Damat Ferit Paşa Hükümetlerinin Milli Mücadele Karşıtı Politikaları

ATATRK ARATIRMA MERKEZ
DAMAT FERT PAA

HKMETLERNN
MLL MCADELE KARITI
POLTKALARI
Osman AKANDERE
ISBN: 978-975-16-2416-1
Hasan AL POLAT
Hasan Ali POLAT

1983 ylnda Hadimde dodu. Ondokuz
Mays niversitesi Ordu Fen-Edebiyat
Fakltesi Tarih Blmnden 2004 ylnda
mezun oldu. Ardndan Seluk niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Tarih ABD,
Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Bilim
Dalnda Yksek Lisans yapt (2008).
Seluk niversitesi Beyehir Ali Akkanat
Meslek Yksekokulunda Atatrk lkeleri ve
nklp Tarihi Okutman olarak grev yapmakta, ayn zamanda Akdeniz niversitesi
Tarih Ana Bilim Dalnda Doktora eitimine
devam etmektedir.
Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra tilaf Devletleri,

mtareke maddeleri uyarnca Anadoluda igal hareketlerine
giritiler. Trk halk, igallerin nne geebilmek iin Kuv-y Milliye
tekilatlan ortaya kard ve igal kuvvetlerine kar Mustafa Kemal
Paa liderliinde bamszlk mcadelesine, giriti.
Trk milletinin bamszlk mcadelesi gerekletirdii Mtareke
dneminde; Damat Ferit Paa be defa hkmet kurdu. Hkmetlerinin
temel politikas, tilaf Devletleri ile iyi ilikiler kurulmas gerektii fikrine
dayanyordu. Ona gre silahl direnie kalkmak memleketi atee
atmaktan baka bir ey deildi. Bu yzdendir ki Sadrazam Damat
Ferit Paa, Sultan Vahdettini de ikna etmek suretiyle silahl direni
fikrini ortadan kaldrmak iin byk gayret sarf etti: Mustafa Kemal
Paa ve arkadalarn mesleklerinden ihra ettirdi ve onlar hakknda
idam kararlar kartt. Kuv-y Milliyecilerin ttihat, Bolevik, sahte
milliyeti; hatta zndk ve dinsiz olduklar zerine propagandalara
nclk etti. Mill Mcadele hareketini ortadan kaldrabilmek/etkisiz
hale getirebilmek iin halk Kuv-y Milliyeciler aleyhine kkrtmak
maksadyla fetvalar yaynlatt; Kuv-y nzibatiye adyla bir ordu
kurdurdu. Anadolunun pek ok yerinde Mill Mcadele hareketine
kar isyanlar kt. Paa, bu isyanlar destekledi. Btn bu faaliyetleri
boyunca ngilizlerden byk destek grd.
Elinizdeki bu eser, Damat Ferit Paa Hkmetlerinin,
Mill Mcadeleyi engellemek adna hangi tedbirleri aldklarn,
neler yaptklarn ve ne lde baarl olduklarn ortaya koymay
amalamaktadr. Nihayetinde bu alma; Mtareke dneminde Damat
Ferit Paa ve Hkmetleri ile Mill Mcadele hareketi arasndaki
mcadeleyi doru bir ekilde anlama ve anlamlandrma abasnn bir
rndr.
DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

MLL MCADELE KARITI POLTKALARI
Prof. Dr. Osman AKANDERE

1959 ylnda Akehirde dodu. Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Yakna Tarihi Blmnden 1979
ylnda mezun oldu. Yksek Lisans ve Doktorasn Seluk niversitesinde tamamlad.
Almanyada dil, ngilterede ise yneticilik
eitimleri grd. 1993 ylnda Yardmc Doent 2004 ylnda da Atatrk nklplar ve
Trkiye Cumhuriyeti Tarihi alannda Doent oldu. Bilahare de 2009 ylnda Profesr
olan Akandere, Seluk niversitesi Ahmet
Keleolu Eitim Fakltesinde grev yapmaktadr. Alannda yaynlanm kitab ve
uluslararas ve ulusal hakemli dergilerde ok
sayda makalesi olan Akandere: Osmanl
mp. Son Dnemi, Mill Mcadele Dnemi,
Atatrk ve Trkiye Cumhuriyeti Tarihi zerine aratrmalar yapmakta ve almaktadr.
Fiyat: 10 TL
web : www.atam.gov.tr
e-posta : bilgi@atam.gov.tr
Osman AKANDERE
Hasan Ali POLAT
ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU
DAMAT FERT PAA

HKMETLERNN
MLL MCADELE KARITI
POLTKALARI
Osman AKANDERE
Hasan Ali POLAT
ANKARA-2011
5846 sayl kanuna gre bu eserin btn yayn, tercme ve iktibas haklar
Atatrk Aratrma Merkezine aittir.
Akandere, Osman, 1959Damat Ferit Paa hkmetlerinin mill mcadele kart politikalar / Osman
Akandere, Hasan Ali Polat. Ankara: AKDTYK Atatrk Aratrma Merkezi, 2011
XII, 356s.; 21 cm. (Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk
Aratrma Merkezi yayn)
Dizin (s. 345-356)
Kaynaka (s. 295-317)
ISBN: 978-975-16-2416-1
1. TRKYE TARHDEVRM, 1918-1923
2. TRKYE SYASET VE YNETM1918-1923
I. Polat, Hasan Ali, 1983 - II. E.a. III.Seri
956. 1023
NCELEYENLER
Prof.Dr. Nuri KSTKL
Prof.Dr. zzet ZTOPRAK
KTAP SATI:
Bayndr 1 Sokak Nu: 24/6 Kzlay/ANKARA
Ziyabey Cad. Nu: 19 Balgat-ankaya/ANKARA
Tel: (0312) 285 55 12 - 285 65 11 * Belgegeer: (0312) 285 65 73
e-posta: bilgi@atam.gov.tr
web: www.atam.gov.tr
e-maaza: e-magaza.atam.gov.tr
ISBN
LESAM
BASKI SAYISI
: 978-975-16-2416-1
: 11.06.Y.0150-351
: 2500 Adet
BASKI HAZIRLIK: Glay OCAK (Afarolu Matbaas)

BASKI: AFAROLU MATBAASI - (0312) 384 54 88 - ANKARA
indekiler
NDEKLER........................................................
KISALTMALAR......................................................
NSZ.....................................................................
GR........................................................................
III
VII
IX
1
I. BLM
DAMAT FERT PAA HKMET TARAFINDAN
AZLEDLEN KUV-YI MLLYECLER
A) Mustafa Kemal Paann Askerlik Mesleinden
Azli/stifas ve Mustafa Kemal Paann
Bu Durum Karsnda Taknd Tavr............. 17
B) Damat Ferit Paa Hkmetleri Tarafndan
Grevlerinden Azledilen Dier Kuv-y

Milliyeciler......................................................... 30
II. BLM
DAMAT FERT PAA HKMETNCE KUV-YI
MLLYECLERE YNELTLEN THAMLAR
A) ttihatlk........................................................... 41
B) Boleviklik......................................................... 67
C) Sahte Milliyetperverlik, Asilik, Dinsizlik vb.
thamlar.............................................................. 78
IV
III. BLM
DAMAT FERT PAA HKMETNCE MLL
MCADELE ALEYHNE IKARTILAN
BEYANNAME VE FETVLARIN MAHYET
A) Damat Ferit Paann IV. Defa Sadarete Geliinin
ncesi ve Sadaretinin lk craatlar.................... 93
B) Damat Ferit Paaya Sadaretin Tevcih Edildii
Ynnde Padiah Mehmet Vahdettinin Hatt-
Hmynu.......................................................... 109
C) Damat Ferit Paa Hkmetinin Yaynlad
Beyanname......................................................... 114
D) eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin
Fetvs................................................................ 127
E) Sadakatnameler.................................................. 145
IV. BLM
DAMAT FERT PAA HKMETNCE
KUV-YI MLLYECLER HAKKINDA
IKARTILAN DAM KARARLARI
A Birinci TBMMnin Almas ve Hkmetin
Oluumu............................................................. 152
B) I. Nolu Divn- Harb-i rfnin Kuv-y
Milliyeciler Hakknda kartt dam Kararlar
ve Mahiyeti............................................................ 164
C) I. TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa ve Shhye
ve Muavenet-i timaiye Vekili (Salk ve
Yardm Bakan) Dr. Adnan Advar Hakkndaki
dam Karar ve Mahiyeti.................................... 170
D) Mdafaa-i Milliye Vekili (Mill Savunma

Bakan) Fevzi Paa (akmak) Hakknda
Verilen dam Karar ve Mahiyeti........................
E) Divn- Harb-i rf Riyasetince Yarglanan
Dier cra Vekilleri (9 cra Vekili) Haklarndaki
dam Kararlar ve Mahiyeti................................
F) Divn- Harb-i rf Riyasetince Yarglanan
Dier Kuv-y Milliyeciler Hakkndaki dam
Kararlar ve Mahiyeti.........................................
G) 1. Divn- Harb-i rfde TBMM Hkmeti
Reisi Mustafa Kemal Paa, cra Vekilleri ve
Dier Kuv-y Milliyeciler Hakknda Verilen
dam Kararlarnn Uygulanabilirlii...................
A)
B)
C)
D)
E)
V. BLM
DAMAT FERT PAA DESTEKL YEN
GRMLER ve KUV-YI MLLYE
HAREKETN TENKL MAKSADIYLA
IKAN SYANLARDAN BAZILARI
Bozkr Ayaklanmalar.........................................
Birinci Anzavur Ayaklanmas.............................
kinci Anzavur Ayaklanmas...............................
Kuv-y nzibatiye..............................................
Anadolu Fevkalade Mfettilii.........................
178
181
186
191
197
204
211
220
227
VI. BLM
DAMAT FERT PAAYI ORTADAN KALDIRMAYA
YNELK BR GRM: SUKAST
A) Suikast Giriiminin Nedenleri ve Hedef Ald
Kiiler................................................................. 234
VI
B) Suikastn Planlanmas........................................
C) Suikast Yapacak Olanlarn Belirlenmesi...........
D) Suikastlarn stanbula Gnderilmesi ve
Buradaki Faaliyetleri..........................................
E) Suikast Giriiminin Aa kmas....................
F) Suikast le lgili Grlenlerin Tutuklanmas......
G) Suikastlarn Yarglanmas................................
H) Suikast Sanklarnn dam.................................
240
248
SONU.....................................................................
BBLYOGRAFYA..................................................
EKLER.....................................................................
DZN........................................................................
289
295
319
345
253
256
265
272
281
Ksaltmalar
a.g.e.
a.g.m.
a.g.t.
ATASE
: Ad Geen Eser
: Ad Geen Makale
: Ad Geen Tez
: Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik
Ett Bakanl Arivi
ATBD
: Asker Tarih Belgeleri Dergisi
BEO
: Bb- li Evrak Odas
bkz
: baknz
BOA
: Babakanlk Osmanl Arivi
DH. EUM. AY : Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye
Asayi Kalemi
DH. EUM. KLU : Dhiliye Nezareti Emniyet-i Ummiye
Kalem-i Ummi
DH. . UM
: Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye
DH-KMS
: Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus
Mdriyeti
DH-FR
: Dhiliye Nezareti ifre Kalemi
DUT
: Dosya Usl radeler Tasnifi
HSD, AFT
: Satn Alnan Evrak, Ali Fuat Trkgeldi
Evrak
HTVD
: Harp Tarihi Vesikalar Dergisi
MV
: Meclis-i Vkel Mazbatalar
Nu
: Numara
s
: Sayfa Numaras
TBMM ZC
: TBMM Zabt Cerideleri
TTE
: Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
Enstits Arivi
nsz
smanl Devleti yetkilileri, Mondros Mtarekesini

imzalamak suretiyle savatan ekildiklerinde, tilaf
Devletleri, bu mtarekenin zellikle yedinci maddesi ve dier maddelerine dayanarak Anadoluda igal hareketlerine
girimilerdir. gallerin zmirden balayarak Anadoluya
yaylmasyla birlikte de Trk Milleti istiklalini korumak gayesiyle silaha sarlm ve Mill Mcadele Hareketini balatmtr. Yine Mustafa Kemal Paann Samsuna k ve
ertesindeki almalar neticesinde Erzurum ve Sivas Kongreleri toplanm, nihayetinde Sivasta, birbirinden bamsz
olarak igale kar mcadele eden btn cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir. Bylelikle Trk Mill Mcadelesinde vahdet
salanmtr. Yine Heyet-i Temsiliye de btn Anadoluda
sz sahibi olmu, bakanlna da Mustafa Kemal Paa getirilmitir. Nihayetinde Trk Milleti, bamszla gidecek
yolun Trk Mill Mcadele Hareketinden getiini bilmi,
kendisini bamszla gtrecek yolda da Mustafa Kemal
Paay lider semitir.
tilaf Devletlerinin Anadoluda giritikleri igal hareketleri neticesi olarak ortaya kan Trk Mill Mcadele
Hareketinin gnbegn g kazanmas zerine stanbul Hkmeti tedirgin olmu ve Damat Ferit Paa Hkmeti, zamann icaplarna gre hareket etmedikleri ve bu nazik d-
nemde memleketi zor durumda braktklar iddiasyla Trk

Mill Mcadelesinin nne gemek iin byk gayret sarf
etmitir. Damat Ferit Paa Hkmetine gre bu dnemde
takip edilmesi gereken siyaset; lkenin iinde bulunduu
kt durumdan dolaydr ki, ngilizlerle iyi ilikiler ierisinde olmaya almak ve onlarn himmetiyle memleketi
kurtarmaktr. Oysa ngilizlerin Osmanl Devletinin toprak btnln korumak gibi bir gayesi yoktur. Nitekim
zmirin igal hakknn Yunanlara verilmesi ve 15 Mays
1919da zmirin Yunanlar tarafndan igal edilmesi bunun
en byk gstergesidir. nk Yunanlar destekleyenler ngilizlerdir. Fakat buna ramen Damat Ferit Paa Hkmeti
ngilizlerin desteini almaktan bahsetmektedir; hatta Sultan
Vahdettin de ayn eyleri terennm etmekte lkenin iinde
bulunduu hassas durumu ileri srerek Kuv-y Milliyecileri ikaz etmektedir.
Damat Ferit Paann Kuv-y Milliye Hareketini
ortadan kaldrmaya ynelik olarak ilk giriimi Mustafa Kemal Paann Samsundaki faaliyetleriyle ortaya kmtr.
Mustafa Kemal Paann Samsuna kyla birlikte halk
zmirin igaline kar direnie davet etmesi ve orada giritii faaliyetler, Damat Ferit Paann harekete gemesini salam nihayetinde 8 Temmuz 1919da Mustafa Kemal Paa grevinden azledilmitir. Bundan sonraki srete
Kuv-y Milliye Hareketi mensuplarnn ttihat olduklar ve ttihat ve Terakkinin tekrar mevki-i iktidara gelmesi
iin altklar ynnde propagandalar yaplmtr. Ayrca
Mill Mcadele Hareketinin milllikle bir alakasnn olmad zerine de propagandalar yrtlmtr. Yine Damat
Ferit Paa Kuv-y Milliye Hareketinden o kadar tedirgin
olmutur ki; Kuv-y Milliyecilerin ortadan kaldrlmas
iin her yolu mbah gren bir anlayn ierine srklen-
XI
mi ve Kuv-y Milliyecilerin bolevik olduklarn, dinsiz

olduklarn iddia etmi/ettirmi; hatta Kuv-y Milliyecilerin ldrlmelerinin caiz olduu ynnde bir fetv dahi
kartmtr. Yine Damat Ferit Paa Hkmeti destekleri ile
Anzavur isyanlar ba gstermi, ayrca Konya-Bozkrda
da isyanlar ortaya kmtr. Fakat bu isyanlar Kuv-y Milliyecileri durdurmaya yetmemi, bastrlmlardr.
Damat Ferit Paa ve Hkmetinin btn propagandalar ve engellemelerine ramen Kuv-y Milliye
Hareketinin gn getike kuvvetlenmesi, hatta mill iradeye mstenit bir meclisin Ankarada almas zerine propagandalarn yerini hkmler almtr. Meclisin almas zerine, bakan Mustafa Kemal Paa ve cra Vekilleri
de dhil olmak zere I. TBMM Hkmeti, Divn- Harb-i
rfde gyaben yarglanm ve idama mahkm edilmitir. Nihayetinde idama mahkm bir hkmet, memleketin
kaderine tamamen el koymu, nihayetinde Kuv-y Milliye
Hareketine ynelik btn engelleme giriimleri baarsz
olmu ve Trk Mill Mcadelesi neticesinde mill iradeye
mstenit bamsz bir devlet ortaya karlmtr.
almamzda; Damat Ferit Paann, Mustafa Kemal
Paa liderliindeki Kuv-y Milliye Hareketine ynelik
politikalar bilgi ve belgeler nda ele alnmaya allmtr. alma alt blmden olumaktadr: Birinci blmde; Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan Kuv-y Milliye
Hareketine destek verdikleri iin grevlerinden azledilen
Kuv-y Milliyeciler ele alnmtr. kinci blmde; Damat
Ferit Paann Kuv-y Milliye Hareketine ynelttii ithamlar, nc blmde de; Damat Ferit Paann drdnc sadaretinde Kuv-y Milliye Hareketine kar giritii
mcadelenin nemli bir halkas olan Fetev-y erife
XII
ve Hkmet Beyannamesi zerinde durulmutur. Yine

Sultan Vahdettinin Hatt- Hmynu da irdelenmitir.
Drdnc blmde; Kuv-y Milliyeci olduklar iin idama mahkm edilenler ve idam gerekeleri hakknda bilgi verilmeye allmtr. Beinci blmde; Damat Ferit
Paann Kuv-y Milliyeyi asker g kullanarak ortadan
kaldrmaya ynelik giriimlerinden olan Anzavur, KonyaBozkr isyanlar hakknda bilgi verilmitir. Yine Kuv-y
Milliyeyi tenkil maksadna dayanan Kuv-y nzibatiye
ve Anadolu Fevkalade Mfettiliinden de bahsedilmitir.
Altnc blmde ise; Kuv-y Milliyeciler tarafndan tertip
edilen Damat Ferit Paay hedef alan bir suikast giriiminden etraflca bahsedilmitir.
Nihayetinde alt blmden oluan bu kitap; uzun bir
aratrma ve almann rn olarak ortaya kmtr. almann aratrmaclara ve okuyuculara faydal olmas dileiyle

Hasan Ali POLAT
Giri
O
1
smanl Devleti yetkilileri,1 -ttihat ve Terakki yneticilerinin dnemin konjonktrnn de zorlamasyla
Mondros Mtarekesinin imzaland tarih olan 30 Ekim 1918 tarihi itibariyle Osmanl Devletinin banda padiah olarak Sultan
Vahdettin, hkmet olarak ise Ahmet zzet Paa Hkmeti vardr.
Ahmet zzet Paa 14 Ekim 1918 tarihinde hkmeti kurmu, 8 Kasm 1918de de istifa etmitir. Mtareke grmelerinde Osmanl
Devletini Bahriye Nazr Rauf, Hariciye Mstear Read Hikmet ve Erknharp Kaymakam Sadullah Beyler temsil etmilerdir.
Bkz, smail Hmi Danimend, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: IV, Trkiye Yaynevi, stanbul-1972, s. 441-462; Mondros
Mtarekesi imzaland tarihte Sadrazam olan Ahmet zzet Paa
hakknda tafsilat iin bkz, Mehmed Zeki Pakaln, Sicill-i Osman
Zeyli, Cilt: X, (Yayna Hazrlayan: Serdar Sakin), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-2008, s. 82-98; smail Hmi Danimend,
zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: V, Trkiye Yaynevi,
stanbul-1971, s. 103-104; Ahmet zzet Paann grevde kald sre hakknda tafsilat iin bkz, Ahmet zzet Paa, Feryadm,
Cilt: II, (Yayna Hazrlayanlar: Sheyl zzet Furga-Yksel Kanar), Nehir Yaynlar, stanbul-1993, s. 7-45; Ali Fuat Trkgeldi,
Grp ittiklerim, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1984, s. 153-163; Tark Mmtaz Gztepe, Osmanoullarnn Son Padiah Vahideddin Mtareke Gayyasnda,
Sebil Yaynlar, stanbul-1969, s. 27-49; Ayrca Mondros Mtarekesi ve tatbikat hakknda tafsilat bkz, Yusuf Hikmet Bayur,
Trk nklb Tarihi, Cilt: III, Ksm IV, nc Basm, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1991, s. 701-774; Trk stiklal
Harbi I Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, nc Basm, Ge-
OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT
ttifak Devletleri safnda girmeye karar verdii- I. Dnya

Savann malubiyetle neticelenmesi zerine ngiltereden
greceklerini umduklar hogrye2 ve Wilson Prensiplerine3 gvenerek devletin bekasna kast eden ve artlar fevnelkurmay Yaynlar, Ankara1999, s. 20285; Selahattin Tansel,
Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt: I, Mill Eitim Basmevi, stanbul1991, s. 1-222.
2
Padiah Vahdettinin, ngilizlerin mtareke artlarn rendii zaman Sadrazam Ahmet zzet Paaya unlar syledii rivayet edilmektedir: Bu artlar, ok ar olmalarna ramen, kabul edelim.
yle tahmin ederim ki, ngilizlerin douda asrlarca devam eden
dostluu ve ltufkr siyaseti deimeyecektir. Biz onlarn msamahasn daha sonra elde ederiz. Bkz, Gotthard Jaeschke, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz Belgeleri, eviren: Cemal Kprl,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1971, s. 2; Padiah Sultan
Vahdettin gibi dnemin Bahriye Nazr olan ve mtarekede Osmanl Devletini temsil eden Rauf Bey de Yenign gazetesi muhabirine Mtarekeyi akde memur olarak stanbuldan hareket eder
iken bu gnk gibi iftihar ve sevin ile avdet edeceimi tasavvur
etmiyordum. ngiliz Mtareke murahhaslarnn bize kar hsn
kabul midin fevkinde olmutur. Mzakeratmz gayet samimi ve
son derece ak bir lisanla cereyan etmi ve su-i tefehhm mucip olacak hibir hal ve harekete meydan verilmemitir. Akdeylediimiz Mtareke neticesinde devletimizin istiklali saltanatmzn
hukuku tamamen kurtarlmtr. diye bir beyanat vermitir. Bu
iki misal gstermektedir ki Osmanl Devleti yetkilileri tamamen
ngilterenin hogrsne ve szl garantisine gvenmektedirler. Bkz, Yenign, 2 Terin-i Sani 1334/2 Kasm 1918, Nu: 59.
nk Wilson Prensipleri, Osmanl Devletinin Trklerle meskn

ksmlarnn istiklaline dokunulmayaca vaadinde bulunuyordu.
Yine bu prensipler ierisinde milletlerin, kendi mukadderatlarn,
kendilerinin tayin hak ve selahiyeti maddesi de Osmanl umum
efkrn rahatlatyordu. Bkz, Tevfik Byklolu, Trakyada Mill
Mcadele, Cilt: I, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara1992, s. 121; Mondros Mtarekesi grmeleri esnasnda ngiliz murahhaslarnn Trk murahhaslarna gsterdikleri ilgi
ve mtarekenin imzasndan sonra Amiral Calthorpeun Bahriye

kalade ar olan Mondros Mtarekesini 30 Ekim 1918

tarihinde imzalamak suretiyle savatan ekilmilerdir. Osmanl Devletinin mtareke ahkmn kabulyle birlikte
tilaf Devletleri de, Osmanl Corafyas zerindeki planlarn uygulamaya koyabilmek iin Mondros Mtarekesi
ahkmna dayanarak Anadoluyu igale balamlardr. tilaf
Devletlerinin giritikleri bu igal hareketlerinde en byk
dayanak noktalarn Mondros Mtarekesinin 7. maddesi
oluturmutur. Bu madde ile tilaf Devletleri, gvenliklerini
tehdit eden herhangi bir stratejik noktay ele geirme hakkna sahip olmulardr.4 Mahiyeti mphem olan ve yukarda
zikredilen 7. madde ile tilaf Devletleri, I. Dnya Sava
esnasnda imzaladklar gizli antlamalarn uygulamaya
konulmasna zemin hazrlamak istemilerdir. Bu maddenin mtareke ahkm ierisinde yer almasndaki en mhim
maksat ise mtarekeden sonra, nceden imza edilmi olan
gizli antlamalar dorultusunda Anadoluda yapacaklar
igallere hukuk zemin hazrlamaktr.5 Yine, imzalanan bu
Nazr Hseyin Raufa gnderdii gizli mektupta, mtareke koullarndan doan baz anlamazlklarn giderilmesi adna verdii
szler Hseyin Rauf Bey ve dier Trk heyetini umutlandrmtr.
Heyet stanbula dnnce imza edilen mtarekenin umut verici bir
gelime olduunu dile getirmilerdir. Bkz, Salhi R. Sonyel, Trk
Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: I, nc Basm, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara1995, s. 8.
4
BOA, HSD, AFT, 6/74; Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, s.

47; Ltfi Simavi, Osmanl Saraynn Son Gnleri, Hrriyet Yaynlar, stanbul-Tarih Yok, s. 421; Hsamettin Ertrk, ki Devrin
Perde Arkas, Yayna Hazrlayan: Samih Nafiz Tansu, Birinci Basm, Sebil Yaynlar, stanbul-1994, 186-190.
tilaf Devletlerinin Osmanl Devletine ynelik paylam projeleri

iin bkz, Bayur, a.g.e., s. 1-39; Tansel, a.g.e., Cilt: I, s. 151163;
Mevlt elebi, Mill Mcadele Dneminde Trk-talyan likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara2002, s. 25.
mtareke ile Boazlarn ynetiminin tilaf Devletleri kontrolne braklmas ve Osmanl ordusunun hudut muhafazas ve i asayiin temin edilmesi iin gerekli olan asker
dnda terhis edilmesi kararlatrlmtr. Ayrca tilaf Devletleri ve Ermenilere mensup harp esirlerinin de serbest braklmas, Osmanl Devletinden istenmitir.6 Netice olarak
tilaf Devletleri, mtarekenin zellikle 7. maddesi ve dier
maddelerine dayanarak karlar dorultusunda ncelikle
612 Kasm 1918de anakkale Boaz istihkmlarn ele
geirmiler, ardndan da 13 Kasmda birka Yunan zrhls
ile birlikte, tilaf donanmalar stanbula gelmilerdir. Bylelikle de Osmanl Devletinin bakenti olan stanbul ehri
igal edilmitir.7 Mtarekenin imzalanmasyla birlikte bu
tr igal giriimlerinin olaca aikrd; nk tilaf Devletleri yetkilileri gerek mtareke ahkm zerine, gerekse
de mtarekenin imzas ertesindeki sylemleriyle igalleri
6
BOA, HSD, AFT, 6/74; Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, s.

47; Ltfi Simavi, a.g.e., s. 420421.
Yenign, 14 Terin-i Sani 1334/14 Kasm 1918, Nu: 71; Mondros

Mtarekesi ve Tatbikat, s. 115116; Celal Bayar, Ben de Yazdm Mill Mcadeleye Giri-, Cilt: 5, Sabah Kitaplar, stanbul1997, s. 1; 22 ngiliz, 12 Fransz, 17 talyan ve 4 Yunan sava
gemisinden kurulu bu donanma 13 Kasm 1918de Marmaraya
girerek Dolmabahe nnde demirledi. Bkz, Tansel, a.g.e., Cilt:
I, s. 54; stanbulun gayri resm igalinin gerekletii tarih olan
13 Kasm 1918 tarihinde Osmanl Hkmetinin banda Sadrazam Ahmet Tevfik Paa vardr. Tevfik Paa 11 Kasm 1918 tarihinde hkmeti kurmu, 4 Mart 1919 tarihine kadar da grevde
kalmtr. Bkz, Danimend, a.g.e., Cilt: V, s. 104; Danimend,
a.g.e., Cilt: IV, s. 454-457. Tevfik Paa hakknda tafsilat iin bkz,
Mehmed Zeki Pakaln, Sicill-i Osman Zeyli, Cilt: XIX, (Yayna
Hazrlayan: Mehmet Metin Hlag), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-2008, s. 1-14; Tevfik Paann kabinedeki faaliyetleri
hakknda tafsilat iin bkz, Ahmet zzet Paa, a.g.e., s. 45-55; Gztepe, a.g.e., s. 49-110.

iaret etmekteydiler. Nitekim stanbula tilaf donanmasnn gelmesinden iki gn nce bir ngiliz diplomat olan D.
G. Hogarth muhtrasnda: Bundan sonraki Osmanl Devleti, Bursa Hkmet merkezi olmak zere btn Anadoluyu
iine almaldr. Belki yabanc topraklarda kalan kk bir
ksmla beraber zmir ve Avrupallarn himayesine girmesi
uygun olan alt vilayet bu hududun haricinde kalr.8 demitir. D. G. Hogarth yukarda bahsettiimiz muhtrasnda belirttii dncelerde yalnz deildir. ngiliz Hkmeti
yetkililerinin dnceleri de hemen hemen ayn dorultudadr. Mesel 1920nin balarna gelindiinde ortaya kan
Vatikan nerisine baktmzda Lord Curzonun da Hogarth ile aa yukar ayn dncede olduunu grmekteyiz. Lord Curzon da Trkleri Asyaya hapsetmenin hesabn yapmaktadr; fakat Trkleri Asyaya hapsederken, tilaf
Devletlerinin Avrupal smrgelerini tedirgin etmeden bu
iin formln bulmaya almaktadr. Bulduu forml
olan Vatikan nerisine gre ise stanbul ve Boazlar
uluslararas stat altna alnacak ve Fransa ile ngiltere
beraberce, ynetimde egemen bir etkinlie sahip olacaklar.
Trk Hkmetinin yeni bakenti Kk Asyada olacak,
fakat Padiah btn Mslmanlarn lideri olarak kalacak
ve stanbul slamn bakenti olarak kalmaya devam edecek
ti.9 Bu dnceler nda baktmzda tilaf Devletleri
8
Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi

Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim 191811 Ekim
1922), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1989, s. 3; Zeki
Sarhan, Kurtulu Sava Gnl Mondrostan Erzurum
Kongresine (30 Ekim 1918-22 Temmuz 1919)-, Cilt: I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1993, s. 22.
Bilge Criss, gal Altnda stanbul, kinci Basm, letiim Yaynlar, stanbul1994, s. 24; Ankara niversitesi Trk nklp
yetkilileri, Mondros Mtarekesi ahkmnn uygulamaya

konulmas neticesinde Osmanl Devletinin varln devam
ettirmesini, fakat Anadolunun ilerine skm kk bir
devletik halinde yaamasn ngrmlerdir. Bu kk
devletik, kk bir corafyaya hitap edecek, dolaysyla bu hitab da tilaf Devletlerinin kontrolnde olacaktr.
En nihayetinde talep edilen, kukla bir devlettir. Nitekim
buna uygun olarak 15 Kasmda stanbul Boazn igal
altna almak iin almalara balamlar, 8 Aralkta asker
bir ynetim oluturmak suretiyle liman, tramvay, jandarma
ve polis hizmetlerini sk bir denetim altna almlardr.10
Fakat tilaf Devletleri, giritikleri bu igal hareketlerini Osmanl Devleti ile ilikilerini bozmamak iin bir igal olarak
gstermemeye, Mondros Mtarekesinin 1 ve 7. maddelerinin uygulamaya konulmas olarak tanmlamaya almlardr. Mtareke ahkmnn uygulamaya konulmas olarak
gsterdikleri igal hareketleri gnbegn artarak devam
etmitir. Mtarekenin 6. maddesine dayanarak kk gemiler haricindeki tm sava gemilerini Halite gzaltna
almlardr. tilaf Devletleri, 17 Ocak 1919 tarihinde Osmanl zabta tekilatn da kontrolleri altna almlar ve bu
suretle ky ve limanlarn denetimlerini ellerine geirmeyi
baarmlardr.11 15 Ocak 1919da Haydarpaa stasyonu
ngilizler, Sirkecideki ark Demir Yollar Mdrl de
Tarihi Enstits Arivi (TTE), Kutu No: 19, Gmlek Nu: 1,

Belge Nu: 1.
10
Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Sosyal Durumu,

Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara1998, s. 4.
11
Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ankara1973, s. 2629.

Franszlar tarafndan igal edilmitir.12 Ayrca yine Mtareke

ahkm uyarnca Osmanl Devletinin tm ordusu terhis edilirken, tilaf Devletleri, zellikle de ngilizler Trakyadan
Kafkasyaya kadar Trkiyenin her yerinde Trk ordusunun
terhis ve silahtan arnmasn gzlem altnda bulundurmak
iin kontrol subaylar13 yerletirmilerdir.
zellikle Ahmet Tevfik Paann hkmetten istifas
ve yerine Damat Ferit Paann hkmet kurmasyla14 birlikte tilaf Devletlerinin Osmanl Devleti zerindeki basklar
daha da artm, igaller hzlanmtr. Damat Ferit Paann15
12
Azmi Nihat Erman, Mill Mcadele Dneminde Kocaeli Blgesinde eteler, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 70, Kasm2002, s. 40.
Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, s. 178.
13
14
Alemdar, 5 Mart 1335/5 Mart 1919, Nu: 75-1385.
15
Damat Ferit Paa, ra-y Devlet azasndan Hasan zzet Efendinin

oludur. Hicri 1270, Miladi 1853-1854 ylnda stanbulda dodu. Paris, Berlin, Petersburg ve Londra ehirlerinde Baktip olarak grev yapt. Ayrca ra-y Devlet azal da yapt. zellikle
Mondros Mtarekesinden sonra be defa hkmet kurmakla grevlendirildi ve Mtareke Dnemine damgasn vuran isimlerden
biri oldu. Kuv-y Milliyenin amansz dmanlarndan olan Damat Ferit Paann hkmette kald dnemler aadaki gibidir:
I. Sadareti (4 Mart16 Mays 1919); II. Sadareti (19 Mays-20
Temmuz 1919); III. Sadareti (21 Temmuz-1 Ekim 1919); IV. Sadareti (5 Nisan-31 Temmuz 1920); V. Sadareti (31 Temmuz-17
Ekim 1920). Damat Ferit Paa hakknda tafsilat iin bkz, Danimend, a.g.e., Cilt: V, s. 103-106; Danimend, a.g.e., Cilt: IV, s.
456-462; Mehmed Zeki Pakaln, Sicill-i Osman Zeyli, Cilt: VI,
(Yayna Hazrlayanlar: zen Tok-Hava Seluk), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-2008, s. 84-103; bnlemin Mahmut Kemal
nal, Son Sadrazamlar, Cilt: IV, nc Basm, Dergh Yaynlar, stanbul-1982, s. 2029-2094; Cevdet Kk, Damad Ferid
Paa, slam Ansiklopedisi, Diyanet Vakf Yaynlar, Cilt: 8, stanbul1993, s. 436439.
herkesle iyi geinmek ve bylelikle memleketi kurtarmak

esasna dayal politikasndan g alan tilaf Devletleri keyf
uygulamalarn artrmlar; nihayetinde gl bir iktidar
olmad iin de zmiri Yunanlara igal ettirmilerdir. Gazi
Mustafa Kemal Paa Nutuk adl eserinde Mondros ertesindeki igaller ve lkenin iinde bulunduu durum hakknda unlar ifade etmektedir: tilaf Devletleri, atekes
anlamasnn hkmlerine uymay gerekli bulmuyorlar. Birer bahane ile tilaf donanmalar ve askerleri stanbulda.
Adana ili Franszlar; Urfa, Mara, Ayntap (Gaziantep)
ngilizler tarafndan igal edilmi. Antalya ve Konyada
talyan asker birlikleri, Merzifon ve Samsunda ngiliz askerleri bulunuyor. Her tarafta yabanc subay ve memurlar
ile zel ajanlar faaliyette. 15 Mays 1919da, tilaf Devletlerinin uygun bulmasyla Yunan ordusu da zmire kartlyor. Bundan baka, memleketin her tarafnda Hristiyan
aznlklar gizli veya aktan aa kendi zel emel ve maksatlarn gerekletirmeye, devleti bir an nce kertmeye
alyorlar.16
Mtareke Dnemi diye adlandrlan bu dnemde Osmanl Devleti yetkilileri, igaller karsnda -mtareke
ahkmnca elleri ve kollar bal hale geldiinden ve devletin ancak tilaf Devletleri ile iyi ilikiler kurmak suretiyle
kurtarlabileceine inanm olduklarndan dolay- bir diren
gsterememi, igallere sknetle seyirci kalmlardr.
zellikle Damat Ferit Paa Hkmetlerinin tamamen ngilizlerin etkisi altnda kald rahatlkla sylenebilir. nk
16
Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Yayna Hazrlayan:

Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara2005, s. 1.

devletin kurtuluunu ancak ve ancak mtareke ahkmnn

uygulanmasnda gren Damat Ferit Paa, ngilizlerin bir
dediini iki etmemek iin byk gayret sarf etmitir. Mesel
Damat Ferit Paa, hkmeti dneminde gerekleen
zmirin igali gibi ok mhim bir hadiseden bile son anda
haberdar olmutur. Ayrca igal haberini talyan Konsolosluundan renip hkmete bildiren Maliye Mfettii
Menemenlizade Muvaffak Beyin tutuklanmas hkmet
tarafndan emredilmitir.17 Yine Hkmet, Ali Nadir
Paann Bu gn tilaf Devletleri tarafndan gerekletirilecek olan igal olaynn geici bir mahiyette olup, pek yaknda (zmirin) Yunanlara teslim edilecei haberleri azlarda dolamaktadr yolundaki telgrafna da Harbiye Nazr akir Paa vastasyla cevap vermi ve bu gibi ayialara ehemmiyet vermeyiniz.18 diyerek Yunan igalinin olma17
Nurdoan Taalan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Hr Yayn, stanbul-1981, s. 183-184; Kamil Erdeha, Mill Mcadelede
Vilyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul-1975, s. 402; Fakat Ahmet zzet Paa, Damat Ferit Paa Hkmetinin igalden
habersiz olduklarn kabul etmemektedir. Yunanlarn zmire asker
karacann birka gn zmir Kumandanlnca nceden haber
alnp durumun Harbiye Nezaretine bildirildiinden bahsetmektedir. Bkz, Ahmet zzet Paa, a.g.e., s. 57.
18
Zafer akmak, zmir ve evresinde Yunan gali ve Rum Mezalimi (1919-1922), Yeditepe Yaynevi, stanbul-2007, s. 111-112;
zmirin igal edilecei ayialar mtarekenin imzasndan sonra dillendirilmeye balanmtr. Nitekim zmirin igal edilecei
ayiasnn yaylmas zerine 1719 Mart 1919 tarihinde zmirde
Mdafaa-i Hukuk Kongresi toplanm ve bu toplantda Wilson
Prensiplerinin dnya kamuoyuna vermi olduu teminata dikkat
ekilmi, Trk topraklarnn igal edilemeyecei belirtilmi ve
eer igal vaki olursa bu duruma silahla kar konulmas kararlatrlmtr. Bkz, Taalan, a.g.e., s. 153-165; Asaf Gkbel, Mill
Mcadelede Aydn, Cokun Matbaas, Aydn1964, s. 3334;
10
yacan belirtmitir. Fakat netice itibariyle Yunanlar 15

Mays 1919 tarihinde zmiri igal etmilerdir. Bu igal hadisesi; tilaf Devletlerinin, Osmanl topraklarn Osmanlya
brakmayacaklarnn, devleti ortadan kaldrmay amaladklarnn ve ileride stanbul ve dier btn yerlerin de igal edileceinin habercisi niteliindedir.19 Bylesi bir amala hareket eden tilaf Devletlerine kar stanbul Hkmeti
cidd bir kar k gstermemi veya gsterememitir.
Bizzat Damat Ferit Paa igalin hakszln belirten bir
nota ile tilaf Devletlerine bavurmu ve zetle unlar sylemitir: Hkmet-i Osmaniye, devletin Akdeniz Vilayetinin hlihazrnda byle bir tedbiri hakl gsterecek hibir
sebep bulunmadn her eyden evvel beyan eylemeyi vazife addeder. Ne Osmanl Hkmeti, ne de Trk Milleti vatann en mhim paralarndan birinin igalinin kati bir
mahiyette bulunaca ihtimalini bir an iin bile kabul
edemezler.20 Nihayetinde zmirin igaliyle birlikte Damat
Ferit Paa Hkmeti istifa da etmitir. Fakat Padiah
Vahdettinin, hkmeti kurma grevini tekrar kendisine
vermesi hasebiyle yeniden hkmeti kurmu ve hkmet
Ahmet Emin Yaman, Anadoluda Kongre Kararlarnda Silahl
Direni Glerinin Mal Finansman ile lgili Hkmler, Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Mays-1988, s. 88.
19
Nitekim zmiri igal eden Yunanlar stanbula da taliptirler. Fakat ngiltere stanbulu kendi uhdesine almaya kararldr. Mesel
Rum Patrikhanesini destekleyen Eklisiastiki gazetesinde yer alan
bir makalede, Rum milletinin birok zulmlere maruz kaldndan
bahsedilmekte ve Wilson Prensiplerinden hareket ederek 1453te
yaplan hakszln giderilmesi ve stanbulun tekrar Rumlara iade
edilmesi istenmektedir. Bkz, Yenign, 27 Terin-i Sani 1334/ 27
Kasm 1918, Nu: 84.
20
Gztepe, a.g.e., s. 146-147.

11
beyannamesinde de unlar sylemitir: Milleti Osmaniyenin kemali vekar ve ciddiyetle gstermekte bulunduu
metanet ve hamiyet, bizden koparlmas arzu edilen vatan
parasnn anavatana dnmesini inta ederse, milletin u
ulv hli ebedi eref olur. Gnlerin ve saatlerin arkasnda
gizlenen vakalar kati fakat daima mer bir suret ve
sknetle karlayalm. Bizim gibi mazisi anl ve haklarnn hie saylaca tahakkuk ederse btn milletin rey ve
karariyle ve Trkn necip tnetine muvafk karar verilecei
tabiidir. Kurtulu ve saadet hrriyetle hrriyet ise cesaretle
istihsal edilir. u hayret ve felaket iinde padiahmz efendimizin kalpleri de milletin kalbiyle beraber arpmaktadr.
Padiahmz ve halifemizin tevecchleri ve millet-i
muazzama-i Osmaniyenin itimad ile bu gn yine hkmet
riyasetini deruhte eyledim. Fakat icap ederse vatanmn bir
neferi olarak ifa-y vazifeye hazrm.21 Damat Ferit Paa bu
szleri ifade etmi fakat bu szlerin icabn yerine getirme
noktasnda tereddt ierisinde kalmtr. Nihayetinde de
daha sonraki siyasetine baktmzda bu szlerin o ann heyecanyla sylenmi szler olduu grlmektedir. Hakikatte Damat Ferit Paa, tilaf Devletleri aleyhine bir siyasetin
ierisinde olabilecek bir isim deildir. Mesel zmirin igali ile birlikte halk Mill Mcadeleye tevik edebilirdi,
etmemitir. Nitekim zmirin igalinin ilk gnnde mill direniin simgesi olan Osman Nevres (Hasan Tahsin) tarafndan alan ate; zmirin igaline gsterilen ilk direni, ilk
kurun olmu22 ve bundan sonra millet ve memleketin ba21
Gztepe, a.g.e., s. 151-152.
22
Bilge Umar, zmirde Yunanlarn Son Gnleri, Bilgi Yaynevi,

Ankara-1974, s. 116; Rahmi Apak, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1990,
s. 4-5; Osman Nevres (Hasan Tahsin) hakknda geni bilgi iin
12
mszln salayabilmek adna etin bir mcadeleye giriilmitir. gal gn 9 subaymz ehit edilip, 21 subaymz
da yaralanmtr.23 galin ilk 48 saati itibariyle zmir ve
banliylerinde ldrlen Trklerin says 2000i gemitir.
Ayrca, sivil ve asker devlet dairelerinin kasalar krlm
ve 21 kasadan toplam 231.426 liralk nakit para gasp
edilmitir.24 slam mahallelerine tecavzlerde bulunulmu,
camii ve mescitler saldrya uram ve birok Trkn rz
ve namuslar vahice inenmitir.25 zmirin igaliyle birlikte Yunanlar, i blgelere doru igali geniletmek iin
almalara balamlar ve nihayetinde; 16 Maysta Urla,
Sefer-i Hisar; 19 Maysta eme; 20 Maysta Torbal; 22
Maysta Menemen; 25 Maysta Manisa, Bayndr, Seluk;
27 Maysta Aydn, Tire; 29 Maysta Ayvalk ve 30 Maysta
bkz, Taalan, a.g.e., s. 99-121; lk kurunu kimin att hususunda

detayl bilgi iin bkz, Umar, a.g.e., s. 116-166.
23
Stk Aydnel, Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekt,

Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1990, s. 37; gal srasnda 21
subaymz ve baz ileri gelen kiiler ehit edilmilerdi. Bkz, Ycel zkaya, zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Mays-1988, s. 66.
24
Trk stiklal Harbi IInci Cilt Bat Cephesi 1nci Ksm, nc Basm, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1999, s. 44; Aydnel,
a.g.e., s. 37; Baz kaynaklara gre igalin ilk gnnde be bine yakn Trk ldrlmtr. Bkz, Bekir Stk Baykal, zmirin Yunanlar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri,
Atatrk Konferanslar III (1969), Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara-1970, s. 115; zmirde silah ve cephane depolar ve resmi
kurum kasalar yerli Rumlar tarafndan yamalanmtr. Bkz, akmak, a.g.e., s. 134.
25
Baykal, a.g.m., s. 115.

13
demi igal edilmitir.26 Nihayetinde igalci kuvvetlere

kar 2728 Maysta oluturulan demi Kuv-y Milliyesi ilk direni hareketini gstermi ve bundan sonra da Kuvy Milliye birlikleri artarak devam edip vatann kurtulmas
adna mcadele etmilerdir. Yine bu dnemde Mustafa Kemal Paa da 9. Ordu Ktaat Mfettii sfatyla 19 Mays
1919 tarihi itibariyle Samsuna km ve Trk Mill Mcadelesini balatmtr. Samsuna knn ertesi gnnde
zmirin igaliyle ilgili olarak Sadrazam Damat Ferit
Paaya ektii bir telgrafta zmirin Yunan askeri tarafndan igali olay, yakndan temasta bulunduum milleti ve
orduyu dnlmeyecek ve tarif edilemeyecek derecede iten yaralamtr.27 diyerek, millet ve ordunun bu haksz
igali asla kabul etmeyeceini belirtmitir. Damat Ferit Paa
ile Mustafa Kemal Paann zmirin igali hakknda verdikleri beyanatlara bakldnda ikisinin de ayn noktada
olmalar gerektii grlmektedir. Fakat Damat Ferit Paa
zikredilen dncelerini yukarda da deinildii zere o gnn heyecanyla sylemitir. Nihayetine baktmzda ise
halka direnii tleyen Mustafa Kemal Paay stanbula
ard gibi igallere kar gereken tedbiri almam, tabii
olarak bu durum Anadolu halknn gznde stanbul
Hkmetinin ve Padiahn prestijini sarsm ve halk kendi
bann aresine bakmaya, kurtulu yollar aramaya koyulmutur. Kurtulu yolunda lider kii ise Samsundan hareke26
Doan Ersoy, Alaehir Kuv-y Milliye Hareketinin Mal Kaynaklar, Mill Mcadelede Alaehir Kongresi (625 Austos
1919), Anadolu Matbaaclk, zmir1988, s. 199; Tansel, a.g.e.,
Cilt: I, s. 196.
27
Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, (1911-1921 Tarihleri Arasna

Ait 106 Belge), Babakanlk Osmanl Arivleri Daire Bakanl
Yayn, Ankara-1982, Belge Nu: 25.
14
te geen Mustafa Kemal Paa olmutur. Mustafa Kemal

Paa, hkmetin deil de milletin yannda yer alnca da stanbul Hkmeti ile gr ayrlna dm ve netice olarak Mill Mcadelenin organize bir ekilde tekilatlanmasn salayabilmek adna almalarn hzlandrmtr. Bylelikle de mill kuvvetler vcuda getirilmi ve igalci kuvvetlerle istikll-i tamm adna mcadeleye balanmtr.
Tabii olarak bu durum stanbul Hkmetinin tepkisini ekmi ve milletin Kuv-y Milliyeye destek vermesinin nne geme gayretleri hzlanmtr. Nitekim memleketin her
tarafnda igalcilere kar mcadelelerin ba gstermesi
zerine stanbul Hkmeti harekete gemitir. Mesel
Dhiliye Nazr Adil Bey tarafndan Trabzon Valisi Galip
Beye 23 Temmuz 1919 tarihinde gnderilen ve Hkmet-i
Seniyyenin, vatann kurtuluunun mtareke hkmlerinin
tamamen uygulanmasyla mmkn olacana inandn,
bunu anlayamayan sorumsuz kiilere deer verilmemesi
gerektii28 ynnde bir telgraf ekmitir. Daha sonra yine
Dhiliye Nazr Adil Bey tarafndan 26 Temmuzda bu kez
btn vilayetlere gnderilen bir dier telgrafta ise yine st
kapal olarak Kuv-y Milliye hedef alnm ve
mklt- mevcdeyi tezyd edecek her trl harektn
selmet-i vatan tehlikeye ilg edecei derkr olduundan
baz mahallerde vuk keml-i teessfle haber alnan
tahrikta kar cp edenlerin ikz ve muktez-y hl ve
mahalle gre lzm gelen tedbirin cihet-i mlkiye ve askeriyece mttehiden ittihz ehemm elzemdir29 denilmitir.
Bu telgraflar da gstermektedir ki; stanbul Hkmeti, Trk
28
. Can Erdem, Sadrazam Damat Ferit Paa, Marmara niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits, yaynlanmam Doktora
Tezi, stanbul2002, s. 123.
29
Alemdar, 27 Temmuz 1335/27 Temmuz 1919, Nu: 1241524.

15
Milletinin Mill Mcadelesine kardr ve lkenin kurtuluunun yegne yolu olarak da mtareke ahkmnn uygulamaya konulmasn grmektedir. Buna gre dmanlarn
her basklar, her igalleri, Yunanlarn her ilerlemeleri onlarn ihtiraslarndan deil, Mustafa Kemal gibi dnen ve
davrananlarn ilemleri ve kafa tutmalar yznden yaplmaktadr. Onlar olmasalar dmanlarla hemen dostluk
kurulabilecektir.30 Sadrazamlarn ve dier yneticilerin bu
yndeki fikirleri Padiah Vahdettin tarafndan da desteklenmektedir. Nitekim Padiah da, milletin direnite bulunmamas gerektiini tledii ve sorunlarn diyalog yoluyla
halledileceini belirttii bir beyanname yaynlam ve bu
beyannamede unlar sylemitir: Bu hl esef-i itiml zmir igali ile n takb eden vekyi-i fecann ve Anadolu
vilyt- arkyesi mukadderat hakknda ie edilen
rivytn efkr- ahlide hsl eyledii tesrt neticesi olup
vukt ve yit- mezkreden bil-cmle efrd- ahlimizle
beraber kalbimizde husle gelen tesrt pek amk ve
hukk-u devlet ve milletin synet-i emrinde sarf- mhsl- gayret etmek cmlemiz iin pek tabii ise de u n-
mhimde hkmet ve millete terettb eden vazfe-i teebbst
makle-i siyasiye ve ittihad- r-y ummiye ile muhafaza-i
hukka almaktan ibaretdir31
Grld zere Mill Mcadelenin balamas ile
Damat Ferit Paa Hkmeti tedirgin olmu, Mill Mcadele
Hareketini bastrmak ve tasfiye etmek iin elinden geleni
ardna koymamtr. ncelikle Mill Mcadele Hareketini
30
Bayur, a.g.e., s. 769.
31
BOA, DUT, 1/27; Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335/21 Eyll

1919, Nu: 3651; Alemdar, 21 Eyll 1335/21 Eyll 1919, Nu: 1791579.
16
bir ttihat ve Terakki dolab olarak gstermeye almtr. Bunun yannda boleviklik, sahte milliyetperverlik ve
dinsizlik gibi ithamlardan da yararlanmaya almtr. Ayrca Mill Mcadeleye gnl veren ve baarya ulamas
iin gayret gsteren asker ve mlk erkn da grevlerinden azletmek iin gayret gstermi, fetvlar ve beyannameler yaynlamak suretiyle de tenkil edilmelerini salamaya
almtr. Hatta bu maksadna nail olabilmek amacyla
Kuv-y Milliyeye kar Kuv-y nzibatiye ad altnda bir
ordu dahi tekil etmitir. Nihayetinde de mill mcadeleye
gnl veren mmtaz ahsiyetleri Divn- Harplerde yarglatm ve pek ou hakknda idam kararlar karttrmtr.
te biz bu almamzda, Damat Ferit Paa
Hkmetlerinin Mill Mcadele aleyhindeki bahsedilen
politikalarn irdeleyeceiz.
I. Blm
Damat Ferit Paa Hkmeti Tarafndan
Azledilen Kuv-y Milliyeciler*
amat Ferit Paa, Anadolu Hareketinin gnbegn

gcn arttrmasndan iyiden iyiye tedirgin olmaya
balaynca, bu hareketin lider kadrosunu deruhte ettikleri
mevkilerinden azletmek suretiyle Mustafa Kemal Paa ve
arkadalarnn, mevkilerinin yetkilerini kullanmalarn engellemeye ve fikr olarak bu kadroya yakn grte olan
mlk ve asker yetkililerin Kuv-y Milliyeye yapabilecekleri yardmlarn da nne gemeye alm ve bu yolla
hem hkmet olarak takip ettikleri siyaset hem de ngilizlerin Osmanl Devleti zerindeki istekleri dorultusunda
hareket etmi olmaktadr.
A) Mustafa Kemal Paann Askerlik Mesleinden
Azli/stifas ve Mustafa Kemal Paann
Bu Durum Karsnda Taknd Tavr
Mustafa Kemal Paa, Osmanl Devletinin Mondros
Mtarekesini imzalamakla kendi lm fermann imzala*
Bu blm Osman Akandere tarafndan yazlan ve Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisinin Yl:2006, Say:15,
s. 19-41 arasnda yaynlanan Damat Ferit Paa Hkmetleri Tarafndan Azledilen Kuv-y Milliyeciler adl makalenin yeniden
gzden geirilmi halidir.
18
dn grm ve yeni bir bamsz devletin teekkln

salayacak almalarna balamtr; nk Paaya gre,
Osmanl Devletinin temelleri km, mr tamamlanmt. Osmanl memleketleri tamamen paralanmt. Ortada bir avu Trkn barnd bir ata yurdu kalmt32 ve
devlet, kendini muhafaza edecek, igallerin nne geecek
kudretten ve muktedir bir iktidardan yoksundu. Bylesi bir
ortamda Mustafa Kemal Paann daha Samsuna kmadan
evvel ald karar udur: O da mill hkimiyete dayanan,
kaytsz artsz, bamsz yeni bir Trk Devleti kurmak!33
Nitekim bu maksadna eriebilmek gayesiyle Anadoluya
gemeyi hedeflemi, IX. Ordu Ktaat Mfettiliini bu gayeye ulamada nemli bir vesile olarak grm, nihayetinde
de 30 Nisan 1919 tarihinde IX. Ordu Ktaat Mfettiliine
tayin olunmutur.34 Her ne kadar Samsun ve civarndaki ekyalk hareketlerinin nne gemek, mtareke ahkmnca
blgedeki silahlar toplatmak, blgenin asayiini salamak
ve tilaf Devletlerinin talepleri dorultusunda hareket etmek gibi,35 Mill Mcadele ile alakas olmayan bir emirle
32
Atatrk, Nutuk, s. 9.
33
34
BOA, DUT, 158/73; BOA, DUT, 68/11; Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 19/a; Atatrkn Samsuna k ve
Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1999, Belge Nu: 4.
35
Paaya verilen grev talimatnamesi sadece asker deil ayn zamanda mlk idi. Nitekim talimatnamede Dokuzuncu Ordu Ktaat
Mfettiliine ait vezaif (Zt- linizin Dokuzuncu Ordu Mfettiliine tayini hususuna rade-i Seniye-i cenab- Padah eref-sudur
buyurulmutur. Ancak i bu mfettilikteki vezaif-i lileri), yalnz
asker olmayp mfettiliin ihtiva ettii mntka dhilinde ayn zamanda da mlkdir. denilmektedir. Bu talimatnamenin tam metni
iin bkz, Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD), Say 1, Vesika
Nu: 3; Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Belge

19
gnderilmi olsa da Mustafa Kemal Paa, bu grevi bir frsat olarak telakki etmi, nihayetinde Osmanl Hkmetinin
verdii emirler dorultusunda deil yukarda da bahsettiimiz gibi Trk Milletinin kurtuluu ynndeki almalarna balamtr. Fakat Mustafa Kemal Paann Samsuna
k, tilaf Devletleri tarafndan kuku ile karlanm ve
Paann hangi maksada istinaden Samsunda olduu General Milne tarafndan Harbiye Nezaretinden sorulmutur.36
Nezarete General Milnee 24 Mays 1919da verilen cevapta: merkezden verilen emirlerin ne derece yerine geNu: 7; Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliine atanmas ve verilen talimatname iin ayrca bkz, Faik Reit Unat, Mustafa Kemal
Paaya Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettii Sfatyla Verilen Vazife ve Salhiyetlere Dair Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say:
12, Cilt: II, Nisan-1943, s. 401-409; Zekeriya Trkmen, Mustafa
Kemal Paann IX. Ordu Ktalar Mfettii Olarak Samsuna k ve Meydana Gelen Gelimeler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 124, stanbul, ubat 2000/01, s. 77-111; Ayrca
Mustafa Kemal Paa, mfettilik blgesinde i asayi ve huzuru
salayacak, blgede asayisizliin nedenlerini belirleyecekti. Yine
mfettilik blgesinde bulunan silah ve cephaneleri toplatacak,
bunlar uygun depolarda muhafaza altna alacakt. Bunlarn yan
sra blgede bulunduu ifade edilen ralar kaldracak ve faaliyetlerinin yasaklanmasn salayacakt. Bkz, Osman Akandere,
Mill Mcadelenin Balarnda Mustafa Kemal Paada Sine-i Millet Dncesi le Askerlik Mesleinden stifas ncesi ve Sonras
Kendisine Gsterilen Ballklar, Seluk niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say:
11, Bahar-2002, s. 252.
36
General Milnein yazs yledir: Dokuzuncu Ordunun bir

tekilt icab olarak lv edildii anlalmken Dokuzuncu Ordu
Ktaatna bir Mfetti-i Umumi ve Dokuzuncu Ordu iin dahi bir
Erkan- Harbiye reisi ile byk bir Erkn- Harbiye Heyetinin neden dolay Sivasa izam olunmakta olduunun anlalamadn
zt- linize ir eylemekle mbahiyim. Bi zabitann ne gibi vezaif
ifa edeceklerinin ve mtesavver tensikat mahiyetinin neden ibaret olduunun ltfen izah buyrulmasn istirham eylerim. Bkz,
HTVD, Say: 1, Vesika No: 15.
20
tirildiini grmek, geni bir blgeye dalm olan asker

birliklerin hareketlerini denetlemek ve blgenin asayiini
temin etmek maksadyla tpk Konyada ihdas olunan Yldrm Ktaat Mfettilii gibi ve Onbeinci Kolordular iin de Dokuzuncu Ordu Ktaat Mfettiliinin ihdas
olunduu belirtilmitir.37 Fakat stanbul tarafndan verilen
bu cevap ngilizleri tatmin etmemi ve ngilizler, Mustafa
Kemal Paa ve heyetinin derhal stanbula geri arlmasn talep etmilerdir.38 Bunun zerine Harbiye Nezareti tarafndan ekilen telgrafta; maiyet-i liyelerindeki istimbotlardan biri ile buraya terifleriniz rica olunur39 denilerek
Mustafa Kemal Paa ve heyetinin stanbula geri dnmesi
istenmitir. Mustafa Kemal Paann geri dnmeye yana37
38
General Milne, Harbiye Nezaretine 6 Haziran 1919 tarihli yazsnda Kemal Paa ile maiyeti erknnn derhal stanbula
avdeti iin emir buyurmalarn talep eylerim. demektedir. Bkz,
HTVD, Say: 1, Vesika No: 17; Nitekim 8 Haziran 1920de stanbul Fevkalade Komiseri de; Samsundan kendisine ulaan bilgi
dhilinde blgede baz kt niyetli kimselerin olaylar kardklarndan bahsetmekte, bu olay karan ahslarn ierisinde Mustafa Kemal Paann da bulunduunu ifade etmektedir. Bkz, BOA,
DH-KMS, 53-1/43.
39
HTVD, Say: 1, Vesika No: 19; Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Belge Nu: 42; Mehmet Arif Bey, Anadolu
nklb Mill Mcadele Anlar (1919-23), Yayna Hazrlayan:
Blent Demirba, kinci Basm, Arba Yaynlar, stanbul-1992, s.
26; Mustafa Kemal Paa geri arlma hususunda Kzm Karabekir Paay bilgilendirmitir. Karabekire ektii telgrafta; Harbiye
Nezaretinin telgrafn dikkate sunmu ve sebeb-i davetini Cevad
Paadan mahrem sorduunu ve zt- lileri gibi kymetli bir generalin Anadolu vilayetlerinde dolamasnn efkr- ummiyeye iyi bir
tesir bahedemeyeceinden bahisle stanbula celp buyurulmanz
ngilizler istedi cevabn aldn sylemitir. Bkz, Asker Tarih
Belgeleri Dergisi (ATBD), Say: 79, Belge No: 1731; Kzm Karabekir, stiklal Harbimiz, Merk Yaynclk, stanbul-1988, s. 44.

21
mamas, ngilizlerin stanbul Hkmetini bu hususta bask altna almasna sebebiyet vermitir. stanbul Hkmeti
de bu basklardan kurtulmak iin Mustafa Kemal Paay
stanbula geri dnmesi hususunda ikna etmeye alm
bunu salamak amacyla birok telgraf ekmi40 fakat sonu alamamtr.
Bu arada Mustafa Kemal Paa, zmirin igali ile
harekete geen halkn mcadelesinin, Anadolunun btn
halknn birlikteliiyle yaplan bir Mill Mcadele Hareketi
olmas ynnde almalarn hzlandrmtr. Bu maksatla
Amasya Tamiminde: vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir41 diyerek memleketin iinde bulunduu durumu zetlemi ve milletin bamszln yine
milletin azim ve karar kurtaracaktr42 diyerek de milleti
n plana kararak, milletle beraber yaplacak bir mcadele
neticesinde vatann igallerden kurtarlacana olan inancn dile getirmitir. Bu Tamimde; stiklal-i tammn temini iin her trl yabanc tesirinden uzak olmak zere bir
mill heyetin vcuda getirilmesinin gereklilii vurgulanmtr. Ayrca mcadelede btnlkn salanmas adna;
Erzurumda dou vilayetlerinin, Sivasta da btn vilayet-
40
Mesel 15 Haziran 1919 tarihli telgrafta; stanbula davetiniz

Hkmet-i Seniyyenin karar neticesidir denilmektedir. Bkz,
HTVD, Say: 1, Vesika No: 22; Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Belge Nu: 46; Yine 7 Temmuz 1919 tarihli
Babliden Ferit imzasyla Samsuna yazlan bir telgrafta da;
Mustafa Kemal Paa eer vatann seviyorsa onun faydas iin
dnmelidir denilmektedir. Bkz, Refik Halid Karay, Minelbab
lelmihrab, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul-1964, s. 151.
41
42
22
lerin katlmyla kongreler toplanmasna karar verilmitir.43

Bu gibi gelimeler Osmanl Hkmeti tarafndan da dikkatle takip edilmi ve nihayet Mustafa Kemal Paann
mevcut durumu 23 Haziranda Meclis-i Vkelda grlm; hakkndaki ikyetler hususunda dinlenilmesi iin
stanbula gelmesi Harbiye Nezaretince kendisine bildirildii halde yaplan daveti kabul etmemesi ve Anadolu halkn hkmete kar kkrtmas gibi sebeplerden dolay
hemen grevinden alnarak yerine daha nce Bahriye Nazr olan Hurid Paann tayini iin gerekli olan ilemlerin
yaplmas iin Harbiye Nezareti; Mustafa Kemal Paann
hibir sfat- resmiyesi kalmadndan emirlerinin resm
geerliliinin bulunmadnn vilayetlere teblii hususunda
da Dhiliye Nezareti grevlendirilmitir.44 Dhiliye Nazr
Ali Kemal Bey de hemen ayn gn vilayetlere gnderdii gizli tamimde; Mustafa Kemal Paann byk bir asker
olmakla beraber zamann siyasetine ayak uyduramadn
ve ngiliz mmessil-i fevkaladesinin de srar ile azledildiini, stanbula celbinin ise Harbiye Nezaretine ait bir
vazife olduunu bildirmitir.45 Tam da Erzurum Kongresi
43
Ayrca Sivasta yaplacak kongreye btn illerin her sancandan

milletin gvenini kazanm temsilcinin katlmas talep edilmitir. Bkz, Atatrk, Nutuk, s. 21-22; Amasya Tamimi hakknda ayrca bkz, Fahri oker, Trk Parlamento Tarihi, Mill Mcadele
ve TBMM I. Dnem 1919-1923, Cilt: I, Trkiye Byk Millet
Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara-1994, s. 5-6; Faik Reit Unat,
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin Kuruluuna
Ait Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say: 15, Cilt: III, Mays-1949,
s. 163-164.
44
BOA, MV, 216/54.
45
BOA, DH. FR, 100/174; Atatrk, Nutuk, s. 25; Ali Fuat Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar, Temel Yaynlar, stanbul-2000,
s. 98; Refik Halit de eserinde 23 Haziranda Ali Kemalin kendisini
ardn ve -nc Ordu Mfettii Mustafa Kemal Paann

23
srecinde gelien bu olaylar, Mustafa Kemal Paay ypratma giriimleri olarak karmza kmaktadr. nk Damat
Ferit Paa Hkmeti; ngiliz yanls bir siyaset gdlmesi
gerektii kansndadr ve Mustafa Kemal Paa da bu ngiliz
yanls siyasetin salkl bir ekilde yrtlmesinin nndeki en byk engel olarak karlarna kmaktadr. Buna
ilaveten Anadolu halknn igallere kar hakl mcadelesi
Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan, lkenin iinde
bulunduu durum bahane edilmek suretiyle engellenmeye
allmaktadr.
Erzurum Kongresinin toplanma srecindeki Mustafa Kemal Paa hakkndaki azil karar, derhal Dhiliye
Nezareti araclyla vilayetlere duyurulmutur. Dhiliye
Nezareti, blgedeki asker ve mlk erknn Mustafa Kemal Paaya itimat etmesi ve ona yardm etmesinden dolay
olsa gerek 29 Haziranda Sivas vilayetine gnderdii bir
telgrafta Mustafa Kemal Paay suret-i katiyede mazl
tanmanz tebli eylerim.46 deme gerei duymutur. Ancak, Hkmetin alm olduu bu azil kararn Harbiye
dn akam Meclis-i Vkelda posta umuruna mdahalesinden
dolay azline karar verildi. Artk mazuldr; merakize bildiriniz,
bizi haberdar etsinler ve mumeltn mteessir olmamasna itina gstersinler! dediini, kendisinin de ald bu emri btn ba
mdriyetlere tamim ettiini oradan da vilayetlere tebligatta bulunduunu yazmaktadr. Bkz, Karay, a.g.e., s. 138; Atatrkn
Sylev ve Demeleri I-III, Cilt:1, Atatrk Aratrma Merkezi
Yaynlar, Ankara-1997, s. 19; Mevlanzde Rfat, ttihat Terakki
ktidar ve Trkiye nklbnn Yz, Yedi klim Yaynlar,
stanbul1993, s. 298-299.
46
BOA, DH. FR, 100/203; Sivas vilayetine Mustafa Kemal

Paann harekt ve tertibatna katiyen uyulmamas gerektii ynnde gnderilen 9 Temmuz tarihli telgraf iin bkz, BOA, DH.
FR, 101/1933.
24
Nazrnn imzalayp Babliye gndermesi ve Sadarete

de onaylanmas gerekmekteydi. Fakat Harbiye Nazr bu
karar Babliye gndermemi, bu sebepledir ki, resm olarak Mustafa Kemal Paann azli gerekleememitir.47 Bu
durum, Dhiliye Nazr Ali Kemal Bey ile Harbiye Nazr evket Turgut Paa arasnda kavgaya sebebiyet vermi
ve nihayetinde bu kavga evket Turgut Paa ile Ali Kemal
Beyin istifas ile sonulanmtr.48 evket Turgut Paadan
boalan Harbiye Nezaretine de Mustafa Kemal Paay azletmeyi kabul eden Ali Ferit Paa atanmtr.49 Yeni Harbiye
Nazr, ncekiler gibi, Mustafa Kemal Paann stanbula
avdetini salayabilmek adna alm, fakat btn abalara
ramen Paann stanbula dn salanamamtr.50 Nihayetinde Mustafa Kemal Paa, 7-8 Temmuz gecesi Yldz
Saray tarafndan telgraf bana arlarak, orada giritiiniz deerli teebbsler, her naslsa ngilizlerce vatan mdafaas eklinde deil, baka bir ekilde anlalmasndan
dolay, Hkmet zerinde iddetli basklar yaplmaktadr.
Bununla beraber, vatan menfaati dncesiyle yaptnz
giriimler, devletin esas menfaatlerini bozacak ve lkeyi
byk tehlikeler iine atacaktr51 denilmi ve telgraf mu47
Karay, a.g.e., s. 138-139.
48
Karay, a.g.e., s. 140-141.
49
Karay, a.g.e., s. 141.
50
Ali Ferit Paa, Mustafa Kemal Paay stanbula getirtebilmek

iin adeta yalvarmtr. Nitekim 6 Temmuz tarihindeki grmede; evketmebmz sizi o kadar seviyor ki, ben gpta ediyorum.
stanbula geliniz, hayat ve istikbaliniz memmendir demitir.
Hatta bu grevden alma hususunda tilaf Devletlerini sorumlu tutmu, yarna kadar cevap istediklerini dile getirmitir. Bkz, Kzm
Karabekir, a.g.e., s. 65.
51
Atatrk ile lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 51.

25
haberesi sonucunda anlama salanamamas zerine kendisine azledildii bildirilmitir.52 8 Temmuzda karlan
radei Seniyye53 ile Mustafa Kemal Paann nc Ordu
Mfettiliine son verilmi ve azil iradesi 13 Temmuzda
Takvim-i Vekayide yaynlanmtr.54 Mustafa Kemal Paa
8 Temmuz tarihli telgraf grmesi neticesinde azledildii
kendisine bildirilince hemen o vakit Naiz dnce ve teebbslerimin ngilizlerce vatann mdafaas eklinde deil
de baka bir surette kabul edilmesinden dolay, Yce Hkmetlerinin zor durumda ve bask altnda kald irade ve
ifade buyuruluyor. Yce Hkmetlerinin ve saltanat merkezinin zaten ne gibi bask ve ar artlar altnda bulunduu
gerek bendenizce ve gerek soylu milletinizce tamamen ve
52
Yldz Saray tarafndan Mustafa Kemal Paaya ekilen telgraf

yledir: Memuriyet-i liyelerinde hasbelicab hitam verilmi
olduundan hemen bil teahhr Dersaadete avdetleri iradei
katiyei Hazreti Pdiah iktizasndandr efendim. / Serkatibi
Hazreti ehriyri Ali Fuat, bkz, Karay, a.g.e., s. 147; 8 Temmuz
1335/1919 tarihli Heyet-i Vkel kararnda da Mustafa Kemal
Paann azli istenmitir. Bkz, BOA, DUT, 68/13; Azille ilgili ayrca bkz, M. Mfit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar
Atatrkle Beraber, Cilt: 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1986, s. 38; Atatrk, Nutuk, s. 33; Kzm Karabekir, a.g.e.,
s. 65; Mehmet Arif Bey, a.g.e., s. 29; Zekeriya Trkmen, Yeni
Devletin afanda Mustafa Kemal (Ekim 1918-Ocak 1920),
Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-2002, s. 132-133.
53
BOA, DUT, 163/31; Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge

Nu: 53; Ayrca kabinenin Harbiye Nezaretince hazrlanan bir
mazbatada; Mustafa Kemal Paa meselesinin ngiltere devletiyle iftilafat- mhime hudusuna sebep verecek derecede tehlikeli
neticelere doru cereyan ald grlmesine binaen mezkr mfettilikten azli hakknda rade-i Seniyyenin bir an evvel tasdik
edilmesi istenmektedir. Bkz, BOA, DUT, 163/31.
54
Takvim-i Vekayi, 13 Temmuz 1335/13 Temmuz 1919, Nu: 3596.
26
aka bilinmekte olduundan, bu basknn daha ziyade artp genilemesine ve bilhassa pek byk sadakat balaryla
bal bulunduum efkatli kalplerinizin ve dncelerinizin
hibir ekilde zayflamasna raz olamayacam. Bundan
dolay sadece u anda bulunduum grevime deil, btn
vn sebeplerini vatan ve millet ile kutsal makamlarnn
feyzinden ve kurtuluundan alan pek ok sevdiim kutsal
askerlik hayatma da veda etmek suretiyle fedakrlkta bulunduumu arz ederim.55 diyerek istifa etmitir. Bundan
sonraki durumu hakknda Mustafa Kemal Paa Nutukta
u bilgileri vermektedir: Durum, tarafmdan, ordulara ve
millete duyuruldu. Bu tarihten sonra resm sfat ve yetkilerden syrlm olarak, yalnz milletin sevgi ve fedakrlna
gvenerek ve onun tkenmez feyiz ve kudret kaynandan
ilham ve g alarak vicdan grevimize devam ettik.56 Damat Ferit Paa Hkmetinin Mustafa Kemal Paa zerindeki faaliyetleri azille snrl kalmayarak tad nianlarn
geri alnmasna ve stndeki Fahri Yaverlik rtbesinin
de kaldrlmasna kadar varmtr. Damat Ferit Paa, Sultan
Vahdettini ikna etmek suretiyle ncelikle Mustafa Kemal
55
Telgraf metni iin bkz, Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 54; Karay, a.g.e., s. 156-157; ATBD, Say: 79, Belge Nu:
1735; Benzer bir anlatm iin bkz, Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Belge Nu: 52; Yurdun drt bir yanna gnderdii 8 Temmuz tarihli bir dier telgrafnda da Bundan sonra
gaye-i mukaddese-i milliyemiz iin her trl fedakrlkla almak
zere sine-i millette bir ferd-i mcahit suretiyle bulunmakta olduumu tekmil Mdafaa-y Milliye ve Redd-i lhak Cemiyetlerine
ve merakiz-i mlkiye ile ahz- asker uabat vastasyla vatann en
cra kesine kadar tebli ve ifhamna tavassut ve delalet-i seriay vatanperveranelerini hassaten rica ederim demektedir. Bkz,
ATBD, Say: 79, Belge Nu: 1734; Cebesoy, a.g.e., s. 122.
56

27
Paann tad nianlarn geri alnmas ve Fahri Yaverlik rtbesinin kaldrlmas hususunda szl buyruk alm,
daha sonra da bizzat Sultan Vahdettin imzal rade-i Seniyye
yaynlanmtr. Buna gre: nc Ordu Mfettiliinden
mazl ve askerlikten mstafi Mustafa Kemal Bey silk-i askeriyeden ihra ve haiz olduu nianlar nez ve uhdesindeki
fahri yaverlik rtbesi ref edilmitir.57
Mustafa Kemal Paa askerlik mesleinden istifa edip
sne-i millete dnd esnada Mill Mcadelenin oluumu adna almalarn hzlandrm ve Erzurumda bir
Kongre dzenlenmitir. Mill Mcadele Hareketinde byk bir neme sahip olan Erzurum Kongresinde: Mill
snrlar iinde bulunan vatan paralar bir btndr. Birbirinden ayrlamaz denilmitir. Yine Erzurum Kongresinde
ak bir ekilde stanbula alternatif bir hkmetin tekilinin lzumu zerinde durulmu ve stanbul Hkmeti
vatan koruma ve istiklali elde etme gcn gsteremedii
takdirde, bu gayeyi gerekletirmek iin geici bir hkmet
57
Mustafa Kemal Paann nianlarnn geri alnmas ve Fahri Yaverlik rtbesinin kaldrlmas hakknda tafsilat iin bkz, BOA,
BEO, 343882; BOA, DUT, 68/13; Takvim-i Vekayi, 13 Temmuz
1335/13 Temmuz 1919, Nu: 3596; Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 58, 58/a, 59, 60; Atatrk, Nutuk, s. 33; Trkmen,
Yeni Devletin afanda, s. 132-133, 145-146; Ayrca Alemdar gazetesindeki bir haberde, Mustafa Kemal Paann harekt- gayr-
meruasna itirak eden Bahriye Nazr Esbak Rauf Beyin de rtbe
ve nianlarnn ref edilecei istihbar edilmektedir. Bkz, Alemdar,
14 Austos 1335/14 Austos 1919, Nu: 142-1542; Karay, a.g.e., s.
138-147; Ayrca Sadaret makam tarafndan Rauf Beyin de yakalanarak derhal stanbula getirilmesi uygun grlm ve bu hususta
gereinin acele yerine getirilmesi Hariciye, Harbiye ve Dhiliye
Nezaretlerinden istenmitir. Bkz, Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 57.
28
kurulacaktr denilmitir. stanbul Hkmetinin ald kararlarn denetim altna alnmas iin de Meclis-i Millnin
toplanmasnn gereklilii zerinde durulmutur. Kuv-y
Milliyeyi tek kuvvet olarak tanmak ve mill iradeyi hkim
klmak esastr58 karar ile de millet ve mill irade kavramlar n plana kartlm, mill iradeye mstenit bir devlet oluumunun temelleri atlmtr. Erzurum Kongresinde
bu yeni Devlete gei srecinde vatann bamszlnn
temini iin gerekli olan her trl nlem ve siyas kararlar
almaya ve bunlar uygulamaya yetkili olmak zere Mustafa Kemal Paa bakanlnda bir Heyet-i Temsiliye vcuda
getirilmitir.59 Ardndan 4 Eyllde Sivasta Anadolunun
her yerinden temsilcilerin katlmyla toplanan ve vatann
btnn kapsayc kararlar alan Kongre Heyeti, Erzurum
Kongresinde kabul edilen hususlar vatann btnne amil olmas kaydyla tekrar kabul etmitir. Bylelikle, sadece
dou vilayetlerini temsil eden Heyet-i Temsiliyenin temsil alan vatann tamam olarak yeniden dzenlenmitir.60
Birbirinden bamsz olarak istiklal uruna mcadele eden
cemiyetler de Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda tek bir at altnda toplanm ve Mustafa
Kemal Paa bakanlndaki Heyet-i Temsiliye tarafndan
58
Erzurum Kongresinde alnan kararlar hakknda bkz, Atatrk le

lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 61; Kurtulu Savann Balatlmasna Dair Belgeler, Belge Nu: 57; Atatrk, Nutuk, s. 45-46;
oker, a.g.e., Cilt: I, s. 6-12; Erzurum Kongresi hakknda ayrca bkz, Faik Reit Unat, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetinin Kuruluuna Ait Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say:
2, Cilt: I, Austos-1941, s. 81-88.
59
Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge No: 61; Atatrk, Nutuk,

s. 46.
60
Atatrk, Nutuk, s. 61-62; Kongre Kararlar Bildirisi hakknda bkz,

oker, a.g.e., Cilt: I, s. 19-21.

29
idare edilmesi kararlatrlmtr.61 Fakat Heyet-i Temsiliye

bu almalarn byk bir zveri ile yrtmeye alrken,
Damat Ferit Paa tekrar harekete gemi ve Elaz Valisi
Ali Galip Bey araclyla Sivas Kongresini basmay ve
Mustafa Kemal Paann faaliyetlerinin nne gemeyi
hedeflemitir. Ali Galip Beyin almalar baarl olmam, nihayetinde Sivas Kongresinin almalarnn nne
geilememitir.62
Bu arada tad nian ve madalyalar geri alnan
Mustafa Kemal Paa, Divn- Harpte yarglanmad iin,
nian ve madalyalarnn geri alnmas bir yarg kararna
bal olmayp keyflik arz ediyordu. stelik Mustafa Kemal Paa askerlikten karlmayp istifa etmi olarak kabul
edilmiti. Bu yzden istifas kabul edilmi bir askerin nian
ve madalyalarnn geri alnmas uygun deildi. Nitekim 4
ubat 1920de Ali Rza Paa Hkmeti tarafndan Mustafa
Kemal Paann nian ve madalyalar geri iade edilmitir.63
61
oker, a.g.e., Cilt: I, s. 19-21; Heyet-i Temsiliyenin almalar hakknda geni bilgi iin bkz, M. Cemil zgl, Heyet-i
Temsiliyenin Ankaradaki almalar (27 Aralk 1919-23 Nisan 1920), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1989, s.
35-163; Heyet-i Temsiliye Nizamnamesi iin bkz, Unat, Anadolu
ve Rumeli Cemiyeti, Tarih Vesikalar, Say: 15, s. 164-170.
62
stanbuldan Ali Galip Beye gnderilen telgraflar iin bkz, rade-i

Milliye, 17 Eyll 1335/17 Eyll 1919, Nu: 2; Ali Galip Bey hadisesi hakknda bkz, Atatrk, Nutuk, s. 81-95; Erdem, a.g.t., s. 141146.
63
BOA, DUT, 163/31; BOA, DUT, 68/21; BOA, MV, 217/203;

ATBD, Say: 82, Belge Nu: 1793.
30
B) Damat Ferit Paa Hkmetleri Tarafndan

Grevlerinden Azledilen Dier Kuv-y
Milliyeciler
Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan azledilen
Mill Mcadelenin nde gelen simalarndan bir dieri de Refet (Bele) Beydir. Bilindii gibi Mustafa Kemal
Paa ile Samsuna kanlar arasnda Refet Bey de vardr
ve Mill Mcadelenin her safhasnda aktif rol oynamtr.
Refet Bey, Mustafa Kemal Paann da talepleri ile nc
Kolordu Komutanlna tayin edilmi ve Paa ile beraber
Samsuna gelmiti.64 Refet Beyin Samsuna knn ertesindeki faaliyetlerinin, Mustafa Kemal Paann amalar ile ayn dorultuda olmas dolaysyla her faaliyeti hem
ngilizlerce hem de stanbul Hkmetince dikkatle izlenmeye balanmtr. 6 Temmuzda Samsundaki bir ngiliz
piyade blnn bir taburla deitirilmesi zerine Refet
Bey, ngiliz denetim subayna gnderdii bir yazda: ngiliz
askerinin, hkmetin haberi ve izni olmadan gnderildiini belirterek, artk o blgede olabilecek olaylardan sorumlu
olmadn, asayi gerei hkmetin izni olmadan ngiliz
askerlerinin ierilere girmelerine izin vermeyeceini, gerekirse kar konulacan bildirmitir.65 Nitekim direnile
karlaacan anlayan ngilizler, Merzifondaki birliklerini geri ekmeye mecbur kalmlardr.66
Refet Beyin ngilizlere verdii notann akabinde,
Harbiye Nazr Ferit Paa tarafndan 7 Temmuzda bir
64
Tayinin rade-i Seniyyesi iin bkz, Takvim-i Vekayi, 20 Mays

1335/20 Mays 1919, Nu: 3553; BOA, DUT, 158/81.
65
Sina Akin, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele, Cem Yaynevi, stanbul-1983, s. 358; Karay, a.g.e., s. 150.
66
Mehmet Arif Bey, a.g.e., s. 29.

31
telgraf ekilmi ve Hkmet-i Mlkiyenin ve asakirin

Samsunu terk etmemesi ve katiyen msademeye mahal
ve meydan verilmemesi mercudur67 denilmitir. Ayn gn
Babli tarafndan Refet Beye ekilen bir dier telgrafta da:
ngiliz mmessillii oraya asker sevkinin asla igal arzusundan tevellt etmediini, belki Mustafa Kemal Paann
asayii ihlal suretinde vuku bulan harekatndan tevellt ettiini kati olarak beyan ve temin ediyor. Meclis-i
Vkelnn kararyla size tebli ediyorum: ngiliz ihracna ve ilerlemesine kar katiyen mukabelede bulunmaynz.
Fayda yok, zarar muhakkaktr68 denilmitir. Yine Sivas
vilayetine acele olarak ekilen telgrafta da; ngilizlerin
asker karmas ileminin kesinlikle bir igal mahiyetini
haiz olmad vurgulanm ve zaten mazl olan Mustafa
Kemal Paann harekt ve tertibatna da katiyen uyulmamas tlenmitir.69 Yine Milne de, Amiral Calthorpea:
Refetin, Gurkha Taburunun memleket ierisine gnderilmesini protesto ettiini; bunun iin Deeds delaletiyle geri
arlmasn istediini70 belirten bir yaz gndermitir.
Amiral Calthorpe da, Deeds vastasyla 9 Temmuzda stanbul Hkmetinden, Refet Beyin derhal stanbula arlmasn, eer davete icabet etmezse asi ilan edilmesini
67
Adnan Sofuolu, Refet Belenin nc Ordu Kumandanlndan

Alnna Dair Bir Vesika zerine, Trk Kltr Dergisi, Yl:
XXXVI, Say: 422, s. 345.
68
Telgraf metninin tamam iin bkz, Karay, a.g.e., s. 150-151;

Mevlanzde Rfat, a.g.e., s. 304-306.
69
BOA, DH-FR, 101/19-33.
70
Fethi Tevetolu, Atatrkle Samsuna kanlar, Birinci Basm,

Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara-1987, s. 37.
32
talep etmitir.71 Bunun zerine stanbul Hkmeti derhal

harekete gemi, 13 Temmuzda Refet Beyi azletmi ve
yerine Harbiye Dairesi Reisi Miralay Selahattin Beyi tayin etmitir. Azil radesi 17 Temmuz 1919 tarihli Takvim-i
Vekayi gazetesinde yaynlanmtr.72 Refet Bey grevinden
ayrldktan sonra Sivasa gitmi ve Mustafa Kemal Paann
da telkinleri ile Kongre yeleri tarafndan Heyet-i Temsiliye yesi seilmitir.73
Mustafa Kemal Paa Samsuna kp Mill Mcadele
ynnde almalarna baladnda; Ali Fuat Paa 20. Kolordu Kumandanl mevkisini deruhte ediyordu. Zaten her
bakmdan Mustafa Kemal Paa ile Ali Fuat Paa arasnda fikir birlii mevcuttu. Ali Fuat Paa ve Mustafa Kemal Paa,
daha Samsuna k gereklemeden evvel stanbulda
bir grme yapmlar, bu grmede: mtareke hkmleri, bu hkmlerin uygulanmas ve milletin mevcut durum karsnda taknmas gereken tavr hakknda fikir teatisinde bulunmular ve netice olarak tek kurtulu yolunun
mill bir mukavemet hareketi oluturmak, ordu ile milletin
yekvcut halinde hareket etmesini salamak olduu fikrinde karar klmlard.74 Nihayetinde de Mustafa Kemal Paa
71
Akin, a.g.e., s. 358.
72
73
Tevetolu, Samsuna kanlar, s. 36; Mustafa Kemal Paa, Refet

Beyin grevi brakmasndan pek honut olmadn belirtmektedir. Tafsilat iin bkz, Atatrk, Nutuk, s. 37-38.
74
Bu grmede mill bir mukavemetin nasl oluturulaca hususunda unlar dnlyordu: 1- Ordunun terhisini derhal durdurmak, 2- Yurdun mdafaasna en lzumlu olan silah, cephane ve
tehizat dmana vermemek, 3- Gen ve muktedir kumandanlar
ktalar banda bulundurmak. stanbuldakileri de Anadoluya
yollamak, 4- Mill Mukavemete taraftar idare amirlerinin yerle-

33
Samsuna km ve bu idealinin gereklemesi ynnde

almalarna balamtr. Bilahare Rauf Bey ve Ali Fuat
Paay 10 Haziranda yanna arm75 ve 19 Haziranda
Amasyada buluulmutur.76 Bu bulumada vatann mdafaas, istikll-i tammn temini ve hukuk-u milliyemizin
muhafazas gibi birok mesele zerinde fikir teatisinde
bulunulmu ve 21 Haziranda Amasya Mukarrerat imzalanmtr. Bu mukarreratta Ali Fuat Paann da imzas bulunmaktadr. Ali Kemal Bey, 23 Haziran tarihli ve yukarda bahsedilen, btn vilayetlere gnderdii gizli tamim ve
ardndan bu gizli tamimi destekler mahiyetteki 26 Haziran
tarihli ve yine btn vilayetlere gnderdii beyannamesinde; baz yerlerde ordu mfettilerinin emriyle asker ve iane
toplandn, merkezden byle bir emrin olmadn, bunu
yapanlarn iddetle cezalandrlacaklarn bildirmitir.77 Ali
Fuat Paa vilayetlere gnderilen bu telgraflar iddetle protesto etmi ve milletin asrlarca kan dkt mukaddesatna tevcih edilen tecavzata kar ihzar edilmekte olan
mdafaa-i meruasna bu dnyada hibir mani olamayacan beyan etmi ve gerekirse mevki-i memuriyetinden
feragat ederek bir ferd-i millet olarak vatann kurtuluu
iin almaya devam edeceini alenen taahht etmitir.78
rinde braklmasn temin etmek, 5- Vilayetlerde frkaclk ad altnda yaplan karde mcadelesine mani olmak, 6- Halkn maneviyatn ykseltmek, bkz, Cebesoy, a.g.e., s. 52-53.
75
Cebesoy, a.g.e., s. 87.
76
Cebesoy, a.g.e., s. 89-90.
77
Cebesoy, a.g.e., s. 98-101.
78
Ali Fuat Paann Bat Anadolu kumandanlklarna, mlkiye amirlerine ve mill teekkllere gnderdii Dhiliye Nezaretini protesto nitelii tayan beyanname metninin tamam iin bkz, Cebesoy, a.g.e., s. 101-104.
34
Bundan sonra Damat Ferit Paa Hkmeti, Ali Fuat Paay

dikkatle izlemeye balamtr. Nihayet 11 Austosta Harbiye Nazr Nazm Paa tarafndan stanbula davet edilmi,
Ali Fuat Paa da hasta olduunu belirterek bu davete icabet
etmemitir.79 Neticede 28 Austos 1919 tarihinde Ali Fuat
Paa 20. Kolordu Kumandanlndan azledilmi, azil iradesi de 31 Austosta Takvim-i Vekayide yaynlanmtr.80
Fakat Ali Fuat Paa, Mustafa Kemal Paann da iddetli
tavsiyeleri neticesinde grevini brakmam, Kolorduyu
kumanda etmeye devam etmitir.81
Mill Mcadeleye verdii destek yznden azledilen komutanlardan bir dieri de Cafer Tayyar Paadr.
Cafer Tayyar Paa, Geliboludaki Beinci Ordu lavedilince, Trakyada kurulan Birinci Kolordu Kumandanlna
atanm ve bu grevini uzun mddet devam ettirmitir.82
16 Mart 1920 tarihinde stanbul igal edilince Cafer Tayyar
Paa ilk olarak Dou Trakyann stanbul Hkmeti ile ilikisinin sona erdiini bildirmi ve btn Edirne Vilayetinde
skynetim ve seferberlik ilan etmitir.83 Bu karar, ilan
edilen beyannamede Trakyallara ylece izah edilmitir:
79
80
Takvim-i Vekayi, 31 Austos 1335/31 Austos 1919, Nu: 3637;

Kzm Karabekir, a.g.e., s. 149.
81
Mustafa Kemal Paa 3 Eyll 1919da gnderdii telgrafta komutay kesinlikle brakmamasn talep etmitir. Ali Fuat Paada bu
hususta Yerime tayin olunacak kumandanlara da kumanday terk
etmeyeceim gibi kendilerini de Ankaraya sokmayacaktm ve sokmadm. demektedir. Bkz, Cebesoy, a.g.e., s. 185-186.
82
Zeki Sarhan, Kurtulu Savanda kili ktidar, Birinci Basm,

Kaynak Yaynlar, stanbul-2000, s. 126.
83
Byklolu, Trakyada Mill Mcadele, Cilt: I, s. 211.

35
stanbulda makam- hilafet tarafndan, serbest olarak

seilerek tekil olunacak ve milletvekillerimizin itimadna
mazhar bir kabine, hkmeti idare etmedike, Edirne vilayetindeki sivil idare ve kumandanlk mtereken, hareket istiklalini muhafaza edecek ve bu mill ve vatan gayenin elde
edilmesi iin alacaktr. Emniyet ve asayiin korunmas
iin vilayette rf idare ilan olunmutur.84 Bu durum zerine stanbul Hkmeti derhal harekete geerek 20 Nisanda
Cafer Tayyar Paay stanbula armtr.85 21 Nisanda
da Cafer Tayyar Paa azledilerek yerine Albay Muhittin Bey
tayin edilmitir. Cafer Tayyar Paa, stanbul Hkmetinin
emrine uyarak stanbula gelmitir. Peyam- Sabah gazetesi muharririne verdii beyanatta, meselenin tamamyla
kapandn, tekrar Edirneye dnp dnmeyeceinin ise
belli olmadn belirtmitir.86 Anlalan, stanbul Hkmeti Cafer Tayyar Paann Edirneye dnmesinde bir saknca
grmemi olsa gerek ki; Paa, 30 Nisanda Edirneye geri
dnm ve Trakya-Paaeli Cemiyeti ats altnda faaliyetlerini srdrmtr.87
stanbul Hkmeti Kuv-y Milliyenin nne gemek iin lider kadroyu azletmekle yetinmemi, Kuv-y
Milliyeye yardm grlen mlk amirleri de grevlerinden
uzaklatrmtr. Ali Rza Paa Hkmeti dneminde 2 Kasm 1919da Adana Valiliine atanan Celal Bey bunlardan
84
Byklolu, Trakyada Mill Mcadele, Cilt: I, s. 211; Bu beyannamenin tam metni iin bkz, Tevfik Byklou, Trakyada
Mill Mcadele- Vesikalar, Resimler, Plan ve Haritalar-, Cilt:
II, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1992,
Vesika Nu: 401, s. 79, 80.
85
Byklolu, Trakyada Mill Mcadele, Cilt: I, s. 235.
86
Peyam- Sabah, 23 Nisan 1336/23 Nisan 1920, Nu: 505/10935.
87
Sarhan, kili ktidar, s. 128.
36
biridir. Celal Bey 21 Kasmda Adanada grevine balam ve ilk i olarak hkmet konandaki Fransz bayran
indirtmitir.88
Damat Ferit Paa Hkmeti dneminde eyhlislam Drrzdenin Kuv-y Milliyeciler aleyhine kartt
fetv igal devletleri tarafndan Anadolunun ilerine sokulmu ve halka tebli edilmitir. Adanada da byle bir
olay vaki olmu fakat Vali Celal Bey ile Adanada ilmiyle tannm din adamlar fetvnn okunaca Ulucamiiye
gitmemilerdir. Hatta Vali Celal Bey, Kadirli Mfts Osman Nuri Efendiye stanbulun fetvsnn geersiz olduu ve halkn mill kuvvetler yannda yer almas gerektii
ynnde bir kar fetv dahi hazrlatmtr.89 Bu durum
Adana blgesinde fetvya itimat edilmesini byk oranda engellemitir. Bunun zerine Franszlar harekete geerek stanbul Hkmetinden, Celal Beyin grevden alnmas istemilerdir. Hkmet de 27 Maysta Celal Beyi
stanbula armtr.90 Nihayetinde Celal Bey, Fransz gal Komutanlnn basklar neticesinde 30 Maysta Adana Valilii grevinden ayrlarak Mersine gitmek zere yola
km ve stanbula dnmtr.91
zmirin igalini mteakip demite bir Kuv-y Milliye tekil edilmi ve bu suretle igalci kuvvetlerle mcadeleye giriilmiti. Fakat bu durumdan gerek tilaf Devletleri
gerekse de stanbul Hkmeti hi de memnun olmamlar,
88
89
Kemal elik, Mill Mcadelede Adana ve Havalisi (1918-1922),

Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1999, s. 376.
90
91
elik, a.g.e., s. 377-378; Sarhan, kili ktidar, s. 150.

37
nihayetinde tilaf Devletleri, igale kar giriilen mcadelenin durdurulmas iin stanbul Hkmetine basklar
yapmlardr. Byle bir ortamda demi Kaymakam Bekir
Sami Bey; zmir ve stanbuldaki tilaf Devletleri mmessillerine ektii telgrafta unlar ifade etmitir: Muazzam
devletlerin licenap mmessilleri, aktettiimiz mtareke bizim ve sizin namusunuz deil miydi? Biz buna riayet ettik.
Siz bunu ihmal ederek gz yumdunuz. Gzel zmirimizi Yunanlarn ayaklar ile inettiniz. Mukaddesatmza tasarruf
ettirdiniz. ehitlerimizi istihfaf ettirdiniz. Hkmet muhaberat mstesna iken resm telgraflara bile sansr koydunuz. Dnyann her tarafnda ykselen Trkn feryadna
kulaklarnz tkadnz. Hristiyanlarn can ve mal insan
dncelerle galeyana gelen Trke bir vediadr. Buna
emin olunuz. Bu gne kadar sui muamele yaplmad gibi
bundan sonra da yaplmayacaktr. Anlamadmz hakikatler bu gn meydana kt. Trklk ve lem-i slam vazife-i
medeniyesini gstermee balad. Yunan kuva-y igaliyesi zmirden ekilmedii takdirde bu uurda bundan sonra
dkeceimiz kanlarn mesuliyeti size ve temsil ettiiniz devletlere raci olacaktr. Yirminci asrn cemiyet-i insaniyesini
yaatmak sizin vereceiniz son karara tbidir. Silah patlarsa greceiniz netice pek ac ve pek elim olacaktr. Artk
biliniz ki kalem deil silah tyor.92 phesiz bu telgraf,
tilaf Devletlerine bir gzda nitelii tamaktadr. Bekir
Sami Bey zmir Valiliine ektii telgrafta da: Elli seneden beri silah sesi eksik olmayan kazamzda zmirin feci
igalinden sonra sknet hsl olmu, vatandalar bir gaye
urunda birlemilerdir. demi Kuv-y Milliye kumandannn emri ile yeni vazifeme baladm. lem-i slamiyete
92
Cebesoy, a.g.e., s. 162-163.
38
son vazifemi ifa edeceim. Milleti necibem, vatan azizim

bizleri deil, talihsiz Trk milletini Yunanlara feda edenleri telin etsin93 diyerek Kuv-y Milliyenin yannda
olduunu aka beyan etmitir. Tabii olarak bu durum
gerek tilaf Devletleri gerekse de stanbul Hkmetini rahatsz etmi ve Bekir Sami Bey 8 Temmuzda grevinden
azledilmitir.94
Mill Mcadeleye destek verdikleri iin grevlerinden azledilen Kuv-y Milliyecilerden birka misal daha
vermek gerekirse u isimleri sayabiliriz: Resulayn Kaymakam Fehmi Bey,95 Ankara Defterdar Yahya Galip Efendi,96
Denizli Mfts Ahmet Hulus,97 Bursa Mfts Ahmet
Hamdi Efendi,98 Isparta Mfts Hseyin Hsn (zda93
94
95
Takvim-i Vekayi, 21 Nisan 1336/21 Nisan 1920, Nu: 3833.
96
Takvim-i Vekayi, 21 Nisan 1336/21 Nisan 1920, Nu: 3833.
97
Bab- Fetv Memurin Kalemi Mdriyeti, Meihat Makamna 1

Austos 1336/1 Austos 1920 tarihli Ahmed Hulusi Beyin azli ile
ilgili bir yaz gnderdi. Bu yazda; Mft Ahmet Hulusinin mftlk grevi ile badamayan ve ekya etesi olan Kuv-y Milliye
harektna silahl olarak fiilen katld, ilenen cinayet ve ikencelerin tertipleyicisi ve tevikisi olduu gvenilir kaynaklardan
renildii, bu nedenle de adgeen ifahen alnan bir irade-i seniyye ile grevinden azledildii bildirilmektedir. Bkz, Ali Sarkoyuncu, Mill Mcadelede Din Adamlar, Cilt: I, kinci Basm,
Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara-1997, s. 123.
98
BOA, DH. . UM, 11-7/9-6; BOA, DH. . UM, 19-14/1-18; Ahmet Hamdi Efendi hakknda tafsilat iin bkz, Gnay alar, Mill
Mcadelede Fetvalar Olayna Deiik Bir Adan Bak, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi,
75. Yl zel Says, Say: 11, Erzurum1999, s. 268-270.

39
mar), Uak Mfts Ali Rza (Bodur), Burhaniye Mfts

Mehmet (Tarhan), Antalya Mfts Ahmet Hamdi, Sinop
Mfts brahim Hilmi Efendi,99 Erkan- Harbiye Kaymakam Yusuf Rasih Bey,100 14. Kolordu Kumandan Yusuf
zzet Paa, Miralay zmirli smet Bey, Miralay Bekir Sami
Bey, smail Fazl Paa, Hseyin Selahattin, 12. Kolordu Kumandan Fahrettin Bey,101 Manastrl Remzi Bey, Binba
smail Hakk, Tolcal Sleyman, Svari Binbas Asitaneli
Adil, Binba Rizeli Raid Bey, Gelibolulu Bican Efendi,
Piyade Binbas Cemal Bey102 ve Kartall Hseyin Avni
Bey.103 Akinin verdii bilgiye gre; Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan grevlerinden azledilen mutasarrf ve
kaymakamn says otuzu buluyordu.104
99
Ali Sarkoyuncu, eyhlislam Mustafa Sabrinin Mill Mcadele ve Atatrk nklplar Kart Tutum ve Davranlar, Atatrk
Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XIII, Say: 39, Kasm-1997, s.
794.
100
BOA, BEO, Umumi No: 348269.
101
Takvim-i Vekayi, 21 Haziran 1336/21 Haziran 1920, Nu: 3883.
102
103
104
Akin, a.g.e., s. 447.
II. Blm
Damat Ferit Paa Hkmetince
Kuv-y Milliyecilere Yneltilen thamlar*
A) ttihatlk
amat Ferit Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyecileri

sulayc ve halk nazarndaki itibarlarn zedeleyici
faaliyetlerinden ilki, onlar ttihatlkla itham etmi olmasdr. nk ttihatlar; devleti gereksiz yere Birinci
Cihan Harbine sokmak ve milletin istikbaliyle oynamakla
sulanyorlard.105 Zaten 1/2 Kasm 1918 tarihinde ttihat
Bu blm Osman Akandere tarafndan yazlan ve Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi (ATAM), Cilt:24, Mart 2008, Say:70, s.
17-56 arasnda yaynlanan Damat Ferit Paa Hkmetleri Dneminde Kuva-y Milliye Hareketine Ynelik thamlar adl makalenin yeniden gzden geirilmi halidir.
105 Mesel Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar adl makalesinde ttihatlarn Harbi Umumye giri noktasndaki tavrlarn yle dile
getirmektedir: Bu millet anlamad, renmedi mi ki ocak hin-i
hacette her frldaa gelir, hatta ecnebi parmayla da dner, kalkar, yanar, tutuur, ocan kahramanlar Enver, Talat, Cemal deil
midir ki daha Harb-i Umum zuhur eder etmez Almanya ile haf bir
muahede akd eylediler ve milleti, ikbalini, istikbalini dnmeden,
tanmadan ecneb bir devletin ihtirasna kurban ettiler Bkz,
Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar, 28 Eyll 1335/28 Eyll
1919, Nu: 29755; stanbul matbuat yazarlarndan bir ksm, Bal-
42
ve Terakkinin ileri gelenlerinin bir Alman denizaltsyla

gizlice stanbuldan ayrlmalar, ttihatlk kart propagandalara hz kazandrmt.106 Bu propagandalar neticesinde de ttihat yaktrmas, Mtareke Dneminin
en ar itham haline gelmiti.107 Tam bu noktada; Kuv-y
Milliyenin lider kadrosunu oluturan ahsiyetlerden -bata
Mustafa Kemal Paa olmak zere- bir ksmnn evveliyatnda ttihatlarla balantsnn olmas, Damat Ferit Paa
Hkmeti tarafndan byk bir frsat olarak telkki edilmi
ve ittihatlk yaktrmas ile halkn Kuv-y Milliyecilere
dman olmas salanmaya allm ve bu ynde byk
gayret sarf edilmitir.
Mtareke Dneminde gerek Sultan Vahdettin gerekse de Damat Ferit Paann bizzat kendisi ve hkmetinin
yeleri, igallere kar her frsatta direnii tavsiye eden ve
bizzat direnie geen Kuv-y Milliye Hareketini ttihat ve
Terakkinin bir uzants olarak grmlerdir. Devletin ba
olarak Sultan Vahdettin, Kuv-y Milliyeye her vesile
kan Sava ile Birinci Cihan Harbi yllarndaki olaylardan ttihatlar sorumlu tutmulardr. Bkz, Reat ztrk, stanbul Basnnda Edebiyatlarn Mill Mcadeleye Bak, yaynlanmam
Doktora Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits,
Ankara1992, s. 104105.
106
Bnyamin Kocaolu, Mtarekede ttihatlk, ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas (19181920), Temel Yaynlar, stanbul2006, s. 7071.
107
Yahya Kemal, Siyas ve Edeb Portreler, nc Basm, stanbul Fetih Cemiyeti Yayn, stanbul1986, s. 87; Bu propagandalar neticesinde ttihatlk yle bir hale geldi ki artk ttihatnn
babas evladndan, kardei biraderinden, kars kocasndan utanmaa balad. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Turanclar ve Trkler Amma Hakik Trkler, 20 Eyll 1335/20 Eyll 1919, Nu:
1781578.

43
ile izhar- husumet eder ve Anadolu hareket-i milliyesine

de bu gzle bakard.108 Vahdettine gre Kuv-y Milliye
Hareketini oluturanlar ve ynetenler, devleti lzumsuz
yere Harb-i Umumye sokup halk perian eden ttihat ve
Terakki yneticilerinin yardaklar deil bilakis ayn tarikin salikleriydiler.109 Nitekim Sultan Vahdettindeki Kuvy Milliye Hareketine olan dmanl Takvim-i Vekayide
yaynlanan beyannamelerinden de rahatlkla grebilmekteyiz.
Damat Ferit Paa, 30 Temmuz 1919da ngiliz
Yksek Komiserlii memurlarndan Hohlere Komiteler
gene dokuz bal ylan kafalarn kaldryorlar ve kabinesi yeleri ondan (Mustafa Kemalden) ekilmek iin emir
alyorlar110 demitir. Yine, Sivas Kongresinin topland
gnlerde Tan gazetesi muhabirinin Damat Ferit Paaya,
Mustafa Kemal ve hareketinin mahiyeti hakknda ynelttii suale, Paa, Harekt- Milliyenin asker mahiyetinin
olmadn, mill bir esasa da dayanmayp bir saman alevinden ve ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret olduu111
108
Halis Karaaslan, Mill Mcadele Dneminde syanlarn knda Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, yaynlanmam
Doktora Tezi, Dokuz Eyll niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, zmir1997, s. 202.
109
Karaaslan, a.g.t., s. 202.
110
Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 169.
111
Alemdar, 5 Eyll 1335/5 Eyll 1919, Nu: 1641564; Vakit, 5 Eyll 1335/5 Eyll 1919, Nu: 664; Damat Ferit Paann bu demeci
17 Sebtembre 1919 tarihli Le Temps gazetesinde de kmtr.
Burada, Hareketin asker hibir bnyesi yoktur ve millete dayanmamaktadr. Bunlar savata rtbe alm ve herhangi bir i peinde Anadoluya snm subaylardr ve bir hareket yaratabilmek
iin aba gstermektedirler. Hareket bir saman ateidir, alevleri
44
cevabn vermitir. Bu beyanatlar Damat Ferit Paann

Kuv-y Milliye hakkndaki dncelerini ve dolaysyla
Hkmetin Kuv-y Milliyeyi nasl algladn ortaya
koymas bakmndan byk nemi haizdir. Damat Ferit
Paa Hkmeti tarafndan Takvim-i Vekayide yaynlanan bir beyannamede de: Memleketimizde akl- selm ve
vicdan- nezih ashabndan ziyade stanbulda hafiyyen ve
Anadoluda msellehan Kuv-y Milliye namyla icr-y faaliyet eden ttihat Komitesinin emtet ve tesvlt saha-i
siyasette daima bir zemn-i ifl ve ihtiyl bulmakta olduu cihetle suret-i hakda grnen erbab- fesad, efkr-
umumiye-i milliyemize u zaman- buhrnda icra-y tesirden
hli kalmyor112 denilmekte ve bu beyannamede, ttihat ve
Terakkinin, dolaysyla Mill Mcadelenin faaliyetlerinin
nne geilmesi gerektii vurgulanmaktadr. 22 Mays tarihli stanbul Polis Genel Mdrlnden ve Genel Mdr
Hasan Tahsin imzasyla Adliye Nezaretine gnderilen bir
yazda da: Devlete harplerde feci bir yenilgi yaatanlarn
imdi Devletin siyasi hayatn mahveden bar artlarnn
galip devletler nezdinde kaldrlmasna, eer bu mmkn
olmazsa elden geldii nispette hafifletilmesine alacaklar yerde tam tersine zulm ve isyanlarna gnden gne
hz verdiklerinden, milletin ve devletin selameti iin aba
harcayan Hkmetin de icraatlarnn nne getiklerinden
imdiden snmtr Bu hareket iin Anadoluda ok para harcanyor; savata byk servetler toplayan ttihat ve Terakkinin
parma vardr Hareket tamamen ittihatdr denilmektedir.
Bkz, Yahya Akyz, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu
19191922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1988, s. 85;
Ayrca bkz, Celal Bayar, Ben de Yazdm, Cilt: 7, Sabah Kitaplk, stanbul1997, s. 7879.
112
Takvim-i Vekayi, 4 Austos 1336/4 Austos 1920, Nu: 3921.

45
bahsedilmekte ve bozulan skn ve asayiin tekrar yerine

gelmesinin bu fesat ehlinin yarglanp cezalandrlmasyla
mmkn olacann alt izilmektedir.113 Yine Damat Ferit
Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyeyi nasl alglad hakknda bilgi vermesi bakmndan Cemal Karabekirin hatratnda, Damat Ferit Paa Hkmetinde Evkaf Nazrl
yapm olan Elmall Hamdi (Yazr)ye atfedilen szler ayrca deer kazanmaktadr. Nitekim Cemal Karabekir, eski
arkada Elmall Hamdiye Kuv-y Milliye cephesindeki
hal ve vaziyeti anlatnca, Hamdi Bey: Azizim Cemal bu
ttihat dolabdr. Yine mevki sahibi olmak istiyorlar. Memleket halk harplerden bkm usanm, artk istirahat ve
sknet istiyorlar, ne bahasna olursa olsun bunu istiyorlar.
Halkn nne den zabitan Ordu daldktan sonra aa
kp a kalmaktan korkuyorlar. Bunun iin kendilerine i
bulmak, memleketin kendilerine muhta olduunu gstermek ve bu suretle geinmek istiyorlar. Hkmet orduyu tamamyla datmaldr. Memleketi, dhili asayii temin iin
yalnz Jandarma ve Polis kuvvetleri ile idare etmelidir. Biz
bu kanaatteyiz. Bundan baka da selamet aresi yoktur114
diye cevap vermitir. Elmall Hamdi Beyin vermi olduu
cevap, Mtareke Dnemindeki Osmanl Devletinin takip
ettii siyasetle ayn dorultudadr. Nitekim Sultan Vahdettin, 15 Temmuz 1919da The Morning Post gazetesi muhabirine verdii demete: Milletimiz harbe girmekle byk
hata etti Fakat memleketi harbe srklemeye hi katl113
Midhat Sertolu, Mill Mcadeleye Yardm Ettikleri in Cezalandrlmak stenenlere Dair Yaynlanmam Belgeler, Hayat
Tarih Mecmuas, Say: 2, Yl: 14, ubat1978, s. 47.
114
Cemal Karabekir, Maka Silhhanesi Hatralar, stiklal Harbi

Kahramanlar, Yayna Hazrlayan: Aykut Kazancgil, Nehir Yaynlar, stanbul1991, s. 3738.
46
mam olan binlerce halk cezalandrmak da elbette hataldr. Sevgili Babam Sultan Abdlmecid ngilterenin byk
dostu ve bu memleket ile Fransann mttefiki idi. Ben daima ngiltereye hayranlk besledim ve daima ngiltereye
dost bir siyasetin destekleyicisi oldum: Biz ngiliz milleti
ile hkmetinin insaf ve insanlk duygular ile adaleti temin
iin bize yardm edeceklerini mit etmekteyiz115 demitir. Bu deme Vahdettinin, Devletin kurtuluunun ancak
ve ancak ngiltere ve dier byk devletlerle dosta ilikiler ierisinde olmakla salanabileceine inandn gstermektedir. Mustafa Kemal Paa nderliindeki hareketin
Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan kuku ile izlenmeye
balad bir dnemde Dhiliye Nazr olan Ali Kemal Bey,
26 Haziran 1919 tarihinde btn vilayetlere gnderdii beyannamesinde; baz yerlerde ordu mfettilerinin emriyle
asker ve iane toplandn, merkezden byle bir emrin olmadn ve bunu yapanlarn iddetle cezalandrlacaklarn
bildiriyor ve Kuv-y Milliye Hareketini de eski idareyi
(ttihat ve Terakki) tekrar geri getirmek iin oluturulan bir
yap olarak tasvir ediyordu.116 Ayrca yine Dhiliye Nazr
Ali Kemal imzal bir tamimde de: Ordu mfettileri ve
Kolordu Kumandanlar, ttihad ve Terakkinin kalntsdr.
Seferberlik emri verirlerse ahali bunu icra etmesin117 tarznda ifadeler yer almakta, bu durum; mevcut Hkmetin
kendi emrinde olan ya da olmas gereken asker erkna gvenilmediinin de bir kantdr. Buradan anlalan udur ki;
Hkmet, Ordu Mfettileri ve Kolordu Kumandanlarnn,
ttihat ve Terakki idaresinin yeniden tesisi adna altklarna inanmaktadr.
115
116
117

47
Damat Ferit Paa Hkmetinde eyhlislamlk grevini ifa eden Mustafa Sabri de; Anadoludaki Kuv-y
Milliye Hareketini Osmanl Devletine kaldrlm olan
bir isyan bayra olarak grmekte ve Kuv-y Milliyecileri ttihatlkla itham etmektedir. Anadoludaki Mill
Mcadeleyi Kuv-y Milliye nam altnda ttihat ve Terakki ekaveti..118 olarak tanmlamaktadr. Mustafa Sabri,
21 Mays 1920de Sultan Ahmet Camiinde verdii hutbede de Kuv-y Milliyeyi ttihat ve Terakki namna hareket
eden bir yap olarak insanlara arz etmekte, Anadoluda ttihat ve Terakki aleyhine bir bir kyamlarn ba gsterdiinden bahsetmekte ve halkn zihninde var olabilecek Kuv-y
Milliyeye olan meylin nne gemeye almaktadr.119
Yine Hafz smailin de Ayasofya Camiinde Cuma gn
verdii vaaznda ngiliz taraftarl yapmas ve Loyd
Georgenin Biz Trklerle deil, ttihatlarla harp ediyoruz dediini nakletmesi ve Kuv-y Milliyenin tenkilinin
devletin bekasnn bir gerei olduunu savunan aklamalarda bulunmas,120 Hkmetin Kuv-y Milliyeyi ttihatlkla sulamasnda tesiri mutlak olan Camii, Cuma Hutbesi ve din adamndan nasl faydalandn gstermesi
bakmndan da nemlidir. Zaten ileride detaylca zerinde
durulaca zere Damat Ferit Paa Hkmetinde eyhlislamlk grevi yapan Drrzde Abdullah Efendinin Kuv118
Mustafa Sabri Alemdarda yaynlanan bu makalesinde ayrca

Kuv-y Milliyenin igallere kar direnie gemesini, nedir bu
yedi dvele deil, yirmi yedi dvele meydan okuyan maskaralklar diyerek eletirmekte ve Kuv-y Milliyeyi kabadaylkla sulamaktadr. Bkz, Alemdar, Mustafa Sabri, Hurfattan Hakikate,
21 Mart 1336/21 Mart 1920, Nu: 4592759.
119
Alemdar, 22 Mays 1336/22 Mays 1920, Nu: 5192819.
120
Alemdar, 27 Mart 1336/27 Mart 1920, Nu: 4652765.
48
y Milliyeyi din devlete isyan eden asilerden mteekkil olan bir yap olarak arz eden ve Kuv-y Milliyecilerin
yok edilmelerinin farz olduunu belirten fetvs bir nceki cmlemizi teyit eder bir mahiyet tamaktadr. Mustafa
Sabrinin Alemdar gazetesinde yaynlanan bir dier makalesinde de; Mustafa Kemal Paa Saltanat kaldrarak kendi
iktidarn kurmak isteyen bir kii olarak gsterilmekte ve
bu makalede de Mill Mcadele Hareketi, ttihat ve Terakki
Komitesinin bir faaliyeti olarak deerlendirilmektedir.121
20 Eyll 1919 tarihinde Mehmet Vahdettinin, zmirin
Yunanlar tarafndan igal edilmesi zerine halkn tedirgin
olmamasn ve Yunanlara kar silahla kar konulmamasn tleyen beyannamesinin122 ardndan Hrriyet ve tilaf
Frkas, Sadarete sunduu arizada: zmirin igalinin halkta
uyandrd heyecann hedefinden saptrlmak istendii ve
bu suretle baz kimselerin kendilerine kar elde etmek istedikleri, Hkmetin takip ettii doru siyasetin bunlar eliyle
berbat edilme riski tad ve bunu yapanlarn hayatlarnn
ihtilal ve aibelerle dolu olduu belirtilmekte ve vatann zararn kendi zarar telakki eden Hrriyet ve tilaf Frkasnn
byle bir duruma rza gstermeyecei vurgulanmaktadr.123
Ayrca, Hrriyet ve tilaf Frkas yetkilileri, Ali Rza Paa
Kabinesine verdikleri kinci ve nc Muhtralarnda;
Kuv-y Milliye ad altnda karlan fitne ve fesadn ttihat
ve Terakki tevikatndan ibaret olduunu ve hviyet ve mahiyetleri pek maruf olan bu ahsiyetlerin meydana getirdikleri bu isyann hedeflerinden birisinin de Hrriyet ve tilaf
121
Alemdar, Mustafa Sabri, Makam- Hilafet ve Ankara Meclisi,

10 ubat 1337/10 ubat 1921, Nu: 8703070.
122
Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335/21 Eyll 1919, Nu: 3651; Alemdar, 21 Eyll 1335/21 Eyll 1919, Nu: 1791579.
123
Alemdar, 23 Eyll 1335/23 Eyll 1919, Nu: 1811581.

49
Frkas olduunu iddia etmektedirler.124 Teali slam Cemiyeti de yaynlad Birinci Beyannamesinde; Anadolu halkna bir zamanlar ne kadar mesut bir hayat srdklerini fakat ttihat ve Terakkinin lkeye musallat olmasyla birlikte
halkn huzurunun bozulduunu, Harb-i Umumden yenik
ayrlp Mtarekenin imzasyla birlikte ttihatlarn birer
birer katklarn ve tekrar ynetimi ele geirmek iin gizliden gizliye altklar ifade edilmektedir. Anadoluda Mustafa Kemal Paann nderliindeki hareket; ttihatlkla
nitelendirildikten sonra memleketin binlerce evlad Enver,
Talat, Cemal ve Mustafa Kemaller yznden telef olurken
memleketin bu akilerin vcudunun ortadan kaldrlmas
adna bir hareketi gze alamadndan bahsedilmektedir.
Ayrca beyannamede byk devletlerin, Eer Anadoluda
Kuv-y Milliye isyann devam ettirir ve bastramazsanz
stanbulu da elinizden alacaz125 diyerek, stanbul Hkmeti zerinde bask oluturduu da alt izilen bir baka
hususu oluturmaktadr. Teali slam Cemiyeti tarafndan
Kuv-y Milliye Hareketi, hkmet ile millet arasna sokulan bir fitne ve devlete, hrici dmanlarn yapamayaca
fenalklar yapan bir hareket olarak grlmektedir.126
Damat Ferit Paa Hkmetinin Kuv-y Milliyeyi
ttihatlkla itham etmesine stanbul basnndan baz gazetelerde byk destek vermi ve ttihatlk sulamas
124
kinci Muhtra iin bkz, Alemdar, 26 Terin-i Evvel 1335/26

Ekim 1919, Nu: 3142615; nc Muhtra iin bkz, Alemdar,
29 Terin-i Evvel 1335/29 Ekim 1919, Nu: 3172618.
125
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler (Mtareke Dnemi), Cilt: 2, letiim Yaynlar, kinci Basm, stanbul2003, s.
386390.
126
Teali slam Cemiyetinin kinci Beyannamesi iin bkz, Tunaya,

Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 391394.
50
ad altnda byk bir karalama kampanyasnn ierisine

girilmitir.127 Mesel 6 Ekim 1919 tarihli Alemdar gazetesinde Refii Cevad imzal Harekt- Milliye ve ttihat ve Terakki adl makalede Bu gnlerde ttihatlarn yznden
neeler salyor. Kendilerini Harekt- Milliye ile alkadar
gstererek bbrleniyorlar. Bunda da bit-tabi bir maksad-
mahsusalar var. Hlbuki Harekt- Milliyeye itirak edenlerin yemin suretlerinden anlalyor ki bu adamlar hibir
frkaya bahusus ttihat ve Terakkiye temayl etmiyorlar.
Bunun da derece-i shhatini bilmiyoruz. Fakat Harekt-
Milliye bu eklini iktisap eyledi ise, bunu hi phesiz ttihat ve Terakkiye temayl eylememesine atf etmek icap
eder128 denilip, ttihatlar cidd ekilde eletirilmekte ve
127
phesiz burada zikredilmesi gereken balca gazeteler, Alemdar,

Peyam, Sabah, Trke stanbul ve Peyam- Sabahtr.
128
Ayrca bu makalede, Harekt- Milliyenin Harekt- Milliye

olmas(nn) ttihat ve Terakkiye kar alaca vaziyetle belli olaca vurgulanmaktadr. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Harekt-
Milliye-ttihat ve Terakki, 6 Terin-i Evvel 1335/6 Ekim 1919,
Nu: 2952595; Refii Cevadn ttihatlara dmanl o derece
idi ki, bir makalesinde, bizler iin, Osmanllar iin, Trkler iin,
ark iin, Garb iin velhasl btn dnya iin bir tek b-aman
dman vardr: ttihat ve Terakki! Baka dman bilmiyoruz
diyecek boyutlara varyordu. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Yeni
evirme Hareketi, 25 Kanun- Evvel 1335/25 Aralk 1919, Nu:
3742674; 2 Austos 1335 tarihli Mustafa Kemal ve Rauf Bey adl
makalede Bir aralk bir ayia daha kt. Mustafa Kemal Paa
Azerbaycanda bulunan Enverle terik-i mesai eylemi. Bizim
teehht miktar grdmz Kemal Paa cidd bir askere benziyordu. Evvelce de iitmi idik ki Harbi Umum esnasnda Mustafa Kemal Paa kasabaca yaptrmak istedii harekt yznden
Enverle de geinememi, onunla da aras alm. Onun memlekete ettii fenal, dnyada bir ocuk bile takdir eder. Bkz,
Alemdar, Refii Cevad, Mustafa Kemal Paa, Rauf Bey, 2 Austos 1335/2 Austos 1919, Nu: 1301530.

51
Harekt- Milliye de ttihat tezghna gelinmemesi noktasnda uyarlmaktadr. Refii Cevad bir dier makalesinde de,
Harekt- Milliyede ttihat dolab grmek istemeyiz129
demekte ve yine ttihatlara atmaktadr. Bir makalesinde de; ttihatlarn veremden daha tehlikeli olduu ve veremden evvel ttihat ve Terakki etesinin nne geilmesi
gerektii zerinde durmakta ve memlekette bir veremle
mcadele heyeti yerine ttihat ve Terakki ile mcadele heyeti teekkl etse ve her eyden evvel bu derd-i mdhiin
nne gemi olsa elbette daha iyi olur130 demektedir. Bir
129
Alemdar, Refii Cevad, Ha yle Biraz Yola Gelin, 1 Terin-i

Sani 1335/1 Kasm 1919, Nu: 3202621; Bir dier makalede
ise, Tekilt- Milliyede gayr- mer bir eyin mevcut olmad hususunda temint verildiinden bahsetmekte, kendisinin
telkinlerinin yanks sonucu byle bir gelimenin olduu zerinde durmakta ve byle bir tavr alnmasnn gereklilii zerinde
daha nceden defaatle durduundan bahsetmektedir. Yine bilfarz Harekt- Milliye namna falan veya falan ahsiyetlerin u
ve u fenal yaptklarn yazdk diyerek yukardaki cmlemizi
teyit etmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Aklsz Dostlar,
9 Terin-i Sani 1335/9 Kasm 1919, Nu: 3292629; Refii Cevad
bir dier makalesinde de, Kuv-y Milliyenin drst ahsiyetlerin
ne derek gerekletirdii bir hareket olduuna inandn fakat
baz ttihatlarn, hareketi, mill olmaktan karp yeniden ttihat
ve Terakkinin dirilmesi iin bir vasta olarak grdn ve baz
ttihatl ile tannm gazetelerin de Harekt- Milliyeyi desteklemesinin halkta Harekt- Milliyeye kar olumsuz intiba uyandrdn belirtmekte ve kendisini ttihat ve Terakkiye muhalif
fakat Harekt- Milliyeye taraftar bir ahsiyet olarak niteledikten
sonra ttihat ve Terakki oyununa gelinmemesi noktasnda Mustafa
Kemal Paay uyarmaktadr. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Manastr, Selanik, Sivas, Ankara 28 Terin-i Evvel 1335/28 Ekim
1919, Nu: 3162617.
130
Alemdar, Refii Cevad, Veremden Evvel ete le Mcadele, 11

Austos 1335/11 Austos 1919, Nu: 1391539.
52
yazsnda da, Bu toprak yaayacaktr, yaamaya layktr

fakat ttihat ve Terakki eli ona ifa vermez, veremez. nk
nalbanttan dii, demirciden saati olamaz131 demektedir.
Refii Cevada gre: Mustafa Kemal Paa ttihat
deildir. Fakat Harekt- Milliyeye sokulan ahsiyetlerin ekseriyet-i azmesi ittihatdr.132 Yine Refii Cevad,
Harekt- Milliye ierisindeki ttihatlarn halka yaptklar
zulmden Mustafa Kemal Paann malumat olmadn
zannettiklerini, Mustafa Kemal Paa gibi makul bir adamn
deliler arasnda olmasnn delilerin ekmeine ya srdn ve Mustafa Kemal Paay delilerin arasna yakmayacak bir zihniyette grdklerini ifade etmektedir.133 Refii
Cevad, daha sonra ilerleyen gnlerde slubunu deitirecek ve Harekt- Milliyeyi direkt olarak ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret sayacaktr. Nitekim Mustafa Kemal Paann Nutku isimli makalesinde, Mustafa Kemal
Paa, ilk defa Tekilat- Milliyeye taraftar olduu zaman
biz bundan memleketin istifade edebileceini mid ediyorduk. Ve Tekilat- Milliyenin, srf mill bir tekilat olacan zannediyorduk. Tamamen aksi kt. Yava yava grdk
131
Alemdar, Refii Cevad, Amerika Mandater Olacaksa, 18

Austos 1335/18 Austos 1919, Nu: 1461546.
132
Bu makalede ttihatln ekli zerinde de durulmakta ve ttihatlk denilen eyin temessl etmi bir ekli yoktur. ttihatlar
hareketleriyle kendilerini belli ederler. Mesel perken hart! diye
srrlar. Okarken imdiklerler. Hapis ederler, ikence ederler.
Sonra asarlar. Yakarlar. ldrrler. Sokakta saklanarak dan diye
vururlar. Soyarlar, kann emerler, parasn alrlar. lhiri denilmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Yine Sivas Telgraf,
27 Terin-i Evvel 1335/27 Ekim 1919, Nu: 3152616.
133
Alemdar, Refii Cevad, Deliler, 26 Terin-i Evvel 1335/26 Ekim

1919, Nu: 3142615.

53
ki Tekilat- Milliyede at oynatanlar hep ttihatlar oldu.

Vaktiyle ikencecilik, sopaclk edenler Tekilat- Milliyede
birer kahraman kesildiler134 demekte ve bu ve bundan
sonraki yazlarnda da Kuv-y Milliyeyi tamamen ttihatlarn direktifleri ile hareket eden bir tekilat olarak itham
etmektedir. Muhalif basna gre Mill Mcadele Hareketi;
ttihat ve Terakkiyi baka erknyla mevki-i iktidara getirmek iin bir dolap idi. Bir dolap ki bu millet, bu memleket
iin yeniden birok musibetlere badi olabilirdi. Fakat hibir
hayra vesile olamazd.135 ttihat ve Terakki, Kuv-y Milliye kisvesine brnm bir hareket olarak grlmekte ve
134
Makalede Mustafa Kemal Paa ile ilgili devamla, Mustafa Kemal

Paa, gayesini, hedefini tayin etmeden evvel, yle muhitine bir gz
gezdirseydi prensip esaslar zerinde muarz bulunduu Ferit Paa
Hkmetinden evvel tehcircilerle, taktilcilerle; ksaca syleyelim
ttihatlarla omuz omuza, yan yana durduunu grrd denilmektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Mustafa Kemal Paann
Nutku, 12 Kanun- Sani 1336/12 Ocak 1920, Nu: 3922692.
135
Peyam, Ali Kemal, Kuv-y Milliye Ne di? Ne Yapt?, 24

Kanun- Evvel 1335/24 Aralk 1919, Nu: 344142; Yahya Kemal,
Ali Kemal hakknda unlar sylemektedir: Yazlarn takip ediyordum. O gnlerin en zehirli itham ttihat itham idi; ortal
fazla itham edebilmek iin ttihat sfatn herkese yaptryordu. Bir satrnda da Trk Milleti ttihatdr! diyordu. Bkz,
Yahya Kemal, a.g.e., s. 8687; Nitekim Ali Kemalin ttihatlara olan kini hibir zaman azalmam aksine her geen gn biraz
daha kuvvetlenmitir. Mill Mcadele Hareketini de ttihatlarn
uzants olarak grd iin bir trl kabullenememitir. Bkz, Osman zsoy, Gazetecinin nfaz, Tima Yaynlar, stanbul1997,
s. 141; Refii Cevad imzal bir makalede de yle denilmektedir:
Peyam- Sabah (Ali Kemal Bey) ile Kuv-y Milliye arasnda
iddetli bir aklk olmak lazmd. nk Peyamc, olanca kuvvetiyle Kuv-y Milliye aleyhine yryordu. Bkz, Alemdar, Refii
Cevad, Aklsz Dostlar, 9 Terin-i Sani 1335/9 Kasm 1919, Nu:
3292629.
54
bu kisvenin altndan Talat ile Enverin ahsiyeti karsa buna hayret etmeyiniz136 denilmektedir; hatta nceden
Mustafa Kemal Paann ahsna kar makalelerinde hsn
zan beslediini grdmz Refii Cevad, daha sonra ttihatlklar ile nl kiilerin Kuv-y Milliyenin ierisinde
olmas ve nemli mevkilerde bulunmalar gibi sebeplerden,
Mustafa Kemal Paaya, dolaysyla Kuv-y Milliyeye
bakn deitirmi, Mustafa Kemal Paa ve Kuv-y Milliye ileri gelenlerine ar hakaretlerde bulunmutur.137 Refii
Cevad, 25 ubat 1920 tarihli bir dier makalesinde, Bu
gne gelinceye kadar memleket dmanlar olan ttihat ve
Terakkiye, vatanmz mahveden Almanlara, nihayet zavall Anadolunun kurr ve kasabtn haraca balayan yeni
ttihatlara mzaheret eden ve merutiyet dman, tabiilik dman, padiah dman olan bu adamlar ile beraber yrmenin artk kabil olamayaca tamamen tahakkuk
etmitir138 demektedir. Refii Cevad, Kuv-y Milliye vcut
136
Alemdar Refii Cevad, Talat ve Enver Paa Hazerat, 30 Terin-i

Sani 1336/30 Kasm 1920; Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler,
Cilt: 2, s. 293.
137
Ocak, Mustafa Kemal Paas, Rauf Beyi, bilmem hangi aas

ile yine bu millet-i mazlumeye musallat olmutu. Yine celltlar;
kasabalar haraca kesiyor ve yine Anadolunun son kalan birka
damla kan bu slkler emiyorlard. Bkz, Alemdar, Refii Cevad,
Kuv-y Gayr- Milliye Suya Ddkten Sonra, 2 Mays 1336/2
Mays 1920, Nu: 4962806.
138
ntihabat neticesinde ttihat kkenli Kuv-y Milliyecilerin meclise girii zerine yazlan bu makalede yukarda da bahsedildii
gibi ttihatlar eletirildikten sonra Kuru kuruya rade-i Milliye demekle milletin iradesi murad edilmez denilmektedir. Bkz,
Alemdar, Refii Cevad, Bu da Ne Demek?, 25 ubat 1336/25
ubat 1920, Nu: 4352735; Refii Cevad, Kuv-y Milliye mensuplarna ynelttii eletirilerin iddetini her geen gn biraz daha

55
bulduu demlerde halkn kr krne bu harekete taraftar

olduunu ve ttihat ve Terakki yadigrlarnn da tecrbeli
bir tilki gibi efkr- umumiyeyi, arzu ettikleri yne kolayca
ektiklerini iddia etmektedir.139 Ona gre: Harekt- Milliye, ne Harekt- Milliye ne de Harekt- Diniye idi. Dorudan doruya mevki-i iktidarda bulunan ttihatlarn bir
dolab idi140 ve dolaysyla Kuv-y Milliye, btn zehrini
ttihat ve Terakkiden almaktayd. Bu yzden bu hareketin
ad Kuv-y Milliye olamazd. Olsa olsa ancak Kuv-y ttihadiye olabilirdi.141
arttrmtr. Yaasn(!) Kuv-y Milliye balkl makalesinde,
Bu millet Kuv-y Milliyenin faaliyet-i milliye namyla yedii
herzenin tarihini takvimden koparp saklamal ve her ttihatnn
suratna tkrdkten sonra o takvimden kopard yapra onun
alnna yaptrmaldr demektedir. Bkz, Alemdar, Refii Cevad,
Yaasn(!) Kuv-y Milliye, 17 Mart 1336/17 Mart 1920, Nu:
4552755.
139
Milletin sinesinden kan Kuv-y Milliye hangi hukuk- milliyeyi

mdafaa edecekti? Gayesi ne idi? Nasl ellerde idi? O gaye, hakiki
bir hedef, hakiki bir gaye mi idi? Bu dnlmedi. Kuv-y Milliye
olduka taraftar peyda etti. Bu kr krne taraftarln milleti
nasl kmaz bir kprye sapladn da grdk. Bkz, Alemdar,
Refii Cevad, ctihad Tebdilinde Kolaylk, 3 Nisan 1336/3 Nisan 1920, Nu: 4722772; Ali Kemal bir makalesinde Yansn o
gnl atee bu hale ki yanmaz / Kr olsun o gzler ki bu dem
kan boyanmaz dedikten sonra ttihatlarn saltanat on iki senedir ellerinde bulundurduklarn ve devleti ac olaylardan olaylara
srklediklerini iddia etmektedir. Bkz, Peyam- Sabah, Ali Kemal, Lanet! Lanet! Lanet!, 15 Mays 1336/15 Mays 1920, Nu:
527/10957.
140
Alemdar, Refii Cevad, Ne stiyorlar?, 27 Eyll 1335/27 Eyll

1919, Nu: 1851585.
141
Alemdar, Refii Cevad, Hal ve Mevki, 4 Mart 1336/4 Mart 1920,

Nu: 4432743; Mill Mcadeleye muhalif bir yazar olan mer
Kazmn 1921 ylnda Pariste baslan LAventure Kmaliste
56
Muhalif basnda; Mill Mcadelenin balamasnda nemli bir yeri olan zmirin igal edilmesi dikkatlere
sunulmakta ve zmiri kurtaracak olanlarn Sivas, Ankara
ve Trabzonda toplanmak yerine Aydn, Nazilli ve Akhisar
gibi yerlerde toplanmalar gerektii vurgulanmakta, Kuvy Milliye ttihat bir hareket olarak nitelendirilmektedir.142
Mustafa Kemal Paa da, Padiahn ve hkmetin onayn almadan ve siyasetine kulak vermeden, igalle birlikte
derhal kurulan Reddi lhak heyetleri ile hakikatte ise ttihat ve Terakki ile yazmalara geerek, ordular ve mdafaalar hazrlamaa girimek ve bu suretle lkenin byk
devletlerin hmna uramasnda etkin rol oynamakla itham ediliyordu.143 Yine, Kuv-y Milliyenin bir kuru
grltden ibaret olduu belirtildikten sonra, gerek zmir
felaketi ve gerekse Anadolunun sknu iin bu kuvvetleradl eserinde Mustafa Kemal ve arkadalar ttihat olmakla
sulandktan sonra, kurduu hkmetin (Ankara Hkmeti) de bir
ttihat ve Terakki Hkmeti olduunu ve tpk 1914de olduu gibi
Alman emperyalizminin hizmetinde olduunu, hatta bu hkmetin fazladan Boleviklerle de ibirlii yapt iin Anadolu halkna
Bat Medeniyetinin kaplarn kapattn ve zavall Trk Milletine
ok byk ktlk ettii iddia edilmektedir. Bkz, Durmu Ylmaz,
Bir Mill Mcadele Muhalifi, mer Kazm ve ki Kitab, Seluk
niversitesi Ata Dergisi, Say: 4, Konya1993, s. 142.
142
Alemdar, Ouz Tekin, Harekt- Milliye ve ttihatlar, 8

Terin-i Sani 1335/8 Kasm 1919, Nu: 3272628.
143
Peyam- Sabah, Ali Kemal, Her Hakikati Bilmeliyiz, 21 Mays

1336/21 Mays 1920, Nu: 533/10963; Yine Ali Kemal, Zavall
Anadolu adl makalesinde Kuv-y Milliyeye katlanlar hakknda denize den, ttihat ve Terakki, Kuv-y Milliye ylanna
sarld demektedir. Bkz, Peyam- Sabah, Ali Kemal, Zavall
Anadolu, 18 Nisan 1336/18 Nisan 1920, Nu: 500/10930.

57
den bir hayr umsaydk, Kuv-y Milliyeye derhal iltihak

etmeyi bir vazife-i vataniye bilirdik, denilmektedir.144
stanbul basnnn mhim simalarndan Refik Halit
(Karay) Bey de, ttihatlarla ilgili bir makalesinde: Talatlardan yaka silktim, soysuz attan ben kheylan beklemem,
Enverlere lanet olsun, madrabazdan kahramanlk istemem;
Cemallerden gzm yld, sehpalar, celltlar zlemem.
Benim ismim mesnet iin merdivendir sanmayn, alacak
kasalara maymuncukluk edemem, her teklife aptal gibi tuzu
benden diyemem. Trediler ko, aksnlar zerimden sel gibi:
Ne ehrimde yerlesinler, ne bahemde ziftlensinler, ne
iimde kklensinler Her tarafta veba ksn, tufan aksn,
yangn gesin, razym; ttihad istemem; bu tavafta delilimi
bezirgndan beklemem. Ey Allahm, sen byksn! Bunca
dolu ovalarda ayrk otu bitmesin. Sivasmn balarna Floksera girmesin, melek huylu insanlarma iblis eli demesin,
kuzularm kurt ardnda yamalarda gezmesin...145 diyerek,
144
Peyam, Ali Kemal, Vahdet-i Milliye Lazmdr ve Mmkndr, Fakat, 23 Kanun- Evvel 1335/23 Aralk 1919, Nu: 383141; Ali
Kemal, Mustafa Kemal Paann bakanlndaki Kuv-y Milliye Hareketinin gya zmirin Yunanistana verildii ve ark
Anadolunun da Ermenilere vaat edildii iin direnie getiini iddia ettiklerini fakat zmiri kurtarmak iin hibir gayret sarf etmediklerini iddia etmektedir. Dahas giritikleri faaliyetin byk devletleri aleyhimize harekete geirmekten baka bir ie yaramadn
sylemektedir. Bkz, Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar?, 28
Eyll 1335/28 Eyll 1919, Nu: 29755.
145
Alemdar, Kirpi (Refik Halit), Anadolu Diyor ki, 8 Terin-i Sani

1335/8 Kasm 1919, Nu: 3272628; Yine Refik Halit, ttihat
Diyor ki adl makalesinde ttihatlarn azyla - Ben ttihat
deilim Ne kimseden utanrz, ne Allahtan korkarz. On senedir byle yaptk demekte ve ttihatlarla alay etmektedir. Bkz,
Alemdar, Kirpi (Refik Halit), ttihat Diyor ki, 30 Terin-i Sani
1335/30 Kasm 1919, Nu: 3492649; ttihatlkla ilgili bir dier
makalesinde de, Enver gitmi sanlyor fakat kin yerinde du-
58
ttihatlar hususunda tavrn net olarak ortaya koymutur.

Refik Halit bir makalesinde de: ttihat srsnden yeni obanba, millet paas m sizi seip ayrd146 demekte ve
burada direkt olarak Mustafa Kemal Paay hedef almaktadr. Mustafa Kemal Paa ve Kuv-y Milliyeciler, hret,
hrs ve menfaat peinde koan, memleketin ve onun zavall halknn geleceini hi dnmeyip atee atan, eteler
kurmak suretiyle halkn var olan huzurunu bozup, damatlar asan ve Padiahlar sren nfuzlu kimselerin kalntlar
olarak grlmektedir.147 Damat Ferit Paa Hkmetinde
ruyor. Talat gya kat. Fakat sanki baucumuzda bekliyor. Cemal
meydanda yok. Fakat farzet ki koynumuzda sakl. Leninin yerine Grinin Cemalin yerine Kemal. Avrupa ettiini bulsun denilmektedir. Bkz, Alemdar, Aydede (Refik Halit), Lenin Yerine
Grinin, 3 Kanun- Sani 1336/3 Ocak 1920, 3832683.
146
Alemdar, Aydede (Refik Halit), Topuna Ho Amedi, 2 ubat

1336/2 ubat 1920, Nu: 4122712; Meclis-i Mebusan seimlerinde Kuv-y Milliyecilerden de birok kimse mebus seilmiti.
Mustafa Kemal Paa da Erzurum mebusu seilmi fakat stanbula
gitmemiti. Bu durum dnemin basn tarafndan cidd ekilde
eletirilmitir. Mebus seilen kimselerin birounun da nceden
ttihat ve Terakki ile ilikilerinin olmas basn tarafndan byk
honutsuzlukla karlanmtr. Nitekim Refik Halit, Hata Ettik
Hata! adl makalesinde seimleri ve seilenleri alayl bir dille eletirmekte ve H, kusur ettik, aleyhinizde bulunduk, afv
ediniz Kim demi ki intihabnzda cebr vardr? Tpk Harb-i
Umumiye girdiimiz gibi bu intihabata da bile bile, isteye isteye,
seve seve girdik; kim demi ki iinizde daa adam kaldran vardr, yalandr!... Kim demi ki harpte para kazanmsnz, tezvirdir!
Kim demi ki ttihat ve Terakkiye mntesipsiniz, kezb-i sarihtir.
Kim demi ki Talatla istiare edersiniz, mahz- fesaddr! demektedir. Bkz, Alemdar, Aydede (Refik Halit), Hata Ettik Hata!, 3
ubat 1336/3 ubat 1920, Nu: 4132713.
147
Alemdar, Refik Halit, Bunlar Onlar Deil mi?, 16 Kanun- Sani

1336/16 Ocak 1920, Nu: 3972697; Peyam- Sabah, Ali Kemal,
Mustafa Kemalin Maskaralklar, 7 Mays 1336/7 Mays 1920,
Nu: 519/10949; Ali Kemal, Mustafa Kemal Paay eletiren bir

59
nazrlk grevi de fa etmi olan Ali Kemal Bey ise bir makalesinde, Mustafa Kemal ve arkadalarnn ksmen kendi ecaatleri ksmen de ttihat ve Terakki sayesinde Harb-i
Umumde byk bir kahraman mertebesine ykseldiklerini, harp bitince hkmetten uzak kaldklar iin skntdan
skntya tutulduklar ve nihayet zmirin igalini mteakip
Anadoluyu altst etmek, hkmeti devirmek ve memleketin idaresini ele geirmek iin derhal faaliyete getiklerini,
ikbal ve mevki hrs iin Anadoluyu kana buladklarn iddia etmektedir.148 Refik Halitin dier bir makalesinde ise
Mill Mcadele Hareketi tamamen bir ttihat ve Terakki
tertibat olarak lanse edilip, Bu gn Anadoluyu kaplayan
Harekt- Milliye ve memleketi istila eden ttihat faaliyeti
ite bana bu otu hatrlatyor, imdiye kadar otu daima nazik bir elle tutup koparmaa kalktk, hem ellerimizi dalad,
hem de daha kuvvetle fkrp her taraf kaplad; bir trl
kazmann ucunu kkne daldrmak myesser olamad149
denilmekte ve ttihat ve Terakki srgann kknden kodier makalesinde, Mustafa Kemalin hrsndan, ihtirasndan,
zevkinden baka dnce bilmez Selanik yadigr olduunu renmeyen kalmad. Cephelerde hizmetler arttka Pera Palas gibi
sefahathanelerde zevklerini, debdebelerini arttran bu gibi kahramanlar Harb-i Umumde mebhut, medhu izledik durduk. Bu derece kendini dnen, nesebinden uzak bir adamn Anadolu Trk ile ne mnasebeti olabilir demektedir. Bkz, Peyam- Sabah,
Ali Kemal, Sergerdelerin Milliyetleri, 13 Nisan 1336/13 Nisan
1920, Nu: 49510925.
148
Bu makalede ayrca, Talat Paann, Enver Paa ile aralarndaki

siyasi rekabetten dolay Mustafa Kemal Paay kulland iddia
edilmektedir. Peyam, Ali Kemal, Harekt- Milliyenin Yz,
14 Terin-i Sani 1335/14 Ekim 1919, Nu: Nu: 344102.
149
Alemdar, Refik Halit, Isrgan Otu, 2 Nisan 1336/2 Nisan 1920,

Nu: 4712771.
60
parmak, kazmay taa iine daldrmann150 ve yok edilmesinin gereklilii vurgulanmaktadr. Basnda yer alan bir dier
makalede de, Anadoludaki mezalimin nne geilmez ve
Kuv-y Milliye haydutlar ortadan kaldrlmazsa, Kuv-y
Milliye kisvesi iinde Enverlere bedel Mustafa Kemallerin,
ttihat ve Terakkinin o Ortaa gebe vahiliiyle memleketi kana bulad gibi memleketin Mustafa Kemaller eliyle kana bulanaca, bunun nne geilmesinin gereklilii
vurgulanmaktadr.151
Osmanl Devletinin kurtuluunun temini iin tek kar yolun, Mtareke ahkmnn uygulanmas ve ngiltere
ile beraber yrmek olduuna inanan gerek Damat Ferit
Paa Hkmeti gerekse de Damat Ferit Paa Hkmetini
destekleyen gazeteler; inandklar yolda baarl bir siyaset
takip edememelerinin nedenini, lkeyi on yldr yneten ve
halk perian eden ttihat ve Terakkinin hala lkenin yarn ile uramasna ve btn abalara ramen ttihat ve
Terakkinin nne geilemeyiine balamaktadrlar.152
ttihatlk sulamalarnda ilgin bir nokta ise tilaf
Devletlerinin de, Kuv-y Milliye Hareketini, ittihatlarn
bir uzants olarak grmesidir. Mesel ngilizler, Mill M150
ttihat ve Terakki srgannn yapraklarn koparmak deil kkn kazmak lazmdr. Bkz, Alemdar, Refik Halit, Isrgan Otu, 2
Nisan 1336/2 Nisan 1920, Nu: 4712771.
151
Peyam- Sabah, Ali Kemal, Szle Mdafaa, 26 Mays 1336/26

Mays 1920, Nu: 53810968.
152
Refik Halit, gelen hkmetlerden hibirisinin ttihatlara, sizin

bu memleketin mukadderatyla oynamaya hakknz yok diyemediini ve ttihatlarn zerine yeterince gidilmediini sylemektedir. Bkz, Alemdar, Refik Halit, Yeni Muhtra Mnasebetiyle,
9 Kanun- Sani 1336/9 Ocak 1920, Nu: 3892689.

61
cadele Hareketini ttihat bir hareket kabul edip, Mustafa Kemal Paay da ttihat fikirlerini benimseyen
biri olarak grmekteydiler. ttihatlarn da Mustafa Kemal Paa ile ibirlii ierisinde olduuna inanyorlard.153
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral Calthorpe:
mill hareketin yaylmas haydutlua taze iddet vermitir, bir Hallar Seferi iin toplanan kuvvetler tahsisan
Trk bamszlnn savunulmas iindir Mustafa Kemal
Paa ve onunla birleenler Nfuzlarn mahall memurlara zorla kabul ettirmektedirler Hareket kendiliinden
olma deil Ama ttihat ve Terakki Komitesinin liderlerinin tevikiyle, hl mevcut tekilatn da yardm ile bir
lzme gibi meydana gelmi grnmektedir154 diyerek,
mill hareketi ttihat ve Terakki taraftarlarnn eseri olarak
belirtmektedir. Yine, General Milne, 2 Austos 1919da,
Mustafa Kemal Paaya Damat Ferit Paa Hkmetince
bir ey yaplamayp tevkif edilemediinden yaknmtr.
Amiral Calthorpe da, ttihat olarak grd Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna kar iddetle hareket edilmesini
Damat Ferit Paadan istemitir.155 Amiral de Robeck, Lord
153
Tevfik Byklolu, Atatrk Anadoluda (19191921), Cilt: I,

kinci Basm, Kent Basmevi, stanbul1981, s. 37.
154
Ayrca Calthorpeun 27. 7. 1919 tarihli raporunda: Bunlar filvaki

ttihat ve Terakkiyi tamamen ve canl bir ekilde diriltmilerdir
denilmektedir. Bkz, Jaeschke, ngiliz Belgeleri, s. 168169 ve 16
Nolu Dipnot; Mataine gazetesinin 27 Aralk 1919 tarihli nshasnda da Mustafa Kemal Paann ban ektii hareketin fikr ve
ruhunun Enver Paaya ait olduu belirtilmektedir. Bkz, Osman
Demirba, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve Mill Mcadele, yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi, Atatrk lkeleri
ve nklp Tarihi Enstits, stanbul1999, s. 128.
155
Byklolu, Atatrk Anadoluda, s. 39; Calthorpe bir raporunda, Sivas ve Konya vilayetlerinde ekyalardan silahl mukavemet
62
Curzona gnderdii bir raporunda ttihatlarn evlad

olan Mustafa Kemal ile mzakere mitsizdir156 demektedir.
Belikann stanbul temsilciliini yapan S. Marghetitchin,
Dileri Bakan Paul Hymana gnderdii 20 Kasm 1919
tarihli raporunda da; Mustafa Kemal Paa ve Rauf Bey
gibi ileri gelen ttihatlarn gayretleri ile mill etelerin
oluturulduundan, baz glklerin ttihat ve Terakki sayesinde stesinden gelindiinden ve ttihat ve Terakki ile
mill etelerin tek bir tekilat olarak gsterilmesi ile olduka tesirli bir idare tesis edildiinden ve Trk halknn
sadece mill gler tarafndan temsil edilebileceine inandrldndan bahsedilmektedir.157 Yine Le Temps gazetesinin stanbul muhabiri, gazetesine gnderdii mektubunda
Selanikte doan Mustafa Kemal, Talat ve Enverin en eski
arkadalarndandr ve politika arkadalar n plana geerken kendisi imdiye kadar sivrilememi, ihtiras sahibi biridir Enverin hasm olduu syleniyorsa da ttihatdr
ve onun ismi altnda ttihat ve Terakki Partisi lkenin idaresini ele geirmeye almaktadr158 demekte ve Fransz
kuvvetleri tekiline balanld, mttefiklerin menfaatlerine aykr
hareketlerde bulunmak gayesiyle cidd bir faaliyet mevcut olduu alnan raporlardan anlalmtr. Bu hareket ttihat ve Terakki
ajanlar tarafndan idare edilmektedir. Halka ve ilgililere Osmanl
Hkmetinden ayr olarak almas ilan ve tavsiye olunmaktadr. Btn bunlarn balca tevikileri Sivasta Mustafa Kemal,
Konyada Cemal Paalardr denilmektedir. Bkz, Bayar, a.g.e.,
Cilt: 7, s. 7375.
156
Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi, s. 64; Zeki Sarhan,

Kurtulu Sava Gnl, Cilt: II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara1994, s. 113.
157
Zeynep Kerman, Belika Temsilcilii Vesikalarna Gre Mill

Mcadele, Dergh Yaynlar, stanbul1982, s. 13.
158
Akyz, a.g.e., s. 86.

63
kamuoyuna Mustafa Kemal ve hareketini ttihat ve Terakki

Cemiyetinin iktidar ele geirmek maksadyla rpnlar
olarak tantmaktadr.
Grld gibi Mustafa Kemal Paa ve arkadalar; Damat Ferit Paa Hkmetleri, hkmet yran basn ve tilaf Devletleri tarafndan kati surette tasfiye edilmesi gereken ttihat kalntlar olarak grlmektedir.
Hatta bu mcadelenin ttihatlarn bir tertibi olduunu
dnmektedirler.159
Damat Ferit Paa Hkmetlerinin Mill Mcadeleyi
ttihatlkla itham etmesini detaylca irdeledikten sonra Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn ttihat olup
olmadklar hususunda ksa bir bilgi vermek yerinde olacaktr. phesiz bilinen bir gerekliktir ki gerek Mustafa
Kemal Paa olsun gerekse de Kuv-y Milliyenin baz lider
kadrosu olsun daha nceden ttihat ve Terakki Cemiyetinin
ierisinde bulunmulard. Fakat srf buna dayanarak Mill
Mcadeleyi bir ttihat dolab olarak nitelendirmek
hem mesnetsiz hem de gayr- ilm bir yaklam olmaktan
teye gitmeyecektir.
Mill Mcadele Hareketi, ttihat bir hareket deildir
fakat stanbulda, Enver ve Talat Paalarn direktifleri ile
kurulan ve ttihat bir yeralt rgt olan Karakol Cemiyeti
tarafndan ttihat bir hareket haline getirilmeye allmtr. Karakol Cemiyetinin Anadoluya silah sevkyat gibi
hususlarda nemli hizmetleri olmutur. Fakat daha sonra
Mill Mcadele Hareketini bir ttihat hareketine dntrmeye alm ve bu suretle de Mustafa Kemal Paann
159
Eric Jan Zrcher, Mill Mcadelede ttihatlk, letiim Yaynlar, stanbul2003, s. 109110.
64
liderliini tehdit etmitir.160 Nihayetinde Mustafa Kemal

Paa bu cemiyetin ttihatln yeniden dirilmesi adna
gtt siyaseti grm, cemiyeti her daim kontrol altnda
tutmaya almtr. Mill Mcadelenin baarya ulamas
noktasnda bu cemiyetten faydalanmtr.161
Mustafa Kemal Paann 27/28 Eyll 1919 gecesi
Kerim Paa ile yapt telgraf grmesinde de ttihatlk yaktrmas mevzubahis edilmi ve Paa: Asil ve
temiz Mill Mcadelemizin, ttihatlarn son rpnlar
ve kanl hareketleri olduunu ve onlarn parasyla yrtldn resmen ve aktan aa btn dnyaya ve yabanc gazetecilere syleyen bu Damat Ferit, Adil Bey ve
Sleyman efik kastediliyor- gafillerdir162 diyerek, stanbul Hkmetini iddetli bir ekilde eletirmitir. Kald ki
stanbul Hkmetinin yapm olduu ttihatlk propagandas epey taraftar toplam olmal ki Sivas Kongresinde
Mill Mcadelenin ttihat ve Terakki Cemiyeti ile kati surette balants olmad srarla vurgulanm ve Kongreye
katlanlar tarafndan saadet ve selmeti vatan ve milletten baka hibir maksad ahs takip etmeyeceime, ttihat
ve Terakki cemiyetinin ihyasna almayacama, mevcut
fruku siyasiyeden hibirinin emeli ve siyasiyesine hdim
160
E. Semih Yaln-Salim Koca, Mustafa Kemal Paann Anadoluya

Geii, Berikan Yaynevi, Ankara2005, s. 6173.
161
Karakol Cemiyetinin zellikle Marmara Blgesindeki faaliyetleri iin bkz, Hasan Ali Polat, Mill Mcadele Yllarnda Marmara
Blgesinde Faaliyet Gsteren Mfrezeler, Milis Kuvvetleri ve
eteler (1918-1922), yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Seluk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Bilim Dal, Konya-2008, s. 72-76.
162

65
olmyacama vallahi billhi163 diye yemin etme gereklilii duyulmutur. Yine, Yenign gazetesi husus muhabirinin Mustafa Kemal Paaya Tekilt- Milliyenin ttihat tahrikt olduuna dair bir rivayet var. Bu husustaki
mtala-i devletleri ne merkezdedir? sualine, Paa:
Binaenaleyh esas maksadmz vatan ve milleti kurtarmak
olduuna gre karmzda iki muhasm zmre bulunmas
pek tabi idi. Bunlarn biri menfi-i ahsiyesine menfi-i
umumiyeyi feda eden hkmet-i sabka, ikincisi de inkrazmz bekleyen birtakm dhili dmanlarmzdr. Bunlar cihan nazarnda Harekt- Milliyeyi kirletmek ve kendilerini
kurtarmak iin zaman icab kuvvetli bir silaha malikti. Bu
silah ise ttihat iftiras idi. Fakat gerek fiiliyat- milliyemiz
ve gerekse hkmetin tebeddlnde gsterdiimiz bitaraflk
cihan efkr- umumiyesinde ihtirasat- sefileden ne kadar
mnezzeh olduumuzu ispat etti. Bize ttihat diyenler unutuyorlar ki Harekt- Milliye btn millet tarafndan icra
edilmektedir. Eer iin iinde ttihatlk olmak lazm gelse
btn millet ttihatlkla itham edilmi olur. Fazla olarak
gerek imdiye kadar nerettiimiz beyannamelerle ve gerekse umum kongrede kabul edilen yemin suretiyle, hibir
163
Kansu, a.g.e., s. 219; rade-i Milliye, 14 Eyll 1336/14 Eyll

1920, Nu: 1; Ayrca Mustafa Kemal Paann ttihat Terakki ile
ilikileri ve ttihat olmad hakknda tafsilat iin bkz, Fethi
Tevetolu, Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Say: 15, Temmuz1989, s. 612623; Ayrca
bkz, Yaln, a.g.e., s. 2180; Yine mill hareketi ttihatlarn faaliyetlerinden uzak tutma teebbsleri hakknda tafsilat iin bkz,
Emine Kskl, Mill Mcadele Balangcnda, Mustafa Kemal
Paann Mill Hareketi, ttihat ve Terakki Faaliyetlerinde Uzak
Tutma Teebbsleri, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ankara1990, s.
109127.
66
frkaya mensup olmadmz ve ttihatlkla alakamz bulunmadn kinata ilan ettik. Hatta zat- ahane bile son
beyanname-i hmayunlarnda tekilat- milleyenin mnhasran esbab- milliyeden mtevellit olduunu, ilan buyurmulard. Fakat Ferit Paa Hkmeti yalnz millete deil,
(Tan) gazetesi muhabirine de Anadolu harektnn ttihat
tahriktndan mtevellit olduunu syledi. Artk byle bir
iddiaya nasl ehemmiyet verilebilir?164 cevabn vermi ve
ttihatlk hususundaki dncelerini net bir biimde ifade
etmitir. Fakat Mill Mcadeleyi ttihat ve Terakkinin yeniden canlandrlmasndan baka bir ey olarak gremeyen
Padiah ve Hkmet taraftar kesim tarafndan bu yemin ve
beyanatlar da kabul grmemi ve Kuv-y Milliye ttihatlkla sulanmaya devam edilmitir.165 Zaten Padiah ve
Hkmetin, Kuv-y Milliyeyi ttihatlkla itham etmesindeki temel maksat; halkn Kuv-y Milliyeye olan gveninin nne gemek ve halktaki Padiaha ve Hkmete
kar olan gvensizlii krp kendi iktidarlarn gl tutmaktr. Bunu salayabilmek iin de dnemin en gzde itham olan ttihatlktan faydalanlmtr.
164
Atatrkn Sylev ve Demeleri, Cilt: 3, s. 3.
165
Muhaliflerden Mevlanzde Rfat, Mustafa Kemal Paa, Anadoluda

hazrlamaya balad kyamn ilk devrelerinde ttihat ve Terakkinin
zulm ve yolsuzluklarndan, cinayet ve enaatlerinden usanm olan
halka: Bu hareketin devlet ve milleti felaketten felakete srkleyen
ttihat ve Terakki zmresiyle alakas olmadn, milletin hayat ve
memat mcadelesi olan bu kyamda, ttihat ve Terakkinin yeri bulunmadn. Muhtelif yerler ve zamanlarda bara bara sylemiti demekte ve Ne yapalm ki, Paann fiilleri daima szlerini
tekzip etmitir diyerek Mill Mcadelenin inkr etmelerine ramen ttihat ve Terakki tevikatndan ibaret olduunu sylemektedir.
Bkz, Mevlanzde Rfat, a.g.e., s. 253.

67
Nihayetinde, Sivas Kongresinde, ttihat ve Terakki

Cemiyeti lehine bir siyaset takip etmeyeceine, yalnz ve
yalnz vatann selameti iin mcadele edeceine dair yemin eden ve ttihat ve Terakkinin yeniden dirilmesi adna bir siyaset takip ettiini gremediimiz bir kadroyu
ttihatlkla sulamak dorusu pek akl kr olarak gzkmemektedir.
B) Boleviklik
Damat Ferit Paa Hkmetinin, Anadolu Hareketini
sulayc faaliyetlerinden bir dieri de onlar Boleviklikle
itham etmek olmutur. Damat Ferit Paa ve Hkmeti,
Kuv-y Milliyeyi sadece ttihatlkla sulamann yeterli olmayacan erken fark etmi ve bu dnemde var
olan Bolevik-Anadolu Hareketi yaknlamasn byk bir
frsat addederek, Mill Mcadele Hareketini ttihatln
yannda Boleviklikle itham etmitir. Yani, Mill Mcadele
Hareketinin, daha gl bir mcadele iin ortak dman
olan tilaf Devletlerine kar Boleviklerle iliki ierisinde
olmas ve onlarn desteini kazanmaya almas hem Damat Ferit Paa Hkmeti hem de Mill Mcadeleye muhalif basn tarafndan Kuv-y Milliyenin Bolevik olduu eklinde yorumlanmtr. Daha doru bir ifade ile gerek
Damat Ferit Paa Hkmeti gerekse muhalif basn, Mill
Mcadele Hareketinin Boleviklerle olan ilikilerini bir
Bolevik olma olarak alglamak zorundaydlar. nk
Kuv-y Milliyeciler, Damat Ferit Paa Hkmetini tanmyorlard. Dolaysyla Damat Ferit Paa, kendi iktidarn
gl tutabilmek iin Kuv-y Milliyenin nne gemek
zorundayd. Bu noktada Kuv-y Milliyecilerin Boleviklerle olan ilikileri Paaya ve Kuv-y Milliyecilerden
68
rahatsz olanlara yeni bir frsat verdi. Mesel Damat Ferit

Paa, 19 Eyll 1919de Trabzon Valisi Galip Beye ektii
telgrafta, memlekete takm takm Boleviklerin girdiini,
Bolevizm usulnn yaylmas iin altklarn ve bunlarn nne gemek iin ne gibi tedbirler alndn Galip
Beyden sormutur.166 En nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmeti, Kuv-y Milliyenin nne gemek iin her vastadan yararlanmaya azam lde gayret gstermi ve hedef
kitleye yani halka kendi seilmi dorularn benimsetmeye almtr.167 Yaynlanan beyannamelere bakld
zaman bu durum aka ortaya kmaktadr. Nitekim Damat
Ferit Paa Hkmetinin 4 Austos 1920 tarihli Takvim-i
Vekayide yaynlanan beyannamesinde: Usat, Boleviklerden istimdad ediyorlar. Millet-i Osmaniyeye bundan
byk hrmetsizlik olamaz. Mahaza hasil-i ber-gzde ve
fezil-i ahlakiyesiyle dnyann en byk bir devletini tess
ve asrlarca idme etmi olan aff ve edb ve halk ve necb
ve eriat- garra-y Muhammediyeye hrmetkr Trk kavmi, inkr- hk ve hakkat, itirak- emvl ve zevct, katl-i
nfs ve gasb- emvl esasna istind eden ve insaniyetten ziyde behmiyyete mtekarib bulunan bir meslek-i
dallden ve Bolevikler gibi Allahn ve insanlarn dmanlarndan istimdd etmez, bil-nisbe asgar beladan azam
belaya iltic etmek gibi gafilne ve mecnunne bir harekete rza gstermez168 denilmektedir. Hkmet bu beyannamede: Kuv-y Milliye Hareketinin her ne sebebe mstenit olursa olsun Boleviklerle temas halinde olmasnn
166
Kzm Karabekir, a.g.e., s. 256-257; Alemdar, 5 Terin-i Evvel

1335/5 Ekim 1919, Nu: 294-2594.
167
168

69
Millet-i Osmaniyenin vicdann szlattn dile getirmekte

ve nihayetinde Kuv-y Milliye Hareketini Boleviklerin
Anadoludaki uzants olarak gstererek milletin bu tekilata gsterdii ve gsterecei ilginin nne gemek istemektedir. Grld gibi; Kuv-y Milliye Hareketi Boleviklikle itham edilirken beraberinde, destekleyici unsur
olmas bakmndan din deerlerde ustaca kullanlmaktadr.
Bu cmlemizi teyit edecek bir dier beyanname de, Bolu
Mutasarrf Osman Kadri tarafndan yazlp datlan 19
Mays 1920 tarihli beyannamedir. Bu beyanname Ey padiaha, dine, devlete beyz seneden beri sadakati ile dnyay
hayrette brakm olan hakiki Mslmanlar169 cmlesi ile
balamakta ve devamnda Kuv-y Milliye Hareketi Boleviklikle itham edilip, Boleviklik nam altnda drtyz
senelik din ve devlet dmanmz olan Moskoflardan km eriata aykr ve kanuna uymayan bir ie kaplan birtakm ekya vatan kurtaracaz diye Anadolunun siz saf
ve namuslu halkn aldatarak padiahna, Mslmanlarn
Halifesine isyan bayra ekmilerdir170 denilmektedir.
Ayrca, beyannamede Bolevikliin ne demek olduu hususu da unutulmamakta ve bu hususta da Boleviklik, parann, maln, emlak ve arazinin ayak takm yersiz yurtsuz
birtakm haydutlar tarafndan yama edilerek bu haylaz,
tembel, cani herifler arasnda taksim edilmesi, hi kimsenin
nikhl kars olmayp her kopuun her kadn istedii gibi
kullanmas, ocuklar iki yana kadar analarnn kucanda kaldktan sonra alnp umumhanelerde beslenerek anasz ve babasz yetitirilmesidir ki, ne bir babann ocuunu,
169
Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cilt: 1, Dokuzuncu Basm,

Kasta Yaynevi, stanbul2000, s. 72.
170
Selek, a.g.e., s. 72.
70
ne bir evladn ana ve babasn tanmamak demektir171 denilmektedir. Beyannamede Boleviklik yukardaki ekilde
tanmlandktan sonra Bolevikliin slam Dini ile uyumayaca ve Anadolunun Mslman halknn gznde hibir
deerinin olmayaca da belirtilmektedir. Bu beyannamede,
zerinde durulan bir dier husus ise ttihat ve Bolevik
olarak nitelendirilen Kuv-y Milliye mensuplarnn; haydutluk ve soygunculukla rahat yaamaya altklar ve bunlarn, milletin huzurunu dnecek kimseler deil bilakis
vurgun devrinin devam etmesinden baka amalar olmayan kiiler olarak tantlmasdr.172 Bylesi propagandalarn
dzenli bir ekilde yaplabilmesi ve halkn zihninde Kuvy Milliyeye ynelik soru iaretlerinin oluturulmas iin
ngilterenin de destei ile 1921 ylnda Anti Bolevizm ve
Anti Kemalizm Cemiyeti tekil edilmi ve bu cemiyetler
belirtilen gaye urunda almalar yrtmlerdir.173
Dnemin matbuatn incelediimizde Boleviklik
mevzuunun da, Mill Mcadeleye muhalif basn tarafn171
Selek, a.g.e., s. 72.
172
Ancak memleketimiz teden beri haydutluk ve soygunculua

alm, seferberlik devam ettii mddete vurgun vurarak kanunun stnde bir amir gibi bulunduklar yerlerde zorbacasna hareket ve rahat yaamay, iy ve iret rezaletini adet etmi birtakm
subaylar ile hapishanelerden firar etmi yahut her naslsa yakasn
imdiye kadar kanunun penesine vermemi olanlar vardr ki, bunlar milletin ezildiini, mahvolduunu, kylerin harap, kadnlarn
dul, ocuklarn yetim kaldn dnmek istemezler. Maksatlar
her ne nam olursa olsun vurgunculuk devrini devam ettirmektedir. Bkz, Selek, a.g.e., s. 72.
173
Mesut Aydn, Mill Mcadele Dneminde Anadoluya Giri ve

klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3,
Say: 5, Ankara1990, s. 25.

71
dan, halk bu mcadeleye kar soutmak maksadyla ustaca kullanldn grmekteyiz. Alemdar gazetesi Bamuharriri Refii Cevad bir makalesinde: ttihat ve Terakkinin
tarz- idaresi memleketi mahvetmekle neticelenmitir.
Memleket bu hale geldikten sonra artk o felaketli idareye
idare demek iin mecnun olmal. ttihatlk bahusus ttihatln Anadoludaki imdiki ekli Bolevikliin kpkzl
bir eklidir174 demekte ve Kuv-y Milliye Hareketini bu
suretle en ar ekilde itham etmi olmaktadr. Refii Cevad
ayn makalenin devamnda ise, lem-i insaniyet bu yeni
canavarlarn kafasn ezmek iin sarf- mesa ediyor175
diyerek hem halkn Kuv-y Milliye Hareketinden uzak
durmasn tlemi olmakta hem de akl- selm olan herkesin bunlarn yok edilmeleri iin aba harcadn dile
getirmekte ve dolaysyla da Kuv-y Milliyenin yok edilmesinin insan olmann bir gerei olduunu belirtmi olmaktadr. Alemdar gazetesinde kan Hafz smail imzal
bir dier makalede de: Dn nasl Alman istibdad- askerisini almakla bu gn mzmahil oldu isek imdi de Rus
Bolevikliine can atmakla yarn sahife-i lemden tamamyla silinmek istiyoruz. Revtb- ictimaiyemiz iinde bizi
en ziyade tutan din- Hilafet iken Boleviklikle her eyden
evvel bunlar ayaklar altna almak mecnunne, akurne
inemek emelindeyiz. Karmzda, bamzda kimler bulunduundan ise haberimiz yok176 denilmektedir. Ayrca
Hilafetin Trklerde, stanbulun da Hilafet merkezi ola174
Alemdar, Refii Cevad, Bolevik Av, 29 Eyll 1335/29 Eyll

1919, Nu: 1871587.
175
Alemdar, Refii Cevad, Bolevik Av, 29 Eyll 1335/29 Eyll

1919, Nu: 1871587.
176
Alemdar, Hafz smail, Bizi Nereye Gtryorlar?, 5 Mart

1336/5 Mart 1920, Nu: 4442744.
72
rak kalmasnn salanmasnn en birinci ve en mukaddes

gaye olduu dile getirilmekte ve bunun temini iin de ngiltere, Fransa ve talyann yardmlarna muhta olunduu
vurgulanmaktadr.177 Bu cmleyi teyit eder bir baka makalede de: Boleviklik ukuruna yuvarlanan Ankarann arkasndan ayrlmalyz. Byk devletlerle zellikle ngiltere
ile uzlamalyz178 denilmektedir. Mahir Said imzal makaleye baktmzda, burada da tilaf Devletlerinin, birka
defa bizi Moskof zulmnden kurtardndan bahsedilmekte,
Kuv-y Milliye, bu milletin bu memleketin ezeli dman
olan Moskoflarla birlemekle sulanmakta ve Moskoflarla neden birleildi? ynndeki suale de nk ttihat ve
Terakki yle istiyor, nk aalar harp istiyor179 eklinde
cevap verilmektedir.
Mustafa Sabri, Alemdar gazetesinde yaynlanan beyanatnda, ttihatlarla Boleviklerin birbirlerine benzediklerini, her ikisinin de milletin servetini zorla ele geirmek iin aba harcadklarn iddia etmekte ve Bolevikler mnevverleri ve zenginleri kesiyorlarm Kuran-
Kerim(in) insanlarn servet ve maiet itibaryla derect-
muhtelife ve mtefarka zere halk olunduklarn180 beyan
ettiini sylemektedir. Yine Mustafa Sabri din-i slamn
177
Alemdar, Hafz smail, Bizi Nereye Gtryorlar?, 5 Mart

1336/5 Mart 1920, Nu: 444-2744.
178
Peyam- Sabah, 2 Austos 1337/2 Austos 1921, Bkz, Zeki Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: III, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara1995, s. 636.
179
Alemdar, Mahir Said, Vaziyet Vahimleiyor, 11 Haziran

1337/11 Haziran 1921, Nu: 74.
180
Salih Tun, gal Dneminde stanbul Basn (19181920), yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri
ve nklp Tarihi Enstits, stanbul1999, s. 320.

73
Bolevik aleyhtar olduu ynnde fetv da vermitir.181

Nitekim Mill Mcadele kart propagandalarda Bulaklar (Bolevikler) geliyor! Allah, mabudu tanmyorlar.
Ahaliyi kesip herkesin maln yama ediyorlar182 gibi sloganlar kullanlmtr. Yine, Hendek ve Dzce isyanlarnda
Yirmidrdnc Frka Kumandan Mahmut Bey isyan bastrmak iin Hendee geldiinde, Dzcedeki isyana katlan
Hendeklilerden bir ksm, civar kylerde Bolevikler Hendei bast. Kadnlarmz ve kzlarmz rlplak hamamlara doldurdular. Mslmanlk ve namusumuz tehlikededir.
Allahn seven Hendee kosun183 diye propagandalar
yapmlardr. Anadolu Ahalisi Nazarnda Kemaliler balkl bir yazda ise: Halk nsan padiahna isyan ederse
nasl iyi bir Mslman olduunu iddia edebilir demektedir.
Karadenizin Dou ksmna hkim olan Kemaller, bu dnceyi tamamyla biliyorlarsa da, bu gn cebir ve iddet
yoluna girmi olduklarndan siyasetlerine devam etmektedirler. Fakat Ankaradakiler, vaziyetin mdafaas kabil olmadn bilmek ve telkin etmekle beraber, kendilerini ebediyen mahvolmu bildiklerinden, Avrupann mahvolmas iin
Bolevik istilasn davet etmeye urayorlar. Nasl oluyor
da bunlar bu hareketin stanbulun kaybolmas ile sonulanacan grmyorlar? Bolevik olunca Rus olmamak icap
etmez. Her Rusun kalbinde de lmez bir arzu ile stanbul
hkimiyeti vardr. Sakn Kemalistler Moskova idarecilerinin elinde bir oyuncaktan baka bir ey olmasnlar?184
181
Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt: 2, s. 296.
182
183
184
K. Zeki Genosmanolu-N. Ahmet Banolu, Atatrk Ansiklopedisi, Trkiye Cumhuriyeti Siyasi Tarihi, Cilt: 5, May Yaynlar,
stanbul1971, s. 183.
74
denilmektedir. Yine ayn yazda, Anadolu halknn kahir

ekseriyetinin Kuv-y Milliyecileri beenmedikleri zerinde durulmakta, Kuv-y Milliyeciler, Anadolunun masum halkn cebren Bolevikletirmeye almakla sulanmakta ve halkn bu tr giriimlere muhalif olduu dile
getirilmektedir.185 Bir makalede de, Mustafa Kemal Paa,
Leninlerle, Grininlerle, Enverlerle ve Cemallerle ayn kefeye konulmakta ve hepsine birden zorba ve ekya eleba denilmektedir.186 Kuv-y Milliye Hareketi mensuplar,
Boleviklerle ayn kafay tayan serseriler olarak nitelendirilmekte ve acilen bu ekyalarn nne geilmesi gerektii
vurgulanmaktadr.187 Hakk Halit imzal bir makalede de
Ankara Hkmetinin Boleviklerle ilikileri eletirilmekte ve yle denilmektedir: Fazla olarak istikll-i tm diye
barmakta olan Ankara yrnnn dier taraftan Bolevikler ve bu yoldan Almanlar ile akd- mukvele ettikleri tahakkuk ediyor ki bu da bal bana umum-u dnya iin bir
tehlikedir Fakat Ankaradakiler kimi aldatyorlar? Kim
aldanyor? Bolevikler ve Almanlarla akd- muahede eden
istiklal-i tmclarn, bu yalanc siyasetilerin yaktklar mum
ancak yatsya kadar yanar. Yatsda geldi, geiyor.188 Muhalif yazarlardan mer Kazm LAventure Kmaliste adl
eserinde Her ey gayet aktr. Biz her eyi gayet aklkla
tespit ettik ve syledik. Bu bir Alman-Bolevik oyunudur.
Kemalistlerde onlarn gz kapal uaklardrlar. Onlardan
185
Genosmanolu, a.g.e., s. 183.
186
Alemdar, Aydede (Refik Halit), Nak- Ber b Lenin Yerine

Grinin-, 3 Kanun- Sani 1336/3 Ocak 1920, Nu: 3832683.
187
Alemdar, 1 Nisan 1336/1 Nisan 1920, Nu: 1702770.
188
Alemdar, Hakk Halid, Kimi Aldatyorlar?, 16 Haziran 1337/16

Haziran 1921, Nu: 79.

75
gelecek emirleri uygulamaktan baka bir ey yapmazlar189

demekte ve Mill Mcadelenin Boleviklerin direktifleri
ile ynetildiini iddia etmektedir. Nitekim halkn bir ksm,
gerek bu sloganlar ve kkrtclk faaliyetleri gerekse de
Hrriyet ve tilaf Frkasnn olumsuz propagandalar neticesinde Mustafa Kemalin ttihatl yeniden kuraca
ve Boleviklik getirecei korkusuna kaplmlardr.190 Bu
hususta M. efik Aker, hatratnda unlar sylemektedir:
Bata ngiliz Papaz Frug (Frew) olarak Hrriyet ve tilaf
ve sair muhalif partiler birleerek [18101335 Atatrkn
istihbarat ifresinden] Anadoludaki Hrriyet ve tilaf tekilat vasitasile yaptklar gizli tekilat ile Anadolu halk
zerinde propagandalar yaptrdlar. Kimisi bu hareketin
ttihat hareketi olduunu, kimisi Atatrkn ve onun tekilatn Bolevik yapmak iin olduunu yaymaa bu vehile
milleti zehirlemee baladlar ve Anadoluda baz valiler
Ferid Hkmetinden ald talimat ile Atatrkn tekilat
aleyhine halkn baz saf ve uursuzlarn silahl olarak bir
189
mer Kazm, 22 Haziran 1921 tarihli Alman basnnda yer alan

ve Rus Hkmeti tarafndan III. Enternasyonalin bakanlarna
gnderildiini belirttii bir talimatta yle denildiini yazyor:
Trkiyede III. Enternasyonal iin mcadele edeceiz. Milliyeti bayrak bizim maskemiz ve paravanmz olacak. u slogan kullanacaz: Kahrolsun Svres! Kahrolsun Mttefikler! Bu hareket
kolayca Bolevizme dnecek. Trk Paas farknda olmadan
onun ateli bir savunucusu olacak. mer Kazm, Almanya gibi
Rusyann da Ankara stnde yer aldn ve bir ksm talimatlarn
da Moskovadan geldiini iddia etmektedir: Moskova, Kemalin
hkmetini her zaman denetim altnda tutmaktadr. Onun bakanlar da zaten Moskovann Komiserleridir. Bolevizmin ajanlar
ile Kemalin hkmeti arasnda ok samimi bir ibirlii vardr.
demektedir. Bkz, Ylmaz, a.g.m., s. 143145.
190
Ergn Aybars, stiklal Mahkemeleri Yakn Tarihimizin Gerekleri-, Milliyet Yaynlar, kinci Basm, stanbul1998, s. 30.
76
bir ayaklandrdlar.191 Propagandalarn balcalar, gya

Kuv-y Milliye ve Atatrk memlekette Boleviklik yapmak
istiyorlarm, halk soyuyorlarm, memleketi felakete sokan ttihatl yayyorlarm gibi eylerdi.192
Mill Mcadele Hareketine yneltilen Boleviklik sulamalarndan bahsedildikten sonra devamnda, bu
hareketin Bolevik olup olmad hususunda da ksa bir
bilgi vermek yerinde olacaktr. Buradan hareketle, mesel
ttihatlk bahsinde de deinilen Mustafa Kemal Paa ile
Kerim Paa arasndaki telgraf grmesinde Boleviklik
mevzuu da deerlendirilmi ve Mustafa Kemal Paa bu hususta, Memleketimize takm takm boleviklerin girdiini
ve Mill Mcadelenin bir bolevik mcadelesi olduunu
resm olarak ilan eden ve yayan bu -Damat Ferit, Adil Bey
ve Sleyman efik kastedilmektedir- bahtszlardr193 demi
ve Boleviklik sulamasnn aslnn olmadn vurgulamtr. Yine Alemdar gazetesinde yaynlanan Anadolu Boleviklii Kabul Etmemi balyla yaynlanan Yusuf Kemal
Beyin Pariste verdii bir demete: Ankara Byk Millet
Meclisi ekseriyeti (Moskovada) bir mzaheret aram ise
de Anadolunun Boleviklii kabul etmi olduunu iddia
ve beyan eylemek n-bihengm olduu194 belirtilmektedir.
Boleviklik hususunda gerek olan udur ki; Ankara Hkmeti Boleviklikle deil, Bolevik Hkmeti ile ilikiler
kurmak istemitir.195
191
M. efik Aker, 57. Tmen ve Aydn Mill Cidali, 106 nolu Askeri Mecmua Tarih ksm, Cilt: III, stanbul1937, s. 105.
192
Aker, a.g.e., s. 113.
193
194
Alemdar, 11 Haziran 1337/11 Haziran 1921, Nu: 74.
195
Belen, a.g.e., s. 227.

77
Londra Konferansna TBMM Hkmeti adna Heyet Bakan olarak katlan Bekir Sami Bey, Tan gazetesine verdii demete: Bolevizme gelince, Moskovadan
avdet etmi olmak mnasebetiyle kesin syleyebilirim ki
Trkiye hibir zaman Bolevik olmad ve olmayacaktr. Biz
komularmzn umur- dhiliyesiyle megul olmaklmz
lazm geldiini kabul ediyoruz. te bu sebepten dolaydr
ki, tarz- idaremizdeki itilaf bizi Ruslar ile hsn- mnasebatta bulunmaktan men edemez. Btn garp aleyhimizde
idi. arktaki komularmz da aleyhimize evirmemek aresini aradk. Sovyetlerle mterek hareketimiz buna inhisar ediyor196 demekte ve bu deme Ankara Hkmetinin
kesinlikle Bolevik olmadn ifade etmektedir. Burada da
grld gibi Mill Mcadele Dneminde Boleviklerle
iyi ilikiler ierisinde olmann bir zorunluluk olduunun alt
izilmektedir. Mehmet Akif (Ersoy)in de, Seblrredda
yaynlanan bir vaaznda Boleviklikle ilgili unlar anlatlmaktadr: O halde bizim Boleviklerden korkmamza mahal olmad gibi, Bolevik olmaya da ihtiyacmz yoktur.
Biz elimizdeki eriatn ahkmna, esst- fzlasna tamamyla sarldmz gn yakamz kurtarm oluruz. Evet,
dmann dman dostolmak itibariyle mterek, mtekabil menf dairesinde Boleviklerle ittifak edebiliriz. Garbn lem-i beeriyeti, bilhassa biz Mslmanlar ezmek iin
kuvvet almakta olduklar o melun zulm messeselerini
ykmak hususunda Boleviklere yardm da ederiz. Byle bir
ittifaktan biz ne kadar istifade edersek, Ruslar da o derece
mstefit olacaklardr.197
196
Peyam- Sabah, 28 ubat 1337/28 ubat 1921, Nu: 11235, Bkz,

Tun, a.g.t., s. 410.
197
Mehmet Kaplan ve dierleri, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle

Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal, Cilt: 1, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul1981, s. 385.
78
Mill Mcadele Hareketinin Boleviklerle olan ilikileri neticesinde Moskova, Mill Mcadele Hareketini
Bolevikletirmek iin aba harcamtr. erkez Ethemle istediklerini gerekletiremeyen Ruslar ynlerini Enver Paaya evirmiler ve Enver Paay Mill Mcadele
Hareketine alternatif bir lider olarak devreye sokmaya almlardr. Ankara Hkmetinin yerinde tedbirleri ile bu
sorun atlatlmtr.198
C) Sahte Milliyetperverlik, Asilik, Dinsizlik vb.
thamlar
Kuv-y Milliyeye yneltilen ithamlardan bir dieri
de Kuv-y Milliyecilerin milliyetiliklerinin sahte olduudur. Sultan Vahdettinin Takvim-i Vekayide yaynlanan
Hatt- Hmayununda, milliyet nam altnda ik edilen
ititn lkenin vaziyet-i siyasiyesini altst ettiinden
bahsedilmekte ve bu hl-i isyann ne suretle olursa olsun derhal nne geilmesi gerektii vurgulanmaktadr.199 Nitekim
Damat Ferit Paann drdnc defa sadarete geliinin hemen akabinde neredilen Hkmetin Beyannamesinde de:
Bu halde Tekilt- Milliye denilen harekt- byne,
hem Anadoluyu korkun bir istilaya uratmak hem de devletin ban gvdesinden ayrmak felaketini hazrlyor. Bu
gn millet-i Osmaniyenin en byk dmanlar, yalanc
198
Mustafa Balcolu, ki syan Kogiri, Pontus- Bir Paa -Nurettin Paa-, Nobel Yaynlar, Ankara2000, s. 62.
199
Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824; Hatt-

Hmayunun mahiyeti hakknda tafsilat iin bkz, Osman Akandere, 11 Nisan 1920 (1336) Tarihli Takvim-i Vekyide Kuv-y
Milliye Aleyhinde Yaynlanan Kararlar, Ankara niversitesi
Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 12,
Say: 24, Ankara2003, s. 425440.

79
milliyet davasyla ahs ihtiraslarna vatan ve milleti feda

edenlerdir200 denilmekte ve Kuv-y Milliyeciler milletin nndeki en byk engel olarak tasvir edilmektedir. Yine
Kuv-y Milliyeciler, ahaliden cebren para toplamak, zecren asker almak, para vermeyenlere ve byle fena bir maksatla askerlii kabul etmeyenlere eziyet etmek, ldrmek,
kyleri basp yama etmek, kyleri hatta kasabalar vurmak
gibi fezahat ler201 yapmakla itham edilmekteydiler. Kuvy Milliye Hareketi, Dhiliye Nazr Ali Kemalin bir tamiminde de Anadoluda yeniden ekavet ve yama devrini
aanlar202 olarak nitelendirilmekteydi. Damat Ferit Paa
Hkmetinin 4 Austosta yaynlanan beyannamesinde
ise, Hkmet-i hzra, usatn tenkili ve Anadoluda asayiin iadesi suretiyle yalnz Devlet-i Osmaniyenin bakiye-i
mevcudiyetini istihlas deil kendilerine inkyat etmeyen
kyleri, ehirleri, ihrak- bin-nar eden, kadn, ocuk ve ihtiyar binlerce efrad- milleti katl ve itlaf ile damen-i insaniyeti ve sebebiyet verdikleri ecnebi harekt karsnda bilhicap firar ile milletimizin hasail-i bergzdesinden olan
hret-i ecatini lekedr eden ve fakat mdafaasz milleti
itlaf ve yamadan ekinmeyen bu ayan- nefret erbb- isyann harekt ve ekvetkrnelerinden millet-i masume-i
Osmaniyenin beky-y rz, can ve maln kurtaracak ve
unun kahr- gnagnu altnda ezilen huzur ve rahatn
iade ettikten sonra terakkiyat- medeniye ve maddiye ve
200
Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824; Alemdar, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 4802780.
201
202
Falih Rfk Atay, ankaya, Bate Yaynlar, stanbul1998, s.

200.
80
maneviyeleri esbabnn istihzarna tevessl eyleyecektir203

denilmektedir. Ayrca Kuv-y Milliye Hareketi; gerek devletin resm yazmalarnda gerekse de matbuatta Kuv-y
Gayr- Milliye, Kuv-y Baiye, sergerde, ekavet ehli, Kemali eteleri ve Anadolunun yeni Cellleri gibi ithamlara maruz kalmtr.204 Osmanl Arivinde bu dnemi konu
edinen birok belge Kuv-y Milliye nam altnda karlan
fitne ve fesat205 gibi cmlelerle balamakta ve daha metnin banda onlarn milllikle alakalarnn olmad bilakis
fitne ve fesat ehli kiiler olduklar vurgulanmaktadr.
Kuv-y Milliyenin gayr- mill bir hareket olduu
propagandasna dnemin muhalif basn cidd manada destek
vermi ve muhalif basn yazarlar tarafndan Kuv-y Milliye aleyhinde birok makale kaleme alnmtr. Alemdarda
kan bir yazda O meum ttihat Hkmeti devrildikten
sonra daha menhus bir ekli ire eden Tekilt- Milliye
maskaral memleketin hkimi oldu206 denilmekte ve bu
yazda grld zere Kuv-y Milliye Hareketi maska203
204
Matbuatta da Kuv-y Milliye aleyhine kaleme alnm birok yaz

bulmak mmkn. Bunlardan birka: Alemdar, 20 Nisan 1336/20
Nisan 1920, Nu: 4882788; Alemdar, Refii Cevad, Kuv-y
Gayr- Milliye Suya Dtkten Sonra, 2 Mays 1336/2 Mays
1920, Nu: 4962806; Peyam, Ali Kemal, Kimi Aldatyorlar,
28 Eyll 1335/28 Eyll 1919, Nu: 29755; Peyam, Ali Kemal,
Gayr- Meru Kuvvetler, 21 Terin-i Sani 1335/21 Kasm 1919,
Nu: 351109; Alemdar, Refii Cevad, Turanclar ve Trkler
Amma Hakiki Trkler, 20 Eyll 1335/20 Eyll 1919, Nu: 178
1578.
205
Birka misal iin bkz, BOA, BEO, Umumi No: 347778; BOA,
BEO, Umumi No: 348153; BOA, BEO, Umumi No: 348255.
206

81
ralk olarak dikkatlere sunulmaktadr. Ali Kemal imzal bir

makalede; Harekt- Milliyenin cirmi kadar yer yakaca
ve yakt yerinde Anadolu olaca vurgulanmakta ve Kuvy Milliyenin i yz hrs, heva, ihtiras ve periandr207
denilmektedir. Ayn yazar bir baka makalesinde de, Veyl o
zorbalara ki, onlar bir manada kurun- vustada Cengizlerin
hayaliyle, Timurlarn tasavvuruyla yayorlar208 demekte
ve Kuv-y Milliyeyi ahaliyi katleden ve Anadoluyu kana
bulayan bir tekilat olarak nitelemektedir. Yine Alemdarda
yaynlanan Malatya Mutasarrf ile yaplan bir mlkatta;
Harekt- Milliye hakknda ne dnyorsunuz? sualine,
Mutasarrf, deil bir kaza veya vilayeti fakat bir kar topra iin bile byk fedakrlklar yaplmasn ok faziletli
ve mukaddes bir vazife biliyorum. Fakat Harekt- Milliye
bayra altnda temiz ve namuslu ahalimize yine ok ac bir
facia temaa ettirilmesi endiesi beni titretiyor209 demekte,
Anadolunun harabe halinde olduunu dikkatlere sunmakta ve ahaliyi kan dkmeye mahkm etmenin bir hayrnn
olmayacan vurgulamaktadr. Ayn mlkatta, Harekt-
Milliyeye katlmayanlara nasl davranlyor ynndeki suale ise Mutasarrf, ite beni en ok mteessir eden noktalardan biri. Eln vahi usuller, gayr- insan muameleler,
medeniyeti tahcl edecek tarz ve hareketler btn kuvvet
ve manasyla hkm fermadr. Tekilta mutavaat etmeyen
memurin ldrlyor, hapis ediliyor ve darp olunuyor ve
207
Peyam, Ali Kemal, Harekt- Milliyenin Yz, 14 Terin-i

Sani 1335/14 Kasm 1919, Nu: 344102.
208
Peyam, Ali Kemal, ntibah in Hrriyet ster, 29 Eyll 1335/29

Eyll 1919, Nu: 29856.
209
Alemdar, 1 Terin-i Sani 1335/1 Kasm 1919, Nu: 3202621.
82
mallar yama ediliyor210 diye cevap vermi ve bu beyanatyla Kuv-y Milliyeyi en ar ekilde itham etmi olmaktadr. Muhalif basn incelendiinde yukardaki yazda
anlatlan grleri destekleyen birok yaz bulmak mmkndr. Mesel Refii Cevad, Kuv-y Milliye ii idama kadar dayandrd. Kan iiyor. Millet bu canavarlarn teker teker yakalanp demir kafesler iinde tehir edilecekleri gn
grmeyecek mi?211 demektedir. Yine, bir dier makalede
de, Kuv-y Milliye gayr- mill bir hareket olarak tasvir
edilirken bu millet dnmez mi ki imdi mdafaa-i milliye davasna kalkan bu pervaszlarn nazarnda Trklerin
hayatlar hi hkmndedir212 denilmekte ve bu toprakta
dman parasyla alanlar(n) da bu millete ancak bu derece ihanet213 edebilecekleri vurgulanmaktadr. Ayn yazar
bir baka makalesinde de, eer Kuv-y Milliyeden memleket iin en ufak bir hayr umsaydk o harekete katlmay
bir vazife-i vataniye addederdik demekte ve iin i yznn
yle olmadn belirtmektedir.214 Mustafa Sabri imzal bir
210
Alemdar, 1 Terin-i Sani 1335/1 Kasm 1919, Nu: 3202621.
211
Alemdar, Refii Cevad, 26 Nisan 1336/26 Nisan 1920, bkz, Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: III, s. 1112; Refii Cevad
bir baka makalesinde de Kuv-y Milliye Hareketini caniler ve
celltlardan mrekkep bir tekilat olarak aktarmakta ve Kuv-y
Milliyecilerin kasabalar haraca baladndan bahsetmektedir.
Bkz, Alemdar, Refii Cevad, Kuv-y Gayr- Milliye Suya Dtkten Sonra, 2 Mays 1336/2 Mays 1920, Nu: 4962806.
212

1919, Nu: 29755.
213

1919, Nu: 29755.
214
Peyam, Ali Kemal, Vahdet-i Milliye Lazmdr ve Mmkndr,

Fakat, 23 Kanun- Evvel 1335/23 Aralk 1919, Nu: 383141.

83
makalede de, Kuv-y Milliyenin Trkiyede esas milleti

tekil eden ahali kuvvetine deil, asker kuvvete istinat ettii sylenmekte, Kuv-y Milliye Hareketi militarizm ebekesi olarak tantlmakta ve millet namna ykselen sad,
bu Harekt- Milliyeyi idare edenlerin sads olduu cihetle bunlarn milliyetperver olarak tannmasnn hi doru olmayaca vurgulanmaktadr.215 Refii Cevad da, memlekette ekavetin mdahilleri olanlarn (Kuv-y Milliye)
kendilerini milliyetperver ve vatanperver olarak tanttklar,
dolaysyla da kendilerine mill bir ss verdikleri zerinde
durmaktadr.216 Yine Kuv-y Milliye aleyhinde yaynlanan
bir yazda da: Milliyeti denilen Kuv-y Milliye mensuplar eer zerre kadar vatann selametini dnyor olsalard
tilaf Devletlerinin arzularna uygun hareket etmeleri icap
ederdi217 mealinde grler ne srlmektedir. Hatta tilaf
Devletlerinin insafl olduklar ve Mtarekeden sonra Osmanl Devleti iin hayat hakk tanyacaklar zerinde durulmakta fakat devlet ve millet dmanlarnn Tekilt-
Milliye namyla Anadoluda tilaf Devletlerine kar giritikleri mcadele yznden bunun gerekleemedii
belirtilmektedir.218 Bir baka makalede de, Bu kuvvetlerin
o haris, o muhteris, mfteris sergerdeleri gz nne getirilsin. Trklkten, Osmanllktan, Anadoluluktan neslen, ruhen ne derece uzaktrlar derhal grlr. Mustafa Kemalin
hrsndan, ihtirasndan, zevkinden baka dnce bilmez
215
Alemdar, Mustafa Sabri, Hurfttan Hakikate, 21 Mart 1336/21

Mart 1920, Nu: 4592759.
216
Alemdar, Refii Cevad, Bu da Ne Demek?, 25 ubat 1336/25

ubat 1920, Nu: 4352735.
217
218
84
Selanik yadigr olduunu renmeyen kalmad219 denilmekte ve grld gibi bu makalede Kuv-y Milliyenin
Trklkle ilgisinin olmad vurgulandktan sonra hareketin lideri konumunda olan Mustafa Kemal Paann ahsna saldrlmakta ve bu yolla Kuv-y Milliye Hareketi
ypratlmaya allmaktadr. Bu dnemde muhalif kesim
Mustafa Kemal Paay, giritii Mill Mcadele dolaysyla maceraclk ve delilikle itham etmitir.220 Alemdarda
yaynlanan Kuv-y Milliye eteleri Hkmete Mdahale
Etmiyor mu? balkl yazda da; Kuv-y Milliyenin stanbul Hkmetine mdahale ettiinden ve gayr- meru
bir hareket olduundan bahsedilmektedir.221 Ali Kemalin
Kuv-y Milliyeciler aleyhine u makalesinde syledii
szler, Kuv-y Milliyecilere olan dmanln boyutunu
gzler nne sermektedir: Tekilt- Milliye sergerdeleri,
bu mahlklar kadar balar ezilmek ister ylanlar tasavvur
edilemez. Dmanlar onlardan bin kere iyidir.222
Mill Mcadeleye gnl veren insanlarn Anadoluda
dman igaline kar giritikleri mcadelenin stanbul edebiyatndaki ad ise haydut eteleridir.223 Refii Cevadn
bir makalesinde ise Kuv-y Milliye Hareketi Cellilerle
219
Peyam- Sabah, Ali Kemal, Sergerdelerin Milliyetleri, 13 Nisan

1336/13 Nisan 1920, Nu: 49510925; Mirliva Mustafa Kemal
Paa halkta hsl olan bu galeyandan, resm vazifesini unutarak
ahs ve mensubu olduu grup iin istifade kaydna dmt.
Bkz, Mevlanzde Rfat, a.g.e., s. 296.
220
Mevlanzde Rfat, a.g.e., s. 261.
221
222
Peyam- Sabah, Ali Kemal, Padiahn ve Hkmetin Etrafnda,

23 Nisan 1336/23 Nisan 1920, Nu: 50510935.
223
Atay, a.g.e., s. 200.

85
zdeletirilmekte ve Celliler gibi treyen sergerdeler kuvveti zavall milleti kana ve atee bouyor224 denilmektedir. Kuv-y Milliyecilere, Celliler yaktrmas
Ali Kemal tarafndan da kullanlr ve 28 Eyll 1919 tarihli
Peyamda yaynlanan Kimi Aldatyorlar adl makalesi,
banda Mustafa Kemal olduu halde Anadolunun yeni
Cellileri225 sulamasyla balar. Bir baka yazda da,
Tekilt- Milliyeyi kahr ve tenkil etmek millet iin mevcudiyet meselesi olmutur. Dhildeki Mslmanlar bilmelidirler ki o habislere husumet edenler dine, halifeye, millete
unutulmaz hizmetlerde bulunmu olacaklardr226 denilerek
halk, Kuv-y Milliyeye kar kkrtlmaya allr.
Damat Ferit Paa, aada detaylca zerinde durulaca zere drdnc sadaretinde, Kuv-y Milliye Hareketini
eyhlislam Drrzde Abdullah Efendi vastasyla Fetvy erfe227 yaynlamak suretiyle dinsizlikle itham etmitir.
Drrzdenin vermi olduu fetvlarda; Kuv-y Milliye
Hareketi ekya kuvvetleri olarak nitelendirilmekte, Anadolu ile stanbul arasndaki balar koparmak, halifenin
yceliini zedelemek, padiaha itaatsizlik etmek, mevcut
dzeni zorla deitirmeye kalkmak, halktan zorla mal ve
eya toplamak, halk zorla kendine asker etmek ve nihayet
vatann birlik ve btnln bozmakla sulanmakta ve
224
Alemdar, Refii Cevad, Nereye Gidiyoruz, 29 Mart 1336/29

Mart 1920, bkz, hsan Ilgar, Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, Kervan Yaynlar, stanbul1973, s. 53.
225

1919, Nu: 29755.
226
227
86
hkm olarak da bu asilerin ldrlmelerinin dinen farz olduu vurgulanmaktayd.228 phesiz bu fetv ile halkn din
hassasiyetinden faydalanlmaya allmakta ve Anadolu
Hareketine kar taarruza gemenin din bir gereklilik olduu Mslmanlarn dikkatlerine sunulmaktadr.
Damat Ferit Paa Hkmeti, Drrzde Abdullah
Efendiden alnan bu Fetvnn yannda Kuv-y Milliyecilerin Trklkleri zerinden de siyaset yapmtr. Bizzat
Damat Ferit Paa tarafndan desteklenen, hatta bir dnem
kabinesinde nazrlk grevi de ifa eden Ali Kemal tarafndan kaleme alnan bir makalede: Vaziyete kar gerek
Trklere, Trkolu Trklere, Osmanllara den mill vazife nedir? Bu adamlardan yakamz kurtarmak, u zavall vatanmz bu lekelilerden temizlemek deil midir? Bu
gerekleri ibretle grerek Anadolu Trkleri eriat hkmne, Padiahn fermanna uyup bu aklabanlara hadlerini
yaknda bildirirse dnyay ve Konyay anlam olurlar229
denilmekte ve halkn Kuv-y Milliyeyi eriat hkmne istinaden tenkil etmesi beklenmektedir. Mustafa Sabri imzal bir baka makalede de, Kuv-y Milliye Hareketi asl ve
nesli belli olmayan sergerdelerden oluan bir tekilat olarak
addedilmekte ve Hilafet ve Saltanat paralamak gayesine
dnk almalar yrttkleri iddia edilmektedir.230 Bolu
228
229

1336/13 Nisan 1920, Nu: 49510925.
230
Kuv-y Milliye nam kzibi altnda teekkl eden kuvve-i

mtegallibe-i askeriyenin t bidayetinden beri maksad- hakkisi,
vatan ve millet endiesi deil de, bylece post ve makam kavgasndan ibaret olduu iindir ki, gya zmiri istirdd etmek zere cem
edilen kuvvet, zmite ve Beykoza hcum ettirilmi ve asakir-i yu-

87
Mutasarrf Osman Kadri tarafndan 19 Mays tarihinde yaynlanan bildiride de, Drrzde Abdullah Efendinin Kuvy Milliye aleyhine vermi olduu fetv desteklenmekte ve
burada da Kuv-y Milliye Hareketi, ekya, halk aldatan
ve katleden, vurgunculuk devrini devam ettirmek isteyen
ve hkmete, kanuna, Padiah ve Halifeye isyan bayra kaldran asiler tekilat olarak grlmektedir.231 Ahmet
Rasim de, Kuv-y Milliyecileri deccaller olarak tanmladktan sonra Harb-i Umumde yaptklar ekavet, haydutluk, yamagerlik ve sergerdeliklere yeniden baladklarn
belirtmektedir.232 Nihayetinde Kuv-y Milliyeyi tenkil
maksadyla kurulan Kuv-y nzibatiyenin yaynlanan kararnamesinde bile Kuv-y Milliye Hareketi, ahalinin
emval ve nukutunu cebren ahz gasp ve kendilerini katle
cret233 etmekle sulanmakta ve Kuv-y nzibatiyenin,
bu erbab- ekveti ortadan kaldrmak ve lkenin bozulan
asayiini tekrar geriye iade etmek iin teekkl ettii vurgulanmaktadr.
Btn bunlarn yannda, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn yarglanmas ve cezalandrlmasnda da sular unlardr: Kuv-y Milliye unvan tahtnda kardklar
fitne ve fesadn ve Kann- Ess hilafnda ahaliden cebren
para toplamak ve asker almak ve hilafnda hareket edenlere
ikence ve ezaya ve tahrib-i bilde cret gibi fezyih irtikp
naniyeden fazla ahali-i masume ve efrad- millet krlp geirilmitir. Bkz, Alemdar, Mustafa Sabri, Makam- Hilafet ve Ankara Meclisi, 10 ubat 1337/10 ubat 1921, Nu: 8703070.
231
Selek, a.g.e., s. 7273.
232
Alemdar, Ahmet Rasim Avni, Fetev-y Deccaliyeyi ptal, 11

Mays 1336/11 Mays 1920, Nu: 5052815.
233
Peyam- Sabah, 23 Nisan 1336/23 Nisan 1920, Nu: 50510935.
88
eylemek suretiyle emniyet-i dhiliyeyi ihlal eyleyenlerin

mrettip ve mevviklerinden234 olmak. Nitekim gerekeli kararlarda, Kuv-y Milliye Hareketi ve Onun vatansever mcadelecileri; masum halk katletmek, halkn emvl-
menkle ve gayr- menklelerini ahz ve gasp etmek, ky
ve kasabalar tahrip etmek, halk hile ve desiselerle kandrmak, halk Padiaha ve hkmete kar isyan ettirmek ve
fesat amiz ve fitne engz siyasi nutuklar irat etmekle sulanmlardr. Yine bu kararlarda Kuv-y Milliye Hareketi,
ehs- baiye, ekvet-i mstemirre, kuvve-i msellah-
baiye,235 makt-i ekavetkarane, harekt- baiye,236 fitne-i
baiye, gruh- ekya ve asiler (bugat)237 hareketi olarak
itham edilmektedir. Kuv-y Milliyenin Anadoluda giritii mcadele de, kaziyye-i fesat ve kaziyye-i isyan olarak
nitelendirilmektedir.238
Trk Mill Mcadelesinin nn kesme gayretlerine
Mill Mcadeleye muhalif cemiyetler de imknlar nispetinde destek vermilerdir. Mesel muhalif cemiyetlerden Te234
Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/13 Mays 1920, Nu: 52510955;

BOA, BEO, Umumi No: 347564; Takvim-i Vekayi, 27 Mays
1336/27 Mays 1920, Nu: 3864; Alemdar, 13 Mays 1336/13 Mays 1920, Nu: 5072817.
235

236
237
238


89
ali slam Cemiyetinin Birinci Beyannamesinde, Mustafa

Kemal Paa ve Kuv-y Milliyecilerin Yunan ordular nnden kaarken zavall Anadolu halkn kandrarak Yunanlarla
mcadeleye tututurduklar ve siz mevkiinizde sebat edin,
biz u taraftan onlarn arkalarn evireceiz239 yalanyla kendileri savuup masum Anadolu halkn bou bouna
krdrdklarndan bahsedilmekte ve Kuv-y Milliyecilere Ey hainler, ey Allahtan korkmayan ve peygamberden
hay etmeyen mahlklar denildikten sonra yle devam
edilmektedir: Hey sizler ey yalanc ve den akiler! Kendi
milletimize kar ecnebi milletlerden hibirinin yapmad
ekavet ve enaatleri irtikp edip dururken milleti, eraf-
memleketi, ulemay asp keserek mallarn yama ederken
kendinize ne hakla, ne yzle, ne utanmazlkla Kuv-y Milliye namn veriyorsunuz? Milleti ldrerek, mahvederek
hukuk-u milleti mdafaa edeceksiniz yle mi? Utanmaz hainler, artk yetiir, yakamz brakn: Cenab- Hakkn gazap
ve laneti sizin zerinize olsun!.240 Yine ayn beyannamede
Kuv-y Milliyeciler, mecnunane hareketlere kalkan caniler, bailer, akiler, katil canavarlar ve alaklar gibi ithamlara maruz kalmlardr.241 Teali slam Cemiyetinin kinci
Beyannamesi de en az birincisi kadar dmanca bir slup
ile kaleme alnmtr. Bu beyannamede hkmetin takip
ettii siyasetin olumlu meyveler vermeye balad bir dnemde Kuv-y Milliyenin hkmet ile millet arasna girdiinden ve olumlu gidiat bozduundan bahsedilmekte ve
yle denilmektedir: Kuv-y Milliye nvan kazibi altnda
hkmete kar mzi mdahalata ve vatan daha byk
239
240
241
90
felaketlere srkleyecek bay isyana kalktlar; vahdeti

milleti ihlal ettiler; memleketi tahrip ettiler; dnyada grlmedik, iitilmedik fecayi ve mezalim ika eylediler; memlekete haric dmanlarn yapmak istemeyecei fenalklar
yaptlar; bin-netice erait-i sulhiyemizin fevkattasavvur bir
ekle ifrana sebep oldular!.242 Krt Teali Cemiyetinin,
Vatandalara Beyannamesinde de, imdiye kadar Trk
olmadklar halde Trk milletinin bana geerek kendilerini z Trk gsteren ve Trkn maln, rzn, cann yok
eden, ocuklar ksz, kadnlar dul, evleri yoksul brakan
ve bunu kendisine i g edinerek eit eit ad ve lakaplar taknarak ortaya kan ve her gn Trkleri aldatan
hainlere aldanmaynz243 denilmektedir. Hrriyet ve tilaf
Frkasnn 26 Eyllde Ferit Paa Hkmetine verdii birinci muhtrada da Kuv-y Milliye Hareketinden, milletin
arzusu hilafna tekil edilen, mdafaa-i milliye namndaki
eteler olarak sz edilmektedir.244 13 Ekim 1919 tarihinde
Ali Rza Paa Hkmetine verilen ikinci muhtrada ise
Kuv-y Milliye Hareketine, kuvve-i baiye, kuvve-i mevhume, fitne-i baiye ve Anadoluda bir ksm kumandanlarn isyan gibi ithamlar yneltilmitir. Ayrca bu muhtrada, Kuv-y Milliye denilen ve hviyet ve mahiyetleri pek
maruf olan ahsiyetler tarafndan meydana getirilip sabun
kpnden baka bir mahiyeti haiz olmayan bu isyann
hedeflerinden biri de Hrriyet ve tilaf Frkasdr.245 de242
243
Zekai Gner-Orhan Kabata, Mill Mcadele Dnemi Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara1990, s.
264.
244
245
Alemdar, 26 Terin-i Evvel 1335/26 Ekim 1919, Nu: 3142615.

91
nilmitir. Hrriyet ve tilaf Frkas adna Adana ubesi Reisi Hafz Mahmud Beyin Beyannamesinde de: Ey ahali!
Hkmet-i muazzamadan olmayan Yunan bile zmirden
karamayan bu Kuv-y Baiyenin, dvel-i muazzamadan
bulunan ve Adanada kuv-y klliyesi bulunan Franszlar
buradan, bu gibi ekavetle karabileceine inanmak byk
cinnettir. Bu gn Halife ve Padiahmzn emr u fermanyla
Hkmet-i Merkeziye, kendilerine Kuv-y Milliye ss veren bugat- mezbure ile bil-fiil muharebe etmektedir246 denilmekte ve burada da Kuv-y Milliye Hareketi; etecilik,
yalanc milliyetilik, mnafklk ve gayr- meruluk olarak
itham edilip harekt- muzrra olarak adlandrlmaktadr. ngiliz Muhibler Cemiyetinden Sait Mollann Kuv-y Milliye hakkndaki grleri ise yledir: Anadoluda Mustafa
Kemalin giritii macera, er-ge akamete mahkmdur. Zira
milletin, bilhassa bu harbin galipleri olan byk devletlerle
uraacak ne maddi ne de manevi takat kalmtr. Esasen
Padiahmz Efendimizde byle manasz mukavemetler ve
sergzetler peinde koanlarn bu memlekete zarar vereceklerini, ancak sknet ve itidal ile memleketi kurtaracak
bir sulha varlabileceini beyan buyurmulardr. Bundan
dolay Halifemiz ve Padiahmz Efendimizin gsterdikleri
yoldan gitmek cmlemize bor olmutur.247
Grld gibi Kuv-y Milliyeciler, yalanc milliyetilik, dinsizlik, akilik, asilik, mnafklk, bailik, ekyalk, yamagerlik, alaklk, sergerdelik, soygunculuk, haydutluk, zorbalk, fitne ve fesatlk vb. ekillerde itham edilmekte ve halk katledip ahalinin mallarn ahz gasp etmek,
246
Gner, a.g.e., s. 266.
247
Fethi Tevetolu, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk

Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1991, s. 53.
92
Hkmet ile milletin arasn amak, kyleri basp tahrip

etmek ve yamalamak, Padiaha ve Halifeye isyan etmek,
hrs ve ihtiras peinde komak vb. sulanmaktadr. Kuv-y
Milliye Hareketi de, kuv-y gayr- milliye, kuv-y igaliye, kuv-y baiye, ehas- baiye, makt-i ekavetkarane,
harekt- baiye, fitne-i baiye, kuvve-i msellah- baiye,
gruh- ekya vb. ekillerde itham edilmitir. Damat Ferit
Paa Hkmeti ve destekileri tarafndan Kuv-y Milliyecilere ve harekete yneltilen bu itham ve sulamalarn amac halkn Kuv-y Milliyeye dman olmasn salamak
ve halk-hkmet ibirlii neticesinde Kuv-y Milliyeyi
ortadan kaldrmaktr. Kuv-y Milliyeye yneltilen bu itham ve sulamalar ksmen de olsa Anadoluda kargaaya
sebebiyet vermitir. stanbulun propagandalar neticesinde
Anadolunun eitli yerlerinde Kuv-y Milliyeye kar isyanlar ba gstermitir. Geni adan bakldnda Damat
Ferit Paa ve destekileri bu propagandalardan istedikleri
sonucu elde edememiler, Halk-Kuv-y Milliye birlikteliinin nne geememilerdir.
III. Blm
Mill Mcadele Aleyhine kartlan
Beyanname ve Fetvlarn Mahiyeti*
A) Damat Ferit Paann IV. Defa Sadarete Geliinin
ncesi ve Sadaretinin lk craatlar
amat Ferit Paa, nc Sadaretinde Kuv-y Milliye Hareketine ynelik saldrlarn daha da arttrm,
Mustafa Kemal Paay memuriyetinden azletmi, hatta
Mill Mcadele iin hayat nem tayan Sivas Kongresini
dahi basmaya teebbs etmiti. te bu sebeplerden dolaydr ki Mustafa Kemal Paa, Heyet-i Temsiliye Reisi sfatyla
yeni devlete doru giden yolda, ncelikle, Damat Ferit Paa
Hkmetinin grevden uzaklatrlmas iin almalara
balad. Bunun iin de, Damat Ferit Paa ve Hkmetinin,
meru olmayan icraatlar nedeniyle millet ile padiah arasnda bir engel tekil ettii ve halkn Padiaha ulamasnn
nn tkad dile getirilmitir.248 Ardndan Damat Ferit
Paa ve Hkmetinin haince hareketlerine devamda di*
s. 95-142 arasnda yaynlanan 11 Nisan 1920(1336) Tarihli
Takvim-i Vekyide Kuva-y Milliye Aleyhinde Yaynlanan Kararlar adl makalenin yeniden gzden geirilmi halidir
248 Atatrk, Nutuk, s. 96-97.
94
rendiinden dolay meru bir Hkmet ibana geinceye kadar stanbul Hkmeti ile tm ilikilerin kesildii sivil amirler ve asker komutanlara bildirilmitir.249 Bylelikle
Damat Ferit Paa Hkmeti yok saylm, lkenin idaresine
geici bir sreliine el konulduu aka dile getirilmitir. Neticede Damat Ferit Paa, bylesi karmak bir ortam
ierisinde Mustafa Kemal Paa liderliindeki Mill Mcadele Hareketini ortadan kaldrmay baaramaynca 1 Ekim
1919 tarihinde grevinden istifa etmek zorunda kalmtr.250
Bu durum; Heyet-i Temsiliyenin basklarnn sonu getirdiinin bir gstergesidir. Bylelikle Mill Mcadelenin en
nemli kartlarndan biri olan Damat Ferit Paa geici bir
sreliine de olsa Hkmetten uzaklatrlm ve yerine
Ali Rza Paa Hkmeti kurulmutur.251
Ali Rza Paa Hkmetinin kurulmas ile Heyet-i
Temsiliyeye yani Mill Mcadele Hareketine bakta cidd
deiiklikler ortaya kmtr. Damat Ferit Paa Hkmeti
tarafndan dorudan dman kuvvetleri olarak grlen
Mill Mcadele Hareketi, Ali Rza Paa Hkmeti tarafndan
uzlalmas gereken bir hareket olarak grlmtr. Nitekim karlkl talepleri dile getiren telgraflamalar balamtr. Kabinenin ibana gemesiyle birlikte Dhiliye Nazr
erif Paa yaynlad tamimde seimlerin mutlaka yaplacan ve Meclis-i Mebusann alacan duyurmutur.252
Mustafa Kemal Paa da, Meclisin almas ve Hkmetin
denetim altnda olmas ynndeki taleplerini srarla vur249
250
Alemdar, 3 Terin-i Evvel 1335/3 Ekim 1919, Nu: 192-1592.
251
252
Alemdar, 3 Terin-i Evvel 1335/3 Ekim 1919, Nu: 192-1592;


95
gulam ve bu istek Harbiye Nazr Cemal Paa tarafndan

kabul grerek seimler yaplacak ve Mill Meclis toplanacaktr denmitir.253 Bu durum Heyet-i Temsiliyenin
resm olarak kabul edildii anlamna gelmektedir. Nitekim
bu kabul, 20 Ekim 1919da balayp 22 Ekimde son bulan Amasya Grmelerinde de aka ortaya kmaktadr.
nk Amasya Grmeleri stanbul Hkmetinin en st
dzey yneticilerinden olan Salih Paann katlmyla gereklemitir ve Heyet-i Temsiliyenin birok istei stanbul
Hkmeti heyeti tarafndan kabul edilmitir.254 Fakat bu yaknlamadan rahatsz olan Hrriyet ve tilaflar seimlere
gidilmesi hususunda pek de gnll olmamlardr. Onlara
gre: Allah bu memleketin bana ttihat ve Terakki namyla bir bela musallat etmitir. Onlardan kurtulmaynca ne
hakkyla merutiyet, ne de intihabat olur.255 Hrriyet ve tilaflarn bylesi kar klarna ramen nihayetinde 1919
ylnda seimlerin yaplmas salanm ve bu seimlerden
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyetinin tespit
etmi olduu adaylar byk bir baar ile kmlardr.256
253
Mustafa Kemal Paa ile Ali Rza Paa Hkmeti arasndaki telgraflamalar hakknda ayrntl bilgi iin bkz, Atatrk, Nutuk, s.
134-150.
254
Atatrk, Nutuk, s. 166-171; Amasya Grmelerinde yaplan pazarlklar hakknda zellikle seimler hususunda bkz, Taha Niyazi
Karaca, Son Osmanl Meclis-i Mebusan Seimleri, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara-2004, s. 188-196.
255
Peyam, Ali Kemal, ntibah in Hrriyet ster, 29 Eyll 1335/29

Eyll 1919, Nu: 29856.
256
Yusuf Kemal Bey Kastamonudan, Bursadan da Mustafa Fehmi Efendi mebus seilmitir. Bkz, Alemdar, 10 Kanun- Evvel
1335/10 Aralk 1919, Nu: 359-2659; Celalettin Arif Bey Erzurum
Mebusu, Adnan Bey de stanbul mebusu olmutur. Celalettin Arif
Bey ayrca stanbuldan da mebus seilmitir. Bkz, Alemdar, 19
96
Son Osmanl Mebusan Meclisi, seimlerin tamamlanmasnn ardndan 12 Ocak 1920 tarihinde ald257 ve
almalarna balad. phesiz bu meclisin atm olduu
en nemli adm, 28 Ocak 1920 tarihinde Misak- Millyi
kabul etmesidir. nk Misak- Mill metni, Erzurum ve
Sivas kongrelerinde alnan kararlar nda bizzat Mustafa Kemal Paa tarafndan hazrlanm bir metindi ve bu
metin, yeni bir Devlete doru yryen Mill Mcadele
Hareketinin dayand temel esaslar ifade ediyordu.258 Kabul edilen Misak- Millye gre: Mondros Mtarekesinin
Kanun- Evvel 1335/19 Aralk 1919, Nu: 368-2668; Alemdar,
20 Kanun- Evvel 1335/20 Aralk 1919, Nu: 369-2669; Rza Nur
Sinoptan mebus seilmitir. Alemdar, 12 Kanun- Evvel 1335/12
Aralk 1919, Nu: 361-2661; Mustafa Kemal Paa Erzurumdan
mebus seilmitir. Bkz, hsan Ezherli, Trkiye Byk Millet
Meclisi (1920-1992) ve Osmanl Meclis-i Mebusan (18771920), kinci Basm, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara-1992, s. 13-16; smail Fazl Paa Yozgattan, Bekir
Sami Bey Amasyadan, Abdlkadir Cami Bey Aydndan ve Hakk Behi Bey de Denizliden mebus seilmilerdir. Son Osmanl
Mebusan Meclisine mebus seilenlerin tamamnn isimleri iin
bkz, Mahmut Gololu, nc Merutiyet 1920, Ankara-1970,
s. 295-303; Seim sonular Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti lehine geliince Mill Mcadeleye muhalif evreler
tarafndan iddetle protesto edilmitir. rnein stanbul seimleri
hakknda Alemdar gazetesi ttihatlarn seimlerde bin bir trl
entrikalar evirdiklerini iddia etmitir. Bkz, Alemdar, 20 Kanun-
Evvel 1335/20 Aralk 1919, Nu: 369-2669; Alemdar, 21 Kanun-
Evvel 1335/21 Aralk 1919, Nu: 370-2670.
257
258
Misak- Mill metni iin bkz, Ezherli, a.g.e., s. 21-26; Nait Hakk
Ulu, Milletin Geleceini Dnmek in Bir Mill Meclis Kurulmas Lazmd -II-, Belgelerle Trk Tarihi, Say: 32, 1970, s. 10.

97
imzaland tarihte Trk ve slam kesimlerin yerlemi

olduu corafyann tamam bir btndr ve ayrtrlmasna asla msaade edilmeyecektir. Trk Milletinin en temel haklarn ifade eden Misak- Millnin Son Osmanl
Meclis-i Mebusannda kabul edilmesi, Mustafa Kemal
Paa bakanlndaki Heyet-i Temsiliye adna ok byk bir
baardr. nk tilaf Devletlerince de tannan bir Meclis
olma zellii tayan Son Osmanl Meclis-i Mebusannda
Misak- Millnin kabul edilmesi ile Mill Mcadele Hareketi meru bir zemine oturtulmutur.259 Bir anlamda Mill
Mcadele Hareketi, Son Osmanl Meclis-i Mebusan vastasyla dnya nazarnda meruiyet kazanmtr. Bu durum
Heyet-i Temsiliyenin devletlemeye yneliinde nemli
bir mihenk ta olarak karmza kmaktadr.
Misak- Millnin Son Osmanl Meclis-i Mebusannda
kabul edilmesi, tilaf Devletleri nezdinde byk bir rahatszlk uyandrm ve tilaf Devletlerinin basklar neticesinde Ali Rza Paa Hkmeti istifa etmek zorunda kalmtr.260
tilaf Devletleri, istifann hemen akabinde Misak- Mill gibi,
mill birlik ve btnl savunan ve Trkn asgar isteklerini dile getiren Son Osmanl Meclis-i Mebusanna, dolaysyla da Osmanl Devleti ve Mill Mcadele Hareketine
bir ders vermek adna harekete gemiler ve nihayet 16
Mart 1920 tarihinde stanbulu igal etmilerdir.261 galle
birlikte Son Osmanl Meclis-i Mebusannda grev yapan
259
zgl, a.g.e., s. 134.
260
Atatrk, Nutuk, s. 270-273.
261
Atatrk, Nutuk, s. 281-282; Alemdar, 17 Mart 1336/17 Mart

1920, Nu: 455-2755.
98
pek ok mebus da tutuklanmtr.262 tilaf Devletleri, igalin

akabinde bir resm tebli yaynlatmak suretiyle de aka Mill Mcadele Hareketini hedef almlar ve bu igalin sorumlularnn bir nevi onlar olduklarn teblilerinde
dile getirmilerdir. Teblie gre: Mill Mcadele Hareketi, ttihat ve Terakknin bir devam olarak grlmektedir
ve Padiah ve Hkmete itaat etmemekle sulanmaktadr.
Teblide igalin geici olduu vurgulanmakta, stanbulun
Trkler elinde kalaca dile getirilmektedir. Buna karlk
Anadoluda sknetin salanmas, Padiah ve Hkmete
de itaat edilmesi istenmektedir. Anadoluda bir karkln
ve bir katliamn ortaya kmas halinde ise stanbulun dahi
Trkler elinden alnabilecei Osmanl ahalisinin dikkatlerine sunulmaktadr.263 Burada Mondros Mtarekesinin yedinci maddesi Trklerin belleklerine iyice kaznmak istenmektedir: Trk halk igalin kalc olabilecei noktasnda
korkutulmak ve bu korkunun neticesinde bir sknetin ierisine srklenilmek istenmektedir. Hatta igal kuvvetleri,
Trk Milleti nazarnda, igallerin sorumlusunun Mill Mcadele Hareketi olduu ynnde bir kanaat uyandrmak ve
bu kanaatle birlikte halkta Mill Mcadeleye kar byk
bir fke olumasn salamak iin almaktadrlar. Fakat
Mondros Mtarekesinden bu yana her trl igalin kabul
edilemez olduu inancnda olan Mustafa Kemal Paa ve
262
HTVD, Say: 22, Ankara-1957, Vesika No: 575, 576; Rauf Bey
Vasf Beyin tutukland haberi iin bkz, Hkimiyet-i Milliye, 29
Mart 1336/29 Mart 1920, Nu: 18; Ertan nal, 16 Mart Vakas,
Hayat Tarih Mecmuas, Yl: 5, Say: 2, Cilt: I, (Mart-1969), s.
22-25.
263
Alemdar, 17 Mart 1336/17 Mart 1920, Nu: 455-2755; Atatrk,

Nutuk, s. 283-284; nal, 16 Mart Vakas, Hayat Tarih Mecmuas, Say: 2, s. 21-22.

99
sonrasnda Heyet-i Temsiliye, bu durum karsnda seyirci

kalmam ve derhal harekete gemitir: gal gn itibariyle
harekete geen Mustafa Kemal Paa, Btn Vali ve Komutanlara ve Mdafaa-i Hukuk Heyetlerine, stanbulun zorla igal edildiini bildirmi ve bu suikasttan yararlanarak
birtakm kimselerin milleti aldatmasnn nne geilmesini
istemitir.264 Mustafa Kemal Paa ayrca igallerin, gerekli
mercilere sesin duyurulmas adna telgraflar ve mitingler
yoluyla protesto edilmesini istemitir.265 ncelikle kendisi
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Heyeti Temsiliyesi
adna stanbulda ngiliz, Fransz, talyan siyas temsilcilerine, Amerikan siyas temsilcisine, tarafsz devletler dileri bakanlklarna ve Fransa, ngiltere ve talyan Millet Meclislerine verilmek zere bir protesto metni gndermitir.
Mustafa Kemal Paann protesto metninin bir ksm yledir: Biz, haklarmz ve bamszlmz savunmak iin
giritiimiz mcadelenin kutsallna ve hibir kuvvetin bir
milleti yaama hakkndan mahrum edemeyeceine inanyoruz. Tarihin bu gne kadar kaydetmedii bir suikast olan ve
Wilson Prensiplerine dayanan bir Atekes Antlamasnn,
milleti savunma imknlarndan yoksun brakm olmasndan doan bir hileye de dayanm olmas bakmndan ilgili milletlerin eref ve haysiyetleriyle de badamayan bu
hareketin ne demek olduunun takdirini, resm Avrupa ve
Amerikann deil, bilim kltr ve medeniyet Avrupa ve
264
Atatrk, Nutuk, s. 284-285; HTVD, Say: 13, Vesika Nu: 331;

Mustafa Kemal Paa stanbulun igali hadisesini Trk Milletine
bir suikast olarak grdn belirtmektedir. Paann bu suikast
ifadesi igallere kar zaten belli olan duruunu pekitiren bir ifadedir.
265
HTVD, Say: 13, Vesika Nu: 329, 330.
100
Amerikasnn vicdanna brakmakla yetinir ve bu olaydan

doacak byk tarih sorumlulua, son olarak bir kez daha
dnyann dikkatini ekeriz.266 Ayrca Trk Milletine ve
slam lemine bir beyanname yaynlamak suretiyle seslenmi, igalin hakszl ve bu igallere kar bamszlk
yolunda mcadele edileceini vurgulamtr.267 Paann bu
tepkisinin ardndan Anadoludan da pek ok tepki ortaya konmutur. nk stanbulun igal edilmesi halkn Hkmete
olan gvenini iyice sarm, Mill Mcadele etrafnda daha
da sk bir ekilde kenetlenmelerini salayacak bir ortam
dourmutur. Mesel 18 Mart 1920de Balkesirde, halktan binlerce kii belediye nnde toplanm ve stanbulun,
devletin merkezinin igalini protesto etmilerdir.268 Mustafa
Kemal Paa ayrca stanbul ile btn resm ve husus ilikilerin kesilmesi istemitir. Bylelikle Anadolu ile stanbul
arasndaki balar tamamen kopartlmtr.269 Nihayetinde
Son Osmanl Meclis-i Mebusannn milletvekilleri tutuklanp Maltaya srldkten sonra yani meclis daldktan
sonra Anadolunun kontrol tamamen Mill Mcadele
Hareketinin eline gemitir.270
266
Atatrk, Nutuk, s. 285; Hkimiyet-i Milliye, 18 Mart 1336/18

Mart 1920, Nu: 16.
267
rade-i Milliye, 18 Mart 1336/18 Mart 1920, Nu: 31; Hkimiyet-i

Milliye, 18 Mart 1336/18 Mart 1920, Nu: 16.
268
zmire Doru, 19 Mart 1336/1920, Nu: 44.
269
HTVD, Say: 22, Vesika Nu: 567, 568; gal hakknda Kolordular, Valilikler gibi resm makamlarla yaplan yazmalar iin bkz,
HTVD, Say: 22, Vesika Nu: 557, 558, 560, 561, 562, 571; HTVD,
Say: 23, Vesika No: 592, 593, 594, 595, 601, 602; igal ertesi alnan mal tedbirler hakknda bkz, HTVD, Say: 13, Vesika No: 335;
270
smet nnnn Zeynep Oraln sorularna verdii yant iin bkz,

Belgelerle Trk Tarihi, Say: 32, Nisan-1970, s. 8-9.

101
stanbulun igaliyle birlikte byk bir yara alan

Salih Paa Hkmeti, ngilizler tarafndan da istenmeyen hkmet konumunda olmu, tabii olarak bu durum
Hkmetin devamn zorlatrmtr. Nitekim Damat Ferit
Paann yeniden iktidar mevkiine gelmesinde ngilizlerin Salih Paa Hkmetini drmeye ynelik faaliyetleri
ile271 stanbuldaki Kuv-y Milliye aleyhtarlarnn abalar
nemli rol oynamtr.272 Bilhassa Kuv-y Milliye aleyhtar
271
stanbulda bulunan tilf Devletleri Yksek Komiserleri, ilki 16

Mart 1920de, ikincisi 26 Mart 1920de ve ncs de 29 Mart
1920de olmak zere Salih Paa Hkmetine arka arkaya verdikleri nota ile Hkmetten Mustafa Kemal Paa ile milliyeti hareketin dier yneticilerinin reddedilmesini istemilerdi. Bu
notalar iin bkz, Bill N. imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk,
Cilt: II, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1975, s. 8-11; Mehmet Tevfik Bey, Bir Devlet Adamnn: Mehmet Tevfik Beyin
(Biren) II. Abdlhamit, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar, Cilt: 2, Yayna Hazrlayan: F. Rezan Hrmen, Arma Yaynlar, stanbul-1993, s. 375-385; tilaf Devletleri zellikle ngiltere,
stanbulun resmen igalinden sonra i banda bulunan Salih Paa
Hkmetini drmeye ynelik faaliyetlerini artrdlar. Bu ynde
bask yapmaya baladlar. Nitekim Yksek Komiserler 26 Mart
1920de verdikleri ortak bir nota ile hkmetten Kuv-y Milliye
Hareketini resmen red ve mahkm etmesini istediler. Salih Paa
Hkmeti bu notaya 29 Martta verdii cevapta, Anadoludaki
Kuv-y Milliye nam altnda yaplan hareketlerin meru haklarn
mdafaas olduu cevabn verdi. Bunun zerine Yksek Komiserler 31 Martta bir nota daha vererek ayn isteklerini tekrarladlar
Buna karlk hkmet 1 Nisan 1920de verdii bir nota ile igal
kuvvetlerinin hukuka aykr bu muamelelerini protesto etmiti.
Bkz, Adnan Sofuolu, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat
Anadolu (1919-1921), Genelkurmay Basmevi, Ankara-1994, s.
324-325; Ayrca bkz, Sonyel, D Politika, Cilt: I, s. 209.
272
stanbulda oluturulan Kuv-y Milliye aleyhtar cemiyetler ile

ngilizlerin gizli bir plan hazrladklar ve bu plan tatbike koymak iin youn bir abaya giritikleri grlyordu. Mart 1920
102
olan Peyam- Sabah ve Alemdar gibi stanbul gazetelerinin

Damat Ferit Paann yeniden iktidara trmanmasnda nemli
rol oynadklar grlmektedir.273 yle ki Peyam- Sabahta,
daha 25 Martta Sadaret makamnn Damad Feride teklif edildiine274 dair yazlar yazlm ve hkmetin istifa
edeceine ilikin haberler gazetelerde yerini almtr. Bylesi haberlerin gazetelerde yer almas zerine Evkf Nazr
mer Hulusi Bey, Vakit gazetesine bir deme vererek: Bir
hkmet buhrannn olmadn, herkesin kar fikirlerini
sylemekte ve tahminlerde bulunmakta serbest olduunu275
sylemitir. Maarif Nazr Abdurrahman eref Bey de 2
Nisanda gazetelerde kan demecinde: Hkmet buhran
hakknda imdiye kadar karlan rivayetlere ramen mevkilerini muhafaza ettiklerini, hkmetin kendi namus ve
balarnda hazrlanan bu plana gre; 1- Hkmet drlecek ve
Ferit Paann bakanlnda veya onun emsali olacak bir kiinin
bakanlnda yeni bir hkmet kurulacakt. 2-Meclis-i Mebusan fesih edilecekti, 3- Kuv-y Milliyenin ilgas salanacakt.
4-stanbulda bir ura-y saltanat tekil edilecekti. Bu bilgi iin
bkz, Sofuolu, a.g.e., 1366 Nolu dipnot, s. 366.
273
Peyam- Sabah gazetesi bayazar Ali Kemalin bu abalarda

nemli rol oynadn belirten Yahya Kemal, siyas ve Edebi Portreler kitabnn Ali Kemali anlatt ksmnda Damat Ferit Paann
drdnc defa sadarete geliinin tek msebbibi olarak Ali Kemali
grmektedir. Kitabnda Ali Kemalin o gnlerin stanbulundaki
nfuzunu anlatrken unlar sylemektedir: ...Kati olarak denilebilir ki Ali Kemal olmasayd, onun gazetesi tilfl tekrar
kztrmasayd, evk ve cret vermeseydi, Ferid Paa tekrar iktidara gelemezdi. Ali Kemal ihtirsnn ateiyle, ikinci ve asl yaman olan Ferid Paa kabinesini mevki-i iktidara getirmi yegne
adamdr. Bkz, Yahya Kemal, a.g.e., s. 89.
274
Peyam- Sabah, 25 Mart 1336/25 Mart 1920, Nu: 476/10906.
275
Vakit, 31 Mart 1336/31 Mart 1920, Nu: 843.

103
hamiyetinden kuvvet alarak grevini srdreceini276 sylemitir. Hkmetin grevine devam edeceine dair verilen
demelere ramen Salih Paa Hkmeti, i ve d basklara
daha fazla dayanamayp 2 Nisanda istifa etmek zorunda
kalmtr.277 Salih Paa Hkmetinin istifas zerine de
Padiah, Damat Ferit Paay Sadarete getirmeyi dnm, bu durum Damat Ferit Paann daha nceki iktidarlar esnasnda Kuv-y Milliye aleyhine giritii icraatlar
yakinen bilen stanbuldaki vatanseverler tarafndan endie ile karlanmtr. Nitekim Meclis-i Mebusann kinci
Bakan olan Hseyin Kazm Bey, Damat Ferit Paann
tekrar Sadarete getirilmemesi hususunda Padiahla yapt grmeden eli bo dnmtr278. Dier taraftan Damat
276
Vakit, 2 Nisan 1336/2 Nisan 1920, Nu: 845.
277
Dhiliye Nazr Ebubekir Hazm Tepeyrann teklifi zerine hkmetin, Mustafa Kemal Paa ile arkadalarn takbih etmemek
iin istifa ettiine dair bir zabt tutulmu ve btn kabine yeleri
bunu imzalamlar ve 2 Nisan 1920de topluca istifa etmilerdi.
Konuyla ilgili tafsilat iin bkz, Ebubekir Hazm Tepeyran, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, ada Yaynlar, stanbul-1982,
s. 51; Ayrca Bkz, Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi,
s. 97; Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: II, s. 463-464;
Danimend, a.g.e., Cilt: IV, s. 464.
278
Hseyin Kazm Bey hatralarnda bu grmeyle ilgili olarak Ferit Paann tekrar mevki-i sadarete getirileceini iittim. Fakat ihtimal vermedim eklinde Padiaha bir sz sylediini, Padiahn
da Evet, kararm verdim getireceim! dediini belirtmektedir.
Konumasnn devamnda Ferit Paann tekrar mevki-i sadarete
getirilmesi, memleket ve makam- saltanat iin bir felaket olacaktr(...) Yine birtakm ehliyetsiz ve mnasebetsiz adamlar yanna
toplayacak ve istibdat ile i grmek isteyecektir dediini buna
karlk olarak da Padiahn Ferit Paay mevki-i sadarete getirmek kararn verdim ve yle yapacam dediini sylediini ve
hatta ben Rum patriini, Ermeni Patriini ve Hahamban da
istersem getiririm dediini belirtmektedir. Bkz, Hseyin Kazm
104
Ferit Paann Sadrazam olmamas iin Saraya ve Meclise

birok yerden telgraflar da gnderilmitir.279 Ancak gerek
Saraya gerekse de Meclise gnderilen telgraflar amacna
ulaamam, tepkiler Damat Ferit Paann yeniden iktidara
gelmesinin nne geememitir. Hlbuki Sultan Mehmet
Vahdettin de, ngilizler nezdinde itimada mazhar olduuna inand Damat Ferit Paann Sadaret mevkiine getirilmesini istemekteydi.280 Dolaysyla Damat Ferit Paann
iktidara gelmesini nleme gayretleri beyhude bir giriim
olmaktan teye geememekteydi. Nitekim beklenildii gibi
olmu, Damat Ferit Paa, 5 Nisanda hkmeti kurmakla
grevlendirilmi ve ayn gn, kurduu hkmet Padiah tarafndan tasdik edilmitir.281 Yeni hkmetin kuruluu ngilizler ve Kuv-y Milliye aleyhtar evreler nezdinde byk
memnuniyet yaratmtr.282
Kadri, Merutiyetten Cumhuriyete Hatralarm, Hazrlayan:
smail Kara, letiim Yaynlar, stanbul-1991, s. 171-174.
279
Trkgeldi, a.g.e., s. 256-258.
280
Mithat Sertolu, Son Osmanl Padiah VI. Mehmet Vahideddin, Hayat Tarih Mecmuas, Yl: 11, Cilt: 2, Say: 7, (1 Temmuz
1975), s 66; Sadaret grevi Damat Ferit Paaya teklif edilmeden
nce Sultan Vahdettin, Tevfik Paay Sadarete getirmek istemiti.
Ancak Tevfik Paa bu grevi kabul etmemiti. Bkz, nal, a.g.e., s.
2051; Trkgeldi, a.g.e., s. 260.
281
Damat Ferit Paann Sadarete getirilmesiyle ilgili Hatt- Hmyn

iin bkz, BOA, DUT, 9/140; ATASE Arivi, Klasr: 325, Dosya:
129, Fihrist: 1-1; Takvim-i Vekayi, 6 Nisan 1336/6 Nisan 1920,
Nu: 3820, Hatt- Hmynun bugnk dile evrilmi metni iin
bkz, nal, a.g.e., s. 2040; Galip Kemal Sylemezolu, 30 Senelik
Siyas Hatralarm (nc ve Son Cilt) 1918-1922, lk Matbaas, stanbul-1953, s. 357; Byklolu, Trakyada Mill Mcadele, Cilt: II, s. 83-84.
282
5 Nisanda ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck, ngiliz

Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii raporda stanbulda

105
zellikle Kuv-y Milliye aleyhtar basnda yeni Hkmet sevinle karlanmtr. Peyam- Sabahta Ali Kemal,
ele geen bu frsatn iyi deerlendirilmesini istemi ve hkmetin lml kiilerden olumas iin Sadrazam Damat Ferit
Paaya tavsiyelerde dahi bulunmutur.283 Refii Cevad ise,
Alemdarda yazd Yeni Vaziyet Karsnda balkl yazsnda Damat Ferit Paann uygulayaca politikaya iaret etmi ve Ferid Paa Hazretleri, Kprl Mehmet Paa kadar
edid, Kuyucu Murad Paa kadar tasfiyekr, Sokullu Mehmet Paa kadar dr-end bulunacaklardr...284 demitir.
Damat Ferid Paann iktidara geldiini mjdelercesine bildiriyordu. Bu rapor metni iin bkz, imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 17.
283
Peyam- Sabah, 4 Nisan 1336/4 Nisan 1920, Nu: 486/10916; Yeni

kabinenin kimlerden olumas gerektii konusunda Sadrazam Damat Ferit Paaya tavsiyelerde bulunan Peyam- Sabahn bayazar Ali Kemal Bey, bir yazsnda, Kabinede Hrriyet ve tilf
nazrlar istemedii, onun frkaclara kar olduu ve kabinenin tarafsz kiilerden olumasn istediini belirtiyordu. Ali Kemalin
bu tavsiye ve istekleri Refik Halit (Karay) tarafndan yle dile
getirilmektedir: Nihayet onun istedii oldu ve Ferit Paa, Reit,
Fahrettin Beylerle operatr Cemil ve Kara Sait Paalar peine
takm, Babliye yeni ekilde dhil oldu demektedir. Bkz, Karay, a.g.e., s. 187; Yine Alemdarda Nak Berab kesindeki
Aydede imzal yazlaryla bilinen Refik Halit Bey de 4 Nisan 1920
tarihli yazsnda ttihatlardan hesap sorulmasn kimse nleyemez. Bundan sonra biz syleyelim bizi dinleyiniz diyerek, Hrriyet ve tilf Frkasnn hkmeti btn kuvvetiyle destekleyeceini sylemekteydi. Bkz, Alemdar, 4 Nisan 1336/4 Nisan 1920,
Nu: 473/2773.
284
Alemdar, 4 Nisan 1336/4 Nisan 1920, Nu: 473/2773; Damat Ferit Paa tarafndan kurulan yeni hkmetle ilgili gazetelerde kan
dier baz deerlendirmeler iin bkz, Vakit, 5 Nisan 1336/5 Nisan
1920, Nu: 865.
106
Damat Ferit Paann yeniden hkmet kurmakla grevlendirilmesi Kuv-y Milliye cephesinde ise byk tepki
ile karlanmtr. Bu hkmete en byk tepki Mill Mcadele Hareketinin lideri Mustafa Kemal Paa tarafndan
gsterilmitir: Paa, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna yaynlad tamimde;
igal ve bask altnda bulunan Salih Paa Hkmetinin,
milletin hayati menfaatleri aleyhinde kararlar almas iin
tilaf Devletleri tarafndan yaplan basklara daha fazla engel olamad iin istifa etmek mecburiyetinde kald ve
yerine Damat Ferit Paann tayin edildiini belirtmitir.
Tamimde devamla Hyanet-i vataniyesi sabit olan ve dman sngs ile tavzif edilen Damad Ferid Paa ve heyetinin hibir surette tannmayacan tamim eyleriz285 denilmitir. Yine Hkimiyet-i Milliyede yaynlanan bir yazda
Damad Feridin bu lkeye yararl deil zararl olaca286
savunulmutur.
Gerek stanbuldaki vatansever evrelerin gerekse de
Kuv-y Milliye cephesinin bu hkmetten endie duymalar bouna deildir. nk Hkmette, Yunan ordusunun
muvaffakiyeti iin dua edilmesini isteyen bir Adliye Nazr
ve yine okul kitaplarndaki Trk kelimesini Osmanl kelimesiyle deitirtmeye kalkan bir Maarif Nazr vard.287
285
Tamim 13 Nisan 1336/13 Nisan 1920 tarihli Hkimiyet-i Milliye

gazetesinde de yaynlanmt. Bkz, Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan
1336/13 Nisan 1920, Nu: 21; Tamim iin ayrca bkz, Atatrkn
Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1991, s. 298-299.
286
Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1336/13 Nisan 1920, Nu: 21.
287
Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: II, s. 490.

107
Damat Ferit Paa Hkmetinin kurulu gayesi bizatihi Padiahn 5 Nisan tarihli Hatt- Hmyununda ak
olarak belirtilmitir. Buna gre Padiah, Ehliyet ve ryeti
dolaysyla Sadrazamla Damat Ferit Paay tayin ettiini
sylemekte ve Paadan milliyet nam altnda ika edilen
itiaat nlemesini, bu karkl yaratanlar hakknda
gerekli kanun yaptrmlar uygulamasn ve lkede asayi
ve huzuru yeniden salamasn istemektedir.288 Bylece Padiah, Kuv-y Milliyeye kar yrtlecek politikalar iin
Hkmete destek olacan Hatt- Hmyunu ile ortaya
koymutur.
Kuv-y Milliye Hareketini ve bu hareketin nde
gelen lider kadrosunu yok etmek gayesiyle i bana gelen Damat Ferit Paa ve Hkmeti, ngilizler tarafndan
da iddetle desteklenmitir.289 Hatta bu Hkmetle birlikte
Mtarekede ikinci ibirlikilik dnemi balamtr bile
diyebiliriz.290 Nitekim Damat Ferit Paa, iktidarnn daha ilk
288
Takvim-i Vekayi, 2 Nisan 1336/2 Nisan 1920, Nu: 3820; nal,

a.g.e., s. 2051-2052.
289
Damat Ferit Paann kurduu bu yeni hkmette grev alan yelerin ou ngilizlerin istedii adamlardan olumutu. Bkz, Osman zsoy, Saltanattan Cumhuriyete Giden Yolda Kurtulu
Savann Perde Arkas, Aksoy Yaynclk, stanbul-1999, s.
296; Damat Ferit Paa, kendisini, yegne kurtuluun ngilizlere
ho grnmek olduuna inandrm ve bu inancn Padiaha da
alamt. Bu deerlendirme iin bkz, efik Okday, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul-1986, s. 56.
290
Sultan Vahdettin, enitesi olan Damat Ferit Paay tekrar sadarete getirdi ve kabine 5 Nisan 1920de iln edildi. Bylece mtareke esnasnda giriilen ikinci ibirlikilik devri balad. H. Basri
Danman, Art Diplomat-Son Osmanl Hariciye Nazrlarndan
Mustafa Reit Paa, Arba Yaynlar, stanbul 1998, s. 100.
108
gnlerinde yani 8 Nisanda ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeckle grm, Anadoludaki mill hareketi
yok etmek istediini syledikten sonra ngilizlerin de onaylayaca bir ekilde alacana dair sz vermi ve Kuv-y
Milliyenin tenkiline ynelik giriecei mcadelede ondan
yardm istemitir.291 Bu grmede; milliyetiler aleyhinde ferman, beyanname ve fetvlarn yaynlanaca ifade
edilmi, bunlarn uaklarla Anadoluya dattrlmas konusunda yardmc olunmas ngiliz Yksek Komiserinden talep edilmitir. Amiral de Robeckle yaplan grmede Hkmet, Anadoluya ajanlar gndermek suretiyle istihbarat
toplayacan da beyan etmitir. Bu grmede hkmetin
siyas dmanlarnn tutuklanmas iin nasl bir yntem takip edilmesi gerektii gibi konular da ele alnmtr.292 Bylelikle Damat Ferit Paa, bu grme neticesinde Kuv-y
Milliye aleyhine giriecei faaliyetler noktasnda ngilizlerden, arad destei salamtr.293
ngilizler, milliyeti akmlara kar baar kazanacandan emin olduklar iin, Damat Ferit Paay desteklemeye karar vermilerdir. Nitekim ilk grmeden gn
sonra Damat Ferit Paa ile Amiral de Robeck tekrar bir grme yapmtr. Aslnda btn bu olup bitenler, Kuv-y
291
ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeckin bu grmeyle

ilgili olarak kendi dilerine gnderdii belge iin bkz, imir,
ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, 26-29; Sonyel, D Politika, Cilt: I, s. 211-212; Damat Ferit Paann, dnyaya ngilizlerin
gzlyle baktn ifade eden deerlendirme iin bkz, Murat
Bardak, ahbaba (Osmanoullarnn Son Hkmdar VI.
Mehmed Vahideddinin Hayat, Hatralar, zel Mektuplar),
Pan Yaynclk, Birinci Basm, stanbul-1988, s. 437.
292
imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 26.
293
Sonyel, D Politika, Cilt I, s. 212.

109
Milliyeye ynelik bir plan ve programn Padiah, Damad

Ferid Paa Hkmeti ve ngilizler tarafndan el birlii ile
uygulamaya konulmasndan baka bir ey deildir.294
B) Damat Ferit Paaya Sadaretin Tevcih
Edildii Ynnde Padiah Mehmet
Vahdettinin Hatt- Hmynu
Osmanl tarihinin belki de en kark ve en buhranl gnlerinin yaand bir dnemde iktidara gelmi ve
orada ancak yirmi sekiz gn kalabilmi olan Salih Paa
Hkmetinin 2 Nisanda istifas zerine Sadaret grevi Damat Ferit Paaya verilmitir. Damat Ferit Paann
294
Damat Ferit Paa ve Hkmeti, Anadoluda yeniden otorite tesis

etmesi iin mutlaka ngilizlerle ibirlii yapmann gereine inanyordu ve bu inancn Padiaha da alamt. Padiah, ngilizlerin
kendisine ve hkmetine her trl destei verecekleri hususunda
ikna etmiti. Nitekim Tevfik Paa ile ilgili bir almada bu konuyla ilgili olarak Bykbabam birok kez Sultan Vahideddine ngilizlere snmakla kurtuluu beklemenin hatal olduunu sylemi
ve Damat Ferit Paann ngilizlerden ald szn ne derece gerek olduunu tahkik iin ngiliz komiseriyle grmt. Ancak
ngiliz komiserinden ald cevap: Biz Osmanl devleti ile harp
halindeyiz, nasl hkmetinize vaatlerde bulunabiliriz eklinde
olmutu. Bykbabam bu cevab Padiaha bildirdiinde, Padiah
buna inanmak istemeyerek, Bu i o kadar gizlidir ki, sizden bile
saklyorlar demiti. denilerek Damat Ferit Paa ile ngilizler arasnda bir ibirliinin olduunu Padiah da teyit etmekteydi. Bkz,
Okday, a.g.e., s. 51; Benzer bir anlatmda Damat Ferit Paann
Sadarete getirilmesinin sz konusu olduu gnlerde Meclis-i Mebusan ikinci bakan Hseyin Kazm Bey, Mabeyn Baktibi Ali
Fuat Beye Eer Ferid Paa ngilizlerden kav bir sz alm ise
Zt- hne kendisini sadarete getirsin; biz de elbirlii ile alrz. Fakat byle bir sz almam ise kendisinin sadareti memlekete pek fena tesir hsl edeceinden bunu yapmasn demiti. Ali
Fuat Beyin bu szleri Padiaha naklettiinde, Padiahn cevab
evet olmutu. Bu anlatm iin bkz, Trkgeldi, a.g.e., s. 260.
110
Sadaret grevine getirilmesi 5 Nisan 1920 tarihli Hatt-

Hmyn ile gereklemitir. Bu Hatt- Hmyn ve nazrlar listesi, 6 ve 11 Nisan 1920 tarihli Takvim-i Vekayi
gazetelerinde yaynlanmtr.295 Yaynlanan bu listeye gre
Damat Ferit Paann drdnc kabinesi u isimlerden olumutur: Sadrazam ve Hariciye Nazr Damad Ferid Paa,
eyhlislam Drrzde Abdullah Efendi, Harbiye Nezaretine vekleten ve Bahriye Nezretine asaleten Ferikndan
Beinci Kolordu Kumandan esbak Mehmet Said Paa,
Dhiliye Nezretine asaleten ve ura-y Devlet Riyasetine Vekleten Dhiliye Nazr- esbak Reit bey, Adliye Nezaretine Mahkeme-i Temyiz stida Dairesi Reisi Ali Rti
Efendi, Maarif Nezaretine Hariciye Mstear Fahrettin
Bey, Nafa Nezaretine Doktor Cemil Paa, Ticaret ve Ziraat
Nezaretine Ferikndan Hseyin Remzi Paa, Maliye Nezaretine Vekleten Maliye Mstearlna tayin olunan Bahriye Muhasebecisi Read Bey, Evkf- Humyun Nezaretine
Ferikndan Osman Rifat Paa.296
5 Nisan 1920 tarihli bu rade-i Seniyye ile Padiah
Vahdettin; Damat Ferit Paay Sadrazamla, Drrzde
Abdullah Efendiyi de eyhlislamla getiriyordu. Hatt-
295
Takvim-i Vekayi, 6 Nisan 1336/6 Nisan 1920, Nu: 3820; BOA,

DUT, 9/140; ATASE Arivi, Klasr: 325, Dosya: 129, Fihrist:
1-1; Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824;
Alemdar, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 480-2780; Peyam-
Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 493-10923.
296
Takvm-i Vekayi, 6 Nisan 1336/6 Nisan 1920, Nu: 3820; ATASE

Arivi, Klasr: 325, Dosya: 129, Fihrist: 1-1; Takvim-i Vekayi, 11
Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824; Alemdar, 11 Nisan 1336/11
Nisan 1920, Nu: 480-2780; Peyam- Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 493-10923.

111
Hmyna gre Damat Ferit Paann Sadaret grevine getirilmesi, kendinden nceki Sadrazam Salih Paa
Hkmetinin istifas ile sz konusu olmutur. Ayrca Padiah, Damat Feriti devlet ynetimindeki liyakati hasebiyle bu greve getirdiini297 ve kurduu yeni hkmetini de
onayladn Hatt- Hmynunda belirtmitir. Damat Ferit Paann iktidara geldiini bildirdii bu Padiah Hatt-
Hmynunun bundan sonraki muhtevas ise olduka ilgintir. nk Hatt- Hmynun devam eden cmlelerinde Kuv-y Milliye Hareketi dorudan doruya memleketin
kt gidiinin tek msebbibi olarak kabul edilmekte, isyanclkla sulanmakta ve bu harekete kar gerekli tedbirlerin alnmas ise yeni hkmetten talep edilmektedir. rade-i
Seniyyede, Mondros Mtarekesinin imzalanmasndan
sonra lkenin siyas durumunun yava yava dzelmeye
balad bir dnemde milliyet ad altnda karlan karklklarn lkeyi tekrar tehlikeli bir vaziyete getirdii ve
bu karklklara kar imdiye kadar alnm olan bar
tedbirlerin bir fayda salamayp sonusuz kald ifade
edilmektedir.
297
Padiah Mehmet Vahdettin, Damat Ferit Paay ehliyet ve ryetine binaen yani liyakat ve devlet ynetimindeki i bilirlii ve uzak
grllnden dolay sadarete getirdiini sylerken, durumun
byle olmad baz devlet adamlarnca biliniyordu. Nitekim Hseyin Kazm Kadri bu konuda Padiaha gelince, gzel ve muntazam sz syler, iyi dnr ve grrfakat sonra azm u iradeden
tamamyla tecerrt ederdi. Damat Feritin muvaffakiyetsizlii ve
cehliyle ve tecrbesizliiyle her ite heybet u hsrana urad mkerreren sbit olmu ve muhitinden de istifadeye kabiliyet
gsteremedii ve padiah mesuliyetlerine itirak ettirmekten de
hli kalmad defaatla grlm iken, Vahideddinin yine ona tevecch ve itimadnn azalmamas izah kabil olmayan bir haldir
demektedir. Bkz, Hseyin Kazm Kadri, a.g.e., s. 283.
112
Padiah, bir isyan hareketi olarak niteledii bu karklklarn devam etmesi halinde, lkenin daha tehlikeli
durumlara debilecei endiesini tadn iaret ederek,
hkmetten, lkede karklklara yol aan bu olaylarn ve
isyan durumunun dzenleyicisi ve tevikisi olan, isim ve
faaliyetleri bilinen kiiler hakknda gerekli kanun ilemlerin yaplmasn, bu isyana aldatlmak suretiyle katlm
olanlar hakknda da genel bir af kartlmasn istemitir.
Ayrca btn Osmanl lkesinde asayi ve dzenin yeniden
salanmas iin gereken tedbirlerin ncelikli olarak ve hzl
bir ekilde alnmas da, Padiah tarafndan, yeni hkmetin
yapmas gereken bir grev olarak belirtilmitir. Hkmetten beklenen dier bir grev de, halkn yeniden Hilfet ve
Saltanat makamlarna tam bir sadakatle balanmasnn salanmasdr.
Padiah, Hatt- Hmynu araclyla tilf Devletleri ile olan ilikilerin samimi ve gvene dayal bir ekilde
gelitirilmesini, devletin karlar ile milletin hak ve adalete dayal savunmasna zen gsterilerek kalc barn bir
an nce gerekletirilmesine aba gsterilmesini de hkmetten istemitir. Nihayet Padiah, halkn iinde bulunduu skntlara are bulunmas iin her trl mal ve iktisad
nlemlere bavurulmasn da Damat Ferit Paaya dier bir
talebi olarak belirtmitir.
Grld gibi, Hatt- Hmynda, igallere kar
Trk vatannn btnl ve mill istikllimizi salamak
adna giriilen Kuv-y Milliye Hareketi bir isyan olarak
nitelendirilmekte ve bu hareketin banda bulunan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar iin gerekli kanun ilemlerin yaplmas istenilmektedir. Padiah Mehmet Vahdettin,
lkenin Mondros Mtarekesinden sonra urad igalle-

113
ri, Trk ve Mslman ahalinin maruz kald hakszlk ve

zulmleri adeta grmemezlikten gelerek, lkede huzur ve
asayiin var olduunu sylemekte ve bu huzur ve asayii
bozanlarnda vatan kurtarma davas ile ortaya atlm kiiler
olduunu ileri srmektedir.
Damat Ferit Paann Sadaret mevkiine getirilmesiyle
ilgili bu Hatt- Hmynda olduka dikkat ekici ve belkide ibret verici bir ifade de, tilf Devletleriyle samimi
ilikilerimizin gven verici bir ekilde kurulmasnn istenmesidir. Samimi iliki kurulmak istenen bu devletlerin;
Mondros Mtarekesinden sonra lkemizi igal eden, Paris
Bar Konferans ile Londra ve San Remo Konferanslarnda
lkemizi nasl paralayp, paylaacaklar hususunda birbirleriyle yaran ve nihayet devletin payitaht olan stanbulu
igal ederek mill iradenin tecelligh olan Meclis-i Mebusan basan devletler olduu herhalde Padiah tarafndan
unutulmutur!
Padiah Mehmet Vahdettin, enitesi Damat Ferit
Paaya neler yapmas gerektiini bir bir sralamakta ve
Hatt- Hmynda bunlarn kendi talepleri olduunu belirtmek suretiyle de Hkmetin bu hususlarda alaca karar
ve tedbirlerle, yapaca btn icraatlara destek olacan
iln etmektedir. nk dnyaya ngilizlerin gzlyle bakan Damat Ferit Paa,298 Anadoluda yeniden otorite tesis
edebilmek iin mutlaka ngilizlerle ibirlii yapmann gerekliliine inanmaktayd. Nitekim bu inancn Padiaha da
alam ve Padiah, ngilizlerin kendisine ve hkmetine
her trl destei verecekleri hususunda ikna etmitir.299
298
Bardak, a.g.e., s. 437.
299
Okday, a.g.e., s. 105.
114
C) Damat Ferit Paa Hkmetinin Yaynlad

Beyanname
11 Nisan 1920 tarihli Takvim-i Vekayide yaynlanan ve muhtevas itibaryla Kuv-y Milliye Hareketi
aleyhinde hkmlerin yer ald ikinci belge Hkmet
Beyannamesidir.300 Hkmet Beyannamesinin yaynlanmasn temelde iki nedene balayabiliriz: Bunlardan
ilki Padiah Mehmet Vahdettinin 5 Nisan tarihli Hatt-
Hmynunda yer alan halkn Padiah ve Halifeye olan
sarslmaz ve zedelenmez sadakatlerini daha da glendirmek dncesidir. kincisi ise Damat Ferit Paann 8
Nisanda stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Amiral de
Robeckle yapt grmede aka dile getirdii milliyetiler aleyhinde bir beyanname yaynlama arzusudur.
Hkmetin Beyannamesidir balyla Takvim-i
Vekayide yaynlanan bu beyannamenin daha ilk cmlesinde: Osmanl Devletinin bugn emsali grlmemi
bir tehlike ierisinde olduu belirtilmitir. Devletin kar
karya kald bu emsli grlmemi tehlikenin nedeni olarak da Birinci Cihan Harbi gsterilmektedir. Damat
Ferit Paa Hkmetine gre; millet bu harbe, bilmeyerek
ve istemeyerek srklenmi, savata mal ve canyla byk
fedakrlklara katlanm, ancak savan sonucunda yenilgiyi kabullenmek suretiyle nihayetinde yaplan mtareke ile
galip devletlere teslim olmak zorunda kalmtr. Beyanna300
BOA, DUT, 9/140; Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824; Damat Ferit Paa Hkmetinin yaynlad bu beyanname stanbul gazetelerinde de yaynlanmt. Nitekim Alemdar gazetesi 11 Nisan gnl saysnda Hkmetin Pek
Mhim ve Tarihi Beyannamesi balyla aynen vermiti. Bkz,
Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 493-10923.

115
meyi yaynlayan hkmete gre; memleketin felahn salayabilmek iin ncelikle uradmz bu zc neticeyi
kabullenmek, sonrasnda da zamann icaplarna gre bir
siyaset takip etmek en aklc yoldur. Ancak lkenin iinde
bulunduu fevkalade duruma uygun bir siyasetin neticesinde memleketin kurtuluu salanabilir. Fakat bu durumun
karsnda olan ve lkenin kurtuluunun silahl mcadele
ile salanabileceini grm olan Mustafa Kemal Paa ve
arkadalar, Damat Ferit Paann memleketi kurtaracak
siyasetinin nnde byk bir engel tekil etmektedir. Dolaysyla da ncelikle bu engeli amann bir yolunun bulunmas gerekmektedir. Ayrca Damat Ferit Paa beyannamesinde, lkenin iinde bulunduu fevkalade durumun
farkna varamayan baz kiilerin, sadece hrs ve karlar
urunda Mill Tekilt ad altnda lkede yarattklar fitne ve fesat hareketleri ile siyas vaziyetimizi son derecede
tehlikeli bir duruma getirdiklerinden bahsetmi, bu tehlikeli
durumun ise; zaten sava yllarnda yaplan her trl yolsuzluk ve cinayetlerden derin bir ekilde etkilenmi olan
kutsal vatanmzda yeni yaralar atn ve daha byk yaralar aabileceini ifade etmitir.301
Hkmete gre, Tekilt- Milliye ad altnda ortaya
km olan bu fitne ve fesat hareketlerini ortaya karanlarn yaptklar baz irkin olaylar, Avrupa ve Amerika
kamuoyunu tamamen aleyhimize evirmi ve bunun sonucu olarak da bu devletler bizimle uygulamaya koymaya altklar bar artlarn arlatrmlardr. Hatta bu
301
BOA, DUT, 9/140; Takvim-i Vekayi, 11 Nisan 1336/11 Nisan

1920, Nu: 3824; Alemdar, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu:
480-2780; Peyam- Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu:
493-10923.
116
devletler, mtareke artlar gerei stanbulu bile geici

olarak asker igal altna almlardr. Mustafa Kemal Paa
da stanbulun igali zerine stanbul ile Anadolu arasndaki haberleme ve ilikileri tedbir maksadyla kestirmitir.
Bu durum beyanname araclyla dikkatlere sunulmakta
ve stanbulun asker igal altna alnmasndan sonra isyan
elebalarnn Hkmet Merkezi ile Anadolu arasndaki
haberleme ve ilikileri kesmeye almalarnn en byk
vatan hainlii olarak deerlendirildii belirtilmektedir. Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan Mill Tekilt, bir serkelik hareketi olarak alglanmaktadr. Bu hareket, devletin
ban gvdesinden ayrmak ve Anadoluyu istilaya maruz
brakmak gibi byk bir felakete zemin hazrlamaktadr.
Bu sebepledir ki Damat Ferit Paaya gre yalanc milliyet davasyla ortaya atlanlar, ahs ihtiraslarna vatan ve
milleti feda eden kiilerdir. Bu mnasebetle de Osmanl
tebaasnn en byk dmanlar bunlardr, yani Kuv-y
Milliye Hareketidir.
Beyannameye gre Kuv-y Milliye Hareketi mensuplar; anayasay ve devletin kanunlarn ayaklar altna
alan, halktan zorla para toplayp vatandalar zorla kendi
emirleri altnda askere alan kiilerdir. Hatta Kuv-y Milliye Hareketine madd destek salamayanlara ve Kuv-y
Milliyeciler namna askerlik yapmak istemeyenlere trl
ikenceler edip, ldrmeye dahi bavurduklar beyannamede tebaann dikkatlerine sunulmaktadr. Yine bu hareketin
mensuplar, kyleri ve hatta kasabalar basmak, yakp ykmak ve yamalamakla da sulanmaktadr. Kuv-y Milliyecilerin yaptklar btn bu fiiller, Allahn emirlerine ve
slm hukukuna aykrdr. Dolaysyla da cezalandrlmaldr. Nitekim beyannamede belirtilen ve bylelikle yukardaki crmleri ilemekle sulanan Kuv-y Milliyecilerin,

117
Allahn emirleri ve slm hukukuna kar geldikleri, beyannamenin ekinde bulunan Fetv-y erife ile de kantlanmaya allm, bylelikle fetvnn kitleler zerindeki
etkisinden yararlanlmaya allmtr.302 Ayrca Hkmet,
yaynlad beyannamede temel politikasnn ne olduunu
da ifade etmitir. Buna gre Hkmetin en temel politikas;
Osmanl vatannn kar karya kald her trl felketin
izalesi ve nfus ve kuvvet bakmndan uradmz zararlarn giderilmesidir. Hkmet, bu yoldaki her almay deerli grdn, her ferdin hayatnn hkmet iin deerli
olduunu ifade ettikten sonra iyilikle yani kan dkmeden
amaca ulamay hedef edindiini dile getirmitir. Hkmet,
beyannamesi araclyla, iyilikle sorunlarn zmn istediini ifade etmekte, Kuv-y Milliyecilerin ktklar yoldan geri dnmelerini talep etmekte ve eer iyilikle yola gelmezlerse bu kiiler hakknda cebir kullanmaktan geri durmayacan da belirtmektedir. Nitekim beyannamede, yola
gelmeyenlerin, er-i erif ve kanun- mnif mucibince ve
hatt- hmayn ile tebli olunan rade-i Seniyye-i hazret-i
Hilafetpenahiye gre yok edilmesi iin elden gelen her eyin byk bir gayretle yaplaca da ifade edilmitir.303
Damat Ferit Paa Hkmeti, yaynlad beyannamenin son ksmlarnda ise, Kuv-y Milliyeciler tarafndan
kandrlan, Kuv-y Milliyecilere katlan fakat yaptn302

493-10923.
303

493-10923.
118
dan piman olan kimselere seslenmi ve asiler iinden

yaptklarndan piman olanlarn bir hafta ierisinde pimanlklarn dile getirmelerini ve padiaha ballklarn bildirmelerini istemitir. Nitekim padiaha ballk bildiren ve
bu ballnda samim olan asilerin padiah tarafndan
affa mazhar olaca da mjdelenmitir. Dier taraftan isyan hareketinin tertipileri ve tevikileri ve onlarla birlikte
hareket etmekte srar eden asilerin ise eran ve kanunen
kesinlikle yok edilecei belirtilmitir.304
Damat Ferit Paa ve Hkmeti, yaynlad bu beyanname ile, ngilizlerin, Salih Hulusi Paa Hkmetine
yaptrtmak isteyip de yaptrtamad Kuv-y Milliye
Hareketinin red ve takbih edilmesi hususundaki taleplerini yerine getirmitir. Bilindii gibi stanbulun resmen igal
edildii tarih olan 16 Mart 1920 gn ngilizler Salih Paa
Hkmetine verdikleri bir nota ile gerek Klikya ve gerekse muhtelif blgelerde meydana gelen olaylar messif vakalardaki mesuliyetleri inkr edilemeyecek bir vaziyet alm
olan Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn yaptklarnn
hkmet tarafndan red ve takbih edilmesini305 istemilerdir. Salih Paa Hkmeti bu notaya 17 Martta verdii cevapta: Hkmetinin bu hareket zerinde bir tesir ve murakabe
yapma imknna sahip olmadn ve bu hareketi idare edenler tarafndan ika ve tatbik edilebilmi olan aykr tedbirleri
takbih ve tenkit etmekten baka bir ey yapamayacan306
304

493-10923.
305
Sylemezolu, a.g.e., s. 194; Tepeyran, a.g.e., s. 24-26.
306
Sylemezolu, a.g.e., s.195-196; Hkmetin verdii bu cevaptan

komiserlerin, zellikle ngilizlerin memnun olmadn syleyen

119
bildirmitir. tilaf Devletleri Komiserleri ise, hkmetin

verdii bu cevaptan tatmin olmamlardr. nk onlar, hkmetin Kuv-y Milliyeyi kabul etmediklerini ve onu reddettiklerini aklamalarn istemilerdir. Oysa hkmet ne
Kuv-y Milliyeyi ret etmi ne de Mustafa Kemal Paa ve
arkadalarn asi iln etmiti. Bunun zerine tilaf Devletleri Komiserleri, 26 Martta Salih Paa Hkmetine ikinci
bir nota vermiler ve Osmanl devletinden, Mustafa Kemal
Paa ve Milliyeti hareketin dier yneticilerinin reddedilmesini istemekle grevlendirildiklerini, Sadaretin gnderdii 17 Mart tarihli cevabi nota ile bu isteklerin ancak bir
ksmna tatminkr cevap alabildiklerini, asl nemli olan
ise Milliyeti hareketin liderleri hakknda, 16 Mart tarihinden beri Osmanl Hkmetinin hibir kar tavr almam
olmas Yce Konseyin kararna dayal olan bu istekleri
Yksek Komiserlerin geri almaya ve yumuatmaya yetkilerinin olmad, grevleri gerei Osmanl Hkmetinin
gecikmeden Mustafa Kemal Paa ve sz konusu hareketin
dier yneticilerini reddettiini iln etmesini, hkmeti bu
karar almaya tekrar davet ettiklerini307 bildirmilerdir.
Hkmet bu notaya 28 Martta cevap vermi ve yaynlaDhiliye Nazr Ebubekir Hazm Bey Komiserlerin gazetelerle
ilnn srarla istedikleri red ve takbihin hakiki manas, Mustafa
Kemal ve arkadalarnn devlete kar isyanlarn iln etmek demekti. Biz bu teklifi kabul etmeyeceklerini bilerek yazp suretlerini
kendilerine gnderdiimiz beyannamelerle 15 gn srncemede
braktk demektedir. Bkz, Tepeyran, a.g.e., s. 48.
307
Bu nota iin bkz, Mehmet Tevfik Bey, a.g.e., s. 375-376; imir,

ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, Belge Nu: 2, s. 8-9. tilaf
Devletleri, mtemadiyen kendilerini oyalayan Salih Paay koyu
bir Kuv-y Milliyeci olarak grmekteydiler. Bu deerlendirme
iin bkz, Gztepe, a.g.e., s. 260.
120
may dnd beyanname rneini de gnderilen cevab

yazya eklemitir.308 tilf devletleri Yksek Komiserleri,
Salih Paa Hkmetinin yaynlamay dnd ve bir
rneini kendilerine gnderdii bu beyannameyi de beenmemiler ve 29 Martta Hkmete nc bir nota gndermeyi kendileri asndan zorunlu hissetmilerdir. nc notalarnda: Mustafa Kemali ve Hkmetin iradesine
aykr hareket eden Mill Hareketin nderlerini aka knayan ve halk hkmetin emirlerine uymaya davet eden
bir beyannameyi ancak kabul edebileceklerini bildirmilerdir. Salih Paa Hkmeti, bu son notaya 1 Nisanda uzun
bir yazyla cevap vermi ve iki ayr beyanname rneini de
verdii cevaba ekleyerek Yksek Komiserlere gndermitir. Osmanl Hkmetini bunaltarak istifaya zorlamay dnen tilf Devletleri, hkmetin verdii ve yaynlamay
dnd beyannameyi yine kabul etmemiler, Hkmet,
2 Nisan 1920de istifa etmek zorunda kalmtr.309 Sonu
olarak Salih Paa Hkmetinin istifas ertesinde ngilizler
ve Kuv-y Milliye aleyhtarlarnn basklarnn bir neticesi
olarak Damat Ferit Paa Hkmeti ibana gelmitir. Damat Ferit Paa daha iktidara gelir gelmez, Anadoludaki
Milli Hareketi yok etmek iin ngilizlerin onaylayaca bir
ekilde alaca hususunda Amiral de Robecke sz vermi ve ondan yardm ve destek talep etmitir. Nitekim bu
sznde duran Damat Ferit Paa, 11 Nisanda yaynlad
hkmet beyannamesi ile Mustafa Kemal Paa ve dier
Kuv-y Milliye nderlerini asi iln etmi, Kuv-y Milli308
Bu yaz ve ekindeki beyanname iin bkz, Mehmet Tevfik Bey, a.g.e.,

s. 378; imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 9-10.
309
Tepeyran, a.g.e., s. 52.

121
ye Hareketini de harekt- baiyane olarak nitelemi ve

bunlarn yapt faaliyetlerin Allahn emirlerine ve slm
hukukuna kar olduunu ilan etmitir.
Hkmetin Beyannamesinde vatann gerekten byk bir tehlikede olduu sylenmektedir. Ancak Damat Ferit Paa Hkmetine gre bu byk tehlike, lkemizin bir
batan dier baa igal altnda olmas, igal altnda bulunan
blgelerdeki Trk ve Mslman ahalinin Yunan ve Ermeniler tarafndan mezalim derecesinde katledilmesi, mal ve
mlklerinin gasp edilmesi, rz ve namuslarnn inenmesi
deildir. Beyannameye gre tehlike, igaller karsnda vatan btnln korumak ve mill istikllimizi temin etmek
gayesiyle ortaya atlan Kuv-y Milliye Hareketi ve bu hareketin bata Mustafa Kemal Paa olmak zere nde gelen
yneticileridir. Bu cepheden bakldnda vatan ve millet
urunda hibir fedakrlktan kanmayan, gerektiinde makam, mevki ve rtbesini bir kenara koymak suretiyle sine-i
millette bir ferd-i mcahid olarak grev yapmay bile eref sayan yrekli, vatansever Kuv-y Milliyecilerin yalnz
hrs ve karlar iin mcadele ettiklerinin dillendirilmesi
ve Mill Mcadelenin esasnn kar elde etme gayretinden ibaret olduunun beyannamelerle duyurulmas gerekten dndrc bir durumdur.
Yine beyannamede ifade edilen ve Kuv-y Milliye
Hareketi mensuplarnca yapld sylenen birtakm irkin olaylardan kastedilen, herhalde Mara, Urfa ve Antep
halknn igalcilere kar verdii mcadele olsa gerektir.310
310
Bilindii gibi Adana, Mara, Urfa ve Antepte Fransz igal kuvvetleri ve onlarn ibirlikisi olan Ermenilere kar bir mill mcadele yrtlmekte idi. zellikle Ermenilerin, Fransz igal kuvvetlerine her trl yardm ve destei yapmakta, bu vilayetlerdeki
Trk halka kar, bask, sindirme, aalama, gasp ve katl gibi
122
Vatann, cann ve namusunu, Fransz ve ibirliki Ermenilere kar mdafaa etmek iin silaha sarlan bu insanlarn mcadelesinin, birtakm irkin olaylar311 olarak nitelendirilmesi Damat Ferit Paa ve Hkmetinin ihanetinin hangi noktalara vardn gstermesi bakmndan ibret
vericidir. Beyannameden anlalan bir dier alt izilecek
husus da stanbulun igalinin gerekesi olarak Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn Milli Tekilt ad altnda ortaya kardklar fitne ve fesat hareketi olduunun
belirtilmesidir.312 Oysa bilindii gibi stanbulun igalinin
yollara bavurmaktaydlar. Bu durum bu vilyetlerde halkn igallere kar direnme azmini artrm ve Franszlara kar silahl bir
mcadeleyi balatmlard. zellikle Marata halk Franszlara ve
Ermenilere kar ok iddetli ve kanl bir mcadeleye girimiti.
Bu deerlendirme iin bkz, Fahir Armaolu, ngiliz Belgelerinde stanbulun gali Belleten, Cilt: LXII, Say: 234, (Austos
1998), Ankara-1999, s. 473-474.
311
1920 ylnn Mart ay balarnda Avrupada yaynlanan baz gazetelerde, Ermenilerin Klikyada Trkler tarafndan katledildikleri
ve 15-20 bin civarnda Ermeninin ldrldne dair haberler
kmaya balamt. Bu konu ngiliz babakan Lloyd George tarafnda Avam kamarasnda dile getirilmiti. Ancak blgeyi igal
eden ve orada olup bitenleri en bilecek olan Franszlarn bu katliamlardan haberleri bile yoktu. Bkz, Akyz, a.g.e., s. 96; ngiliz
Babakan Lloyd George Marataki Ermeni katliamlarna karlk stanbulun rehin alnmasn nermiti. Franszlarn Marata
uradklar yenilgi stanbulun ikinci kez ve bu defa resmen igal
edilmesine neden olmutu. Bu deerlendirme iin bkz, Bige Yavuz, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz likileri 19191922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1994, s. 64.
312
stanbuldaki ngiliz Yksek Komiseri Sir John De Robeck, 1 Martta

Lord Curzona gnderdii gizli yazda Mara blgesindeki Fransz
glerine saldran Ulusu milis gcne silah ve mermileri Osmanl
Savunma Bakanl ile Osmanl kolordu ve tmen komutanlarnn

123
en nemli sebeplerinden birisi, tilf Devletlerinin yeniden

stanbul Hkmeti zerinde etkili tesir ve murakabesini salamak, dieri ise bir sre sonra San Remo Konferansnda
alnan kararlar kabul edecek ve uygulayacak teslimiyeti
ve ibirliki bir hkmeti -Damat Ferit Paa Hkmeti- i
bana getirmektir.313
Beyannamede isyan balar olarak nitelendirilen
Mustafa Kemal Paa ile arkadalarnn Hkmet merkezi
ile Anadolu arasndaki haberleme314 ve ilikileri kesmeye
almalar en byk vatan hainlii olarak ilan edilmektedir. Gerektende stanbulun igal edildii 16 Mart gn
Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal Paa tarafndan;
kolordu komutanlklarna, valilere ve mutasarrflara ekisaladn bildiriyordu. Bkz, Salhi R. Sonyel, Kurtulu Sava
Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1995, s. 67; stanbulun
igal edilmesini, Kuv-y Milliye Hareketi ile Ermeni katliamlarna
dayandran bir deerlendirme iin bkz, Tahsin nal, stanbulun
gali 16 Mart 1920, Trk Kltr, Yl: IX, Say: 101, (8 Mart
1971), Ankara-1971, s. 477; Benzer bir deerlendirme iin bkz, Byklolu, Atatrk Anadoluda, Cilt: I, s. 129-130.
313
stanbuldaki Fransz Yksek Komiseri Defrance, Fransz Dileri

Bakanlna gnderdii bir raporunda stanbulda Anadoludaki
milliyetilerle baa kabilecek yeni bir hkmetin kurulmas iin
padiah desteklemek, bunun iinde nce nde gelen ittihat ve
milliyetileri tutuklamay ve parlamentoyu feshetmeyi neriyordu. Bkz, Yavuz, a.g.e., s. 64-65.
314
Mustafa Kemal Paa tarafndan, meydana gelebilecek karklklara mani olmak, muhtemel tahriklere ve yanl anlalmalara meydan vermemek iin 16 Mart 1920de Anadoludaki btn mlk
ve asker makamlar ile Mdafaa-i Hukuk tekilatlarna bir telgraf
ekilmi ve bir mddet iin dost olsun, dman olsun, btn d
dnya ile resm balantlarn geici olarak kesildii bildirilmitir. Bkz, ATBD, Say: 79, Belge Nu: 1475.
124
len telgraflarla; Heyeti Temsiliyenin bilgi ve muvafakati

olmadan hibir makam ve memurun stanbul ile muhabere etmemesi,315 telgraf merkezlerine birer subay veya memur grevlendirilerek telgraflarn kontrole tabi tutulmas
istenmi,316 stanbul ile btn resm ve husus telgraf haberlemeleri ile telgraf memurlarnn gizli grmeleri
yasaklanmt.317 Yine Heyet-i Temsiliye Riyasetince Ali
Fuat Paa vastasyla birlik komutanlarna verilen bir direktifle Geyve Boazndaki demiryolu hatlarnn tahrip
edilerek ulamn kesilmesi ve uzun bir sre iin demiryolu hatlarna sahip olunabilmesi iin Eskiehir, Afyonkarahisar ve Geyve Boaz civarndaki ngiliz ve dier tilaf
Devletleri askerlerinin silahlarnn alnmas318 istenmiti.
Birinci Kolordu kumandanna ektii 31 Mart 1920 tarihli
bir telgraf yazsnda da Mustafa Kemal Paa, stanbulla
resm ve zel her eit yazmalarn kesilmesi ve Harbiye
Nezaretinden ve dier hkmet dairelerinden herhangi bir
ekilde gnderilecek resm mektuplarn, zarflar almadan
iadesini uygun grdklerini bildirmitir.319
Devlet merkezi olan stanbulun igal edilmesi karsnda, Ankarada Heyet-i Temsiliye adna Mustafa Kemal
Paa tarafndan alnan bu tedbirler ne ahsi bir gaye ve ihtiras iindir, ne de keyfdir. Vatann ve milletinin selmeti
urunda alnan, alnmas gereken baz tedbirlerdir. Nitekim
Mustafa Kemal Paa bu hususta; kolordulara, vilayetlere
315
HTVD, Say: 22, Vesika Nu: 566.
316
317
HTVD, Say: 22, Vesika Nu:567.
318
319
Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 88.

125
ve mstakil livalara gnderdii 17 Mart 1920 tarihli telgrafta unlar sylemektedir: Meclis-i Mebusan dahi dhil
olduu halde bilcmle devir-i hkmetle beraber stanbul ngilizler tarafndan cebren ve resmen igal edilmitir.
Telgarafhaneler dahi igal altnda bulunduundan dolay
ne makam- Hilfet ve Saltanat ne de sair makmat- resmiyeye maruzatta bulunmak imkn kalmamtr. Bu eraite nazaran Anadolu Dersaadetle ve makam- resmiye ile
dorudan muharebeden mahrum kalmtr. Ve muhabere
teebbs dorudan doruya dmanlar karmza karmakta olduundan dolay gayricaizdir.320 Bu telgraftan da
anlalaca zere Anadolu ile stanbul arasndaki haberleme, stanbulun igaliyle birlikte zaten kesilmitir. Nitekim
ngilizlerin, stanbulu igal ettikleri srada aldklar ilk tedbirlerden birisi Telgraf ve Telefon Mdiriyet-i Umumiyesi321 ile Harbiye Telgrafhanesini322 igal etmek olmutur.
Bu nedenle Damat Ferit Paa Hkmetinin yaynlad
beyannamede belirtilen isyan balarnn Hkmet merkezi ile Anadolu arasndaki haberleme ve ilikileri kesmeye
kalkmalar en byk vatan hainliidir sulamas mesnetsiz ve aslsz bir iddiadan teye gememektedir.
Hkmet, beyannamesinde ayrca Mill Tekilt denilen serkelik harekt, yani Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn igallere kar vatan ve milleti mdafaa iin
giritikleri Milli Mcadele Hareketinin, hem devletin ban gvdesinden ayrmak hem de Anadoluyu korkun bir
istilaya maruz brakmak felaketini hazrlad sulamas
yaplmaktadr. Damat Ferit Paa Hkmetine gre herhal320
321
322
126
de Anadolu igal altnda deildi. Oysa vicdan sahibi her insan iyi bilmekteydi ki memleket bir batan bir baa igal
altndayd ve bu igaller, igalciler ve onlarn ibirlikileri,
Anadoluda ve Trakyada yaptklar ile zaten memleketi
byk bir felaketin ierisine srklemilerdi. Hlasa bu beyannamenin yaynland gnlerde vatann hemen hemen
her yeri igal edilmiti. Bundan daha korkuncu ne olabilirdi
ki? Birileri tarafndan memleketin igal edildiinin anlalmas iin lkenin tamamen paralanp bllmesi mi gerekiyordu? Nitekim onu da Damat Ferit Paa Hkmeti Sevr
Antlamasn imzalayarak yapmayacak myd?
Devletin ban gvdesinden ayrmak hususuna gelince; stanbulun resmen igaliyle ortada bir devlet kalm
myd ki devletin ba gvdesinden ayrlacakt? Acaba
bakenti igal altna alnm bir devlet, devlet olarak ayakta
kalabilir miydi? Bakentin igaliyle birlikte devletlik vasf byk yara almam myd? Bu hususta Mustafa Kemal
Paa stanbulun igal edildii 16 Mart gn btn komutanlara, vali ve mutasarrflara, mdafaa-i hukuk cemiyetlerine, belediye bakanlklarna ve basn derneine gnderdii bir bildiride: Nihayet bugn, stanbulu zorla igal
etmek suretiyle, Osmanl Devletinin yedi yz yllk hayat
ve hkimiyetine son verildi323 diyerek, igali mteakip Osmanl Devletinin varlnn ve egemenliinin hukuk manada sona ermi olduunu dile getirmitir. Yine Mustafa
Kemal Paa 14. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paann
telgrafna verdii cevab yazsnda Bu vaziyete nazaran
stanbulda salhiyet ve hkimiyetini kullanmaya muktedir
bir kudret mevcudiyeti elbette kabul edilemez.324 diyerek
323
324

127
igalle birlikte stanbulda yetki ve egemenlie sahip bir

gcn kalmadn belirtmitir. Bu gerein farknda olan
Mustafa Kemal Paa, hemen harekete geerek, stanbulun
igali dolaysyla olaanst yetkiye haiz bir meclisin
Ankarada toplanmas iin yeniden bir seim yaplmas
hakknda vilayet ve kolordulara yapt 19 Mart tarihli bildirisinde unlar ifade etmitir: Makarr- Hilfet-i slmiye
ve Payitaht- saltanat- Osmaniyenin Dvel-i tilfiye tarafndan resmen igali kuvve-i teriiye ve adliye ve icraiyyeden ibaret olan kuva-y selaseyi devleti muhtel etmi ve
bu vaziyyet karsnda ifa-y vazifeye imkn gremediini
hkmete resmen tebli ederek Meclis-i Mebusan dalmtr. u halde Makam- Hilfet ve Saltanatn masniyet-i
istikllini ve Devlet-i Osmaniyenin tahlisini temin edecek
tedabiri teemml ve tatbik etmek zere millet tarafndan
salahiyet-i fevkaladeye haiz bir meclisin Ankarada itimaa
daveti.325
Grld gibi stanbulun igaliyle birlikte ortada
ne devlet, ne de onun ba kalmtr; igalle birlikte devletin, yasama, yrtme ve yarg gc bozulup zaafa uramtr. Artk Padiahn ve stanbul Hkmetinin siyas ve idari
anlamda kuvvet ve kudreti kalmamtr.
D) eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin
Fetvs
11 Nisan 1920de Takvim-i Vekayide Kuv-y Milliye
aleyhinde yer alan dier bir kararda eyhlislam Drrzde
325
HTVD, Say: 13, Vesika Nu: 337; ATBD, Say:79, Belge Nu:
1746; Atatrk, Nutuk, s. 288-289; hsan Ilgar, Trkiye Byk
Millet Meclisi (1920-1998) ve Osmanl Meclis-i Mebusan
(1877-1920), Geniletilmi kinci Bask, Ankara-1998, s. 25-26.
128
Abdullah Efendi326 tarafndan verilen Fetvdr.327 Bu

Fetv,328 birbirini tamamlayan be fetv olarak kartlmtr ve hepsinin esas da hurc ales-sultan yani padiaha
isyana dayanmaktadr. Bylelikle Fetvya meruiyet kazandrlmaya allmtr. nk ull-emre itaat gerek326
Rumeli Kazaskeri Drrzde Mehmet Drr Efendinin olu olan

Drrzde Abdullah Efendi, Damat Ferit Paann drdnc kabinesinde eyhlislamlk grevine atanmtr. 5 Nisan 1920de
atand bu grevi 31 Temmuz 1920 tarihine kadar srmtr. Damat Ferit Paa Hkmetinin 31 Temmuzda istifa etmesi zerine
bu grevi sona ermitir. Mill Mcadelenin zaferle sonulanmas
zerine 1922 sonlarna doru yurt dna kam ve daha sonra
Hicaz Emiri erif Hseyinin yanna gitmi ve 1923de Hicazda
vefat etmitir. Bkz, Abdlkadir Altnsu, Osmanl eyhlislamlar, Ankara-1972, s. 264; Sadk Albayrak, Son Devir Osmanl
Ulemas, Cilt: 1, stanbul-1996, s. 66-67.
327
Fetvnn metni iin bkz, BOA, DUT, 9/140; Takvim-i Vekayi,

11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 3824; ATASE Arivi, Klasr:
525, Dosya: 129, Fihrist: 1-1; ATASE Arivi, Klasr: 486, Dosya:
40-2, Fihrist: 7-2; Alemdar, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu:
493-10923.
328
Fetvnn deiik tanmlar yaplmtr. Kavram olarak fetv, bir

fakihin kendisine herhangi bir meselede yneltilen soruya verdii,
hkm mahiyetini tamayan cevap olarak tanmlanmtr. Bkz,
Murat Akgndz, Osmanl Devletinde eyhlislamlk, Beyan
Yaynlar, stanbul-2002, s. 219; Yine fetv din ve hukuk bir meselenin hl ve aklanmas erevesinde vaki olan sorunun cevabdr eklinde aklanmtr. Bkz, mer Nasuhi Bilmen, Hukuku
slmiye ve Islahat Fkhyye Kamusu, Cilt: 1, stanbul-1967,
s. 246; Bir baka tanmda ise fetv, Hukuk ve din bir soru hakknda verilen cevap, ulalan karar olarak belirtilmitir. Bkz, smail Hakk Uzunarl, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt,
Ankara-1965, s.173. Fetv ile ilgili daha geni bilgi iin bkz, Ali
Sarkoyuncu, Milli Mcadelede Din Adamlar, Cilt: II, Diyanet
leri Bakanl Yaynlar, Ankara-2002, s. 21-24.

129
lidir ve Kuv-y Milliye Hareketi, ull-emre ak olarak

isyan bayra am olan ahslardan mrekkep bir hareket
olarak grlmektedir. Bu yzdendir ki Kuv-y Milliyenin
halk desteinden yoksun braklmasn salamak amacyla ull-emre itaatin gerekli olduu, fakat Kuv-y
Milliyenin ull-emre itaatin nne getii ve halk dmanl sevk ettii dncesinden yararlanlmtr.329
eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin kard ilk fetvda Kuv-y Milliye Hareketi, Kuv-y Baiyye
yani ekya kuvvetleri olarak vasflandrlmtr. Fetvya
gre baz kt kimseler -Mill Mcadeleyi balatanlar ve
idare edenler- anlaarak, birleerek ve kendilerine elebalar seerek, padiahn sadk tebaasn, hile ve yalanlarla
aldatmakta ve yoldan karmaktadrlar. Yine Fetvya gre
bu Kuv-y Baiyye erbab, Padiahn emri olmakszn
asker toplamakta ve grnte asker beslemek ve donatmak bahaneleriyle, hakikatte ise mal toplamak sevdasyla
eriata uymayan hareketlerde bulunmaktadrlar; ayrca kanunlara aykr olarak halk kendi koyduklar zorunlu vergilerle madur etmekte ve bu suretle de haksz kazan elde
etme peinde komaktadrlar. Yine bu Fetvya gre Kuv329
Fetvnn dayand ilgili ayetin meali yledir: Ey man Edenler! Allaha itaat edin. Peygambere ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin. Eer bir eyde anlamazla derseniz Allaha
ve ahret gnne inandnz takdirde, onu, Allaha ve Peygambere
arzedin. Bu, netice itibariyle daha hayrl ve daha gzeldir. Bkz,
(Kuran- Kerim, Nisa Sresi, Ayet Nu: 59). Ayetin meali iin
bkz, Talat Koyiit, Kuran- Kerim Meali, Nkte Yaynevi, Konya-2005, s. 40. Fetvda burada bahsi geen sizden olan emir sahiplerine de itaat edin ifadesinde Padiaha itaatn gerekli olduu
yorumu kartlm ve Mill Mcadele Hareketinin ileri gelenleri
emir sahipleri yani ull-emre itaat etmeyen asi kiiler olarak
ilan edilmitir.
130
y Milliyeciler, halka ikence ve bask yapmakta, milletin

mal ve eyalarn zorla ele geirip yamalamaktadrlar.
Fetvya gre: Bu kt kiiler yani Kuv-y Milliye ileri
gelenleri, insanlara zulmetmekte ve Padiahn idaresi altndaki baz ky ve ehirlere saldrarak, buralar tahrip ve
yerle bir etmekteydiler. Yine bunlar, Padiahn sadk tebaasndan susuz insanlar ldryorlar ve kan dkyorlard.
Bu kt kiiler padiah tarafndan atanm baz din, asker
ve sivil memurlar grevlerinden almakta ve yerlerine kendi yandalarn atamaktaydlar. Bunlar devletin ban gvdesinden -stanbulu Anadoludan- ayrarak, ulatrma ve
haberlemeyi kesiyorlar ve buralarda devletin emirlerinin
uygulanmasn engelliyorlard.
Fetvya gre bu kt kimseler, hkmet merkezini
tek bana brakarak, halifeliin yceliini zedeletmek ve
zayflatmak suretiyle Halifeye ihanet etmekteydiler. Yine
bunlar Padiaha da itaatsizlik ediyorlar, devletin dzenini ve asayiini bozmak iin yalan haberler yaymak suretiyle halk fitneye sevk ederek ortal kartryorlard.
Fetvda btn bunlar yapanlarn elebalar, yardmclar
ve bunlarn peine taklanlar asi olarak nitelendiriliyordu. Fetvnn son ksmnda ise: bu asiler, dalmalar iin
haklarnda kan Yce Buyruktan sonra, inatla hala ktlkler yapmaya devam ederlerse, bunlarn iledikleri ktlklerden lkeyi temizlemek, halka bunlarn er ve ktlklerinden kurtarmak dini ynden gereklidir deniliyordu.
Birinci fetvnn hkm ksmnda ise, yukarda su ve ktlkleri anlatlan bu asilerin ldrlmelerinin dinen meru
ve farz olduu belirtilmitir.
eyhlislam Drrzdenin yukardaki Fetvy tamamlayc tarzda kard ikinci Fetvsnda ise: lkede

131
savamaya ve vurumaya g ve kudreti bulunan btn

Mslmanlarn halife ve Padiahn etrafnda toplanmalar
ve bunlarla mcadele edilmesi ile ilgili yaplacak arlara ve yaynlanan emirlere uyarak Kuv-y Milliyeci denilen bailerle savamalarnn dini bir zorunluluk olduu
aklanmtr.
Takvim-i Vekayide yaynlanan nc Fetvda,
Osmanl Padiah ve btn Mslmanlarn Halifesi olan
Mehmet Vahdettin tarafndan grevlendirilen askerlerin,
ad geen isyanclara kar yani Kuv-y Milliyeye kar
savamamalar, mcadeleden kanmalar veya kamalar durumunda byk su ilemi olacaklar aklanmtr.
Fetvnn devamnda ise mcadeleden kanan veya kaan
bu askerlerin gerek bu dnyada en ar ceza ile cezalandrlacaklar, gerekse de ahirette en byk azaplara urayacaklar belirtilmitir. Bylelikle Kuv-y Milliyeye kar harekete gemeyen ve harekete geme noktasnda tereddtte
olan Mslmanlar, Allahn azab ile korkutulmulardr.
Yukardaki Fetvy tamamlayan drdnc Fetvda
ise, Kuv-y Milliye ile savamak iin grevlendirilmi askerlerin, asileri ldrdkleri takdirde gazi, asiler tarafndan
ldrlrlerse de ehitlik mertebesine ykselecekleri aklanmtr. Burada Kuv-y Milliye Hareketinin tenkilinin
salanmasnn din, kutsal bir vazife olduu dikkatlere sunulmu, ehitlik ve gazilik gibi nemli kavramlardan istifade edilmeye allm, inanl Mslman halk bu vesileyle
Kuv-y Milliye Hareketi aleyhine harekete geirilmeye
allmtr.
eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin kard
son Fetv, asilerle yani Kuv-y Milliyecilerle mcadele etmek ve savamak iin verilen yce emirlere uymayan Ms-
132
lmanlarn gnahkr ve sulu saylacaklar ve eriat yarglarna gre cezalandrlacaklarn iln etmitir.
Grlecei zere Damat Ferit Paay sadarete getiren
Mehmet Vahdettinin Hatt- Hmynunda ve Damat
Ferit Paa Hkmeti tarafndan yaynlanan Hkmet Beyannamesinde olduu gibi eyhlislam Drrzde Abdullah
Efendinin kard yukardaki fetvlarda da; Kuv-y Milliye Hareketi ve bu hareketin Mustafa Kemal Paa nderliindeki lider kadrosu ok ar ithamlara maruz kalmlardr. Fetvlarda Mill Mcadeleyi balatanlar ve bu hareketi
ynetenlerin, hak-hukuk tanmayan hain, cani, bai, ki,
Hilfet ve Saltanat ykmaya teebbs eden kiiler olduklar, kiisel karlar iin zorla halktan vergi aldklar ve asker
topladklar, Padiahn gnderdii memurlar grevlerinden alarak kendi adamlarn ibana getirdikleri, stanbul
ile btn balantlar kestikleri ve huzur ve sknu bozmak
iin de yalan haberler uydurarak karklklara sebep olduklar belirtilmitir.330 Yine bu fetvlarda Anadolu Hareketi,
Padiaha kar bir ayaklanma saylm, Kuv-y Milliye
Hareketi her satrda ktlenmi, nihayetinde de Padiahn
sadk tebaasna zulmedenlerin katledilmeleri gerektii ileri
srlmtr.331
Damat Ferit Paann drdnc sadaretinde Kuvy Milliye Harekt ile Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn red ve takbih edilmesine ynelik olarak yaynlanan
330

493-10923; Sarkoyuncu, Din Adamlar, Cilt: II, s. 31-32.
331
Ali Sarkoyuncu, Atatrk Din ve Din Adamlar, Trkiye Diyanet

Vakf Yaynlar, Ankara-2002, s. 177.

133
padiahn Hatt- Hmynu, Hkmetin Beyannamesi ve

Drrzdenin Fetvs ile Milli Mcadelenin meru bir
hareket olmad ortaya konulmak istenilmitir. Bylece
bata Padiah olmak zere btn milletin bu mcadeleye
taraftar olmad gsterilmek istenilmitir. Kuv-y Milliye
Hareketinin dine kar olduu ortaya konulmak istenmi
ve zellikle fetvlarla bu desteklenmeye allmtr.
Bu Fetvnn kartlmasnda, kanaatimize gre; hem
Padiah ve Damat Ferit Paann ahsnda stanbul Hkmeti, hem de tilaf Devletleri, zellikle de ngilizler etkili
olmulardr. Sadece bu Fetv deil, yukarda ifade ettiimiz
rade-i Seniyye ve Hkmet Beyannamesinin de muhteva
ve kartl gerekelerini dndmzde bundan hem
ngilizlerin hem de Saray ve Hkmetin siyas ve asker
beklentiler ierisinde olduklar aka gzkmektedir.
Padiah Mehmet Vahdettin ile Damat Ferit Paa,
stanbulun lke genelinde sarslan otorite ve egemenliini
yeniden tesis etmek amacyla bu fetv ve beyannamelere bavurmulardr. Anadoludaki Kuv-y Milliye Hareketinin
yok edilmesi, halkn bu harekete verdii destein zayflatlmas, ilk ele alnan uygulama olmutur. Bu yaplrken de,
fetvlarla olaya din bir meruluk kazandrlmaya allm
ve Padiaha ve onu hkmetine itaat etmeyenlerin hem
Allahn hem de tarihin lanetine urayacaklar332 propagandas yaplarak halkn saf ve temiz din duygular siyas
hesaplar uruna istismar edilmeye allmtr.
ngilizler ise igal hareketlerinin bandan itibaren,
meru otoriteyi temsil eden Padiah ve stanbul Hkmeti
ile ibirlii yapmay ve onlar desteklemeyi kendi karlar
332
Alemdar, 30 Nisan 1336/30 Nisan 1920, Nu: 494-2804.
134
asndan takip edilecek en salam yol olarak grmlerdir. Bilhassa bu ibirlii ve destek politikas, Damat Ferit
Paann drdnc sadaretinde had safhaya kmtr. Nitekim o gnleri yaam ve bizzat olaylarn ierisinde bulunmu baz siyas ve asker ahsiyetlerin, Kuv-y Milliyenin
bir dinsiz hareketi olduunu iddia eden fetvlarn ngiliz basksyla karldna ilikin iddialarna rastlamaktayz. Nitekim bu tarihte Damat Ferit Paa Hkmetinde
Dhiliye Nazrl grevinde bulunan Ahmet Reit Bey
anlarnda, Bu fetvalar, hkmet yeleri arasnda ok tartld ve bunlarn meydana getirecei sakncalar zerinde
duruldu. Ancak Damad Ferid Paa, bu mesele zerinde ngilizlerin srar ettiklerini ve bu srar karsnda daha fazla
direnemeyerek fetvalarn iln edilmesine sz verdiini, bu
yoldan dnmenin mmkn olmadn, dnld takdirde kabinenin tilf devletleri katndaki gven ve itibrn
kaybedeceini sylemesi, muhalifleri susturdu333 demektedir. Fetvnn ngiliz bask ve zorlamas sonucu kartld konusunda Eref Edip Beyde O sralarda ngilizlerin
tazyiki artmt. Anadoluda gelimeye balayan Milli Kyama trl trl mnialar ihdas etmeye uralyordu. Bu
arada Anadoludaki hareketin gayri meruiyeti hakknda
bir de fetv neri iin ok iddetli tazyikte bulunuluyordu.
eyhlislam, Haydarizde brahim Efendi idi.334 ngilizler
333
Ahmet Reit Rey, Canl Tarihler, Grdklerim Yaptklarm

1890-1922, Yeni Matbaa, stanbul-1945, s. 284; Fakat Ahmet Reit Rey, yine de bu fetvlarn, ecnebi srarlar neticesi deil, Kuvy Milliyeye kar olan garaz ve hamakatin eseri olduunu sylemektedir. Bkz, Ayn Yer.
334
eyhlislam Haydarizde brahim Efendi, Salih Hulusi Paa

Hkmetinde eyhlislamlk grevini stlenmitir. Bkz, Takvim-i
Vekayi, 9 Mart 1336/9 Mart 1920, Nu: 3796.

135
hkmeti tazyik ederek fetv istiyorlard. eyhlislam bu

fetvy vermeyerek grevinden ayrld. Yerine Drrzde
Abdullah Efendi geti. Her arzuya boyun eebilecek bir insan olan eyhlislam bu fetvlar, igal kuvvetlerinin haddi
am zulm ve basklar altnda verdi335 demitir. Ali Rza
Paa ve Salih Paa Hkmetlerinde Harbiye Nazrl grevlerini yrten336 ve stanbulun igali zerine Anadoluya
geerek Ankaraya gelen Fevzi Paa da, 27 Nisan 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinde yapt konumada
Nihayet Padiah Efendimizi de bu tazyik altna koyarak
kardei kardee krdracak bir de fetv aldlar337 diyerek
fetvnn kartlmasnda ngilizlerin bask ve zorlamasnn
olduunu TBMMnin dikkatine sunmutur.
Bu Fetvnn bizzat Padiah Mehmet Vahdettinin,
arzu ve iradesiyle kartld hususunda da baz yaklamlar vardr. Osmanl saraynda Mabeyn Baktiplii grevinde bulunan Ltfi Simavi Bey, bu Fetvnn zellikle Da335
Sebilrread, Eref Edip, Cilt: 10, Say: 238, s. 202.
336
Fevzi Paa (akmak), Ali Rza Paa kabinesinde Harbiye Nazrl

grevine, bu grevde bulunan Mersinli Cemal Paann tilf Devletlerinin basks ile istifa etmek mecburiyetinde kalmas zerine
3 ubat 1920 tarihinde atanmtr. Bilahare Ali Rza Paa kabinesinin de 3 Mart 1920de istifa etmek mecburiyetinde kalmasyla
birlikte de 8 Mart 1920 tarihinde kurulan Salih Paa Hkmetinde
tekrar Harbiye Nazr olarak grevini srdrmtr. Bkz, Hayrullah Gk, Mareal Fevzi akmakn Asker ve Siyas Faaliyetleri (1876-1950), Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1997, s. 31-32.
337
Fevzi Paann Mecliste yapt bu konuma iin bkz, Hkimiyet-i

Milliye, 1 Mays 1336/1 Mays 1920, Nu: 26; Fevzi Paann bu
konumasnn bir zeti Byk Millet Meclisi kararyla Reis Mustafa Kemal imzasyla tamim edilerek btn yurda duyurulmutur.
Bkz, HTVD, Say: 14, Vesika Nu: 367-368; Atatrkn Tamim,
Telgraf ve Beyannameleri IV, 326-327, Vesika Nu: 317.
136
mat Ferit Paann abas sonucu kartld hususundaki

dncelerini yle aklamaktadr: ok yazk ki hl
en byk dman olarak memleketin karsnda Ferit Paa
gze arpmaktadr. Bu adamn, artk kinlerini ve cahilliini bir yana brakp, hi olmazsa bundan sonra bu olumlu
gelimeleri batllara kar kullanmas gerekirdi. Oysa o
-gzn brm perdenin ardnda- Kuv-y Milliyecileri,
gya eski ittihatlar tarafndan silahlandrlm bir ekya
grubu olarak gstermeye alyor, bunlarn cezalandrlmas iin eyhlislamlara fetvlar dzenletiyor ve eteler
hazrlyordu. Zeki olarak bildiimiz, hi deilse yle grmek istediimiz Sultan Vahdettin ise -gerekten ok yazk ki
enitesinin elinde daima bir ktlk arac olmaktan kendini kurtaramad.338 Celal Bayarda ngilizlerin destek ve
basklaryla drdnc defa sadrazamlk koltuuna oturan
Damat Ferit Paa, Anadolu birliini iten ykmak iin her
trl tezvire bavurdu. Buna Emir-i Sultaniye itaat etmeyen Mslmanlara ceza tehdidinde bulunan fetvlar da
dhildir.339 demek suretiyle Damat Ferit Paann Fetvnn
kartlmasnda barol oynadn belirtmektedir. Jaeschke ise Fetvnn ngilizlerin zorlamasyla kartldnn
kant olmas noktasnda Foreign Office dosyalarnda bu
iddiay destekleyebilecek hibir ey yoktur340 demekte ve
fetvnn ecnebi srar ile deil garaz ve hamakat eseri
olduu malm341 diyen Ahmet Reit Beyi hakl bulduunu belirtmektedir.342 Bu konudaki en doru yaklamn,
338
Ltfi Simavi, a.g.e.,. 531.
339
Celal Bayar, Atatrkten Hatralar, Ankara-1955, s. 46.
340
341
Rey, a.g.e., s. 284.
342

137
Fetvnn ngilizlerin basksyla eyhlislamdan alnd

ve kartlmasnda Damat Ferit Paann birinci derecede
rol oynaddr.343
eyhlislam Drrzde Abdullah Efendi tarafndan
verilen ve Takvim-i Vekayide yaynlanan bu Fetv, Mill
Mcadeleye kar olan baz stanbul gazetelerinde de yaynlanmtr. Ayrca bu gazetelerde kan yazlarda, fetvya
destek de verilmeye allmtr. Nitekim Peyam- Sabahta
Ali Kemal eriat, Padiah, Adalet balkl bir yazsnda fetvy savunarak, yalanc milliyet davas er erife
aykrdr344 demitir. Yine Ali Kemal tarafndan kaleme alnan bir baka makalede de: vaziyete kar gerek Trklere, Trkolu Trklere, Osmanllara den mill vazife nedir? Bu adamlardan yakamz kurtarmak, u zavall vatanmz bu lekelilerden temizlemek deil midir? Bu gerekleri
ibretle grerek Anadolu Trkleri eriat hkmne, Padiahn
fermanna uyup bu aklabanlara hadlerini yaknda bildirirse dnyay ve Konyay anlam olurlar.345 denilmekte ve
halkn Kuv-y Milliyeyi eriat hkmne istinaden tenkil
etmesi beklenmektedir. Mustafa Sabri imzal bir baka makalede de, Kuv-y Milliye Hareketi asl ve nesli belli olmayan sergerdelerden oluan bir tekilat olarak addedilmekte
ve hilafet ve saltanat paralamak gayesine dnk almalar yrttkleri iddia edilmektedir.346 Bolu Mutasarrf Os343
Sarkoyuncu, Din Adamlar, Cilt: II, s. 34.
344
Peyam- Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 493-10923.
345

1336/13 Nisan 1920, Nu: 49510925.
346
Kuv-y Milliye nam kzibi altnda teekkl eden kuvve-i

mtegallibe-i askeriyenin t bidayetinden beri maksad- hakkisi,
vatan ve millet endiesi deil de, bylece post ve makam kavgasn-
138
man Kadri tarafndan 19 Mays tarihinde yaynlanan bildiride de, Drrzde Abdullah Efendinin Kuv-y Milliye
aleyhine vermi olduu Fetv desteklenmekte ve burada da
Kuv-y Milliye Hareketi, ekya, halk aldatan ve katleden,
vurgunculuk devrini devam ettirmek isteyen ve hkmete,
kanuna, Padiaha ve Halifeye isyan bayra kaldran asiler
tekilat olarak grlmektedir.347 Ahmet Rasim de, Kuv-y
Milliyecileri deccaller olarak tanmladktan sonra Harb-i
Umumde yaptklar ekavet, haydutluk, yamagerlik ve
sergerdeliklere yeniden baladklarn belirtmektedir.348
Alemdar gazetesinde kan bir yazda ise, milletin hayat
ile oynanamayacandan bahsedilerek, Mustafa Kemalin
mstahak olduu cezay bulduu belirtilerek, kartlan
Fetvya destek olunmaya allmtr.349
11 Nisan 1920 tarihinde Takvim-i Vekayide yaynlanan Hkmet Beyannamesi ve eyhlislam Fetvs ve
Padiahn Hatt Hmaynu bir sayfada bir araya getirilerek milyonlarca adet oaltlm ve Anadolunun hemen
her yerine ngiliz ve Yunan uaklaryla atlmtr.350 Budan ibaret olduu iindir ki, gya zmiri istirdd etmek zere cem
edilen kuvvet, zmite ve Beykoza hcum ettirilmi ve asakir-i yunaniyeden fazla ahali-i masume ve efrad- millet krlp geirilmitir. Bkz, Alemdar, Mustafa Sabri, Makam- Hilafet ve Ankara Meclisi, 10 ubat 1337/10 ubat 1921, Nu: 8703070.
347
Selek, a.g.e., s. 7273.
348
Alemdar, Ahmet Rasim Avni, Fetev-y Deccaliyeyi ptal, 11

Mays 1336/11 Mays 1920, Nu: 5052815.
349
350
Yunus Nadi, Birinci Byk Millet Meclisinin Al ve syanlar, stanbul-1955, s. 44-46; Tarih IV, Kemalist Eitimin
Tarih Dersleri (1931-1941), Kaynak Yaynlar, nc Basm,
stanbul-2001, s. 66.

139
nun dnda bu beyannme ve fetvlar, posta yoluyla ve

Anadoluya geen kimseler vastasyla, Anadolunun her tarafna ulatrlmaya allmtr. Hatta ngiliz Konsoloslar,
Rum ve Ermeni tekiltlar bile bu belgelerin Anadoluya
ulatrlmasnda faal rol oynamlardr.351 evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal isimli eserinde
fetvlarn Anadoluya duyurulmas meselesinde Yunan
uaklar, Halifenin bu kutsal fetvalarn Anadolu gklerine serpiyorlard. ngiliz torpidolar, ngiliz konsoloslar,
Rum Ermeni tekilt, Yunan kuvvetleri, Halifenin Mslmanlar birbirleri aleyhine kkrtan fetvalarn Anadoluya
ulatryorlard352 demektedir.
Bu beyannme ve fetvlarn Anadoluya sokulmasnda kandrlm ve ihanete yneltilmi kimselerinde nemli derecede rolleri olmutur.353 Nitekim 26 Nisan 1920de
stanbuldan Trabzona gelen bir yolcunun zeri aranm ve
cebinde stanbul fetvlar, Hatt- Hmyn ve Hkmetin
Beyannamesi bulunmutur.354 Fetvlarn halka duyurulmas
351
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal (19191922), Cilt: II, Remzi Kitabevi, stanbul-1983, s. 286.
352
Aydemir, a.g.e., s. 286.
353
Konuyla ilgili bir anlatmda da stanbul fetvalar, dou illerine

de torba torba gnderiliyordu. 29 Nisan 1920 gn Trabzona torbalar iinde, stanbul fetvalar getirilmiti. Bunlar, kandrlm
ve ihanete yneltilmi kimselerin getirdikleri grlyordu. Hatta
bunlarn datmnn ngilizler tarafndan yapld tespit edilmiti. Ele geirilen bu fetvalar toplatlarak imha ediliyordu deniliyordu. Bkz, Hakk Nait Ulu, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava, Milliyet Yaynlar, stanbul-1973, s. 208; Hakk Nait Ulu,
Hemehrimiz Atatrk, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara-1997, s. 136.
354
140
noktasnda, Saray ve stanbul Hkmetine ballk ierisinde olan din adamlarnn da nemli katklar olmutur.355
Dier taraftan merkezleri stanbulda bulunan ve siyas faaliyetleri bakmndan Hrriyet ve tilaf Frkasn destekleyen ve Anadolu Hareketine kar cephe alan Teali slm
Cemiyeti de356 yaynlad risale ve beyannamelerde: Yunan ordusunun, Hilfet ordusu olarak addedilecei, Yunan
ordusunun zararl bir teekkl olmad, asl memlekette
kafalar kopartlacak mahlkatn Ankarada bulunduunu
belirtmitir. Teali-i slm Cemiyeti tarafndan yaynlanan bu
tr beyanname ve risalelerin yz binlerce nshas Eskiehir
evresine kadar Yunan uaklar tarafndan atlmtr.357
Teali-i slm Cemiyetinin yannda Padiah ile Damat Ferit Paann Kuv-y Milliye aleyhine srdrdkle355
Cide Mfts Hac Hseyin Efendi, Limana gelen ecnebi gemisine giderek, orada eline geirdii eyhlislam Drrzdenin,
Kuv-y Milliye aleyhindeki fetvsn ileye getirmi ve baz
kimselere okumutu. Kastamonu Valisi Cemal Bey, olaya el atarak Cide Mftsn oradan kamak zorunda brakmt. Bkz, Nureddin Peker, 1918-1923 stiklal Savann Vesika ve Resimleri
(nebolu-Kastamonu ve Havalisi Deniz ve Kara Harekt), stanbul-1955, s. 170.
356
Teali-i slm Cemiyetinin, siyasi faaliyetleri Hrriyet ve tilf

Frkasn desteklemek ve Anadolu Hareketine kar cephe almak
eklindeydi. Konya blgesinde ubeler de aan bu cemiyetin faaliyetleri Hrriyet ve tilf Frkas taraftar olan gazeteler tarafndan
da destekleniyordu. Bilhassa Alemdar gazetesi bu cemiyetin risale
ve beyannamelerine geni yer veriyordu. Tafsilat iin bkz, Tark
Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasi Partiler 1859, Tpk Basm (stanbul 1952, Birinci Basm) Arba Yaynlar, stanbul-1995, s. 463;
Teali-i slm Cemiyetinin Mill Mcadelemiz aleyhindeki faaliyetleri iin bkz, Sarkoyuncu, a.g.m., s. 787-812.
357
Yunus Nadi, Ankarann lk Gnleri, Hisar Matbaas, stanbul-1955, s. 117-118.

141
ri mcadelede, Hrriyet ve tilf Frkas, ngiliz Muhipleri

Cemiyeti, Askeri Nigehban Cemiyeti, Kzl Hanerliler Cemiyeti ve Cemiyet-i Ahmediye gibi parti ve cemiyetlerde,
Anadoludaki ubeleri veya Anadoluya gnderdikleri elemanlar vastasyla Kuv-y Milliye aleyhine faaliyetlere
destek olmulardr.358
Dier taraftan ngilizler, Hkmetin yaynlad beyanname ve eyhlislam Drrzdenin fetvlarndan olduka memnun kalmlardr. Hatta stanbulda bulunan ngiliz Yksek Komiseri Amiral de Robeck, Fetvy tercme
ettirmi ve bir nshasn Londraya, ngiliz Dileri Bakan
Lord Curzona gndermitir.359 Franszlar ise igalleri altndaki Adanada, camilere toplattrdklar halka, eyhlislamn bu fetvsn okutmulardr.360
Mill Mcadele ileri gelenlerince, memleketin her
tarafna bu fetvlarn dalmas, yaylmas ve bundan doacak eitli tehlikelerin nlenebilmesi iin ciddi tedbirler alnmtr. Ancak, btn alnan tedbirlere ramen bu
fetvlarn, Mill Mcadelenin etkili olduu ve halknn
Mill Mcadeleye taraftar olduu blgelere bile girmesine
358
Feridun Kandemir, stikll Savanda Bozguncular ve Casuslar,

stanbul-1964, s. 9; Bu cemiyetlerle ilgili tafsilat iin bkz, Tevetolu, Kurulular, s. 55-143; Cengiz Dnmez, Mill Mcadeleye
Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhibleri Cemiyeti, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1999; Ycel zkaya, Bamszlk Savanda Dernekler, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,
Cilt: IV, Say: 10, (Kasm-1987), s. 140-186.
359
Erol Ulubelen, ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul-1967, s.

272; ngilterede yaynlanan The Times gazetesi 19 Nisan 1920 tarihli nshasnda, fetvnn uaklarla Anadolunun eitli ehirlerine
atld yazmaktadr. Bkz, zsoy, Gazetecinin nfaz, s. 180.
360
Erdeha, a.g.e., s. 315.
142
mani olamamlardr.361 Gerek eyhlislamn fetvs, gerekse de Teali-i slm Cemiyeti gibi Mill Mcadele kart
cemiyetlerce yaynlanan beyannamelerin, yukarda da belirttiimiz gibi Anadoluya eitli yollardan sokulmas ve
lkenin en cra kelerine kadar ulatrlmas, halk zerinde nemli lde tesir gstermi, bu ynyle de maksad
hsl etmitir.
Mill Mcadele Hareketi ve bu hareketin ileri gelenleri aleyhinde yaplan bu olumsuz propagandalarn etkisiyle Anadolu halk byk bir aknlk ve tereddt ierisine
girmitir. Bunun sonucunda Anadolunun birok blgesinde ayaklanmalar kmtr. Nitekim Mehmet Arif Bey
hatratnda bu mevzuda: Mill Harekt padiaha isyan
eklinde ve mcahitlerin nderlerini ittihatlar ve dinsizler olarak niteleyen fetvalar ve bildirilerle halkn akl kartrlmakta ve bir taraftan da Biga ynnden Anadoluya
musallat edilen Anzavur vastasyla yldrma siyaseti takip
olunmakta idi.362 demektedir. Bu ayaklanmalar her geen
gn daha da tehlikeli bir hal alm, nihayetinde Ankara yaknlarna kadar ulamtr.363 Burada da belirtildii gibi Pa361
Bayram Sakall, Mill Mcadelede Ankarada Yaynlanan Fetvann Mill Birlik ve Beraberlii Salamadaki Rol, Trk Kltr
Aratrmalar Prof Dr. erif Batava Armaan, Yl: XXV/2,
Ankara-1987, s. 198.
362
Mehmet Arif Bey, a.g.e., s. 38.
363
Mustafa Kemal Paa bu konuda Nutukta dolaylarnda alevlenen karklk ateleri, btn memleketi yakyor, hainlik, cehalet,
kin ve banazlk dumanlar btn vatan gklerini youn karanlklar iinde brakyordu. syan dalgalar, Ankarada kararghmzn
duvarlarna kadar arpt. Kararghmzla ehir arasndaki telefon
ve telgraf hatlarn kesmeye kadar varan kudurmuasna kastlar
karsnda kaldk demektedir. Bkz, Atatrk, Nutuk, s. 303.

143
diah ve Damat Ferit Paa Hkmeti, Kuv-y Milliyeye

ynelik amalarna ksmen de olsa -o dnem itibariyleulamlar ve Anadolunun eitli yerlerinde yer yer ayaklanmalar ba gstermitir.364 Ayrca mill kuvvetlerden ok
sayda askerin de firarna yol aan bu gelimeler, Kuv-y
Milliye nderlerini bu tehlikeli gelimeleri nleyecek birtakm tedbirlere ve zm araylarna yneltmitir. Bu konuda Ankaradaki Kuv-y Milliye nderlerini ilk uyaran
56. Frka Kumandan Miralay Bekir Sami Bey olmutur.
Bekir Sami Bey 12 Nisan 1920 tarihinde ektii telgrafta
Drrzdenin Fetvsnn stanbul gazetelerinde yaynlandn dile getirdikten sonra, fetvlarda, Mill Harekete taraftar olanlarn kfrle itham edildiini sylemi ve Eer
bu gece alelacele Ankara vesaire Bamftileri ve ulema-y
mehure-i islmiye tarafndan muktezi mukabil fetvlar
alnmazsa ahvalin Bursa vilayetinde pek ziyade kesb-i vehamet etmesi muhtemeldir.365 dedikten sonra da acilen gerekli tedbirin alnmasn istemitir.
Padiah ve Halifenin esaret altnda bulunduu ve
bu nedenle Halifeye zor kullanlarak ve bask yaplarak
byle bir Fetvnn kartld dncesinden hareketle,
bata Mustafa Kemal Paa olmak zere Kuv-y Milliye
Hareketinin ileri gelenlerince, eyhlislam Drrzdenin
fetvsna kar en etkili tedbirin, yine bir fetv ile alnabile-
364
Mesel 13 Nisan 1920de Bolu, Dzce dolaylarnda isyan kt. syan 19 Maysta Beypazarna kadar yayld. Anzavur Ahmet Adapazar ve Geyve dolaylarnda yeniden ortaya kt vs. bkz, Atatrk,
Nutuk, s. 304.
365
ATASE Arivi, Klasr: 258, Dosya: 17-18, Fihrist: 7-66/1; Ayrca

bkz, HTVD, Say: 35, Vesika Nu: 875.
144
ceine karar verilmi,366 bunun zerine de Ankara Mfts

ve Ankara Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Reisi Mehmet Rifat Efendi367 bakanlnda yirmi kiiden oluan bir heyet
tarafndan368 bir kar fetv hazrlanmtr. 14 Nisan 1920
tarihinde hazrlanan bu Fetv,369 Mustafa Kemal Paa tarafndan 16 Nisan 1920de, Anadoludaki dier mft ve
din adamlarnn onayna sunulmak zere gnderilmi, bu
konuda mlk ve asker yetkililerden de yardmc olmalar
istenmitir.370 Bylece eitli vilayetlere gnderilen Ankara
Fetvs, birok vilayet ve kaza mfts tarafndan tasdik
edilmi ve bu durum Ankaraya telgrafla bildirilmitir. Ankara Fetvsn tasdik eden mftlerin isim listesi bilahare
rade-i Milliye ve Hkimiyet-i Milliye gazetelerinde ayr
tarihlerde yaynlanmtr.371 Anadoludaki birok mft ve
366
alar, Fetvalar Olayna Deiik Bir Adan Bak, s. 267.
367
Ankara Mfts Mehmet Rifat Efendi hakknda tafsilat iin bkz,

Sarkoyuncu, Din Adamlar, Cilt: I, s. 133-171.
368
Ankara fetvs olarak bilinen bu fetvy hazrlayan heyette Mehmet Rifat Efendi Bakanlnda, Ankarada bulunan be mft,
dokuz lim ve medrese mdr ve alt kiilik ilmiye snfndan ye
olmak zere toplam 20 kii bulunuyordu. Bkz, Bayram Sakall,
Ankara ve evresinde Milli Faaliyetler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara-1988, s. 102-103.
369
ATASE Arivi, Klasr: 525, Dosya: 8-129, Fihrist: 2; Ayrca bkz, rade-i Milliye, 22 Nisan 1336/22 Nisan 1920; Nu: 38;
Hkimiyet-i Milliye, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 27; Alemdar, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 499-2809.
370
ATASE Arivi, Klasr: 299, Dosya: 13 (13A), Fihrist: 20; Ayrca

bkz, Atatrkn Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV, s. 311,
Telgraf Nu: 211; Kzm Karabekir, a.g.e., s. 605.
371
rade-i Milliye, 22 Nisan 1336/22 Nisan 1920; Nu: 38; Hkimiyet-i

Milliye, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 27; Alemdar, 5 Mays
1336/5 Mays 1920, Nu: 499-2809.

145
ulema tarafndan da tasdik edilen bu fetv ile Damat Ferit Paa ve Hkmetinin eyhlislam Drrzde Abdullah
Efendiye hazrlatt ve Anadolunun her yerine ulatrarak Trk halknn zihnini bulandrp, halk, Mill Mcadele
ve bu mcadelenin ileri gelenlerine kar tavr almaya ve
harekete gemeye ynelik ihanete varan teebbslerinin zararl etkileri nemli lde izale edilmitir.
E) Sadakatnameler
Damat Ferit Paann, Mill Mcadele Hareketini
asker ve mlk erkn desteinden yoksun brakma ve
Mill Mcadelecileri yola getirme maksadna dayanan
giriimlerinden birisi de sadakatnameler hazrlatmas ve
bu asker ve mlk erkndan, Hilafet ve Saltanata bal olduklarn, Hilafet ve Saltanat yolundan ayrlmayacaklarn
bildirmelerini istemesidir. eyhlislam Drrzde Abdullah
Efendinin Fetvs akabinde istenen bu Sadakatnamelerle
Mill Mcadele sreci akim braklmak istenmitir. nk
19 Mart tarihli genelge zre yaplan seimler nihayetinde
23 Nisan 1920 tarihi itibariyle Birinci TBMM alm, Damat Ferit Paa Hkmetine alternatif bir hkmet; hem de
demokrasinin vazgeilmez bir unsuru olan seim yoluyla
ibana gelen bir Meclis ortaya kmtr. Bu yeni ve mill
iradeye dayanan Meclis, Mustafa Kemal Paann reisliinde cra Vekillerini semi ve bu cra Vekilleri memleketi
ynetmeye balamlardr. Dolaysyla ortada mill iradeye
dayanan bir Meclis ve Hkmet vardr ve bu durum rade-i
Seniyye mucibince atama yolu ile Sadrazamla getirilen
Damat Ferit Paann otoritesini yerle bir eden bir durumdur. O yzdendir ki Damat Ferit Paa hemen yani Meclisin
almasndan bir gn sonra 24 Nisan 1920 tarihinde bilcmle erkn, mera ve zabitana mhim bir tamim yayn-
146
lam ve bu tamiminde; baz yanl anlalma ve aldatlma

gibi sebeplerle doru yoldan sapm olanlar ile merkez
hkmetin, anlalmas zor, belirsiz ve kararsz hareketleri neticesinde gayrimeru olan Kuv-y Milliye gibi hareketlerin ierisine zarur olarak iltihak etmi arkadalarnn
devlete itaate arlacan belirtmitir. Damat Ferit Paa
bu tamiminde, Kuv-y Milliyecileri mevcut ull-emre itaate yanamayan kiiler olarak tanmlam ve bu itaatsizlik
yznden de vatann hatta rkn tehlikeye girdiini iddia
etmitir. Paa ayrca: Neferden mire kadar cmlemiz kanun ve Padiahmz efendimiz hazretlerine itaatle mkellefiz. Yalnz bu suretle istikbalimizin temini mmkndr.
demi ve ems-i evket ve ikbali asrlarca leme aaap olmu o muazzam taht- saltanat ve hilafetin etrafnda
toplanlmasn istemitir.372
Damat Ferit Paa bu tamimin ardndan Hilafete
ve Saltanata ballklar hususunda asker ve mlk
erkndan Sadakatnameler talep etmitir.373 Buna gre
Sadakatnamelerle asker ve mlk erkn, Hilafet ve
Saltanata sk skya bal olduunu ve Onun emri dai372
373
Zaten bu Teyid-i Sadakatten ncesinde de Kuv-y Milliye

aleyhtar baz stanbul gazetelerinde; Anadolunun birok blgesinde Padiah ve Halifeye ballk gsterilerinin yapld ynnde haberler yaplmaktayd. Bu gsterilerde halkn, Padiaha kar
gelen Kuv-y Milliye harektna kar isyan edeceine ve gerekirse bunlarla savaacana ilikin aklamalarda bulunduklar ve
hatta yemin ettikleri belirtilmekteydi. Bkz, Alemdar, 13 Nisan
1336/13 Nisan 1920, Nu: 481-2781; Peyam- Sabah, 13 Nisan
1336/13 Nisan 1920, Nu: 495/10925; Alemdar, 15 Nisan 1336/15
Nisan 1920, Nu: 483-2783; Peyam- Sabah, 15 Nisan 1336/15
Nisan 1920, Nu: 497/10927.

147
resi ierisinde bir tutum iinde olacan belirtecektir. Nitekim Teyid-i Sadakat metni de bu minval zre kaleme
alnm ve asker ve mlk erkna imzalatlmak istenmitir.
Bu Teyid-i Sadakat metnine gre asker erkn u ekilde
yemin edecektir: Bakumandan- azam ve akdesimiz evketli halife ve hakanmz Padiahmz Sultan Mehmet Han-
Sadis Efendimiz hazretlerinin her trl evmir-i ahanelerine muti ve mnkad kalacama ve iktiz-y hlde uur-
hilafetpenhlerinde feda-y cana hazr ve amade bulunduumu ve silk-i askeriyede kaldm mddete siyasetle katiyen itigal etmeyeceime yemin ederim. (Vallah, Billh,
Tallah).374
Yukarda zikredilen Teyid-i Sadakat metni mucibince asker erkndan pek ok kimse Hilafet ve Saltanata
ballklarn bildirmilerdir. Bu ballk bildirme merasiminde baz grevliler de hazr bulunmulardr. Mesel
stanbuldaki bir Teyid-i Sadakat merasiminde 2. Alay
Mfettii Mehmet Sabit bin Ahmet, Ar Topu Birinci
Liva Kumandan Kaymakam Hseyin kr, naat- stihkamiye Komisyonu Reisi Miralay Mehmet Refik ve Karadeniz Mevkii Mstahkem Yusuf Ziya bin Hseyin grev
almlar, asker erkn bu isimlerin nezaretinde ballklarn bildirmilerdir. Ballklarn bildiren askerlerden birka
unlardr: Mevki-i Mstahkem Ser-Eczacs Yzba Kadri
374
leri, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 830; Vakit, 14 Mays

1336/14 Mays 1920, Nu: 892; leri, 14 Mays 1336/14 Mays
1920, Nu: 839; Alemdar, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 5032803; BOA, BEO, 347857; Ayrca Sadakatnameler hususunda bir
alma iin bkz, aduman Halc, stanbul Hkmetinin Mill
Mcadeleye Kar Yeni Bir Taktii: Sadakatnameler, Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say: 40, Kasm-2007, s. 625-642.
148
Haydar, Ser-Tabip Muavini Yzba Salih, Erkn- Harbiye

Reisi Binba Ruhi Talat, Mevki-i Mstahkem Kumandan
Miralay Yusuf, 53. ube Hukuk Maviri Eref, Kdemli
Yzba Hasan Tahsin, 52. ube Mdr Yzba Kemalettin, 54. ube dare Reisi Binba Muhittin, 56. ube SerTabip Vekili Kdemli Yzba erafettin, Anadolu Kava
Hastanesi Ser-Tabibi Kaymakam Musa Kazm.375
Bunlarn yannda 25. Kolordu Komutanlndan 132
imza ile Harbiye Nezaretine gnderilen taahhtnamede
askerler, Kuv-y Milliye nam- tahtnda Anadoluda teekkl eden ve yer yer halk daire-i itaat ve inkyattan karan kuvvetlerin harekt- baiyanesini hibir vehile tasvip
etmediklerini ve onlar tarafndan ve onlarn harektn
mergup gren edni canibinden isnad edilen tezvirat tamamen ret ve telin eyleyeceklerini, ifade etmiler, Halife ve
Padiahn her emrine amade olduklarn belirtmilerdir.376
Yine 23 Ar Topu Alayndan 55 kiinin imzasyla da Hilafet ve Saltanat makamna ballklar bildirilmitir.377
Hilafet ve Saltanata ball artrmak amacna dnk giriimler olan bu Teyid-i Sadakat metinleri Posta ve
Telgraf Mdr-i Umumisi Refik Halit Bey tarafndan btn
ube ve kalem mdrlerine tebli edilmi, bu suretle de pos375
leri, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 830; Aksaray, Eyp, Sultanahmet, Sleymaniye, Fatih ve Makriky Ahz- Asker Resa
ve Zabitan da Hilafet ve Saltanata ballklarn bildirmilerdir.
Bkz, Vakit, 14 Mays 1336/14 Mays 1920, Nu: 892; Alemdar, 14
Mays 1336/14 Mays 1920, Nu: 512-2812.
376
leri, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 830.
377
leri, 14 Mays 1336/14 Mays 1920, Nu: 839.

149
ta ve telgraf memurlarna kraat olunmutur.378 Ayrca vilayetlerden de Hilafet ve Saltanata balla ynelik pek ok
telgraf gnderilmitir. Ankara Vali Vekili Yahya Galip Bey
mlk, Erzurum Valisi Reit Bey de asker erknn Hilafet ve
Saltanata ballk yemini ettiklerini bildirmilerdir.379 Yine
Amasyadan; Belediye Reisi Mustafa, Mft Tevfik, Ticaret Reisi Sleyman, Miralay Zade Hamdi ve daha pek ok
kii, anakkaleden; Mft Mustafa Rasim, Belediye Reisi
Mehmet Rasih, Fatih Mderrisi Mehmet Necati gibi isimler
Hilafet ve Saltanata bal olduklarn bildirilmilerdir.380
Btn bu giriimlerin yannda Damat Ferit Paann
ileride anlatlacak olan Kuv-y nzibatiye teebbsnde
de Teyid-i Sadakat nemli bir yer tutmaktadr. Nitekim
Kuvy nzibatiyeye dhil kumandan, subay ve erler u
yemini yapmlardr: Veli-yi nimet-i bi-minnetimiz, Padiahmz, Halife-i Mslimin Efendimiz hazretlerine ferman
ve rade-i Hmayunlar dairesinde sadakatla, istikametle
hizmet eyleyeceime ve muhill-i namus her trl ahval ve
harekttan itinab eyleyeceime, bil-umum sekene-i ahalinin mal, rz, namus ve hayatlarn muhafaza ve uur- H378
Vakit, 14 Mays 1336/14 Mays 1920, Nu: 892; Gnderilen Tahlif

Sureti yledir: evketli halifemiz ve sevgili Padiahmz Sultan
Mehmet Han- Sadis Efendimiz hazretlerinin her trl evmir-i ahanelerine muti ve mnkad kalacama ve iktiz-y hlde uur-
hilafetpenhlerinde feda-y cana hazr ve amade bulunduuma
ve memuriyette bulunduum mddete siyasetle katiyen itigal etmeyeceime ve Hkmet-i Osmaniyenin rza-y lisi hilafnda bir
fiil ve harekette asla bulunmayacama Vallah, Billh, Tallah.
Bkz, leri, 14 Mays 1336/14 Mays 1920, Nu: 839.
379
leri, 7 Mays 1336/7 Mays 1920, Nu: 832.
380
leri, 7 Mays 1336/7 Mays 1920, Nu: 832.
150
mayunlarnda hayatm seve seve feda eyleyeceime vallahi, billahi.381

Sonu olarak bakldnda Damat Ferit Paa Hkmetinde bir gven sorunu olduu apak bir ekilde ortadadr. Damat Ferit Paa bizzat emrinde olan ya da olmas
gereken asker ve mlk erkna gven duymamakta onlardan dahi, ull-emre itaat edeceklerine dair vallahi, billahi,
tallahi diye yemin etmelerini istemektedir. Bu durum Damat Ferit Paa ve iktidarnn ne kadar aciz olduunun bir
gstergesidir.
381
Mehmet Tevfik Bey, a.g.e., s. 395; Gotthard Jaeschke, Milliyetiliin ve Dinin stiklal Harbindeki Rolleri, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 13, (Austos 1981), Ankara, s. 196.
IV. Blm
Kuv-y Milliyeciler Hakknda
kartlan dam Kararlar*
amat Ferit Paa Nisan 1920lere gelindii zaman

Kuv-y Milliyeciler hakkndaki faaliyetlerini daha
da hzlandrm, yukarda grld gibi fetvlar yoluyla
Kuv-y Milliyecilerin halk nezdindeki itibarlarn drmeye ve halkn Kuv-y Milliye Hareketine kar ayaklanmasn salamaya almtr. nk Mustafa Kemal Paa
nderliindeki Kuv-y Milliye yani Trk Mill Mcadele Hareketi yeni bir devlete doru adm adm ilerlemekte,
*
s. 11-40 arasnda yaynlanan Sadrazam Damat Ferit Paann
IV. Hkmeti Dneminde Kuv-y milliye leri gelenleri Hakknda Verilen dam Kararlar adl makale ile yine Osman Akandere
tarafndan yazlan ve Sakarya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Fen Edebiyat Dergisinin Yl: 2008, Cilt: 10, Say: 2, s, 185241 arasnda yaynlanan dama Mahkum Edilen Bir Hkmet:
Birinci Trkiye Byk Millet Meclisinin lk cra Vekilleri Heyeti
Hakknda kartlan dam Kararlar adl makalenin yeniden gzden geirilmi halidir
152
Ankarada bir meclisin almas iin almalar yrtmektedir. Bu yzdendir ki meclisin almasyla stanbulun tamamen devreden karlacan gren Damat Ferit Paa,
stanbulun otoritesini salamak amacyla bu meclisi aanlar ve bu mecliste cra Vekili olanlar iddetle cezalandrmak iin harekete gemi, onlar hakknda Divn- Harb-i
rf araclyla birtakm idam kararlar verdirtmitir. O
yzdendir ki idam kararlarndan bahsetmeden evvel Damat
Ferit Paay bu denli harekete geiren Birinci TBMMnin
almas ve hkmetin oluumu hakknda bir miktar bilgi vermeyi daha uygun buluyoruz. Nitekim Ankarada bir
meclisin almas ve almalarna balamasnn, Damat
Ferit Paa Hkmetinin idam kararlarn kartmasnda
nemli etkisi vardr.
A) Birinci TBMMnin Almas ve Hkmetin
Oluumu
stanbul ile Anadolu arasndaki balarn tamamen
kopartld bir ortamda Mustafa Kemal Paa 19 Martta
olaanst yetkilere sahip bir meclisin Ankarada toplanmas hususundaki bildirisini Valiliklere, Bamsz Sancaklara ve Kolordu Komutanlarna gndermitir. Bu bildiri de; Osmanl Devletinin bakentinin igal edildii, bu
durumun yasama, yrtme ve yargy ilemez hale getirdii dile getirilmitir. Son Osmanl Meclis-i Mebusannn
da bu mnasebetle almalarn durdurduu belirtilmitir.
Devletin kurtarlmas ve mill bamszln salanmas
iin de Ankarada bir meclisin almaya balamasnn gereklilii zerinde durulmu ve seimler yaplmak suretiyle
Ankarada bir meclis toplanmas hususundaki karar ilgili
mercilere bildirilmitir. Ayrca bu bildiride seimlerin nasl yaplaca da duyurulmutur. Bu bildiride; Son Osmanl

153
Meclis-i Mebusannda mebus olan ve Ankaraya gelebilecek durumda olanlarn, olaanst yetkilere sahip olarak alacak meclise itirak etmelerinin zarur olduu da
vurgulanmtr. Ankarada toplanacak meclis iin yaplacak
olan seimlerde; sancaklarn esas alnmas, her sancaktan
be yenin seilmesi ve seimlerin en ge on be gn iinde
Ankarada ounlukla toplanmay salayacak ekilde yaplmas gerektii de bildirilmitir.382 Bundan sonra Mustafa
Kemal Paa, Meclis-i Mebusanda vekil olan fakat meclisin dalmasn mteakip Anadoluya gemek iin yola kan vekillerle temas kurmu ve onlar Ankarada alacak
olan meclise davet etmitir. rnein Yozgat Mebusu smail
Fazl Paa ve Meclis-i Mebusan Reisi Celalettin Arif Bey
Ankarada alacak olan meclise davet edilmiler, onlarda
bu davete olumlu cevap vermilerdir.383 Mustafa Kemal
Paa seimlerin yaplmas ve meclisin Ankarada toplanmas hususunda cidd almalarda bulunmutur. nk igal
ile birlikte stanbulun eli kolu balanm, vatan ve millet
382
Atatrk, Nutuk, s. 288; HTVD, Say: 13, Vesika Nu: 337; Ulu,
Mill Meclis Kurulmas Lazmd -II-, s. 11; Mustafa Kemal Paa,
19 Mart tarihli bildiriden nce 17 Martta bir bildiri hazrlamt. 17
Mart tarihli bildiride Ankarada kurulacak meclisin Meclis-i Messisan olacan bildirmiti. Bylelikle bu yeni toplanacak meclisin
rejimi deitirecek kararlar almasn istemiti. Fakat Erzurum ve
Sivastan gelen uyarlar neticesinde M. Kemal Paa Meclis-i Messisan tabirinden vazgemi, yerine olaanst yetkilere sahip
bir meclis tabirini kullanmay daha uygun grmtr. Bkz, Faik
Reit Unat, Atatrkn Toplamak stedii Meclis-i Messisan,
Belleten, Say: 84, Cilt: XXI, Ekim-1957, s. 483-487; Meclis-i Messisan fikri iin ayrca bkz, Tark Zafer Tunaya, Bamsz Trkiye
Kurucusu Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 50. Yldnmnde, Belgelerle Trk Tarihi, Say: 32, Nisan-1970, s. 36.
383
HTVD, Say: 13, Vesika Nu: 340; Atatrk, Nutuk, s. 289-291.
154
de basz kalmt.384 Bu durumun nne gemek, memleketin bamszln salamak iin mill iradenin seimle
belirlenmesi ve Ankarada bir meclis toplanp, memleketi bamszla tayacak kararlar almas gerekmekteydi:
Memleketin kaderini tayin edecek yegne yer, almas dnlen bu meclis olmalyd.
Mustafa Kemal Paann 19 Mart tarihli seimlerin
yaplmas ve Ankarada bir meclisin toplanmas hakkndaki bildirisi uyarnca seimlerin yaplmaya alld,
Ankarada da olaanst yetkilere sahip bir meclisin almas iin hazrlklarn devam ettii bir srete stanbulda
Damat Ferit Paa Hkmeti ibana gelmitir. Meclisin
toplanmas arifesinde ibana gelen Damat Ferit Paa Hkmeti, Ankarada toplanlmas istenen meclisin nne gemek iin birtakm faaliyetlere girimitir. ncelikle Misak-
Millyi kabul eden meclisin kapatlmasn salamtr. Nitekim 11 Nisan tarihli bir irade ile Padiah, Anayasann
7. maddesinin kendisine verdii bir hak olarak drt ay
zarfnda yeniden toplanmak zere Meclis-i Mebusan
kapatmtr.385 Bylece Padiah ve Damat Ferit Paa, Kuv384
Nait Hakk Ulu, Milletin Geleceini Dnmek in Bir Mill

Meclis Kurulmas Lazmd -I-, Belgelerle Trk Tarihi, Say: 31,
Nisan-1970, s. 51.
385
BOA, BEO, Nu: 347035, Ayrca bu rade-i Seniyye iin bkz,

Takvim-i Vekayi, 13 Nisan 1336/13 Nisan 1920, Nu: 3826;
Meclis-i Mebusann kapatlmasyla ilgili rade-i Seniyye, 13 Nisan tarihli Alemdar gazetesinde de yaynlanmt. Bkz, Alemdar,
13 Nisan 1336/13 Nisan 1920, Nu: 481-2781; Vakit, 13 Nisan
1336/13 Nisan 1920, Nu: 873; Meclis stanbulun igaliyle birlikte
zaten gayriresm olarak almaz hale gelmiti. Bizzat tilaf Devletleri tarafndan Meclis-i Mebusan baslmt. Padiah tarafndan
Meclisim kapatlmas 11 Nisan tarihli rade-i Seniyye ile olmutur. Bu noktada, Ali Rza Paa ve Salih Paa Hkmetlerinde nazr

155
y Milliye Hareketine ynelik karar ve uygulamalarnda

kendileri iin bir engel olarak grdkleri Meclisten kurtulmaya ve Ankarada toplanaca aklanan meclisin almasn da nlemeye almlardr.386 Ayrca 11 Nisan tarihli
Takvim-i Vekayide Damat Ferit Paa Hkmetinin bir
beyannamesi yaynlanm ve bu beyanname de: Birtakm
fitne-fesat, hrs ve menfaat dkn insanlar Tekilt- Milliye ad altnda toplanarak, lkenin siyasi durumunu ok
tehlikeli bir duruma soktuklar, bunlarn harp yllarnda
yaptklar suiistimal ve cinayetlerine mtarekeden sonra da
devam ettikleri ve bylece Avrupa kamuoyunu aleyhimize
evirdikleri, bunun sonucunda da stanbulun igal edildiinden bahsedilmitir. Beyannamede devamla; Tekilt-
Milliye denilen harekt- baiynenin Anadoluyu korkun
bir istilaya sokmaya ve devletin ban gvdesinden ayrmaya altklar387 belirtilerek, yalanc milliyet davas gdenlerin devletin en byk dmanlar olduklar ilan edilmitir.
olarak grev yapan Mehmet Tevfik Bey, zaten Mebusan Meclisi
mzakerelerini sresiz olarak tatil ettii iin, dalmt. Mebusan
Meclisin fesih edilmesi sembolik bir anlam ifade ediyordu ve ayn
zamanda da usulsz bir ilemdi, demektedir. Bkz, Mehmet Tevfik
Bey, a.g.e., s. 393.
386
Esasnda Meclis-i Mebusan, 18 Mart 1920de son toplantsn yapm ve almalarna ara verme karar almt. Meclis-i Mebusann
almalarna ara vermesi ve kapatlmasyla ilgili gelimeler iin
bkz, Bill N. imir, Malta Srgnleri, stanbul-1976, s. 20-21;
124-128; Ahmet Emin Yalman, Yakn Tarihte Grdklerim ve
Geirdiklerim I, Yayna Hazrlayan: Erol Sadi Erdin, stanbul-1997, s. 676-677; Hilmi Uran, Hatralarm, Ankara-1959, s.
126-130.
387
156
Damat Ferit Paa Hkmetinin bu beyannamesinin

yannda, 11 Nisan tarihli Takvim-i Vekayide bir de eyhlislam Drrzde Abdullah Efendi tarafndan, bata
Mustafa Kemal Paa ve arkadalar olmak zere, Kuv-y
Milliye Hareketi liderlerinin vatan haini olduklar ve ldrlmelerinin dinen meru ve farz olduunu beyan eden
Fetv da yaynlanmt.388 Drrzdenin vermi olduu
Fetvda zetle: Kuv-y Milliye Hareketi ekya kuvvetleri olarak nitelendirilmekte, Anadolu ile stanbul arasndaki
balar koparmak, halifenin yceliini zedelemek, padiaha
itaatsizlik etmek, mevcut dzeni zorla deitirmeye kalkmak, halktan zorla mal ve eya toplamak, halk zorla kendine asker etmek ve nihayet vatann birlik ve btnln bozmakla sulanmakta ve hkm olarak da bu asilerin
ldrlmelerinin dinen farz olduu vurgulanmaktayd.389
phesiz bu Fetv ile halkn din hassasiyetinden faydalanlmaya allmakta ve Kuv-y Milliye Hareketine kar
taarruza gemenin din bir gereklilik olduu Mslmanlarn dikkatlerine sunulmaktadr. Damat Ferit Paa Hkmeti, yukardaki Beyanname ve Fetv ile Kuv-y Milliyeyi
halk desteinden yoksun brakmay ve meclisin almasnn
nne gemeyi amalamaktadr. Nihayetinde halk Kuv-y
Milliye aleyhine harekete geirmek ve kendilerinin tenkil
edemedii Mill Mcadeleyi milletin tenkil etmesini salamaya almaktadrlar. Bu amalarna ksmen de olsa -o
dnem itibariyleulamlar ve Anadolunun eitli yer388

Peyam- Sabah, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 493/10923;
389


157
lerinde yer yer ayaklanmalar ba gstermitir.390 Ayaklanmalarn ciddi manada zarar verebileceinin anlalmas,
Kuv-y Milliyenin lider kadrosuna; fetvya ancak fetv
ile karlk verilebileceini hissettirmi ve Ankara Mfts
Mehmet Rfat Efendi ve heyeti tarafndan bir kar Fetv
hazrlanmtr.391 Fakat Anadolu halknn kahir ekseriyeti
bu tr mesnetsiz propagandalara itibar etmemi, Mill Mcadele Hareketinin yannda olduunu seimlere katlmak
suretiyle gstermitir.
Mustafa Kemal Paann yukarda zikredilen olaanst yetkilere sahip bir meclis toplanmas hakkndaki bildirisi akabinde ve Damat Ferit Paa Hkmetinin
propagandalar altnda yaplan seimlerde Birinci TBMM
Hkmetinde grev alacak olanlardan Mustafa Kemal
Paa Ankara,392 Mustafa Fehmi Efendi Bursa, Hakk Behi
Bey Denizli, smet Bey Edirne ve Fevzi Paa da Kozandan
milletvekili seilmilerdir.393 Son Osmanl Meclis-i Mebusannda grev yapan vekillerin vekillikleri de devam ettirilmitir. Bu yzden ilk Hkmette grev yapacak olan
Bekir Sami Bey Amasya, Cami Bey Aydn, Celalettin Arif
390
Mesel 13 Nisan 1920de Bolu, Dzce dolaylarnda isyan kt. syan 19 Maysta Beypazarna kadar yayld. Anzavur Ahmet Adapazar ve Geyve dolaylarnda yeniden ortaya kt vs. bkz, Atatrk,
Nutuk, s. 304.
391
rade-i Milliye, 22 Nisan 1336/22 Nisan 1920; Nu: 38; Hkimiyet-i

Milliye, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 27; Alemdar, 5 Mays
1336/5 Mays 1920, Nu: 499-2809.
392
Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1336/13 Nisan 1920, Nu: 21; Ezherli, a.g.e., s. 29-30.
393
Birinci TBMMye milletvekili seilenlerin listesi iin bkz, Gololu, a.g.e., s. 321-344; Fevzi Paann seim mazbatas iin bkz,
Ezherli, a.g.e., s. 31-32.
158
Bey Erzurum, Adnan Bey stanbul, Yusuf Kemal Bey Kastamonu, Rza Nur Bey Sinop ve smail Fazl Paa da Yozgat
milletvekili saylmlardr.394
Mustafa Kemal Paa meclisin toplanamamas gibi bir
halin ortaya kmasnn nne gemek iin, seilen vekillerden Ankaraya gelebilenlerin katlmyla meclisin almas
iin almalarn hzlandrm ve bu ynde ok acele olarak kolordulara, btn valiliklere, belediye bakanlklarna
ve mdafaa-i hukuk merkez heyetlerine meclisin almas
ile ilgili bir yaz gndermitir. Bu yazda Tanrnn ltfuyla
Nisann 23nc Cuma gn, Ankara Byk Millet Meclisi alacaktr denilmitir. Tebligat metnine gre; vatann
ve Padiahn kurtarlmas gibi nemli bir grevi icra etmek iin toplanacak olan meclis; Hac Bayram Veli Cami-i
erifinde klnacak Cuma namaznn akabinde Sakal-
erif ve Sancak- erifin alnmas suretiyle gerekletirilecek olan din bir merasimle alacaktr. Ayrca Hatm-i
erif okunacak ve Hatm-i erifin son ksmlar uur getirsin diye meclis nnde okunacaktr. Daha sonra, Halife
ve Padiahmzn, din ve devletimizin, vatan ve milletimizin kurtuluu, selameti ve istiklali iin dua edilecektir.395
Byle bir merasimle alacak olan Byk Millet Meclisi,
vatann kaderine yn verecek admlar atacak ve memleketi
igallerden kurtarmak yolunda azimle alacaktr. Devlet
ve milletin istikll-i tamm elde etmesini salamak yolunda Heyet-i Temsiliyenin yrtt almalar, artk bu
meclis eliyle yrtlmeye balanacaktr.
394
stanbuldaki Meclis-i Mebusandan katlan vekiller listesi iin

bkz, Gololu, a.g.e., s. 345-351.
395
Atatrk, Nutuk, s. 294-295; Hkimiyet-i Milliye, 23 Nisan

1336/23 Nisan 1920, Nu: 24.

159
Mustafa Kemal Paa bu tebliden sonra 22 Nisanda

yine valiliklere, kolordulara, sancaklara olmak zere bir
tebli daha yaynlamtr. Bu teblide: Tanrnn ltfuyla
Nisann 23nc gn Cuma gn Byk Millet Meclisi alarak almaya balayacandan, o gnden itibaren asker
ve sivil btn makamlarla btn milletin tek merciinin Byk
Millet Meclisi olacan bildirmitir.396 Bu teblile memleket hakknda sz syleme hakknn yalnzca Byk Millet
Meclisinde olaca vurgulanm, stanbul Hkmetinin
memleketin kaderi hakknda sz syleme yetkisinin olmad da Trk Milletinin dikkatlerine sunulmutur.
Nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmetinin btn
engelleme giriimlerine ramen Byk Millet Meclisi 127
milletvekilinin397 hazr bulunduu bir ortamda 23 Nisan
1920de din merasimlerle almtr.398 Byk Millet Meclisi, en yal ye olan Sinop milletvekili erif Beyin: bu
meclis-i linin reis-i sini sfatyla ve tevfk-i ilhi ile milletimizin dhili ve hrici istiklal-i tamm dhilinde mukadderatn bizzat deruhte ve idare etmeye baladn btn cihana ilan ederek Byk Millet Meclisini kad eyliyorum399
396
397
Ahmet Demirel, Birinci Mecliste Muhalefet, kinci Grup, kinci

Basm, letiim Yaynlar, stanbul-1994, s. 91; Ezherli Meclisin
ilk gnnde 115 vekilin bulunduunu belirtmektedir. Bkz, Ezherli,
a.g.e., s. 33.
398
Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/28 Nisan 1920, Nu: 25;

rade-i Milliye, 6 Mays 1336/6 Mays 1920, Nu: 39.
399
Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/28 Nisan 1920, Nu: 25; Nait

Hakk Ulu, Milletin Geleceini Dnmek in Bir Mill Meclis Kurulmas Lazmd -III-, Belgelerle Trk Tarihi, Say: 33,
1970, s. 15; TBMM ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, 3. Basl, TBMM Matbaas, Ankara-1959, s. 1.
160
szleriyle alp, almalarna balamtr. Sinop milletvekili erif Beyin oturumu amasyla almalarna balayan Meclis, ncelikle Hkmet oluturulmas fikrini ele
almtr. Bu hususta sz alan Mustafa Kemal Paa u hususlar dile getirmitir: 1. Hkmet kurulmas zarridir. 2.
Geici olarak bir Hkmet bakan semek veya Padiaha
bir vekil tanmak mmkn deildir. 3. Mecliste younlaan
mill iradenin, dorudan doruya vatann mukadderatna
el koymu olduunu kabul etmek temel ilkedir. Trkiye Byk Millet Meclisinin stnde bir kuvvet yoktur. 4. Trkiye
Byk Millet Meclisi yasama ve yrtme yetkilerini kendisinde toplar. Mecliste seilecek ve vekil olarak grevlendirilecek bir heyet, Hkmet ilerine bakar. Meclis bakan, bu heyetin de bakandr.400 Mustafa Kemal Paann
dile getirdii bu hususlar, Mecliste kabul edilmi ve bir
Meclis Bakannn seilmesi ynnde almalar yrtlmtr. Nitekim 24 Nisanda Mustafa Kemal Paa, Meclis Bakanlna seilmitir.401 Meclis, bakann setikten
sonra 25 Nisan tarihinde Byk Millet Meclisi Emriyle
Reis Mustafa Kemal imzasyla memlekete bir beyanname
yaynlam ve bu beyannamede; ngilizler tarafndan satn
400
Atatrk, Nutuk, s. 300; Mustafa Kemal Paann Byk Millet

Meclisine teklifi iin bkz, rade-i Milliye, 6 Mays 1336/6 Mays 1920, Nu: 39; Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/28 Nisan
1920, Nu: 25.
401
Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/28 Nisan 1920, Nu: 25;

rade-i Milliye, 6 Mays 1336/6 Mays 1920, Nu: 39; Mustafa
Kemal Paa, Byk Millet Meclisinin 24 Nisan 1336/1920 gn
yapm olduu beinci oturumda Byk Millet Meclisi Bakanlna aday gsterilmi ve yaplan oylama sonucu, beinci oturumda
bulunan 120 mebustan 110unun oyunu alarak Meclis Bakanlna seilmiti. Bu seimle ilgili olarak bkz, TBMM ZC, Devre I,
tima Senesi I, Cilt: I, s. 38.

161
alnan ve milleti birbirine drmek gayesinde olan hainlerin propagandalarna itibar edilmemesi ve Byk Millet Meclisi ats altnda birlik ve beraberliin salanmas
halka tavsiye edilmitir.402 Damat Ferit Paa Hkmeti ve
ngilizlerin propagandalar uyarnca isyanlara kalkanlarn
ve Byk Millet Meclisinin stnln kabul etmeyenlerin en iddetli ekilde cezalandrlmalarn ve memlekette
asayii salamak amacyla da Hyanet-i Vataniye Kanunu
adyla bir kanun 29 Nisan 1920de kabul edilmitir.403
Mustafa Kemal Paann Hkmet kurulmas zarridir teklifinin kabul edilmesinin ardndan cra
Vekillerinin nasl seileceinin belirlenmesi iin bir kanun tasars hazrlayacak olan Layiha Encmeni seimleri
yaplm ve bu seimler neticesinde u isimler Layiha Encmeni olmulardr: Rza Nur (Sinop), Yusuf Kemal Bey
(Kastamonu), Yunus Nadi Bey (zmir), Celalettin Arif Bey
(Erzurum), Hamdullah Suphi Bey (Antalya), Srr Bey (zmit), Hakk Behi Bey (Denizli), Refik Bey (Konya), eyh
Servet Efendi (Bursa), Haydar Bey (Ktahya), Abdlhalim
elebi Efendi (Konya), Emir Paa (Sivas), Besim Atalay
(Ktahya), Abdulkadir Kemal Bey (Kastamonu) ve Ahmet
Ferit Bey (stanbul).404 25 Nisanda oluturulan Layiha Encmeni derhal almalarna balam ve nihayetinde cra
Vekillerinin seimi ile ilgili hazrlanan kanun tasarsn
402
Hkimiyet-i Milliye, 28 Nisan 1336/28 Nisan 1920, Nu: 25.
403
Hyanet-i Vataniye Kanununun btn maddeleri iin bkz, Hkimiyet-i Milliye, 1 Mays 1336/1 Mays 1920, Nu: 26; rade-i Milliye, 6 Mays 1336/6 Mays 1920, Nu: 39.
404
Ezherli, a.g.e., s. 40; Abdlhalim elebinin 27 Nisanda istifa etmesi zerine yerine Mustafa Kemal Paa seilmitir. Bkz, TBMM
ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, s. 97.
162
Meclise tamtr.405 Hazrlanan kanun tasars grmeler sonunda 2 Maysta Mecliste kabul edilmitir.406 Buna
gre 11 bakanlk oluturulmu ve bakanlarn Byk Millet Meclisinin ekseriyet-i mutlakas ile seilmelerine karar verilmitir.407 Nihayetinde 3-4 Mays tarihlerinde cra
Vekillerinin seimi yaplm ve bu seimler neticesinde;
Mareal Fevzi akmak Mdafaa-i Milliye Vekili, smet
nn Erkan- Harbiye-i Umumiye Vekili, Dr. Adnan Advar Shhye ve Muavenat- timaiye Vekili, Bekir Sami
Kunduh Hariciye Vekili, Yusuf Kemal Tengirek ktisat
Vekili, Abdulkadir Cami Baykut Dhiliye Vekili, Celalettin
Arif Bey Adliye Vekili, Mustafa Fehmi Efendi eriye ve
Evkaf Vekili, smail Fazl Paa Nafa Vekili, Hakk Behi
Bey Maliye Vekili ve Dr. Rza Nur Bey de Maarif Vekili
olmutur.408 Bu isimlerden oluan cra Vekillerinin seimiyle birlikte Mustafa Kemal Paa bakanlndaki Birinci
TBMM Hkmeti kurulmu olmaktadr. Kurucu yetkilere
sahip olan Birinci TBMM Meclis Hkmeti sistemini benimsemitir. Bu sistem; kuvvetler karm ilkesine daya405
TBMM ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, s. 158.
406
TBMM ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, s. 185-186.
407
TBMM ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, s. 158-186; Layiha Encmeninin hazrlad tasar hakknda bkz, Rdvan Akn,
TBMM Devleti (1920-1923), letiim Yaynlar, Birinci Basm,
stanbul-2001, s. 99-123.
408
rade-i Milliye, 6 Mays 1336/6 Mays 1920, Nu: 39; Faik Reit
Unat, Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin Kuruluuna
Ait Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say: 6, Cilt: I, Nisan-1942,
s. 401-406; cra Vekillerinin seimleri hakknda bkz, Akn, a.g.e., s.
123-139; cra Vekilleri hakknda ayrca bkz, Mill Mcadelenin
lk Kabinesi, Tarih Konuuyor, Say: 4, Cilt: I, (Mays-1964), s.
257-265.

163
nr. Dolaysyla seimle oluan yasama meclisi yrtme

ve yargnn stndedir. Onlara hkimdir ve onlar bir eit
idari organlar haline getirir.409 Bundaki maksat da Mill
Mcadeleyi daha salkl yrtebilmek ve yeni bir devletin
oluumunu salamaktr.410
TBMMnin al ve Hkmetin oluturulmasyla
birlikte, lke hkmet olarak resmen iki hkmetli bir
yapya kavumu olarak karmza kmtr. Bunlardan ilki
Damat Ferit Paa Hkmetidir ki; bu Hkmet, gcn
halk desteinden almamakta dorudan doruya Padiaha
dayandrmaktadr. Zira Padiah tarafndan atama usulyle
ibana gelmitir. kincisi olan Birinci TBMM Hkmeti, mill iradenin tecelli etmesini salayan bir yntem
olan seimle ibana gelen vekillerden olumu olan bir
Hkmettir: Dolaysyla gcn dorudan doruya Trk
Milletinden almtr. Mill iradenin tecellisi anlamna gelen seimle ibana gelen Birinci TBMM ve TBMMnin setii cra Vekillerinden oluan Birinci TBMM Hkmetinin
memleketin kaderine yn vermek iin yapt almalar,
atama usul ile ibana gelen bir hkmet olan Damat
Ferit Paa Hkmeti tarafndan engellenmeye allmtr.
Burada nihai olarak denilebilir ki halk iradesi yani halkn
gr sesi Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan susturulmaya allmtr. Birinci TBMM Hkmetinin cra Vekilleri
stanbul 1. Nolu Divn- Harb-i rf tarafndan yarglanm ve nihayetinde idam cezasna arptrlmlardr.
409
Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu, s. 38.
410
Tunaya, Bamsz Trkiye Kurucusu, s. 38.
164
B) I. Nolu Divn- Harb-i rfnin Kuv-y

Milliyeciler Hakknda kartt dam
Kararlar ve Mahiyeti
Mustafa Kemal Paann nderliindeki Mill Mcadele Hareketinin her geen gn biraz daha glenmesi
Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan her zaman kayg ile izlenmitir. Hatta yukarlarda da bahsedildii zere
Kuv-y Milliyeyi nlemek adna pek ok giriimde de
bulunulmutur. Fakat buna ramen gn getike Kuv-y
Milliyeye iltihaklar oalm, tabii olarak bu durum Damat
Ferit Paa ve Hkmetinin Kuv-y Milliyenin tenkilini
salamak iin yeni yntemlere bavurmasn zorunlu hale
getirmitir. Mesel Kuv-y Milliyeye iltihak eden mhim
simalardan bir ksm unlardr: 27. Tmen eski kumandan
Albay Kara Vasf Bey, Washington eski sefiri Alfred Rstem
Bey, Eski Shhiye Mdr Dr. Adnan Bey (Advar), Halide Edip Hanm (Advar), 61. Tmen K. Piyade Albay Kazm Bey (zalp), Eski Harbiye Nazr Kavakl Fevzi Paa
(akmak),411 Rfat Paa, Hsn Paa, Abdurrahman eref
Bey, Mehur air Mehmet Akif Bey (Ersoy), Vehip Paa,
Akam Gazetesi Yazarlarndan Falih Rfk Bey (Atay),
Genelkurmay kinci Bakan Kazm Paa,412 Eski Balkesir Mutasarrf Hacim (Muhittin arkl),413 Vakit Gazetesi
Mdr smail Ramiz Bey, Tasvir-i Efkr Gazetesi sahibi
411
Hamdi Atamer, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 4, Ocak-1968, s. 4-9.
412
Hamdi Atamer, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 5, ubat-1968, s. 4-7.
413
Hamdi Atamer, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 6, Mart-1968, s. 9-12.

165
Ebzziya Zade Talha Bey,414 Albay Selahattin Bey, Albay

Fahrettin Bey (Altay), Albay smet Bey (nn), Albay
Bekir Sami Bey, Yusuf zzet Paa, Hamdullah Suphi Bey
(Tanrver), Rza Nur Bey, Hakk Behi Bey, Yusuf Kemal
Bey (Tengirek), Ankara Mfts Mehmet Rifat Efendi.415
Damat Ferit Paann Kuv-y Milliye Hareketini
ve bu hareketin lider kadrosunu yok etmek amacyla verdii amansz mcadelenin bir halkasn da, Kuv-y Milliye Hareketine scak bakan ve destekleyenlerin tutuklanmalarn ve ngilizler tarafndan Maltaya srgne gnderilmelerini salamak oluturmutur. 8 Nisanda Amiral de
Robeckle yapt grmede ele alnan konulardan birisi
de baz siyasi hasmlarnn tutuklanmas olmutur. Nitekim ngiliz Amirali bu grmeyle ilgili, Dileri Bakan
Curzona gnderdii raporunda Ayyldz Cemiyeti yelerine kar ortaklaa tedbirler almak amacyla Ferit Paann
bu kimselerin adlarn gizlice kendilerine bildirileceinden
bahsetmitir.416 Damat Ferit Paa, 22 Nisanda hazrlad
ve gizli tutulan kara listeyi stanbuldaki Yksek Komiser
Vekili Amiral Webbe vermi ve listede yer alan isimlerin
tilaf Devletlerince tutuklanarak Maltaya gnderilmelerini
talep etmitir.417 Listede tutuklanmalar istenenler arasnda Kuv-y Milliye Hareketinin nde gelen simalarndan;
Mustafa Kemal, Ali Fuat, Kazm Karabekir, smail Fazl ve
Nihat Paalar ile Cafer Tayyar, Behi, Mehmet Selahattin,
414
Hamdi Atamer, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 7, Nisan-1968, s. 24-27.
415
Hamdi Atamer, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 8, Mays-1968, s. 8-11.
416
imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 26.
417
imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 92; imir, Malta

Srgnleri, s. 211-212.
166
Selahattin Adil, mer Ltfi, Kazm ve smet Beyler gibi

miralay rtbesindeki isimler bulunuyordu.418
ngiliz Yksek Komiser Vekili Amiral Webb konuyu ve tutuklanmas istenen kiilerin yer ald listeyi, 22
Nisanda ngiliz Karadeniz Ordular Bakumandan General Milnee bildirmiti. Amiral Webb yazsnda, listede
yer alan baz isimlerin tilaf Devletlerinin ulaamayacaklar
blgelerde olduunu, bir ksmnn da Trk makamlarnca
tutuklanmalarnn uygun olacan, eski Sadrazamlardan
zzet Paann tutuklanmasnn uygun olmayacan da
kendi gr olarak General Milne belirtmitir. ngiliz yetkililerinin kendi aralarndaki bu yazmalar bilahare ngiliz
Dileri Bakanlna gnderilmitir. ngiliz Dilerinin,
Damat Ferit Paann listesinde tutuklanmas istenilen kiilerle ilgili deerlendirmeleri olduka ilgintir. Nitekim
Mustafa Kemal Paann tutuklanmasn telkin etmenin
sama bir fikir olduunu syleyeceklerdir.419 Yine de Yakup
evki Paa gibi listede yer alan birka kii ngilizler tarafndan tutuklanarak Maltaya gnderilmitir.420
Damat Ferit Paa Hkmeti yukardaki isimleri zikredilen hatta bizzat tutuklanmalar talep edilen ahslardan
birou ile Divn- Harb-i rf araclyla bizzat uram,
418
Bu isimlerin yannda Hasan Rza, Ahmet zzet, Galip paalar ile

Hayri Bey, Seyit Bey, Ahmet Rza Bey ve Talat Paa, Enver Paa,
Yakup evki Paa ve Cavit Bey gibi isimlerde vard. Bu liste iin
bkz, imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 93; imir,
Malta Srgnleri, s. 211-212.
419
imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 94; imir, Malta

Srgnleri, s. 214-215.
420
Yakub evki Paa, 21 Nisanda tutuklanmt. Bkz, Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: II, s. 494, 28-29.

167
onlarn idam cezasna arptrlmalarn salamak iin her

trl abay sarf etmitir. Mesel drdnc Sadareti dneminde TBMM alm, bylelikle kendi hkmetine rakip
olacak yeni bir Hkmet ortaya kmtr ve bu Hkmet,
stanbul Hkmetini reddeden, bir tek kendisini meru gren bir mizaca sahiptir. O sebepledir ki Damat Ferit Paa
ncelikle bu Hkmeti ortadan kaldrmaya ynelik bir giriim ierisinde bulunmutur. Devletin yegne meru hkmetinin kendi Hkmeti olduunu hem Ankaraya hem
de btn tebaaya hissettirme ihtiyac ierisindedir. nk
Anadoludaki nfuzu her geen gn biraz daha azalmakta,
bunun yannda Mill Mcadelecilerin yani TBMMnin itibar ve nfuzu ise her geen gn biraz daha artmaktadr. O
yzden ncelikle Birinci TBMM cra Vekilleri Heyeti Reisi Mustafa Kemal Paa ve cra Vekillerinin yarglamalar
stanbuldaki 1 Numaral Divn- Harb-i rfce (dare-i
rfiye 1. Divn- Harbi) yaplmtr.421
Bu mahkeme, Mtareke Dneminin balarndan beri
tehcir ve taktil davalarna bakyordu.422 10 Nisan 1920de
bu Divn- Harb-i rfnin bakanlna Bursa eski vali421
stanbuldaki 1 Numaral Divn- Harb-i rf (dare-i rfiye 1.

Divn- Harbi) hakknda yaplm bir alma iin bkz, Metin Ay, Bir Askeri Mahkeme: stanbul Birinci Divn- Harbi rfsi
Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara-2000, s.
381-390.
422
stanbul 1 Numaral Divn- Harb-i rfde tehcir ve taktil sulamalaryla ilgili grlen davalar iin bkz, Tark Zafer Tunaya,
Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt. III, Hrriyet Vakf Yaynlar,
stanbul-1989, s. 556-565; Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu (ttihat Terakkiden Kurtulu Savana), mge
Kitabevi Yaynlar, stanbul-1999; Taner Akam, Divn- Harbi
rfilerin Kurulmas-stanbul Yarglamalar, Tarih ve Toplum,
Say: 137, (Mays 1995), s. 47-52.
168
si olan ve Krt-Nemrut lakabyla tannan Mustafa Paa

atanmt.423 Mahkemenin yelerini ise; erkn harbiye mirlivalarndan Recep Paa, II nolu Divn- Harb-i rf azasndan svari miralay Recep Bey, miralay Ferhat Bey ve
kaymakam Fettah Beyden oluturmutur.424 Hkmet, 23
Nisan 1920 tarihinde kabul ettii kararname ile lkenin
iinde bulunduu durumu bahane ederek Divn- Harb-i
rflere olaanst yetkiler vermitir. Bu yeni dzenlemeye gre mahkeme; nceden bakt tehcir ve benzeri davalara ilaveten lkenin asayiini bozup, i ve d emniyetini
ihlal edenleri yarglamakla da yetkili klnmtr.425 Nitekim
devletin kurumlar da bozulan asayiin dzelmesinin, an423
Nemrut Mustafa Paann atanmasyla ilgili rade-i Seniyye iin

bkz, Takvim-i Vekayi, 17 Nisan 1336/17 Nisan 1920, Nu: 3829;
Damat Ferit Paann nc sadaretinde Bursa valilii grevine
atanan Nemrut Mustafa Paa, valilik grevine balad ilk gnlerde vilayette yapt bir toplantda Ermeni, Rum ve Mslman
halkn yannda yaplmakta olan savalarn meru olmadn, keza
birinci dnya harbinin de yle olduunu, dolaysyla bu harplerde
len subay ve erlerin kpek lsnden farkl bir durumlarnn olmadn syleyerek ehit asker ve subaylarmza hakarette bulunmutu. Bu szler Bursa ve civarndaki askeri birliklerdeki subay
ve askerler arasnda byk bir infial yaratmt. Bunun zerine 56
nc Tmen Komutan Miralay Bekir Sami Bey tarafndan derhal
Bursay terk etmesi istenmiti. Bylece Nemrut Mustafa Paa, valilikten uzaklatrlarak Bursay terk ederek stanbula dnmt.
Tafsilat iin bkz, Muhittin nal, Miralay Bekir Sami Gnsavn
Kurtulu Sava Anlar, Cem Yaynlar, kinci Basm, stanbul-2002, s. 163-166.
424
Takvim-i Vekayi, 17 Nisan 1336/17 Nisan 1920, Nu: 3829; Ferudun Ata, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, Trk Tarih
Kurumu Basmevi, Ankara-2005, s. 256-257.
425
Takvim-i Vekayi, 26 Nisan 1336/26 Nisan 1920, Nu: 3837; Ata,

a.g.e., s. 258.

169
cak Kuv-y Milliyecilerin yarglanp tenkili ile mmkn

olacan dnmektedirler. Mesel stanbul Emniyet Genel Mdriyetinden Adliye Nezaretine gnderilen 22
Mays 1920 tarihli bir yazda: Mill Blok, Mill Kongre,
Mill Birlik, Mill Harekt, Kuv-y Milliye ad altnda olarak Osmanl Devleti tebaasn ve memleket halkn Padiah ve Hkmet aleyhine silahl olarak isyan ettirip bilvasta btn Anadoluda insan ldrme, mal yamalama
ve tarife smaz eitli cinayetler ilemek suretiyle aslnda
halifelik makamnn ve btn slam leminin raz olmamasna ve kar kmasna ramen devleti iine srkledikleri
Umm Harpte uranlan feci yenilgi neticesi olmak zere
hkmetin, ykml tutulduu ve siyas hayatn mahveden
bar artlarn galip devletler nezdinde define veya hi
olmazsa mmkn olduu kadar hafifletilmesine btn siyas
mesaisini harcamaya mecbur bulunduu en mhim dakikalarda olsun zulm kllarnn artklar bulunan milletten
utanmalar ve yaptklarna piman olmalar din ve insanlk
icab iken tam tersine Umm Harp esnasnda iledikleri
ve ilettikleri cinayetlere ara vermeksizin isyanlarn gnden gne hzlandrmak suretiyle i emniyeti karmakark
ve btn dounun siyas ve insan hayatna suikast eden
adlar iliik listede yazl kimseler, halen cinayet ortaklar
bulunan isyan ve fesat erbab ile faaliyet ve haberlemede
bulunduklar sabit olduundan bozulan skn ve asayiin
geri gelmesinin ve devamnn salanmas bu kiilerin bir
dakika evvel yarglanp kanun cezalarnn icrasna bal
bulunduu426 belirtilmekte ve lkenin iinde bulunduu
426
Midhat Sertolu, Cezalandrlmak stenenler, s. 47; Ayrca

Kuv-y Milliyeci olduklar iin ve Milli Mcadeleye yardm
ettikleri iin cezalandrlmak istenen 88 kiinin isimleri iin bkz,
Ayn Yer, s. 48-49.
170
asayi sorununu zmek iin Mahkemenin derhal harekete gemesi beklenmektedir.

Kuv-y Milliye mensuplarn yok etmeyi amalayan,
bu amaca ulamak noktasnda yapsnda da deiikliklere tabi tutulan ve Nemrut Mustafa Paa Divan lakabyla
hret kazanan bu Divn- Harb-i rf, Kuv-y Milliyeyi
destekledikleri iin stanbulda temenden generallere,
memurdan, emniyet amirine kadar birok devlet adamn
yarglam ve yine Kuv-y Milliye yanls yzlerce subay
gyaplarnda idama mahkm etmitir.427
Yukarda bahsedildii zere, 19 Mart tarihli genelge uyarnca yaplacak seimleri nlemeye alan Damat
Ferit Paa Hkmeti, seimleri nleyememi nihayetinde
de TBMMnin alnn nne gemeyi baaramamtr. TBMMnin alyla birlikte Damat Ferit Paa Hkmeti tekrar harekete gemi, bu sefer zellikle TBMM
Hkmetinde grev alan ahslar kendisine hedef semitir. Nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmeti, 1. Nolu
Divn- Harb-i rf vastasyla TBMM Hkmetinin btn vekillerini ayr karar ile gyaben idam cezasna arptrmtr.
C) I. TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa ve
Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili
(Salk ve Yardm Bakan)Dr.Adnan Advar
Hakkndaki dam Karar ve Mahiyeti
Damat Ferit Paa Hkmetinin kontrolndeki Divn-
Harb-i rf, ilk olarak TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa428
427
Ay, a.g.m., s. 386.
428
Mustafa Kemal Paann biyografisi iin bkz, Fahri oker, Trk

Parlamento Tarihi, Mill Mcadele ve TBMM I. Dnem 1919-

171
ve Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili (Salk ve Yardm Bakan) Dr. Adnan Advar429 24 Nisanda gyaben
yarglamaya balamtr.430 Mustafa Kemal Paa hakknda
zaten Meclis-i Vkelaca; Harbiye, Dhiliye ve Hariciye
nezaretlerine verilen emirler gereince tutuklama karar bulunmaktayd ve yakaland anda da hemen stanbula gnderilmesi istenmekteydi.431 Fakat btn taleplerine ramen
Mustafa Kemal Paann yakalanmasna muvaffak olamamlard. stelik Mustafa Kemal Paa ve Mill Mcadele
Hareketi gn getike daha da kuvvetlenmekteydi: Meclis
alm, lkenin kaderine el koymu, Paa da Meclis Ba1923, Cilt: III, Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara-1995, s. 82-97.
429
Dr. Adnan Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
491-493.
430
Peyam- Sabah, 13 Mays 1336/13 Mays 1920, Nu: 525/10955;

Alemdar, 13 Mays 1336/13 Mays 1920, Nu: 5072817; Mustafa
Kemal Paa ve Dr. Adnan Advar Beyin yannda dier yarglanan Kuv-y Milliyeciler unlardr: Kara Vasf Bey (Yirmi Yedinci
Frka Kumandan ve Miralaylktan emekli), Ali Fuat Paa (Yirminci Kolordunun Eski Kumandan ve Mirliva), Midillili Alfred
Rstem Bey (Eski Washington Sefiri ve Eski Ankara Mebusu),
Halide Edip Hanm (Eski Darlfnun Garp Edebiyat Muallimesi). Bkz, Bu isimlerin yer ald rade-i Seniyye iin bkz, BOA,
DUT, 175/46; Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/27 Mays 1920,
Nu: 3864; Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, Belge Nu: 87.
431
BOA, MV, 216/95; Alemdar gazetesindeki bir yazda da; Mustafa

Kemal ve Rauf Beylerin hareketine destek veren Demirci Mehmet Efe ve Hac kr Beyin ve ayrca bu harekete destek veren
kim olursa olsun herkesin yakalanarak Divn- Harbe sevkinin
Dhiliye Nezaretince vilayetlerden istendii hakknda bilgi verilmektedir. Bkz, Alemdar, 31 Temmuz 1335/31 Temmuz 1919, Nu:
1271527.
172
kan seilmiti. Dolaysyla Damat Ferit Paa Hkmetine

alternatif; daha mill ve meruiyetini; 1919 Kasmnda
yaplan seimlere ve 19 Mart 1920 tarihli genelge zerine
yaplan seimlere dayandran bir Hkmet Ankarada ibana gemiti. Bu durum Damat Ferit Paa Hkmetinin
tekrar harekete gemesi iin yeter bir sebepti. Nitekim
24 Nisanda balayan432 ve Nemrut Mustafa Paa Divan
tarafndan gyaplarnda srdrlen davann grmeleri
11 Maysta tamamlanm ve karar aklanmtr. 13 Mays
tarihli Peyam- Sabah gazetesi Divn- Harb-i rf Riyasetinden balkl haberiyle Kuv-y Milliyeciler hakknda
alan davann sonulandrldn belirtmi433 ve dam
Karar-Mustafa Kemal ve Arkadalarnn dam balyla
da mahkemenin verdii hkm mazbatasnn yani karar tutanann tamamn vermitir.434
Alt kiiye ynelik verilen bu ilk idam kararnda ilk
dikkati eken isim elbette ki Mill Mcadele Hareketinin
432
Alemdar gazetesi, Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn Divn-

Harbe verildiklerini u cmle ile ifade etmitir: Hkmetin beyannamesi ile belirlenen, Anadoludaki isyann tertip ve tevikilerinden Mustafa Kemal ve hempalar, Divn- Harb-i rfye
tevdi edilmitir. Bkz, Alemdar, 23 Nisan 1336/23 Nisan 1920,
Nu: 491-2791; Buna benzer haber, Vakit ve Peym- Sabah gazetelerinde de yaynlanmtr. Bkz, Vakit, 23 Nisan 1336/23 Nisan
1920, Nu: 881; Peyam- Sabah, 23 Nisan 1336/23 Nisan 1920,
Nu: 505/10395.
433

434

Alemdar bu haberi Mustafa Kemal ve Hempalarnn dam Karar balyla okuyucularna duyurmutur. Bkz, Alemdar, 13
Mays 1336/13 Mays 1920, Nu: 5072817.

173
lideri ve bu kararn verildii tarihte Byk Millet Meclisi

Reisi ve ayn zamanda lk cra Vekilleri Heyeti Reislii435
grevini de stlenmi olan Mustafa Kemal Paadr.436 Yine
ayn idam kararnda idama mahkm edilmi olan Adnan
Bey de (Advar) Shhye ve Muaveneti timaiye Vekletine
(Salk ve Yardm Bakan) atanm bulunmaktayd. Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn igallere kar bir direni
hareketi oluturmalar ve igalci kuvvetlerle mcadeleye
girimeleri Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan bir isyan olarak alglanm, nihayetinde de isyanclar Divn-
Harb-i rfye sevk edilmilerdir. Divn- Harb-i rfde
gyaplarnda grlen dava da Nemrut Mustafa Paa heyeti
tarafndan idam cezasna arptrlmlardr. Nemrut Mustafa Paa ve heyetine gre; TBMM Reisi Mustafa Kemal
Paa, Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili Adnan Bey
ve arkadalar, Osmanl Devletinin varlna ve birliine kar isyan etmi ve en ar ekilde cezalandrlmalar
435
Byk Millet Meclisine Ankara Mebusu olarak katlan Mustafa

Kemal Paa, 24 Nisanda Tekilt Hkmet hakknda bir teklif
sunmutu. Bu teklifin 4 nc maddesinde Trkiye Byk Millet
Meclisi teri ve icrai salhiyetleri cmidir Meclisten tefrik ve
tevkil edilecek bir heyet umuru Hkmeti ryet eder. Meclis Reisi
bu heyetin de reisidir. denilmekteydi. TBMM ZC, Cilt: 1, 24. 4
1336/1920, : 2, C: 3, s. 32.
436
2 Mays 1920de Byk Millet Meclisi cra Vekillerinin seilmesine dair 3 Numaral kanunu kabul ederek ilk cra Vekillerini seip
Hkmeti kesin olarak kurduktan sonra Mustafa Kemal, Byk
Millet meclisi sfatyla cra Vekilleri heyeti toplantlarna da bakanlk etmeye balad. 20 Ocak 1921 tarihinde Tekilat Esasiye
Kanunu ile icra vekilleri heyeti reislii makam ihdas edilip Fevzi Paa bu greve seilinceye kadar icra vekilleri heyeti reisliini
bizzat yapt. 5 Mays 1920 tarihinde Trkiye Byk Millet Meclisinin ilk kabinesi Mustafa Kemal Paa bakanlnda topland.
Bkz, Ezherli, a.g.e., s. 44.
174
gereken kiilerdir. Nitekim aklanan idam karar; Kuvy Milliye unvan tahtnda kardklar fitne ve fesadn ve
Kann- Ess hilafnda ahaliden cebren para toplamak ve
asker almak ve hilafnda hareket edenlere ikence ve ezaya ve tahrib-i bilde cret gibi fezyih irtikp eylemek suretiyle emniyet-i dhiliyeyi ihlal eyleyenlerin mrettip ve
mevviklerinden437 olmakla sulamakta ve bu cmlelerle
balamaktadr. Aklanan ve gazetelerde de yaynlanan bu
idam kararnda, idam cezasna arptrlan bu alt kii hakknda tahkikat yapld belirtilmekte ve yaplan tahkikat
neticesinde de; isyankr, devletin varl ile ilgili sorunlar olan kiilerle birlik ve beraberlik ierisinde olduklarnn
grld ifade edilmitir. Yine isyanclarla birlik olmalar
hasebiyle, teba- sadka- ahaneden olan masum ve saf
Anadolu halkn kandrdklar da bu idam kararnda Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna yneltilen sulamalardan
bir ksmdr. Divn- Harb-i rf tarafndan aklanan idam
kararnn gerekesine gre TBMM Reisi Mustafa Kemal
Paa, Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili Adnan Bey
ve arkadalar; senelerden beri ekyalkla megul olan ahslarla birlik ierisinde olmak, I. Dnya Sava zamannda birok fecaat ileyen, tehcirle birlikte de Mslman ve
gayr-i mslim pek ok Osmanl tebaasn yok edip emvl-i
menkule ile gayr-i menkullerini gasp eden ve Osmanl
Devletini dnya nazarnda kk dren ttihat ve Terakki ile ittifak etmek, Kann- Ess aleyhine hareket etmek,
halk zorla silah altna almak, halktan zorla vergi toplamak,
kendilerine kar gelenlere akla gelmeyecek ikenceler uy437


175
gulamak ve mallarn gasp etmek, birok kasaba yakp ykmak ve masum halkn da katletmekle sulanmaktadrlar.
Ayrca Anadolunun eitli yerlerinde grev yapan Osmanl Devleti yetkililerinin yani sivil ve asker memurlarn da
grev yapmalarna engel olunduu, onlarn grev mahallerinden terke mecbur edildikleri belirtilmektedir. Grevlerinden terke mecbur edilen memurlarn yerlerine de kendi
yaknlarndan kiileri memur ettikleri dile getirilmektedir.
Ayrca Ziraat Bankalar, postaneler, belediyeler ve mal sandklar ile eytam sandklarndan pek ok klliyetli miktarlar gasp ettikleri ve bylelikle kendi iktidarlarn salamaya
altklar iddia edilmektedir. Fesatamiz ve fitneengz
nutuklar irat etmek, beyannameler neretmek, Devletin
asayiini bozmak ve Hilafet, Saltanat ve Memlik-i
Osmaniyenin muhaberatn kesmekle sulanan TBMM
Reisi Mustafa Kemal Paa, Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili Adnan Bey ve arkadalar nihayetinde de asker
ve halk Hkmet aleyhine isyana tevik etmekle sulanmaktadrlar. Halk isyana tevik etmekle hkmetin gayet mhim ve nazik olan vaziyet-i siyasiyesini ihlle cret ettiklerinin aka grldnden bahsedilmektedir.
Hkmetin tilaf Devletleri nazarnda zor durumda brakldndan bahsedilmekte lkenin iinde bulunduu durumdan dem vurulmakta ve nihayet lkenin kt gidiatnn
tek msebbibi olarak Mustafa Kemal Paa ve arkadalar
gsterilmektedir.438
Nihayetinde TBMM ve cra Vekilleri Heyeti Reisi Mustafa Kemal Paa, Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili Dr. Adnan Bey ve arkadalar, Mlkiye Ceza
438

176
Kanunname-i Hmayununun 45. Maddesinin 1. Fkras,

55. Maddesinin 4. Fkras ve 56 Maddesi mucibince idam cezasna arptrlmlardr.439 Gyab olarak yarglanan Mustafa
Kemal Paa ve arkadalarnn mallarnn da haczedilmesine
gyaben ve mttefikan karar verilmitir.440
Mill Mcadele Hareketinin nderi, yeni alan
TBMMnin ve yeni kurulan Hkmetin bakan Mustafa
Kemal Paa ve arkadalar hakknda Nemrut Mustafa Paa
Divannca verilen bu idam karar Sadrazam ve Harbiye
Nazr Vekili olan Damat Ferit Paa tarafndan 16 Maysta
Sadaret Yksek Makamna sunulmu441 ve nihayet 24
439
Mlkiye Ceza Kanunname-i Hmayununun ilgili maddeleri

yledir: 45. Maddenin 1. Fkras: Ehas- mteaddide bir cinayet veya cnhay mttehiden ika eder veyahut efal-i mteaddideden mrekkep olan bir cinayet veya cnhada birtakm ehasdan
her biri crmn husul maksadyla efali mezbreden birini veya
birkan icra eylerse ehas- mezkreye hemfiil denilir ve cmlesi
fail-i mstakil gibi mcazat olunur. 55. Maddesinin 4. Fkras:
Her kim bizzat veya bilvasta teba-i Devlet-i Aliyye ve sekene-i
memlik-i mahruseyi Zti Hazret-i Padiah veyahut Hkmet-i
Osmaniye aleyhine msellehan isyan ettirmek zere tahrik edip
de maksad olan kaziyye-i isyan ile fiile kar ise idam olunur. 56.
Maddesi: Her kim memalik-i Mahruse ahalisini yekdieri aleyhine
silahlandrarak kanlarla tahrip ve izaba yahut mahallerde gasb ve
gart ve tahrib-i memleket ve katl-i nfus efalini ikaa mtecasir
olup da kaziyye-i fesat tamamiyle fiile kar veyahut madde-i fesadn icrasna balanm olur ise ol kimse kezalik idam olunur. Bkz,
440

441

Nu: 85.

177
Mays 1920 tarihinde Padiah tarafndan onaylanmak442

suretiyle yrrle girmitir. 24 Maysta onaylanan Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakkndaki idam kararna
ilikin rade-i Seniyye 27 Maysta Takvim-i Vekayide
yaynlanmtr.443
Damat Ferit Paa Hkmetinin gayretleri neticesinde Nemrut Divnnda yaplan gyab yarglama sonucu
verilen idam kararnn TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa
ve cra Vekilleri tarafndan nasl karlandnn anlalmas iin Halide Edip Hanmn hatratna bakmak faydal
olacaktr: Byk odaya gittiimde Mustafa Kemal Paa
ile Dr. Adnan el ele yazhanenin yannda oturuyorlar, Albay smet de yazhaneye dayanm, ayakta duruyordu. Dr.
Adnana bu yeni erefi nasl karladn sorduum zaman,
Mustafa Kemal Paa Adnana dnerek: Bizi mahkm
edenlerin hibir siyas deeri yok. dama mahkm olmak
houma gitmedi. Sen ne dnyorsun? diye sordu. Adnan da: Benim de houma gitmedi dedi. Ben tekrar: Bu
karar hretimizi artracaktr. Dedim. Albay smet dedi ki:
Tersine, onlarn memlekette siyas kymeti vardr. stanbul ve zmir gibi illerde bize kar sevgi artarsa da, henz
kararlarn vermemi olan halk arasnda kt etki yapar.
zellikle ihtilal halinde olan yerlerde Padiahn ve ngilizlerin tevecchn kazanmak isteyenler hcuma geeceklerdir. Biz stanbul gazetelerinin bu gnlerde Anadoluya
girmesine engel olmalyz.444
442

Nu: 87; BOA, BEO, Umum Nu: 347564.
443
Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/27 Mays 1920, Nu: 3864; Vakit, 28 Mays 1336/28 Mays 1920, Nu: 901.
444
Halide Edip Advar, Trkn Atele mtihan, Onbirinci Basm,

Atlas Kitabevi, stanbul-1994, s. 115.
178
D) Mdafaa-i Milliye Vekili (Mill Savunma

Bakan) Fevzi Paa (akmak) Hakknda
Verilen dam Karar ve Mahiyeti
Mustafa Fevzi (akmak) Paa,445 Mill Mcadele
Hareketine sonradan katlmasna ramen bandan itibaren
Mill Mcadelenin gerekliliine inanan ve bu konuda Mustafa Kemal Paa ile hem fikir bir kiiliktir. 24 Aralk 1918
tarihinde Erkn- Harbiye-i Umumiye Reisi (Genelkurmay
Bakan) olan Fevzi Paa, zmirin igal edilecei haberlerinin geldii bir ortamda her trl igal hareketine atele
kar koymak lzm geldiini beyan etmitir.446 gallere
mill mukavemetle karlk verilmesi gerektii inancnda
olan Fevzi Paa, tilaf Devletlerinin basklar neticesinde
Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan 14 Mays 1919 tarihinde grevinden alnmtr.447 Daha sonra Fevzi Paa 1.
Ordu Ktaat Mfettilii grevine tayin edilmitir.448 Mustafa Kemal Paa 15 Mays 1919da vedalamak maksadyla
Fevzi Paay ziyaret etmitir. Bu ziyaret esnasnda alnan
kararlara gre; ordu mfettiliinin tekil edilmesi, silahlarn teslim edilmemesi, Anadoluda mill bir iradenin
vcuda getirilmesi ve Kuv-y Milliyenin vcuda getirilmesi neticesinde igallere kar mukabil taarruza geilmesi
kararlatrlmtr.449 Nihayetinde Fevzi Paa 3 ubat 1920
445
Fevzi Paann asker ve siyas faaliyetleri hakknda geni bilgi

iin bkz, Gk, a.g.e., s. 1-84.
446
Gk, a.g.e., s. 25-26.
447
Gk, a.g.e., s. 28.
448
Gk, a.g.e., s. 28.
449
Tansel, a.g.e., Cilt: I, s. 232-233 (37 Nolu dipnot); Gk, a.g.e., s.

28.

179
tarihinde Harbiye Nazrlna atanmtr.450 Fevzi Paa

Harbiye Nazr olur olmaz Anadolunun ihtiya duyduu silah ve cephanenin gizli yollarla gnderilmesi iinde byk
gayretler sarf etmitir. stanbulun igal edilmesi ve Salih
Paa Hkmetinin de 2 Nisan 1920de istifa etmesi sonucu
aa alnan Harbiye Nazr Fevzi Paa artk yapacak iinin kalmad inancyla Anadoluya gemi, daha kendisi
Ankaraya vasl olmadan Byk Millet Meclisi azalna
seilmitir.451 Fevzi Paa, 2 Mays 1920de cra Vekilleri
Heyeti ierisinde Mdafaa-i Milliye Vekilliine (Mill Savunma Bakan) seilmitir.452
Fevzi Paann Harbiye Nazrlndan alndktan
sonra Anadoluya gemesi ve ilk cra Vekilleri Heyeti ierisinde Mdafaa-i Milliye Vekili sfatyla yerini almas Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan tepki ile karlanmtr.
Nihayetinde Fevzi Paa, 1. Divn- Harb-i rfye verilmi
ve gyabndan yarglanmtr. Gyabnda yrtlen dava
24 Mays 1920de sonulanm ve 1. Divn- Harb-i rf
tarafndan aklanmtr.453 Divn- Harb-i rf tarafndan
aklanan karara gre Fevzi Paa: Kuv-y Milliye nam
450
Gk, a.g.e., s. 31; Fevzi Paann Harbiye Nazrlna atanmas

Mustafa Kemal Paa tarafndan da olumlu karlanmtr. Nitekim
7 ubat 1920de Rauf Beye gnderdii bir ifre telgrafta; Bizce
Cemal Paann infisali bir mesele deildir. En ziyade Fevzi Paa
ile alabiliriz kanaatindeyiz demitir. Bkz, Gazi Mustafa Kemal
(Atatrk), Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik-, Ankara-1927, Vesika Nu: 234.
451
Gk, a.g.e., s. 32-39.
452
Hkimiyet-i Milliye, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 27; Fevzi

Paann biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s. 686-689.
453
Alemdar, 26 Mays 1336/26 Mays 1920, Nu: 5202830; Vakit, 26

Mays 1336/26 Mays 1920, Nu: 899; kdam, 27 Mays 1336/27
Mays 1920, Nu: 8364.
180
altna karlan fitne ve fesadn mrettiplerine iltihak etmek iin stanbuldan firar etmek, 27 Nisanda Ankaraya
ulamasn mteakip ahaliyi hkmet-i merua-i Osmaniye aleyhine msellah- isyana tevik ve gayrete mcaseret
eden gruh- ekiyaya iltihak ve bgat- merkme tarafndan tekil edilmi ve Byk Millet Meclisi nam verilmi
olan Meclise dhil olmak ve stanbulun igali hakknda
fesad-amz bir nutuk irat etmek454 ve ayrca Mdafaa-i Milliye Vekillii nam ile Harbiye Nazrlna soyunmakla
sulanmaktadr.455 dam kararnda Fevzi Paa ve Kuv-y
Milliye Hareketi, memleketin ierisinde karklk karmak suretiyle devletin vaziyyet-i siyasiye ve itibar- maliyesinin bir kat daha haleldar olmasna sebebiyet verenler
olarak dile getirilmektedir. Ayrca bu idam kararnda; Fevzi
Paa nankrlkle sulanmaktadr: Fevzi Paann az bir zaman iinde Feriklik (Orgenerallik) rtbesine kadar ulatndan, Osmanl Devletinin nimetleriyle donanp Harbiye
Nazrlna kadar ykseldiinden bahsedilmekte ve bu durumun nankrlkten bakaca bir ey olamayaca vurgulanmaktadr. Kararda Fevzi Paann Hilafet ve Saltanata aka kar koyduu ve mcadeleye giritii, bailere ise sadakatle bal olduundan dem vurulmakta, Fevzi Paann
bu durumunun Dersaadette bulunup Harbiye Nazr olduu
sralarda dahi vaki olduu, bai olarak dillendirilen Mus454
Fevzi Paann Divn- Harb-i rf tarafndan idam kararnda belirtilen dolaysyla da idam cezasna arptrlmasnda etkili olan
Mecliste yapm olduu konuma metni iin bkz, Hkimiyet-i
Milliye, 1 Mays 1336/1920, Nu: 26; Atatrkn Tamim Telgraf
ve Beyannameleri IV, s. 326-327; Ulu, Mill Meclis Kurulmas
Lazmd -III-, s. 17-20.
455
Alemdar, 26 Mays 1336/26 Mays 1920, Nu: 5202830; Vakit, 26 Mays 1336/26 Mays 1920, Nu: 899; kdam, 27 Mays
1336/27 Mays 1920, Nu: 8364.

181
tafa Kemal ve arkadalar yani Kuv-y Milliye ile terik-i

mesai iinde bulunduu dile getirilmektedir.456
Yukarda anlatlan sulardan hkml olan Fevzi
Paann, sularnn arl dolaysyla Mlkiye Ceza
Kanunname-i Hmayununun 45. Maddesinin 1. Fkras, 55. Maddesinin 4. Fkras ve 56. Maddesi mucibince
askerlik mesleinden kartlmasna, haiz olduu btn
nian ve madalyalarnn alnmasna, firarda bulunmas
hasebiyle emvalinin haczettirilmesine ve idamna karar
verilmitir.457
Fevzi Paa hakknda 1. Divn- Harb-i rf tarafndan 24 Maysta verilen yukardaki karar 27 Mays 1920de
Padiah Sultan Vahdettin tarafndan karlan bir rade-i
Seniyye ile onaylanm ve yrrle girmitir.458 Bu
rade-i Seniyye sureti 30 Maysta Takvim-i Vekayide
yaynlanmtr.459
E) Divn- Harb-i rf Riyasetince Yarglanan
Dier cra Vekilleri (9 cra Vekili)
Haklarndaki dam Kararlar ve Mahiyeti
Mill Mcadele Hareketinin gn getike gelimesi
ve Anadoluda muktedir bir iktidar vcuda getirmesi, Da456
1336/27 Mays 1920, Nu: 8364.
457
1336/27 Mays 1920, Nu: 8364.
458
BOA, DUT, 175/71; Takvim-i Vekyi, 30 Mays 1336/30 Mays

1920, Nu: 3866; Vakit, 31 Mays 1336/31 Mays 1920, Nu: 903.
459
Takvim-i Vekyi, 30 Mays 1336/30 Mays 1920, Nu: 3866; BOA,

DUT, 175/71.
182
mat Ferit Paa ve Hkmetini ileden kartm, Birinci

TBMM Hkmeti cra Vekillerinin Divn- Harb-i rfler
vastasyla idam dhil birok cezalara arptrlma srecini
de hzlandrmtr. 1. Divn- Harb-i rf Riyaseti 30 Mays
1920de muhakemeleri grlmek zere TBMMnin dokuz
icra vekilini mahkemeye armtr. Mahkemeye arlan
Birinci TBMM Hkmetinde cra Vekilleri unlardr: Harbiye Nezret-i Celilesi Esbak Mstear Miralay smet,460
Yozgat Sabk Mebusu smail Fazl Paa,461 Erzurum Sabk
Mebusu Celaleddin Arif Bey,462 Karacabey Sabk Mfts
Mustafa Fehmi Efendi,463 Esbak Mebuslardan Cami Bey,464
Esbak Mebuslardan Bekir Sami Bey,465 Hakk Behi Bey,466
Sinop Sabk Mebusu Rza Nur Bey467 ve Kastamonu Sabk
Mebusu ve Adliye Mstear- Esbak Yusuf Kemal Bey.468
460
smet Paann biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s. 323331.
461
smail Fazl Paann biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
969-970.
462
Celalettin Arif Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III,
s. 388-390.
463
Mustafa Fehmi Efendinin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt:

III, s. 227-228.
464
Cami Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s. 127129.
465
Bekir Sami Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
61-63.
466
Hakk Behi Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
271-272.
467
Rza Nur Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
868-871.
468
Yusuf Kemal Beyin biyografisi iin bkz, oker, a.g.e., Cilt: III, s.
627-630; cra Vekilleri haricinde mahkemeye arlan dier kii-

183
Tabii olarak Birinci TBMM Hkmeti cra Vekilleri, 1. Divn- Harb-i rf Riyasetinin bu mahkemeye
arma ilann dikkate almam ve mahkemede hazr bulunmamlardr. Gyaben yaplan muhakemenin 6 Haziran
1920de sonulanmas ile bu vatansever cra Vekilleri hakknda idam karar alnmtr.469 Alnan bu idam kararnda
11 Maysta Birinci TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa,
Shhye ve Muavenet-i timaiye Vekili Dr. Adnan Bey
ve arkadalar, 24. Maysta da Mdafaa-i Milliye Vekili
Fevzi Paa ile ilgili verilen kararlara dikkat ekilmi ve bu
cra Vekillerinin de Mustafa Kemal Paa, Fevzi Paa ve
arkadalar ile ibirlii ierisinde olduklar dolaysyla da
Kuv-y Milliyenin eleba olduklar vurgulanmtr. dam
kararnda; bu cra Vekilleri, merutiyetten beri birok faciann sorumlusu olarak gsterilmektedir. Memleketin zor
dnemlerinde sky grdklerinde yabanc lkelere firar
eden ya da bir yerlere gizlenen, zemin ve zaman msait
olunca da ortaya kp memleketi kartrmay kendilerine
bir grev olarak kabul eden kiiler olarak tanmlanmaktadr. cra Vekilleri, ttihat ve Terakki Cemiyetinin yrn
ve mntesibi olarak anlatlmakta, Harbi Umumde alan
ler unlardr: 3. Kolordu Kumandan Asitaneli Hseyin Selahaddin Bey bin Vehbi, 2. Kolordu Kumandan Pritineli Cafer Tayyar
Bey bin Emin, 12. Kolordu Kumandan zmirli Fahreddin Bey bin
smail, 14. Kolordu Kumandan Mirliva Yozgatl Yusuf zzet Paa
bin brahim, Esbak Mebuslardan Hamdullah Subhi Bey, Eskiehir
Mutasarrf- Esbak Fatin Bey, Ankara Mft-i Sabk Mehmet Rifat Efendi ve Bursada Frka Kumandan Miralay Bekir Sami Bey.
Bkz, Vakit, 25 Mays 1336/25 Mays 1920, Nu: 898; kdam, 25
Mays 1336/25 Mays 1920, Nu: 8362.
469
Alemdar, 25 Haziran 1336/25 Haziran 1920, Nu: 549-2859;

Peyam- Sabah, 25 Haziran 1336/25 Haziran 1920, Nu: 566/10996;
Vakit, 25 Haziran 1336/25 Haziran 1920, Nu: 929.
184
yaralarn tamir edilmeye baland bir dnemde, kurmu

olduklar cemiyetler vastasyla stanbul Hkmetinin
devletin kurtulmas ynnde alm ve alacak olduu nlemleri yok etmek iin aba harcadklar ve milletin birlik ve
btnln bozduklar dile getirilmektedir. Yine idam kararnda; bu cra Vekillerinin Fetv-y erife, Hkmet
Beyannamesi ve Hatt- Hmayunlar vastasyla giritikleri yanl yoldan dnmeleri hususunda uyarldklar fakat
bunlarn nedamet duyup Saltanat- Seniyyenin cenah-
adaletine iltica edecelekleri yerde Hkmet ve Saltanata
bakaldrdklar, hatta bu ihtiraslar neticesi olarak ehs-
erreden mteekkil bir Meclis topladklar, Meclisin
vkelas sfatyla da bir hkmet ve idare tekil ettikleri, bu suretle de Osmanl Devletinin emniyet ve asayiini
hercmer ettikleri aktarlmaktadr.470
Nemrut Divnnn verdii bu idam kararnda; devlet
ve milletin hayat ve bekasna kast eden kiiler olarak grlen
Kuv-y Milliyecilerden Yusuf Kemal Bey (ktisat Bakan)
ve Rza Nur (Mill Eitim Bakan) Beylerin Ankaraya katlmalaryla birlikte eitli nazrlklar elde ettikleri, Mustafa
Fehmi Efendinin o idare-i melunanenin eyhlislaml
demek olan Umur- eriyye Vekletini (Din ve Vakflar
Bakan) ve smet Paann da Erkan- Harbiye-i Umumiye
Riyasetini (Genelkurmay Bakan) elde ettikleri, bu durumun da, bu kiilerin Mustafa Kemal Paann balatt
Mill Mcadele Hareketinin bilfiil iinde olduklarnn delili olduu anlatlmaktadr. Nihayetinde bu dokuz icra vekilinin sular sabit grlm ve 6 Haziran 1920de Ml470


185
kiye Ceza Kanunname-i Hmayununun 45. Maddesinin

1. Fkras, 55. Maddesinin 4. Fkras ve 56. Maddesi mucibince asker olanlarn askerlik mesleinden kartlmalarna, haiz olduklar btn nian ve madalyalarnn alnmasna, firarda bulunmalar hasebiyle cmlesinin mallarnn
haczettirilmesine ve idamlarna karar verilmitir.471
Kuv-y Milliyenin nde gelenlerinden olan ve ayn
zamanda Birinci TBMMde de cra Vekili olan bu dokuz
kii hakknda 1. Divn- Harb-i rf tarafndan 6 Haziranda
verilen yukardaki karar 15 Haziran 1920de Padiah Sultan Vahdettin tarafndan karlan bir rade-i Seniyye ile
onaylanm ve yrrle girmitir.472 Bu rade-i Seniyye
sureti 21 Haziranda Takvim-i Vekayide yaynlanmtr.473
Mill Mcadele Hareketinin nde gelenleri hakknda verilen bu idam kararlar ile Mustafa Kemal Paa
Bakanlndaki Byk Millet Meclisi Hkmeti, 1.
Divn- Harb-i rf Riyaseti dolaysyla da Damat Ferit
Paa Hkmeti tarafndan idama mahkm edilmitir: 1.
Divn- Harb-i rfnin ilki 11 Mays, ikincisi 24 Mays ve
ncs 6 Haziranda olmak zere vermi olduu kararlar neticesinde, ilk Byk Millet Meclisi Hkmeti yeleri,
bakan Mustafa Kemal Paa da dhil olmak zere idama
mahkm edilmitir. Bu idam karar ile birlikte Birinci
471

472
BOA, DUT, 176/118; BOA, BEO, Umumi Nu: 347778.
473
Takvim-i Vekayi, 21 Haziran 1336/21 Haziran 1920, Nu:

3883; Alemdar, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920; Nu: 5492849; Peyam- Sabah, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920; Nu:
563/10993; Vakit, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920, Nu: 926.
186
TBMM Hkmeti Reisi ve cra Vekilleri idam cezasna

arptrlm, nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmetince
gyaben idam cezasna arptrlm bir Hkmet memleket idaresine el koymutur.
Damat Ferit Paa Hkmetinin ynlendirmeleri ile
Birinci TBMMnin Reisi ve cra Vekilleri hakknda Divn-
Harb-i rf tarafndan verilen bu idam kararlarnn TBMM
Hkmeti cra Vekilleri tarafndan nasl algland hakknda Rza Nur Bey unlar sylemektedir: Biz Hkmeti
tekil edince Padiah ve ngilizler her ne yapabileceklerse
yapmaa teebbs ettiler. Salih Paay atp Ferit Paay
Sadrazam yaptlar. Ferit Paa eyhlislam Drrzdenin
imzasyla bir fetva nerederek bunda bizi yani Heyet-i Vekile azasn huruc alessultan thmetiyle itham edip, idammza karar verdiler. Hsl idam cezasn yedik. dam cezasnn kendisi ve arkadalar nezdinde bir tesir yapmadn
da u cmlelerle izah etmektedir: unu syliyeyim ki, bana
da bu yediim idam cezas kuru sk bir tesir yapt. Baktm
idama mahkm olan arkadalar da hi mteessir grnmediler. Zaten ele geersek bu idam cezasz da idam edileceimiz muhakkak idi. Bunu da biliyorduk.474
F) Divn- Harb-i rf Riyasetince Yarglanan
Dier Kuv-y Milliyeciler Hakkndaki dam
Kararlar ve Mahiyeti
Damat Ferit Paa, Birinci TBMM Hkmetinin Bakan ve cra Vekilleri haklarnda 1. Divn- Harb-i rf araclyla kartt idam kararlaryla yetinmemi, Kuv-y
Milliyeyi destekleyen herkesle ura ierisinde olmutur.
474
Rza Nur, Hayat ve Hatratm, Cilt: III, Altnda Yaynevi, stanbul-1967, s. 637.

187
Tabii olarak ncelikle de Kuv-y Milliye Hareketinin

lider kadrosunu kendisine hedef semi, onlar tenkil etmek iin byk aba harcamtr. nk Damat Ferit Paa,
kendi otoritesini tesis edebilmek iin Kuv-y Milliyenin
lider kadrosunun ortadan kaldrlmasn bir zaruret olarak
dnmektedir. Lider kadro ortadan kalktnda, Kuv-y
Milliyeyi destekleyen halkn, ynn derhal stanbula ve
Padiaha evireceine inanmaktadr. Bu inancnn bir gereidir ki bizzat Damat Ferit Paann emirleri dorultusunda hareket eden 1. Divn- Harb-i rf Riyaseti arka arkaya
Mill Mcadeleyi destekleyenler hakknda idam kararlar
vermitir.
1. Divn- Harb-i rf Riyaseti 30 Mays 1920de
muhakemeleri grlmek zere yukarda bahsedilen dokuz
cra Vekilinin yannda aadaki isimleri de mahkemeye armtr: 12. Kolordu Kumandan zmirli Fahrettin
Bey bin smail, 3. Kolordu Kumandan Asitaneli Hseyin
Selahattin Bey bin Vehbi, 2. Kolordu Kumandan Pritineli Cafer Tayyar Bey bin Emin, 14. Kolordu Kumandan
Mirliva Yozgatl Yusuf zzet Paa bin brahim, Esbak Mebuslardan Hamdullah Suphi Bey,475 Eskiehir Mutasarrf-
Esbak Fatin Bey,476 Ankara Mft-i Sabk Mehmet Ri475
Hamdullah Suphi Bey hakknda tafsilat iin bkz, Enver Behnan

apolyo, Mill Mcadelede Hamdullah Suphi, Trk Kltr,
(Hamdullah Suphi Tanrver zel Says), Trk Kltr Aratrma Enstits, Say 45, Temmuz-1966, 799-801.
476
Eskiehir Mutasarrf Fatin Beyin 20.3.1920 tarihinde Kastamonu

Valiliine ektii ak telgraf kendisi hakknda verilen idam kararnda etkili olmu olabilir. Fatin Beyin Kastamonu Valiliine
ektii telgraf yledir: stanbulun bata ngilizler olduu halde
dveli itilafiye tarafndan igali ve milletvekillerinden birounun
caniyane bir suretle tevkifleri ve birtakm vesaiti hainane ile slam hanelerinin taharrisi velhasl slamlar hakknda bir medeniyet
188
fat Efendi477 ve Bursada Frka Kumandan Miralay Bekir

Sami Bey.478
maskesi ile dveli mezkurenin irtikap eyledikleri fecayi ve mezalim
btn alemi islam dilhun ve daidar eyledii gibi bu tesirat bilhassa kurbiyeti dolaysyla Eskiehir livasnda daha ziyade tecelli
ederek her tarafta toplanan Kuv-y Milliye galeyan ve heyecan ile
mebu olduklar halde Anadolu arki ve garbi arasnda benderi ticaret ve haizi ehemmiyet olan Eskiehir de bulunan 1000e yakn
ngiliz kuvvetlerini abluka ederek 24. Frka kumandan muhterem
Mahmut beyefendi ile mtereken ngiliz kumandanna verdiimiz
ultimatomda milletin galeyan ve heyecan tasvir ve kuvvetlerinin bu
mbarek ve muazzez ve fedakar kuvvetler tarafndan abluka edilmi
olduundan iki saate kadar memleketi terk ve stanbula hareket etmedikleri takdirde dklecek kandan mesul olacaklar izah edilmesi zerine ehali ve hkmetin kuvvei maneviyesini krmak iin her
frsattan bilistifade nmayiler yapan bu haksz ve mtecaviz millet
derhal memleketi terk edeceklerini ve ancak zmite kadar yollarda
dar tecavz edilmemeleri esbabnn istikmalini rica eylemi olduundan o suretle mracaatlar kabul olunarak ihzar eyledikleri
trenle hareket etmekte bulunduklar binaenaleyh Eskiehir livas
ehalisinin ve civardan gelen Kuvy muavenenin bu fedakarlk ve
vatanperverliklerinin kariyyelere varncaya kadar neir ve tefhim
edilmesini bilhassa arz ve istirham eylerim. Eskiehir Mutasarrf
Fatin. Kastamonu Valiliine ekilen bu telgrafa Kastamonu Valisi
ayn gn cevap vermi ve unlar demitir: Eskiehir Mutasarrflna. Fedakr ve muhterem ehalinizin gsterdii azim ve metanetten
ve Eskiehirin sizin gibi hamiyetperver bir amire mazhariyetinden
dolay Kastamonu Vilayeti halk namna kemali kranla beyan takdirat ve tebrikat eylerim. Bu azim ve irade bizde mevcut olduka
btn mklata ramen biavnillahi teala ibraz zafer ve muvaffakiyet edeceimize kanaat umumiyemiz byktr. Dinini ve vatann
bir hubb layemut ile seven bu milleti mkerremeye Cenab Hakkn
tevkifatn ihsan buyuracana phe yoktur. Bu vilayette de ayn
azim ve niyetin layezal bir zeminde payidar olduunu zikr etmekle
kesbi fahr eder ve mazhariyeti mbeccelinizden nai Livanz ve kymetli ehalinizi selamlarm efendim. Kastamonu Valisi Cemal. Bkz,
Peker, a.g.e., s. 158-159.
477
Ankara Mfts Mehmet Rfat Efendinin idam cezasna arptrlmasnda Mustafa Sabrinin etkili olduu muhtemeldir. Bkz, Sarkoyuncu, a.g.m., s. 794.
478
Vakit, 25 Mays 1336/25 Mays 1920, Nu: 898; kdam, 25 Mays

1336/25 Mays 1920, Nu: 8362.

189
Kuv-y Milliye Hareketinin bu lider kadrosu gyaben yarglandktan sonra 6 Haziran 1920de Mlkiye
Ceza Kanunname-i Hmayununun 45. Maddesinin 1.
Fkras, 55. Maddesinin 4. Fkras ve 56. Maddesi mucibince asker olanlarn askerlik mesleinden kartlmalarna, haiz olduklar btn nian ve madalyalarnn alnmasna, firarda bulunmalar hasebiyle cmlesinin mallarnn
haczettirilmesine ve idamlarna karar verilmitir.479 dam
gerekesi, dokuz cra Vekili hakkndaki gereke ile ayndr.
laveten Bekir Sami Beyin Bursada ve Karamrselde,
Abbas Hilmi Beyin de Geyve, Adapazar ve Sapancada
faaliyet gsteren etelerin480 riyasetini yaptklar, bu durumun da lkede asayiin yok edilmesine ynelik almalar olduu gerekede dikkatlere sunulmutur. 6 Haziranda
verilen yukardaki karar 15 Haziran 1920de Padiah Sultan Vahdettin tarafndan karlan bir rade-i Seniyye ile
onaylanm ve yrrle girmitir.481 Bu rade-i Seniyye
sureti 21 Haziranda Takvim-i Vekayide yaynlanmtr.482
479

480
1. Divn- Harb-i rf Riyasetince ete olarak tanmlandklar iin biz oradaki anlatma uygun olarak trnak iareti ierisinde ete tabirini kullanmay uygun grdk. Mill Mcadelenin
dzensiz ordu dnemini kapsayan bu tr hareketler bizce Milis
Kuvveti olarak tanmlanmaktadr: Dorusu da Milis Kuvveti
denmesidir.
481
BOA, BEO, Umumi Nu: 347778.
482
Takvim-i Vekayi, 21 Haziran 1336/21 Haziran 1920, Nu:

3883; Alemdar, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920; Nu: 5492849; Peyam- Sabah, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920; Nu:
563/10993; Vakit, 22 Haziran 1336/22 Haziran 1920, Nu: 926.
190
Yukarda bahsettiimiz vatansever Kuv-y Milliyecilerin yannda daha pek ok Kuv-y Milliyeci mill hareketi destekledii iin idam cezasna arptrlmtr: Mesel
Mirliva Asitaneli Nurettin Paa bin brahim Paa, Mirliva
Diyarbakrl Kazm Paa bin Hakk, Kaymakam Takprl Hseyin Hsn Bey bin Abdullah, Miralay Bursal Bahaeddin bin Seyyid Muhammed, Miralay Asitaneli Behi Bey
bin Cemil ve Erkan- Harbiye Kaymakamlarndan Firuz
Aal Seyfi Bey bin Rza Kuv-y Milliyeye iltihak suundan gyaben idama mahkm edilmilerdir.483
Bunlardan baka Kuv-y Milliye taraftar olduu
iin Divn- Harb-i rf Riyasetince eitli cezalara arptrlan pek ok kii mevcuttur: Mesel, Kartall Hseyin
Avni bin Mehmet, Kuv-y Milliyeye iltihak iin ktasndan firar ile Bursaya kamak suundan askerlik mesleinden kartlmak suretiyle gyaben yedi sene kree
mahkm edilmitir.484 Kuv-y nzibatiyenin ierisinde bulunup da Kuv-y Milliyeye iltihak etmek iin firar eden
Yzba Behzad Efendi bin Refik de alt ay hapse mahkm
edilmi ve ikence grmtr. Akabinde de bir yolunu bulup Anadoluya tekrar firar etmitir.485 Yine, birok isim
srf Kuv-y Milliyeye mensup olmalar hasebiyle idama
mahkm edilmilerdir.486
Baz Kuv-y Milliye efrad da dalarda ve krlarda silahl olarak gezmek, rast geldikleri yolcular soymak, daa
483
Alemdar, 17 Austos 1336/17 Austos 1920, Nu: 602-2902.
484
485
TTE, Kutu Nu: 62, Belge Nu: 140; Baz iltihaklar iin bkz, TTE,
Kutu Nu: 62, Belge Nu: 136.
486
Takvim-i Vekayi, 29 Temmuz 1336/29 Temmuz 1920, Nu: 3916;

Takvim-i Vekayi, 1 Eyll 1336/1 Eyll 1920, Nu: 3944.

191
adam kaldrmak, lkenin asayii bozmak gibi sulardan

yarglanp ar hapis cezalarna arptrlmlardr.487 Yine,
Divn- Harb-i rf tarafndan Kuv-y Milliyeye yardm
ettii gerekesi ile de birok kimse sulu bulunmu ve cezalandrlmtr. Mesel Divn- Harb-i rf, Eskiehirli Hac
Veliyi Kuv-y Milliyeye yardm ettii, Kuv-y Milliye
tarafndan mebus seildii ve olunu Sivas Kongresine
gndermi olduu gerekesi ile yedi sene kree mahkm
etmitir.488
G) 1. Divn- Harb-i rfde TBMM Hkmeti
Reisi Mustafa Kemal Paa, cra Vekilleri ve
Dier Kuv-y Milliyeciler Hakknda Verilen
dam Kararlarnn Uygulanabilirlii
TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa, cra Vekilleri ve
Kuv-y Milliye mensuplar haklarnda karlan bu idam
kararlar Byk Millet Meclisinde deerlendirilmitir: Elaziz Mebusu Hseyin Bey 15 Temmuz 1920de, Damat Ferit Hkmeti zamannda Dersaadet Divn- Harp rfisinde
487
BOA, BEO, Umumi Nu: 349174; BOA, DH. EUM. AY. 38/43;
Takvim-i Vekayi, 22 Eyll 1336/22 Eyll 1920, Nu: 3962;
Takvim-i Vekayi, 5 Terin-i Evvel 1336/5 Ekim 1920, Nu: 3972;
488
BOA, BEO, Umumi Nu: 348153; Takvim-i Vekayi, 17 Temmuz

1336/17 Temmuz 1920, Nu: 3905; Peyam- Sabah, 30 Mays
1336/30 Mays 1920, Nu: 542/10972; Kuv-y Milliyecilerin tutuklanmalarnn istenmesi, tutuklamalar, Divn- Harplere sevkler,
kararlarn padiah tarafndan onaylanmas vs. hakknda birka rnek: bkz, BOA, MV, 221/164; BOA, MV, 219/110; BOA, DH.
EUM. AY, 62/56; BOA, DH. EUM. AY, 45/46; BOA, DH.
EUM. AY, 44/90; BOA, BEO, Umumi Nu: 348629; BOA, BEO,
Umumi Nu: 349076; BOA, BEO, Umumi Nu: 348255.
192
verilen hkmlerin keenlemyekn addolunmasna dair489

bir teklif vermitir. Meclis Reisi tarafndan byle bir teklif olduunun okunmas zerine meclisteki milletvekilleri
zaten keenlemyekndr sesleriyle490 bu idam kararlarnn
zaten yok hkmnde olduunu aka dile getirmilerdir.
Ayrca Layiha Encmenine gnderilen teklif deerlendirilmi ve neticede Emcmen, Dersaadette bulunan ehas
haklarnda sadr olarak keenlemyekn addi lazmgelen hkm ve mukarreratn demi tatbik ve infaznanasl ki buraca imkn madd olmad gibi tarada bulunan bu kabil
mahkumin haklarndaki hkmn de bittabi kymet ve mahalli takbik bulamayaca derkardr. Binaenaleyh giriilen
u mcahadede hak ve hakikatin inallah muvaffakiyetle
tecelli ettii takdirde Hkmeti mezkurenin deil cezalar,
gayri muhik ve muvafk ittihaz edilmi bilcmle muamelat
da bittabi hkmsz kalacana dair bir kanun kabul edildii cihetle imdilik ayan- dikkat olmayan mezkr teklifin
reddine491 karar vermitir. Grld gibi Byk Millet
Meclisi, Divn- Harb-i rfnin vermi olduu kararn yannda Damat Ferit Paa, dolaysyla da stanbul Hkmetini
de keenlemyekn olarak addetmektedir. Nitekim Layiha
Encmeninin kararnda; stanbul Hkmetinin keenlemyekn olarak addedildii bir durumda, Divn- Harb-i
rfnin verdii kararn keenlemyekn olarak addedilmesinin bir ifadesinin olmayaca vurgulanmtr. Ayrca
memleketin daha byk ve nemli ilerinin olduu, bu gibi
489
TBMM ZC, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 1, 21. 7. 1336/1920,

: 38, C: 1, 3. Basl, TBMM Matbaas, Ankara-1981, s. 370.
490

: 38, C: 1, s. 370.
491

: 52, C: 1, 3. Basl, TBMM Matbaas, Ankara-1981, s. 302.

193
nemsiz eylerle uralmamas gerektii Nafiz Bey araclyla dile getirilmitir. Nafiz Bey konumasnda Meclisi
li gayesine vasl olduktan ve memleketi kurtardktan sonra byle eyler mevzuubahis olabilir. Eer Meclis gayesine
vasl olmazsa o zaman memleket maazallah bitmitir492 diyerek bu husustaki kati grn dile getirmitir.
Hakikaten de Mill Mcadelenin nderleri hakknda verilen bu idam kararlar, TBMM Reisi Mustafa Kemal
Paann lkenin kurtuluu ynndeki almalarna engel
tekil edecek bir mahiyet arz etmekten uzak kalmaktan teye gidememitir. nk idam kararlarnn kt dnem
itibariyle Mustafa Kemal Paa yeni bir Devletin mutusu
olan Byk Millet Meclisini am, cra Vekilleri Heyeti
Reisi sfatyla vatann dman igalinden kurtulmas iin
mcadelesine devam etmektedir. O dnem itibariyle Damat
Ferit Paa Hkmeti de, Divn- Harb-i rf tarafndan verilen gyab idam kararlarn uygulamaya koyamayacann
bilincindedir. Yukarda da deinildii gibi Damat Ferit Paa
tarafndan kartlan bu idam kararlar uygulanabilirlik
noktasnda olmad iin keenlemyekn yani yok hk492
Abdulkadir Kemali Beyin (Kastamonu) aslanlar ne olacak? zahat versinler hususundaki sualine Nafiz Bey (Canik) sz alm
ve Efendim, stanbulda bir Hkmetin mevcut olmad Meclis-i
lice kabul edilmiti. imdiye kadar cereyan eden mzakerat bu
esasa mptenidir. Binaenaleyh stanbulda Hkmet tasla bulunan Damat Feritin tekil ettii bir Divan harbin verdii hkm
de tabiatiyle keenlemyekndr. Bunu Meclisi lide mezuubahis
etmeye mahal yoktur. Meclisi li gayesine vasl olduktan ve memleketi kurtardktan sonra byle eyler mevzuubahis olabilir. Eer
Meclis gayesine vasl olmazsa o zaman memleket maazallah bitmitir. Binaenaleyh reddini talep ediyorum. (Mzakere kfi sadalar). demitir. Bkz, TBMM ZC, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt:
3, 18. 8. 1336/1920, : 52, C: 1, 3, s. 302.
194
mnde olmaktan teye geememitir. nk Anadolunun

kontrol Byk Millet Meclisinin elindedir, dolaysyla da
Anadoluda stanbul Hkmetinin otoritesi mevcut deildir. Damat Ferit Paa Hkmetinin bylesi idam kararlar
kartmasndaki temel maksat; ngilizleri mutlu, kendilerini
de teselli etmekten baka bir ey deildir. Damat Ferit Paa
Hkmetinin idam kararlarn karttrmasndaki temel
dncesi; ttihatlkla, Boleviklikle itham ettikleri,
Fetv-y erife kartmak suretiyle ldrlmelerinin farz
olduunu ilan ettikleri, hatta Kuv-y nzibatiye tekil
etmek suretiyle tenkil etmeyi umduklar fakat hibirisinde
baarl olamadklar Mustafa Kemal Paa ve arkadalarn,
bu defa da hukuk olarak hkml haline sokmak ve irin
gzkmeyi iar edindikleri ngilizlere biz elimizden gelen
hereyi yapma yolunda azimliyiz, fakat ne yapsak baarl
olamyoruz deme hakkna sahip olmaktr. Dnem itibariyle de Milli Mcadeleye kar tutumuna baktmzda
elimden geleni yapyorum deme hakkna da sahip olduu
rahatlkla sylenebilir.
Damat Ferit Paa Hkmeti haricinde hibir stanbul
Hkmeti Mustafa Kemal Paa ve arkadalar yani Mill
Mcadele Hareketi ile cidd bir srtme ierisine girmemitir. Nitekim Damat Ferit Paadan sonra Hkmete gelen Tevfik Paa, Damat Ferit Paann Kuv-y Milliyeye
ynelik giriimleri sonucunda ortaya kan durumu dzeltmek iin aba sarf etmitir. Damat Ferit Paa, Hkmet
Beyannamesi ve Fetv-y erife ile Kuv-y Milliye
Hareketinin isyanclardan mteekkil bir grup olarak grp ldrlmelerinin farz olduunu ilan etmiti. Bu
Fetv-y erife ve Hkmet Beyannamesinin ardndan
da Kuv-y Milliyecileri Divn- Harb-i rfde yarglatmak suretiyle idam cezasna arptrmt. Tevfik Paa ik-

195
tidara gelince, bu belirtmi olduumuz olumsuz durumun

nne gemek ve Kuv-y Milliye ile tekrar balant kurmak iin giriimlerde bulunmutur. ncelikle Kuv-y Milliye Hareketine bak deimitir: nceden Kuv-y Baiye, Kuv-y Gayr- Milliye vb. ithamlara maruz kalan
Kuv-y Milliye Hareketi, bu dnemde stanbul Hkmeti
tarafndan da vatann kurtuluu iin mcadele eden kuvvetler olarak kabul edilmitir. Harbiye Nazr Ziyaeddin imzal
bir belgede Kuv-y Milliye Hareketi; vatann savunulmas iin teekkl etmi bir kuvvet olarak tanmlanmaktadr.
Dman tecavzlerine kar vatan ve milletin namusunu
kahramanca savunma ve koruma ile megul bulunduklar
da ayrca vurgulanmaktadr. Ziyaeddin Paa, Kuv-y Milliye mensuplar haklarnda daha nceden verilen kararlarn kesinlikle adaletle badamayacan, o kararlarn aksine Kuv-y Milliye Hareketinin alklanmaya deer ve
tebrike ayan iler yaptn belirtmitir. Ayrca Kuv-y
Milliyeciler hakkndaki kovuturmalarn kaldrlmasn da
istemitir.493 Neticede Divn- Harb-i rf Heyeti, 7 Mays 1921 tarihinde vatann savunulmas gibi ok saygya
deer bir hadiseyle elimekte olan bu durumun (Kuv-y
Milliye aleyhindeki kararlar kastediliyor) kaldrlmasn
kutsal vatanmzn selameti ve esas vazifemiz itibariyle ok
gerekli grmekte olduumuzu ve bu thmetlere dayanarak
mallarnn zerine konulmu olan haczin kaldrlmasn da
eshabnn aileleri iin ak bir hak olarak grld ynnde bir karar almtr.494
493
Hamdi Atamer, Mill Mcadeleye Katlanlar Hakknda Asker

Yargtay Kararlar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 3, stanbul-1967, s. 5.
494
Atamer, Asker Yargtay Kararlar, s. 6; Hatta Tevfik Paann

son sadareti dneminde, 14 Kasm 1920de stanbul Bir Numaral
Divn- Harb-i rf eski bakan Nemrut lakapl Mustafa Paa
196
Grld gibi Damat Ferit Paa Hkmetinden

sonra gelen Tevfik Paa Hkmeti Dneminde Kuv-y
Milliye Hareketine stanbulun bak tamamen deimitir. Tevfik Paa Hkmeti, Kuv-y Milliye Hareketini,
vatann mdafaas adna tekil edilmi bir hareket olarak
alglam ve iyi ilikiler kurma ynnde gayret gstermitir.
ve arkadan tevkif ettirmitir. Nemrut Mustafa, 1 ubat 1921

tarihinde Yksek Askeri Mahkeme tarafndan yedi hapis cezasna
arptrlmtr. Ancak Padiah Vahideddin tarafndan 7 ubat 1921
tarihli bir irade ile Nemrut Mustafa Paa affedilmitir. Bkz, Ay, a.g.m., s. 388.
V. Blm
Damat Ferit Paa Destekli Yeni Giriimler
ve Kuv-y Milliye Hareketini Tenkil
Maksadyla kan syanlardan Bazlar
A) Bozkr Ayaklanmalar
uv-y Milliye Hareketinin, Mustafa Kemal Paann

Samsuna k ve ertesinde giritii faaliyetler neticesinde gn getike daha da g kazanmas, Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan dikkatle takip edilmektedir.
Mustafa Kemal Paa liderliindeki Kuv-y Milliye Hareketi, Erzurum ve Sivas Kongrelerini yapm, Kuv-y
Milliyeye hizmet eden btn cemiyetleri Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirmitir.
Dolaysyla btn bu gelimeler, Mustafa Kemal Paann
ve Heyet-i Temsiliyenin Anadoludaki nfuzunun arttnn gstergeleridir. Tabii olarak bu durum Damat Ferit Paa
ve Hkmeti tarafndan engellenmeye allmtr. Yukarda, Damat Ferit Paann Mustafa Kemal Paa ve Onun
ahsnda Kuv-y Milliyeye ynelik giriimlerinden etraflca bahsettik. Deinilmesi gereken hususlardan birisi de;
Anadolunun kontroln ele geirmeye alan Heyet-i
Temsiliyenin nne gemek ve halkn Heyet-i Temsiliye
ile beraber hareket etmediini gstermek adna kartlm
olan Bozkr isyanlardr.
198
Bozkr isyanlarnn tertibinde nemli grevler stlenenlerin banda dnemin Konya Valisi Cemal Bey gelmektedir. Cemal Bey, koyu bir Hrriyet ve tilaf Frkas
mensubudur; ayn zamanda Hrriyet ve tilaf Frkas mensubu olmas hasebiyle ttihat dmandr. Hrriyet ve
tilaf Frkas mensupluunun yannda ngiliz Muhibler
Cemiyetinin de yesidir. Kuv-y Milliye Hareketini ttihat bir hareket olarak tasavvur ettiinden dolaydr ki
valilii dneminde Konyada Kuv-y Milliye namna bir
tekilatn vcut bulmasna elinden geldiince kar kmtr. Ayrca Cemal Beyin yannda Zeynel Abidin Efendi ve
Hrriyet ve tilaf Frkas ile Teali slam Cemiyeti yelerinin
de bu isyanlarda nemli rolleri bulunmaktadr. Bunlarn yannda stanbulda bulunan Papaz Frewnun da isyann knda etkili olduu aka ortadadr.495
Birinci Bozkr syanna bakldnda; isyann, Cemal Beyin Kuv-y Milliye Hareketinin Konyada vcut
bulmasnn nne gemek amacyla giritii hareketlerin
bir neticesi olarak kt rahatlkla grlmektedir. Mesel
Cemal Bey, Kuv-y Milliyenin amansz dman konumunda olan Damat Ferit Paa Hkmetinin bir dediini iki
etmemekte; hatta onlara, Konyada Kuv-y Milliye tekilatnn baarl olamamas iin ne gibi bir yol takip edilmesi
gerektii noktasnda da akl vermektedir. talyanlarla ibirlii ierisinde olmaya da gayret gstermektedir. Nitekim
495
Trk stiklal Harbi Ayaklanmalar 1919-1921 (TH), Cilt:

VI, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1964, s. 12; Ahmet Avanas,
Mill Mcadelede Konya, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1998, s. 101; Taha Niyazi Karaca, Mill Mcadelede
Bozkr syanlar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 16, 2004/1, s. 172; Sleyman Beyolu, Bozkr
syanlar, Bir, Say: 2, 1994, s. 67-68.

199
Kuv-y Milliye oluumunu nlemek maksadyla hapishanedeki ekya ve katillerin ounu serbest braktrmtr.
Ekya ve katilleri silahlandrmak suretiyle de halkn huzurunu bozmaya almtr.496 Bu almalarnda en byk
destekisi de stanbul Hkmeti olmutur. Mesel stanbul
Hkmetinin Harbiye Nazr Sleyman efik Paa, Ali
Said Paay 12. Kolordu Kumandanlna tayin etmi ve
Ali Said Paadan Mill Mcadeleyi destekleyen Beyehir
Svari Alay Kumandan Vekili Nazm Beyin l veya diri
yakalanmasn emretmitir. Sleyman efik Paaya gre
Nazm Bey, ky ve kasabalara saldryor ve halk kin ve dmanla sevk ediyordu. Ayrca Mill Mcadelenin blgede
gelimesi iin de aba harcyordu. stanbul Hkmetinin
Harbiye Nazr iin Nazm Beyin Kuv-y Milliyeye taraftar olmas Onun ortadan kaldrlmas iin yeter sebepti.
Fakat Ali Said Paa, Harbiye Nazrnn bu emrini uygulamak noktasnda kendisinde yeterli cesareti bulamaynca 25
Eyllde grevinden ayrlp stanbula dnmtr.497
Konyada Cemal Beyin Kuv-y Milliye kart giriimleri yznden salam bir tekilatlanmaya gidemeyen Konya Kuv-y Milliyecileri, Heyet-i Temsiliyeden
Konyaya bir komutan gnderilmesini talep etmilerdir. Bunun zerine Albay Refet Bey Konyaya gitmekle grevlendirilmi, bu haberi alan Konyallar mill hareketi glendirmek adna faaliyetlerini arttrmlardr. Hatta Nazm Beyin
svari kuvvetleri Konyann gneyine kadar gelmitir.498
496
TH, Cilt: VI, s. 10-12.
497
TH, Cilt: VI, s. 11; Beyolu, a.g.m., s. 68; Karaca, a.g.m., s. 175176.
498
TH, Cilt: VI, s. 11-12; Beyolu, a.g.m., s. 69; Karaca, a.g.m., s.

176.
200
Konyadaki bu gelimelerden tedirgin olan Cemal Bey ise

26 Eyll 1919da stanbula kamtr.499
27 Eyll 1919 tarihinde Albay Refet Bey Konyaya
gelmitir. Cemal Beyin stanbula ka zerine vali vekilliine ulemadan M. Vehbi Bey getirilmitir. Albay Refet Bey ngiliz ve Fransz temsilcileri ile de bir grme
yapm ve onlardan mill harekete kar tarafsz olacaklar
noktasnda sz de almtr. Bylelikle Konyada Heyet-i
Temsiliyenin denetimi salanmtr.500
Konya Valisi Cemal Bey, stanbula kamadan evvel
Konya Vilayetinde Kuv-y Milliyeye kar ayaklanmalarn kmas iin almalarda bulunmu, bu noktada din
propagandalar yapmaya almtr. Cemal Bey, Bozkrllara silah datlmas ve Kuv-y Milliyenin ortadan kaldrlmas iin emirler dahi vermitir; hatta ayaklanmay gerekletirmesi adna Dinek Nahiyesi Mdr Vehbi Beye, bin
lira ve kaymakamlk verilecei vaadinde bulunmutur.501
Bunun zerine Cemal Bey, stanbulda Papaz Frew ile iliki ierisinde olan Zeynel Abidin Efendi ve yandalarnn
giriimleri neticesinde Bozkrda bir isyan ortaya kmtr.
syann k nedenlerinden birisi de eski ttihat ve Terakki
mensuplarnn Bozkrda Kuv-y Milliye tekilat vcuda
getirmeleri ve halk yanlarna ekmeye almalardr.502
499
Alemdar, 29 Eyll 1335/29 Eyll 1919, Nu: 187-1587; rade-i

Milliye, 2 Terin-i Evvel 1335/2 Ekim 1919, Nu: 5.
500
Beyolu, a.g.m., s. 69; Karaca, a.g.m., s. 176-177.
501
Karaca, a.g.m., s. 177; Beyolu, a.g.m., s. 70.
502
TH, Cilt: VI, s. 12; Avanas, a.g.e., s. 101; Bozkr isyann aratrmak adna Konyaya gelen mlkiye mfettii Asaf Talat Beyin
raporuna gre isyann bir dier nedeni de Bozkra gnderilen
mill kuvvetler komutan Abdurrahman Beyin halka hitaben yap-

201
Eskiden ttihat ve Terakki mensubu olan baz kimselerin

Kuv-y Milliye tekilat ile megul olmalar, ttihat ve
Terakkinin yeniden mevkii iktidara gelme gayreti ierisinde olduu eklinde alglanm ve bu durum, Kuv-y
Milliye Hareketine dman gzlerle bakan kesimler tarafndan kullanlmaya allmtr. Esasnda bakld zaman Mustafa Kemal Paa ve arkadalarna kar kullanlan
ttihat itham burada da kendini gstermektedir. Kuvy Milliye dmanlar, ttihat olarak nitelendirilen ve
ttihatlkn devam adna gayret sarf ettikleri ynnde
propagandalar yaplan Kuv-y Milliyecilerin tenkili iin
de silahl mcadele tavsiye etmilerdir. Kuv-y Milliyeciler aleyhine yaplan propagandann mahiyetinin anlalmas babnda Beyehir gazilerinden Mustafa rfan mdatn
anlattklarnn aktarlmas yerinde olacaktr: Kuv-y Milliyecileri ldren kahraman, len ehit, kalan gazi, mallar
helal diyorlar.503 Buradan bakldnda Kuv-y Milliye
aleyhine kullanlan propagandadaki ifadelerin Drrzde
Abdullah Efendinin Fetvsnda belirtilenlerle benzerlik
arz ettii rahatlkla grlmektedir. Nitekim Fetvda da
benzeri hususlar dile getirilmekte ve Kuv-y Milliyecilerin
ortadan kaldrlmalarnn bir zaruret olduu din boyutlaryla ifade edilmekteydi. Nihayetinde bu ve benzeri trden
yaplan propagandalar netice vermi ve 26 Eyll 1919 tarihinde Bozkrda Kuv-y Milliye aleyhine bir ayaklanma
ba gstermitir.
t konumada ar bir lisanla, mill kuvvetlere katlmayanlarn
cezalandrlacan sylemesidir. Bkz, Karaca, a.g.m., s. 177;
syann sebepleri hakknda tafsilat iin bkz, Beyolu, a.g.m., s.
71-72.
503
Beyehirli Gazilerin Mill Mcadele Hatralar, Derleyenler:

Hasan Karaca-Mehmet Ko, (Editr: Ahmet Atalay), Konya-2000,
s. 33.
202
Dinek Nahiyesi Mdr Vehbi Bey, Cemal Beyin

kendisine verdii vaadin ardndan adamlar ile beraber
Bozkr yama etmek amacyla harekete gemitir. Yine
Krtolu Musa, Bademlili Hac Halil ve Gzel avu idaresi altnda toplanan asiler Bozkra gelmiler ve telgraf
tellerini de tahrip etmilerdir. Asiler, jandarmalarn ellerindeki silahlar almlar ve silah deposunu basarak, depodaki
silah ve cephaneye de el koymulardr. Asiler 12. Kolordu
Topu Komutan Yarbay zzet Bey ve baz subaylar da esir
almlardr. Ayrca Duyun- Umumiye ile Reji kasalarnda
bulunan ake ve ttn de gasp etmilerdir.504 Bunun zerine Hkmet asileri yola getirmek adna Konyadan bir
Nasihat Heyetini Bozkra gndermi, nihayetinde isyan,
geici bir sreliine de olsa nasihatle bastrlmtr. syanclarla Nasihat Heyeti arasndaki mutabakata gre; asiler
esir aldklar subaylar serbest brakacaklar ve silahlarn
teslim edeceklerdi. Buna karlk Bozkra mill kuvvetler
gnderilmeyecekti.505
Bozkr isyanlarndan birincisi bylelikle sona ererken
Heyet-i Temsiliye, Bozkrda yeni bir isyan ortaya kar
endiesiyle Afyonkarahisardaki Yarbay Arif Bey mfrezesini Seydiehire kaydrmtr. Ayrca 12. Kolordunun
baz birliklerini de umra ve Karavirana yerlemilerdir.
Bu durumdan rahatsz olan 70i silahl ve 200 silahsz
Hocakyl ve Hisarlk ahalisinden mrekkep asiler, Hoca
Abdullah, Hoca Sabit ve Hoca Abdlhalim liderliinde
22 Ekim 1919da Bozkr etrafnda toplanmlardr. Bozkr
Kaymakam Vekili Sami Beyi armlar ve Sami Beyden
504
TH, Cilt: VI, s. 12; Avanas, a.g.e., s. 101; Beyolu, a.g.m., s. 70;
Karaca, a.g.m., s. 177-178.
505
Avanas, a.g.e., s. 101.

203
umra ve Karavirandaki mill kuvvetlerin derhal geri ekilmesini ve genel af ilan edilmesini istemilerdir.506 Kaymakam Vekili Sami Bey, asileri ikna etmeye alm; fakat
baarl olamam nihayetinde asilerden Hoca Abdlhalim,
istekler hakknda vilayete telgraf ekilmesini istemitir.
ekilen telgrafa alnan cevapta ise; asilerin kylerine geri
dnmeleri gerektii, Refet Beyin bulunduu mevkiden
ileri gitmeyecei belirtilmi, asiler dalmaz, isyana kalkrlarsa bunlarn cezalandrlaca bildirilmitir. Bu cevaba
tepki gsteren asiler telgraf hatlarn kesmiler ve Bozkr
ele geirmilerdir. 25 Ekim 1919da asiler ile Yarbay Arif
Bey kumandasndaki birlikler arasnda Akkisede msademe olmu ve asiler 30 l brakarak Ahrl ky ve gneyindeki dalara ekilmek mecburiyetinde kalmlardr. 28
Ekimde Yarbay Arif Bey Apay asilerin elinden kurtarmtr. Daha sonra da 1-2 Kasmda Dinek msademesi olmu ve bu msademe neticesinde mill kuvvetler Bozkra
girmeyi baarmlardr.507
Nasihatle son bulan birinci isyandan ksa bir sre
sonra tekrar kan Bozkr isyannn arkasndaki g, birinci
isyann arkasndaki gle ayndr. Nitekim ayaklanmann
sebepleri hakkndaki raporlara bakldnda bu rahatlkla
grlmektedir. Rapora gre isyann kndaki temel sebep; Hrriyet ve tilaf Frkasnn Kuv-y Milliyeyi saldr
hedefi seerek iktidar ele geirmek istemesidir.508 Nitekim
Hrriyet ve tilaf Frkas, 13 Ekim 1919 tarihli muhtrasn506
Karaca, a.g.m., s. 179; Beyolu, a.g.m., s. 72; Avanas, a.g.e., s.

102; TH, Cilt: VI, s. 13.
507
TH, Cilt: VI, s. 14-17; Beyolu, a.g.m., s. 73-75; Karaca, a.g.m.,

s. 180-181.
508
Beyolu, a.g.m., s. 76.
204
da Bozkr isyann vmekte ve isyanclarn kymetinin bilinmediinden yaknmaktadr.509

B) Birinci Anzavur Ayaklanmas
zmirin igali sonrasnda Bat Anadolu blgesinde
igalci kuvvetlere kar mill direni rgtleri oluturulmu,
igalin sona erdirilmesi ynndeki giriimler hz kazanmtr. Kuv-y Milliyenin gn getike daha da g kazanmas ise ngilizler ve stanbul Hkmetinin cann skan
gelimeler olmutur. ngilizler, Yunanlar tarafndan gerekletirilen igal hareketinin akm kalacandan ve Anadolu
ile Trakya Kuv-y Milliyecilerinin birleme ihtimalinden
tedirgin olmular ve tedirginliklerini gidermek adna da
Anzavur syann desteklemilerdir. ngilizlere gre Ahmet Anzavurun kard isyanlarla stanbul ve anakkale boazlarna yakn blgelerde Kuv-y Milliye ile arada bir tampon blge oluacak, oluan bu blge Padiah
Vahdettinin nfuz alannda olacak, bylelikle de boazlar
zerindeki kontrol kolayca salanacaktr. stanbuldaki ntelligence Servisinin adamlarndan olan Papaz Frewda
Anzavuru para ve silah ynnden destekleyecektir.510 s509
Alemdar, 26 Terin-i Evvel 1335/26 Ekim 1919, Nu: 3142615.
510
Rahmi Apak, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1988, s. 193; Cebesoy, a.g.e., s. 384; zcan Mert, Anzavurun lk Ayaklanmasna Ait Belgeler, Belleten,
Cilt: LVI, Say: 217, Ankara-1992, s. 858; Kinross Anzavur hakknda unlar ifade etmektedir: Hilafet ordularnn nde gelen
balarndan biri de, zmirin kuzeyindeki blgede faaliyet gsteren
erkez asll, okumas yazmas olmayan Anzavur adnda bir ihtiyar
eteciydi. Koyu bir Mslman olan Anzavur, peygamberin bayra
altnda, koynundan Kuran eksik etmeden savar ve kendisi gibi
Mslman olan dmanlarn diri diri incir aalarna asmaktan
ekinmezdi. stanbul Hkmetinden bol bol yardm gryordu.

205
tanbul Hkmeti511 ise blgedeki otoritesinin gn getike

daha da azaldn dnm ve otorite tesisi iin Kuv-y
Milliyenin ortadan kaldrlmasnn gerekli olduuna inanmtr. Sonu olarak Ahmet Anzavurun blgede kudretli
bir konuma gelmesi ynnde byk gayret sarf etmitir.
Bu isyann k tarihi de ayrca nemlidir. nk isyann balad tarih olan 1 Ekim 1919 itibariyle
Anadoludaki Kuv-y Milliye Hareketi gnbegn gcn artrmaktadr. 4 Eyllde toplanan Sivas Kongresinde
alnan kararlara bakldnda da mill kuvvetlerin gcnn
artt aka grlmektedir. Nitekim Sivas Kongresinde
Heyet-i Temsiliyenin temsil alan vatann tamam olarak
yeniden dzenlenmitir.512 Birbirinden bamsz olarak istiklal uruna mcadele eden cemiyetler de Anadolu ve Rumeli
Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda tek bir at altnda
toplanm ve Mustafa Kemal Paa bakanlndaki Heyet-i
Temsiliye tarafndan idare edilmesi kararlatrlmtr.513
Bkz, Lord Kinross, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu-, Altn
Kitaplar Yaynevi, 19. Basm, stanbul-2007, s. 271.
511
Burada stanbul Hkmetinden kast Damat Ferit Paa

Hkmetidir. nk Kuv-y Milliyeye kar Anzavur harektn
tertip edenler onlardr. syan tarihi itibariyle ve isyan dneminde
Ali Rza Paa Hkmeti ibanda olmutur. Ali Rza Paann hkmeti kurmasyla ilgili bkz, Alemdar, 3 Terin-i Evvel 1335/3
Ekim 1919, Nu: 192-1592.
512
Atatrk, Nutuk, s. 61-62; Kongre Kararlar Bildirisi hakknda

bkz, Alemdar, 5 Terin-i Evvel 1335/5 Ekim 1919, Nu: 294-2594;
oker, a.g.e., Cilt: I, s. 19-21.
513
oker, a.g.e., Cilt: I, s. 19-21; Heyet-i Temsiliyenin almalar hakknda geni bilgi iin bkz, zgl, a.g.e., s. 35-163; Heyet-i
Temsiliye Nizamnamesi iin bkz, Unat, Anadolu ve Rumeli Cemiyeti, Tarih Vesikalar, Say: 15, s. 164-170.
206
Nihayetinde btn bu gelimeler Kuv-y Milliyenin n

alnamaz bir ekilde glendiinin kantlardr ve Ahmet
Anzavur da, bu n alnamaz gleniin btn Anadolu
sathnda tamamen kontrol ele geirmesinin nne gemek
maksadyla isyan etmitir.
Bursa, anakkale ve Balkesir blgelerinde tabur ve
blk kumandanlklar, zmit ve Balkesir Mutasarrfl da
yapm olan ve ngilizlerin de yardmlar neticesinde emrinde piyade, svari ve topu snfndan kuvvetler tekil eden
Ahmet Anzavur,514 ah smail, Cambazlar Hakk, Elkesenin
Nuri, Kadir ve Slkll Davut gibi ekyalar da etrafnda
toplayarak blgede kendi iktidarn oluturmak ve mill oluumlar ise tenkil etmek iin faaliyetlerine balamtr.515
Anzavur Ahmet, halk Kuv-y Milliye aleyhine kkrtabilmek adna din motiflerden de faydalanmaya almtr: Kuv-y Milliye Hareketini bir Bolevik hareketi
olarak tantm ve Mustafa Kemal Paann da halk soyduunu ve ittihatln devam iin altn iddia etmitir.
Yine milletin Yunanlarla mcadele edecek g ve kudrette olmadn, Kuv-y Milliyenin ttihatlar tarafndan
oluturulan bir frldak olduunu iddia edip, Padiahn
bu hareketten raz olmadn, Halifenin kendisine verdii
fermanla, milletin silahlanmasn isteyip ttihatlarn memleketten temizlenmesi gerektiini belirttiini sylemitir.516
514
Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 848-849; Ertrk, ki Devri Perde Arkas, s. 391; Aker, a.g.e., s. 112.
515
zmire Doru, 20 Terin-i Sani 1335/20 Kasm 1919, Nu: 2.
516
zmire Doru, 20 Terin-i Sani 1335/20 Kasm 1919, Nu: 2; Bayram Bayraktar, Kurtulu Savanda ngilterenin Ortadou Politikasna Bir Model: Anzavur Ayaklanmas, Asker Tarih Blteni

207
Ahmet Anzavur, yukarda zikredilenlere ilaveten, ky ky

dolaarak blge halkn kandrmak iin, halkn saf dini
inanlarndan faydalanma noktasnda da byk aba sarf
etmitir. syan boyunca Elimde kl, gsmde iman,
koltuumda Kuran gibi sloganlarla halk kendi tarafna
ekmeye almtr.517 Hatta elde ettii kuvvetleri Kuvy Muhammediye518 yani Hz. Muhammedin kuvvetleri,
kendisini de Kuv-y Muhammed Reisi olarak tanmlam, bu suretle kendisine katlmlarn daha da artacan
hesaplamtr.519 Mesel halk kandrmak iin yapt propagandalardan bazlar unlardr: Mustafa Kemal, Padiahmz makamndan atarak yerine gemek iin alyor.
Bunlarn din ile alakalar yoktur, rz ve namus nedir bilmezler. Hamama bile kadnlarla beraber giderler. Padiahn hepinize selam var. Bu asi ve hain Kuv-y Milliyecileri
yok edelim. Memleket rahata kavutuktan sonra anam vergisi kalkacak, ormanlarda hzarlar serbest alacak.520
Dergisi, Yl: 19, Say: 37, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1994,
s. 10.
517
Mcteba lgrel, Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1999, s. 141.
518
Zekeriya Trkmen, Trk stiklal Harbi stihbaratlarndan ngiliz Kemalin Anzavur Ahmete Ynelik Takip Harekt (ngiliz
Kemalin Hatralarna Gre), Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, Say: 8, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-2006, s. 94;
zcan Mert, Anzavurun kinci Ayaklanmasnda Cemiyet-i Ahmediye, Prof. Dr. Mnir Aktepeye Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Tarih Enstits Dergisi, Say: 15, Sene:
1995-1997, stanbul-1997, s. 576-577.
519
Mert, Cemiyet-i Ahmediye, s. 576-577.
520
Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 865; Selim Sarbay, stiklal Savanda Mudurnu Bolu Dzce, Aydn-1943, s. 28-29.
208
Ahmet Anzavur, Padiah ve Halifenin destei ve din

propagandalarn yardmnn yannda, erkezlerden de faydalanmaya almtr. Nihayetinde erkez kylerinde dolam ve Benim elimde padiahn ferman vardr; padiah
emir ediyor, Kuv-y Milliyeyi datacam ve zaten Kuvy Milliye erkesleri hep katledecekler ve oluk ocuklarn
keseceklerdir.521 gibi propagandalar neticesinde iki yz
kiilik bir kuvvet toplamtr. Toplad kuvvetlerle Susurluk ve Gnende yapmadk enaat brakmamtr.522 Susurluk Redd-i lhak Cemiyetinin 1000 lirasn gasp etmitir.523
Gnende jandarma zabitini ve memurlar hapsettirmitir.
Belediyenin su isalesi iin toplad 3000 liray gasp etmitir. Pek ok zulmlerde bulunmu, kadnlarn mcevherlerine dahi zorla el koymutur.524
Heyet-i Temsiliye, dman parasna din ve vatan
satm bu ahsn zale-i mazarrt ve dindalar arasnda kan
dklmesine meydan verilmemesi iin Ahmet Anzavurun
bir ksm halk kandrmak suretiyle balatt bu isyannn
61. Tmen Kumandan Kazm Bey ve Salihli Cephesi Ku521
zmire Doru, 30 Terin-i Sani 1335/30 Kasm 1919, Nu: 5;

erkez Ethem, erkezleri kendi safna ekebilmek iin Keeler
kynde bir kongre de tertip etmi ve bu kongrede, Artk bu yerler erkezlerin olacaktr. erkez hkmetini kuracaz. Yunanlarla birleerek Mustafa Kemalin eli kolu olan eteleri yok edeceiz. Mealinde konumalar yapmtr. Bkz, Nesimi Yazc, Mill
Mcadelede Bir Mcahit Veya Ptr Hseyin Efenin Anlar,
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk
Yolu Dergisi, Mays-Kasm-2002, s. 192-193.
522
zmire Doru, 20 Terin-i Sani 1335/20 Kasm 1919, Nu: 2;

523
524

209
mandan erkez Ethem tarafndan derhal bastrlmasn

istemitir.525 Anzavurun tenkiliyle grevlendirilen erkez
Ethem, Dramal Rza Beyle birlikte 150 mevcutlu Kuv-y
Seyyresiyle 19 Kasm 1919da Manyasa gelmi, burada
Tenkil Kuvvetleri Kumandan Yarbay Rahmi Beyin yardmcs olarak grevine balamtr.526 erkez Ethem derhal
Anzavuru takibe balam, Ethemin Susurluka geldiini
renen Anzavur, Gnene gemi ve 200-300 kiilik askeri ile birlikte Gneni igal etmi, hkmet kona, askeri depo, telgrafhane ve mahkeme dairesini yamalamtr.
Gnen Kaymakam ve Jandarma Kumandan Ziya ahan
Beyi tutuklam, hapishaneyi de boaltmtr.527 Burada
kuvvetlerini bir miktar daha takviye ettikten sonra erkez
Ethem ve 14. Kolordu Kumandan Yusuf zzet Paaya tehdit telgraflar yollayacak cesareti kendinde grm, fakat
nihayetinde erkez Ethemin srarl takibi neticesi olarak
Bayrami kyne ekilmek mecburiyetinde kalmtr.528
erkez Ethem hzl bir ekilde Gnene kadar ilerlemi ve
Anzavuru 26 Kasmda Saralar ky civarnda muharebeye mecbur brakm ve Anzavur on kadar askerini kaybederek Karacabeye doru kamaya balamtr.529 erkez
525
syan bastrmak iin grevlendirme 31 Ekim 1919da yaplmtr.

Bkz, Bekir Stk Baykal, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk Tarih
Kurumu Yaynlar, Ankara-1974, s. 38.
526
527
lgrel, a.g.e., s. 147.
528
Orhan Hlag, Mill Mcadelede Bursa, Emre Yaynlar, stanbul-2001, s. 71-72; Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 877;
zmire Doru, 27 Terin-i Sani 1335/27 Kasm 1919, Nu: 4; Sofuolu, a.g.e., s. 232.
529
Kemal zer, Kurtulu Savanda Gnen, Trkdili Matbaas, Balkesir-1964, s. 70; Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 878;
210
Ethem takibat hakknda, Heyet-i Merkeziyeyi de bilgilendirmitir. Nitekim zmire Doru gazetesinde de yaynlanan bir telgrafnda Anzavurun takibi hakknda u bilgileri
vermitir: Anzavur ile Bayramide tututuk. On maktul ve
birok yaral brakarak datld. Hayyen alt kii derdest
edildi. Gnen kasabas terke mecbur edildi. Kaan Ahmet
altm kadar avanesiyle bizden firar ederken unlu civarnda askeri piyade mfrezesine de yakalanarak birka maktul
ve yaral brakarak perian oldu. nayet-i hak ile bu ii an-
karib ikmal edeceiz.530
Anzavur, Karacabeyde de tutunamayp buradan
Kirmastya gemek istemi fakat halk silaha sarlarak 11
subay ve 110 askerle ilenin etrafn abluka altna alarak
Anvazurun ileye girmesine msaade etmemitir. Anzavur
daha sonra Stalan kyne gitmek zorunda kalmtr. Burada kyllere, ngilizlerin desteiyle bu ie giritiini, bir
msademe daha yaptktan sonra blgeyi Yunanlara igal ettireceini ve kendisine verilen parann kudretiyle yeterli kuvvet elde edeceini sylemitir.531 Bylesi szler sarf eden Ahmet Anzavurun kuvvetleri ise her geen gn bir miktar daha
azalmaktadr. Yarbay Rahmi Bey ve erkez Ethemin iddetli takibi ile kar karya olan Ahmet Anzavur srekli kamakta ve girdii msademeleri ise kaybetmektedir. Nitekim
Anzavur, en sonunda yakalanacan anlaynca DemirkapSultanayr-Susurluk yolu ile Manyasa gelmitir.532 Ahmet
Anzavura son darbe Gnende vurulmutur. 7 Aralkta
530
531
zmire Doru, 13 Kanun- Evvel 1335/13 Aralk 1919, Nu: 9.
532
TH, Cilt: VI, s. 22; Hlag, a.g.e., s. 72; Mmtaz kr Eilmez,

Mill Mcadelede Bursa, Tercman Yaynlar, stanbul-1980, s.
30; zmire Doru, 4 Kanun- Evvel 1335/4 Aralk 1919, Nu: 6.

211
tedip kuvvetleri ile Ahmet Anzavur kuvvetleri Gnende

Yortan civarnda 6-7 saatlik bir msademe yaanm ve bu
msademede Anzavurun 40 kadar adam ldrlmtr.533
Fakat srarl takibe ramen bir trl Ahmet Anzavur yakalanamamtr. Buna ramen Balkesir ve Bandrmada icra
edilen basknlar neticesinde Ahmet Anzavurun maiyetinin
tamam ortadan kaldrlmtr. Nihayetinde Anzavur, Damat Ferit Paann daveti zerine 6-7 adam ile birlikte nce
zmite kam ardndan da stanbula gemitir.534
C) kinci Anzavur Ayaklanmas
Birinci isyannda Kuv-y Milliye Hareketini bastrmaya muktedir olamayan Ahmet Anzavur, stanbula katktan sonra yeniden bir harekt iin almalarna balam,
Kuv-y Milliyenin tenkili iin giritii mcadelede birinci
isyannda olduu gibi Damat Ferit Paa gibilerin desteini
salamtr. Ne zaman kurulduu tam olarak belli olmayan,
Kuv-y Milliyeyi tenkil amacn tayan ve Hrriyet ve
tilaf Frkas, Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi ve Kzl Hanerliler535 gibi Mill Mcadele kart parti, cemiyet ve gizli
533
Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 881; zmire Doru, 7

Kanun- Evvel 1335/7 Aralk 1919, Nu: 7; Yine Karakydeki
msademede Davut etesi abluka altna alnnca Ahmet Anzavur
areyi yine kamakta bulmutur. Manyas istikametine doru savumutur. Bkz, BOA, BEO, Umumi Nu: 345687.
534
zmire Doru, 10 Kanun- Sani 1336/10 Ocak 1920, Nu: 16;

TTE, Kutu No: 315, Gmlek No: 75, Belge No: 75.
535
Bu cemiyetler bandan itibaren Anzavur syann desteklemilerdir. Nitekim Sait Mollann ngiliz Papaz Frewya yazd mektuplarda bu durum aka ortaya kmaktadr. Bu konu dnemin
Mill Mcadeleyi destekleyen gazetelerinden zmire Doruda
da haber konusu yaplmtr. Sz konusu haberde, Yirmi gn kadar evvel alnan mevsuk haberlere nazaran memleketin istiklalini,
milletin vahdet ve namusunu kurtarmak gibi bir emel-i Mbeccel
212
tekilatlarn ittifakyla ortaya kan Cemiyet-i Ahmediye adl bir cemiyetin de kurucusu olan Ahmet Anzavur,536
ile hareket eden Kuv-y Milliye aleyhinde tekilat yaparak ml-i
hasselerini temin etmek isteyen baz ehas icra-y faaliyete balamt. Merkezi stanbulda bulunan bu hainane tekilatn esas
faaliyeti dhili birtakm mukateleler ihdas ederek husule gelecek
riten bil-istifade imdiye kadar memleketin bana felaket getirmekten baka bir ey yapamayan Damat Ferit Paa Hkmetini
tekrar mevkii iktidara getirmekti. Bu tekilatn en mhim rkn
tarafndan yazlan ve suretleri ele geen baz mektuplardan da
anlald zere meydana getirilecek olan msellah kuvvetlerle
kasabalar yama etmek ve hatta ahali-i hristiyaniyeyi tazyik ve
hatta icabnda imha ederek son gnlerde Kuv-y Milliye lehinde
fevkalade tevecchler gstermeye balayan Garp efkr- umumiyesini aleyhimize evirmek bu hain ehasn cmle-i maksdndan
idi. Bu ihanetkar faaliyet mukaddimesi olarak muhtelif yerlerde
msellah kuvvetlerle icra-y melanete balamak istediler. denilmektedir. Bkz, zmire Doru, 20 Terin-i Sani 1336/20 Kasm
1920, Nu: 2; Ayrca tafsilat iin bkz, Kzm zalp, Mill Mcadele (1919-1922), Cilt: I, Drdnc Basm, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara-1998, s. 68-70; Cebesoy, a.g.e., s. 335-337.
536
Teal-i slam Cemiyeti de btn ubelerinde Cemiyet-i Ahmediyenin propagandasn yapmtr. Bkz, Mert, Cemiyet-i Ahmediye, s. 573-575; Cemiyet-i Ahmediye, din bir perde altnda,
halkn taassubundan da yararlanarak oluturulacak kuvvetlerle
Kuv-y Milliyeye kar harekete gemeyi hedeflemektedir. Ayrca mevcut Hkmetin devrilmesini salamak suretiyle de Damat
Ferit Paay tekrar iktidara getirmeyi hedeflemektedir. Bu cemiyetin giritii faaliyetler neticesinde ngilizlerin daha ncesinde
salanamayan Boazlardaki hkimiyetleri salanacak ve Kuvy Milliyenin elinde olan yerler ile stanbul arasnda bir tampon
blge oluturulacaktr. Bkz, Mert, Cemiyet-i Ahmediye, s. 578579; zalp, a.g.e., s. 102; Cebesoy, a.g.e., s. 335-337; Cemiyeti
Ahmediye kurulmas Mill Mcadeleye destek veren vatanseverler tarafndan tepki ile karlanmtr. Nitekim Ske Belediye Reisi
Rfat ve Ske Mfts mer Ltf bu cemiyet hakknda yle
demektedir: Mukadderat- milliye ve mlkiyemizin hal edilmekte
olduu byle nazik bir srada Ahmet isminde bir serserinin kendi
ismine izafetle Ahmediye namna bir cemiyet tekiline yeltenerek
vatanmzn tamamiyet ve istiklali ve milletimizin ahenk ve tesa-

213
16 ubat 1920de ngiltere ve Damat Ferit Paann da desteini almak suretiyle tekrar isyan etmitir.537 Anzavur, birinci isyannda olduu gibi ikinci isyannda da halk din
propagandalarla kendi tarafnda ekmek iin gayret sarf
etmitir. Nitekim Ahmet Anzavurun, Kuv-y Milliyeye
kar din uruna, Kurana dayanarak mcadele yaptn, kendisinin ve arkadalarnn Allah yolunda cihad ettikleri gibi halk etkilemeye ynelik sylemler, mtemadiyen
Kuv-y Milliye aleyhtar gazetelerde yaynlanmtr.538
Anzavur, 17 ubat 1920de 15 kadar adamyla birlikte Bigaya gelip Hkmet Konana yerlemi ve isyann
nt aleyhinde birtakm tahrikt- melanetkaranede bulunmakta
olduu kemal-i teessfle haber aldk. Bkz, zmire Doru, 17
Mart 1336/17 Mart 1920, Nu: 43.
537
Anzavurun ngilizler tarafndan desteklendii hakknda bir makale iin bkz, H. lhan Trkmen, Ahmet Anzavurun Gney Marmara syanlarnda ngiliz Devleti ve stanbul Damat Ferit Paa
Hkmetlerinin lgisi ve Kkrtc Faaliyetleri, Trk Dnyas
Tarih Dergisi, ubat-1992, s. 37-43; Anzavurun ele geen bir
mektubunda ngilizler hakknda unlar sylemektedir: ngiltere hkmetinin Anadoluya kar yapmak istedii harekt beraber mzakere edildikten sonra Samsun ve Amasya ve orum
ve Yozgatta taallkatlarm da hazr olduklarnda o cihete miktar kfi cephane ve silh ile mahdumum Sivasa doru gelmek ve
bizzat benim kolumda Kaleisultaniye sahilinden Nazilliye kadar
temizledikten sonra Konyaya doru yrmek, orada kuvay milliyenin resalarn toplad Ankaradan mahdumun koluyla birlemek zere Sivasa bu harekt ngiliz kuvvetleri takip edecek ve
kuvvei zahir (kuvvetzzahir olacaktr) derdest edilen bu melunlar
ngiliz ordusuna ve kanuna teslim edilecektir. Bkz, zalp, a.g.e.,
s. 111.
538
Alemdar, 10 Nisan 1336/10 Nisan 1920, Nu: 479/2779; Alemdar, 15 Nisan 1336/15 Nisan 1920, Nu: 483-2783; Anzavurun bu
ikinci isyanndaki maiyeti de hemen hemen ayndr. Anzavurun
nemli adamlar, Kadir, Davut, ah smail, Canbazl Hakk ve Elkesenin Nuridir. Bkz, BOA, BEO, Umumi Nu: 345166.
214
idaresini eline almtr. Daha sonra ah smail, Krt Mehmet

avu ve Gavur mam Bigada brakp Yeniceye hareket
etmitir. Anzavur, Biga ahalisi ile aras aldktan sonra da
150 kii civarndaki maiyetini Gnenin gneybatsndaki
Seydikye gndermitir. Burada kendisine taraftar toplamak iin almalar yrten Anzavur, blgedeki baz kylerin kendisine katlmasna da muvaffak olmutur. 29 ubat
1920 tarihine gelindiinde erkez Ethemin 30 top ve ok
sayda mitralyzle Gnene gelecei halk arasnda yaylmaya balamtr.539 1 Mart 1920de Anzavur Sarkye
gelmi, burada sekiz jandarma eri ve bir ksm silahl kylyle bucak mdrn Yortan kyne ekilmek zorunda
brakmtr. 2 Martta ise Anzavur ve Gavur mam kuvvetleri Gndoan, Babakaya, Hasanbey, Karalariftlii ve Bakrl srtlarn tutmutur.540 Nihayetinde Anzavurun tenkili
iin gnderilen kuvvetler Gnende toplanarak 6 Martta
Anzavura kar harekta balamlardr.541 Fakat Anzavur
ayaklanmas gn getike genilemi, Balkesir dahi isyanclarn eline geme tehlikesi ile kar karya kalmtr.
Nitekim 10 Martta 61. Tmen Kumandan Kazm Bey,
Anzavur kuvvetlerinin baarlar kazandn, Balkesirin
dme tehlikesinin olduunu ve Anzavurun Yunanlarla irtibat salamasnn nne gemek maksadyla erkez
Ethemden yardm istediini bildiren bir telgrafnda unlar
ifade etmitir: Ben son itaat edecek neferim kalncaya kadar deceim. Fakat maksat ahs eref deil, ortak ve
539
TTE, Kutu No: 19, Gmlek No: 34, Belge No: 34; Ulu demir,
Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar (Gnlk Anlar), Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1989, s. 28.
540
TH, Cilt: VI, s. 32-33.
541
TTE, Kutu No: 19, Gmlek No: 34, Belge No: 34; demir, a.g.e.,
s. 28.

215
mukaddes bir gayedir. Durum muhataraldr. Bu bakmdan

bizzat ve kfi bir kuvvet ve sratle Balkesire hareket ediniz. Kuvvetlerin Akhisar istasyonundan trenle Balkesire
kadar sevki mmkndr. Bu sratle gelmenize yardm eder.
Telgraf banda muvafakat cevabnz bekliyorum.542
13 Mart sabah Bigaya giren Anzavur, bir hafta sonra
halka hitaben yapt konuma neticesinde halk Kuv-y
Milliye aleyhine kkrtmtr. Manyas ve Gneni kendisine s olarak olarak seen Ahmet Anzavur, 19 Martta Gnen
civarna geldiinde evvelce tertipledii isyan birdenbire genileyip Gnen ve Bigay iine alarak geni bir mntkaya
sirayet etmitir.
Ahmet Anzavur, 4 Nisanda Gnen zerine yryerek ehri fazla zorlanmadan ele geirmitir. Anzavur daha
sonra ngilizlerinde desteiyle hibir zorlukla karlamadan Bandrmay igal edip buray kendisine s tayin etmitir. Anzavurun Bandrmaya gelii Rumlar tarafndan da
sevinle karlanmtr. stanbul Hkmeti de, 8 Nisanda
Anzavuru paa unvan vermek suretiyle Balkesir
Mutasarrflna atamtr. Anzavur daha sonra Susurluk
ve Kirmasty igal etmi, Gavur mam da Balya zerinde
Balkesire doru hareket etmitir.543
542
zalp, a.g.e., s. 113; erkes Ethem, Anlarm, Berfin Yaynlar,

stanbul-1994, s. 20.
543
Mert, Anzavurun lk Ayaklanmas, s. 849; zalp, a.g.e., s. 109110; zmire Doru, 4 Nisan 1336/4 Nisan 1920, Nu: 50; zmire
Doru, 7 Nisan 1336/7 Nisan 1920, Nu: 51; zmire Doru, 11
Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 52; TH, Cilt: VI, s. 40; Nitekim
Trkgeldi, hatratnda, Anzavurun paalk rtbesine karlmas ve Karesi Mutasarrflna atanmas kararnamesinin geldiini
grnce dayanamayp, Damat Ferit Paaya, byle bir ekiyay
ibadullahn bana taslit etmek revy- hak deildir efendim dediini aktarmaktadr. Bkz, Trkgeldi, a.g.e., s. 263; Anzavur paa
216
Salihli Cephesinden isyan bastrmak zere ilk olarak, Kuv-y Seyyreden Sar Efe, maiyetindeki byk
kuvveti ile birlikte Balkesire gelmitir.544 Ayrca Aydn
Cepheleri Umum Kumandan Demirci Efe de zeybekleri ile
birlikte Balkesire hareket ettiini bildirmitir.545 Yine erkez Ethem de pek byk kuvvetiyle birlikte isyan blgesine
ulamtr.546 erkez Ethem isyann bastrlmas srecinde
Demirci Mehmet Efe Kuvvetleri Kumandan Danimentli
smail Efe, Balkesir Milli Svari Mfreze Kumandan Keeci Hafz Emin Bey, Salim Bey Kuvveti, Parti Pehlivan
Mfrezesi, Kako Mehmet Mfrezesi, Mehmet Ali avu
Mfrezesi, Soma Cephe Mfreze Kumandanl ve Akhisar
Milli Alay Kumandan Hafz Hseyin Bey mfrezelerini
komuta etmitir. erkez Ethemin komuta ettii kuvvetlerin
miktar 2.000i bulmutur.547
Balkesirde toplanan kuvvetler 814 Nisanda, 61.
Tmen Kumandan Kazm Beyin genel komutasnda Anzavur zerine yrmlerdir. 14 Nisanda Balkesirden
Susurluk-Gnen istikametine hareket eden tedip kuvvetleri,
15 Nisan akam Anzavur kuvvetleriyle karlamtr. Anzavur, Kirmastdan hareket ederek Susurluka 45 km meunvann elde ettikten sonra telgraf banda Damat Ferit Paaya,
Kuv-y Milliyeyi yaknda perian edeceini bildirmi, bunun
gereklemesi iin de Damat Ferit Paadan silah, cephane, para
ve iki tayyare gnderilmesini istemitir. Bkz, zalp, a.g.e., s. 111.
544
zmire Doru, 11 Nisan 1336/11 Nisan 1920, Nu: 52.
545
546
547
smet Grgl, On Yllk Harbin Kadrosu 19121922, Trk Tarih

Kurumu Yaynlar, Ankara-1993, s. 300; zmire Doru, 11 Nisan
1336/11 Nisan 1920, Nu: 52; zmire Doru, 14 Nisan 1336/14 Nisan 1920, Nu: 53; zmire Doru, 18 Nisan 1336/18 Nisan 1920, Nu:
54; zalp, a.g.e., s. 113.

217
safedeki Karaprek kynn alt ksmlarnda Yahyakyde

(Yayaky) muharebe tertibat almtr. Takpr hattnda
balayan muharebe erkez Ethem kumandasndaki kuvvetlerin, 15 Nisan 1920de Susurluk ve Kirmast arasnda
Anzavur kuvvetlerini 5 saatlik arpma sonucu malup
etmesiyle son bulmu, bu muharebede iki top ve birok silah ve cephane ele geirilmi, Anzavur da yaralanmtr. 17
Nisanda Kirmast Kasabas geri alnm, Anzavur neye uradn ararak Bandrma istikametine doru kamtr.
erkez Ethemin Anzavurun takibinde elde ettii baarlar Bekir Sami Bey tarafndan tebrik edilmitir.548 erkez
Ethem, 16 Nisan 1920de Susurluktan yollad telgrafta
Anzavur harektn ylece zetlemitir: leden sonra
bizzat Anzavurun idaresinde usatla Susurluk civarnda
Kuv-y Milliye arasnda balayan msademe gece fasla
ile geerek afakla beraber harekt- taarruziyemizle yedi
saat devam eden edid bir msademeden sonra usat perian
bir surette datlm ve altm bir(alnm) esir ile mevcut
iki adet top mcahidinin fedakrane hizmetleri ile itinam
edilmi ve svarilerimiz hezimete urayan usat iddetle takip etmektedir. Usatn mecruh ve maktulu pek oktur.549
erkez Ethem, Kirmasty kurtardktan sonra Anzavur kuvvetlerine katlm olan Jandarma Merkez Karakol
548
TTE, Kutu No: 28, Gmlek No: 70, Belge No: 70; TTE, Kutu
No: 28, Gmlek No: 68, Belge No: 68; zmire Doru, 21 Nisan
1336/21 Nisan 1920, Nu: 55; zalp, a.g.e., s. 115; en Nur Aykut,
Mill Mcadelede Biga, Haziran-2006, s. 50; Sofuolu, a.g.e., s.
333; zer, a.g.e., s. 90-91; nal, a.g.e., s. 355-356; erkes Ethem,
a.g.e., s. 21.
549
No: 28, Gmlek No: 1, Belge No: 1; TTE, Kutu No: 29, Gmlek
No: 70, Belge No: 70; TTE, Kutu No: 31, Gmlek No: 120, Belge No: 120.
218
Kumandan Baavu Abdullah ve Ormankad kyl Kk Mehmeti yakalam ve kasabadaki ta kprnn stne asmtr. Yine blgede ngiliz Muhipler Cemiyetinin
karlar dorultusunda alan emekli Kaymakam Hasan
Bey ve erkez Hakky yanna ararak nasihat etmi,
fakat nasihatin fayda vermediini anlaynca Hasan Beyi
idam ettirmitir. erkez Ethemin adamlar isyann bastrlmas esnasnda baz uslszlklerde yapmlardr. Mesel
Ethemin adamlarndan olan Arnavud Aziz, Kirmast bankasndaki ok miktarda paraya el koymutur. Nitekim Bekir
Sami Bey de durumu erkez Etheme aktararak, parann
yerine geri konulmasn istemi, bu istek Ethem tarafndan
yerine getirilmitir.550
Ahmet Anzavur, Takpr muharebesini kaybettikten sonra yannda bulunan az saydaki adamyla birlikte
Gnene gelmitir. Gnen Belediye Bakanlnda halka
bir nutuk irat edip, kuvvetlerinin azlndan bahsettikten
sonra Bigaya gideceini, daha sonra da stanbuldan daha
byk kuvvetler elde ederek yeniden Kuv-y Milliye ile
mcadele edeceini uzun uzun anlatmtr. Bu arada erkez
Ethem, Anzavuru takibe devam etmi ve Bandrmadan
Gnen ve Kaplcalar mevkiine kadar ilerlemitir. Gnen
Belediye Bakanna bir telgraf ekmi ve gn ierisinde
Kuv-y Milliye saflarna gemedikleri takdirde zor kullanacan bildirmitir. Nihayetinde 21 Nisan 1920de Gnen
Kuv-y Tedibiye tarafndan kurtarlm, Anzavur 6 adamyla birlikte areyi kamakta bulmutur.551
550
TTE, Kutu No: 28, Gmlek No: 20, Belge No: 20; zmire Doru, 25 Nisan 1336/25 Nisan 1920, Nu: 56; zer, a.g.e., s. 91; nal,
a.g.e., s. 357-359, 362.
551
TTE, Kutu No: 31, Gmlek No: 22, Belge No: 22; zmire Doru, 2 Mays 1336/2 Mays 1920, Nu: 58; demir, a.g.e., s. 62;
zer, a.g.e., s. 92.

219
Nihayetinde erkez Ethem ve Kuv-y Seyyarenin

ve dier mill kuvvetlerin fedakr gayretleri neticesinde
kinci Anzavur syan da baar ile bastrlm, Anzavur
Bandrmadan vapura binerek kamak zorunda kalmtr.
erkez Ethem muharebeler sonucu 21 Nisan 1920de yollad bir raporunda bu hususlarda unlar ifade etmitir:
Bandrma Anzavur melunun bu havalide yalan yere iftira
sureti ile Padiaha istinad ettiini syleyerek icra etmediini zulm ve itisaf gasp etmedii mal ve menal ve irtikab
etmedii cinayat kalmamtr. Kuv-y Tedibiye Bandrmay
abluka ettii esnada bu canilerin firarn teshil etmek zere
stanbuldan iki Osmanl gambotu gnderilmi olmas ve
bu suretle karlan canilerle merkezi hilafet namna himaye edildikleri fikri efkr- umumiye zerinde byk bir su-i
tesir hsl etmi ve melunun istinad ettii iftiraya kanaat
hsl etmek derecelerine gelmekle btn bu havalinin galeyanda olduu ve gayr-i meru kabilenin alet-i icraiyesi olan
bu gibi canilerin himaye edilmemesi telgrafla mabeyni hmayuna bildirilmesi umumen mukarrer ise de vesaiti muhabere mevcud olmad cihedle bu cihedin delalet ve teminine himmetlerini bu ahali havalisi namna rica ederim.552
D) Kuv-y nzibatiye
Damat Ferit Paa, 5 Nisan 1920 tarihinde drdnc
defa Sadarete geldiinde hem Hkmetin Beyannamesi hem de eyhlislam Drrzde Abdullah Efendinin
Fetv-y erifesi araclyla Kuv-y Milliye Hareketini
sulam, Hkmet Beyannamesi ile Kuv-y Milliyecilerin Osmanl Devletinin devamlln ortadan kaldrmaya
552
No: 28, Gmlek No: 20, Belge No: 20; TTE, Kutu No: 31, Gmlek No: 73, Belge No: 73.
220
dnk ykc giriimler ierisinde bulunduklarn belirtmi,

eyhlislam Drrzde Abdullah Efendiye kartt Fetv
ile de bu ykc giriimlerde bulunan Kuv-y Milliyecilerin kfir olduklarn ve ldrlmelerinin dinen farz olduunu Mslman halka ilan etmitir. Bylelikle Kuv-y
Milliyecilerin, Mslman Anadolu insanna dayanmasnn
nne gemeyi hedeflemitir. Zira din bir unsur olan bu
Fetv ile halkn Kuv-y Milliyecilerden ayrlarak stanbul
Hkmeti ve Padiahn yoluna girecei dnlmtr.
Fakat Damat Ferit Paa her ihtimale kar, Kuv-y Milliye Hareketini tamamen ortadan kaldrmak ve ii sadece
Fetvnn tesirine brakmamak iin Kuv-y Milliyeye kar mcadele edecek bir ordu tekiline alm,553 bu maksada matuf olarak 8 Nisan da, ngiliz Yksek Komiseri Amiral
de Robeckle grmesinde Kuv-y Milliyenin bastrlabilmesi iin kar bir kuvvet oluturulmas gerektii fikrini
Robecke iletmi ve ondan bu hususta yardm istemitir.554
553
Hsamettin Ertrk, Kuv-y nzibatiyenin kurulmas konusunda

....Sadretle beraber bizzat Damad Ferid Paa deruhte eylemiti.
Ferid Paann btn arzusu, Anadoluda taazzuva balyan Mill
Hkmeti ykmak, Mustafa Kemali dize getirmekti. Bunun da kuvvetle olacana inanm, Hilfet ordusu nmiyla bir ordu tesisine ve
adna da Kuv-y nzibatiye denilmesine karar vermi ve bu husustaki muktazi iradeyi de Sultan Vahideddinden istihsal eylemiti demektedir. Bkz, Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 377-378;
Yine Mehmet Arif Bey de hatratnda bu mevzuda Mill Harekt
padiaha isyan eklinde ve mcahitlerin nderlerini ittihatlar
ve dinsizler olarak niteleyen fetvalar ve bildirilerle halkn akl kartrlmakta ve bir taraftan da Biga ynnden Anadoluya musallat
edilen Anzavur vastasyla yldrma siyaseti takip olunmakta idi
demektedir. Bkz, Mehmet Arif Bey, a.g.e., s. 38.
554
ngiliz Yksek Komiseri Amiral Robeckin bu grmeyle ilgili

olarak kendi dilerine gnderdii belge iin imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, 26-29; Sonyel, D Politika, Cilt: I, s.
211-212.

221
Damat Ferit Paa bu grmeden gn sonra Amiral de

Robeckle bir grme daha yapm ve bu grmede, paalk payesi vermek suretiyle Balkesir Valiliine atad
Ahmet Anzavur idaresindeki kuvvetlere destek verilmesini
ngilizlerden istemitir. Amiral de Robeck, Anzavur kuvvetlerine asker yardm yaplacan ve hkmetin yetkisine kar hala meydan okumaya devam eden milliyetilerin
bastrlmasnda sarf edilecek abalarda ngilizlerin her
trl destei salayacan sylemitir.555
Damat Ferit Paann Kuv-y Milliye Hareketini,
Trk Trke krdrarak bastrmak demek olan bu plann, ngilizlerin yannda;556 ngiliz Muhbbileri Cemiyeti,557
Hrriyet ve tilf Frkas ile Askeri Nigehban ve Kzlhanerliler gibi cemiyetler de desteklemiler, para yardm
555
Amiral de Robeckin bu grmeyle ilgili olarak ngiliz Dileri Bakan Lord Curzona gnderdii raporunda, Damat Ferit Paann
Anadoludaki mill harektn bastrlabilmesi iin, kuvvetle kar
konulmas gerektiini, bu konuda tilaf Devletlerinin kendisine ne
lde yardm edebileceklerini sormas zerine kendisinin de ngiliz
Yksek Komiserliinin milliyetilere kar kuvvetlerin silahlandrlmalarna msaade edilecei ve bakaca yardmlarn sonradan geleceini, milliyetileri bastrmas iin tilaf devletlerinin Hkmeti
tamamen destekleyeceklerini sylediini belirtmektedir. Bkz, imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 29.
556
ngilizleri denetimlerindeki Trk silah depolarndan Kuv-y

nzibatiyeye silah datlmasna izin vermilerdi. Bkz, Salahi R. Sonyel, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat
Servisinin Trkiyedeki Eylemleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995, s. 70.
557
ngiliz Muhipler Cemiyeti, Anzavur syan ile Kuv-y nzibatiye

ve Kuv-y Muhammediye hareketleri gibi kardei kardee krdran menf hadiselerin hazrlanmasnda byk rol oynamtr. Bu
deerlendirme iin bkz, Dnmez, a.g.e., s. 150.
222
yapmlardr.558 Nihayetinde Kuv-y nzibatiye adyla bir

ordunun kurulmasyla ilgili kararname 18 Nisanda Hkmet tarafndan karlmtr.559 Bu Kararname ile jandarma kuvvetlerine benzer ve gnlllerden oluan Kuv-y
nzibatiyenin kurulmas kararlatrlm ve Kararnamede devletin icra-y ahkmn infaz vazifesiyle mkellef
memurin-i hkmeti cebr ve tehdit ederek meriyetine memaniat etmekle emniyet-i mmeyi ihlale cret eden (Kuvy Milliye) nam tahtnda kurr ve kasabta mstevli olarak
ahalinin emval ve nukutunu cebren ahz u gasp ve katl eden
erbab- ekaveti tedip ve tenkil iin tesis olunmu seyyar
bir heyet-i inzibatiyedir. Kuv-y nzibatiyenin vazife-i esasiyesi, Kuv-y Milliye nam tahtnda ekavete slk eden
eirry derdest ve tenkilden ibarettir560 denilmitir.
Damat Ferit Paa, ahalinin emval ve nukutunu
cebren ahz gasp ve kendilerini katle cret eden erbab-
ekaveti tedip ve tenkil561 etmek maksadyla tekil edilen
Kuv-y nzibatiye kuvvetlerinin bana Ordu Kumandan
558
Gnay alar, Kuvy- nzibtiye, Ankara niversitesi Trk

nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Say: 4, 15 Mays 1995, s. 344.
559
18 maddelik Kuv-y nzibatiye kararnamesi 24 Nisan tarihli

Takvim-i Vekyide de yaynlanmtr. Bkz, Takvim-i Vekyi, 24
Nisan 1336/24 Nisan 1920, Nu: 3835; Peyam- Sabah, 23 Nisan
1336/23 Nisan 1920, Nu: 505/10935; Ayrca bkz, Peyam- Sabah,
18 Nisan 1336/18 Nisan 1920, Nu: 500/10930; Alemdar, 18 Nisan
1336/18 Nisan 1920, Nu: 486-2786; Sofuolu, a.g.e., s. 343344.
560
Takvim-i Vekyi, 24 Nisan 1336/24 Nisan 1920, Nu: 3835;

561

223
yetkisiyle Sleyman efik Paay getirmitir.562 Bilahare

de kendisinin vazife ve salahiyetine dair bir talimatname
dzenletmitir.563 Yine 8 Nisan 1920 tarihinde mir-i miranlk yani paalk rtbesi verip Balkesir Mutasarrflna
tayin ettii Ahmet Anzavura564 da Kuv-y Milliyenin bastrlmasnda nemli grevler vermitir.565 Her ne kadar Ordu
562
Takvim-i Vekayi, 2 Mays 1336/2 Mays 1920, Nu: 3842; alar,

Kuv-y nzibatiye, s. 344.
563
Kuv-y nzibatiye Kumandan Sleyman efik Paann vazife

ve salahiyetini belirleyen talimatname iin bkz, HTVD, Say: 51,
Belge No: 1174.
564

Alemdar, 9 Nisan 1336/9 Nisan 1920, Nu: 473-2784; Anzavur
Ahmete paalk rtbesi verilerek Balkesir mutasarrflna tayini 13 Nisan 1336/1920 tarihli Hkimiyet-i Milliyede haber
olarak verilmitir. Bkz, Hkimiyet-i Milliye, 13 Nisan 1336/13
Nisan 1920, Nu: 21; Anzavur Ahmet ile ilgili Alemdar ve Peyam-
Sabahta sk sk vc tarzda yazlar kmaktayd. 7 Nisan da
Alemdarda kan bir haberde Biga-Gnen ve havalisini gayr-i
milli etelerden temizleyen binba olarak imdiye kar gsterdii
kahramanlklar imdide gsterecektir deniliyordu. Bkz, Alemdar, 7 Nisan 1336/7 Nisan 1920, Nu: 476/2776; 8 Nisan tarihli
Alemdarda ise Ahmet Anzavur Beyin yeni bir muvaffakiyeti
bal altnda onun Gnen kazasn Kuv-y Milliyecilerden kurtard haberi yer alyordu. Bkz, Alemdar, 8 Nisan 1336/8 Nisan
1920, Nu: 477-2777.
565
Yukarda da belirtildii zere Anzavur, emrindeki kuvvetleri

Kuv-y Muhammediye diye adlandrm, amacnn Hilfeti korumak olduunu ve Halife adna hareket ettiini gittii her yerde
syleyerek, Kuv-y Milliyenin lkeyi blmeye ynelik bir hareket olduu, bunlarn din, devlet ve Padiah dman olduklarn
anlatmaya almtr. Bkz, Alemdar, 25 Mays 1336/25 Mays
1920, Nu: 519/2829; Mesel Anzavur Ahmet, gazete muhabirlerine verdii bir demete Anadolu halknn ttihatlarn bakiyesi
Mustafa Kemal etesi ve yardaklarnn zulm grdn bu ne-
224
Kumandan Sleyman efik Paa olsa da Anzavur, Kuv-y

nzibatiyenin ierisindeki konumunu her zaman herkesten gl tutmaya almtr. Nitekim zmitteki Sleyman efik Paa-Anzavur grmesinde Anzavur Ahmetin
kendisine emrindeki bir asker gibi davranmas ve Kuvayi
nzibatiyeye istedii anda komuta etmek hakk olduunu ve
stanbul Hkmeti Erknharbiyesinin kendi emrine gre
hareket etmek zorunda bulunduunu sylemesi Sleyman
efik Paay zm ve duruma tepkisini dile getirerek kimin komutan olduunu Damat Ferit Paadan sormutur.
Damat Ferit Paadan bir cevap alamaynca da grevini
brakarak zmitten ayrlmtr.566 Bunun zerine Paadan
boalan Kuv-y nzibatiye Kumandanlna Yarbay Seni
Bey tayin edilmitir.567
Kuv-y nzibatiye Kararnmesine gre Kuv-y nzibatiye birliklerinin, muvazzaf subay ve askerler ile emekli asker ve gnlllerden olumas kararlatrlmtr.568
Kuv-y nzibatiyenin asker ihtiyacn karlamak iin de,
Sadrazam, Hariciye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili olan
Damat Ferit Paa569 23 Nisanda bir beyanname yaynlayadenle padiahn, Hkmetin ve vatann uruna hayatn vakfettiini, hayatnn sonuna kadar uraarak, Mustafa Kemal ve avanesini tepeleyeceini sylemitir. Bkz, Alemdar, 26 Nisan 1336/26
Nisan 1920, Nu: 494-2794.
566
TH, Cilt: VI, s. 69.
567
568
Takvim-i Vekayi, 24 Nisan 1336/24 Nisan 1920, Nu: 3835; TH,

Cilt: VI, s. 66.
569
Damat Ferit Paa, Sadrazam ve Hariciye Nazrl grevlerinin yannda 20 Nisan 1920de Harbiye Nazrl grevini de vekleten
stlenmitir. Sarhan, Kurtulu Sava Gnl, Cilt: II, s. 493.

225
rak stanbulda grevde ve akta bulunan btn subaylarn Harbiye Nezretine gelerek, yoklama yaptrmalar,
gelmeyenlerin askerlikle ilgili her trl ilikilerinin kesilecei ve seferberlikten kam saylarak Divn- Harbe
verileceklerini duyurmutur.570 Ayrca Kuv-y nzibatiye
yetkilileri, Anadoluya grevliler gndermek suretiyle hem
Kuv-y Milliye aleyhine propagandalar yaparak hem de piyade yazlacak olanlara 15, svari yazlacaklara ise 30 lira
maa verilecei vaadiyle kendilerine asker temin etmeye
almlardr.571 Nihayetinde Kuv-y nzibatiye birliklerine, stanbuldaki depolardan silah, cephane ve ara-gere
salanm ve 966 er ve 66 subaydan oluan ilk Kuv-y nzibatiye alay 29 Nisanda zmite gnderilmitir.572
Kuv-y nzibatiyenin zmite gnderildii tarihlerde Ahmet Anzavur blgede Kuv-y Milliyeye kar m570
Alemdar, 24 Nisan 1336/24 Nisan 1920, Nu: 492-2792; alar,

Kuv-y nzibatiye, s. 345; Kuvy nzibatiyeye dhil kumandan, subay ve erlerin yemin etmeleri de istenmitir. Bkz, Mehmet
Tevfik Bey, a.g.e., s. 395; Jaeschke, a.g.m., s. 196.
571
Sofuolu, a.g.e., s. 342 vd; Kuv-y nzibatiye Kararnamesinde alay

kumandanlarna 150, tabur kumandanlarna 100, kdemli yzbalara 90, yzbalara 80, tabur hesap memurlarna 75, tabur imamna
75, mlazm evvellere 70, mlazm sanilere 60, hesap memuru
muavinlerine 50, baavulara 40, avulara 35, onbalara 33 ve
efrada 30 lira maa verilmesi kararlatrlmtr. Kuv-y nzibatiye
iin toplam 1.250.836 liralk fevkalade bir bte tahsis edilmitir.
Bkz, Takvim-i Vekayi, 24 Nisan 1336/24 Nisan 1920, Nu: 3835;
Peyam- Sabah, 23 Nisan 1336/23 Nisan 1920, Nu: 50510935;
Gztepe, a.g.e., s. 283-284; Yine Vakit gazetesinde kan bir haberde de Kuv-y Milliye kararnamesi dn Takvim-i Vekyide yaynlanmtr denilerek, kartlan dier bir kararname ile de Kuv-y
nzibatiye iin 1.250. 836 lira denek tahsis edildii belirtilmektedir. Vakit, 25 Nisan 1336/25 Nisan 1920, Nu: 883.
572

Sabah, 29 Nisan 1336/29 Nisan 1920, Nu: 511/10941.
226
cadele etmektedir. Hatta Kuv-y Milliyeye kar bir ksm

baarlar da elde etmi, 10 Maysta Adapazar, 13 Maysta
Kandra ve 15 Maysta Doanay ele geirmitir.573 Fakat Anzavurun bu ilerleyii karsnda 23 Maysta erkez
Ethem kumandasnda balayan kar taarruz neticesinde
Anzavur birlikleri malup edilmitir. Yine 14 Haziranda
zmitten tekrar harekta geen Kuv-y nzibatiye birlikleri de bir sredir Sapancada tertibat alm olan Ali Fuat
Paann kar taarruzu neticesinde malup edilmitir. Neticede bu baarszlk zerine Kuv-y nzibatiye birlikleri,
zmite gnderilen Glcemal isimli vapurla 20 Haziranda
stanbula geri gtrlmlerdir. Ayrca Harbiye Nezareti
de 25 Haziran 1920 tarihinde ald bir kararla Kuv-y nzibatiye birlikleri datmtr.574 unu da belirtmek gerekir
ki Kuv-y nzibatiye birliklerinden birok asker firar etmek
suretiyle Kuv-y Milliyeye iltihak etmitir. Hatta birou
bu firar esnasnda yakalanp yarglanmlar ve birtakm cezalara da arptrlmlardr.575
573
574
TH, Cilt: VI, s. 72-80; Kuv-y nzibatiye hakknda tafsilat iin

bkz, Sofuolu, a.g.e., s. 342-344, 350-371; En nihayetinde Anzavur,
Nisan 1921de Bigann Tokatkr cihetlerinde Kuv-y Milliyeye
kar harekete gemi ve ingene Ali Milis Kuvveti tarafndan msademe neticesinde ldrlmtr. Bkz, BOA. DH-KMS, 602/10,
Lef: 1, 4; Anzavuru ldren ingene Ali Milis Kuvveti hakknda
ayrca bkz, BOA, DH. EUM. KLU, 14/30; BOA, DH. EUM. AY,
59/77; Damat Ferit Paa Hkmeti, Kuv-y nzibatiye birliklerinin
baarszl zerine daha sonra yeni bir teebbs olarak Kuv-y Seferiye birlikleri oluturmak ve bu suretle Kuv-y Milliyeyi tenkil
etmek istemitir. Nihayetinde Kuv-y Seferiye birlikleri oluturma
teebbs baarl olamamtr. Kuv-y Seferiye hakknda tafsilat
iin bkz, Sofuolu, a.g.e., s. 405-412.
575 Kuv-y nzibatiyeden firar edip Kuv-y Milliyeye katlanlardan
birka iin bkz, TTE, Kutu No: 62, Belge No: 140; TTE, Kutu
No: 62, Belge No: 136; Takvim-i Vekayi, 17 Temmuz 1336/17
Temmuz 1920, Nu: 3905.

227
E) Anadolu Fevkalade Mfettilii

Kuv-y nzibatiye birliklerinin, Kuv-y Milliyeye
kar yrtecei asker harektn baarl olacandan emin
olan Damat Ferit Paa Hkmeti, Anadoluda kaybolan nfuzunu ve otoritesini kuvvetlendirmek amacyla Anadolu
Fevkalade Mfettilii adyla bir de mfettilik kurmutur.576
28 Nisan tarihinde kurulan bu mfettiliin bana da Mir
Zeki Paay getirtmitir.577 Mfettiliin kuruluu ile ilgili
kartlan kararnamede Anadoluda asayi ve emniyetin istikrarna ait tedabiri istikmal etmek ve muamelat- mlkiye
ve askeriyede salahiyet-i kamileyi haiz olmak zere fevkalade bir mfetti-i umumilik ihdas edildii belirtilmitir.578
Dier taraftan kartlan dier bir kararname579 ile de, mfettiliin grev ve yetkileri dzenlenmiti.580 Bu kararnamede,
576
Anadolu Fevkalade Mfettiliinin kurulmas Damat Ferit Paann

Sadrazam, Hariciye Nazr ve Harbiye Nazr Vekili olduu bir srada 27 Nisan 1920de Meclis-i Vkelada grlerek kararlatrld. Bkz, BOA, MV, 254/90; Ali Arslan, Anadolu Fevkalade
Mfettii Umumilii Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Cilt: 4, Say: 16, Kasm-1995,
s. 444; Mfettiliin ihdas edildiine dair kararname ise 28 Nisan 1920 tarihinde Sultan Vahdettin tarafndan onaylanmtr. Bkz,
BOA, DUT, 97/21.
577
BOA, DUT, 160/24; Takvim-i Vekyi, 29 Nisan 1336/29 Nisan

1920, Nu: 3840; Vakit, 29 Nisan 1336/29 Nisan 1920, Nu: 887.
578
Takvim-i Vekyi, 3 Mays 1336/3 Mays 1920, Nu: 3843.
579
Bu kararname 6 Mays 1920de Padiah tarafndan tasdik edilerek

yrrle girmiti. Bkz, BOA, DUT, 97/22; Bilahare 13 Mays
1920 de bu kararnameye zeyl olarak kartlan dier bir kararname ile mfettiliin yetkileri artrlmt. Bkz, BOA, MV, 254/98;
BOA, DUT, 97/23; Arslan, a.g.m., s. 444.
580
Arslan, a.g.m., s. 444-445. Ayrca bkz, Zekeriya Trkmen, Kuvy Millye Hareketini Bastrmak zere stanbul Hkmetinin
Kurduu Bir Tekilt: Anadolu Fevkalde Mfettii Umumilii,
Trk Tarihilii ve Prof. Dr. Aydn Taneri Armaan, Ankara-1998, s. 468.
228
mfettiliin mlk ve asker yetkilerle donatld, asayi ve

gvenliin temini iin btn Kuv-y nzibatiye, zabta ve
gnll ktalarn mfettiliin emri altnda olduu, mfettilike gerekli grlen yerlerde rf idare ilan edilecei; mfettiliin faaliyetleri srasnda mlk, asker ve adl makamlarla
dorudan grme yapabilecei; asker tekilatlar lavedip
yeniden tekile yetkili olduu belirtiliyordu.581
Anadolu Fevklade Mfettii Zeki Paa, greviyle ilgili hazrlklara balam, Anadoludaki vilayetlere tamimler ve telgraflar gndererek grev ve yetkilerini bildirmeye balamtr.582 4 Maysta bir beyanname yaynlayarak,
yapaca faaliyetleri etraflca sralamt. Bu beyannamede;
ecdadn Osmanl etrafnda toplanarak muhteem bir devlet kurduklarn hatrlatarak, kendilerinin de yine Saltanat
ve Hilafet etrafnda toplanmalar gerektiini belirtmi ve
..deil tehlikeli anlarda, asde zamanlarda bile nifak ve
ikak bir heyet-i milliyenin mucib-i felaketidir(...) u felaketli demlerimizde ihtirasat peinde koanlar mutlaka bir
ihanet emeliyle Osmanlln izmihlaline alanlardr diyerek kendisinin bu gibileri memleketin selameti namna
pene-i kanuna teslim583 edeceini aklamtr.
581
Arslan, a.g.m., s. 445-447; Kararnamenin hkmleri iin bkz,

Trkmen, Anadolu Fevkalade Mfettii, s. 474-475; Zekeriya
Trkmen, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu ve Yeniden
Yaplanmas (1918-1920), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara-2001, s. 266.
582
Alemdar gazetesinde yer alan bir haberde mfetti Mir Zeki

Paann, greviyle ilgili hazrlklara balad bildiriliyordu.
Bkz, Alemdar, 3 Mays 1336/3 Mays 1920, Nu: 501-2801.
583
Mir Zeki Paann 4 Mays 1920 tarihli bu beyannamesi iin

bkz, leri, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 830; Alemdar, 5 Mays 1336/5 Mays 1920, Nu: 503-2803; Peyam- Sabah, 5 Mays
1336/5 Mays 1920, Nu: 517/10947; Vakit, 5 Mays 1336/5 Mays
1920, Nu: 893.

229
Ankarada Byk Millet Meclisinin ald gnlerde, Anadoludaki btn otorite ve yetkilerini kaybettiini
gren Damat Ferit Paa ve Hkmeti, ihdas ettii Anadolu Fevkalade Mfettilii ile bu g ve otoriteyi yeniden
stanbula kazandrmay dnm, bu mfettilik ihdas
ile bir anlamda Padiah ve stanbul Hkmetinin kanun
hkimiyetinin yani otoritesinin Anadoluda yeniden salanmasn amalamtr. Fakat Damat Ferit Paa, Kuv-y
nzibatiye birliklerinden umduu baary salayamaynca,
Anadolu Fevkalade Mfettiliinden de umudunu kesmi
ve bu tekilatn, Anadolu Umum Mfettilii Zeki Paann
ahsnda kalmak zere maiyetindeki memurlarn grevlerine son verilmesini kararlatrmtr.584
Her ne kadar Anadolu Fevkalade Mfettiliinin kurulmas, stanbulun mevcut durumunun deimesine katk salayamam olsa da, Mir Zeki Paann, Padiah ve
Damat Ferit Paa Hkmetinin otoritesini glendirmeyi
amalayan baz giriimlerinden bahsetmekte yarar vardr.
Mesel Mill Mcadelenin lideri, Birinci TBMMnin Bakan ve cra Vekilleri Reisi Mustafa Kemal Paa ile temas
kurmaya ve Onu stanbula raptetmeye almtr. Bu
maksatla Mustafa Kemal Paaya mektuplar yazm ve
Binba Recep Beyi bir iki defa mektuplar gtrmesi iin
Ankaraya gndermitir. Mir Zeki Paa, 28 Mays tarihinde gnderdii ikinci mektubunda Mustafa Kemal Paaya,
Size elli yldan daha uzun bir sre ile vatana eref ve liyakatle hizmet eden, Hkmdarnn ve sevgili vatannn
yksek karlarn salamaktan baka hibir emeli olmyan,
hem stleri hem de astlarnn gvenini kazanm olan tecr584
Trkmen, Mtareke Dneminde Ordunun Durumu, s. 266267.
230
beli bir mir olarak hitap ettiini sylemi, Mustafa Kemal Paann Birinci Dnya Sava srasnda anakkale ve
Filistindeki hizmetlerinin gz doldurduunu belirtmi ve
Mustafa Kemal Paa ile memleketin bamszl hususunda ayn dnceleri paylatn ifade etmitir.585 Yine ayn
mektubun devamna bakldnda Zeki Paa, Mustafa Kemal Paay sulamakta ve siz, delegelerimizin bar antlamasn mill eref ve menfaatlerimiz ve imparatorluun
bamszl ile telif edilebilir bir biimde deitirilmesini
salamak iin ellerinden geleni yaptklar bir srada, lkenin refah iin gsterdii abalarn inkr edilmesine imkn
bulunmyan Hkmeti brakp katnz, Sultanln ve Halifeliin Avrupadaki merkezini terk ettiniz. Davranlarnz
Mslmanlar birbirine krdran ve kan dklmesine sebep
olan bir mcadeleye yol at, bu ise durumu daha da arlatrmaktan baka bir ie yaramad. Hkmet, ilan etmi
olduunuz amalar prensip olarak kabul ettii iin hedeflerimiz ayndr586 demektedir. Mektubun sonlarnda ise
Mustafa Kemal Paaya birtakm tekliflerde bulunmaktadr.
Bu teklifler u ekildedir: 1. Byk Millet Meclisi tarafndan tekil edilmi olan Bakanlar Kurulunun hemen lavedilmesi, ve bu arada stanbulda bir Meclis-i Mebsann
toplanmas; 2. Btn Ordu birlikleri ile asker birimlerin,
mill tekilat ve idarenin Merkez Hkmet otoritesine boyun emesi; 3. Bu tekliflere bir cevap alnncaya kadar, kan
dklmemesi iin, emriniz altnda bulunan kuvvetlerin dmanca bir harekette bulunmamas; 4. Birinci mektubumda
585
Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, Cilt: III,

Mill Eitim Basmevi, stanbul-1991, s. 111; imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 128.
586
Tansel, a.g.e., Cilt: III, s. 112; imir, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II, s. 128-131.

231
belirttiim istee uygun olarak yukardaki meselelerin ayrntlarn ve toplant yerini tespit etmek iin tayin edeceiniz delegelerin adlarnn bana bildirilmesi gerekir. Tekliflerim tarafnzdan kabul edilmedii takdirde hem kendinize
hem de lkeye kar sorumlu durumda kalacaksnz.587
Mir Zeki Paann yukardaki mektubuna 30 Mays
tarihinde Albay smet Bey imzal bir mektupla cevap verilmitir. Bu cevapta, Byk Millet Meclisi hareket serbestliini koruyarak Merkez Hkmet ile kendi amalarnn
ne dereceye kadar telif edilebileceini tespit ve 5 Haziran
1920de ekirgede mzakerelere balamak zere aada
adlar bulunan kiileri tayin etmi bulunmaktadr denilmi, Kurmay Albay smet Bey, Topu Binba Refet Bey,
Krehir Mfts Recep Efendi gibi isimleri grmeleri yapmak zere grevlendirmitir. Verilen cevapta ayrca
Adapazar, Sapanca, zmit ve dolaylarndaki mill kuvvetlere de, yeni bir emre kadar hareketlerini durdurmalar
iin gerekli emirler verilmitir denilmitir.588 Nihayetinde verilen bu cevap ile 5 Haziran tarihinde ekirgede bir
grme yaplmas planlanm, fakat ilgili tarihte stanbul
Hkmetinden herhangi bir temsilci gelmediinden dolaydr ki grme yaplamamtr.589
Nihayetinde Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan,
Kuv-y Milliye ve Ankara Hkmetini stanbula raptetmeyi salamak amacyla kurulan Anadolu Fevkalade
Mfettilii, Mir Zeki Paann birtakm giriimleri ha587
Tansel, a.g.e., Cilt: III, s. 112-113; imir, ngiliz Belgelerinde

Atatrk, Cilt: II, s. 128-131.
588
Tansel, a.g.e., Cilt: III, s. 113-114.
589
Tansel, a.g.e., Cilt: III, s. 114.
232
ricinde faydal olmam, daha sonrasnda 17 Ekim 1920

tarihinde Damat Ferit Paann Sadaretten istifa etmesi ve
Tevfik Paann Sadarete gelmesi zerine 3 Kasm 1920
tarihinde herhangi bir faydasnn olmad gerekesiyle
kaldrlmtr.590
590
Arslan, a.g.m., s. 450-451.
VI. Blm
Damat Ferit Paay Ortadan Kaldrmaya
Ynelik Bir Giriim: Suikast
920 yl Haziran aynn ilk gnlerinde stanbul gazetelerinde dikkat ekici haberler yaynlanmtr. Gazetelerin
birinci sayfalarnda yer alan bu dikkat ekici haberlere gre;
Damat Ferit Paa ile baz ahslar hakknda bir suikast giriimi ortaya karlp, suikastlar tutuklanm ve bu suikast
giriimi Ankara ve Bursadaki Kuv-y Milliye ileri gelenlerince planlanmtr. Yine bu haberlerde, suikasta yardm
edecek olan Kuv-y Milliye Hareketinin stanbuldaki
gizli rgtnn de ortaya karld ve pek ok kiinin
yakaland belirtilmitir. Bundan sonraki srete suikast
teebbs suundan yakalanan zanllar Nemrut Mustafa
Paa Divn tarafndan yarglanmlardr.
Bu blm Osman Akandere tarafndan yazlan ve Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Dergisi Atatrk Yolu
Yl:13, Mays-Kasm 2000, Cilt:7, Say: 25-26, s.73-117 de yaynlanan Damat Ferit Paaya Kar Dzenlenen Bir Suikast GiriimiNedeni ve Sonularadl makalenin yeniden gzden geirilmi
halidir.
234
A) Suikast Giriiminin Nedenleri ve

Hedef Ald Kiiler
stanbul gazetelerinde yerini alan habere gre; suikast giriimi kiiyi hedef almtr. Bunlar; o gnlerde
drdnc defa Sadrazamlk makamnda bulunan Damat
Ferit Paa, eski Maarif ve Dhiliye Nazr ve Peyam- Sabah gazetesi bamuharriri Ali Kemal591 ve Adliye Nezreti
Mstear ve ngiliz Muhibleri Cemiyetinin kurucusu Sait
Molladr.592 Suikast giriiminin basnn gndemine geldii
ilk gnlerde bu isme ilave olarak eski Dhiliye Nazrlarndan Mehmet Ali Beyin ismi de gazete haberlerinde
yer alm;593 fakat Divn- Harb-i rfnin gerekeli kararnda ve Takvim-i Vekayide yaynlanan rade-i Seniyyede
Mehmet Ali Beyin ismi gememitir.594 Dolaysyla sui591
Ali Kemal, Damat Ferit Paann 4 Mart 1919da kurduu birinci hkmetinde Maarif Nazrl grevine getirilmi, Damat Ferit Paann 19 Mays 1919da kurduu ikinci Hkmetinde ise
Dhiliye Nazrl grevinde bulunmutu. Bkz, zsoy, Gazetecinin nfaz, s. 104-105, 107.
592
ngiliz Muhipleri Cemiyetinin kurucularndan olan Sait Molla,

ngilizler lehinde ve ngiliz mandasnn kabul edilmesi ynnde
yazd makalelerle dikkat ekmitir. Sait Molla, r-y Devlet
yelii ve Adliye Nezareti Mstearl yapm, ngilizlerden ald parayla Trke stanbul gazetesini karmtr. Sait Molla
ayn zamanda ngiliz Bykeliliinden ayda 300 lira maa alan
bir ngiliz ajanyd. Bu bilgi iin bkz, Cengiz Dnmez, a.g.e., s.
63, 234 Numaral Dipnot.
593
Alemdar, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 529-2829.
594
Dramal Rza Bey ile arkadalar hakknda verilen idam kararnn

gerekeli kararnda yer alan bu bilgi iin bkz, BOA, DUT, Nu:
79-5/117; Takvim-i Vekayi, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920,
Nu: 3878; Ayrca bkz, Vakit, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920,
Nu: 917; Alemdar, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu: 540-

235
kast giriiminin hedefi Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve Sait

Molladr.595
Suikast giriiminin hedef ald bu isim, geliigzel belirlenmi kiiler deillerdir. Bunlar, Kuv-y Milliye
Hareketine dmanlk besleyen, dmanlnda tesinde
hemen hemen btn mesalerini Kuv-y Milliyenin tenkili iin harcayan kiilerdir. Nihayetinde nn de ortak
noktas, iddetli bir Mill Mcadele aleyhtarldr. Nitekim Damat Ferit Paa; kendi iktidarlarndaki siyaset ve
uygulamalaryla, Ali Kemal; Peyam- Sabah gazetesindeki
kesinde yazd zehir zemberek yazlaryla, Sait Molla da; ngilizlerle yapt ibirliki tertip ve dzenleriyle
Mill Mcadele Hareketinin nne gemeye almaktadr.
Yine bu isimler, Mtareke Dnemi stanbulunun, politik,
siyas ve asker yaps zerinde de olduka etkilidirler. Ayrca bu isimler, ngiliz himayesi taraftar olmalar hasebiyle ngilizlerin stanbuldaki en gvenilir grd kiiler
arasndadrlar.596
2840; Peyam- sabah, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu:
556-10986.
595
BOA, DUT, Nu: 79-5/117; Alemdar, 1 Haziran 1336/1 Haziran

1920, Nu: 528-2828; Alemdar, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920,
Nu: 529-2829; Peyam- sabah, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920,
Nu: 545/10975; Vakit, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 906.
596
Mtarekeden sonra 20 Mays 1919da stanbulda kurulan ve ngiliz mandaterliini esas alm olan ngiliz Muhibleri Cemiyetinin
kurucusu Sait Mollayd. Padiah Mehmet Vahdettin ile Sadrazam
Damat Ferit Paann cemiyetin resm yesi olup olmadklar konusunda ak bir bilgi olmamakla beraber, cemiyete ballklarnn
bulunduu ve cemiyete destek verdikleri aikrd. Cengiz Dnmez, bu cemiyeti ele ald almasnda, Bu erevede, Mill
Harekete kar gal kuvvetleriyle ibirlii yaparak, bu harekete
zarar verebilmek iin her trl yolu denemekten geri kalmayan
Damat Ferit Paadan baka, o dnem hkmetlerinde grev al-
236
Mill Mcadele aleyhtarl ile tannan bu isim

hakknda zaman zaman Mill Mcadele ileri gelenlerince
baz tepkiler ortaya konulmutur; hatta bu isimlere yaptrm
uygulanmaya allmtr. Nitekim Sivas Kongresinden
sonra Damat Ferit Hkmetinin i bandan uzaklatrlmas iin giriilen abalar ve bu erevede Sadrazam Damat Ferit Paaya597 ve Padiaha gnderilen telgraflar rneinde olduu gibi,598 yine Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i
Hukuk Cemiyeti Heyet-i Temsiliyesi adna Mustafa Kemal
Paa; i bana geldii gnlerde Sadrazam Ali Rza Paaya
ektii telgrafnda; eski nazrlardan Ali Kemalin de aralarnda bulunduu baz kiilerin Divn- liye verilmesini
istemitir.599
m, Dhiliye ve Maarif Nazrlarndan Ali Kemal ile Dhiliye Nazrlarndan Mehmet Ali ve Adil Beyler de cemiyetle, hem organik
balar olan, hem de yrttkleri Mill Mcadele aleyhindeki faaliyetler sebebiyle, yakn iliki ierisinde bulunan hkmet yeleri
olmulardr demektedir. Bkz, Dnmez, a.g.e., s. 128.
597
Sivas Kongresi Heyeti tarafndan Damat Ferit Paaya ekilen

telgrafta, kendisine ve hkmetine milletin gveninin kalmad
belirtilerek, derhal hkmetten ayrlmas istenmitir. Aksi takdirde
btn vatann meru olmayan hkmetinizle ilgi ve balantsn
kesecei de Damat Ferit Paann dikkatlerine sunulmutur. Bu
telgrafn tamam iin bkz, Atatrk, Nutuk, s. 96-97.
598
Sivas Kongresi Heyeti adna Mustafa Kemal Paa tarafndan

Padiaha gnderilen telgrafta, Damat Ferit Paa Hkmetinin,
Dhiliye ve Harbiye Nazrlar vastasyla bir plan erevesinde
Elaz valisi Ali Galip ve baz Krt airetlerinin ibirlii ile Sivas
Kongresinin baslmas tertibine girdikleri belirtilmi, nihayetinde
Damat Ferit Paa Hkmetinin yerine yeni bir Hkmetin ibana getirilmesi istenmitir. Bu telgraf iin bkz, Atatrk, Nutuk
Muhteviyatna Ait Vesaik-, Vesika Nu: 82.
599
Bu telgrafnda Mustafa Kemal Paa, yeni hkmetin kendilerinden aklanmasn istedii hususlarda bilgi vermi ve sonra da
yerine getirilmesi iin ngrlen teklifleri sralamt. Bu teklif-

237
Ayrca Trkiye Byk Millet Meclisi, 20 Mays

1920de Damat Ferit Paann vatan haini olduuna dair
kanunu grerek kabul etmitir. Bu kanunla Damat Ferit
Paa, vatandalk hukukundan tecrit edilerek Trk vatandalndan karlmtr.600 Damat Ferit Paa, Ali Kemal,
Sait Molla ve baz Mill Mcadele aleyhtarlar, 3 Temmuz
1920 tarihinde Ankara Merkez Bidayet Mahkemesi Ceza
Dairesi tarafndan gyaplarnda yaplan yarglama sonucunda idam cezasna arptrlmlardr.601 Damat Ferit
Paa, Sevr Antlamasn kabul edip imzalamas zerine,
Ankara I. stikll Mahkemesinin bir numaral karar ile gyabnda tekrar idama mahkm edilmitir.602
lerin drdnc maddesinde; Eski nazrlardan Ali Kemal ve Adil
Beyler ile Sleyman efik Paann Meclis-i Millnin alnda
Yce Divana verilmek zere, hibir yere kamalarna meydan verilmemesini, Posta ve Telgraf Genel Mdr Refik Halit Beyin
derhal tutuklanarak ilgili bulunduu mahkemeye teslimini, kanunun dokunulmazl ve mill haklarn kutsall adna isteriz.
denilmekteydi. Bkz, Atatrk, Nutuk, s. 142, 136; Atatrk, Nutuk
Muhteviyatna Ait Vesaik-, Vesika Nu: 132.
600
Bu kanunun Trkiye Byk Millet Meclisindeki grmeleri iin

bkz, TBMM ZC, Devre: 1, Cilt: 1, s. 343; Bu kanunun lkeye duyurulmas hakkndaki tamim iin bkz, Atatrkn Tamim, Telgraf ve Beyannameleri IV, Belge Nu: 334.
601
Bu idam karar iin bkz, Opr. Dr. Cemil (Paa) Topuzlu, stanbul
Eski ehremini, stibdat-Merutiyet-Cumhuriyet Devirlerinde
80 Yllk Hatralarm, Hazrlayan: Cemalettin Topuzlu, Drdnc Basm, stanbul-2002, s.205-206.
602
Ankara I. stikll Mahkemesi bir numaral Karar ile Sadrazam

Ferit, Ayndan Hadi, Rza Tevfik, Bern Sefiri Reat Halis haklarnda Hyanet-i Vataniye Kanununun 1. ve 2. Maddelerine uygun
olarak gyaplarnda idam cezas vermiti. Bkz, Ezherli, a.g.e.,
s.70.
238
Tekrar suikast giriimine dnecek olursak, Divn-

Harb-i rfnin bu davaya ilikin verdii gerekeli kararda;
suikastn biri grnrde, dieri de gizli olmak zere iki nedene dayand belirtilmitir. Suikastn grnrdeki nedeni,
tilf Devletleri ile srdrlen sulh antlamasnn yani Sevr
Antlamasnn, Damat Ferit Paa Hkmetince kabul ve
imza edilmesine mani olmaktr.603 Gerekeli kararda suikastn gerek nedeni konusunda ise; Kuv-y Milliye ileri
gelenleri ve onlarn mal ve gayelerine hizmet eden baz
mill tekilt mensuplarnn, stanbulda bir ihtill yapmay
planladklarndan bahsedilmektedir. Ayrca eer suikast baarya ulasayd, haklarnda kovuturma yaplan ve hkmete takip edilen asilerin, ekyalklarna rahata devam
edeceklerinden dem vurulmaktadr. Gerekeli karara gre
Kuv-y Milliyeciler; ihtill yapmak iin uramaktadrlar ve bu ihtill hareketi ile de mevcut Damat Ferit Paa
Hkmetini i bandan uzaklatrmay, bu hkmetin yerine de kendi emel ve gayelerine hizmet edecek yeni bir hkmeti iktidar mevkiine getirmeyi hedeflemektedirler. Yine
gerekeli karara gre Kuv-y Milliye Hareketi; yukarda
zikredilen tasavvurlarn geree dntrebilmek adna,
nnde en byk engel olarak grd Damat Ferit Paa,
Ali Kemal ve Sait Molla Beyleri katletmek istemektedir.604
Nitekim bu ama dorultusunda, zikredilen suikast teebbsnde bulunmaktaydlar.
Suikastn niin planland hususunda 1 Haziran
1920 tarihli Alemdar gazetesi, Suikast Mrettiplerinin
Tevkifi balkl haberinde unlar yazlmaktadr: lkenin
603
BOA, DUT, Nu:79-5/117.
604
BOA, DUT, Nu:79-5/117.

239
geirmekte olduu buhrn- mdhi vazyeti asla nazar-

dikkate almayarak, mevki-i iktidra sud edebilmek in
Anadoluda yapt gibi stanbulda da tedh siysetini
takibden fari olmayan Ankara serserileri mal ve niyet-i
ihtiraspervernelerine en mhim bir man telakki eyledikleri Sadrazam Damad Ferid Paa Hazretlerine kar bir suikasd tertb eylemiler ve bu fikr-i cinyet-krneyi icrya en
azl iki fedailerini memur eylemilerdir.605 Refii Cevad da
Suikast Hakknda balkl yazsnda: Sadrazam Damat
Ferit Paa gibi bir rical-i hkmete suikast tertip edilmek
suretiyle, memleketin muhta olduu skn ve sknetin ihlal edilmek istendiini belirterek, suikastlarn bu suretle
ortal kartrmak, huzur ve asayii bozmak istediklerine
dikkat ekmitir.606
Damat Ferit Paay ortadan kaldrmay hedefleyen
bu suikastn planlanmasnda nemli rol sahibi olan kiilerin
banda Hacim Muhittin (arkl) Bey gelmektedir. Nitekim Hacim Muhittin Bey hatralarnda amalarnn Damat
Feriti bertaraf etmek olduunu belirtmektedir.607 Ayrca
erkez Ethem de; Damat Ferit Paay ortadan kaldrmaya
dnk bu suikast fikrinin kendisinden ktn, hatta Dramal Rza Beyi bu ie kendisinin azmettirdiini sylemekte ve suikastn amacn yle aklamaktadr: Bu menhus
ve tynetsiz adam ldrtmek ve bylece onun yolunda y605
606
Alemdar, Refii Cevad, Suikast Hakknda, 3 Haziran 1336/3 Haziran 1920, Nu: 530-2830.
607
Hacim Muhittin arkl, Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Millye Hatralar 1919-1920,
Yayna Hazrlayan: erafettin Turan, Trk nklp Tarihi Enstits
Yaynlar, Ankara-1967, s.110.
240
ryecek olanlara da ibret tekil edecek bir tedip numunesi

vermek lzm geliyordu.608
Grld zere suikastn amac; Damat Ferit Paay
ldrmek suretiyle, stanbuldaki iktidar mevkiinde bulunan
ve bulunacak olanlara bir gzda vermek ve stanbuldaki
iktidar sahiplerinin, Kuv-y Milliye Hareketine ve bu
hareket iinde yer alan sivil ve asker ahsiyetlere kar
yrtecekleri dmanca politika ve uygulamalarn nne
gemektir. Yine bu suikastn nemli bir halkas olan Ali
Kemalin ahsnda ise; Kuv-y Milliye aleyhine faaliyet
gsteren gazete ve gazetecilerin; halk, dolaysyla kamuoyunu Kuv-y Milliye aleyhine tahrik ve tevik etmelerinin
n alnacak, muhalif basn susturulmaya allacaktr. Sait
Mollann ldrlmesi ile de; Mtareke Dneminde, bata
ngilizler olmak zere Fransz ve Yunanlarla ibirlii yapan
ve bu ibirliklerini vatan hainlii noktasna kadar gtren
siyas parti, cemiyet ve kiiler uyarlm olacaktr.
Suikast ile ulalmak istenen bir dier ama da, mevcut hkmetin drlmesini salamak ve yerine Ali Rza
Paa ve Salih Paa Hkmetleri gibi, aktan olmasa bile,
gizli ve dolayl yollardan Kuv-y Milliyeye yardmc olacak bir hkmeti iktidar mevkiine tamaktr.
B) Suikastn Planlanmas
Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast giriiminin
planlanmas ile ilgili baz farkl yaklam ve anlatmlar mevcuttur. Mesel suikast giriimi ile ilgili, gazetelerde kan
haberlere gre; bu i Ankarada planlanm, ancak detaylar
ve gerekli hazrlklar Bursadaki Kuv-y Milliye ileri gelen608
Cemal Kutay, erkes Ethem Hadisesi (Kendi Hatralaryla),

Tarih Ktphanesi Yaynlar, stanbul-1955, s. 18.

241
lerince yaplmtr. Ayrca, suikast gerekletirecek olanlar

ile onlara bu ite yardmc olacak kiiler Bursadan gnderilmilerdir. Bu suikast giriimini gerekletirecek olan kiilere yardm edecek olan stanbuldaki gizli tekilat mensuplar, devaml surette Bursa ile yazma yapmlardr.609
Mesel, Damat Ferit Paaya suikast giriimi hakknda basna bilgi veren stanbul Polis Mdriyet-i Umumsi Hasan
Tahsin Bey de; suikast giriiminden Bursaya gnderilen
bir mektup sayesinde haberdar olunduu ve btn Kuv-y
Milliye ileri gelenlerinin olayn iinde bulunduklarn sylemi, suikasttan Bursadaki Kuv-y Milliyecileri sorumlu
tutmutur.610
Suikast sanklarn yarglayan Divn- Harb-i rf tarafndan tanzim edilen mazbata-i hkmiyede ise suikastn
Bursa kaynakl olduu daha ilk cmlelerde belirtilmi ve
yle denilmitir: Sadrazam Damad Ferid Paa Hazretleri
ile Dahliye Nazr- esbak Ali Kemal ve Adliye Mstear
Sait Molla Beylere suikast teebbsnde ve vas tekilt-
hafiyede bulunduklar beynyla maznn- aleyhim olan
Bursada 56. Frka Kumandan Bandrmal Bekir Sami Bey
(...) ve Karesi (Balkesir) mutasarrf- sabk olub Kuv-y
Milliye nm altnda mteekkil fitne-i baiye tarafndan
Bursa vilyat valiliine tayin edilmi olan (...) Hacim Bey
609
1 Haziran 1920 tarihli Alemdar gazetesinde kan Suikast Mrettiplerinin Tevkifi balkl haberde: Ankarada tertip edilen bu
harekt cinayet-karnenin teferruat Bursada tanzim olunuyor.
Gerek suikast icra edecek olan failler, gerek onlarn bu harektn
teshl ve ifhm eyleyecek olanlar, munler, mevvikler hep orada
hazrlanyordu. denilmekteydi. Bkz, Alemdar, 1 Haziran 1336/1
Haziran 1920, Nu: 528-2828.
610
Alemdar, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 529-2829. Peyam-

sabah, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 545/10975; Vakit, 2
Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 906.
242
ve skdar Jandarma Taburu Kumandan olub ahren firar ile Bursaya giderek ust- merkmeye iltihk ve Bursa
jandarma Kumandanln ifa etmekte olan (...) Manastrl
Remzi Bey (...) ve kezalik bugt- merkmenin Bursa Polis
Mdiriyetini if etmekte olan Nuri Efendi...611
Bu ifadeden anlald zere, Kuv-y Milliye
Hareketinin, Bursada grev yapan ordu kumandan, valisi, jandarma kumandan ve polis mdr dorudan suikast giriiminin iinde olmu; hatta suikast planlamlardr.
Hacim Muhittin Bey, suikastn planlanmasndaki rol konusunda unlar ifade etmektedir: Damat Feriti bertaraf
etmek iin Dramal Rzadan istifade etmei dndk ve
bunu kendisine teklif ettik o da memnuniyetle kabul etti.
stanbuldaki tekiltla (daha yakndan alakas olan) arkadalar vastasyla temas ettik. Gnn birinde Rzay kii
olarak stanbula gnderdik.612
Gerekten de suikast davasnda bu isimlerin de gyaplarnda yargland ve haklarnda idam cezas verildiini
gz nne alacak olursak, suikastn kesin olarak Bursada
planland rahatlkla anlalacaktr. nk Hacim Muhittin Bey, hatratnda, bizzat suikast tertibi ierisinde yer aldn sylemektedir. Suikastn planlanmasnda stanbulda
gizli bir tekiltla ibirlii yapld da aikrdr. Bu gizli
tekiltn ad aka belirtilmese de bunun Karakol Cemiyeti olduunu biliyoruz.613 nk tutuklananlarn isimleri611
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
612
arkl, a.g.e., s. 110.
613
Karakol Cemiyeti stanbulda Mdafaa-i Hukuk davasn desteklemek amacyla kurulan ilk gizli tekiltlardan birisidir. Bu
cemiyet Kasm 1919da kurulmutur. Kurulu yeri ve merkezi
stanbuldadr; merkezi, Bb- li caddesinde Resne isimli ve
fotorafhane olarak kullanlan Baha Sait Beye ait yazhanedir. lk

243
ne bakldnda, bunlarn; cemiyetin stanbulda gizli olarak oluturduu semt ubelerine614 mensup kiiler olduu
grlmektedir.
Nitekim suikast davasnda isimleri geen ve yarglanarak idam dhil eitli cezalara arptrlan bu isimlerden, Davavekili Baha Sait Bey, Karakol Cemiyetinin kurucularndandr. Binba Tolcal Sleyman, Binba skdarl hsan
ve Binba Kemal Beyler de ynetim kurulu yesidirler.615
Yzba smail Hakk ve Yzba Bican Beyler ise Topkap
ubesinin elemandrlar.616 Bu davadan yarglanarak idam
edilen Tevfik (Skti) Bey ise Karakol Cemiyetinin kurduu Menzil Hatt Amirliinin yneticilerindendir.617 Ayrca
kurucu ve idarecileri ise yledir: Kara Vasf Bey, Miralay evket,
Onuncu Kafkas Frkas Kumandan Kaymakam Kemleddin Sami,
Kaymakam Edip, Binba Ali Rza, Mtekaid Binba Baha Sait,
Dava Vekili Refik smail, Dr. Abdulhak Adnan (Advar) ve Erkn-
Harb Kaymakam olak Selehaddin Bey. Bu cemiyetin reisi Kara
Vasf Beydir. Bu bilgi iin bkz, Tark Zafer Tunaya, Trkiyede
Siyasi Partiler 1859-1952, kinci Basm (Tpk Basm), Arba Yaynlar, stanbul-1952, s. 520; Karakol Cemiyeti ile ilgili ayrntl
bir aratrma iin bkz, Tevetolu, Kurulular, s. 3-50.
614
Kendisi de Karakol Cemiyetinin Topkap ubesinin faal bir eleman olan Hsamettin Ertrk, stanbulda ilk olarak Topkap ubesinin
kurulduunu ve bilahare de ehremini, Eyp Sultan, Kasmpaa,
Beyazt, Aksaray, Bakrky, skdar, Kuzguncuk, Beylerbeyi, engelky, Anadoluhisar, Beykoz, Kavak, Saryer, Bykdere, Beikta
ve Galata ubelerinin kurularak faaliyete getiini belirtmektedir.
Bkz, Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 208.
615
Tevetolu, Kurulular, s. 9; Grgl, a.g.e., s. 202.
616
Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 209-210.
617
Mesut Aydn, Mill Mcadele Dneminde TBMM Hkmeti

Tarafndan stanbulda Kurulan Gizli Gruplar ve Faaliyetleri,
Boazii Yaynlar, stanbul-1992, s. 44.
244
dierleri de Karakol Cemiyetinin baka ubelerine mensupturlar.

Dier taraftan; Karakol Cemiyetinin, stanbul haricinde en rahat faaliyet gsterdii vilayet Bursadr. Bunun
nedeni ise; Bekir Sami ve Hacim Muhittin Beyler gibi asker
ve sivil yneticilerin tekilt mensubu olmalardr.618 te
bu nedenle suikastn planlamas; Bursadaki Kuv-y Milliye ileri gelenleri ve onlarla yakn temas halinde bulunan
stanbuldaki Karakol Cemiyeti mensuplarnn ibirlii ile
yaplmtr.
Yukarda da belirttiimiz gibi erkez Ethem, suikast fikrinin kendisine ait olduunu iddia etmektedir.
erkez Etheme gre; Damat Ferit Paann ldrlmesi,
stanbulda onun gibi dnen ve onun yolunda yryeceklere bir ders olacak ve artk hibir kimse, aktan aa Mill
Mcadeleye kar kamayacakt. Bunun iin itimat ettii
zevat ile grm ve onlarda bu giriimi onaylamlard.
Dramal Rza Beyi suikast yapmas iin stanbula kendisi
gndermiti.619 Ancak bu anlatlanlara Hacim Muhittin Bey
katlmamakta ve henz dn denilecek kadar yakn bir tarih hadisesinin tarihe bu kadar yanl aksettirilmesine ac
ac gldm (...) Bu tamamyla yanltr. Ve Edhem bunu
doru sylememitir diyerek erkez Ethemin bu meseleyi kendine gre halletmek istediini belirtmektedir. Ayrca
arkl; ne erkez Ethemin bizzat kendisinin ne de hatralarnda grtn ve onaylarn aldn syledii kiile618
Nitekim tekiltn nizamname, talimatname ve beyannamelerini

Bursaya ve buradaki mensuplar vastasyla da Balkesir Bandrma blgesine gndermiti. Karakol Cemiyetinin Bursa blgesindeki faaliyetleri iin bkz, arkl, a.g.e., s. 13-25.
619
Kutay, a.g.e., s.18-20.

245
rin, hibir ekilde bu suikast giriiminden haberlerinin dahi

olmadn vurgulamtr.620
Suikastn 61. Tmen Kumandan Kazm Beyin
(zalp) onay ile Dramal Rza Bey tarafndan gerekletirildii eklinde baz anlatmlarda mevcuttur. Bu anlatmlardan birisinde, Kazm Beyin Dramal Rza Beyi stanbula
gizli bir grev iin gnderdii belirtilerek, bu gizli grevin Damat Ferit Paaya suikast dzenlemek olduu iaret
edilir.621 Zht Gven de, Anzavur syan isimli kitabnda
benzer bir anlatmla Yenice olayndan sonra Balkesire giden Dramal Rzann, cephanelii atee vermi olduunu
Kazm Beye anlattn belirtmekte ve devamla Tmen
Komutannn (Kazm Bey) cephaneliin atelenmi olmasna ok kzdn ve ii Rza Beyi idam ettirmeye kadar gtrdn sylemektedir. Gvene gre; Rza Bey,
idamdan kurtulmak iin Tmen Komutanna, hatasn telafi etmek iin kendisinin braklmas halinde stanbula giderek Damad Ferid Paay ldrecei teklifini yapmtr.
Kazm Bey de bu teklifi kabul etmi ve Dramal Rza serbest braklm, nihayetinde serbest braklan Dramal Rza
da Damat Ferit Paaya suikastta bulunmak iin stanbula
gitmitir.622
620
arkl, a.g.e., s. 110.
621
Zeynel Kozanolu, kitabnda bu olay u ifadelerle anlatmaktadr:

Dramal Rza Bey, o korkusuz ve kahraman insan Balkesire dnnden sonra, Kazm Bey tarafndan gizli bir grevle stanbula
gnderilecek, lakin Hkmet tarafndan yakalanp idam ettirilecektir. Bkz, Zeynel Kozanolu, Hamdi Bey ve Akba Baskn,
Ankara-1970, s. 111.
622
Zht Gven, Anzavur syan-Kurtulu Sava Hatralarndan

Ac Bir Sayfa, Ankara-1965, s. 51; Ayrca bkz, smail Aydn Hogr, Kurtulu Savanda Biga, Biga-1970, s. 74.
246
Ancak, btn bu eserlerde ifade edildii gibi Dramal Rza Bey, suikast gerekletirmek zere Kazm Bey
tarafndan gnderilmeyecektir. Zaten Kazm Bey hatralarnda byle bir gnderme olayndan hi bahsetmedii gibi,
Dramal Rzann hatasn anladndan dolay hi karsna kmadn, bu olaydan ok zldn ve o nedenle
buralarda (Balkesir) kalamayp, Bursa taraflarna gittiini
haber aldn sylemektedir.623
Suikast sanklarnn soruturulmas esnasnda bu olayn Ankarada Mill Mcadele nderlerinin bilgisi dhilinde
planlandna ilikin gazetelerde haberler kmtr.624 Hatta
Vakit ve Peyam- Sabah gibi gazetelerde Suikastn Mustafa
Kemal ve Bursada bulunan Ali Fuat Paa tarafndan tertip
edildii, Mustafa Kemalin Dramal Rza ve Halil brahim
Ankarada kabul ederek onlar tevik ettii, bunun bir vatan
hizmeti olduunu syledii ve onlara kendi tabancasn verdii ve yine suikastlara beer bin lira mkfat vaat ettii
eklinde bilgiler yer almtr.625 Ancak Ankarann ve dolaysyla Mustafa Kemal Paa ve dier Mill Mcadele ileri
gelenlerinin bu suikast hadisesini planlad ve suikastlar
Ankarada kabul ederek onlar tahrik ettikleri ve birtakm
vaatlerde bulunduklar hususunda hibir kaynakta herhangi bir bilgiye rastlanmamaktadr. Ayrca Dramal Rza Bey
bu dnemde hibir ekilde Ankaraya gitmemitir. Nitekim
Divn- Harb-i rfnin gerekeli kararnda da, Ankara ve
Mustafa Kemal Paa ile ilgili hibir cmle ve ifade yer almamtr. Bu tamamen, Mill Mcadeleyi ve Mustafa Ke623
zalp, a.g.e., s. 98-99.
624
625
Vakit, 3 Haziran 1336/3 Haziran 1920, Nu: 907; Peyam- Sabah,

3 Haziran 1336/3 Haziran 1920, Nu:546-10976.

247
mal Paa bata olmak zere bu mcadelenin ileri gelenlerini kamuoyu nnde sulu gstermeyi ve kk drmeyi
hedefleyen bir ithamdan ibarettir. Bu itham; stanbul Polis
Mdrl, Alemdar ve Peyam- Sabah gibi Mill Mcadele aleyhtar kurum ve gazeteler tarafndan planl olarak
ortaya atlmtr.
Esasen Mustafa Kemal Paa, byle bir olayda kendisinin veya o srada Ankarada bulunan yakn evresinin
herhangi bir rol olmu olsayd, herhalde bundan, Nutuk adl eserinde bahsederdi, etmemitir. Ayrca suikastn
planlanmasnda ismi gemi olan Ali Fuat Paa da, yazd hatralarnda bu konuyla ilgili herhangi bir eyden
bahsetmemitir.626
Dier taraftan Mustafa Kemal Paa, stanbuldaki
mevcut tekiltmz dedii Karakol Cemiyetinin tzk ve
alma ynergesini rendikten sonra, bu cemiyete kar
mesafeli olmu, baz faaliyetlerine scak bakmamtr.627
Nitekim Karakol Cemiyetinin Bursa ve civarndaki faaliyetlerinin kendisine bildirilmesi zerine628 Mustafa Kemal
Paa; Ali Fuat Paa, Bekir Sami ve Kazm Beylere gnder626
Cebesoy, Mill Mcadele Hatralar adndaki eserinde bu husustan bahsetmemektedir.
627
Karakol Cemiyetinin tzk ve ynergesi hakknda Nutukta yer

alan bilgi iin bkz, Atatrk, Nutuk, s. 50-52.
628
Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti Bursa delegesi

Osman Nuri Bey ektii telgrafta Bursaya muvasalattan beri
Redd-i lhak, Karakol vesaire namlar altnda ayn gaye ile hareket eden ve fakat muhtelif merkezlerden vrut eden birtakm tekilata msadif oluyorum diyerek Karakol Cemiyetinin Bursadaki
faaliyetleri hakknda Mustafa Kemali uyarmtr. Bu telgraf iin
bkz, Atatrk, Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik-, Vesika Nu:
155.
248
dii telgrafnda Redd-i lhak, Karakol vesaire nam altnda muhtelif mill cemiyetlerin tekilt ve icraata devam
eylediklerinden bahsederek, Sivas Kongresi ile ayn kutsal
ama urunda alan btn mill cemiyetlerin birletirildiini belirtmi ve bu tr almalarn muhta olduumuz
birlik ve i dzen asndan douraca sakncalar dile
getirmitir.629
C) Suikast Yapacak Olanlarn Belirlenmesi
Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve Sait Mollaya ynelik planlanan bu suikast giriimini gerekletirecek olanlar
Bursada belirlenmi ve suikast iin grevlendirilmilerdir.
Grevlendirilen bu suikastlar; Dramal Rza Bey, Bahriye
Yzbas Halil brahim Bey ve kimlikleri konusunda ak
bilgi bulunmayan Bursa Yeniehirden Hasan ile Bursal
oban smaildir.630 Suikast gerekletirmek iin belirlenmi olan esas kii Dramal Rza Beydir ve Dramal Rzay
bu greve Bursa Valilii grevini yrtmekte olan Hacim
Muhittin Bey gndermitir. Olayn seyri yle gelimitir:
Dramal Rza Bey, ok sevdii Kprl Hamdi Beyin Bigada ehit edilmesi,631 Yenice olay632 ve bu
629
Atatrk, Nutuk Muhteviyatna Ait Vesaik-, Vesika Nu: 155.
630
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
631
kinci Anzavur syannn balarnda asiler tarafndan Bigada kuatlan Kprl Hamdi Bey, Bigada tutunamayacan anlamt.
Bu nedenle Dramal Rza Beyin bulunduu Yeniceye gitmek zere
yola kan ve durmakszn at sren Hamdi Bey ve yanndaki birka
adam, dinlenmek iin girdikleri nova kynde, Gavur mamn
adamlarnca tannm ve tutuklanmt. Bigaya Ahmet Anzavura
teslim iin gtrlrken de vurularak ehit edilmitir. Bkz, demir,
a.g.e., s. 12-13.
632
Akba Cephaneliinden karlan silahlar, Yenice kynde depolanm ve bu silahlar Dramal Rza ve adamlar korumutur.

249
olay esnasnda kendi emrindeki vefakr ve yiit savalarn kaybetmi olmas, Kuzeybat Anadoluda srdrlen
Mill Mcadele iin hayat nemi olan silah ve cephanenin
bizzat kendisi tarafndan imha edilmesinin verdii znt
gibi sebepler dolaysyla Balkesir blgesinden ayrlarak
Bursaya gelmitir.633 Ancak btn bunlarn yannda, bir de
erkez Ethem faktr vardr. Anzavurun kinci syann
bastrmak amac ile Salihli Cephesi Kumandan erkez
Ethem de kuvvetleri ile Biga blgesine gelmiti. Dramal Rza Bey, Salihli Cephesinde erkez Ethem ile birlikte
mcadele etmekteydi. Nitekim her ikisi de Birinci Anzavur
syan srasnda Salihli Cephesinden yardma arlmlard. Anzavurun tenkili ve takibi grevlerini stlenmiler ve netice olarak isyan bastrlm, Anzavur kuvvetleri
etkisiz hale getirilmiti. Ancak erkez Ethem ile bir trl
geinemeyen Dramal Rza Bey, isyann bastrlmasndan
sonra tekrar Salihli Cephesine dnmemi, Balkesirde bulunan 61. Frka Kumandan Miralay Kazm Bey tarafndan,
Kprl Hamdi Beyin emrine grevlendirilmi ve Bigaya
gnderilmiti.634
Yenicedeki bu silah ve cephaneler, kinci Anzavur syan srasnda asilerin eline geme tehlikesi ile kar karya kalnca bizzat
Dramal Rza Bey tarafndan yaklarak imha edilmitir.
633
Dramal Rza Bey, bu hatasndan dolay karma kamad. Pek

fedakr ve hamiyetli bir kimse olan ve byk hizmetler grm bulunan Rza Beyin bu gafleti yapm olmas kendisini pek zyor ve
dvnerek alamakta olduunu iitiyordum. Rza Beyin bu taraflarda kalamayarak Bursaya gittiini haber aldm. Bkz, zalp,
a.g.e., s. 99.
634
Kazm Bey hatralarnda konuyla ilgili olarak u bilgiyi vermektedir: Akbadaki silah ve cephanenin nakli vazifesini Kprl
Hamdi Bey zerine almt. Kendisi yanna ald 10 Kuvay Milliye askeriyle Balkesirden Bigaya hareket etti. O srada Gnen
250
te Anzavurun ilk isyanndan sonra Salihli

Cephesine dnmeyen Dramal Rza Beyin bu davrann bir trl hazmedemeyen erkez Ethem, Dramal Rza
Beyi iddetle cezalandracan, eline geirdiinde kendisini asacan mtemadiyen dile getirmiti. Bu nedenle
kinci Anzavur syann bastrmak iin geldii Balkesir
blgesinde Dramal Rza Beyi aratmaya bile balamt.
erkez Ethemin o gnlerdeki gcn ve acmaszln bilen ve kendisini arattn renen Dramal Rza Bey ise;
bir an nce Balkesir blgesinden uzaklam ve Bursaya
gitmiti.
Hacim Muhittin Bey hatralarnda Dramal Rza
Beyin kendisine bavurmasn yle anlatmaktadr: Bu
Dramal Rza hakikaten cesur ve fedakr bir ocuktur.
Ben kendisini daha eskiden tanyorum. O zamanlar erkes Ethemin yannda bulunuyordu. Fakat yaradl icab
Edhemin her arzusunu yerine getirmeyecek bir tip olduu
iin Edhemle aras alm, Edhem de Rzay bertaraf etmeye karar vermi, fakat bunu anlayan Rza Edhemin yanndan kap birka arkadayla urada burada dolamaya
balam ve Edhemin eline dmemeye alm. O srada
ben de Bursada Vali idim, benim Bursada olduumu iiten Rza kendisini Edhemden kurtarabilecek tek kii olarak
beni grd iin bir gn Bursaya gelmi.635
havalisinde Anzavur taraftarlarn takip etmekte olan Dramal
Rza Bey (stanbulda idam edilen) Ethemle aras aldndan
Salihli cephesine dnmemiti. ok kabiliyetli ve fedakr bir kimse
olan Rza Beyi 40 asker adamyla Hamdi Beyin emrine gnderdim. Bkz, zalp, a.g.e., s. 89-90.
635
arkl, a.g.e., s. 110.

251
Dramal Rza Bey, Bursaya gelince, Hacim Muhittin

Beye bavurmu ve ondan kendisini erkez Etheme kar korumasn istemitir. Gerekten de o gnlerde erkez
Ethemin zerinde etkili olabilecek kiilerin banda Hacim
Muhittin Bey gelmekteydi. Hacim Muhittin Bey, Dramal
Rzaya dosta davranm ve kendisini iyi bir ekilde karlamtr. Ayrca Dramal Rzaya, erkez Ethem ile grp, erkez Ethemin kendisini bertaraf etme kararn
deitirmesini isteyeceini ve bunda da baarl olacan
sylemitir. Hacim Muhittin Beyin bu szleri, Dramal
Rzay olduka rahatlatm ve dahi memnun etmitir.
Bilahare Hacim Muhittin Bey, Bursada kendisiyle
birlikte alan Polis Mdr Nuri ve Jandarma Alay Kumandan Remzi Beylerle bir istiare yaparak, daha nce
stanbuldaki tekilt (Karakol) ile kararlatrlan Damat
Ferit Paaya suikast teebbs iin, Dramal Rza Beyden
istifade edilmesine karar vermilerdir.636 Bu kararn verilmesinde Dramal Rza Beyin, Damat Ferit Paaya olan
tepkisinin de byk rol oynad sylenebilir. Nitekim Dramal Rza Bey, birok mahfilde stanbula giderek Damat
Ferit Paay ldreceini pervaszca dile getirmitir.637
636
arkl, a.g.e., s. 110.
637
Dramal Rza Bey, Akba Cephaneliinden karlan silah ve cephanenin Yenicede kendisi tarafndan imha edilmesi hadisesine olduka zlm, bu hadiseye yol aan Anzavur Ahmet syannn
arkasndaki gcn Damat Ferit Paa olduuna inandndan dolay
Damat Ferit Paay ldrp bir anlamda intikam almay dnmtr. Bu konuda birtakm eserlerde baz bilgiler mevcuttur. Mesel
ngiliz Kemal hatralarnda: Dramal Rza buna sebep olan Ferit
Paadan intikamn almak iin yemin etmiti, Bu intikamn almak
maksadyla stanbula gitmi, Ferit Paaya suikast hazrlamt. demektedir. Bkz, Recai Sanay, Trk Casusu ngiliz Kemal
stikll Harbinde, Nebiolu Yaynlar, stanbul-1958, s. 98.
252
Hacim Muhittin Bey, Damat Ferit Paay bertaraf etme

iinde Dramal Rza Beyi deerlendirme hususunda kararn verdikten sonra, karar Dramal Rza Beye aklam
ve o da bu karar tereddtsz ve byk bir memnuniyetle
kabul etmitir.
Dier suikastlardan Bahriye Yzbas Halil brahim Bey, stinyede Fransz subayn dverek yaralam,
bu nedenle de hakknda tutuklama karar kartlm, o da
stanbuldan kaarak Bursaya gelmiti. Bursadaki Kuvy Milliye yneticileri tarafndan inzibat zabitlii grevine
getirilmiti. Suikastlar arasnda neden yer ald hususunda ak bir bilgi olmamakla birlikte 13 Haziran tarihli Vakit gazetesinde kan bir habere gre, Halil brahim
Bey, bu suikast tertibatna zaruri nedenlerle katlmtr.
Nitekim sorgusunda; suikast ncesi verilen ve sonras iin
de mkfat olarak verilecei vaat edilen paraya son derece
ihtiyac olduunu, alaca bu parayla geimini temin edeceini ve istikbalini garantileyeceini sylemi; hatta bu
nedenle kendisinin mazur grlmesini istemitir.638
Bursa Yeniehirden Hasan ve Bursal oban smailin
suikastlar arasna hangi nedenle katldklar konusunda
ise herhangi bir bilgi yoktur. Byk bir ihtimalle gz pek
ve bu suikast gerekletirebilecek ehliyette olmalar nedeniyle suikastlarn arasna alndklar rahatlkla tahmin
edilebilir. Ayrca suikast ncesi verilen avans mahiyetindeki para ile sonras mkfat olarak verilecek olan klliyetli
miktardaki parann da bu kiilerin suikast giriimine dhil
olmalarnda rol olmu olabilir.
638

253
D) Suikastlarn stanbula Gnderilmesi ve

Buradaki Faaliyetleri
Dramal Rza Bey, suikast birlikte gerekletirecei Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ve beraberlerinde kimlikleri konusunda ak bilgi bulunmayan ve sadece
Bursa Yeniehirden Hasan ile Bursal oban smail olarak
mahkeme kaytlarnda yer alan ahslarla birlikte Bursadan
hareket etmitir.639 Bursadan hareketlerinde Bursa Jandarma Alay Kumandan Remzi Bey tarafndan, stanbuldaki
baz tekilt mensubu zevata verilmek zere yazlan ve suikast iin gerekli talimatlarn yer ald sekiz adet mektup,
ayrca stanbuldaki harcamalar iin de avans mukabilinde
bir miktar para kendilerine verilmitir.640
Dramal Rza Bey ve arkadalar, 18 Mays gn, akam saatlerinde stanbula gelmiler ve Armutlulu Mehmed
Kaptann kayyla Haydarpaa-Kadky arasndaki sahilin
tenha bir yerinde karaya kmlardr. O gece Haydarpaada
bir otelde kalan suikastiler, sabahleyin Bahriye Yzbas
639
arkl bu konuda Gnn birinde kii olarak Dramal Rzay

stanbula gnderdik. demekte, ahslarn ismini ve hareket tarihlerini belirtmemektedir. Bkz, arkl, a.g.e., s. 110.
640
Dramal Rza Bey ve arkadalarna Bursadan hareketlerinde avans

mahiyetinde verilen parann miktar konusunda da farkl rakamlar
verilmektedir. Mesel arkl, Ben dierleriyle ayrca yaptm
gibi Rzaya da yz lira para vermitim ki (o zaman iin mhim bir mebla idi) demektedir. Bkz, arkl, a.g.e., s. 110; Dier
taraftan Alemdar gazetesinde stanbul Polis Mdr olan Tahsin
Bey, olayla ilgili gazetecileri bilgilendirirken, Bursadan hin-i
hareketlerinde kendilerine bilahare ikier bin lira mkfat verilmek zere, peinen beer yz lira verilen Halil brahim ve Rza...
demekte ve suikast yapacak olanlara beer yz lira avans mahiyetinde para verildiini ifade etmektedir. Bkz, Alemdar, 2 Haziran
1336/2 Haziran 1920, Nu:529-2829.
254
Halil brahim Beyin gayet iyi tand ve dostu olan Mehmet Ali Beyin evine gitmi, suikast meselesini ona am
ve onun da muvafakatini aldktan sonra zerlerindeki silah
ve mektuplar Mehmet Ali Beyin evine brakmlardr.641
Daha sonra Dramal Rza, Halil brahim ve Mehmet Ali
Beyler ile stanbula inmi ve Dramal Rza ile Halil brahim Bey kyafetlerine eki dzen vermek amacyla elbise,
ayakkab, gzlk ve gm baston satn almlardr.642 Sonra
da Halil brahim Bey kendi evine gitmek iin dier arkadalarndan ayrlmtr. Dramal Rza ve Mehmet Ali Bey ise
Mhrdarda bulunan umumhaneye gitmiler ve iki gn
sreyle burada kalp, elenmilerdir.
Daha sonra skdara dnen Dramal Rza ile Mehmet Ali Beyler, burada bulunan mektuplar alarak, Jandarma Alay Kumandan Binba Remzi Beyin evine gitmiler
ve orada Remzi Beyin, hanmna hitaben yazd mektubu
vermiler ve onun vastasyla Binba hsan Bey ile evinde grmlerdir. Bu arada, vaktiyle ttihat ve Terakki
Cemiyetinin skdar Kulb Bakanln yapm olan
Tevfik (Skti) Bey de suikast grubuna katlmtr. Dramal Rza Beyin de iinde bulunduu bu grup, hep birlikte
Binba hsan Beyin evine gitmi ve burada Tevfik Bey ile
hsan Bey adna Remzi Beyin gnderdii mektuplar sahiplerine vermilerdir. Ayrca hsan Beyin evinde suikastn
nasl yaplaca zerine bir n grme yapmlardr. Daha
sonra Tevfik Bey, Dramal Rza Beyi kendi evine davet etmi ve Dramal Rza Bey geceyi burada geirmitir. Ertesi
gn Dramal Rza Bey, Tevfik Beyin evine gelen Binba Adil Bey ile tanm, burada suikast meselesi tekrar ele
641
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
642
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

255
alnarak tartlmtr. Bu grmeden sonra bu kez de Adil

Beyin biraderi Ahmet Halim ve onun ticari orta olan Tolcal Sleyman Beylerin yazhanesine gitmilerdir. Bu grme de Bursa Jandarma Alay Kumandan Binba Remzi
Beyin Tolcal Sleyman Beye hitaben yazd mektup,
kendisine verilmitir.
Ayn gnn akam suikasttan haberdar olan ve bu teebbsn stanbul ayan oluturan ekip, Dramal Rza ile
birlikte Tolcal Sleyman Beyin evinde bir araya gelmiler
ve suikastn nasl yaplaca konusunu tekrar grmlerdir. Bu grmeye ismi mahkeme kaytlarnda belirtilmeyen
bir Erkn- Harp Miralay da katlm ve suikastn yaplmas
ile ilgili, onun tarafndan yaplan keifler deerlendirilmitir. Nihayetinde Erkn- Harp Miralaynn, suikastn Damat Ferit Paann saray nnde yaplmasnn g olaca,
en uygun yerin Harbiye Nezaretinin bahesi olduu eklindeki gr benimsenmitir; suikastn Perembe gn,
Damat Ferit Paann Harbiye Nezaretine geldii srada,
nezaretin bahesinde, otomobilinden inerken yaplmasna
karar verilmitir.643
Ayrca bu grmede, Dramal Rza Bey ile arkadalarnn, kendilerine Bursada iken vaat edilen parann temin
edilmesi hususundaki talepleri deerlendirilmi, tekiltn
(Karakol) kasasnda bu parann olmad belirtildikten sonra parann Bursadan istenmesi kararlatrlmtr. Nihayetinde de Bursaya bu para meselesi ve suikast ile ilgili btn
hazrlklarn tamamlandna ilikin bir kart yazlp, gnderilmesine karar verilmitir.644
643
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
644
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
256
Suikast icra edecek olan Dramal Rza Bey ve arkadalarna, suikast iin gerekli silah ve bombalarn bir ksm
verilmi, suikastn baaryla gerekletirilmesi iin gereken
drt adet polis revolveri ve alt ngiliz bombasnn da en
ksa zamanda tamamlanaca Tolcal Sleyman Bey tarafndan ifade edilmitir. Ayrca Tolcal Sleyman Bey, Dramal Rza Beye hitaben, ayet bu suikast baaryla gerekletirirseniz size beer bin lira mkfat verilecek ve isimleriniz, tarihe altn kalem ve yaz ile yazlacaktr mealinde
szler de sylemitir. Bu toplantnn yapld gece Dramal
Rza Bey, Tolcal Sleyman Beyin evinde kalmtr. Ertesi sabah Tolcal Sleyman Bey, Dramal Rza Beyden, iki
gn sonra tekrar grlmesini istemi, iki gn sonraki grmede silah ve bombalarn kendilerine teslim edileceini
belirtmitir.645
Divn- Harb-i rfce verilen hkm gerekesinde,
yukarda zikredilenler belirtildikten sonra: Nihayet Rza
Bey tarafndan Polis Mdriyet-i Ummiyesine vaki olan
ihbarat zerine ilerinden mevkuf bulunanlarn derdest
edildikleri646 belirtilmek suretiyle suikast teebbsn
Dramal Rza Beyin stanbul Polis Mdriyetine ihbar ettii aklanmaktadr.
E) Suikast Giriiminin Aa kmas
Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast ile ilgili
suikastn yaplaca gn ve yer de dhil olmak zere tm
hazrlklarn yapld bir srada, yaplan bir ihbar zerine
bata Dramal Rza Bey olmak zere birok ahs tutuklanmtr. Divn- Harb-i rfnin gerekeli kararna bakarsak, suikast giriimini stanbul Polis Mdriyetine ihbar
645
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
646
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

257
eden kii Dramal Rza Beydir; ancak hakikatine bakldnda bu ihbar mevzuu da phelidir. Nitekim bu ihbarn
kimin tarafndan yapld kesin olarak bilinmemektedir;
hatta byle bir ihbarn olmad da baz kaynaklarda yer
almaktadr. Baz kaynaklara gre stanbul Polis Mdriyeti
bu suikastn yaplacan bandan beri bilmektedir. imdi bu hususta, deiik kaynaklarn mevzuu hakknda neler
sylediine bir bakmak yararl olacaktr:
Hacim Muhittin Bey hatralarnda, Dramal Rza
Beyin dorudan bir ihbarda bulunmadn; ancak alkoll
olduu bir srada boboazl yznden kendisini ve suikast teebbsn azndan kardn belirtmektedir. Hacim Muhittin Beyin bu konuda anlattklar yledir: Tertip
yolunda ve yapacak arkadalar da hakikaten ehil idiler. Fakat Rza stanbula gidince Ferid Paa iini halletmezden
evvel yle, felekten bir km almak hevesine dm olacak
ki Kadkyndeki randevu evlerine devama balam. Elence esnasnda ve alkoln tesiri ile vnmek iin, yapaca
ii ve bizim tarafmzdan gnderildiini azndan karm
ve Hkmete ihbar edilince yakalanmlar, bu defa tazyke
mukavemet edemeyerek her eyi itiraf etmi, nihayet idama
mahkm olarak idam edilmitir.647
Zht Gven, Dramal Rza Beyin suikast teebbs iin stanbulda bulunduu gnlerde, Yenice nahiyesi
muhtar olan ve bir i iin stanbulda bulunan Ali Bey tarafndan grld ve tanndn sylemekte ve devamla
Ali Beyin, hemen Anzavurun has adam olan ah smail
ve arkadalarna haber verdiini, onlarn da Dramal Rza
Beyi yakalattrdklarn belirtmektedir.648
647
arkl, a.g.e., s. 110-111.
648
Gven, a.g.e., s. 75.
258
Suikast teebbsnn ortaya kmasnda ve

stanbuldaki Karakol Tekiltnn ifa edilip, birok yesinin tutuklanmasnda, ihbarc olarak Dramal Rza Beyi
sulayanlardan birisi de Hsamettin Ertrktr. Ertrk,
Dramal Rzann, stanbula gelince Tolcal Sleymandan
nce stanbul Polis Mdr olan Kalkandelenli Hasan
Tahsinle iliki kurduunu ve suikast ile ilgili bilgileri ona
anlattn ve kendisiyle de irtibata geerek, bu teebbsn
iine kendisini de ekmek istediini sylemektedir.649
Baka bir anlatmda da, suikastla ilgili btn hazrlklarn bitirilip, suikastn yaplmasna geilecei bir srada,
Dramal Rza Bey ile arkadalar arasnda, para meselesinden kan bir anlamazlk dolaysyla, Dramal Rza Beyin
stanbul Polis Mdrlne giderek, tertibattan Polis
Mdrln haberdar ettii ve bunun karlnda da hayatnn balanaca ve affedilecei vaadinin kendisine resmen verildii rivayet olarak anlatlyordu, denilmektedir.650
erkez Ethem ise Dramal Rza Beyin, ele gemesi
ve ksa bir muhakemeden sonra yarglanarak idam edilmesinde, Mill Mcadelenin o buhranl gnlerinde ok sk
rastlanlan kancklk ve alakln rol oynadn belirtmekte ve devamla Dramal Rza Beyin ihbar edildiini,
kendisinin de yakalandktan sonra asla inkr etmediini ve
akbetine gzn kapamadan gittiini belirtmektedir.651
649
Hsamettin Ertrk, Mill Mcadele Senelerinde Tekilt- Mahsusa, Daktilo Metin, Yayna Hazrlayan: Tevfik Apay, Genelkurmay ATASE Ktphanesi, Ankara-1985, s. 282-284.
650
Tark Mmtaz Gztepe, Nemrut Mustafann Ast Kuvay Milliyeciler, Dn ve Bugn, Yl: 1, Cilt: 1, Say: 12, (20 Ocak 1956),
s. 6.
651
Kutay, a.g.e., s. 20-21.

259
Damat Ferite yaplan suikastn ele alnd bir aratrmada da Divn- Harbin Mazbata-i Hkmiyesine atf
yaplarak suikast Dramal Rza Beyin ihbar ettii ve bu
ihbar hadisesinde de kendisine vaat edilen paray alamam
olmasnn temel neden olduu belirtilmektedir.652
Grld zere suikastn ihbar konusunda farkl
anlatmlar mevcuttur; ancak btn bu sylenenlerin aksine
suikast plannn Dramal Rza Bey tarafndan ihbar edilmedii, aksine stanbul Polis Mdriyetinin suikast teebbsnden ok nceden haberdar olduu anlalmaktadr. Ayrca suikastn kimler tarafndan, kimlere yaplaca, suikast
yapacak kiilerin ismen ve hatta eklen bilindii de bir gerektir. Bunun dnda suikast teebbsnn stanbul aya
da deifre edilmitir. Bu husustaki dayanak noktamz ise
stanbul Polis Mdriyet-i Umumisi Hasan Tahsin Beyin,
basna suikast ile ilgili verdii bilgiler ve yapt aklamalardr.
2 Haziran 1920 tarihli Alemdar gazetesinde Suikast
Meselesi Tafsilt ve Teferruat balyla verilen haberde, suikast meselesi hakknda geni aklamalarda bulunulmutur. Haberin ieriinde suikasttan nasl haberdar
olunduuna ilikin bir alt balk bulunmaktadr. Burada
anlatlanlara gre stanbul Polis Mdriyetinin suikasttan
haberdar olma sreci yle gelimitir.653
Trakyada Mill Mcadele lehine tekilt kurmakla
ve burada mcadeleyi balatmakla grevli bir tekilt men652
M. Yavuz Erler, Damat Ferite Suikast Atatrk niversitesi

Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits Atatrk Dergisi
(Do. Dr. Gnay alar zel Says), Cilt: III, Say: 2, (Temmuz
2002), s. 114-115.
653
260
subu, Karakol Cemiyetinin stanbuldaki Heyet-i Merkeziye Reisi olan ve ticaretle uraan Tolcal Sleyman
Beye bir mektup yazmtr. lgili ahs bu mektubunda
Edirnede kurmaya alt tekiltta baarl almalar
yapabilmesi iin tekiltna mal yardm yaplmas gerektiinin Ankaraya bildirilmesini Tolcal Sleyman Beyden
istemitir. Ayrca mektubunda, stanbulda icrasna karar
verilen suikast neticesinin kendisine bildirilmesini de istemitir. te Edirneden yazlan bu mektup, stanbul Polis
Mdr Hasan Tahsin Beyin eline gemitir. stanbul Polis Mdr, mektubun ieriinden Sadrazam Damat Ferit
Paaya kar bir suikast tertip edilmek zere olunduunu
anlamtr. Mektuptaki bilgilerden suikast tertibinin iinde
yer alan baz kiiler ismen renilmitir; ancak Polis Mdr Hasan Tahsin Bey, gerek bu kiilerin gerekse de bunlara
yardm ve yataklk etmekte olan dier arkadalarnn daha
kesin delillerle yakalanmasn salamak iin bu meseleyi
takip etmek zere skdar blgesi Polis Mfettii Kemal
Beyi grevlendirmitir. skdar blgesi Polis Mfettii Kemal Bey de, mektupta yer alan isimlerden birisi olan
Balarbanda Birinci Muhafz Tabur Kumandan Binba
Osman Bey654 ile balant kurmaya alm, kendisini retmen olarak tantp, ocuklarna ders vermek konusunda
Binba Osman Bey ile balant kurmutur. Nihayetinde
Binba Osman Bey ile samimiyetini artran Kemal Bey,
zaman zaman Binba ile siyas konularda sohbet etmeye
balam, bu sohbetler esnasnda kendisinin mevcut Hkmetin hasm- can olduunu sylemek suretiyle de Binba Osman Beyin kendisine gven duymasn baarmtr.
retmen olarak bildii Kemal Beyin, siyas olarak ken654
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

261
disi ile ayn fikir ve amalar tadna inanan Binba Osman Bey, Kemal Beyden istifade etmeyi dnerek, Ona,
stanbuldaki tekiltlar hakknda geni aklamalarda bulunduu gibi Damat Ferit Paaya dzenlenecek suikast ile
ilgili planlar da aklamtr. Hatta Kemal Beyden, kendi
tekiltlarna katlmasn istemi, Kemal Bey de byk bir
memnuniyet ile bunu kabul etmitir.
Artk stanbul Polis Mdr Hasan Tahsin Bey, Kemal Bey vastas ile stanbuldaki tekiltn (Karakol) her
toplantsndan ve faaliyetlerinden haberdar olmaya balamtr. Ayrca tekiltn suikast tertibi ile ilgili btn planlar da renilmitir. Hatta suikast gerekletirecek olan Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ve arkadalarnn stanbula geldikleri ve faaliyetleri hakknda da
bilgi elde edilmitir. Suikastn kimlere kar dzenlenecei,
tetikilerin kim olduu, stanbuldaki tekiltn bu suikast
ile balants, yaplan toplantlar ve bu toplantlara kimlerin
katld, Bursa ile yaplan yazmalar stanbul Polisi iin
artk sr olmaktan kmtr. Suikast tarihi ve yerinin tayin
edildii son toplantda grlenlerden de haberdar olan
stanbul Polis Mdr Hasan Tahsin Bey, artk harekete
geilmesine karar vermi ve skdar Polis Mfettii olan
Kemal Beye, Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahim Beyi yakalama emrini vermitir.
Dramal Rza ile Bahriye Yzbas Halil brahimin
aranmas ii Beyazt Polis ubesine verilmitir. Artk her
yerde suikast tetikileri aranmaya balanmtr. skdar
Polis Mfettii Kemal Bey, Beyazt Polis ubesine gittii bir anda Yzba Halil brahim Bey ile tesadf bir ekilde yolda kar karya gelir. Kemal Bey, artk tamamen
ortaya km olan suikast meselesi konusunda daha fazla
262
beklemenin gerei olmayacan dnerek, hemen o anda

Bahriye Yzbas Halil brahim Beyi tutuklamak amacyla silahn ekmitir. Halil brahim Bey ise ani bir hareketle
elinde tad antann iinden kk bir parebellum silah
kartmsa da, Kemal Bey tarafndan etkisiz hale getirilmi
ve yakalanarak stanbul Polis Mdriyetine gtrlmtr.
stanbul Polis Mdrlne gtrlen Bahriye Yzbas Halil brahim Bey, daha ilk tahkikat esnasnda, suikast teebbs hakknda gereken btn bilgiyi anlatmtr.
Bylece suikast ile irtibatl olup ismi bilinenlerin dnda
bilinmeyen kiiler de renilmi ve seri bir ekilde polis
tarafndan yakalanarak, tutuklanmlardr. Tutuklanan bu
kiiler arasnda Dramal Rza Bey de vardr.
Yukarda anlatlanlar teyit eden bilgiyi ise, 3 Haziran
1336 (1920) tarihli Vakit gazetesinde Polis Mdr Hasan
Tahsin Bey vermitir. Basna yaplan aklama aynen yledir:
Geenlerde Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast
tertibiyle maznn birtakm kimselerin polis mdiriyetince
ittihaz edilen tedabir neticesinde bomba ve silahlaryla beraber derdest edildiklerini yazm ve mevkuflar meynnda
akab- mtarekede bir Fransz zabitini yaralayan bahriye
zabitlerinden Halil brahim efendinin de mevcut olduunu
kaydetmitik. Bu mesele hakknda muhabirlerimizden biri
ahiren Polis Mdir-i Ummisi Hasan Tahsin Beye mracaatla vaka hakknda tafsilat rica etmi, mumaileyh meseleyi
u suretle anlatmtr; Biz Bursaya gnderilirken elde ettiimiz bir mektup neticesinde evvele meselenin Ankarada
takarrr ettirildikten sonra Bursada faaliyete giriilmek
zere tedbir ittihaz edildiini anladk. Bu meselede btn

263
Kuv-y Milliye ekbir-i resas zimethal bulunmaktadr. stanbul Kuv-y Milliye merkezi de bu ite mhim bir csse-i
mesuliyete maliktir. Evvela Mustafa Kemal Paa ve hempalarnn netice-i mzkeresinde suikast takarrr ettirildikten
sonra stanbula gelebilmek iin ak yolun Bursada mevcut bulunmas bu meseleye memur edilenleri bu taraftan
stanbula dhil olmakta mzhir brakm ve Vali Hacim,
Bursa Merkez Kumandan Mehmet Ali, skdar Tabur
Kumandan firari Remzi ve masruf brahim tertibat ahzna memur edilmilerdir. Bunlar lazm gelen mukarrert
ittihaz ettikten sonra iin cihet-i fiiliyesini stanbuldaki
heyet-i merkeziyeye terk etmilerdir. Heyet-i merkeziye
azalar tccardan Tolcal Sleymann eriki Halil, Topu
Binbalardan hsan olup tabii bu iin baarlmas iin de
birtakm mesrif-i ihtiyari icap etmitir. Yalnz elde fazla
para mevcut olmadndan heyet-i merkeziyenin reisi mesabesinde olan Tolcal Sleyman Bey, Bursadan para ister.
te bu talebi muhtevi mektubun elimize gemesiyledir ki
polis meseleden haberdar edilmi oldu.
Bundan sonra daha birtakm mektuplar da elde ederek meselenin btn teferruatna kadar nfuz edebildik.
Suikast yalnz Ferit Paann vcudunu ortadan kaldrmay istihdaf etmiyordu. Ayn zamanda Ali Kemal Beyin ve
daha bir iki kiinin de imhas mutasavver idi. Bu meseleyi
yakndan takip edebilmek iin skdar Polis Mfettii Kemal Beyi bu ile itigale memur edildi. Kemal Bey bu ile
hakikaten byk bir dirayet ibraz ederek, etenin iine ilerinden birinin ocuuna muallim olmak maksadyla bir aza
girmeye muvaffak oldu. timalarn hepsine itirak ederek
hepsinin emniyetlerini kazand. Son itimada Halil brahim ile Rza mevcut bulunmadndan Kemal Beye bunlar
ittihaz edilen mukarrerattan haberdar olma vazifesi veril-
264
di. Kemal Bey, Beyazt ubesi civarnda Halil brahimle

karlat. Meseleyi daha fazla uzatarak sezintiye meydan
vermemek iin revolverini ekerek tevkife teebbs etti. brahim mukabeleye teebbs ettiyse de dar oldu. Heyecan
ve hayret nihayet kendisini teslm-i nefse mecbur brakt.
Tahkiktn hn-i icrsnda brahim btn arkadalarn ve
suikast tertibatn btn tafsilatyla anlatm ve arkadalarndan haber vermitir.655
Grld gibi suikastn ihbar meselesinde Dramal
Rza Beyin hibir rol bulunmamaktadr. Aslnda ortada bir
ihbar da yoktur. Olay batan beri stanbul polisince renilmi ve takibe alnmtr.656 Yukardaki anlatmlar dorudan
bu ile ilgili tahkikat yrtm olan stanbul Polis Mdr
Hasan Tahsin Beyin anlatmlardr. stelik bu anlatmlar
suikastlarn yakalandklar ilk gnlerde (2 Haziran 1920)
basna yaplmtr. Oysa Dramal Rza Beyin ihbarc olarak
ifade edildii gerekeli karar, bu aklamalardan bir hafta
sonra Divn- Harb-i rf tarafndan yazlm ve 13 Haziran tarihli gazetelerde yaynlanmtr.657 Gerekeli kararda,
Dramal Rza Beyin ihbarc olarak belirtilmesi kanaatimizce, Mill Mcadelemizin bu gz pek, yiit ve hatta kahraman olarak nitelendirilen deerli bir mensubunun ahsn655
656
TTEde rastladmz bir belgede ngiliz ajan ve misyoneri Papaz Frew, zmir civarndan gnderdii bir telsiz telgraf ile Dramal Rza Beyin suikast teebbs iin stanbula gittiini Sait
Mollaya bildirmitir. stelik bu telgraf, Dramal Rza Beyin
stanbula gitmesinden bir buuk ay nce gnderilmitir. Bu bilgi
iin bkz, TTE, Kutu Nu: 63, Gmlek Nu: 26, Belge Nu: 26.
657
Vakit, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu: 917; Alemdar, 13

Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu: 540-2840; Peyam- Sabah,
13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu: 556/10986.

265
da btn bir Mill Mcadele Hareketini kk drme

amacndan kaynaklanmtr.
Burada unu da hemen belirtmemiz gerekir ki, Dramal Rza Bey, soruturma esnasnda, ama yaplan tazyik
ve ikenceden ama kendisinin affedilecei ve serbest braklaca vaadinden olsa gerek, baz ifaatlarda bulunmu ve
bilhassa stanbulda tand tekilt (Karakol) mensuplarnn isimlerini bir liste olarak vermitir.658
F) Suikast le lgili Grlenlerin Tutuklanmas
Suikast giriimi aa ktktan sonra, stanbul Polis
Mdriyeti hzla, bu tertip iinde yer alan ahslar tutuklamaya balamtr. Nitekim Bahriye Yzbas Halil brahim
Bey ve Dramal Rza Bey ilk tutuklanan kiiler arasndadr. Ayrca isimleri nceden Polis Mdriyetince bilinen
ve suikastn stanbul ayan oluturan Karakol Cemiyeti
mensuplar da tutuklanmlardr. Yine Dramal Rza ve Halil brahim Beylerin tazyik ve ikence altnda verdikleri ifadelere dayanlarak pek ok kii tutuklanmtr. Nihayetinde
gazetelerde hem suikast hem de tutuklananlarn isimleri ile
ilgili haberler kmaya balamtr.
Damat Ferit Paa ve baz nemli zevata dzenlenen
suikast giriimi ilk olarak 1 Haziran 1336 (1920) tarihli stanbul gazetelerinde yer almaya balamtr. Mesel Alemdar gazetesi Suikast Mrettiplerinin Tevkifi balkl haberinde; ncelikle Dramal Rza Bey ile Bahriye Yzbas
Halil brahimin isimlerini vererek bunlar hakknda Salihli
658
BOA, DUT, Nu: 79-5/117; Vakit, 13 Haziran 1336/13 Haziran

1920, Nu: 917; Alemdar, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu:
540-2840; Peyam- Sabah, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920,
Nu: 556/10986.
266
Kuv-y Milliye Reisi olup Akba camiini ierisindeki yzlerce oluk ve ocukla yakan eirradan Dramal Rza ile
mtarekeden sonra stinyede iki ahs cerh eylemesinden
dolay hal-i firrda bulunan Bahriye yzbalarndan Halil
brahim Efendi diyerek suikastn bizzat bunlar tarafndan
yaplacan yazmtr.659 Gazetede daha sonra ise dier tutuklananlarn isimleri verilmitir.660 2 Haziran tarihli birok
stanbul gazetesi de, suikast teebbsne geni yer ayrm
ve suikastlarn tutuklandn yazmtr.661 Basnn sui659
660
Bunlarn isimleri de yleydi: Bu hareketin mun ve mevviki

olduklar anlalan tccardan Tolcal Sleyman ve erki Ahmet
Halim Beyler ile Ahmed Halim Beyin biraderi Svari Binbalarndan Adil Bey ve bunlara yataklk eden skdar Daire-i Belediyesi memurlarndan Mehmet Ali ve Muhassasat- Umumiye halifesinden Tevfik Beyler de tevkf edilmilerdir. Bundan maada suikast
failleri gerek harekt- cinyetkernelerine mberetden evvel
ve gerek fil-i bade-l icr saklamak teebbst ve istihsartnda
bulunan Balarbandaki Birinci Muhafz Taburu Kumandan
Osman ve yzbalardan Bican Efendiler ile Enverin sabk yaverlerinden Yzba Hasan Tahsin ve Mlzm Rdi Efendiler de
taht- tevkfe alnmlardr. cr edilen tahkikt ve takibt neticesinde kuv-y gayr-i milliyecilerin stanbulda vcuda getirdikleri
tekiltn da mahiyeti anlalm ve mezkr tekiltn ehrimizde
on ubeye malik olduu tahakkuk etmitir. Mezkr uabata mensup
ehasdan birou taht- tevkfe alnmlardr. Bunlarn meynnda
Erkn- Harbiye Miralaylarndan Aziz Sami, Yzba Hasan ve
Fethi, Ahz- Asker ubesinden Kemal ve Maslub Kemalin cenazesi ihtiflini tertb edenlerden ve Shhye Yzbalarndan Ali
Rza Efendi ve skdar mam Hafz Nuri Efendiler vardr. Bkz,
Alemdar, 1 Haziran 1336/1 Haziran 1920, Nu: 528-2828; Ayn
mahiyetteki haberler iin bkz, Vakit, 1 Haziran 1336/1 Haziran
1920, Nu: 905; Peyam- Sabah, 1 Haziran 1336/1 Haziran 1920,
Nu: 544/10974.
661
Alemdar, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 529-2829; Vakit,

2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 906; Peyam- Sabah, 2 Haziran 1336/2 Haziran 1920, Nu: 545/10975.

267
kast davasna olan ilgisi sonraki gnlerde de devam etmi

ve mtemadiyen her gn suikast davas ile ilgili haberler
yaynlanmtr. Ayrca Alemdarda Refii Cevad, Peyam-
Sabahda da Ali Kemal, yazdklar yazlarla, suikastlarn iddetle cezalandrlmasn istemilerdir. Nitekim Refii
Cevad, Memleketin bu dhili dmanlara kar bu lakayd devam ettike, suikastlarn, cinyatlarn hibir zaman
arkas alnmayacaktr. Hkmet bu meseleyi lzm gelen
iddet ve ehemmiyetle takb eylemelidir, Memleketin huzru
namna buna muhtacz.662 demektedir. Ali Kemal ise Bu
Canavarlar Byle Braklmaz663 balyla yazd yazda
suikasttan yarglananlarn ksa zamanda hak ettikleri cezay
bulmalarn istemitir.
Gazetelerde kan haberlerde, Kuv-y Milliyenin
stanbulda oluturduu tekiltn mahiyetinin de anlald yazlmtr. Bu haberlere gre stanbuldaki gizli tekilt
on ubeye sahipti. Yrtlen aratrma ve takip sonucu bu
tekiltn deiik ubelerine mensup, ok sayda kii tutuklanmt. Bunlar arasnda Erkn- Harbiye Miralaylarndan
Aziz Samih, Yzba Hasan ve Yzba Fethi, Ahz- Asker
ubesinden Kemal Bey, Yzba Ali Rza ve skdar mam Hafz Nuri gibi kiiler bulunmaktayd.664
stanbul Polis Mdrlnce suikast davasyla ilgili
grlerek tutuklanan ahslar unlard:
Dramal Rza Bey, Bahriye Yzbas Halil brahim
Bey, Maliye Nezreti Muhassasat- Ztiye ve Mzulin u662
663
Peyam- Sabah, 10 Haziran 1336/10 Haziran 1920, Nu:

553/10983.
664
268
besi mmeyyiz-i evveli Tevfik Bey, skdar Belediyesinin

Doanclar mevkii memuru Mehmet Ali Bey, Komisyonculukla mtegil Adil Bey, Dersaadet Jandarma Taburu
Kumandan Rizeli Binba Raid Bey, Harbiye Nezaretine
merbt Esliha ve Mhimmat Muayene-Tecrbe Heyeti
Esliha-i Hafife ubesi ve Piyade Talim ve Terbiye Encmeni Azas Piyade Binba Cemal Bey, Yzba Bican Efendi,
skdarda Mihrimah Sultan Camii erifinin hatibi skdarl Hafiz Nuri Efendi, Kucubazade mehur eteci
erkes Erefin kk biraderi Ahmet Efendi, Yzbalktan mstafi ve ziraatla megul Kprll Hasan Adl Bey,
Svari Kk zabit mektebi Birinci Blk Kumandan Yzba Hasan Tahsin, Glhane cephane anbarlar memuru
Yzba Ahmet Kemal, Svari Binicilik Mektebi blk zabiti
Mlazm- evvel Rd Efendi, Akta Yzba hsan Efendi
ve Mtekaid Erkn- Harbiye Miralay Aziz Samih.665
Yine suikast davas ile ilgili olduklar iddiasyla stanbul Polis Mdriyetince haklarnda tutuklama karar
karlan; fakat yakalanamayp aranmakta olan ahslar da
unlard:
Bursada 56. Frka Kumandan Miralay Bekir Sami,
Karesi mutasarrf- sabk olub Kuv-y Milliye nm altnda mteekkil fitne-i baiye tarafndan Bursa Vilayeti valiliine tayin edilmi olan Hacim Bey, skdar Jandarma
Taburu Kumandan olub ahiren firar ile Bursaya giderek
ust- merkmeye iltihak ve Bursa Jandarma Kumandanln deruhte etmi olan Binba Remzi Bey, Bursa Polis
Mdriyetini ifa etmekte olan Nuri Efendi, stanbul Jandarma Taburu Kumandanlndan mtekaid Tolcal Sleyman Bey, Sahra Topu Binbalndan mtekaid skdarl
665
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

269
hsan Bey, Muamelt- zatiye kdemli Yzbas Ali Rza

Bey, Muhafz Alaynn Birinci Tabur Kumandan Binba
Rizeli Osman Bey, Daire-i Harbiye Binbas smail Hakk Bey, Ticaretle Megul Resneli Osman Fahri Bey, Svari
Yzbalndan mtekaid zzet Canbolat Bey, Ziraat Bankas Memurin Kalemi ketebesinden Ahmet Halim Bey, ehremaneti memurin-i sabkasndan brahim Ago, Dava Vekili
Baha Bey ve Kayk Armutlulu Mehmet Kapdan.666
Yukarda isimlerini verdiimiz bu kiilerin dnda,
suikast tertibinin ortaya kt ilk gnlerde stanbul Polis
Mdriyetince tutuklanan ve aranan daha birok ahs vardr. Suikast ile alakal grlen baz kimseler de; tutuklanmann ardndan, soruturmay yrten Polis Mdrlnde
ve Divn- Harb-i rfdeki yetkili kiiler tarafndan serbest
braklm; hatta bu kiilere stanbulu terk etmeleri tavsiye
edilerek, kamalarna gz yumulmutur. Bunlardan birisi
de Hsamettin Ertrkdr. Bilindii gibi Ertrk, Tekilt-
Mahsusann son bakandr. Ayrca Mtareke Dneminde
stanbulda kurulan Karakol Cemiyetinin de Topkap
ubesinin bakandr. Hsamettin Ertrk, Padiaha ve
Sadrazam Damat Ferit Paaya suikast tertip etmekle ve
Hkmeti devirmee teebbs ile stanbulda miktar 50
bini bulan gizli msellah kuvvetleri tekiltlandrmakla
itham edildiinden stanbul Polis Mdriyetince yakalanmtr. Bilahare Divn- Harb-i rfdeki yarglamalar
baladnda, bu mahkemenin bakanln yapan Nemrut
Mustafa Paa ile yapt grme sonucu mahkemenin karar ile tahliye edilmitir.667
666
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
667
Ertrk, (Nemrut) Mustafa Paa ile yapt bu grmede, paann

zamannda Tekilt- Mahssa Cemiyetine girdiini ve bu konuda
270
Yine tutuklandktan sonra Polis Mdrlnde serbest braklarak, stanbuldan kamasna gz yumulan kiilerden birisi de Svari Binbas Tolcal Sleyman Beydir.
stanbul Polis Mdr Hasan Tahsin Bey, suikast tertibi
iinde bulunduu gerekesiyle tutuklanm olan Tolcal Sleyman Beyi serbest brakmtr. Bu olay Ertrkn hatralarndan renmekteyiz: Ertrk bu olay yle anlatmaktadr:
Her ikimizi Polis Mdr-i Umumsi Kalkandelenli
Hasan Tahsin mtebessim bir ehre ile karlam ve:
Gemi olsun efendiler! demiti, hayatta siyasetle uraanlarn bana her zaman byle hallerin gelmesi
mukadderdir! Biraz evvel ok sevdiim bir arkada olan
svari binbas Tolcal Sleyman Beyi de Damad Ferid
Paaya suikasd tertip etmekle megul diye ihbar ettiklerinde tevkif ettirmitim. Fakat bu ok sevdiim arkada, igal
kuvvetlerine teslim etmee bir trl gnlm raz olmadndan firarn temin ettim imdi O stanbuldan kam
bulunuyor.668
kendisinin rolnn bulunduunu anlatm, kendisine maa verilmesi ve ailesinin erzaknn temin edilmesini de kendisinin saladn belirtmiti. Yani ksaca Nemrut Mustafa Paann da bir
zamanlar Tekilt- Mahsusa eleman olduunu bildiini, ellerinde
bununla ilgili dokumanlar bulunduunu syleyerek, Divn- Harb
bakann st kapal tehdit etmiti. Bkz, Ertrk, ki Devrin Perde
Arkas, s. 337-351; Ertrkn tutukland ve suikast suundan
hakknda dzenlenen evrakn Sadarete gnderildii hakknda belge iin bkz, DH. EUM. KLH, 4/41.
668
Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 339; Suikast davasndan tutuklananlardan birisi olan Harbiye Nezaretine merbt Esliha ve
Mhimmat Muayene-Tecrbe Heyeti Esliha-i Hafife ubesi ve
Piyade Talim ve Terbiye Encmeni Azas Piyade Binba Cemal
Bey hatralarnda Tolcal Sleyman Beyin kayla ile ilgili olarak u bilgiyi veriyor: Yine bu sralarda ngilizler ve Ferit Paa

271
Damat Ferit Paaya suikast giriiminde bulunmak

suuyla yakalananlar, nce stanbul Polis Mdrlnde
sorgulanmlar, sorgulamalar bizzat stanbul Polis Mdr
Hasan Tahsin Bey yapmtr. Sorgulamalar, bazen gnlerce
srm ve sorgulama esnasnda zanllara iddetli tazyik ve
ar ikenceler yaplmtr. Sorgusu tamamlananlar Polis
Mdrlnden Merkez Komutanlna gtrlmler ve
buradan da Adliye tevkifhanesine yollanmlardr.669 Suikast sanklar burada, sadece tepesindeki cam pencereden
k ve hava alan idam mahkmlarna mahsus hcrelere ayr
ayr konulmulardr. Hcrelerin durumunu tasvir eden Ertrk, geceleri bu idam hcrelerinde en ufak bir k yaklmad iin, zifiri karanlkta bostan kuyusu gibi bu korkun
ve rutubetli ta odalarda mukadderatmz beklemee balamtk demektedir.670
Suikast ile ilgili yarglamalarn devam ettii gnlerde
Yldz yamagerlii ve Kuv-y Milliyeye yardm etmek
sularyla itham edilerek (Nemrut) Mustafa Paa Divn-
Harb-i rfsinde yarglanan eski Dhiliye Nazrlarndan
Ebubekir Hazm (Tepeyran) Bey, kendisinin de bir sre kald Adliye Tevkifhanesini yle tasvir etmektedir:
hkmeti birok tevkifler yapyor ve Tolcal Sleyman Beyi tevkif
etmek iin aryorlard. Bir gece Sleyman Bey evime geldi. Hazrlanm ve kayordu. Mumaileyhe bir filinta ile miktar- kfi fiek
verdim. Yenikap civarna kadar gittik. Bir motorla Bursa cihetine
hareket etti ve gitti. Bkz, Cemal Karabekir, a.g.e., s. 74.
669
Suikast davas san olarak tutuklanan Binba Cemal Bey de

tutuklann yle anlatyor: Bir Ramazan gecesi sivil olarak
ehzadebanda dolarken, polisler, komiserler ve inzibat memurlar tarafndan tevkf edildim, Evvela Merkez Komutanlna,
sonra Polis Mdriyetinin emrindeki ahinpaa Oteline, ertesi
gn Askeri Tevkifhaneye sevk edildim. Bkz, Cemal Karabekir,
a.g.e., s. 74.
670
Ertrk, ki Devrin Perde Arkas, s. 344.
272
Sanki ta localar denilen bu mnferit zindanlarda

tzip olunmama raz deil gibi almak istemedi.(...)Birka
adm gittikten sonra sola dndk. Buras ancak bir metre
kadar genilikte uzun bir koridor idi. Sol tarafta sralanan
mnferit hcrelerden krmzya boyanm olan kaps zerinde beyaz boya ile(kapal) yazlm hcrenin nnde durdu(...)
Hayli kaln tahtadan yaplm olan bu kk kapnn st ksmnda 15x20 santimetre mesahasndaki delikten
baka dnya ile mnasebeti muhafaza edecek bir ey yoktu.
Tala, tula ile yaplp her taraf ayn renkte imento ile
svanm olan bu darya bakmak mmkn olmayacak derecede ykseklikteki kk penceresinden biraz ziya, biraz
hava girmese insan diri diri, tadan oyulmu bir lahde konulmu olduunu zannedebilirdi.
inde, oturacak yahut yatlacak bir hasr eskisi bile
bulunmayan bu pek plak zindanda bir saat kadar ayakta
durarak ve yorulduka bir keye merek...671
G) Suikastlarn Yarglanmas
stanbul Polis Mdrlnce tutuklanan suikast
davas sanklar, sorgular yapldktan sonra yarglanmak
zere Divn- Harb-i rfye sevk edilmilerdir. Bu davaya
bakmak zere stanbul Birinci Divn- Harb-i rf grevlendirilmitir. Bu mahkemeye Nemrut Mustafa Paa Divn
da denilmitir.672 Mustafa Paa, Divn- Harb-i rfnin
671
Ebubekir Hazm Tepeyran, Zalimane Bir dam Hkm, Milli

Mecmua Basmevi, stanbul-1946, s. 139-140.
672
Daha nce grev yapt Divn- Harb-i rflerde sergiledii tavr

ve mahkemenin kararlarn etkilemesinden dolay onun bakanln yapt bu son mahkemeye Nemrut Mustafa Paa Divn-

273
kararlarna yapt etkiden dolay halk arasnda Nemrut

lakab ile anld gibi, Krt Mustafa Paa olarak da
anlmaktayd. Bakanln yapt bu mahkeme, Kuv-y
Milliye ileri gelenleri hakknda gyaplarnda arka arkaya
idam kararlar vermesiyle tannmtr.673 Yine Urfa Mutasarrf Nusret ve eski Dhiliye Nazrlarndan Ebubekir
Hazm Beyler hakkndaki idam kararlar da bu mahkeme
tarafndan verilmitir.
Suikast davasndan gzaltna alnan tutuklu sanklar
Adliye Tevkifhanesinden Divn- Harbe gtrlm ve
sanklarn yarglanmasna bylelikle balanmtr.674 Sanklarn mahkemeleri daha sonraki gnlerde de devam etmi
ve bu mahkeme sreci hakknda gazetelerde eitli haberler de yer yer kmtr. 3 Haziran tarihli Alemdar gazetesinde Mevkflar Divn- Harbde balyla kan haberde: Sadrazam Damad Ferid Paa Hazretlerile rfeky-
ictihdlarna suikast tertb eylemi bulunan eteciler dn
buukda arabalarla mahfzen hapishane-i ummiyeden
Divn- Harb-i rfye isl edilerek muhakemelerine devam edilmidir. Suikast faillerinin muhakemesi pek uzun
srmeyecek olub hatta evvelki gn merkminin icra-y muHarbi ad da verilmiti. Bkz, Necdet Bilgi, Ermeni Tehciri ve
Boazlyan Kaymakam Mehmet Kemal Beyin Yarglanmas,
Kksav Yaynlar, Ankara-1999, s.133, 240 Numaral Dipnot.
673
Bu idam kararlar iin bkz, Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/27

Mays 1920, Nu: 3864; Takvim-i Vekayi, 30 Mays 1336/30 Mays 1920, Nu: 3866; Takvim-i Vekayi, 21 Haziran 1336/21 Haziran 1920, Nu: 3883.
674
Vakit gazetesinde kan bir haberde zanllarn mahkemelerine

Mustafa Paann bakanlk ettii ve Divn- Harb-i rfde evvelki gn saat 11de baland belirtiliyordu. Vakit, 3 Haziran
1336/3 Haziran 1920, Nu: 907.
274
hakemeleri geceleyin on bire kadar devam etmidir. stidll

edildiine nazaran suikastlarn daha birtakm erk-i
crmleri mevcddur675 denilmitir.
10 Haziran tarihli Alemdarda Suikastlarn Muhakemesi balyla kan haberde de Suikast mrettiblerinin muhakemesine devam edilmekde ve birka gne kadar
muhakemelerin hitam edecei muhakkak grlmektedir676
denilmitir. Gerekten de bu dava pek uzun srmemi
drt gn daha devam etmi, nihayet 9 Haziranda
sonulanmtr.677
Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve Sait Mollaya suikast
teebbsnde bulunmak ve stanbulda geni apl bir gizli
tekilt kurmak sularndan, stanbul Birinci Divn- Harb-i
rfsinde yarglananlar hakkndaki hkm ve gerekeli
karar 11 Haziran tarihinde Padiah Mehmet Vahdettin tarafndan onanm678 ve bu kararla ilgili rade-i Seniyye 13 Haziran tarihli Takvim-i Vekayide yaynlanmtr.679 Divn-
Harb-i rf, bu davada toplam otuz bir sank yarglamtr.
Bunlarn on ikisinin davas gyaben gereklemitir.
Yarglama srecinde Divn- Harb-i rf; baz sanklar hakknda iddia edilen sularla ilgili, aydnlatlmas ve
aklanmas gereken cihetler olduu, bu nedenle daha etrafl aratrma yapldktan sonra kesin bir hkme varlacan
belirtmi ve bu sanklarla ilgili yarglamann ayrlmasna
karar vermitir. Yarglamalar suikast davasnn dna 675
676
677
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
678
Taner Akam, a.g.m., s. 52, 25 Numaral Dipnot.
679

275
kartlan bu sanklar: Hafz Nuri, Yzba Hasan Tahsin,

Yzba Ahmet Kemal, Mlzm- evvel Rd, Yzba hsan, eteci erkes Erefin biraderi Ahmed Yzba Hasan
Adl Efendi, Miralaylktan mtekaid Aziz Samih, firari Yzba Ali Rza, Binba Osman, Resneli Osman Fehmi, Yzba zzet Canbolat, Dava Vekili Baha Bey olmak zere 13
kiidir.680 Konuyla ilgili olarak Alemdar gazetesinde kan
bir haberde: Merkmun dnk muhakemelerinde inkif
eden baz nukat hakknda tamik tahkikt lzmu hsl olmasna mebni suikastlara aid muhakemenin sekiz on gn
daha devam etmesi zarureti hsl olmutur denilmitir.681
Suikast davasndan ayr tutulan bu ahslar ilgilendiren bir yazma ve liste mevcuttur. Bu yazma ve listeden
bahsetmenin yararl olaca kanaatiyle aadaki bilgileri
veriyoruz: 20 Mays 1920de stanbul Polis Mdr Hasan
Tahsin Bey tarafndan Adliye Nezaretine bir yaz gnderilerek: Harp srasnda iledikleri ve ilettikleri cinayetlere
ara vermeksizin isyanlarn gnden gne hzlandrmak suretiyle i emniyeti karmakark ve btn dounun siyas ve
insni hayatna suikast eden adlar iliik listede yazl kimseler, hlen cinayet ortaklar bulunan isyan ve fesd erbb
ile faaliyet ve haberlemelerde bulunduklar sabit olduundan bozulan skn ve asyiin geri gelmesinin ve devamnn salanmas bu kiilerin bir dakika evvel yarglanp
kanun cezalarnn icrasna bal bulunduu beyn olunur
denilmi ve tutuklanmas istenilen kii isimlerinin bulunduu, biri otuz drt dieri ise elli drt isimli iki liste bu yazya
eklenmitir. Adliye Nezaretince, Asker Adliye Dairesine
ve oradan da Harbiye Nezaretine gnderilen bu yaz ve eki
680
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
681
276
olan isim listeleri, bilahare Harbiye Nezareti tarafndan stanbul Birinci Divn- Harb-i rfye gnderilmitir.682
te stanbul Polis Mdr Hasan Tahsin Beyin hazrlad bu listede; suikast davas ile ilikilendirilerek tutuklanan ya da yakalanamayp aranan isimler de mevcuttur.
Bunlar arasnda: Piyade Binbas Resneli Osman Bey, smail Canbulad Beyin kardei Svari Binbas zzet Bey, Piyade Yzbas Ali Rza Bey, Piyade Yzbas smail Hakk
Bey, Piyade Yzbas hsan Bey, Piyade Yzbas Hasan
Tahsin Efendi, Kurmay Albay Aziz Sami Bey ve Kprll Yzba Hasan Adl Bey vard. Bu isimlerin bulunduu
listeye dlen notta ise: Mustafa Kemalin bakanlnda
btn Anadoluda fesad karanlarn kkrtc ve tahrikisi
bulunan ve btn olaylara fiilen karp daima kendi karlar iin ahalinin fikirlerini her surette zehirleyen rtbece
kk, fakat facialar yaratma bakmndan sular pek byk olan ahslar denilmekteydi.683
Bu yaz ve listedeki isimlerden anlaldna gre: stanbul Polis Mdrl, faaliyetlerini teden beri takip ettii bu isimleri nce suikast davas ile ilikilendirmeye alm, bilahare yarglama srecinde bu kiiler, suikast davas
erevesinden kartlarak stanbulda vasi tekilt- hafiyede bulunmak sulamas ile yarglanmaya devam edilmilerdir.
Yaplan yarglama sonucu Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve Sait Mollaya suikast giriimi; sanklardan Dramal
Rza, Mehmet Ali ve Tevfik Beylerin birbirleri dorulayan
aklamalar ile kesinlik kazanmtr. Sanklarn zerlerinde
682
Sertolu, Cezalandrlmak stenenler, s. 47.
683
Sertolu, Cezalandrlmak stenenler, s.48.

277
ve gsterdikleri yerlerde bulunan silah, yeterli sayda mermi ve bomba gibi su aletleri de suikast giriiminin varln teyit eden kuvvetli delillerdir. Ayrca suikast ile ilgili her
trl hazrlklarn tamamlandn belirten ve suikastlara
denecek parann gnderilmesini isteyen mektup bata olmak zere, ele geen evrak ve baz belgeler de suikastn bir
tertibe dayandn ortaya koymaktadr.684
Sanklarn aklama ve itiraflar, ele geen su aletleri ile evrak ve benzeri yazmalar gibi delillere dayanan
Divn- Harb-i rf Heyeti, suun kesinlik kazanm olduu
kanaatine varm ve bu davadan yarglanan sanklar deiik sulamalarla, deiik cezalara arptrmtr. Buna gre:
Bekir Sami, Hacim Muhittin, Remzi ve Nuri Beyler suikastn dzenleyicileri ve tevikileriydiler. Armutlulu Mehmet
Kaptan ise suikastlarn haberleme ve ulamlarn salamt. Tutuklu olan Dramal Rza, Halil brahim, Tevfik
(Skti) ve Mehmet Ali ile firarilerden Binba hsan, Binba smail Hakk, Tolcal Sleyman, Ahmet Halim ve brahim Ago Beylerle, Bursa Yeniehirden Hasan ve Bursal
oban smail; fesat heyetince stanbulda gerekletirilecek
olan ihtilal hareketini hazrlamak ve Damat Ferit Paa, Ali
Kemal ve Sait Mollaya suikast giriiminde bulunmak ve
bunun iin silah ve bomba hazrlamakla sulanyorlard.685
Mahkeme, yukarda dile getirilen sular ilemi olan
sanklar Mlkiye Ceza Kanunname-i Hmaynunun ilgili maddelerine dayanarak; birden fazla kiiye cinayet
dzenlemek, birden fazla kii bir araya gelerek cinayet ilemek, birlikte cinayet ilemek amacyla su ortakl yap684
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
685
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.
278
mak, devlete ve hkmete kar isyan etmek ve halk da bu

isyana tahrik ve tevik etmek, halkn arasna fesat ve nifak
sokarak birbirine kar silahlandrarak birbirlerini ldrmeye tahrik ve tevik etmek, lkenin baz blgelerinde halkn maln zorla almak ve yamalamak, ky ve kasabalar
yakp ykarak katliam yapmak, bir fesat hareketi veya isyan
iin hazrlklar yapmak, dinamit ve bomba imal etmek ya da
hazrlamak, isyanclarla birlik olmak gibi sulardan dolay idam cezasna arptrmtr.
Binba Adil ve Binba Raid Beyler ile Yzba Bican Beyefendi ise suikast giriimine katlp katlmadklar
tam anlalmamakla birlikte, suikastn yaplacan bildikleri halde bunu hkmet kuvvetlerine bildirmemekle sulanmlardr.
Bu kiiler hakknda da Divn- Harb-i rf, Mlkiye Ceza Kanunname-i Hmaynunun ilgili maddesi
olan: Suikast giriiminde kullanlacak bomba gibi sava
aletlerinin hazrlandn bildikleri halde bunlar hkmet
kuvvetlerine hibir mazeretleri olmakszn bildirmedikleri
iin on sene geici krek cezasna arptrlmlardr. Binba Cemal Bey ise suikast giriimine katlmamakla birlikte,
Anadoludaki asilere silah ve cephane salamakla sulanm ve on sene geici krek cezasna arptrlmtr.686
Suikastn tetikisi olan Dramal Rza Bey ise, suikast
teebbsn hkmet kuvvetlerine ihbar ederek, suikastn
dzenleyicileri ve tevikilerinin yakalanmasn salad iin suikast suunun ngrd cezadan muaf tutulmutur; ancak Rza Bey, fitne-i baiye olarak nitelendirilen
Kuv-y Milliyenin ileri gelenlerinden olduu ve aada686
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

279
ki sular iledii iin, yine Mlkiye Ceza Kanunnme-i

Hmaynunun 45. Maddesinin 1. Fkras ve 55. Maddesinin 4. Fkrasna ve 56. Maddesine dayanlarak idam cezasna arptrlmtr. Dramal Rza Beyin idamna neden olarak gsterilen ve iledii kabul edilen sular ise unlardr:
...avne-i hunisi ile birlikte Bigaya gider gitmez
yirmi drt saat zarfnda askere gelmeyenlerin idm edilecekleri tehddile ahaliden cebren asker cemine ve askere
elverili olmayanlardan yz lira bedel-i nakdi almak ve
tevkf ve ikence itmek sretile yz yirmi bin liray mtecaviz para ahz gasbna ve tekinin berikinin kzlarunu alub
mest-i efrdna virmek ve zahre anbarlarn krarak mevcut zahireyi ve ahalinin hayvanatn cebren gasb idp kendi
kararghna tamak ve ahren dahi avane-i leimnesile beraber Kirmastiyi basp kaza mal sanduundan ve duyn-
ummiye ve reji idaresinde mevcut paray gasb ve derceb
edmek ve Biga msademesi neticesinde mecbr-i firr olduu esnada civar kura ahalisinden on iki masumu ve kendi maiyyetinden dahi bazsn katl ve idam eylemek gibi
medeniyet ve insaniyetin tasavvurundan bile hicabedecei mezalim ve fezayihi ve Biga Mevkii Kumandan Hafz
Mehmet Beyi terk-i memriyete icbra cret eyledii ve
kuva-y baiyenin en hnerz resasndan olub bilhire
Biga hadisesinde maktl resadan olan Hamdi ile birlikte
Akba nm- mevkiye geerek orada bulunan muhafz ngiliz ve Fransz askerlerini balatdrarak dvel-i itilfiyenin
nezreti altnda bulunan esliha ve cebhaneyi ahz gasb ile
Hkmetin bana byk bir gaile ihdasna sebebiyet verdii.
Divn- Harb-i rf, Bursada bulunan Miralay Bekir
Sami Bey iin, daha nce gyabnda idam cezas veril-
280
diini dikkate alarak, onun hakknda tekrar bir ceza tayin

edilmesine gerek olmadna karar vermitir.687
Dava sonulanm ve Nemrut Mustafa Paa, eline
geen frsattan istifade ederek, Kuv-y Milliyeye nemli hizmetler yapm olan birok ahs, ayrntl bir inceleme yapmakszn, birka gn sren yarglamalar sonucunda
idam veya 10ar sene krek cezasna arptrmtr. Mahkemenin gerekeli kararna gre bu davadan idam cezas
alan sanklar: Bekir Sami, Hacim, Remzi ve Nuri Beyler,
Armutlulu Mehmet Kapdan, Dramal Rza, Halil brahim,
Tevfik (Sukuti), Mehmet Ali Beyler, Binba hsan, Binba
smail Hakk, Tolcal Sleyman, Ahmet Halim, brahim Ago
Beylerle Bursa Yeniehirden Hasan ve Bursal oban smail olmak zere on alt kiidir. Mahkemenin verdii karara
gre 10 sene krek cezasna arptrlan sanklar ise: Binba Adil, Binba Raid, Binba Cemal Beyler ile Yzba
Bican Beyefendi olmak zere drt kiidir.
Mahkeme, meslei askerlik olanlarn, bu meslekten karlmalarna ve halen firari olan sanklardan Hacim
Muhittin, Remzi, Nuri ve Tolcal Sleyman Beyler ile Binba hsan, Binba smail Hakk, Ahmet Halim, Mehmet
Kaptan, Hasan, smail ve brahim Ago Beylerin mallarnn haczedilerek, usulne gre idare ettirilmesine de karar
vermitir.688
Mahkemenin verdii bu kararlar, tutuklu sanklarn
yzlerine okunmutur. Firar sanklar hakkndaki kararlar
ise sanklarn gyaplarnda okunmutur. Mahkeme heyeti,
687
Miralay Bekir Sami Bey hakknda verilen idam karar iin bkz,
688
BOA, DUT, Nu: 79-5/117.

281
sanklara verdikleri btn bu cezalar oy birlii ile karara

balamlardr.
Dier taraftan mahkemeleri tefrik edilenler hakknda
sonraki gnlerde basnda haberler kmaya devam etmitir. 22 Haziran tarihli Alemdar gazetesinde Suikastlar
balyla kan bir haberde: Suikastlardan muhakemesi tefrk edilmi bulunanlara aid tahkiktda derdest hitam
olmala, merkmun hakknda pek yaknda Bir Numaral
Divn- Harbe itay hkm olunacaktr denilmitir.689
H) Suikast Sanklarnn dam
Divn- Harb-i rf, Damat Ferit Paa, Ali Kemal ve
Sait Mollaya suikast giriiminde bulunmak ve stanbulda
geni apl bir gizli tekilt kurmak sularyla yarglad
sanklardan on alts hakknda idam karar vermitir; ancak
yukarda belirttiimiz gibi, sanklardan bir ksm yakalanarak tutuklanm, bir ksm ise kaarak ya da gizlenerek
yakalanmaktan kurtulmulardr; fakat kaan ve gizlenen
sanklar da mahkemede yarglanmlar ve bunlar hakknda
verilen kararlar gyab kararlar olmutur.
Divn- Harb-i rfde yarglanarak idam cezas ile cezalandrlanlardan sadece drd tutuklu bulunuyordu. Tutuklulardan ikisi, suikast tetikileri olarak
Bursadan stanbula gelmi olan Dramal Rza ile Bahriye
Yzbas Halil brahim Beylerdi. Dier ikisi ise Karakol
Cemiyetinin stanbuldaki faal elemanlarndan Maliye Nezareti Muhassasat- Zatiye ve Mzulin ubesi mmeyyiz-i
evveli Tevfik Bey ile skdar Belediyesinin Doanclar
mevkii memuru Mehmet Ali Beydi.
689
282
Damat Ferit Paa Hkmeti, suikast davasndan

yarglanarak idam cezasna arptrlan ve halen Adliye
Tevkifhanesinde bulunan Dramal Rza Bey ve dierlerinin
cezasn hemen uygulatmak istemitir. damn derhal uygulanmasn istemedeki ama; hem stanbul Hkmetinin
Anadoludaki otoritesini hie sayan Kuv-y Milliye
Hareketine hem de stanbulda bulunan ve mill tekilta yardm edenlere ve ayn zamanda ttihatlarn kurmu olduklar
gizli tekilt ve kurululara bir ders ve gzda vermekti.
Nitekim stanbul Birinci Divn- Harb-i rfsinin suikast sanklar hakknda verdii hkm, 11 Haziranda Padiah tarafndan tasdik edilmitir. Bundan sonras iin beklemeye hacet yoktur; nitekim rade-i Seniyyenin Takvim-i
Vekayide yaynlanmas beklenmeden 12 Haziranda sabahn erken saatlerinde suikast davasndan idama mahkm
edilen drt kii aslarak idam edilecektir;690 idam karar
ile ilgili rade-i Seniyye ise bir gn sonra 13 Haziran 1920
tarihli Takvim-i Vekayide yaynlanacaktr.691
damlar Beyazt meydannda yaplacakt.692 Bunun
690
13 Haziran tarihli stanbul gazetelerinde byk balklarla bu

idam haberi duyuruluyor, ayn zamanda Divn- Harb-i rfnin
gerekeli karar da yaynlanyordu. Bu gerekeli karar baz gazetelerde iki sayfay dolduracak kadar yer kaplamt. Vakit gazetesi
Suikastlardan Drt Kii Dn Sabah Salben dam Olundu balyla haberini duyurmaktayd. Bkz, Vakit, 13 Haziran 1336/13
Haziran 1920, Nu: 917; Alemdar gazetesi ise birinci sayfada Adaletin Heybetnmn Bir Tecellisi balyla idam duyuruyordu.
691
692
bnlemin Mahmut Kemal, suikast sanklarnn 1338 remazannn 24 nc Cuma ertesi gn sabah Beyazd meydannda salb
olunduklarn sylemektedir. Bkz, nal, a.g.e., s. 2058.

283
iin oraya drt daraac kurulmutu. ttihatlarn bu drt

idam mahkmunu son anda daraalarnn altndan kapp
karacaklarna ilikin bir ayia kmt ve bu ayiann hkmeti ve stanbul Polis Mdriyetini derin bir endieye
sevk ettii syleniyordu.693 Bu nedenle hkmet, herhangi
bir hadise ile karlamamak iin, idamlar sabahn ok erken saatlerinde icra etme karar almt.
Dramal Rza Bey ve dier idam mahkmu, 12
Haziran sabahnn alaca karanlnda nezaret altnda bulunduklar Adliye Tevkifhanesinden alnarak arabalarla
Merkez Komutanlna gtrldler. Burada mahkmlar
iin din merasim yaplm ve kendilerine son arzular sorulmutu.
Nezaret altnda bulunduu gnlerde, ok nemli ifaatta bulunduu ve ayrntl bir sulu listesi verdii ileri
srlen Dramal Rza Bey, son ana kadar kendisine vaat
edilen af kararn beklemi, ancak bunun gereklemediini grmtr. Kendisi bu durum karsnda en kk bir
tela ve korku eseri gstermemi ve derin bir sknet ve
feragat iinde son arzu ve vasiyetini bildirmitir.694 Dramal
Rza Beyin son arzu ve vasiyeti yleydi: zerinde kan yedi lira ve eyrekle bileindeki kol saati ve Polis
Mdrlnde emanet bulunan 270 ksur liras, felaket ve
lm yolda Bahriye Yzbas Halil brahim Beyin dul
kalan ailesine verilecekti.
Bu vasiyet, suikast davasnda Dramal Rza Beyin,
para meselesinden dolay arkadalar ile ve zellikle Bahri693
Gztepe, Kuv-y Milliyeciler, s. 27.
694
Tark Mmtaz Gztepe, Yaasn ttihat ve Terakki!, Dn ve Bugn, Yl: 1, Cilt: 1, Say: 13. (27 Ocak 1956), s. 20.
284
ye Yzbas Halil brahim Bey ile anlamazla dt ve

bu nedenden dolay Dramal Rza Beyin, btn arkadalarn ele verdii iddiasna verilen en gzel bir cevaptr.
Bahriye Yzbas Halil brahim Bey ise, kolundaki
saatinden baka bir serveti olmadn sylemi ve vasiyet
olarak bu saatin bir hatra olarak ailesine verilmesini istemitir. dam ncesi Yzba Halil brahim Bey kirli kyafetle idam ve tehir edilmeyi istememi, Polis Mdrlnde
bulunan temiz amarlarn ve fanilasn getirterek onlar
giymitir.695
Merkez Komutanlndaki din merasim, son arzu ve
vasiyetlerin bildirilmesi ileminin tamamlanmasndan sonra
sra idamlara gelmiti. dam mahkmlarna beyaz gmlekler giydirilmi, gslerine yaftalar taklm ve elleri arkalarna kelepelenerek sngl ok sayda muhafz arasnda
daraalarnn bana getirilmilerdi. Dramal Rza Beyin
gsne taklan yaftada unlar yazlyd:
Anadoludaki Kuv-y Milliye nam heyet-i fesadiyenin resasndan olup birok cinayt- azme irtikp etmesinden dolay Birinci Divn- Harb-i rf tarafndan bilmuhakeme idamna karar verilen ve idam irade-i seniyye-i
padiahye iktiran eden Dramal Rza Bey.696
nce Bahriye Yzbas Halil brahim Bey aslmt. Byk bir heyecan ve tela ierisinde olan Yzba Halil brahim Bey aslmaya giderken son derece perian bir
durumdayd. Muhafzlar tarafndan adeta srklenerek en
bataki daraacnn bana getirilmiti. Daraacnn yanna
695
Gztepe, Yaasn ttihat ve Terakki!, s. 20.
696
Vakit, 13 Haziran 1336/13 Haziran 1920, Nu: 917; Ayrca bkz,

Gztepe, Kuv-y Milliyeciler, s. 27.

285
gelindiinde ise yere ylp kalm, boylu boyuna kaldrmn zerine uzanmt.697
Halil brahim Beyin idamnn ardndan sra Dramal
Rza Beye gelmiti. Dramal Rza Bey, cesurdu ve uzun
yllar komitaclk yapmt. O yzden asabna son derece
hkim ve ftursuz bir halde idi. Biraz nce aslan kader arkada Halil brahimin daraacnda sallanan ve henz soumam olan cesedinin nnden pervaszca geerek kendi
aslaca daraacna doru yrd. Bu arada kendi kendine
ulu orta kfrler sylemi ve hatta mensup olduu ttihatlara da kahrolsunlar demiti. Dramal Rza Bey hzl
admlarla daraacnn altna gelmi, muhafzlarn ve idam
yapacak olan cellt ingenenin yardmna gerek olmakszn
iskemlenin zerine srayarak kmt.698
Dramal Rza Bey iskemlenin zerine ktktan sonra ban kaldrm ve etrafn saran sngl muhafzlara
hitaben Askerler, vatan dmana satan hainler bizi dman paras ile ldryorlar diye haykrmt. Bu haykr,
muhafzlar etkilemi, birounda merhametle tereddde
benzeyen bir kararszlk duygusu yaratmt. Dramal Rza
Beyin bu haykrnn askerler zerindeki etkisini gren
bir Jandarma Miralay koarak gelmi ve Dramal Rzann
zerine atlarak, elleri ile azn skca kapamt. Jandarma Miralaynn syletmeyin, asn diye barmasnn ardndan cellt ingene, ilmii Dramal Rza Beyin boynuna
geirmi ve zerinde durduu iskemleye bir tekme atarak,
onu bolua sallandrmt.
Daha sonra aslma sras Mehmet Ali Beye gelmiti. Mehmet Ali Bey aslaca daraacnn bana geldi697
Gztepe, Yaasn ttihat ve Terakki!, s. 20-21.
698
286
inde ideal bir ttihat kimlii izerek Yaasn ttihat ve

Terakki Cemiyeti! diye haykrmt. Bu haykrnn arkasndan boynunu ipe uzatm ve cellt da iini hemencecik
yapvermiti.699
En son aslma sras Tevfik (Skti) Beye gelmiti.
Kendinden nce kader arkada aslmasna ramen hibir tela eseri gstermeden daraacnn altndaki iskemleye km ve sakin bir ekilde celldn gelmesini beklemiti. Nitekim cellt ingene hibir direni grmeden iini
grmt.700
Suikast davas ile ilgili gerekeli karar ve drt kiinin aslmasyla ilgili haberler, 13 Haziran tarihli stanbul
gazetelerinin birinci ve ikinci sayfalarn boydan boya kaplamtr. Vakit gazetesi Suikastlardan Drt Kii Dn Sabah Salben dam Olundu balyla verdii ve iki sayfay
bulan haberinde, rade-i Seniyye ile Divn- Harb-i rfnin
Mazbata-i Hkmiyesinin tamamn vermitir.701 Alemdar
ise Adaletin Heybetnmn Bir Tecellisi balyla konuyu
birinci sayfasndan okuyucularna duyurmu ve ayn baln altnda daha kk puntolarla Drt Canavar aki Dn
Sabah Salben dam Edildi diyerek idam ile ilgili bilgiler
vermitir.702
Refii Cevad da Alemdardaki kesinde dam balyla yazd yazda Adalette merhamet vardr. B-gnh
synet eder. Fakat bu merhamet canilerin cezasz kalmasn
699
700
Gztepe, Yaasn ttihat ve Terakki!, s. 27-28.
701
702

287
mstelzim olamaz. Dn salben idam edilenler de-feci olsa

bile- irtikb eyledikleri cinayatn muhik bir cezasn grmlerdir. Adalete serfru ederiz diyerek idamlarn yaplmasn memnuniyetle karladn aka ifade etmitir.703
703
Sonu
ondros Mtarekesinin imzalanmasnn akabinde tilaf Devletlerinin Anadoluda giritikleri zellikle

zmirin igal edilmesi- igal hareketleri ve igallere kar
gerek Sultan Vahdettinin gerekse de stanbul Hkmetinin
herhangi cidd bir giriimde bulunmamas Trk Mill
Mcadelesinin douuna sebep olmutur. Mtareke dneminde Osmanl Devleti yetkililerinin takip ettikleri temel siyaset; lkenin iinde bulunduu durum yznden
herkesle dosta geinmektir. Sultan Vahdettin ve stanbul
Hkmeti ancak ve ancak gereki bir siyaset takip edilir;
zellikle de ngilizlerle samim bir diyalog ierisinde olunursa, bylelikle memleketin kurtarlacana inanmlar, ya
da kendilerini inandrmak zorunda kalmlardr. Bu yzdendir ki, mesel zmirin igali neticesinde ortaya kan
Kuv-y Milliye Hareketine iddetle kar kmlardr.
Mustafa Kemal Paann devlet grevlisi olarak
Samsuna kmas ve akabinde stanbul Hkmetinin talepleri dorultusunda deil de memleketin igallerden kurtarlmas ynnde birtakm faaliyetler ierisine girmesi
Damat Ferit Paa ve Hkmetini tedirgin etmitir. nk
Mustafa Kemal Paann Samsuna k ertesinde giritii faaliyetler Damat Ferit Paa Hkmetinin takip ettii siyasetin tamamen zttdr. Mustafa Kemal Paa, Trk
Milletinin yeniden bir Mill Mcadele ile istikll-i tamm
290
yolunda almasn arzu etmekte ve btn mesaisini buna

hasretmektedir. Oysa Damat Ferit Paa, ngilizlerle ibirlii ierisinde olmaktan baka memleketin kurtulu yolunun olmadna inanmaktadr. Bu yzdendir ki Mustafa
Kemal Paay ngilizlerin de basklar neticesinde derhal
stanbula armtr. nk Amasya Tamiminde: vatann btnl ve milletin bamszl tehlikededir diyerek
memleketin iinde bulunduu durumu zetleyen ve milletin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr diyerek de milleti n plana kararak, milletle beraber yaplacak bir mcadele neticesinde vatann igallerden
kurtarlacana olan inancn dile getiren Mustafa Kemal
Paa, Damat Ferit Paann ngiliz yanls siyasetinin
nnde mhim bir engeldir. Mustafa Kemal Paa, stanbul
Hkmetinin geri dn arsna uymad iin 8 Temmuz 1919da nc Ordu Mfettilii grevinden azledilmitir. Ayrca stndeki Fahri Yaverlik rtbesi kaldrlm, tad nianlar da geri alnmtr. phesiz Sultan
Vahdettin ve Damat Ferit Paa bu azil kararyla; Mustafa
Kemal Paann takip ettii ve edecei istikll-i tamm yolunun nne kocaman bir set ektiklerini dnmlerdir.
Mustafa Kemal Paa sine-i millete rcu etmi, askerlik
mesleinden kartlmtr. Dolaysyla rtbesi olmad
iin sz de dinlenmeyecektir! Fakat byle olmam, bizzat Kzm Karabekir ve daha pek ok kumandan Mustafa
Kemal Paann yannda yer almaya, Onun szlerini harfiyen yerine getirmeye devam etmilerdir. Nitekim azil kararnn ertesinde Erzurum ve Sivas Kongreleri toplanm ve
nihayetinde Sivas Kongresinde Mill Mcadeleye destek
veren btn cemiyetler Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirilmitir. Ayrca bir Heyet-i
Temsiliye oluturulmu, bu Heyet-i Temsiliyenin kapsam

291
btn Anadoluya amil olmu, bana da Mustafa Kemal

Paa gemitir.
Mustafa Kemal Paann yannda daha pek ok Kuvy Milliye yani Mill Mcadele Hareketi mensubu da Damat
Ferit Paa Hkmeti tarafndan grevlerinden alnmlardr: Albay Refet Bey, Ali Fuat Paa, Cafer Tayyar Paa ve
demi Kaymakam Bekir Sami Bey bunlardan sadece birkadr. Damat Ferit Paa Hkmetinin azil yntemine
bavurmasnn nedeni; baz Kuv-y Milliyecilerin devlet
ierisinde nemli mevkiler igal etmeleridir. Kuv-y Milliyeci asker ve mlk erkn, btn imknlarn Mill Mcadele Hareketinin gelimesi noktasnda kullanmaktadr.
Ayrca asker ve mlk erkndan olmalar hasebiyle halk
bu kiilerin szlerini dinlemektedir. te Damat Ferit Paa
ve Hkmeti, Kuv-y Milliyecileri azlederek, onlarn, makamlarnn yetkilerini kullanmalarnn nne gemeye almaktadr. Nihai olarak amalanan udur: Kuv-y Milliyeciler azledilince sradan vatanda olacaklar, byle olunca
da hem halk hem de dier asker ve mlk erkn artk Kuvy Millliyecileri dikkate almayacaktr. Fakat byle olmam
Kuv-y Milliye-halk birliktelii bozulamamtr.
Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn giritii Mill
Mcadele Hareketi, Damat Ferit Paa Hkmetleri tarafndan engellenmeye allmtr. Bu hareketin nne gemek
maksadyla birok yol denenmitir: ttihatlk itham,
bunlardan sadece birisidir. Mill Mcadeleyi yrtenler
ve bu yolda ilerleyenler Damat Ferit Paa Hkmeti tarafndan ttihatlkla sulanmlardr. nk Damat Ferit
Paa Hkmeti biliyordu ki, I. Dnya Savann mesulleri
olan ttihat ve Terakki mensuplarna halkn nemli bir ksm tarafndan iddetle tepki gsteriliyordu. O yzdendir ki
292
Kuv-y Milliye Hareketini ttihat ve Terakkinin bir yeniden dirilii olarak halka takdim etti. Yani halkn ttihat
ve Terakkiye olan nefretinden istifade etmeye alt ve bu
suretle Kuv-y Milliye Hareketine katlmlarn nne gemenin gayreti ierisinde oldu. Kuv-y Milliyecilerin Enver,
Talat ve Cemal Paalar yeniden iktidara getirmek iin aba
harcadklar zerine propagandalar yaptrd. Ayrca stanbul
basnnn nemli bir ksm da Damat Ferit Paann ttihat sylemine canhra bir ekilde destek verdi. Fakat buna
ramen halkn Kuv-y Milliye Hareketine olan gveninin
nne geilemedi.
Damat Ferit Paa, ttihatlk ithamnn tek bana fayda vermediini, Kuv-y Milliyenin gnbegn
Anadoluda daha da kk saldn grnce ttihatlk
ithamnn yannda Boleviklik, sahte milliyetperverlik,
bailik, ekyalk ve Anadolunun yeni Cellileri gibi
ithamlardan da yararlanmaya almtr. Mesel stanbul
basnnda Damat Ferit Paa destekisi Refii Cevadn bir
makalesindeki u ifadesi, Kuv-y Milliyeye kar olan
dmanl gstermesi bakmndan ok mhimdir: ttihatlk bahusus ttihatln Anadoludaki imdiki ekli Bolevikliin kpkzl bir eklidir. Yani Damat Ferit Paa ve
destekileri, Kuv-y Milliyecileri, Allahn ve dinin dman olan Boleviklerle birlikte hareket etmek; hatta Bolevik olmakla sulamaktadrlar. te bu tr propagandalar
Kuv-y Milliye Hareketini ortadan kaldrmay baaramad ise de baz yerlerde isyanlarn kmasna sebep olmutur:
Anzavur Ahmet iki defa isyan etmitir. Konya-Bozkrda
isyanlar kmtr. Bolu, Dzce, Hendekte isyanlar vuku
bulmutur. Mesel Hendekte isyan ktnda, Yirmidrdnc Frka Kumandan Mahmut Bey isyan bastrmak iin
Hendee geldiinde, isyan eden Hendeklilerden bir ksm

293
civar kylerde; Bolevikler (Kuv-y Milliyeciler) Hendei bast. Mslmanlk ve namusumuz tehlikededir. Allahn
seven Hendee kosun. diye irkin propagandalar yapmlardr. Btn bunlar gstermektedir ki; Damat Ferit Paann
Kuv-y Milliyeye ynelttii Bolevik itham baz evrelerce benimsenmitir. Nihayetinde Damat Ferit Paann
propagandalar ksm olarak amacna ulap Mustafa Kemal
Paa nderliindeki Kuv-y Milliye Hareketini bir mddet oyalam; fakat Kuv-y Milliyenin ortadan kaldrlmasn salayamamtr.
Damat Ferit Paa IV. Defa Sadarete geldiinde de
Kuv-y Milliyecilerle uramaya devam etmitir. Zaten
Padiah Sultan Vahdettin, Damat Ferit Paann Sadarete
getirildiini bildiren Hatt- Hmaynunda Paay Kuvy Milliyeyi ortadan kaldrmakla grevlendirdiini ve
Kuv-y Milliyeye kar alnacak her tedbire azam destek
vereceini bildirmiti. Nitekim Padiahn yannda ngilizler de Damat Ferit Paann iktidara geliini desteklemilerdir. Damat Ferit Paada kendisini destekleyenleri mahcup
etmemek iin elinden gelen gayreti gstermi, daha iktidara
gelir gelmez Kuv-y Milliyecilerle mcadele edileceini
Hkmetin Beyannamesinde mjdelemitir! Hkmetin
Beyannamesinin ardndan eyhlislam Drrzde Abdullah Efendiye bir de Fetv kartmtr. Drrzde Abdullah
Efendinin verdii Fetvda Kuv-y Milliyecilerin ullemre kar gelen kiiler olduklar vurgulanp, ldrlmelerinin caiz olduu belirtilmi, halkn Kuv-y Milliyeye
kar giriecei bir hareketin kyam olaca dillendirilmitir. Kuv-y Milliyecilere kar mcadele etmenin din
bir vecibe olaca, bu yolda lenlerin ehit olacaklar da
Mslman-Trk halkna duyurulmutur. Meclisin almas
arifesinde gerekleen bu hadiselerin amalarndan birisi
294
de Ankarada bir meclisin almasnn nne gemektir.

Nitekim Damat Ferit Paa Hkmeti meclis aldktan ve
hkmet tekil olduktan sonra Kuv-y Milliye aleyhindeki giriimlerini biraz daha ilerletmi ve Kuv-y Milliye
Hareketinin lider kadrosunu Divn- Harb-i rfde yargtlatp idama mahkm ettirmidir. Bu suretle TBMM Bakan
Mustafa Kemal Paa ve btn cra Vekilleri gyaben idam
cezasna arptrlmlardr. Nihayetinde ortaya kan sonu;
stanbul Hkmeti tarafndan gyaben idam cezasna arptrlm bir hkmet olan Birinci TBMM Hkmeti memleketin kaderine el koymutur.
Damat Ferit Paa, Kuv-y Milliyecileri gyaben idama mahkm etmekle yetinmemi, ald btn tedbirlerin
bir fayda salamadn grdnden dolaydr ki, Kuv-y
Milliyeyi ortadan kaldrmak adna asker g kullanmna
da tevessl etmitir. Nihayetinde ngilizlerin de desteiyle Kuv-y nzibatiye birlikleri vcuda getirilmi, fakat bu
giriim de Kuv-y Milliye Hareketini durdurmaya yetmemitir. Yine Anadolu Fevkalade Mfettilii adnda bir giriim de Kuv-y Milliye Hareketini bastrmaya muktedir
olamamtr. Aksine mill iradeye mstenit TBMM nderliindeki Mill Mcadele Hareketi gnbegn g ve nfuzunu arttrmtr.
Damat Ferit Paann Kuv-y Milliyeyi ortadan kaldrmaya ynelik btn giriimleri Mill Mcadele Hareketi
tarafndan bastrlmtr. En nihayetinde TBMMnin almas ve memleketin kaderine tamamen el koymas ve giriilen stiklal Mcadelesi neticesinde mill iradeye mstenit
bamsz bir devlet ortaya kmtr.
Bibliyografya
ARV BELGELER
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Arivi
(TTE)
Genelkurmay Asker Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Arivi (ATASE)
Babakanlk Osmanl Arivi Belgeleri (BOA)
- Bb- li Evrak Odas (BEO)
- Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Asayi Kalemi (DH. EUM. AY)
- Dhiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalem-i
Ummi (DH. EUM. KLU)
- Dhiliye Nezareti dare-i Umumiye (DH. . UM.)
- Dhiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Mdriyeti (DHKMS)
- Dhiliye Nezareti ifre Kalemi (DH-FR)
- Dosya Usul radeler Tasnifi (DUT)
- Meclis-i Vkel Mazbatalar (MV)
- Satn Alnan Evrak, Ali Fuat Trkgeldi Evrak (HSD,
AFT)
296
GAZETE VE DERGLER
Alemdar
Hkimiyet-i Milliye
rade-i Milliye
zmire Doru
Peyam
Peyam- Sabah
Sebilrread
Takvim-i Vekayi
Vakit
Yenign
Asker Tarih Belgeleri Dergisi (ATBD)
Harp Tarihi Vesikalar Dergisi (HTVD)
KTAPLAR
ADIVAR, Halide Edip, Trkn Atele mtihan, Onbirinci Basm, Atlas Kitabevi, stanbul-1994.
AHMET ZZET PAA, Feryadm, Cilt: II, (Yayna Hazrlayanlar: Sheyl zzet Furga-Yksel Kanar), Nehir
Yaynlar, stanbul-1993.
AKAM, Taner, nsan Haklar ve Ermeni Sorunu (ttihat Terakkiden Kurtulu Savana), mge Kitabevi Yaynlar, stanbul-1999.
AKER, M. efik, 57. Tmen ve Aydn Mill Cidali, Cilt: 3,
stanbul Asker Matbaas, stanbul1937.

297
AKGNDZ, Murat, Osmanl Devletinde eyhlislmlk,

Beyan Yaynlar, stanbul-2002.
AKIN, Rdvan, TBMM Devleti (1920-1923), letiim Yaynlar, Birinci Basm, stanbul-2001.
AKN, Sina, stanbul Hkmetleri ve Mill Mcadele,
Cem Yaynevi, stanbul-1983.
AKYZ, Yahya, Trk Kurtulu Sava ve Fransz Kamuoyu 19191922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara1988.
ALBAYRAK, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas, Cilt: 1,
stanbul-1996.
ALTINSU, Abdlkadir, Osmanl eyhlislmlar, Ankara-1972.
APAK, Rahmi, stiklal Savanda Garp Cephesi Nasl Kuruldu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1990.
APAK, Rahmi, Yetmilik Bir Subayn Hatralar, Trk
Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1988.
ATA, Ferudun, gal stanbulunda Tehcir Yarglamalar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara-2005.
ATATRK le lgili Ariv Belgeleri, (1911-1921 Tarihleri Arasna Ait 106 Belge), Babakanlk Osmanl
Arivleri Daire Bakanl Yayn, Ankara-1982.
ATATRK, Gazi Mustafa Kemal, Nutuk Muhteviyatna
Ait Vesaik-, Ankara-1927.
ATATRK, Mustafa Kemal, Nutuk (1919-1927), Yayna Hazrlayan: Zeynep Korkmaz, Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar, Ankara2005.
298
ATATRKn Samsuna k ve Kurtulu Savann

Balatlmasna Dair Belgeler, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1999.
ATATRKn Sylev ve Demeleri I-III, Cilt:1, Atatrk
Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1997.
ATATRKn Tamim Telgraf ve Beyannameleri IV,
Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1991.
ATAY, Falih Rfk, ankaya, Bate Yaynlar, stanbul1998.
AVANAS, Ahmet, Mill Mcadelede Konya, Atatrk
Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1998.
AYBARS, Ergn, stiklal Mahkemeleri Yakn Tarihimizin Gerekleri-, Milliyet Yaynlar, kinci Basm,
stanbul1998.
AYDEMR, evket Sreyya, Tek Adam Mustafa Kemal
(1919-1922), Cilt: II, Remzi Kitabevi, stanbul-1983.
AYDINEL, Stk, Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye
Harekt, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara-1990.
AYKUT, en Nur, Mill Mcadelede Biga, Haziran-2006.
BALCIOLU, Mustafa, ki syan Kogiri, PontusBir Paa -Nurettin Paa-, Nobel Yaynlar, Ankara2000.
BARDAKI, Murat, ahbaba (Osmanoullarnn Son
Hkmdar VI. Mehmed Vahideddinin Hayat,
Hatralar, zel Mektuplar), Pan Yaynclk, Birinci Basm, stanbul-1988.
BAYAR, Celal, Atatrkten Hatralar, Ankara-1955.

299
BAYAR, Celal, Ben de Yazdm Mill Mcadeleye Giri-, Cilt: 5, Sabah Kitaplar, stanbul1997.
BAYAR, Celal, Ben de Yazdm, Cilt: 7, Sabah Kitaplk,
stanbul1997.
BAYKAL, Bekir Stk, Heyet-i Temsiliye Kararlar, Trk
BAYUR, Yusuf Hikmet, Trk nklb Tarihi, Cilt: III,
Ksm IV, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1991.
BELEN, Fahri, Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ankara1973.
Beyehirli Gazilerin Mill Mcadele Hatralar, Derleyenler: Hasan Karaca-Mehmet Ko, (Editr: Ahmet
Atalay), Konya-2000.
BIYIKLIOLU, Tevfik, Atatrk Anadoluda (1919
1921), Cilt: I, kinci Basm, Kent Basmevi, stanbul1981.
BIYIKLIOLU, Tevfik, Trakyada Mill Mcadele- Vesikalar, Resimler, Plan ve Haritalar-, Cilt: II, nc
Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1992.
BIYIKLIOLU, Tevfik, Trakyada Mill Mcadele, Cilt:
I, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1992.
BLMEN, mer Nasuhi, Hukuku slmiye ve Islahat
Fkhyye Kamusu, Cilt: 1, stanbul-1967.
CEBESOY, Ali Fuat, Mill Mcadele Hatralar, Temel
300
CRSS, Bilge, gal Altnda stanbul, kinci Basm, letiim Yaynlar, stanbul1994.
AKMAK, Zafer, zmir ve evresinde Yunan gali ve
Rum Mezalimi (1919-1922), Yeditepe Yaynevi, stanbul-2007.
ARIKLI, Hacim Muhittin, Balkesir ve Alaehir Kongreleri ve Hacim Muhittin arklnn Kuvay Millye
Hatralar 1919-1920, Yayna Hazrlayan: erafettin
Turan, Trk nklp Tarihi Enstits Yaynlar, Ankara-1967.
ELEB, Mevlt, Mill Mcadele Dneminde Trktalyan likileri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara2002.
ELK, Kemal, Mill Mcadelede Adana ve Havalisi
(1918-1922), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1999.
ERKES ETHEM, Anlarm, Berfin Yaynlar, stanbul-1994.
OKER, Fahri, Trk Parlamento Tarihi, Mill Mcadele
ve TBMM I. Dnem 1919-1923, Cilt: I, Trkiye Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara-1994.
OKER, Fahri, Trk Parlamento Tarihi, Mill Mcadele
ve TBMM I. Dnem 1919-1923, Cilt: III, Trkiye
Byk Millet Meclisi Vakf Yaynlar, Ankara-1995.
DANIMAN, H. Basri, Art Diplomat-Son Osmanl Hariciye Nazrlarndan Mustafa Reit Paa, Arba Yaynlar, stanbul 1998.
DANMEND, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: IV, Trkiye Yaynevi, stanbul-1972.

301
DANMEND, smail Hmi, zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, Cilt: V, Trkiye Yaynevi, stanbul-1971.
DEMREL, Ahmet, Birinci Mecliste Muhalefet, kinci Grup, kinci Basm, letiim Yaynlar, stanbul-1994.
DNMEZ, Cengiz, Mill Mcadeleye Kar Bir Cemiyet: ngiliz Muhibleri Cemiyeti, Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar, Ankara-1999.
ELMEZ, Mmtaz kr, Mill Mcadelede Bursa,
Tercman Yaynlar, stanbul-1980.
ERDEHA, Kamil, Mill Mcadelede Vilyetler ve Valiler, Remzi Kitabevi, stanbul-1975.
ERTRK, Hsamettin, ki Devrin Perde Arkas, Yayna
Hazrlayan: Samih Nafiz Tansu, Birinci Basm, Sebil
ERTRK, Hsamettin, Mill Mcadele Senelerinde
Tekilt- Mahsusa, Daktilo Metin, Yayna Hazrlayan: Tevfik Apay, Genelkurmay ATASE Ktphanesi, Ankara-1985.
EZHERL, hsan, Trkiye Byk Millet Meclisi (19201992) ve Osmanl Meclis-i Mebusan (1877-1920),
kinci Basm, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu
Yaynlar, Ankara-1992.
GENOSMANOLU K. Zeki-N. Ahmet Banolu, Atatrk Ansiklopedisi, Trkiye Cumhuriyeti Siyasi
Tarihi, Cilt: 5, May Yaynlar, stanbul1971.
GOLOLU, Mahmut, nc Merutiyet 1920, Ankara-1970.
302
GK, Hayrullah, Mareal Fevzi akmakn Asker ve

Siyas Faaliyetleri (1876-1950), Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1997.
GKBEL, Asaf, Mill Mcadelede Aydn, Cokun Matbaas, Aydn1964.
GRGL, smet, On Yllk Harbin Kadrosu 1912
1922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1993.
GZTEPE, Tark Mmtaz, Osmanoullarnn Son Padiah Vahideddin Mtareke Gayyasnda, Sebil Yaynlar, stanbul-1969.
GNER, Zekai-Orhan Kabata, Mill Mcadele Dnemi
Beyannameleri ve Basn, Atatrk Kltr Merkezi
Yayn, Ankara1990.
GVEN, Zht, Anzavur syan-Kurtulu Sava Hatralarndan Ac Bir Sayfa, Ankara-1965.
HOGR, smail Aydn, Kurtulu Savanda Biga, Biga1970.
HLAG, Orhan, Mill Mcadelede Bursa, Emre Yaynlar, stanbul-2001.
ILGAR, hsan, Mtarekede Yerli ve Yabanc Basn, Kervan Yaynlar, stanbul1973.
ILGAR, hsan, Trkiye Byk Millet Meclisi (19201998) ve Osmanl Meclis-i Mebusan (1877-1920),
Geniletilmi kinci Bask, Ankara-1998.
DEMR, Ulu, Biga Ayaklanmas ve Anzavur Olaylar
(Gnlk Anlar), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1989.

303
LGREL, Mcteba, Mill Mcadelede Balkesir Kongreleri, Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1999.
NAL, bnlemin Mahmut Kemal, Son Sadrazamlar, Cilt:
IV, nc Basm, Dergh Yaynlar, stanbul-1982.
JAESCHKE, Gotthard, Kurtulu Sava ile lgili ngiliz
Belgeleri, eviren: Cemal Kprl, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1971.
JAESCHKE, Gotthard, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi Mondrostan Mudanyaya Kadar (30 Ekim
191811 Ekim 1922), Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara1989.
KADR, Hseyin Kazm, Merutiyetten Cumhuriyete
Hatralarm, Hazrlayan: smail Kara, letiim Yaynlar, stanbul-1991.
KANDEMR, Feridun, stikll Savanda Bozguncular
ve Casuslar, stanbul-1964.
KANSU, M. Mfit, Erzurumdan lmne Kadar
Atatrkle Beraber, Cilt: 1, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1986.
KAPLAN Mehmet ve dierleri, Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal,
Cilt: 1, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul1981.
KARABEKR, Cemal, Maka Silhhanesi Hatralar, stiklal Harbi Kahramanlar, Nehir Yaynlar, stanbul1991.
KARABEKR, Kazm, stiklal Harbimiz, Merk Yaynclk, stanbul-1988.
304
KARACA, Taha Niyazi, Son Osmanl Meclis-i Mebusan Seimleri, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara-2004.
KARAY, Refik Halid, Minelbab lelmihrab, nklp ve
Aka Kitabevi, stanbul-1964.
KERMAN, Zeynep, Belika Temsilcilii Vesikalarna Gre Mill Mcadele, Dergh Yaynlar, stanbul1982.
KNROSS, Lord, Atatrk Bir Milletin Yeniden Douu-,
Altn Kitaplar Yaynevi, 19. Basm, stanbul-2007.
KOCAOLU, Bnyamin, Mtarekede ttihatlk, ttihat ve Terakki Frkasnn Dalmas (19181920),
Temel Yaynlar, stanbul2006.
KOYT, Talat, Kuran- Kerim Meali, Nkte Yaynevi, Konya-2005.
KUTAY, Cemal, erkes Ethem Hadisesi (Kendi Hatralaryla), Tarih Ktphanesi Yaynlar, stanbul-1955.
MEHMET ARF BEY, Anadolu nklb Mill Mcadele
Anlar (1919-23), Yayna Hazrlayan: Blent Demirba, kinci Basm, Arba Yaynlar, stanbul-1992.
MEHMET TEVFK BEY, Bir Devlet Adamnn: Mehmet
Tevfik Beyin (Biren) II. Abdlhamit, Merutiyet
ve Mtareke Devri Hatralar, Cilt: 2, Yayna Hazrlayan: F. Rezan Hrmen, Arma Yaynlar, stanbul-1993.
MEVLNZADE RIFAT, ttihat Terakki ktidar ve Trkiye nklbnn Yz, Yedi klim Yaynlar, stanbul1993.

305
OKDAY, efik, Bykbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paa, stanbul-1986.

ZER, Kemal, Kurtulu Savanda Gnen, Trkdili
Matbaas, Balkesir-1964.
ZGL, M. Cemil, Heyet-i Temsiliyenin Ankaradaki
almalar (27 Aralk 1919-23 Nisan 1920), Atatrk Aratrma Merkezi Yaynlar, Ankara-1989.
ZSOY, Osman, Gazetecinin nfaz, Tima Yaynlar, stanbul1997.
ZSOY, Osman, Saltanattan Cumhuriyete Giden Yolda Kurtulu Savann Perde Arkas, Aksoy Yaynclk, stanbul-1999.
PAKALIN, Mehmed Zeki, Sicill-i Osman Zeyli, Cilt: VI,
(Yayna Hazrlayanlar: zen Tok-Hava Seluk), Trk
PAKALIN, Mehmed Zeki, Sicill-i Osman Zeyli, Cilt: X,
(Yayna Hazrlayan: Serdar Sakin), Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-2008.
PAKALIN, Mehmed Zeki, Sicill-i Osman Zeyli, Cilt:
XIX, (Yayna Hazrlayan: Mehmet Metin Hlag),
PEKER, Nureddin, 1918-1923 stiklal Savann Vesika
ve Resimleri (nebolu-Kastamonu ve Havalisi Deniz ve Kara Harekt), stanbul-1955.
REY, Ahmet Reit, Canl Tarihler, Grdklerim Yaptklarm 1890-1922, Yeni Matbaa, stanbul-1945.
RIZA NUR, Hayat ve Hatratm, Cilt: III, Altnda Yaynevi, stanbul-1967.
306
SAKALLI, Bayram, Ankara ve evresinde Milli Faaliyetler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara-1988.
SANAY, Recai, Trk Casusu ngiliz Kemal stikll Harbinde, Nebiolu Yaynlar, stanbul-1958.
SARIBAY, Selim, stiklal Savanda Mudurnu Bolu
Dzce, Aydn-1943.
SARIHAN, Zeki, Kurtulu Sava Gnl Mondrostan
Erzurum Kongresine (30 Ekim 1918-22 Temmuz
1919)-, Cilt: I, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1993.
SARIHAN, Zeki, Kurtulu Savanda kili ktidar, Birinci Basm, Kaynak Yaynlar, stanbul-2000.
SARIKOYUNCU, Ali, Atatrk Din ve Din Adamlar,
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara-2002.
SARIKOYUNCU, Ali, Mill Mcadelede Din Adamlar,
Cilt: I, kinci Basm, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara-1997.
SARIKOYUNCU, Ali, Milli Mcadelede Din Adamlar, Cilt: II, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara-2002.
SELEK, Sabahattin, Anadolu htilali, Cilt: 1, Dokuzuncu
Basm, Kasta Yaynevi, stanbul2000.
SMAV, Ltfi, Osmanl Saraynn Son Gnleri, Hrriyet Yaynlar, stanbul-Tarih Yok.
SOFUOLU, Adnan, Kuva-y Milliye Dneminde Kuzeybat Anadolu (1919-1921), Genelkurmay Basmevi, Ankara-1994.

307
SONYEL, Salahi R, Kurtulu Sava Gnlerinde ngiliz stihbarat Servisinin Trkiyedeki Eylemleri,
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1995.
SONYEL, Salahi R, Trk Kurtulu Sava ve D Politika, Cilt: I, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1995.
SYLEMEZOLU, Galip Kemal, 30 Senelik Siyas Hatralarm (nc ve Son Cilt) 1918-1922, lk
Matbaas, stanbul-1953.
MR, Bill N, ngiliz Belgelerinde Atatrk, Cilt: II,
MR, Bill N, Malta Srgnleri, stanbul-1976.
TAALAN, Nurdoan, Egede Kurtulu Sava Balarken, Hr Yayn, stanbul-1981.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar,
Cilt: I, Mill Eitim Basmevi, stanbul1991.
TANSEL, Selahattin, Mondrostan Mudanyaya Kadar,
Cilt: III, Mill Eitim Basmevi, stanbul-1991.
TARH IV, Kemalist Eitimin Tarih Dersleri (19311941), Kaynak Yaynlar, nc Basm, stanbul-2001.
TBMM ZC, Devre I, tima Senesi I, Cilt: I, 3. Basl,
TBMM Matbaas, Ankara-1959.
TBMM ZC, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 1, 3. Basl,
TBMM ZC, Devre: 1, tima Senesi: 1, Cilt: 3, 3. Basl,
308
TEMEL, Mehmet, gal Yllarnda stanbulun Sosyal

Durumu, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara1998.
TEPEYRAN, Ebubekir Hazm, Belgelerle Kurtulu Sava Anlar, ada Yaynlar, stanbul-1982.
TEPEYRAN, Ebubekir Hazm, Zalimane Bir dam Hkm, Milli Mecmua Basmevi, stanbul-1946.
TEVETOLU, Fethi, Atatrkle Samsuna kanlar,
Birinci Basm, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar,
Ankara-1987.
TEVETOLU, Fethi, Mill Mcadele Yllarndaki Kurulular, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara1991.
TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler (Mtareke Dnemi), Cilt: 2, letiim Yaynlar, kinci
Basm, stanbul2003.
TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasal Partiler, Cilt.
III, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul-1989.
TUNAYA, Tark Zafer, Trkiyede Siyasi Partiler 1859,
Tpk Basm (stanbul 1952, Birinci Basm) Arba Yaynlar, stanbul-1995.
TRK STKLAL HARB I Mondros Mtarekesi ve
Tatbikat, nc Basm, Genelkurmay Yaynlar,
Ankara1999.
TRK STKLAL HARB IInci Cilt Bat Cephesi 1nci
Ksm, nc Basm, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1999.
TRK STKLAL HARB Ayaklanmalar 1919-1921
(TH), Cilt: VI, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1964.

309
TRKGELD, Ali Fuat, Grp ittiklerim, nc Basm, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara-1984.
TRKMEN, Zekeriya, Mtareke Dneminde Ordunun
Durumu ve Yeniden Yaplanmas (1918-1920),
Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara-2001.
TRKMEN, Zekeriya, Yeni Devletin afanda Mustafa
Kemal (Ekim 1918-Ocak 1920), Atatrk Aratrma
Merkezi Yaynlar, Ankara-2002.
ULUBELEN, Erol, ngiliz Belgelerinde Trkiye, stanbul-1967.
ULU, Hakk Nait, Hemehrimiz Atatrk, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Ankara-1997.
ULU, Hakk Nait, Siyasi Ynleriyle Kurtulu Sava,
Milliyet Yaynlar, stanbul-1973.
UMAR, Bilge, zmirde Yunanlarn Son Gnleri, Bilgi
Yaynevi, Ankara-1974.
URAN, Hilmi, Hatralarm, Ankara-1959.
UZUNARILI, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, Ankara-1965.
NAL, Muhittin, Miralay Bekir Sami Gnsavn Kurtulu Sava Anlar, Cem Yaynlar, II. Basm, stanbul-2002.
YAHYA KEMAL, Siyas ve Edeb Portreler, nc Basm, stanbul Fetih Cemiyeti Yayn, stanbul1986.
YALIN, E. Semih-Salim Koca, Mustafa Kemal Paann
Anadoluya Geii, Berikan Yaynevi, Ankara2005.
310
YALMAN, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve

Geirdiklerim I, Yayna Hazrlayan: Erol Sadi Erdin, stanbul-1997.
YAVUZ, Bige, Kurtulu Sava Dneminde Trk-Fransz
likileri 1919-1922, Trk Tarih Kurumu Yaynlar,
Ankara-1994.
YUNUS NAD, Ankarann lk Gnleri, Hisar Matbaas,
stanbul-1955.
YUNUS NAD, Birinci Byk Millet Meclisinin Al
ve syanlar, stanbul-1955.
ZRCHER, Eric Jan, Mill Mcadelede ttihatlk, letiim Yaynlar, stanbul2003.
MAKALELER
Mill Mcadelenin lk Kabinesi, Tarih Konuuyor,
Say: 4, Cilt: I, (Mays-1964).
AKANDERE, Osman, 11 Nisan 1920 (1336) Tarihli Takvim-i Vekyide Kuv-y Milliye Aleyhinde
Yaynlanan Kararlar, Ankara niversitesi Trk
nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl:
12, Say: 24, Ankara2003.
AKANDERE, Osman, Mill Mcadelenin Balarnda
Mustafa Kemal Paada Sine-i Millet Dncesi le
Askerlik Mesleinden stifas ncesi ve Sonras Kendisine Gsterilen Ballklar, Seluk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Trkiyat Aratrmalar Dergisi, Say: 11, Bahar-2002.

311
AKAM, Taner, Divan- Harbi rfilerin Kurulmasstanbul Yarglamalar, Tarih ve Toplum, Say: 137,
(Mays 1995).
ARMAOLU, Fahir, ngiliz Belgelerinde stanbulun
gali Belleten, Cilt: LXII, Say: 234, (Austos
1998).
ARSLAN, Ali, Anadolu Fevkalade Mfettii Umumilii, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Cilt: 4, Say: 16, Kasm-1995.
ATAMER, Hamdi, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 4, Ocak1968.
ATAMER, Hamdi, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 5, ubat-1968.
ATAMER, Hamdi, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 6, Mart1968.
ATAMER, Hamdi, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 7, Nisan-1968.
ATAMER, Hamdi, Kuv-y Milliyeye Katlanlarn Listesi, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 8, Mays-1968.
ATAMER, Hamdi, Mill Mcadeleye Katlanlar Hakknda Asker Yargtay Kararlar, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Say: 3, stanbul-1967.
312
AYDIN, Mesut, Mill Mcadele Dneminde Anadoluya

Giri ve klar Kontrol Altnda Tutan Kurulular,
Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits
Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ankara1990.
AYIII, Metin, Bir Askeri Mahkeme: stanbul Birinci
Divan- Harbi rfsi Yedinci Askeri Tarih Semineri Bildirileri I, Ankara-2000.
BAYKAL, Bekir Stk, zmirin Yunanlar Tarafndan gali ve Bu Olayn Dou Anadoludaki Tepkileri, Atatrk Konferanslar III (1969), Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, Ankara-1970.
BAYRAKTAR, Bayram, Kurtulu Savanda ngilterenin
Ortadou Politikasna Bir Model: Anzavur Ayaklanmas, Asker Tarih Blteni Dergisi, Yl: 19, Say:
37, Genelkurmay Yaynlar, Ankara-1994.
BEYOLU, Sleyman, Bozkr syanlar, Bir, Say: 2,
1994.
ALAR, Gnay, Kuvy- nzibtiye, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu
Dergisi, Say: 4, 15 Mays 1995.
ALAR, Gnay, Mill Mcadelede Fetvalar Olayna
Deiik Bir Adan Bak, Atatrk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, 75. Yl
zel Says, Say: 11, Erzurum1999.
ERMAN, Azmi Nihat, Mill Mcadele Dneminde Kocaeli Blgesinde eteler, Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, Say: 70, Kasm2002.
ERSOY, Doan, Alaehir Kuva-y Milliye Hareketinin
Mal Kaynaklar, Mill Mcadelede Alaehir

313
Kongresi (625 Austos 1919), Anadolu Matbaaclk, zmir1988.

smet nnnn Zeynep Oraln Sorularna verdii yant,
Belgelerle Trk Tarihi, Say: 32, Nisan-1970.
JAESCHKE, Gotthard, Milliyetiliin ve Dinin stiklal
Harbindeki Rolleri, Trk Dnyas Aratrmalar
Dergisi, Say: 13, (Austos-1981), Ankara.
KARACA, Taha Niyazi, Mill Mcadelede Bozkr syanlar, Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 16, 2004/1.
KISIKLI, Emine, Mill Mcadele Balangcnda, Mustafa Kemal Paann Mill Hareketi, ttihat ve Terakki
Faaliyetlerinde Uzak Tutma Teebbsleri, Ankara
niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 3, Say: 5, Ankara1990.
KK, Cevdet, Damad Ferid Paa, slam Ansiklopedisi, Diyanet Vakf Yaynlar, Cilt: 8, stanbul1993.
MERT, zcan, Anzavurun kinci Ayaklanmasnda
Cemiyet-i Ahmediye, Prof. Dr. Mnir Aktepeye
Armaan, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi
Tarih Enstits Dergisi, Say: 15, Sene: 1995-1997,
stanbul-1997.
MERT, zcan, Anzavurun lk Ayaklanmasna Ait Belgeler, Belleten, Cilt: LVI, Say: 217, Ankara-1992.
ZKAYA, Ycel, Bamszlk Savanda Dernekler,
Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: IV, Say:
10, (Kasm-1987),
ZKAYA, Ycel, zmirin galinin Anadoludaki Tepkileri, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi
314
Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 1, Say: 1, Mays-1988.

SAKALLI, Bayram, Mill Mcadelede Ankarada Yaynlanan Fetvann Mill Birlik ve Beraberlii Salamadaki Rol, Trk Kltr Aratrmalar Prof Dr. erif Batava Armaan, Yl: XXV/2, Ankara-1987.
SARIKOYUNCU, Ali, eyhlislam Mustafa Sabrinin
Mill Mcadele ve Atatrk nklplar Kart Tutum
ve Davranlar, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: XIII, Say: 39, Kasm-1997.
SERTOLU, Midhat, Mill Mcadeleye Yardm Ettikleri
in Cezalandrlmak stenenlere Dair Yaynlanmam Belgeler, Hayat Tarih Mecmuas, Say: 2, Yl:
14, ubat1978.
SERTOLU, Midhat, Son Osmanl Padiah VI. Mehmet
Vahideddin, Hayat Tarih Mecmuas, Yl: 11, C. 2,
Say: 7, (1 Temmuz 1975).
SOFUOLU, Adnan, Refet Belenin nc Ordu
Kumandanlndan Alnna Dair Bir Vesika zerine, Trk Kltr Dergisi, Yl: XXXVI, Say:
422.
APOLYO, Enver Behnan, Mill Mcadelede Hamdullah
Suphi, Trk Kltr, (Hamdullah Suphi Tanrver zel Says), Trk Kltr Aratrma Enstits,
Say 45, Temmuz-1966.
TEVETOLU, Fethi, Atatrk-ttihat ve Terakki, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi, Cilt: V, Say: 15,
Temmuz1989.
TUNAYA, Tark Zafer, Bamsz Trkiye Kurucusu
Trkiye Byk Millet Meclisi Hkmetinin 50.

315
Yldnmnde, Belgelerle Trk Tarihi Dergisi,

Say: 32, Nisan-1970.
TRKMEN, H. lhan, Ahmet Anzavurun Gney Marmara syanlarnda ngiliz Devleti ve stanbul Damat Ferit
Paa Hkmetlerinin lgisi ve Kkrtc Faaliyetleri,
Trk Dnyas Tarih Dergisi, ubat-1992.
TRKMEN, Zekeriya, Kuv-y Millye Hareketini Bastrmak zere stanbul Hkmetinin Kurduu Bir
Tekilt: Anadolu Fevkalde Mfettii Umumilii,
Trk Tarihilii ve Prof. Dr. Aydn Taneri Armaan, Ankara-1998.
TRKMEN, Zekeriya, Mustafa Kemal Paann IX. Ordu
Ktalar Mfettii Olarak Samsuna k ve Meydana Gelen Gelimeler, Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, Say: 124, stanbul, ubat 2000/01.
TRKMEN, Zekeriya, Trk stiklal Harbi stihbaratlarndan ngiliz Kemalin Anzavur Ahmete Ynelik
Takip Harekt (ngiliz Kemalin Hatralarna Gre),
Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, Yl: 4, Say: 8,
Genelkurmay Yaynlar, Ankara-2006.
ULU, Nait Hakk, Milletin Geleceini Dnmek in
Bir Mill Meclis Kurulmas Lazmd -II-, Belgelerle
Trk Tarihi, Say: 32, 1970.
Bir Mill Meclis Kurulmas Lazmd -I-, Belgelerle
Trk Tarihi, Say: 31, Nisan-1970.
Bir Mill Meclis Kurulmas Lazmd -III-, Belgelerle Trk Tarihi, Say: 33, 1970.
316
UNAT, Faik Reit, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk

Cemiyetinin Kuruluuna Ait Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say: 15, Cilt: III, Mays-1949.
UNAT, Faik Reit, Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk
Cemiyetinin Kuruluuna Ait Vesikalar, Tarih Vesikalar, Say: 2, Cilt: I, Austos-1941.
UNAT, Faik Reit, Atatrkn Toplamak stedii Meclis-i
Messisan, Belleten, Say: 84, Cilt: XXI, Ekim1957.
UNAT, Faik Reit, Mustafa Kemal Paaya Dokuzuncu
Ordu Ktaat Mfettii Sfatyla Verilen Vazife ve
Salhiyetlere Dair Baz Vesikalar, Tarih Vesikalar,
Say: 12, Cilt: II, Nisan-1943.
UNAT, Faik Reit, Trkiye Byk Millet Meclisi
Hkmetinin Kuruluuna Ait Baz Vesikalar, Tarih
Vesikalar, Say: 6, Cilt: I, Nisan-1942.
NAL, Ertan, 16 Mart Vakas, Hayat Tarih Mecmuas,
Yl: 5, Say: 2, Cilt: I, (Mart-1969).
NAL, Tahsin, stanbulun gali 16 Mart 1920, Trk
Kltr, Yl: IX, Say: 101, (8 Mart 1971), Ankara-1971.
YAMAN, Ahmet Emin, Anadoluda Kongre Kararlarnda
Silahl Direni Glerinin Mal Finansman ile lgili
Hkmler, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Yl: 1, Say: 1,
Mays-1988.
YAZICI, Nesimi, Mill Mcadelede Bir Mcahit Veya
Ptr Hseyin Efenin Anlar, Ankara niversitesi
Trk nklp Tarihi Enstits Atatrk Yolu Dergisi, Mays-Kasm-2002.

317
YILMAZ, Durmu, Bir Mill Mcadele Muhalifi, mer

Kazm ve ki Kitab, Seluk niversitesi Ata Dergisi, Say: 4, Konya1993.
TEZLER
DEMRBA, Osman, ttihat ve Terakki Cemiyeti ve
Mill Mcadele, yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi
Enstits, stanbul1999.
ERDEM, . Can, Sadrazam Damat Ferit Paa, yaynlanmam Doktora Tezi, Marmara niversitesi Trkiyat
Aratrmalar Enstits, stanbul2002.
KARAASLAN, Halis, Mill Mcadele Dneminde syanlarn knda Dini Faaliyet ve Propagandann Rol, yaynlanmam Doktora Tezi, Dokuz Eyll
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, zmir1997.
ZTRK, Reat, stanbul Basnnda Edebiyatlarn
Mill Mcadeleye Bak, yaynlanmam Doktora
Tezi, Ankara niversitesi Trk nklp Tarihi Enstits, Ankara1992.
POLAT, Hasan Ali, Mill Mcadele Yllarnda Marmara
Blgesinde Faaliyet Gsteren Mfrezeler, Milis
Kuvvetleri ve eteler (1918-1922), yaynlanmam
Yksek Lisans Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Ana Bilim Dal Atatrk lkeleri
ve nklp Tarihi Bilim Dal, Konya-2008.
TUN, Salih, gal Dneminde stanbul Basn (1918
1920), yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Atatrk lkeleri ve nklp Tarihi Enstits,
stanbul1999.
Ekler

321
EK-1
BOA, MV, 216/54.

Mustafa Kemal Paann azledilerek yerine Bahriye Nazr
Hurit Paann tayini hakknda Meclis-i Vkela karar.
322
EK-2
Takvim-i Vekayi, 13 Temmuz 1335/13 Temmuz 1919,

Nu: 3596.
Mustafa Kemal Paann nc Ordu Mfettiliinden
azledildiine dair Takvim-i Vekyide yaynlanan rade-i
Seniyye sureti.

323
EK-3
BOA, DUT, 163/31.

Mustafa Kemal Paann nc Ordu Mfettiliinden
azledildiine dair rade-i Seniyye sureti.
324
EK-4
BOA, DH. FR. 101/1933.

ngilizler tarafndan Samsuna karlan askerin igal
mahiyetini haiz olmad ve Mustafa Kemal Paann
harekt ve tertibatna katiyen uyulmamas gerektii
ynnde Sivas Vilayetine gnderilen telgraf.

325
EK-5
BOA, DH-FR, 100/174.

Bu belge, Dhiliye Nazr Ali Kemal Beyin vilayetlere
gnderdii gizli tamimdir. Burada Mustafa Kemal
Paann byk bir asker olmakla beraber zamann
siyasetine ayak uyduramadndan ve ngilizlerin srar ile
grevden alndndan bahsedilmektedir.
326
EK-6
BOA, DUT, 68/13.

Mustafa Kemal Paann askerlik mesleinden azli, nian
ve madalyalar ile fahri yaverlik rtbesinin de kaldrlmas
hakknda 9 Austos 1335/9 Austos 1919 tarihli rade-i
Seniyye sureti.

EK-7
Alemdar, 27 Temmuz 1335/27 Temmuz 1919,

Nu: 1241524.
Dhiliye Nazrnn Anadoludaki hareketin nne
geilmesinin iinde bulunulan durumun bir gerei
olduu ynndeki beyanat.
327
328
EK-8
BOA, DUT, 9/140.

Damat Ferit Paann Sadrazam olduunu bildiren
Sultan Vahdettinin Hatt- Hmynu.

329
EK-9
BOA, DUT, 9/140.

Damat Ferit Paa Hkmetinin ibana geldikten sonraki
ilk beyannamesi
330
EK-10
BOA, DUT, 9/140.

Damat Ferit Paa Hkmetinin eyhlislam
Drrizade Abdullah Efendinin Kuv-y Milliyecilerin
ldrlmelerinin caiz olduuna dair vermi olduu Fetv
sureti.

331
EK-11

Mustafa Kemal Paa ve arkadalar hakknda 1. Divn-
Harb-i rf Riyasetince verilen idam karar
332
EK-12
Takvim-i Vekayi, 27 Mays 1336/27 Mays 1920, Nu:

3864.
Harb-i rf Riyasetince verilen idam kararnn Sultan
Vahdettin tarafndan onaylandn gsteren rade-i
Seniyye sureti.

333
EK-13
BOA, BEO, Umum No: 347564.

TBMM Reisi Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn idam
cezasna arptrlmalar hakkndaki Divn- Harb-i rf
karar ve rade-i Seniyye ile onaynn Harbiye Nezareti
tarafndan gereinin yaplmas hakknda belge.
334
EK-14
BOA, DUT, 175/46.

Harb-i rf Riyasetince verilen idam kararnn Sultan
Vahdettin tarafndan onaylandn gsteren rade-i
Seniyye sureti.

335
EK-15
Vakit, 26 Mays 1336/26 Mays 1920, Nu: 899.

Mareal Fevzi akmak hakknda 1. Divn- Harb-i rf
tarafndan verilen idam karar.
336
EK-16
Takvim-i Vekayi, 30 Mays 1336/30 Mays 1920, Nu:

3600.
Mareal Fevzi akmak hakknda verilen idam kararnn
Sultan Vahdettin tarafndan onaylandn gsterir rade-i
Seniyye sureti.

337
EK-17
BOA, DUT, 175/71.

Mareal Fevzi akmak hakknda verilen idam kararnn
Seniyye sureti.
338
EK-18
Vakit, 25 Mays 1336/25 Mays 1920, Nu: 898.

Kuv-y Milliyenin nde gelenlerinden smet nn,
Celalettin Arif ve dierlerinin (17 kiilik liste) Divn-
harbe icabet etmeleri ynnde Vakit gazetesinde kan
haber.

339
EK-19

Celalettin Arif ve dierleri (17 kiilik liste) hakknda 1.
Divn- Harb-i rf Riyasetince verilen idam karar.
340
EK-20
Takvim-i Vekayi, 21 Haziran 1336/21 Haziran 1920,

Nu: 3883.
Celalettin Arif ve dierleri (17 kiilik liste) hakknda 1.
Divn- Harb-i rf Riyasetince verilen idam kararnn
Seniyye sureti.

341
EK-21
BOA, DUT, 176/118.

Kuv-y Milliye ileri gelenlerinden smet nn ve
arkadalar hakkndaki idam kararnn Sultan Vahdettin
tarafndan onaylandn gsterir rade-i Seniyye sureti.
342
EK-22
BOA, DUT, 97/22.

Anadolu Fevkalade Mfetti-i Umumilii vezaif ve
salahiyetine dair kararname.

343
EK-23
BOA, DUT, 79-5/117.

Damat Ferit Paaya suikast tertibinde bulunan Dramal
Rza Bey ve arkadalar hakkndaki idam kararnn Sultan
Vahdettin tarafndan onaylandn gsterir rade-i Seniyye
Sureti.
Dizin
A
Abdlhalim elebi 161
Abdulkadir Kemal Bey 161
Abdurrahman eref Bey 102, 164
Adil Bey 14, 64, 76, 254, 266, 268
Adnan Bey 95, 158, 164, 171, 173, 175, 183
Ahmet Anzavur 204, 206, 207, 208, 210, 211, 213, 215,
218, 221, 223, 225, 248
Ahmet Ferit Bey 161
Ahmet Hamdi Efendi 38
Ahmet Hulus 38
Ahmet Rasim 87, 138
Ahmet Reit Bey 134, 136
Ahmet zzet Paa 1, 2, 4, 9
Albay Kazm Bey 164
Alfred Rstem Bey 164, 171
Ali Ferit Paa 24
Ali Fuat Paa 32, 33, 34, 124, 171, 226, 246, 247, 291
Ali Galip Bey 29
Ali Kemal 22, 24, 33, 41, 46, 53, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 79,
80, 81, 82, 84, 85, 86, 95, 102, 105, 137, 234, 235,
236, 237, 238, 240, 241, 248, 263, 267, 274, 276, 277,
281
346
Ali Nadir Paa 9

Ali Rza (Bodur) 39
Ali Rza Paa 29, 35, 48, 90, 94, 95, 97, 135, 154, 205,
236, 240
Ali Said Paa 199
Amiral Calthorpe 2, 31, 61
Amiral de Robeck 61, 104, 108, 114, 120, 141, 165, 220,
221
Amiral Webb 165, 166
Antalya Mfts Ahmet Hamdi 39
Arnavud Aziz 218
Asitaneli Adil 39
Aziz Samih 267, 268, 275
B
Bademlili Hac Halil 202
Baha Sait Bey 242, 243
Bekir Sami Bey 37, 39, 77, 96, 143, 157, 165, 168, 182,
183, 188, 189, 217, 218, 241, 279, 280, 291
Belediye Reisi Mehmet Rasih 149
Belediye Reisi Mustafa 149
Besim Atalay 161
Bican Efendi 39, 268
Binba Muhittin 148
Binba Osman Bey 260
Binba Recep Bey 229
Bursa 262
Bursal oban smail 248

347
C
Cafer Tayyar Paa 34, 291
Cambazlar Hakk 206
Cami Bey 96, 157, 182
Celal Bayar 4, 44, 136
Celal Bey 35, 36
Celalettin Arif Bey 95, 153, 158, 161, 182
Cemal Bey 140, 198, 199, 200, 202, 268, 270, 271, 278
Cemal Karabekir 45, 271
Cemal Paa 62, 95, 135, 179
erkez Ethem 208, 209, 210, 214, 216, 217, 218, 219, 226,
239, 244, 249, 250, 251, 258
Cevad Paa 20
D
Damat Ferit Paa 7, 8, 9, 14, 15, 16, 17, 23, 26, 29, 30, 34,
36, 41, 42, 43, 47, 49, 58, 60, 61, 63, 67, 78, 85, 86,
92, 93, 94, 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109,
110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 118, 121, 122, 125,
128, 132, 133, 134, 136, 140, 143, 145, 146, 149, 150,
151, 154, 156, 157, 159, 163, 164, 165, 166, 168, 170,
173, 176, 177, 178, 179, 182, 185, 186, 192, 193, 194,
196, 197, 198, 205, 211, 212, 213, 215, 219, 221, 222,
224, 226, 227, 229, 231, 233, 234, 235, 236, 237, 238,
239, 240, 241, 244, 245, 248, 251, 255, 256, 260, 262,
265, 269, 271, 274, 276, 277, 281, 282, 289, 291, 292,
293, 294
Damat Ferit Paa Hkmeti 9, 42, 44, 47, 60, 67, 79, 93,
120, 123, 126, 128, 132, 134, 145, 152, 154, 156, 161,
163, 170, 172, 186, 194, 238, 289, 291, 294
348
Demirci Efe 216

Divn- Harb-i rf 152, 164, 167, 170, 172, 173, 179, 180,
181, 182, 183, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 192, 193,
194, 195, 234, 238, 241, 246, 256, 264, 269, 272, 273,
274, 276, 277, 278, 279, 281, 282, 284, 286, 294
Dramal Rza Bey 209, 234, 239, 244, 245, 246, 248, 249,
250, 251, 253, 254, 255, 256, 257, 258, 259, 262, 264,
265, 267, 278, 282, 283, 284, 285
Drrzde Abdullah Efendi 47, 85, 86, 110, 127, 128, 129,
131, 135, 137, 145, 156, 201, 293
E
Ebubekir Hazm 103, 119, 271, 272, 273
Ebzziya Zade Talha Bey 165
Eref Edip Bey 134
Elaziz Mebusu Hseyin Bey 191
Elkesenin Nuri 206, 213
Elmall Hamdi (Yazr) 45
Emir Paa 161
Enver Paa 54, 59, 61, 78, 166
Erknharp Kaymakam Sadullah Bey 1
F
Fahrettin Bey 39, 110, 165
Falih Rfk Bey 164
Fatih Mderrisi Mehmet Necati 149
Fatin Bey 183, 187
Fehmi Bey 38

349
Fettah Bey 168

Fevzi Paa 135, 157, 164, 173, 178, 179, 180, 181, 183
G
Galip Bey 14, 29, 68, 149
Gavur mam 214, 215, 248
General Milne 19, 20, 61, 166
Gzel avu 202
H
Hacim Muhittin 239, 242, 244, 248, 250, 251, 257, 277,
280
Hafz Emin Bey 216
Hafz Mahmud Bey 91
Hafz smail 47, 71, 72
Hakk Behi 96, 157, 161, 165, 182
Hakk Halit 74
Halide Edip 164, 171, 177
Halil brahim 262, 263
Halil brahim Bey 248, 252, 253, 254, 261, 262, 265, 267,
284, 285
Hamdullah Suphi Bey 161, 165, 187
Hariciye Mstear Read Hikmet 1
Hasan Tahsin Bey 262
Hasan zzet Efendi 7
Haydar Bey 161
Hoca Abdlhalim 202
Hoca Abdullah 202
350
Hoca Sabit 202

Hogarth 5
Hohler 43
Hukuk Maviri Eref 148
Hurid Paa 22
Hsamettin Ertrk 3, 220, 258, 269
Hseyin Avni Bey 39
Hseyin Hsn 38, 190
Hseyin Kazm Bey 103, 109
Hseyin Selahattin 39
Hsn Paa 164
J
Jaeschke 2, 5, 43, 46, 61, 62, 103, 136, 150, 225
K
Kara Vasf Bey 164, 171, 243
Kaymakam Hseyin kr 147
Kaymakam Musa Kazm 148
Kaymakam Vekili Sami Bey 202
Kazm Karabekir 20, 68, 139, 165, 290
Kazm Karabekir Paa 20
Kazm Paa 164, 190
Kemal Bey 263
Kerim Paa 64, 76
Kdemli Yzba erafettin 148
Kdemli Yzba Hasan Tahsin 148
Krehir Mfts Recep Efendi 231
Kprl Hamdi Bey 248, 249
Krt Mehmet avu 214

351
Krtolu Musa 202

Kuv-y Milliye 17, 28, 35, 36, 38, 42, 44, 47, 48, 49, 51,
53, 54, 55, 56, 57, 60, 63, 66, 67, 71, 74, 78, 80, 82,
84, 85, 86, 87, 89, 92, 93, 101, 105, 106, 107, 109,
111, 112, 114, 116, 118, 121, 123, 127, 129, 131, 132,
133, 134, 137, 140, 143, 146, 148, 151, 155, 156, 164,
165, 169, 170, 174, 178, 179, 183, 185, 186, 188, 189,
190, 191, 194, 196, 197, 198, 199, 200, 203, 204, 205,
206, 208, 211, 212, 215, 216, 217, 218, 219, 221, 223,
225, 226, 227, 231, 233, 235, 238, 240, 241, 242, 244,
252, 263, 266, 267, 268, 271, 273, 278, 280, 282, 284,
289, 291, 292, 293, 294
Kuv-y nzibatiye 16, 87, 149, 190, 194, 219, 220, 221,
222, 223, 224, 225, 226, 227, 229, 294
Kuv-y Seyyre 209, 216
L
Lord Curzon 5, 62, 104, 122, 141, 221
Loyd George 47
Ltfi Simavi Bey 135
M
Mahmut Bey 73, 292
Mehmed Kaptan 253
Mehmet Akif 77, 164
Mehmet Ali Bey 234, 254, 268, 281, 285
Mehmet Arif Bey 20, 25, 30, 142, 220
Mehmet Rifat Efendi 144, 165, 183, 188
Mehmet Sabit bin Ahmet 147
Mehmet (Tarhan) 39
352
Mill Mcadele 2, 3, 4, 7, 9, 11, 13, 15, 16, 18, 20, 21, 22,
27, 30, 32, 34, 35, 36, 38, 39, 42, 43, 44, 45, 47, 53,
55, 56, 59, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 70, 73, 76, 77,
78, 84, 88, 90, 91, 93, 94, 96, 97, 104, 106, 121, 128,
129, 137, 141, 142, 145, 147, 151, 156, 162, 163, 164,
170, 171, 172, 176, 178, 181, 184, 185, 187, 189, 193,
194, 195, 198, 199, 201, 207, 208, 209, 211, 229, 235,
236, 237, 243, 244, 246, 247, 249, 258, 259, 265, 289,
291, 294
Miralay Mehmet Refik 147
Miralay Zade Hamdi 149
Mir Zeki Paa 227, 228, 229, 231
Mft Mustafa Rasim 149
Mft Tevfik 149
Mustafa Fehmi Efendi 95, 157, 162, 182, 184
Mustafa Kemal Paa 17, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 27, 29,
30, 31, 32, 34, 161, 164, 166, 167, 170, 171, 172, 173,
175, 176, 177, 178, 179, 183, 184, 185, 191, 193, 194,
197, 201, 205, 206, 229, 236, 246, 247, 263, 289, 291,
293, 294
Mustafa Paa 168, 170, 172, 173, 176, 195, 233, 269, 271,
272, 273, 280
Mustafa Sabri 39, 47, 48, 72, 82, 83, 86, 87, 137, 138, 188
Muvaffak Bey 9
N
Nazm Bey 199
Nazm Paa 34
ngiltere 2, 10, 25, 46, 60, 70, 72, 99, 101, 123, 141, 206,
213
Nurettin Paa 78, 190

353
O
mer Hulusi Bey 102
mer Kazm 55, 74, 75
Osman Kadri 69, 87, 138
Osmanl Devleti 2, 3, 7, 8, 17, 45, 47, 60, 83, 97, 114, 126,
128, 152, 169, 173, 180, 184, 219, 289
Osman Nevres (Hasan Tahsin) 11
Osman Nuri Efendi 36
P
Papaz Frew 200, 204, 211, 264
Piyade Binbas Cemal Bey 39
Polis Mdr Hasan Tahsin 260, 261, 262, 264, 270, 271,
276
Polis Mfettii Kemal Bey 260, 261
R
Raid Bey 39, 268
Rauf 1, 2, 3, 27, 33, 50, 54, 62, 98, 171, 179
Recep Paa 168
Refet Bey 30, 32, 199, 200, 203, 231, 291
Refii Cevad 42, 50, 51, 52, 53, 54, 55, 71, 80, 82, 83, 84,
85, 105, 239, 267, 286, 292
Refik Bey 161
Refik Halit 22, 57, 58, 59, 60, 74, 105, 148, 237
Reit Bey 149
Remzi Bey 39, 242, 253, 254, 268
Rfat Paa 164
Rza Nur Bey 158, 162, 165, 182, 186
354
S
Sait Molla 91, 211, 234, 235, 237, 238, 240, 241, 248, 264,
274, 276, 277, 281
Salih Paa 95, 101, 106, 109, 111, 118, 135, 154, 179, 186,
240
Selahattin Bey 32, 165
Ser-Tabip Muavini Yzba Salih 148
Servet Efendi 161
Seyfi Bey 190
Sivas Kongresi 236
smail Efe 216
smail Fazl Paa 39, 96, 153, 158, 162, 182
smail Hakk 39, 128, 243, 269, 276, 277, 280
smail Ramiz Bey 164
smet Bey 39, 157, 165, 231
stanbul 19
Sleyman efik Paa 199, 223, 237
Slkll Davut 206
T
Tevfik Paa 4, 7, 104, 107, 109, 194, 195, 196, 232
Tevfik (Skti) 243, 254, 277, 286
Ticaret Reisi Sleyman 149
Tolcal Sleyman 243, 255, 256, 258, 260, 266, 268, 270,
277, 280
ttihat ve Terakki 1, 16, 42, 43, 44, 47, 48, 50, 51, 52, 56,
58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 71, 95, 174, 183,
200, 254, 283, 284, 285, 286, 291

355
U
Urfa Mutasarrf Nusret Bey 273
skdarl hsan 243, 269
skdar mam Hafz Nuri 266, 267
V
Vahdettin 1, 2, 10, 26, 42, 45, 48, 78, 104, 107, 109, 110,
111, 112, 113, 114, 131, 132, 133, 135, 181, 185, 189,
204, 227, 235, 274, 289, 290
Vakit 262, 264
Vehbi Bey 200, 202
Vehip Paa 164
Y
Yahya Galip Efendi 38
Yarbay Arif Bey 202
Yarbay Rahmi Bey 209, 210
Yarbay Seni Bey 224
Yarbay zzet Bey 202
Yeniehirden Hasan 248, 252, 253, 277
Yusuf Kemal Bey 76, 95, 158, 161, 165, 182, 184
Yusuf Rasih Bey 39
Yusuf Ziya bin Hseyin 147
Yusuf zzet Paa 39, 126, 165, 183, 187, 209
Yzba Ali Rza 267, 275
Yzba Behzad Efendi 190
Yzba Fethi 267
Yzba Kadri Haydar 148
Yzba Kemalettin 148
356
Z
Zeynel Abidin Efendi 198, 200
Ziyaeddin 195
Ziya ahan Bey 209
Zht Gven 245, 257

Hasan Ali POLAT
devam etmektedir.
DAMAT FERT PAA

HKMETLERNN
MLL MCADELE KARITI
POLTKALARI
Osman AKANDERE
ISBN: 978-975-16-2416-1
Hasan AL POLAT
Hasan Ali POLAT

devam etmektedir.
Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra tilaf Devletleri,

mtareke maddeleri uyarnca Anadoluda igal hareketlerine
giritiler. Trk halk, igallerin nne geebilmek iin Kuv-y Milliye
tekilatlan ortaya kard ve igal kuvvetlerine kar Mustafa Kemal
Paa liderliinde bamszlk mcadelesine, giriti.
Trk milletinin bamszlk mcadelesi gerekletirdii Mtareke
dneminde; Damat Ferit Paa be defa hkmet kurdu. Hkmetlerinin
temel politikas, tilaf Devletleri ile iyi ilikiler kurulmas gerektii fikrine
dayanyordu. Ona gre silahl direnie kalkmak memleketi atee
atmaktan baka bir ey deildi. Bu yzdendir ki Sadrazam Damat
Ferit Paa, Sultan Vahdettini de ikna etmek suretiyle silahl direni
fikrini ortadan kaldrmak iin byk gayret sarf etti: Mustafa Kemal
Paa ve arkadalarn mesleklerinden ihra ettirdi ve onlar hakknda
idam kararlar kartt. Kuv-y Milliyecilerin ttihat, Bolevik, sahte
milliyeti; hatta zndk ve dinsiz olduklar zerine propagandalara
nclk etti. Mill Mcadele hareketini ortadan kaldrabilmek/etkisiz
hale getirebilmek iin halk Kuv-y Milliyeciler aleyhine kkrtmak
maksadyla fetvalar yaynlatt; Kuv-y nzibatiye adyla bir ordu
kurdurdu. Anadolunun pek ok yerinde Mill Mcadele hareketine
kar isyanlar kt. Paa, bu isyanlar destekledi. Btn bu faaliyetleri
boyunca ngilizlerden byk destek grd.
Elinizdeki bu eser, Damat Ferit Paa Hkmetlerinin,
Mill Mcadeleyi engellemek adna hangi tedbirleri aldklarn,
neler yaptklarn ve ne lde baarl olduklarn ortaya koymay
amalamaktadr. Nihayetinde bu alma; Mtareke dneminde Damat
Ferit Paa ve Hkmetleri ile Mill Mcadele hareketi arasndaki
mcadeleyi doru bir ekilde anlama ve anlamlandrma abasnn bir
rndr.


Fiyat: 10 TL
web : www.atam.gov.tr
e-posta : bilgi@atam.gov.tr
Osman AKANDERE
Hasan Ali POLAT

Damat Ferit Paşa Hükümetlerinin Milli Mücadele Karşıtı Politikaları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Damat Ferit Paşa Hükümetlerinin Milli Mücadele Karşıtı Politikaları

Uploaded by

Copyright:

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

DAMAT FERT PAA

Hasan Ali POLAT

Mondros Mtarekesi imzalandktan sonra tilaf Devletleri,

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

Prof. Dr. Osman AKANDERE

ATATRK KLTR, DL VE TARH YKSEK KURUMU

ATATRK ARATIRMA MERKEZ

DAMAT FERT PAA

BASKI HAZIRLIK: Glay OCAK (Afarolu Matbaas)

D) Mdafaa-i Milliye Vekili (Mill Savunma

smanl Devleti yetkilileri, Mondros Mtarekesini

nemde memleketi zor durumda braktklar iddiasyla Trk

mi ve Kuv-y Milliyecilerin bolevik olduklarn, dinsiz

ve Hkmet Beyannamesi zerinde durulmutur. Yine

Prof. Dr. Osman AKANDERE

smanl Devleti yetkilileri,1 -ttihat ve Terakki yneticilerinin dnemin konjonktrnn de zorlamasyla

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

ttifak Devletleri safnda girmeye karar verdii- I. Dnya

nk Wilson Prensipleri, Osmanl Devletinin Trklerle meskn

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

kalade ar olan Mondros Mtarekesini 30 Ekim 1918

BOA, HSD, AFT, 6/74; Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, s.

tilaf Devletlerinin Osmanl Devletine ynelik paylam projeleri

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

BOA, HSD, AFT, 6/74; Mondros Mtarekesi ve Tatbikat, s.

Yenign, 14 Terin-i Sani 1334/14 Kasm 1918, Nu: 71; Mondros

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

Gotthard Jaeschke, Trk Kurtulu Sava Kronolojisi

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

yetkilileri, Mondros Mtarekesi ahkmnn uygulamaya

Tarihi Enstits Arivi (TTE), Kutu No: 19, Gmlek Nu: 1,

Mehmet Temel, gal Yllarnda stanbulun Sosyal Durumu,

Fahri Belen, Trk Kurtulu Sava, Babakanlk Basmevi, Ankara1973, s. 2629.

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

Franszlar tarafndan igal edilmitir.12 Ayrca yine Mtareke

Alemdar, 5 Mart 1335/5 Mart 1919, Nu: 75-1385.

Damat Ferit Paa, ra-y Devlet azasndan Hasan zzet Efendinin

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

herkesle iyi geinmek ve bylelikle memleketi kurtarmak

Mustafa Kemal Atatrk, Nutuk (1919-1927), Yayna Hazrlayan:

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

devletin kurtuluunu ancak ve ancak mtareke ahkmnn

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

yacan belirtmitir. Fakat netice itibariyle Yunanlar 15

Gztepe, a.g.e., s. 146-147.

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

Gztepe, a.g.e., s. 151-152.

Bilge Umar, zmirde Yunanlarn Son Gnleri, Bilgi Yaynevi,

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

bkz, Taalan, a.g.e., s. 99-121; lk kurunu kimin att hususunda

Stk Aydnel, Gneybat Anadoluda Kuv-y Milliye Harekt,

Baykal, a.g.m., s. 115.

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

demi igal edilmitir.26 Nihayetinde igalci kuvvetlere

Atatrk le lgili Ariv Belgeleri, (1911-1921 Tarihleri Arasna

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

te geen Mustafa Kemal Paa olmutur. Mustafa Kemal

Alemdar, 27 Temmuz 1335/27 Temmuz 1919, Nu: 1241524.

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN

Bayur, a.g.e., s. 769.

BOA, DUT, 1/27; Takvim-i Vekayi, 21 Eyll 1335/21 Eyll

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

amat Ferit Paa, Anadolu Hareketinin gnbegn

OSMAN AKANDERE - HASAN AL POLAT

dn grm ve yeni bir bamsz devletin teekkln

DAMAT FERT PAA HKMETLERNN