EVRENN OLUUMU

Eer evren filmini geriye doru oynattmz dnrsek, galaksiler gittike birbirlerine yaklaarak i ie girmeye balayacaklardr.Demek ki
gemite yle bir an vardr ki, evrende tm madde younluu sonsuz olan bir noktada skm olarak bulunacaktr.

Evren nasl var oldu ? nsanlar tm tarih boyunca bu konular hep merak etmitir ve her kltr kendine zg bir evren anlay icat
etmitir.Antik bilimin sembol ismi Aristotelesin evreninde uzay, zerinde yldzlarn tutturulmu olduu byk kristal bir kre olarak
dnlyordu.Bu uzay sonluydu, ama zaman balamnda duraan ve sonsuzdu; yani, ne balangc ne de sonu vard.Hristiyan dnya gr
zamansal sonsuzluk kavramndan vazgeiyorsa da duraanlk/deimezlik zelliine sahip kmtr.Bu dnte evren tanr tar afndan yoktan
var edilmi ve o zamandan beri hi deimemitir.Copernicus bile 1543te dnyay evrenin merkezi olmaktan karp gne evresinde dnen
sradan bir gezegen statsne indirgerken (ve bylece evrenin insanolu iin yaratld inancn sorgulamaya aarken) bile e vrenin uzaysal
olarak sonlu, zamansal olarak sonsuz ve duraan olduu yolundaki Aristoteles doktrinini deitirmemiti.Yldzlar zerinde bulunduklar kristal
kreden koparp uzaya data kii Copernicus retisinin gl bir yanda olan Thomas Digges oldu (1576).Diggese gre uzay sonsuz idi ve
yldzlar da sonsuz uzayda dalmt.Uzayn sonsuzluu Giddesten sonra kabul grd; ancak zaman iinde deimez olduu yolundaki
Aristotelesi inan hkmranln 20. Yzyln ilk eyreine kadar srdrd.

Yani 20. yya kadar ksmen Aristotelesten miras kalan dncesinin en nemli dayanaklarndan biri duraan, yani zamanla deimeyen evren
kavramyd.rnein 19. Yy.da nl ngiliz jeolog Charles Lyell yerkremizin yalanmaz olduunu ileri srmt; ancak bilimsel almalar
sonucu elde edilen kantlar tersini dorulad.19. yy.n ortalarnda dnyamz stan gnein s kaynann sonsuz olmad anlald.20. yy.n
balarnda dnyann evrim geirmemi dzgn ve yalanmaz bir yap olduu anlay pe atld.20 yy.n balarnda kayalardaki uranyum ve
kurun oranlar kullanlarak dnyann yann birka milyar yl mertebesinde olduu saptanmt; bugn kabul edilen deer 4.5 milyar yldr.Son
derece sradan bir yldzn evresinde dnen yine sradan bir gezegen zerinde yaadmz anlayacak lde evrim geirmemiz iin 4.5 milyar
yl gemesi gerekmi, ne kadar ilgin.

Evren hakknda sahip olduumuz modern bilgilerin pek ounu 1930larda gelitirilen yeni teknolojilere borluyuz.Bu sayede uzaydan gelen
radyo dalgalarnn saptanmas mmkn oldu.Daha nceki binlerce yl boyunca grnr k insanolunun gkleri (ve tabii ki dnyay da)
inceleyebilmesinin tek yoluydu.Elektronik k detektrleri fotoraf plakalar yerini ald.Yeni gelitirilen bilgisayar da devreye girmesiyle verilerin
depolanmas ve ilenmesinde elektronik devrim ncesi dnemde dlenmesi bile mmkn olmayan mthi bir kapasite ve hz kazanlm oldu.

1940lardn gnmze uzaydan gelen kzl tesi, mor tesi ve x-nlarn saptayabiliyoruz. Grnr k elektromagnetik tayfn kk bir
blmn oluturur.Kzltesi nmn dalga boyu bundan daha uzun, radyo dalgalarnn ki ise daha uzundur.Radyo dalgalar gibi insan gznn
duyarl olmad tm trlerini ortaya karabildiimiz gibi o zamana dek bilinmeyen pek ok gk cisminin de bulunmas mmkn oldu; Kozmik
arka-fon nm, kara delikler, ntron yldzlar, kuazarlar, karanlk madde vb.

Evren duraan m, yoksa bir balangc var m ? Varsa nasld? Uzayn en derinliklerine bakldnda, uzayn sonuna (snrna), ya da zamann
balangcna ulalabilir mi?

Evren oluumu ve yapsna ilikin bilimsel bilgilerin en nemli modern ncllerinden birini Kanta borluyuz.Kant, gne sistemimizin dnmekte
olan byk bir gaz ve toz bulutunun younlamasyla olutuunu ileri srd.Bu ilkel gaz bulutu kendi ekim etkisi altnda yava yava kt.En
youn olan merkezi gne oluturdu vs.

Byk lekteki evrenin ilk matematiksel teorisi Newtonun ktle ekim teorisi idi.(1687).Bunun daha gelimi ve tam versiyonunu 1917de
Einstein tarafndan gelitirilen Genel Grelilik Teorisidir.Einstein, bir btn olarak evrenin bir modelini oluturmak amacyla kendi teorisinin
temel denklemlerini zmek iin iki temel varsaym yapmtr: Madde evrende dzgn bir biimde dalmtr ve evren duraandr, yani zamanla
deimez.Dolaysyla Einsteinin kozmoloji modeli duraan ve homojendir.Bundan 5 yl sonra Rus matematikisi Friedman Einstein
denklemlerinin zamanla deien evren modeline kar gelen zmlerini de bulmay baard.Bunun iin Einsteinin homojenlik varsaymn
korurken duraanlk varsaymn sorgulamaya almt.Friedman zmnde evren, younlu son derece yksek bir durumda balayarak za manla
geniliyordu.Ne ilgintir ki Einstein, bu yeni zme ramen evrenin duraan olduuna inanmakta diretti. (tpk Aristoteles, Copernicus ve
Newton gibi).Einstein benzer ilgin, bir anlamda elikili ve ykc bir tavr, ilk mimarlarndan olduu Kuantum Teorisine kar da sergilemiti.in
dorusu, ne Einsteinin ne de Friedmann genel grelilik denklemlerini zmek iin varsaydklar balang koullar o gnler itibariyle fiziksel
olarak snanabilecek koullar deildi.Yani bu iki farkl yaklam birbirinden ayrdedecek deneysel kantlar mevcut deildi.

Bu ereveden bakldnda 1929 yl bir anlamda milat niteliindedir.Zira o yl Edwin Hubble evrenin genilemekte olduunu kefetti; galaksiler
srekli olarak birbirlerinden uzaklayordu.Hemen belirtelim ki, Hubble galaksilerin birbirlerinden uzaklatklarn dorudan teleskopla
gzlemlememiti; bu sonuca teleskopuna gelen n frekansndaki Doppler kaymalarna bakarak ulamt.yle ki, galaksilerin renkleri tayfn
krmz ucuna doru kayyordu ve bu tr bir kaymann (yani dalga boyundaki uzama, ya da frekanstaki azalma) Dopplerin almalar sonucu
kaynan uzaklama hareketinin bir sonucu olduu biliniyordu.Btn galaksiler bizim galaksimiz olan Samanyoluundan uzaklayordu.Hubblein
antsal kefi, galaksilerin uzaklklarnn uzaklama hz ile orantl olduunu bulmasayd.Baka bir deyile bir galaksinin bize uzakl bir baka
galaksinin 2 katysa uzaklama hz da 2 kat oluyordu.Bu sonu her ynde dzgn olarak genileyen bir evren iin beklenen bir sonutur.

Nasl bir ien balonun yzeyinde bir genileme merkezi yoksa Hubblen gzlem sonularna gre evrenin de, geniliyor olmasna karn, bir
genileme merkezi yoktu.Bir balonun yzeyine her biri bir galaksiyi temsil eden noktalar koyduumuzu dnelim.Balon ierken zerindeki her
hangi bir noktadan bakldnda tm dier noktalarn bu noktadan uzaklat grlecektir; yani hibir nokta merkez deildir.Eer galaksilerin
uzaklama hzlar uzaklklar ile doru orantl ise, btn galaksiler iin hzn uzakl oran sabit olmaldr.Hubble sabiti ad verilen bu oran
evrenin u andaki genileme hzn vermektedir.

Bu gzlemler her iki kozmolojik modelde (Einstein ve Friedmann modellerinde) ortak olan homojenlik varsaymn doruluyordu.Ancak
zamansal perspektiften bakldnda, yalnzca Friedman modelini destekliyor, Einsteininkini rtyordu.

Galaksiler zamanla birbirlerinden uzaklatklarna gre, gemite daha yakn olmalar gerekir.Eer evren filmini geriye doru oynattmz
dnrsek, galaksiler gittike birbirlerine yaklaarak i ie girmeye balayacaklardr.Demek ki gemite yle bir an vardr ki, evrendeki tm
madde younluu sonsuz olan bir noktada skm olarak bulunacaktr.bilim insanlar bu durumun gereklemi olduunu zaman
hesaplyabiliyorlar: Bu olay gnmzden yaklak 15 milyar yl nce gereklemi; bu ana byk patlama ad veriliyor.Kozmik evren filmimizi
geriye doru oynatma srecine dnersek, evren bztke galaksiler gittike birbirlerine yaklarlar ve sonunda yldzlar kendilerine zg
kimliklerini yitirirler.Evrendeki madde sonunda bir gaz andrmaya balar.Evren daha da bzp younlatka bu kozmik gazn scakl da
giderek daha da artar.Scaklk 10 bin derece ulanca elektronlar atomlarndan kap kurtulmaya balar.Daha da yksek scaklklarda ise atom
ekirdekleri proton ve ntronlarna ayrr.Evrenin doum an olan Byk Patlama anna yaklatka scaklk artmaya devam eder.Scaklk 10
trilyon (1013) dereceye ulatnda protonlar ve ntronlar da daha temel paracklar olan kuarklara ayrr.Byk Patlamadan 10-5 saniye
sonrasna kar gelen bu anda tm evreni dolduran artk temel paracklardr, yani kuarklar ve leptonlardr.

Byk patlama anna biraz daha yaklatmzda an zerinde youn (bir anlamda speklatif) almalarn yapld bir aratrma alandr.Bu
noktada zerinde tartlan baz sorular unlar: Madde neden var olmak zorunda? lk kuarklar ve leptonlar nereden geliyor ? Byk patlama
anndan nce ne olduu konusu esas olarak bilimin dnda.Ancak gene de baz teorik fizikiler bu konuda teorik speklasyonlar yapmakta geri
durmuyorlar.

Eski Yunandan bu yana bilim insanlar hep doann minimalist aklamasnn peinde komulardr.Doadaki drt kuvvetin birleik bir teori
ercevesinde anlalmas bu balamda ulalan en son aamay temsil etmektedir.Bu kuvvetlerin birlemesinin ngrld scaklk (1028C)
herhangi bir hzlandrc laboratuarnda elde edilebilecek scaklktan, hatta yldzlarn merkezindeki scaklktan ok daha yksek bir
scaklktr.Aslnda byle bir scaklk evrende yalnzca bir kez, Byk Patlamadan yalnzca 1 saniye sonra scak enerji denizi evreni doldururken
ortaya kmtr.inde yaadmz evrende yeni teorileri snayabilecek bir laboratuar bulamayan yksek enerji fizii, 20. Yy.n son eyreinde
evrenin ilk anlarna gitmek, dolays ile kozmolojinin dnyasna girmek zoruda kalmtr.CERNde yenilerde almaya balayan Byk Hadron
arptrcnn (LHC) bu denli byk bir tutkuyla ina edilmesinin nedeni, dnya zerindeki insan yaps bir hzlandrc laboratuarnda ilk kez
olarak evrenin ilk doum anlarndakine yakn bir enerji ve scaklk dzeyine ulaabilecek olmasndandr.

zetlersek ada bilimsel anlay evrenin yaklak 15 milyar yl nce olaan st bir madde skmas ile baladn ve k hz ile genileyerek
uzaydaki yaplar oluturduunu sylyor.Ancak bu bulu her eyin anlald anlamna gelmiyor.Kukusuz yantlanmas gereken pek ok zoru
var nmzde.te bunlardan bazlar: Bu genileme sonsuza dek mi srecek, yoksa bir zaman sonra genileme durup bir bzme mi
balayacak ? yleyse bu bzmenin sonunda ne olmas bekleniyor? Altn izerek belirtelim ki, yaklak 100 yl kadar nce bu tr sorularn
bilim d sorular olduu dnlyordu.Bu gn ise bilimin neredeyse tam gbeinde yer alyorlar.

Gemite evrenin sabit olduunun dnld dnemlerde bilim insanlar yldzlarn haritasn karmakla urayorlard; gnmzde ise artk
evrenin deiimi ve evrimini inceliyorlar.Bu bakmdan da fiziksel ve biyolojik bilimlerin yaklamlarnda belirgin bir yaknsama var.Aristotelesin
22 asrlk sabit/duraan evren doktrinin sonunu getiren Hubblein antsal kefi bir anlamda Darwinin 19. Yy.daki almalarnn gk bilime
yansmalardr.ada astrofizik vcutlarmz da oluturan atomlarn (her bir kilogramda 1026 atom) yldzlarn iindeki nkleer reaksiyonlarda
olutuktan sonra uzaya pskrtlp gezegenleri, topra ve organik moleklleri oluturduunu sylyor.Dolays ile yaamn ve insann
kkeninin incelenmesi srecinde kanlmaz olarak galaksilerin, yldzlarn ve en sonunda evrenin yaam ykleri karmza kyor.

Prof. Dr. Namk Kemal PAK

ODT Fizik Blm
Bilim ve topya Dergisi Say 195 Syf. 12-15.
http://ateistsol.blogspot.com/p/evrenin-olusumu-1.html