Elektomanyetik Alan - Özet Ders Notları

1
EM241 ELEKTROMANYETK I.
Yrd. Do Dr. Hasan H. Balk
ELEKTROMANYETK I.
http://eemdersnotlari.com
4
Yararlanlacak Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Electromagnetic Fields and Waves (Paul Lorrain etc., W.H. Freeman

Company, ISBN :0-716-71869-3)
Electromagnetism (I. S. Grant etc., John Willey, ISBN : 0-471-92712-0)
Electromagnetsim for Engineers (P. Hammond, Pergamon Press, ISBN : 0-08022104-1)
Electromagnetic Fields (R. V. Buckley, Macmillian Press, ISBN : 0-333-306643)
The Priciples of Electromagnetic Theory (Attay Kovetz, Cambridge University
Press, ISBN : 0-521-39997-1)
Alanlar Kurami I : Dural Elektrik Alanlar Ders Notlari (Kemal Erdogdu,
Karadeniz Teknik Universitesi)
Elektromagnetik Problemler ve Sayisal Yontemler (Levent Sevgi, Birsen
Yayinevi, ISBN : 975-511-223-5)
Elektromagnetik Alan Teorisi (Prof. Dr. H. Ergun Bayrakci, Birsen Yayinevi,
ISBN : 975-511-011-9
5
6
Haftalk Ders erikleri

1.
2.
3.
4.
5.
6.
Vektrler ve vektrel ilemleri, kordinat sistemleri

Coulumb ve Gauss yasalar, kuvvet ve elektrik alan kavramlar
Poisson ve Laplace denklemleri, ykn korunumu kanunu, letkenlik
Saysal rnek ve uygulamalar
Elektriksel ok ulular, Multipol kavramnn almn kullanarak yk dalmnn
dndaki elektrik alannn hesab, Legendre polinomlar
Yk ve potansiyel terimi cinsinden bir yk dalmnn potansiyel enerji hesab,
Elektriksel yk dalmnn Elektrik alan cinsinden potansiyel enerjisi ve kapasite
(kondansatr) hesab
7
Haftalk Ders erikleri

7.
8.
9.
10.
11.
12.
letkenler zerindeki elektriksel kuvvet, Grsel alma metodu ile Elektriksel

kuvvetlerin hesab
Bal ykler ve elektrik ak younluu, polarizasyon, yaltkann varlnda
Poisson ve Laplace denklemleri, Elektriksel duyarllk ve geirgenlik kavramlar
Gerek yaytkanlar, ara yzeydeki sureklilik artlar ve depolanan enerji
Elektrostatik alanlar iin teklik teoremi ve grnt alma yntemi
8
1. VEKTRLER
Giri
Vekrrel lemler ve nvaryans
Gradyant
Operatrnn nvaryans
Diveryans ve Diverjans Teoremi
Rotasyonel ve Skotes Teoremi
Laplas
Koordinat Sistemleri
Yaygn Kullanlan Koordinat Sistemleri (Kartezyen, Silindirik ve Kresel)

Koordinat Sistemine gre Gradyant, Diverjans, Rotasyonel ve Laplas Hesaplamalar
9
1.1 GR
Bu blm;
Elektromanyetik Kuram dersini yeni alan rencilere matamatiksel bir temel
oluturmak
Vektrel ilemleri ana hatlar ile incelemek
Koordinat sistemlerini ana hatlar ile incelemek
amac ile hazrlanmtr.
TANIM: Matamatiksel olarak ALAN uzaydaki btn noktalarda bir fiziksel
bykl tanmlayan fonksiyondur. Skaler Alan`da herbir nokta iin bu
byklk bir say tarafndan ifade edilir ve bir noktadan dierine deiebilir
(Scaklk, younluk ve elektriksel potansiyel gibi). Vektrel Alan`da fiziksel
byklk bir vektrdr ve hem say hemde yn ile ifade edilir (Rzgar ve
yerekimi kuvveti gibi).
NOT: Derste vektrler KOYU skalerler ise TALK yazlacaktr.
TORNAVDA KURALI: Pozitif z yn pozitif x ynn pozitif y ynne
kapattmzda tornavidann ilerleme yndr.
1. VEKTRLER
10
1.2 VEKTREL LEMLER
ekilde A vektrnn Ax, Ay ve Az gibi 3

bileeni gzkmektedir. A ve B iki vektr
olsunlar. Bu vektrler;
Vektrlerin cebirsel ilemleri;
Burada;
A vektrnn genliidir.
NOT: c birim vektr A ve B`yi ieren dzleme diktir. Baka
bir deile C=A x B iin C`nin yn A`y B`ye kapattmzda
tornavidann ilerleme yndr. Ayrca A x B = -B x A dr.
1. VEKTRLER
11
1.2.1 NVARYANS
TANIM : Deerleri koordinat sisteminden bamsz olan byklklere invaryant bu
zelliede invaryans denir.
Vektrler
Vektrlerin bileenleri
Vektorler aras as
A + B veya A - B
A + B`nin bileenler
Skaler veya vektrel arpma
Yerekimi kuvveti
nvaryanttr
nvaryant deildir (Koordinat sistemine bal)
nvaryanttr
nvaryanttr
nvaryant deildir (Koordinat sistemine bal)
nvaryanttr
nvaryanttr
1. VEKTRLER
12
1.3 GRADYANT
Scaklk gibi bir skaler nokta fonksiyonu koordinat sisteminin fonksiyonu olan bir skaler
degerdir. f gibi srekli ve trevi alnabilir bir fonksiyon dnelim ve dl gibi ok kk bir
mesafede nasl deitiini bulmak isteyelim.
f fonkdiyonunun difransiyeli;
`dir ve iki vektrn skaler arpmdr. Bunlar;
ve
dir.
kinci vektr f fonkdiyonunun gradyant olarak adlandrlr ve

bileenleri koordinat eksenleri boyunca f ìn deiimini verir.
Nabla diye okunur ve bir fonksiyonun gradyantnn genlii
`dr. Sonu olarak;
Olur. Burada iki vektr aras adr.
1. VEKTRLER
13
NOT: Bir skaler fonksiyonun gradyant verilen bir noktada bir vektrdr ve aadaki
ozellikleri tar. Bu zellikler
Bileenleri koordinat eksenleri ynnde fonksiyonun deiim orandr

Genlii mesafe ile birlikte deiimin maksimum orandr
Yn mesafe ile birlikte deiimin maksimum orandr
Yn fonksiyonun byyen deerlerine dorudur.
Gradyant bir vektrdr ve skaler fonksiyonlarn gradyant alnabilir. Ayrca Gradyant

invaryanttr.
1. VEKTRLER
14
1.4
OPERATRNN NVARYANSI
Operatrnn kendisi invaryant mdr? Bunu bulmak extra dikkat gerektirir nk

`nn
bileenleri say deil oparatrdr.
S ve `S iki kartezyen koordinat sistemi setini dnelim. ekilde
de grlecei gibi batlik olsun diye iki set ayn orjini paylar.
Sonu olarak A Ax, Ay, Az, Ax , Ay ve Az eklinde bileenlere
sahiptir. Sonu olarak;
a katsaylar Sè gre S nn oryantasyonunun bir fonksiyonudur.

Eger A f ìn gradyant ise bileenleri;
Ve
1. VEKTRLER
15
Herhangi trev alnabilir f iin biliyoruz ki;
ve benzer ekilde dierleri iinde yazlabilir. Sonu olarak

invaryanttr
herhangi vektr gibi
1. VEKTRLER
16
1.5 AKI
Genellikle bir vektrn yzeyden geen aksnn hesaplanmas gerekebilir. Tanm gerei B
vektrnn sonsuz kuklkteki dA yzeyinden akan d aks
Burada dA yzeye dik olan vektrdr. Sonu olarak

d aks yzeye dik olan vektrn dA ile arpmnn
bir bileenidir. A sonlu yzeyi iin;
NOT: Tanm gerei dA vektrnn yn yzeyden

da dorudur.
1. VEKTRLER
17
1.6 DVERJANS
Kapali bir yzeyden dar doru akan vektr aks ya 1.5 `deki gibi yada aadaki gibi
hesaplanabilir. ekildeki gibi dxdydz hacmi ve bileenleri Bx, By, Bz olan B vektrn ele alalm
Sa yz merkezindeki Bx deeri o yzn ortalamas olarak alnabilir.
Hacim elementinin sa yzeyi boyunca dar akan ak;
nk sa yzdeki B`nin dik bileeni o yzdeki B`nin x bileenidir.

Hacim sonsuz kklkte olduu iin B`nin bileenlerinin yksek
dereceli trevleri ihmal edilmitir. Sol yzdeki dar kan ak ise;
Parantez nndeki iaretinin anlam dA da doru olmasna ramen Bx ie dorudur. Sonu

olarak iki yzden da doru akan ak;
Olur. Burada dv sonsuz kklkteki hacim elementidir. Benzer yolla dier yzlerden akan net
aky hesaplamak istersek;
1. VEKTRLER
18
imdi yapk iki tane sonsuz kklkte hacim elementi alalm ve ak birinden kp dierine
gitsin. Arayzde ak eit genlikte fakat ters iarettedir. Bu hesab sonlu hacime uygularsak
toplam da doru akan ak;
Hacim iindeki herhangi verilen noktada bu deer

`dir. Sonu olarak bu
birim hacimden da doru akan akdr ve invaryanttr. Vektrel nokta fonksiyonunun
diverjans bir skaler nokta fonksiyonudur. Skaler arpm kuralna gre bir vektrn diverjans
invaryanttr ve;
1. VEKTRLER
19
1.7 DVERJANS TEOREM

u ana kadar B vektrnn toplan da doru olan aks B`nin dik bileeninin yzeysel
integraline eit olduunu rendik. Kapal A yzeyinin evreledii hacme v dersek toplam ak;
Bu kural herhangi trev alnabilir B vektrne uygulanabilir ve;
Diverjans Teoremi, Green Teoremi yada Gauss Teoremi olarak adlandrlr.
1. VEKTRLER
20
1.8 ROTASYONEL
Verilen herhangi B aln ve xy dzleminde konumlanm kabal bir yol iin

ve
imdi ekil`deki gibi sonsuz kk bir yol dnelim ve 1.31
integralini para para inceleyelim:
Sonu olarak;
Bulunabilir. Benzer ekilde
elde edilir.
ve
Eer
olur.
dersek sonuta
Dikkat edilirse bu yarg izgisel integralin yolu tornavida kuralna gre ilerlemeyi pozitif z
ekseninde yapan xy dzlemindeki pozitif ynde dnerse dorudur.
1. VEKTRLER
21
g3 ve dier simetrik byklkleri bir vektrn bileenleri gibi kabul edersek:
olur ve ayrca matris formatnda da

eklinde yazlabilir. Buna B vektrnn
rotasyoneli denir.
dA vektrn tornavida kuralna gre seersek
olur ve
bulunur.
Hem delta operator hemde vektrel arpma invaryant olduundan bir vektrn rotasyoneli
de invaryanttr. 1.41 denklemi de invaryanttr ve herhangi dA elementine uygulanabilir.
NOT:
Genellikle B`nin rotasyoneli B`ye dik deildir.
Skaler bir fonksiyonun gradyantnn rotasyoneli sfr`dr.
1. VEKTRLER
22
1.9 SKOTES TEOREM
1.41 Denklemi yol ok kk ise dorudur. Bu denklemi byk yollara uygulamak istediimizde
herhangi sonlu yzeyi dA1, dA2 ... eklinde ekildeki gibi blmemiz gerekir. Bu durumda
herhangi sonsuz kklkteki alan iin:
bulunur. Bu kk yzeyleri yanyana koyarsak sa taraf yzeysel
integrale dnr. Sonuta;
burada A yzeyi kapal C erisi tarafndan snrlanan yzeydir. Buna

Skotes Teoremi denir.
1. VEKTRLER
23
1.10 LAPLAS OPERATR

Skaler br f fonksiyonunun gradyantnn diverjansf fonksiyonunun laplas olarak ifade edilir ve
2 `ye Laplas Operatr denir. Laplas operatrde invaryant`tr nk iki

Burada
ardl invaryant operasyonun sonucudur. Skaler fonksiyonun laplas olabilecei gibi vektrel
bir fonksiyonunda laplas olabilir ve kartezyen koordinat sisteminde bir vektrn laplas herbir
bileeninin laplasna eittir.
Vektrn laplasda invaryanttr.
1. VEKTRLER
24
1.11 KOORDNAT SSTEMLER
Baz durumlarda problemin zm iin kartezyen koordinat sistemi yeterli olmayabilir. Bu

durumda problemimize uygun koordinat sisteminin seimi gereklidir. Bu blmde en sk
kullanlan silindirik ve kresel koordinat sistemlerinden bahsedilecektir. Ayrca bu iki koordinat
sistemi iin gradyant ve diverjans gibi matamatiksel ilemlerde tanmlanacaktr.
q`nun sabit olduu aadaki denklemi dnelim.
Bu denklem herbir yes q parametresinin zel deeri
tarafndan karakterize edilen uzayda bir yzey ailesini
tanmlar. Mesela x=q yz dzlemine paralel yzeyleri tanmlar.
imdi ekildeki gibi birbirine dik yzey ailelerini tanmlayan
aadaki 3 denklemi dnelim:
Diyelim ki dl1 q1 yzeyine dik uzunluk elementi olsun. Bu q1
ile q1+dq1 arasndaki mesafedir. Sonu olarak;
dir. Burada h1 q1,q2,q3 koordinatlarnn bir fonksiyonudur. Benzer ekilde
1. VEKTRLER
25
Kartezyen koordinat sistemlerinde h1, h2, h3 1è eittir. q1, q2, q3 birim vektrleri sras ile q1,
q2, q3 yzeylerine ait birim vektrlerdir ve ynleri koordinatlarn artan deerlerine dorudur. Bu
vektrn yn sadece kartezyen koordinat sisteminde sabit yn gsterir dierlerinde q1, q2,
q3 ile deiir. Hacim elementi ise;
eklinde tanimlanr.
1. VEKTRLER
26
1.11.1 SLNDRK KOORDNAT

SSTEM
ekildeki Silindirik Koordinat Sistemi`nde q1=, q2=,

q3=z dir. Herhangi bir P noktasnda birim vektrleri , , z
olan 3 dik yn tanmlanabilir. ve birim vektrleri P
noktas deitike ayn yn muhafaza etmezler fakat
herhangi verilen bir noktada bu 3 vektr birbirine diktir. P
noktasnn pozisyonunu tanmlayan vektr:
dr. Dikkat edilirse denklemde gzkmez fakat `nun

oryantasyonu tarafndan belirlenir. Eger ve z sabitken d
kadar artarsa P noktas dr =d kadar ilerler. Eer ve z
sabitken d kadar artarsa P noktas dr =d kadar artar.
Eer ve sabitken z dz kadar artarsa P noktas dr =dz z
kadar artar. Sonu olarak herhangi artma iin mesafe
elementi
Olur.
1. VEKTRLER
27
ekide sonsuz kklkteki ilerlemelere ait hacim

elementi gzkmektedir. Sonsuz kklkteki
hacim elementi:
eklinde tanmlanr.
1. VEKTRLER
28
1.11.2 KRESEL KOORDNAT

SSTEM
Kresel Koordinat Sistemi`nde P noktasnn konumu r,
, eksenlerine sahiptir. Herbir eksenin de birim vektrleri
r, , dir ve P haraket ettike ayn oryantasyonu muhafaza
etmezler. Birim artmalarda P`nin pozisyonunu tanmlayan
vektr:
1. VEKTRLER
29
ekilde grlen hacim elementi ise
1. VEKTRLER
30
Aadaki tabloda koordinat sistemleri zetlenmitir.
1. VEKTRLER
31
1.11.3 GRADYANT
f skaler fonksiyonunun deiiminin vektrel oran:
Silindirik Koordinat Sistemi iin
Kresel Koordinat Sistemi iin
NOT: z ekseni zerinde tanmsz, ve ise sfrdr. Sonu olarak 1.64 ve 1.65 anlamszdr
1. VEKTRLER
32
1.11.4 DVERJANS
ekildeki hacim elementini dnelim. B1 merkezde B

vektrnn q1 bileenidir ve h1, h2, h3 o noktann h
deerleridir. Yanal yzeyler ortogonal olduundan sol
yzden da doru akan ak:
h2 ve h3`n q1ìn fonksiyonu olabileceini unutmamamz
gerekir. 3. Derece ve zeri trevleri ihmal edilebilir ve

sonuta:
Benzer ekilde sa yz iinde;
Sol ve sa yz iin net ak ise;
1. VEKTRLER
33
Bu hesaplamay dier yzey iftleri iinde tekrar edersek saran yzeyden akan aky buluruz.
Eer bunuda hacim elementine blersek diverjans elde edilmi olur.
Silindirik Koordinat Sistemiìnde
Kresel Koordinat Sistemiìnde
NOT: z ekseni zerinde diverjanslar ve sin sfr olduundan anlamszdr

1. VEKTRLER
34
1.11.5 ROTASYONEL
q1= sabit olan yzeyde ve tornavida kuralna gre yn q1ì verecek ekilde kapal C erisi
zerinden denklem 1.42 uygulanabilir. Sonuta;
ekildeki a, b, c, d yolllar iin izgisel integrale aadaki katklarmz olur
Bu 4 terimin toplamnn alan elementine blnm B`nin rotasyonelinin 1. Bileenini verir.
1. VEKTRLER
35
Rotasyonelin dier bileenleri iin ilgili ifadeler altindisleri evirerek bulunabilir. Sonu olarak,
NOT: z ekseni zerinde yukardaki ifadeler geerli deildir.

1. VEKTRLER
36
1.11.6 LAPLAS
Genel bir koordinat sisteminde skaler bir fonksiyonun laplas gradyantn diverjans olarak
tanmlanr:
1. VEKTRLER
37
Kartezyen Koordinat sisteminde bir B vektrnn laplas herbir bileeninin laplaslarnn

toplamna eittir. Dier koordinat sistemlerinde;
Denkleminin zmnden bulunur.
1. VEKTRLER
38
2. ELEKTRK ALANLAR I.
Giri
Coulomb Yasas
Elektrik Alan iddeti (E)
Sperpozisyon Kural
Elektriksel Potansiyel ve E`nin Rotasyoneli
Epotansiyel Yzeyler ve E izgileri
Gauss Yasas
39
2.1 GR
Bu blmden itibaren elektrik yknn depolanmasndan doan elektrik alanlar
incelenecektir. Ykler genellikle duraandrlar. Ykler hareket ettikleri zaman hzlarnn
ihmal edilecek kadar kk olduu kabul edilecektir. Bu kabul bu tr yklerin de
duraganm gibi alanlarn hesaplayabilmemizi salar. Ayrca manyetik alanlarda yok
saylacaktr. Bu blmde elektrik alanlar iin temel olan Coulumb ve Gauss yasalar ile
ilgilenecektir.
40
2.2 COULOMB YASASI

Deneyleri gstermitir ki duraan bir Qa yk kendisinden
r kadar uzaklkta bulunan duraan Qb ykne bir
kuvvet uygular ve
Forml ile hesaplanr. Buna Coulomb Yasas denir.

3.1 denkleminde rab yn Qa`dan Qb`ye olan birim
vektrdr. Oluan bu kuvvet ykler ayn iaretli ise
birbirlerini itecek ynde farkl iaretli ise birbirlerini ekecek yndedir. Yklerin birimi Coulumb,
kuvvetin birimi Newton ve mesafenin birimi metre`dir. o sabitine elektriksel geirgenlik
denir ve deeri
o `n deerini 3.1`de yerine koyarsak;
bulunur.
41
Qa ve Qb ykleri duraan olmasalar bile aadaki artlarda Coulomb Yasas uygulanabilir mi?
1.
2.
Eer Qa duraan Qb duraan deilse Qb`nin yk ne olursa olsun Qb zerindeki kuvveti

hesaplamada Coulomb Yasas uygulanabilir. Bu deneysel bir sonutur. Gerekte
osilosyoplarda ve iyon hzlandrclarda kuvvet bu yolla hesaplanr.
Eer Qa da hareketli ise Coulomb Yasas geerli deildir.
Coulomb Yasas boluktaki yklere uygulanabildii gibi yaltkandaki ve iletken iindeki yklerin
birbirlerine uygulad direk kuvveti hesaplamada kullanlabilir. Fakat bu hesaplamada medyada
bulunan dier yklerden doan kuvvet dikkate alnmamaldr.
KIYASLAMA : Elektriksel Kuvvet Yerekimi Kuvveti
NOT: Deneyler gstermitir ki hibir atom yada molekl en fazla 10-20 elektrik yk bulundurabilir.
TANIM: Bir kablodan saniyede 1 Coulomb` luk yk akarsa akan akm 1 amper` dir.
42
2.3 ELEKTRK ALAN DDET (E)

Qa ve Qb gibi iki elektrik yk arasndaki kuvvet Qb`nin konumunda Qa`nn alannn Qb`yi
etkilemesinden yada tersinden oluur. Sonu olarak bir noktadaki elektrik alan iddeti (E) o
noktada bulunan 1 birimlik yke etkiyen kuvvet olarak tanmlanabilir. Bylece Qa yknden r
kadar uzaktaki elektrik alan iddeti;
43
2.4 SPERPOZSYON KURALI

Eer bir ortamda birden fazla elektrik yk varsa hebriri kendi alann retir ve toplam alan her bir
ykn elektrik alanlarnn vektrel toplamna eittir. Buna sperpozisyon kural denir.
ekildeki gibi srekli yk dalm iin (x,y,z)
noktasndaki elektrik alan iddeti
burada (z`,y`,z`) kaynak noktasndaki hacimsel

yk younluudur. r birim vektrnn yn P`
noktasndan P noktasna dorudur, r`de bu iki
nokta arasndaki mesafe ve dv` hacim elementidir.
Eer ortamda yzeysel yk younluu da varsa benzer bir integrali de eklememiz gerekir. Bu ikinci
integralde hacimsel yk younluu () yenine yzeysel yk younluu (), dv`yerinede dA`
yazlmal ve hacimsel integral yzeysel integrale dntrlmelidir.
44
2.5 ELEKTRKSEL POTASIYEL (V)

VE E`NN ROTASYONEL
Bir elektrik alan iinde harekat edebilen Q` ykn dnelim. A noktasndan B noktasna verilen
bir yoldan sabit bir hzda hareket edebilmesi iin gerekli E enerjisi
Negatif iaret nedeni ile i alana kar yaplmtr. Bura Q`yk alan oluturan yk dalmn
deitirmeyecek kadar kk olduu kabul edilmitir. Eer yol kapal ise Q`yk zerinde yaplan
toplam i:
imdi 3.8`de verilen integrali bir inceleyelim. lk nce elektrik alan bir noktasal Q yknn
oluturduunu kabul edelim. Sonuta;
45
Denklemin sandaki dr/r2 yada -d(1/r) terimini dnelim. Kapal bir yol zerinden 1/r `nin
integrali sfr`dr. nk r deerinin balang be biti deeri ayndr. Sonu olarak 3.9`da
verilen izgisel integral herhangi sabt Q yk iin sfr`dr. Sonu olarak:
`dr. Bu bize elektrostatik alann korunumlu olduunu gsterir. Bunu Coulomb kuvvetinin
merkezi olduu gerei takip eder. imdi test ykn sabit hzda A noktasndan B noktasna
sabit hzda gtrmek iin yaplan iin yoldan bamsz olduunu gsterebiliriz. A`dan B`ye
giden m, n gibi iki farkl yol dnelim. Bu iki yol kapal bir yol oluturduundan 3.10 gerei
yaplan i sfr`dr. Sonu olarak m`de yaplan i n`de yaplan ie eit olmaldr.
R(xo,yo,zo) gibi bir balang noktas seelim ve P(x,y,z) noktasnda V gibi skaler fonksiyon
tanmlayalm. P noktasnn potansiyeli:
Bu tanm ak deildir nk bu integral P`den R`ye her yol iin ayndr.
46
ekildeki gibi herhangi A ve B nokta iftini ele alalm.
ve bylece
V(x,y,z) elektrik potansiyeli alan btnyle tanmlar.

iareti alann ynn V` nin azalma ynnde yapar.
Dikkat edilirse R tesadf seildii iin V tek deildir.
Gerekte E`yi etkilemeden V `ye koordinat sisteminden
bamsz deer ekleyebiliriz yada kartabiliriz. 3.10
denklemi ve Skotes Teoremi` nden
Bu sonu skaler bir fonksiyonun gradyantnn diverjans sfrdr gereinden de bulunabilir.
NOT : 3.15 sadece statik alanlarda geerlidir. Eer zamanla deien bir akm varsa 3.15 sfr olmaz
ve - V yalnzca E`nin belli bir blmn tanmlar
47
2.5.1 BR NOKTANIN
ELEKTRKSEL POTANSYEL
Denklem 3.12 gstermitir ki E sadece iki nokta potansiyelleri arasndaki diferansiyelle alakaldr.
Verilen bir noktann potansiyelinden bahsedilebilmesi iin potansiyeli sfr olan tesadfi bir blge
bulunmaldr. Bunun anlam R noktasnn potansiyeli sfr yaplmaldr. Ykler sonlu bir blgede
yayld zaman sonsuzdaki bir noktann potansiyeli sfr alnabilir. Bu durumda P noktasnn
potansiyeli:
Q ykn potansiyeli sfr olan bir noktadan P `ye getirebilmek iin gerekli olan enerji V Q `dur.
Sonuta V = E / Q olur ve birimi joule/ Coulomb veya volt`tur.
Eer alan tek bir noktasal ykn alan ise;
V potansiyelinin iareti Q`nun iareti ile ayndr.
48
Sperpozisyon kural E` nin hesaplanmasnda kullanlabilecei gibi herhangi bir yk dalmnn V

potansiyelinin hesaplanmasnda da kullanlabilir.
Srekli yk dalmndan r kadar uzaklktaki bir
noktann potansiyeli:
3.18 `deki v` btn ykleri evreler. Eer ortamda

yzeysel yk younluklar da varsa yzeysel integral
de eklenmelidir.
49
2.6 EPOTANSYEL YZEYLER

VE E ZGLER
Uzayda verilen bir potansiyeldeki btn noktalar epotansiyel yzeyi tanmlar. Mesela noktasal
bir ykn epotansiyel yzeyi merkezinde o ykn bulunduu kredir. nk:
`dr ve E her yerde bu epotansiyel yzeyine diktir.

Eer E ynndeki sonsuz kklkteki ds vektrlerini E izgileri elde edilmi olur.
50
2.7 GAUSS YASASI

Gauss Yasas kapal bir yzeyden darya doru akan E aksn o yzey iinde bulunan net
yk ile alakalandrr.
ekildeki gibi yzeyi A ve hacmi v olan ve Q ykn
evreleyen bir yap dneli. A yzeyinden dar dpru
akan E aks aadaki gibi hesaplanr.
dA yzeyinden dar doru akan E aks:
r.dA r`ye dik olan dzlemde dA` nn projeksiyonudur.

Bylece
Burada d P` noktasnda ktle asdr. Darya kan E aksn bulmak iin A yzeyi zerinden veya
4 ktle as zerinden integrasyon gerekir.
51
P noktasnda Q yzeyin dnda ise bu integral sfr`dr. v hacmi iinde birden fazla yk varsa
aklar cebirsel olarak toplanr ve v hacminden da kan net E aks sarmalanan ykn oà
blnmne eittir.
`ye Gauss Yasas`nn integral formu denir. Eer yk sonlu bir hacmi kaplarsa:
Burada A v`yi evreleyen kapal yzey ve `da hacimsel yk younluudur. Burada yzeysel
yklerin bulunmad kabul edilmitir. 3.23 denklemine Diverjans Teoremi` ni uygularsak
ve
Bulunur. Buna Gauss Yasas`nn diferansiyel formudur.
52
RNEK: Dzgn Kresel Yk dalmnn Elektrik Alan
ekildeki gibi yarapl R ve dzgn hacimsel yk

younluu olan bir kreyi dnelim ve E ve Vyi r
nin fonksiyonu olarak bulmaya alalm. Simetri gerei
hem E hemde V ve `dan bamszdr.
Simetri gerei E radyaldir ve Q pozitifse da dorudur.
(a) Elektrik Alan iddeti (E)
Dardaki alan deiimini bulmak iin r>R olan P
noktasn ele alalm. Bu noktada yarap r ve yzey
alan 4r2 olan hayali bir kre dnelim
Hayali kre tarafndan evrelenen yk

gerei
`dir. Gauss yasas
Olur. imdedi krenn iinde P noktasn ele alalm. Hayali kre tarafndan evrelenen yk
Q(r/R)3 `dr. Tekrar Gauss yasasn uygularsak;
53
(b) Elektriksel Potansiyel (V)

P noktasnn potansiyeli
P notasnn potansiyelini bulmak iin
kullanlrsa
Son integral basite Q noktasal yknn r=R deki integralidir. Sonu olarak
denklemi
54
55
3. ELEKTRK ALANLAR II.
Giri
Poisson ve Laplace Denklemleri
Elektrik Yknn Korunumu Kanunu
letkenlik
Duraan alan iinde izole iletken
56
3.1 GR
Poisson denklemi lokal hacimsel yk younluunu potansiyel konumsal deiimi ile
alakalandrr ve Gauss yasasn takip eden temel bir denklemdir. Laplace denklemi ise
Poisson denkleminin zel bir halidir ve sfrà eittir. Her ikiside Elektrik alannn
hesabnda kullanlr.
Ykn korunumu deneysel bir gerektir. artlar ne olursa olsun kapal sistem tarafndan
tanan net elektrik yk sabittir.
Bu blmn byk ksm iletkenlikle alakaldr. Elektriksel iletkenler uygulanan E alanna
zt ynde srklenen iletkenlik elektronu ierirler. Bu srklenme hz ok dk ve net
hacimsel yk younluu normalde sfr`dr.
57
3.2 POISSON VE LAPLACE

DENKLEMLER
3.25 Denkleminde E yerine 3.13 denklemini koyarsak Poisson Denklemi elde edilmi olur. Bu;
Poisson Denklemi verilen bir noktada uzaysal yk younluunu o nokta blgesindeki

potansiyelin 2. Derece trevi ile alakalandrr. Hacimsel yk younluu sfr olan bolgede
Buna Laplace Denklemi denir.
58
RNEK: Dzgn Kresel Yk dalmnn Elektrik Alan

ekildeki gibi yarapl R ve dzgn hacimsel yk
younluu olan bir kreyi Poisson ve Laplace
denklemlerini kullanarak zelim. Krenin dnda
=0 ve
Simetri gerei Vo ve `dan bamszdr. Sonuta

1.11.6 blmnden
Burada A integrasyon sabitidir. Bu 3.27 denklemi ile uyuur (A=Q/4o).
59
Krenin iinde
Burada B bir dierintegrasyon sabitidir. Snr koullarndan Ei r =0`da sonsuz olamaz art
kullanlrsa B = 0 olmaldr ve sonu olarak
Bulunur.
60
RNEK: Vakum Diyod

ekildeki gibi anot ve katodu dzlem, paralel ve
birbirinden s kadar uzakta olan vakum diyodun dzlemler
aras potansiyel deiimini hesaplayalm. s mesafesi
dzlemlerin yzey alanna gre ihmal edilebilecek kadar
kktr.
Katodun sfr potansiyelde ve anadunda Va potansiyelinde
olduunu kabul edelim. Isnan kakot anoda doru
hzlanan elektronlar brakr. Braklan elektronlarn
balang hzlarnn sfr olduunu ve akmn anodun
scaklna degil Va gerilimine bal olduunu varsayalm.
Hipotez gereiV sadece x eksenine bal olduu iin
Poisson denklemi
Haline gelir. Burada uzaysal yk younluu negatiftir. Sonuta d2V/dx2 pozitiftir. akm
younluunun elektron hznn blmne eittir. Sonu olarak
61
Burada J akm younluunun genliidir. Enerjinin korunumundan;
Burada m elektronun ktlesi e deeri +1.6x10-19 C olan elektron ykdr. Bylece
ntegre edebilmek iin 4.15 denkleminin sol taraf 2(dV/dx)dx sa taraf ise 2dV ile arplr.
Buradan;
Burada A integrasyon sabitidir.
62
imdi A integrasyon sabitinin bulunmas gerekir. Katotta V=0 ve A=(dV/dx)2 `dr. Fakat dV/dx `de
aadaki nedenlerden dolay sfrdr. Eer katot souk olduu zaman anoda gerilim uygulanrsa
dV/dx pozitif ve Va/s è eittir. Eer birisi katodu strsa elektron brakr ve dV/dx der. dV/dx
pozitif olduu srece salnan elektronlar anoda doru hzlanr ve katoda geri dnemez. Bu
durumda akm termionik emisyon tarafndan snrlanr. Buda akmn sadece Va `ya baldr
kabulumze aykrdr. Sonuta dV/dx pozitif olamaz. Eer dV/dx negatif olursa elektronlar
katottan hibir zaman ayrlamaz. Sonu olarak dV/dx ne pozitif nede negatif olabilir sfr olmaldr
bylece A=0`dr. Bylece;
x=0 `da V=0 olduundan B=0`dr. Bu durumda
x=s `de V=Va olur. Sonu olarak
63
E`nin iaretini dikkate almazsak;
4.22 denklemine Child-langmuir Yasas denir. Bu yasa sadece ke etkisinin ihmal edilebildii
dzlemsel paralel diyodda geerlidir.
64
ekilde V, E ve x/s `nin fonksiyonu olarak izilmitir.
65
3.3 ELEKTRK YKNN

KORUNUMU KANUNU
v hacminde ve A kapal yzeyini ele alalm. v hacminin iindeki yk younluu olsun. Ykler ie
ve da doru haraket eder ve yzeyde verilen bir noktada akm younluu J amper / metre2 dir.
Deneyler gstermitir ki yeni bir elektrik yk olumamaktadr. Herhangi bir andaki yk ak
kapal alandaki Q ykn azaltr.
Burada dA `nn yn da dorudur. Diverjans teoremini 4.24 zerine uygularsak
Sonu olarak;
4.24 ve 4.26 denklemleri sras ile elektrik yknn korunumu kanununun integral ve difransiyel
formudur.
66
3.4 LETKENLK
Bakr veya aliminyum gibi iyi iletkenler malzeme iinde serbeste gezinebilen bir veya iki iletkenlik
elektronu bulundururlar. Yar-iletkenler ise iki tr haraketli ke sahiptirler bunlar elektron ve
delik`lerdir. Delik pozitik tkl elektron gibi davranr. Birok iletken ve yar-iletkende akm
younluu (J) ile elektrik alan iddeti (E) orantldr ve bu oran;
eklinde verilir. Burada birimi siemens/metre olan malzemenin iletkenliidir. 1 siemens 1

amper/volt`dur. Bu Ohm Yasas`nn en genel halidir. Tabloda deiik malzemelerin iletkenlii
gsterilmitir. Ohm yasasn her zaman uygulamak mmkn deildir. Mesela seramik yariletkenler gibi baz tiplerde akm younluu elektrik alann 5. Kuvveti ile orantldr. Ayrca baz
iletkenlerde izotop deildir.
67
Tabloda baz iletkenlerin iletkenlikleri verilmitir.
68
3.4.1 DREN
Eer iletkende Ohm Yasas geerli ise iki elektrot aras Diren;
eklinde tanmlanr. Burada V elektroklar aras potansiyel I `da akmdr.
69
RNEK
ekil (a)`daki gibi A kesitinde ve L uzunluunda bir

iletkeni ele alalm:
Bulunur. Buradan da;
Elde edilir. imdide ekil (b)`deki gibi i ve d yaraplar

R1 ve R2 olan bir tb inceleyelim. letken iinde ilektenlik
dzgn olsun.dr kalnlndaki kalnln direnci dr/2rL
dir. Sonuta toplam diren
Bulunur.
70
3.4.2 STATK ALAN NDE

LETKENLK
Basitlik olsun diye yk tayclarnn iletkenlik elektronu olduunu kabul edelim. Herbir
elektronun haraketinin detayl analizi hala zordur. Termal etki ve dier elektronlarla enerji
alverii nedeni ile elektronlar kendi denge pozisyonlarnda salnrlar. Bununla birlikte herbir
elektronun ortalama kinetik enerjisi 3kT/2`dir. Burada k Boltzman sabiti, T ise Kelvin
cinsinden mutlak scaklktr. Sonu olarak termal etki nedeni ile oda scaklnda hz;
Bulunabilir. Statik alann etkisi altnda iletkenlik elektronu bulutu vd hznda srklenir. Bu hz
Formlnden hesaplanr. Burada srklenme hz vd J ve E`ye zt yndedir. N ise 1 metre3 iindeki
iletkenlik elektronu saysdr. Bakrda N=8.5x1028 dir. 1 mm2 lik yzeyden 1 A akm geerse vd
yaklak olarak10-4 metre/saniye yada 300 mm/saat olur.
71
3.4.3 LETKENLK
ELEKTRONLARININ MOBLTES
letkenlik elektonlarnn mobilitesi
eklinde tanmlanr ve pozitif bir deerdir. Lineer iletkenlerde bu deer E `den bamszdr.
Sonu olarak;
eklindedir. Eer src elektrik alan sabit ise srklenme hzda sabittir.Bunun anlam iletkenlik
elektronuna etkiyen zaman zerinden ortalama net kuvvet sfrdr veya arpma nedeni ile
doan firenleme kuvveti alan tarafndan gelen eE kuvvetini yok eder. Buradan mobiliteyi
bulabiliriz.
72
yi iletken (gc) ve yar-iletken iin N, M ve deerleri kyaslanmtr
73
3.4.4 ALTERNATF ALAN NDE

LETKENLK
Termal etkiyi ihmal edersekiletkenlik elektronlar zerine iki kuvvet etki eder. Bunlar src
kuvvet (eE) ve firenleme kuvvetidir (Denklem 4.38). Alternatif alan iinde bu iki kuvvet eit
deildir ve haraket denklemi:
Burada m* efektif ktledir. Bu deerde arpmalar ierilmektedir. Kural gerei izole elektronun
ktlesinden daha kktr. Mesela bu silikondan m*=0.97m gallium arsenid`de (GaAs)
m*=0.07m. Trev yerine jw yazarsak;
Fakat J=E=-Nevd dir. Bunu
74
w=0 yazarsak 4.37 denklemini elde edebiliriz. 4.42 denklemi atomik olaylarn hakim olduu 1
GHz ve zeri frekanslarda kullanlamaz.Oda scaklnda bakr iin:
4.42 denkleminin imajiner ksm f<<7x1012 iin ihmal edilebilir. 1 GHz`ye kadar iletkenlik
elektronu bulutu E faznda haraket eder ve =NeM dir. ok dk scaklklarda saf metallerin
iletkenlii komplextir ve
75
3.4.5 LETKENLK NDE

HACMSEL YK YOUNLUU
(1) Srekli hali ve homojen iletkeni dnelim. Sonuta Blm 3.3`den /t=0 ve
. J=0 dr.
Eger J Ohm yasas (J=E)`na uyan homojen iletken iindeki akm younluu ise
Fakat Blm 2.7`den hatrlanrsa
.E hacimsel yk younluu () ile orantl idi. Sonu
olarak srekli halde homojen iletken iinde ( koordinattan bamsz) =0`dr. Kural olarak
akm tayan iletkende yzeysel yk younluu sfr deildir.
(2) imdi iletken iine elektronlar bombardman ederek yk enjekte ettiimizi dnelim. Bu
durumda yk younluu ne olur? Blm 3.3`den
Fakat Blm 2.7`den
76
Burada r malzemenin bagl geirgenliidir. Buradan
olduu ve `nun zamanla exponasiyel olarak dt grlr. yi iletkenlerde r llemez

nk iletkenlik polarizasyonu glgede brakr. t `nin katsaysnn tersine rahatlama
zaman denir. yi iletkenlerde rahatlama zaman ok kktr ve pratikte sfr kabul
edilebilir. Mesela oda scaklndaki bakr iin rahatlama zaman pratikte 4x10-11 teoride ise
yaklak olarak 10-19`dur. Bunun sebebi `ninda frekansa ve sonuda rahatlama zamanna
baml olmasdr.
(3) Alternatik akm tayan homojen iletkende de denklem 4.47 uygulanabilir ve =0`dr.
(4) Akm taiyan homojen olmayan iletkende =0 deildir. Mesela srekli halede
ve
(5) Eer ykler zerinde manyetik kuvvet de etkiyor ise J=E kural uygulanamaz ve hacimse
yk younluu mevcuttur.
77
3.4.6 JOULE ETKS
Elektrik alann yokluunda iletkenlik elektronu bulutu iletken ats iersinde termal dengede
bulunur. Elektrik alann uygulanmas ile arpmalar arasnda elektronlar kinetik enerji kazanr ve
bu extra enerjiyi yap ile paylar. Sonuta iletken snr. Buna Elektrik alann yokluunda
iletkenlik elektronu bulutu iletken ats iersinde termal Joule Etkisi denir. letkenlik elektronu
tarafndan kazanlan enerjiyi bulmak iin bir kenar a olan bir iletken kp dnelim. Ik zt
kenarna V gerilimini uyguladmzda akan akm I `dr. Sonuta kazanlan kinetik enerji VI olur
ve birim kb stmak iin harcanan g;
Eger hem E hemde J zamann sinizoidal fonksiyonu iseler
Elde edilir.
78
3.5 STATK ALAN NDE ZOLE

LETKEN
Eger homojen izole iletken yklenirse iletkenlik elektronlar denge pozisyonlarna gelinceye
kadar haraket ederler ve sonuta iletkenin iinde E alan sfr olur. Bunu
letken iindeki btn noktalar ayn potansiyeldedir
4.47 denkleminden iletken iindeki hacimsel yk younluu sfrdr
Herhangi net statik yk iletkenin yzeyinden bulunur
E iletken yzeyine diktir. Aksi halde ykler yzey boyunda akmas gerekirdi
Yzeyin hemen dnda E=ch/o `dr. Burada ch Gauss Yasasndan yzey yk younluudur.
79
4. ELEKTRK ALANLAR III.
Giri
Elektriksel Dipol
Lineer Elektriksel Quadropol
Elektriksel okulular (Multipoller)
Yk Dalm Dndaki Elektrik Alann Multipol Terimleri Cinsinden Alm
80
4.1 GR
Elektriksel okulular belli bir simetriye sahip noktasal ykler kmesidir. okulularla
ilgilenilmesinin sebebi anten gibi baz chazlarn elektrik alanlarnn ok ulular ile
aklanabilmesindendir.
Tek bir noktasal yk olan elektrikcel tekulunun yannda dier faydal okulu iki noktasal
ykten oluan dipodr. Birok molekl dipoldr. Ayrca birok anten osilasyon yapan dipol
gibi davranr.
81
4.2 ELEKTRKSEL DPOL

Elektriksel Dipol en ok rastlanan yk dalmdr.
Ayn ykte biri pozitif dieri negatif iki ykn
birbirinden s kadar uzakla yerletirilmesinden
oluur. ekilde bir elektriksel dipol gsterilmitir.
r>>s olan P notkasnn V ve E deerlerini bulmak
isteyelim. P noktasnn potansiyeli
Burada
82
imdi her iki taraf r2 ile blp tersini alrsak
Eer (s/r)3 ve zeri terimleri ihmal edersek sonuta;
Benzer ekilde
ve
83
Dikkat edilirse tek bir noktasal ykn potansiyeli 1/r ile deiirken dipoln potansiyeli 1/r2 ile
deiir. Dipol Momenti yn negatif ykten pozitik yke doru ve deeride p=Qs olan bir
vektr olarak tanmlanrsa
eklinde tanmlanabilir. E elektrik anal iddeti bulunmak istenirse kresel koordinat sisteminde
Dikkat edilirse E r3 ile der.
84
Aadaki ekilde elektriksel dipoln E izgileri ve epotansiyel yzeyleri gsterilmitir.
85
En genel halde bir yk dalmnn dipol moment
eklinde tanmlanr. Burada Q v hacmini igal eden net toplam yktr ve r ykn merkezinin
pozisyonunu tanmlar.
Eer Q=0 ve r` ise Qr tanmszdr. Bununla birlikte rdv hala p dipol momentini bulmada
kullanlabilir ve dipol momenti orjinin seiminden bamszdr.
Eer Q=0 ise yk dalmnn dipol momenti orijin ykn merkezinde ise sfr`dr
86
4.3 LNEER ELEKTRKSEL

QUADROPOL
Lineer elektriksel quanropol ekilde de
grlebilecei gibi birbirlerinden s kadar uzaklkta
bulunan ve deerleri +Q, -2Q ve +Q olan 3 adet
noktasal ykten oluur. r>>s olan P noktasnn
potansiyeli
Bir nceki blmde bulduumuz r/ra ve r/rb

almlarnda s yerine s/2 yazarsak ve (s/r)3 ve zeri
terimleri ihmal edersek
87
Lineer elektriksel quanropol ekilde de grlebilecei gibi birbirlerinden s kadar uzaklkta bulunan
ve deerleri +Q, -2Q ve +Q olan 3 adet noktasal ykten oluur. r>>s olan P noktasnn
potansiyeli
88
4.4 ELEKTRKSEL OKULULAR

Dipol ve quadrupol kavramlarn daha byk pozitif ve negatif yk saylar iin geniletmek
mmkndr. Bu tr yk arajmanlarna multipol (okulu) denir. Tek bir noktasal yk monopol
(tekulu), iki tane eit fakat farkl iarette iki tane ykn birbirlerinden s kadar uzakla
konulmasnada dipol denir.
okulu kavram sonsuza kadar geniletilebilir. Bir nceki blmlerde grdk ki dipoln
potansiyeli 1/r2, quanrupoln potansiyeli ise 1/r3 ile deiir. 2l ulu iin potansiyel 1/rl+1 ve
elektrik alan 1/rl+2 ile deiir.
89
4.5 YK DAILIMINUN DIINDAK

ELEKTRK ALANIN OKULU TERMLER
CNSNDEN AILIMI
ekildeki gibi yk younluu (x,y,z)
olan, v hacmini kaplayan ve tesadfi
seilen orijinden max uzakl rmax olan
bir yk ele alalm. r> rmax olan
dardaki bir P noktasnn potansiyeli
(1) Ayn net yke sahip bir monopoln
V1 potansiyeline art
(2) Ayn dipol monentine sahip bir
dipoln V2 potansiyeline art
(3) Ayn quadrupol momentine sahip bir
quadrupoln V3 potansiyeline art
...... eittir.
Benzer durum P noktasnn elektrik
alannn bulunmasndada kullanlabilir.
90
Eer Q=0 ise V2 orjinin seiminden bamszdr. Daha genel ifade ile eer 2l+1 kutuplunun
multipol momenti sfr ise Vl orjinin seiminden bamszdr.
Monopol potansiyeli 1/r ile dipol potansiyeli 1/r2 quadrupolun potansiyeli 1/r3 ile deitiinden
r>>r max olan bir noktasnda bir yk dalmnn potansiyeli V V1 biraz yakn ise V V1 + V2
biraz daha yakn ise V V1 + V2 + V3 ..... eklinde bulunur.
91
4.5.1 V`NN DEER: LAGANDRE

POLNOMLARI
ekildeki gibi r>rmax olan P noktasnn
potansiyeli
Burada
P(x,y,z) deimezdir. Bylece r x,y,z `nn

fonksiyonudur ve 1/r `n orjin civarnda Taylor
Serisi`ne aabiliriz. Diyelimki
Olsun.
92
u faktr boyutsuzdur. Bize 1/r olan w(1) gereklidir.
Burada w(0)=1/r `dr. Sa taraftaki trevleri hesaplayabilmek iin u`ya gre |ur r| `nin ksmi
trevleri gereklidir.
Bylece
93
ve
Burada r^ ve ekildeki gibidir. Ayrca
ve
Genelde
Burada
94
Denklem 5.30à Lagandre Polinomu denir. Tabloda ilk 5 terimi gsterilmitir.
95
Aadaki ekilde ilk drt Lagandre Polinomunu (Pn(cos)) gsterilmitir.
96
Herhangi deeri iin;
Sonu olarak 5.21 denkleminden
5.31 denklemi gerei bu seriler rmax<r iin yaknsar. 5.18 denkleminde yerine yazarsak
imdi ilk 3 terimi inceleyelim
97
4.5.2 MONOPOL TERM

lk terim btn yklerin orjinde konsantre olduu bir ykn P noktasndaki V potansiyeline
eittir.
Burada Q net yk dalmdr. Bu monopol terimidir. Eer net yk sfr ise bu terim sfrdr. Bu
deer orjinin pozisyonuna baldr.
98
4.5.3 DPOL TERM
Denklem 5.33`den de grlebilecei gibi ikinci terim dipol gibi 1/r2 ile deiir.
Burada sa taraftaki ikinci terim yk dalmnn dipol momentidir.
Bylece Denklem 5.8 deki gibi
Bulunur.
99
4.5.4 QUADRUPOL TERM
Denklem 5.33`deki V3 terimini inceleyelim. Blm 5.3`deki quadrupoln potansiyeli gib 1/r3
terimi ierir.Eger ykleri Q, -2Q ve Q olan ve z=s, 0 ve z=-s è yerletirilen quadrupoln
potansiyelini hesaplarsak V3 Denklem 5.17`deki V `ye eit olur. imdi
Diyelim ki
Olsun. Burada l, m, n r^`n ynl kosinsleridir. Aar ve guruplandrrsak
100
Bu integralleri Denklem 5.37`deki gibi sadece v iindeki yk dalmna baldr ve P noktasnn

x,y,z koordinatlarna bal deildir. Bunlar yk dalmnn quadrupol momentinin dokuz
bileenini tanmlar
st izgi her zaman olduu gibi ortalama deeri ifade eder. Sonu olarak
101
Eer ykler z-ekseni civarnda dairesel simetri gsterir ise
Boylece tek bir byklk tanmlamak uygundur.
Buna yk dalmnn Quadrupol Momenti denir. Eger l2 + m2 + n2 = 1 olduu hatrlanrsa

kresel koordinat sisteminde
Buradan da 3.13 denkleminden elektrik alan bulunabilir.
102
RNEK: ALTI YK DAILIMININ POTANSYEL
ekilde 6 noktasal yk grlmektedir. Orjinden r>a

mesafesindedi bir P noktasn dnelim. P noktasnn
potansiyeli 5.34 denklemindeki gibidir. Eer ilk
terim hesaplanmak istenirse: 5.35 denkleminden
Bulunur. 5.37 ve 5.38 denklemlerinden
Elde edilir. Denklemler 5.43-5.48 `den
103
Sonu olarak 5.49 denkleminden
ve
Tekrar V4=0 `dr. Son olarak
Sonu olarak P noktasnn potansiyeli
104
Yn kosnsleri l, m, n `nn deerleri l2+m2+n2=1 olduundan en fazla bir olabilir. r10a

olduunda a2/r2 ok klr. Sonu olarak V3,V5,.... Etkisi hemen hemen sfrdr.
105
5. ELEKTRK ALANLAR IV.
Giri
Yk ve potansiyel terimleri cincinden yk dalmnn potansiyel enerjisi ( )
E terimi cinsinden yk dalmnn potansiyel enerjisi ( )
zole iletkenlerin kapasitesi
ki iletken aras kapasite
letkenler zerindeki elektriksel kuvvet
Grsel alma metodu ile elektriksel kuvvetlerin hesab
106
5.1 GR
Bu blm elektrik alanda depolanan enerji ve ykl iletkenlerin zerindeki kuvvet
hakkndadr. Kapasiteler elektrik enerjisini depolamak iin kullanlan aletlerdir.
107
5.2 YK VE POTANSYEL TERM

CNSNDEN YK DAILIMININ
POTANSYEL ENERJS ( )
108
5.2.1 NOKTASAL YK SETNN

POTANSYEL ENERJS
Uzayda ekildeki gibi N tane noktasal ykten oluan

noktasal yk dizisini dnelim. Verilen bir yk dier
yklerin oluturduu V potansiyeli olan bir noktada
bulunur. Sonu olarak bu ykn bir potansiyel enerjisi
vardr ve negatif veya pozitif olabilir. Sisteminde bir
potansiyel enerjisi vardr.
Diyelimki sistem elektriksel ve mekaniksel kuvvetlerin
etkisi altnda dengede olsun. Sistemin potansiyel
enerjisi elektriksel yklerin ykleri sonsuza yayma
ileminde yapt ie eittir.
lk nce elektriksel ve mekaniksel kuvvetlerin
dengesini bozmadan Q1 ykn yavaa sfr hzda
ve sfr ivmede sonsuza gnderelim. Dier ykler
yerlerinde sabittir.
109
Potansiyel enerjideki 1 azalmas Q1 yk ile V1 potansiyelinin arpmna eittir. Yani
Parantez iinde Q1 hari btn ykler bulunur. Benzer ekilde ayn ilemi Q2 yknede yaparsak
enerjideki azalma
2 `de N-2 tane terim vardr. Bu ilemi butn yklere uygularsak N. Yk yerinde kalr nk btn
ykler birbirlerinden ok uzaklara gnderilmilerdir. Sonu olarak orjinal yk dalmnn potansiyel
enerjisi
110
6.4 denklemini yeniden dzenlersek
Sadaki ilk terim Q1V1 ikinci terim Q2V2 ... eklindedir. Sonu olarak
ve
Verilen bir yk dalmnn dalmn deitirmek iin gerekli olan enerji son potansiyel enerjinin ilk
potansiyel enerjiden farkna eittir.
111
5.2.2 SREKL YK DAILIMINI

POTANSYEL ENERJS
Srekli elektriksel yk dalm potansiyeli iin Qi dv ile ve toplam ise btn ykleri evreleyen
hacim zerinden integral ile deitirilir:
Bu integral elektriksel kuvvetler tarafndan verilen yk dalmn =0 olan yere gtrrken

yapt ie veya negatif yklerle pozitif ykleri birletirmek iin yaplan ise yada her ikisini
gerekletirmek iin yaplan ie eittir.
lk bakta 6.8 denklemi 6.7 denkleminin alm gibi grlebilir. Fakat gerekte deildir. nk
bu ise herbir mikroskobik ykleri birletirmek iin gerekli olan enerjiyide iermektedir. Gerekte
Blm 5.3`den de grlebilecei gibi 6.8 denklemi her zaman pozitiftir.
Eer ortam da yzeysel yk younluu varsa depolanan enerji
Olur. Burada A btn ykleri tayan yzeydir.
112
5.3 E TERM CNSNDEN YK

DAILIMININ POTANSYEL
ENERJS ( )
Bir nceki blmde yk dailiminin potansiyel enerjisi () yk younluu () ve potansiyel (V)
terimleri cinsinden verilmiti. Bilindii gibi hem hemde V E alakaldr. Sonu olarak enerji () E
terimi cinsinden yazlabilir. Bu da;
Burada v hacmi E `nin bulunduu btn blgelei iine alr. Sonu olarak enerjiyi uzaydaki herbir
noktaya elektriksel enerji younluu 0E2/2 atayarak hesaplanabilir. Yukardaki 6.11 denklemi her
zaman pozitif ve sonutada 6.8 denklemi her zaman pozitiftir.
Enerjinin hesaplanmasnda hem 6.8 hemde 6.11 denklemi kullanlabilir Fakat farkl farkl
vurgulama yaparlar. lk denklem ykler sisteminin potansiyel enerjisini verlrken ikinci denklem
alanda depolanan enerjiyi verir.
113
RNEK: YKL LETKEN KRENN POTANSYEL
Q ykn tayan ve R yarapndaki iletken krenin

poransiyel enerjisi () farkl yolla hesaplanabilir.
(a) 1. Metod
Q yk Q/40R potansiyelindedir. Sonu olarak enerji
(b) 2. Method
Ykl krenin yarapnn yavaa arttn ve sonuta
sonsuz olduunu dnelim. Ykler tarafndan yaplan
i balangtaki potansiyel enerjiye eittir.
Bu alma srasnda dardaki alan deimeden kalr
(Gauuss Yasas). Bir yk elementi dA =0EdA deeri
E/2 `ye eit olan (Blm 5.6) elektriksel kuvvetin etkisi
altndadr ve bu element yarap dR kadar artt
zaman yapt i
114
Burada dv yzey elementi dA tarafndan sprlen hacimsel elementtir. Ykler tarafndan yaplan
i
(c) 3. Metod
Diyelimki A(r) iletken kre ile konsantre ve dnda r yarapnda herhangi bir yzeydir. Gauss
Yasas gerei (Blm 2.7)
ki integral birbirinden bamsz olduu iin
115
5.4 ZOLE LETKENN KAPASTES

Yk Q olan ve der yklerden ok uzakta sonlu bir ilekten dnelim. Eger Q deiirse V `de
deiir. Bu deiim oran ( Q/V ) sabittir. zole bir ilektenin kapasitesi
eklinde tanmlanr. Baka bir deile izole bir iletkenin kapasitesi potansiyelini 1 V arttrabilmek
iin gerekli olan extra yke eittir. Kapasitenin birimi Farad yada Coulom/Volt `dur. zole
iletkenin alannda depolanan enerji
Kapasite sadece izole iletkenin byklne ve ekline baldr.
116
RNEK: LETKEN KRENN KAPASTES

Eer R yarapndaki iletken kre Q ykn tayorsa potansiyeli Q/40R `dir. Bu durumda
kapasitesi
117
5.5 K LETKEN ARASINDAK

KAPASTE
ki yksz izole iletken dnelim. Q yknn bir iletkenden dierine transferi aralarnda V
potansiyel farkn oluturur. Tanm geregi kapasite Q/V `dir. Kapasite sadece iletkenlerin
geometrisine baldr. zellikle kapasite amacyla oluturulmu iletkenlere Kondansatr denir.
118
RNEK: PARALEL DZLEM KONDANSATR

Paralel dzlem kondansatr yzey alanlar A
ve birbiri aras mesafe s olan iki dzlem
iletkenden oluur. Dzlemler Q ve Q
yklerini tar. Ke etkilerini ihmal edersek
Gauss Yasas`ndan
Sonuta
Ayrca depolanan enerji
yada
119
RNEK: KONDANSATRN PARALEL VE SER

BALANMALARI
Paralel bal kondansatrn gerilimleri ayndr. Sonu
olarak ekil (a) `daki gibi iki kondansatr iin
Dr. ekil (b) `deki gibi Seri bal kondansatrn

ykleri ayndr ve
120
5.6 LETKENLER ZERNDEK

ELEKTRKSEL KUVVET
dA yk elementi dier yklerin elektrik alan etkisi altndadr

dulays ile elektriksel kuvvetin etkisi altndadr. Statik artlar
altnda bu kuvvet yzeye diktir aksi halede teetsel elektrik alan
ve teetsel akm olurdu. Ayrca bu kuvvet iletken stnde tesire
sahiptir.
Bu elektriksel kuvveti hesaplamak iin yzeyin yaknndaki eletrik
alan E ve yzeysel yk younluu olan bir iletken dnelim.
Gauss yasas gerei E= /0 dr. lk bakta dA zerine etkiyen
kuvvetin E dA olduu dnlebilir fakat dA zerine etkiyen
alan dier yklerin oluturduu alan olmas gerektiinden bu
yanltr.
dA zerindeki alan Gauss yasasndan hesaplamak mmkndr. ekildende grlebilecei gibi

dA dan ayrlan E aks dA/0 dr ve yar ie yarsda da dorudur. Sonu olarak dA dtaki bir
noktann alannn yarsn verir. erdeki alan ise dier yklerin oluturduu alan tarafndan yok
edilir.
121
Sonu olarak dA ya etkiyen alan /20 ve iletken zerindeki dA elementine etkiyen kuvvet
Ve yzeysel kuvvet younluu
Bir iletken zerindeki birim alana etkiyen kuvvet alanda depolanan enerjiye eittir. Yzey alan A
olan bir iletken yzeyine etkiyen net elektrostatik kuvvet
Olur. Burada dA yn da doru olan bir vektrdr. Lokal elektriksel kuvvet iletkeni alan iine
doru ekme eilimindedir. Baka bir deile iletken zerinde negatif bir basn etkisi retir.
Havada ve bolukla bu kuvvet ihmal edilebilecek kadar kktr. Fakat yaltkanlarda byk olabilir.
122
5.6.1 ELEKTRKSEL KUVVETLER

VE E ALAN ZGLER
ekilde drt ift izgisel yk iin E izgileri
gsterilmitir. ekil (a) ve (c) de kuvvet
birbirini eken ynde (b) ve (d) de ise
birbirini iten yndedir. Metre2 bana itii ve
ekici kuvvet bir nceki blmden de
grlebilecei gibi 0E2/2 dir. (a) ve (b) de
her iki yk birbirine eit (c) ve (d) de
soldaki sadakinin iki katdr.
123
5.7 GRSEL ALIMA METODU

LE ELEKTRKSEL KUVVET
HESABI
Elektriksel kuvveti hesaplamada bir baka yol Grsel alma Metodu dur. Bu metod nce
sonsuz kklkte bir yerdeitirmeyi sonrada enerjinin korunumu kanununun uygulanmasn
ierir. lk nce bir sistem tanmlanr sonrada yerdeitirme nedeni ile sisteme verilen enerji
hesaplanr. Bu enerji sistemim i enerji artna eittir.
Bu metod genel ve gvenilir bir metoddur fakat iki art gz nnde bulundurulmas gerekir.
Hangi sistemden bahsedildiinden tam ve kesin bir ekilde emin olunmaldr.
Uygun iaretlerin kullanlmasnda dikkatli olunmaldr.
124
RNEK: PARALEL DZLEM KONDANSATR
ekildeki gibi sabit V geriline balanm bir

paralel dzlem kondansatr dnelim.
Diyelimki kondansatr plakalar aras
mesafe s ds kadar artsn ve bizde Grsel
alma Metodunu uygulayalm. Kapasite
ile alakal enerji hesaplanacaktr. Sonu
olarak st plakann ds kadar yerdeitirmesi
ile sisteme verilen net enerji kapasitede
depolanan enerji artna eittir.
Diyelimki F F kuvveti tarafndan kapasiteye

verilen mekanik enerji B ise batarya
tarafndan kapasiteye verilen enerji ve
E de kapasitedeki enerji art olsun. Bylece
Burada dQ batarya tarafndan kondansatre verilen extra yktr.
125
burada
Eer ds pozitif ise dC negatiftir ve enerji kapasiteden bataryaya doru akar. Sonu olarak E=V/s
olduu iin
Denklemdeki negatif iarete dikkat edilmelidir. 0E2/2 Asin artndan daha hzl der. Sonu olarak
Ve birim alandaki kuvvet birim hacimde depolanan enerjiye eittir. Kaynak tarafndan verilen
enerjinin yars mekanik enerjiye dier yarsda elektrik enerjisine dnr. Bu genel bir kuraldr.
126
6. ELEKTRK ALANLAR V.
Giri
Temel Polarizasyon lemleri
Elektrik Polarzasyon
Serbest ve Bal Ykler
Polarize Yaltkann Elektrik Alan
Yaltkann Varlnda Gauss Yasas
Elektrik Ak Younluu (D) ve Diverjans
Elektrik Duyarllk (Xe)
Bal Geirgenlik (r)
Yerdeitirme Akm Younluu (D/t)
127
6.1 GR
Yaltkanlar iletkenler gibi harici uygulanan elektrik alann kontrolnde srklenen serbest yk
tayclarna sahip deildirler.Gerek yaltkanlarda yklerin tamam atomuna yada molklne
baldr ve ancak ok kk mesafede harakete zorlanabilirler. Bu durumda pozitik ykler bir
tarafa negatif yklerde dier tarafa giderler. Bu hale gelmi yaptkana polarize olmu
yaltkan denir.
Baz molekllerin kalc dipol momentleri vardr ve bunlara polar, dierlerine ise nonpolar
denir.
Baz malzemeler normal artlarda yaltkandr ve uygun artlarda iletken olurlar. Bunlara rnek
foto-iletken saylabilir. Foto-iletken normalde yaltkandr ve iia tabi tutulursa iletken hale
geer.
Bu blmde yaltkanlarla alakal polarizasyon, duyarllk ve bal geirgenlik duraan alanlar
iin incelenecektir.
128
6.2 TEMEL POLARZAYYON

LEM
(1) Uygulanan elektrik alann tesiri ile molekldeki elektron bulutunun merkezi ykn
ekirdeinin merkezine gre biraz kayar. Buna elektronik polarizasyon denir. Bu
yerdeitirme ok kktr ve atomik llerde bile atomun apnn 10-8 de biridir.
(2) Uygulanan elektrik alann tesiri ile polar molekller dizilirler ve dahada polarize olurlar.
Buna oryantasyonel polarizasyon denir. Bununla birlikte termal arpmalar nedeni ile
oluan arpmalar bu dizilmeyi bozar.
(3) Uygulanan elektrik alann tesiri ile NaCl gibi baz malzemelerde iyonlar farkl ynlerde
haraket ederler. Buna atomik polarizasyon denir.
Polarize yaltkanlarn kendi alanlar mevcuttur.
129
6.3 ELEKTRK POLARZASYON (P)

Eer verilen bir noktann yaknlarnda verilen bir ynde molekl bana ortalama vektr dipol
momenti p ve metrekp bana moleklde N ise
ye elektrik polarizasyon denir. Sonu olarak P verilen bir noktada birim hacimdeki dipol
momentidir. Blm 4.5 hatrlanrsa normal ve ntr moleklde net yk younluu sfr
olduundan yk dalmnn dipol momenti seilen orjinden bamszdr.
130
6.4 SERBEST VE BALI YKLER

Polarizasyon yklerin yaltkann ya iinde yada yzeyinde birikmesine sebep olur. Bu tr yklere
bal ykler denir. Deer tr yklere ise serbest ykler denir.Serbest yklere rnek iyi
iletkenlerdeki iletkenlik elektronlar verilebilir.
131
6.4.1 BALI YSEYSEL YK

YOUNLUU (b)
ekildeki gibi yaltkan iinde dA elementi hayal
edelim ve yaltkanmzda nonpolar olsun.
Yaltkan polarize olduu zaman molekln +Q
yknn merkezi Q yknn merzezinden s
kadar kayar. Sonsuz kklkteki blgede bu s
mesafesi btn molekller iin ayndr.
Elektrik alan uyguland zaman n+ tane pozitif
yk alan elementini s ynnde ve n- tane
negatif ykde ters ynde geer.
dA yzeyinden s ynnde geen net yk
132
Burada n++n- basite hayali s.d A hacmindeki molekl saysdr. Sonu olarak
Burada Qs tek bir molekln dipol momentidir. Eer dA iletkenin yzeyinde ise dQ yzeyde
birikir ve bal yzeysel yk younluu
Burada n^ yn yzeyden da doru olan birim vektrdr. Sonu olarak b Pnin da doru
olan normal bileenine eittir.
133
6.4.2 BALI HACMSEL YK

YOUNLUU (b)
Tamami yaltkann iinde hacmi v olan kapal bir A yzeyinden dar doru akan net bal yk
ve v hacminde kalan net yk Qout olur. Eer b v hacminde arta kalan hacimsel yk younluu
ise
Sonu olarak bal hacimsel yk younluu
134
6.4.3 POLARZASYON AKIM

YOUNLUU (Jb)
Zamanla deisen elektrik alann etkisi altnda
bal yklerin haraketi polarizasyon akm
oluturur. ekildeki gibi yaltkann iinde dA
yzeyini dnelim. Polarizasyon sfrdan Pye
ulatnda dQb=PdA kadar yk P ynnde dA
yzeyini geer ve akm
Sonu olarak eer uzayda verilen bir noktada P zamann bir fonksiyonu ise bal yklerin haraketi
polarizasyon akm younluu oluturur ve
ye eit olur.
135
6.5 POLARZE YALITKANIN

ELEKTRK ALANI
Blm 9.4de grdk ki polarizasyon yaltkanda yklerin ya yzeyde yada yaltkann iinde
birikmesine sebep olur. Sonu olarak net yk younluunun hangi mazemede olduuna
baklmakszn Coulomb yasas uygulanabilir. Bolukta konumlanm kapal yzey alan A ve
hacmide v olan bir polarize yaltkann oluturduu potansiyel
Burada r P(x,y,z) noktas ile P(x,y,z) noktalar arasndaki mesafedir. Eer ortamda serbest
yklerde varsa benzer integraller buna eklenmelidir. Sonu olarak
Burada r^ nn yn P` den P ye dorudur ve ve toplam yk younluklardr (serbest +

bal).
136
RNEK: SONSUZ TABAKA ELEKTRETNN ALANI
Elektret srekli mknatsa edeer elektriksel alettir.

Yaltkanlarn ou polarizasyonunu elektrik alan kalkar
kalkmaz kaybederler. Fakat baz yaltkanlar polarizasyonlarn
uzun sre kaybetmezler. Mesela baz polimerler (PVF2
(Polyvinylidene fluoride), tipik kalc polarizasyonu 50-70
mC/metre2) oda scaklnda polarizasyonlarn yzlerce yl
tutabilir. Bu tr malzemeler mikrofon ve transducer vs.
Yapmnda kullanlrlar.
Kural gerei elektret polarizasyonu yzeye dik ve tabaka
formundadr.
Ke etkileri ihmal edilirse tabaka elektret iin P dzgndr ve b ye eittir. Denklem 9.7 gerei b
sfrdr. Tabakann iinde
olur.
137
6.6 YALITKANIN VARLIINDA

GAUSS YASASI
Diyelimki v hacmi bir ksm bu hacmin iinde ve bir ksmda bu hacmin dnda olan eitli
yaltkanlar iersin. v hacmi iindeki toplam serbest ve bal yklerin toplam Qf+Qb=Q dr. v
hacminin yzeyinde yzeysel ykler bulunmamaktadr. Gauss Yasas gerei kapal bir A
yzeyinden evreledii yk Q ise dar akan E aks
Bu Gauus Yasasnn genel formudur. Eer v hacmi btnyle yaltkann iinde ise yzeysel ykler
bulunmaz ve
Burada = f+ b toplam yk younluudur. Diverjans teoremi uygulanrsa
Bulunur.
138
6.7 YALITKANDA POSSON VE

LAPLACE DENKLEMLER
Yalitkan iinde V iin Poisson denklemi
Laplace denklemi toplam elektrik yk younluunun sfr olduu yerlerde uygulanr ve
eklindedir.
139
6.8 ELEKTRK AKI YOUNLUU

(D) VE DVERJANSI
Denklem 9.15 de gre
9.18 denkleminde b yerine denklem 9.7 deki deeri konursa

Sonutaki vektr
Ye elektrik ak younluu denir ve diverjans derbest hacimsel yk younluuna eittir. Sonu

olarak
140
Tamam ile yaltkan iindeki bir v hacmi Qf serbest ykn evrelerse (yseysel yk mevcut
deil)
Buradan 9.20 denklemi spatlanabilir.
Dnin diverjansnn sadece f e bal olmas Dnin sadece f e bal olaca anlamna gelmez. D
yi bulmak iin 9.21 denklemi snr koullarna gre integre edilmelidir.
E, P ve D nin derivasyonlarnn kullanlabilmesi iin uzay trevlerinin olmas gerekir. Eer iki
medya arasndaki arayzden bahsediliyorsa diverjans formlar kullanlamaz bunun yerine daha
genel olan Gauss yasasnn integral formu kullanlmaldr.
141
RNEK: BAR ELEKTRET

ekil (a) daki gibi bar elektretin iinde P
dzgndr. Bu ilgin fakat gerek olmayan
bir rnektir nkgerekte P dzgn
deildir. Sonuta Pnin diverjams sfrdr ve
denklem 9.7 gerei b de sfrdr.Sal
ykler sadece silindirin alk ve st
yzeylerinde bulunur. bar elektretin iinde
ve dndaki E alan dzgn yk
younluklar +P ve P olan dairesel
tabakann alanna eittir (ekil (b)).
Darda D izgileri D=oE olduu iin E izgileri ile ayndr.
erde D=oE + P olduu iin E ve P hemen hemen zt ynleri
iaret eder. Bu durum alt ekilde gsterilmitir.
142
6.9 ELEKTRK DUYARLILIK (Xe)

Birok yaltkanda P E ile orantl ve ayn yndedir. Sonu olarak lineer,ve izotropik yaltkanda
Burada Xe ortamn elektrik duyarlldr. Eer yaltkan homojen ise elektrik

duyarllkkoordinat sisteminden bamszdr.
143
6.10 BAIL GERGENLK (r)

Lineer ve izotropik yaltkanda 9.25 denklemi uygulanabilir ve
burada
Bal geirgenlikdir. Bu deer boyutsuz olup birden byktr. elektrisel geirgenliktir birimi
o ile ayndr yani frad/metre dir. Bylece lineer ve izotropik yaltkanda
Tabloda en ok kullanlan frekansta baz yaltkanlarn bagil elektriksel geirgenlikleri

verilmitir. Gazlarn bail geirgenlii normal scaklk ve basnta birden ok az byktr. Mesela
havann bail geirgenlii r =1.000536 dr.
144
145
RNEK: SERBEST VE BALI HACMSEL YK

YOUNLUKLARI
Serbest hacimsel yk younluunun (f) varl yaltkan polarize eder ve byi arttrr. Eer
yaltkan lineer ve izotropik ise
Eer f=0 ise b de sfrdr. Eer f sfr deilse, ki bu ok nadir bir durumdur, toplam hacmsel
yk younluu f ile ayn iarettedir fakat daha kktr:
146
RNEK: YALITKANLA LETKEN ARASINDAK

ARAYZDE SERBEST VE BALI YZEYSEL YK
YOUNLUKLARI
letkenle lineer izotropik yaltkan arasndaki
arayzde iletken f yaltkan ise b tar. Eer alan
duraan ise iletkenin iinde E=0 ve D=0 dr.
Arayzde Enin teetsel bileenin srekli olmas
gerektiinden hem E hemde D arayze dik,
yaltkann iinde ve iletkene yakndr.
imdi ekildeki gibi arayzde A yzeyini kaplayan
ve her iki ortamdada bir ksm bulunan G gibi bir
Gauss hacmi dnelim.pozitif yn yukar doru
alnrsa
ve
147
Dikkat edilirse 9.34deki sonuca 9.13deki Gauss yasas uygulanarakta ulamak mmkndr.
D= o rE olduu iin
9.35 ve 9.36 denklemleri ile 9.31 ve 9.32 denklemleri birbirine ok benzer
148
RNEK: YALITKAN ZOLEL PARALEL DZLEM

KONDANSATR
ekilde paralel dzlem kondansatrn kesiti
gsterilmitir. ekilde daha iyi anlalabilmesi iin
yaltkann her iki tarafnda da bir hava boluu
gsterilmitir. Fakat gerekte yaltkanla iletken birbirine
yapktr.
Yklerin ve alann statik olduu varsaylmtr. Ayrca
hemen hemen her zaman yaltkanda f = 0 , sonutada
b= 0 dolays ile denklem 9.7 gerei Pnin diverjansda
sfrdr. Ke etkileri ihmal edilirse yzeysel yk
younluklar f ve b dzgndr. Benzer ekilde P, E ve D
yaltkanda ve hava boluunda dzgndr.
G Gauss hacminin bir ksm iletkende bir ksm hava
boluunda olmak zere yerletirilmitir. letken iinde
E=0 ve D=0 dr. Bylece hava boluunda
149
Benzer ekilde G hacmi iin
Fakat
Bunu
Takip eder. Tabiki Blm 6.4.1 den |b|=P dir. Bylece kapasite boyunca V gerilimi
Burada f=Q/A dir. Kapasite ise
150
Yaltkann her iki tarafndaki boluk yok saylrsa (g+h=0) gerilim
Ve kapasite
Dikkat edilirse burada bulunan kapasite deeri hava boluu olan paralel dzlem kondansatrn
kapasitesinde r kat daha byktr. Kapasitenin yaltkanl ve yaltkansz lm bal elektriksel
geirgenliin (r
) llmesinde uygun bir yoldur.
151
RNEK: YALITKAN NDEK SERBEST YKLERN

ALANI
Qf serbest ykn tayan kk bir iletken krenin sonsuz homojen, izotropik, lineer ve duraan
yaltkan iinde gml olduunu dnelim. Yaltkann iletken kreye deen ksm iletkenle ters
iaretli bal ykler bulundurur. Krenin yzeyinin berbir noktasnda 9.36 denklemi uygulanabilir
ve net yk Qf/r . Sonu olarak yaltkan iinde kreden r kadar uzaklktaki bir noktadaki elektrik
alan
Benzer ekilde yukarda olduu gibi serbest yk younluu f ilekten iinde ise net yk younluu
f/r ve elektrik alanda Eo/r olur. Burada Eo boluktaki ayn ykn alandr.
Eer yaltkan sonsuz deilme yzeydeki bal yklerin alanda dikkate alnmaldr.
152
6.11 YERDETRME AKIM

YOUNLUU
ekilde alternatif gerilim kaynana bal paralel dzlem

kondansatr gsterilmitir. letkenlerin dzlem alan A ve
plakalr aras mesafe de s dir. Kenar etkileri ihmal edilirse
Sonu olarak kapasitenin iinde akm younluu jD veya dana genel hali ile D/t dir. Bu deere
yer deitirme akm younluu denir. Yerdeitirme akm younluu iki ksm ierir
9.48 denkleminde sadaki ikinci terim Blm 6.4.3 deki polarizasyon akm younluudur. lk
terimin ismi yoktur ve bolukta bile bulunur.
153
7. ELEKTRK ALANLAR VI.
Giri
Gerek Yaltkanlar
Arayzdeki Sreklilik Sartlar
Yaltkann Varlnda Yk Dalmnn Potansiyel Enerjisi
Yaltkann Varlnda Elektriksel Kuvvetler
154
7.1 GR
Yaltkan malzemelerle alakal bu ikinci ve son blmde zet olarak gerek yaltkanlarn baz
karakteristikleri: sonlu iletkenlik, r nn frekansa ve zamana bamll, anizotropi,
ferroelektricity ve histerizis hakknda bilgi verilecektir. Daha sonra arayzdeki sreklilik
artlarndan bahsedilecek son olarak da yaltkann varlnda elektrik alanda depolanan
enerjiden bahsedilecektir.
155
7.2 GEREK YALITKANLAR

Polyetylene gibi baz yaltkanlar ideale ok yakndr. Bunlar homojen, izotropik, iletkenlii sfra
ok yakn ve bal geirgenlii pratikte frekanstan bamszdr. Bununla birlikte birok yaltkan
daha komplex davran sergilerler.
156
7.2.1 KAYIPLI YALITKANLAR

Bir haliyle iletkenlik zellii gsteren yaltkanlara kaypl denir. Mesela odun ve buday gibi
doal malzemeler iinde bulunan su nedeni ile iletkenlik zellii gsterirler. Alternatif alann
etkisi altnda iletkenlii complex geirgenlik cinsnden ifade etmek uygundur.
ekildeki gibi kaypl kaytkan ieren paralel
dzlem kondansatr ele alalm. Akm ideal
kapasite ile direncin akmna eittir. Diren
e eittir. Burada yaltkann iletkenliidir (Blm 3.4.1). Sonu olarak
Bu durumda r yi aadaki gibi farkl tanmlamak uygundur. Bu tanm
157
Bylelikle elektriksel geirgenlik iletkenlii de iine alacak ekilde geniletilmitir.
Yeni r gerel ksm denklem 10.2deki r ye eittir. majiner ksmdaki negatif iarete dikkat
edilmelidir. Geirgenliin gerel ksm elektrik alanda enerjiyi depolarken imajiner ksm enerjiyi s
olarak aa karr. Elektriksel geirgenlik genellikle
Burada l kayp asdr. ounlukla oran olarak tanmlanr. Bu oran
Yaltkann kayp tanjantdr. Aksi tanmlanmad srece bal

geirgenlik Blm 6.10daki tablodaki gibidir.
ekilde V ve I fazrleri ve kayp as gsterilmitir. ya
g-faktr as denir.
158
7.2.2 rNN SIAKLIA VE

FREKANSA BAIMLILII
Blm 6.10daki tablodanda grlebilecei gibi r frekansla derken r frekansla artar. Bu ok
kaba bir kuraldr nk atomlar ve molekller zellikle 1 GHznin zerinde rezonans sergilerler.
Yaltkan (Dielektrik) stma frekanslar birka mega hertz ile birka gigahertz arasndadr.
Mikrodalga frnlar genellikle 2.45 GHz de alr. Bunlar yiyecek iindeki su molekllerine
etkileyerek alrlar.
Kural gerei malzemenin geirgenligi erime ile ok artar. Mesela nitrobenzenenin bagl geirgenlii
279 Kelvin civarndaki erime noktasnda 3 den 35e kar.
Dkkat edilirse bal geirgenlik (r) frekansn fonksiyonudur ve sadece saf sinizoidal dalgalarda
kesin bir ekilde tanmlanabilir.
159
7.2.3 ANZOTOPLUK
( ANISOTROPY)
Kristal yapl kat malzemeler farkl kristal ynlerinde farkl yaltkanlk zellii gsterirler. nk
iyonlar baz ynlerde dier ynlere gre daha hzl ilerleyebilirler. Sonu olarak bu tr
malzemelerin duyarll yne baldr ve P E ile ayn olacak diye bir ey yoktur.
Bylece Pnin x ynndeki bileeni
Formundadr. Benzer ekilde dier bileenlerde tanmlanabilir. Pnin her bileenide Enin her
bileenine baldr. Sonuta duyarlln 9 bileeni vardr ve tensr dr. Gerekte 6 bamsz
bileen vardr ve koordinat sistemi kristale bal seilirse e drlebilir.
Eer duyarlln eitli bileenleri Enin fonksiyonu degilse P Enin bileenlerinin lineer
fonksiyonudur ve yaltkan lineerdir.
Anizotropik yaltkanlarda aadaki denklemler hala geerlidir.
Fakat bu vektr genellikle birbirine paralel deildir.
160
7.2.4 FERROELEKTRKLK
(FERROELEKTRCTY)
Ferroelektrik yaltkanlar domain ad verilen mikroskobik kristal blgeleri zerindeki polarizasyonlar
ok ilgin zellik sergilerler. Ferroelektrik ad davran ferromagnetik malzemelere benzedii iin
verilmitir. Malzeme Elektrik alana yerletirildii zaman dzgn polarize olan blgeler komu
blgeleri igal edecek ekilde geniler ve sonunda birleir.
Eer ferroelektrik malzemenin scakl yava yava arttrlrsa kendi kendiliinden olan
polarizasyon genelikle baz komplex tarzda deiir ve Curie scaklnn zerinde da kaybolur. Bu
scaklk malzemenin karakteristiidir.
Ferroelektrik malzemelerin en yaygn kullanld alan seramik kapasitelerdir. nk bal
geirgenligi 10000lere kadar kabilir. Kural olarak bu yaltkanlar titanium bileiidir.
Baz ferroelektrik yaltkanlar belirli uygulamalarda kullanl olan kesin scaklk katsaylarna
sahiptirler.
161
7.2.5 HSTERZS (HSTERESS)

Ferroelektrik malzemeler ayrca ekilde grld gibi
histerisiz ad verilen bir zellikde sergilerler. ekilde tipik
bir ferroelektrik yaltkann histerizis erisi gsterilmitir.
Polarize olmam yaltkanla balanrsa a noktasnda E=0
dr. E deki art D yide b noktasna kadar arttrr.
Sonra E nin sfra kadar dmesi c noktasnda
yaltkanda kalc bir D brakr. D nin deeri sadece E ye
bal olmayp malzemenin gemiinede baldr.
Sonuta byle malzemeler nonlinenerdir ve E ile D
orantl deildir.
.
162
7.3 ARAYZDE SREKLLK

SARTLARI
163
7.3.1 POTANSYEL V
Potansiyel V iki medya arasndaki snr boyunca sreklidr. Aksi takdirde sreksizlikde tanmsz
byklkde E anlamna gelirdi ki bu fiziksel olarak imkandrsr.
164
7.3.2 DNN DK BLEEN

ekildeki gibi kesiti A olan ve arayzde bulunan ok
kk bir silindir hayal edelim. Silindirin alt ve st
yzeyleri arayze paralel ve arayze ok yakndr.
Arayzde serbest yzeysel yk younluu (f) bulunur.
Gauss yasasna gre silindirden giren ve kan net D
aks evrelenen serbest yklere eittir. D akss sacede
silindirin alt ve st ve kenarlarndan girer ve kar nk
ykseklik ok kktr. Eger A ok kk ise D bu
yzey bolunca hemen hemen dzgndr ve sonuta
Burada n^ yn medya 2 den 1 e doru olan birim vektrdr. Kural gerei iki yaltkan arayz
serbest ykler bulundurmazlar ve D nin dik bileeni arayz boyunca sreklidir. Sonu olarak E
nin dik bileeni sreksizdir. Dier yandan eer bir medya iletken dieri yaltkan ise ve D de
zamann fonksiyonu deilse iletkende D=0 dr. Yaltkanda ise D= f dir. Eer D zamann
fonksiyonu ise 10.9 denklemi hale geerlidir. Fakat iletkende D sfra eit deildir.
165
7.3.3 ENN TEETSEL BLEEN

ekildeki gibi her iki kenar uzunluu L olan vr arayze ok
yakn olan bir yol dnelim. Kapal yolun dier iki
kenarnn uzunluu sonsuz kklktedir. Eger L uzunluu
ok ksa ise E bu uzunluk boyunca pek deimez ve kapal
yol zerinden integrali
Blm 2.5 gerei bu integral sfrdr. Bylece
Burada n^ bir nceki blmdeki gibi tanmlanmtr. E nin teetsel bileeni arayz boyunca
sreklidir.
166
7.3.4 E ZGLERNN ARAYZDE

KIRILMASI
ekilde grld gibi E ve D izgileri iki lineer ve izotropik
yalkann oluturduu arayzden geerken yn deitirir. Eer
serbest yzeysel yk younluu sfr ise D nin dik bileeni
veya
art salanmaldr. Ayrca E nin teetsel bileeni arayz boyunca srekli olmaldr
10.14 denklemini 10.13 denklemine blersek
Sonucu elde edilir.
167

YK DAILIMININ POTANSYEL
ENERJS
Elektrik Alanlar IV de ykn bolukta ve iletkende bulunmas durumu iin depolanan enerji
hesaplanmtr. Alana yaltkann ilavesi zmde byk zorlua gtrr fakat aadaki kabullerle
problem takip edilebilir hale gelir. Bu kabuller
Serbest ve bal ykler sonsuza uzanr. Bu potansiyeli sonsuzda sfra gtrr.
Yaltkan lineerdir (D E ile orantldr) fakat homojen veya izotropik olmayabilir.
Ayrca yaltkann konumunda sabit ve rijit olduu kabul edilmitir. Baka bir deile yaltkan
elektriksel kuvvetlerin etkisinden etkilenmez.
168
7.4.1 f VE V TARMLER
CNSNDEN POTANSYEL ENERJ
Blm 6.5 de olduu gibi herhangi bir noktada
dr. Alan iindeki btn yaltkanlar lineer olduu iin hipotez gerei b f ile b f ile orantldr.
lk nce sfr yk younluundan balayalm ve ykleri yava yava sonsuzdan ekelim. Bir sre
iin yzeysel ykleri ihmal edelim. Diyelim ki son potansiyel V ve son yk younluuda f olsun.
Verilen bir anda yacimsel yk younluu f dir. Burada kademeli olarak sfrdan bire artar.
Olduu iin V f ile orantldr. Sonu olarak yk younluu f olduu zaman potansiyelde V
olur. nn +d ya arttn dnelim. Sonu olarak verilen bir noktada
169
Extra yk alana ekmek iin gerekli olan enerji
Burada v btn ykleri iine alr ve bu ilem srasndaki ortalama potansiyel V (+d/2) dir.
(d/2)2 terimini ihmal edersek
Alanda depolanan enerji blm 5.2.2 blmmde olduu gibi fV integralinin yarsna eittir.
Bununla birlikte V alanda konum konumlanan yaltkann doasna, ekline, boyutuna ve
pozisyonuna baldr.
170
7.4.2 E VE D TARMLER
CNSNDEN POTANSYEL ENERJ
Diyelimki Vmin 0 olan potansiyelin minimum olduu tek bir nokta bulunsun. Benzer ekilde
V=Vmax 0 olan sadece bir nokta bulunsun. Yaltkanda lineer olsun.
V=Vmin epotansiyeli boyunca uzanan ve yzey alan A olan bir
iletken hayal edelim. letken yavaa bir epotansiyelden dierine
yaltkan sprerek ve nndeki serbest ykleri toplayarak geniler.
letken serbest yzeysel ykleri tar. ekilde de grld gibi E
yzeye diktir ve genii /o dr. Eer medya izotropik deilse D E
ye paralel deildir. Bununla birlikte Gauss yasas gerei
dr ve iletkenin iinde D sfrdr. ekilde grld gibi dA elementi dl kadar hareket etsin. dL
yzeye diktir. Alan tarafndan dA yk zerinde yaplan i
171
dA zerine etkiyen alan Blm 5.6dan E/2 dir. Sonuta
letken yzey V=Vmax geriliminli epotansiyel yzeyine ulancaya kadar geniler. Sonuta iletken
btn yzeyleri sprm olur ve btn serbest ykler ya sonsuza gtrlm yada zf iaretli
ykle ntrletirilmi olur ve E de her herde sfr olur. Sonu olarak alan tarafndan yaplan toplam
i
Ve enerji younluu
Olur. Eer yaltkan lineer ve izotropik ise D=roE olduundan
Sonuta enerji younluu roE2/2. Bu integral alan tarafndan igal edilen btn yzeyleri kapsar.
172
7.4.3 POLARZASYONLA LGL

ENERJ YOUNLUU
Olduu iin sadece polarizasyonla alakal enerji younluu E.P/2 olur. zotropik yaltkanda
Birok yaltkanda Xe 1 ile 4 arasndadr ve enerjinin ounluu polarizasyon enerjisidir.
173

ELEKTRKSEL KUVVETLER
Yaltkann varlnda iletkenler aras kuvvet ounlukla Blm 5.7 de anlatlan Grsel alma
Metodu ile hesaplanr.
letken yaltkan iine konulursa eer ykler ayn ise kuvvetler bolua gre r katsays kadar
kktr. Eer elektrik alan ve dolays ile gerilim ayn ise kuvvetler r faktr kadar byktr.

Elektomanyetik Alan - Özet Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Elektomanyetik Alan - Özet Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

1

Electromagnetic Fields and Waves (Paul Lorrain etc., W.H. Freeman

Haftalk Ders erikleri

Vektrler ve vektrel ilemleri, kordinat sistemleri

Haftalk Ders erikleri

letkenler zerindeki elektriksel kuvvet, Grsel alma metodu ile Elektriksel

Yaygn Kullanlan Koordinat Sistemleri (Kartezyen, Silindirik ve Kresel)

1.2 VEKTREL LEMLER

ekilde A vektrnn Ax, Ay ve Az gibi 3

`dir ve iki vektrn skaler arpmdr. Bunlar;

kinci vektr f fonkdiyonunun gradyant olarak adlandrlr ve

Bileenleri koordinat eksenleri ynnde fonksiyonun deiim orandr

Gradyant bir vektrdr ve skaler fonksiyonlarn gradyant alnabilir. Ayrca Gradyant

Operatrnn kendisi invaryant mdr? Bunu bulmak extra dikkat gerektirir nk

sahiptir. Sonu olarak;

a katsaylar S`e gre S nn oryantasyonunun bir fonksiyonudur.

Herhangi trev alnabilir f iin biliyoruz ki;

ve benzer ekilde dierleri iinde yazlabilir. Sonu olarak

herhangi vektr gibi

Burada dA yzeye dik olan vektrdr. Sonu olarak

NOT: Tanm gerei dA vektrnn yn yzeyden

nk sa yzdeki B`nin dik bileeni o yzdeki B`nin x bileenidir.

Parantez nndeki iaretinin anlam dA da doru olmasna ramen Bx ie dorudur. Sonu

Hacim iindeki herhangi verilen noktada bu deer

1.7 DVERJANS TEOREM

Bu kural herhangi trev alnabilir B vektrne uygulanabilir ve;

Diverjans Teoremi, Green Teoremi yada Gauss Teoremi olarak adlandrlr.

Verilen herhangi B aln ve xy dzleminde konumlanm kabal bir yol iin

g3 ve dier simetrik byklkleri bir vektrn bileenleri gibi kabul edersek:

olur ve ayrca matris formatnda da

1.9 SKOTES TEOREM

burada A yzeyi kapal C erisi tarafndan snrlanan yzeydir. Buna

1.10 LAPLAS OPERATR

2 `ye Laplas Operatr denir. Laplas operatrde invaryant`tr nk iki

Vektrn laplasda invaryanttr.

1.11 KOORDNAT SSTEMLER

Baz durumlarda problemin zm iin kartezyen koordinat sistemi yeterli olmayabilir. Bu

1.11.1 SLNDRK KOORDNAT

ekildeki Silindirik Koordinat Sistemi`nde q1=, q2=,

dr. Dikkat edilirse denklemde gzkmez fakat `nun

ekide sonsuz kklkteki ilerlemelere ait hacim

1.11.2 KRESEL KOORDNAT

ekilde grlen hacim elementi ise

Aadaki tabloda koordinat sistemleri zetlenmitir.

f skaler fonksiyonunun deiiminin vektrel oran:

Silindirik Koordinat Sistemi iin

Kresel Koordinat Sistemi iin

ekildeki hacim elementini dnelim. B1 merkezde B

h2 ve h3`n q1`in fonksiyonu olabileceini unutmamamz

gerekir. 3. Derece ve zeri trevleri ihmal edilebilir ve

Benzer ekilde sa yz iinde;

Sol ve sa yz iin net ak ise;

Silindirik Koordinat Sistemi`inde

Kresel Koordinat Sistemi`inde

NOT: z ekseni zerinde diverjanslar ve sin sfr olduundan anlamszdr

zerinden denklem 1.42 uygulanabilir. Sonuta;

ekildeki a, b, c, d yolllar iin izgisel integrale aadaki katklarmz olur

Bu 4 terimin toplamnn alan elementine blnm B`nin rotasyonelinin 1. Bileenini verir.

Silindirik Koordinat Sistemi`inde

Kresel Koordinat Sistemi`inde

NOT: z ekseni zerinde yukardaki ifadeler geerli deildir.

Silindirik Koordinat Sistemi`inde

Kresel Koordinat Sistemi`inde

Kartezyen Koordinat sisteminde bir B vektrnn laplas herbir bileeninin laplaslarnn

Denkleminin zmnden bulunur.

2.2 COULOMB YASASI

Forml ile hesaplanr. Buna Coulomb Yasas denir.