Professional Documents
Culture Documents
ri.
co
tla
w
.e
em
de
r
sn
o
ELEKTRK-ELEKTRONK
MHENDSLNN TEMELLER
DERS NOTU
2010-2011
BLM 1
Topak
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
w
.e
Topak
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
w
.e
yi bir iletken madde ile iyi bir yaltkan madde arasndaki fark, bir sv ile bir kat
arasndaki mekaniksel fark kadar byktr. Her iki zellikle, maddenin atom yaps ile
ilikilendirilir. Akkanl katlar ile svlar arasnda bulunan maddeler olduu bibi,
elektrikte de iletken ve yaltkan olan maddelerde vardr. Byle maddelere yar
iletken denir. Bu maddelerin bulunmas ve kullanlmaya balamasyla bugn
elektroniin hzl geliimini salamtr. Bu maddeler germanyum, silisyum ve karbon
gibi.
Topak
ri.
co
Bir iletkenin direnci de, o iletkenin boyuna, apna cinsine gre deiir.
rnein bir iletkenin uzunluu ile direnci doru orantldr. letkenin uzunluu arttka
diren de artar. Buna karlk iletkenin kesiti ile diren ters orantldr. Buna gre
iletkenin kesiti arttka diren azalr, kesiti azaldka diren artar. Bunlardan baka,
diren, iletkenin cinsine gre de deiir. rnein ayn uzunlukta ve ayn kesitte bakr
ile alminyum iletkenin direnleri birbirinden farkldr. Burada z diren kavram
karmza kar. zdiren, 1 metre uzunluunda ve 1 mm2 kesitindeki bir iletkenin
direncidir ve btn iletkenin zdirenleri birbirinden farkldr. zdiren sembol ile
gsterelim ve ro olarak okunur.
tla
sn
o
ZDREN()
0.016
0.017
0.023
0.028
0.012
em
de
r
Gm
Bakr
Altn
Alminyum
Demir
letkenlerin zdirenleri
w
.e
Topak
tla
R=
ri.
co
zm:
rnek:
sn
o
L
50
=
0.028 = 0,575
S
3
em
de
r
R=
bulunur.
rnek:
w
.e
nce iletkenin kesitini bulalm daha sonra diren formlnde yerine koyup
bakr iletkenin direncini bulalm.
S=
d 2 3,14.3 2
=
= 7,065mm 2
4
4
R=
L
50,000
=
0,017 126,0
S
7,065
rnek:
Topak
ri.
co
sn
o
tla
Metallerin direnci, 0(sfr) derece ile 100(yz) derece arasnda dorusal olarak
deiir. Aadaki ekilde metallerin direncinin scaklkla deimesi grlmektedir.
em
de
r
w
.e
218
243
235
236
250
650
METAL
Kurun
Gm
Bakr
Alminyum
inko
Pirin
R 1 T + t1
=
R2 T + t2
Topak
ri.
co
T: Metalin katsays
t1: Birinci scaklk
R1: Direncin t1 scaklndaki deeri
t2: kinci scaklk
R2: Direncin t2 scaklndaki deeri
rnek:
tla
sn
o
zm:
formlnde R 2 yi ekersek
em
de
r
R2 =
bulunur.
rnek:
w
.e
formlnde R 2 yi ekersek
bulunur.
Topak
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
w
.e
Dier grup direnler ise (genellikle 0,125 ve 0,25 wattlk direnlerde) omik
deer, direncin zerindeki renk bantlaryla ifade edilir. Genellikle, direnlerin zerinde
drt (4) tane renk band bulunur. Bu bantlarn soldan tanesi direncin omik
deerini; en sadaki bant ise direncin toleransn verir. Aadaki ekilde direncin
zerindeki bulunan renk bantlar grlmektedir.
Topak
rnek:
tla
ri.
co
Bir diren zerindeki renk bantlarnn, soldan itibaren sar, mor, portakal ve gm
yaldz renginde olduklarn kabul edelim.
em
de
r
sn
o
Buna gre en soldaki sar 4 saysn temsil ettii iin diren deerinin rakam 4 olur.
Soldan 2.renk mor ve diren deerinin 2. rakam 7 olur. Bylece 47 rakam bulunur.
Soldan 3. renk portakaldr ve portakal rengi 3 rakamna karlk geldii iin, 47
saysnn yanna tane 0(sfr) konulur ve direncin omik deeri olarak 47,000
veya 47 k bulunmu olur. Soldan 4. rengin tolerans gsterdiini biliyoruz. Bu
dirente soldan 4. renk gm yaldz olduundan, tolerans %10 olarak bulunur.
Buna gre bu direncin omik deeri;
R= 47 k %10
Toleransn %10 olmas demek, bu direncin deeri, evre artlarna gre (rnein s)
%10 artabilir veya azalabilir demektir.
w
.e
SAYI
TOLERANS
Siyah
Kahverengi
0
1
%1
Krmz
%0,1
Portakal
Sar
%0,01
%0,001
Yeil
Mavi
Meneke(Mo
r)
Gri
7
8
Beyaz
Gm
Yaldz
% 10
Topak
%5
% 20
ri.
co
Altn Yaldz
em
de
r
sn
o
tla
zerindeki renk bantlar, soldan itibaren kahve, siyah ve krmz olan direncin
omik deerini ve toleransn hesaplaynz
w
.e
rnek:
10
Topak
ri.
co
tla
zm:
em
de
r
sn
o
= 68 % 5
= 68 0.05 (68)
= 68 3,4
omik deeri 64,6 ile 71,4 arasnda deiir.
w
.e
11
Topak
10
11
12
13
15
16
18
20
22
24
27
30
33
36
100
110
120
130
150
160
180
200
220
240
270
300
330
360
0.39
0.43
0.47
0.51
0.56
0.62
0.68
0.75
0.82
3.9
4.3
4.7
5.1
5.6
6.2
6.8
7.5
8.2
39
43
47
51
56
62
68
75
82
390
430
470
510
560
620
680
750
820
1000
1100
1200
1300
1500
1600
1800
2000
2200
2400
2700
3000
3300
3600
10
11
12
13
15
16
18
20
22
24
27
30
33
36
1.0
1.1
1.2
1.3
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.7
3.0
3.3
3.6
100
110
120
130
150
160
180
200
220
240
270
300
330
360
em
de
r
3900
4300
4700
5100
5600
6200
6800
7500
8200
10.0
11.0
12.0
13.0
15.0
16.0
18.0
20.0
22.0
ri.
co
1.0
1.1
1.2
1.3
1.5
1.6
1.8
2.0
2.2
2.4
2.7
3.0
3.3
3.6
Mega ohm
(M)
sn
o
0.01
0.11
0.12
0.13
0.15
0.16
0.18
0.20
0.22
0.24
0.27
0.30
0.33
0.36
Kilo ohm
(k)
tla
Diren Deerleri
()
39
43
47
51
56
62
68
75
82
390
430
470
510
560
620
680
750
820
3.9
4.3
4.7
5.1
5.6
6.2
6.8
7.5
8.2
w
.e
GR
12
Topak
SGORTA
ri.
co
Elektrik enerjisi ile alan herhangi bir aygtn altrlabilmesi iin iinden
srekli elektrik akm gemesi gereklidir. Bu da ancak aygtn devresine balanan
elektrik enerjisi kayna ile temin edilebilir. Enerji kaynann bir ucundan kan
elektrik ykleri, bir yol takip ederek, dier ucuna ularlar. te bir elektrik enerjisi
kayna yardm ile, bir elektrik aygtnn altrlabilmesi iin srekli elektrik akmnn
getii yola elektrik devresi denir.
ANAHTAR
RETE
ALICI
sn
o
LETKEN
tla
ekil3.1
rete: Her hangi bir enerjiyi, elektrik enerjisine dntren aygtta elektrik enerji
kayna veya rete denir. Pil, akmlatr, dinamo, alternatr v.b.gibi;
em
de
r
Anahtar (Devre Kesici): stenildii zaman elektrik akmnn gemesini veya elektrik
akmn keserek alcnn almasn durduran devre elemanna denir.
Alc: Elektrik enerjisini istenilen baka bir enerjiye dntren aygtlara alma veya
alc denir. Elektrik sobas, elektrik motoru, elektrik oca gibi
Sigorta (Devre koruyucu): Elektrik devresinden geen akm iddeti bazen
istenilmeyen deerlere ykselebilir. Bu gibi durumlarda devre elemanlar zarar grr.
Akm iddetinin belli bir deerinin stne kmasn nlemek iin elektrik devresini
sigorta ile korunur.
w
.e
13
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
Ak devre
Kapal devre
w
.e
Ksa devre
ekil3.2
Kapal Devre: Devre akmnn normal olarak getii, alcnn, normal alt
devredir.
Ksa Devre: Devre akmnn, almaca ulamadan ksa yollardan devresinin
tamamlamasdr. Genellikle istenmeyen bir devre eidi olup, yapaca hasardan
devre elemanlarnn korunmas iin, mutlaka bir sigorta ile korunmas gerekir. Dier
bir tarifle direncin sfr olduu duruma ksa devre denir.
14
Topak
6. ELEKTRK AKIMI
I=
Q
t
rnek:
sn
o
tla
Q:Elektrik yk(kulon)
I=Akm(amper)
t=Zaman(saniye)
ri.
co
Elektrik akm, elektronlarn bir noktadan dier bir noktaya akdr. Elektrik
akm birimi, iletkenin kesitinden bir saniyede geen elektron miktar olarak
tanmlanr. Buna gre bir kesitten, bir saniyede 6,25.1018 elektron geiyorsa bu
akmn iddeti 1 AMPERdir. Formlle gsterirsek;
Bir iletkenin kesitinden bir saniyede 12 kulonluk elektron akmaktadr. Geen akmn
iddetini bulunuz.
Q 12Culon
=
= 12A
t
1sn
em
de
r
I=
w
.e
15
Topak
tla
U = UAB
ri.
co
U=UAB=UA-UB
Olur. Burada;
sn
o
ekil3.3
em
de
r
w
.e
16
R1
R2
ekil3.4
rnek:
ri.
co
Topak
tla
sn
o
A noktasnn potansiyeli
UA = 40 Volt ve B noktasnn potansiyeli,
UB= 25 Volt
em
de
r
R=
U
I
w
.e
Bir elektrik devresinde, elektrik enerjisi baka bir enerjiye dntren alc
ularna uygulanan gerilimle, alc zerinden geen akm arasnda u bant U/I
oran daima sabittir. Bir devrenin gerilimi hangi oranda artarsa, akmda o oranda
artacaktr. Bu sabit sayya Elektrik Direnci veya ksaca DREN denir. Diren R
harfi ile ifade edilir. Dier bir tanmla akmn akna zorluk gsteren elemandr.
Bu tanmlardan yola karak;
17
Topak
tla
ri.
co
OHM: Bir iletkenin ularna bir voltluk bir gerilim uygulanr ve bu iletkenin
zerinden bir amperlik akm akyorsa bu iletkenin direnci bir ohm denir. Ohm kk
bir birim olduundan ast katlar mevcut deildir. Bundan dolaydr ki st katar vardr.
sn
o
G=
1
R
em
de
r
letkenliin birimi direncin tersi olup 1/a eittir. Bu durumda un tersi olan mho
olarak adlandrlr. Fakat uygulamada pek kullanlmaz. Direncin sembol karmza
aadaki ekillerde kmaktadr.
w
.e
Diren sembolleri
Forml R=U/I dan I=U/R ye dntrrsek burada alcnn iinden geen akm
iddetinin alcnn ularna uygulanan gerilimle doru, alcnn direnci ile ters orantl
olduu grlr. Bu tanma OHM KANUNU denir. Formlde grlecei zere elektrik
devresinden geen akm, gerilim bydke artar diren bydke azalr.
Ohm kanunu formln incelemeye alrsak;
Diren sabitken,
I=
U
R
Topak
Gerilim sabitken;
U
R
I=
ri.
co
tla
I=2A
sn
o
R
100
ekil3.5
zm:
kaynak
em
de
r
gerilimini
ohm
kanunundan
I = 0,5 A
R
1k
ekil3.6
w
.e
19
Topak
tla
ekil3.7
ri.
co
zm: Ohm kanunu formlnde verilen deerler yerine konulursa, devreye bal
olan zerinden 1 Amperlik akm aktan diren deeri;
U 10 V
=
= 10 deeri bulunur.
I
1A
sn
o
R=
em
de
r
rnek: Aadaki ekildeki devrede verilen deerler yardm ile bilinmeyen diren
deerini bulalm.
S
I = 0,5 A
12 V
ekil3.8
w
.e
rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm
bulalm.
S
I=?A
12 V
R
100
ekil3.9
20
Topak
U 12 V
=
= 0,12 Amper veya I = 120 mA
R 100
ri.
co
I=
bulunur.
rnek: Aadaki ekilde verilen deerler yardm ile kaynaktan ekilen akm
bulalm.
S
tla
I=?A
12 V
sn
o
R
30 k
ekil.3.10
em
de
r
zm: Formlde yerine konmadan nce birim dnm olup olmadna bakmak
gerekir. Dikkat edilirse R deeri K cinsinden verilmi. Bunu formlde yerine
koymadan a dntrrsek;
R= 30 k = 30.10+3=30.000
I=
U 120V
120V
=
=
= 0,004A veya I = 4 mA bulunur.
R 30k 30000
rnek: Bir elektrik motoru 220 Voltluk bir gerilimle almakta ve direnci ise 10 dur.
Bu elektrik motoru hattan ne kadarlk bir akm ektiini bulalm.
U 220V
=
= 22Amper
R
10
w
.e
I=
bulunur.
rnek: ekildeki devrede 100 ohm zerinden geen akm ohm kanunundan
yararlanarak bulalm.
S
I=?A
10 V
R
100
ekil3.11
21
Topak
U
10V
= 0,1 Amper
=
R 100
ri.
co
I=
Eer kaynak gerilimi 30 Volt olmu olsayd direncin zerinden geen akm ise,
30
= 0,3 Amper olurdu.
100
tla
I=
sn
o
10 ohmluk bir diren eleman gerilim deeri 10 volttan 10ar volt ykseltilerek 100
volt dire ularna uygulandnda bu deerler nda bu diren zerinden geen
akm deerleri not edilir ve I (akm), U(gerilim) eksenleri dorultusunda 10 ohmluk
direncin grafii kartlr. Bu durumu laboratuar da deneysel olarak kantlayabiliriz.
em
de
r
R=10 OHM in U ve I deerleri I= U/R den I deeri bulunur ve tabloda yerine yazlr.
Bu tablodaki deerleri grafie dkersek 10 ohm luk direncin grafiini karm oluruz.
I
1A
2A
3A
4A
5A
6A
7A
8A
9A
10 A
U (Volt)
R (Diren)
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
9 10
I(Amper)
w
.e
U
10 V
20 V
30 V
40 V
50 V
60 V
70 V
80 V
90 V
100 V
22
Topak
ri.
co
sn
o
tla
em
de
r
U
100 V
I=?A
R 20
ekil3.14
w
.e
zm: I=U/R formlnde deerleri yerine yazarak 20 ohm luk diren zerinden
geen akm bulunur.
I=
U 100V
=
= 5 Amper bulunur.
R
20
Sizlerde ayn ekildeki devrede voltaj deeri 50 volt olduundaki akm bulunuz
23
Topak
I
R
1
ekil3.15
ri.
co
U
50 V
I=
U 50V
50V
=
=
= 50.10 3 A = 50mA
R 1k 1.10 3
sn
o
bulunur.
tla
em
de
r
U
50 V
R
1
ekil3.16
zm: Dikkat edilirse verilen diren deeri k cinsinden bu verilen deeri ohm
deerine dntrelim. R=1k = 1000 = 1.10-3 dnm yaplr.
w
.e
I=
U 50V 50V
=
=
= 50.10 3 Amper = 50mA
3
R 1k 1.10
Bulunur. Sizlerde ayn devre de 1k yerine 10k balayarak zerinden geen akm
bulunuz.
24
Topak
I
R
5
ekil3.17
ri.
co
U
25 V
tla
zm: Burada yapmamz gereken birim dnm olup olmadna bakp varsa
dnm yapmak;
5 M= 5.106 dnm yaplr.Formlde yerine konulursa;
U 25V
25V
=
=
= 5.10 6 A = 5A bulunur.
6
R 5M 5.10
sn
o
I=
em
de
r
w
.e
Problem: ekildeki devrede 100 zerinden geen akm 5 Amper ise bu 5 Amperi
sren gerilim deerini bulunuz.
I= 5 A
U=?
I= 5 A
ekil3.18
25
R
100
Topak
zm: Eleman zerinden geen akm I=5 A, elemann deeri R=100 bu deerler
ohm kanunu formlnde yerine konulduu taktirde kaynak gerilimi;
U = I.R = 5A.100 = 500Volt Bulunur.
ri.
co
tla
sn
o
R
50
ekil3.19
em
de
r
zm: Burada dikkat edilirse akm deeri Amperin askat olarak verilmitir. Bu
deeri amper olarak dntrmek gerekir.
5 mA=5.10-3 Amper olur. Bu deeri ohm kanunu formlnde yerine koyarsak kaynak
gerilimi;
U = I.R = (5mA).(50) = (5.10 3 A).(50) = 0,25V = 250mV
w
.e
R
3.3
ekil3.20
26
Topak
ri.
co
bulunur. Burada yine dikkat edilmesi gereken birim dnmleri yaplmas gerekir.
Sizlerde ayn devre iin kaynaktan 5 mA ekildii zamanki gerilim kaynann
deerini bulunuz.
Problem: ekildeki devrede kaynaktan 3 A ekildiine gre bu kaynaktan 3A
ekilmesine sebep olan diren deerini bulunuz.
I= 3mA
R
sn
o
ekil3.21
tla
U
12V
em
de
r
R=
5 mA
w
.e
ekil3.22
U 150V 150V
=
=
= 30.10 3 = 30k
3
I
5mA 5.10
27
I (Akm Deeri)
16
23
64 V
38 V
450 mV
0,2 kV
1,5 A
0,36 A
ri.
co
9V
36 V
120 V
R (Diren Deeri)
U (Gerilim
Deeri)
Topak
25 k
1,5 M
4,7 k
8 mA
76 A
sn
o
tla
0,03 k
800 mA
5200 pA
1,85 M
Tablo 1
Problem:Tablo1 de eksik yerleri ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz. Bu
problemde imdiye kadar ohm kanunu ile ilgili zm olduumuz problemleri tablo 1
zerinde diren, akm ve gerilim deerlerini dolduracak ekilde verilmitir.
Problem: Aadaki boluklar ohm kanunundan yararlanarak doldurunuz.
I (Akm Deeri)
R (Diren Deeri)
0,42 A
200
25
em
de
r
U (Gerilim
Deeri)
48 V
160 V
24 V
110 V
w
.e
90 MV
6,4 A
3 mA
550 A
33,3 mA
3,6 mA
1000 pA
1,41 kV
100 V
0,5 k
0,44 M
470 k
22 k
Tablo 2
15 k
1,2 M
Elektrik akm ve ynnn negatif (-) kutuptan, pozitif (+) kutba doru olarak
kabul edilir. Gnmzde zellikle elektronik alannda yazlm kitaplarda kabul edilen
akm yndr. Ancak devre emalarnda akm ynnn sembolik olarak
gsterilmesini etkiler, teorik hesaplamalarda ve pratik uygulamalarda sonular
etkilemez. Bu sebeple alnan sembolik yn pratikte negatife veya negatiften pozitife
akmas hibir deer deiikliine sebebiyet vermez.
28
Topak
-A
tla
R
+ B
ri.
co
sn
o
- A
R
+ B
em
de
r
w
.e
- A
R1
+ B
- C
R2
+ D
Topak
ri.
co
V
Voltmetre
tla
Voltmetre sembolleri
sn
o
Ampermetre
em
de
r
D:C ampermetreler devreden geen D:C akm ler ve devreye seri balanr.
D.C ampermetrelerin (+) ve (-) ular vardr. Devreye balanrken ampermetrenin (-)
ucunun akmn giri yapt noktaya, (+) ucunun ise akmn k yapt noktaya
balanmas gerekir. Aadaki ekilde D.C ampermetrenin devreye balanmas
grlmektedir.
A
R
+
w
.e
D.C. Voltmetreler iki nokta arasnda D.C. gerilim ler. D.C. Voltmetreler,
gerilimi llecek elemana paralel olarak balanr. D.C voltmetrenin bir ucu (-) dier
ucu ise (+) dr. Gerilim lerken, voltmetrenin (-) ucu gerilimin (-) ucuna,
voltmetrenin(+) ucu ise gerilimin (+) ucuna balanr. Aadaki ekilde D.C voltmetre
kullanlarak diren ularnda den gerilimlerin llmesi grlmektedir.
Burada R1 direncinin ularndaki gerilim dmn bir voltmetre, R2
ularndaki gerilim dmn ise dier voltmetre lmektedir.
30
Topak
R2
+
R1
ri.
co
tla
11. ENERJ ve G
11.1 VE
sn
o
em
de
r
w
.e
F = Kuvvet
L = Alnan yol
W = tir
MKS birim sisteminde, uzunluk metre (m), kuvvet newton (N) alndndan i birimi de
newton metre (Nm) veya ksaca joule (jull) olur. Ve (J) ile gsterilir.
31
W
U
I
t
Topak
ri.
co
sn
o
tla
em
de
r
rnek: 110 voltluk bir doru akm ebekesinden 2A eken bir cihazn bir gnde sarf
ettii ii(enerji) bulalm
W = U . I .t
= 110 . 2 . 24 = 5280 = 5,28 kWh
bulunur.
11.2 DRENCN GC
w
.e
32
Topak
W
t
P=
veya
U.I.t
= U.I
t
Buradan ;
I
U
ri.
co
P=
ELEKTRKL
ISITICI
sn
o
ekil3.30
tla
em
de
r
Watt
w
.e
MKS birim sistemine gre (J/s) dir. Buna ksaca Watt denir W ile gsterilir. Bu birim
as ve st katlar mevcuttur. Bunlar kendi aralarnda biner biner byr biner biner
klr.
1W = 1000 mW
1000 W = 1 kW
106 W = 1 kW
dr.
33
Topak
I
U
12V
ekil3.31
I=
U 12V
=
= 24mA
R 500
tla
zm:
ri.
co
R
500
sn
o
em
de
r
U 2 12V 2
=
= 0,288W = 288mW bulunur.
R
500
Televizyon
: (0.5kW).(2 saat)
= 1 kWh
Mzik seti
: (0.075kw).(4saat)
= 1.5kWh
Klima
: (1.5kw).(0.5saat)
= 0.75kWh
Elektrik oca
: (2kw).(0.75saat)
= 1.5kWh
Toplam yaplan i :
= 5.05kWh
Harcanan elektrik enerjisi :(5.05kWh) .(100 TL) = 505TL
w
.e
rnek: Mersinde elektriin kWh 100TL dir Bir evde kullanlan televizyonun gc
500W ve 2 saat, mzik seti 75W 4saat, Klimann gc 1500W 30 dakika, elektrik
ocann gc 2kW 45 dakika, altna gre harcanan toplam enerjiyi ve ka
liralk s arfiyat olduunu bulunuz.
34
Topak
I= 2A
I= 2A
(a)
R
50
(b)
I
U
5V
(c)
ekil3.32
tla
R
10
ri.
co
U
10V
sn
o
em
de
r
w
.e
rnek: Bir direncin harcad g 100 W zerinden den gerilim dm ise 120V
dur.Buna gre diren zerinden geen akm bulunuz.
I=
100 W
= 0,833A = 833mA bulunur.
120V
35
Topak
I= 10 mA
U
10V
R
1000
R
62
(a)
(b)
ekil3.28
tla
ri.
co
10mA = 10.10 3 A
sn
o
em
de
r
U 2 (10V) 2
=
= 1.6Watt
R
62
w
.e
U
24V
U
9V
R 1/4W
100
R 1/2W 1.5K
(a)
(b)
U
5V
R1W
10
(c)
ekil3.29
36
Topak
U 2 (24V) (24V) 2
=
=
= 0,384W
R
1,5k 1500
ri.
co
P=
zm: ekil3.29(a) iin 24Vluk kaynaktan ekilen ve 1.5 kohm diren zerinde
harcanan g;
tla
P=
sn
o
em
de
r
U 2 (5V) 2
=
= 2,5W
R
10
w
.e
zm:
P = I 2 R 2W
I 2 .(200) 2 W
I 2 0,01
I 0,1A = 100mA
bulunur. Bu diren max. 100 mAlik akma dayanr. Bunun zerindeki bir akm
uyguland taktirde diren ar sdan dolay yanar. Bunun iin direncin sadece omik
deeri yeterli deil diren seilirken o direncin o devreye dayanp dayanmayaca da
gz nnde tutulmaldr.
37
BLM 2
Topak
tla
sn
o
w
.e
em
de
r
ri.
co
17
Topak
1 = 10-3 k
tla
1 = 10-6 M
ri.
co
Devrelerde diren sembolleri karmza aadaki ekil 2.1 (a) ve (b) deki gibi
karmza kmaktadr. Bu semboller devreler ska karmza kacak ve birimi ohm
() olarak bilinecektir. Bu birimi nceki konularda aklamasn yapmtk. Tekrar bir
hatrlatma yaparsak ohm kk bir birim olduu iin askatlar mevcut olmayp st
katlar vardr. Bunlar kilo ohm (k) ve mega ohm (M) dur. Bu birimler aras
dnmler 1000er 1000er byr 1000er 1000er klrler. Bu birim dnmlerini
rneklersek;
em
de
r
sn
o
w
.e
(a)
(b)
(c)
ekil 2.1 Direnlerin seri balant ekli
18
Topak
R1
+A
+A
R1
R2
R2
-B
-B
(a)
R3
-B
(b)
(c)
-B
sn
o
+A
tla
+A
ri.
co
Diren eleman devrede ekil 2.1 deki gibi balandklar gibi ekil 2.2 deki gibi
de balanr. zerlerinden dikkat edilirse ayn akm takip ettii grlr. Seri balantda
elemanlar zerinden geen akm ayndr.
(d)
em
de
r
Devreden akmn akmas iin diren ularna bir gerilim kayna balanmas gerekir.
imdi direnleri seri balayp ularna bir gerim uygulayp zerlerinden geen akm
inceleyelim.
+
_
R1
1,03
A
R2
1,03
A
R3
1,03
A
w
.e
1,03
A
19
Topak
R1
I
U
ri.
co
R2
R3
ekil2.3 (b)
sn
o
tla
em
de
r
w
.e
+
_
+
_
10 10
10
20
U
10
(a)
(b)
1
+
_
1+1+1 = 3
(c)
ekil 2.4 Direnlerin seri balanmas ve Edeeri
20
Topak
ri.
co
ekil 2.4 de direnler bir, iki, ve tanesi kendi aralarnda seri balanm yanlarnda
ise bu direnlerin toplam deerleri bulunmutur. Grld zere n tane diren de
olsa ekil 2.4 (a)deki devrede olduu gibi tek bir diren ekline getirilir. Bu hale
getirmek iin direnler seri bal ise bu direnlerin omik deerleri kendi aralarnda tek
tek toplanr. Bunu forml haline getirsek;
R T veya R e = R 1 + R 2 + R 3 + ......... + R n
genel forml ortaya kar. Bir devrede 4 tane diren seri balanmlarsa;
sn
o
tla
R T = R E = R 1 + R 2 + R 3 + R 4
R T = R1 + R 2 + R 3 + R 4 + R 5 + R 6
em
de
r
gibi diren deerleri kendi aralarnda skalar olarak toplanr. Bu formllerin hepsi
genel formlden kmaktadr. Eer direnler birbirleri ile seri bir ekilde balanmsa
bu deerler toplanacak tek bir diren haline getirilecektir.
rnek 2.1:
100
R1
R2
R3
w
.e
R5
R4
5.6
10
27 =
+
_
RT
ekil 2.5
R T = R E = R 1 + R 2 + R 3 + R 4 + R 5
= 56 + 100 + 27 + 10 + 5,6
= 198,6
21
Topak
+
_
R4
2.2
(a)
(b)
sn
o
ekil2-6
R2
10
R3
1
R4
10
zm 2.2:
ri.
co
R2
2.2
R3
4.7
tla
+
_
R1
4.7
rnek 2.2:
em
de
r
w
.e
bulunur. ekil 2.6 (a) ve (b) deki direnler ayn deerli olmas nedeniyle toplam diren
deerleri eit kmtr. Burada dikkat edilmesi gereken durum deerleri ayn balant
yerleri farkl da olsa toplam diren deeri ayn kar.
22
Topak
rnek 2.3:
sn
o
tla
ri.
co
Aadaki ekil 2.7 deki devrede ohm metrenin gsterdii deer 17900 olduuna
gre R4 direncinin deeri ka k dur.
em
de
r
ekil 2.7
w
.e
R T = R1 + R 2 + R 3 + R 4
R 4 ' ekersek;
bulunur.
23
Topak
R E = R T = nR
ri.
co
Bu konuyu rnek vermek gerekirse; 22 luk sekiz adet direnci seri baladmzda
edeer direncin deerini bulalm.
R T = nR = 8.22 = 176
sn
o
tla
bulunur. Bu rneimizi direnlerin seri balama forml ile bulmu olsaydk, ilem
kalabal daha fazla olacakt.
em
de
r
Ohm kanunu tek bir dirente uygulanabildii gibi n tane direncin seri
balanmasnda da kullanlabilir. imdiye kadar seri balanan direnlerin edeerini
bulduk, fakat bu direnler gerilim kayna balayp bu direnler zerlerinden geen
akmlar, diren ularndaki gerilim dmlerini bulmadr. Ohm kanununda grm
olduklarmz seri devrede kullanalm ve devrenin analizini yapalm. Aadaki devre
zerinde ohm kanunu tekrar hatrlayalm.ekil 2.8 de direnlerin seri ve o direnlerin
edeerini gstermekte ve edeer diren deeri RT = R1+R2+R3 olduunu ekil
zerinde nasl bulunduunu grdk. devreden geen toplam akm ise;
IT =
U
U
=
ayn sonucu verecektir.
R1 + R 2 + R 3 R T
R1
w
.e
+
_
R2
RT=R1+R2+R3
R3
ekil 2.8
rnek 2.4:
+
_
15 Voltluk bir gerilim kaynann ularna 1 k, 500, 3,3 k ve 2700 direnleri seri
balanyor. 3,3 k direncin zerinden geen akm bulunuz.
24
Topak
zm 2.4:
+
_
500
R1
R2
U=15 V
3.3 _
R3
R4
2700
tla
ekil 2.9
ri.
co
Soruyu bir devre zerinde gsterirsek sorunun basit olduu ortaya kacaktr.
sn
o
Kaynaktan ekilen akm, ayn zamanda 3,3 k dan da geen akmdr. Bunu bulmak
iin ohm kanununu kullanrsak;
15V
15V
=
= 2.10 3 A = 2mA bulunur.
7,5k 7500
em
de
r
I T = I 3,3 =
rnek 2.5:
+
_
82
18
R1
R2
R3
U=25 V
R4
10
ekil 2.10
w
.e
ekil 2.10 deki devrede 25 Vluk kaynaktan ekilen akm ve elemanlar zerinden
geen akm bulunuz.
25
15
Topak
zm 2.5:
Devede grld gibi direnler birbirleri ile seri bal edeer formln kullanarak
bu direnleri tek bir diren haline getirelim.
ri.
co
R T = R 1 + R 2 + R 3 + R 4 = 82 + 18 + 15 + 10 = 125
bulunur. Devre ekil 2.11 deki halini alr.
U
25V
RT =125
U
25V
=
= 0,2A
R T 125
I = 200mA
sn
o
ekil 2.11
tla
+
_
I=
Kaynaktan ekilen akm bulunur. Ayn zamanda elemanlar zerinden geen akmda
bulunmu olur. nk tm elemanlar devreye seri bal.
em
de
r
rnek 2.6:
Aada ekil 2.12 de LED (k veren elektronik eleman) 5Vluk bir kaynaa seri bir
direnle balanyor. Led zerinden 5mAlik bir akma ve 250 luk bir diren zellii
gsteren bir elemandr. Buna gre lede seri balanacak direncin deerini bulunuz.
5mA
w
.e
U +
5V _
U+
5V_
10
250
RL
RS
ekil 2.12
zm 2.6:
LED
5mA
RT = RS + RL = RS + 250
RS = RT 250
Burada RS ve RT deerleri belli deil RTyi akm ve gerilim deerleri belli olduu iin o
deerlerden faydalanarak bulabiliriz.
26
RT =
Topak
ri.
co
bu deer toplam diren yerine yazlrsa lede seri balanacak diren deeri bulunur.
R S = R T 250
tla
ekil 2.13 deki devrede bal olan voltmetre 2.5Vtu devredeki ampermetre ise
25mAi gsterdiine gre; diren deerlerini bulunuz.
2,5V
R1
sn
o
UR1=2.5V
A 25 mA
R2
R3
UR2=3V
UR3=4.5V
R4
UR4=2.5V
em
de
r
ekil 2.13
U1
2,5V
2,5V
=
=
= 100
I
25mA 25.10 3 A
U
3V
3V
R2 = 2 =
=
= 120
I
25mA 25.10 3 A
U
4,5V
4,5V
R3 = 3 =
=
= 180
I
25mA 25.10 3 A
U
2,5V
2,5V
R4 = 4 =
=
= 80
I
25mA 25.10 3 A
w
.e
R1 =
27
Topak
S
4.5 V
1.5V
1.5V
1.5V
+ _
U2
+ _
U3
U1
sn
o
ekil 2.14
tla
LAMBA
ri.
co
Dikkat edilirse seri balamada kaynaklar (+) kan dier kaynan (-) ucuna
balanmtr. Kaynaklar seri balamak iin bu ekilde yapmak gerekir. ekildeki gibi
balant yapld taktirde lambann ularndaki gerilim;
em
de
r
w
.e
gerilim deeri bulunur. ekil 2.15 daki devrede balant ekline gre lambann
ularndaki gerilim ka volt olduunu grelim.
ekil 2.15
deeri bulunur.
28
Topak
rnek 2.8:
ri.
co
Aada ekil 2.16 de verilen elektrik devresine bal gerilim kaynaklarnn toplam
deerini ve bu kaynak yerine ka voltluk tek bir kaynak balasak ayn ii yapar
bulunuz.
zm 2.8:
em
de
r
sn
o
tla
ekil 2.16 deki devre incelenirse kaynaklar birbirlerine seri olarak balanm bu
durumda kaynaklarn deerlerinin toplam bize lambann ularndaki
gerilim deerini ve edeer kaynan deerini verecektir.
ekil 2.16
U = U1 + U 2 + U 3 = 10V + 5V + 3V = 18Volt
bulunur. Bu kaynan yerine tek bir 18 Voltluk kaynak ekil 2.16 deki gibi
balayabiliriz. Tabi ki verecei gc de uygun olmas artyla.
w
.e
rnek 2.9:
ekil 2.17 deki devrede gerilim veya diren ularndaki gerilim deerini bulalm ve
ayn grevi yapacak edeer kayna diren ularna balayalm.
U2
25 V
R
U1
15 V
10 V
R
_
ekil 2.17
29
Topak
zm 2.9:
ri.
co
ekil 2.17 deki kaynaklar birbirlerine balanm balantda elemanlar (-) ular
birbirine (+) ular birbirlerine balanm bu durumda byk deerli olan kaynaktan
kk deerlikli kaynan deerini karp byk deerlikli kaynan yn alnr. Bu
diren ularnda (+), (-) olarak belirtilmitir. Diren ularndaki gerilimi bulursak;
tla
+ 12 _
I TOPLAM
RT = R1 + R 2 + R 3 + R 4
U1
U2
18 V
_
+
_10
RT = 12 + 6 + 10 + 20
= 48
U
24V
=
= 0,5 A
IT =
RT
48
em
de
r
U3
U4
sn
o
20
ekil2.18
U 2 = I.R 2 = 0,5A.6 = 3V
U 3 = I.R 3 = 0,5A.10 = 5V
w
.e
U1 = I.R 1 = 0,5A.12 = 6V
30
Topak
UR1
UR2
UR3 _
+
UR4
U
_
ekil 2.19
tla
ri.
co
Kapal bir elektrik devresinde, seri bal direnlerin zerinde den gerilim
dmlerinin toplam devreye balanan gerilim kaynann ularndaki gerilime eittir.
Bu ifade ettiimiz tanm bir devre zerinde gsterirsek;
sn
o
U = U1 + U 2 + U 3 + ............U n
em
de
r
Kirchhoffun gerilimler kanunun baka bir tarifi, kapal bir elektrik devresinde
gerilimlerin toplam sfra eittir.
+
UR2 _
UR3 _
UR1
+
+
UR4
_
w
.e
+ _
U
ekil 2.20
U U1 U 2 U 3 U 4 = 0
31
R1
U1
R2
U2
V
Voltmetre 3
10 V
Voltmetre 2
4.5 V
ri.
co
U
10 V
+
_
Topak
ekil 2.21
rnek 2.11:
R1
sn
o
+5V _
tla
ekil 2.22 de verilen devrede diren ularndaki gerilim dmleri verildiine gre
kaynak gerilimini bulunuz.
U +
_
10 V
+
10 V
_
R2
em
de
r
ekil2-22
zm 2.11:
Bulunur.
w
.e
rnek 2.12:
U +_
50 V
_
+
12 V
+
25 V
_
+
UR3
ekil-2.23
32
UR2
Topak
zm 2.12:
ri.
co
tla
bulunur.
sn
o
rnek 2.13:
U4
em
de
r
R2 = 47
_
+
U2
R1 = 10
+
U1
+
R4
_
_
+
U = 100 V
ekil 2.24
zm 2.13:
U 1 = I.R 1 = (200mA).(10) = 2V
U 2 = I.R 2 = (200mA).(47) = 9,4V
U 3 = I.R 3 = (200mA).(100) = 20V
w
.e
33
U 4 = 68,4V bulunur.
Topak
U4
68,6V
=
= 343
I
200mA
bulunur.
ri.
co
R4 =
R4 direnci ularndaki gerilim dmn ve zerinden geen akm seri olduu iin
ayn akm R4 zerinden de getiinden ohm kanununu bu diren iin uygularsak;
tla
rnek 2.14:
ekil 2.24 deki devreyi ele alalm. ohm kanunu ve kirchhoffun gerilimler kanunundan
yararlanarak bu devreyi inceleyelim.
20 V
_
+
U2 = 10 V
14 V
_
+
U3 = 4 V
4V
0V
em
de
r
U=20 V_
sn
o
_
+
U1 = 6 V
ekil 2-25
zm 2.14:
ekil 2.25 deki devre seri bir devre olduu iin toplam diren formlnden;
R T = R 1 + R 2 + R 3 = 3 + 5 + 2 = 10
w
.e
I=
U 1 = 3.2A = 6V
U 2 = 5.2A = 10V
U 3 = 2.2A = 4V
34
Topak
ri.
co
kinci diren olan 5 ohmluk diren 10 Vluk gerilim dmne sebebiyet vermi geriye
R3 direncine kalan gerilim ise;
U U 1 U 2 = 20V (6V + 10V) = 4V
sn
o
tla
nc(2 ohm) dirence kalan gerilim deeridir. Dikkat edilirse kapal bir devrede
gerilimlerin dm kaynak gerilimine eitlii grlmektedir. Kirchhoffun kanunu
tekrar bu devrede de kantlanm oldu.
rnek 2.15:
em
de
r
+
_
U1
U=24 V
U2
Uab = ?V
+
U3
_
ekil 2-2 6
w
.e
zm 2.15:
ab ularndaki gerilimi bulmak iin nce edeer direnci ve kaynaktan ekilen akm
bulmamz gerekir.
R E = R 1 + R 2 + R 3 = 2k + 1k + 3k = 6k = 6.000
U
24V
=
= 4mA
R E 6k
35
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
bulunur. Bu bulduumuz gerilim deeri aadaki ekil 2.27 de gsterildii gibi bir
ksm R2 direnci dier kalan ksm ise R3 direnci zerinde gerilim dm olarak
grnecektir.
ekil 2.27
w
.e
Seri direnlerden oluan bir devrede akm sabittir. Yine seri bal direnlerin
ularnda den gerilim, sabit olan bu akm ile her bir direncin arpmna eittir. Buna
gre her direncin ularnda den gerilim o direncin deeri ile doru orantldr. Seri
bal direnlerden omik deeri yksek olann zerinde IxR formlnden dolay, omik
deeri dk olan direncine gre daha fazla gerilim der. Seri bal direnler eit ise
zerlerinde den gerilim de eit olur.
Bir gerilim kayna ve seri bal direnlerden oluan devreye gerilim blc
olarak dnlebilir. Her direncin zerine den gerilim I.Rx forml ile
hesaplandn biliyoruz. Ayn ekilde devre akm I=U/RE forml ile bulunduunu
biliyoruz. Burada akm deerini U=I.Rx formlnde yerine yazarak seri bal herhangi
bir direncin ularndaki gerilim dmn bulabiliriz.
36
Topak
dzenlenir ise
tla
UX =
U
R E
ri.
co
U X = I.R X (1.Forml)
sn
o
em
de
r
ekil 2.28 deki elektrik devresinde kaynak gerilimi ve pasif elemann omik deeri
verilmi, R1 direnci ularndaki gerilim U1, R2 direncinin ularndaki gerilim(U2)
deerini gerilim blc formln kullanarak direnlerin ularndaki gerilimi bulunuz.
w
.e
R1 = 82
+
+
U
_
10 V
U1
_
+
U2
_
ekil 2.28
37
R2 = 68
Topak
R E = R 1 + R 2 = 82 + 68 = 150
U1 = (
R1
82
).U = (
).10V = 5,47 Volt
R E
150
ri.
co
zm 2.16:
tla
sn
o
em
de
r
U2 = (
bulunur.
Dikkat edilirse her iki yntemle de ayn sonucu verir. Bu da olmas gereken bir
durum.
rnek 2.17:
w
.e
Aada ekil 2.29 da verilen devrede gerilim blc formln kullanarak aadaki
klarda belirtilen gerilim deerlerini bulunuz.
(a) AB aras (b) AC aras (b) BC aras (c) BD aras (d) BD aras (e) CD aras
A
+
1
R1
_
B
+
+
_
U
25 V
8.2
R2
_
C
+
R3
_
3.3
D
ekil-2.29
38
Topak
zm 2.17:
Seri bal diren elemanlarnn edeer diren deerini bulursak;
(a)
U AB = (
R1
R ( E=T )
RE
).U = (
deeri
yerine
konularak
1k
).25V = 2V
12,5k
rnekteki
klar
tla
ri.
co
R E = R 1 + R 2 + R 3 = 1k + 8,2k + 3,3k
U AC = (
sn
o
(b) Gerilim deeri AC aras istendii, AC arasnda R1 ile R2 seri bal olduundan bu
ularn gerilimi;
R1 + R 2
9,2k
).U = (
).25V = 18,4V dur.
R E
12,5
em
de
r
R2
8,2k
).U = (
).25V = 16,4V
R E
12,5k
(d)
BD deeri arasndaki gerilim deeri R2 ve R3 direnleri ularndaki gerilim
dmleri burada Rx deeri R2 ile R3 direnlerinin toplam olacaktr. Bu aklamadan
sonra UBD;
w
.e
U BD = (
(e) Son olarak CD arasndaki gerilim ise sadece R3 ularndaki gerilim dmdr.
Bu aklamadan sonra UCD;
R2 + R3
11,5k
).U = (
).25V = 23V dur.
R E
12,5
U CD = (
R3
3,3k
).U = (
).25V = 6,6V dur.
R E
12,5k
39
Topak
R3
TRANSISTR
R1
+
U _
R2
R4
em
de
r
U2 = ?
sn
o
tla
ri.
co
ekil 2.30
w
.e
U2 = (
R2
).U
R1 + R2
40
Topak
ri.
co
tla
ekil 2-31
sn
o
Potansiyometre ile ularna uygulanan gerilimi istediimiz deerde lineer bir pot
taktmzda nolu bacaktan alma imkanmz yani istediimiz gerilim deerini elde
etme(gerilimi blme) imkanna sahip oluruz. Bunu pratik olarak yapma imkan olduu
gibi sabit direnlerde teorik olaraktan yaptmz gibi potla da teorik olarak yapabiliriz.
Potla ilgili rnek, rnek 2.18 de verilmitir.
em
de
r
rnek 2.18:
ekil 2.32 deki lineer direnlerin bal olduu kapal bir devrede 5k ve 10k sabit
diren ve 10kluk bir potansiyometre seri balanm bu elemanlar 24Vluk kaynakla
beslenmitir. Potansiyometrenin ularndaki gerilimi potansiyometrenin 0 ve 10k
(min.-max) deere ayarland durumdaki ekilde gsterilen;
(a) U1in (min-max) gerilim deerlerini (b) U2(min-max.) gerilim deerlerini
5
+
U
24 V _
+
U
24 V _
10
_
10
_
_ 10 +
w
.e
U2
10
(a)
(b)
ekil 2.32
zm2.18 (a):
41
Topak
0
).9,6V = 0V
10k
10k
10k
).E = (
).9,6V = 9,6V
10k
10k
ri.
co
U1 = (
tla
sn
o
(b) ekil 2.32(b) deki devrede istenen U2 gerilimini bulmak iin aadaki ilemlerin
srayla yaplmas gerekir;
10 k luk pot deeri 10 k a ayarlandnda potun ularndaki gerilim;
10k
).24V = 9,6V
5k + 10k + 10k
em
de
r
U2 = (
10k
).24V = 16V
5k + 10k + 0
w
.e
42
Topak
ri.
co
biliniyorsa
tla
Akm ve Edeer(toplam)
kaynaktan ekilen g
sn
o
em
de
r
ekil 2.33 deki devrede kaynan ve elemanlarn harcad gleri bularak, direnler
zerinde harcanan glerin toplamnn kaynaktan ekilen gce eit olduunu
gsterelim.
+ 10 _
+ 12 _
R1
R2
+
R3
w
.e
15 V
R4
_
+
_
56
22
ekil 2.33
zm 2.19:
43
Topak
U 2 15V 2 225V 2
PT =
=
=
= 2,25Watt
R E 100 100
tla
U
15V
I=
=
= 0,15A = 150mA
R E 100
ri.
co
sn
o
em
de
r
w
.e
44
BLM 3
Topak
ri.
co
tla
w
.e
em
de
r
sn
o
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
3.6
3.7
45
Topak
R2
(a)
R1
+
_
R2
(b)
em
de
r
R1
sn
o
tla
R1
+
_
ri.
co
Birden fazla direncin ularna ayn gerilim uygulanp, her birinden ayr ayr
akm geebilecek ekilde balanmalarna Paralel Balama denir. Paralel balant;
direnlerin birer ularnn birbirleri ile birletirilmesi ile elde edilir. Bu balant ekline
akmn bu elemanlar zerinden geileri aadaki ekilde gsterilmitir.
R2
R1
(c)
R2
(d)
ekil 3.1
w
.e
ekil3.1 (a) deki devrede iki diren ular birbirine balanarak bir paralellik
oluturmulardr. ekil5-1(b,c,d) ise bu paralel diren ularna bir gerilim balanm
ve bu balant ekillerinin deiik balama ekilleri gsterilmitir.
Bu direnler n tanesi birbirleri ile paralel balanabilir. Bunu ekil olarak bunu
kat zerinde gstermek zor olacandan n tene deil biz drt direnli bir paralel
balama yapalm ve akm yollarn da ekil zerinde gsterelim.
+
_
IT
U
+
_
+
R1
ekil3.2
46
+
R2
R3
R4
Topak
+
_
R1
+
_
R2
ri.
co
R1
(b)
+
+
_
R1
R2
R1
R2
(d)
em
de
r
(c)
sn
o
tla
(a)
R2
ekil3.3
w
.e
12 V _
+
U
12 V
R1
12 V
_
R2
ekil3.4
47
12 V
R3
12 V
R4
12 V
Topak
ri.
co
R1
1
+
_
U
12 V
+
U2
_
R2
3
U3_
R3
2
+
U4_
R4
5
U5 R 5
_ 7
sn
o
+
U1
tla
ekil3.5
zm3.1:
em
de
r
w
.e
48
Topak
R1
I1
I1
I4
I1
I3
I5
Dm
IT
I6
I3
I2
I2
R3 I
3
IT
(a)
tla
I2
ri.
co
R2
(b)
sn
o
ekil 3.6
em
de
r
ekil 3.6 deki devrede gerilim kaynandan ekilen IT akm paralel bal diren
zerinden geerek tekrar IT olarak gerilim kaynana deeri deimeden girmektedir.
Bu devrede nasl giren akm kan akma eitse tm paralel devrelerde ayndr. Bu
rneimizden bu durumu forml haline aldrr ve bu forml genelletirirsek aadaki
forml oraya kar;
I G1 + I G 2 + I G 3 + ........ + I G ( n ) = I 1 + I 2 + I 3 + ........ + I ( n )
w
.e
49
Topak
sn
o
tla
ri.
co
ekil3.7
em
de
r
ekil3.7 de kaynaktan ekilen akm IT devreye seri bal ampermetre (akm len
alet), 3Ai gstermekte bu akmn 1Ai direncin birinden dier ksm(2A) dier diren
zerinden gemektedir. Bu akmlar elemanlar zerinden getikten sonra tekrar 3A
olarak kaynaa varmaktadr. Bu genel formlde yerlerine konularak formln
doruluu kantlanm olur.
IT=I1+I2 den 3A= 1A + 2A = 3A
w
.e
Paralel bal devrede kirchhoffun akmlar kanunu ile ilgili rnekler zp kanunun
daha iyi anlalmasn salayalm.
rnek3.2:
Aadaki
ekil3.8
de
noktalarndaki(dmlerindeki)
faydalanarak bulunuz.
verilen
akmlar
elektrik
devresine
A
ve
B
kirchhoffun
akmlar
kanunundan
A
IT
+
_
+
I1
R1
5mA _
B
ekil3.8
50
+
I2
12mA _
R2
Topak
zm3.2:
I T = I1 + I 2 = 5mA + 12mA = 17 mA
ri.
co
A noktasna giren akm IT kan akmlar ise I1 ve I2 dir. Buna gre A noktasna giren IT
akmn;
tla
bulunur. B noktasna ise giren akmlar I1, I2 ve kan akmlar ise IT durumuna
gelmitir. Buradan unu gzden karmamak durumundayz. Bir dmden kan
durumunda iken dier dme(noktaya) giren durumuna geiyor. Bu aklamay
yaptktan sonra;
sn
o
em
de
r
+
R1
I2
I1=30 mA
_
R2
R3
I3=30 mA
ekil3.9 da grlen A
noktasna 100 mA
giri yapyor ve A
noktasndan kanlar
ise 30mA, 20mA ve I2
dir.
ekil3.9
w
.e
den,
51
I 2 = 50mA
bulunur.
Topak
rnek3.4:
5A
+
_
A1
+
A2
+
R1
+
R2
1,5 A
R3
ekilde grlen A
noktasna kaynaktan
ekilen ve ampermetrenin
gsterdii deer 5A
girmekte ve bu akmn
1,5Ai R1 eleman
zerinden,
tla
ri.
co
1A
sn
o
ekil3.10
em
de
r
B noktsnda(dm) akmlar
I A2 = 3,5A - 1A = 2,5A
w
.e
Bulunur.
+
_
IT
+
_
R1
+
I1
(a)
(b)
ekil3.11
I2
R1
R2
ri.
co
IT=IR1
Topak
I T = I1 + I 2 + .............I n
sn
o
tla
ekil3.11 (a) da tek bir dirence gerilim kayna balandnda bu diren zerinden
kaynaktan ekilen (IT) akm ayn deeri R1 direnci zerinden gemekte iken
ekil3.11(b) de ise iki diren paralel balandnda kaynaktan ekilen (IT) akm
direnlerin deerleri orannda bir ksm(I1) R1 zerinden dier ksm(I2), R2 direnci
zerinden gemektedir. Anlalaca zere kaynaktan ekilen akm(IT) kollara
ayrlmaktadr. Bu akmlarn teori olarak bulmak istediimizde imdiye kadar grm
olduumuz ohm ve kirchhoffun akmlar kanundan faydalanarak bulalm.
Kirchhoff akmlar kanunu formlyd
em
de
r
R E=T
I1 =
U
R1
I2 =
U
...........n tane yazabiliriz.
R2
R E=T
U1 U 2
U
+
+ ....................... +
R1 R 2
Rn
1
1
1
+
+ ....................... +
R1 R 2
Rn
bu forml dzenlendiinde;
R E=T
R E=T =
1
1
1
) + ( ) + ..................... + ( )
R1
R2
Rn
w
.e
53
Topak
R E=T =
ri.
co
IT
U
+
I1
+
I2
R1
+
_
sn
o
+
_
tla
R2
I3
R3 In
Rn
IT
IT
+
_
RE
em
de
r
ekil3.12
ekil3.12 deki devrede kaynaktan ekilen akmn diren elemanlar zerinde nasl
blndn ve n tane direncin tek bir diren haline getirilebildii grlyor. Bu
edeer diren haline getirilmesine saysal bir rnekle devam edelim.
rnek3.5:
+
_
IT
I1
+
R1
I2
_ 100 _
ekil3.13
w
.e
ekil3.13 deki devrede paralel bal direnlerin yerine bunun edeeri olan direnci
bulunuz.
zm3.5:
Edeer formln kullanarak;
54
+
R2 I3
_
57
R3
22
1
1
=
1
1
1
1
1
1
( )+( )+( ) (
)+(
)+(
)
R1
R2
R3
100
47
22
1
1
=
= 13,0
10 + 21,3 + 45,5 76,8
ri.
co
R E =
Topak
R 1 .R 2
R1 + R 2
sn
o
R E =
tla
Eer devrede ikiden fazla diren paralel bal deilse pratiklik asndan (genel
formlden karttmz) iki diren paralel balandndaki forml;
em
de
r
+
_
R1
_ 680
+
_
R2
330
w
.e
ekil 3.14
zm3.6:
R1 .R2
(680).(330) 224.000 2
=
=
= 222
R1 + R2
680 + 330
1.010
Topak
R
n
ri.
co
R E=T =
IT
U
+
_
+
R1
sn
o
+
_
tla
ekil3.15 deki devrenin toplam direncini eit deerli diren formln kullanarak
bulunuz.
R2
R3
R4
R5
em
de
r
ekil3.15
zm3.7:
5 tane 100 ohmluk diren paralel bal olduundan, bu deeri formlde yerine
koyarak;
R 100
R E = =
= 20
n
5
bulunur. Sizlerde genel diren formln kullanarak zm tekrarlayp bulduunuz sonucu bu
w
.e
deerle irdeleyiniz.
56
Topak
U
100 V
+
_
IT
+
_
R2
_
+
56
R1
100
ri.
co
ekil3.16
zm3.8:
tla
sn
o
R E
R 1 .R 2
(100).(56)
5600 2
=
=
=
= 35,9
R 1 + R 2 (100) + (56)
156
em
de
r
IT =
rnek3.9:
w
.e
+
_
I1
+
+
R1
R
R3
I
I
2
_ 1 2 _ 2.2 3 _ 560
ekil3.17
zm3.9:
Elemanlar paralel bal olduu iin kaynak gerilimi ayn zamanda R1, R2 ve R3 diren
ularnda da grnecektir.(Paralel devre zelliinden dolay) Eleman deerleri de belli
olduundan ohm kanunu formlnde bu deerler konularak;
57
Topak
U 20V
20V
=
=
= 20.10 3 A = 20mA
3
R 1 1k 1.10
U
20V
20V
I2 =
=
=
= 9,1.10 3 A = 9,1mA
3
R 2 2,2k 2,2.10
U
20V
I3 =
=
= 35,7 mA bulunur. Eer kaynaktan ekilen akm da istenmi olsayd,
R 3 560
I T = I1 + I 2 + I 3 = 20mA + 9,1mA + 35,7 mA = 64,8mA bulunurdu.
ri.
co
I1 =
tla
Sizlerde; kaynaktan ekilen akm, kirchhoff kanunu ile bulduumuz toplam akm ohm kanunundan
faydalanarak bulunuz.
sn
o
rnek3.10:
ekil3.18 de verilen deerler yardm ile elemanlar zerinden geen akmlar bulunuz.
IT=10 mA +
+
+
R2 I
R3
I1
R1
U
I2
3
_ 220
_ 560 _ 1
em
de
r
+
_
ekil3.18
zm3.10:
w
.e
1
1
1
1
=
+
+
den, RE =
R E R 1 R 2 R 3
1
1
1
1
( )+( )+( )
R1
R2
R3
1
1
=
= 136
1
1
1
4,55mS + 1,79mS + 1mS
(
)+(
)+(
)
220
560
1k
58
Topak
U 1,36V
=
= 0,0024A = 2,4mA
R 2 560
U 1,36V 1,36V
I3 =
=
=
= 0,00136A = 1,36mA
R3
1k
1.10 3
tla
I2 =
ri.
co
I1 =
sn
o
em
de
r
Paralel bal kollardan geen akmlar, kollardaki direnle ters orantldr. Buna
gre kk diren zerinden byk akm, byk diren zerinden ise kk akm
geecektir. Bu ifade ettiklerimiz nda bir paralel bal devre zerinde inceleyerek,
gerilim blme kaidesini nasl formlletirdiysek akm blme kaidesinin de formln
bu ana kadar rendiimiz yntemler nda kartalm.
R1
I1
R2
w
.e
I2
ekil3.19
59
IT =
U
,
R E
I1 =
U
,
R1
Topak
I2 =
U
R2
U deerini ekersek;
U =(
ri.
co
R E =
(R 1 .R 2 )
).I T bu bulduumuz gerilim deerini
R1 + R 2
em
de
r
sn
o
tla
w
.e
rnek3.11:
R2 47
I2
ekil3.20
60
Topak
zm3.11:
I1 = (
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
PT = P1 + P2 + P3 + ........................ + Pn
PT:Kaynan devreye verdii g (Watt)
w
.e
+
_
IT= 2A
U
R1
_ 68
ekil3.21
61
R2
33
+
_
R3
22
Topak
zm3.12:
Toplam kaynaktan ekilen akm 2A, bu akmn getii elaman deerleri devrede
grlyor. Gc bu iki deerden faydalanarak bulabiliriz.
ri.
co
1
= 11,1 devrenin edeer direncini bulduumuza
1
1
1
(
)+(
)+(
)
68
33
22
gre kaynan bu elemanlara verdii toplam gc edeer diren ve toplam akmdan
bulabiliriz.
R E = R T =
sn
o
tla
(22,2) 2
= 14,9W
P2 =
33
w
.e
em
de
r
(22,2) 2
= 7,25W ,
P1 =
68
(22,2) 2
P3 =
= 22,4W,
22
62
BLM 4
Topak
SER-PARALEL DEVRELER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
63
Topak
R1
R1 seri (R2//R3)
R2
R3
R1
R2
R3
tla
ri.
co
(a)
(b)
sn
o
R1
IT
IT
I2 R2
I3 R3
em
de
r
(c)
ekil4.1
w
.e
64
Topak
R4
R1
R2
R4
R1
ri.
co
R2
R3
C
(b)
ekil4.2
tla
(a)
R3
sn
o
direncine seri (R2,R3) direnlerine ise paraleldir. Bu devreye bir diren daha
balayalm ve bu balanan direncin nceki direnlere balant eklini aklayalm.
Devreye ekil4.3(a)da grld gibi R5 direnci eklenmi bu diren R2 ye seri
R3 direncine paralel, bu paralel blok R4 ve R1 direncine seri bal durumdadr.
R4 Seri R1
R4
R1
em
de
r
A
R4
R1
B
R2
R2
R3
R5
R5
(a)
R3
(b)
ekil4.3
w
.e
65
Topak
R6
R1
R4
R1
R2
R4
R2
ri.
co
R6
R3
R3
R5
R5
C
(b)
ekil4.-4
tla
(a)
em
de
r
sn
o
w
.e
R1
R2
R3
B
R4
ekil4.5
zm4.1:
R1 direnci kaynaa seri balanm ve kaynaktan ekilen akm ayn deeri
deimeden bu eleman zerinden akar. R2 ve R3 direnleri birbirleri ile paralel
balanm bu paralellik R1 elemanna seridir. Kaynaktan ekilen akm R1
elemanndan aynen geerek R1 ve R2 direnlerinin oranlar dahilinde bu elemanlarn
zerlerinden geip kaynaa ayn deerde varmaktadr.
66
Topak
R2
I1
IT
I2
R3
R4
tla
ekil4.6
ri.
co
IT
U
R1
R2
sn
o
R1
R5
R3
R2
R7
R4
R4
R6
R5
R6
em
de
r
R7
(a)
(b)
ekil4.7
w
.e
Aklama: ekil4.7(a) deki devre kark grnmekle birlikte son derece balant
ekilleri aktr. Bu devreyi tekrar anlamanz iin ekil4.7(b)deki gibi tekrar izdiimiz
de grld gibi R1,R4 seri bu serilik R2ye ve (R3 seri R5,R6 paralelliine) parantez
iindeki gruba paraleldir.
Toplam(edeer) Diren
Toplam Akm ve Kol akmlar
Eleman zerindeki Gerilim Dmleri incelenecektir.
67
Topak
tla
ri.
co
sn
o
100
R3
100
em
de
r
R2
100
ekil4.8
zm4.3:
R2 3 =
R .R
R 100
100.100
=
= 50 veya R23 = 1 2 =
= 50
n
2
R1 + R2 100 + 100
w
.e
68
bulunur.
Topak
rnek4.4:
R1
100
U
R2
R3
47
R4
47
68
R6
R5
75
ekil4.9
sn
o
zm4.4:
tla
39
ri.
co
em
de
r
R 23 = R 2 + R 3 = 47 + 47 = 94 , R 45 =
R 4 .R 5
(68).(39)
=
= 48,4
R4 + R5
68 + 39
94
R1
100
R4-5-6
98,8
R AB =
ekil4.10
(R 23 ).(R 456 )
94.99,8
=
= 48,4 devrenin edeer direnci
(R 23 ) + (R 456 ) 94 + 98,8
w
.e
69
Topak
U
30V
=
= 202mA
R E 148,4
tla
IT =
ri.
co
Toplam akmn buluna bilmesi iin edeer diren ve kaynan gerilim deeri
verilmi olmas gerekir. Kol akmlar seri devrede ve paralel devrede grm
olduumuz kanununlar dan karlan formlleri kullanarak kol akmlarn ve kaynan
akmn bulabiliriz. ekil4.19 daki devrede kaynan gerilim deeri verilmi olsayd;
IT=U/RE formlnden bulunurdu. Bu devre iin kaynak gerilimi 30V olmu olsa idi
toplam akm;
sn
o
em
de
r
ekil4.11deki kark bal direnlerin ularna bir 50Vluk bir kaynak balandnda
R4 direnci zerinden geen akm bulalm.
IT
U
50V
I2
R1
560
I1
R3
330
R2
330
I3 I4
R4
560
ekil4.11
w
.e
zm4.5:
R4 direnci zerinden geen akm bulmak iin bu elemann zerindeki gerilimi veya I2
akmnn bulunmas gerekir. Her iki deerden de bulabiliriz. imdi I2 deerini bularak
zm yaplacaktr. I2 akmn bulmak iin R2,R3 ve R4 direnlerinin edeerini bulup,
kaynak bu kola paralel balandndan I2 akmn buluruz. Sonra akm blme kaidesi
formlnden I4 akmn buluruz. Bu ifadeler nda zm;
70
I2 =
U
R ( 2 3 4 )
R 3 .R 4
(330).(560)
= 330 +
= 538
R3 + R4
890
50V
= 93mA
538
ri.
co
R ( 2 3 4 ) = R 2 +
Topak
R3
330
).I 2 = (
).93mA = 34,5mA bulunur.
R3 + R4
890
tla
I1 =
sn
o
em
de
r
w
.e
71
Topak
sn
o
tla
ri.
co
ekil4.12
rnek4.6:
w
.e
em
de
r
ekil4.12
zm4.6:
A ve B ularndaki paralel direnler R1 ve R2 direnlerinin edeeri(RAB);
R AB =
R 1 .R 2
(1k).(2,2k)
=
= 688
R1 + R 2
3,2k
72
Topak
R BC =
R3 .( R 4 + R5 ) (1,8k).(1,01k)
=
= 647
R3 + R 4 + R 5
2,81k
ri.
co
R BC
647
).U = (
).100V
RT
1335
sn
o
U1=U2=UAB=51,5V
U BC = (
tla
U AB = (
rnek4.7:
R3
em
de
r
R1
U
36 V
8
R4 4
ekil4.13
zm4.7:
w
.e
R1
U
36 V
R2
6
R1
8
R4 4
U
36 V
(a)
R2
6
(b)
73
12
Topak
R1
8
RT
12
ri.
co
U
36 V
U
36 V
(c)
(d)
ekil4.14
tla
ekil4.15de ise edeer dirente olduu gibi ekillerle kademeli olarak kaynaktan
ekilen ve elemanlar zerindeki akmlar bulunmutur.
R1
U
36 V
RT
12
U
36 V
3 mA
+
12 V
4
-
(b)
em
de
r
(a)
sn
o
3 mA
8
+ 24 V-
w
.e
(c)
ekil4.15
(d)
toplam
R E = R 1 +
R 2 .(R 3 + R 4 )
6k.(8k + 4k)
= 8k +
= 8k + 4k = 12k
R2 + R3 + R3
6k + 8k + 4k
R E = R 1 +
R 2 .(R 3 + R 4 )
6k.(8k + 4k)
= 8k +
= 8k + 4k = 12k
R2 + R3 + R3
6k + 8k + 4k
IT =
U
36V
=
= 3mA
R E 12k
74
akm
Topak
U ( 4 k ) = (3mA).(4k) = 12V
ri.
co
U (8 k ) = (3mA).(8k) = 24V
ekil4.15deki devrede grld gibi U4k ularndaki gerilim ayn zamanda 6k ile
12k diren ularnda paralel olmalarndan dolay grlecektir. Bu elemanlarn
zerinden geen akm;
12V
= 2mA
6k
12V
= 1mA
12k
tla
I ( 6 k ) =
I12k =
w
.e
em
de
r
sn
o
75
BLM 5
Topak
ri.
co
ELEKTRK KAYNAKLARI
GERLM ve AKIM KAYNAI
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
76
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
w
.e
ekil5.1
77
Topak
ri.
co
ekil5.2
tla
1- Bir gerilim kaynan kendisine seri bal bir direnle bir akm kaynan da
kaynaa paralel bir direnle dnlr.
sn
o
2- deal bir gerilim kaynana paralel bal direnler ve akm kaynaklar devre d
em
de
r
3- deal akm kaynana seri bal diren ve gerilim kaynaklar devre d braklr.
ekil5.3
w
.e
78
Topak
ri.
co
ekil5.4
tla
zm5.1:
sn
o
nce kaynan d devreye verdii geek gerilim deerini, daha sonra bu deerle RL
yk direncinin zerinden geirdii akm bulalm. Kaynan i direnci kaynaa seri ve
ayn zamanda RL direncine de seridir. Buna gre kaynan d devreye verdii gerilim
deeri;
IL =
U L 11V
=
= 0,5A
R L 22
em
de
r
22
UT =
.12V = 11V
22 + 2
bulunur. deal bir gerilim kayna olduunu varsaym olsaydk o zaman yk direnci
RL eleman zerinden geen akm;
IL =
U 12V
=
= 0,545A
R L 22
w
.e
deal ve gerek akm kaynan da ekilsel olarak inceleyip bu konu ile de bir
rnek yaparak bu konunun da anlalmasn salayalm.
79
Topak
tla
ri.
co
em
de
r
rnek5.2:
sn
o
ekil5.6
w
.e
ekil5.6 deki devrede ideal akm kaynann deeri 20mA yk direnci 1k, kaynan
i direncinin zerinden geen akm 2mAolduuna gre akm kaynann i direncini
bulunuz.
80
Topak
.
I = 20mA 18mA = 2mA
R =
U L 18V
18V
=
=
= 9k
I 2mA 2.10 3 A
ri.
co
zm5.2:
tla
sn
o
em
de
r
w
.e
81
Topak
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
82
Topak
rnek5.3:
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
ekil5.11
ekil5.11 (a)daki devrede direnler paralel bal olduundan (b) deki gibi devreyi
tekrar izebiliriz. Buradaki 3kluk diren kaynan i direnci olarak alp bu akm
kaynamz ohm kanunundan yaralanarak ekil5.11(c) de grld gibi;
U = (15mA).(3k) = 45V
w
.e
rnek7-4:
83
Topak
zm5.4: (a)
ri.
co
ekil 5.12(b) deki devrede grld gibi gerilim kaynann ular ksa devre
edildiinden d devreye verdii gerilim sfr, gerilim kaynandan ekilen akm ise
ekil zerinde bulunan deer kadardr. Bu deer ayn zamanda gerilim kaynandan
akm kaynana dnmde akm deeridir. (I=15V/500=30mA)
tla
(b) ekil5.12(c) deki devrede gsterildii gibi d devreye verecei gerilim ular ak
devre durumunda, bu gerilim kaynann olmas gereken bir durumudur. Gerilim
kayna bota iken ular ak devre durumundadr. Bu kaynaktan 0 akm
ekilmektedir. Bu kayna akm kaynana dntrdkten sonraki ularndaki gerilim
deerini ohm kanunundan U = (30mA).(500) = 15V ve akm kaynann ular ak
devre durumundadr.
sn
o
em
de
r
UL =
w
.e
1
I L = ( ).30mA = 15mA U L = I L .R L = 15mA.500 = 7,5V
2
ayn deer bulunur. Bu beklediimiz bir sonu olmas gerekir. Aksi taktirde farkl
km olsayd, bir yerlerde yanllk yaplm olurdu.
84
Topak
ri.
co
em
de
r
(b)
sn
o
tla
(a)
w
.e
( c)
(d)
ekil5.22
Sizlerde bu rnek iin gerilim kaynann direnci 1k ve kaynan voltaj deeri 10V
durumuna gre rnek5.4nin klarn yapnz
85
BLM 6
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
DEVRE ZM YNTEMLER
86
Topak
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
w
.e
evre akmlar ynteminde devrenin her bir gz iin bir evre akm seilir.
Gzlerden seilen evre akmlarna gre kirchhoff(kirof)un gerilimler denklemi, her
gz iin yazlr.gz adedi kadar bilinmeyen evre akm ve denklem bulunur. Denklem
zlerek her bir gzn evre akmlar hesaplanr. evre akmlarndan kol akmlar
kolaylkla bulunabilir. Bu konuda gz says kadar denklem kacandan bu denklem
zm yntemlerinden yok etme veya matris, determinant zmlerinin ok iyi
bilinmesi gerekir. Bu konu matematik konusundan aratrlarak hatrlanmas gerekir.
Aksi taktirde evre denklemlerinin bulunmas bir ie yaramayacaktr. imdi ekil6.1
deki devreyi evre akmlar ynteminin kurallarn uygulayarak ve anlatarak evre
akmlarn ve bu evredeki kol akmlarn bulalm. (Devrede bal akm kaynaklar
varsa bu kaynan edeeri gerilim kaynana dnm yaplarak devre .Y. ile
zlr)
ekil6.1
87
Topak
ri.
co
ekil6.1 deki devrede iki gz vardr. Bu devre zm iin iki adet denklem
yazlacaktr. lik yapmamz gereken her gz iin kirofun gerilimler kanunundan
gzlerin denklemini oluturmaktr. I1 ve I2 gz iin setiimiz gz akmlardr. Bu
akmlarn dolat yerleri ekilde gsterilmitir. Bu akmlarn dolat yerlere gre
gerilimler denklemi;
I 1 .R1 + ( I 1 + I 2 ).R2 = U 2 1.gzn gerilim denklemi
tla
I1 .(R 1 + R 2 ) + I 2 .R 3 = U 1
I1 .R 1 + (R 1 + R 2 ).I 2 = U 2
w
.e
em
de
r
sn
o
88
Topak
rnek6.1:
ri.
co
tla
(a)
(b)
sn
o
(a)
ekil6.2
w
.e
em
de
r
( c)
ekil6.2
Eer akm ynleri farkl olmasayd , farklar deil toplamlar olurdu. Dikkat edilirse 4
zerinden her iki gz akm da akmakta ve bu akmlarn ynleri farkl olduu iin
birbirlerinden
kartlmtr.
Farkl
olmasayd
(I1+I2)
gibi
bir
durum
oluurdu.ekil6.2(c)de kaynaklarn ve bu kaynaklarn diren ularndaki gerilim
89
Topak
2I1 + 4(I1 I 2 ) = 16
2.Gz
6I 2 + 4(I I) + 18 = 0
ri.
co
1.Gz
denklemi elde edilir. 1.gzdeki denklemde 16Va eitken 2.gzde gerilimlerin toplam
0a eit gsterilmitir. Bunun nedeni 2.gzn akm yn kaynan devreye srd
akmla ters olduundandr. Her iki durumu grmeniz asndan bu tip rnek
verilmitir. Bu denklemi dzenleyerek tekrar yazalm.
tla
6I1 4I 2 = 16
4I1 + 10I 2 = 18
6 4
= (6.10) (4. 4) = 44
4 10
em
de
r
= det
sn
o
w
.e
16 4
18 10
(16.10) (18. 4)
I1 =
=
= 2A
44
I2 =
6
16
4 18
90
Topak
I 4 = I1 I 2 = 2A (1A) = 3A
veya
I 4 = I 2 I1 = (1A) (2A) = 3A
ri.
co
Devre zerindeki 4 zerindeki akm ekil6.2(b) deki ekil zerinde gsterildii her iki
duruma gre bulursak;
tla
em
de
r
sn
o
ekil6.3 deki verilen devrede eleman ularndaki gerilim dmn evre akmlar
ynteminden yararlanarak bulunuz.
ekil6.3
w
.e
2.gz
1,5.10 I 2 + 2,2.10 (I 2 I1 ) = 6 + 9
3
denklem dzenlenirse;
1.gz
3,2.10 3 I1 - 2,2.10 3 I 2 = 6
- 2,2.10 3 I1 + 3,7.10 3 I 2 = 15
91
= 12
Topak
em
de
r
sn
o
(a)
tla
ri.
co
(b)
ekil6.4
w
.e
det
I1 =
6 2,2.10 3
15 3,7.10 3
det
I2 =
2,2.10 3
= (11,84 4,84).10 6 = 7.10 6
3
3,7.10
3,2.10 3
6
3
2,2.10 15
7.10 6
(22,2 + 33).10 3
= 7,89mA
7.10 6
(48 + 13,2).3
=
= 8,74mA
7.10 6
92
Topak
ri.
co
U 2, 2 k = (0,85mA).(2,2k) = 13,11V
tla
rnek6.3:
em
de
r
sn
o
w
.e
(a)
(b)
ekil6.5
93
Topak
ri.
co
2.gz
3.gz
tla
1.gz
sn
o
bu denklem dzenlenirse;
90I1 - 60I 2 - 30I 3 = -12
em
de
r
denklemi 3x1 matrisle deerlerini yazarak bulabiliriz veya yok etme metoduyla da
zlebilir. 3x1 matrisin deerleri denklemden yazalm;
90 60 30 I1 12
60 150 40 I = 24
30 40 170 I 3 15
w
.e
94
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
ekil6.6
95
Topak
sn
o
(a)
tla
ri.
co
ekil6.7
zm6.4:
(b)
w
.e
em
de
r
96
Topak
(c)
sn
o
ekil6.7
tla
ri.
co
em
de
r
U1
2
I 2 = I 4 =
U1 U 2
4
I 3 = I 8 =
U2
8
1A I1 I 2 = 0
2A + I 2 I 3 = 0
w
.e
97
Topak
I 2 I 3 = 2 A
"
U1
U U2
) = 1A
+( 1
2
4
U1 U 2 U 2
= 2A
4
8
tla
2 U 1 3 2 = 16A
ri.
co
I1 + I 2 = 1A akmlarn dm ger.eiti
denklem dzenlenirse;
sn
o
em
de
r
3 1
3 1 U 1 4
det =
= (3. 3) (2. 1) = 7
2 3 U = 16
2 3
4
1
16 3 (3.4) (16. 1) (12) 16 28
U1 =
=
=
=
= 4V
7
7
7
3
4
2 16 (3. 16) (2.4) (48) 8 56
U2 =
=
=
=
= 8V
7
7
7
w
.e
I1 =
U 1 2V 4V 2V 2V
U U 2 4V 8V
I2 = 1
=
=
= 1A
=
= 1A
2
2
2
4
4
U
8V
I3 = 2 =
= 1A
8 8
98
Topak
sn
o
ekil6.8
tla
ri.
co
em
de
r
U R 2 V + = + 2V + 4V + = 2V +
deeridir. Bu direncin zerinden geen akm
bulduumuz ekildedir. 2Vluk gerilim kaynann yn tersi durumunda tabi ki
karlmayacak toplanacaktr. Dm ynteminde bu durumlarla ska karlalaca
iin detayl ekilsel olarak gsterilmitir.
rnek6.5:
w
.e
(a)
ekil6.9
99
Topak
zm6.5:
Bu rneimizin zmn de diren deerleri ile deil de iletkenlik deerleri
cinsinden yazarak bulalm diren deerlerinin iletkenlik eitlerini bulalm.
G2 =
1
1
=
= 0,5.10 -3 S
R 2 2k
G4 =
1
1
=
= 0,25.10 -3 S
R 4 4k
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
1
1
=
= 10 3 S(siemens)
3
R 1 1.10
1
1
1
=
=
= 0,5.10 -3 S
G3 =
R 3 2k 2.10 3
G1 =
(b)
ekil6.9
w
.e
10 -3 ( U 1 U 2 ) = 30.10 3 + 0,5.10 3 U 2
2.dm denklemi
U 1 1,75U 2
= 30
1,5
1
det = det
= 2,625 + 1 = 1,625
1 1,75
100
Topak
1,5 80 45 80
=
= 21,54V
1 30 1,625
ri.
co
U 2 = det
tla
w
.e
em
de
r
sn
o
ekil6.10
UA = UB
I1 .R X = I 2 .R 2
101
Topak
bulunur.
ri.
co
RX R2
R
=
R X = R V .( 2 )
RV R4
R4
tla
Veston kprs ile deeri bilinmeyen direncin deerini veren forml. Bu formlde
kullanlan harflerin anlamlar;
Rx :Omik deeri bilinmeyen diren(ohm)
Rv.AB ularndaki gerilim deerini o volta ayarlamamz salayan pot.
R1 ve R2:Omik deeri belli olan direnler(ohm)
rnek6.6:
em
de
r
sn
o
ekil6.11
R2
100
) = 2500.(
) = 446
R4
560
w
.e
R x = R v .(
102
BLM 7
Topak
ri.
co
DEVRE TEOREMLER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
103
Topak
ri.
co
Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde
herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon
yntemi ile bulunur.
tla
Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm
veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan geirdikleri
akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin cebirsel toplamna
eittir.
sn
o
em
de
r
rnek7.1:
w
.e
ekil7.1
deki devrede gerilim kaynaklar, direnlerden oluan devre iin R2
elemannn zerinden geen I2 akmn sperpozisyon yntemi ile bulunuz.
ekil7.1
zm7.1:
(a)
(b)
104
Topak
ri.
co
(c)
(d)
Devredeki direnlerin U1
kaynandan
ektii
toplam akm(c) deki devre
iin;
R T1 = R 1 + R 2 // R 3
tla
I T1 =
ekil(d)
deki
devrede
grld gibi U1 geriliminin
R2 eleman zerinden geirdii
akm, akm blme kaidesinden;
R3
I 2 (1) = (
)I T1 bulunur..
R +R
U1
sn
o
ekil7.2
em
de
r
w
.e
ekil7.2de ayn I2(1) deki ilemler tekrar edildii taktirde bu akm bulabiliriz.
Yapacamz ekillerde de grld gibi U1 gerilim kaynan devre d brakp, U2
gerilim kaynan devreye balamak olacaktr. lemleri yeni devreye gre zmek
olacaktr.
(e)
(f)
105
Topak
(g)
(h)
sn
o
rnek7.2:
R2 direnci zerinden U1 ve U2
gerilim kaynaklar I1(1), I2(2)
akmlar aktmaktadr. Burada
ynlerine baktmzda her iki
kaynaktan ekilen akmlarn
ynleri ayn olduundan
I2=I1(1)+I2(2) bulunur.
tla
U2 gerilimin kaynandan
ekilen I2(2) akm akm blme
kaidesinden faydalanlarak;
R1
I 2( 2) = (
)I 2 bulunur.
R1 + R 2
ri.
co
(a)
ekil7.3
w
.e
em
de
r
106
R2 +R3
= 1k +
I T1 =
1k.2,2k
3,2k
= 1,69k
R 2 .R 3
ri.
co
R T1 = R 1 +
Topak
U1
20V
=
= 11,8mA
R T1 1,69k
tla
sn
o
em
de
r
(b)
w
.e
(c )
R T2 = R 2 + (
R 1 .R 3
)
R1 + R 3
1k.2,2k
3,2k
= 1,69k
= 1k +
ekil7.3
(c) deki devrenin edeer direnci bulunur. RT1 direncine eit kmas verilen deerler
dorultusundadr. Bu her zaman ayn kmaz. U2 kaynann ekilen toplam akm,
daha sonra akm blme kaidesinden R3 eleman zerinden geen I3(2) akmnn
deerini;
107
Topak
U2
15V
=
= 8,88mA
R T 2 1,69k
R1
1k
=(
).I T 2 = (
).8,88mA = 2,78mA
R1 + R 2
3,2k
ri.
co
I 3( 2 )
IT2 =
tla
rnek7.3:
sn
o
deerin pozitif kmas akmn ynn U1 kaynann aktt akm ynnde olduunu
gsterir.
em
de
r
ekil7.4(a)
w
.e
ekil7.4 (b)
108
Topak
I1k = (
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
ekil7.4 (c)
w
.e
iki aktif kayna devrede tek brakp 1k zerinde oluturduklar gerilim dmlerini
bulduk. Devreye tek balamamz gereken tek bir aktif kaynak oda 15Vluk gerilim
kaynadr. Bu kaynak devrede kalacak ekilde dier aktif kaynaklar karp bu
kaynan 1k zerinde oluturduu gerilim dmn bulalm.
109
Topak
ri.
co
ekil7.4(d)
sn
o
tla
em
de
r
U 12k
32
=
=
= 9mW
R 1k 10 3
P2 =
U 22
52 V
= 3 = 25mW
R 1k 10
P3 =
U 32
0V
= 3 = 0mW
R 1k 10
w
.e
110
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer
devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B gibi
ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu direnten
U AB
geen akm I =
dr.
RT + R
ekil7.5
w
.e
Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksadevre, akm kaynaklar
ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam direncidir. Bylece, RT
ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB arasnda gzken devrenin
THEVENN EDEER devresi denir. ekil7.5de grld gibi elektrik devresinin
AB ularndaki thevenin edeerini verir. Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer
gerilimi olan UTH=UAB ve RT direncine ise RTH olarak kullanlacaktr. Orijinal devrede
bal iken R direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R direnci thevenin edeerine
balanr ve hesaplamas veya doru llrse ayn deeri bulursunuz.
111
Topak
ri.
co
tla
Elektrik, elektronik devreler kark olabilir. Devrenin analizini thevenin teoremi ile
yaplacak olursa hata yapma oran sfra iner. imdi bu admlar maddeler halinde
aklayalm.
sn
o
1) Analizi yaplacak kol orijinal devreden kartlr. karlan bu noktaya bir isim
verilir. (A,B veya 1,2 gibi)
em
de
r
w
.e
112
Topak
rnek7.4:
tla
ri.
co
em
de
r
sn
o
zm7.4:
w
.e
(b)
ekil7.8(c)
R TH = R 3 + (
R 1 .R 2
)
R1 + R 2
113
Devredeki tm
kaynaklar devreden
kartlp AB
ularnn Thevenin
edeer direnci
bulunur. ekil7.8 (c)
deki devrenin.
Topak
ri.
co
ekil7.8 (d)
R2
).U
R1 + R 2
tla
U TH = U AB = U R 2 = (
em
de
r
sn
o
I4 =
U TH
R TH + R 4
w
.e
114
Topak
tla
ri.
co
AB ularnn RTH edeer direncini ohmmetre ile ekil7.9 (b)deki ekilde balayarak
lp,Thevenin edeer devresini oluturarak ltnz deerleri yerine yazmak
suretiyle edeer devreyi oluturmu olursunuz.
sn
o
em
de
r
w
.e
(a)
ekil7.10
U TH = (
R2 + R3
47 + 22
).U = (
).10V = 4,08V
R1 + R 2 + R 3
100 + 47 + 100
115
Topak
tla
ekil7.10 (c)
ri.
co
rnek7.6:
em
de
r
sn
o
ekil7.11(a)deki devrede 8,65 zerinden geen akm thevenin teoremi ile znz.
ekil7.11(a)
zm7.6:
w
.e
ekil7.11 (b)
116
UA = (
Topak
15
).20V = 15V
5 + 15
UB = (
8
).10V = 8V
8 + 2
ri.
co
U TH = U AB = U A U B = 15V 8V = + 7 V
tla
5.15
2.8
+
5 + 15 2 + 8
sn
o
R TH =
= 5,35
em
de
r
(c)
I 8,65 =
=
U TH
R TH + R 8, 65
7V
= 0,5A
5,35 + 8,65
w
.e
rnek7.7:
117
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
(a)
w
.e
(d) UTH gerilimi AB ularnn gerilimleri farkdr. (e) U kayna ksa devre edilir.
U TH = U A U B = (
R2
R4
).U (
).U
R1 + R 2
R3 + R4
118
Topak
tla
em
de
r
sn
o
ekil7.12
ri.
co
rnek7.8:
w
.e
ekil7.13
119
Topak
zm7.8:
ri.
co
2) adm: devredeki aktif kaynaklar devre dna karlr karlan kaynak gerilim
kayna(U=24V) ise ksa devre edilir.
R TH =
Bulunur.
(330).(680) (680).(560)
+
= 222 + 307 = 529
1010
1240
sn
o
R .R
R 1 .R 2
+ 3 4
R1 + R 2 R 3 + R 4
tla
em
de
r
yararlanlarak
R2
R4
).U (
)
R1 + R 2
R3 + R4
680
560
).24V - (
).24V
=(
1010
1240
= 16,16V - 10,84V = 5,32V
bulunur.
w
.e
120
UL = (
Topak
RL
1k
).U TH = (
).5,32V = 3,48V
R L + R TH
1k + 529
IL =
U L 3,48V
=
= 3,48mA
RL
1k
ri.
co
tla
PL = U L .I L = 3,48V.3,48mA = (3,48V).(3,48.10 3 )
= 12,11.10 3 W = 12,11mW
sn
o
Sizlerde ayn ekil iin RL yk direnci, U ayn kalmak koulu ile, R1=2,2k, R2=3,3k,
R3=3,9k ve R4=2,7k olduuna gre RL direncinin analizini imdiye kadar
rendiiniz tm yntemlerle zp sonular karlatrnz.
em
de
r
rnek7.9:
ekil7.14 (a)
w
.e
121
Topak
ri.
co
Yk direnci
devreden
kartlr. AB ile
isimlendirilir.
(b)
em
de
r
(c)
sn
o
tla
w
.e
(d)
122
Topak
tla
ri.
co
sn
o
(f)
ekil7.14
UL =
RL
1k
.( U TH ) =
.(18V) = 9V
R TH + R L
1k + 1k
em
de
r
RL=1k;
RL=2k;
UL =
RL
2k
.( U TH ) =
.(18V) = 12V
R TH + R L
1k + 2k
w
.e
Grld gibi devreye istediiniz kadar yk direnci balayp analizini az bir ilemle
yaplabilmektedir. Bu Thevenin teoreminin zelliinden kaynaklanmaktadr. Aktif
devrede sadece bir koldaki deiik elemanlarn analizi yaplaca durumda Thevenin
teoremi kullanmakta fayda vardr. ki direncin analizini bu rnekte ksa yoldan
yapldn grdnz. Bu rnein evre akmlar ynteminde yapldn dnrseniz
1k iin yapm olduunuz tm ilemlerin aynsn 2k iinde yapmanz gerekecekti.
Buda zaman ve ilem kalabalndan baka bir ey deildir.
123
Topak
IN: Verilen devrenin AB ular ksa devre yaplmas ile oluan evre akmdr.
RN: Devredeki gerilim kaynaklarnn ksa devre, akm kaynaklarnn ak devre
yaplmalarndan sonra AB arasndaki devrenin toplam direncidir.
ri.
co
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha salkl
olacaktr.
1) Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir isim verilir.
(rnein; A,B veya 1,2 gibi)
sn
o
tla
2) Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise ksa devre,
akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi yaplacak) kol ularndan
baklarak o ularn edeer direnci bulunur. Bu bulunan edeer diren ayn
zamanda RN edeer direncidir.
3) Devreden kartlm olan akm ve gerilim kaynaklar devreye tekrar ayn
yerlerine balanarak devreye bilinen konunlar veya teoremler uygulanarak analizi
yaplacak kolun ularnn ksa devre akm bulunur. Bu bulunan ksa devre akm
ayn zamanda IN akmdr eittir.
w
.e
em
de
r
Burada teorik olarak norton teoremi ile zmn admlarn anlattk. Yaplan durumu
ekil zerinde gsterirsek daha anlalr olacaktr.
124
Topak
sn
o
tla
ri.
co
w
.e
em
de
r
Burada dikkat edilirse RTH direnci ile RN direnci ayndr. nk devredeki direnlere
her iki teoremde de ayn ilem uygulanmaktadr. Deien sadece balant ekilleri
farkldr. nceki konulardan hatrlanrsa bir gerilim kayna ona seri bir diren, akm
kayna ise kaynaa paralel bir direnle dnlmesi anlatlmt. Bundan dolaydr ki
Thevenin ve Norton teoremleri biri birinin dalidir. Birbirine dnm yaplabilir.
125
U TH = I N .R N
IN =
Topak
ri.
co
devredeki herhangi bir kolun analizini norton edeer devresinden bulunmusa ayn
ilemi thevenin edeer devresi oluturmaya gerek yoktur. Birbirine dnm
yaplabildiine gre basit bir ilemle thevenin edeer devresi oluturulabilir.
ekil7.17 de grld gibidir. Bunu bir rnekle aklarsak;
tla
em
de
r
sn
o
(a)
(b)
(c)
(d)
(d)
(f)
w
.e
(a)
ekil7.18
126
Topak
20.10
= 6,67
20 + 10
ri.
co
R TH =
ekil(c) deki devrede grld gibi 30V ve 18V kaynaklar devrede ve bu kaynaklar
20 ve 10 seri balandklar iin zerlerinden bir akm gemektedir. Fakat
30V>18V olduu iin akmn yn ekilde olduu gibi ;
30V 18V 12V
=
= 0,4A
30
30
tla
I=
sn
o
em
de
r
U TH + 8V = 30V dan
U TH
22V
=
= 3,3A
R TH 6,67
R N = R TH = 6,67
w
.e
Thevenin teoremi ile Norton teoremi birbirlerinin duali olduu bu rnekle daha iyi
grlm olur. Bu rnein tam tersi bir rnek vermek gerekirse; aadaki norton
edeerinin, Thevenin edeerine dnmn grrsnz.
ekil7.19
127
Topak
ri.
co
Kaynan pozitif ksm akm kaynann akm srd yndr. Balantda o ynl
olmutur.
rnek7.11:
sn
o
tla
ekil7.20de verilen devrede 100 zerinden geen akm Norton teoremi ile
znz.
ekil7.20
zm7.11:
w
.e
em
de
r
Gerilim kayna ksa devre edildiinde 200 direnler birbirlerine paralel 800 diren
bunlara seri durumda olduundan RN aadaki gibi bulunur.
ekil7.20 (a)
R N = 800 +
200.200
= 900
200 + 200
AB ularnn Norton edeer direnci bulunur. Norton akmn bulmak iin kaynak
tekrar devreye balanr, AB ular ksa devre edilerek bu kaynan ksa devre akm
bulunur. Bu bulunan akm Norton akmna eittir.
128
Topak
ri.
co
ekil7.20 b
em
de
r
sn
o
tla
ekil7.20 c
I=
18V
= 0,05A
200.800
200 + (
)
800 + 200
I N = (0,05A).(
200
) = 0,01A
800 + 200
w
.e
bulunur. Norton edeer devresinin eklini ve analizi yaplacak kolu norton edeer
devresine balyarak ularndaki gerilim bulunur.
ekil7.20 d
U 100 = I N .(
100.900
) = (0,01A).(90) = 9V
100 + 900
129
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Aadaki ekil7.21 zerinde 2,2k direncin norton teoremi ile o ularn norton
edeer devresi oluturulmutur. Norton edeer devresinde bal ampermetre
35mA ksa devre akm gstermektedir. 2,2k direnci balandnda ampermetrenin
gsterdii deeri teorik olarak sizler bulunuz.
w
.e
ekil7.21
130
BLM 8
Topak
ri.
co
KONDANSATRLER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
8. KONDANSATR
8.1 KAPASTE
8.2 KONDANSATR ETLER
8.3 KAPASTEY ETKLEYEN FAKTRLER
8.4 KONDANSATRLERN SER BALANMASI
8.5 KONDANSATR ULARINDAK GERLM
8.6 KONDANSATRLERN PARALEL BALANMASI
8.7 KONDANSATRLERN PARALEL- SER BALANMASI
131
Topak
8. KONDANSATR
ri.
co
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik(elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo etme
zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede hareket ederek bir
yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme zelliklerinden
yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri olan kondansatr imal
edilmitir.
tla
8.1 KAPASTE
em
de
r
sn
o
w
.e
ekil8.1de grld gibi kondansatr, iki iletken levha ve bunlarn arasna konan
dielektrik maddeden olumaktadr. Yapl bu ekildedir. Bu kondansatr ularna bir
gerilim balanmadan kondansatrn durumunu ve bu kondansatr ularna bir
gerilim balandnda ki ne gibi durumlarn olutuunu ekillerle gsterip
aklamalarla anlalmasn salayalm.
132
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
w
.e
133
Topak
tla
ri.
co
sn
o
em
de
r
w
.e
(a) 0,00001F
(b) 0,005F
(c) 1000pF
(d) 200pF
zm8.1:
(a) 0,00001F x 106 = 10F
(c) 1000pF x 10-6 =0,001F
134
Topak
rnek8.2:
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini pF deerine dntrnz.
(a) 0,1.10-8F (b) 0,000025F
(c) 0,01F
(d) 0,005F
ri.
co
zm8.2:
tla
sn
o
(a) Mika Kondansatr: Mika kondansatrlerde, ok ince iki iletken levha ve bunlarn
arasnda yaltkan olarak mika kullanlmtr. Bu kondansatrlerde d kap olarak
genellikle seramik maddesi kullanlmtr. Mika kondansatrler genellikle 50pikofarad
ile 500 pikofarad arasnda kk kapasiteleri elde etmek iin imal edilirler.
em
de
r
w
.e
Topak
ri.
co
kapasite deerleri bir mikrofarad ile 2000 mikrofarad arasndadr. Daha nce grm
olduumuz kondansatrlerin tersine, elektrolitik kondansatrler kutupludur. Yani
pozitif ve negatif ular vardr. Bundan dolaydr ki devreye balantlarnda pozitif
kutup pozitife negatif negatife balanmas gerekir aksi taktirde kondansatr
patlayabilir.
sn
o
tla
em
de
r
rnek8.3:
w
.e
zm8.3:
(b)
Q 50C 50.10 6 C
=
=
= 5.10 6 F = 5F
U 10V
10V
Q = C.U = (2C).(100V) = 200C
(c)
U=
(a )
C=
Q
2C
2.10 6 C
=
=
= 20kV
C 100pF 100.10 12 F
136
Topak
tla
ri.
co
em
de
r
sn
o
ekil8.4(a) deki devrede iki kondansatr seri bal ve bu ulara bir U gerilim
kayna balanm. Kondansatrlerin balangta kaynaktan bir akm ekmesi ve
belli bir sre sonra bu akmn ak kesilmesi ekil8.4(b) grlmektedir.
Kondansatrn ykleri kaynan verdii ykle eleman zerlerindeki ykler eit
oluncaya kadar akm akmakta ykler eit olunca akm ak durmaktadr. Bu durumu
u ekilde yazabiliriz.
Q T = Q1 = Q 2
w
.e
U = U1 + U 2
137
Topak
tla
ri.
co
sn
o
ekil8.4
em
de
r
Q
Q
Q
=
+
C T C1 C 2
eitliin her iki taraf Q ye blnerek;
1
1
1
=
+
C T C1 C 2
w
.e
CT =
1
1
1
( )+( )
C1
C2
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............ +
C T C1 C 2 C 3
Cn
138
1
1
1
1
1
+
+
+ ............ +
C1 C 2 C 3
Cn
Topak
rnek8.4:
zm8-4:
sn
o
ekil8.5
tla
ri.
co
ekil8.5de grld gibi tane deiik kondansatrler birbirleri ile seri balanm.
Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
C T C1 C 2 C 3 10F 5F 8F
1
1
CT =
=
F = 2,35F
1
1
1
0,425
(
)+(
)+(
)
10F
5F
8F
w
.e
CT
)U
Cx
139
Topak
rnek8.5:
ekil8.6deki devrede kondansatr seri balanm ularna 25V gerilim
uygulanmtr. Bu kondansatrlerin ularndaki gerilim deerlerini bulunuz.
ri.
co
zm85:
sn
o
tla
Kondansatrler seri balandklar iin seri devrede akmlar eit olacandan kirofun
gerilimler kanunundan yararlanabilirsiniz.
ekil8.6
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
C T = F = 0,0588F
C T C1 C 2 C 3 0,1F 0,5F 0,2F
17
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim deerleri;
U1 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 14,7 V
C1
0,1F
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 2,94V
C2
0,5F
U3 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 7,35V
C3
0,2F
w
.e
U2 = (
Bulunur.
140
Topak
C T = C1 + C 2
elde edilir.
sn
o
tla
ri.
co
C T .U = C1 .U + C 2 .U
Q T = Q1 + Q 2
em
de
r
w
.e
ekil8.8de olduu gibi n tane kondansatr biri birine paralel balandndaki genel
formlmz iki kondansatr paralel balandnda kardmz formlmz
genelletirirsek;
C T = C1 + C 2 + C 3 + ........... + C n
141
Topak
rnek8.6:
ekil8.9
sn
o
zm8.6:
tla
ri.
co
Q 2 = C 2 .U = 220pF.10V = 2200pC
em
de
r
Q 3 = C 3 .U = 50pF.10V = 500pC
w
.e
rnek8.7:
142
Topak
(b)
sn
o
tla
(a)
ri.
co
(c)
em
de
r
ekil8.10
w
.e
CT =
ekil(c) zerinde gsterilen deer bulunur. C1 eleman kaynaa seri bal olduundan
toplam yk aynen bu kondansatrn zerinde grleceinden bu elemann
ularndaki gerilim ve C2, C3 elemanlarna kalan gerilim;
143
U1 =
Topak
ri.
co
36C
= 2V
18F
bulunur. C2, C3 paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn ularnda
grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C2, C3 kondansatrlerin
depolad yk miktarlar ise;
Q 2 = C 2 .U 2 = (10F).(2V) = 20C
tla
Q 3 = C 3 .U 3 = (8F).(2V) = 16C
w
.e
em
de
r
sn
o
144
BLM 9
Topak
ri.
co
9. MANYETZMA
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
9.1 MIKNATIS
9.2 KULON KANUNU
9.3 MANYETK ALAN ERSNDEK AKIM TAIYAN LETKENE ETK EDEN
KUVVET
9.4 NDKSYON
9.5 ZENDKSYON
9.6 BOBNDE DEPO EDLEN ENERJ
9.7 BOBNLERN BALANTI EKLLER
145
Topak
9. MANYETZMA
ri.
co
9.1 MIKNATIS
em
de
r
sn
o
tla
Mknatslarda ayn adl kutuplarn birbirlerini ittiini, farkl kutuplarn ise birbirlerini
ektiini kulon kanunu ile ispatlanmtr.
tme Kuvveti
w
.e
ekme Kuvveti
ekil 9.1
m1.m2
r2
146
Topak
1
4 o r
k=
ri.
co
= 8.85.1012 C 2 /Nm2
tla
o =
sn
o
dir. r ise ortamn bal dielektrik katsaysdr. r katsays birimsiz olup, bir ortamn
dielektrik katsaysnn, boluundan ne kadar byk olduunu gsterir. rnein mika
iin, r= 6dr. Bunun anlam, mikann dielektrik katsaysnn boluunkine gre 6 kat
daha byk olduudur.
Kuvvet formlnde k sabiti yerine konulursa matematiksel ifadesinde;
1
4 o r
m1 .m2
r2
em
de
r
F=
9.10 9
m1 .m2
r2
w
.e
F
= Ykler arasndaki kuvvet (Newton)
m1 m2 = Kutuplarn iddeti, (Kulon)
r
= Ykler arasndaki uzaklk (metre)
r
= Yklerin bulunduu ortamn bal dielektrik katsays,
Topak
ve S kutbu arasndaki hatlarla ayn ynde ise birbirlerini glendirir., aksi ynde ise
zayflatr. Kuvvet hatlarnn glenen taraf iletkeni zayf tarafa doru iter.
tla
F=
ri.
co
Dzgn bir manyetik alandaki iletkenden akm geirildiinde iletkeni alann dna iten
kuvvet, iletkenin uzunluu, manyetik ak younluu ve iletkenden geen akmla doru
orantldr. Buna (B.I.L) kaidesi denir.
sn
o
em
de
r
Manyetik ak younluu 1500 gauss olan bir manyetik alan iindeki iletkenden geen
akm 150 Amperdir. letkene etki eden kuvveti hesaplaynz. letkenin uzunluu 10 cm
dir.
zm:
F=
B.I .L 1500.150.10
=
= 225.10 4 din
10
10
w
.e
F=B.I.L
Topak
9.4 NDKSYON
ri.
co
Manyetik alan ierisinde, iinden akm geen bir iletken konulursa, manyetik
alan ile iletken arasnda bir kuvvetin meydana geldiini biliyoruz. Meydana gelen bu
kuvvete elektro manyetik kuvvet denir.
sn
o
tla
inden akm gemeyen bir iletken, manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu
iletkenin iki ucu arasnda bir potansiyel fark meydana gelir. Meydana gelen bu
potansiyel farka endksiyon elektromotor kuvvetidenir. Bu iletkenin iki ucu bir alc
zerinden birletirilecek olursa, iletkenden bir akm geer. u halde, manyetik alan,
iinden akm geen iletkene etki ederek onda bir mekanik kuvvet, hareket halindeki
bir iletkene etki ederek onda da bir endksiyon elektromotor kuvveti meydana getirir.
Endksiyon Elektromotor Kuvvetinin elde Edilmesi
em
de
r
Bir iletken grubu manyetik alan iinde hareket ettirilirse, bu iletken grubu da bir
elektrik akm meydana gelir. Bobin eklinde sarlm bir iletken grubunun ularna
galvanometre balayalm. ubuk eklinde bir mknats bu iletken grubunun iine
daldrlrsa galvanometrenin bir ynde sapt grlr. ubuk mknats bobin
ierisinden sratle geri karlrsa, galvanometre yine sapar. Fakat bu sapma yn
birinci sapma ynne gre ters yndedir. Eer ubuk mknats sabit tutulup, bobin
ubuk mknats ynnde hareket ettirilirse, hareket ynne bal olarak galvanometre
iki ynl bir sapma gsterir. ubuk mknatsn veya bobinin hareketi durursa
galvanometre de herhangi bir sapma olmaz.
Bu olaydan u sonular karlabilir.
w
.e
1) Galvanometreden geen akm, yalnz bobin veya ubuk mknats hareket ettii
zaman meydana gelmektedir. Bobin veya mknats hareketsiz durursa akm
meydana gelmez.
Topak
tla
ri.
co
Lenz kanunu aadaki gibi aklanabilir. ekil9.2(a)de grld gibi bir iletkenin
manyetik alan iine doru hareket ettirildiini dnelim iletkenin manyetik kuvvet
izgilerini kesmesi sonucu iletkende bir endksiyon emk meydana gelir. Bu emk
iletkenden bir akm geirir. letkenden geen akma gre iletken etrafndaki manyetik
alann yn iletkenin sa tarafndaki manyetik alan iddeti artarken, sol taraf daki
alan iddeti azalr. Bu yzden, iletkeni sola doru hareket ettirmeye alan bir kuvvet
meydana gelir. Bu kuvvet ise kendini meydana getiren harekete kardr.
em
de
r
sn
o
(a)
(b)
ekil9.2
w
.e
Manyetik alan iinde hareket eden bir iletken, manyetik kuvvet izgilerini
keser. Bunun sonucu olarak iletkende bir endksiyon emk meydana geldii ve
iletkenden bir akm geirdiini biliyoruz. letkende meydana gelen bu endksiyon emk
nn deeri faraday kanunu ile bulunur. Endksiyon emk nn deeri 1851 ylnda
Faraday tarafndan u ekilde ifade edilmitir.
150
Topak
ri.
co
tla
E=N
8
.10
t
em
de
r
E=N
sn
o
olmaktadr. Bu formlde,
E: Bobinde indklenen endksiyon emk (volt)
N: Bobinin sarm says
:Manyetik alandaki deiim(Weber)
t:Zaman aral
CGS birim sisteminde manyetik aknn birimi maxwell (1 maxwell=10-8 weber)
idi. Buna gre bobinde meydana gelen emk,
olur. Eer bir sarm bir saniyede 10-8 maxwellik bir ak tarafndan kesilirse, sarmda
bir voltluk endksiyon elektromotor kuvveti indklenir demektir.
w
.e
Sabit bir manyetik alan iinde bir iletkenin hareket etmesiyle, iletkende bir emk
endklendiini grdk. letkenin hareketinden doan bu emk te hareket endksiyon
emk ti denir.
151
Topak
Olur. Bu formlde,
tla
ri.
co
E= B. l. V
E= B. l. V=2.0,5.5=5 Volt
Olur.
em
de
r
9.5 ZENDKSYON
sn
o
rnek: Manyetik ak younluu 2 Tesla olan bir alan iine 0.5m uzunluunda bir
iletken 5m/sn lik bir hzla hareket ettirilirse, meydana gelen emk ne olur.
w
.e
inden akm geen bir iletken etrafnda bir manyetik alan meydana geldiini
biliyoruz. Eer bu iletken ekil9.4de grld gibi bobin haline getirilirse etrafndaki
manyetik alan iddetlenir. Bylece bobin iinden geen akmn deiiminin meydana
getirdii deiken manyetik alan ortam iinde bulunur. Yani bobin, bizzat kendisi
tarafndan meydana getirilen deiken manyetik alan iinde olduundan, bobinde bir
endksiyon emeki meydana gelir. Bobinin, kendi oluturduu manyetik alan iinde
kalarak, kendisinde endkledii emki imdiye kadar incelediimiz endksiyon
olaynda emk bir d manyetik alan tarafndan meydana getirilir. zendksiyon ise
manyetik alan, bobinden geen akma ve bobinin sarm saysna bal olarak bobin
tarafndan oluturulur.
152
Topak
ri.
co
Lenz kanununa gre, bu emk bobinden geen akm artyorsa onu azaltmaya,
azalyorsa onu artrmaya alr.
zendksiyon katsays ve Hesab
tla
sn
o
em
de
r
Bu formlde,
w
.e
formlde grld gibi bir bobinin endktans, bobinin sarm says sabit
kalmak koulu ile, bobinden geen akmdaki deiime baldr. Eer iinde demir
ekirdek bulunmayan bir bobinin endktansn, relktans da dikkate alnarak
hesaplanmak istenirse,
N2
L=
Bu formlde,
Rm
L=Bobinin endktans (Henri)
N=Bobinin sarm says
Rm= Relktans (1/henri)
153
Topak
tla
ri.
co
N 2 ..S
L=
l
Bir bobinin endktans, bobinin lleri ile deiir. Bobinin endktansn artrmak iin
ferromanyetik malzemeler ok kullanlr. Buna gre bobinin endktans,
rnek:
em
de
r
sn
o
ekil9.5
L=
w
.e
inden akm geen bir bobin etrafnda bir manyetik alann olutuunu
biliyoruz. Ayrca bu alandan dolay bobinde bir zendksiyon emk nn meydana gelir.
Bu emk Lenz kanununa gre bobinden geen akm artarsa onu azaltmaya, azalrsa
onu artrmaya alr. Yani bobinden geen akm artarsa bu akmn bir ksm
ekil9.6(a)de grld gibi manyetik alan olarak depolanr. Eer akm azalrsa yine
ekil9.6(b)de grld gibi daha nceden manyetik olarak depo edilen bu enerji
akm olarak devreye geri verilir.
154
Topak
ri.
co
(b)
ekil9.6
tla
(a)
sn
o
olur. Bu formlde,
em
de
r
w
.e
zendksiyonu katsays 20H olan bir bobinden geen akm 10 A olduuna gre
bobinde depo edilen enerjiyi bulunuz.
1
1
W = .L.I 2 = .20H.10 2 A = 1000 Jll
2
2
Bobin Sembol
155
Topak
tla
ri.
co
sn
o
em
de
r
L T = L1 + L 2 + L 3 + ................ + L n
rnek:
w
.e
ekil9.8
156
Topak
ri.
co
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............... +
L T L1 L 2 L 3
Ln
1
(
1
1
1
1
) + ( ) + ( ) + ............... + ( )
L1
L2
L3
Ln
sn
o
LT =
tla
N tane bobin paralel balandnda bunlarn tek bir bobin haline aldrlmasna toplam
endktans denir. Toplam endktans formlm aadaki gibi olur.
em
de
r
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda pratiklik
asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
L1 .L 2
L1 + L 2
LT =
rnek:
w
.e
ekil9.10
1
1
1
LT =
=
=
= 1,25mH
1
1
1
1
1
1
0,8mH
( )+( )+( ) (
)+(
)+(
)
L1
L2
L3
10mH
5mH
2mH
157
Topak
I
t
ri.
co
UL = L
tla
rnek:
sn
o
w
.e
em
de
r
(a)
(b)
ekil9.12
nce bobinin endktansn bulup daha sonra bu bobinin zerinden geen akma gre
ularndaki gerilim deerlerini bulalm.
.d 2 (0,01m) 2
S=
=
= 7,854.10 5 m 2 = r.o = 400(4.10 -7 ) = 5,026.10 4
4
4
2
N ..S 100 2.(5,026.10 4 ).(7,854.10 5 )
L=
=
= 9,87mH
l
4.10 2
158
Topak
U L ( t =0 ile 4ms) = L
ri.
co
t=0 dan t=4ms t=4ms aralndaki akm bobin zerinden 0A- 0,5A, I=0,5A getii
grlyor. buna gre bobin ularndaki gerilim;
I
0,5A
= 9,87.10 3 H(
) = 1,23V
t
4.10 3 s
I
0
= 9,87.10 3
= 0V
t
2.10 3 s
sn
o
U L ( t = 4 ile t =6) = L
tla
t=4ms dan t=6ms t=2ms zaman deiimi aralnda, akm grafikte grld gibi
0,5A akmda zamana gre deiim olmad grlyor. I=0 buna gre bobin
ularndaki gerilim bulunursa;
t=6ms den t=8ms aralndaki zaman deiimi t=2ms=2.10-3s akmdaki deiim ise
I=(-0,3A)-(-0,5A)=-0,8A olmaktadr. Buna gre bobin ularndaki gerilim;
I
0,8A
= 9,87.10 3
= 3,95V
t
2.10 3 s
em
de
r
U L ( t =6 ile t =8) = L
t=8ms den t=9ms aralndaki zaman deiimi t=1ms=1.10-3s akmdaki deiim ise
I=0A-(-0,3A)=0,3A olmaktadr. Buna gre bobin ularndaki gerilim;
U L ( t =8 ile t =9) = L
I
0,3A
= 9,87.10 3
= 2,96V
t
1.10 3 s
w
.e
159
Topak
sn
o
tla
ri.
co
w
.e
em
de
r
160
BLM 10
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
161
Topak
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
(b) Kondansatrn ularndaki gerilimin kaynak gerilimine eit olduu anda zerinden
herhangi bir akmn akmay ve diren ularndaki gerilim sfr deeri gstermesi
ekil10.1
162
Topak
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
w
.e
Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi yukarda
forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn zerinden geen
akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra inecektir. Aadaki forml
bir kondansatrn zerinden geen akmn formln verir.
i( t ) =
U t / RC
e
R
163
Topak
ri.
co
tla
ekil10.2
em
de
r
sn
o
ekil10.3
U t / RC
e
t = 0 iin akm
R
U
U
U
U
i(0) = .e 0 / RC = .e 0 = .1 =
R
R
R
R
i( t ) =
w
.e
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler bularak
akm grafiinin doruluunu grrsnz.
164
Topak
rnek10.2:
ekil10.4deki devrede elemanlarn deerleri verilmitir. Bu deerler dorultusunda
kondansatr zerinden geen akmlar;
(b) t=0,05s
(c)t=0,1s
(d)t=0,2s
sn
o
ekil10.4
tla
bulunuz
(e)t= 0,5s
ri.
co
(a) t=0s
zm10.2:
em
de
r
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin zaman
sabitesini bulalm.
RC = (100.10 3 ).(1.10 6 F) = 0,1
(b) t = 0,05s
w
.e
(c)t = 0,1s
(d ) t = 0,2s
(e) t = 0,5s
sonu bulunur. Burada dikkat edilirse zaman getike kondansatrn zerinden akm
ak azalyor. Sreyi biraz daha artrsak akm grafikte gsterdiimiz gibi sfr
olacaktr.
165
Topak
U R ( t ) = R.i( t )
ri.
co
U t / RC
.e
) R deeri birbirini gtreceinden;
R
U R ( t ) = U.e t / RC Volt bulunur.
tla
U R ( t ) = R.(
U = U R (t) + U C (t)
sn
o
em
de
r
w
.e
rnek10.3:
166
Topak
ri.
co
ekil10.6
zm10.3:
tla
sn
o
em
de
r
rnek10.4:
ekil10.7 (a)
w
.e
zm10.4:
ekil10.7 deki devrede anahtar kapatld anda C1 kondansatrnn zerinden akm
akacandan R1 direncinden akm gemediinden diren ularnda gerilim 0V tur. C2
eleman R2 direncine seri balandndan akmlar eit olacaktr. Ksaca
kondansatrler ful olana kadar ksa devre eklini alacak devrede hi diren
gstermeyecektir. Bu duruma gre kaynaktan ekilen akm(ekil(b)deki devreye
gre;
167
Topak
60V
= 4A
15
ri.
co
IT =
R T = R 2 // R 3 = 30 // 30 = 15
tla
sn
o
IT =
em
de
r
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen akm
dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii unutulmamas
gerekir.
w
.e
(b)
(c)
168
Topak
U C2 = 1,5A.30 = 45V
ri.
co
U C1 = 1,5A.10 = 15V
em
de
r
sn
o
tla
L
R
w
.e
U L ( t ) = U.e t ( L / R )
169
Topak
rnek10.5 :
ekilde saysal deerleri verilen devrede;
tla
sn
o
abcdef-
ri.
co
em
de
r
zm10.5:
a- t=0 annda
w
.e
b- t=5
c-
L 50mH 50.10 3 H
=
=
= 0,5ms = 0,5.10 3 s
R 100
100
3
/ 0 , 5.10 3
d-
t=0,4ms
e-
t=3
170
Topak
U = U R (t) + U L (t)
= U(1 e t ( L / R ) Volttur.
ri.
co
U R ( t ) = U U.e
U R (t) = U U L (t)
t (L / R )
buradan t=0 annda UL(t)=U kaynak gerilimine eit olacandan UR(t)=0 dr. Kirofun
gerilimler kanunundan kaynaktan ekilen akm aadaki ekilde bulunabilir. (zaman
deeri ms olarak verilmi, bu zaman saniyeye evirmek gerekir)
L
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
t ( )
U
U
24V ( 0, 4.103 ) /( 0,5.103 )
i( t ) = r = .(1 e R ) =
.e
= 0,24.e 0,8 = 0,24.0,45 = 0,1078A
R
R
100
i(t) = 107,8mA
171
ri.
co
BLM 1
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
Topak
ri.
co
Elektrik enerjisi, alternatif akm ve doru akm olarak iki ekilde retilir. Bugn
kullanlan elektrik enerjisinin %90ndan fazlas alternatif akm olarak
retilmektedir. Bunun eitli nedenleri vardr. Bunlar sra ile inceleyelim.
sn
o
tla
em
de
r
w
.e
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
w
.e
Topak
Volt
ri.
co
tla
w
.e
em
de
r
sn
o
Topak
tla
ri.
co
em
de
r
sn
o
w
.e
Topak
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
w
.e
Topak
tla
ri.
co
Dzgn bir manyetik alan ierisindeki bir iletkenin ularnda indklenen emki
adm adm incelendi. letken indklenen emk sfrdan balayarak 900 de pozitif
maksimuma ykselip 1800 de sfra dmekte sonra ters ynde 2700 de
negatif maksimuma ykselip tekrar 3600 de sfra dmektedir. letkenin
srekli dnmesi ile bu deiik periyodik olarak tekrarlanmaktadr. Bu deiime
gre elde edilen emke alternatif emk denir. retilen alternatif emkin deiim
erisi grafik olarak ekil1.2b de grlmektedir. Bu grafikte as yatay
eksende ve retilen emk dikey eksende gsterilmitir. Emk, asnn sins
ile orantl olarak deitiinden elde edilen bu eri sins erisidir. Dolaysyla,
retilen emk de sinsoidal bir emk dr.
e= 24 x 0,707 = 19 Volt
em
de
r
=450 ise
sn
o
rnek1.1
Manyetik alan ierisinde, sabit hzla dndrlen bir iletkene indklenen
emkin maksimum deeri 24 volttur. Bu iletkenin = 450 iken indklenen
gerilimin ani deeri nedir?
zm 1.1:
Em= 24 volt ani deer forml e = Em. sin
w
.e
Topak
tla
ri.
co
sn
o
em
de
r
i=
i = I m . sin
w
.e
+ Em
+ Im
e= Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
- Im
- Em
Topak
Pozitif maksimum
tla
Gerilim (+V)
ve Akm (+I)
ri.
co
Gerilim (-V)
ve Akm (-I)
sn
o
Zaman (t)
Negatif maksimum
em
de
r
I
R
w
.e
Topak
I
R
ri.
co
tla
sn
o
Periyot: Bir saykln olumas iin geen sreye periyot denir. N S kutbu
arasndaki bir iletken veya bobin 360 derece dndrldnde indklenen
emk bir sins dalgalk deiime urar. Bobine iki devir yaptrldnda
indklenen emk iki sins dalgas izer. Bir periyot 360 dir. Periyot T harfi ile
ifade edilir. Birimi ise saniyedir. ekil1.7de sinsoidal dalgann periyodu
grlmektedir.
em
de
r
(t)
Peryot (T)
1. Saykil
2. Saykil
w
.e
12 t (s)
ekil1.8
Topak
Tepeden tepeye
T
ri.
co
t (s)
T
T
tla
Sfrdan sfra
sn
o
em
de
r
Frekans: Alternatif akm veya gerilimin bir saniyede oluan periyot saysna
veya saykl saysna frekans denir. Frekans f harfi ila ifade edilir. Birimi
saykl/saniye, periyot/saniye veya Hertzdir. Periyot ile frekans arasndaki ifade
u ekildedir.
1
1
T=
T
f
Frekansn birimi olan hertzin as katlar mevcut deildir. st katlar ise
kiloherzt, megaherzt ve gigaherzt olarak sralanabilir. Bu dnmler ise;
f =
w
.e
11
Topak
(t)
1s
ri.
co
(t)
1s
(a)
(b)
ekil1.10
tla
rnek3.2
ekil1.10 da verilen gerilimin frekansn bulunuz.
U
sn
o
(t)
1s
em
de
r
1s
(t)
(a)
(b)
ekil1.10
zm3.2
w
.e
nce (a) daki dalga eklinin frekansn bulmak iin bir saniyedeki saykl says
bulunur. Burada 1 saniyede iki saykl olumaktadr. Bu durumda periyot T=1/2
=0.5 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 2 Hz
0.5
ekil1.10 (b)deki dalga eklinin frekansn bulmak iin ise bir saniyedeki
saykl says bulunur. Burada 1 saniyede saykl olumaktadr. Bu durumda
periyot T=1/3 =0.3333 s dir.dalgann frekans ise;
1
f =
= 3 Hz
0.3333
rnek3.3
Alternatif gerilimin bir periyodunun olumas iin geen sre 10 ms ise bu
gerilimin frekans nedir?
12
Topak
1
1
1
=
=
= 100 Hz bulunur
T 10ms 10.10 3 s
ri.
co
T=10 ms = 10.10-3 s f =
zm3.3
Alternatif gerilimin periyodu bilindiine gre frekansla periyot arasndaki iliki
formlnden;
sn
o
tla
em
de
r
o r=1
ekil1.11
w
.e
=t yazlabilir. Emk
e=Em.sint olur.
Bir sins dalgas (1 periyot) 360 yani 2 radyandr. Frekans (f) olan bir emk,
bir saniyede f tane periyot izer. Emkin asal hz,
13
Topak
ri.
co
e =Em.Sin=Em.Sint=Em.Sin2ft olur.
tla
sn
o
em
de
r
Dalga Boyu: Elektrik akm saniyede 300000 kmlik bir yol kat eder. Akmn
frekans f olduuna gre, bir saniyede f kadar dalga meydana getirir. Bir
dalgann kaplad mesafeye Dalga Boyu denir. (lamda) harfi ile gsterilir.
Birimi metredir.
300000 3.10 8
=
=
f
f
: Dalga boyu, metre
f=Frekans, periyot/s = Herzt
rnek3.5: Frekans 50 Hz olan alternatif akmn dalga boyu ka metredir?
w
.e
zm3.5:
3.10 8 3.10 8
=
=
= 6.10 6 metre
f
50
3.10 8
3.10 8
formden f ekersek; f =
= 187 kHz
f
1600
14
Topak
ri.
co
tla
Bir alternatif akm alternatrnn kutup says (2P) ve dakikadaki devir says
da N olduuna gre, indklenen emkin frekans,
P.N
60
forml ile hesaplanr. Formldeki harflerin anlamlar;
f: Frekans, Herzt
P: ift kutup says (ayn adl kutup says)
N: Dakikadaki devir says, Devir/dakika
Drt kutuplu bir alternatrde rotorun bir devrinde iletken 360 lik bir geometrik
ay katetmi olur. Emk ise (2.360) elektriki derecelik ay kat eder.
em
de
r
sn
o
f =
rnek3.7
4 kutuplu bir alternatrden, 50 Hz frekans ve 100 Hz frekansl alternatif akm
retilebilmek iin, rotor ka devirle dndrlmelidir?
P.N
60.f
zm3.7:
f =
formden N ekersek; N =
60
P
N=
60.50
= 1500 d/d
2
f=100 N =
60.100
= 3000 d/d
2
rnek3.8:
6 kutuplu bir alternatr 1000 d/d ile dndrlmektedir. retilen emkin maksimum
deeri 200 volttur. (a) Frekans; (b) Asal hz (c) t=0,01 saniyedeki emkin deerini
hesaplaynz?
zm3.8:(a)
f =
P.N 3.1000
=
= 50 Hz
60
60
w
.e
f = 50 Hz
15
Topak
(c)
180 0
180 0
).rad = (
).3,14 = 180 0
(rad)
ri.
co
derece = (
2
4
3000 1500
6
1000
8
750
10
650
12
500
sn
o
Kutup Says(2P)
Devir Says (d/d)
tla
(b)
em
de
r
w
.e
16
Topak
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
180
270
360
90
Zaman (t)
tla
Gerilim (-V)
ve Akim (-I)
ri.
co
Negatif maksimum
-Em,-Um,-Im
sn
o
em
de
r
Ortalama Deer: Alternatif gerilimin veya akmn yarm periyot iinde ald
btn ani deerlerin ortalamasna ortalama deer denir. Byk harflerle
ifade edilir. Ortalamay ifade eden or ksaltmas konulur. Uor(avg), Ior, Por
gibi
Alternatif akmn bir periyodunda pozitif alternans ve negatif alternanslar
vardr. Pozitif alternans ve negatif alternanslar birbirlerine eit olduu iin bir
periyodun ortalama deeri sfrdr. Fakat yarm periyodun ortalama deeri sfr
deildir. Alternatif akmn erisi sins erisi olduu iin bu erinin ortalama
deerini elde etmek iin, erinin yarm periyodu zerinde eit aralkl ani
deerler alnr ve bunlarn ortalamas bulunur. Dier bir ifade ile yarm
periyodun alan taranarak taranma deerine blm ile de bulunur.
w
.e
Gerilim (+V)
ve Akim (+I)
U=Um.sinwt
Um
45
180
90 135
-Um
ekil1.13
17
270
360
Zaman (t)
Topak
ri.
co
Bu alan entegral ile bulunur ve alan yarm periyoda blnerekten ayn sonu
bulunabilir.
T/2
2.U m
1
2
U ort =
U m . sin t d(t ) = U m . sin t d(t ) =
sin t d(t)
T/2
T 0
2 0
Um
( cos(t ) ) ) = U m ( cos() ( cos(0)) = U m ((1) (1)) = U m .(2)
0
2.U m
=
= 0,636.U m bulunur
tla
U=Um.sinwt
em
de
r
Akim (A)
sn
o
Im
Ior=0,636 Im
180
90
270
360
Zaman (t)
ekil1.14
w
.e
18
Topak
Sinyal
Jenaratr
Ueff=Urms
R
U d c = U e ff= U rm s
ri.
co
U dc
tla
Alternatif akmda ii yapan gerilim efektif deeridir. Bu deeri bir periyotta ani
deerlerin karesinin ani deer saysna blmnn kare kkne eit olarak
tanmlanr.
Gerilimin etkin deeri;
sn
o
u 1 + u 2 + ......... + u n
U=
= 0,707 U m
n
Akmn etkin deeri;
em
de
r
i + i 2 + ............... + i n
I= 2
= 0,707I m
n
formlleri ile bulunur. Buradan da grld gibi efektif deer tepe deerinin
0,707 katna eittir. Bu bulunan deeri entegralle de bulunabilir.
U eff =
2
U
1
( U m sin t ) 2 d (t ) = m = 0,707 U m
T 0
2
w
.e
rnek3.9:
19
Topak
U
5
4
2
1
0
-U
sn
o
ekil1.16
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
20
Topak
(a)
(b)
ri.
co
tla
+ Im
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
Im
em
de
r
sn
o
tandnda ekil1.7 (b)deki sins erisi elde edilir. Sins erisinin maksimum
deeri, B vektrnn genliine (boyuna) eittir. u halde bir sins erisi,
asal hz ile dnen ve genlii sins erisinin maksimum deerine eit olan bir
vektrle gsterilebilir.
- Im
(a)
(b)
w
.e
90
e= Em.Sinwt
180
270
360
- Em
21
Em
Topak
90
= t +
180
270
360
sn
o
tla
B,
B
ri.
co
ekil1.10
em
de
r
90
b
180
270
360
wt
w
.e
ekil1.11
22
Topak
A
A
a
180
90
270
360
wt
tla
ri.
co
sn
o
em
de
r
0A
90
A1
b
A
180
270
360
wt
Faz farki
w
.e
a= A.sin(t-)
8 FAZ ve FAZFARKI
Alternatif akm ve emkleri gsteren vektr veya erilerin balang eksenine
(x ekseni veya referans ekseni) gre bulunduklar duruma faz denir. eit
faz vardr. Bunlar sfr faz, ileri faz ve geri fazlardr.
23
Topak
ri.
co
Sfr faz: Eer sinsoidal bir eri t=0 annda sfr zerinden balayarak pozitif
ynde artyorsa, bu eriye sfr faz erisi denir. Eer asal hz ile saat
ibresinin ters ynde dnen bir vektrn t=0 annda referans ekseni ile yapt
a sfr ise bu vektre sfr faz vektr denir. ekil1.7 de sfr fazl bir alternatif
gerilim erisi grlmektedir.
leri faz: ekil1.10 daki B vektr ileri faz vektr ve erisi de ileri faz erisidir.
tla
Geri faz: ekil1.11 deki B vektr geri faz vektr ve eride geri fazl eridir.
nk, t=0 annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. nk, t=0
annda B vektr X ekseninden kadar geridedir. Belirli bir zaman geciktikten
sonra, B vektr referans ekseni zerine gelir ve bu anda da eri sfr
deerindedir.
em
de
r
sn
o
10
8
5
45
90
180
270
360
wt
ekil1.15
w
.e
- 20
24
Topak
zm3.10:
ri.
co
u B = U m .Sin( + B )
u A = U m .Sin = 10 sin 90 o = 10 V
veya
tla
u A = U m .Sin veya
w
.e
em
de
r
sn
o
25
BLM 2
ALTERNATF AKIM DEVRELER
ri.
co
DEVRE ELEMANLARI
tla
TEMEL DEVRELER
em
de
r
sn
o
1 OMK DEVRE
w
.e
Topak
ri.
co
tla
8888
R
U
sn
o
UR
em
de
r
w
.e
27
U
Im = m
R
U=
Um
2
U m = 2 .U
Topak
I=
Um
U
= R = m =
2
2
2.R
Im
2 .U
2.R
U
R
U,I
ri.
co
olur. Bu deeri ampermetre ile llerek bulunabilir. A.A devresinde saf bir
omik diren, D.A devresinde de ayn etkiyi gsterir. Bu nedenle doru akmda
kullanlan kanunlar aynen alternatif akm devrelerinde de uygulanr.
U=Um.Sinwt
Um
90
180
tla
i=Im.Sinwt
Im
360
sn
o
(wt)
ekil2.2
em
de
r
w
.e
rnek2.1
U
110 V
R1
1 kohm
R2
560 ohm
ekil2.3
28
Topak
zm2.1
Direnler bir birleri ile seri balandklarndan bu direnlerin edeeri(toplam
diren);
ri.
co
RT = R1 + R2 = 1k + 560 = 1.56k
U
110V
=
= 70.5mA
RT 1.56k
tla
I=
sn
o
em
de
r
w
.e
29
R2
R1
R3
tla
ri.
co
Topak
sn
o
em
de
r
rnek2.2
12 V
8V
U
24 V
R2
R1
10 A
R3
3A
w
.e
R3
(a)
(b)
ekil2.5
zm2.2
U = U 1 + U 2 + U 3 den
U 3 = U U 1 U 2 = 24 V - 12 V - 8 V = 4 V
30
Topak
ri.
co
tla
sn
o
p= u.i Watt
em
de
r
p = Um. Im .Sin 2 wt
U
I
p
Um
Im
90
180
270
360
(wt)
U=Um.Sinwt
G erisi
w
.e
i=Im.Sinwt
31
Topak
tla
ri.
co
2 KAPASTF DEVRE
sn
o
em
de
r
Kondansatr iki ulu enerji depolayan elektronik bir elemandr. letken levhalar
arasna konulan dielektrik (elektrii iletmeyen) maddesi elektrik ykn depo
etme zelliine sahiptir. nk, elektron ve protonlar yaltkan maddede
hareket ederek bir yere gidemezler. Yaltkan maddelerin yk depo edebilme
zelliklerinden yararlanlarak en temel elektronik devre elemanlarndan biri
olan kondansatr imal edilmitir.
Kapasite
w
.e
32
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
(b)
w
.e
33
Topak
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
34
Topak
rnek2.3
Aadaki klarda verilen kondansatr deerlerini F deerine dntrnz.
(b) 0,005F
(c) 1000pF
zm2.3
(a) 0,00001F x 106 = 10F
(d) 200pF
ri.
co
(a) 0,00001F
tla
(c) 0,01F
(d) 0,005F
em
de
r
sn
o
w
.e
35
Topak
ri.
co
tla
Deiken kondansatrler:
em
de
r
sn
o
w
.e
36
Topak
ri.
co
tla
rnek2.5
sn
o
em
de
r
zm2.5:
(b)
Q 50 C 50 . 10 6 C
=
=
= 5 . 10 6 F = 5 F
U
10 V
10 V
Q = C.U = (2 C).(100V) = 200 C
(c)
U =
w
.e
(a )
C=
Q
2C
2 . 10 6 C
=
=
= 20 kV
C 100 pF 100 . 10 12 F
37
Topak
ri.
co
tla
ekil2.9(a) deki devrede iki kondansatr seri bal ve bu ulara bir U gerilim
kayna balanm. Kondansatrlerin balangta kaynaktan bir akm ekmesi
ve belli bir sre sonra bu akmn ak kesilmesi ekil2.9(b) grlmektedir.
Kondansatrn ykleri kaynan verdii ykle eleman zerlerindeki ykler eit
oluncaya kadar akm akmakta ykler eit olunca akm ak durmaktadr. Bu
durumu u ekilde yazabiliriz.
sn
o
Q T = Q1 = Q 2
w
.e
em
de
r
U = U1 + U 2
38
Topak
tla
ri.
co
sn
o
em
de
r
Q
Q Q
=
+
C T C1 C 2
1
1
1
=
+
C T C1 C 2
1
CT =
1
1
)+( )
C2
C1
elde edilir. Bu forml genellersek n tane kondansatrn seri baland
durumun formln yazalm.
w
.e
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............ +
Cn
C T C1 C 2 C 3
1
CT =
1
1
1
1
+
+
+ ............ +
C1 C 2 C 3
Cn
39
Topak
rnek2.5
sn
o
ekil2.10
tla
ri.
co
ekil2.10 da grld gibi tane deiik kondansatrler bir birleri ile seri
balanm. Bu kondansatrlerin edeerini bulunuz.
zm2.5
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT C1 C 2 C 3 10F 5F 8F
CT =
1
1
F = 2,35F
=
1
1
1
0,425
)
)+(
)+(
(
8F
5 F
10 F
w
.e
CT
)U
Cx
40
gerilimi
bulacaksanz
Topak
rnek2.6
zm2.6
sn
o
ekil2.11
tla
ri.
co
em
de
r
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+
+
=
+
+
CT = F = 0,0588F
CT C1 C 2 C 3 0,1F 0,5F 0,2F
17
Voltaj formlnde deerleri yerine koyarak eleman ularndaki gerilim
deerleri;
U1 = (
CT
0,0588F
)U = (
).25V = 14,7V
C1
0,1F
U2 = (
CT
0,0588F
).25V = 2,94V
)U = (
C2
0,5F
CT
0,0588F
).25V = 7,35V
)U = (
C3
0,2F
Bulunur.
w
.e
U3 = (
41
Topak
C T = C1 + C 2
elde edilir.
sn
o
tla
ri.
co
C T .U = C1 .U + C 2 .U
Q T = Q1 + Q 2
em
de
r
w
.e
C T = C1 + C 2 + C 3 + ........... + C n
42
Topak
ekil2.14 rnek
zm2.7:
sn
o
tla
ri.
co
Q3 = C 3 .U = 50 pF .10V = 500 pC
em
de
r
w
.e
devredeki
kondansatrlerin
ekil2.15(a)da grlen
deerlerini bulunuz.
43
ularndaki
gerilim
Topak
(b)
sn
o
tla
(a)
ri.
co
em
de
r
ekil2.15 (c)
zm2.8:
C 2 + C 3 = 10 F + 8F = 18F
CT =
(12F ).(18F )
= 7,2F
12F + 18F
w
.e
44
Topak
Q1 36C
=
= 3V
C1 12F
ri.
co
U1 =
tla
36C
= 2V
18F
bulunur. C2, C3 paralel bal olduklarndan bu gerilim her iki kondansatrn
ularnda grlecektir. Bu kondansatrlerin ykleri ise farkl olacaktr. C2, C3
kondansatrlerin depolad yk miktarlar ise;
Q2 = C 2 .U 2 = (10F ).(2V ) = 20C
sn
o
ve
Dearjn
Ampermetre
ve
Voltmetre
ile
em
de
r
Kondansatrn
Gsterilmesi
w
.e
45
Topak
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
dearjnda
w
.e
ekil2.16(c)Kondansatrn
gsterdii deer
ampermetrenin
ve
voltmetrenin
46
Topak
ri.
co
= RC = (1.10 6 ).(5.10 6 ) = 5s
i( t ) =
U t / RC
e
R
sn
o
tla
Kondansatrn diren ile bir gerilim kaynana balanarak arj olayn grdk.
Her kondansatr ayn zamanda arj olamaz bunun zerinden geen akm ve
kondansatrn kapasitesine bal olarak deiecektir. Zaman sabitesi
yukarda forml elde edilmiti. Bu duruma gre t=0 annda kondansatrn
zerinden geen akm max. Daha sonra kondansatr arj olduka bu sfra
inecektir. Aadaki forml bir kondansatrn zerinden geen akmn
formln verir.
w
.e
em
de
r
ekil2.17
47
Topak
ri.
co
ekil2.18
tla
t=0 iin kondansatr zerinden geen akm bulursak dier deerleri de sizler
bularak akm grafiinin doruluunu grebilirsiniz.
U t / RC
e
t = 0 iin akm
R
U
U
U
U
i(0) = .e 0 / RC = .e 0 = .1 =
R
R
R
R
sn
o
i( t ) =
em
de
r
w
.e
deerler
ekil2.19
zm2.10
Akm formlnde deerleri yerine yazlmas ile bulunabilir. nce bu devrenin
zaman sabitesi bulunur.
48
Topak
(c)t = 0,1s
(d )t = 0,2 s
(e)t = 0,5s
tla
(b)t = 0,05s
sn
o
(a)t = 0 s
ri.
co
em
de
r
2.7
DRENCN
ZERNDEK
ULARINDAK GERLM
VE
KONDANSATR
w
.e
U R (t ) = R.i (t )
U t / RC
.e
)
R
U R (t ) = U .e t / RC Volt bulunur.
U R (t ) = R.(
49
Topak
U C (t ) ekilirse;
ri.
co
U = U R (t ) + U C (t )
U C (t ) = U U R (t ) = U (U .e t / RC ) = U (1 e t / RC ) Volt
sn
o
tla
em
de
r
ekil2.20
zm2.11
w
.e
50
Topak
ri.
co
rnek2.12
em
de
r
sn
o
tla
ekil2.21(a)
zm2.12
w
.e
60V
= 4A
15
51
Topak
ri.
co
RT = R1 + R3 = 10 + 30 = 40
60V
= 1,5 A
40
Dikkat edilirse kondansatrler ful dolduu andan sonra kaynaktan ekilen
akm dme gsteriyor. Kondansatrler DC de ak devre zellii gsterdii
unutulmamas gerekir.
sn
o
tla
IT =
w
.e
em
de
r
(b)
(c)
52
Topak
I1
80 ohm
120V
zm2.13
50 mikro F
sn
o
ekil2.22
IC
tla
40 ohm
ri.
co
em
de
r
120
= 3 A olur.
40
(b) Anahtar kondansatr arj oluncaya kadar uzun bir zaman kapal kaldna
gre, kondansatrden geen arj akm sfr olur. Ic = 0 Bu durum
kondansatr devreden karlsa devrede hibir deiiklik olmaz. Bu durumda
devre, 80 ohmluk diren ile 40 ohmluk direnten ibaret seri bir devre
durumundadr.
Kondansatrden geen akm I c =
120
= 1A
80 + 40
w
.e
I1 =
U c = 1 80 = 80 V
53
Topak
ri.
co
tla
e=U m .S inw t
Um
A
A
180
360
(w t)
sn
o
e=Em.Sinwt
90
(a)
(b)
em
de
r
ekil2.23
w
.e
Tam sfr annda anahtar kapattmz kabul edelim. Emk sfrdan balayarak
pozitif maksimum deerine doru ykselecektir. Kondansatr bo olduu iin
Uc= 0 dr. Emkin pozitif yarm periyodunda, A ucu (+) pozitif ve B ucu da (-)
negatif olsun. ekil2.24 (a) da grld gibi bir elektron akm (-B) ucundan
(+A) ucuna doru akacaktr. Kondansatrn levhalarnda gsterildii gibi
ykler (arjlar) toplanr. Kondansatrn levhalar arasnda arjla doru orantl
olarak deien potansiyel fark meydana gelir. Devreden geen arj akm sfr
annda maksimum deerinde olur. nk bu anda, kondansatrn ularndaki
gerilim sfrdr.
e
Em
A+
e=Em.Sinwt
e = E m .S in w t
++
Uc
90
180
360
(w t)
I arj
(a)
(b)
54
Topak
ri.
co
tla
sn
o
e=Em.Sinwt
Em
em
de
r
A+
I dearj
e=Em.Sinwt
+ +
90
180
360
(wt)
Uc
I dearj
(a)
- Im
(b)
w
.e
55
Topak
A
90
B+
360
(wt)
C + +
e=Em.Sinwt
270
180
I arj
- Im
(a)
ri.
co
I arj
Em
S
A
e=Em.Sinwt
(b)
ekil2.26
sn
o
tla
de arj akm maksimumdur. 3/2 annda kondansatr dolduu iin Uc = Em olur. Kondansatrn arj akm da sfra der, 3/2 anndan sonra,
ebeke emki (-Em) deerinden azalmaya balar. Bu durumda kondansatrn
ularndaki potansiyel fark ebeke emkinden byk olaca iin, kondansatr
ebeke zerinden dearj olmaya balar. ekil2.27 (a) da kondansatrn
negatif levhasndan pozitife doru dearj elektron ak grlyor. ebeke
gerilimi 2 annda sfr olduu an, kondansatrn dearj akm maksimum
deerine ular.
e
em
de
r
Em
I dearj
e=Em.Sinwt
B+
e=Em.Sinwt
90
180
(a)
360
(wt)
C + + Uc
I dearj
270
- Im
(b)
ekil2.27
w
.e
56
Topak
Em
e=Em.Sinwt
i=Im.Sinwt
90
180
270
360
(wt)
90
tla
- Im
ri.
co
em
de
r
e
Uc
i
Em
sn
o
90
180
e=Em.Sinwt
Em
270
360
(wt)
- Im
90
180
270
360
(wt)
T/4
Uc=Em.Sin(wt-180)
w
.e
ekil2.30 Kondansatre
Sinzoidal emk
57
Topak
ri.
co
sn
o
I or =
tla
1
dir. Yukardaki ifadede T
f
4.C.E m
= 4. f .C.E m
1
f
kondansatr zerinden geen ortalama akm bulunur. Akmn maksimum
deeri,
em
de
r
I or =
Im =
.I or olduuna gre
.I or = 4. f .C.E m .
den I m = 2. . f .C.E m
bulunur.
Kondansatrn zerinden geen alternatif
I
I ef = m dir.
2
Kondansatrden geen akmn etkin deeri;
w
.e
Im
= 2f .C.
Em
akmn
etkin(rms)
deeri,
dzenlenirse,
I ef = 2f .C.E ef bulunur. Alternatif akmn ve
2
2
gerilimin efektif deerlerinin yanna indis kullanlmaz. Eer Ief=I, Eef=E olarak
yerlerine formlde konulursa frekans cinsinden kondansatr zerinden geen
akm forml ortaya kar.
58
Topak
I = 2f .C.E
ri.
co
tla
100 flk bir kondansatre etkin deeri 100 Volt olan ve frekans 50 Hzlik bir
alternatif gerilime balandnda bu kondansatr zerinden geen akm
bulunuz.
Alternatif akmn
faydalanlarak;
sn
o
zm2.14
kondansatr
zerinden
geen
akm
formlnden
em
de
r
I
= 2f .C
E
ve
E
1
=
I 2f .C
w
.e
59
Topak
E
xc
Xc =
E
I
E = I .X c
ri.
co
I=
Doru akm devresinde gerilim, akm ve diren arasndaki ilikileri veren ohm
kanununun benzer ekilde, kapasitif devrede E, I ve Xc arasndaki ilikiler iin
kullanlabilir. Kapasitif devrede ohm kanunu;
1
2f .C
incelendiinde u
tla
hususlar grlr
.
(a) Kapasitif reaktans, frekansla ters orantl olarak deiir.
(b) Kapasitif reaktans, kondansatrn kapasitesi ile ters orantldr.
sn
o
rnek2.15
em
de
r
a) X c =
10 6
10 6
=
= 63,66
2f .C 2 .50.50
b) X c =
10 6
10 6
=
= 3,18
2f .C 2 .1000.50
d) X c =
10 6
10 6
=
= (D.A da reaktans sonsuzdur.)
2f .C 2 .0.50
w
.e
10 6
10 6
c) X c =
=
= 0
2f .C 2 ..50
60
Topak
rnek2.16
U= 5 V
ekil2.31
Cevap 2.17
Xc =
sn
o
Kapasitif reaktans;
tla
0,005 mikro F
f=10 kHz
ri.
co
1
10 6
=
= 3,18 k
2f .C 2 .(10000 Hz ).50
em
de
r
U = I .X c
dan
I=
U
5V
=
= 1,57 mA
X c 3,18 k
Kapasitif Devrede G
w
.e
P = e .i
90
e = E m .S in w t
i= 0
p = e . i= 0
e=0
p = e . i= 0
i= Im .c o s w t
61
Topak
ve
i= Im.Cos wt
ri.
co
e Em.Sinwt
p=
Em I m
.
.Sin 2t
2 2
sn
o
tla
1
1
Sint.Cost = .Sin 2t den p = .E m. .I m .Sint
2
2
Gerilim ve akmn deerlerini efektif deer cinsinden yazldnda kondansatr
zerinde harcanan g bulunur.
Em
=E
Im
=I
em
de
r
p = E.I.Sin2t
G erisinin altnda kalan alan depo edilen enerjiyi veya dearjda geri verilen
enerjiyi gsterir. ekil2.31 de grld gibi, arjda depo edilen enerji,
dearjda geri verilen enerjiye eittir. Bu durumda ortalama g sfr olur.
w
.e
62
Topak
G erisi de akmn iki kat frekansa sahip bir sins erisidir. Bir sins
erisinin bir periyottaki ortalama deeri sfrdr. u halde kapasitif bir devrede
ortalama g sfrdr.
Q=E.I VAr
rnek2.18
sn
o
tla
U c2
Q=
Xc
ri.
co
Kapasitif devrede, 90 faz farkl akm ile gerilimin arpmna reaktif g denir.
Reaktif g Q harfi ile ifade edilir. Birimi ise VAr tir.
em
de
r
U= 2 V
0,001 mikro F
f=2 kHz
ekil2.33
zm2.18
Xc =
Q=
kapasitif
1
1
=
= 7.96k
3
2f .C 2 (2.10 Hz ).(0.01.10 6 F )
U c2
(2V ) 2
=
= 503.10 6 VAr = 503VAr
X c 7.96k
w
.e
63
reaktans
bulunarak
Topak
3.ENDKTF DEVRE
ALTERNATF AKIMDA BOBN
ri.
co
tla
m . s in w t
sn
o
i= I m .s in w t
em
de
r
(a)
T/4
180 270
90
360
T /4
90
180
180
eZ
eZ
i=Im.sinwt
i= Im .sinw t
w
.e
90
(b)
270
360
wt
(b)
270
360
(d)
64
Topak
ri.
co
di
dt
veya
e z = -N
d
dt
tla
ez = L
di
d
(+)ve
(+) olduu iin formllerden zt
dt
dt
emkinin e z negatif (-) olaca anlalr.
sn
o
em
de
r
w
.e
65
Topak
T /4
90
180
270
360
eZ
ri.
co
T/4
90
180
270
360
eZ
i= I m . s i n w t
i=Im .sinwt
(f)
tla
(e)
ekil2.34
sn
o
em
de
r
w
.e
eZ
90
180
270
360
i= Im .s in w t
66
Topak
U
I
eX
eZ
90
180
270
360
ri.
co
90
tla
90
EX
sn
o
em
de
r
w
.e
i= I m .s in w t
90
180
270
360
wt
ekil2.37
N .
I
formlleri
ile
= L.
t
t
bulunur. ekil 2.37de, 0 ile 90 arasnda akmn deiimi I = ( I m 0) = I m dr.
zindkleme emkin ortalama deeri,
E or =
67
Topak
I
I
I
= L m = 4L m
t
T
T 4
= 4 fLI m
1 f
bulunur. Gerilimin ve akmn efektif deer cinsinden formlde yerlerine
konulduunda forml aadaki ekilde dzenlenmi olur.
tla
E or = 4 L.
ri.
co
E or = L
0 ile 90 arasnda geen zaman t = T/4 yami periyodun drtte bir zamandr. I
ve t deerleri yukardaki formlde yerine konulursa;
rnek2.19
sn
o
E ef = 2 . f .L.I ef = .LI
em
de
r
zm2.19:
w
.e
U = 2. . f .L.I
U = .L.I
68
Topak
U
= 2f = .L
I
X L = .L
veya
X L = 2. . f .L
ri.
co
Bobine uygulanan gerilimin bobinden geen akma oran bize bobinin elektrik
akmna kar gsterdii zorluu (direnci) verir. zindkleme bobinin iinden
geen akma kar gsterdii zorlua endktif reaktans denir. Endktif
reaktans X L harfi ile gsterilir. Birimi ohmdur.
rnek2.20
sn
o
tla
em
de
r
X c = 2. . f .L = 2. .25.4 = 628
X c = 2. . f .L = 2. .50.4 = 1256
w
.e
X c = 2. . f .L = 2. .100.4 = 2512
69
L1
L2
L3
L4
Topak
ri.
co
tla
L T = L1 + L 2 + L 3 + ................ + L n
sn
o
rnek2.21
L1
L3
L4
30 mikro H
5 mikro H
4 mikro H
em
de
r
10 mikro H
L2
bobinlerin
toplam
ekil2.39
zm2.21:
w
.e
70
Topak
LT
L1
L2
L3
Ln
ri.
co
1
(
1
1
1
1
) + ( ) + ( ) + ............... + ( )
L1
L2
L3
Ln
sn
o
LT =
tla
n tane bobin paralel balandnda bunlarn tek bir bobin haline aldrlmasna
toplam endktans denir. Toplam endktans forml aadaki gibi olur.
1
1
1
1
1
=
+
+
+ ............... +
L T L1 L 2 L 3
Ln
Genel forml ortaya kar. Eer sadece iki bobin paralel balandnda
pratiklik asndan toplam endktans aadaki ekilde bulunabilir.
L1 .L 2
L1 + L 2
em
de
r
LT =
rnek2.22
LT
L1
10 mH
L2
5 mH
ekil2.41
w
.e
71
L3
2 mH
Topak
1
1
1
=
=
= 1,25mH
1
1
1
1
1
1
0 ,8mH
( )+(
)+( ) (
)+(
)+(
)
L1
L2
L3
10mH
5mH
2mH
ri.
co
LT =
zm2.22:
tla
U
U
XL =
U = I.X L
XL
I
Burada DC de deien sadece diren yerine endktif reaktans (Xc)
gelmektedir.
rnek2.23
sn
o
I=
em
de
r
f=10 kHz
5V
w
.e
ekil2.42
zm2.23
72
I ef =
U
5V
=
= 796A
X L 6283
Ohm kanunundan,
Topak
rnek2.24
L2 =200 mH
U1
U2
sn
o
f=50 kHz
tla
L1=100 mH
ri.
co
20 V
ekil2.43
em
de
r
zm2.24:
Toplam endktans;
LT = L1 + L2 = ( 100.10 3 H ) + ( 200.10 3 H ) = 300.10 3 H = 300mH
Toplam endktif reaktans;
X LT = X L1 + X L 2 = 2f .LT = 2.( 50.103 Hz ).( 300.10 3 H ) = 94247 = 94.24k
w
.e
73
Topak
Endktif Devrede G
p
i
u
Pm
Em
Im
tla
ri.
co
sn
o
wt
P=i.u
em
de
r
p = E .I .Sin 2t
w
.e
Q = U .I
Q=
U2
XL
Q = I 2 .X L
74
Topak
rnek2.25
Efektif deeri 10V, frekans 1 kHz olan alternatif akm ularna 10 mH bobin
balanyor. Bu elemann harcad gc bulunuz.
ri.
co
zm2.25:
I=
U
10V
=
= 159mA
X L 62,8
sn
o
tla
rnek2.26
em
de
r
U= 10 V
f=2.5 kHz
L2=
20 mH
L3
=40 mH
ekil2.45
zm2.26
w
.e
75
X LT = X L1 +
X L 2 .X L 3
314.628
= 785 +
= 994
X L 2 + X L3
314 + 628
U
10V
=
= 0,01A
X LT 994
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
I=
Topak
76
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
BLM 3
77
Topak
sn
o
em
de
r
tla
ri.
co
w
.e
Seri bal alternatif akm devrelerinin nemli kural vardr. 1) Seri bal
btn elemanlardan ayn akm geer. Bunun iin devrenin vektr diyagramnn
iziminde, akm referans vektr olarak alnr. 2) Devreye uygulanan U
gerilimi, elemanlarn ularnda den gerilimlerin vektrsel toplamna eittir. 3)
Devrenin akma kar gsterdii toplam zorluk (diren), devre elemanlarnn
ayr ayr gsterdii zorluklarn vektrsel toplamna eittir.
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
w
.e
79
Topak
UL
UL
90
UR
ri.
co
UR
tla
UL
sn
o
.
Gerilim geni
UR
em
de
r
w
.e
U=UR+UL
UL
,
U
cos =
UR
U
tan =
UL
UR
80
= tan -1 (
UL
)
UR
Topak
U L = I .X L
U = (I.R) 2 + ( I .X L ) 2 = I R 2 + X L2
ri.
co
U R = I .R
U
= R 2 + X L2
I
em
de
r
sn
o
tla
Ohm kanunu hatrlanrsa gerilimin akma oran bize, ohm olarak devrenin
geen akma kar gsterdii zorluu verir. Omik diren ve endktif reaktansn
akmn akna gsterdii zorlua empedans denir. Empedans Z harfi ile ifade
edilir ve birimi ohmdur.
U
= R 2 + X L2 = Z
I
X
X
tan = L den akmla gerilim arasndali faz as = tan -1 ( L ) dir.
R
R
ekil3.4 de empedans geninin karlmas grlmektedir.
UL
w
.e
Gerilim geni
UL/I
XL
U/I
UR
UR/I
.
R
Empedans
geni
Z 2 = R 2 + X L2 ,
Z = R 2 + X L2
veya
I=
U
Z
R 2 + X L2
rnek3.1
ri.
co
I=
Topak
L
100 mH
sn
o
tla
10 k ohm
U, 10 kHz
ekil3.5
zm3.1:
em
de
r
w
.e
U gerilimi ve kadar geride I akmnn gerilimle ayn fazl ve gerilimle dik fazl
bileenleri vardr. Gerilimle ayn fazl olan bileeni diren eleman zerinde
harcanan gc dik fazl bileeni ise bobin zerinde harcanan gc ifade eder.
ekil3.6 da grlmektedir.
Ia
I
Iq
ekil3.6
82
Topak
Akmn aktif bileeni Ia ve reaktif bileeni ise Iq dir. R-L seri devresinde akmn
aktif bileeni I a = I .cos ve reaktif bileeni ise I q = I . sin dir. G akmla
ri.
co
tla
Aktif g P = U .I .cos
Reaktif g Q = U .I . sin formlleri ile bulunur.
Burada cosye g katsays denir. Aktif g devrenin i yapan gcdr.
Istclarn ve motorlarn aktif gleri belirtilir. Reaktif g, devrede kaynaktan
ekilip sonra kaynaa geri verilen gtr. Bunun iin reaktif g i yapmaz.
Bobin ve kondansatr reaktif g eken elemanlardr. Bunlarn dnda birde
grnr g vardr. Bu gte alternatif akm kaynaklarnn glerinin
belirtilmesinde kullanlr.
sn
o
rnek3.2
Bir alternatif akm motoru 220 Vluk ebekede alken 3 Alik akm ekmekte
ve g katsays cos=0,8 dir. Buna gre bu motorun aktif ve reaktif gcn
bulunuz.
em
de
r
zm3.2:
w
.e
83
Topak
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
UR
U
UC
84
U = U R2 + U C2
= tan -1 (
UR
UC
)
UR
XC
UC
ri.
co
U 2 = U R2 + U C2 den
Topak
tla
Z=
U
I
Z = R 2 + X C2
sn
o
XC
R
= tan -1
XC
R
em
de
r
w
.e
85
Topak
rnek3.3:
ekil3.10 da verilen alternatif akm devresinde devrenin empedansn ve faz
asn bulunuz.
47 ohm
100 ohm
ekil3.10
Empedans;
sn
o
zm3.3:
tla
ri.
co
XC
Z = R 2 + X C2 = ( 47 ) 2 + ( 100 ) 2 = 110
XC
100
) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2 ) = 67 ,8 o
R
47
em
de
r
Faz as = tan 1 (
rnek3.4
w
.e
2,2 k ohm
0,02 mikro F
U= 10 V
f=1,5 kHz
ekil3.11
zm3.4
XC =
1
1
=
= 5,3k
2fC 2( 1,5kHz )( 0,02F )
86
Topak
U
10V
=
= 1,74mA
Z 5,74k
ri.
co
G katsays cos
X
X
5,3k
tan = C = tan 1 ( C ) = tan 1 (
) = tan 1 ( 2,4 ) = 67 ,45 o
R
R
2,2k
KONDANSATR)
SER
sn
o
tla
em
de
r
Seri bal R-L-C den meydana gelen ekil3.12 deki devreye alternatif bir
gerilim uygulandnda devreden sinzoidal bir akm elemanlar zerinden
akmaya balar. Bu akm eleman ularndaki gerilim ve kaynak gerilimi ile
ekil3.12de vektr diyagramnda gsterildii gibi bir faz fark meydana getirir.
Devredeki bobinin endktif reaktansna veya kondansatrn kapasitif
reaktansna gre devre R-L veya R-C seri devre zellii gsterir.
R
w
.e
UL
UL - UC
U
I
UR
UC
87
Topak
U = U R2 + ( U L U C ) 2
sin =
vektr diyagramndan;
(U L U C )
U
cos = R
U
U
tan =
sn
o
U 2 = U R2 + ( U L U C ) 2
tla
ri.
co
Dirente den UR gerilimi akmla ayn fazdadr. Akmla gerilim arasndaki faz
fark sfrdr. zindkleme bobininde den gerilimle akm arasndaki faz fark
as 90 dir. Gerilim akmdan 90 ileri fazdadr. Kondansatrde den gerilim
ise akmdan 90 geridedir. Bu duruma gre izilen vektr diyagramnda
grld gibi UL ve UC gerilimleri ayn doru zerinde fakat vektr ynleri
farkl durumdadr. Bu vektr diyagramnda UL>UC olarak kabul edilerek
izilmitir. Vektr diyagramndan U gerilim forml ortaya aadaki gibi
kacaktr.
= tan 1 (
(U L U C )
UR
(U L U C )
)
UR
em
de
r
Z = R 2 + ( X L X C )2
tan =
U
Z
XL XC
R
veya I =
w
.e
Elde edilen gerilim formlnde eitliin her iki taraf I ya blnrse U/I durumu
akmn akna zorluk gsterme durumunu ifade ettiini biliyoruz. Bu oranda
empedansdr.
U I
= . R 2 + ( X L X C )2
I
I
88
cos =
R
Z
U
R 2 + ( X L X C )2
Topak
ri.
co
tla
U L UC
UR
veya
tan =
XL XC
R
em
de
r
tan =
sn
o
cos =
UR
U
veya
cos =
R
Z
rnek3.5
XL
XC
75 ohm
25 ohm
60 ohm
U 10 V
ekil3.13
w
.e
89
Topak
zm3.5
I=
U
10V
=
= 121mA
Z 82 ,8
tla
U R = I .R = ( 121mA )( 75 ) = 9,08V
U L = I .X L = ( 121mA ).( 25 ) = 3,03V
sn
o
ri.
co
Z = R 2 + ( X L X C ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 25 60 ) 2 = ( 75 ) 2 + ( 35 ) 2 = 82,8
XL XC
35
) = tan 1 ( ) = 25 o
R
75
em
de
r
w
.e
tan =
XC XL
R
= tan -1
XC XL
R
90
Topak
Q = U.I.sin VAr
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
P = U .I . cos Watt
ri.
co
91
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
BLM 4
92
Topak
PARALEL DEVRELER
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
c) Paralel bal kollardaki direnleri terslerinin vektrel toplamna eittir. Devre elemanlar kendi aralarnda da paralel olarak
(R-L), (RC), (R-L-C) ve (L-C) olarak balanabilirler. Bu balantlarn ekil
4.1 de grlmektedir.
w
.e
+
U
Topak
ri.
co
ekil 4.2 deki devrede R-L eleman birbirleri ile paralel balanarak bu eleman
ularna alternatif bir emk balanmtr. Bu uygulanan sinzoidal alternatif
gerilim elemanlar zerinden yine sinzoidal bir akma aktacaktr. Bu
kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar
kaynakta I olarak devresini tamamlayacaktr. Kirofun akmlar kanunun dan
kaynaktan ekilen akmla eleman zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eit olacaktr. Bu ifade aadaki gibi yazlabilir.
tla
I =I R + I L
I
IL
R
IR
sn
o
+
U
IR
IL
em
de
r
w
.e
I 2 = I 2R + I 2L
I=
I R2 + I L2
U
U
U
IL =
I=
R
XL
Z
den bulunabilir. Burada hipotens bantsnda kol akmlar yerine yazlmak
suretiyle devrenin forml karlabilir.
IR =
I 2 = I R2 + I L2
94
Topak
U2 U2 U2
=
= 2
Z 2 R2
XL
U U
U
= =
Z R XL
Z=
ri.
co
1
1
1
= 2 = 2
2
Z
R
XL
1
1
+ 2
2
R
XL
Devrenin akm ile gerilimi arasndaki faz asn ve g katsaysn ekil 4.2
vektr diyagramndaki dik genden hesaplanabilir.
tla
IL
I
U R Z
R
veya tan=
cos= R =
=
IR
XL
I
U Z R
Paralel R-L devresin de akm gerilimden geri kald iin devre geri g
katsayldr.
sn
o
tan =
em
de
r
Paralel devrede yeni baz tanmlamalar yaparak ekil 4.2 deki vektr
diyagramn tekrar izelim. Biliniyor ki, R, X L ve Z akmn akmasna zorluk
gsteren durumlardr. Bunlarn tersi durum yani 1/R, 1/X L ve 1/Z ise akmn
akmasna kolaylk gsteren durumlardr.
1/R : R direncinin iletkenlii denir. G harfi ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya
siemens dir.
1/X L : X L endktif reaktansn tersine elektrik akmna gsterdii kolayla
sseptans denir. B harfi ile ifade edilir. Endktif sseptans BL, kapasitif
sseptans da B c harfleri ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya siemens dir.
1
=G
R
1
= BL
XL
1
=Y
Z
w
.e
1/Z : Elektrik akmna gstermi olduu kolayla admidans denir. Y harfi ile
ifade edilerek birimi 1/ veya siemens dir.
95
IR
IR=1/R
IR
IL=U/XL
I=U/Z
IL=1/XL
I=1/Z
IL
IL
IR=U/R
ri.
co
Topak
1
=
Z
(1 / R )2 + (1 / X L )2
sn
o
(1 / Z )2 = (1 / R )2 + (1 / X L )2
tla
ekil 4.3a da akmlar geninde her kenar Uya blnerek (b) deki vektr
diyagram ortaya kar. Bu diyagramdan devrenin direnci bulunur.
em
de
r
Y = G 2 + BL2
Devrenin akm, gerilimi admidans deeri ile bulunmas gerektii durumda
aadaki formllerden bulunabilir.
I
I
U=
Y=
Y
U
rnek4.1
w
.e
330
ohm
f=1kHz
L
100mH
ekil4.4
zm4.1
Admidansn bulunabilmesi iin nce G ve BLnin deerinin bulunmas gerekir.
96
G=
Topak
1
1
=
= 3,03ms
R 330
Bobinin sseptans B L =
ri.
co
1
=1,59ms
XL
1
1
=
= 292
YT 3,42ms
sn
o
tla
rnek4.2
em
de
r
U=10V
2.2
kohm
L
150mH
f=1.5kHz
ekil 4.5
w
.e
zm4.2
BL =
YT =
1
1
=
= 709s
X L 1,41k
G=
1
1
=
= 455s
R 2.2k
97
2.2k
0
= tan 1
= 57.3
1.41k
R
= tan 1
XL
Topak
ri.
co
tla
Paralel bal R direnci ile C kondansatr seri balanp ularn Alternatif bir
gerilim uygulandnda kaynaktan sinzoidal bir I akm ekilir. R direncin
zerinden I R akm ve C kondansatr zerinden de I c akm akar. Bu akan
akm diren elemann gerilimi ile ayn fazda olurken kondansatr elemannda
ise ularndaki gerilimden akm 90 o ileri fazdadr. Bu aklamalar nda R-C
paralel devresi ve bu devrenin vektr diyagram ekil 4.6 daki gibi olur.
I
IC
IC
sn
o
IR
U
IR
em
de
r
ekil 4.6
I 2 = I R2 + I c2
I2=
I R2 + I c2
U
U
U
Ic =
I=
R
Xc
Z
Ohm kanunundaki IL, IC ve I eitlikleri akm formlnde yerine yazlrsa
devrenin empedans bulunur.
1
1
1
1
= 2 =
Z=
2
2
2
Z
R
( 1 / R ) + ( 1 / X C2 )
Xc
w
.e
IR =
1
= 1 / R 2 + 1 / X C2
2
Z
98
Topak
R 2 + X c2
tan =
Ic
I
veya
tan=
U /R
Xc
I U /R Z
=
=
Ic U / Z R
cos =
ri.
co
R. X c
Z=
1/Z
1/XC
sn
o
tla
1/R
BC
em
de
r
+
U
12 V
IR
220
ohm
IC
R
ekil 4.8
w
.e
ekil 4.8 deki R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm, kol akmlarn
devre gerilimi ile akm arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
99
150
ohm
Topak
U
12V
=
= 54.5 A
R 220
U
12V
=
= 80mA
X c 150
Ic =
ri.
co
IR =
tla
80mA
o
=tan 1
= 55.7
54.5mA
sn
o
I
=tan 1 c
IR
zm4.3
rnek4.4:
em
de
r
w
.e
U
10 V
f=1,5kHz
IR
2,2
kohm
IC
C
0,02
mikro F
ekil 4.9
zm4.4
100
G=
1
1
=
= 455s
R 2.2k
Direncin iletkenlii:
Topak
ri.
co
tla
2.2k
= tan 1
= 22.5 o
5.31k
sn
o
R
=tan 1
Xc
KONDANSATR)
SER
em
de
r
w
.e
IC
IR
IL
R
IC-IL
IC
L
IC>IL
IC<IL
w
IL-IC
IR
IL
IL
(b)
101
ekil4.10
IR
(a)
IC
(c)
Topak
olmas X L = X c
ri.
co
tla
IL =
U
XL
IC =
U
XC
sn
o
IR =
U
R
I=
U
Z
I=
em
de
r
(U / R )2 + (U / X c U / X L )2
= U (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
w
.e
I
1
= = (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
U Z
Y=
1
=
Z
1
(1 / R ) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
IR U R
=
I
U Z
cos =
Z
R
102
Topak
BC B L
G
XL<XC durumunun vektr diyagram ekil4.10 (c) de izilmitir. Bu durumda
endktif reaktans, kapasitif reaktanstan kk olduu durumdur. Bu da IC
akmnn IL akmndan kk olduu anlamna gelir. XL>XC durumundaki
formllerde sadece (IC-IL) yerine (IL-IC) konulmas ile tm formler kartlabilir.
ri.
co
tan =
I = I R2 + ( I L I C ) 2
tla
Y = G 2 + ( BL BC ) 2
1 2
1
1 2
) +(
)
R
XL XC
sn
o
Z=
em
de
r
BL BC
G
= tan -1 (
BL BC
)
G
cos =
Z
R
w
.e
IC
IR=I
U
IR
IL
ekil 4.11
103
Topak
rnek4.5
IT
IL
IC
R
2,2 ohm
5V
ekil4.12
15 ohm
sn
o
zm4.5
XC
XL
10 ohm
tla
IR
ri.
co
em
de
r
w
.e
I I L 0.5 A
o
=
=tan 1 C
= 12.4
I R 2.27 A
Devrenin vektr diyagram ekil 4.13 de izilmitir.
IC
w
IT
=12,4
IR
IL
104
Topak
ri.
co
RLC elemanlar bir devrede birer tane bulunduklar gibi ayn elemandan
birden fazlada olma durumlar mevcuttur. Bu elemanlarn seri, paralel veya
seri-paralel balantlarda olabilir. Bu devrelerde devreyi tek bir kondansatr,
diren ve bobin olarak edeerleri hesaplanarak bulunur. Devre yine tek RLC
devre haline gelir. Devre seri durumda ise seri devre zellikleri paralel ise
paralel devre zellikleri uygulanlarak analizi yaplr.
Q = U .I . sin
w
.e
em
de
r
P = U .I . cos
sn
o
tla
RLC seri devresinde; kapasitif reaktans ile endktif reaktansn birbirlerine gre
byk, kk ve eit olmas zelliini deitirir. RLC seri devresinde akm
gerilimden kadar geride veya ileride olduu gibi, akm ile gerilim ayn fazda
yani =0 olabilir. Buna gre devrenin g katsays cos ileri, be cos geri ve
cos=1 olur. Devreye uygulanan U geriliminden, devrenin I akm kadar
ileride veya geride ise ortalama g P (aktif g) ve reaktif g Q aadaki
formllerle bulunur.
105
AKIM
ri.
co
KOMPLEKS
SAYILARIN
ALTERNATF
DEVRELERNE UYGULANMASI
BLM 5
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
106
Topak
GR
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
w
.e
UR
UL
Topak
jUL
U=UR+jUL
jXL
UR
I
Reel eksen
sn
o
Z=R+jXL
tla
ri.
co
I
Reel eksen
em
de
r
w
.e
U = U R + jU R = U R2 + U L2 tan 1 (
XL
)
R
Empedans genine biraz matematiksel ilemler yapldnda devrenin akm
ile gerilimi arasndaki faz fark asn, devrenin empedans ve faz as
bilindiinde devre eleman deerlerinin bulunmas gibi formller ortaya
karlabilir.
Z = R + jX L = R 2 + X L2 tan 1 (
= sin 1
XL
Z
= cos -1
R
Z
= tan -1
108
XL
R
Topak
X L = Z . sin
R = Z . cos
X = R .tan
ri.
co
rnek5.1
zm5.1
tla
Alternatif akm devresinde R=2 ohm diren ile L=0,01 H deerlerindeki iki
eleman seri balanarak ularna 200 V, 50 Hz lik bir gerilim uygulandnda
kaynaktan ekilen akm bulunuz.
200 V
= 53,72 57,5 o A
o
(3,72357,5 )
em
de
r
I=
Z = R + jX L = 2 + j 3,14 = 3,72357,5 o
sn
o
rnek5.2
U 250V
P 750W
=
= 25 R = 2 =
= 7,5 aktif g
I
10 A
I
10 2
zerinde harcand iin buradan diren deeri bulunur.
w
.e
Z=
diren
eleman
XL
23,85
= 0,076 H = 76 mH
314
109
Topak
ri.
co
tla
UC
sn
o
UR
em
de
r
ekil5.3
UR
w
.e
-jUC
-j
U=UR-jUC
+j
R
Z
-jXC
-j
Gerilim geni
Z=R-jXC
Empedans geni
ekil5.4
110
UC
)
UR
U = U R jU C = U R2 + U C2 tan 1 (
Topak
ri.
co
sn
o
tla
X C = R. tan
XC
X
R
= cos 1 = tan 1 C
Z
Z
R
em
de
r
X C = Z . sin
= sin 1
rnek5.3
Saf bir R direnci ile bir kondansatr seri balanmtr. Sisteme 120 volt, 100
Hz uyguland zaman devredeki akm 2,5 amper ve sistemde harcanan g
240 W tr. R direnci ile C kapasitesinin deerini hesaplaynz.
w
.e
zm5.3
P 240W
=
= 38,4
I 2 2,5 2 A
111
Z=
Topak
Z = R 2 + X C2
ri.
co
2f .C
C=
1
1
=
= 55,29 F bulunur.
2 .100.X C 2 .100.28,8
sn
o
XC =
tla
w
.e
em
de
r
UR
UL
UC
I
U
112
Topak
+j
+j
XL
UL
I
-j(UC-UL)
-j(XC-XL)
sn
o
U=UR-j(UC-UL)
-jUC
tla
ri.
co
Z=R-j(XC-XL)
-jXC
em
de
r
U = U R j (U C U L ) = U R2 + (U C U L ) 2 tan 1 (U C U L U R )
w
.e
Xc XL
R
bu dik genden matematik kurallar dorultusunda g katsays ve akmla
gerilim arasndaki faz fark alar da bulunabilir. Bu vektrel zmde ayrntl
bir ekilde aklanmt. Ayrca devre elemanlar ularndaki gerilim
dmlerinin deerleri de aadaki gibi bulunur.
= tan 1
U R = I .R
U L = I .( jX L )
U C = I .( jX C )
dikkat edilirse XL<XC durumu devrenin RC seri devre zellii tadn ve
XL>XC durumu ise devre RL seri devre zellii tar.
113
Topak
rnek5.4:
L=0,1 H
UR
UL
UC
sn
o
U=220V
50 Hz
C=150 mikro F
tla
R= 10 ohm
ri.
co
ekil5.7 deki alternatif akm devresinde deerleri verilen RLC elemanlar seri
balanarak bu devreye alternatif bir gerilim uygulanmtr. Bu devrede
kaynaktan ekilen akm, devrenin g katsaysn, eleman zerlerindeki
gerilim dmlerini bulunuz.
ekil5.7
em
de
r
zm5.4:
XC =
1
1
=
= j 21,23
2f .C 2 .50.150.10 6
Z = R + j ( X L X C ) = 10 + j10,17 = 14,2645,48 o
U
220
=
= 14 45,48 o A
o
Z 14,2645,48
w
.e
I=
114
Topak
I
+
IR
tla
ri.
co
IL
jXL
sn
o
em
de
r
w
.e
1
1
1
1
=
+
...............
Z Z1 Z 2
Zn
RL devresi iin devre empedans bu genel formlde yerine konularak
aadaki gibi olur.
R .( jX L )
1
1
1
1
1
=
+
= +
ZT =
Z T Z1 Z 2 R X L
R + jX L
115
Topak
w
G
ri.
co
IR
-jIL
-jBL
I=IR-jIL
-j
Y=G-jBL
-j
tla
sn
o
em
de
r
IL2
IL1
R
10
ohm
jXL1
2H
jXL2
4H
ekil5.10
zm5.5
w
.e
20 V
IR
116
Topak
1
1
1
1
=
=
=
= 0 ,25 90 o = j 0 ,25S
Z3
jX L 2
j 4 490 o
ri.
co
Y3 =
a)
1
1
1
1
1
1
1
Y1 =
= =
= 0 ,1 S Y2 =
=
=
=
= 0 ,5 90 o S = j 0,5S
o
Z 1 R 10
Z2
jX L1
j 2 290
sn
o
tla
b)
1
1
1
YT =
ZT =
=
= 1,3282,4 o
ZT
YT 0,756 82,4 o S
IT =
U
= U .YT = 20V .( 0 ,756 82 ,4 o S ) = 15,12 82 ,4 o A
ZT
IR =
U U
= = U .Y1 = 20V .( 0 ,1S ) = 2 A
Z1 R
c)
U
U
=
= U .Y2 = 20V .( 0 ,5 90 o S ) = 10 90 o A
Z2
jX L1
I L2 =
U
U
=
= U .Y3 = 20V .( j 0 ,25S ) = j 5 A = 5 90 o A
Z3
jX L 2
em
de
r
I L1 =
w
.e
imdiye kadar diren elemannn devre gerilimi ile bir faz fark oluturmad
sadece alternatif akmn genliini deitirdiini grdk. Fakat devrede bobin
veya kondansatr seri veya paralel balansnlar bu akmla gerilim arasnda bir
faz fark getirdii bu faz farkndan dolay da kompleks saylarn sanal
ekseninde yer ald grlm oldu. Artk u aklamay yapmakta hibir
saknca yoktur. Eer devrenin zm kompleks saylarla zlecekse
endktif reaktans deerinin nne +j (+90 yi ifade eder), kapasitif reaktan
nne ise j (-90 yi ifade eder) koyarak devrenin istenen deerleri kompleks
zmlerle bulunabilir. ekil5.11deki RC paralel devresinin bu aklamalarla
zmn yapalm.
117
0,75
)
0,1
Topak
rnek5.6
IR
U
40V
IC
R
5
ohm
ekil5.11
sn
o
zm5.6
- J4
ohm
tla
IT
ri.
co
em
de
r
U 40V
U
20V
20V
=
= 4A IC =
=
=
= 590 o A = j 5 A
o
R 5
jX C j 4 4 90
paralel devrede kirofun akmlar kanunu uygulanrsa devrenin kaynaktan
ektii IT akm bulunur.
5
I T = I R + I C = 4 A + j 5 A = 4 2 + 5 2 tan 1 = 6,451,3o A
4
IR =
U
U
40
Z = =
= 6,25 51,3o
o
Z
I 6 ,451,3
w
.e
I=
118
Topak
rnek5.7
IT
+
IR
IL
R
2 ohm
XL
10 ohm
XC
5 ohm
tla
5sinwt V
IC
ri.
co
zm5.7
sn
o
em
de
r
U
5V
=
= jA = 190 o A
jX C j 5
w
.e
IC =
119
0 ,5
2 ,5
Topak
ri.
co
tla
w
.e
em
de
r
sn
o
120
BLM 6
w
.e
em
de
r
tla
sn
o
ri.
co
121
Topak
GR
ri.
co
tla
em
de
r
sn
o
Z1
w
.e
U1
Z4
Z2
I1
I2
+
U2
Z3
ekil6.1
Denklemi yazmadan devreye balanan gerilim kaynann yn ile ilgili bir
aklama yapmak gerekir. Devreye bal olan gerilim kaynann pozitif ile
gsterilen yn evre akm yn ile ayn ynl ise gzdeki elemanlar
122
Topak
ri.
co
tla
( Z 2 + Z 3 ).( I 2 I 1 ) + Z 4 .I 2 = U 2
evre akmlar denklemi dzenlendiinde, dzenlenmi denklem ortaya kar.
( Z 1 + Z 2 + Z 3 ).I 1 ( Z 2 + Z 3 ).I 2 = U 1
Z2
(I1 - I2)
(I2 I1)
em
de
r
Z3
sn
o
( Z 2 + Z 3 ).I 1 + ( Z 2 + Z 3 + Z 4 ).I 2 = U 2
ekil6.2
rnek6.1
w
.e
123
Topak
Z1
Z3
+
Z2
j 8 ohm
U2
ri.
co
U1
12 V
6V
ekil6.3
tla
zm6.1
R=10 ohm
+
Z1
j 4 ohm
+
i1
em
de
r
sn
o
ekil6.3 de verilen alternatif akm devresi iki gzl bir devredir. Bundan
dolaydr ki iki gz akm dolamaktadr. ekil6.4 de gz akmlarnn yn
gsterilerek gzler belirlenmi ve bu gz akmlar ile her gz iin kirofun
gerilim kanununu uygulanm ve evre denklemi oluturulmutur.
U1
Z2
12 V
j 8 ohm
Z3
i2
+
U2
6V
ekil6.4
Z1 .i1 + ( i1 i2 ).Z 2 = U1
w
.e
Z 2 .( i2 i1 ) + Z 3 .i2 = U 2
124
( 10 + j8 ).i1 + ( j8 ).i2 = 12
10 + j8 12
j8 6
( 12. j 4 ) ( 6. j8 )
0
=
= 0A
32 + j 40
32 + j 40
( 6.( 10 + j8 )) ( j8.12 )
= 1,590 o A
32 + j 40
sn
o
i2 =
12 j8
6 j4
tla
i1 =
10 + j8 j8
= ( 10 + j8 ). j 4 ( j8. j8 ) = 32 + j 40
j8
j4
ri.
co
10 + j8 j8 i1 12
.
=
j8
j 4 i2 6
( j8 ).i1 + ( j8 j 4 ).i2 = 6
=
Topak
em
de
r
Birden fazla kaynak bulunan dorusal ve ift ynl bir elektrik devresinde
herhangi bir koldan geen akm veya kolun ularndaki gerilim sperpozisyon
yntemi ile bulunur.
Dorusal ve ift yn bir elektrik devresinde herhangi bir koldan geen akm
veya kolun ularndaki gerilim kaynaklardan her birinin ayr ayr bu koldan
geirdikleri akmlarn veya kolun ularnda meydana getirdikleri gerilimlerin
toplamna eittir.
w
.e
rnek6.2
-j40 ohm
U2
ri.
co
U1
j20 ohm
R=30 ohm
Topak
25 V
5V
ekil6.5
tla
zm6.2
sn
o
Sperpozisyon yntemi ile zlen ilk rnek olduu iin bu rnek aklamal
bir ekilde zme gidilecektir. Sperpozisyon ynteminde devrede ne kadar
aktif kaynak olursa olsun devrede tek kaynak kalacak ekilde devre tekrar
izilir. Devreden kartlan akm kayna ise ak devre, gerilim kayna
kartlm ise o ular ksa devre edilir. Pasif elemanlarn yerleri ve tm
elemanlarn deerleri deitirilmezler. Bu devre iin ilk U1 kaynan devrede
brakp devreyi tekrar izelim.
j20 ohm
em
de
r
R=30 ohm
R=30 ohm
-j40
ohm
v1
U1
25 V
+
Kisa
devre
(a)
U1
v1
j40
25 V
(b)
w
.e
8000 o
( 2090 o ).( 40 90 o )
= 4090 o
=
j 20 j 40
20 90 o
4090 o
4090 o
).U 1 = (
).25V == 2036 ,87 o V = (16 + j12) V
o
30 + j 40
5053,13
j20 ohm
R=30 ohm
j20 ohm
v1
-j40
ohm
U2
5V
24 -36,87
v1
U2
5V
tla
Ksa
devre
ri.
co
v1 = (
Topak
(c)
(d)
sn
o
ekil6.5 (c) deki devrede U2 gerilim kayna kalacak ekilde devre ekil tekrar
izilmi U1 kayna ise ksa devre edilmitir. Devrede kalan kaynan
kondansatr zerindeki gerilim dm deeri, nce edeer empedans
bulunarak gerilim blme kaidesinden kondansatr zerindeki gerilim dm
bulunmu olur.
( 300 o ).( 40 90 o ) 1200 90 o
= 24 36 ,87 o
=
30 j 40
50 53,13o
em
de
r
Z2 =
24 36 ,87 o )
24 36 ,87 o
24 36 ,87 o
v2 = (
).U 2 = (
).U 2 = (
).U 2
20 j14 ,4 + j 20
20 + j 5,6
24 36 ,87 o + j 20
24 36 ,87 o
).5V = 5,78 52 ,51o V = ( 3,52 j 4,59 ) V
o
20 ,7715,64
w
.e
127
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
ekil6.6
128
Topak
ri.
co
rnek6.3
i1
-j5 ohm
4 ohm
1A
i2
sn
o
5A
tla
J2 ohm
ekil6.7
em
de
r
zm6.3
w
.e
i1 = Y1U 1 + Y2 (U 1 U 2 ) 1. dm denklemi
(Y1 + Y2 ).U 2 = Y3U 2 + i2 2. dm denklemi bu denklemler dzenlenirse,
129
Y2 U 1 i1
.
=
bu matris determinantla zlrse;
Y2 + Y3 U 2 i 2
Y + Y2
= det 1
Y2
Y2
= (Y1 + Y2 )(Y2 + Y3 ) Y22 = Y1 .Y2 + Y1 .Y3 + Y22 + Y2Y3 Y22
Y2 + Y3
Y2 = 0,5 90 o
ve
Y3 = 0,290 o
bu deerler
tla
Deerler Y1 = 0,250 o ,
ri.
co
Y1 + Y2
Y
2
Topak
i
det 1
i2
U1 =
Y1
Y2 + Y3
sn
o
em
de
r
1 90 o
=
= 8 53,13o V = (4,8 j 6,4)V
o
0,125 36,87
Y + Y2
det 1
Y2
U2 =
i1
i2
w
.e
0,125 36,87 o
130
Y2(U1-U2)
-90 S
Y2=0,5
Y1U1
U2
2
Y1=0,25 0 S
Y3U2
1A
Y3=0,25 90 S
tla
0V
ekil6.8
ri.
co
U1
1
5A
Topak
sn
o
em
de
r
w
.e
Thevenin teoremi; bir yada daha fazla gerilim kayna ile beslenen lineer
devre zmlerini kolaylatran bir yntem olup, u biimde tanmlanr. A ve B
gibi ular olan bir devrenin bu ularna bir direncin baland zaman, bu
U AB
direnten geen akm I =
dr.
Z TH + R
ekil6.9
131
Topak
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
Burada UAB; A,B ular arasnda R direnci yokken bu ular arasndaki llen
potansiyel fark. RT; devredeki btn gerilim kaynaklar, ksa devre, akm
kaynaklar ak devre yaplarak elde edilen A,B ular arasndaki toplam
empedansdr. Bylece, ZT ile UAB seri balanarak elde edilen devreye AB
arasnda gzken devrenin THEVENN EDEER devresi denir. ekil6.6de
grld gibi elektrik devresinin AB ularndaki thevenin edeerini verir.
Buradaki UAB gerilimine Thevenin edeer gerilimi olan UTH=UAB ve ZT
direncine ise ZTH olarak kullanlacaktr. Orjinal devrede bal iken R,XC veya
XL direnci zerinden geen ve ularndaki gerilim deeri ne bulunursa, o
orijinal devrenin Thevenin edeeri oluturulur R, XC veya XL direnci thevenin
edeerine balanr ve hesaplanr. Veya llerek de ayn deer bulunur.
w
.e
132
Topak
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
j100 ohm
U
12 V
-j200 ohm
ekil6.12
w
.e
zm6.4
133
Topak
ZTH
-j200 ohm
Kisa
devre
ri.
co
500 ohm
j100 ohm
ekil6.13(a)
tla
Z TH = 500 +
sn
o
500 ohm
em
de
r
j100 ohm
-j200 ohm
UTH
12 V
ekil6.13(b)
w
.e
j 200
j 200
).12V = (
).12V = 240 o
j100 j 200
j100
bulunan bu deerler thevenin edeer devresinde yerine yazlarak ab
ularnn Thevenin edeer devresi ekil6.13(c) deki gibi oluturulmu olur.
U TH = (
134
ZTH=
538,52
Topak
a
21,8
+
24 V
b
ri.
co
24V
= 6,59 15,95 o Amper
538,5221,8 o + 200
sn
o
I=
tla
em
de
r
w
.e
Bir elektrik devresinde her hangi bir kolun analizi norton teoremi ile bulunmas
gerekirse aadaki admlar uyguland zaman devrenin zm daha
salkl olacaktr.
1- Analizi yaplacak kol devreden kartlr. kartlan bu noktaya bir
isim verilir. (rnein; A,B veya 1,2 gibi)
2- Devreden btn kaynaklar kartlr. kartlan gerilim kayna ise
ksa devre, akm kayna ise ak devre yaplr. karlan(analizi
yaplacak) kol ularndan baklarak o ularn edeer direnci
135
Topak
ri.
co
em
de
r
sn
o
tla
w
.e
rnek6.5
136
Topak
j5 kohm
26
1
kohm
90 V
12 kohm
ekil6.15(a)
sn
o
zm6.5
-j2
kohm
tla
ri.
co
-j3
kohm
4 mA
em
de
r
-j3
kohm
ZN
Ksadevre
w
.e
12 kohm
b
ekil6.15(b)
ekil6.15(b) grld gibi, gerilim kayna ksa devre edilince paralel bal
olanj3 kohmluk kapasitif reaktans ksa devre olmutur. Devrenin ab
ularndaki empedans j5 k ve 12 k seri durumdadr.
Z N = 12k + j 5k = 1322,62 o k bulunur.
Topak
a
i1
+
26
90 V
12 kohm
ri.
co
-j3
kohm
j5 kohm
ekil6.15(c)
tla
2690 o V
2690 o V
i1 =
=
= 267,38 o mA ekil6.15(c)
o
12k + j 5 1322,62
bulunur.
sn
o
em
de
r
4 mA
j5 kohm
i2
-j3
kohm
12 kohm
w
.e
ekil6.15(d)
i2 = (
590 o k
590 o k
)(40 o mA) = (
).40 o mA = 1,5467,38 o mA
12k + j 5k
1322,62 o
Her iki kaynan ab ularndan geirdikleri akmn ynleri ayn olduu iin bu
iki akm toplanr. Bu akm ab ularnn norton akmdr.
i N = i1 + i2 = 267,38 o mA + 1,5467,38 o mA = 3,5467,38 o mA
Topak
Z N = 1322,62o k
o
ri.
co
i N = 3,5467,38 mA
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
139
BLM 7
REZONANS
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
140
Topak
7. REZONANS
ri.
co
Herhangi bir sistemde rezonans olabilmesi iin iki eit enerji depo edebilen
elemann mevcut olmas gerekir. rnein mekanik bir sistemde ktle ile yayn,
bir elektrik devresinde ise L ve C bulunmas lazmdr. Eer bir sistemde bir
tane enerji depo edebilen eleman varsa, bu sistemde rezonans
bahsedemeyiz. rnein, RL seri veya RL paralel devrelerde rezonanstan sz
edilemez.
tla
L ve C li bir elektrik devresinde uygulanan gerilim ile geen akm ayn fazda
ise, bu devre rezonans halindedir denir.
sn
o
em
de
r
ekil7.1 (a) daki RLC seri devreye uygulanan kaynan gerilimi sabit kald,
frekansnn deitiini kabul edelim. R direnci frekansla deimez, sabit kalr.
Endktif reaktans X L = 2fL , frekansla doru orantl olarak deiir. f=0 iken
X L = 0 , f = olduunda X L = olur. Kapasitif reaktans Xc = 1 / 2 fc ,
frekansla ters orantldr, f = olduunda Xc = 0 ve f = 0, iken X C =
olur.
ekil7.1 (b) de RLC devresindeki R, XL ve XC nin frekansla deiim erileri
gsterilmitir. Devrenin empedans Z = R 2 + ( X L X C ) 2 her frekans iin
hesaplanarak deiim erisi izilmitir.
w
.e
100
100 V
f
IR
Ic
IC
0,1 F
IL
.U
wc
IC
0,1 H
IC
IR = U/R
Frekans
fo
IL = U/wL
Topak
XL
XC
XL-XC Z = R 2 + X 2
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
100
100
100
100
100
100
100
100
100
415
781
952
1000
1105
1618
10000
10 k
2415
1281
1052
1000
905
618
100
-9900
-2000
-500
-100
0
200
1000
--00
x
R
i=E/ZA
tla
-89.4
-87.2
-78.7
-45
0
63.4
84.3
-89.4
0.0101
0.0499
0.1965
0.707
1.000
0.0488
0.995
0.0101
sn
o
Tablo 7.1
9900
2002
509
141
100
223
1005
9900
= art
ri.
co
F Hz
ekil7.1 (a) daki RLC seri devresi eitli frekanslar iin zlerek deerler
tablo 7.1 de gsterilmitir.
em
de
r
2 . f 0 .L =
. f0 =
1
2 . f o .C
2 L.C
L=Henri ;
C=Farad;
w
.e
a)
b)
c)
d)
e)
142
Topak
ri.
co
tla
sn
o
ekil7.1(a) daki devrede L/C oran 106 dr. Rezonansta XL=XC=1000 dur. L
iki kat artrlr ve C nin de yars alnrsa (iki kat kltlrse), LC arpm sabit
kald iin devrenin rezonans frekans deimedii halde rezonanstaki XL=XC
deeri iki kat artarak 2000 olur.
em
de
r
L
= 4.10 6
C
AKIM _ I
w
.e
fo
frekans
ekil 7.2 RLC seri devrelerinde L/C oranlar iin akm deiim erileri
2. Direncin Etkisi
Rezonans frekansn veren forml incelendiinde direncin frekans
etkilemedii grlr. R direncinin kk veya byk olmas empedansn
minimum deerini deitirir. Dolaysyla rezonansta devreden geen
143
Topak
maksimum akmn deerini R direnci tayin eder. rnein ekil7.1 (a) daki
devreden rezonansta geen akm Io=100/100=1A dir. R=50 iken ayn
devreden rezonansta geen akm Io=100/50=2A olur.
I0=2
R=50
I0=1
fo
frekans
sn
o
tla
Amper
R=100
ri.
co
ekil 7.3 RLC Seri Devrede direncin akm erisi zerindeki etkisi
3.Rezonans Devresinin Kalite Katsays: (Q)
em
de
r
w
.e
144
Re aktif g
Hakiki g
Q=
Topak
ri.
co
I2 .XL
I 2 .R
Q=
X L L
=
R
R
2 LC
yi Q de yerine koyarsak;
sn
o
1
L/C
R
tla
Q=
Q=
em
de
r
Endktans 50H ve direnci 5 olan bir bobine 200 pf lik bir kondansatr seri
balanmtr. Bu seri rezonans devresinin Q sn bulunuz.
1. zm Q formlden ,
1 50.10 6
1
Q= .
= .500 = 100
12
5 200.10
5
w
.e
zm 9.1
145
Topak
zm 9.1
X L = 2f 0 L = 2.1,59.106.50.10 6 = 500
tla
Q = X L / R = 500 / 5 = 100
ri.
co
sn
o
UL=I.XL volt
1,01
20,7
153,5
675
1000
495
161
101
UC=I.XC volt
101
120
252
747
1000
406
61,5
1,01
Tablo 7.2
w
.e
em
de
r
f Hz
159
660
1245
1515
1590
1760
2575
15900
146
X
U
.X L = U . L ;
R
R
I = E/Z = E/R
UC =
X
U
.X C = U . C
R
R
ri.
co
UL =
U C = I .X C ;
U L = I .X L ;
Topak
tla
sn
o
em
de
r
100
0,1 H
UC
w
.e
5. Seicilik
147
Topak
0,707 I0
f0 f2
frekans
tla
f1
ri.
co
I0
sn
o
em
de
r
w
.e
fo =
f1 . f 2
148
Topak
Frekans fo dan f1 e dnce XL deki azalma (R/2), XC deki artma (R/2) olduu
iin XC-XL=R olur.
2f 2 L 2f 1 L = R ;
ri.
co
f2 deki XL nin artmas R/2, f1 deki XL nin artmas R/2 olduuna gre XL2-XL1=R
olur.
2L ( f 2 f1 ) = R
( f 2 f 1 ) = R / 2L
tla
Buraya kadar elde edilen ifade bize bant geniliini verir. Elde edilen bant
genilii formlnde eitliin her iki tarafn (f0) a blerek ters evirtelim.
sn
o
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
Q=
2f 0 L
fo
=
f 2 f1
R
em
de
r
f 2 f1 = f 0 / Q
Devrenin Q su arttka, rezonanstaki gerilim ykselmesi artacandan
devrenin duyarll(sensivitesi) byd gibi bant genilii daralaca iin
devrenin seilii (selekvitesi) de artar.
w
.e
149
Topak
=
Ic
IR
.U
wc
IC
IC
I
U
IR
IC
IL
IC
tla
Frekans
fo
IL = U/wL
IL
ri.
co
IR = U/R
sn
o
RLC paralel devrede direnten geen IR akm,devreye uygulanan emk ile ayn
fazda; L den geen IL akm U den 90 ileridedir.kaynaktan ekilen akm IR, IL
ve IC kol akmlarnn vektrel toplamlarna eittir. ekil 7.8 (a ) da vektr
diyagram grlyor. Kaynaktan ekilen akm,
IC
em
de
r
Ic
IR
I L -I C
IR=I
IC
IL
(a)
IL
(b)
ekil 7.6 daki RLC paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ile U= kaynak
emki ayn fazda olduunda, devre rezonans halindedir. ekil 7.8 (b) de
grlyor. Rezonansta I=IR dir, yani devre akm minimumdur.
ekil 7.7 de IL=IC eitlii fo frekansnda salad iin bu frekansa rezonans
frekans denir. Devrenin rezonans frekansn IL=IC eitliinden hesaplayalm.
w
.e
150
Topak
1 / 2f o L = 2f 0 .C
1
2 LC
ri.
co
f0 =
E / 2f 0 L = U .2f 0 .C
a) Kaynaktan ekilen
maksimumdur.
akm
tla
devrenin
empedans
sn
o
em
de
r
w
.e
Q=
reaktif g E 2 / X L
= 2
aktif g
E /R
Q=
R
XL
151
Topak
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
IC
IB
IC
I
0
U
IR
w
.e
(a)
IL
Ib
(b)
152
Topak
Xb
IR = IB. cosb
IL akm
IL = IB .sinb
ri.
co
Zb
IC = IL
b
ekil 7.10 empedans geni
tla
sin b = X L / Z B =
R2 + X L
R2 + X L
em
de
r
IB = U / ZB
XL
sn
o
ZB = R2 + X L
IB akmnn IL bileeni,
IL =
R2 + X L
XL
R2 + X L
=U.
XL
R + XL
w
.e
U.
XL
(R + XL )
= U / XC
1
ifadeden rezonans frekansn hesaplayalm.
XC
R + XL
XL
2f 0 L
R + ( 2f 0 L )
2
1
1 / 2f 0 C
L / C = R 2 + 4 2 f 0 L2 ,
153
f0 =
1
2 LC
CR 2
L
Topak
fo =
1
2 LC
Q2
1 + Q2
ri.
co
koyarak f0 hesaplayalm.
ifadesini
formller incelendiinde u
tla
sn
o
em
de
r
rnek 7.2
w
.e
zm 7.2
154
Topak
IC
I1
I2
RC= 4
L = 1mh
20 f
RL = 6
RC + X C
, sin 1 =
2
2
RC + X C
den;
em
de
r
I C = E .X C /( RC + X C )I 2 = E / R C + X L ;
I L = E.
RL + X L
RL + L / C
2 LC
w
.e
fo =
f0 =
XL
I2
sn
o
E
2
IL
tla
U
C
ri.
co
I1
1
0
( RL + X L )
sin 2 = X L / RL + X L
XC
2
RC + X C
RC L / C
2 10 3 .20.10 6
6 2 10 3 /( 20.10 6 )
= 722 Hz
4 2 10 3 /( 20.10 6 )
155
Topak
ri.
co
RL
sn
o
RC
tla
w
.e
em
de
r
156
G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
8.1 G GEN
8.2 G KATSAYISI
8.3 G KATSAYISININ DZELTLMES
8.4 G KATSAYISININ KONDANSATRLERLE DZELTLMES
BLM 8
157
Topak
8. G VE G KATSAYISININ DZELTLMES
8.1 G GEN
Iw
I
Im
sn
o
ekil8.1
tla
ri.
co
em
de
r
P=U.I.cos
w
.e
158
Topak
ekil 8.1 deki oab akmlar genini izelim. ekil 8.2 (b) deki akmlar genin
her kenar U ile arptmzda, kenarlar ( U.I.cos ) ve (U.I.sin) ve U.I olan
g geni elde edilir.
ri.
co
ekil8.2 (c)
P=U.I cos
I cos
I.sin
S=U.I
Q=U.I.sin
geri
sn
o
S = P2 + Q2
tla
(a)
(b)
(c)
ekil 8.2 Akm geride olduu duruma gre g geni
G geninde reaktif, aktif ve grnr gler arasnda iliki yazlabilir.
8.2 G KATSAYISI
em
de
r
Bir alternatif akm devresindeki hakiki (aktif) gcn ,grnr gce oranna
devrenin G Katsays denir.
G katsays = P/S = U.I.cos/U.I = Cos
w
.e
Bir alternatif akm devresinde ,akm gerilimden ileride veya geride olduu gibi
,akm ile gerilim ayn fazda da olabilir.Buna gre g katsaylar cos ileri
cos= 1 ve cos geri olmak zere ekilde ifade edilir.
Alternatif akm kaynaklarn balanan eitli alclarn ektikleri akm ile
ularndaki gerilim arasndaki faz fark , alcnn yapsna gre deiir.
Eer alcnn ektii akm, ularndaki gerilimden ileride ise bu alcya ileri g
katsayl yk denir. Eer alcnn ektii akm, ularndaki akm ile ayn fazda
ise bu alcya g katsays 1 olan yk denir. Bir alcnn ektii akm,
ularndaki gerilimden geri kalrsa, bu alcya geri g katsayl yk denir.
159
Topak
Bir alternatif akm ebekesindeki saf bir selften geen akm, ularndaki
gerilimden 90o geri kalr. = 90 olduuna gre g katsays cos = cos 90 =
0 olur. u halde, saf bir self g katsays sfr geri olan bir yk durumundadr.
ri.
co
P = U.I.cos=I2.R = U2/R
Q=U.I.sin =I2.Xe = U2/Xe
S=U.I=I2.Z=U2/Z
cos=P/S =P/E.I = Re/Z
sin= Q/S
rnek 8.1
sn
o
Hakiki G :
Kr G :
Grnr G :
G Katsays :
Reaktif G Katsays :
tla
em
de
r
rnek 8.2
w
.e
Aktif gcn
Grnr gcn
Kr gcn
Kr g katsaysn hesaplaynz .
zm 8.2
a-) P=U.I. cos= 220.20.0,8 = 3520 watt
160
Topak
P 2 + Q 2 den Q =
2640
4400
S 2 P2
Q=
44002 35202
= 2640 VAr
= 0,6
ri.
co
c-) S =
tla
Endktif (selfli) bir ykn kk olan g katsaysnn daha byk bir deere
ykseltilmesi iin yaplan ilemlerin tmne, g katsaysnn dzeltilmesi
veya kompanzasyon denir.
G katsays dk (0,3-0,5) olan endktif yklere, motorlar, transformatrler,
bobinler, floresan lamba balastlar rnek gsterilebilir.
sn
o
Dk g Katsaysnn Sakncalar :
em
de
r
w
.e
Topak
ri.
co
Demek ki, g katsays dnce ayn aktif gc, grnr gc daha yksek
olan bir trafo ile beslemek gerekecektir.
tla
sn
o
em
de
r
w
.e
1234-
162
KATSAYISININ
KONDANSATRLERLE
8.4
G
DZELTLMES
Topak
ri.
co
ekil 8.3 (a) da grlen motorun devresine ekil 8.3(b) deki gibi 308 mF lk bir
kondansatr seri balayalm.
=45,6
tla
sn
o
R 2 + ( X L X C )2
em
de
r
w
.e
120 V
60 Hz
A
I=14,3 A
M
1.Fazl
840 W
120 V
60 Hz
M
1.Fazl
840 W
cos =0,7
cos =0,7
C=308 mikro F
(a)
(b)
ekil 8.3
163
Topak
ri.
co
Gc 840 W ve G katsays 0,70 geri olan bir motorun devresine seri olarak
308mF lk bir kondansatr baladmzda, devrenin g katsaysn 1e
karm oluyoruz. Yalnz, bu arada ebekeden ekilen akm 14,3 ampere ve
motorun ularndaki gerilim de 172 Volta ykselmi olur. Bu da motor iin
tehlikelidir, hi arzu edilmez. u halde, bir kondansatr yke seri balayarak
g katsaysn dzeltmeye almamalyz.
2.Kondansatrn Paralel Balanmas :
tla
sn
o
em
de
r
840 W, cos= 0,70 geri g katsayl bir motor 120 V 60 Hz Freakansl bir
ebekeye baldr.
a-) Sistemin G katsaysn 1e karmak iin ka F lk kondansatr motor
ularna paralel balamak gerekir.
b-) Ampermetrelerin gsterecekleri deerleri bulunuz.
IC=7,14 A
I=7 A
A
Imot=10 A A
840 W
cos =0,7
C=158 mikro F
M
1.Fazl
P=840 W
(a)
164
Im
(b)
ekil 8.4
S=1200 VA
Qm=860 VAr
Ic
w
.e
120 V
60 Hz
Qc=860 VAr
(c)
Iw
Imot=10 A
Topak
zm8.3
a-) Motorun ektii grnr g,
ri.
co
Kondansatrn kapasitesi :
sn
o
Qc = Ic2 . Xc = Uc2/Xc
tla
em
de
r
ebekeden ekilen akm, motor akmnn Iw bileeni olan Wattl akma eit
olmaldr. nk cos =1 dir.
Ic, Im ve Iw akmlarnn vektrel toplam da ebekeden ekilen akm verir.
___________
I= Iw2+(Im-Ic)2= Iw.
I = Iw=Imot.cos
w
.e
165
Topak
Sonu
ri.
co
158 Flk kondansatr, motorun ektii 860 VAR reaktif gc salad iin
ebekeden yalnz 840 Wattlk aktif g ekilir.Dolaysyla sistemin g
katsays 1e ykselmi olur.
Ekonomik sebeplerden dolay g katsaysnn 1e deil 0,90a ykseltilmesi
istenir.
Bunu bir rnekle aklayalm .
tla
rnek 8.4
sn
o
I1
200 kW
cos =0,6
M mot
1.Fazl
Ic
1 I1
em
de
r
6 kV
50 Hz
Im
Imot
Iw
Im1
Im2
ekil 8.5
w
.e
tg = Im / Iw,
Im = Iw . tg
Im1 = Iw . tg1
166
Topak
Pmot.10 6
.(tg tg1)
w.U 2
ri.
co
C=
tla
sn
o
em
de
r
2000000.10 6
. (1,335 0,448) = 150 F
314.6000 2
C=
2000000.10000000
. (1,335 0) =177F
314.6000.6000
Sonu
G katsaysn 1 yapmak ile 0,9 yapmak arasnda elektriki bir fark yoktur.
Fakat kondansatrler arasnda 27Flk bir kapasite fark vardr.
Kondansatrlerin fiyatlar kapasitelerine gre tespit edildiinden, cosnin
0,9a ykseltilmesi daha ekonomik olur.
w
.e
b-)
167
FAZLI DEVRELER
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
BLM 9
168
Topak
9. OK FAZLI AKIMLAR
ri.
co
Alternatif akm reten jeneratrlere Alternatr denir. Eer bir alternatr yalnz
bir sins dalgas eklinde emk retirse, 1 fazl alternatr denir. imdiye kadar
incelediimiz elektrik devrelerindeki kaynaklar hep 1 fazl kaynaklard. Eer bir
alternatr 90 derece faz farkl iki sinsoidal emk retiyorsa buna iki fazl
alternatr denir. Eer bir alternatr aralarnda 120er derece faz fark bulunan
sinsoidal emk retiyorsa, byle bir kaynaa da fazl alternatr denir.
em
de
r
9.1
sn
o
tla
w
.e
EAO = -EOA
169
Topak
IAo
IBo
ri.
co
IoF
O
IoD
-E
A
EOA
IoC
tla
EAO
(a)
(b)
sn
o
em
de
r
Dikkat edilirse, akm vektrleri eitliin bir tarafna veya teki tarafna
aktarldnda balang veya son harflerin yer deitirdii grlr.
w
.e
170
Topak
A
UAB
UAD
UBC
UCD
ri.
co
sn
o
tla
em
de
r
w
.e
ekil 9.3
ekil 9.4 (b) de grld gibi , A ve B bobinleri birbirine dik olarak statora
yerletirilir, ortadaki NS kutuplar dndrlrse, A ve B Bobinlerinin ularndan
90 derece faz farkl sinsoidal iki emk alnr.
171
Topak
Bobin
ri.
co
(a)
(b)
tla
EA
EB
em
de
r
ea
eb
sn
o
90o
180o
360o
w
.e
ekil 9.4deki jeneratrlere iki fazl alternatrler ve elde edilen emklere de iki
fazl alternatif akm denir. Emk larn herhangi bir andaki deerleri
ea = Em . Sinwt
172
Topak
EaA
12
10 A
b
EbB=120/-90o
IA=10A
a
b
EbB
(b)
tla
(a)
RB
12
IB
ri.
co
10 A
RA
12
EoA
12
EaA=120/0o
EoA=120/0o
em
de
r
EAo=120/-180o
sn
o
Her iki fazn yan yana olan dn iletkenleri yerine A B ular birletirilerek tek
bir hat ekilirse, ekil 9.6 (b) elde edilir. EaA gerilimi ile IaA akm, EbB gerilimi
ile IbB akm ayn fazdadr. nk, omik direnle Cos = 1 olan ykler baldr
u halde, IaA akm ile IbB akm arasndaki faz fark 90 derecedir. Mterek
olan dn iletkenine (Ntr hatt) denir. Ntr hattndan geen akm, 90derece
faz farkl IaA ve IbB akmlarnn vektryel toplamlarna eittir. ki d hat
arasndaki potansiyel fark da vektryel ilemle bulunabilir.
o
IoA=10/0o
EoA
AB
EoB=120/-90o
AB
90o
IoB
In= 2 .I
EoB
w
.e
(a)
(b)
ki fazl sistemde iki d hatlar arasndaki gerilim ekil 9.7 (a) daki vektr
diyagramndan bulunur.
EoA = EoB = Ef olduundan, EAB = EAO + EOB,
EAB =
EAB =
.Ef
.I
In =
I A2 + I B 2
102 + 102
.10 = 14,14 A.
In =
Topak
ri.
co
u halde iki fazl bir sistemde iki d hat arasndaki potansiyel fark faz
emklarnn 2 katna, ntr akm da faz akmnn 2 katna eittir.
ki fazl sistemde g bir faz gcnn iki katna eittir.
P = 2 . E . I . cos
I = Faz akm,
tla
E = faz gerilimi,
sn
o
em
de
r
NS kutuplar arasna ekil 9.8 (a) da grld gibi tane bobin 120er
derece faz farkl olarak yerletirilerek dndrlrse, aralarnda 120 er derece
faz fark olan tane sinsoidal emk elde edilir. Her bobinin ular mildeki alt
bilezie balanrsa, bileziklere srtnen fralarla bobinlerde indklenen emk
lar darya alnarak ykler balanabilir. ekil 9.8 (b) de A, B ve C bobinlerinde
indklenen 120er derece faz farkl emklarn deiim erileri grlyor.
EA
EB
EC
60o
90o
120o
180o
270o
360o
w
.e
S
(a)
(b)
Topak
e A = Em . Sin t
e B = Em . Sin (t 120o)
e C = Em . Sin (t 240o)
ri.
co
tla
sn
o
em
de
r
ekil 9.9 (b)de grld gibi, 120 derece faz farkl bobinin son
ular birletirilerek elde edilen noktaya (o) denir ve A, B ve C ularndan ve
odan birer hat karrsak, ABC faz hatlarn ve sfr hattn ilave eden bir
sistem elde ederiz. Buna yldz sistem denir. Faz hatlar ile ntr arasndaki
gerilimler birbirine eit ve 120er derece faz farkldrlar. Herhangi bir faz hatt
ile ntr arasndaki gerilime <<Faz Gerilimi>> denir.
C
EcC
EcC
EaA
EaA
EbB
EoC
0
0
120o
EoA
EbB
w
.e
(a)
EoB
(b)
Topak
ekil 9.9 (b)deki devrede AB faz hatlar arasndaki EAB gerilimi, EOA ve EOB
faz gerilimlerinin vektrel toplamna eittir.
EAB = EAO + EOB
ri.
co
ekil 9.10da EAB vektr EAO = -EOA vektr ile EOB vektrnn bilekesi
alnarak izilmitir. BC faz hatlar arasndaki EBC gerilimi EBC = EBO + EOC dir.
CA faz hatlar arasndaki gerilim de
E
oC
Bo
EAo=-EoA
120o
oA
sn
o
tla
BC
60o
30o
120o
30o
oB
ECo=-EoC
CA
em
de
r
AB
ekil 9.10 Yldz sistemde faz ve fazlar aras emklar vektr diyagram
ECA = ECO + EOA vektrel toplamna eittir. ekil 9.10da EBC ve ECA fazlar
aras gerilimlerin izilileri grlyor. Vektr diyagram incelendiinde EAB,
EBC ve ECA fazlar aras gerilimlerinin de (hat gerilimlerinin) arasnda 120er
derecelik faz fark olduu grlyor.
EAB vektrnn genlii (mutlak deeri) vektr diyagramndan hesaplanabilir.
3
/2 =
. (EOB)
Faz gerilimleri birbirine eit olduu iin fazlar aras gerilimlerde birbirine
eittir. EAB = EBC = ECA = E. Fazlar aras gerilim faz geriliminin 3 katna
eittir.
E=
.Ef
w
.e
176
Topak
sn
o
tla
ri.
co
em
de
r
Doru yldz balamada fazlar aras emkda faz emklarnn 3 katna eittir.
ekil 9.11 (b)deki vektr diyagramnda grld gibi yanl yldz
balamada fazlar aras emklardan biri faz emksnn 3 katna eit olduu
halde dier fazlar ars emklar faz emklarna eittir.
EAB =
.Ef
EAC = Ef
EBC = Ef
w
.e
u halde fazlar ars emklar faz emksnn 3 katna eit ise alternatr
(alternatif akm jeneratr) doru yldz baldr. Fazlar aras emklardan ikisi
faz emksna eit ise alternatr yanl yldz baldr.
C
EoA
o
120
30o
A
0
EcC
EoB
(a)
(b)
177
Topak
ri.
co
A,B ve C faz emklarn ekil 9.12 (a)da grld gibi eit omik diren
balayalm. Fazlarn dn iletkenleri yerine direnlerin ucunu ve fazlarn
a,b ve c sonularn birletirerek tek bir iletken ekelim. Bu iletkene Ntr hatt
denir. ekil 9.12(b)deki yldz sistem elde edilir. Burada kaynak ve yk yldz
balanm, 0 noktalar da bir hatla birletirilmitir.
tla
sn
o
ekil12.12 (b)de grld gibi yldz sistemde faz akm hat akmna
eittir.Faz akmlar bir birine eit olduu iin hat akmlar da bir birine eittir.
em
de
r
I O O
E cC
E aA
E bB
IA A
R3
A
R1
0'
R2
IB B
w
.e
(b)
Topak
ri.
co
IoC
120o
120o
EoA
IoA
tla
120o 0
Io C
Io A
120o
IoB
sn
o
I r = -I o C
EoB
Io B
em
de
r
ekil 9.13
fazl Y bal bir kaynaa, faz empedanslar bir birine eit fazl yldz bir
yk balayalm, ekil 9.14 (a).
ICC=IC
In=IOO
EcC
EaA
IAA=IA
E oC
ZC
ZA
0'
E oA
ZB
w
.e
EbB
IBB=IB
a) Empedansl dengeli yk
E oB
b) Vektr diyagram
ekil 9.14
179
EOA
ZA
IB =
EOB
ZB
IC =
EOC
ZC
IA =
Topak
ri.
co
In = IA + IB + IC
rnek 9.1
tla
E OA 1200
= 4 30 A
=
Z A 3030
IB =
IC =
b)
ZB
30 30
em
de
r
a) I A =
sn
o
zm 9.1
ln = I A + I B + I C = 4 30 + 4 150 o + 4 90
ln = ( 3 ,46 j 2 ) + ( 3,46 j 2 ) + ( 0 + j 4 ) = 0 + j0
ln = 0 A
ekil 9.15 (a) daki fazl alternatrn faz bobinlerinin ular ekil 9.15 (b)
deki gibi balandnda gen ( ) balant elde edilir. gen bal bir
alternatrn emk lerinin vektr diyagram ekil 9.15 (c) de grlyor
w
.e
180
Topak
EaA
EcC
ECB EAC
B
EbB
c
a
EbB
EBA
120o
EaA A
120o
b) gen balant
c)Vektr diyagram
tla
a)
ri.
co
120o
b C
EcC
sn
o
bB
EbB
EcC
c
EaA
EaA
E cC
w
.e
em
de
r
181
EaA
Topak
EaA
2Ef
EbB
ri.
co
EbB
EcC
EcC
tla
sn
o
em
de
r
fazl bir jeneratrn A,B ve C fazlarnn ularna deerleri bir birine eit
tane omik diren balayalm ekil 12. 17 (a) da grlen fazl devre elde
edilir. R1=R2=R3 faz emk leride bir birinin eit olduu iin her fazdan ayn
deerde akmlar ekilir. A fazndan ekilen IaA akm faz emk i EaA ile ayn
fazdadr. IbB faz akm faz emki EbB ile, IcC nc faz akm da EcC faz emki
ile ayn fazdadr.
ekil 9.17 (a) daki devrede yan yana ekilen ift iletkenleri birletirerek tek hat
ektiimizde ekil 9.17 (b) deki devre elde edilir. Burada jeneratr gen R1 R2
ve R3 yk direnleri de gen balanm olur. bal alternatrden kan
hat (A, B ve C hatlar ) bal R1 R2 ve R3 direnlerine baldr.
EaA
a
C
E cC
IaA
IcC I
aA
IaA
IaA
E bB
R1
A
b'
IbB
IcC
w
.e
IcC
182
R2
I3
I1
a'
C
I2
c'
R3
Topak
IC C
E BC
I aA
I cC I
aA
R2
E AB
IB B
I3
I1
I2
R3
R1
I A A
ri.
co
E CA
tla
ekil 9.17 (b) deki () gen sistemde AA iletkeninden IAA akm, (a)
devresindeki iki iletkenden geen akmlarn vektr yel farkna eit olduu
grlr.
sn
o
IAA = IaA-IbB
IAA
akmn ekil 9.17 (b) devresindeki A dm noktasna kirofun akm
kanununu uygulayarak da bulabiliriz.
IAA = IaA IbB
em
de
r
BB hattndan geen IBB akm ile CC hattndan geen IcC akm da ayn
ekilde bulunabilir.
B noktasna uygulanan Kirof kanunundan,
IBB = IbB IcC
w
.e
EaA = ECA,
EbB = EAB,
EcC = EBC
Faz emkleri ile ayn fazda olan faz akmlarnn vektr diyagramn izdikten
sonra, vektryel ilemlerini yaparak, hat akmlarnn da vektr diyagramn
ekil 9.17 (c) de grld gibi izebiliriz.
Faz akmlar bir birine eit ve 120 er derece faz farkl olduu gibi, hat akmlar
da bir birine eit ve 120 er derece faz farkldrlar. IAA hat akmn vektr
diyagramndaki ikiz kenar genden hesaplayalm;
183
Topak
-IbB
-IAA
12
0o
30 o
IcC
E aA=E CA
30 o
12
0o
-IaA
-IaA
IbB
ri.
co
ICC
E cC =E BC
tla
-IcC
E bB=E AB
-IBB
sn
o
I AA' =
3 . I aA
( faz akm )
em
de
r
I aA ' = I bB = I cC = I f
3
2
I = 3.I f olur.
w
.e
184
Topak
IBC I
AB
EAB
IB
Z2
ICA
Z1
Z2
EBC
IA
ri.
co
IC
ECA
C
alternatrn her fazndan geen akm, faz geriliminden kadar geri kalr.
Alternatrn faz ve fazlar aras gerilimlerini, faz ve hat akmlarn gsteren
vektr diyagram ekil 9.18 (b) de grlyor.
tla
ekil 9.18 (a) Empedansl dengeli gen ykn gen bal alternatrden
beslenii
sn
o
E BC
Icc
IBC
em
de
r
-IAB
-ICA
-IAA
E CA
ICA
IAB
-IBC
E AB
-IBB
w
.e
ekil 9.18 ( b) gen sistemde emkler ve faz ile hat akmlar vektr diyagram
4. Fazl Sistemde G
a. Dengeli ykl Yldz Sistemde G
Bir fazl A.A da g P = U.I . cos vattr. fazl Y bal dengeli bir ykte
harcanan g, bir fazn gcnn 3 katna eittir.
Py = 3 Uf . If . Cos
185
Topak
Py =
). I.Cos
ri.
co
Py = 3 (U /
fazl yke sarf edilen gc, hat akm ve fazlar aras gerilimle ifade
edebilmek iin Uf = U / 3 ; If = I deerlerini eitlikteki yerlerine yazalm;
. U .I . Cos
tla
sn
o
Dengeli ykl gen bal bir alternatrden ekilen g veya gen bal
dengeli bir ykte sarf edilen g, bir fazda sarf edilen gcn 3 katna eittir.
P = 3Uf . If . Cos
Uf yi fazlar aras gerilim, If yi de hat akm cinsinden ifade ederek
formlde yerine yazalm;
P = 3 . U . I .Cos
em
de
r
w
.e
fazl bir sistemde Y bal bir alternatrn rettii 120 er derece Faz farkl
A, B ve C (R,S,T) faz emklerinin srasn bilmek dengeli ve dengesiz fazl
yklerin faz ve hat akmlarnn hesab ve vektr diyagramnn izimi iin
gereklidir.
ekil 9.19 (a) da fazl Y bal bir alternatrden A,B,C ve O (R,S,T ve O)
hatlarnn k grlyor. ekil 9.19 (b) deki vektr diyagram faz emkleri
arasndaki ilikiyi gsteriyor. A faznn EOA faz emki, B faz EOB emkinden
120 ileride veya EOB, EOA den 120 geridedir. B faznn EOB emki C faznn
EOC emkinden 120 ileridedir. Bu sistemde faz sras A B C dir.
EOC = E120 , EOB = E0 , EOA = E 120
186
Topak
ri.
co
ekil 9.21 (b) de grld gibi fazlar aras emkleri gsteren vektr diyagram
incelendiinde faz srasnn A B C olduu grlr. EAB den 120o geride ECA
vektr gelir. E emklerin altndaki birinci harflere baklrsa faz srasnn A B C
olduu anlalr.
.E BC = E 120 ,
E oA
sn
o
ECA = E120
tla
E AB = E0
E oB
em
de
r
E oC
B
O
E oA
w
.e
187
E oB
Topak
A (R)
B (S)
C (T)
EAB
ri.
co
ECA
EBC
tla
sn
o
em
de
r
fazl bir A.A ebekesine balanan dengeli yldz ve gen yklerden geen
faz ve hat akmlarnn bulunmasn, akm ve gerilim vektr diyagramlarnn
izilmesini ve ebekeden ekilen gcn hesaplanmasn rnek problemler
zerek aklamaya alalm
rnek9.2
Faz gerilimi 120V olan fazl Y bal bir alternatre balanan dengeli 3 fazl
yk 40 kW ekiliyor. Ykn g katsays 0,855 geridir. Hat ve faz akmlarn
hesaplaynz.
zm9.2
U = 3 Uf = 3.120 = 208V
P
3UCos
w
.e
I=
40.1000
3 .208.0 ,855
= 130 A
I = If = 130 A
rnek 9.3
ekil 9.22 deki dengeli 3 fazl ykn 3 fazl ebekeden ektii hat akmn ve
ykn fazlarndan geen akmlar hesaplaynz. Gerilim ve akmlar vektr
diyagramn iziniz.
188
Topak
UCA
IC
15o
45o
ri.
co
-I
B
Ic
-I
A
IA
I AB
U A B =110 /-120 o
IC A
15o
IC
UAB
a)
tla
IA
sn
o
U B C =110/0 o
-I
C
5 /45 o
IBC
IB
IB
5 /45 o
IB
UBC
15o
45o
45o
5 /45 o
U CA =110/120 o
IA
em
de
r
w
.e
Z
545
U CA 110120
I CA =
= 22 A75 = 5,7 + j 21,2
=
Z
545
189
Topak
rnek 9.4
rnek problem 9.3 kompleks saylar kullanmadan znz.
ri.
co
zm 9.4
sn
o
tla
gen bal ykn her fazna uygulanan gerilim ebekenin fazlar aras
gerilimine eittir.
U 110
Faz akm, I f = =
= 22 A
Z
5
Ykn her fazndan 22A getiinde ebekeden ekilen hat akmlar bir birine
eit ve faz akmnn 3 kat olacaktr.
U = 22. 3 = 38,1A
Faz empedanslarnn as 45 olduuna gre faz akmlar gerilimden 45 geri
kalr. 120 faz farkl hat gerilimlerinden 45 er derece geri kalan faz akmlar
arasnda da 120 er derece faz fark olur. Gerilimler ve faz akmlar vektr yel
olarak gsterildikten sonra izim yolu ile de IA, IB ve IC hat akmlar ekil 9.22
(b) de grld gibi izilebilir.
em
de
r
rnek 9.5: ekil 9.23 (a) daki dengeli yldz ykn, (a) ebekeden ektii
akmlar ve ntr akmn (b) ekilen gc bulunuz. (c) vektr diyagramn
iziniz.
IA
UoC
IC
IA
IA
30o
20 /-30o
UOA=120 /0o
w
.e
UOC=120 /120o
UOB=120 /-120o
IB
IB
20 /-30o
IC
20 /-30o
30o
IC
UoB
IB
190
30o
UoA
Topak
zm 9.5
tla
ri.
co
(a) IA faz akm ( hat akm) UOA faz geriliminden (30) ileride olur. nk,
empedansn as (-30) olduuna gre bu empedans seri R C den meydana
gelmitir. Ykn dier faz empedanslar da ayn olduu iin teki faz akmlar
da faz gerilimlerinden 30ar derece ileride olurlar.
120
= 6A
I A = I B = IC =
20
Ntrden geen akm I0, 120 faz farkl IA, IB ve IC akmlarnn vektr yel
toplamna eittir. Bu toplamda sfrdr. I0 = 0
sn
o
em
de
r
5/3 /45o
UAB=110 /-120o
Uf=110/ 3
UCA=110 /-120o
IB
Z2
5/3 /45o
Z3
Z1
Z1
w
.e
IA
5/3 /45o
5/3 /45o
UBC=110 /0o
IC
(a)
191
Topak
Uf
3
=
= 38,1 45 A
5
Z
45
3
Her fazn 38,1A lik hat akmlar, faz gerilimlerinden 45 geri kalr.
ri.
co
I=
110
tla
zm 9.7
sn
o
em
de
r
400
= 10 A
40
R3 direncinden geen I3 akm da UTR fazlar aras gerilimi ile ayn fazdadr.
I2 =
400
= 16 A
25
w
.e
I3 =
192
Topak
U TR
60
I2
I3= 1 6 A
I1 = 2 0 A
0
60
IS
60
I2
IT
60
IR
I2= 1 0 A
60
-I3
U AB
U RS
tla
400V
R2=40
IS
-I1
I3
5
=2
R3
I1
400V
R=
1 20
60
ri.
co
IR
IT
(a)
sn
o
em
de
r
( vektrel )
( vektrel )
( vektrel )
w
.e
bularak
IR
akmn
IR = Ix + I y
forml
hesaplayabiliriz.
ile
de
Topak
ri.
co
rnek 9.8
tla
ekil 9.26 (a) da grld gibi yldz bal dengesiz bir yk, fazlar aras
gerilimi 380V olan fazl drt hatl bir ebekeye balanmtr. a) Her fazdan
geen akm b) ntr hattndan geen akm c) Ykn ektii toplam gc
bulunuz.
zm 9.8
sn
o
R2 direncinden geen IB faz akm UOB faz gerilimi ile ayn fazdadr.
220
= 10 A
22
em
de
r
IB =
R3 direncinden geen IC faz akm UOC faz gerilimi ile ayn fazdadr.
IC =
220
= 17,6 A
12,5
w
.e
UOA, UOB ve UOC faz gerilimlerini 120er derecede faz farkl vektrle
gsterildikten sonra, IA, IB ve IC akmlarn da vektr yel olarak izdiimizde
ekil 9.26 (b) de ki vektr diyagram elde edilir.
194
Topak
IC
IA
R1=10
UOA=220 /0o
IN
30o
ri.
co
IA
UOC
60
In
38,8o
IA
120o
0
IB
IB
B
UOC=220 /120o
IB
R3=12,5
R2=22
IC
IC
UOB
tla
UOB=220 /-120o
UOA
sn
o
em
de
r
9.4 G LMEK
w
.e
Herhangi bir ykn ebekeden ektii g vat metre ile llr. Bir fazl bir
ykn ektii gc lmek iin vat metrenin akm bobini devreye seri, vat
metrenin gerilim bobini de devreye paralel olarak ekil 9.27 de grld gibi
balanr. Vat metrenin akm bobininden ykn ektii akm getii, gerilim
bobinine de ykn ularndaki gerilim uyguland iin l aletinin ibresi vat
olarak ykn ektii gc gsterir.
195
Topak
ZA
ri.
co
ZB
ZC
Z1
sn
o
ekil9.27Vatmetre ile g
lmek
tla
fazl yldz bal bir ykn fazl A.A ebekesinden ektii toplam gc
lmek iin ykn her fazna ekil 9.28 (a) da grld gibi birer vatmetre
balanr.
em
de
r
fazl gen bal bir ykn ebekeden ektii toplam gc lmek iin de
ykn her fazna ekil 9.28 (b) de grld gibi birer vat metre balanr.
Yldz veya gen bal yk dengeli ise, vat metrelerin gsterdii faz gleri bir
birine eit olur. ebekeden ekilen toplam g vat metrelerden birinin
gsterdii deerin (bir fazn gc) katna eit olur. Ykler dengesiz ise,
ebekeden ekilen toplam g vat metrelerin gsterdii deerlerin toplamna
eittir.
w
.e
196
Topak
Z2
FAZLI
ri.
co
Z1
YK
U
B
Z3
sn
o
tla
Suni Ntr
em
de
r
w
.e
197
Topak
ri.
co
tla
1. Dengeli Yldz Yk
em
de
r
sn
o
Dengeli yldz ebekeden ektii gc lmek iin iki vatmetre ekil 9.29 (a)
da grld gibi balanr. Birinci vatmetrenin akm bobininden geen akm IA
gerilim bobinine uygulanan gerilim de UAB dir. kinci vatmetrenin akm
bobininden geen akm IC, gerilim bobinine de UCB fazlar aras gerilimi
uygulanmtr. Vatmetrelerin gsterdii deerleri bulmak iin akmlar ve
gerilimleri gsteren vektr diyagramn izmeye alalm. Dengeli yldz ykn
geri g katsayl olduunu kabul edelim. Yk dengeli olduu iin UAO, UBO,
UCO faz gerilimleri bir birine eit ( U/ 3 ) ve 120 er derece faz farkldr. 120
faz fakl vektrle faz gerilimleri izildikten sonra her faz akm faz
geriliminden kadar geride olarak alnr. Birinci vat metreye uygulanan UAB
gerilimi UAO ve UOB faz gerilimlerinin vektr yel toplam alnarak izilir. kinci
vat metreye uygulanan UCB gerilimi de, UCO ile UOB faz gerilimlerinin vektr yel
toplam alnarak izildiinde ekil 9.29 ( b ) deki vektr diyagram elde edilir.
P2
IA
IB
ZB
U AB
IC
30 o
ZC
w
.e
-U BO
U CO
ZA
P1
U CB
IC
IB
30 o
IA
U AO
ekil 9.29 Dengeli yldz ykn iki vat metre ile gcnn llmesi
198
Topak
ri.
co
Vektr diyagram incelendiinde, UAB fazlar aras gerilimi ile UAO faz gerilimi,
UCB fazlar aras gerilimi ile UCO faz gerilimi arasnda 30ar derecelik faz fark
olduu grlr. Birinci vat metreye uygulanan UAB gerilimi ile IA akm
arasndaki faz fark (30+), ikinci vat metreye uygulanan UCB gerilimi ile IC
akm arasndaki faz fark da (30-) dir.
P1 = UAB . IA . Cos(30+)
kinci vat metrenin gsterdii deer;
P2 = UCB . IC . Cos(30-)
tla
sn
o
em
de
r
2 Cos30o = 2.
3 .U.I.Cos
w
.e
P1 + P1 =
3 2 = 3 yerine alnrsa
199
Topak
sn
o
tla
ri.
co
Uab fazlar aras gerilimi referans ekseni (x ekseni) zerinde alnr. Uabden
120 derece geride Ubc ve Uabden 120 derece ileride Uca vektrleri izilir.
Dengeli gen ykn g katsays cos geri olarak kabul edelim. Bu
durumda ykn I1, I2 ve I3 faz akmlar faz gerilimlerinden as kadar geri
kalrlar. Uabden kadar geride I1 akm vektr, Ubcden kadar geride (I2)
vektr, Ucadan kadar geride I3 vektr izilir. A ve C dm noktalarna
kirsdchoffun akm kanununu uygulayarak Ia ve Ic hat akmlar bulunabilir.Ia
akm , I1 ve (-I3) vektrlerini toplayarak; Ic akm da I3 ve (-I2) vektrlerini
toplayarak bulabiliriz. Ucb gerilim vektr Ubcnin tersi olarak alndnda ekil
9.30 (b)deki vektr diyagram elde edilir.Vektr diyagram incelendiinde I1 ile
Ia arasndaki a 30 derece, Ia ile Uab arasndaki ann da (30 +) olduu
grlr. Ic ile (-I2) arasndaki a 30 derece, Ucb gerilimi ile Ic arasndaki a
da (30 ) derecedir. Yk dengeli olduu iin Ia, Ib ve Ic hat akmlar birbirine
eit ve 120er derece faz farkldrlar.
U CA
IA
I2
IB
I3
I3
-I 2
-I 1
30+
Z2
U AB
I1
IB
P2
Z1
I1
Z3
em
de
r
P1
U CB
IC
IC
I2
-I C
IA
U.I.cos
w
.e
ekil 9.30
200
Topak
ri.
co
ekil 9.29 (a)daki yldz ykn dengesiz olduunu kabul edelim. Herhangi bir
anda ykn ebekeden ektii g, fazlarn ani glerinin toplamna eittir
P = UAO.IA + UBO.IB + UCO.IC
sn
o
IA + IB +IC = 0
IB = -(IA + IC )
tla
em
de
r
bulunur. Elde edilen g ifadesinde birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci
terimi de ikinci vat metrenin gsterdii deerlerdir .
(UAO UBO). IA = P1
(UCO UBO). IC = P2
u halde, ebekeden ekilen gcn ani deeri vat metrelerin gsterdikleri ani
glerin toplamna eittir.
w
.e
201
Topak
bulunur.
ri.
co
tla
fadenin birinci terimi birinci vat metrenin, ikinci terimi de ikinci vat metrenin
gsterdii deerlerdir.
sn
o
u halde, herhangi bir dengeli veya dengesiz ykn ebekeden ektii toplam
g, iki vat metrenin gsterdii deerlerin cebirsel toplamna eittir.
em
de
r
fazl drt hatl ebekelerde iki vat metre ile dengesiz yklerin gleri
llemez. Vat metrelerin bal olmad faza, yeni ykler ilave edildiinde
birinci ve ikinci vat metrelerden geen akmlar ve vat metrelerin gerilim
bobinlerine uygulanan ebeke gerilimi sabit kald iin, vat metrelerin
gsterecekleri deerler deimez. Dolayas ile, fazn birine yeni ykler ilave
edildii halde, vat metrelerin gsterdii toplam g sabit kalmtr.
4. G Katsaysn Vatmetrelere Etkisi
Dengeli fazl yklerde iki vat metre ile yaplan Aron balantsnda ( ekil
9.29 (a) ve ekil 9.30 (a) ) vat metrelerin gsterdii deerlere veren formlleri
yeniden yazalm.
P1 = U.I.Cos(30+)
w
.e
P1 = P2 = ( 3 /2) U.I
P2 = U . I Cos (30-)
202
Topak
bulunur.
ri.
co
Birinci vat metre toplam gcn (1/3) n, ikinci vat metre ise toplam gcn (
2/3) n gsterir.
tla
G katsays 0,866 geri olursa, = -30 olur. Birinci vat metreden P1 = U.I
Cos0= U.I deeri, ikinci vat metreden de P2 = U.I Cos60 = ( 1 / 2 )U.I deeri
okunur.
sn
o
em
de
r
w
.e
Ykn ektii toplam gc bulmak iin ters sapan vat metrenin gerilim
bobininin ular deitirilir. Ve vat metrenin gsterdii deer okunur. Dier vat
metrenin gsterdii deerden ters sapan vat metreden okunan deer
karlarak toplam g bulunur.
5. ki Vatmetre le G Katsaysn lmek
Dengeli fazl yklerde vat metrelerin gsterdii P1 ve P2 deerlerinden
yklerin katsaylar bulunabilir. Vat metrelerin gsterdii deerler,
P1 = U.I.Cos (30 + )
P2 = U.I.Cos (30 ) bu iki deerin fark ;
P2 P1 = U.I. Cos ( 30 ) U.I Cos (30 + )
203
Topak
ri.
co
P1 + P2 =
. U . I . Cos
tla
em
de
r
sn
o
Sin
3.Co
1
.tg
3
P P
tg = 3. 2 1
P2 + P1
tg hesaplandktan sonra trigonometrik cetvellerden ve Cos bulunur.
P2 P1
=
P2 + P1
P2 P1
=
P2 + P1
rnek 9.9
w
.e
Her fazdan geen akm ve faz gerilimleri ile faz akmlar arasndaki alar
bulalm.
200
a) I AB =
= 20 A , UAB ile ayn fazda
10
200
I BC =
= 25 A , UBC den 90 geride
8
204
200
= 28,57 ,
7
I CA =
Topak
P1
IAB
10
200/0o
IBC
IB
ICA
tla
200/120o
IA
ri.
co
ekil 9.31 (b) deki vektr diyagramnda 120 faz fakl UAB, UBC ve UCA faz
gerilimleri izildikten sonra faz akmlar alarna gre izilmitir.
200/-120o
W
-UBC
em
de
r
UCA
IC
sn
o
P2
C
IB
IBC
ICA
IB
60
30o
30o
30o
-IAB
30o
30o
30o
IAB
UAB
96,6o
ICA
83,4o
-IBC
w
.e
IC
UBC
IB = IBC IAB
IC = ICA IBC
205
Topak
ri.
co
tla
26 ,7
= 83,4
3,
sn
o
I C = 26 ,9 96 ,6
arctg
em
de
r
w
.e
206
Topak
I1
R (A )
ri.
co
IC
Y K cos
GER
S (B )
T (C )
O
Im1
I1
Im
tla
IC
IW
CY
(b)
sn
o
(a)
w
.e
em
de
r
P (k W )
Q 1(k V A r)
S 1(k V A )
Q (k V A r)
207
Topak
tla
ri.
co
Qc = 3 . Uf . Ic = 3 .(
Qc =
.U.I
U
3
sn
o
Yldz bal kondansatrn ebekeden ektii hat veya faz akm Ic, fazlar
aras gerilim U olduuna gre kondansatrlerin verdii toplam reaktif gc
bulalm.
) .Ic =
. U . Ic
em
de
r
U
Qc = 3.U .
.Cy
3
3
Cy bulunur.
3
Qc = U2 . . Cy
w
.e
Ic =
Cy =
Qc
U 2
Cy = farad
reaktif)
= asal hz
volt
,
2f
208
Qc.109
f forml ile hesaplanr.
U 2
Qy =
Topak
. U .Ic
Hat akm Ic =
. U. C
Qc = 3 . U2 . C
Bir faznn kapasitesi
3
Xc
C =
tla
Ic =
yazalm.
Qc
3U 2
sn
o
Qc =
ri.
co
Qc.109
f
3U 2
em
de
r
C =
Qc.109
Qc
forml
C
=
f ile karlatrlrsa, toplam gleri ayn
3U 2
U 2
olan kondansatrlerin yldzdaki bir faznn kapasitesinin gen balamadaki
faz kapasitesinin 3 kat olduu grlr.
Cy =
w
.e
Cy = 3 C
209
R
YK cos
GER
T
O
IC
sn
o
tla
ri.
co
I1
Topak
em
de
r
w
.e
Yldz bal kondansatr gurubunun bir faznn kapasitesini ( Cy) bulmak iin
Qc yerine yazalm.
P.109
.(tg tg1 )
U 2 .
Cy = Bir faznn kapasitesi, (mikrofarad)
P = Fabrikann veya her hangi bir ykn hakiki gc, kw (kilovat)
U = fazl ebekenin fazlar aras gerilimi (hat gerilimi), volt
= 2 f , A.A. n asal hz, radyan/saniye
= Fabrikann dk olan g katsaysnn as, derece
1 = Sistemin dzelttii g katsaysnn as, derece
Cy =
210
Topak
ri.
co
P.109
C =
.(tg tg1 )
3.U 2
rnek 9.11
sn
o
tla
1000 kw, Cos = 0,6 geri olan bir fabrika 380/220 volt, 50 Hz li fazl bir
ebekeden besleniyor. Fabrikann g katsaysn Cos 1 = 0,9a kartmak
iin kondansatr kullanmak istiyoruz.
a) Fabrikadaki ebeke giriine
balayacamz kondansatr gurubunun kva olarak gcn, b) Kondansatr
gurubu (Y) bal olduuna gre bir faznn kapasitesini Cy = ?,
c)
Kondansatrler gen balandnda bir fazn kapasitesini C = ?
hesaplaynz.
zm 9.11
em
de
r
tg 53o = 1,33
0,488
1 = 26o ;
tg 26o =
b) Cy =
Qc.109
842.109
=
= 18500 f
U 2 .
3802. 2 .50
Qc.109
842.109
=
= 6166,6 f
3.U 2 . 3.3802.2. .50
Cy 18500
C =
=
= 6166,6 f
3
3
w
.e
c) C =
fazl bir alternatrn faz gerilimi 231 V ve faz akm 38 A dir. Hat gerilimi ve
hat akmn alternatr a) gen b) yldz balandna gre hesaplaynz.
211
Topak
zm 9.12 :
ri.
co
balant : U = Uf = 231 V
I = 3 . If = 1,73 . 38 = 65,8 A
Y balant : U = 3 . Uf = 1,73 . 231 = 400 V
I = If = 38 A
rnek 9.13
tla
3 fazl bir elektrikli stcnn her faznn direnci 12,5 dur. 380 V luk hat
geriliminde stc a) Yldz b) gen balandna gre faz gerilimini, faz ile hat
akmlarn ve glerini hesaplaynz.
Y balant
U
Uf =
380
3
I = If = 17,6 A
3
= 220V
If =
Uf
220
=
= 17 ,6 A
R 12 ,5
em
de
r
Py =
sn
o
zm
balant
Uf = U = 380 V
If =
Uf
380
=
= 30 ,4 A
R 12 ,5
P =
I=
rnek 9.14
w
.e
rnek 9.13 deki fazl stcnn beslenmesinde ekil 9.35 deki gibi hattn biri
kesildii zaman hat akmlar ve gler ne olur?
zm
Y balant
Re = 2 R = 2 . 12,5 = 25
I1 =
U
380
=
= 15 ,2 A
Re
25
212
Topak
R
U
R
S
ri.
co
b) gen balant
ekil 9.35
sn
o
balant :
tla
a) Y balant
R.( R + R )
25.12,5
=
= 8,33
R + R + R 12,5 + 12,5 + 12,5
U
380
I1 =
=
= 45,6 A
Re 8,33
em
de
r
Re =
223 V 3 fazl bir ebekeden gen bal bir stcnn ektii hat akm 15,4 A
olduuna gre faz direnlerini ve gcn hesaplaynz.
zm 9.15
223
U
=
= 25,1
15,4
I
3
3
P = 3 . U .I = 1,73 . 223 . 15,4 = 5950 vat
w
.e
Rf =
rnek 9.16
127/220 V, fazl bir ebekeye gen bal olan bir su stma cihaznn hat
akm 14,7 A dr. a) stcnn faz direncini ve gcn b) hat gerilimi 380 V olan
fazl ebekeye bu stc nasl balanr? Hat akm ne olur? c) (b) deki
213
Topak
a) If =
I
14,7
=
= 8,48 A
Uf = U = 220 V
3 1,73
U
220
R=
=
= 25,9
P=
If 8,48
5600 W
ri.
co
zm 9.16
c) I1 =
U
380
=
= 7,33 A
2 R 2.25,9
P=
P P1
5,6 2,79
.100 =
=
P
5,6
50,1
em
de
r
d)
P
5600
=
= 8,48 A
3 .U 1,73.380
sn
o
I=
tla
rnek 9.17
w
.e
zm 9.17
a) Y =
220
V ;
380
127
V , veya 220 V hatl ebeke
220
12.0,736
S
11450
S=
= 11,45kvA
IY =
=
= 17,4 A
0,867.0,59
3.U
3.380
:
I =
S
11450
=
= 30 A
31.U 1,73.220
214
Topak
w
.e
em
de
r
sn
o
tla
ri.
co
215