.
(177)
Adalar hakknda Franz Olshaussen'in Ratzelden ilhamn alan ilgin ve gl makalesi, Inselpsychologie, Klnische Zeitung, 12, VII, 1942. Bu farkna varlarn balangcnda, gerek bir Robinson Crusoe
adas olan iliye ait Mas-a-Tierrann durumu ele alnmaktadr.
(iv*) ye bunun karlnda archipel kelimesinin etimolojik anlam zerinde dnlebilir.
O Yerel bir rnek zerinde, Bonifacio aznn ada ve adacklar: nslrucion Nauiques, no. 368, s. 152vd.
Daha geni bir rnek Kuzey Afrika kylarnn ada ve adacklarna dair olandr. Instrucions. no. 360, s. 225,
231,235,237,238,241,242,244,246,247,257,262,265,266,267,277,282,284,285,287,291,297,305,308,309,
310, 311, 313-14, 331.
C) E. Alberi, op. cit., I, III, s. 267, hayatn fiyatnn dkl, bruta" halk. 1560ta nfusu 66.669
ailedir; katsaynn drt olmas halinde 266.673 kii etmektedir. Francesco Corridore, Storia documenlata della
populazione di Sardegna, Torino, 1902, s. 19, 20.
(') Sardinyaca ve lehesi hakknda, Ovidio ve Meyer Lbke, in G. Groeber, Grundrissder
Romanischen Phil. 2. yay., s. 551.
C*2) 1566da Trk olan Sakzn katolik hrstiyanln uzun sre koruduu ve Dou Akdenizin kk
Romas
olarak kutland
bilinmektedir.
Chateaubriand
XIX.
yy.da
bile
adann
Italyan
grnn
kaydediyordu. Bunun tersine valyelerin Maltas ile Pantelleriann Arap halk ile lehelerini gnmze
kadar muhafaza etme tarzlar bilinmektedir. Luther ana kadar Got lehelerini korumu olan Krm bir dilsel
ilginlik olarak zikredilecektir. Fakat Krm gerek bir ada deildir ve bu olgu yetenernce kamtlanamamtr.
(I83)
Livorno ile olan balant dzenlidir. Valenciaya kadar Sardinya peynir ihracat: Simancas E 335,6
Eyll 1574, P 46.

(!84) pietro Amat di San Flippo, Della schiavitu e del servaggio in Sardegna," Miscellanea di storia
ilaliana. 3. dizi, c. II, 1895.
(18S)
Stefano Spinoladan Mantova markisine, Cenova 30 Nisan 1532 tarihli mektup, A.d.S. Mantova, A
Gonzaga, Cenova 759, kt hava Trklerin iki kadrga, drt kalite ve bir futalarn Sardinya kylarna atm
bunlarn hemen hepsi kurtulmulardr.
(i8f.) p vidal de la Blache, Tableau de la geographie de la France. 1908, s. 25-26; Theodore Monod,
L'hippopotame et le philosophe, 1943, s. 77.
(IS7) R.P.F. Estienne de Lusignan, Description de loute l'isle de Cypre, Paris, 1580. s. 223 v vd.
(188)
Korfu.da et de yetersizdir; Philippe de Canaye, Le voyage de Levant. 1573, p.p. H. Hauser, 1897, s.
191. 1576'daki Korfu hk. Giustiniano muhtras, B.N., Paris, Ital. 1220, P 35 vd: 17.000 kii. Ada verimli ama
ilenmeyen ovalarnda ancak drt aylk buday ihtiyacn retebilmekte fakat arap, zeytinya ve canl
hayvanlarn ktaya ihra etmektedir.
(189) XVIII. yy.'da bile Girit'te buday yetersizlii vardr (Tott, IV, s. 3). Bu durumda Girit hereyden nce
zeytinya ve sabun ihracats bir ada olmaktadr (bid., s.3). Karamrsellerin getirdii buday adaya biraz da
kaak olarak girmektedir. Hieronimo Ferro, 6 Ekim 1560, A.d.S., Venedik, Sen Secreta Const., Fza 2/B, P
274. Komularnn yardmlar olmakszn Girit yln ancak te birinde yaayabilir. Bu nedenle adada sk
ktlklar ve srekli bir endie vardr: Girit blgesi genel mfettii olan Giacomo Foscarini, Onlar Meclisine.
Giritte hasadn kt olduunu ve satn alnacak buday bulunmadn aklamaktadr (Kandiye, 15 Kasm
1574, A.d.S. Venedik, Capi del Consiglio dei Dieci, Lettere. Ba 286, P 5). 1573teZantadaktlk, Philippe de
Canaye, op. cit., s. 184.

C90) lkel ve fakir, az nfuslu ve zellikle de zengin ihra kltr bitkilerinin daha az yetitirildii adalarda
zellikle paradoksal olarak. Bylece Sardnya bazen buday ihra etme lksne ulaabilmektedir. G. Riba y
Garcia, op. cit., s. 317-18 (1587) veya s. 320 (1588). Ancak kt yllarda, oda dierleri gibi ktlkla kar karya
kalmaktadr (Sardinya kral naibinden S.M.ye Caller, 22 Eyll 1576 tarihli mektup Simancas E 335, P 356).
Korsikada 1590da 5 yl sreyle serbest braklan buday ihracat, kt hasat yznden hemen iptal edilmitir.
A. Marcelli, Intorno al cosidetto mal governo genovese dellIsola, Archivio Storca di Corsica, 1937, s. 416.
(I91) E. Alberi, I, III, s. 226da 1558de Majorkann kendine yeterli olduunu bildirmektedir. Adann bu
tarihteki nfusu 45-90 bindir (herbiri 500-600 hanelik 30 kent). Fakat burada da ktlk yllar nadir deillerdir.
rnein 1588 ve 1589da ada Orandan buday alamamtr, G. Riba y Garcia, op. cit., s. 288-89.
C) pjerre Monbeg, Vie de relations et specialisations agricole, Les Baleares au XVIII' siecle, Arn,
fhist. ec. et soc., IV, 1932, s. 539.
(193)
Mayorka kral naibinden S.M.ye 20 Aralk 1567 tarihli mektup: "... que todo elano esan cercadasde

fustas de moros de manera que muy pocos bateles entran o selen que no sepierdan y este ano se han tornado siete o
ocho bergantines y toda su substancia se va en Argel..." Balearlarn bu embere alnml hk. ayrca bkz., 10
Ocak 1524, Tomiciana, VIII, s. 301. M. Sanudo, op. cit., VI, s. 236, 16 Mart 1532.
(194)
Ciudadela, 10 Temmuz 1536, A.N., K 1690. Barbaroslu aknndan sonra Ciudadela. Kalplar iyi
olmayan dkmeci hk. ibid.. Majorka, 29 Austos 1536.
C95) Sardinyann savunmas hk. bkz. yukarda, kule inaat. Yaz esnasnda adaya yerletirilen birlikler iin
ite rnek olarak birka belge: 8 Eyll 1561, S. mancasE0 328; 25Temmuz 1565,Wrf. E 332,6 Austos 1565 ve
5 Temmuz 1566.
(196)
Federico Chabodnun bana Simancasda aktard bilgiler. Minorka adas hk. Cosimo Parpad y
Marques, La sla de Menerco en tiempo de Felipe II, Barselona, 1913.
(197) B. Com. Palermo, Qq. D 56, P 259-273. lgin ve merakl mektuplar dizisi.
(198) G. Bratianu, op. cit., s. 269 vd.
(109) L.F. Heyd, Histoire du Commerce du Levant au Moyen Age, 1885-86, s. 336; Th. Gautier, Voyage
Constantinople, s. 54; J.W. Zinkeisen, op. cit., II, s. 901, dn. 2. Jerosme Justinian, La description et 1'histoire de
liste de Scios, 1606. Sakz adas 1566 Trk fethinden sonra, bo sokaklar ve harabe saraylaryla, Jacobus
Paleologus, De Rcbus Constantinopoli et Chii. 1573. inenen sakz hk. J.B. Tavernier, op. cit., I, s. 264.
(20) gazl zamanlarda buday Kbrsn altn ve gm tellerine gelince, J. I.estocquo(in. Melanges d hist. soc.
III,
1943, s. 25) gibi bunun sadece bir adlandrma olduunu dnyorum. Kbrs balk da ihra etmektedir;
Tavernier, I, 181.
(201) Baron de Busbec, op. cit., s. 178, stanbulda gl Girit arab imitir.
(202)
R. Hakluyt, The principal navigations..., Londra, 1600, s. 309. Adann yar-serf kyllerinin 15701571'deki Trk fethi srasndaki ibirlikleri hk. Julian Lopezden S.M.ye Venedik 26 Ocak 1570 tarihli mektup,
Relacion de Venecia, 28 Eyll 1570, Sim. E 1327. Ramboulliet kardinalinden IX. Charlesa Roma 5 Kasm
1570 tarihli mektup, E. Charriere, III, s. 124. 1548-49da Sakz'da huzursuzluk, halk Makonnadan kurtulma
arzusuyla aday Cosimo de Mediciye amlar, fakat o temkinli davranarak kabul etmemitir. (Doroni, Lisola
di Chio offerta a Cosimo dei Medici, Rassegna Nazionale, 1912, s. 41-53). Venedik ve Cenova ile bunlarn hem
ekonomik, hem de toplumsal smrleri hakknda ne gzel bir kitap yazlabilirdi. Bu konuda V. Lamanskynin
deerli derlemesinde zengin belgeler bulunmaktadr.
(203) A.d.S. Venedik, Annali di Venezia, Magosa, 8 Ekim 1570.
(-04) Trk egemenlii esnasnda Kbrsn kaderi hk. hereyden nce adann Venedik dneminde bo ve az
nfuslu olduunu unutmamak gerekir. (1570lerde 90.000i serf ve 50.000i villan liberi olan, e il restante e
nelle citt e terre" 180.000 kii, B.N., Paris, Itat. 340, P 55) Trkler aday Anadoludan kyl getirerek yeniden
iskn etmeye girimilerdir. (H. Kretschmayr, Gesch. von, Venedig, 1920, III., s. 62). Kyllerin hepsi reaya
statsne getirilmi ve eski kategoriler kaldrlmtr. Latin Kilisesi dmtr. Kbrsllarn ou haratan
kurtulmak iin mslman olmulardr. Ancak herey karmak olduundan talyan uygarl srmtr.
Tavernier, 1650lerde Kadnlar kadarerkeklerde, hepsi talyan tarzna gre giyinmilerdir diye yazmaktadr

(op. cit., I, s. 180).

(205) Museo Correr. D. delle Rose, 21, f v.
(J06)

Marciana,

7299,

Haziran

1584.

1571den

itibaren

Giritteki

karklklar

hk.

zellikle

Armal

Venezia, 20, 22, 30 Austos, 16 Eyll 1571 de olmak zere, bol belge.
(207)
Cerbede zeytinlerin yannda palmiyeler ama ayn zamanda elma ve armut aalar da bulunmaktadr.
Bu adan zel bir dnyadr. Cerbenin adasal konvervatuar olarak, sylendiine gre Titus tehcirine kadar
geri giden ve eski ayinlerle ok eski mimari uygulamalarn muhafz olan, Mzablar gibi harici bir Yahudi
cemaatini barndrdn bunlara ekleyiniz.
(208) Instructions Nautiques no. 360, s. 338, 359-363.
(209) Bkz. aada II.
(2,) Tavernier, I, 286.
(211) Museo Correr, D. delle Rose 21 P 29.
(212) Breves kontu, 18.
(213) Ibid.. 15.
(214)
imdi de ayn: btn kuzey Afrika'ya ve dnyann heryerine dalm Cerbelilerin rnei; veya Malta
ve Mahon, bahvanlar, P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 97.

458

(215)

Hatta

1513te

Goa

topular

listesinde

bir

Sylvestre

Corso

bulunmaktadr,

Fortunato

de

Almeic,-

Historia de Portugal, 1926-29, 111, s. 267.

(216)
R. Russo, La politica agraria dellofficio di San Giorgio nella Corsica (1490-1553), Riv. st. Ital
1934, s. 426.
(217) Carmelo Trasselli, ar. cit., s. 577.
(218)
I.ivornoda, Mediceo 2908. Romaya arap ykl birok Korsika kay gelmektedir, H Torresten
Zunigaya Roma 29 ve 30 Ocak 1581, Caras y Avisos, s. 33.
(219)
stanbula Ocak 1563te varacaktr. Sakzdan geii. A.d.S. Cenova, Sezione Segrela, n.g., 5 Haziran
1563.
(22) Simancas E 487.
(221)
Francisco Gaspara hk., bkz. 1, dn. 88. Aile ve Francisco hk. bkz. Benevunto kontu (KorsikalIlar
hakknda ok kt kanaate sahiptir)nun S.M.ye Valencia 13 Kasm 1569 tarihli mektubu, Simancas E 333.
Information hecha en Argela 1 de Junio 1570 a pedim del cap. don Geronimo de Mendoa, 13 Haziran 1570,
Simancas E 334. Don Geronimo de Mendoadan S.M.ye Valencia, 7 Haziran 1570 tarihli mektup, Simancas
E 334; Benevunto kontundan S.M.ye Valencia 8 Temmuz 1570 tarihli mektup: Francisco muhtemelen ift
tarafl bir casustur, "... Estos son crados en Franciay ratan all en Argely Valencia y tiemen sucorrespondancia
en Marsella Nihayet Francisco kardelerin Marsilyadan 24 ve 29 Temmuz 1579 tarihli, Dou Akdeniz
hakknda fazla ie yarar olmayan bilgiler ieren mektuplar (kopya, A.N., K. 1553, B 48, n. 77).
(222)
Lencheler ve byk mercan sorunu hakknda bkz. P. Masson, Les Compagnies du Corail, 1908; P.
Giraud, Les origines de lempire franais nord-africain... 1939. Thomas Corsonun Marsilyada Korsikal
asilerin lehine olan rol hk. Genovadaki spanyol elisi, Figuerann mektuplar arasnda ok sayda iaret
vardr ve zellikle: Figueradan Krala, Cenova 9 Ocak 1566 tarihli mektupta, Simancas E 1394.
(223) La baslion de France, Cezayir, 1930, no. 1
(224) A. Philippson, op. cit., s. 32: "Jedes Land st e in Indviduum fr sich". Bu J.W. Zinkeisenin Aripelin
byk adalar hakknda syledii eydir, op. cit., III, s. 7: "..Jedes fr sich... eine eigene fVelt".
(22!) Bu ulusal duygu konusunda bir inceleme yoktur. Rabelais, Gargantua, Belles Lettres, 1953, s. 137de
u gzel iddeti gstermektedir: Par Dieu Je vous mettrays en chien courtault les fuyards de Pavie" ve Quart

Livre, Belles Lettres, Giri s. IVde: "u cok soylu, ok eski, ok gzel, ok serpilen, ok zengin Fransa krall).
(ut) G. Bandello, op. cit., II, s. 208m.
(227) Vittorio di Tocco, ideali dindipendenza in Italia, 1926, s. 1 vd.
(228) A. Renaudet, Machiavel, 1942, s. 10.
(229)
Algunas efemerides de Miguel Perez de Nueros, in, Fr Belda y Perez de Nueros, erheden Cabra,
Felipe Secundo, t.y. (1927) s. 30 vd.
(33) Geographia General de Catalunya, s. 496 vd.
(231) A. Renaudet, Lltalie et la Renaissance italienne (Sorbonne'da verilen dersler, sedes, 1937, s. I).
(232) Augustin Berque, Un mystique moderne". 2e Congres des Soc. Saventes d'Afrgue du Noral, Tlemsen,
1936 (Cezayir, 1938), c.II, s. 744. Ayn ynde R. Montagne, op. cit., s. 418.
(233)
Balkanlarn Avrasyal konumlarndan tr zgnlkleri (Busch-Zantner, op. cit., s. IV.) Batllara
yabanc olmas (ibid., s. III) Bir baka berya Yarmadas olan kk Asyann birlii (Ulrich von Hassel,/)i
Drama des Mittelmeers, 1949, s. 22).
(234)
Kuzey Afrika hep berya yarmadas ve adalar tarafndan ynetilecek tir. P. Achard, Barberousse, s.
53, dn. 1. berya dnyas Kanarya adalarn da kapsamna alan Atlas lkesinden ve hatta Bat Akdenizin
byk adalar Sardinya ve Korsikadan ayrlmaza benzemektedir. P. Vidaldela Blache, Tableaugeographiue
de la France, s. 28. Andaluya... Magrebin bir uzantsna benzemektedir, Georges Marais, Histoire du
Moyen Age, III, 1936, s. 396 (Gustave Glotzun Histoire generalei iinde).
(235)
Von Hassel, op. cit., s. 20-22ye gre spanyann talyaya szmasnn siyasaldan ok hanedansal bir
nitelii vardr (bir hanedan siyaseti anlamnda). Bu tartlabilir. Kltrel ba konusunda Benedetto Crocenin
eserlerine bkz. Kurumsal dzlemde spanyol katks hk. Fausto Niccolini, Aspetti della vita italo-spagnuola net
Cinque e Seicento, Napoli, 1934. Edebi ilikiler dzlemi hk., Hugues Vaganay, LEspagne en Italie Rev.
Hispanique, c.IX, 1902; Leopold von Ranke, Les Osmanlis et la monarchie espagnolependant lesXVIe et XVIIIe
siecles, 1839, s. 383-387. W. Platzhoff, Geschichte des europaischen Staatensystems, 1928, s. 32ye gre,CateauCambresis bar talyann kaderini mhrlemitir. Bu kitaplarn birbirlerini izlemelerinin belki de iyice
vurgulayamad nokta, Yarmadann spanya ile balant halinde kalma zorunluudur -ekonomik nedenlerle
(Amerikan gm) ve askeri nedenlerle (Trklere kar korunma)- Stendhal gibi (Promenades dans Rome, II,
s. 191) (talya'da) Ispanyol despotizminin istilasndan sz etmek hakszlk olacaktr.
(236) E. Albertini, art. cit.
(237) L.M. Ugolini, Malta, origini della civila mediterranea. Roma, 1934.
(23) A.Philippson, Das Mittelmeergebiet..., s. 37.

NOTLAR 1. BLM, 3. KESM

(') Felix ve Thomas Platter, Journal, op.cit, s.20. Felix 26 Ekim 1552de Montelimara ulamtr ve gece,
ilk zeytin aalarn grdm Pierrelatte kasabasna vardm. Aalar zeytinle doluydu, bazlar yeil, bazlar
da yar olgun krmzydlar, nihayet bazlar da tam olgunlam siyah renkteydiler. Hepsinden tattm, ama
onlar kt ve ac buldum.
(2) Robert Brunschvig, La Berberie Orientale sous les Hafsides, 1940, I, s. 269.
(3) Jacques Weulersse, Paysans de Syrie et du Proche Orient, 4 yay. 1947, s. 61.
(4 )
Bu bilgi bana Felipe Ruiz Martin tarafndan salanmtr. Tam atf kaybettim. Tlemsen ve
Mostaganeme ynelik zenci ticareti hk., Diego Suarez, elyazmas, B.N. Madrid, bl.35.
(5 )
Maurice Lombardy, Le commerce italien et la route mongole, AnnalesE.S.C., 1948, s. 382: Hinde
doru karayolu Portekizlilerin denizden bir yol amalarndan iki yzyl nce Italyanlar tarafndan aratrlm
tr.
(6)
Fritz Jaeger, Trockengrenzen in Algerien, Pet. Mtt. Erganzungsheft. 1935 ve Naturwissenschaft,
Berlin, 31 Ekim 1941, 100 mm. eyamur erisi Laguat ve Gardanya, Biskra ve Tugurt arasndan gemektedir.
(7) E. Alberi, op.cit. III, 2, s. 199.
(8) Aloys Sprenger, Die Post undReise routen des Orient s, 1864.
(9) Didier Brugnon. Relations exacts concernant les caravanesen cortege desmarchandsd, Asie, Nancy, 1707,
s. 73. '
'
(10)
Marguerite van Berchem, Sedrata, une ville du Moven Age ensevelie sous les sables du Sahara
algerien, documents algeriens, 11 Eyll 1953.
(") Arnold Toynbee, I.Histoire. Un essai dinterpretation, Paris, 1951, s. 187.
(12) Gen. Ed. Bremond, Berberes et Arabes, 1942, s. 37de zikredilmitir.
(13) Le voyage dOutremer de Jean Thenaudt Paris, 1884, s. 7. Kahirede ... Odun ok pahaldr ve az bir
miktar alabilmek iin ok para gerekmektedir, ibid., s. 209-210.
(14) Journal dun bourgeois du Caire, Chronique d'Ibn Ilyas, transkripsiyon ve notlar Gaston Wiet, 1, 1955,
266. " '
(15) Konrad Guenther, Geographie Zeitschrift, 1932, s. 213de.
(16) Vincent Monteil, aada, dn. 27.
(17),(is)!(19)
Jacques Berque, Introduction, in; Reuve Internationale des Sicences Sociales, XI, 1959, no. 4,
s. 504-5. Say kurak blge gebelerine ve gebeliine tahsis edilmitir.
(20) bid. ' ' '
(21) Anonim, Brieve description dun voyagefait enLevant, Perse, Indes Orientales, Chine, t.y. (XVIIe siecle),
B.N., Fr.7503.
'
(22) H.Pohlhausen, Das Wanderhirtentum und seine Vorstufen, 1954, s. 109.
(2) Jacques Berque, art. cit., s. 509.
(24)
Una embajada de los Reves Catolicds a Egipto, ev., giri ve notlar, Luis Garcia y Garcia, 1947,
s. 90-92.
'
(25) Journal d un bourgeois du Caire, I, s. 27 (Kas. Ara. 1468), s. 112 (Temmuz, 1507).
(26)
Alonso de la Cuevadan S.M.ye Venedik 6 Haziran 1609 tarihli mektup, A.N., K 1679 los Arabesque
carrian la campana robondo todos los pasageros

461

NOTLAR 1. BLM, 3. KESM

(') Felix ve Thomas Platter, Journal, op.cit, s.20. Felix 26 Ekim 1552de Montelimara ulamtr ve gece,
ilk zeytin aalarn grdm Pierrelatte kasabasna vardm. Aalar zeytinle doluydu, bazlar yeil, bazlar
da yar olgun krmzydlar, nihayet bazlar da tam olgunlam siyah renkteydiler. Hepsinden tattm, ama
onlar kt ve ac buldum.
(2) Robert Brunschvig, La Berberie Orientale sous les Hafsides, 1940, I, s. 269.
(') Jacques Weulersse, Paysans de Syrie et du Proche Orient, 4 yay. 1947, s. 61.
(4)
Bu bilgi bana Felipe Ruiz Martin tarafndan salanmtr. Tam atf kaybettim. Tlemsen ve
Mostaganeme ynelik zenci ticareti hk., Diego Suarez, elyazmas, B.N. Madrid, bl.35.
(5)
Maurice Lombardy, Le commerce italien et la route mongole, Annales E.S.C., 1948, s. 382: Hinde
doru karayolu Portekizlilerin denizden bir yol amalarndan iki yzyl nce talyanlar tarafndan aratrlm
tr.
(6)
Fritz Jaeger, Trockengrenzen in Algerien, Pet. Mitt. Erganzungsheft, 1935 ve Naturwissenschafl,
Berlin, 31 Ekim 1941, 100 mm. eyamur erisi Laguat ve Gardanya.BiskraveTugurt arasndan gemektedir.
(7) E. Alberi, op.cit. III, 2, s. 199.
(*) Aloys Sprenger, Die Post und Reiserouten des Orients, 1864.
(9)
Didier Brugnon, Relatons exacts concernant les caravanesen cortegedesmarchandsd'Asie, Nancy, 1707,
s. 73. '
(10)
Marguerite van Berchem, Sedrata, une ville du Moven Age ensevelie sous les sables du Sahara
algerien, documents algeriens, 11 Eyll 1953.
() Arnold Toynbee, LHistoire. Un essai d'interpretation, Paris, 1951, s. 187.
(12) Gen. Ed. Bremond, Berberes et Arabes, 1942, s. 37de zikredilmitir.
(13) Le voyage dOutremer de Jean Thenaudt Paris, 1884, s. 7. Kahire'de ... Odun ok pahaldr ve az bir
miktar alabilmek iin ok para gerekmektedir, ibid,, s. 209-210.
( u)
Journal dun bourgeois du Caire, Chronigue d'lbn Ilyas, transkripsiyon ve notlar Gaston Wiet, 1, 1955,
266.
(15) Konrad Guenther, Geographie Zeitschrift, 1932, s. 213de.
(16) Vincent Monteil, aada, dn. 27.
(17).(l8).(19)
Jacques Berque, Introduction, in; Reuve Internationale des Sicences Sociales, XI, 1959, no. 4,
s. 504-5. Say kurak blge gebelerine ve gebeliine tahsis edilmitir.
() Ibid.
'
'
~
(21) Anonim, Breve description d'un voyage fail en Levant, Perse, Indes Orientales, Chine, t.y. (XVIIe siecle),
B.N., Fr.7503.
.
..
.
(22) H.Pohlhausen, Das Wanderhirtentum und seine Vorstufen, 1954, s. 109.
(23) Jacques Berque, art. cit., s. 509.
(24)
Una embajada de los Reves Catolics a Egipto, ev., giri ve notlar, Luis Garcia y Garcia, 1947,
s. 90-92.
..................................
(25) Journal dun bourgeois du Caire, I, s. 27 (Kas. Ara. 1468), s. 112 (Temmuz, 1507).
(26) Alonso de la Cuevadan S.M.ye Venedik 6 Haziran 1609 tarihli mektup, A.N., K 1679 los Arabes que
carrian la campana robondo todos los pasageros

461

(27) Daniele Badoerden doge'ye Pera, 8 Nisan 1564 tarihli mektup, Venedik Senato Secreta Costantinopoli,
4D
(28) Journal dun bourgeois..., II, s. 266.
(29)
Vincent Monteil, Levolution et la sedentarisation des nomades sahariens, Revue Internationale des
Sciences Sociales, 1959, s. 600.
(30) Belon du Mans, op. cit.. s. 163.
(31) Diego Suarez, Historia del Maestre ltimo que fue de Montesa..., Madrid, 1889, s. 46, 284-85.
(52) R.Brunschuig, op. cit., I, s. 61.
(") Charles Monchicourt, Etudes Kairouannaises, Revue Tunisienne. 1932-36.
(34) Cari Brockelmann, Geschichte der islamischen Vlker, 1939, s. 284.
(35) Bkz. yukarda.
(36) Henri-Paul Eydou\ LHomme et te Sahara, 1943, s. 101.
(37) Der slam und die orientalische Kultur", Geogr. Zeitschr. 1932, s. 402.
(3S)
R. Capot-Rey, Revue Africaine. 1941, s. 129, Jean Despoisnn deerlendirmesi, La Tunisie orientale,
Sahel et Basse Steppe, 1940.
g
( ) B.Grekov ve A.Yakubovski, La Horde tfOr, fr. ev., 1939.
(40)
Bu konudaki kitaplarnn kararsz iaretlerinin dnda, onunla Cezayirde bir baka trl biimsel olan
konumalarma atf yapyorum.
(41) Robert Montagne, Les Berberes..., s. 410.
(42) Rene Crousset, LEmpire des steppes, 1941, s. 11.
(41) G. Schweinfurth, m herzen von Afrika, Leipzig, 1874, s. 50 vd.
(44) Ddier Brugnon, Relation exacte... bkz. yukarda dn. 9.
(45)
Flachat, op. cit. I, 345 (1766)da gece Bkreten yola kan kervanlardan sz etmektedir, ...kervann
bir adam nmzde byk bir ate ana tayordu.
(4I) R. Hakluyt, op.cit, II,s. 200. A description of the yearly voyage or pilgrimage of the MahumitansTurkes,

and Moores into Mecca in Arabia.

(4 ) Vittorino Magalhaes-Godinho, Leconomie de l'empire portugais au XIVe el XVe siecles, daktilotez,
Sorbonne, 1958, s. 14vd. Portekiz kaynaklarna gre Takrur yani Bat Sudan altn, 151 lde ylda iki kervan
beslemekte bunlar Msra sar madeni byk miktarlarda" olmak zere Fizzan yoluyla gtrmektedirler,
ibid. s. 43.
(4*) Emilio Garcia Gomez, Espanoles en el Sudan, Revista de Occidente, 1935, s. 93-117: Timbuktu'ya
giri 30Mays 1591, J .Beraud-Vllars, L'empire de Gao, Un etat soudanais aux XVe et XVIe siecles. 1942,s. 144.
(4) Roland Lebel, Le Maroc et les ecrivains anglais aux XVIe, XVIle. XVille, siecles, 1927; J. Caille, Le
commerce anglais avec le Maroc pendant la seconde motitiedu XVIe, siecle. Importations et exporlaions. Rev.
Afr.. 1941.
(50) Belon du Mans, s.98, 189 v ve 190; N. lorga, Ospi romeni in Venezia. Bkre, 1932, s. 150.
(51) Nil yolu, altn yollarndan biri, Tavernier, II, s. 324.
(!2) Hakluyt, II, 171 (1583).
() XIX. yzyln sonunda Dicle zerinde, Musul civandaki Teli Kel kynden nesturi kayklarn hal
varolduklar kayda deerdir, Eduard Sachau./lm Euphrat undTigris, 1900, s. 24. XVII. yyda Dicleyi karken
glkler vardr; teknelerin insanlar tarafndan ekilmeleri gerekmektedir, Tavernier, I, 200.
(54) Tavernier, I, 125.
(5J) W. Heyd, op. cit., 11,457.
C1') A. Philippson, s. 46-47de Kzldeniz ulamnn nemini ve bu denizdeki seyrsefer glklerini
kaydetmektedir. Maystan Ekime Kuzey rzgrlar, Ciddeden Tor'a veya Sveye ka ancak egemen
rzgrlarn kesilip, kara rzgrnn kmas halinde izin vermektedirler. Kzldeniz ile Suriye karayollar
arasndaki rekabet konusunda gene Heydin klasik eserine bavurulabilir ve ayrca hep yararl O. Peschel, Die
Handelgeschichte des Rooten Meeres, Deutsche Viereljahrschrif. III, 1885, s. 157-228. Svey kstanda
kervanlarn karlatklar glkler hk. Belon du Mans, s. 132.
(,7) Hermann VVagner, Die berschatzung der Anbauflache Babyloniens", Nachrichten K. Ges Wissenseh. Gttingen, Ph. hist. Klasse, 1902, II, s. 224-298.
(s*) Belon, s. 107.
(') E. Sachau, zellikle 43-44.
(60) y Nalvkne, Histoire de Khanat de Khokand. Paris, 1889.
(61) Allah esi grand. Paris, 1937, s. 11.
(62) Op. cit.. s. 290.
(63) Op. cit.. I, s. III.
(M) Richard Henig, Terrae Incognitae, 2. yay. 1956, IV, s. 44 vd.
(65)
Tabii ki bir tarihiye gre Avrupa tarz Trkiyeden 1577'de geen Alman seyyah Salomon
Schweigger (Eine neue Reissbeschreibung auss Teutschland nach Konstantinopel und Jerusalem. 4. yay.
Nuremberg, 1639) iin tersi konusunda hi kuku yoktur. Asya toplumlarnn belirleyici izgilerinden biri
olan gebe yaam bugnk Trkleri hal karakterize etmektedir zikreden Ivan Sakazof, Bulgarische
Wirtschaftsgeschichte, Berlin-Leipzig, 1929, s. 206.

(66)
Kendine gre parlak ve zgn olan W.E.D. Allenn kk denemesinin (Problems ofTur'kishPowerin
the Sixteenth Century, Londra, 1963) aklad budur.
(67)
Gonzalo Menendez Pidal, Los caminos en la historia de Espana, Madrid, 1951, s. 85. rnek olarak
Malaa Sevilla yolu zerinde, Theodore de Mayerne Turguet, Sommaire description de la France, Alleriagne,
Italie et Espagne, 1629, s. 309.
(6)

Jean

Brunhesin

kuzeyin

ormanlk

Avrupas

ve

gneyin

plak

Avrupas

hakkndaki

gzel

sahifeleri,

Geographie Humaine, 4. yay. s. 51.

(M) Dantiscusdan Polonya kralna Londra, 12 Ekim 1522 tarihli mektup, Czartoriski ktphanesi, 19, P
33-34.
() L. Paris, Negociations... relatives au regne de Franois II. 1841, s. 187.
(71)
Fredrich Wielandt, Die Bierbrauerei in Constanz, 1936. Buraya ilk birac Jacob Wuederfranck,
Budwitzden gelmitir.
(72)
Dnemin bir halk nakaratndan sylendii gibi (George Macaulay Trevalyan, History of England,
1943, s. 287 dn 1):

Hop s. Reformation bays and beer

Came. into England ali in one year
() La tresJoyeuse et tresplaisante Histoire composeepar leLoyalServiteur desfaits, g stes, triomplihes... du
bon chevalier sanspaour etsansreproucheLegentilseigneur deBayart, p.p. J.C. Buchon,Lepantheon litteraire
1886, s. 106.
(74)
Don Autono de Beatis, Voyage du Cardinal dAragon (1517-1518), talyancadan ev. M. Havard de la
Montagne, Paris, 1913, s. 74.
(75)
A.d.S. Mantova, Dizi E., Francia 637, Bayeux dekanndan Mantova markisine Bayeux, 16 Nisan 1529
tarihli mektup: che a dir il vero li vescovi di qui son havuti in maggior reventia che in Italia".
(76)
Marco Ottobonun mektuplamalarnn kopyalar bir sicil meydana getirmektedir, Dispacci eritti al
Senato dal Secratano Marco Ottobon da Danzica delli 15 novembre 1590 sino 7 settembre 1591. A.d.S.
Venedik, Secreta Archivi Propr, Polonia. Sicil varaklara geirilmemitir. Ele alnan mektuplar. 13 ve 22 Aralk
1590.
(77)
R. Hakluyt, op. cit., I, 402. Paolo Lambertiden Paristeki Venedik elisine Rouen, 11 Austos 1571
tarihli mektup, C.S.P., s. 473-74. Moskova yaklm, ilerinde oraya yerlemi Flaman, Ingiliz, Alman talyan
tccarlarn da olduu 150.000 kii katledilmitir. Moskova'nn zabt yllar boyunca, Lambertiler hesabna
Dieppeten kiralanan teknelerin i grdkleri Narva ticaretini yaplamaz hale getirmitir. Kari Sthlin,
Geschichte Russlands von den Anfngen bis zur Geger.wart, 1923, c. I, s. 282-83de kurbanlar hakknda verilen
inanlmaz rakamlar (800.000 l, 130.000 tutsak) aklamaktadr.
(,K) Taverniernin zamannda da (Voyages, I, 310) bu aknlar bir avu svariyle gerekletirilmekteydi,
Paris'ten stanbul'a giderken... Bude ile Bel grad arasnda iki Tatar etesine rastladm... bunlardan birinin 60,
dierinin de 80 atldan meydana geldiini farkettim.... Trk ordusunun arkasndaki bu babozuklarn rolleri
hakknda, J.Szekf, Etat et Nation, Paris, 1945, s. 156-57. Korkun klamalar. lke zerinden karlar,
ocuklar ve srleriyle birlikte geinmektedirler. Maceralar Venedikte yakndan izlenmitir (A.d.S. Venedik,
Annalidi Venezia, 9 Ekim 1571,7 Mart 1595; Marciana 7299, 15 Nisan 1584; 5837 CII, 8, 11 Ocak 1597; Museo
Correr Cigogna 1993, P 135, 23Temmuz 1602 vs.); Polonyada Czartorski Mzesi, 2242, P 256, 1571;Johann
Georg Tochtermann,
Die
Tartaren
in
Polen
ein authropogeographiseher Entwurf,
Pet. Mitt., 1939.
Tatarlarn Polonyaya her saldrlar canl tepkilere yol amaktadr, 1522de olduu gibi, Ada Tomiciana, VI,s.
121; 1650de olduu gibi, Recueil des Gazettes, nouvelles ordinaires et extraordinaires, yay. Theophraste
Renaudot, s. 25-36.
() Tott, op. cit., II, s. 29.
(80)
G. Botero, Relazioni, univ. II, s. 39-40; W. Platzhoff, op. cit., s. 32de Tatarlar Kular ve Trkler
arasnda fazlasyla hareketsiz tampon bir devlet olarak grmektedir. Tatar arabalar, svarileri, akmakl tfek
kullanabilen saylamayacak kadar ok Rus svarileri hk, E.Alberi, Relazioni, III, II, s. 205, 1576.
(81) Botero, ibid., II, s. 34. Bu konuda V.Lamansky, op. cit., s. 380, 381 dn 1, 382, 383de yaynlanan nemli
belgelere bkz.
(8) bid, II, 34.
(8J) Museo Correr, 1993, 11 Eyll 1602.
(84)
L. Bentin, in; Vierteljahrschrift fur S.u. W Geschichte, 1935, s. 83, Axel Nielsen, Dansche Wirtschaftsgeschichte, 1933 hakknda.
(8!) P. Herre, E ur opaisehe Politik in cyprischen Krieg, 1902, s. 152.
(86) A. Brckner, Russiche Literaturgeschichte, 1909, I, s. 51.
(*7) Walter Kirchner, The Rise of the Baltic Question, 1954, s. 70-73.
(88) R. Hakluyt, op. cit., I, s. 237-38.
(89) IX. Charlesdan Dantzig kentine Blois, 16 Ekim 1571. Dantzig arivleri 300, 53630.
(,0) J. Janssen, Geschichte des deutschen Volkes, seit dem Ausgang des Mittelalters, 1885, s. 313, dn.l.
() J. von Hammer, Histoire de fEmpire Ottoman depuis son origineJusqunosjours, 1835-1839, VI, s. 118.
Padiah Moskovaya krk almaya gidenTrk tccarlar iin-ara tavsiye mektubu yazmtr, R. Hakluyt, I,s.
257.

(,2) R. Hakluyt, I, 364.

() F. Lot, Les Jnvasions barbares, II, 1937, s. 36; W. Platzhaff, op. cit., s. 31deKazanm alnmasn 1552ye
koymaktadr; Werner Philipp, Ivan Peresretov und seine Schriften zur Erneuerung des Moskauer Reiches, 1935;
Heinrich von Staden, Aufzeichnungen ber den Moskauer Staal, p.p. F. Epstein, Hamburg, 1930, Aa Volga
blgesindeki iki Tatar kentini kapsamas nedeniyle nemli.
(,4) Temmuz 1568de byle olmutur, R. Hakluyt, I, 394.
(95)
Venedik balyozunun mektuplamalarnda yararl ayrntlar, stanbul, 30 Nisan 1569, 8 Ocak 1570,
A.d.S. Venedik, Annalidi Venezia, Bkz. W.E.D. Ailen, op. cit., s. 26 vd.
(96) E. Pommier Les Italiens et la decouverte de la Moscovie, Melanges d'Archeologie et d'Histoirepubiies
par i'Ecoie Franaise de Rome, 1953, s. 367.
(97)
Nicolay (Nicolas de), Les uatre premiers livres des navigations et peregrinatons orientales, Lyon 1568,
s.75. Besestanda ok ucuz krkler.
(8) J. von Hammer, op. cit., VI, s. 340-41.
() Mkemmel bir deerlendirme: I. Lubimenko, Les relations commerciales et politiques de l'Angleterre
avec la Russieavant PierreleGrand, 1933, Bibi, de lEc. des Hautes Etudes. Bir zet KarlStahlin.op. cit., I,s. 279
vd. Ibid,, s. 228, tngilizlerden 30 yl nce Cenevizliler Pado Centurione araclyla, Trklerin Dou Akdeniz
ticareti zerindeki corafi tekellerini, Asya ynndeki Rus yollar vastasyla krmay denemilerdir.
(I0) Horst Sablonovvski, Bericht ber die soviet-rssiche Geschichtsvvissenschaft in den Jahren 1941-42,
Historische Zeitsch., 1955, c. 180, s.142.
(ii) Russja an(j the World Market in the Seventeenth Century, A discussion of the conneption betvveen
prices and Trade Routes yaz. Arne hberc Vadstena, in; Scandinavian Economic History Review, c. III, no.2,
1955, s. 154.
(I02) Jacques Accarias de Serionne, La Richesse de la Hollande, Londra, 1778, I, s. 31.
(I05) P.J. Charliat, Trois siecles deconomie maritime franaise, 1931, s. 19.
(Ku) W. Heyd, op. cit., I, s. 66 vd.
(105) E. Pommier, art. cit., s. 253 vd.
(106) Paul Masson, op. cit., s. 396.
(I0V) A.G. Mankov, Le mouvement des prix dans I'Etat russe du XVIc siecle, 1957.
(o8) g Porchnev, Les rapports politiques de lEurope occidentale et de lEurope orientale lEpoque de la
Guerre deTrente Ans, Congres International des Sciences Historiues, Rapports, IV,Stokholm, 1960, s. 142de
svelilerin baarsn belirleyen Stolbovo bar vurgulanmaktadr.
(109)
Wicquefort, (ev.)Recueildes voyagesdelabbePrevost, Voyagesdes AmbassadeursduHolstein, c. II,s.
76-77.
"
(no) M. Malovvist, Die Problematikder sozial-wirtschaftlichen Geschichte Polensvom 15, biszum 17 Jh.
, La Renaissance et la Reformation en Potogne et en Hongrie, Studia Historica, 53, Budapete, 1963 adl gzel
makalesini kullanmaya vaktim olmad.
(m) Kentin Romence ad (beyaz kent) Cetatea Alba, eski Slavcada Bialograd, Trkede Akkerman hep
ayn anlama gelmektedirler. 7-8 Austos 1484de Trkler tarafndan alnmtr, N. Beldiceanu, La campagne
ottomane de 1484, ses preparatifs militaires et sa chronologie, Revue des etudes Romaines, 1960, s. 67-77.
(Il2) Tavernier, I, 277.
(m) Czartoryski Mzesi, Krakov, 2242, P 199, Valencia piskoposu Jean de Monlucun raporu.
(lu) Roman Rybarski, Handel i polityka hanldlova Polski w XVI Stulecin, Poznan, 1928, s. 14.
(115)
W. Achilles, Getreide, Preise und Getreidehandelsbeziehungen europischer Rume im 16. und 17.
Jahrhundert", Zeitsch. fur grargesch. und grarsoziologie, Nisan, 1959.
(116) Marco Ottobonun daha nce zikredilen mektuplar, A.d.S. Venedik, Secrela Archivi Propri, Poloriia 2.
(117) M. Molo\vist, The economic and social development of the Baltic countries from the 14th to the 17th
centuries, The Economic History Review, 1959, s. 179, dn. 2.
(118)
M. Malovvist, Les produits des pays de la Baltique dans le commerce international au XVIe siecle,
Revue du Nord, Nisan-Haziran 1960, s. 179.
C1) Domanievvski, Die Hanpstadt in der geopolitik Polens, Geopolitik, Mays 1939, s. 327.
(I2) Op. cit., s. 246, 248.
C21) Ibid, s. 208, 228.
(I22) tfade Anthony Sherleye aittir (1622), X. A. Flores, op. cit., s. 80.
(I2) Krakov arivleri, Senatus Consulta (1538-1643), 1213, f 3, 17 Aralk 1540.
O I.N. Angelescu, Histoire economique des Roumains, I, 1919, s. 311.
(,25) Ibid, s. 300-301.
(,26) Ibid., s. 317.
(,27) Ibid.
(,2) R. Rybarski, 62-64.
(,29) X.A. Flores 81 (1622).
O R. Rybarski, 286.
(n) Krakov arivleri, 437, f 69-70, 1538. Feria sexta vigilia Thomae Apostili, Ayrca bkz. 437, f 86,

1539. Feria sexta die S. Antonii.

C52) R. Rybarski, 153.
C33) bid.
(I34) Emile Coornaert, Les Iranats et le commerce international Anvers, fin du XVc-XVlc siecle, 1,1961, s.
187. Bu firma hk. ayrca bkz., K. Hecrnga, Bronnen tot Geschiendis levantschen Handel, SGravenhage, 1917,
c.l, l,no. 35 ve Albcrto Tencnt, Naufrages, corsairesetassurancesmaritimesVenise(l592-1609), 1959,s. 560.
O35) Krakov arivleri, 447 f 22-23, 1575, Feria quinta post festum S. Jacobi.
(I36) I.N. Anglescu, op. cit., s. 326 vd.
C37) Tommaso Alberti, Viaggio a Constantinopoli, 1609-1621. Bologna, 1889.
C3*) R. Rybarski, 197 ve 323.
(13<i) A.d.S. Venedik, Senato Terra, 40, 13 Haziran 1564.
(uo) Jan Ptasnik, Gli Italiani a Cracovia dal XVIe secolo a! XVIII. Roma, 1909.
(141) Krakov arivleri, 151, 24 Aralk 1533.
(142) R. Rybarski, 180.
(I4J) Relaione di Polinia de Paolo Emilio Giovanni (1565), Scriptores Rerum Polonicarum, Analecta
Romana, 15, 196.
(144)
Hermann Kellenbenz, Le Declin de Venise et les relations de Venise avec les marches au Nord des
Alpes, Decandenza economica veneziana nel secolo XVII, 1961, (Fondazione Giorgio Cini), s. 156.
(145) Krakov arivleri, Ital. 382.
(146)
S. Goldenberg, "Italiens et Raguzains dans la vie economique de la Transylvanie au XVIe siecle,
(Romence). Revista de Istorie. 1963, no.3.
(i4?) X.A. Flores, Le "peso politico de todo el mundo" d'Anthony Sherley, s. 79.
C4*) bid, s. 81.
'
(l49) Marco Ottobon'dan Venedik doge'sine Thorun, 12 Ocak 1591 ve Dantzig, 1 ubat 1591 tarihli
mektuplar, A.d.S. Venedik, Secreta Archivi Propri, Polonia 2.
C) Ayn kiiler arasnda 1 ubat 1591 tarihli mektup.
(IM) Karte der alten Handelstrassen in Deutschland, Pet. Mitt., 1906.
(15:) Bibliyografik atflar iin en iyi rehber, Hermann Kellenbenz, art. cit., yukarda dn. 144.
(I53)
A.d.S. Venedik, Cinque Savii, 142, P 6 ve v, 28 Austos 1607, Alberto Tenenti, op. cit., 1959, 1591 ve
1595de svee giden iki Venedik gemisini haber vermektedir, s. 23 ve 159; Giuseppe Gabrielli, Un medico
svedese viaggiatore e osservatore in Italia nel secolo XVII, Rendicontidella R. Academia dei Lincei, 7-12 Kasm
1938. '
C54) B. de Mendoza 'dan II. Felipeye 10 Mays 1559 tarihli mektup, CODOIN, XCI, s. 356, 364.
(I55)
J.A. van Houtte, Les avissi du fonds Urbinat... Bulletin de la Commission Royale dHistoire,
LXXXIX, s, 388, 24 Eyll 1569.
('.'6) Feriadan II. Felipeye, 10 Mays 1559, CODOIN LXXXVII, s. 184. 90.000 para ngiliz kuma
Anvers'e "flota de panos" tarafndan getirilmitir.
(I57)
Johannes Danticustan Kral Sigismond'a Anvers, 18 Eyll 1522 tarihli mektup, Czartoryski Mzesi,
274, no. 16.
('-*) Bkz. yukarda dn. 76.
(159) Jean-Franois Bergier, Les foires de Geneve el l'economie inlernalionale de la Renaissance, 1963, S.A
(160) J.F. Bergier, op.cit., s. 31.
C61) Marciana 5838, c.II, 8, P 37. Francesco Caldognonun raporu, 1598.
C62)

Aloys

Schulte,

Geschichte

des

mittelalterlichen

Handels

und

Verkehrs

zwischen

Westdeutschland

und

hailen, 1, 1900. s. 37 vd.

(') J.F. Bergier, 131.
(U,J) Marco Dandolo'dan doge' ye Lyon, 12 Aralk 1540 tarihli mektup; B.N., Ital. 1715 P i l , kopya.
("') "Voyage de Jerome Lippomano", Collection de Documents inedits sur lhistoirede France,Relations
des ambassadeurs venitiens, der. N. Tomasseo, 1838, c.II, 274-75.
C66) Bkz. yukarda dn. 162.
(I67) Marc Bresard, Les foires de Lyon aux XV et XVT siecles, 1914, s. 44 ve 168.
C6*) Hermann Kellenbenz, art. cit., s. 124-125.
(I69)
Wilfrid Brulez, Lexportation des Pays-Bas vers lltalie par voie de terre, au milieu du XVI' siecle,
Annales. E.S.C., 1959, s. 469-470.
C) A.d.S. Venedik, Cinque Savii 21 f 45, 25 Ekim 1597.
(m) Otto Stolz, Zur Entvvicklunggeschichte des zollvvessens innerhalb des alten Deutschen Reiches,
Viertelj. fr Soztal-undrWirts.: 1954, s. 18, dn. 40.
(172) J.F. Bergier, op. cit., s. 131.
(173)
Fontego, Fondaco'nun Venedik biimidir, ayn ekilde Tedeschi yerine Todeschi kullanlmaktadr.
Klasik kitap, Henry Simonsfeld, Der Fondaco dei Tedeschi und die deutsch-venetianischen Handelbeziehungen,
Stutgart, 1887, 2. cilt, korunmu olan belgelerin ktlnden muzdariptir.
C74) Kk ayrnt: 30 Kasm 1489da prudentes mercatores Henricus Focher etfratres, jam diu" igal

ettikleri ve byk masraflarla dzenledikleri odann kendilerine srekli tahsisini istemektedirler; Papa ile
Romallar kralndan tavsiyeleri olduunda bu istekleri kabul edilmitir. Sz konusu olanlar tabii ki
Fuggerlerdir. A.d.S. Venedik, Notatorio di Collegio, 14-1.
(175) Sadece Venedik ve Veneziad olmayp. Kuzey talyann tmnde Frizt Popelka Sdfrchte vom
Gardasee nach Graz, Biatler fr Heimatkunde, 1951.
(17) A.d.S. Venedik Senato Terra, 88, 16 Austos 1583. Belge iki Alman hann iaret etmektedir.
Ferrarede II Falcone, Milanoda i Tre Rei.
(177) Henry Simonsfeld, op. cit., II, s. 263 vd., Bandello, op. cit., VII, s. 169.
C78) R. Rhricht, Deutsche Pilgerreisen nach dem Heiligen Land, Berlin, 1880, s. 11.
(I79) Bkz. yukarda dn. 176.
(18) Zikreden H. Kretschmayr, Geshichte Venedigs, 1905-1920, II, s. 467.
(181)
E. Hering, Die Fugger, 1939, s. 204-205. Augsburgda Lech boyunca Venedik mimarisi, Wertach
boyunca evlerin n cepheleri Cenova modasna gre.
(182) Josef Kulischer, Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit, 1958, II, s. 251.
(183) Marciana, Ital. VII, 7679, f 30, 1492.
(184) Hatta John U. Nef, art. cit., s. 431, dn lde gerileme demektedir.
(185)
Voyagefait par moy Pierre Lescalopier..., MontpellierTp Fakltesi Ktphanesi, Ms. H. 385,P49v,
bkz. yukarda I, dn. 8. Ed. Clerayn edisyonunda unutulan pasajlar Paul I. Cernovodeanu tarafndan byk bir
zenle tamamlanmlardr: Studii si materiale de lstorie Medie, IV, Bkre, 1960.
(186) Gnther Franz, Die Dreissig Jahrige Krieg und das Deutsche Volk, Jena, 1940, s. 16.
(18;) Dr. Gehr van Oestendorptan Bakan Vigliusa Bremen, 30 Ocak 1574 tarihli mektup, yay. Richard
Hapke, op. cit., II, s. 308-309.
C88) Johannes Mller, Der Umfang und die Hauptrouten des nrnbergischen Handelsgebietes im
Mittelalter, Viertelj. for Soz.-und Wirts. 6, 1908, s. 1-38.
J.F. Bergier, op. cit., s. 155.
(1,) Wilfrid Brulez, De firma della Faille en de internationale Handel van vlaamse Firmas in de 16' Eeuw,
959.
(m) Marco Ottobonun 1590-1591 arasndaki mektuplarndan alman bu bilgiler, bkz. yukarda dn. 76.
Bartolomeo Viatis 159lde ortandan ayrlmtr. B Castello mercante conosciut issimo qui (Vyanada) et d

molto negocio in Ongaria

C92) Hermann Kellenbenz, art. cit., S. 131 vd.
C93) Wilfrid Brulez, De Firma della Faille..., s. 53-55, 106-108, 363-365 ve kitab sona erdiren mkemmel
Franszca zet, s. 580-581.
(1M) Raguzal Menzeler firmas tarafndan Raguzaya per via dAmburgo in condotta dilederi" gnderilen
carisee'ler. Raguza arivleri, Diversa de Foris XV, P 119 v ve 120, 24 Haziran 1598.
(1M) Cleinhauslar ve Ledererler hakknda, Wiefrid Brulez, op. cit., s. 577 ve indeksteki ok saydaki atflar.
C46) Ibid., 467.
O R. Gascon, op. cit. (henz yaynlanmad) Lyonlu tccarlara verilen araba mektuplarn zikretmek
tedir.
(I,s) Museo Correr Cigogna, 1999, Aringhe varie(x.y). Bu sylev, Mantova yolunun al tempo de la pete
de kullanldn bildirmektedir; 1576daki olduu gibi 1629-1630 vebas da dnlebilir. Alternatifi belgenin
tarihini saptamamza olanak vermemektedir.
(ITO) Ibid., Lombardiyaya gelen mallar Esteye kadar kaykla gitmektedirler; Almanyaya gidecekler
caykla Porto Gruaroya gtrlmektedirler.
(20) Josef Kulischer, op. cit., II, 377.
(201) wfrid Brulez, Lexportation des Pays-Bas vers lItalie par voie de terre au milieu du XVIe siecle,
Annales, E.S.C. (1959), s. 465.
(202)
Arnost Klima, Zur Frage des bergangs vom Feodalismus zum Kapitalismus in der Industrie
produktion in Mitteleuropa (vom. 16. bis 18. Jh.), Probleme der konomie und Politik in den Beziehungen
zwischen Ost-undWesteuropavom 17. Jahrhundert bis zur Gegenwart, hgg. von Kari Obermann, Berlin, 1960. Bu
Modern hayata dou madenlerden ok dokuma sayesindedir, s. 106-107.
(203)
G. Aubin ve Arno Kunze,LeinenerzeugungundLeinenabsatz im stlichenMitteldeutschlandzurZeitder
Zunftkanfe, Ein Beitraf zur Kolonisation des deulschen Ostens, Stuttgart, 1940; G. Heitz, Landlische
Leinenproduktion in Sachsen, 1470-1555, Berlin, 1961.
(204)
Arnost Klima, bkz. dn. 202 ve G. Aubin, Aus der Entstehungsgeschichte der nordbhmischen
Textilindustrie, Deutsches Archiv fr Landes-und Volksforschung, 1937, s. 353-357.
(205) Hermann, Kellenbenz, art. cit., s. 114.
(206) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 18 P 35, 8 Temuz 1513.
(207) Vilfrid Brulez, op. cit., s. 579.
(20) G. Aubin, Bartolamaus Viatis. Ein nrnberger Grosskaufmann vor dem Dreissig Jahrigen Kriege,
Viertej. fr Soz. und fVirts., 1940, s. 145 vd.
(2IW) R. Fuchs, Der Bancho publico zu Nrnberg, Berlin, 1955, &6s.(Nrnb. Abh. zuden Wrts. und Soz., Helft
6). 1621 tarihi J. Savary des Brulons, Dictionnaire niversel de commerce, V, s. 373de verilmitir.

(21) Bkz. dn. 218.

(2n) Hermann Kellenbenz, art. cit., s. 119.
(212) Ibidem.
(213) Ibidem.
(214) A.d.S. Venedik, Cinque Savii, Risposte, 1602-1606, f. 189 v 195. 1 Ocak (1607).
(215) Kellenbenz, 135.
(216) Ibd, 147.
(2I?) ibid., 152; Nurembergde Sarraf talyanlar, 1625de, s. 149.
(2I8) ibid., s. 128.
(2'9) ibid, s. 128, 143 vd.
(22) ibid. 144.
(221)
Josef Janecek, Histoire du commerce de Prague avant la bataille de Montagne Blanche (eke), Prag,
1955. '
(222) Ernest Kroker, Handelsgeschichte der Stadt, Leipzig, 1926, s. 113, 19-20 Mays 1593.
(223) A. Dietz, Frankfurter Handelsgeschichte, c. III, 1921, s. 216.
(224)
Hagadan Hollanda Meclisine, Heernga, Bronnen tot Geschiedenis levantschen Handel, I, l,no. 251,s.
532-533.
(225)
B. Benedetti, Intorno aile relazioni commerciali della Repubblica di Venezia et d Norimberga, Venedik,
1864.
'
(226) A.d.S. Venedik, Dispacci, Inghilterra, 2.
(227)
P.J. Blok, Relazioni veneziane, 1909; A.d.S. Venedik, CinqueSavii, 3, P 35,7 ubat 1615,Edigio Overz
Alak lkeler konsolosu olarak tannmtr.
(228) ibid.. 144, f 74, 30 Nisan 1616.
(22v) Cenova, 28 ubat 1599, Gdansk arivleri, 300-53/147.
(23) Joseph Billioud, Histoire du commerce de Marseille, c. III, 1951, s. 136 vd.
(231)
Lyon hk. Rene Gasconun dnda R.Gandilhon, Lapoltque economique deLous XI, 1941, s. 236 ve
1573e doru, Nicolas de Nicolay, Description generale de la ville du Lyon, yay. 1883.
(232) H. Drouot, Mayenne et la Bourgogne, 2 cilt, 1937, I, s. 3 ve 4.
(233) Briare kanad, 1604te balanmtr.
(234) Emile Coornaert, Les Franais et le commerce international a Anvers, 1961.
(235) Frank Spooner, L'economie mondiale et les frappes monetaires en France, 1493-1680, 1956, s. 275 vd.
r36) Henri Hauser, La question des prix et des monnaies en Bourgogne pendant la seconde moitie du
XVI' siecle, Annales de Bourgogne, 1932.
(:l ) Frank Spooner, op. cit., s. 279.
(23S)
A. Yrodelle, Orange, port rhodanien, Tablettes d'Avignon et de Provence, 9-16 Haziran 1928, Ayr
basm 1929. 1562 ylna ilikin bilgi Orange Belediye arivinden alnmtr.
(239) Kmr Kireilere veya demircilere, silah yapmna da yarayabilir. Achille Bardon, Lexploitation
du bassin houiller cfAlais sous lancien Regime, 1898, s. 13, 15. Marsilya Katalonyadan demir ithal etmektedir.
Bouches-du-Rhone Amirallii, Marsilya Amirallii B IX, 14, ilk gelite 300 kap halinde Colliouredan
gelmitir, 2 Mays 1609 (Sicil folyonlanmamtr). Demek k dkmhaneler vardr.
(n4) Livorno portatesine gre, A.d.S. Floransa, Mediceo, 2080. Ayrca bkz. JakobStreider, Levantinische Handelsfahrten, art. cit., s. 13. Alman tarihinin carisee'ye ters bir anlam yklediini sanyorum.
(241) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 125.
(242) J.F. Noble de la Lanziere, Abrege chronologique de /histoire dArles, 1808, s. 393, 420.
(243) B. Rhone Amirallii, Marsilya Amirallii, B IX, 198 ter.
(244) N. de Nicolay, op. cit., s. 164, 175, 188-189.
(245) Bkz. dn. 243.
(246)
Jacob Streder,art. cit., passim.;ayrca bkz. Kari Ver Heesin incelemesi,//!, Viertelj.furS.u. W. Gesch,
1934, s. 235-44 Lyon piyasasndaki Alman firmalar hk. (Lyon belediye arivi, H.H. 292, no. 14); toplam olarak
73 firma; 24 Nurembergden, 35i Augburgdan, 6*s Ulmdan, 6s Strazburgdan, li Constanzdan, li
Kolonyadan, tabii kark ticaretleri saymakszn.
(247)
Alak lkeler iin, zelikle 1550-1580 arasnda, Akdenizle olan balantlarna ilikin byk sorun ac
bir ekilde ortaya kmtr. Bu geni sorun ileride zikredeceimiz kk Piemonte rneiyle zlm deildir,
fakat belki de kk bir ayrnt noktasnda ilgin bir ekilde aydnlanmtr. 1575de Savua dk EmmanuelPhilibert ile Alak lkeler hkmeti arasnda bir anlama imzalanm deil midir (P. Egidi, Emmanuele
Filiberto, 1928, II, 127)? Mbadele edilen tm mallardan alnan btn vergiler yarya indirilmi ve ayrca bu
hkm transit mallara da uygulanmtr. Daha nceki yllarda Savua dk Cenova ve Valteline ile anlamalar
yaparak devletine hava vermeyi denemitir, (ibid., s. 127). Ayn anda Vitale Sacerdoti adl bir spanyolun
araclyla Dou Akdeniz ve Hindlerle ba kurmaya ve bu sayede Trklerle uyumaya urayordu. Bu ilk
mzakerelerin 1572de baladn farkedelim, yani Venediin (Liga sava 1571den 1573e kadar srmtr)
ilerini
ilerletme
konusunda
glklerinin
olduu
bir
dnemde.
Ancak
Emmanuel-Philibertin
giriimleri
baarya
ulamayacaklardr;
bunlar
ancak
Yahudi
tccarlarn
yardmlaryla
baarya
ulaabilirledi,
bu
durumda onlar korumaya ve lkesine ekmeye uram, fakat Roma ile Ispanyann bu tavra kar olan

muhalefetlerini kramamtr (1574). Btn bunlar geni apl bir ticaret siyasetine sahip olmasna ve Pietro
Egidinin kaydettii zere, kta ar ticaretin bir blmn Piemonte ve Nicee yneltmesine ve bylece Fransa
veya Milano araclyla Savua devletinin snrlarna akmasn salamasna engel olamamlardr (ibid, s. 127).
(248) Bkz. II. Ksm, Bl. VI.
(249)
A. Brun, Recherches historiques sur l'introduction du franais dans les provinces du Midi, 1923; bkz.
Lucien Febvrein deerlendirmesi, in, Rev. de Synthese, 1924.
(250) Edmond Bonnaffe, Voyages et voyageurs de la Renaissance, 1895, s. 92 [1577],
(251^ Yves Renouard, Les relations economiques franco-taliennes la fin du Moyen Age, Cooperazione

intelettuale, Eyll-Aralk 1936, s. 53-75.

(252) H. Kretschmayr, op. eit., I, 378.
(253) Brantome, Memoires, yay. Merimee, XII, s. 263.
(254) Gonzague Truc, Leon X et son siecle, 1941, s. 127.
(255)

Marc Blochun Gneyin eski kentleri ve Kuzeyin yeni kentleri hk.daki gzel farkna varlarna bkz.,

in Revue Historique, 1931, s. 133.

(256) D.A. Farnie, The Economic History Review, XV, 1962, no.2, s. 205-206.
(25?) Pierre Chaunu, Seville et Atlantique, 1959, 3 cilt.
(258) Frederic Mauro, Le Porugal et /Alanique au XVIF siecle 1570-1670, 1960.
(259) Laurent Vital, Premier voyage de Charles Quint en Espagne. 1881, s. 279-283.
(26) Bkz. aada.
(2) Czartoryski Mzesi, Krakov, 35, 1 35, f 55 Valladolid, 4 Ocak 1523.
(262) Robert Ricared, in, Bulletin Hispanique, 1949, s. 79.
(263)
Charles Verlinden, Les origines coloniales de la civilisation atlantique. Antecedents et types de
structures, cahiers internationaux et Histoire. 1953. Bu makale yazarn dier makalelerini zetlemektedir, s.
382. dn. 4.
'
(264) Bkz. aada.
(265) Pierre Chaunu, Les Philippines et le Pacifque des Iberiques (XVlc, XV11c. XVIle, siecles). Introduction
methodologiques et indices dactivile, 1960.
(2) C.R. Boxer, The great ship from Amacon, Lizbon, 1959.
(267) Alice Piffer Canabrava, O commercio portugues no Rio de Prata, 1580-1640, Sao Paolo, 1944.
(268)
Marie Helmerin Burgos deniz sigortalarna dair henz yaynlanmam almasnn ilk sonularna
gre.
(269)
Renee Doehaerd, Les relations commerciales enire Genes, la Belgque et lOutremont. Brksel-Roma,
1941,1, s. 89.
(27) G. de Reparaz (hjo), La epoca de los grandes descubrimienlos espanoles y portugueses, 1931, s. 90.
(271)
1549dan itibaren, A. Ballesteros, Historia de Espana, > su nfluencia en la historia untversal, 1927, IV, 2,
s. 180.
(272) Bkz. aada.
(273) CODOIN, LV, s. 7-8.
(274)
Andre-E. Sayous, Le Role des genois lors des premiers mouvements reguliers daffaires entre 1
Espagne et le Nouveau Monde, C.R. de l'Academie des nscriptions et Belles Lettres, 1930.
(275) Bkz. aada.
(276) Huguette et Pierre Chaunu, op. cit., V, s. 169 ve 170, dn. 10, 11 ve 12.
(27?) R. Ballesteros, Historia de Espana y su influencia en la historia universal, 1926, c. IV, s. 169.
(278) Ibid.. s. 200.
'
(279) George Macaulay Trevelyan, History of England, op. cit., s. 361.
(28) L.Stone, Anatomy of Elisabethan Aristocracy, The Economic History Reviev,, 1948, s. 17.
(281) Contariniden doge"ye Valladolid, 24 Kasm 1602 tarihli mektup.
(282) Domenico Sella, op. cit., s. 10, dn. 5.

NOTLAR 1. BOLUM, 4. KESM

(') Paul Valery, Reflexions sur lacier, Acier, 1938, no.l

(2) Emmanuel de Martonne, Geographie niverselle, c.VI, I, 1942, s. 317. ... Provencea gn salayan
Akdeniz'in soluu deildir.
(3) Voyage dEgypte, 1935, s. 43.
(4) Un ele dans le Sahara, 1908, s. 3.
(5) Baldunucci, Giornale di ricordi, 24 Ocak 1651, Marciana, Ital, VI, XCIV.
(6) Recueil des Gazeues, yl 1650, s. 1557, Napoli, 2 Kasm 1650.
(7) A.d.S. Venedik, Cronaca Veneta, Brera 51, 10 Kasm 1443.
(*) Marciana Cronaca savna, f 372, 18 Aralk 1600: 1598 Noelinde ayn srekli yamurlar (per tre mesi
continui), ibid., f 371 ve 371 v.
() Pierre Martyr, op. cit., s. 53 n.
(I0) Annuaire du monde musulman, 1925, s. 8.
(") E.de Mantonne, op. cit., s. 296.
(I2) Ernest Lavisse, Sur les galeres du Roi, Revue de Paris, Kasm 1897.
C3) Vue generale de la Mediterranee, 1943, s. 64-65.
(,4) Leo Larguier, Le Gard et les Basses Cevennes, Maisons et villages de France, op. cit., I, 1943.
(Is) Op. cit., s. 183. Volterra blgesi iin, Paul Bourget, Sensations dltalie, 1902, s. 5.
(16)
Compte de Rochechouart, Souvenirs surla Revoluon, VEmpire et laRestauration, 1889, s. 110:Madera
ve Ispanya balar Krma uyum salamlardr.
(17) Jules Sion, La France Mediterraneenne, 1929, s. 77.
(') J. et J. Tharaud, Marrakech ou les seigneurs de 1Atlas, 1929, s. 135.
n A. Siegfried, op. cit., s. 148, 326.
(20) Belon du Mans, op. cit., s. 131.
(21)
A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 2f> 223, 2 Ekim, 1567: nceki yllarda Napoli krallnda,
baz yllar az, bazlarnda ise ok olmak zere 23.667 busti vinilatini; 2.319 vini grecchi, dulci et Mangiaguera
kartlmtr.
(22)
klimlerin benzerlii... szmay tevik etmekte, almay kolaylatrmaktadr, P. Vidal de la Blache,
op. cit., s. 113.
23
( ) A. Radet, Alexandre le Grand, 1931, s. 139.
(24)
Alonso Vazquez, Los sucesos de Flandes, semeler halinde yay. L.P.Gachard, Les biblioheques de
Madrid..., Brksel, 1875, s. 459 vd., zikreden L. Pfandi, JeannelaFolle. Fra. ev. R.de Liedekerke, 1938, s.48. u
farkna varlarla karlatrnz: Maximilien Sorre, Les fondemens biologiques de la geographie humaine, 1943,
s. 268: Akdeniz dnyasnn evresinde yaayan halklara ilikin olarak eskileri en fazla arpan zelliklerden biri
de inek tereyann kullanlmasayd: zeytinya tketicileri bunu skandalle kark bir cins aknlkla
karlyorlard. Plinus gibi bir talyan bile, talyadaki zeytinya kullanmnn o kadar da eski olmadn aklna
getirmeksizin, ayn duyguyu gstermekteydi
(25) Antonio de Beatis, tinerario di Monsignor il cardinale di Aragona... incominisciato nel anno 1517..., L.
Pastor, Brisgau-st Friburg, 1905, s. 121. En azndan corrompedora dos estomagos iin yiyecek demektedir
bir Portekizli, II. Mendes de Vasconcelos, Da sitio de Lisboa, Lizbon, 1608, s. 113. Bu naoes do Norte e em
parte de Frana e Lombardianm da durumundur.
(26) Bayeux dekanndan Mantova markisine, A.d.S. Mantova, Gonzaga, Francia, dizi E.f 637, 1 Haziran
1529.

(27)
1943.
(28)
(29)
(30)
(31)
1934,

Franois Chevalier, Les cargaisons des flottes de la Nouvelle Espagne vers 1600, Revsta de indias,

P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 114; Bonjean, in, Cahiers du Sud, Mays 1943, s. 329-30.
O. Benndorf, op. cit., s. 62; Colette, La Naissance du Jour, 1941, s. 8-9.
Cattaro krfezinde heryl 4 m.
Bkz.:
Schmidthser,
Vegetationskunde
Sd-Frankreichs
und
Ost-Spaniens",
Geogr. Zeilschrifl.,
s. 409-422. Ormanszlama konusunda H.vonTrothaTreyden, Die Entwaldungder Mittelmeerlnder,
Pel. Mili., 1916 ve bibliyografyas.
(32) fade VVoiekofa aittir, zikreden Jean Brunhes, Geographie Humanie. 4. yay., s. 133.
(3J) G. Botero, op. cit, 1, s. 10
(34) Andre Siegfried, op. cit., s. 84-85; Jean Brunhes, op. cit., s. 261.
(35) Die Verbreitung der knstlichen Feldbewasserung, Pel. Mili., 1932.
(fl) M. Sorre, Les fondements bigologiques..., s. 146.
(37) Ilineraire de Paris a Jerusalem, 1811, s. 120.
(38) Geographie humaine, 4. yay., s. 51, dn. 1.
(39) stanbulda bile, Robert Mantran, stanbul dans !a seconde moilie du XVIf siecle, 1962, s. 29.
(40) Biblioleca de Autores Espanoles (B.A.E), XIII, s. 93.
(41) Le quart livre du noble Pantagruel, Garnier, II, XI, 58.
(42) Pierre Gourounun mektubu, 27 Haziran 1949.
(43) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 118-119.
(44)
B. Bennassar, Lalimentation dune ville espagnole au XVI' siecle. Quelques donnees sur les
approvisionnements et la consommaton de Valladolid, Annales E.S.C., 1961, s. 733.
(45) Dantiscustan Polonya kralna Valladolid , 4 Ocak 1523 tarihli mektup, Czartoryseki ktphanesi, no
36, f 55.
(46) E. Le Roy Laduire, 181.
(4?) Barthelemy Joly, Voyage en Espagne, s. 9.
(48) E. Le Roy Ladurie, 78.
(49) ibid., 80.
(50) ibid., s. 79.
(51) Lettres..., s. 161-162.
(52) G. Botero, op. cit., II, s. 124.
(5) II. Felipe tarafndan spanyol ve Alman askerlerini talya ve spanyadan geileri esnasnda iae
etmekle grevlendirilen Toskana byk dk, Almanlara yetmeyecek miktarda tuzlu et stoklamay tercih
etmitir. nce spanyollar gelmi ama, pirin ve peksimitle yetinmek zorunda kalmalarndan tr hadise
kartmamlardr. Felipe Ruiz Martin, Lettres envovees de Florence Simon Ruiz, yay. (Giri).
(54) Voyage Constantinople, 1853, s. 97.
(55) S. 112.
(5) Journal de voyage en Italie, Collection Hier, 1932, c. III. s. 242.
(57) op. cit., III. s. 409.
(58) ibid., IV, s. 233, s. 340, VI, s. 400-401. Kuzey talya hari.
(59) Mateo Aleman, Vida deI picaro Guzman de Alfarache, 1, 1. Bl, 3, s. 45.
O bid., II., Bl, s. 163.
(61)
Bory de Saint-Vincent, Guide du voyageur en Espagne, s. 281, zikreden Ch. Weiss, L'Espagne depuis
Philippe II, 1844, c.II, s. 74.
(62) M. Sorre, op. cit., s. 267.
(*3) Op. cit., s 137 v.
(M) Charles Parain, La Mediterranee, les hommes et leurs travaux, 1936, s. 130.
(65) Alonso de Herrera, op. cit., 1645 yay., s. 10 v (zellikle' arpa iin doru).
() A.d.S. Venedik, 22 Ocak 1574. Capi del C dei X, Lettere, B 286, f 8 ve 9.
(67) G. Botero, Dellisole, s. 72.
(68) G. Vivoli,Annali di Livorno, 1842-1846, III, s. 18. Toskanada ekirge istilas (1541); Veronada Austos
1542 ve Haziran 1553de Ludovico Mascardo, Historia di Verona, Verona, 1668, s. 412 ve 417; Macaristanda,
Tebaldo Tebaldiden Modena dkne Venedik, 21 Austos 1543 tarihli mektup, A.d.S. Modena, Msrda, 1544
ve 1572, Museo Correr, D. delle Rose, 46, f 181; Kbrsta, 13 Eyll 1550, A.d.S. Venedik, Senato Mar; 31 fD 42
v-43 v; Camargueda 1614, J.F. Noble de la Lanziere, op. cit., s. 446.
C9) CODOIN, XXVII, s. 191-192.
() ibid., s. 194-195.
(71) Andrea Navagero, // viaggio fatlo in spagna..., Venedik, 1563, s. 27-28.
(72) G. Botero, op. cit., I, s. 40; Marco Foscari, Relazione di Firenze, 1527; E. Alberi, op. cit., II, I,s. 25.
(73) Jean Servier, Les portes de lannee, 1962, s. 13.
(74) A.d.S. Venedik, Senato Mar 18, f 45 v, 23,'f5 97; 31, f 126.
() ibid, 4, P 26, 12 Aralk 1450.

(76) Thomas Platter, op. cit.. s. 33, Ocak 1593te.

(77) Galiani, Cronaca di Bologna, Marciana 6114, CI1I, 5.
(78) Givann Baldinucci, Quaderno di ricordi, Marciana, VI-XC1V.
() "... k her trden odun fiyatn hzla ykselten, korkulan bir mevsim olarak kalmaya devam
etmekteydi, M. Le Lannou, op. cit., s. 52.
(*) Taine'in klasik pasajna bkz.: La philosophie de I'Art, 20. yay., II, s. 121.
(81) 8. gn, yk VI.
(82) Jean Servier, op. cit.. s. 287 vd.
(83) P. Arque, Geographie des Pyrenees franaises, s. 43.
(*4) Voyage en Italie, s. 227-237.
(8S) E. Charriere, Negociations de la France dans le Levan, III, 713.
O Le Journal et les lettres de Gedoyn "le Turc", yay. Boppe, Paris, 1909 s. 37,38 ve beni, yeni braklm
pene izlerinin yeterince kantlad zere, aylar, kurtlar ve dier vahi hayvanlarla dolu ormanda tek bama
brakt
(87) Description de l'Afrique, tierce parie du monde, s. 33-34.
(88) Op. cit., I, XVI, s. 360.
(8) Museo Correr, Dona delle Rose, 23, P 449 v.
(90) Stendhal, Promenades.... yay. Le divan, 1932, II, 258.
(91) G. Mecatti, storia cronologica, II, s. 790.
(2) G. de Silvadan II. Felipe'ye Venedik, 2 Ocak 1573 tarihli mektup, Simancas E 1332, Boaz mparator
Copronimos V. Constantinos zamannda donmu olmaldr, 718-775, G. Botero, op. cit., s. 105.
() Mariodan Come kardinaline Elves, 19Subat 1581 tarihli mektup, Vatikan arivleri,spagnia 26,orig. P
124.
'
(4) Raguza arivleri, Letlere di Levante, 38, P 27 v.
(5) A. Boue, La Turquie dEurope, 1840, IV, s. 460.
(6) J.M. Pardessus, Collection de lois maritimes, I, s. 73, 179, atllar Plinus, Hist. nal.,II, 47ye; Robert de
Smet, Les assurancesmaritimes, 1934, s. VI; A Schaube, Handelsgeschichte, 1906, s. 152-154; Walter Ashburner,
The Rhodian sea Law. Oxford, 1909, CXLVIII E. de Saint-Denis, Mare clausum, R.E.L., 1947.
(7) Actus Apostolorum, XXVII, 12.
(,8) Ibid., XXVII, 13.
C) J.M. Pardessus, Collection de lois maritimes. IV, s. 1837, s. 578.
O00) Ibid., VI, s. 46.
(101) Ibid. V, s. 179.
(102)
Jean Chardin, Journal du Voyage en Perse, 1686, I, s. llOvd. Victor Berard,LesNavigalionsdUlysse,
II, penelope et les Barons des iles, 1930, s. 33, dn. I. Mslmanlarn kira ve bor deme dnemleri olarak, Rum
imparatorluu dmeminde uygulananlar, yan Saint-Georges veya 5 Mays ve Saint-Demetrius veya 26 Ekimi
kabul etmi olmalar ilgintir" A. Boue, op. cit.. III. s. 120.
(103) J.M. Pardessus, op. cit., V. s. 71-72, 8 Haziran 1569 tarihli yasa.
(104) Ibid., V, s. 81, 18 Haziran 1598 tarihli yasa.
(los) S. Razz, La Storia di Raugia, s. 121.
C06) Ibid, s. 141.
(I0?) Ibid., s. 156.
() Ibid.
(IOT) Ibid., s. 169-170.
(110) stanbuldan haber, 17, 18, 20 Ekim 1575, Simancas E 1334.
(m) M. Aleman, op. cit., II, 2. ksm, IX, s. 219.
(u2) Rochechouart kontu, Memoires, op. cit., s. 75, 103.
(113) Itinerairc..., s. 157.
(114) P. Diego de Haedo, Topographia..., Valladolid, 1612, s. 174.
(15) Ibid., s. 124.
C16) Simancas E 1051. P 131.
(" ') Simancas E1054,P20, LaGoulette'e yaplan bir yolculukta ayn durum, Napoli kral naibinden S.Mye
Napoli, 24 Ocak 1562 tarihli mektup, Simancas E 1052, P 12.
(118) P. Dan, Histoire de Barbarie, 1637, 2. yay., s. 307; V. Berard, op. cit., s. 34, dn. 1.
(119) Paul Achard, op. cit., s. 231.
(I2) C" M,,r, dan Krala Roma 8 Ocak 1554 tarihli mektup, Corpo Diplomalico Poruguez, VII, 298-299.
(121) Fourquevauxdan IX. Charlesa, Kordoba, Nisan 1570, C. Douais, op. cit., II, s. 214.
(122) C. Duro, La Armada espanola desde la union de Castilla y Aragon, 1895-1903, II, s. 104. Acaba 1567yle
kartryor mu?
C2') Pedro Verdugo'dan II. Felipe'ye Malaa, 19 Mart 1567. Simancas E 149, P 277-278.
(124) Franc0 de Erasodan II. Felipeye, 16 Mays 1564, Simancas E 1446, P 131.
(125) Contariniden doeeye Valladolid, 11 Ocak 1603 tarihli mektup, A.d.S. Venedik.

(126) Memoires de Guillaume et Martn du Bella, haz. V.L. Bourrilly ve F. Vindry Societe de lhistoire de
France" iin, c.I, 1908, s. 39.
(127) Histoire de lEmpire Ottoman, c. VII, s. 268-269 (sehven 30 Kasm iaret etmektedir).
C28) Op. cit.. II, 81-82.
(IM) A.N., K 1674 orij.
(I3) Innsbruck, 8 Ocak 1552, Nuntiaturberchte aus Deutschland, 1, XII, s. 140.
(m) Bkz. aada.
(152) A. Ballestros, op. cit.. IV, I, s. 200.
C33) ibid., s. 201.
C4) Belon du Mans, op. cit., s. 101 v, tarlalarn ve ayrlarn, zellikle leyleklerden beyazlatklar
grlmektedir",
C35) Simancas E 1061. P 133.
C36) K Aragonda sefalettir, C. Douais, op. cit., III, s. 36, 13 ubat 1567.
(I37)
G. Botero, op. cit.. I. s. 10, ... che il Re Ferdinando diceva che d'estate bisognava dimorare in Siviglio

come dinverno a Burgos, che e freddissma citt ma con mirabili ripari contra il freddo..."
(I3) Afrikal Leon, op. cit.. s. 37.
(I39) Joan Nistor, Hande! und Wandel in der Moldau bis zum Ende des XVI Jahrhunderts, 1912, s. 9.
(uo) J. Sauvaget, Alep. Essai sur les origines dunegrande ville svrienne. des origines au milieudu XIX1 siecle.
1941, s. 14.
(ul) Jess Garcia Fernndez, Aspectos del paisaje agrario de Castilla la Vieja. Valladolid, 1963, s. 25.
(142) M. Bandello, op. cit.. I, s. 279 ve passim.
(143) R. Carande, Carlos Vy sus banqueros. Madrid, 1943, s. 57 vd.
(144) Diego Suarez, B.N. elyazmalar, Madrid, BI-34.
(145)
A. Boue, op. cit.. IV, s. 460, Granvelleden Riario kardinaline Madrid, 15 Haziran 1580, Vatikan
arivleri, Spagna, 17, P 135.
C4") P. Vidal de la Blache, op. cit., s. 265.
(147) G. Hartlaub, op. cit.. s. 20.
(148) Memoires, 4. bl., s. 5.
(149)
P. Achard (op. cit., 204) yanl olarak Cartagena yerine Mahon demektedir, G. Botero, op. cit., s. 7.
Cartagena liman gvenlii konusunda, Inst. naut., no. 345, s. 95.
C50) Medina Sidonia dknden. II. Felipeye S. Lucar, 20 Kasm 1597, Simancas E 178. Sevilladaki arap
ticaretinin nemi hk.,G. Botero, op. cit., I, 10, "... che si dice che guando non entrano in Siviglia 4.000arrobe di
vino al di,, bisogna che il Datio fallisca
(l51) Novelas ejemplares. Garnier, II, s. 283. Vendeja kelimesini yanl olarak babozumu" olarak
eviriyorum, Marcel Bataillon'un (Vendeja, HispanicReview, XXVIII, no. 2Nisan 1959) aklad zere, bu

kelime sat, pazar anlamna gelmektedir. Fakat karklk olduka doaldr, nk pazar esas olarak arap
pazardr. XVII. yy. basma ait bir belge (B.N. Paris. Fr. 4826, f 5), yle demektedir. ... laflotte de la vendange
estant pour partir de France pour aller es lieux dEspagne en tout le mois de juillet"
(') Vita di Pietro di Toledo", Archivio Storico italiano, IX, 22.
(153) Kabilide, J. Leclereq, De Mogador Biskra, 1881, s. 194.
(154) A. Morel Fatio, Ambrosio de Salazar. Toulouse, 1901, s. 16.
C55) Raguza arivleri, I, P. 2, P 26 ve v 27, 30 Austos 1569.
(IS) G. Botero, op. cit., s. 105, kn balangcnda ve ilkbaharn balangcnda. Description du Bosphore..
Collection des Chroniques Nationales, Buchon, c.III. 1828.
(157)
Bouches-du-Rhone Arivleri, Marsilya Amirallii Mal indirme beratlar sicilleri. Tekne boaltmalar,
BIX 14 (1543), P LXV v LXVI, LXVII v , LXIX, LXX.
(158)
I, s. 23, Yaz hastalklar, Fourquevauxdan Kralieye 20 Temmuz 1566, Douais, Depeches ... II, 7-8
(Fourquevaux yataa dmtr, ama hibir ayrnt verilmemitir); G. Mecatti, op. cit., II. s. 801 (1595te
Macaristanda); N. Iorga, Ospeti romeni, op. cit., s. 87; Tavernier, I, s. 72, zmir'de veba olaan olarak Mays,
Haziran ve Temmuz aylarnda hkm srmektedir".
(159) Roman comique, I. Bl., 1651, 2 p. 1657; Garnier. 1939, s. 64.
(I6) B.N. Paris, Fr. 17989.
(161) L. von Pastor, op. cit., X, s. 37.
(162) ibid., s. 47.
(16) Rainer Maria Rilke, Lettres un juene poele, 1937, s. 54.
(IM) Louis Bertrand, Philippe II lEscorial, 1929, s. 170.
O Op. cit.. VIII, s. 208.
O ibid., VIII, s. 175.
C67) ibid., VIII, s. 165.
(I6S) Op. cit., I, 73; Paul Masson, Le commerce... XVIf siecle, s. 419.
(I69) Belon du Mans, s. 136.
O70) Joo de Barros. Da Asia. I. libr. III. ve VIII. Bl.
(I71) La Boullaye le Gouz'a gre, zikr. P. Masson, op.cit., s. 373.

(17) Isabelle Eberhardt, Noles de Route. 1921, s. 7.

(I73) Sachau, op. cit., s. 74-77.
(17) Raguza arivleri, DiversadiCancelleria 145, f 165, 165 v, 172-173,174 v, 175,176,176 v 177, 177 v,
180, 180 v, 188-192 v, 196-197,201 v-203; M.fvV, 12,12 v, 13, 13v, 14 v, 17 v, 24,33 v,40,40v,43,
43 v, 46 v, 47,47 v, 48-49 v, 50 v, 104 v-107, 133 v, 134, 145v-148, 150-153, 155-161 v, 164-165, 167-168,
170 v-171 v, 174, 182-183, 193-194, 198 v-203, 208-209, 211 v-213, 215 v-218, 226-229. Grld gibi
sigortalar arka arkaya yazlmayp, dier belgelere kartrlmlardr. Bunlar ancak, 1563ten itibaren Noli e
securt dizisinden ilk sicilin almasyla srekli bir seri meydana getirebilmilerdir.
C75) Tekrar dneceim Livorno portateleri hereyden nce, ou zaman Mediceo 2079 ve 2080, A.d.S.
Floransa sicillerini meydana getirmektedirler. F. Braudel ve R. Romano, Navires e marchandises a lenree du
por de Livourne, Paris, 1951, passim.
O Genova liman giri trafii hk. Giovanni Rebora ve Danielo Presottonun incelemeleri, uzun dnemde
kukusuz bu trafiin mevsimlik deiimleri hakknda bilgi salayacaklardr.
C77) Tavernier, op. cit.. 1. not, I, s. 3 ngiliz ve Hollanda filolar Livornoya olaan olarak ilkbahar ve
Sonbaharda gitmektedirler.
(I7S) Ibid.. II, s. 2.
(I79) P. Masson, op. cit., s. 41. Trablus 1612de.
(I8) Deutsche Pilgerreisen, Gotha, 1889.
C81) Ibid.. s. 286-287.
(182) F. Braudel ve R. Romano, op. cit.
(183) Bkz. yukarda dn. 174.
0*4) Fakat iki gen tarihi Danilo Presotto ve Giovanni Rebora, Cenova gmrk belgelerinin sistematik
ayklamasna girimilerdir, Cenova ktisat ve Ticaret Fakltesi elyazmas tez.
Museo Correr, D. delle Rose, 45, 1 Ocak 1604, skenderiyeyi beraberinde teknesine binen Theodolo
adl bir Marsilyal olduu halde terkeden Lamberto Siragusanonun hikayesi. Balangta herey iyi gitmitir:
yelkenler rzgrlarla imitir, yunus gibi suyun zerinde kaymaktadrlar, fakat Kk Asya kylarnda
Satalia civarnda ani bir frtna kmtr.
C86) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum (atf kayp).
(187) B. Surezden Simon Ruize Floransa, 8 Aralk 1583 tarihli mektup. Valladolid krsal arivi.
(188)
A.d.S. Floransa, Mediceo, 920 f3 355. Bu bilgi Maurice Carmonann yaynlanmam bir almasn
dan alnmtr (C.N.R.Se verilen rapor).
(1S9) Gebirgsbildung der Gegenwart in den Ost-Alpen, Natur und Volk, 69, s. 169-176.
(IW) M.I. Cayeux, in; Annales de Geographie, XVII, 1907.
(',l) Ricerche sut regime dei liorali nel Mediterraneo, Roma, 1936.
(,,)) Indagine sutla recenti variazioni delle linea di spiaggia delle coste italiane. Roma, 1935. Bkz. A.
Philippson, op. cit., s. 22-23 atflar ve C.Cold, kiistenveranderung im Archipel, Mnih, 1886; Theobald Fischer,
Beirage zur physischen Geographie der Millelmeer lander, besonders, siziliens, Leipzig, 1877.
(193) Ed. Le Danois, L'Allanlique, 1938, s. 162.
C94) Th. Monod, op. cit., s. 100.
(1,s) A. Pihilippson, op. cit., s. 134-135.
(1M) Historische Geographie, 1904, s. 188.
(I,?) ok genel olarak, Walter Pahl, Welterzonen der WeItpolitik, 1941, s. 226-227.
(198) Ferdinand Fried, Le tournant de leconomie mondiale, 1942, s. 131.
(IM) Zikr. A. Philippson, s. 133-134.
() prjtz Jger, Afrika, 1910, I, 53.
(2!) Herbert Lehmann, in; Geogr. Zeitschr., 1932, s. 335-336.
(20!) B. Bennassar, Valladolid au XV f siecle, yaynlanacak tez.
(:ot) E. de Martonne, Geographie niverselle, VI, 1, 1942, 140.
(-04) I. de Asso, op. cit., 1798, s. 78de Huescada 20 yl kadar sren bir kuraklktan sz etmektedir.
(20i) Histoire et destin, 1942, s. 62..
(26) a cnma mne jipj fja mutato in et storica? Bologna, 1937.
(07) Hans Hanke, in: Frankfurter Zeitschrift, 23 Ocak 1943.
(;08) B. Plaetschke, Der Rckgangder Gletscher im Kaukasus, Pet. Miti, 1937.
(2m) N. Krebs, in; Geogr. Zeitschr., 1937, s. 343.
(2IU) R. Plalz, in: Geogr. Zeitschr., 1931. Ayn gzlem, Denijer, in; Aunales de Geographie, 1916, s. 359,
Dinar Alplerinde kyllerin yksekte atklar tarlalar.
(!n) Provanceda mistral yznden zeytin aalarnn lmeleri; 1507, 1564, 1599, 1600, 1603, 1621
1622, P. George. op. cit., s. 394. Rene Bahrel, Une Croissance; la Basse Provence rurale (fin du XVT siecle1789). 1961. s. I23de farkl bir kronoloji bulunmaktadr zeytinler iin felaketli klar: 1570, 1594, 1603, 1621,
1638, 1658, 1680, 1695, 1709, 1745, 1748, 1766, 1768, 1775, 1789. 1549da Veronada per il gran freddo si
secarrono quasi tutti gliolivi, le vite e altri alberi", Ludovico Muscardo, op. cit., s. 416. Pepieux'de (Aude,
Carcassonne), 1587de kar ve zeytinlerin donmas, J.Cunnac, Histoire de Pepieux, Toulouse, 1944, S. 73.
Toskanada zeytinler 1594de donmulardr, G. Mecatti, Storia cronologica... l, s. 790.

(212) Maurice Champion, Les inondations en France, 1861, III, s. 212 vddan bu kmaktadr.
(2U) Memoires historiques de la Republique sequanoise,Dole, 1592, f3, II. Kitap, XVIII. Bl.
(214) Zikr. Ch. de Ribbe, La Provence au point de vue des bois, des torrems et des inondations avant et apres
1789, 1857, s. 20.
(215) Archivio Storico italiano, IX, s. 622.
(216) ibid,, s. 624.
(217)

Francisco de Veradan Krala Venedik 30 Haziran 1601, A.N., K. 1677. stanbul, 3 ve 4 Haziran 1601,

ibid.
(2,8)

Climatic

Fluctuations

and

Population

Problems

in

Early

Modern

History,

Scandinavian

Economic

History Review, 1955.

(2I9)
Luis Cabrera de Cordoba, Relaciones de tas cosas succedidas en la Corte de Espana desde 1599 lasta
1614, s. 166, Valladolid, 25 Ocak 1603.
(22) J. Castaneda Alcover, Coses envengudes en la ciutat y regne de Valencia. DietariodeMosenJuanPorcar,
capellon de San Martin (1589-1629), Madrid, 1934, I, s. 3, 4, 10, 41, 71.
(221) E. Le Roy Ladurie, op. cit., s. 48.
(222) ibid,, 46.
(223) ibid., 39.
(224) ibid., 37.
(225) B. Bennassar, zikr. tez.
(226) J. Castenada Alcover, op. cit., 222, 324.
(227) Ignacio Olage, La decadaneia de Espana, 1950, C IV, Bl. XXV.
(228) Ignacio Olage, El paisaje manchego en tiempos de Cervantes, Annales Cervantinos, III, 1953.
(229)
ok saydaki incelemeleri arasnda yn bulabilmek iin Discussion: post-glacial climatic change
The quarterly Journalof the Rovat Meteorological Society, Nisan 1949 adl tebliinden balamak gerekmektedir.
(23) Le climat du Bassin Parisien; essai d'une methode rationnelle de climatologie physique, 1957.
(231)
Onun parlak makalesini dnyorum, Histoire et climat", Annales E.S.C., 1959: Climat et
recoltes aux XVir siecles", ibid; Aspect historique de la nouvelle climatologie" Revue Historique. 1961.
(22) Corre, D.delle Rose,20. Sadece bu muazzam sorunu ve Luigi Cornaro,TrattatodiacquedelMagnifico
Luigi Cornaro, nobili Vinitiano, Padova, 1560n yaynlanmasnda nce muzzam olan konuya ilikin
bibliyografyay hatrlatmak istedin. En iyi ynlenmeyi Roberto Cessi, Evoluzione storica del problema
lagunare, Ati i del congregno per ta conservazione e difesa della laguna e della citt di Venezia, 14-15 Haziran
1960 (Istituto Veneto), s. 23-64 salamaktadr.
(233) Op. cit.

NOTLAR 1. BOLUM, 5. KISIM

() Bu bolme Yollar ve kemler olarak deil de, Lucien Febvrein bu sahifeleri ilk okuduu zamanki bir
dncesinin ansna. Yollar ve kemler, kemler ve yollar adn veriyorum.
(2) Annales dhis. soc., II Ocak 1940, s. 70.
(3) Journal du voyage en Ialie 1932, s. 132.
O Op. cit., II, I, s. 195.
(5) Op. cit., II, 3, I, s. 331.
(6) A. Philippson, Da s Mielmeergebiet, s. 219.
(7) Op. cit., s. 295.
(*) G. Botero, op. cit, I, s. 106 ve II, s. 118 adeta Parisin iki kat kadar nfusa sahip, Jacques Bongars, in,
Anquez, Henri IV et l'Allemagne, 1887, s. XXIV.
() Konrad Olbricht, Die Vergrosstadterung des Abendlandes zu Beginn des Dressigjahrigen Krieges,
Pet. Miti., 1939.
(I0) F. Lot, Les invasions barbares et le peuplemeni de lEurope, 1937, 1, s. 110.
(") Bkz. yukarda.
(12)
Gino Luzzatto, Storia economica di Venezia deUXI a! XVI secolo, Venedik, 1961, s. 42. Bu yolda
Barletta'dan Napoli'ye manda derilerinin arabayla tandna dair iaret, Napoli, 22 Mays 1588, Raguza
arivleri, D.de Foris, VII, P 245.
(13) Arnoldo Segarizzi, Relazioni degli ambasciatori veneti. Floransa, III. I Bl., 1927, s. 10-13.
(14) G. Botero, op. cit., I, s. 50.
(15) Ibid. s. 9.
(16) Breves kontu, Voyages..., op. cit., s. 229.
(17) Ibid, s. 5.
(Ig) Belon du Mans, op. cit., s. 103.
(19) Charles Estienne, La Guide des chemins de France, 2. yay, 1552; Les voyages de Plusieurs endroits de
France et encore de la Terre Saince, d'Espaigne, dIalie et autres pays, 1552. Deiikliklerle birlikte yeni yay.,
Paris, 1553, 1554, 1555, 1556, 1558, 1560, 1570, 1583, 1586, 1599, 1600; Lyon, 1566, 1580, 1583, 16IO;Rouen,
1553, 1600, 1658; Troyes, 1612, 1622, 1623. Ayrnt iin bkz: Sir Herbert George Fordham, Les Routes de
France. Caalogue des guides routiers, 1929 ve Les Guides rouiers, itineraires et Cartes rouieres de lEurope,
Lille, 1926.
(20) Theodore Mayerne de Turquet, Sommaire description de la France, Allemagne, Ialie, Espagne, avec la
guide des chemins, Cenevre, 1591-1592, 1618, 1652; Lyon, 1596, 1627; Rouen, 1604, 1606, 1615, 1624, 1629,
1640, 1642.
(21) Giovanni de lHerba, Iinerario dellepose per diverse parti del Mondo, Venedik, 1561. Ayn dneme ait
baka rehberler: Guilhelmus Gratabolus, De regimine iter agenlium vel eguitum, velpedium, veI mari, vel curru
seurheda, Ble, 1561; Cherubinis de Stella, Pose per diverse parti del mondo, Lyon, 1572; Anonim, Iinerarium
Orbis Chrisiani, 1579; Richard Rowlands, The post of the World, Londra, 1576; Anonim, Kronn und Ausbund
aller Vegueisser... Kolonya, 1597; Matthias Quadt, Deliciae Galliae sive Ilinerarum per universam Galliam...,
Frankfurt, 1063; Ottavio Codogno, Nuovo Iinerario delle pose per lue i! mondo..., Milano, 1608, Paulus
Hentznerus, Iinerarium Germaniae. Galliae, Anglae, ec. Noribergae, 1612.
(22) Da s Mielmeergebiet (4. yay.) s. 222-23.
(23) Andre Piganiol, Histoire de Rome, 1939, s. 522.

(24) Jean Delumean, Vie economique et sociale de Rome, I, 1957, s. 81 vd.

(25)
Jules Sion, Problemesde transportsdans lantiquite, (Lefebvre des Noettes, L'altelage. Le Chevalde
selle travers les ges adl kitabn deerlendirilmesi) Ann. dhist. econ. el soc.. 1935, s. 628 vd.
(26) Jules Leclercq, op. cit., s. 21.
(27) La peninsule Balkanique, 1918, s. 195.
(28) Baron de Busbec, op. cit., I, s. 103, bu bir anlal'ya dayanmaktadr, tabii ki narin bir temel.
(29) Deseription de lAfriue tierce parlie, yay. 1830, II, s. 16-17.
(30) E. von Ranke, art. cit., s. 79.
(31) B.N. Floransa, Capponi, 239, 26 Ocak 1569.
(32) Novelas ejemplares, cam ustas.
(3) CODOIN. XXXIV, 1 Mays 1580, s. 442; 4 Mays 1580, s. 453.
(34)
Francheschiden Cenova doge'sine Valladolid, 31 Mays 1606 tarihli mektup A.d.S. Cenova,
Spagna, 15.
(s) Bkz. izleyen dn.
(36)
II. Felipeden Napoli kral naibine, Toledo 13 Ekim 1560, Palermo Belediye Ktphanesi, 3 Qq E 34, P
8-11. '

(37) 22 Mays 1588, Raguza arivleri, D.de Foris, P 245.

(38) Arch. st. lal., IX, s. 460 ve 460 n.l; 468 ve 468 n.l.
(39) Albert Babeau, Les voyageurs en France, 1885, s. 68-69 (Paul Hentznerin yolculuu 1598de)
(40) Victor Berard, Penelope ... s. 307; Chateaubriand, Itineraire..., s.7.
(41) Libro de Agricultura, 1539, s. 368 vd. 1598 yay. (ilk vay. 1513).
(42) A. st. hal, IX, s. 255, 2 Mays 1602.
(43) V. Lamansky, Secres dEtat de Venise, s. 616, 7 Aralk 1550.
(44) Hayvan yetitiriciliindeki gerilemenin nedenleri hk, Cria de los cavallos. Granada, Simancas E 137.
(45) Guiseppe Mecatti, Storia cronologica della citt di Fireme, II, s. 802-803, 1595de.
(46) D. de Haedo, Topographia..., s. 180.
(47) Terranova dknden Krala Palermo, 22 Nisan 1572, Simancas E 1137.
(") G. Trevelyan, History of England, s. 287.
(49) A. de Herrera, op. cit.. s. 368.
(50) Notizie, Archivio storico di Corsica. 1932, s. 296-297.
(51)
Arch. st. lal.. IX, s. 219; Napoli'den Floransaya karayoluyla deerli mallar. 1592den itibaren
Floransa zerinden Napoli-Almanya balants, G. Vivoli, op. cit., III, s. 198, 350. Gei haklar konusunda J.
Perretnin reddine, Siris, 1941 ve Andre Aymardn cevabna bkz, in, R.E.A.. 1943, 321-22.
(52) Wilfrid Brulez, De Firma della Faille, s. 578.
(53)
Emile Coornaert, Un cemre industriel dautrefois La draperie-sayelterie dHondschoote (XVIr - XVIIIf
siecles) 1930, s. 252-53, dn.3.
(54)
zmir daha 1550'lerde nemli bir merkezdir, Belon du Mans, op. cit., s. 89; Raguzallar oraya yn
yklemeye gitmektedirler; Paul Masson, Histoire... XVIII' siecle, 1896, s. 125; Tavernier, I, 68; P. Henri
Fouqueray, Historie de la Compagnie de Jesus en France des origines la suppression, 1925, IV, s. 342 vd; Gerard
Tongas, Les relaions de la France avec lempire ottoman duran lapremiere moilie duXVII' siecle el Vambassade
de Philippe de Harlay, comte de Cesy, 1619-1640. 1942, s. 208; Baron de Tott, IV, 85-86.
(55)
zleyenler Nicol Contarini'nin yaynlanmam birTarihinden alnmadr, V.Lamansky, 513-515. Olay
H.Kretschmayr ve F.C Lane tarafndan da iaret edilmitir. Bol miktarda yayanlanmam belge vardr, A.d.S.
Venedik, Papadopoli, Codice 12, P 23; 1585'de Narentadan Venedie 16.000 colli eitli mal gitmitir, bu yol
deimesinin Spalatonun talihini nceden hazrladnn kantdr. Baka bavurular; Cinque Savii, 138, P 77
v-79v, 16 Haziran 1589 Jbid.,f 182,24 Eyll 1592\ibid, 139 P 54 ve v, 23 Kasm 1594;Marciana, Notizie del
mondo, 5837, 25 Ocak 1596; Museo Correr D. delle Rose, 42, P 35 v, 7 Eyll 1596; ibid, 21, 1598, 1602, 1608;
Cinque Savii, 12, P 112, 2 Eyll 1610. Spalato lazzeretto imalat hk. A.d.S. Venedik, Senato Zecca, 17, 22
Nisan 1617.
(56) V. Lamansky, op. cit., s. 514.
() F.C. Lane, s. 2.
(58) V. Lamansky, 504 vd.
(59) ibid. 514.
(w) Domenico Sella, op. cit., s. 2, 55.
(61) ibid
(62) Cinque Savii, Riposte 141, P 28 ve 29, 19 Temmuz 1607.
(fiJ) Cingue Savii. 4, 1083, 19 Eyll 1626.
(64) ibid, 19 0 103 ve 104, 20 Mays 1636.
(65) Bkz. dn. 62.
(66) V. Lamansky, op. cit., s. 514.
(67) Bkz. aada ve Domenico Sella, op. cit., s. 41 vd.
(t8) Bkz. aada.

(69)
Prof. Ltf Gerin Giorgio Cini Vakfnn Haziran 1957 Kollokyumundaki gzlemlerine dair
notlarm kullanyorum.
() Rectrlerden O. de Cervaya Raguza, 20 Mays 1593. Raguza arivleri, Lellere di Levante. 38, P 113.
Kukusuz Oran civarndaki kara tamaclnda artan bir hareketlilik vardr, Diego Suarez.op.c'f., s. 36,47,50,
86,275,314.
'
"
'
(71) Dr. M.D. Grmek, Quarantaine Dubrovnik", Symposium Ciba. Nisan 1959, s. 30-33.
(72)
Guseppe Tassim, Curiosil Veneziane, 1887, s. 277-78. Bu tarihten nce Venedikteki Trk tccarlar
gruplanmlard, Senato Terra 67 (15 Mays 1575). Trk ve Ermeni tccarlar hk. bol bilgi, Cinque Savii, 3,4, 13,
15, 17, 18, 19, (1622den 1640 a).
'
() Raguza arivleri de, Diversa di Cancellaria, 192-196.
(74) Daha nce zikredilen 7 Kasm 1963 tarihli mektubunda.
(75) Renee Doehaerd, Etudes anversoises. Documents sur le commerce International Anvers 1488-1514. I,
1963, Giri, s. 66.
C) Jacques Heers, II commercio nel Medterraneo alla fine del secolo XIV e ne primi anni del XV",
Archivio storico it ali ano, 1955.
(77) Op. cit.. s. 578.
(7S) Domenico Sella, op. cit., s. 72.
(79) Alberto Tenenti, op. cit.. 1959.
(80) Ibid.. s. 59 ve 60, Raguzada sabit sigorta hadleri, IorjoTadic, daha nce zikredilen 7 Kasm 1963 tarihli
mektup.
(81) Cinque Savii, 141, P 32-33 v, 24 Eyll 1607. Suriye iin sigorta haddi hem gidi, hem de dn iin % 8,
9, 10 olmakdr. Hadler (sadece gidi veya sadece dn) 1593 ve 1594te dzenli olarak % 5tir. A.d.S. Venedik,
Miscellanea, Carte Private 46, Cinque Savii acaba Suriyeye para ihra edebilmek iin abartyor mu?
(*z) Tabii ki iyimser bir varsaym.
() Ibid.. 567.
'
D Ibid., 563.
(85)
Raguza arivleri, Diversa di Cancelaria, 192-196 ve zellikle 192 (P 139, 30 Mays 1604, P 176 v,
14.1604, katalan); 194 (P 44 v, 2 Mays 1605).
(86) Museo Correr, Prov. Div. C 989 (Mercatura e traffichi III).
(87) Felipe Ruiz Martin, Lellres marchandes echangees emre Florence el Medina de! Campo, 1965, s. CXVI
vd.
(88) Modesto Ulloa, La hacienda real de Caslilla en e! reinado de Felipe II, Roma, 1963, s. 187.
(*9) Ramon Carande, Carlos V y sus banqueros. La hacienda real de Caslilla. 1949, s. 292 vd.
(90) La hacienda real..., s. 137-200.
(91) Simancas, Escrivania Mayor de Rentas, 1603-1604.
(,2) The growlh of the Anlverp market and the European Economy, 1963. II, s. 311 vd.
(93) A.d.S Venedik, Cinque Savii, 4 bis, f 44, 8 Mays 1636.
(94) R. Mantran, op. cit., s. 489.
(95) S. Schweigger, op. cit., s. 241.
O B.M. Sloane, 1572, P 50 v ve 51, 2 Temmuz 1633.
(,7) A.d.S. Venedik, Dispacci, Spagna, P Grittiden dogeye Cenova, 30 Nisan 1616.
(9S) R.P. Binet, Essay des merveilles de nature el des ptus nobles artifices (yay. 1657, s. 97).
(99) Alvaro Castillo Pintadonun henz yaynlanmam almasna gre.
(I0) Museo Correr, D. delle Rose, 217.
(101)
Simancas E 160a gre Bkz. aada. Merakllar iin, teknik tarihi konusunda ok yararl, A. Delatte,
Larmemen dune caravelle grecque du XVI1 siecle, dapres un manuscrit de Vienne", Miscellanea Mercali,
c.III, 1946, s. 490-508. Bu teknenin arlnn fonksiyonunda eitli ksmlarn oranlarna dair bir incelemedir.
Bu zor metnin evirisini Helene Bibicouya borluyum.
(102) Simancas, Guerra Antigua, XX, P 15, 15 Eyll 1541. Tanan bir at iin en az yirmi ton gerekmektedir.
(103) Thomas Plater, in, Felix et Thomas Plalter Montpellier. 1892, s. 303.
<104) Louis Dermigny, La Chine el lOccidenl Le Commerce Canton au XVlllr siecle. 1719-1833, byk
Indiamenin tonaj 2000 tonilatonun altnda kalmaktadr, Hindoustan 1758de resmen 1248 t. ekmekte, su
ekmesi ise aslnda 1890 t. olmaktayd, I. s. 202 vd., s. 212, 213.
C05) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 6, P 185, 30 Haziran 1460.
(!6) b.N. Paris, Ital. 1714, P 109, J.A. Venierden dogeye Rouen, 22 ubat 1532, kopya.
(107) Jacques Heers, Genes au XV siecle, activite economque el problemes sociaux. 1961, s. 278.
(108)
Metnimiz Alberto Tonenti ve Corrado Vivantinin, makalenin temelini oluturan Venedik galere de
mercalo sistemine dair yaynlanmam almalarnn ilk blmlerinden yararlanmaktadr. Le film dun grand
systeme de navigation: Les galeres marchandes venitiennes XIV ' - XVI' siecles", Annales E S C., XVI, 1961,
no. 1, s. 83-86.
(109) Gino Luzzato, op. cit., s. 41 vd.
(no) Ibid.. 76.
(ln) A.d.S. Natatorio di Collegio, 355 P 104 v, I Aralk 1449. Gene bu dizide: 372, P 108 v, 12 Nisan 1450

477

(915, 1150, 1100 bolle)', 97 P 29 v, 11 Haziran 1461 (2500 bone)-, 343, P 343, P 87, 18 ubat 1471; 368 P 96, 8
Haziran 1471 (1000 bolle'den fazla yeni bir nave).
(112)
A.d.S. Mantova, A Gonzaga, Dizi E,. Venezia 1433, G. Brognolodan Mantova markisine Venedik, 7
Austos 1490.
(113) Op. cit.. I, s. 684, 26 Haziran 1497; s. 802-3, Ekim 1497.
(lu) Ibid, II, s. 1244 vd. Benzeri dkm: Correr. D. delle Rose, 154, P 69, 1499.
(115) Muhtra Malagada Haziran 154lde dzenlenmitir, Simancas Guerra Antigua, XX, P 10.
(116) Louis Dermigny, op. cit., c. I, s. 202 vd.
(117) A.d.S. Venedik, Senato Mar, 4, P 28 v, 16 Ocak 1451.
(118) Museo Correr, D. delle Rose, 2509, 21 Ekim 1502, in rogatis.
(119) Op. cit.. III, s. 413.
~
(') Huguette ve Pierre Channu.Sevilleel lAtlantique. 1955, c. I, S. 127, dn. 3, 13 ubat 1552 ve 11 Mart 1587
emirnamelerine dair; tavanlarnda da ykseltilmesi: 1547de 400t ve 1628de 550t; filo halinde giden gemiler iin.
(121)
J. Kulischer, Allgemeine WirschaftsgeschichledesMitlelallersund,derNeuzeit, 1928(ikinci bask 1958),
II, s. 385.
(122) Albert Girard, La rivalite commercale de Seviile et de Cadix au XVIII siecle, 1932.
(123) Barradas, in; Bernardo Gomes de Brito, Historia tragico-maritima, 1904-1905, I, 221.
(124) Journal de voyage de... zane (1579) yaynlanmam, P.R.O. 30.25.156. P 32 v.
(125)
Alfred de Sternbeck, Histoire des flbustiers, 1931, s. 158 vd. Abbe Prevost, Histoire Generale des
voyages. 1746, c. I, s. 355. Acaba Cervantesin La espanola inglesa des Novelas Ejemplares'ini ilham eden bir
Portekiz carraca'sna ilikin eitli olaylar mdr?
(126) B M. Sloane, 1572.
(127) B. Varenius, Geographia Generalis, Amsterdam, 1664, s. 710.
(128)
V.G. Scammell, English merchant shippingat the end of the Middle Ages; some East Cost evidence,
The Economic History Review, 1961, s. 334, 1572de ortalama tonaj hala 42 tondur.
(129) John Harris, Navigantium atque ilineranlium bibliotheca. Londra, 1746, I, s. 115.
(I3) R. Hakluyt, The principal... II, 2. ksm, s. 112-113.
(m) J. Harris, op. cit., I, 23.
(132) La Armada Invencible, belgeleri yay. Henrique Herrera Oria, Valladolid, 1929, s. 24.
(133) P. Charliat, Trois siecles deconomie maritime franaise,, 1931, s. XXX.
(134) J. Kulischer, op. cit., II, s. 1572.
(135) Simancas E 174.
C36) Ibid.
(137) Simancas, Guerra Antigua, XI, foliosuz; (1538)de, ibid, P 56, Relacion de los naos y carabellas que se
han entrados los puerlos deste reyno de Galicia, Carthagenaya ve Barselonaya giden sardalya ykl kayklar
hk; biri eker, dieri rlanda derileri ykl iki Portekiz karavelas hk. bilgiler. Bu pigmelerin ortasda Viveroda
1000 tonluk bir caraca que a comun opinion es el majr navio que desde LEvante Ponieme".
(138) Simancas E 160.
(159) Relacion de los navios q. se han detenido en la boya de Cadiz y puerto de San Lucar de Barrameda y de sus
partes, bondad, genle de mar y artilleria en 29 de maro 1595, Simancas E 174.
(140) Relacion paricular de los navios q. estan detenidos en los puerlos de Cadiz, San Lucar, Gibraltar, Huelva,
Simancas E 174.
(141) Relacion de las urcasy flibotes que han enrado en esle puerto de San Lucar de Barrameda desde los 3 de
oclubre hasta los 21 deldicho de 1595 y en la bava de la ciudadde Cadixylo que vieneen cada unodellos, Simancas
E 174.
(142) Razilly valyesinden Richelienye Pontoise, 26 Kasm 1626, B.N., Paris n.a., 9389, P 66 v.
(143) CODOIN, II, s. 171, 12 Mays 1594.
044)
Yakalanan gemi (Henri Hauser, Preponderence espagnole, 2. yay., 1940. s. 148, 154; R. Hakluyt, 1927,
s. 1 vd.) Ispanyollar tarafndan model olarak kullanlm olmaldr. Tartmal bir ifade, nk Revenge, ele
gemesinden ksa bir sre sonra, bir frtna esnasnda batmtr, Garrett Matingly, in; The American Historical
Review, IV, no. 2, Ocak 1950, s. 351. Ancak XVI. yyn sonunda u veya bu durumda, ngiliz tekniklerinin
spanyaya ve Akdenize aktarm meydana gelmitir. Raguzal armatrler (Simancas, Contaduria Mayor de
Cuentas, Segunda epoca, 904, 20 ubat 1590), ngiliz tipi kalyon ina etmektedirler, indice de la Coleccin de
documentos de Fernandez de Navarrele que posee el Museo Naval, Madrid, 1946, no. 741. Belge yanl olarak
1570-1580 arasna konulmutur. Daha ge ve daha doru bir tarih: Gregorio de Olisteden III. Felipeye
Napoli, 13 Ocak 1604 tarihli mektup, faal olarak de la fabrica de los 12 galeanos que V.M. me mando hazer
mediante el asiento ile uramaktadr, Simancas, Napoli Estado 1100 P 8. ok sayda atf, A.d.S. Napoli,
Sommaria Consultationum, 14, P 229-233; 29, P 44-45; 30, P 31, 38-46, 49-53, 58-80, 158-9, 221-25.
045) Fco de Vera tarafndan krala rapor edilmitir, 29 Temmuz ve 5 Austos 1589, A.N., K. 1674.
(146) Fidel de Sagaramnaga, El gobierno... de Viscaya, 1892, I, s. 73.
(147)
Antonio de Qumtaduenasdan Simon Rujze Rouen, 16 Nisan 1565 tarihli mektup, zikr. Henri
Lapeyre, Une famille de marchands, Les Ruiz. Contribution T etde du commerce enire la France et lEspagne au
temps de Philippe II, 1955, s. 212, dn. 169.

(148) Marco Ottobonun 159lde Dantzigden dndkten sonra verdii nihai rapor, bkz. Bl. 3, dn. 76.
(149) ibid., Provedilori aile Biave mektup, Dantzig, 7 Temmuz 1591.
(15) Btn bu sorunlar, tonajlar, inaat tarzlar, tekne adlar ve kk tekneler hakknda bkz. Henri
Lapeyre, op. cit., s. 206 vd.
(Isl) Frederic C. Lane, op. cit., s. 27.
C52) Op. cit., VI, s. 71.
O53) Frederic C. Lanein dediine gre 1564e kadar, The Medit. spice Trade, A.H.R., c.XLV, s. 581.
(I54) J. Lopezden Krala Venedik, 2 Temmuz 1569 tarihli mektup, Simancas E 1326.
(lss) Dr. Jules Sottas, Les messageries maritimes Venise aux XVI' et XV ' siecles, 1936, s. 136.
(I5) F.C. Lane, op. cit., s. 47.
(157) Navagero, op. cit., s. 1.
(158) S. Razzi, La Storia di Raguza, 1903, s. 128.
(,59) ibid., s. 156.
(I6) 8 Mart 1565, Simancas, E 486.
(161) ibid.,
(,62) A.d.S. Napoli Sommaria Partium: 540, P 51; 546, P-229 v; 559, P 267 v ve 268; 560, P 73, 115 v, P
185, 562, f 55, v P 237 v; 561, P 101 v; 594, P 28 v(Raguzada ina halinde 1000 tonluk; 800 carri\\k nave);
595, P 161 vd ve 162.
(I6) 6 Mays 1579, A.d.S. Floransa, Mediceo 1829, P 67.
(164)
A.d.S. Venedik, Senato Dispacci Spagna, Zaneden dogeye, 15 Temmuz 1583, Rakamlar Museo
Correr, Dona delle Rose, 154, P 101de bulunmaktadr.
(165) 31 Mays 1591, Raguza ar., Diversa de Foris, V, P 15.
(166) 2 Haziran 1591, Cenova Civico ar., Consolato Francese, 332.
(1<l7) Miguel de Oviedodan Krala Carthagena, 19 Ekim 1596, Simancas E 176.
(168) 4 Mart 1596, Raguza ar., D.de Foris, IV, P 85.
(169) Trapani 10 Mays 1599, Raguza ar., D.de Foris, VIII, P 25 v.
(17) Sicilya kral naibi Magueda dknden Trapani Juradosuna, 21 Austos 1601, Raguza Ar., D.de
Foris, P 203 ve 203 v, 4000 salme'lik gemi.
(171) lorjo Tadie (7 Kasm 1963 tarihli mektup).
(172)
A.d.S. Venedik, Capitolari, II C 112,4 Kasm 1581, zikr. G. Luzzatto, Per la storia delle costruzioni
navali a Venezia nei secoli XV e XVI, Miscellanea distudstoriciinonorediC. Manfroni, Venedik, 1925,s. 397.
(173) G. Luzzatti, ibid., s. 392 vd.
(174) V. Lamansky, op. cit., s. 560
(175) Simancas Guerra Antigua, XX, f13
(,76) ibid., P 10.
C77) ibid., f 15.
(I78) ibid., T 9.
(,79) ibid., XLVI, T 204.
(,8) ibid., LIII, T 206.
(,sl) Giuseppe Vivoli, Annali di Livorno, Livorno, 1842, III, s. 425.
C82) Diarii, LIII, s. 522.
(183) Auguste Jal, Glossaire nautique, 1848e gre.
(184) F. Lane, op. cit., s. 53; Casoni, Forze militan, Venezia e le sue lagne, 1847, s. 195.
(185)
Alfredo Pino-Branca, La vita economia degli Stati italiani nei secoli XVI, XVII, XVIII, secundo le
relazioni degli ambasciatori veneti, Catania, 1938, s. 209.
(I8t) 4 Kasm 1589, Pregadi meclisi, A.d.S. Venedik, Busta 538, P 884.
C87) F.C. Lane, op. cit., s. 52, dn. 52, s. 53, dn. 57.
(188) y0yageju Levant, s. 25.
(189) Pierre Grandchamp, La France en Tunisie la fin du XVI1 siecle, 1920, s. 88.
O Belediye Ktp., Palermo, 3 Qq D 77, no. 9, 26, 32.
(I91) Belediye ar., Marsilya, tasnif edilmemi HH dizisi.
O Veya 1561de stanbula giden ap ykl olarak Sakza urayan u 450 tonluk Marsilya kalyonuna.
Dou Akdenizden haber, 12-14 Nisan 1561, Simancas E 1051, P 55.
(193)
Cenova Civico Ar., Eyll 1594, Consolato Francese, 332. Marsilya teknelerinin kkl hk., 1581
1585 arasnda Venedie gelen saettie francese saymna bkz., A.d.S. Senato Terra, 96. Toplam olarak 37
geli: 1581de6, 1582de9, 1583de7, 1584de9, 1585de 6. En by 164 botte (yaklak 821.), en k 54
botte (27 t.) ekmektedir. Arlklar stara olarak (440,440,460,305) verilen 4 tekneyi bir yana braktm. Geriye
kalan 33 tanesinin ortalamas 90 bottenm biraz zerinde, yani 45 t. olarak kmaktadr.
(194) 14 ubat 1590, P. Grandchamp, op. cit., s. 30-31.
(195) 6 Austos 1596, ibid., s. 81.
(196) 2 Haziran 1591, Cenova Civico Ar., Consolato-Francese, 332.
(197) Bkz. II. erit, Ks. II, Bl. 7, dn. 144.

C98) Histoire du Commerce de Marseille, C.III, s. 193.

(199) P. Lescalopier, op. cit., s. 26.
(20) Josip Luetic, O pomortsvup Dubrovacke Republike u XVIII stoljec, Dubrovnik, 1959, s. 190.
(201) Museo Correr, D. delle Rose, P 217.
(202) Ibid, P 8 vd.
(203) Bkz. aada.
(204) Bkz. aada C.II. Ks. II, Bl. 6, dn. 15.
(205) N. Iorga, Ospii romeni in Venezia (1570-1610), 1932, s. 75.
(20) Ugo Tucci, Mercanti veneziani in India alla fine del secolo XVI, Studi in onore di Armando Sapori.
1957, s. 1091 vd.
(207) Gilberto Freyre, Casa Grande et senzale, Rio de Janerio, 1946, c.I, s. 360.
(208) Brantome, Memoires, XI, s. 107.
(29) philippe de Canaye, Le voyage du Levan, s. 114.
(2I) Richard Busch-Zantner, Zur kenntnis der osmanischen Stadt, Geogr. Zeitschr., 1932, s. 1-13
(2n) J. Leclercq, op. cit., 1881, s. 21.
(212)
D. de Haedo, op. cit., 178 v. Cezayirde her hafta ova ve civar da insanlarnn byk yarmalarna
sahne olan iki pazar kurulmaktadr.
(213) A. Pino Brana, op. cit., s. 257.
(2U) Pani garbi: en iyi kaliteden ynl kumalar.
(2I5) Kralieye, 13 ubat 1567, Douais, Depeckes..., III, s. 36-37.
(2[6) jerranova dknden Krala, Simancas E 1114, 28 Austos 1575; E 1145, 18 ubat 1576.
(217) Jacob Burckhardt, Geschichte der Renaissance in Ilalien, yay. 1920, s. 16-17.
(218) Baron de Tott, Memoires, IV, s. 71-73.
(219) Le discours du voyage de Venise d Constantinople, 1547, s. 31.
(22) Renee Doehaerd ve Ch.Kerremans, Les relations commerciales enire Genes, la Belgiue et lOutremont,
1952, I, s. 77-78.
(221)
A. Mehlan,Die grossen Balkanmessen in der Trkeinzeit, Viert.Jur soz.-undWirtsch., XXXI, 1938,
s. 20-21.
(222) J. Tadic, Dubrovcani po juznoj Srbiji u XVIslolecu Glasnik Skop nauc dro, VII, VIII, 1930, s. 197-202.
(223) L. Bemardo, Viaggio a Coslanlinopoli, Venedik, 1887, s. 24, 1591.
(224) Bir ipekli imalathanesi, 20 Kasm 1575 Meclisi, Marsilya Bel. ar., BB 45, P 330.
(225) Giacomo Pedro Luccari, Annali di Rausa, Venedik, 1605, s. 120.
(226) Ibid., s. 139.
(227) G. Botero, op. cit., I, s. 35.
(228) Marc Bloch, in; Melanges dhistoire sociale, I, s. 113-114.
(229)
Francesco Guicciardin, Diario del viaggio dispagna, Floransa, 1932, s. 46. Bir karlatrma iin;
1592de Nimes, P. George, op. cit., s. -621-22.
(23) Decadenza economica Veneziana nel secolo XVII, Giorgio cini Vakf Kollokyumu (27 Haziran-2
Temmuz 1957), 1961, s. 23-84.
(231) Le Banquet, s. 17, zikr. Th. Scharten, Les voyages el les sejours de Michelel en Ialie, 1934, s. 101.
(232) Jacques Heers, op. cit., s. 74 vd.
(233) B.N. Paris, Fr. 2086, P 60 v, 61 r.
(234) A.d.S. Venedik, Cingue Savii. Riposte 1602-1606, P 189, v, 195.
(23!) Op. cit., I, s. 38.
(236)
Antonio de Campany y de Montpalau, Memorias hisloricas sobre la Marina, Commercio y Ares de la
antigua ciudad de Barcelona, Madrid, 1779, I, s. 205 vd.
(237) Bilbao niversitesinde profesr olan Felipe Ruz Martin, gelecek kitabnn taslain bana aktard.
(238) A.d.S. Venedik, Dispacci Senato Spagna, F Morodan dogeye, Madrid... 1615.
(239)
Simancas Expedientes de Haciendann hayranlk verici belgeleri, 170, burada ayrca kentin 1561 deki
nfus saym, pandnu bulunmaktadr.
(24) A.d.S. Venedik, Senato Terra 4, P 138, 22 Mart 1460.
(241) Le loyal serviteur, op. cit., s. 42.
(242)
A.d.S. Venedik, Senato Terra, Brescia, 5 Mart 1558; sorun eskiden kmtr, ibid., 24, Brescia, ubatMart 1556.
(243) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 2, P 75 v ve 76, 7 Temmuz 1550.
(244) Bkz. II. Cilt, 1. Bl. 94 nolu uzun bibliyografya dipnotu.
(245)
Simancasnn az ve kk kullanlan ariv kaynaklarndan hareketle yeniden ele alnmaldr. Felipe
Ruiz Martinin haber verdii incelemelerinin ok gecikmeyeceklerini umalm.
(24fl) Bu alandaki olay, Kari Julius Belochun III. ve son cildinin yaynlanmasdr, Bevlkerungsgeschichle
Italiens, Berlin, 1961.
(24?) mer Ltf Barkann incelemelerinin devrimci yenilii.
(248) E. Hobsbawm, The Crisis of the 17 th Century,Jai/ an Present, 1954, no.5, s. 33-53, no. 6, s. 44-65.

(249)

Alvaro

Castillo

Pintado,

El

servico

de

millones

la

poblacin

del

Reino

de

Granada

en

1591,

Saitabi, Revisla de la Faculdad de Filosofia y Lettras de la Universidad de Valencia, 1961.

(25 ) Otto Brunner, Neue Wege der Sozialgeschichte. Wortrage und Aufsatze, Gttingen, 1956, s. 87 ve F.
Braudel, Sur une conception de lhistoire sociale", Annales E.S.C.. Nisan-Haziran 1959.
(251)
Earl J. Hamilton, ElFlorecimienlo del capitaiismo y oros ensayos de historia encnomica. 1948, s. 121
122. ' '
(252) Daniele Beltrami, Forze di Lavoro e propriel fondiaria nelle campagne venetedei secoli XVII XVIII,
1961, s. 5 vd.
(253)
M. Moreau, Recherches el consideralions sur la population de la France, 1778, s. 257-258 ve s. 276daki
tablo.
(254) Borromeede dinsel kurul temsilcileri, Trente, 7 Austos 1561, Susta, op. cit., I, s. 67-68 ve 68-69 dn.
(255) G. Vivoli, op. cit., III, s. 15 ve 24, dn. 17.
(256) N. Iorga, op. cit.. s. 35.
(257) G. Mecatti, op. cit.. II, s. 766.
(25) Almanacco di economia di Toscana dell'anno 1791. Floransa, 1791.
(259)
15 39da byle olmutur, Rosario Russo, art. cit., s. 435, 1560dada byle olmutur, Simancas E 1389,
19 Haziran 1560. Messina iin 1577de byle olmutu, Simancas E 1148, 9 Mays 1757.
(260)
A. Serra, Breve trattato delle cause che possono far abondare li regni doro e argento dove non sono
miniere", A. Graziani, Economisti del cinque e Scieno. Bari, 1913, s. 164.
(261) A.d.S. Venedik, Cinque Savii.... Busta2.
(262) B.N.. Paris, fr. 5599.
(261) Yani Rialto.
(264) G. Parenti, Prime ricerche sulla rivoluzione dei prezzi in Firenze. 1939, s. 96 vd.
(265) Giuseppe Mira, Aspetti deli'economica comasca all'inizio dellet moderna. Come, 1939, s. 239 vd.
(266) Bkz. aada.
(267) Simancas E 1326, 29 Eyll 1569-1 Ekim 1569.
(26) 13 Aralk 1562 Meclisi, BB 41, P 25 vd.
(269) Giuseppe Pardi, Napoli attraverso i secoli", A!.R. St., 1924, s. 75.
(27) Limann dna kan, kendilerine gerekenden daha fazla ekmek kaldran ve tayan St Jehan
mahallesi" balklarn kar talep edilen nlemler, 7 Austos 1583, Marsilya Bel. ar., BB 45, P 223.
(271) Alexanare Agulftequi (?)den Marsilya konsllerine, Lyon, 11 Kasm 1579, Marsilya Bel. ar.
(272 ) 28 Austos 1577. A.H.N., Barselona enkizisyonu, libro I, f 308.
(273) 12 Ekim 1558, Valencia enkizisyonu. libro I, P 308.
(274)
A.d.S. Venedik, Capi del Consiglio dei X. B 594, P 139, satn alma tasars, 23 Haziran 1559, ayn
talep, 16 Mays 1560, ibid., P 144.
(275)
Marsilyada 4 Mays 1572 tarihi Meclis toplantsnda tccarlara yk bana 6 so/lk bir prim
tannmtr. BB 43, f 144 vd. Marsilya Bel. Ar.
(276) Marsilya Bel. Ar. BB 41, P I vd.
(277)
Pietro Lomellino'dan Cenova Signoriasna, Messina, 8 Ekim 1577, A.d.S. Cenova, Lettere Consoli
Napoli, Messina 1-2634.
(278)
1607 Austosunda ktlk Napolide bir ayaklanmaya yol amtr, Archivio storico italiano. IX, s. 266.
Daha sonra 1647 Messina ayaklanmasnda ktlk belirleyici olmutur. ok sayda atf: 23, 26, 27 Aralk 1559; 2
Ocak 1560, Sim. E 1050, P 3; 28 Ocak 1560, E 1324, P 72; 5 Kasm 1562 E 1562, E 1324, P 154, 16 Aralk
1562, ibid., P 147; 8 Nisan 1563, P 110; 18 Mart 1565, A.d.S. Venedik Senato Secreta Dispacci Napoli no. 1; 7
ubat 1566, Sim. E 1059, P 68; 28 ubat 1571, ibid., P 60.
(2) 1527, Mario Branetti, "Notizie di Font et Documenti, Archivio Storico di Corsica, 1931, s. 531.
(28) H. Kretschmayr, op. cit., III, s. 41.
(281) G. Mecatti op. cit., II, s. 764.
(22) M. Bandello, op. cit., V, s. 167. 1524dc, Salvatore Puglesc, Condizione economiche efmanziarie della
Lombardia neila prima meta del secolo XVIII, 1924, s. 55de 100.000 lden sz etmektedir.
(23) G. Vivoli, op. cit., III, 268.
(24) ibid.
(25) ibid.
(26) ibid.
(287)
Un picciol popolo e facilmente consumato da una pestilenza. G. Botero, op. cit., ll,Poemia, s. 1599
yay. sahifeleme yok.
(28) Bkz. yukarda dn. 280.
(2g) Marciana, Ital. 7299, Memorie publiche dal anno 1576 al 1586, 18 Mart 1584.
(-w) Bu 1576 vebas hk. Ernst Rodenwaldtn hayranlk verici incelemesi, Pest in Venedig 1575-1577, Ein
Beitrag zur Frage der Infektkette bei den Pestepidemien West-Europas, Sitzungsberichte der Heidelberger
Akademie d. Wissenschaften Mathematisch-naturwissenchaftlische Klasse. Heidelberg, 1953, s. 119 vd.
P1) Op. cit.. s. 315-316.
"
'
f292) Rene Baehrel La haine declasse en temps depidemie,/4a/fi'.S.C., 1952, s. 315-350 vedaha iyisi.

Economie et terreur histoire et sociologie, annales hist de la Revolution franise, 1951, s. 113-146.
(MJ) A.d.S. Venedik, Senato Misti. 19 . J 72 v ve 73, 3 Haziran 1479.
(2,) Pere Maurice de Tolon, Preservatifs et remedes contre la pete ou le Capucin Charitable. 1668, s. 60 vd.
(-') Op. cit.. II, s. 14.
'
(w.) pare p ^if)re primer de ta historia cathalana. P 81 r.
(297) Raguza Ar.; ayrca bkz. Diversa di Cancellaria dizisi, 137.
O Ibid, 146, P 32 v, 140, 187 v, 205, 213 v, 215 vs.
(299) D. de Haedo, op. cit., s. 8 v (kabiller hk.), s. 9 (Andaluyallar hk.)
(Mn) A.d.S. Floransa, Mediceo 4185, P 171-75.
(w) mer Ltf Barkan, Ecole des Hautes Etudese verilen yaynlanmam konferanslar, s. 11.
f302) B.M., Sloane, 1572, P 61, Temmuz-Austos 1633.
CJ) B. Gerometta. I forestieri a Venezia, Venedik, 1858, s. 9.
C04) A.d.S. Venedik, Senato Terra, 101, Mays 1587.
(M5) G. Hernandezden Krala Venedik, 17 Haziran 1562, Sim. E 1324, P 136; N. Iorga,o/j. cit., s. 136.
Rumlarn yan sra Ermeniler, erkezler. Ulahlar.
(M*) m Bandello, op. cit., IV, s. 68.
(M>7) Nicolo Crottodan Antonio Parutaya Ankara, 2 Mays 1585;Cucinadan Parutaya Venedik, 16 Nisan
ve 25 Haziran 1509. A.d.S. Venedik, Lettere Com. 12 ter. ve N.Iorga, op. cit., s. 19.
t30*) G. dAramon, op. cit., s. 3.
(XN) F. de Veradan II. Felipeye Venedik, 23 Kasm 1590, A.N., K 1674.
(,l0) P. Lescalopier, op. cit., s. 29.
(,n) G. Botero, op. cit., I, s. 103.
(312) J. W. Zinkeisen, op. cit., c. III, s. 99.
(3IJ) G. Botero, op. cit., I, 99.
(il4)
zellikle J. Plesnerin kitabn duunuyorum, L'emigration de la campagne libre de Flrene e au XIII'
siecle. 1934.
(m) H. Kretschmayr, op. cit.. II, 194.
(m) N. de Nicolay, Navigations..., op. cit., s. 157. Gravosada Raguza evleri, portakal ve limon aalaryla
baheleri
(51?) Bkz. dn. 319.
(,u) Mate Aleman, De lavida delpicaro Guzman de Alfarache. 1615, I. s. 24 ve 29.
(**) Zikr. G. Luzzatto, s. 145.
(32) B M. Sloane 1572.
(321) Robert Livet, op. cit., s. 157.
(,22) R. Busch-Zantiner. op. cit.. bkz. aada.
(5!3) L. Pfandi, Introduccin al siglo de oro, Barselona, 1927, s. 104-105.
(324) H. Kretschmayr, op. cit., II, s. 251.
(3J5) G. Vivoli, op. cit., II, 52.
(,J) H. Kretschmayr, II, 254.
(527) Ibid., s. 337-338.
t*) A. Petit, Andre Doria..., op. cit., s. 6.
I32") Ibid., s. 32-33.
<3,) Ibid., s. 216 vd.
<) Bkz. dn 333.
(332) P. Egidi, l.manuele Filiberto, 1928, s. 114..
(*') Scovazzi ve Nobaresco, Savono; Rivisla Stnrica. 1932. s. 116'dak deerlendirmeye gre.
(,M) G. Botero, op., cit.. s. 39.
("5) Perugia hk. Tordi ve A. Belucci'nn incelemeleri ve Archvio storico taliano. c. IX, s. 114 vd.
(,3#) Archivo storico italiano, c. IX, s. 47.
(") Bu kk kentsel tarih rnei hk. Leopoldo Palatini, Visc, Castinin incelemeleri.
("*) Les avenures du capitane Alonso de Conreras. 15X2-1633. haz. Jucques Boulenger, 1933, s. 222 vd.
(""I D. de Haedo. Topographia.. s. 173 v.
(40) Novetas ejemptares. Licenciado Vidrera". I. s. 263.
( '") Maurice Carmona'nn XVII vvda Floransa ve Toskana'ya dair baslmam tezine gre.
(,42) Maurice Carmona. Aspectsdu capitalisme tosean aux XVI etXVII siecles".Remed'Hist. moderne
' conemporame, 1964.
(41) Bkz. yukarda.
C44) Bkz. yukarda Bl. II. dn. 4.
(4') Konsolos Raffuelo Giustiniano'dan Genova do>e ve yneticilerine, Messina, 3 Haziran 1561, A.d.S.
'.nova, Lettere Consoli. Messina 1-2634.
(**) A.d.S. Cenova, Giunta di Marina, Consdli nazionali ed esteri. 1438-1599.
(l4?) R. di Tucci, "Relazioni commerciali fra Genova ed il Lcvante", La Grande Genova, Kasm 1929.s. 639.

(,JK) G. Vivoli. op. at.. IV. s. 23.

(,Jy) Bylece Nicoloso Lomellinonun Raguza teknesinde 8 carat's vardr, Santa Nunciata adl bu tekneyi
v Basilo korumaktadr, Raguza ar., Diversa de Foris, XII P 135, 4 Mays 1596.
(' ) Museo Correr. Sanlolone'nin, Cenova hakkndaki muhtras (1684).
(1M) J. Paz ve C. Espejo, Las antiguas ferias de Medina deI Campo. 1912, s. 139-141, Medina del Campo
fuarna gitmeyi reddeden Salerno prensinin Kasm 1582de tutuklanmasn rnek olarak ayrmakta hakldrlar.
(,s;) Laszlo Makkai, an. cit.. Bkz. II. Kitap. I. Bl. dn. 151.
('5') Burgos hk. A.de Capmany, op. cit.. II. s. 323-324 ve R. Carande, op. cit., s. 56daki nemli farkna
varlar.
(,SJ) Jean Delumeau, Vie economiqe et sociale de Rome dans la seconde moitie du XVI siecle, Paris, 2 cilt,
1959.
('") Georges Yver,/.f Commerce et les marchands dans l'halie meridionale au Xlll et au XIV" siecle, 1903,

s. 1-5 ve passim.
Jean Delumeau, op. cit.. s. 365 vd.
(57) K. Julius Beloch. op. cit.. III, 357.
C5*) Joseph Billioud, Histoire du commerce de Marseille, 1951, 111, s. 551de kentin kendine 80.000
atfetmesine ramen ancak 30.000-45.000 aras bir nfus vermektedir. Marsilya Bel. ar. BB 45, P 207, 23 Mart
1583.
O E. von Ranke, art. cit., s 93.
(,wl) A.d.S. Napoli. Sommara Consultatonum 31, f 110. 111, 7 ubat 1624.
(''') Archivio storico italiano. c. IX, s. 247.
(lfi-) ibid.
C6') ibid.
('"4) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultalionum. 1. P 79-K4, 27 ubat 1551.
(><l5) Bu Eminin Napoli yrtmesi-S. Lorenzo Mahkemesi- iindeki yeri hk. daha geni ayrntlar iin,
Bartolomeo Capasso, Catalogo regionato deliArchivio municipale di Napoli 1876, I, S. 120.
(,(.) drchjvj0 storico italiano. c. IX. s. 264. dn. 1.

C1'1) B. Capasso, op. cit.. s. 51.

('M) Wlfrid Brulez, op. cit.. s. 576.
(w) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum. I. f 235 v 4 Kasm 1560.
C) bid. 13, f 373 v, 20 Haziran 1597.
(') Apulia buday hk., ibid.. 5, 13 Nisan 1576; eker ve bal hk., ibid., 33, P 13, 135-137, 4 ubat 1625.
(,7:) Napolinin gelimesinin Ispanvol yneticiler tarafndan frenlenmesi hk. G. Botero,op. cit., l,s. 114. 22
Mart 1560, Sim. E 1050, P 23; 1568, Sim. S.P. Napoles, 1; Arch. st. it.. c.lX.s. 247, B.N. Paris, 1600e doru,
Esp. 127, f 17 ve 19 v; Giuseppe Pardi, art. cit., s. 73; ve Giuseppe Coniglio, op. cit., temel kitab passim.
(') Felipe Ruiz Martin, Fernando el Catolica y la Inquissicin en el Reinode Napoles. VCongressode la
Corona ae Aragon. Ekim, 1952.
(,7J) Hereyden nce, Miguel de Castro, Vida del soldado espanol MigueldeCastro. 1949 ve Les aventuresdu
capitaine..., op. cit., zellikle s. 17-20.
(,75) Simancas, Napoles Est 1038, 1549.
(6) Felipe Ruiz Martn, art. cit., s. 320.
(,77) Bu rakamlar ve onlara ilikin tartmalar hk.. Robert Mantran, op. cit.. s. 44 vd.
(-17B) bid, s. 84.
f '7) Voyage faict par moy, Pierre Lescalopier. f 35.
() G. dAramon, op. cit., s. 93.
(,xl) P. Lescalopier. f 31 v.
(*2) G. dAramon. s. 25.
C*1) bid., s. 93.
f14) R. Mantran. op. cit., s. 40 ve mer Ltf Barkan, Lorganisation du travail dans le chantier d'une
grande mosquee stanbul au XVI c siecle". Annales E.S.C.. 17. yl 1962, no.6, s. 1093-1106.
('*5) P. Lescalopier, P 32.
('**) R. Mantran, op. cit., s. 29.
(,B7) bid.. s. 27.
. (,,) E. Charriere, Negociations.... II, s. 757-9,Toll.Memoires..., I.s. 75; 1640-1701 aras 22 Yangnn '^tes.
R. Mantran. 44 vd.
('",) P. Lescalopier, P ve v.
C90) ibid.. P 33 v.
(') R. Mantran. 44 vd.
f192) P. Lescalopier, P 37 vda Venedik Tersanesindeki archelarn 30 tane kadar olduunu ve "yalnzca
tahta desteklerden ibaret olduklarn kaydetmektedir.
(w) ibid.. P 37 v.

NOTLAR 2. BOLUM, 1. KESM

(') Le probleme de l'incrovance au XVF siecle. La Religion de Rabelais, 1. yay., 1947, s. 361 vd.
(2) 28 Mays 1568 CODIN. XXVII, s. 6.

() 19 Temmuz 1558, Lettres de Jean Calvin, haz. Bonnet, 1854, s. 207.

(4)
Antonio de Guevara, Epistres dorees. morales el familieres traduites d'Espagnol en Franais par te
seigneur de Guerv, 1558, s. 79,40,63. spanvolcas,Biblioecadeautoresespanoles(B.A.E ), 1850,s. XIII,s.86,
961, 103.
C) A.N., K. 1337, B. 38, no. 15 kopya
(") II. Felipeye. Poissv, 21 Aralk 1561, A.N., K 1495, B13; n 105, asl.
(7) Roma, 30 Ocak 1570, B.N., Paris, Fr. 17.989, P 142.
() 5 Ocak 1567, Depeehes de Fourquevaux, III, s. 31.
O Yani Cenevizliler.
(IU) Longleeden Villeroiya Barbastro, 8 Aralk 1585, yay. Albert Mousset, op.cit.. s. 211.
(") Ayn kiiden ayn kiiye Madrid, 1 ubat 1584, ibid, s.17
(l2) Villeroidan JB.de Tassisye Paris, 31 Ocak 1584, asl A.N. K 1563.
(") A.d.S. Venedik, Senato Di&pacci Spagna, P Prialiden Dogeye Madrid, 19 Kasm 1612.
(I4) Belon du Mans, Les observations..., s. 78.
C5) Eugene Halphen, Lettres inediles du roi Henri IV M.de Villers, 1887, s. 25.
(") Veya Fr.Jorge de Santiagonun krala Bolognadan 28 Mays 1548de gnderdi u mektup Porque pola

via de Frandes que sera mais em breve por ser posta, escrevemos carla comun a VossaAIteza...", Corpodipl. por.,
VI, s. 254., Veyahut da J. Nicotnun 28 Mays 1561 "de Lizbondan Fransa kralna yazd u birka satra ne
demeli? //.? som venues nouvellespar voi d'Alexandrie en Flandre et de la icy quily arandeemotion et mutineries
aux Indes..., H. Falgairolle, Jean Nicot, ambassadeur de France au Porlugalau XVIsiecle, Sa Correspondance
inedie, 1887, s. 148.
D B.de Mendozadan II. Felipeye Paris, 28 Kasm 1587, A.N., K 1566, II. Felipenin kendi elinden notu.
(J Yolun menzillerinden hareketle gndelik hz karsamak kolay olmamaktadr, nk gzerghlar
tam olarak ancak nadiren bilebilmekteyiz. Ben bu zorluu, mesafeleri dorudan, denizde ku uuu, karada da
bugnk menzillere gre hesaplayarak atm. Tabii ki bunun aikrsakncas, gerek mesafeleri ksaltmasdr.
(''O Pierre Sardellann iaret ettii 400 km.den fazla olan Roma-Venedik arasndaki yol zerinde artc
bir ekilde sadece menzilin bulunmas hari (1496-1530), ortalama hz saatte 10-15 km. olmakta ve yol drt
gnde almaktadr. Pierre Sardellann tablolarna ve ondan dn aldmz tabloya baknz.
(-u) Bkz. aada, III. Bl. ks. IV. Nobiliden Prense Barselona, 25 Haziran 1572, A.d.S. Floransa, Mediceo,
4903.

(2) G.del Cacciadan Prense Madrid, 30 Haziran 1572, A.d.S. Floransa Mediceo, 4903.
() Leonardo Dondan Senatoya Madrid, 21 Aralk 1570, in. La corrispondanza da Madrid deli
ambasciatore Leonardo Dona 1570-1573, yay. haz. Mario Brunetti ve Eligio Vitale, 1963, I, s. 167.
(-') L. Fernandez de Retena, Cisneros e su siglo, 1929-30, I, s. 550, 2 gnlk ayn hz Oran ile Valencia
arasnda 1485 Kasmnda Venedik Kalyeleri tarafndan gerekletirilmitir. A.d.S., Mantova, Cenova 757, 3
Kasm 1485.
(:4) Op. cit.. s. 93 v. eitli bilgiler: A.Tlomazi, Histoire de la naviga.ion, 1941, s. 26; Victor Berard.
Penelope. op. cit.. s. 181; G.de Toledodan krala Sobre Denia, 16Temmuz 1567, Sim. E 149, P 22; "...por lener
por mucho mas breve el camino de la mar que e! de la tierra. Fakat bu kanaat D. Garciann bir bir hata

yapmasna yol amtr; Sicilyadan Ispanyaya yola karken krala karadan haberci yollamay gereksiz
grmtr, oysa 27 Haziranda yola km ve ancak 16 Temmuzda Denia nlerine gelebilmitir. Karayolunun
pahallna dair aktalitemn zaml rnei Amerikadan Cenovaya denizden ulam, ayn maln karadan en
ksa yoldan yarmadann iine gnderilmesinden daha ucudur.
(25)
E. Hearing, Die Fugger, 1940, s. 66. Thurn ve Tassis servisleri konusunda bkz. Harita no. 102, Zur
Geschichte der deutschen post (1506-1521), Putzger Atlas.
f26) Saint-Gouarddan IX. Charles'a Madrid, 14 Eyll 1572, B.N. Paris, Fr. 16105, Paris-Barselona: 1001
km. Paris-Madrid: 1060 km.
(27) Fouquevaux'dan krala Madrid, 19 Aralk 1570, Depeches, II, s. 307.
(-*) R. Merriman, The Rise of the Spanish Empire, NewYork, 1918, IV, 1945de yazd gibi 8 Kasm deil;
C.Douais, Depeches..., II, s. 97; Nobiliden Prens'e, 16 Kasm 1571, A.d.S. Floransa, Mediceo. 490.
(2V) G.de Silvadan krala Venedik, 4 Nisan 1573, Sim. E 1332.
(30)
7 Nisan 1573, CODOIN, CII, s. 72-81; 8 Nisan 1573, Sim. E 1332; 17 Nisan 1537, Palmerni B.Com.
Palermo, Qq D 84; 23 Nisan Vat.Ar. Spagna 7, P 198-199, Kandiye 25 Nisan, Cap del C dei X Lettere B 825,
P 165; II. Felipe'den G.de Silvaya Madrid, 25 Nisan 1573, Sim. E 1332; 23 Mays, stanbul'da yaynlanan
barn haberi, G.Mecatti, Storia crotologica della Citl di Fireme, Napoli, 1755, II, s. 753.
(") Voyage j'aict par mov Pierre Lescalopier, P 41 ve 64 v.
(3;) Londra, P.R.O., 30/25 P 65, Francesco Contariniden Dogeye Douvres, 26 Ocak 1610, kopya.
(") Londra, P.R.O, 30/25 P 46; Francesco Contarinnin stanbula yolculuu.
(M) Tommaso Alberti, Viaggio a Cosantinopoli, haz. Alberto Bacchi della Lega, Bologna, 1889, s. 13.
(5) Belon du Mans, s. 93 v.
(-") bid., s. 85.
(7) Raguza Ar., Diversa di Cancellaria 146, P 46 v, 8 Ocak 1561.
() 25 Ocak-3 ubat-10 Nisan-27 Nisan 1564, Sim. E 1393.
D 16-22 Nisan 1562, Sim. E 1052, P 26.
(4<l) A.d.S Floransa, Mediceo 2079, P 212, 271, 274, 296, 297, 302, 304, 308, 311, 320, 323, 333,405,408.
Ancak Aralk 1595 tarihli bir spanyol muhtras (B.N., Madrid, MS. 10454, P 34) Sicilyadan Afrikaya birka
saatte geildiini ifade etmektedir. G.A. Dorann kadrgalar La Favignanadan La Goulettee bir gnde
gideceklerdir (bkz. aada) Ama sz konusu olanlar kadrgalardr.
(4I) N.de Nicolay, Navigaions..., s. 12.
(J2) A.d.S., Floransa Mediceo 2079, P 305, 306, 345.
(43) Cadiz, 2 Haziran 1561, Sim. E 140.
(44) 2 Haziran 1561, Sim. E 140. Yani gnde 80 km.
(45) Dr. Sottas, op. cit. s. 183
(46) Bkz. yukarda
(41) Yani limana gelen gemi ve mallarn dkm.
(4) A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
f4) Nouvelles et speculalions a Venise, 1948.
(50) Bkz. bl. sonunda bir carpeta rprodksiyonu.
(51)
zleyen hesaplamalar 1589-1597 arasnda Venedikte ikmet eden spanyollarn (dn (Ulusal ArivlerK
1674, 1675, 1676 ve Simancas E 1345de muhafaza edilen mektuplamalar. Lettere Commerciali, 12 ter A.d.S.
Venedike bir veya iki atf yaptm. Raguza stanbul mesafesinin kn 1 ay kadar olduu kayda deer. Byle bir
ada hesaplamann akla getirdii ortalama (A.d.S. Venedik, Papadapoli, Codice 12,P26v, 1587edoru)
fazlasyla iyimserdir: yazn Istanbul-Cattaro yolculuu 16-17 gnde yaplabilir. DaCataropoia Venetiaconla
fregate ordinarie secondo i tempima utplurimum in otto giorni". Yani toplam olarak 24-25 gn. Venedik-Madrid
gzerghna iliin olarak, Venediin Madrid'deki elilerinden ikisi, P Priuli ve P Grittinin mektuplarndan
alnan birka rakam: 19 Kasm 1612"de P Priuli 60 gnden beri hibir haber alamamtr; Venedik'ten zel
kurye ile gnderilmi iki mektubun Madride geldikleri tarihler 5 ve 9 Aralk 1612 olup, bunlar yolda, 18 ve 27
gn geirmilerdir -1616 ve 1617'de Grittiye gelen baz mektuplarn sreleri, 33, 45, 21, 27, 26, 20, 20
gndrler-. A.d.S. Venedik, Senato Dispacci.
(52) Bkz. yukarda dn. 48.
(51)
A.d.S. Modena, Cancellaria Ducale d'Este, Venezia 77, VI/10. J.Tebaldi'den Ferrare dkne Venedik,
19 Ocak 1522.
(54) K.O. Mller, Welthandelsbrauche 1480-1540, 2. ekim, 1962, s. 29.
(ss) stisnalar kural teyid ederlerken, Cenevizliler Madridden Anverse, bu sonuncu piyasadaki cmert
likleri yakalamak zere, zel haberciler gndermektedirler, V.Vsquez de Prada, op. cit., I. s. 36.
(^t Simancas, Consejo v Juntas de Hacienda, 28 Chantonnaynin 14 Temmuz 1560 tarihli bir masraf
listesinin iinde.
(57)
Frances de Alavadan krala, 6 Mart 1567, A.N., k 1507, no. 70, zikr. H.VorneTon,Histoire de Philippe 11,
1881, c.II, s. 219, dn.l. Bu postac o sralarda spanyada olan Montignyye Alak lkelerdeki asiler tarafndan
gnderilmitir. Bkz.: V.Vazquez Prada, Lettres marchandes dAnvers, 1960, I, s.40.
(s) Henri Lapeyre, El Archivio de Simon v Cosme Ruiz," Mondena y Credito, Haziran 1948.
("*) British Museum, Add 14009, P 38, Consulta de Conseia de Italia, Madrid, 2 Ekim 1623.

O Vazquez de Prada, op. cit.. I, 241-2.

(M) Hesaplar ve haritalar benim iaretlerime gre Frank Spooner tarafndan yaplmlardr. Meknn XVI.
vy'daki bir haritas mmkndr ve Lyondan hareketle R.Gascon tarafndan yaplmtr, op. cit., zellikle s.
08. " '
(<2) Memoires du Duc de Sully (yeni basm), 1822, I, 68.
(M) R.Gascon, op.cit., s. 318.
(M) A.d.S., Venedik, balyozdan doge'ye stanbul, 8 Austos 1605.
(b>) R. Gascon, ibid., s. 308de XVI. yy. iin u hzlar (ortalama) vermektedir: mallar iin gnde 17-44 km.
(44. Lyon-Alak lkeler via Amiens yolu zerinde; 17 Massif Central zerinden Burgos yolunda); Sane
zerinde kta 14-25, Rhone iniinde 90 km.ye kadar. Roannedan Toursa hzl gidite 65 km. Atla yaplan
yolculuklarda 40; posta iin 90. talyaya giden hzl postaclar iin 170-200 km.
('"') Yves Renouard,Conment les Papes dAvignon expediaient leur courrier, Revue Historique, 1937.
zellikle 59 s.daki tabloya bkz. (ayr basm), yazar bu hzlarn bildiimiz kadar dnemin en yksekleri
olduunu" sylemektedir. Bunlarn yksek fiyatlarna da bkz,,ihid., s. 29. Bizimkine yakn grler: Armando
Sapori, Studia di storia economica, 3. yay., 1955, s. 635-3C.
(',7) Frederic C.Lane, Andrea Barbarigo, merchant of Venice (1418-1449), 1944, s. 199 vd.
(6*) Perdinand Fried, Le tournant de l'economie mondiale. 1942, s. 67-68.
('">) bid.. s. 66-67.
() Tour du monde dun Sceptigue 1932, s. 37.
(?l) G.Botero, op. cit., II, s. 8 vd.
(7;) A.d.S. Venedik, Annali di Venezia, f 185, 26 Eyll 1578.
(71)
Limoges piskoposunun Loren kardinaline muhtras, 27 Temmuz 1560, L.Paris, Negociatiors... relatives au regne de Franois II. I, s. 49.
(74) ibid., s. 562, Limoges piskoposundan Loren kardinaline, 26 Eyll 1560.
(75)
Martin Philippson, Ein Ministerium unter PhiHpp II. Kardinal Granvella am Spanischen Hofe (1579
1586). 1895, s.76. '
(76) Memorie politche dal 1576 al 1586, Marciana, 7299, 18 Mart 1584 Che it Re di Spagna haveva molti
ministri che desiderano navit come il cardinale Granvella et don Joan di (Idiaquez...)
(77)
A.d.S. Venedik, Papadopoli, Codice 12,1" 26 v (1587) bu o dnemdeki bir istatistikiye gre Balyozun
mektuplarnn Istanbul-Cattoro yol ortalamasdr.
(7S) Londra, P.R.O., 30/25, 21, Venedik 14 Aralk 1686.
(7g) Floransa, Laurentiana, Ashb. 1484. "La retentione delle galee grosse della lllustrissime Signoria di

Venetia...
() Kesinlemeler ve Pegolottiye atflar, W.Heyd, op. cit., II. s. 120, dn. 3.
(*') 3 Temmuz 1561, B.N., Paris, Fr. 16103, f3 3v:/o tarditcon la quale caminano qua tutti i negotii" ,G.de
Nobili'den dke Madrid, 20 Mart 1566, A.d.S. Floransa, Mediceo 4898, f 41.
(*2) B.de Mendozadan J.de Idiaqueze Paris, 16 Temmuz 1587, A.N., K 1448.
(*') Lettere edile e inedite di Filippo Sassetti, haz. Ettore Marcucci, Floransa, 1855, s. 279.
(*J) Bu olaya ilikin olarak Simancasda ok sayda belge vardr: 2 Haziran 1576, K 1541; 3 Ekim 1576, K
1542, no.4A; 3 Ekim ibid., no.4; 8 Ekim 1576, ibid, no. 11; 12Ekim 1576, ibid., no. 15; 13 Ekim ibid.. no. 16; 14
Ekim, ibid., no. 17; 15 Ekim, ibid., no. 19; 17 Ekim, no.20; 18 Ekim, no.21; 18 Ekim, no.21; 21 Ekim, K 1542; 23
Ekim, no.30; 25 Eim, 30 Ekim, no.35; 18 Kasm, 19 Aralk 1576(no,64); Henri (de Navarre)den II. Felipeye
Agen, 3 Nisan 1577, 29 Nisan 1577 K 1543, no.38A; II. Felipeden M.de Vendomea, 8 Nisan 1577, K 1542,
no.62; 2 Temmuz no.52; 12 Temmuz, no.45; 2 Austos, K 1542; 4 Austos 1577. no.59, 12 Austos, no.61; 17
Austos, no.62; 19 Austo, no.69.
(') K.O. Mller, op. cit., s. 39. Sreler mektuplarn varlarndan itibaren hesaplanmlardr.
C6) J.G. da Slva, Strategie des affaires a Lisbonne entre 1595 et 1607, 1956, s. 92, levha V.
C7) Federigo Melis, Aspetti della vita economica medievale. 1962, s. 455 vdda XVI yy. sonunun problemini
incelemektedir. Bu XVI. yyda hi deimemitir.
(**) Bkz. yukarda.
C*) K.O. Mller, s. 49.
(,) Raguza Ar., Diversa di Cancellaria 131, f3 1-6.
(,l) B.Suarezden Simon Ruiz'e Floransa, 30Mart 1590, Archivio Ruiz, Archivio historico provincial,
Valladolid.
(w) Arringhe vare, Museo Correr 1999 (t.y.).
C') F.C. Lane, op. cit.. s. 101-113.
(,J) Bkz. yukarda dn.
() Hermann Van der Wee, op. cit.. II, s. 319 vd.
(,6) Museo Correr, Cicogna, 1933. P3 162 ve 162 v, 30 Temmuz 1602.
C*7) A.d.S. Venedik, Dispacci, Spagna, F.Morosiniden dogeye Madrid, 22 Eyll 1614.
(,JB) Diorio de Gregorio Martin de Guijo 1648-1664. haz, M.R. de Terreros, 1953, 2 cilt, c.II, s. 76. "Dou
Hindlere" doru olan uzun yolculuklara ilikin olarak Franois Pyrard XVIII. yyn banda yle yazmakta
dr: Goaya drt byk caraca geldi...; ve bunlar Lizbon'dan 5 tane olarak yola kmlard, fakat tekine ne

olduunu bilmiyorlard... Her caraca ya 1000 kii kadar insan bindirilmiti ve Goaya geldiklerinde herbirinde
300er kii ancak vard, stelik bunlarnda yars hastayd; Voyage de Franois Pyrard de Laval comenan sa
navigalion aux lndes orientales..., 1619, II, s. 385 (285, sic), baka bir yayndan ve biraz farkl terimlerle zikr.
Stefan Stasiak, Les lndes portugaises d ta fin du XVI' siecle d' apres laRelation du voyage fail Goa en 1546 par
Chrislophe Pawlowski, gentilhomme polonais, Lwow, 1926, s. 33, dn. 122. Ayrca bkz. Lusiades, V, 81-82.
() A.d.S. Mantova, A Gonzaga, Dizi E, Venezia 1431, Giovanni de Strigi'den Mantova Markisine
Venedik, 17 Mart 1464.
C) Huguette ve Pierre Chaunu, Seville e l'Atlanlique, III, s. 36.
(101) Geronimo de Valladolidden Simon Ruize Sevilla, 15 ubat 1563, zel Ariv, Valladolid.
(102)
Simancas, Consej y Junta de Hacienda, 46, Sevilla Duac ve konsllerinden S.M.ye Sevilla, 2 Temmuz
1562. '
(,03) Daha o tarihlerde Champagne fuarlar ve sonra da birok dierleri iin byledir, bkz. Robert Henri
Bautier, Les foires de Champagne, Recueils de la Societe Jean Bodin, V, La foire, 1953, s. 97-145.
(104)
M.Sanudo, op. cit., I, stun 959 (Mays I498)'da szn ettii, Mantova mektuplamalarnn iaret
ettikleri bu Sensa fuar, yabanc tccarlarn geliine yol amaktadr, A.d.S. Mantova, Venezia 1431, Strigiden
Markiye Venedik, 10 Mays 1461. Venedikli tarihiler belki bunu kmsemektedirler.
(105) Museo Correr Dona delle Rose 181 P 62, zornalier delgiro di bancon (Riallo) raporu, Giovan Balista
Perei (?), Haziran 1604: "el ilpiu delle volle non vi e un quatrino de contatC', quatrinoyu ok serbeste kuru
olarak evirdim.
C0') Corrado Marciani, Lettres de change aux foires de Lanciano, 1962.
(I07) Armando Sapori, op. cit., s. 443 vd. La fierta di Salerno del 1478 hakknda.
C0*) Giuseppe Mira, Lorganizzazione feristica nel quadro delleconomica della Bassa Lombarda alla
fine del Medio Evo e nelleta moderno Archivio storico lombardo, 1958.
(lw) Giulio Mandich, Istutizione delle fere veronesi( 1631-1635) e riorga nizzazione delle fiere bolzanne
Cullura Alcsina. 1947.
(1"') Robert Brunschvig, Coup doeil sur lhistoire des foires travers lIslam, Recueils de la Sociee Jean
Bodin, V, la foire, 1953, s. 58 ve 59.
('") J.Cvijic.op. cit., s. 196-197 ve Mehlan, Die grossen Balkanmessen inderTrkenzeit, Viertj. fr Soz.,
1938.
'
(ll:) Bkz. aada, dn. 122.
("') Virginia Rau, Subsidios para o estudo das feiras medievais portuguesas, 1943.
("4) Corrado Marciani, op. cit., s. 4.
(Il5) Francesco Contarininin yolculuu. Mays 1581, P.R.O., 30, 25, 157, P 66 v.
('"') A.d.S.. Napoli Sommaria Partium 566, P 216 v ve 217, 2 Eyll 1567.
(") A.d.S., Napoli Sommaria Partium 528, P 204.
(n<) Bir cins kk eritler.
('") Corrado Marciani, op. cit., s. 1 ve 9-10.
(:o) R.Gascon, op. cit., s. 284 Lyon Bel.Ar. BB 101, P 58.
(l21) Jacon van Klaveren, op. cit., s. 198 ve Historia Social de Espana, III, s. 351.
(I2;) Noel Salamon, La Campagne en Nouvelle Castille la fin du XVf siecle d apres les Relaciones
Topograficas, 1964, s. 119-120.
(l2iX J.Caro Baroja, Los moriscos del Reino de Granada. 1957, s. 95, dn. 198, Alcayceriann, ipeklerinin ve
kumalarnn, Bermudez de Pedraaya gre tasviri.
C24) M. Le Lannou, op. cit., s. 56.
C25) Ibid,, s. 13, Alberto della Marmora, Voyage en Sardaigne ou description physiqueel politiquede cette ile,
2. yay., 3 cilt. Paris ve Torino, 1839-1860a gre.
(l2li) Miguel Battlori, Ensenyament i fnances a fa Sardenya cincentista, Hispanic Studes in Honour of I
Gonzales Llubera, Oxford, 1959, ayr basm, s. 4 ve 5.
C2') J. Albitreccia. in, P. Leca. Guide..., s. 16.
(I2I<) A. Marcelli, Intorno al cosidetto..., s. 415-416, Aralk 1573.
C29) A.P. Filippini, lstoria di Corsica, 1. yay. Tornon, 1594, 1 cilt; 2. yay, Piza, 1827-1831,5 cilt; Kitap XII,
cilt 5, s. 382, zikr.. F. Boblandi, op. cit., s. 70, dn. 9.
(I3) Hans Hochholzer. Kulturgeographie Siziliens, Geogr, Zeitschr., 1935, s. 290.
C31) E. Alberi, op. cit., II, V, s. 477, 1574.
C32) Ignacio de Asso, op. cit., s. 53-58.
("') Bunlar hk. J. Ortega Rubio'nun genel kitab, Relaciones topograficas de Espana, 1918 ve zellikle
Guadalajara eyaletine ilikin yaynlar (J.C. Garcia ve M. Villamil, 1903-1915) ve Cuenca diyakozluuna ait
olanlar (P..I. Zarcos Cueva. 1927). Bunlara Carmelo Vinas y Mey ve Ramn Pazn nemli yaynlar eklenmeli
dir, Relaciones de lospueblos de Espana ordenadas por Felipe III, Madrid, 1950; II, Toledo, 1951; III.Toledo,
1963. Noel Saloman, op, n/.in btn iin bkz. yukarda, dn. 122
C34) Jesus Garcia Fernandez, Aspecos del paisaje agrario de Caslilla la Vieja, 1963, s. 4 vd.
(IJ!) E. Alberi, op. cit., I. III, s. 267.
O Tommaso Albert. Viaggio a Costantinopoli, 1609-1621, Bologna, 1889, s.6.

(l!7) Bulgar lkesi hk., I. Sazakov, op. cit., s. 212.

() Op. cit.. s. 201 Aa yukar bir yzyl sonra Tavernier unlar kaydetmek! edir; Belgradda ayn bolluk:
14 kii iin gnde 2 ek (ama hayat gene de pahallanm olmaldr, ekmek, arap, et, hepsi mkemmeldir "ve
bu kentte hemen hemen hie alnmaktadr"). Historie generale des voyages de John Green. ev. ve devam Abbe
Prevost, X, s. 118.
(Ijg) Fabio Canal'den Onlar Meclisine, Spalato 21 Ocak 1582, A.d.S., Venedik, Lettere ai Capi del
Consiglio dei Dieci, Busta 281, f 67.
(I40) Bkz. yukarda.
(m) Leopold Chatenay, Vie de Jacques Esprinchard Rochelais et Journal de ses voyagesau XVT siecle, 1957,
s. 148: Yolcular "Polonya hanlarna... yataklarn..., hatta etlerini, ieceklerini ve mumlarn getirmek
zorundadrlar.
(I4-) G. Antonio Venier'den Doge'ye Rouen, 23 ubat 1532, B.N., Paris, Ital; 1714, f 189, kopya; ayrca
bkz. M. Sanudo, op cit., col. 244-245, 15 Nisan 1532.
C4') John Buchan. Oliver Cromwell, Londra, 1934, s. 22.
C44) P. Boissonnade, "Le mouvement commercial entre la France et les Iles Brittaniques au XVI'' siecle",
Revue Histonque, Mays-Eyll. 1920.
(I45) Bkz. yukarda.
(l4h) Col. <lc doc. ined. del Archivio General dela Corona de Aragon, C.XXXIX, s. 281; Ignacio de Asso, op.
cit., s. 384; Alays Schulte, op. cit., I, s. 308 vd.
(I47) Ignacio de Asso. op. cit., s. 57-58.
C48) bid., s. 263.
(iM) XVI. yy.da bile Jucada ynl kuma imalat, I.de Asso, op. cit., s. 208.
(I5) F. Belda y Perez de Nueros. Felipe 11, op. cit., s.30 vd.
(s) Laszlo Makkai, "Die Entstehung des gesselschaftlischen Bass des Absolutismus in den Landern der
sterreichen Habsburger", Etudes historiques, yay. Commission Nationale des Historiens Hongrois, 1960,1,s.
627-668.
~
'
r2) Giuseppe Parenti. Prime ricerche sulla rivoluzione dei prezzi in Firenze. 1939. zellikle s. 76. Floransa
iae alan normal olarak 30 milgila'dan fazla deildir. Bazen de azdr, s. 94.
(I5J) A.d.S., Floransa Mise. Mediceo 51.
(IM) B. Bennassar, op. cit., ve zellikle 2. Bl., Ay. II, Les moyens de leconomie (daktilo)
(l5S)
Ve bu 1444'den beri. A.d.S. Venedik, Natatorio di Collegio, 8, f 1, 10 Temuz 1444: kayklar

"barchiele". "venunt Venetias cum caseo, avis de Casali Maiori, Besillo el aliis locis Lombardie..."
C56) Museo Correr. Dona delle Rose, 451.
(IS7) Alberto Tenenti. Cristoforo da Canal, 1962, s. 176.
(I5I<) J.A. Han Houtte, "Bruges et Anvers marehes nationaux ou internationaux du XIV'au VXI'siecle?"
Revue de Nord, 1952.
O Sk sk iktibas edilen. Venedik tarihinin klasik metinlerinen biri, Bilanci Generali, 1912, c.I, kitap I, s.
577 vd.
(1M)) Corrado Barbagallo, Storia Universale, III, 1935, s. 1107.
(l<1) A.d.S. Mantova, A Gonzaga, B. 1431, Johannes de Strigysden Markiye Venedik, 16 Mays 1472 ve
izleyen mektuplar.
(I6-) ibid., ayn kiiden ayn kiiye, 6 Haziran 1572.
C6') A.S.V. Venedik, Brera 51, Cronaca Veneta, f 105 v, 1 Mart 1448. Tana iin, 22 Mays 1453, A.d.S.
Venedik, Senato Mar, 4, f 181. 28 Mart 1460da atanan bir Consut Tane" daha, ibid., 6, f 163; Kefeden alnan
dii kleler!. ticaret hk. dnceler, 2 Temmuz 1474, A.d.S., Mantova, A Gonzaga, Dizi E. Levante e Corte
Ottomana. 795.
(IW) A. Guidoniden Modena dkne Venedik, 12 Eyll 1489, A.d.S., Modena, Venezia VII-54, II-8.
Bunlar sylenti rakamlardr. skenderiye ve Beyrut kadrgalar iin, bir mektup Venediklilere gre dnte 2
milyon dkadan sz etmektedir (secundo loro), Giovanni di Strigiden Mantova markisine Venedik, 28 ubat
1471, A.d.S., Mantova, Dizi E, Venezia B 143.
(1 h5) M. Sanudo, op. cit., I, col 734.
C66) bid., I, 885-86 Erkek elbiselerinin lksji hk. Senato Terra, 15, P 88 v ve 87, 7 Ocak 1506; sofra
arlklar hk., ibid., f 42. 21 Kasm 1504; kadn tuvaletlerinin lksne kar, ibid., f 190 ve 191 4 Ocak 1509,
lenlere kar, M. Sanudo, op. cit., I, col. 822. Fakat Sanudo Venedik lenlerinde tatt muhteem yemekleri
zevkle sralamaktadr.
(lh7) A.d.S., Venedik, Senato Mar, II, f 126, 21 ubat 1446.
("*) Bkz. yukarda.
(i69) jacobo di Capodan Ferrare Markisine Cenova, 31 Mays 1522, A.d.S., Mantova, A Gonzaga, Dizi E,
Cenova 758. Tebaldiden Modena dkne Venedik, 8 Haziran 1522, A.d.S., Modena, Venezia 15-77, VI, 67.
(l7) Jean dAuton, Chronique, I, s. 55, 1499 et ny avoit neGuelfe neGibelin quipour l'heurenefussent bons
Franois...". Milano ele geirilmitir.
(m) Federico Chabod, "Stipendi nominali e busta paga effetiva dei funzionari deli amministrazione
milanese alla fine del cinauencento, Misceiianea in onore di Roberto Cessi, Roma, 1958, s. 187-363.

(I72) F. Braudel, Les Espagnols et lAfrique du Nord de 1492 1577, Revue Africaine, 1928.
C73) izleyen tablolara bkz.: Berberistan yolculuklar 1525de kesilmilerdir; Jacques de Mas Latrie, Traites
de Paix el de commerce, 1868, s. 273 (22 Mays 1518); ayn ekilde, Berberistan ile ticaretin bozulmas hk., M.
Sanudo, op. cit.. XXV, col. 338.
(I74) Bkz. aada.
C75) Museo Correr, Dona delle Rose. 26, P 191 ve 194 (1588). Karlatrma olarak, 6 Temmuz 1671,
Marciana VII, MCCXVIII, 18. Zecca 1 milyon dkalktan fazla sikke basmtr.
C76) Clemens Bauer, op. cit., s. 151, dn. 47., s. 48.
C77) A.d.S.. Napoli Sommaria Portium, 591, P 225-235, 22 Aralk 1569.
C7") Bouches-du-Rhone ar. IX B 171, P 6 v, Cezayir 7 Mays 1579.
(,79) 1605'de 6 milyon dka; 1609da 9 milyon dka Deposito Grandc de la Zecca kasalarnda bulunmakta
dr. Bu konuda Senato Zecca ynlar arasnda ok sayda atf bulunmaktadr. F.Braudel, in. La civila
veneziana del Rinascimento, Fondazione Giorgio Cini, 1958, s. 101.
O Bkz. yukarda.
(m} Eer kesin olmayan bir metni doru yorumluyorsam belki 1575-1580den itibaren, Museo Correr
sarraflar tarafndan sokulan kambiyo ve yeniden kambiyo, bu yabanc tccarlarn per il pi fiorentini".
C82) E. Magatti, "II mercato monetaria veneziano aile fine del seculo XVI, Archivio Veneto, 1914, s.
289-92.
C*5) Museo Correr Dona delle Rose, 42 P 27 v (t.y., XVI, yym sonu).
(IM) bid,, 181, P 61 ve 65 v, sz konusu olan "zornaldeziri den bir paradr toplam tutar: 2.979.090dka
ve 17 denari. Bir baka defter, soruturmacya denildiine gre, kambiyo dkmn che non giranon yani
"secchi sunmaktadr.
(l*5) Toskanaya tahsis edilen ve hazrlanmakta olan Maurice Carmonann almasnn iln ettii budur.
e*6) A. Monteil, Histoire des Franais, VII, s. 424-25de XV. yyda bir Floransal tccara ait u szler
aktarlmaktadr: "Fransz tccarlar, siz ikinci el satclarn perakendecilerinden baka birey deilsiniz
C*7) Bkz. yukarda dn. 232.
C88) Ruggiero Romano Tra XVI e XVII secolo. Una crisieconomica: 1619-1622 RivistaStorica Italiano,
1962. s. 480-531 ve Encore la crise de 1619-1622. Aunales E.S.C.. .1964, s. 31-37.
C*1') BaltasarSuarezden Simon Ruize Floransa, 150cak 1590''Certo es gente que les parece todo el mundo
es poco para barcarle" Archivio Provincial, Valladolid.
(I90)
Bu kutupsal" aratrma konusunda Federigo Melisin mkemmel sahifelerini iaret edelim, II
commercio transatlantico di una campagnia fiorentna stabilitataasivigliaapochi anni dalle impresedi Cortes
e Pizarro, V. Congreso de historia de la Corona de Aragon, 1954, zellikle, s. 183 vd. Meslekdamz birinci XVI.
yyda dnyann merkezi olan Floransada olduunu dnmektedir. Ama niin Lyon olmasn? Felipe Ruiz
Martin ve J.Gentil da Silvann yaynlanmam almalarn da hatrlatalm.
(m) Bkz. aada.
(') A.d.S. Cenova Materie politche, privilegi concessioni, trattati diversi et negoziazioni 15-2734 no.67.
Trattato di commercio stipulato tra il Soltao Hacmet Han, Imperatore degli Ottomani e la Republica di
Genova.
(193)
Osmanl mparatorluunun nfusuna ilikin tm sorunlar mer Ltf Barkan ve rencileri tarafn
dan yenilenmilerdir. XVI. yy. Trk nfus saymlarna ilikin belgelerin ayklanmas konusundaki muazzam
aba
sonularna
yaklamaktadr.
stanbuldaki
meslekdamzn
sevimlilii
sayesinde,
ikinci
cildin
12-13
sahifelerindeki haritann zetledii, henz yaynlanmam sonular kullanabildim. Bu aratrmalarn yn ve
aamalar konusunda bkz; mer Ltf Barkan, La Mediterranee de F.Braudel, Annales E.S.C., 1954,
Quelques observations sur lorganisation economique et sociale des viles ottomanes des XVI' et XVII'
siecles, Recueils de la Societe, Jean Bodin, VIII, La Vile, 1. Ks., 1955, s. 289 vd. Bu incelemelere Prof. Barkann
lEcole des Hautes Etudesdeki derslerinin (1963) daktilo zetini eklemek uygun olacaktr.
(194)
Bu konuda en iyi btnsel sunum hal Julis Belochun makalesi olarak kalmaya devam etmektedir,
Die Bevlkerung Europas zur zeit der Renaissance, zeitschr. fr socialwissenschaft, III, 1900; talya iin bu
makale byk Alman tarihisinin sonuncu eseriyle tamamlanacaktr, Bewlkerungsgeschichte Italiens, c.I,
1937; c.II, 1939; c.III, 1961. Fransa iin Levasseur'n eski eseri ikme edilememitir. Lapopulation franaise,
1889-1892. Portekiz iin, Lucio de Azevedo ve dier Portekizli tarihiler bir milyonluk bir nfus kabul
etmektedirler, bkz.: G.Freyre, Casa Grande, 1946, s. 166; R. Konetzke, op. cit., s. 271. ok tartmal olan
spanya rnei hk Konrad Haebler, Die wirtschaflliche Blte Spaniens, 1888 (eletirilebilir ve J.Belochun
makalesinde yetersiz bir ekilde eletirilen bir eser); Albert Girard, Le chiffre de la population de lEspagne
dans les temsp modernes". rev. et Hist. Moderne, 1928 adl eser kesin, iyi haber alan fakat sonular itibariyle
tartlabilir niteliktedir; ayn yazar, La repartition de la population en Espagne, dans les temps modernes,
Rev, dHs econ. et sociale, 1929, s. 347-362. Fuentes Martinez, Despoblacidn y repoblacidn de Espana (1482
1920) Madrid, 1929 adl kitabn belirleyici deerine inanmyorum, spanya'nn Katolik Krallar dnemindeki
nfusu, bana ar tahmin edilmi gibi gelmektedir. Vecinos'a ilikin zor soru konusunda, 4,5 katsays tpk
J.Belochda da olduu gibi bana doru veya en azndan dorulanabilir olarak gzkmektedir. XVI. yy. sonu
iin 8 milyon rakam, Fuentez Martinezin durduu noktadaki rakamdr. Tek bir Kastilya iin, Tomas
Gonzalesin tablo haline getirdiim klasik rakamlarna baklmaldr. Simancas E 166da Consulta delConsejo
de guerra sobre la introduccion de la milicia de 30 U hombres en estosreynos, 13 Ocak 1589, kopya bir belge

buldum. Kastilya krallklarnn nfusu bu belgede 1,5 milyon vecinos, yani 4,5 katsay ile 6.750.000 kii olarak
tahmin edilmitir. R.Konetzke, op. cit., s.'260-61'deki saylar ok dktr.
Btn nfus hesaplamalarnda, taban pek salam deildir. Bunlar ancak, pek dikkat edilmeyen G.Botero
nun rakamlar kadar bir deere sahiptirler, op. cit., II, a, s. 64-65 (talya 9 milyondan az, Fransa 15,Sicilya 1,3,
Almanya 10, ngiltere 3, talyada Ispanyadan daha fazla). A.G. Botero, Dell'isole, s. 62 ve 79, buradan iki
rakam daha alyorum: Korsika, 75.000 kii, Kbrs, 160.000 kii ve biri kalabalktan (II, 119), dieri insan
azlndan zdrap eken Hristiyanlk ile slamiyet arasndaki ztl.
Tehlike eskinin iyi gnleri konusundaki abartl tahminlerden gelmektedir, tpk A.Fanfaninin (Saggi, s.
135) S. Puglieseye kar bunu XV yy. Milano rnei iin gsterdii gibi ve Katolik krallar dnemi iin olduu
gibi. te yandan saymlar mali saymlardr, K.J. Beloch bunu iyi sylemitir, ama toplamalarna devam
etmemitir. Ve geriye hile kalmaktadr: 1613e doru, Antonio Serra, Breve trattatodele cause chepossonofar
abondare li Regni doro e argenlo... con applicatione al regno di Napoli, Napoli, 1613, s. 38de "giudicado att'in
grosso Napolide 1 milyon con li franchi e fraudali hanenin olduunu dnmektedir.
(I95) Konrad Olbricht, Die Vergrosstadterung des Abendlandeszu Beginndes Dreissigjahrigen Krieges",
pel. Mil., 1939, s. 349, bibliyografya ve bir harita ile birlikte.
(iw) Eer j,jarj blmlemeler veya sipahi ile kreki toplanmasna ait saylar karlatrlacak olursa. Bu
noktada, Anadoluda 478.000 Yunanistanda 358.000 hane kreki hanesiydiler, 1594, E.Alberi,op. cit., III, V,
s. 402, Matteo Zanenin muhtras. stanbul, Avissi, 6-26 ubat 1591, A.N.K 1675de 1 milyon haneden
bahsedilmektedir, ama acaba Yunanistanda m, yoksa Asya ve Yunanistanda m?
C97) Asl Kuzey Afrikaya ilikin olarak krlemesine (fakat bu lkenin XVI. yyda ok etkilendiini
tekrarlyorum) olarak Msr iin maksimuma benzeyen XIX. yzyl ba rakamlarm ancak: Richardet Quetin,
Guide en Orient, 1852, s. 303 (2.213.015). Acaba Msr, Kuzey Afrika eitliini kurmak hatal mdr? 1830da
sadece Cezayir iin, ama salam kantlar olmakszn, 2 milyonluk bir nfustan sz edilmektedir, oransal bir
hesap toplam olarak 4 veya 5 milyon verecektir, J.C. Russell, Late ancient and medieval population, The
American Philosophical Society, Haziran 1958, s. 13 lde Kuzey Afrika nfusu iin, Eliede la Primaudaie, in. Rev.
Africaine, 1877de yaynlanan rakamlardan hareketle 3,5 milyonluk bir say nermektedir (bir milyonu Tunus
iin).
C98) Bu rakamlar Adolphe Landry, Traite de demographie, 1945, s. 57den alnmtr.
C'19) Richard ve Quetin, Guidede verilen rakamlarn ok stnde, ben bunlar ok yaklak bir hesaplama
iin kullandm, 50 yerine 40 civarnda.
(20) A. Landry, op. cit. ve Vidal de la Blache ve Gallois, Geogr. niverselle'in eitli ciltlerine gre.
(2I) Art. cit., s. 193.
(202) J. Beloch, Bevlkerungsgesehichte, I, s. 234. Eski makalede verilen rakam 54d.
(203) bid. s. 235.
(2M) J. Beloch, III, s. 379 vd.
(205)
J. Beloch toplam Fransz nfusunu bytmtr, art. cit., s. 783. Buna ilikin btn tahminler ok
rastlantsal kalmaktadrlar.
(20ft) bid
(207) Vitorino Magalhaes Godinho, Historia economica, e social de expansao portuguesa, 1947, s. 145 vd.
(20#) Art. cit., s. 193, Osmanl mparatorluu 20-22 milyon (F.Braudelin rakamlar) deil de, 30 hatta
belki 35 milyon nfusa sahiptir
(209) Op. cit., II a, s. 64-65.
(21) B M. Mss. Add. 18287, Ps. 5633.
(2') Paragrafn zikrettiklerinin kysnda birka not ve atf, Trkiyede desenigrandissimi" E.Alberi, op.
cit., 111, III, s. 387 (1594); XV. yyda Kuzey Afrikada vahi hayvanlar, R. Brunschwig, op. cit., I, s. 267;
Suriyede bo alanlar, G. Berchet, op. cit., s. 60(16 Nisan 1574, lkenin 8/10u botur); 1. de asso,op. cit., s. 176;
Actas de tas Cortes..., I, s. 312-313 (1548), G. Botero, op. cit., s. 35, Provencehk.;G. Niemeyer.op. cit., s. 51,57,
62 (Andaluya llerinin Haritalar, 1767); C. Bernaldo de Quirs, Los reyes y la colonizacin interior de Espana
desde el siglo XVI al XIX, Madrid, 1929; Marc Bloch, Les paysages agraires: essai de mise au point, Ann.
dhist. ec. et soc.. Mays, 1935, s. 47; Arque, op. cit., s. 172, Albitreccia,op. cit., s. 18. "Montesy losdespobladas"
yoluyla Toledoya ulaan u mhtedi, Toledo Enkizisyonu, L 191, no. 1, zikr.: F. Rodriguez Marin, El
ingeniosa Don Quijote, 1916, IV, s. 99, dn.7.
(212) A. Sieg Fried, op. cit., s. 106. Jules Sion, France mediterraneene, s. 159 vd.
(2I) Francesco Guicciardini, Diario del viaggio in Spagna, Floransa, 1932,s. 79, benzeri kaytlar, s. 54, 55,
56.
'
(2IJ) Op. cit., s. 5 v.
(215) Davity, Les estats, empires et principautez du monde, Paris, 1617, s. 141.
(216) I.de Asso, op. cit. s. 180 vd.
(217) Op. cit., s. 232.
(21) Fortunato de Almedia, Historia de Portugal, III, s. 243-242.
(219) B.M. Sloane, 1572, f 48 v, 1633 (Haziran veya Temmuz).
(22) Louis Gachon, in, Vouvelles Litteraires, 10 ubat 1940.
(221) Roger Livet, op. cit., zellikle s. 428.
(222) Op. cit., I, s. 138-139.

491

(223) Afrikal Leon, op. cit., II, s. 308 vd.

(224) Le loyal serviteur, s. 2.
(225)
Korsikadaki vahi hayvanlar hk., Giuseppe Micheli, Lettere di Mons. Bernardi (1569)", Arch. st. di
Corsica, 1926, s. 187.
(226)
Fernand Braudel,Dans lEspagne de Charles Quint et de Philippe U,Anna!es E.S.C., 1951. Segovia
ve Prado iin, Eyll 1581, P.R.O. 30.25.57, P 87.
(227) Carmelo Vinas ve Ramon Paz, op. cit., II, s. 90, Menasalbasda los mas animales que hay son zorras y
lobos, V. Carlos 1534 Martnda Toledo evresinde 4 veya 5 gn avlanmtr, havendo morto et porciet tupi".
A.d.S., Mantova Spagna 587, Gio: Agnellodan markiye Toledo, 3 Nisan 1534.
(228)
1597 Austosunda bylece 4 gn kurt avuna kmtr, A.d.S. Cenova Spagna 12,CesareGiustiniado
dan Cenova Signoriasna Madrid, 7 Austos 1596.
(229) M. Aleman, Guzman de Alfarache, I, 1 .Bl. VIII, s. 140.
(23) Cezayir G.Gsinin elyazmas, P 13, 1574e doru.
(231) Pedro de Medina, op. cit., s. 172.
(232) B.N., Floransa, Capponi Codice, V, P 343 v-344 (Tunusun zaptnn muhtras).
(233) Alonso de la Cuevadan II. Felipeye La Goullete, 16 Mays 1561, Simancas E 486.
(234) G.Botero, op. cit., I, s. 185; daha da iyisi, Diego Suaret, op. cit., s. 45, 49, 50.
(235) Op. cit., s. 77.
(236) Decameron, III. yk.
(23?) Op. cit., III, s. 337.
(238) Quiqueran de Beaujeu, La Provence louee, Lyon, 1614, s. 221, 225, 226, 261.
(239) P. Benoit, op. cit., s. 180.
(24) P. Lescalopier, op. cit., s. 27.
(241) Op. cit., s. 21 vd.
(242) Belon du Mans, 135.
(243) Ibid
(244) Op. cit., II, 31.
(245) Lo que paresce AvusturyalI Don Juana Messina, 4 Aralk 1571, Simancas E 113.
(246)
F. Braudel, La demographie et les dimensions des sciences de llomme, Annales E.S.C., MaysHaziran 1960 ve zellikle s. 497.
(247)
Rene Grandamynin kant denemesine bkz., La grande regression, hypothese sur levolution des prix
reels de 1375 1875 in, Jean Fourastie, op. cit., 13. dizi, Paris, 1964, s. 3-58.
(248) Bkz. aada II. cilt.
(249) Edouard Barater. La demographie provenale du XIIIauXVT siecle, 1961, s. 121. Bu ykselme ve telafi
Roger Livet, op. cit., s. 147-148de de kendi hesabna aklanmaktadr.
(25) Op. cit., 2. ks Ay. II.
(251) J. Nadal ve E. Giralt, La populaton catalane de 1553 a 1717, 1960, s. 198.
(22) Henri Lapeyre, Geographie de l'Espagne morisque, 1959, s. 29, 30.
(253) Toms Gonzles, Censo de la poblacion de las provincias y partidos de la Coronadela Castillaenelsiglo
XVI, 1829.
(254)
zellikle Granada krallna ilikin olarak. Bylece tablonun son rakamn dzelttik: 71.904 deil de
48.021 vecinos. Bu dzeltme Felipe Ruiz Martin ve Alvaro Castillo Pintadonun yaynlanacak almalaryla
dorulanacaktr.
(255) Bkz. aada dn 312 ve 313.
(256) CODOIN, XIII, s. 529-530.
(257) Simancas E 166, P 13 Ocak 1589.
(258) Sevilla iin, Simancas Expendientes de Hacienda, 170.
(259) Op. cit., 43-44.
(26) Pierre Chaunu, op. cit., I, s. 247 vd.
(261) Alvaro Castilo Pintadonun srmekte olan almalarna gre.
(262)
Kari Julius Beloch 1929da lmtr, BevlkerungsgeschichteItaliensi cilttir. I, 1937; II, 1940; III,
1961.
(263) Beloch, op. cit., 1, 152.
(264) bid. 215.
(265) Bu ayn saym Simancas, S.P. Napoli, 268de buldum, ama tarihi 1652 idi.
(2) Beloch, op. cit., III, 352.
(267) ve (268) bid. s. 351. Floransa ve Toskana iin 1561 de 870.000, Vicenzo Fedcli, Relatione di sua
ambasciata in Firenze nell'anno 1561, P 15, Marciana.
(2'") Daniele Beltrami, Storia della populazione di Venezia dal secolo XVI alla caduta della Republica, 1954, s.
69-70.
(27) K.J. Beloch, op. cit., III, s. 352de 1557 iin 1.863.000 ve 1620 iin 1.821.140 rakamn vermektedir. Ve
(art. cit., 178) 1548 iin de 1.650.000.

(2?l) Francesco Corridore, Storia documentata della populazone di Sardegna, 1902, 2. yay., s. 12.
(272) bid.. s. 19-20.
(273) K.J. Beloch, op. cit., III, 352.
(274) mer Ltf Barkan, ar. cit., s 191-193.
(275) bid,, tablo I, s. 292.
(276) K.J. Beloch, ar. cit., s. 767.
(277) Carmelo Vinas ve Ramon Paz, Relaciones des los pueblos de Espana ordenados por Felipe II, Reino de
Toledo, II. Ks., c. 2, Madrid, 1963, s. 767.
(27R) bid., passim ve II, s. 299.
(279) Luca Michiel, A.d.S. Venedik, Relazioni B 63, P 286 verso.
(2m) eitli edisyonlar. G. Garcia Mercadaln kullanl derlemesi, Viajes de extranjeros por Espana y
Portugal. c.I, 1952. s. 259-305; Viaje del noble bohemio Leon de Rosmithal de Blatina por Espanay Portugal hecho
del ano 1465 a 146 7.
(2I") Alonso de Herrera, Libro de Agricultura, 1513, zellikle P 3, v ve P 5.
(2*2) Baka edisyonlar 1539, 1598, 1620deki (Madrid), B.N. Paris. Res. 379.
(2I) talyada buday fiyatlarndaki gl dalgalanmalar 1550-1602 dnemine karakterini vermilerdir,
Dante Zanetti, Problemi alimentari di una economia preindustriale, 1964, s. 93.
(24) Bartholome Bennassar, zikr. baslmam tez, VIII. Bl., Les hommes du siecle.
(2I ) Guilhermo Herrero Martinez de Azcoitia, La poblacion palentina en los siglos XVI y XVII, 1961.
I286) Giuseppe Aleati, La popolazione di Pavia durante il dominio spagnuolo, 1957.
(2*7) Athos Bellettim, La popolazione di Bologna del secolo XV all'unificazione italiana, 1961.
(-") Ruggiero Romano, et. al., Les prix Udine, yaynlanmam alma.
I2*9) D. Beltrami, op. cit., bkz. yukarda dn. 269.
( 2,) Earl J. Hamilton, The declineofSpain, The Economic History Reviev;, 2 Mays 1938, s. 169, 171, 177.
(291) bid., s. 177. Andaluvada 1560-1570, 1599, 1600, 1648-1649, 1677 salgnlar, G. Niemeyer, op. cit., s.
51.
(2,:) R. Romano, et. al, op. cit.
(-''') 38 nolu grafie bkz.
(294) zleyen btn ayrntlar B.Bennassar, op. nV .den alnmtr.
(-') G. Herrero Martinez de Azcoitia, op. cit., s. 39. 1599dan sonra, vebann ertesinde katsaylar hzla
binde 50nin tesine, hatta 60a, maksimum olarak da 66,87ye kmtr.
i-'- Yzdeler Athos Bellettim, op. cit., s. 136ya gre.
I2') B. Bennassar, op. cit.'t gre.
(2,) Relacionesm btn hk. bkz. N.Saloman, op. cit., yukarda, dn. 122.
(2) Fi kaybedilmitir.
(imi) Correr, Dona delle Rose 192.
('"') Sanudo, op. cit., XI, 25, stanbul, 24 Austos 1525. Correr Dona delle Rose 21 (1542), A.d.S. Venedik.
Consdei X. Lettere B 285 P88, Kandiye, 30 Eyll 1557, Dk, kaptan vedanmanlardan Onlara, Girit nfusu
ok artmtr. Correr 1586; P.D. 975, 1636.
(02) Athos Bellettini, op. cit., s. 9, dn 9. 1596da Bologna nfusu, Galiani. Cronaca di Bologna (Marciana
6114, c II1-5) 58.941 olmaldr; bunun dalm; 4.651 din mensubu kadn ve erkek, 15.595 erkek, 18.079 kadn,
7.626 erkek ocuk, 6.166 kz ocuk, 2.760 uak, 4.064 hizmeti.
(") Op. cit., s. 80 vd.
(104)
31 Ocak I492de Sicilya'dan (kararnamenin uygulanmas 18 Eyll, 18 Aralk); 1539da Napoliden,
Giovanni de Giovanni,Lebraismo delta Sicilia, Palermo, 1748, in-8,424s. ve zellikle Felipe Ruiz Martin, La
expulsion de los Judlos del Reino de Napoles".Hispania. c. XXXV, 1952; Leon Poliakov, les banchierijui/s el le
Saint-Siege du XIIf au XV1T siecle. 1965.
(05) G. Pariset, L'Etat et les Eglises de la Prusse sous Frederic-Guillaume I " 1897, s. 785.
(") Bkz. ileride dn. 127-128, bu rakamlarn ar olmad anlamna gelmez.
(07) G. Rovell, Storia dt Como, 1803, III, 2, s. 116-117, 145-147, zikr., A. Fanfani, op. cit., s. 146.
(0*) F. Borlandi, Per la storia della popolazione delta Corsica, 1940, s. 66,67, 71,74,82; zikr. A. Fanfani,op.
cit., s. 146.
(m) U. Forti, Storia delta tecnica italiana, 1940.
(3I) ngilterede bile, A. Fanfani, s. 146.
(3M) 1550den itibaren ortaya kan Nevers fayanslarnn kkeninde yer almaktadr. Louis Gueneau,
Lorganisation du travail Nevers aux XVIT el XVI1T siecles, 1919, s. 295.
(3I2)
talyanlarn dnyaya yaylmalar hk. muazzam bir basl ve baslmam belge yn. Bunlarn arl
biri Lizbon ynne olanlar iin, Peragollo, Mise, di s. ilal, 1944, dieri de Cenevre ynne olanlar iin, Pascal,
Da Lucca a Ginevra", Rivisla slorica italiana, 1932 iki dikkat ekici aratrmaya baklarak anlalabilir.
Askerlerin g konusunda aratrma yaplmas gerekmektedir; Comaschiler ve Val di Tessino halknn Barok
sanattaki rolleri hk , J. Burckhardt, Die Renaissance, op. cit.-, s. 16-17de daha nce zikredilen farkna varlar;
talyan mimar-mhendisler hk, Douais, op. cit., II, 110 vs.,de Jean-Baptiste Toriello rneine veya indekste
Fratin adna bkz.

(3I3) VVilhelmy, in, Geographische Zeitschrift, 1940, s. 209.

(3M) B M. Add. 18287.
(315) G. Nadal ve E. Giralt, La population catalane de 1553 1717, 1960.
(316)
A.N., K 1690, F. de Beaumontdan mparatorieye Perpignan, 20 Austos 1536 ."Esta villa estallena
de franceses que son muchos mas que los naturales". Ayn haber (B.M. Add. 28368 P 23 v), F de Salablanca
dan S.Mne, Madrid, 16 Haziran 1575: Perpignan nfusunu kaydetmektedir y son lodos genle pobre y gran

par te dellos franceses".

(3I?) Voyage de Barthelemy Joly en Espagne, 1603-1604 yay. L.Barrau Dhigo, RevueHispanique, 1909,
ayr basm, s. 29.
C'*) bid, s. 21, 29.
O1') bid.. s. 21, 29.
(32) Lttr e gavachet spanyolca gavacho'dan getirmektedir, sorun bir anda zlmemitir.
(321) Voyage de Barthelemy Joly, s. 82.
(32-) bid. '
(323) bid.
(32) bid.
(J25) T.Halperin Donghi, Les Morisques du Royaume de Valence au XVI' siecle, AnnalesE.S.C., 1956,s.
164.
'

(326) Ernest Schafer, Geschichte des Spanischen Protestantismus, 2. cilt, 1902, c.II, s. 137-139.
(327) J. Nadal ve E. Giralt, op. cit., s. 198.
(328) P.de Marca, Histoire du Bearn, 1640, s. 256-257, zikr. Henri Cavailles, La viepastorale el agricole dans
les Pyrenees des Gaves de lAdour et des Nestes, Bordeaux, 1932, s. 137-38.
(329) Response de Jean Bodin M.de Malestroict, ed. Henri Hauser, op. cit., s. 14.
(30) Bkz. yukarda bl.III.
(331) La Mediterranee.... I. yay., s. 342 vd.
(332) F. Braudel ve R. Romano, Navires e! marchandises Ventree du port de Livourne, s. 101. Bu cinsten
yzlerce bilgi iln edilmeyi haketmektedir: Napoli araplarnn extra regnum ihracnn 1563-1566 ortalamas,
vinilatini, busti 23.667, vini grechi dulci et mangiaguerra, 2.319 busti (Sommaria Consultationum 2, f 223, 2
Ekim 1567) -her yl Apuliada ortalama olarak 80.000 rubii civarnda yn satlmaktadr ibid., f 75, 8 Austos
1564- Fransz Dou Akdeniz ticareti XVII. yy. banda Savary tarafndan 30 milyon livre olarak tahmin
edilmiken, 1624de yar yarya yarya azalmtr, E. Fagniez, op. cit., s. 324 -baz Cenevizli byk tccarlarn
servetleri: oununki 500.000 dkay amaktadr ve Tomaso Marino. AdamoCenturione gibilerininki ise
hemen hemen milyona ulamaktadr, Museo Correr Cicogna..., P 2 ve 2 v- spanya kralnn 1572deki toplam
geliri 11 milyon altndr, Marciana 8360 CVII1-3, P 11 v XV. yy.nn sonunda Avrupada tedavldeki para: 1
milyar (livre), P.Raveau, LAgricultureet les classespaysannes, 1926, s.II, dn. 1 (ne yazk ki, birim ak bir ekilde
belirtilmemitir).
(J33) A.d S., Napoli Sommaria Consultationum, 1, P 216, 28 Nisan 1559.
() Okuyucunun, baka herhangi bir aklama olmakszn, yaklak hesaplarmzn dka cinsinden ifade
edilmeleri karsnda aknla dmemesi gerekir. Venedik, Cenova, Floransa, spanya, Napoli dukalar
bulunmaktadr... Herbirinin zel ve geici deeri vardr. Bu dkalarn hepsi er veya ge, muhasebe sikkesi
haline gelmilerdir. Dkalardan deil de, bunlarn altn veya gm cinsinden karlklarndan sz etmek
mantkl olacaktr. O dnemde yaayanlar, kalemlerinin ucuna geldiinde, tahminlerinde milyon altnlardan
sz etmektedirler, bundan milyon dkalar anlaynz. spanyada mali belgelerde dka bir genle, delta
harfiyle A ksaltlmtr, altn escudo, gerek para ise ters bir genle V gsterilmektedir. spanya'da dka
ile ek arasndaki oran uzun sre 350 maravedise (dka) 400 (ek) olmutur. Tabii ki iadamlar dkalarn
(aralarnda) ve eklerin bu karlkl deerlerine kar dikkatlidirler, bunun nedeni zellikle arz ve talep
deimelerinden tr farkl kotasyonlarn ortaya kmasdr. Bunlar sylendikten sonra, hesaplamalarmzda
dukay, yerel deerini ve de kotasn hesaba katmakszn geerli bir birim olarak kabul etmek, gayrimeru bir
ilem olmamaktadr. Hata llerimizin belirsizlii iinde kaybolmaktadr.
(335)
Maurice Carmona, Aspects du capitalisme Toscan aux XVI' et XVir siecles, Revue d'Histoire
Moderne, 1964, s. 85, dn.5.
(336)
zellikle bkz.: J. Gentil da Silva, Villages Castillans et typ de production au XVI' siecle, Annales
E.S.C., 1963, s. 740-4lde Kastilya kylerinde ylda 2 kentallik bir tketim rakam kabul etmektedir. Bu
ortalama zerine yaplacak bir tartma uzun srer. undborga gre, 1891-93tepro capile tketimler talyada 1,2;
spanyada 1,5; Fransa'da 2,5 olmaldr. Bkz. Dr. Armand Gautier, Lalimentation et les regimes chez Ihomme
sain et chez le malade. 1908, s. 296; Andre Wyczanski 1571de Polonyann Korezyn blgesi iin 2,2 kentallik bir
avdar tketiminden sz etmektedir, Kwartalnik historii kultury materialej, VIII, 1960, s. 40-41; I. Bog, Die
bawerliche Wirts chaft im Zeitalter des Dreissigjahrigen Krieges, Coburg, 1952, s. 48, Nurembergde 2,5
kentallik tketim; XVI. yy.da Napolide 1,9 kentallik tketim, W. Naude, Getreidepolitik der eurapaischen
Staaken vom 13. bis 18. Jahrhundert, Berlin, 1896, s. 156. Fransa iin Vauban 3,4 kental (3 setier); Expilly
barahibi (1755-1764) 2,7 kental rakamlarn vermektedirler vb.
(337) Bkz. aada Venedikteki buday fiyatlar hk.
(338) F. Ruiz Martinin tahminlerine gre.
(339) Museo Correr, Dona delle Rose, 217, P 131, 1 Temmuz 1604, bid, 218 P 328 [15951, 468.000 staia.

(34) A.d.S., Venedik, Dispacci Spagna, Alvise Correrden doge'ye Madrid, 11 ubat 1621.
('") Carmelo Vinas ve Ramon Paz, op. cit., II, s. 99, 132, 140, 169,272,309,397, 398, 342-43, 348,408,426,
470.
(342) 1960 basm.
(4J) G. Coniglio, op. cit., s. 24.
(344) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum 7, P 204, 18 Ocak 1580.
(345) Censo, s. XIII.
(346) bid.
(7) G. Luzzatto, II Mediterraneo nella seconda meta del Cinquecento, Nuova Rivista Storica. 1949.
(34) Akdeniz'in ilk edisyonu, 1949, s. 450 vd.
(34) L. Mendes de Vasconcellos, Do silo de Lisboa. 1608, yay. Antonio Sergipe, s. 114.
(j5) XVIII. yy.'da bile, R.Romano, Commerce et prix du ble Marseille au XVllT siecle. 1956, s. 76-77.
(n) Museo Correr, Dona delle Rose, 217.
(J52) Girit raks gibi, A.d.S., Venedik, Clnque Savii 1, P 14,6 Ekim 1601 ve 14 Mart 1602, rak ve limon
suyu, solii condursi per ponene". Raknn Venedik gmrk tarifelerinde belirmesi XVI. yy.'n son yllar
esnasndadr,
(353) Bkz. yukarda.
(354) V. Magalhaes Godinho, O milhomaizOrigem e difusao, Revista de Economia, c.XV, fas. 1.
(355) R. Romano, et. al., op. cit.
(356) Hans Telbis, Zur Geographie des Gereidebaues n Nordtirol, 1948, s.33.
(357) J.F. Bergier, op. cit.. s. 82 vd. s. 83deki alnt.
(358) Miguel Caxa de L.eruela, Restauracion de la abundancia de Espana, 1713, s. 50.
(3W) Luis Valle de la Cerda. Desempeno del patrimonio de S.M. y de los reynos sin dano del Rey y vassolos y
con descunso i alivio de lodos. 1618, zikr. J.Vicens Vives, Historia economica de Espana de Espana. 1. ks, t.y., s.
300.

(J60) J.C. Toutain. Le produit de lagriculture franaise de 1700 1958, Cahiers de llnslilul de Science
Economique Appliquee, no. 115, Temmuz 1961, zellikle s. 212.
(61) Bkz. yukarda dn. 342.
(62) Rene Baehrel, op. cit., s. 152. Hektar bana bir kental tohumluk temeli zerine hzl hesaplamalar.
(33) J.C. Toutain, art. cit., s. 36.
(364) Biblioteca Casanetense, Roma, Mss 2084, P 45 vd.
(365) A.d.S., Napoli, Sommaria Consultationum, no.2, P 140, 13 Mart 1563, le 20 verim.
(366) 52 numaral grafik ile 53 numaral tabloya bkz.
(7) Bkz. yukarda.
E. Le Rov Ladurie, op. cit.. (baslmams).
(3f>y) Carlo Poninin harika kitab, Gli aratri e leconomia agraria nelBolognese dalXVII a!XIXsecolo, 1963,
ne yazk ki XVIII. yy.dan itibaren balamaktadr. 1644den beri iaret edilen pi pulluu daha nce ortaya
km olmaldr (s.4). Fakat metin ok net deildir.
(3) Bkz. yukarda.
(371) B. Bennassar, op. cit.
(372)
Bu, Felipe Ruiz Martinin Medina del Campo ile Floransa arasnda teati edilen mektuplara, op. cit..
yazd nemli nszdeki aklamasdr. Cenevizliler alacaklarna Juros olarak deme olana bulduklar her
seferinde, kayplarn bakalarna aktarmlardr. Mterileri arasnda tabii ki birok toprak maliki bulun
maktadr.
C73) E. Le Roy Ladurie, op. cit.
(374) John U.Nef, Industrial Europe..., s. 5.
(375) R. Romano, Aspetti..., art. cit
(376) Museo Correr, Dona delle Rose 42, P 77 v [1607], iki iiye bir usta olmak zere 3300 dokumac.
(377) Lanaioli ile eit sayda ki, bu kukusuz ok iyimser bir tahmindir.
(3,li) Bkz. R. Romano, La marine marehande venitienne au XVI' siede^4c/es du IV CoIIoque Internatio
nale d'Histoire Mariime. 1962, s. 37.
(37l)) A.d.S., Venedik, Senato Terra 53, 7 Mays 1569.
(i*o) A.d.S., Venedik, Senato Terra 2, 17 Eyll 1545.
(381) Lucien Febvre ve Henri Jean Martin, Lappariion du livre, 1958, s. 280, 286, 287, 293.
(382)
Bkz. Dn. 385 ve Cinque Savii, 140, P 4-5, 11 Mart 1598 al numero di 20 [000] et piu persone
camputando le famiglia et figlioli loro.
(383) J. van Klaveren, op. cit., s. 182 [1573].
(384)
Carmelo Vinas ve Ramn Paz, op. cit., II, s. 217, rnein fakir bir ky olan Pena Aguilerada e
algunos laborentes de lana" kmrcler, tayclar vardr.
(385) Maragateriada kyl kumalar ve f emberleri imalat, bkz. aada dn. 491.
(386)
T. Halperin Donghi, ar. cit., s. 162: ipek, gmlek endstrileri, espardo'da tutulan ark imalt.
(j*7) jaCques Heers, op. cit., s. 218 vd.
(388) Bkz. aada, dn. 49.

495

(*9) A.d.S., Napoli. Sommaria Consultationum, zikredilen saylamayacak kadar ok belge: 13, P 389-390;
21 P 51; 31, P 139-146, 180-184; 37, P 41 v 42...
(90) A.d.S., Venedik Senato Terra 30, Verona 1 Mart 1559.
(,91) Carmelo Vinas ve Ramon Paz, op. cit., II, s. 448.
(192) S. Schweigger, op. cit.. [1581], s. 329.
(m) E. Le Roy Ladurie, op. cit.
(,94) R. Gascon, op. cit.
(1,5) Ak rnek olarak bkz: Franois Dornic, LIndustrie lexlile dans le Maine el les debouches internationaux 1650-1815, 1955.
()96) Roger Dion, Histoire de la vigne et du vin en France, des origines au XIX siecle, 1959, s. 26.
(m) Akdeniz..., 1. yay., s. 345 vd; Giuseppe Aleati, op. cit., s. 125 bunda bir pahal hayat dram grmektedir:

Pavia. Cremone, Come, Milano rnekleri.

(m) R. Romano'nun bana verdii bilgi.
(99) Museo Correr, Cicogna, 2687, Austos 1576, burada 30 kii almaktadr.
(40) A.d.S., Venedik, Cinque Savii, I, 139, 20 Nisan 1603.
(401)
Censo, tablo 3, le 4.448lik oran 1799 spanyasnda doan rn ile endstriyel rn arasndaki
orandr.
(40:) Op. cil., s. 328.
(40)) Bkz. F. Ruiz Martin'in Kastilya iin yeniletirici incelemeleri, op. cil.; John U. Nef, The progress of
technology and the growth of large scale industry in Great Brtain 1540-1660, The economic history review,
1934 ye Henri Hauserin yorumlar, Annales d'histoire economique et sociale. 1936, s. 71 vd.
(404)
J.Hartung, Aus dem Geheimbuche eines deutschen Handelshauses im XVI. Jahrhundert, Z. fr.
Soc.-und Wirtschaftsgeschichte. 1898.
(45) je|<nj|< farklara (ngilterede kmr) ve ara farkllklarna ramen, zdelikler kabaca ne kmak
tadr.
(46) Zor kelimenin evirisi iin bkz. M. Keul, Annales E.S.C., 1963, s. 836, dn.3.
(407) Akdeniz..., 1. yay., s. 342, H.Sieyeking, Die genueserSeidenindustrieim 15. und 16. Jahrhundert. Ein
Beitrag zur Geschichte des Verlags-System", (dikkat ekici), Jahrbuch fr Gezetzgebung, Vemaltung und
Statistis im deutschen Reiche, 1879, s. 101-133e gre.
(4o) zeyen dna bkz.
(409) A.d.S., Venedik, Senato Terra 30, 11 Kasm 1559, 12 Aralk 1497 parte sinin hatrlatlmas.
(4I) Rodrigo Ninodan V. Carlos'a Venedik, 1 Aralk 1530, Simancas, E 1308.
(4n) A.d.S., Senato Terra 29, 16 Austos 1559.
(4I2) Archivio Comunale, 572, Cenova, 1582.
(41) Diego de Colmenares, Historia de la insigne ciudad de Segovia, 2. yay., Madrid, 1640, s. 547.
(414) Aklama Felipe Ruiz Martine aittir. Floransa ticari mektuplarna yazd nsz iinde, op. cit.
(415)
Bylece A.d.S., Venedik Senato Terra 74, 18Nisan 1578; 106,7 Mart 1584; 112,24 Kasm 1589. Negrin
de Negrini 1564'ten itibaren 1884 yn kuma imal ettirmitir. Baz giriimcilerin yeniletirici zihniyetleri, ibid.,
Cinque Savii, 15, f 21,7 ubat [1609],
(416) Alfred Doren, Wirtschaftsgeschichte Italiens im Mittelaler, tal. ev., 1936, s. 491.
(417)
Maurice Cormonaya gre. 1608de bir salgn (petecchie salgn) iileri bimitir, Prensin dn iin
ok gerekli olan ok gzel kumalar imal ettirmek iin Milanodan ii getirtilmitir, Haus-Hof-und Staatsarchiv, Viyana, Saatskanzlei, Venedig, Faszikel 13, P 359, Venedik 9 Mays 1608.
(4I) A.d.S., Venedik, Senato Terra, 35, 15 Aralk 1561.
(4I9) Museo Correr, Dona delle Rose 160, P 53, 53 v.
(42(l) A.d.S., Venedik, Senato Secreta Signori Stati.TomassoContarini'denc/ogf'ye Bolzano.23Mart 1610.
(421) A.d.S., Venedik, Cinque Savii 1, 200, 27 Mays 1614.
(422) bid. 16 P 53, 15 Kasm 1611.
(42J) J. Gentil da Silvann XVII. yy. Italyan fuarlarna ilikin yaynlanmam almasna gre.
(424) Jean Delumeau, op. cit., zellikle 132 ve 133. s.deki grafikler.
(425) R. Gascon, op. cit.. s. 89, Clemens Bauer, op. cit., s. 9, Goris ve Striederin peinden Anverse dair.
(426)
Andrzej Wyrobisz, Budownictwo Murowane w Malopolsce w XIV i XV wieku (XIV. ve XV. yv.'Iarda
Kk Polonya'da inaat meslekleri), 1963, (Franszca zet, s. 166-170).
(427) Emile Coornaert, op. cit., 493 vd., ve diagram V bis.
(42) Pierre Sardella, art. cit.
(429) Domenico Sella, art. cit.
(4,) Ruggiero Romano, A Florence au XVir siecle. Industries textiles et conjoncture, Annales E.S.C.,
1952.
(4)1) Aldo de Maddalena, Lindustria tessile a Mantova nel 1500 e allinizo del 1600, Studi in nnore di
Amintore Fantani, 1962.
(452)
A. Zanelli, Delle condizioni interne di Brescia. .. s. 247de kuma retiminin 18.000 paralk zirvesini
1550ye yerletirmektedir, ben 1555i tercih ederdim; herey Venedik gmrk tedbirleri tarafndan belirlenmi
tir, Senato Terra, I, 20 Mays 1545. Sonra durumu dzeltmek mmkn olamamtr: giden ustalar geri

dnmemilerdir.
(4) Felipe Ruiz Martinin yaynlanmam incelemelerine gre.
(434) Bkz. yukarda ve Senato Mar 7, P 26 v, 18 Austos 1461.
(435) Dekan mer Ltf Barkann LEcole des Hautes Etudesdeki konferanslar.
(436)
A.d.S., Floransa, Mediceo 4279, Yahudi bir Tccar Trablusta kadife veya damal kuma yapmasn
bilen kle aramaktadr.
(437) I.S. Emmanuel, Histoire de linduslrie des lissus des Israelites de Satonique. 1935.
(43*) S. Schwarzfuchs, La decadence de la Galilee juive du XVr siecle et la crise du textile du Proche
Orient", Revue des etudes juives, Ocak-Haz. 1962.
(4W) Bkz. aada.
(44) A.d.S., Venedik, Senato Terra 4, P 71, 18 Nisan 1458: se haprincipiado adesso elmester de la lana in

quesla citl el lavorasse a grandissima furia de ogni sone pani el princi paliler garbi...
(441)
Ibid., SenatoTerra 15, P 92, 23 Ocak 1506: ... el meslierdela lana chesoleva dar alimenloamolle lerre
noslre el loci nairi hora e reduele in lanla exlremi che piu esser non polria...
(44:) P. Sardellann notuna ve D. Sellann sklkla zikredilen makalesine bkz. Bizzat Venedikte bile
glkler, Senato Terra 15, P 93 vd., 9 ubat 1506 daha nettir. A.d.S., Venedik, Consoli dei Mercanti, 128, 29
Eyll 1517.
(443) bid.
(444) Emile Coornaert, op. cit., s. 48.
(443)
A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 7, P 33-39, 28 ubat 1578: I576da 26.940 ipek kuma
canne'si retimi.
(446)
Ynlerin gmrk denetimine tabi klnmas nedeniyle skntya den Brescia kuma endstrilerinde
de narinlik, artk Verceilden hammadde salayamamaktadrlar. Senato Terra I, 20 Mays 1545.
(447) Franois Simiandn iaretleri, Cours (fEconomie Polilique, 1928-1929, 11, passim ve s. 418 vd.
(44*) L.F. de Tollenare, Essai sur les enlraves que le commerce eprouve en Europe, 1820, s. 3, bir rn
tketicinin elinin altnda olmad srece tamam deildir, layk olduu deiim deerinin tmne sahip
deildir. Ona son biimini veren ticarettir"
(44,)) Oyun soyluluun hayatnda (zellikle yy.n sonunda) nemli bir yer tutmaktadr, ama tccarlarnkinde de. Herey bahis konusu olmaktadr, terfi edecek kardinal says, byk insanlarn lm veya hayatta
kalmalar, doacak ocuklarn cinsiyetleri... Venedikte o sralar Paviann Franszlar tarafndan alnacana
% 25 verilirken, Calzeran adl bir spanyol tersine oynamaktadr, ama sonunda bir servet kazanmtr, A.d.S.,
Modena, Venezia 8.16.77. VIII, P 66, J. Tebaldiden Dke Venedik, 15 Mays 1525.
(45) Zikr. R. Gascon, op. cit., s. 177, Claude de Rubys, Histoire verilable de la ville de Lyon, 1604, s. 499.
(451) Museo Correr, Dona delle rose 181, Temmuz 1603, P 53.
(452) Giulio Mandich, Le pacle de ricorsa el le marche ilalien des changes 1953.
(453) Jacques Heers, op. cit., s. 75,-79 vd.
(454) F. Braudel, Le pacte de ricorsa au service du Ro dEspagnc...", Sludi in onore diArmandoSapori, II,
1957.
'
C*53) A.d.S., Floransa, Mediceo 4745, foliosuz, Ocak 1589.
(456) Modesto Ulloa, op. cit., s. 108.
(457) Felipe Ruiz Martinin kansna gre.
(458) Modesto Ullao, op. cit.. 132.
(43') Alvaro Castillo Pntado, "El servicio de millones y la poblacacin del Reino de Granada in 1591.
Saiabi, 1961.
(46) Albert Chamberland, Le commerce dimportation en France au milieu du XVr siecle, Revue de
Geographie, 1894.
(461) B. Porchnev, Congres des Sciences Historiques, Stokholm, 1960, c.IV, 137.
(462) G. von Below, ber hislorische Periodisierungen mil besonderem Blick auf die Grenze zvischen Mittelalter und Neuzeit, Berlin, 1925, s. 51-52ye gre bu dnem ekonomik hayatn ve sanatn parlaklyla bir zirvedir.
Lucien Febvree gre, 1560tan sonra hznl insanlaryla mutlu bir dnemdir. Franz Linder, Spanische
Markt-und
Brsenwechsel",
Ibero-amerikanischesArchiv,
1929,s.
I8de
1550-1600n
Ricorsa-Wechselgeschafl
dnemi bile olduunu iddia etmektedir.
() Jacques Heers, Revue du Nord, Ocak-Mart 1964, s. 106-107.
(4M) J. Finot, Le commerce de lalun dans les Pays-Bas et la bulle encyclique du Pape Jules II en 1506,
Bull his el philol, 1902: Jean Delumeau, Lalun de RomeXV- XIX'siecle. l962;Thealun tradein theffteenth
and sixteenth Centuries and the begining of he alun industry in England, The collecledpapers ofRhys Jenkins,
Cambridge, 1936; L. Liagre, Le commerce de lalun en Flandre au Moyen Age", LeMoyen Age, 1955, c.LXI
(4. dizi, c.X); Felipe Ruiz Martin, Les aluns espagnols, indice de !a conjonclure economique de I'Europe au XVF
siecle (yaynlanacak); 6. Zippei, Lallume di Tolfa e il suo commercio, Arch. Slor.palr., 1907, c.XXX.
r3) ok sayda belge, A.d.S., Napoli. Sommaria Partium, 96: 1521 j* 131 v, 133 v, 150, 153 "navis
celeriler suum viagium exequi possel (Ceneviz teknesi), 166 v (Katalonya iin), 177 (Oran iin), 175; 1522, P
186 v. 199, 201. 221. 224-5. 228 v. 229. 232. 244. 252 v.
'

(4<l7) Bkz. aada dn. 311.

(468) Gelecek yaynn incelemelerinde
(469) bid.
(47) Bkz. aada ve Michelien Baulant, Lettres de negocianls marseillais: les freres Hermite, 1570-1612,
1953.
(471) Bkz. F.R. Martin, Introduction aux lettres de Florence, XXXVI-XXXVI.
(472) Zikr., Maurice Carmona, art. cit., s. 96, dn.2.
(473) Archivio Ruiz, 117, zikr., Felipe Ruiz Martin, El Siglo de los Genoveses, yaynlanacak.
(474) Bu sorunlar iin, Clemens Bauer, op. cit., gzel kitabna bkz.
(475) Op. cit., s. 580 vd.
(476)
zellikle Hindistana kar spanyol-Portekiz cephesi ve Alman ile Flaman tccarlarn hizmetinde bir
haberalma ajansnn rol hk., Hermann Kellenbenz, Studia, 1963, s. 263-290.
(477)
Yararl karlatrmalar iin, R.Romano, Per une valutozione della flotta mercantileeuropea alla fine
del secolo XVIII, studi in onore di A. Fanfan, 1962.
(478) J. Kulischer, op. cit., II, s. 384e gre.
(479) R. Konetzke, op. cit., s. 203.
(48) Saint-Gouarddan Krala Madrid, 21 Mays 1572, B.N., Fr. 16104, P 88 vd.
(481) S. Lilley, Men, Machines and History, Londra, 1948, s. 72 ve J.U. Nef, The Rise of the British Coal
Industry, Londra, 1932, I, s. 173.
(482) S. Lilley, ibid.
(48) Museo Correr, Dona delle Rose, 271 P 46 v., 7 Mart 1605. Ayrca bkz., Alberto Tenenti, Naufrages..., s.
563 vd.
(484)
Iorjo Tadic, Le port de Raguse et sa flotte au XVI' siecle, Michel Mollat, Le navire et l'economie

maritime du Moyen Age au XVIIT siecle. Travaux du Deuxieme Colloue Internationale d Histoire Macitime,
1959, s. 15-16.
(485) B.M. Add. 28478, P 238, Nisan 1594: "... se deve ter consideraao ao preo das cousas ser mayor"
(486) Bkz. yukarda.
(487) Bunu Ugo Tuccinin dostluuna borluyum.
(488) A.d.S., Venedik, Senato Zecca, 39, 12 Haziran 1638.
(489) A.d.S., Napoli, Regia Camera della Sommaria, Reg. 14, 1594, 1623-1637.
(49) Bkz. yukarda.
(491) Jose Luis Martin Galindo,Arrierosmaragatos en el siglo XVIII,Estudiosy Documentos, no.9,1956.
(492) Pedro de Medina, op. cit., s. 209, Alcala de Henares rneinde.
(495) Brigue ar, Stockalper belgeleri, Sch 31 no. 2939, Cenevre, 10 Temmuz 1650 ve no. 2942, 14 Temmuz
1650: hasat nedeniyle duraklamalar. Bu bilgileri bana M. Keul salad. Ekim nedeniyle duraklamalar, ibid,, no.
2966, 18-28 Eyll 1650.
(494) Bilgi F.R.Martin tarafndan salanmtr.
(495) B. Bennassar, op. cit.
(496) Bkz. aada, c.IIdeki grafikler.
(497) Op. cit. (ital. bas.), I, s. 174.
(498) Ruggiero Romano, art. cit.
(499) Ali Sahilliolu, Trkiyedeki para basmlarna dair yaynlanmam alma..
(50) Stokholm bankas (1672), ne de Amsterdam bankas (1609) ncelini unutmuyorum. Fakat burada
zellikle bir kentsel banka sz konusudur. ngiltere Bankasnn Londradan kaynakland dorudur.
(S01) lk giriim 1576ya kadar geri gitmektedir. F.R Martin bu konuda bana nemli bir belgeyi vermitir,
Simancas E 659, P 103.
(,02) Jacques Heers, Revue du Nord, 1964.
(501) mer Ltf Barkan, Lorganisation du travail dans le chantier dune grande mosquee stanbul au
XVI' siecle Annales E. S. C., 1961, s. 1092-1106.
(504)
Ta ilerini, kurun kullanmn, kaldrma aralarn, Escoral ile inaatna ilikin mzenin ziyaretinin
akla getirdii hereyi dnyorum.
(505)
Bkz. Paul Herrein farkna varlar, Papsttum und Papstwahl im Zeitalter Phillips II, Leipzig, 1907, s.
374.
(506) Hesaplama ve grafik (II. cilt) Alvaro Castillo Pintadoya aittirler.
(507) A. Poirson, Histoire du regne de Henri, IV, 1866, IV, s. 610-611.
(508) Bilanci Generali, op. cit., c.I, t.I, s. 466 ve Museo Correr Dona delle Rose 161, P 144.
(509)
mer Ltf Barkan, Le budget turc de lannee 1547-1548 et le budget turc de lannee 1567-1568,
Trke, ktisat Fakltesi Mecmuas, stanbul, 1960.
(51) Op. cit., s. 42.
(5n) Cambridge Economic History'dc yaynlanacak katk.
(512) Op. cit., s. 128.
(5I) J.A. Schumpeter, op. cit., 1, zellikle, s. 476, dn.l; Jacques Heers, Raymond de Roover...
(514) Op. cit., s. 128.

(M') Carlo M. Cipolla, La pretendue revolution des prix. Reflexions sur l'experience ta..:n- =

E.S.C.. 1955, s. 513 vd.

(5I") Museo Correr, Dona delle Rose, 181.
(s7) Morineau'nun bana aktard Hollandaya ilikin bilgiler, bu belirleyici dnemdeki s.................................................
iirmeye yneliktir.
(M*) Museo Correr, Dona delle Rose, 181, P 62, fuar bana 3-4 milyon ek.
(,|1') Gino Luzatto, Storia economica dell'ea moderna e contemporanea. 1, 1932, s. 179 vd.
(52n) mer Ltf Barkann szl aklamalarna gre.
(521)
Simancas, Expedientes de Hacienda, 122, 1559. Medina del del Campo rneinden (1561 B
Bennasarn gzel makalesindende yola kabilirdim, Medina del Campo, un exemple de struetures urbu-k
de lEspagne au XVI' siecle" .Revue d Histoire economique el sociale. 1961. Venedikte resmi belgeler her za
poveri. mendicanli ve miserabiliyi birbirlerinden ayrmaktadrlar, yoksulluun dereceleri vardr, Ernst Rodenwaldt, Pesl in Venedig. art. cil., s. 16.
( ") Hektor Ammann, Schaffhauser Wirtschat' m Mielaler. 1948, 306. s.deki tabloda yeniden ele aln. tahminleri dnyorum.
(,:l) Bkz. yukarda.
(524) Museo Correr, Dona delle Rose 23, P 23 v.
(5:5) Heinrich Bechtel, op. cil.. s. 52, dn.6. 151 lde Erfurtta censdeyenlerin % 54 i: 0-25 florin'e sahip olasonuncu snfta, % 15i de ohne Jedes Vermgen" arasnda yer almaktadrlar.
(5:) Bkz.: Unlerschichl. 1962 Fransz-Alman Kollokyumu.
( -') A.d.S., Venedik, Senato Terra 22, Trevise, 22 Temmuz 1555; Trevise, 30 Temmuz 1555; Bresca. I .
Austos 1555, Tizzoda yangn.
(5;) A.d.S., Napoli, Sommari Consultationum 2, f3 68 v ve 69, 27 Temmuz 1564.
('-) bid. f3 59 v, 22 Mays 1549.
(MO) ]sjoc Salomon, op. cil.
(5") J. Gentil da Silva, Villages castillanset typesdeproduction au XVI' siecle, Annales E.S.C.. 1963, no.
4, s. 729-744.
(5,;) A.d.S., Napoli, Notai Giustizia 51. P3 5, 17 Ekim 1520, yeni kuma bana 36 dka denmesi; ibid. P
177 v ve 178, 24 Austos 1521, 12 yanda bir zenci kle 36dkaya, ibid . 66, P 151 v ve 152, bir atn fiyat 33
dka.
(5") ibid., Sommaria Partium, 595, P 18, 28 Ocak 1569,30 yanda bir zenci kle Leccede 60 dkaya satn
alnmtr.
(,JJ) bid. Sommaria Consultationum 9, P 303-305, Napoli, 18 Haziran 1587.
(") A.d.S., Venedik, Senato Mar 145, 24 Mart 1600.
(-"') Bkz.: J. Mathiex Trafc et prix de lhomme en Mediterranee aux XVir et XVIII' siecles, Annales
E.S.C., 1954, s. 157-164.
("7) Simancas Napoles, E 1046, P 25, Com' Girondan S.M.ye Napoli, 17 Eyll 1554.
("*) Museo Correr, Dona delle Rose, 46, P 65, 11 Mart 1487: Morada istihdam edilen sradioli sz
konusudur. V.Carlosa atfedilen dnceye bkz.: II. cilt. 1522de Yenieriler gnde 3-8 ake almaktadrlar, yani
50 ake=l dkadan, ayda 2-5 dka, Otto Zierer, op. cil., 111, s. 29. Zarada 1553de bir topu ylda 40 dka
almaktadr. Fakat topu bir uzmandr.
("'') Raguza arivlerinin izin verdikleri farkna varlar ikircilikten uzaktrlar. Ustalar ve hizmekrlar
arasndaki ok sayda szleme Diversa di Cancellaria sicillerinde (98, 122, 132, 146, 196. ciltlerde olduu gibi)
muhafaza edilmilerdir; bunlar hzl bir sondaj yapabilmeme olanak vermilerdir. Ayr bir kategori olan
raklar iin, staj sonunda biimsel olarak ngrlm bir cret yoktur, fakat meslein uygulamalarna gre
yeni zenaatkr bir elbise, yeni ayakkablar, aralar almaktadr. Para cinsinden cret, dierleri iin, szleme
sonunda (2-5, 6, 7, 10 yl) denmekte ve bu ayn avantajlara (konut, giyim, yiyecek, hastalk halinde tedavi l
eklenmektedir. Hizmet yl bana hesaplanan bu cret yava yava; 1505-1506da 1-2 dkadan, 1535te 2.5:
1537 ve 1547de 3,4-4,5, 1560-61de 3 (biraz altnda, biraz stnde) altn dkaya ykselmektedir; bu cret
1607de 4, 1608de de 8-10 altn dkaya kmtr. Dkann deer kayb hesaba katlnca, durum yllar boyunca
hi de deimemi olarak kalmaktadr. Yapsal bir tavan bulunmaktadr.
(54) Bkz. Hektor Ammannn tablosu.
(541) A.d.S., Venedik, Senato Terra 15, P 106.
(542) Museo Correr, Dona delle Rose 26, P 46 v.
(S45) bid. P 48 v.
(,44) bid.. P 100.
(54S) Frnclarn talepleriyle 1572-1601 dnemi iin iyi saptanmtr: cretler arada iki katna k-a .
Museo Correr, Dona delle Rose, 218, P 302.
(-'46) A.d.S., Senato Mar 23, P 36 ve 36 v, 29 Eyll 1534, ylda 63 dkadan biraz fazla.
(547)
Museo Correr, Dona delle Rose, 161, P 80, 1606, Zeccada 72 cretli vardr (gm kpn S* ,..ee cr
18). Ylda toplam olarak 5.280 dka, cretle bana hemen hemen 72 dka, gmle uraarv^- ar-olarak fazla cret denmektedir. Bir ii bazen iki i birden igal etmektedir
(548) Museo Correr, Dona delle Rose, 161, f 20 v, 1586, 28 ktip, cret toplam 2.7(4 iu

NOTLAR 2. BLM, 2. KESM

(') Mathias de Saint-Jean, Le commerce honorable..., 1646, s. 102; W. Petty,Polit. Arilhm. 1699, s. 242ye
gre altn ve gm doal zenginliktir.
(2) Museo Correr, Dona delle Rose, 161 239 v ve 240, 1600e doru.
() A.de Montchrestien, op. cit., s. 94.
() J. van Klaveren, art. cit., s. 3, hatal olarak tersini savunmaktadr.
(5) Museo Correr, Dona delle Rose, 161, f 2, 14 Aralk 1593.
(6)
Zuan Batt Porettinin Signoriaya verdii raporda aknlkla belirttii, oluumun tersine, allmam
hareket, 1603, Museo Correr 181 f5 53 v.
(7) Ibid. Cicogna 1999 (t.y). Venedikte nakit denen gmrk vergileri.
(*) bid. ' '
O Antonio delle Rovere, La crisi monetaria siciliana (1551-1802), yay Carmelo Trasselli, 1964 genel olarak
ve zellikle s. 30 vd. Srekli altn forcing'i, bunlara belirsiz zamanlarda yaplan bakr emisyonlar katlmaktadr,
Feria dknn zamannda 1602-1606 arasnda olduu gibi, I. Bianchini, op. cit., I, s. 336.
(I0) Altnn ykselmesi, Zuan Batt Porettinin anlad ve kaydettii gibi (bkz. yukarda dn. 6) gm
paralar kovacak ve sonra da cari fiyatlarn ykselmelerini durduracaktr, nk cari fiyatlar gme
baldrlar; bu Frank C. Spoonern Cambridge Economic History'yt ortak katkmzda ileri srd hipotezdir.
Zuan Batt Poretti altna bal mbadelelerin onunla birlikte ykseleceklerini ve ykseldiklerini savunmaktadr
(f3 53), gerekten de Venedikte, muhasebe sikkesi dukadan itibaren kambiyo kurlarnn, altnn ykselmesiyle
birlikte (sekine olarak), tpk bir banknot gibi devale edildii grlmektedir, bu durumda Besanon
fuarlarnda bir mark ek elde edebilmek iin daha fazla dka gerekmektedir (kambiyonun ykselmesi) te
yandan, kambiyo yoluyla satn alnan btn mallar (spanya ynleri, boyalar) artmak zorundadrlar ve
artmaktadrlar.
() Bu sonuncu bilgiler iin, John U.Nef, ndustrial Europe, art. cit.. s. 7.
(12) Andre Piganiol, Rome, s. 389.
(13) G.I. Bratianu, Edudes..., s. 80.
(14) W. Heyd, op. cit., I, s. 1 vd.
(15)
Bu konuda Giuseppa Mira, Aspetti dell'economia comasca all'inizio deli' et moderna, Come, 1939, s.
244 (1587)deki iyi iaretine bkz.
O6) Op. cit., s. 165. Tabii ki bu rakam ok abartlmtr.
(,7) Belon du Mans, op. cit., s. 100 v.
('*) bid.
("') Museo Correr, Dona delle Rose, 181, f 53 v.
(20) Op. cit., I, s. 270.
(21) Marciana 5729, Relazione d'Eit t o. 1668.
(22)
Bu konuda Idiaquezin Modejar Markisine Venedik,26 Mart 1579 tarihli mektubu, A.N., K 1672, 61,
n.33, Venedikte stanbula ynelik, kurtarmalk iin olsa bile, herhangi bir kredi bulmak mmkn deildir. Bu
iki kent arasnda ancak ok kk tutarlar iin kambiyo senetleri bulunmaktadr: N.Iorga, Ospiti..., s. 38, 46,
62, 79, 80, 84-85, 88, 90, 92, 97-98, 100, 109, 121 (Eflk ile Venedik arasnda 1587-1590 kambiyolar).
Raguzallar stanbula haralarn, Balkanlardan gelen Raguza mallaryla kapatlan bir kambiyo senedi
mekanizmasyla
demektedirler,
bu
mallar
Trk,
imparatorluunun
Avrupa
kesimine
dalm
olan
Raguzallara aittir. Medina del Campo veya Cenova fuarlarndaki kliringler nakit yokluunu, ktln
aklamaktadrlar, J. Kulischer, op. cit., II, s. 345.

501

(23) Raguza ar., Diversa de Floris, XI, f 75 vd.G. Bnda veStephan di Cerva tarafndan Yahudi sarraflara
yaplan demelerin dkm (25 ad). 3 Martla 10 Ekim 1573 arasnda sralanan toplam 10 deme. Verilen
borlarn vadeleri 1 ile 4 ay arasnda deimektedir.
(24) 16 ubat 1596, G. Berchet, op. cit., s. 87.
(25) A.d.S., Venedik, Busta 105 C 838, 24 Kasm 1585.
(26) Museo Correr, Dona delle Rose 26, f 54,26 Mays 1562; kambiyolarn yasaklanmas ni inboltega ni in
casa, 2 Aralk 1605, Cinque Savii, 12, f 105-6.
(27) J.B. Tavernier, op. cit., I, 73.
(28) John Nevvberieden Londral Leonard Poorea Halep, 29 Mays 1583; R. Hakluyt.op. cit., 11, s. 246-247.
(29) Sorun V. Magalhaes Godinho tarafndan dikkat ekici bir ekilde incelenmitir, L'economie de /empire
portugais aux XVT et XV1T siecles, 1958 (daktilo tez, Sorbonne) c. 1, s. 1-241.
(30) J. Carcopino, Le Maroc anique. 1943, s. 139.
(31)
Roberto S. Lopez, Studi suU'economica genovese nel medio evo, 1936, Marc Blochun deerlendirmesi,
Melanges d'Hisl. soc., 1, 1942, s. 114-115.
(32 ) 93 1de. Daha erken 875de Andaluyal denizciler Cezayir kylarnda Tenesi kurmulard.
(33) P. Beraud- Villars, Lempire de Gao. 1941, s. 220.
(34) En byk bavuru, Jacques de Mas-Latrie, Traites depaix el de commerce divers concernant les relations
des Cheliens avec les Arabes, en Afrique septentrionale au Moyen Age, 1866.
(35) E. Coudray, Les erangers Tlemcen, Journal de l'Algerie nouvelle, 1897. Ayn yazarn, ayn konuda
olan ve bana okumak ve kullanmak zere verdii elyazmas bir alma.
(36)
1470de Constantinede yn ve bez alan u Georges Gregoire Stellann olduu gibi, Robert
Brunschvig, La Berberie..., I, 269.
(37) Caurent-Charles Feraud, Annales Tripolitaines, 1927, s. 16.
(3) Kastilya kral IV. Sanchonun ve Aragon kral Jaimenin projeleri. Mulaya evresindeki alanlar. III.
Henrinin projeleri. 1400e doru Tetuann tahribi..., R. Konetzke, op. cit., s. 84.
(39)
Robert Brunschvig, La Berberie..., s. 269da bu nemli mektuplamay kaydetmektedir. Venediin de
1440da Berberistan kalyeleri ihdas ettii olgusuna dikkat edilmelidir, ibid., I, 253. Portekizlilerin Fastaki
eylemi hesaba katlmakszn, bar szma.
(40) R. Gandilhon, op. cit., s. 29.
(41) 1935te Raguza ar. de bu konuda el srlmemi koskoca bir belge yn bulunmaktayd.
(42) G. La Mantia, La secrezia o doana di Tripoli, Arch. st. sic., XLI, s. 476-477, n.l, Trablus duplae,
veya duble'leri hk., 1438; Et quoniam merces et mercimoniapromaioreparte hodieapudBarbaros expediuntur ex
quibus duplae veniunl quae ut videlis (Kral Alfonsonun Messina sratigotosuna bir mektubu sz konusudur)

non possunt iuxta valorem sum facilen curcum habere quo fil ut magnum populis nosris detrimenlum sequatur".
Sonu olarak onlar per coniare moneta di ducati" ihdas etmilerdir. Duble'\er Mslman lkesinde, Kuzey
Afrikada XVI. yyda bile hal altn sikkelerdir, R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176, 1584.
(43)
A.d.S., Mantova, A Gonzaga, Cenova 757,5 Ocak 1485,7Temmuz 1485; Spagna 585,6 Aralk 1486; 7
Kasm 1486; Cenova 757, 21 Temmuz 1487 (Federico Crivellinin kambiyo mektubu); 25 Austos 1487; 11
Eyll 1487, 200 Tunus dobie'si 220 dka etmektedir; 15 Ekim 1487 vs.
(44) C. Trasselli, Transports dargent destination et partir de la Sicile, Annales E.S.C., 1963, s. 883.
(45) Richard Hennig, Terrae Incognitae, III, 1939; Lefevre, II Sahara nel Medioevo e il viaggio a Tuat de
genovese Malfante, Riv. delle Colonie, 1936; C. de la Ronciere, Decouverte dune relation de Niger,5. de la
section de Geogr. du Comite des Travaux Historiques, 1919. Ayn konuda bkz., G.Piersantelli, P.Schiarini, R. di
Tuccinin almalar.
(46) Op. cit., I, s. 194.
(47) Tibar altn demek bir totolojidir, bkz. aada dn. 81.
(4) R. Hennig, op. cit.. III, 286.
(49) Afrikal Leon, III, s. 300 ve P. Beraud-Villars, op. cit., s. 90.
(50) G. Balandier, L'Afrique ambigue, 1957, s. 67 vd.
(52)
Belki daha erken, A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna, Zaneden dogeye Madrid, 14ubat 1583,
Katolik kral, bordada 150 asker olduu halde onu Minaya yollayp, orada di ragion della Corona di
Portugallo bulunan bir miktar altn aldrmak iin molto artigliare un navilio" yapmaktadr.
(53) Carmello Trasselli, Un aureo barbaresco battuto in Sicilia, Numismatica, 1963.
(') Simancas, Venecia, E 1308 f 2, Venedik Koresinden Katolik krallara, Venedik 23 Aralk 1484.
() Bu yeni tasnif edilen 1497-1511 dnemine ait deerli mektuplar, A.d.S., Venedik, Lettere Commerciali,
XV, 9.
(56) bid.. Senato Mar 19, f 101.
() bid. F 166 v.
(5) bid.f 152, v, 17 Eyll 1520.
(59)
R. Gandilhon, op. cit., s. 254; Jacques Raymond Collier, Histoire du commerce de Marseille, 1951, c. III,
s. 123. Kuzey Afrika ticaretinin kentin birka tccarnn elinde temerkz hk.
() Museo Correr, Dona delle Rose, 26 f 23 v vd., 16 Temmuz 1532 (in; Consiglio di x con le zonta) 16
Temmuz 1532, 1524de para basmn hzlandrmaya ynelik maestrodi ceccann ihdasn akla getirmektedir.

A.d.S., Mantova, A Gonzaga, Venezia, J456, Venedik 14 Eyll 1533, Ziambattsta Malatestadan Markiye,
Venedikte altnn ykselmesi, 1526, A.d.S., Venedik, Senato Zecca, 36.
(M) Museo Correr, Dona delle Rose, 26, bkz. bir nceki dn.
(62) A.d.S., Venedik, Senato Zecca, 36.
(63) V.M. Godinho, op. cit., II, van der Wee, op. cit., II, s. 124-127.
(M) J.P. Berthe, Las minas de oro del Marquesdel ValleenTchuantepec(l 54Q-\541)'\Historia Mexicana
1958, dn 29.
'
("') Alvaro Jara, yaynlanmam alma.
(hft) Henri Lapeyre, op. cit., s. 257.
(M) John U. Nef, Silver production in Central Europa", The Journal of politicaI Economv, 49. 1951.
(6*) Leconomie mortdiale et les frappes monetaires en France. 1493-1680, 1956, s. 8-9.
O fade Jacob van Klaverene aittir, op. cit., s. 3.
(70) bid.
(71) Roberto Simonsen, Historia economica do Brasil, 1500-1820, Sao Paulo, 1937, 2 cilt.
(72) F. Braudel, Les Espagnols et lAfrique du Nord, 1492-1577, Revue Africaine. 1928.
(73) Bkz. bir neki dn.; R.B. Merriman, Carlos V, s. 210; Francisco Lopez de Gomara, Cronica de los
Barbarrojas, M.H.E., VI, s. 371-9.
(74) J. Denuce, LAfrique au XVI' siecle et Anvers, s. 9.
(75) Hal ticari mbadele olmutur, 15 3 3' te (ve kukusuz daha sonra da) Venedik ile Kuzey Afrika arasnda
olduu gibi, bu G. Cappellettinn aktard bir olayn akla getirdiidir, Storia della Repubblica di Venezia. 1852,
VIII, s. 119-120. Fakat kk iaretlerden grlebilen bir yavalama vardr: A.d.S., Mantova, Genova 759,
Cenova,
3
Mart
1534,
Stefano
Spnoladan
markiye,
artk
Cenova
pazanda
Berberistan
meyvalar
bulunamamaktadr.
(76) D. de Haedo, op. cit., s. 24 ve 24 v.
(77) 15 84, R. Hakluyt, op. cit., II, s. 184.
(7*) D. de Haedo, op. cit., s. 27 v.
() B.N., Madrid, ch. 34.
(*) D. de Haedo, op. cit., s. 27 v.
(*') Relacion que ha dado elseretario Juande Soto... kopya, 20 Haziran 1574, Simancas E 1142. Tibar veya
Tivar-altn olduu bilinmektedir.
(*2) 4 ve 8 Kasm 1568, Simancas E 1132.
(*) Fakat hrstiyan igali srasnda Trablus bir altn kenti olmaktan kmtr. M. Sanudo, op. cit., XI, col.
112; Rossi, op. cit., s. 17.
(*4) Terim Carmelo Trassellye aittir, Note preliminari sui Ragusei in Sicilia, (yaynlanacak).
(*5) Emilio Garcia Gomez, Espanoles en el Sudan, Revista de Occidente. 1935.
(*6) D. de Haedo, op. cit., s. 27 v.
(*7) bid.. J. Gentil da Silva, op. cit., s. 89, ok sayda Hollanda gemisi Gine kys boyunca altn resgatesi
yapmaktadrlar.
(**) spanya, Livorno, Venediin Magreb ynnde bol belgeli ticari balantlarn dunyorum. Cezayir
ile Venedik arasnda, stanbuldaki balyoz araclyla yaplan mzakereler kayda deerdir, Cinque Savii 3, f
721, 29 Mays ve 22 Haziran 1600, Cezayir kral naibi 8 veya 10 Venedik marciliane'si iin serbest gei hakk
tanmay nermektedir, bunlara yn, balmumu ve deri yklenecektir. Toskana byk dk ile Fas kral
arasnda ticaret szlemesi, A.d.S., Floransa Mediceo 4274, 1604.
(m) Jean Cassau, Les conquistadors. s. 213-214. Amalgan ynetiminden nce, delikleri olan kk frnlar,
huairas kullanyordu, ibid., s. 211. Gerolamo Boccardo, Dizionario universale di economia politica e di
commercio, 1882, I, s. 160. P. Rivet ve H. Arsandaux. La metallurgie en Ameriqueprecolombienne, 1946, s. 21.
1571 tarihi iin ana metin, Lizarraga, Hist. de indias, II, s. 556.
(*) Farkna var L. von Rankeye aittir, zikr. Platzhoff, op. cit., s. 17.
C') Correspondance de Granvelle, yay. Piot, VII., s. 2, zikr. R.B. Merriman, op. cit., IV, s. 430 dn.2.
(,2) Op. cit., s. 159.
() Actas, I, s. 285.
(,4) B.N., Madrid 9372 f 41.
(,5) 1569a doru, Paris, op. cit., I, s. 339-340.
C) Op. cit., s. 66.
D P. de Segusson de Longlee, op. cit., s. 128, 129; Reguete..., 1585, A.N., K 1563.
() 18 Mart 1588, Simancas E 336, f3 153 ve (t.y.) E 336, f 154.
(w) F. de Alavadan II. Felipeye Paris, 6 Mays 1567, A.N., K 1508, B21, n.6.
(I00) E. Alberi, op. cit., II, s. 405.
(lu) Eskiden Alman safraneros'u byledir, A. Schulte, op. cit., I, s. 354. Lizbon ynnde hile.
(102)
Roma, 20 Haziran 1554, Corp. dip. port., VII, s. 360. Baka Ceneviz hileleri (1563). Simancas E 1392;
ngiliz hileleri, 10 Haziran 1578, CODOIN, XCI, s. 245-246:
103
( )
Bir ihra izni istemek her zaman merudur, bu konuda Giorgio Badoerin talebine bkz., Nisan 1597,
A.N., K 1676. Olaan olarak izin yol masraflar iin verilmekteydi.

C04) Cambios para Flandres, Simancas E 500.

(I0S) bid.
C06) Simancas E 502.
C07) Simancas E 504.
(10s) Morosini ve Badoerden doge'ye, 5 Mart 1551; G, Turba, Venet. Depeschen..., c.I, 2, s. 517 not.
(Ilw) Olgu R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 63, 160 tarafndan haber verilmitir.
(n0) K. Habler, Die wrtschft. Blte..., s. 53; R. Ehrenberg, op. cit., II, 63, 150, 155 dn. 92, Fuggerlerin
Silberzage' leri hk. Fugger ar.
(m) R. Ehrenberg, op. cit.. I, s. 158.
("2) Salzman, op. cit., s. 5.
(m) Moderacion de cambios, 1557, Simancas E 514-515. Correspondancia del factor Juan Lopez del
Gallo Sobre cambios y provision de dineros, ibid.
C14) H. van Houtte, Les avissi du Fonds Urbinat, 1926, s. 369-370
("5) Brksel, 13 Haziran 1558, A.E. Esp. 290, kopya.
("6) B.N., fr. 15875, f 476 vd.
(Il7) R. Gomezden Fco de Erassoya, 6 Ekim 1554, A.E. Esp. 229, P 85.
(") Mays 1554, R. Ehrenberg, op. cit., II, s. 64.
CODOIN. LXXX1X, s. 32, 4 Eyll 1564, Elizabeth 1568 Sonunda hal Anversden bor almaktadr,
CODOIN, XC, s. 152, Londra, 6 Kasm 1568.
Antonio Rumeau de Armas, g/el kitab Piraterias y ataques navales contra las islas Canarias, 1947,1,
s. 335 vd'da bunu bir kez daha gstermitir.
(:) Documents concerning English Voyages to the Spanish Main, yay. l.A. Wright, 1932, s. XVII.
(') 18 Aralk 1568, COIWlN. XC, s. 160.
C2') W. Cecil tasarruflarn Hamburg'ta yatrmaktadr, CODOIN, XC, s. 227, Londra, 9 Mays 1569.
C24) Greshamdan W. Cecile Londra, 14 Austos 1569, R. Ehrenberg, op. cit.. II, s. 34. Benzeri tedbir,
1576-77de Steelyardn kapatlmas. Fakat bu milliyetilik, en azndan 1575te Kolonyada olduu gibi,
yabanc piyasalara bavurmay kaldrmamaktadr, CODOIN, XCI, 10 Aralk 1575.
C25) CODOIN, XC, s. 184. 14 ubat 1569.
(I26) bid.. s. 185. 14 ubat 1569.
C27) bid.. s. 254, 1 Temmuz 1569.
e2") CODOIN. XC, s. 173 vd., s. 178 vd; CODOIN. XXXVIII, s. 11.
C29) O de Trne, Don Juan dAutriche. I. s. 109 vd. Ticari ikinci ablukasna ilikin ayrntlar iin bkz.: V.
Vazquez dc Prada, op. cit.. 1, s. 55 vd, 58 vd.
(1 ") 1567'den itibaren Alba duKniin gleri, paralar ve kambiyo senetleriyle birlikte, Cenova, Savua ve
Franche-Comte Loren ve Lksemburg zerinden Alak lkelere ulam olmas semptomatiktir, Lucien
Febvre, Philippe II et la Franche-Comte, s. 520 vd. Aklayc ayrnt: 1568de Alba dkne ynelik 150.000 ek
Ren zerinde Palatina kontu tarafndan durdurulmutur. Tamadan sorumlu Cenevizliler, Luciano Centurione
ve
Constantino
Gentle,
tazminat
karlnda
parann
iadesini
salamlardr.
IX.
Charlesdan
Fourquevauxya, 24 Mart 1568, s. 169; Fourquevauxdan IX. Charlesa, Madrid, 6 Nisan 1568, C. Douais, op.
cit., 1, s. 345; Brksel avissi, 7 Mart 1568, H. van Houtte, art, cit., s. 437.
('") Anvers, 31 Temmuz 1572, A.d.S., Cenova, Olanda, Lettere Consoli, I, 265.
(IJ2) Armada reunide en Santander para ra a Flandes, Simancas E 561; C. Duro, Armada Espanola, 11,288
vd.
(,u) Antonio de Guarasdan Zayas'a Londra, 29 Kasm 1575, CODOIN, XCI, s. 108.
(I)4) R. Ehrenberg, op. cit.. I. 180-181, s. 213, 215.
(') II. Felipeden Parma dkne S. Lorenzo, 7 Eyll 1588, A.N., K 1448 M.
R. Ehrenberg bunlarn 1577den beri oyun d kaldklarn iddia etmektedir, ama hataldr, op. cit., I,
s. 362-363.
C'7) II. Felipe'den B.de Mendozaya Madrid, 17 Mart 1589, A.N., K 1449.
(''*) Ayn kiiler arasnda S. Lorenzo, 6 Mays 1589 ve 14 Haz. 1589, ibid
("g) Bart. Beedetti, Inturna aile relazioni commerciali... di Venezia e di Norimberga, Venedik, 1864, s. 30.
(u") L. Battifol, I.a vie imime dune reine de France au XVlf siecle, Paris, 1931, s. 18.
(141)
Idiaquezden Mondejar markisine Venedik. 26 Mart 1579, A.N., K 1672. G. 38, kopya. Idiaquez
Cenova'da eli olduu zamana ait bir ansn aktarmaktadr, tarih belirsizlii buradan kaynaklanmaktadr.
(IJ2) 1590da talya'dan gelen 6 kurye Ble yaknnda Ambrogio Spinolaya Anverse gtrdkleri paradan
50.000 eky kaptrmlardr. Herbir kurive 10.000 altn sikke tayabilmektedir, V. Vasquezde Prada, op. cit.,
/, 37.
(I4<) Memorial de Ysoardo Capelo en que dize de la manera que se podra llevar a Flandes dnero de contado
pasandolo por Francia, 1572, A.N., K 1520 B 33 dn. 49, kopya.
(I44) Fourquevaux dan IX. Charlesa Madrid, 13 Ocak 1569. C. Douais, op. cit., 1,46.
i14') Alba dknden II. F elipe'ye Brksel, 7 Haziran 1571, A.N., K 1523, B 31, dn 78.
C41) C. de Montdoucet, op. cit.. 1. s. 71-72, Brksel 21 Ekim 1572.
C47) Del Caccia'dan Prense Madrid, 21 Eyll 1572, A.d.S., Floransa, Mediceo 4903. G. Mecatti, op. cit., II,

s. 750. Demek ki Lavissein hatas var, op. cit., VI, I, s. 123.

O II. Felipeden Diego de unigaya Madrid, 25 Eyll 1572. A.N . >.
(IJ9) Saint-Gouard'dan IX. Charlesa Madrid, 26 Eyll 1572, B.N . Pars. - (,5n) Op. cit.. II, s. 136, dn. I, B.N. Paris, fr. 127, P 181-182.
(I51) Diego de ungadan II. Felipeye Paris, 1 Aralk 1576, A.N.. K 15^1. r a t
(15:) Op. cit., II, s. 215.

0") C.S.P. Venet, VII, s. 565, 19 Ekim 1577.

C4) R. Elrenberg, op. cit., I, 362-363.
(') Vargasdan II. Felipeye Paris, 12 Aralk 1577, alnmas 21, A.N., K 1543. 3 51 - _ =
(is*) Vargasdan II. Felipeye Pans, 11 Temmuz 1578, A.N., K 1545, B 43 n.9. D
C57) Ayn kiiler arasnda, 27 Temmuz 1578, ibid., n.22, D.
(Ii*) bid.
C5) O. de Torne, "Philippe II et les Guises, Revue Historigue, 1935.
(') II. Felipeden J.B. de Tassisye Lizbon, 20 Austos 1582, A.N., K 1447, s. 186.
(161) Longleeden III. Henriye Zaragoza, 3 Mays 1585, Depeches de M.deLonglee. yay. A Vf
M
(lk2) A.d.S., Mantova, Dizi E, Genova 759, 15 Ekim 1532.
C6) R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 343.
(iM) q"' Mdan Krala, Roma 1 Kasm 1551, Corpo dipl. port, VI, s. 38.
O"5) Op. cit., I, 155.
O Cenova 28 Ocak 1564, Sim. E 1393.
(167) II. Felipe'den Pedro de Mendozaya (1565), Sim. E 1394.
(I6*) 4 ubat 1566, C. Douais, op. cit., I, s. 50.
(i9) prense Madrid 11 Mays 1566, A.d.S., Floransa, Mediceo, 4897 bis.
C70) Alba dknden II. Felipeye Carthagena, 27 Nisan 1567, A.E. Esp. 4, f 357.
C71) Garcesden dke Madrid, 13 Haziran 1565, Mediceo 4897, P 122 v. Napoli kral naibinden II
Felipeye, 30 Nisan 1566. Sim. E 1055, P 116 ve P 137, 184.
C72) Op. cit.. I, 153.
(I7) Nobiliden prense Madrid, 18 Haziran 1567, A.d.S. Floransa, Mediceo 4898, P 68 v ve 69.
(I74) Ayn kiiler arasnda, 30 Mays 1567 ibid., P 60 v.
(') bid.. P 64.

(176) bid.. 20 Eyll 1567 P 99 v.

C77) Raguza ar., Diversa di Cencellara, 127, P 106 ve 106 v, 3 Ekim 1539.
(I7#) Raguza ar., Div. di Can, 139, P 23 vd.
O bid.. I46.fi 34.
C*0) bid.. 145, fi 23.
("") bid. 146.fi 145, 20 Austos 1560.
(i) Vuke Vinaver, Der venezianische Goldzechin in der Republic Ragusa, Bollettino dellistituto della
societ e dello stato veneziano, 1962, s. 140-141.
C*3) bid., s. 141.
(1M) Barselona, 4 Mays 1561, Sim. E 328.
('"-') Simancas E 1055, P 137.
(i*6) ]572'de para navlunu %1,5dur. Gio. Andrea Doriadan Cenova Cumhuriyetine Madrid, 27 Nisan
1572, A.d.S., Cenova, L.M. Spagna 5.2414.
C"7) Napoli kral naibinden 11. Felipe'ye Madrid, 7 ubat 1566; Sim. E 1055, P 29.
("'*) II. Felipeden Granvellee Madrid, 25 Mart 1572, Sim. E 1061, P 208. Granvelleden II. Felipeye, 21
Nisan 1572, Sim. E 1061, P 27. G. de Cacciadan prense Madrid, 19 Aralk 1572, Mediceo 4903, Cenovava
ekilmi 500.000 eklk kambiyo mektubu.
C*1*) Atf nceki dn.ta Mediceo 4903.
(ITO) R. Ehrenberg, op. cit., II, 215.
(m) bid., 214.
(') bid., 179. 1576da Cenovadaki Barselona kadrgalaryla Don Juana 1 milyon gnderilmesi, O. de
Trne, op. cit.. II, 30.
C9) II. Felipeden Barahip D. Hernando de Toledoya S. Lorenzo, 16 Temmuz 1577, Simancas E 355.
Almirante kaptann teknesinde yer alacaktr, zaten o da 4 kadrgayla konserve gibi bir yolculuk yapacaktr.
Barahip D.H. de Toledodan II. Felipeye Barselona, 27 Austos 1577 (31 inde alnmtr). Simancas E 335. P
402.
(194) II. Felipeden byk dke Lizbon, 23 Aralk 1582, Simancas E 1451.
(195) Daha fazla ayrnt iin F.R. Martin, Lettres marchandes..., S. LXXX1V vd.
(,96) Depeches de M. de Longlee, haz. A. Mousset, Paris, 1912, s. 9.
O97) bid.. s. 19.
(I9S) bid., s. 42.
O bid., s. 77.
(200) ibjd s 76-77.

505

(201) bid,, s. 87.

(202)
O tarihte Flandre ordular veedor general'i J.B. Tassisye talyaya yollanan 692.722 ekden
100.000inin gnderilmesi, 23 Temmuz 1585, A.N., K 1583.
(20) Depeches de M. de Longlee, s. 120
(204) bid,, s. 129.
'
(205) bid., s. 139.
(206) bid, s. 147.
(207) bid,, s. 149.
(20s) bid., s. 175.
(209) bid,, s. 242.
(2I) bid, s. 269.
(2n) bid., s. 312.
(2I2) bid.. s. 315.
(2I) Cenova elisinden Cumhuriyete Madrid, 29 Mart 1586, A.d.S., Cenova, L.M. 9-2418.
(214) II. Felipeden byk dke S. Lorenzo, 17 Haziran 1589, Simancas E 1452.
(215)
R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 351. A. Spinola hakkndaki bilgi ile Longleenin notlar birbirlerine
yaklatrlmaldr, 3 Mart 1590, op. cit., s. 391.
(216)
Antonio Dominguez Ortiz, Los estrangeros en la vida espanola durante el siglo XVII, Estudios de
historia social de Espana, 1960, s. 304, dn.10.
(217)
Kesin bilgi Ralp de Turri, Tractatus de cambiis, Disp. 3. Qu. 13. No. 78; S. Contariniden doge'ye
Valladolid, 16 Aralk ve 30 Aralk 1602 (A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna); Lettres missives de Henri
IV, VI, s. 16. Kraldan M. de Beaumonta, 18 Ocak 1603 Le roy dEspagne a binear reste son party des onze
millions dor auxquels on ma escript avoir adjouste encore un million..." Parti yla yaylacaktr; Her yl
Flandre iin milyon, art saray iin iki milyon. Bu rakamlar geree olduka yakndrlar. 31 Aralk 1602de
Valladolidde imzalanan asiento tam olarak 7.200.000 escudos (Flandreda 36 pagas halinde depecek) ve
2.400.000
ducados'dm (Madrid, Sevilla, Lizbonda 36 pagas halinde denecek), Simancas, Contadurias
Generales, 1 96. 195 lde bizzat aykladm ve sonra almann devamn kendisine braktm ve ii nihayete
erdirenin Alvaro Castillo Pintado olduu u Asientosun tam koleksiyonu bu dizi iinde yer almaktadr. II. cilt,
59 no.lu grafie bkz. Bu grafik tam rakamla vermektedir ve bu nedenle btn atflar yapmann ve bu byk
soruna yalnzca bir girizgh olan eski alma metnini dzeltmenin gereksiz olduunu dunyorum.
(2IS) II. Felipede Juan de Lastura S. Lorenzo, 4 Nisan 1587, A.N., K 1448.
(2) Amadeo Pellegrini, Relaz. inedite di ambasciatori lucchesi..., Roma, 1901, s. 13-14, Compagno
Compagninin srasnda bir kadrga batmtr (mrettebattan 120 kii boulmutur). Filo 600-800 bin ek ve
para kasalat tamaktadr. Cervantesin iaretlerinin kesinlii kayda deerdir, La Gitanilla, I,s.64deki gzlem
Ispanyadan Cenovaya Carthagena kadrgalaryla para yollayan u Cenevizliye aittir. spanyol paras meru
veya kaak olarak, Alicante ve Ibzadan yklenen ve 3 Mart 1585de 21.700 riyal ile Livornaya varan San
Francisco gibi, ticari teknelerle de yollanmaktadr. A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
(22) Simon Ruiz'den B. Suareze Medina del Campo, 17 Nisan 1583.
(221) A.d.S., Venedik, Senato Dispacci Spagna F Morosiniden doge'ye Madrid, 18 Ocak 1614.
(222) Ters ynde, Emile Cornaert, in, Revue du Nord.
(22J) Ibid., s. 28-29, 1569a kadar ykseli, s. 30 zaten birok kimsenin gitmi olduu 1580 ylnda....
(224) R.B. Merriman, op. cit., s. 285-86. 1585de Alak lkelerde para taii (Emile Cornaert, op. cit., s. 46)
bir sonu, nihai bir aama deil midir?
(225)
1579da Anversde nemli yalnzca bir tane spanyol firmas kalmtr, ayr? 4 Lucca, 5 Ceneviz, 14
talyan, 10 Portekiz firmas vardr, R.Ehrenberg, op. cit., II, s. 192.
(226) Vatikan ar. Spagna 27, Le cause per le quale il sermo Re di Portugallo..., 1573, f3 161-162. 1565-67de
Sevilla bankalarnda karklk.
(227) V. Vasquez de Prado, op. cit., I, s. 28, dn. 30.
(22s) A. von Reumont, op. cit., I, s. 355e gre hal orada kalm birka Floransa firmas 1575de Lyonu
terkederek Besanon, Chambery, Avignon . a gitmilerdir. R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 306ya gre 1575de
Lyonda birka talyan vardr, dierleri Parise gitmilerdir. 1592de sadece Capponi Bankas ayaktadr, bu
banka 1594de nl LuccalZametti tarafndan yeniden ele alnmtr. Bu kocaman konu hk. bkz. LHermtede
Sollier, La Toscane franaise, 1661 yazar Parise yerlemi taJyan bankaclar ele almaktadr. Toskana
erevesinde, Lyonun d acaba 1576dan sonraki spanyol-Toskana yaknlamasnn nedenlerinden biri
olmam mdr? Toskana hayatnn spanya ynne yansmas, R. Galluzzi, op. cit., III, s. 505 vd.
(2M) R. Ehrenberg, op. cit., II, s. 191.
(20) Ordenanzas de! Consulado de Burgos de 1538, yay. Eloy Garcia de Quevedo y Concelleon, Burgos,
1905. Uzun giri. 1556dan itibaren gerileme mi? s. 71. Tarih bana fazla kesin gibi geldi. 21 Mart 1965 tarihli bir
notla bana grn teyid eden Marie Helmere gre, gerileme belirtileri 1566ya doru ortaya kmlardr;
bunalm 1568, 1570. ve 1572de zirveler kaydetmitir. D 1573te tamamlanm bir olgudur ve etkilerini
tersine dndrmek mmkn deildir.
(231)
A.de Capmany, op. cit., IV, s. 337 (1594). Barselonada 1609da Nuevo Banco per mes ampliar la
Taula del Cambf'nin kurulmas, A.P. Usher, op. cit., s. 437.
(232) Ferrierden III. Henrye Venedik, 8-13 Mays 1575, E. Charriere, op. cit., III, s. 595.

(233) Simancas E 343 (1595).

(234) D. de Haedo, op. cit., s. 24 ve 24 v; R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176 (1584).
(235) R. Busquet, Les origines du consulat de la nation franaise Alger, insi. hist. Provence, 1927.
(236)
P. Grandchamp, op. cit.. rnein, I, s. 17, 18, 23, 87 vs. Olay daha nce A.E. Sayous tarafndan
farkedilmitir, Le commerce des Europeens Tunis deptis le XIT siecle, 1929.
(23?) D. de Haedo, op. cit., s. 177 v.
(23) A.d.S., Floransa Mediceo 2080, 26 Temmuz 1578, 3 Mart 1585.
(239) Raguza ar. D. de Foris, VIII, f 172, 24 Austos 1599.
(24) bid., f 113 v-115 v.

(241) A.N., K 1676, Inigo de Mendozadan III. Felipeye, 2 Ocak 1599.

(:42) Raguza ar. D. di Cancellaria, 192 f 139, 30 Mays 1604.
(24J) Bkz. yukarda.
(244)
A.d.S., Floransa, Mediceo 5032, Zanobi Carneschiden piza bapiskoposuna Cenova, 27 Haziran
1598. "
(245) Felipe Ruiz Martin, Lettres marchandes..., s. XLVIII.
(:46) Tanteo general B.N., Madrid 1004, zikr. F.R. Martin, ibid.
(247)
Simon Ruizle Floransadaki mektup arkadalar arasndaki mektuplamalara bkz. F.Ruiz Martin, op.
cil. Baltasar Suarezin mektuplar arasnda 24 ubat 1590 tarihli olann zikredelim (Lyonda Bonvisiler) No

querian creditos sino debi tos...; sta oy dia el cambio de manera que qien tiene el dinero lo a de dar o como quiere el
tomador, 9 Eyll 1591 tarihli olan ve dierleri.
(248) bid., 30 Mart 1590 tarihli mektup.
(24g) Baltasar Suarezden Simon Ruize Floransa, 9 Eyll 1591.
(2') A.d.S., Sommaria Consultationum 22, P 9-10, 8 ubat 1608.
(2M) Tubbolo, Discorso..., s. 3-4e gre, Napoli B.di Storia Patria XXVIII, D.8. Ve 1548den 1587ye
yalnzca 10.500.000 dka, yani ylda yuvarlak rakamla 260.000 (A.d.S., Napoli Sommaria Consultationum, 9,
f 168, 29 Ocak 1587) buna karlk 1599-1628 ortalamas 400.000dir ki, devalasyona ramen bir hzlanma
iaretidir.
(252) Antonio della Rovere, op. cit., s. 43, dn 40 bis.
(2S1)
Ubaldo Meroni (yay.), I libri delle usate delle moneta della Zecca di Genova dal 1589 a! 1640,
Mantova, 1957.
(254)
zleyen rakaml paragrafn atflarn aada veriyorum: Marciana 7299 [2 Haziran 1584]; Correr,
Dona delle Rose, 26, P 93, 2 Haziran 1584; ibid., P 93 v, 13 Temmuz 1584; ibid; f 95,5 Aralk 1585;ibid.,f 104,
14 Haziran 1591; A.d.S., Venedik, Senato Zecca 2 [1591]; ibid., 4 Aralk 1595; 3 Ocak 1596; ibid., 5, 26 Mart
1597; ibid. 8, 19 Mart 1605.

(255) A.d.S., Napoli, Sommaria Gonsultationum, 9, f 168, 29 Ocak 1587.

(256)
Bunlar aa yukar emindirler; Fransa cephesinde A. Chamberland, art. cit. klasik makalye bkz;
Almanya ve Alak lkeler iin Venedik ve Floransann kuzeyde varlklara sahip olma basit olgusu; Floransa
ile spanya arasndaki dengesizlik hk., F. Ruiz Martin,Lettres marchandes... Hesapdengesi XVI. yya yabanc
kalmaktadr, ancak iadamlarnn spanyol hkmetine cevaplarnda [1575, B.M. Harl. 3315.P 155] u nemli
cmleyi okuyorum: ...a estos reynos por ymportar ms tas mercaderias que vienen a ellos qte tas que saten, y este

inconveniente no es de poca consideracion"

(257)
Bu J. van Klaveren, op. cit., s. 3te nerilen tarihtir. Jean Meuvret, La conjoncture internationale de
1660 1715, Bulletin de la Societe d'Histoire Moderne, 1964de yle gzkyor ki, burada sadece ksa bir
artn
balangcn
grmektedir.
Gerek bir toparlanma
sz konusu muydu? 1604-1609dan itibaren
Amerikan gmnn bir ksmnn kuzey Avrupa yolunu tuttuu kaydedilmelidir.
(258) Cmle Samuel Ricarda aittir, bkz. izleyen dn.
(2) Samuel Ricard, Traite general du Commerce, 2 yay. 1706, s. 371.
(260) Marciana 5729, Relazione dEgitto, 1668.
(261) Bu F.R. Martinin kansdr, Lettres Marchandes...
(262) A.d.S., Cenova, Spagna 38, 1647-1650 belgeleri.
(263)
zleyen sahifelerde Felipe Ruiz Martinin iki almasndan yararlandm, Lettres marchandes echangees
entre Florence et Medina de! Campo, burada 1577-1606 arasnda Simon Ruiz, sonra da yeeni Cosimo Ruizin
Floransadan aldktan veya oraya yolladklar mektuplar sz konusudur, bu mektuplarn yaynnda uzun ve
muhteem bir giri yer almaktadr. Yaynlanmadan nce bana ulatrlan ikinci eser,El siglo de los Genoveses en
Castilla (1528-1627): capitalismo cosmopolita y capitalismos nacionales, benim kanma gre XVI. yy. Ispanyas
hakknda, Ramn Carandenin klasik eserlerinden beri, en gzel kitaptr.
(264)
Aslnda yy.n sonunda Cenovaya hal kitlesel ekilde beyaz maden gelilerinden etkilendim.
1670den itibaren Cenovadaki Fransz konsolosunun mektuplarna bkz, Compans A.N., Affaires Etrangeres
B 1511, Cenova. U. Meroni, op. cit'den sonra Cenova Zeccasnn para basma erisine bkz.
(265)
Ramon Carande, Sevilla fortaleze y mercado, Anuario de Historia delDerecho espanol, II, 1925 (ayr
basm), s. 33, 55 vd. Jacques Heers, op. cit., ndekste Sevilla kelimesinde birok atf.
266
( )
Frank Spooner, bu deiken yllar sresince Cenevizlilerin altnn deerlenmesinden yararlanmay
bilmelerini iyi yakalamtr, op. cit., s. 21.

(267) Renee Doehaerd, Etudes anversoises, I, 1963, s. 33.

(26) Bkz.: F. Ruiz Martin, Leltres marchandes..., s. XXIX vd. ve Alvaro CastilloPintado'nun mkemmel
makalesi, Los Juros de Castillo apogeo y fin de un instrumento de credito, Hispania, 1963.Jurosde caucin
satlamamaktadr. Pazarla tabi deerler (Juros de resguardo) veya o zaman sylendii gibi resguardes elde
eden iadamlar hem Ispanyadaki, hem de zellikle talya olmak zere spanya dndaki kamu tasarrufuna
ulamaktadrlar. Tasarruf sahiplerine satlan resguardo'lar, asiento (fmiquito) nun kapatlmas srasnda ayn
faize sahip tahviller halinde denmektedirler. Cenevizliler, hadleri, doalar ve k yerleri bakmndan henz
az tutarl olan bir pazarn efendileridir. Fakat riskler vardr: rnein 1575te Salerno prensi Nicol Grimaldo
resguardos zerindeki speklasyonu nedeniyle ses kartan bir ekilde iflas etmitir, A.C. Pintado,ar/. cit., s. 9.
P9) F.R. Martin, ibid., s. XXXII.

(27) Simancas Consejo y Juntas de Hacienda, 37, Decrete sobre la paga de las mercedes y otras deudas,
Toledo, 14 Kasm 1560.
(271) Ibid em.
(272) F.R. Martin, ibid., s. XXXII.
(273) V.M. Godinho, op. cit., s. 420, 1435de kental 3.072 reais'e, 1564de 33.421. 1568de ani d.
(274) B.N., fr. 9093, P 78 (1640).
(275) A.d.S., Venedik, Cinque Savii. Riposte 1602-1606, P 189 v-195, 16 Ocak [1607],
(276) 2 Nisan 1597, A.d.S., Cenova Spagna 12.
(277) zellikle Lettres marchandes..., II. Bl. Largent vassal de lor s. LIII vd.
(278)
Francisco de Lixaldenin gayretleriyle baslan hesap defterine gre, 12 Mart 1567den itibaren pagador
deI exercito de Flandes. Bu kitabn elyazmas bal, Tanteos tomados en Flandes al pagador Francisco de Lixalde
hoja de catorze meses antes que falleciese, Simancas, s. 26. Latince bir kopyadan hareketle M.F. Rachfahl
tarafndan, Les registres de Franciseus Lixaldius, tresorier generale de larmee espagnole aux Pays-Bas de 1567
1576 adyla yaynlanmtr, 1902, 187 s. 8.
(279)L. Goldschimdt, Oniversalgeschichte des Handelrechtes, 1891, s. 127.
(28) G. Luzzatto, op. cit., s. 180.
(281)
Lucien Lebvre, Besanon belediye sicillerine gre, (Thomas Doriann bu kentin yargcna verdii
dileke, 27 Temmuz 1566) 1534-1535de Lyon veMonluel gibi yerlerde olmaktan bkm veLons-leSaunierde
bulunan Cenevizli bankaclar mparatorluk kentinin kendine ektiini bana aktard. Bu fuarlar hk.,Castan,
Granvelleet le Sant-Empre, R. Historique,lRl(>, c.I, s. 113, not,P.Huvelin,Droit des marches et des foires,
1907; Contarininin sylevi, 1584, in, A. Lattes, La tiber delle banche a Venezia, Milano, 1869, s. 121; R.
Ehrenberg, op. cit., I, s. 342, II, s. 227; Jacques Savary des Bruslons, Dic. niversel de Commerce, Kopenhag,
1760, V, Foire, II, s. 679-680; L.Goldschmidt, op. cit., s. 237.
(282) zleyenler hk, Domenico Gioffre, Genes et les foires de change: de Lyon Basanon, 1960, s. 115-119.
(28)) Lucien Febvre, op. cit., s. 22, dn.4, s. 110, dn.3. Doubs ar. B. 563de fuarlarn Polignyde kurma izni
isteyen Cenevizli bankerlerin dilekelerini buldum, 13 Austos 1568; R. Ehrenberg, op. cit.. II, s .227.
(284) J. Savary des Bruslons, Dic. univ. de commerce, II, s. 227.
(2*5) F.R. Martin ve Jose Gentil da Silvann almalarn kastediyorum.
(286)
zleyen paragraf F. Ruiz Martinin, yukarda dn. 263de zikredilen iki eserindeki aklamalarna
dayanmaktadr.
(287) Actas, IV, s. 225-226, 316, 41 1.
(288) J. Gentil da Silva, yaynlanacak, s. 24.
(289) bid., s. 21.
(29) Henri Pirenne, Histoire de Belgique, IV, 1927, s. 78.
(291)
A.d.S., Cenova, Spagna 6.2415. Saul ve Lercarodan Cenova Cumhuriyetine Madrid, 17 Temmuz
1576.
(292) zleyen ayrntlar J. Gentil da Silvann yaynlanacak kitabndan.
(2,) Op. cit., Foire", maddesi, Kopenhag, 1760, II, stun 68.
(294)
En azndan birinci cilt. Bkz. Kress Librarv Katalou, s. 23. 1682 Venedik basksn (Gio. Giacomo
Hertz) kullandm, tek cilt.
(2,s) Gino Luzzatto, op. cit., s. 180.
t296) bid.
(297) R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 350.
(298)
J. Gentil da Silva, Realites economiques et prises de conscience, Annales E.S.C., 1959, s. 737 (11
ubat 1580).
(2W) Museo Correr, Dona delle Rose, 26.
(30) Zikr. F.R. Martin, Lettres marchandes..., s. XXXIX.
(301) Museo Correr, Dona delle Rose, 181 P 53.
(02) H. van der Weenin Annales E.S.C.'de yaynlanacak hayranlk verici makalesine bkz.
(303) J. Gentil da Silva, Strategie des affaires a Lisbonne entre 1595 et 1607, 1956, s. 50, 22 Kasm 1956
Lizbon'da, 27sinde Lyonda.
(34) Feijpe Ruz Martin, El siglo de los Genoveses, yaynlanacak, salam bir ekilde ina edilmi ve yeni olan
delillendirmesini yakndan izliyoruz.

(305) J. Gentil de Silva, op. cit., s. 51, 27 Kasm 1596.

(06) bid., s. 50 ve Victor von Klarwill, The Fugger News-Letters, Londra, 1926, II, s. 283, no.573, Venedik
25 Kasm 1596.
'
(0') A.N., K 1676 (G.S.), Venedik, 4 Ocak 1597, Inigo de Mendozadan S.M.ye.
(*) F.R. Martin, El siglo...
'
(,OT) A.d.S., Cenova, Spagna 11, 2420, Cesare Giustinianodan dogeye Madrid, 20 Ocak 1597.
(3I) A.d.S., Cenova, Relazione delle eosi di Genova, 1597, P 26.
('") J. Gentil da Silva, op. cil., s. 52, 30 Aralk 1596.
(3I2) Kesin atf kayp.
(3I) A.d.S., Cenova, Spagna 11.2420, II, Piccamigliodan doge'ye Madrid 25 Kasm 1596. Bu arada C.
Giustinianonun mektubunda hzl bir dzenleme umudu, 25 Aralk 1596, ibid.
(,l4) bid., sz Piccamiglioya aittir, 7 Aralk 1596.
(,l5) Cesare Giustinadodan dogeye Madrid, 31 Ocak 1597.
(316) Ayn kiiler Madrid, 20 Ocak 1597.
("7) Ayn kiiler Madrid, 24 Aralk 1596.
(m) J. Gentil da Silva, op. cit., ve s. 53deki atflar, Roma, 25 Ocak 1597.
(,l') A.d.S., Cenova, Spagna 11.2420, C. Giustinadodan doge'ye Madrid, 5 ubat ve 22 ubat 1597
Thomas Cherchin (Carg) rol hk, ayn kiiler Madrid, 2 Mart 1597.
(32) Ayn kiiler Madrid, 5 Ocak 1597, 22 ubat 1597.
(21) Ayn kiiler, 22 ubat 1597.
(322) bid.
(323) rnein, Ernst Hering, Die Fugger, Leipzig, 1940, s. 301 vd.
()24) J. Gentil da Silva, op. cit. ve s. 55deki atflar, 12 Haziran 1597.
(,2S) Felipe Ruiz Martin, op. cit., metnini izliyorum.
(326)
Bu
dzenleme
konusunda
Cesare
Giustinianinin
kesin
bilgiler
veren
btn
mektuplamas
zikredilebilir.
(327)
F.R. Martinin iaretlerine gre 1607 iflas hk. Ceneviz mektuplamas (A.d.S., Cenova, Spagna 15
2424) aikr bir yarara sahiptir, fakat bunalm Kastilyann ekonomik ve mali tarihi erevesine yerletirme
stnlne sahip olan F.R. Martinin kitabna hibir ey veya hemen hemen hibir ey ilve etmemektedir
(32) bid. "
(32) bid.
(,3U) bid.
(31) Bkz. II. cilt.
(,32) En sevimlisi: Carlo M. Cipolla, La pretendue revolution des prix, reflexions sur l-experience
italienne, Annales E.S. C., Ekim-Aralk 1955, s. 513-16.
(333) Gaston Zeller, La vie economique de lEurope au XVF siecle, Sorbonda ders, s. 3 vd.
(334)St.
Hoszowsk,Lesprix

Lwow(XVI-XVIIsiecles),
1954,s.60:
Hayat
1521-1525te,
1451-1500arasnda
olduundan daha ucuzdur.
(35) G. dAvenel, Hs. economique de la propriele..., 1898, 111, s. 246.
(33) C. Alonso Herrera, op. cil., f 353.
(337) Earl J. Hamilton, op. cit., s. 283 vdda zet.
(33) Actas.... v, s. 472-474, zikr. Earl J. Hamilton, op. cil., s. 286.
(33') Ayrnty zikr. Kari Marx, Contribution la criique de /'economie politique, ev. Molitor, 1954. s. 179
(34) Cores yaknmalar konusunda F.R. Martin zellikle ykselen fiyatlarn Cenevizli tccarlarn satn
aldklar mallara ait olduklarn iaret etmektedir.
(w) E. Alberi, op. cil., II, v, s. 470.
()42) Gobierno de Vizcaya, II, s. 406.
(3J1) Literalurnachweis ber Geld-und Mnzwesen, s. 9-14.
(344) Josef Hffner, Wirtchaftsethik und Monopole, 1941, Berlin, 1892, s. 110.
(345) E.J. Hamilton, op. cit., s. 292.
(346) Henri Hauser, La response de Jean Bodin a M.de Malesroit. ...el Paradoxes inedits du Sieur de Malestroit
touchant les monnoyes, yay. Luigi Einaudi, Torino, 1937.
(47) 15 85, s. 125.
(34K) P. 43 v
(34g) Zikr. E. Heckscherin klasik eseri, spanyolca yay, La epoca mercantilista. 1943. s. 668. Almana\a\
1932, II, s. 207.
''
(35) Encore la revolution des prix au XVI' siecle, Annales E.S.C.. 1957, s. 269 vd. ve Srrucrure
Economique el Iheorie monetaire , 1956.
(51) Recherches anciennes et nouvelles sur lhistoire des pnx. 1932. s 03-420. 5*-4*!. 492.
(352) Paradoxes inedits..., s. 23.
(353) B.N., Paris, fr. 10766, P 100 (t.y.)
(.154) x ve y 1500deki altn ve gm miktarlarysa ve aralarndan x gm ton(=12y altn ton olarak

dengeleniyorlarsa.
denklem:

Eer

1500-1600

arasndaki

artlar

kabaca

18.000

ton

gm

ve

200

ton

altmsa,

ikinci

x + 18.000 - 15(y + 200) olacaktr.

(5) Tahminlerden hareketle onlar veri bir nfusa getirmek ve dier kitleler iin oransal bir byklk
sralamas hesaplamak sz konusudur. 1587nin banda, 3.000.000dan fazla nfusu olan Napoli krall
700.000 dkalk bir stoka sahipti, bu hadden Avrupann 20 milyon ve Akdenizin de 14 milyon stoku olmaldr.
Bu tahminler balangta zayfa benzemektedirler. Stok iktisatlar tarafndan, olduka sc olarak son 30 yln
para basm miktarna eit olarak kabul edilmektedir. P. Boissannade (art. cit., s. 198) XVI. yyda ngiltere iin 4
milyon
sterlingten
sz
etmektedir,
Rene
Baehrel
(Economieet
histoirepropasdespnx",HommageLucien
Febvre, Evantailde Ihistoire vivante, Paris, 1953, c.I, s. 309, no. 72) XVIII. yyn sonu iin Fransada 2 milyon
lvreden bahsetmektedir. Rakamlar ok az saydadrlar ve oksalam deillerdir, btn hesaplamalarmz
temelden gnahkrdrlar, fakat gelimi olan bir ekonomiyi daha iyi tahayyl etmemize izin vermekte ve
modelleri buna gre dzeltmemize ve gerei kavramamza olanak salamaktadrlar. R. Baehrelin az ikna
edici fakat tahrik eden tartmasna bkz. op. cit., passim ve s. 40, dn. 26. Bozuk parann, fakirlerin parasnn
miktarsal incelemesi yaplmakszn hibir model geerli olmayacaktr. Fakat bu paralarn basm, altn ve
gme nazaran nemsizdir. Venedikte altn ve gm basm yllk 2.000.000 dkaya ykselirken, 1604de
60.000 dka deerinde bezzi ve 1606da 15.000 dka deerinde gazette ve grossetti baslmtr, A.d.S., Venedik,
Senato Zecca, 9.
(356) Pierre Chaunu, L'Amerique et les Ameriques, 1964, s.93 vd.
(357) Bkz. 48 numaral grafik.
(358) J. Kulischer, op. cit., I, s. 280-281.
(359) bid, s. 281.
(56) g Parenti, op. cit., s. 224.
(361) Op. cit., s. 351 v-352.
(362) L. Bianchini, Della storia economica-civile di Sicilia, Napoli, 1841, I, s. 331 vd.
(363) n. Bolletino stor, pavese, VIII, 1945.
(3M) Alfred Morel Fatio, Etudes sur lEspagne, 4. dizi, 1925, s. 373.
(3) prenses Jeannedan II. Felipeye, 13 Temmuz 1559, Simancas E137, P 22, 1500, 150.000 dka iin
Sevilla nezdinde vassaller.
(366)
Vie de Benvenuto Cellini, yay. Cres, II, s. 598 vd. Tamamen baka bir blgede -Arles topraklar- yarm
ve drtte bir zerinden XVI. yy. boyunca yarcla bkz, Quiqueran de Beau Jeu, op. cit., s. 400-401.
(367)
Kimse bunu Mario Siriden daha iyi vurgulamamtr, La svalutazione della moneta e it bilancio del
Regno di Sicilia nella seconda meta del XVI secolo, Melfi 1921, in-16, 22s.
(36S) Albert Despaux, Les devaluations monetaires dans lhistoire, Paris, 1936, s. 362.
(369) A.d.S., Floransa Mediceo 3083, P 417 v, 27 Mart 1583.
(37) Marciana, Gralamo Savina Kronii, P 361 v.
(371)
A. Silvestri, Su banchier pubblic napoletani nelle prima meta del Cinqucento, Bolletino
deliArchivio storico deI Banco di Napoli, 1951, Sui banchieri pubblici napoletani dellavento di Filippo II al
trono alla costituzione del monopolio, ibid.
(372) L. Bianchini, op. cit., I, s. 340; G. Luzzatto, op. cit.. s. 183de kurulmay 1553e yerletiriyor.
(373) G. Luzzatto, ibid.
(374) bid
(375) L. Bianchini, op. cit., s. 341.
(376)
G. Luzzatto tarafndan verilen 1587 tarihini benimsiyorum. Filerimin arasnda Senatonun bankaya
28 Haziran 1584te izin verdiini buldum.
(377) G. Luzzatto, op. cit., s. 188.
(378) H. Kretschmayr, op. cit., III, s. 187de 1582 diyor.
(379) Simancas, Napoles, S.P. 4 Madrid, 7 Ekim 1580.
(380) Byk Amirden Krala Roma, 24 Eyll 1532, Corpo dipl. port., VII, s. 172-173.
(381)
G. Luzzatto, op. cit., s. 186. Ayn fikir ikliminde, bir Marsilya mektuplamasna dair kck bir
ayrnt (Gilles Hermitteden kardeine Cenova, Nisan 1593 Fonds Dauvergne, not 47) bir kayk sahibiyle 300
tane sekizlik sikke gnderdiini aa kartmaktadr, gui vous doibt payer en mesme espece depieces de huit ou

de quatre sans qu'il puisse payer la value dicelles en autre monoye comme sommes daccord..."
(382) G. Parenti, op. cit., s. 235.
(383) M. Sin, art. cit., bkz. yukarda dn. 367.
(384) L. Bianchini, Della Storia delle finanze del Regno di Napoli, 1839, s. 315 vd.
(38!) R. Konetzke, op. cit., s. 197.
(386) R.B. Merriman, op. cit., s. 443; Habler, op. cit., s. 122.
(387) R. Konetzke, op. cit., s. 199.
(388)

bid.

(389) J. de Salazar, Politica espanola, 1617, s. 18.

(39) Memoria de las rentas y patrimonio del Rey de Espana de 1562, A.E. Esp. 234.
(391) 1563, 1608, 1621de faiz indirimi yaplm olmaldr, Nueva Recop, llibr. X, XIV.

(392) R. Merriman, op. cit., IV, s. 443,.

(393) E. Alberi, op. cit., I, V, s. 294.
t34) Madrid, 5 Eyll 1561, kopya B.N., Paris, fr. 16103, f 45.
(395) Bkz. yukarda.
(396) R. Konetzke, op. cit., s. 199.
(397) La Contaduriadan II. Felipeye Madrid, 13 Eyll 1563, Simancas E143, f 59-60.
(398) Acas. III, s. 357.
'
(W) Pereyra, Imperio espanol, s. 27-31.
(40e) 1581 de II. Felipenn Iberk yarmadasndan salad gelirler 6.500.000, harcamalar 7.00.000
kadardr, E. Alberi, op. cit., I, V, s. 294.
(401) A. Segre, Soria del commercio, I, s. 492, dn.3.
(402)
Jeronomio Conestaggio, Dellunione del regno di Porogallo alla corona di Casliglia, Cenova, 1585, s.
14. "
(403) B de Mendozadan II. Felipeye Paris 8 Ocak 1587, A.N., K 1566.
(404) Bkz. yukarda dn. 268; A. Castillo, ar. cit., s. 14 vd.
(405) H. Lonchay, ar. cit., s. 945.
(40e) E.J. Hamilton, op. cit., s. 62.
(407) bid., s. 65.
(4) pacan el decrel..., 1597, B.N., Paris, Oc 241, in-12.
(409) 1612, s. 43 \P.
(4I) Simancas, Guerra Antigua, IV, f 108 (1538e doru)
(4) E.J. Hamilton, op. cit., s. 36 vd.
(412) bid., s. 37.
(413)
Franois Chevalier, La formalion des grands domaines au Mexique. Terre e SocieteauxXVF el XVT
siecles, 1952, s. 235.
(414) Alice Piffer Cannabrava, O commercio parugues no Rio de Plata 1580-1640, Sao Paulo, 1944.
(415) Pierre Chaunu, Les Philippines e le Pacifque des lberiques XVT-XVlif siecles, 1960, s. 41.
(416) Albert Girard, Le commerce franais a Seville el Cadix au temps des Habsbourgs, 1932, s. 7.
(417) B M. Add. 18287, PS 5633.
(418) Emile Cornaert, op. cit., s. 46; Baja de la Moneda, 1591, Sim. E 601 i okumadm.
(419) Felipeden Kastilya Byk Amirine, 10 ubat 1574, Sim. E. 561, f 16 ve 65.
(42) Sim. E 561. Modena falsa que venja de Flandes en Espana.
(421) Devlet urasnda Krala, 13 Ocak 1609, A.N., K 1426, A 37, no.110.
(422) Aynlar, 27 Kasm 1607, A.N.. K 1426.
(423 ) 26 Nisan 1613, A.N., K 1428, A 39, not 28; ibid., k 1478, A 78, not m-,ibid., K 1479, A 80,1624; ibid., K
1456, 1622; Sim. E 628, Valor de la moneda en Flandes, 1614.
(424) B.N., Paris, Esp. 127, P 8 v ve 9.
(425) G. Berchet, op. cit., s. 133.
(42) P. 492 vd
(427) Op. cit., VI, s. 213.
(428) Ami Boue, op. cit., III, s. 121; M. Siri, ar. cit., J.W. Zinkesen, op. cit., III, s. 798 vd.
(429) Philippe de Camaye, op.cit., s. 42, dn. 4.
(43) Op. cit., s. 158 v.
(4JI) G. dAramon, op. cit., s. 42.
(432) bid.
(433)
Cantacuscino, Commenaria, II, s. 102, Luig Bassano di Zara, in, Francesco Sansovino, Dellhistoria
universale dellorigine et imperio de Turchi, Kitap 3, Venedik, 1564, f 43, r ve v; S. Schweigger,
Reissbeschreibung..., op. cit., s. 267.
(434) Op. cit., 158 v.
(435) bid.
(43) Geminiano Montanari, Zecca in consula distalo, (1683), s. 253.
(437) J.W. Zinkeisen, op. cit., III, s. 800.
(43S) J. von Hammer, op. cit., VI, s. 5.
(439)
Daniel Badoerden doge'ye Pera, 21 Nisan 1564, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, Cost. Filza 4/D.
(44) H. Ferrodan doge'ye Pera, 6 Mays 1561, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, 3/C.
(441) Tarihsiz belge (1577), Sim. E 1147, kopya.
(442) stanbul, 16 Mart 1580, Sim. E 1337. '
(443) J.W. Zinkeisen, III, s. 800.
(444) R. Hakluyt, op. cit., II, 247.
O Bkz. III. Kesim, bl. VI.
i446) Op. cit., s. 211 vd.
(44?) B. Vinaver, La crise monetaire turque 1575-1650", Publicatiotshstorques delAcademiedes Sciences

NOTLAR 2. BLM, 3. KESM

(') J. Kulischer, op. it., II, s. 235; Johann-Ferdinand Roth, Geschichte des Nrnberger Handels, Leipzig,
1800-1802, I, s. 252; Cari Brinkmann, Der Beginn der neueren Handelsgeschichte, Hist Zeitschr., 1914; A.
Schulte, op. cit., II, 117 vd; W. Heyd, op. cit., II, 525-26; J. Falke, Oberdeutschlands Handelsbeziehungen zu
Sdeuropa im Anfang des 16. Jahr., s.610.'
(2) Zikr. H. Kretschmayr, Geschichte von Venedig, II, s. 473.
(3) A. Schulte, op. cit., II, 118.
(4)
Sanudo'ya grde, Trk-Venedik sava nedeniyle 1499 ve 1500de Beyrut ve skenderiyeden Venedik
yklemesi yoktur, 1504 ve 1506da da durum ayndr. 1506daki durum hk. J. Mazzei.op. cit., s.41. W. Heyde
gre 1502den sonra kadurgalar Beyrutta yalnzca 4 balya karabiber bulmulardr, W. Heyd, A. Fanfani,
Storia del lavoro..., s. 38. Btn bu zor sorular kt konulmulardr ve kategorik bir biimde zlmlerdir.
Bu paragraf iin V. Magalhaes Godinho tarafndan dzenlenen tablodan yararlandm, Le repli venitien et
egyptien de la route-du Cap, Hommage Lucien Febvre, II, 1953, s. 287 vd.
(5) E. Prestage. Portuguese Pionners, Londra, 1933, s. 295.
(6) Tawney and Power, Tudor Economic Documents, II, s. 19, zikr. L.F. Salzman, English Trade in the Middte
Ages, Oxford, 1931, s. 445-446; Dr.Sottas, op. cit., s. 135.
(7) A. Schulte, op. cit., 11, 118.
() bid., 1, s. 279.
O A. Kulischer, op. cit., II, s. 234.
(I0) A. Navagero, op. cit., s. 36.
(") A.d.S., Venedik, Cinque Savii alla Mercanzia, Busta 2, 20 Haziran 1503.
C2) A.d.S., Venedik, Senato Mar 18, 3 Mays 1514.
C1) Dr. Sottas, op. cit., s. 136. 1524de Kalye tekeli 10 yl iin kurulmu, sonra nihai olarak kaldrlmtr.
C4) W. Heyd, op. cit., I, s. 531, 538; Goris, op. cit., s. 195 vd; J. Kulischer, op. cit., 11, s. 234.
(15)
Visconde de Soveral, Apontamentos Sobreas antigas relaoes politicas e commerciaes doPortugal coma
Republica de Veneza, Lizbon, 1893, s. 6,7.
(16)
V. Magalhaes Godinho'ya gre, en azndan 1514ten itibaren toparlanma; 1517, 1519, 1523, 1529da
yar-duraklama; 1531 de iyi ykleme.
C7) Simancas E 564, P 10.
('*) R. Hakluyt, op. cit., II, s. 223-24. Lorenzo Tiepolo muhtra:.;. 1554, s. 21.
(|g) Zikr., G. Atkinson, op. cit., s. 131; Peder Jean Thenaud, Le voyage..., t.y., B.N., Res O2, P 998. Ayrca
bkz.: Samuelo Romanin, Storia doc. di Venezia, VI, s. 23.
(20) Bkz. yukarda.
(21) V. Magalhaes Godinho bu sorunlar yenilemitir: Os descobrimentos e a economia mundial, II, 1963, s.
487 vd.
(22) R.B. Merriman, Carlos V, 2. yay., 1949, s. 182.
(23) A B. de Brangana Pereira, Os Portugueses em Di,s. 2, 83 vd.N.lorga,o/>. cit., 11, s. 365; A.S. deSouza,
Historia de Portugal, Barselona, 1929, s. 129; F. de Andrada, Oprimeiro cerco que osTurcospuzeraonafortaleza
Dio, nas partes de lndia, Coimbre, 1589.
(2,<) Corpo diplomatico port., VI, s. 70-71.
(25)
A.B. de Brangana Pereira, op. cit., s. 2; J. Corte Real .Successos do segundo cercode Dio, Lizbon, 1574;
J. Tevins, Commentarius de rebus in lndia apudDium gestis anno MDXLVI, Coimbre, 1548.

513

(26) 1547, J. von Hammer, op. cit., VI, s. 7.

(27) bid.. s. 184-186.
(28) bid., 186.
(2*) J. Denuce, L'Afrique el Anvers, s. 71; M. Sanudo, op. cit., LV111, col. 678, Eyll 1533.
(,c) J. Denuce, op. cit., s. 71.
(31) Prohibicion de introducir especeria en Francia, Sim. E 497 ve 498.
(32) Donato'dan doge'ye Amboise, 2 Mays 1541, B.N., Paris, tal., 1715 (kopya).
() Bouches-du-Rhone ar., Marsilya Amirallii, IX, ter.
(M) Paul Masson, Les compagnies du corail, 1908, s. 123-125.
() P. Boissonnade, France et Angleterre au XV1 siecle", art. cit., s. 36.
(M) R.B. Merriman, op. cit., IV, s. 441.
() Mediceo 2080 ve Guicciardini Corsi arivi.
(>8) Baltasar Surezden Simon Ruize, Archivio Ruiz. Valladolid, 29 Kasm 1591.
() Wilken, s. 44, zikr. F.C. Lane, op. cit., s. 582.
(40)
1538-1540 Trk-Venedik savasn hesaba katmakszn Suriye ve amn glkleri hk., A.d.S.,
Venedik, Cinque Savii, Busta 27, 23 Ocak 1543, Haziran 1543, 14 Haziran 1544, 7 Aralk 1548, 19 Aralk 1548.
(") Lorenzo Tiepolo, Relatione... (1554), yay. Cigogna, s. 15-16.
(42) F.C. Lane, op. cit., s. 580.
(') 1556da, 1563-64de byledir.
(44) 1562de L.Tiepolo muhtras, op. cit., s. 40.
(4*) Gozze ve Andrea di Cathoroya (Messinada)Trablusamdan mektup, 15 Eyll 1557, Raguza ar. D.
di Canc. P 37 vd.
(46)
A.d.S., Venedik, Relazioni, B31, Halep, 10 Temmuz 1557, G. B Basadona (Suriye konsolosumdan
Venedik Signoriasna.
(47) L.Tiepolo, op. cit., s. 30.
(4*) A.d.S., Venedik, Senato Secreta, Cnstant. Filza 4/D.
(4,f) L. Tiepolo, s. 39.
('") Belon du Mans, op. cit., s. 124.
(51) Sonia E. Howe, Les grands navigaleurs a la rccherche des cpices, 1939, s .106.
(52) Belon du Mans, 131.
(") bid, s. 132 v.
('") bid.. s. 120.
() R. Hakluyt, op. cit., 11, s. 207-208, 1586ya doru.
(51) L. Tiepolo, 21; D. Barbarigo, in, E. Alberi, op. cit., 111, 11, s. 3-4.
(,7) bid, s. 21.

('*) Belon du Mans, 134.

() Herbiri yaklak 50 kg.
() L. Tiepolo, 20.
(6I) F.C. Lane, 581.
p2) Corp. dipl. port, IX, s. 110-111; F.de Almedia, op. cit., 111, s. 562; F.C. Lane, op. cit., s. 5.
H F.C. Lane, 586.
(M) bid.
C) bid.
(M) R. Ehrenberg, op. cit., I, s. 14de karabiber mltezimi olan Affaitatiler tarafndan Lizbona getirtilen
10.127 balya karabirden sz etmektedir.
P7) E. Charriere, op. cit. 11, s. 776 ve dn.; Belon du Mans, 158 v.
('*) Ernest Babelon, Les origines de la monnaie considerees aupoint de vue economique et historique, 1897, s.
248, zikr., Alfred Pose, La Monnaie et ses institutions, 1942, 1, s. 4-5.
(M) J. Kulischer, op. cit. 11, s. 258.
(70) 23 Ocak 1552, Corp. dipl. port.. VII, s. 108.
(71) L. Tiepolodan doge'ye Kahire, Collegio Secreta, Busta 31.
(72) 14 Kasm 1559, Senato Secreta, Cost. Filza 2/A, P 190 v.
(73) G. Hernandezden II. Felipeye Venedik, 3 Ocak 1560, Simancas E 1324, P 27.
(74) F.C. Lane, 581-83.
'
(7!) Jean Nicot, Sa Correspondance diplomatique, yay. Falgaibolle, 1897, 12 Nisan 1561, s. 127.
(7) F.C. Lane, 585.
-(77)
Corpo. dipl. port. VII, s. 215, 238, 258, 277; VIII, s. 79, 97, 115,250,297, 372; IX, s. 110-111, zikr. F.C.
Lane, s. 585.
(7*) J. Nicot, op. cit, s. 127, 12 Nisan 1561.
f7*) Bkz. yukarda.
(*) J. Nicot, op. cit. s. 31, s. 107-108, XXXIII vd.
(") bid. 12 Aralk 1559, s. 39.

(*-) F.C. Lane. 588.

(*') E.J Hamilton, op. cit., s. 232-233.
("*) bid., s. 233, dn.2.
(*5) R. di Tucci, Relazioni..., s. 639.
(*6) J. Nicot, 28 Temmuz 1561, s. 63-64.
(87) H. Ferrodan doge'yc Pera, 16 Eyll 1561, Senato Secreta, Cost., Filza 3/D.
(**) Gio : Agostino Glliden Cenova Cumhuriyetine stanbul, 5 Temmuz 1563, A.d.S., Cenova
Cosantnopoli, 1558-1565, 1-2169; G. Hernandezden II. Felipeye Venedik, lOTemmuz 1563, Simancas Ec
1324, P 221; Petremolden IX. Charlesa stanbul, 11 ubat, 22 Nisan 1564; E. Charriere.op. cit.. II,s. 748-750;
Daniel Badoarodan dogeye Pera, 6 Mays 1564, A.d.S., Senato Secreta, Filza 4/D.
(HW) E. Charriere, op. cit., 11, 748-750.
("0) Bkz. yukarda dn.88.
O Simancas E 1053, P 10.
(,2) H. Fitzler, art. cil., s. 265-266.
(') 11. Felipeden Alba dkne, 21 Kasm 1569 ve 23 Kasm 1569, Simancas E 542, p 9 ve 22.
(g4) 13 Kasm 1567, C. Douais, op. cit., 1, s. 288; Korfudan haber, 27 Eyll 1567, Simancas E 1056, P 86.
(,5) J. de Cornaadan 11. Felipe'ye Venedik, 22 Mays 1568, Simancas E 1326.
O Bkz. 11. cilt.

D bid.
D R. Hakluyt, 11, 219.
O Leis e provisoes de el Rei D. Sebastia. Coimbre. 1816, s. 68 vd, zikr., F.de Almeida, op. cit.. 111, s. 562.
(I0U) 14 ubat 1560, Corp. dipl. port., VIII, s. 355.
(101) B.N.. Paris, Fonds portugais, no. 8. f 197.
(,02) A.d.S., Venedik, Cinque Savii, Busta 3, 25 Kasm 1570.
(105)
Fonds Dauvergne, no. 113, 115 (Yal Mannlich'e ilikin), 117, 118, 122-125. "Zimbre belladin veya

"meguin".
(104) G. Berchet, op. cit., s. 61.
(105) G. de Silvadan 11. Felipeye Venedik, 5 Kasm 1574, Simancas E 1333.
(") Lettere commerc., 12 ter. A.d.S., Venedik.
(107) Simancas E 1331.
(10*) A.d.S., Venedik, Busta 584, P 846 ve v.
() Venedik, 8 Temmuz 1679, A.N., K 1672, Gl, no.84.
(n0) Sevilla, 10 Kasm 1575, Simancas E 564, P 10.
("') G. Vivoli, op. cit., 111, s. 155. Bu ite Jacome Barde ve acentesi Ciro Allidosionun rolleri hk., B.N.,
Paris, Fonds Portugais, no. 23, P 570 ve 571 v.
(112) Ch.de Salazardan krala Venedik, II Eyll 1577, Simancas E 1336.
(") Barahip Brizenodan Krala Floransa, 26 Kasm 1576, Simancas E 1450.
(114) R. Galluzzi, op. cit., IX, s. 108; G. Parenti, op. cit., s. 80 ve 96.
(115) II. Felipeden Requesense, 23 Ocak 1576, Simancas E 569, P 60.
(116) Bkz. DallOlmonun 1584deki raporu, aada dn. 118.
(117) Simancas E 1339.
(") Informazione sul commercio dei Veneziani in Portogallo e sui mezzidi ristorarlo, 1584, yay. B. Cecchetti,
Nozze Thiene da Schio, 1869.
(I19)
A. Bragadino ve J. Foscarini, Parere intorno al Irattatofra Venezia e Spagna sul traffico del pepe e delle
speziere delle Indie Orientali, 1585, yay. Fr. Stefani, Nozze Correr-Fornasiri. 1870.
O bid.. 1, 12-13.

C21) bid., s. 14.

(I22) bid.. s. 15.
(125) bid., s. 10.
(124) bid.
(125) H. Kretschmayr, op. cit.. 111, s. 179.
(126) bid. ' '
O27) bid.
(I2H) U. Tucci, Mercanti Veneziani in lndia alla fine del secolo XVI, S t udi di onore di Armando Sapori,
1957, II, s. 1091-1111.

(12l)) P. Ricardiden Kardinal Medicisye Napoli, 12 Mart 1587, Archivio Storico Italiana, C. IX, s. 246-247.
(13) R. Konetzke, op. cit., s. 126; F. Dobel, bereinen Pfefferhandelder Fugger und Welser. 1586-1591,
Zeitschrift des hist. Vereins f. Schwaben u. Neuburg, XIII, s. 125-138; Hedwig Fitzler, art. cit.. s. 248-250.
(m) 8 Kasm 1587, H. Fitzler, ibid., s. 266.
(132) bid., s. 267.
(m) Fuggerlerden Ottilere Augsburg, 24 Austos 1591, ibid., s. 268.
(154) bid., s. 274.

'

(135) Krele mektup, iaret eden H. Fitzler, ibid., s. 265.

(136) Valladolid Belediye Ktphanesi, Ruiz ar.
(137)
B.N., Paris, Fonds Dupuy, no. 22, P 89 vd., 1610. HollandalIlarn Hindlere yaptklar trafik
yznden 12 veya 13 yldr Portekiz gelirlerinde azalma.
O CL. Heeringa, op. cit.. 1, s. 154-155, zikr., J. Denuce, op. cit., s. 71.
(I39) G. Berchet (1625), op. cit., s. 163.
(14) bid.. 162.
(141) G. Atkinson, op. cit., s. 128.
(142) Fonds Dauvergne, no. 111, 23 Temmuz 1578.
(14J) Marco Rubbiye gnderilmitir. Ocak 1579, A.d.S., Venedik, lett. com., 12 ter.
(144) J. de Cornoadan 11. Felipeye Venedik, 18 Haziran 1579, A.N., K 1672, Gl. no. 73.
(145) Ayn kiiler, Venedik, 10 Temmuz 1579, ibid.
(14t) Ayn kiiler, Venedik, 9 Eyll 1579, ibid.
(IJ7) Mediceo 2077, P 590.
(148) Zuane Balbianiye gnderilmitir, A.d.S., Venedik, Lettere Com., 12 ter.
(149) Ch. de Salazardan 11. Felipeye Venedik, 30 Temmuz 1583, Simancas E 1341.
(15) R. Hakluyt. op. cit.. 11, s. 347.
C51) Fonds Dauvergne, no. 28, Gilles Hermitte erkek kardeine yazd mektupta iyi kalite belle robe"
baharat haber vermektedir. 1584de Hindlere doru yolculuk tasars hakknda, ibid., no. 32, 34. 35.
C'2) R. Hakluyt, 11. 268.
C55) bid., 1, s. 176-177.
C54) bid, U.S. 250-265, 1583-1591.
('") A B.de Bragana Pereira, Os portugueses em Diu (t.y.),227 vd.
(156) B.N. Madrid, Ms. 3015, f 149 vd. Apontamentos para V. Mag ver sobreas cousasdo Estado da Indiae
Reyno de Monomotapa por lrey Augustinho Dazevedo, da Ordem de Santo Agostinho que veyo per terra de
ndia, t.y.
(157)
J. Gentil de Silva taralndan kefedilen metni bana V.M. Godinho haber vermitir. Metnin tarihi,
Portekiz Hindleri hakknda verdii ayrntlara gre 1584-1587dir.
('') skenderun iskelesinin Venedikliler taralndan kullanlmasnn anlalmasndan sonra.
(I59)
Marsilya mektuplar, dizi HH, 29 Mart, 5 Nisan 1591, 7 Mays, 11 Mays 1594. Marsilya Bel. Ar.
(l6) Alvise Cucina'dan A. Parutaya Venedik, 24 Aralk 1588, Lettere Com. 12 ter.
(') A.d.S., Venedik, Cinque Savii..., Busta 27, Haziran 1586.
(162) G. Berchet, op. cit.. s. 77.
(163) bid.. 79-80.
C64) bid.. s. 132 (1611).
C6) H. Fitzler,
s. 254-255.
(<) 10 Nisan ve 10 Austos 1589, A.N., K 1674.
(1<l7) J.de Cornoa'dan Krala Venedik, 8 ubat 1589. A.N., K 1674.
(168) F. de Veradan Krala Venedik, 12 Mays 1590, ibid.
(169)
F. de Vera'dan Krala Venedik, 16 Mays, 4 Temmuz 1598, Memoria para las cartas..., 1598, 25
Temmuz, 24 Austos 1598. Hrmz, 15 Mays 1599 Venedik, 14 Austos 1601, A.N., K 1678; Mart,6Haziran,
28 Kasm 1609, 19 ubat, 27 Mart, 4 Haziran 1610, A.N., K 1679.
(17) Op. cit.. II. s. 530 vd, s. 556.
(171) E.J. Hamilton, op. cit., s. 342.
(172) H. Kellenbenz, op. cit., s. 447.
(173) G. Berchet, op. cit., s. 81.
(174) bid.. 12 Aralk 1599, s. 103.
C75) A. Paruta, Relazione di Andrea Paruta..., yay. L. Baschiere, Venedik, 1893, s. 9 vd.
(176) A.d.S.. Venedik, Cinque Savii. Busta 26, 21 Nisan 1600.
(177) G. Berchet, op. cit.. 17 ubat 1603, s. 122. I609'da bile bir Venedik nave's\soylulua ait 500.000 dukalk
malla ykl olduu halde, denizde dolaabiliyor ve kaybolabiliyordu. Alonso de la Cuevadan 11. Felipeye
Venedik, 1 Mays 1609, A.N., K 1679.
'

(178)
A.P. Meilink Roelolz, Asian trade andEuropean influence in the Indonisian Archipelago bemeen 1500
and about 1640, La Haye, 1963. C.R. Boxer, The great ship /rom Anacom. Annals of Macao and the old Japan
trade, 1555-1640. Lizbon, 1959; F. Glamann, Dutch Asiatic Trade 1620-1740. La Haye, 1958; V. Magalhaes
Godinho, L'economic de 1Empire Portugais au XV et XVt siecles. Lor et Icpoivre. route de Guinee et route du
Cap. yaynlanacak; ayn yazar, op. cit., daktilo tez, Paris, 1958, Sorbonne ktphanesi.
C79) M. Sanudo, XL. stun 530-1, 7 Austos 1530.
O Op. cit.. daktilo, s. 1035 vd.
(181) F. Ruiz Martin, yaynlanacak.
(182) Museo Correr, Dona delle Rose, 26, P 38.
C83) bid., 26, P 45 v-46.

C*4) Ibid., 26, P 48.

C*) Bilanci Generali, serie seconda, c.l, Venedik, 1912, s. 595-596.
(*) Museo Correr, Dona delleRose, 26, P 56.
C*7) J. van Klaveren, op. cit., s. 74.
(""i Sicilya kral naibinden 11. Felipeye Palermo, 8 Ocak 1563. A.N., AB IX, 596. kopya.
(') G. Parenti, op. cit., s. 78 ve 79.
(i) Arch st ta c \ s 251.
O 7 Mays 1550, ibid., s. 217.
O H. Zaneden Onlar Meclisine Verona, 19 Eyll 1559, A.d.S., Venedik, B 594. P 139.
G. Hemandezden 11. Felipe'ye Venedik. 25 Austos 1562, Simancas H 1324, P 156.
(m) Philippe de Canaye, op. cit., s. 184, I573'de Zata'da ktlk.
C*5) bid. s. 166-167.
(IW) Lo que D. Alonso Pimentel serive..., 30 Kasm 1570. Simancas E 1133.
C*7) A. Fortunato de Almedia, op. cit.. III, s. 313.
(IW) Arch. Guicciardini-Corsi, V, V11, 7.
(') bid.. 4, 23, 25 Haziran, 21 Ekim 1588 ve 2 Temmuz 1599 tarihli mektuplar.
(X) 2 Temmuz 1599 tarihli mektup.
(*') Archivio storico italiano, IX, s. 218, dn.I.
t*0) ilvadan krala Venedik, 23 Mays 1573, Simancas E 1322.
(i) 1522de Hugo de Moncadann dl. J.E. Martiniz Ferrando, Privileios ortogados por elEmperador
Curlos V.... 1943, s. 172, no.1543.
(2D4) Natamento di tratte..., 1578, Simancas E 1148, tratas 32 tart'yedir.
f20') Nobiliden prense Madrid, 20 ubat 1566, Mediceo, 4897 bis.
f20*) 28 ubat 1566. Simancas S.R. Napoles 1.
() P. Egidi, op. cit., s. 135-136.
(:*) Consulta, Palermo, 10 Ocak 1586, Palermo Bel. Kt., 3 Qq E 70.
f20) Andrea Dandolo'dan dogeye Pera, 1 Mays 1562, A.d.S., Venedik, Senato Secreta Cost. Filza 3/C.
(2,) Bkz. yukarda.
(;") 1. de Asso, op. cit., s. 108 vd. Ban Andaluya ve Yeni Kastilvada ilerlemesi, E.J. Hamilton op. cit.,
s.242; K. Habler, op. cit., s.40.
(ilJ) 11. Felipe'den Sicilya kral naibine Toledo, 12 Ekim 1560. Palermo Bel.Kt., 3 Qq z 34, P 7.
(2I3) L. Bianchini, op. cit., 1, s. 359.
(2H) 1. de Asso, op. cit., s. 77.
(2IS) 1540ta Napolide Arch. st. hal., c. IX. s. 105.
(2) Confronto della ricckezza dei paesi..., 1793.
(2I7) bid, s. 17.
(2) J. Nicot, op. cit., s. 127, 12 Nisan 1561.
(3) Felipeden Sicilya kral naibine Madrid, 19 Austos 1561, Palermo Bel. Kt.. 3 Qq E 34.
(22) Sicilya kral naibinden krala Palermo, 16 Ekim 1561, Simancas E 1126.
(2!l) H Ferrodan doge'ye Pera, 27 Austos 1561, A.d.S., Venedik, Dispacci Sen Secreta Cost. Fizla I1I/C.
(222) Ayn kiiler, 3 Mart 1561.
(22J) Korfu, 0 Nisan 1561, Simancas E 1051, P 51.
(2:<) H Ferrodan doge'ye, 29 Mays 1561, G. Hernandezden krala Venedik, 8 Eyll 1561, Sim E 1324, P
15 ve 16.
(:2,> zleyen dipnota bkz.
Simancas E 1087, P 209, 5 Aralk 1584.
(227)
Konsolos Garbarinodan Cenova Cumhuriyetine Napoli. II Eyll 1578. A.d.S., Cenova, Lettere
Consoli, Napoli, 2.2635.
(.:) Venedikte satlan gzel bir mal, Julianus de Picenardisten Mantova markisine Venedik, 20 Mavs
1473, Gonzaga Ar., B 1431.
(22) M. Sanudo, op. cit., 11. kol. 87: 301 Kbrs, 9 Kasm 1498, Piza iin yklenen budav. A.d.S., Venedik.
Senato Mar, P 54 (1515), 116 v (1516), Museo Correr, Dona delle Rose, 46, P 43 v (1519). 47 (1535).
Andrea Mchiel (kont ve kaptan)den Onlar Meclisine Spalato, 10 Mart 1570, A.d.S., Venedik, Lettere
di Capi dei Consiglio dei Dicci, Spalato, 281, P 60.
(-1) 7 Mart 1555, B.N., Paris. Esp. 232 P 89.
(212) Simancas E 1293, Sobre los capitanos que dieron las personas... (1584).
(2) Actas, III, s. 373-74.
(2,) 21 Austos 1587. V. Riba y Garcia, op. cit., s. 317-18.
(2) bid, s. 288-89.
("J Eski Cezayir genel valilii elyazmas, s. 471.
(2,T) Mers-el Kebirden yerli buday alm, 12 Mart 1565, Simancas E 486.
(2) R. Hakluyt, op. cit., II, s. 176, 1584e doru. 1574de ylesine bir ktlk olmutur ki. forsalar serbes:

brakmak gerekmitir, J. de Cornoadan II. Felipeye Venedik, 7 Temmuz 1579, A.N., K 1672.
(239) G. Mecatti, op. cit., II, s. 693.
(24) ibid., Siena sava ve savalarn tagliare il grano adetleri dnlsn, ibid s. 683.
(241) Napoli, 5 Ekim 1584, Simancas E 1087.
(242) Simancas, Secretarias Provincales, Napoles I.
(243) G. Parenti, op. cit., s. 82.
(244) F. Verdugodan II. Felipeye Malaa, 21 Ocak 1559, Simancas E 138, P 264.
(245)
A.d.S., Venedik, Secreta Archvi Propri Poloma, Marco Ottobondan Provveditori aile Biaveye
Viyana, 24 Kasm 1590.
(246)
E. Levasseur, Ue methode pour mesurer la valeur de largent, Journal des Economistes, 15 Mays
1856; Gnmzde (1856) Cezayirde budayn hektolitresi Cezayir kentinde 29 franka ve Oranda 21 frank 50
santime satlrken, Tiaret ve SetiTte yalnzca 10 frank etmektedir...
(24?) G. Parenti, op. cit., s. 83; A. Doren, Storia econ. dellltalia.., 1936, s. 366.
(24S) Matteo Gaudioso, Per la storia... di Lentini, A. st. per la Sicilia Orientale, 1926-27, s. 83.
(249) E.J. Hamilton, op. cit., s. 257, dn. 4.
(2') E. Charriere, op. cit., III, s. 244-49.
(2M) I. de Asso, op. cit., s. 108-109.
(252) Mediceo 2079 ve 2080.
(25) Raguza Ar., Diversa de Foris, XI, P 56 vd.; ksa mesafeli trafikler, Venedie giden Fiume ve Spalato
buday hk. ok sayda bilgi; Pasqual Carvann (1601-1602) katld sigortalarn dkm.
(254) G. de Silvadan krala Venedik, 10 Aralk 1575, Simancas E 1334.
(255)
H Ferro dogeye 16 ubat 1561 tarihli mektubunda, Selanik tahl iskelesinde bir tek bile Venedik
teknesinin bulunmadn kaydetmektedir, A.d.S., Venedik, Senato Secreta Cost. Filza 2/B, P 334.
(256)
Raguza Ar., Lettere di Levante, 33, P 11 v -13 v, Raguza Rektr ve Meclisi, Biaggio Vodopia.Gio.
Pasqualenin Dou Akdenize gnderilen ncvesinin sopracaico'su. Ege caricatorelerinin y bir saym.
Metelin, Marga krfezi, Kavala,Selanik, Volo.Zotone... Fakat heryerde se ne trovanosemprecaramusali con
li grani di vendere.
(257) E. Alberi, op. cit., 1574, II, V, s. 477.
(25) L. Bianchini, op. cit., I, s. 346.
(259) G.M. Amari, op. cit., III, s. 831.
(26) La Mantia, art. cit., s. 487.
(261) L. Bianchini, op. cit., I, s. 241.
(262) Relatione di quel che occorre al Duca di Terranova... 1577, Simancas E 1146.
(263) bid.
(264) E. Alberi, op. cit., II, V, s. 243 (1574).
(265) M. Siri, art. cit.
(26) L. Bianchini, op. cit., I, s. 337.
(267)
Reatione delle navi venute a carricar di formenti in Sicilia per Veneciani le quali sone State impedite,
Sim. E 1139.

(26) Op. cit., I, s. 337.

(269) Memoria del governo del Reyno di Sicilia (t.y.), Biblioteca Comunale, Palermo, Qq. F.29.
(27) B. Bennassar, Valladolid, au XVf siecle, daktilo.
(271)
26 Austos 1559 Pragmatiki, balk 61, no.4. Napolide de uygulanan voce" hakknda G. oniglio,
op. cit., s. 21 vd'da daha doru bir deerlendirme. Tccar budayn ona -voce olarak- satmay yklenen
kylye avans veriyordu.
(272) L. Bianchini, I, 356.
(273) Kari Otto Mller, Welthandelsbrauche, I4&0-I540, 2. bas., Wiesbaden, 1962, s.54.
(274) Relation, yay. Cicogna, s. 24.
(275)
A. de Campany, op. cit., IV, ek, s. 63de verilen ve zaten Pegolotti'den ald l mtekabiliyetlerine
gre.
276
( ) Bkz. 51 nolu tablo.
(277) Baklann ribebe'si 32 ve 45 maidin; buday iin 41, 48, 60; salme bana dka olarak 1,2; 1,7; 2,4.
(278) K. O. Mller, op. cit., s. 275.
'

(279) E. Charriere, op. cit., II, s. 717 not.

(28) Sultandan krala, 15 Temmuz 1580, Recueil..., s. 21.
(281) R. Hakluyt, op. cit., II, s. 308, 1584.
(282) Pera, 6 Ekim 1560, A.d.S., Venedik, Senato Secreta 2/B, P 274.
(283) Onlar Meclisine Kandiye, 4 Eyll 1563 (P 102, 7 Ocak P 103); Capi del Cons dei X, Lettere B" 285.
(2*4) Zanta, 31 Mart-6 Nisan 1563, A.d.S., Venedik, Senato Secreta, 3/C.
(285) A.d.S., Venedik, balyozundan doge'ye Pera, 22 Mart 1562.
(286) Baron de Tott, op. cit., IV, s. 88.
(287) Giuseppe Pardi, art. cit., s. 85.
(288) B.N., Paris, Esp., 127, P 52.

(289) Bkz. yukarda.

(29) A.d.S., Venedik, Senato Terra 120, 16 Haziran 1591.
(291) Gilberto Freyre, Casa grande e senzola, 1946, I, s. 411-12.
(292) Deyim Vitorino Magalhaes Godinhoya aittir.
(293) Roma, 18 Nisan 1546, in, Corpo diplomatico Portugez, VI, s. 35, 36.
(294) Braacamp Freire, Maria Brandoa, Archivo historico portuguez, VI, 1908, s. 427.
(295) Correspondance de Jean Nicot, s. 5.
(296) British Museum, Sloane, 1572.
(297) Simancas E 171, Portugal, D.J. de Mendozadan S.M.ye Lizbon, 30 Mart 1558.
(298)
Archivo Simon Ruiz, Valladolid, Legajo I, P 75-76, Benedito Ugoncheryden Simon Ruize Lizbon, 7
Austos 1558 ve birok dieri byledir.
(299) Bkz. yukarda dn. 297.
(30) A.N., K 1490 Cadiz, 4 Austos 1557.
(301) Mondejardan V. Carlosa Alhambra, 19 Temmuz 1541, Simancas, Guerra Antigua, XX, P 96.
(,02) R. Carande, Carlos V y sus banueros, s. 24-5.
(J0J) Mondejardan V. Carlosa Alhambra, 2 Aralk 1539, Simancas, Guerra Antigua, XVI, P 145.
(,04) bid.
(i5) Valladolid, Mays 1551, Simancas, Guerra Antigua, XLI, P 247.
(.w) Tendilla kontundan Juan Vasquez de Molinaya Malaa, Austos 1553, Simancas, Guerra Antigua,
LIII, P 43.
(07) Ff de Diegodan F de Ledesmaya Malaa, 23 Kasm 1553, Simancas, Guerra Antigua, LIII, P 40.
(i0) Sevilla kentinden S.M.ye, 7 Austos 1561, Simancas Consejo y Juntas de Hacienda, 28.
(09) Sobre los capitulos que dieron las personas..., Simancas E 1389 (1564).
(J1) J. van Klaveren, op. cit., s. 155, dn.l.
(") F. Ruiz Martin, op. cit., s. CXXXV ve not 4.
(3I2) Les caracteres originaux de lhistoire rurale franaise, 1931.
(JIJ) Emilio Sereni, Storia delpaessaggio agrario italiano. Bari, 1961.
(3I) Loyal Serviteur, s. 102.
(315)
Public Record Office, 30, 25, 157, Giornale autografo di Francesco Contarini da Venezia a Madrid,
Lisboa...
(316)
Noel Salomon, La campagne de la Nouvelle Castille la fin du XVf siecle dapres les Relaciones
Topograficas, 1964, s. 95 ve dn.2.
(Jl7) bid.
(3I*) B. Bennassar, op. cit.e gre. Bu paragrafta Valladolide ilikin olan herey onun aratrmalarna
dayanmaktadr.
(319) N. Salomon, op. cit., s. 302 vd.
(2) II. Felipeden Napoli kraPnaibine, Biblioteca Comunale, Palermo, 3 Qq Z, 34, P 7.
(321) Joachim Costa, Colectivismo agrario en Espana (Buenos Aires yay., 1944), s. 214 vd.
(322) N. Salomon, s. 48 vd.
(323) Bu F.R. Martini yaknlarda yapaca bir almann tezidir.
(J24) F.de Zafradan Katolik Krallara, 20 Haziran 1492 (veya 94), CODOIN, LI, s. 52-3.
(25) Bu oyun hakknda spanyol corafyaclarn harika almalarna bkz, rnek olarak, Alfredo
Floristan samanes, La Ribera tudelana de Navarra, 1951.
(J26) D. Luys Sarmientodan Juan Vasquez Molinaya Lizbon, 1 Ekim 1556,Simancas, Diverso deCastilla,
no. 1240.
(327)
Btn bu paragraf Maurice Aymadn yaknda yaynlanacak almasna dayanmaktadr. Btn
balklarndan birini ondan dn aldk. Bu blmn atfsz belgeleri bu almada gndeme getirilmektedir.
(328) Marciana, talyanca el yazmalar, 8386, 1550.
(329) A.d.S., Venedik Senato Mar 31, P 153, 23 Aralk 1551.
(J3) Museo Correr. Dona delle Rose, 46 P 45 v-46.
(3I) M. Aymard, op. cit., s. 177, 4 Nisan 1561.
(JJ2) Zantadan haber, 31 Mart-6 Nisan 1563, Simancas E 1052, P 148.
(33) A.d.S., Floransa, Mediceo 2972, P 551, zikr. A. Tenenti, Cristoforo da Canal, s. 113, dn.52.
(334) M. Aymard, op. cit., s. 178.
(5) bid., s. 185.
(33) Ibid.
(JJ7) R. Busch-Zantner, op. cit., bkz. aada II. cilt Toplumlar adl blm.
(335) Bu M. Aymardn almasnn tezlerinden biridir.
(3J9) Suriye konsolosu Andrea Malipieronunki gibi bir sz, Halep, 20
Relazioni..., B 31, Quivi si sente penuria grande di fromento, cosa molto
gzkmektedir.
(34) M. Aymard, op. cit.

Aralk

1564,

A.d.S..

Vened

insolita..." bana onem. olarak

(Ml) Cenevo Abbondanza sndan Agostino Sauli ve Gioya: Bat" Lercaro, Com" Generali in Corsica,
Cenova, 30 Nisan 1589, A. Civico, Cenova.
(u:) Museo Correr, Dona delle Rose, 217, P 131.
(43) A.d.S., Venedik, Senato Terra 120, 6 Haziran 1591, Bergamo Rektrlerine, fino l'anno 1579..."
alndndan tr bozulmak zere olan dar. Venediin dar reticisi blgeleri hk., Museo Correr. D. delle
Rose, 42 1 39 v, 1602.
(344) Marciana 9611, P 222.
C45) A.d.S., Venedik, Senato Terra 43, 14 Ocak 1565.
C46) Marciana, Girolamo Savna kronii, 1 325 vd.
(347) Marciana, ibid,, 1 365 vd.
(34) bid.
(34V) M. Sanudo, op. cit., c.XV, kol. 164, 30 Eyll 1512.
(3') Museo Correr, Dona delle Rose, 217, 1 131; 218, 1 328.
(3M) "Futainiers et futaines dans lItalie du Moyen Age", Hommage Lucien Febvre, Eventail de Ihistoire
vivante, 1953, c.II, s. 133 vd.
(352) E. Sereni, op. cit., ve Georges Dubynin uzun deerlendirmesi, Sur lhistoire agraire de lItaile,
Annales E.S.C., s. 352 vd.
( 353) Bkz. La historia cfltalia..., op. cit., (Venedik, 1587), s.l v.
(354) Journal de voyage dItalie, s. 227.
(355)
R. Romano, Rolnictvvo i chlopi we Wloszech w XV i XVI vvieku,Przegladhistoryczny, L II, no.2, s.
248-50; ayrca bkz. C.M. Cipolla, "Per la storia della terra in Bassa Lombardia, Studi in onore di Armando
Sapori, 1957, I, s. 665 vd.
(356) E.J. Hamilton, "American Treasure and the rise of capitalism, Economica, Kasm 1929.
(357) Bkz. II. cilt.
(358)
Bkz. Jacques Heers, "Lexpansion maritime portugaise", art. cit., s.7: herbiri yaklak 5.000kantarlk
iki Bask teknesi (toplam 470 ton) Cenovaya Middelburg buday gtrmektedirler.
("''i W. Naude, Die Getreidehandelspolitik dereurapaischen Staaten vom 13. biszum IS. Jahrhundert, Berlin,
1896, s. 167.
(36) R. Ehrenberg, op. cit., s. 299 "Flandre veya Brtanyadan".
(361) Baptista Corteseden Mantova markisine Anvers, 12 Ekim 1539, A.d.S., Mantova, Gonzaga Ar., Dizi
E, Fiandra 568.
(36-) Akdeniz..., 1. yay., s. 469, atf kayp.
(,6) W. Naude, op. cit., s. 142.
(364)
Rcardo Ricardi ve Hier Giraldi 3 Eyll 1590da Dantzige varmlardr, Relationede negotii tantodi
mercantie che cambi di Danzica (Aralk 1590) Ambrosio Lerice imzal, A.d.S., Venedik,Secreta Archivi Propri
Polonia, 2.
(365) bid., ve bkz. yukarda.
(366) B. Suarezden Simon Ruize Floransa, 26 ubat ve 28 Aralk 1591, Simon Ruiz ar., Valladolid (en zor
durumda olan Romadr).
(367)
En azndan 1591 ylnn sonunda. Baltasar Suarezden Simon Ruize Floransa, 29 Mays 1591, ibid.,

En Genova del grano que va Illegando de Osterdam y Amburgo se a vendido a 24 (escudos) la salma que espreio
jamas oydo;pero como Illegue lagran cantidad que se espera, no pongo dudasino que ahajara" Arc. Simon Ruiz.
(M) Camillo Suarezden Simon Ruize Floransa, 17 Haziran 1591, ibid.
(w) 9 Eyll 1591, ibid,
(,7) F. Bradel ve R. Romano, op. cit., s. 106 ve 117.
(371) A.d. Stato, Floransa Mediceo 2080.
(37-) W. Naude, op. cit., s. 142.
(71) bid., ayrca bkz.: G. Vivoli, op. cil.. III, s. 182, 317, 350.
(374) Ruiz Ar. Valladolid.
(3) Marco Ottobonun daha nce zikredilen mektuplar, bkz. yukarda, bl.III. ve A.d.S., Venedik,
Papadapoli, Codice 12, P 18, 16 Ekim 1591.
(371) Baltasar Suarezden Simon Ruize Floransa, 26 ubat 1591, en que ganan Larguisimo pues lengopor
ciero aen con uno mas deres" Ruiz ar. Valladolid.
e sokulan miktarlarn muazzaml hk.: Venedik kamu hzinesinden 1590da 800.000 dkadan fazlasn
tahsis etmi olmaldr, Marciana, Memorie di Malatie..., 8235 CVI11, 5, P 198 vvd.
(77) Cenova Archivio Civico, Abbondanza Lettere, 1589-1592.
(37*) R. Roman el.al., Udinedeki fiyatlar konusunda yaynlanmam alma.
() 1. yay., 1949, s. 466-67.

(3*) Bkz. yukarda.

(3SI) Carestia di frumenti del 1591", Palermo Bel. Kt. Qq N 14 bis, P 144-147.
(182) "Kulturgeschichte Siziliens", Geogr. Zeitschr., 1935.
(33) XVI. ve XVII. yylara ait belgelerin dikkatli incelenmesi, isteim zerine meslekdam ve dostum
Felipe Ruiz Martin tarafndan yaplmtr.

(*) Viyana Ar., Collectanea Siciliana, fas. 6.

(i*5) Feijpe Rujz Martin'in (bkz. dn. 383) dkmlerine gre.
(,*6) bid.
C*7) Viyana Ar, Collectanea Siciliana, fas. 6. Ben 1619 diyorum, Hocholzer gibi 1640 deil, nk k
resimlerindeki deimeleri hesaba katmak gerekmektedir.
(**) Zenginlerin beyaz ekmek meraklarn dnyorum.
(m) A.d.S., Venedik, Relaz. Ambasciatori, B 31, 20 Aralk 1564.
("*) Bkz. yukarda.
(w) J. Heers, "Le commerce des Basques en Mediterreanee au XV siecle, Bulletin Hispanique, no. 57.

1955. s. 292-320.
() J. Fleers, Genes au XV siecle. s. 496.
(,1') E. Alberi, op. cit., 1, s. 1, Nicol Tiepolo Muhtras, 1532.
(4) Bkz. yukarda.
(35) pierre Chaunu, op. cit., c. VIII, s. 254-56.
(3,<l) R. Collier, H. du Commerce de Marseille. III, 118.
(397) A. de Campany. op. cit.. IV, Ek, s. 43, 1526.
(398) R. Collier, op. cit., III, s. 155.
(399) K.O. Mller, op. cit.. s. 55, kimyon yklemesi, gerekletirilen kr: % 69.
(400) S. Razzi, op. cit., s. 116.
(40) A.d.S. Napoli, Sommaria Consultationum, 96, P 136, 3 Eyll 1521 ve f 151 v, 24 Ekim 1521.
(402) bid. 121, P 160, 1 Kasm 1526.
() bid. 123, P 36 v ve 37, 18 Ocak 1527.
(404)
A.d.S., Mantova, Gonzaga Ar., Dizi E, Genova 759, Giovambattista Fornariden Mantova
markisine, Cenova, 25 Temmuz 1530.
C05) M. Sanudo, op. cit., LVI, kol. 238, Palermo, 5 Nisan 1532.
(46) Domenico Gioffre, 11 commercio dimportazione genovese alla luce dei registri del dazio, 1495
1537, Studi in onore di Amintore Fanfani. 1962, V, s. 164.
(J07)
rnlerini
Barselona,
Valencia,
Sevillaya
gtren
Sardalya
gemilerini
dnyorum.
Galiya
corrigedorundan S.M.ye, 20 ubat 1538, Simancas, Guerra Antigua. IX P 200.
(i) A.d.S., Mantova, Gonzaga ar. Dizi E, Spagna 588, Gio, Agnellodan Mantova markisine Barselona,
3 Mays 1535; 28 Nisanda Portekiz filosu Barselonaya girmektedir; "fece l'entrata con molla cerimonia alla

portoghese".
O M. Sanudo, op. cit.. II, kol. 138, 18 Kasm 1498.
(410)
A.d.S., Mantova, Gonzaga ar., Dizi E, Venezia 1439, Fl" Trevisianodan Mantova markisine
Venedik, 1 Ekim 1501.
(411)
Jacques Heers Lexpansion maritime portugaise la fin duMoyen Age: laMediterranee,/?ev/i/(/
Facultado de Letrasde Lisboa, no.2, 1956, s. 18.
(412) Vincente Almedia dEa, Normas economicas no colonizacao portuguesa. Lizbon, 1921 s.24.
(4IJ) Domenico Gioffre, art. cit., s. 130, dn.38, ayn yazar, Le relazioni fra Genova e Madera nel 1
decennio del secolo XVI, Pubblicazionidelcivico Istutito Colombiano, Studi Colombiani, 1951, s. 455, dn 25. Bir
arrobe= 11,5 kg.
(414)
ekerin bu ilerlemesi G. Gioffre, art. cit., s. 130 vdda iyi grlmtr; 9 karavela Venedie eker
gtrmektedirler, M. Sanudo, op. cit., I, stun 640, 4 Haziran 1497; ibid., Portekizliler hk.; I, 1032 ve II, 138.
(415) Luis Sarmientodan V.Carlosa Evora, 5 Aralk 1535, Simancas Guerra Antigua, VII, P 42.
(416) J. Billioud, H. du Commerce de Marseille, III, s. 228.
(417) A.d.S., Venedik, Cinque Savii, 3, 1549.
(i) Michel Mollat, Aspect du commerce maritime breton la fin du Moyen Age, Memoire de la Societe
dHistoire et dArcheologie de Bretagne, c. XXVIII, 1948, s. 16-17.
O R. Collier, op. cit., III, s. 146-147.
(420) M. Sanudo, op. cit., I, kol. 471.
(421) M. Mollat, art. cit., s. 10.
(422) Saco de Gibraltar, op. cit., s. 93.
(42) Correspondance de Fourquevaux. I, s. 178-9, 13 ubat 1567.
(424) Fransa elisinin Katolik Kraldan talebi (1570 veya 1571), A.N., K 1527, B 33, no. 42
(425) Jean Delumeau, Lalun de Rome XV - XIX siecle, 1962, s. 241.
(426)
E. Gosselin, Documents authentiques et inedits pour servir lhistoire de la marine marchande et du
commerce rouennais pendant les XVF et XVIIf siecles, Rouen, 1876, s. 8-11.
(42?) M. Mollat, op. cit., s. 241.
(42) 4 ubat 1535, Simancas, Guerra Antigua. VII. P 59.
(429) E. Gosselin, op. cit., s. 43.
(43) bid.. s. 42-3. 2 Ekim 1535.
(*!l) U. du Commerce de Marseille. III. s. 221.
(4,:) H Chamere. SnomnsAj le Lrmt- II. s. 631-32. stanbul. 30 Ekim 1560

(453)
Chantonnayden II. Felipeye Moret, 16 Mart 1561, A.N., K 1494, B 12, no.60; ayn kiiler, 23 Mart
1561, ibid, no.62.
'
(454) A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
(45s) Bkz. aada.
(45) Raguza ar., D. di Cancellaria, 146, f 27-29, 17 Haziran 1560, Hourue demek ki kuzeyli.
(457) Nobiliden prense Madrid, 6 Haziran 1566, Mediceo 4897 bis. C. Douais, op. cit., I, s. 90 ve 92.
(4M) Alba dknden F. de Alavaya Anvers, 13 ubat 1571, A.N., K 1519, B 29, no.18.
(459) R. Doehaerd ve Ch. Kcrremans, op. cit., 1952, s. 139, 143.
(440) Eleonora Carus-Wilson, Medieval Merchan Venturers, 1954, s. 64 vd.
(441)
Jacques Heers, Les Genois en Angleterre: la crise de 1458-1466, Studiin Onore di Armando Sapori,
II, 810.
(44J) Hektor Ammann, art. cit., s. 266.
(445) bid.
(444)
Domenico Gioffre, II commercio... art. cil., s. 113 vd. W. Cunnigham, The growh of English
Industry and Commerce, 1914, I, s. 373.
(44J) D. Gioffre, art. cit., s. 121-22.
(446) A. de Capmany, op. cit., III, s. 225-6; IV, Ek, s. 49.
(447) D. Gioffre, art. cit., s. 122-23, Cadiz menzilini hesaba katmak.
O R. Hakluyt, II, 96 vd.
(44*) Philippe Argenti, Chius vincta, 1941, s. 13.
(45) R. Hakluyt, II, 96.
(451) bid., s. 98 stanbulda ngiliz tccarlar, Itineraire..., Jerome Maurand, yay. Dorez, s. 126.
(4SJ) Hakluyt, II, 98.
~
(4,J) bid., II, Robert Cecile ithaf, sahifesiz.
(454) bid.. II, 99-101.
(455) James A. Williamson, Maritime Enterprise, Oxford, 1913, s. 233.
(456) R. Hakluyt, op. cit., II, 101-102.
(457)
Alfred C. Wood, A History of the Levan Company Londra, 1935, s. 3de Trklerin Sakz almalar
Kbrsla beraber (baka bir hata) yanl olarak 1570de koyuyor.
(45#) Inna Lubimenko, op. cit., s. 20, 27.
(4M) R. Hakluyt, I, 243.
(460)
R. Romano, La marine marchande venitienne au XVI' siecle, Les sources de /'histoire maritime en
Europe du Moyen Age au XVIII siecle, 1962.
(461) I. Tadic, art. cit., s. 15.
(46J) Baz iaretler, Raguza ar, Diversa di Cancellaria, 106, P 247, 17 Kasm 1516, Londra ile Raguza
arasnda yolculuk yapan bir Raguza gemisi hk., ibid., P 180, Cenova, 10 Mart 1515, Sakzdan dorudan
ngiltereye giden bir Raguza gemisi; ibid., 122, f 24, Cadiz, 21 ubat 1538, Southamptondan yklenmi ve
Cadiz, Palermo ve Messinaya gidecek Raguza gemisi.
(461) Selveden krala, 12 Aralk 1547, Correspondance..., yay. G. Lefevre-Portalis, s.252.
(464) bid., s. 321.
'
(465) Moskova ar., Lamaignon fonlar, 3 1 128.
(4I>6) R. Hapke; op. cit., s. 512.
(467) A.d.S., Venedik, Senato Terra 67, f 8.
(46*) J. Delumeau, op. cit., s. 241.
(46) A.d.S., Venedik, Cinue Savii, 17, f 10.
(47) A.d.S., Cenova, Spagna Negoziazoni, 27(17, 3 Aralk 1557.
(471) M. Franois, Le Cardinal Franois de Tournon, 1951, s. 366.
(472) A.d.S., Floransa, Mediceo 2080.
(473) Marciana Ital., 8812, CVI, 3, f* 10 v. Thamesin aznn en u noktasnda Margate.
(474) CODOIN, XC, s. 288.
(*) Calendar of state Papers, Venetian, VII, s. 430,441,445-47,454,456; CODOIN, XC, 236-37, 254, 288,
327.
O CODOIN, XC, s. 236-37, 23 Mays 1569.
(477) Alba dknden Krala Brksel, 8 Austos 1569, CODOIN, XV, s. 170.
(47') CODOIN, XC, s. 236-37.
(47) Hayal krkl: Raguza ar. dizi Noli e Sicurtda Raguza teknelerinin adlar belli ancak iki
yolculuunu bulabildim, biri Nisan 1563te Zelandadan Livornoya; dieri 4 Temmuz 1565te Anversden
Raguzaya. Fakat 6 veya 12 aylk birok sigorta szlemesi gzerghlar belirtmemektedir; stelik kendilerini
Raguza dnda sigorta ettiren Raguza tekneleri bulunmaktadr. Buna karlk Securitatum 1564-1571 dizisinde
ok ey buldum, A.d.S., Cenova: Akdenizden giderken veya oraya gelirken, Lizbondan 3, Cadize 10, kuzeye
5 yolculuk (Rouen, Anvers, ngiltere, Flandre) (1569-70 aras), kuzeye doru olun bu yolculuklar Cenovada
sigortalanan Venedik teknelerinin lehine artmaktadr. Trklerle ba belda olan Venediin skntlarndan
Cenova m yararlanmaktadr?

f4) Jean Delumeau, L'alun de Rome, s. 241.

(4I") L'hirondelle, Mediceo 2080. Paragraf sonuna kadar olan gemiler iin ayn atf.
(4,:) MarcantonioColonnadan krala Palermo, 26 ubat 1580, Simancas E 1149, B de Mendozadan ald
haberleri aktarmaktadr.
f4*) Miranda kontu II. Felipeye Napoli, 13 Temmuz 1591 tarihli mektubunda gene, mutlaka zorunlu iae
diyecektir, Simancas E 1093.
(4M) R. Hakluyt, II, 145-146.
(485) G. Vivoli, op. cit., III, s. 155.
(486) L. Stone, An elizabethan: Sir Horacio Palavicino, 1956.
(4*7) 23 Eyll 1578, CODOIN, XCI, s. 287-88.
O bid.. s. 398. in btn hk. bkz., s. 275, 287-88, 360, 375, 387-88, 393.
(4,) Bilanci Generali, 2. dizi, c.I, 1, 439, n.l.
(491) 29 Kasm 1582, CODOIN. XCI1, s. 436.
(492) A.d.S., Venedik, Lettere Com., 12 ter, 20 Ekim 1589.
(493)
ki kk ele al tarzn bir kenara brakyorum: 1 Dieppeliler ve Marsilyallar ngilizlerin ilk dn
yolculuklarnda
onlara
rehberlik
yapm
olmaldrlar.
1573-1584
arasnda
ngiliz
gemilerinin
Livornoya
vardklar ve Dieppete (bir iaret, 4 ubat 1574), Calaisde (5 iaret, 3 ubat 1574, 25 Ocak 1576, 2 ubat 1576
(iki kere), 14 Ocak 1579), Fransada (bir iaret, 12 Ocak 1579), Flandreda (bir iaret, 10 Ocak 1584),
Zelandada (bir iaret, 24 Ekim 1581) ykleme yaptklar dorudur. A. de Montchrestienin bir metni (op. cit.,
1615,
s. 226-227) kesine benzemektedir (ama deildir). 40 yl kadar nce (demek ki 1575e doru) Ingiliz
tekneleri ne Trkiye, ne de Berberistana gidiyorlard, sadece duraklar olan Hamburg ve Stadea gidiyorlard.
Hal hayatta olan gemi sahibi Anthoine Girard ve Marsilyal gen Jean Durant onlara Londrada ilk al
yaptlar; stelik ilk gemilerine rehberlik ve kaptanlk yaptlar. Eskiden onlara baharat ve dier boaz mallarn
sadece Marsilyallar getirirdi; ya imdi...
2 Venedik ile ngiltere arasndaki uvepasse sava eyrek yzyldan fazla srecektir (C.S.P. Venetian, VII,
s. 542, 544, 545, 548, 549, 550, 552). Bu sava Luccal bir tccara 1576da Londrada uve passe getirme tekelinin
verilmesiyle balamtr. Tartmalar, gmrk misillemeleri birbirlerini izlemilerdir: 1580, 1591, 1592, 1602,
uzlama belki 1609da salanmtr (bkz. Akdeniz..., 1. yay., s. 482, 487-8). Hereye ramen Venedik
teknelerinin ngiltereye gitmeleri sona ermemitir.
(494) Bibliyografya atflar, R.B. Merriman, op. cit., IV, s. 154, dn.3.
(495) R. Hakluyt, II, s. 136-137.
(496) CODOIN. 439, 28 Kasm 1579.
(497) Berthiernin tavsiyeleri, 5 Eyll \59,Recueil..., s. 36.
(49) ngilizlere kar Venediklilerle anlamal olarak davranmaktadrlar, Hurault de Maisseden Krala, 27
Temmuz 1583, A.E., Venedik 31, P 103 v vd.
(499) CODOIN. XCI, 13 Kasm 1580, s. 523.
(50) CODOIN. XCI, s. 334, 396, 399, 409; R. Hakluyt, I, 453-54; I. Lubimenko, op. cit.. s. 51.
(501) R. Hakluyt, II. 429.
(50J) bid., II, 157.
(503) Recueii... s. 36.
(504) 15 Mart 1583, Simancas E 1154.
(sos) Venedik, 2 Haziran 1583, A.d.S., Venedik, 31, f 15 ve 15 v.
(!06) Harbornedan Richard Forstera Pera, 5 Eyll 1583; R. Hakluyt, II, 172-73.
(507) A.C. Wood, op. cit.. 17.
(508) bid.. s. 20. '
(509) bid.. s. 23.
(51) bid.
(5n) bid.
(51J) bid.. s. 36.
(M3) bid., s. 39.
(514) Marsilyada 1610da daha 1000 gemi tehis edilebiliyordu, Paul Masson, op. cit., XXXI.
(515) bid.. s. XVI.
"
(516) A.C. Wood, op. cit., s. 33, 35.
(!l7) bid. s. 31.
(18) A.d.S., Floransa, Mediceo 2079, P 210 ve 210 v.
(M9) R. Hakluyt, II, 290.
(52) CODOIN. XCII, s. 455-56.
(521) R. Hakluyt, II, 271.
(522) Marsilya Bel. Ar., BB 52, P 24 v.
(s23) A.d.S., Cenova, L.M. Spagna 10.2419 (t.y.).
(524) R. Hakluyt, II, 289-290.
(525)
ok sayda atf: Franszlara kar korsanlk, P.Masson op. cit., s. XXIV; Raguzallara kar Raguza
Ar. D.de Foris, VII, P 36 (Messina, 26 Mays 1598) N.D. de Lorette adl novenin ele geirilip yaklmas.

Ingilizin Cagliari aklarnda baka saldrs, 8 Mart 1594, D.de Foris, 11, P 127 v vd.; Zanta yaknlarnda

Sainte Trinite et Saint-Jean-Baptiste adl teknenin ele geirilmesi, D.de Foris, V, P 88, 12 Mays 1595.
(526) Recueil... s. 53; R. Hakluyt, 11, s. 145-146; CODOIN, XC11, s. 60-61 (24 Haziran 1581).
(527) 22 Nisan 1601, A.N., K. 1630. Krallk Tccar adl navesini 1601 de Cenovada bir Raguzalya
kiralayan Richar Cocaine adl ngilizin garip maceras, tekneyi kiralayan Trklere kar korsanlk yapmaya
gitmitir, Mediceo 1829, P 258.
(528) R. Galluzzi, op. cit.. 111, s. 270.
(52) A.d.S., Cenova, Giunta di Marina, Ingiliz konsolosluu hk. kayt, tarihsiz.
(53) W. Naude, op. cit., s. 142-143, 331.
(') Elie Luzac, Richesse de La Hollande, I, 63.
(532) Johannes Cornelis de Jonge, Nederland en Venetie, Gravenhagen, 1852, s. 299-302.
(533) H. Watjen, op. cit., II, s. 5.
(534) G. Vivoli, op. cit., III, 181.
(535) bid., s. 317, atllar Galluzzi ve Rondnelli, s. 318e.
(536) bid.
(537) Alman teknelerinin Akdenize girileri hk. Raguza belgesi (Diversa de Foris, XV, P 123 v-124):
Venedik 24 Ekim 1596, sahibi Hamburgtan Hans Emens olan, Venedie Hamburg buday getiren Hill adl
teknenin sigortasna ilikin ayrnt; Venedik, 28 Kasm 1596, Sainte Trinite adl nave'nin Hamburgta
sigortalanmas, patronu Venedie buday getiren Antonio? Luder; Venedik z4 Aralk 1596, patronu Girardo
Vestrevuola olan, Hamburg budayyla gelen Fortuna Volante teknesine ilikin benzer ayrnt. Venedik ile
kuzey arasndaki uzun yolculuk esnasnda olaylar meydana gelmektedir bylece Dantzig buday ykl iki
teknenin (patronlar Luca ve Giacomo Neringhia) yklerine Lizbondaelkonulmutur; tekneler bu kentten mal
yklemiler ve bunlar Venedie gtrdkten sonra, buday ykl tekneler gibi demirleme vergisinden
muafiyet talep etmiler ve bu onlara tannmtr, A.d.S., Venedik, Cingue Savii, Busta 3, 29 Temmuz 1597.
(53ii) Der deutSche Seehandel im Miltelmeergebiele bis zu den napoleonischen Kriegen, Neumns.ter, 1933.
(5M) 1600de talya'da hal Hamburg gemileri vardr, Simancas E 617.
(540) g Berchet. op. cit., 157-159.
(541) J. Denuce, op. cit., s. 17.
(542) bid., s. 71, fakat konsolosluk ileri ngilizler tarafndan yaplacaktr.
(543) G. Berchet, 103.
(544) J. Denuce, 68.
(545) Bernardo Gomez de Brto, Historia tragico-maritimo, Lizbon, 1904-1905, II, s. 506-507, 1604edoru.
(54*) H. Watjen, op. cit., s. 55.
(547) R. Galluzzi, op. cit., III, 270; G. Vivoli, op. cit., IV, s. 7-10; esrarl bir kk ayrnty aktaryorum; 29
Kasm 1581 de muhtemelen Portekizli olan, Brezilyadan yklenmi, zellikle 460 kantarpauBrasil tayan bir
teknenin (Santo Antonio, kaptan Baltasar Dias) Livorno'ya varmas. Toskanallar Brezilyada kolonizasyon
giriimleri hk. G.G. Guarnieri'nin ilgin ve yetersiz notlar, art. cit., s. 24, dn.l.
(54*) A.d.S., Floransa, Mediceo 2079, P 337, 365, bu avelerden lk. Mostra Senora de Monte de! Carmine,
Goadan gelmekte, 4.000 kantar karabiber getirmektedir; var baka herhangi birey olmakszn 1610olarak
kaydedilmitir. Dou Hindlerden gelen ve 4.170 kantar karabiber, deerli talar ve 145 kantar Hind bezi getiren
Nosra Signora di Piel adl kincisinin var tarihi 14 Austos 1610 olarak yazlmtr.
(54) A.d.S., Venedik Cinque Savii, busta 6, 15 Kasm 1596, kopya.
(5<0) A.C. Wood, op. cit., s. 43.
(551) Bkz. yukarda.
(552) L. Von Pastor, op. cit., Almanca bask., C.X, s. 306.
(553)
Influences de lAngleterre sur le declin de Venise au XVlIlf siecle, Decadenza economica Veneziana
nel secolo XVII, Giorgio Cini Vakf, Venedik, 1961, s. 183-235.
(554)
Bkz. yukarda; C.S.P. Easl Indies, I, s. 107, Ekim 1600, Hindlere yollanan 5 gemi: 1.500 ton, 500
mrettebat. R. Davis.ar/. cit., s. 215: 1628de Venedik balyozunun dediine gre ngilizler daha ok den izci ve
topu gtryorlar, sava iin daha ok yer brakyorlar
(555) R. Davis, ar. cit., s. 215 (C.S.P Venetian, 2 Ekim 1627).
(556) p Braudel, Leconomie de la Mediterranee..."ar. cit., s. 175 vd.
(557) B.M. Sloane, 1572 (1633e doru).
(5511) Zikr., C.R. Boxer op. cit., s. 76 dn. 150 Metin Pedro de Baezaya aittir.
(S59) Atflar, Akdeniz..., 1. yay. s. 493.
(56) J.H. Kernkamp Handel op den vijand 1572-1609, 2 cilt, Utrecht, 1931-1934, ana eser olmaya devam
etmektedir. Bu nlemlerin bounal hk., V. Vazquez de Prada, op. cit., (1596-1598), I, s. 63.
(561)
Cmle'yi Germaine Tillon, Les ennemis complementaires, 1960dan alyorum; burada 1955-1962
arasndaki Fransz ve Cezayirliler sz konusudur.
(562) 15 50den beri, V. Vazquez de Prada, op. cit., I, 48.
(563) bid.
(564) A.N., K 1607 B(B 89).
(565) Bkz. yukarda.

(5) Simancas E 569. P 84 (t.y.).

(567) Sevillann bu ilerleyen Passivierung J. van Klaveren, op. cil., s. III vd.da harika Dr ses.lde
aklanmtr. Ondan ok dn aldm.
(,68) 1594, Simancas E 174.
('') bid.
() 18 Austos 1595, ibid.
(571) Jacob van Klaverenin aklamasn izliyorum, op. cil., s. 116-17.
(572)
Simon Ruizin mektuplamas, Archivio Provincial de Valladolid, Antonio Guttirezden Simon R.z'e
Floransa, 20 Mays 1591.
(571) Floransa, 20 Mays 1591, ibid.
() Floransa. 17 Haziran 1591.
(575) Floransa, 31 Aralk 1590.
(576) p]oransa, 9 Eyll 1591, ibid.
(577) Floransa, 26 Haziran 1591.
(57*) Floransa, 12 Austos 1591.
(57g) Don Alonso de la Cuevadan S.M.ye Venedik, 30 Mays 1608, A.N., K 1678. 43 bis.
(5*0) A.d.S., Venedik, Cinque Savii, 141. P 44, 22 Mays 1602.
(581) bid.,22, P 52, 20 Kasm 1598 ve 16 Austos 1602.
(582) Bkz. II. cilt.
(581) Op. cil., c.I, s. 63 ve 501. Eser aslnda Elie Luzaca aittir. Veya daha dorusu Luzac 1765te
Amsterdamda yaynlanan Jacques Accarias de Serionneun eserini ele almtr.

Birinci cildin sonu