Isg Rehberi

T.C.
ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII

Yayn No: 09
SALII VE GVENL
UYGULAMALARI
REHBER
Editr
Dr. Fazl AYDIN
Yayna Hazrlayanlar
Sakine OVACILLI SG Uzman
Tolga PEKNER
SG Uzman
Ankara, 2014
T.C.
ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII
Bu kitap, i sal ve gvenlii kapsamnda yer alan eitli kavramlarn ve iyeri uygulamalarnn anlalmasn kolaylatrmak amacyla ilgili mevzuatta sklkla geen risk faktrleri ve belirli konulara ynelik hazrlanm aklayc teknik rehberleri iermektedir. Rehberler yol gsterici nitelikte hazrlanm olup yasal olarak uygulanmas zorunlu dokmanlar deildir.
www.csgb.gov.tr
isg@csgb.gov.tr
Her trl hakk alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna aittir.

Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn ilgili
Birimince hazrlanan bu kitap
ASGEM tarafndan bastrlmtr.
Hazrlayan Birim
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl
Sal ve Gvenlii Genel Mdrl
ISBN: 978-605-4971-02-2
Tasarm-Bask
Kayhan Ajans
Tue Gr
Hodere Cad. 201/9 ankaya-Ankara
Tel: 0312 442 72 72
www.kayihanajans.com
ii
Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi
SUNU
Trkiye, alann ve iverenin yannda yer alan politikalar izleyerek her geen yl
ekonomisini glendirmektedir. stihdam artrrken istihdam artlarn iyiletirme
konusunda zellikle hassasiyet gstermitir. sal ve gvenliinde, gerek yasal zemin
gerek kltrel dzey, iyiletirici ve nleyici bir anlayn benimsenecei ekilde
gelitirilmi, glendirilmitir. Ekonomisiyle byyen Trkiye, alanyla ve ivereniyle
gvenle bymektedir.
sal ve gvenlii, sadece Trkiyenin deil, tm lkelerin kar karya olduu
ortak bir konudur. Gnmzde dnyada, her alanda hzl bir deiim ve dnm sreci
yaanmaktadr. Bunun neticesinde insanolu byk kazanmlar elde etmektedir. Bununla
birlikte, sanayileme artarken, alma artlar ve ekilleri srekli deimekte, retim
aralarnn teknolojisi gelimekte ve eitlenmektedir.
lkemizde, 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanunu yaymlanarak, i sal ve
gvenlii alanndaki uygulamalarn gl bir yasal zemine kavuturulmas salanmtr.
sal ve gvenlii alannda arzu ettiimiz noktaya eriebilmemiz iin, Sal ve
Gvenlii Kanununun anlalabilmesi ve uygulanabilmesi elzemdir. Sal ve
Gvenlii Genel Mdrlmzn nclnde hazrlanan bu yaynn, daha salkl ve
gvenli bir alma hayatna erimemizde katk salamasn, i sal ve gvenliinin
uygulanmas noktasnda tm okuyuculara faydal olmasn diliyorum.
Faruk ELK
alma ve Sosyal Gvenlik Bakan

iii
lkemiz iktisad olarak gn getike gelimekte, istihdamn artrma yolunda ilerlemekte ve hzla
sanayilemektedir. Bu nedenle, alma hayatnn her aamasnda ve her alannda yeni ihtiyalar ve sorunlu alanlar ortaya kmakta; ihtiyalarn karlanmas amacyla Bakanlmz bnyesinde gerekli reform, iyiletirme ve dzenleme faaliyetleri btn hzyla devam etmektedir. Sz konusu ihtiyalarn en
nemlilerinden birisi kukusuz i sal ve gvenlii alandr. 6331 Sayl Sal ve Gvenlii Kanunu kanun, alannda nemli bir boluu doldurmutur. Kanunun yrrle girmesi ile kamu ve zel kesim
alanlar i sal ve gvenlii dzenlemelerinin koruyucu emsiyesi altnda girmitir.
Elinizdeki eser, alma hayatnn i sal ve gvenlii boyutunu ilgilendiren konular ile ilgili
olarak hazrlanm bir uygulama rehberidir. Rehberde havalandrmadan, nano malzemelere;
aydnlatmadan zararl gazlara kadar pek ok alanda hazrlanm uygulama rnekleri ve talimatlar bulunmaktadr. Eserin, her yl madd ve manevi olarak eitli kayplara neden olan i kazalar ve meslek
hastalklar konusunda lkemizde gittike artan bilince katkda bulunmasn, sz konusu kaza ve hastalklarn asgariye inmesine yardmc olmasn temenni ediyor, siz deerli alanlarmza kazasz,
salkl ve mutlu almalar diliyorum.
Halil ETYEMEZ
Bakan Yardmcs
iv
NSZ
lkemizde i dnyasnn, i sal ve gvenlii meselesini, uyulmas gereken bir mecburiyetten

ziyade, alanlarn saln ve gvenliini destekleyen, verimi ve kaliteyi artran bir ara olarak grmeleri gerektiine inanyorum. Ancak byle bir kltr olutuu takdirde, i kazas ve meslek hastalklarnn
nlenmesine katk salayacak, maddi ve maddi boyutu ile llemeyecek kadar byk olan manevi
kayplarmzn nne geilebilecek, iyerlerimizde srekli iyileme ve gelime ortamn salamak mmkn olabilecektir.
6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanununun yaymlanmas, iyerlerimizde alma ortamlarnn daha huzurlu, alanlarn daha mutlu ve iletmelerin daha verimli olmas iin atlacak admlara
gl ve kararl bir yasal zemin salamtr. Kanun znde, i kazas meydana geldikten ya da bir meslek
hastal ortaya ktktan sonra neyin yanl olduunu tespit etmek yerine, i kazas ya da meslek hastalna yol aabilecek faktrlere odaklanmay, bunlarla mcadele etmeyi, iyileme ve gelimeyi ve zellikle insan merkeze alan nleyici politikann yaygnlatrlmas zerinde hassasiyetle durmaktadr.
Kanunla gelen risk deerlendirmesi, nleme kltr gibi birok yeni kavramn uygulamada
karln bulabilmesi iin rehberlik hizmetlerinin salanmasnn gerektii dncesinden hareketle
hazrlanan SG Uygulama rehberlerinin, iverenlerimize ve i sal ve gvenlii alanndaki uygulayclar ve akademisyenler bata olmak zere tm okuyucularna yararl olmasn diliyorum.
Fatih ACAR
Mstear
NDEKLER
SUNU.......................................................................................................................................................... 5
NSZ.......................................................................................................................................................... 9
yerlerinde Aydnlatma............................................................................................................................... 13
Serap ZEYREK, Esin KRK, lknur AKAR
Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Oluturduu Riskler iin Genel ve zel nleme Yntemleri................. 19
Fatma Ik COKUNSES
Tehlikeli Kimyasal Maddelere Solunum ile Maruziyette Risk Derecesi Belirlenmesinde
Basit Risk Deerlendirmesi Metodu........................................................................................................... 27
lknur AKAR, Fatma IIK COKUNSES, Suna AHOLU, Esin KRK
Patlayc Ortamlarda Gvenlii............................................................................................................... 35
Nihat ER
Boya Sektrnde Solvent Kullanm: Gvenlii Asndan Tehlikeler ve
Alnmas Gereken nlemler........................................................................................................................ 53
Esin A. KRK
Endstriyel Havalandrma........................................................................................................................... 61
Nihat ER, Cihat MANCI, Mehmet Salih AKPOLAT
Tehlikeli Kimyasal Maddelere Deri Yolu ile Maruziyette Risk Derecesinin Belirlenmesi ve nlemler... 93
Neslihan EVKSOY, Fatma IIK COKUNSES, Betl AVDAR, zlem LK
Tehlikeli Kimyasal Ajanlarn Varlndan Kaynaklanan Kaza, Yangn ve Patlama Risklerinin
Deerlendirilmesi iin Basitletirilmi Metot........................................................................................... 105
lknur AKAR, Fatma IIK COKUNSES, Neslihan EVKSOY,
Cihat MANCI, Mehmet Salih AKPOLAT
Metal leme Akkanlar Kullanmnda Sal ve Gvenlii............................................................. 117
Fatma IIK COKUNSES, Fatih EREL
Demiryollarnda Sal ve Gvenlii................................................................................................... 135
Murat GENER
Dar Kesitli Kazlarda (Trenching) Sal ve Gvenlii....................................................................... 157
Fatma Ik COKUNSES, Nurullah TA
Ofislerde Sal ve Gvenlii.............................................................................................................. 185
Serap ZEYREK, Hatice Figen ULUCAN
Yeralt Madenlerinde Bulunan Zararl Gazlar ve Metan Drenaj.............................................................. 207
Burak YASUN, Mert DUREN
Kapal Alanlardaki almalarda Sal ve Gvenlii........................................................................ 225
Nihat ER, Abdullah Gencer ATASOY
11

Makine Koruyucular................................................................................................................................. 237
Krat smail AKA
Kaldrma Aralarnda Sal ve Gvenlii.......................................................................................... 255
Seil CEYLAN, Ali Kaan OKTU
Nanomalzemeler ve Tehlikeleri................................................................................................................. 269
Fatma Ik COKUNSES, Merve STF
Nanomalzemelerle almalarda Risk Deerlendirmesi ve Kontrol nlemleri....................................... 279
Fatma Ik COKUNSES, Merve STF
Patlama Riski Olan Ortamlarda Elektrik Tesisat...................................................................................... 289
Alper Yasin ZELK
Elektrik Yksek Gerilim Etkileri ve Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar............................................. 301
Nasip Gl EROBAN
12
13


YERLERNDE AYDINLATMA1
yerlerinde gvenli bir alma ortam salanmasnda, grsel ilerin kolaylkla yaplmasnda ve uygun
bir gr alan oluturulmasnda en nemli faktrlerden biri aydnlatmadr. Gvenli alma ortamnn
salanmas en nemli nceliklerden biridir ve i gvenlii koullarnn iyiletirilmesi iyerindeki tehlikelerin grnr klnmas ile salanr. Aydnlatmann grnrlk salama etkisinin yannda fizyolojik ve
psikolojik etkileri de bulunmaktadr.
yerlerinde aydnlatma i verimini de ok byk lde etkilemektedir. Aydnlatma ncelikle, yaplan i
ve ilemlerde tm detayn grlebilmesi iin gereklidir. sal ve gvenlii asndan ise
aydnlatmann iin uygulanan kalite standartlarnn gerektirdii ekilde yaplmasn ve hata oranlarnn
azaltlmasn salamasnn yannda zellikle i kazalarnn nlenmesinde byk bir etkisi bulunmaktadr.
Aydnlatma asndan uygun alma ortam salanrken mmkn olduu lde gn ndan faydalanlmaldr. Bunun mmkn olmad durumlarda ilerleyen blmlerde bahsedilen aydnlatma kriterlerine uygun bir yapay aydnlatma sistemi kurulmaldr. Gn ve yapay aydnlatma sistemlerinin birlikte, dengeli olarak kullanlmas uygulanabilirlik asndan en uygun zmdr.
1. AYDINLATMA KRTERLER
1.1. Aydnlatma iddeti (Illuminance): Bir yzeye den k miktarna aydnlatma iddeti denir.
Aydnlatma iddetinin birimi lkstr.
1 lks = 1 lmen/ m2 (lmen lminesans ak birimidir)
Aydnlatma iddeti ak havada gndzleri 2.000-100.000 lks arasnda, geceleri ise 50-500 lks
arasnda deimektedir. TS EN 12464 numaral Ik ve Iklandrma - Mahallerinin Aydnlatlmas Blm 1: Kapal Alandaki Mahalleri standardnda belirtilen iyerlerindeki baz alanlarda ve ilerde
gerekli aydnlatma iddeti deerleri aadaki tabloda verilmektedir.
Tablo 1. yerlerinde baz alanlarda ve ilerde gerekli aydnlatma iddeti deerleri
Alan
Aydnlatma iddeti (lks)
Koridorlar ve depolama alanlar
100
Ofis almalar
500
Yzey hazrlama ve boyama
750
Montaj, kalite kontrol ve renk kontrol
1000

Serap Zeyrek, Esin A. Krk, lknur akar, Sal ve Gvenlii Uzman,
Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)
11
14

1.2. Lminesans: Lminesans bir yzey tarafndan yansyan ya da emilen k miktardr. Birimi Kandela (cd) / m2dir. Duvarlar, mobilya ve dier nesnelerde grnen k bu yzeylerin yanstma ve absorbe
etme zelliine baldr. 300 lks aydnlatma iddetine sahip bir ofiste bulunan baz nesnelerin lminesans deerleri rnek tekil etmesi iin aada verilmektedir.
Tablo 2. Lminesans Deerleri
Lminesans Deerleri
Cam yzeyler
1000-4000 cd / m2
Masa zerindeki beyaz kat
70-80 cd / m2
Masa yzeyi
40 -60 cd / m2
65 watt gcndeki floresan bir lambann lminesans deeri 10.000 cd / m2 dir.
1.3. Yanstma Oran (Reflectance): Farkl yzeyler gelen farkl bykllerde absorbe eder. Koyu
renk bir yzey ak renk bir yzeye gre daha fazla k absorbe eder, yani daha az k yanstr.
Yanstma oran yansyan n gelen a orandr. Aydnlk iddeti ve lminesans deerleri ile yanstma
oran hesaplanabilir.
Yanstma oran (%)= (Lminesans/Aydnlatma iddeti)* * 100
Aydnlanma dalmnda etkili olan yzeylerin yansma oranlar TS EN 12464 numaral standartta verilmitir.
Tablo 3.Aydnlanma dalmnda etkili olan yzeylerin yansma oranlar
Yzey
Yansma Oranlar*
Tavan
0,6 0,9
Duvarlar
0,3 0,8
alma yzeyleri
0,2 0,6
Zemin
0,1 0,5
*Yansma oranlar hesaplanrken siyah rengin 0,1 ve beyaz rengin 1 yansma oranna sahip olduu varsaylmaktadr.
15

1.4. Dorudan ve Dolayl Aydnlatma (Direct Indirect Lighting): Dorudan aydnlatma bir yzeyin bir kaynaktan dz bir hat zerinde gelen k nlar ile aydnlatlmasdr. Dorudan aydnlatma lokal
olarak yksek lminesans oluturmakla birlikte n geli ynnde bulunan nesnelerin arkasnda koyu
glgeler oluturmaktadr. ok yksek lminesans gzde kamamaya (glare) yol aar ve rahatszlk vericidir.
Dorudan aydnlatma iyerlerinde sadece iki durumda, aydnlatma iddetinin rlatif kamama yaratmayacak kadar yksek olmas ya da yaplan iin gerektirmesi halinde tavsiye edilir. Dorudan
aydnlatma iyerlerinde zellikle kalite kontrol ileri gibi yksek dzeyde grnrlk gerektiren iler iin
kullanlmaktadr. In dorudan gze gelmesini engellemek amacyla iin yapld yerin aydnlatlmas
eklinde lokal olarak uygulanabilir.
Dolayl aydnlatma k aksnn en az %90nn tavana veya duvarlara datan ve bu yzeylerden geri
yansyan k ile aydnlatmadr. Enerji verimlilii asndan duvarlarn ve tavann ak renklere boyanm
olmas gerekmektedir. Dolayl aydnlatmada dank k olumakta ve glgeler olumamaktadr. Genelde yksek aydnlatma iddeti sayesinde kamama riskini en aza indirir ancak ofislerdeki parlak duvar ve
tavanlar ekranlar yzeyinde yansmaya neden olarak rlatif kamama oluturabilir.
yerindeki kapal ortamlarda, dorudan ve dolayl n iyi dengelenmi olmas gerekmektedir.
1.5. Gz Kamamas: Gz kamamas dorudan (dolaysz) veya yansyarak (dolayl) gelen ktan
kaynaklanabilir. Dolaysz gz kamamas (glare) k kaynana direkt bakldnda oluur ve yaplan
grsel alma nemli lde olumsuz olarak etkilenir. Gz yorduu, yanma, kuruluk, sulanma ya da
batma hissi oluturduu iin almay zorlatrr. Dolayl gz kamamas (flicker) ok gl yanstc
yzeylerden n yansmas sonucu oluur ve yaplan ii olumsuz etkiler. Bu nedenle iyerlerinde gz
kamamasna neden olacak durumlar azaltlmaldr. Gz kamamasn nlemek iin k kaynann nne perdeleme dzenekleri yerletirilebilir.
1.6. In Renk Scakl (Colour Appearance): In renk scakl, bir k kaynandan yaylan
grnr ktr ve scak, orta ve souk olarak e ayrlmaktadr. In tayfsal kompozisyonu gz nne
alndnda scak k daha fazla krmz k bileenlerinden olumaktadr ve birok insan tarafndan
huzurlu ve konforlu bulunmaktadr. Orta k tayfsal kompozisyonda daha az krmz k bileenlerinden olumakta ve daha souk ve beyaz grnmektedir. Souk k tayfsal kompozisyonda en az krmz
k bileeni ieren ktr ve 1000 lksn altnda ok souk ve rahatsz edici gzkmektedir. In renk
scakl seimi daha ok psikolojik ve estetik bir konudur. TS EN 12464 nolu standartta n rengi,
rengin scakl ile tanmlanmtr.
Tablo 4. In renk scakl ile ilikili K cinsinden renk scakl deerleri
In Renk Scakl
likili Renk Scakl (K)
Scak
3300 K alt
Orta
3300 ve 5300 K aras
Souk
5300 K st
1.7. Renk Yanstma (Colour Rendering): Bir lambann renk yanstma indeksi evrenin, nesnelerin ve
insan derisinin ne kadar doal ve doru bir ekilde betimlendiini gstermektedir. Renk yanstma indeksinin mmkn olan en yksek deeri 100dr ve renk yanstma kalitesi azaldka azalmaktadr.
16

1.8. Gn I (Daylight): yerlerinde gn ndan mmkn olduu lde faydalanmak gerekmektedir. Gn nn insanlar zerinde birok olumlu etkisi bulunmaktadr. Bir neden, yapay aydnlatmaya
gre daha fazla aydnlatma iddetine ulalmasdr. Gneli bir gnde ak havada aydnlatma iddeti
100.000 lks, glgede ise 10.000 lks olmaktadr. Yapay aydnlatma ile ise iyerlerinde genellikle 500
lks civar aydnlatma iddetine ulalmaktadr. Gn yapay aydnlatmaya gre daha iyi renk
yanstmaya sahiptir. Gn nn seviyesi ve tayfsal kompozisyonu da gn iinde deitiinden bu dinamik yapnn alanlar canlandrc bir etkisi vardr. Ayrca gn ndan kaynaklanan dorudan gz
kamamas yapay a gre daha az rahatsz edicidir. Bu nedenle iyerlerinde mmkn olduunca doal
aydnlatmadan faydalanlmaldr. Ancak gn nn tm iyerlerinde ve tm zamanlarda yeterli miktarda olmamas nedeniyle iyerlerindeki aydnlatmann uygun olarak seilmi yapay k ile desteklenmesi
gerekmektedir.
yerlerinde aydnlatmann uygun bir ekilde salanp salanmadnn belirlenmesi iin aadaki parametreler gz nne alnmaldr;
alma alanndaki aydnlatma iddeti seviyesi,
alma alannda bulunan parlak yzeylerin dalm,
ekipmanlarnn ve alan nesnelerin bykl,
yerinde merdivenler, koridorlar, eik gibi ykseklik farkl bulunan zeminler gibi zellikle
aydnlatlmas gereken alanlarn varl,
yeri ortamnda bulunan nesnelerden n ne kadar yansd,
yerindeki nesneler ve evresindeki alan/arka plan arasndaki kontrast oran,
alma ortamnda grlmesi gereken nesnelerin ne kadar zamanda fark edildii,
alann ya.
alann ya uygun aydnlatma iddeti seviyesinin belirlenmesinde nemli bir parametredir. Standartlarda bahsedilen deerler gen alanlar zerinden belirlenmitir. Buna gre 20-25 ya arasndaki
alann ihtiya duyduu aydnlatma iddeti arpann 1 kabul edersek;
40-50 ya iin 1,2
51-65 ya iin 1,6
65 ya zeri iin 2,7dir.
rnein yaplan ie gre standartta verilen aydnlatma iddeti 200 lks ise bu deer 40-50 ya aras
alanlar sz konusu olduunda 240 lks olmaldr.
2. YERNDE AYDINLATMA VE KAZALARI
Aydnlatma iddeti ve iyerindeki dalmnn alann grsel bir ii hzl, gvenli ve rahat alglayp gerekletirmesinde byk bir etkisi vardr. Aydnlatma iddeti arttka yaplan iin ince detaylarnn fark
edilmesi o kadar kolay olmaktadr. Bu konuda yaplan almalar, yksek aydnlatma iddetinin konsantrasyon ve motivasyonunun artmasna ve bunun alann performansnn %50 orannda artmasna sebep
olduunu gstermektedir. alann hata yapma oran azald iin, yksek aydnlatma iddeti olan iyerlerinde i kazalar da azalmaktadr. kazalarnn byk bir oran aydnlatma iddetinin 200lks den az
olduu iyerlerinde gereklemektedir.
Amerikan Ulusal Gvenlik Konseyinin raporuna gre kt aydnlatma tm i kazalarnn %5inin sebebidir ve bu oran kt aydnlatmadan kaynaklanan gz yorgunluu ile birlikte deerlendirildiinde i ka-
17

zalarnn %20sine ulamaktadr. 1950lerde Amerikada ar sanayi endstrisinde bir fabrikada
aydnlatma alannda yaplan iyiletirme almalar i kazalar ve aydnlatma arasndaki ilikiyi gstermektedir. Bu almada fabrikadaki montaj hattnda aydnlatma iddetinin 200 lkse ykseltilmesinden
sonra kaza orannda %32lik bir d salanmtr. Bir sonraki adm olarak kontrast azaltmak ve daha
dengeli bir aydnlatma salamak iin duvarlar ve tavan ak renge boyanmtr. Bunun sonucunda kaza
orannda ek olarak %16,5luk bir azalma gzlenmitir. Benzer almalar ngiltere ve Fransada yaplm
ve zellikle tersaneler, dkm sanayi, byk montaj hatlar ve atlyelerde i kazalarnda nemli lde
bir azalma gzlenmitir.
3. YERNDE AYDINLATMA VE VERMLLK
yerlerinde aydnlatmada yaplan iyiletirmelerden sonra verimliliin arttna dair birok alma bulunmaktadr. Bu art, iin grsel adan daha hzl yaplmas eklinde olan direkt etki ve gz yorgunluun azaltlmas eklinde olan dolayl etkiden kaynaklanmaktadr. Yaplan bir almada balangta 100
lksten az aydnlatma iddetine sahip 15 iyerinde aydnlatma iddetindeki art sonucunda verimlilikte
%4 - %35 orannda art gzlenmitir. Amerikada pamuk eirme fabrikasnda yaplan baka bir
almada ise aydnlatma iddeti 170 lksden 340 lkse karldnda retim %5 orannda artm ve ayn
zamanda hatal retim ok byk lde azalmtr. Sonu olarak toplam maliyet %27,5 orannda
azalmtr. Bu sonular ynetimi aydnlatma alannda daha fazla iyiletirmeye sevk ederek aydnlatma
iddeti 750 lkse karlmtr. Bunun sonucunda ise retim balang deerine gre %10,5 artm ve
hatal rnlerden kaynaklanan maliyet %40 orannda azalmtr. Aydnlatma iddeti ve verimlilik bir
noktaya kadar doru orantl olmakla beraber 1000 lksn zerindeki aydnlatmalarda yansmalar, koyu
glgeler ar kontrast ve gz kamamas oluumu nedeniyle bu deerin zerindeki aydnlatma iddetinin
olumsuz etkilere sebep olduu bilinmektedir. alanlarn en ok tercih ettii aydnlatma iddeti deeri
400-850 lks arasndadr.
Benzer almalar ngiltere, Fransa, Almanya ve dier baka lkelerde yaplmtr. Aydnlatma iddetindeki art sonucunda verimlilikte artma, hatal rnlerde ve i kazalarnda azalma grlmtr.
REFERANSLAR
1.
Kroemer K.H.E, Grandjean E. (2005). Fitting the Task to the Human, 5th Edition, Taylor and Francis, London
2.
Weston H.C. (1962). Sight Light and Work, 2nd Edition, H.K Lewis & Co. Ltd., London
3. Calleja A.H., Perez F.R., Conditions Required For Visual Comfort, ILO Encyclopedia
4. Smith N.A., General Lighting Conditions, ILO Encyclopedia
5.
18
TS EN 12464 nolu Ik ve Iklandrma - Mahallerinin Aydnlatlmas - Blm 1: Kapal Alandaki

Mahalleri Standard
19

TEHLKEL KMYASAL MADDELERN OLUTURDUU RSKLER N GENEL VE ZEL
NLEME YNTEMLER2
Kimyasal maddeler sanayimizin ve gnlk yaantmzn iinde birok alanda yer alp kat, sv ve gaz
hallerinde kullanlmaktadrlar. Dnyada her yl en az 400 milyon ton kimyasal madde retilmekte ve her
tr endstride kullanlmakta olduundan, gnmzde alanlarn birou kimyasal tehlikeye u ya da bu
ekilde maruz kalmaktadr. Bu kimyasal maddelerin birou insanlara ve evreye byk zararlar verebilmektedir. Sanayide kullanlan kimyasal maddeler, dikkatsizlik ve yanl kullanm durumunda oluan i
kazalarnn ve salk problemlerinin balca nedenleri arasndadrlar.
alanlar kimyasal maddelerden kaynaklanan tehlikelerden ve olas hastalklardan koruyabilmek
amacyla ncelikle riskler belirlenmeli ve risk deerlendirmesi yaplmaldr. Risk deerlendirmesi ile
kimyasal maddeler risk derecelerine gre snflandrlr ve buna gre uygun nlemler alnarak
alanlarn salk ve gvenlii korunur. Yaplan risk deerlendirmesi, iyeri ortamndaki tehlikeli iyeri
ortam faktrlerini, maruziyet ve risk derecesini, uygun lm ve analizleri, salk gzetimi, eitim ve
bilgilendirme ile ilgili konular iermelidir.
yeri ortamnda tehlikeli kimyasal maddenin oluturduu riski ortadan kaldrmann yolu, iyeri ortamnda bu maddenin bulunmamasdr. Bunu salamak iin, mmknse tehlikeli kimyasal madde, baka
bir maddeyle deitirilmeli veya proses deiiklii yapmaya allmaldr. Teknik olarak kimyasal madde veya proses deiimi yapmann mmkn olmad durumlarda iyeri ortamndaki risk, gerekli nleme
ve koruma yntemleri kullanlarak azaltlmaldr. Genellikle, iyeri ortamnda yaplan risk analizinin
sonular, alnmas gereken nlemler ile ilgili bilgi verir.
1. GENEL NLEME PRENSPLER
Risk analizi sonularndan bamsz olarak, genel nleme prensipleri, tehlikeli kimyasal maddelerle
almalarda mutlaka uygulanmaldr. Kimyasal risklere kar genel nleme yntemleri Tablo 1de verilmitir.
Tablo 1. Kimyasal risklere kar genel nleme yntemlerinin uygulanmas
Genel nleme Yntemleri
Uygulama
Etkilenen alan saysn

en aza indirmek
alanlarn iyerinde belirli blgelere girmelerini engellemek.
Maruziyet sresini
en aza indirmek
Yeterli havalandrma salamak
Uygun hijyen nlemleri
Yeme-ime alanlarn belirlemek.
Ortamdaki kimyasal madde

miktarn azaltmak
yeri ortamnda depolamak yerine gerektii miktarda kimyasal madde

bulundurulmasn salamak.
Tehlikeli kimyasal madde ile allan blmleri

dierlerinden ayrmak.
Teknik proses deiiklii yapmak.

Fatma Ik Cokunses, Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)
20

Uygun i ekipmanlar salamak ve
bakm yaptrmak
e uygun ekipmanlar kullanlmasn salamak.
organizasyonu
alanlarn kimyasal maddelerle temasn engellemek/ azaltmak iin

dinlenme aralarnn dzenlenmesi, rotasyon gibi uygun i
organizasyonu yapmak.
Uygun alma prosedrleri
aamalarn, adm adm prosedrler ile anlatmak, gvenlik gerekliliklerini belirtmek, alanlara bu prosedrler ile ilgili eitim vermek.
ekipman bakm protokolleri hazrlamak ve uygulamak.
2. ZEL NLEME PRENSPLER

Tehlikeli kimyasal maddelerin oluturduu riskleri ortadan kaldrmak/azaltmak iin genel nleme yntemleri, yeterli deil ise, iyeri ortamnda kimyasal risklere kar zel nleme/koruma yntemleri kullanlmaldr. zel nleme/koruma yntemi rnekleri:
1. Kimyasal maddenin deitirilmesi ( tm/ksmi)
2. Gvenli i ekipmanlarnn kullanm
3. Otomasyon sistemi kullanm
4. Kimyasal maddenin fiziksel durumunun veya partikl byklnn deitirilmesi
5. Kapal sistem/proses evreleme ilemi
6. Kimyasal maddeleri lokal olarak ortamdan uzaklatrma
7. Tehlikeli kimyasal maddelerin gvenli depolanmas
8. yerinde kirli alma gerektiren blmlerin ayrlmas
9. Seyreltme yntemi ile genel havalandrma
10. Yangn nleme ve yangndan korunma
11. Kimyasal madde patlamalarn nleme ve korunma
12. Tehlikeli kimyasal maddelerin gvenli kullanm
13. Gvenlik duu ve gz duu
14. Kiisel koruyucu donanm kullanm
yerinde tehlikeli kimyasal maddenin oluturduu riskler iin nlem alnrken Tablo 2de belirtilen ncelik sras ve uygulanmas gereken nleme ve koruma yntemleri deerlendirilmelidir.
Deerlendirme yaplrken;
Kimyasal maddenin zellikleri
Prosesin zellikleri
yeri ortam
Yaplan i yntemi
gz nnde bulundurulmaldr.
21

Baz durumlarda alnan nlemler riski tamamen ortadan kaldrmak iin yeterli olurken, bazlarnda ise
sadece riski azaltmak iin veya alan korumak iin kullanlabilmektedir.
Tablo 2. zel nleme/koruma yntemleri ve ncelik sras
ncelik
Sras
Ama
Uygulama Alan
Kimyasal
Madde
Proses
yeri Ortam
Metodu
Riski
ortadan
kaldrma
Kimyasal maddenin tamamen

deitirilmesi
-Prosesin modifikasyonu Gvenli i

ekipman kullanm
Riski
azaltma
-Kimyasal maddenin bir miktarnn deitirilmesi
-Kapal sistem
kullanm
-Gvenli
depolama
-Gvenli
kullanm
-Lokal
dzenleme
-Kirli blmlerin
ayrlmas
-Gvenli
tama
-izolasyon
-Havalandrma
-Kimyasal
maddenin fiziksel
durumunun
deitirilmesi
3
alann
korunmas
Otomasyon
-Yangn
nlemleri
-Gzduu ve du
-Yangndan
korunma
-Patlamay
nleme/korunma
Solunum,
cilt ve gz
korumas iin
KKD
Boya sektr, kimyasal madde maruziyetinin en fazla olduu sektrlerdendir. ekil 1, boya sektrnde
uygulanabilecek genel ve zel nleme yntemleri arasndaki farklar gstermektedir.
22
10
ekil 1. Boya Sektrnde Uygulanabilecek Genel ve zel nleme/Koruma Yntemlerinin Karlatrmas
11
23

3. KMYASAL MADDENN DETRLMES ( TM/ KISM)
98/24/EC direktifine gre tehlike kimyasal maddelerin oluturduu riskleri ortadan kaldrmak veya riski
azaltmak iin ncelikle, bu maddenin kullanlmamas veya yerine geebilecek baka bir madde kullanlmas salanmaldr. Proses iin kimyasal madde deitirilmesinde, iki ana problem ortaya
kmaktadr ve genellikle madde deitirmek ok zordur.
-
Kullanlan kimyasal maddenin yerine kullanlabilecek baka bir madde bulmak kolay deildir.
Teknik olarak deiimin yaplaca kimyasal madde de farkl dzeyde tehlike oluturabilir ve buna gre deerlendirme yaplmaldr.
lk problemin zm prosesin teknik zelliklerine baldr. kinci problemin zm ise

aada bahsedilecek yntemlerin kullanlmasdr.
rnek Uygulama
-Proseste kullanlan tehlikeli kimyasal maddenin yerine baka bir kimyasal madde kullanlmas mmkn.
-Yeni kullanlacak kimyasal maddenin tehlike seviyesi, dierine gre daha az.
Deerlendirme Aamas
Her iki kimyasal maddeye ait salk ve gvenlik ynnden zel bilgi bulunmuyor ise, ncelikle bu maddelerin salk ve gvenlik ynnden deerlendirilmesi ve karlatrlmas gerekir. Deerlendirme ve
karlatrma metodu, kimyasal maddelerin R risk durumlarnn incelenmesine dayanr. Kullanlan tehlikeli kimyasal maddenin ve bunun yerine kullanlacak olan kimyasal maddenin R risk durumlar gz
nnde bulundurularak, her iki madde aada bulunan risk ve risk derecesi tablosuna yerletirilir. Yeni
kullanlacak kimyasal madde her stunda, daha az risk faktr oluturuyor ise kimyasal madde deiiminin uygun olduu sonucu ortaya kar.
24
12
hmal
edilebilir
Az
Orta
Yksek
ok yksek
Tehlikeli olmayan
kimyasal maddeler
Nemli alma ortamnda

cilt rahatszlklarna yol
aanlar
R36; R37; R38; R65;

R66; R67
R20; R21; R22;

R34; R41; R64
Deri ve solunum
yollarnda hassasiyet
oluturanlar
R23; R24; R25; R29;

R31; R35; R42; R43
R26; R27; R28; R32
Risk Derecesi Akut Salk Riski
Tablo 3. Risk ve risk derecesi tablosu
R2; R3; R12; R17
Yangn ve Patlama
Riski
Toz oluturan katlar

Aerosoller
Buhar basnc 250 hPa

dan yksek olan gaz ve
svlar.
Maruziyet
Potansiyeli
Ak prosesler
Prosese Bal Tehlikeler
% 5den fazla kategori 3 de yer alan

reme iin toksik ieren zeltiler
R62; R63
R40; R60; R61; R68
Buhar basnc 10-50

hPa arasnda olan
svlar (su hari)
Yanc olmayan kimyasal

Buhar basnca 2 hPa az
maddeler (parlama noktas 100 olanlar.
C nin stnde olanlar)
Toz olmayan katlar
Fazla yanc olmayan kimyasal Buhar basnc 2-10 hPa

maddeler ( Parlama noktas
arasnda olan svlar
55-100 C arasnda olanlar)
R10
Hibir ekilde yaylmn

olmad, lokal havalandrma bulunduran
kapal sistemler
Kapal sistem proses

olmasna ramen
dolum, rnekleme,
temizlik srasnda
kimyasal maddenin
yaylma riski bulunur.
Direk deri temas olan

prosesler
R1; R4; R5; R6; R7; R8; R9; Buhar basnc 50-250 hPa
Geni alanda yaplan
R11; R14; R15; R16; R18; arasnda olan svlar
% 0.5den daha fazla kategori 1 ve
uygulamalar
R19; R30; R44
2 de yer alan reme iin toksik
ieren zeltiler (gazlar iin % 0.2)
% 1 den fazla kategori 3 de yer alan
reme iin toksik ieren zeltiler
%0.1den daha fazla kanserojen

madde ieren zeltiler
R45; R46; R49
Kronik Salk Riski
13
25

rnek: Bir iyerinde, proseste benzen kullanlmaktadr. IARC snflandrmasnda 1. grupta yer alan benzen, insanlar iin kanserojen olarak bilinmektedir. Proseste benzen yerine alternatif olarak toluen kullanlmak istenmektedir. Proses, kapal sistemdir ancak yine de kimyasal maddelerin ortama yaylma riski
bulunmaktadr.
Deerlendirme yaplrken ilk nce bu kimyasal maddelere ait R risk durumlar belirlenir.
Benzen: R11; R45; R 48/23/24/25
Toluen: R11; R 20
Risk derecesi ve Risk tablosu, benzen ve toluen iin doldurulur.
Tablo 4. Benzen ve toluen karlatrmas
Risk
Derecesi
Akut
Salk
Riski
ok yksek
Kronik Salk Yangn ve

Riski
Patlama Riski
Maruziyet
Potansiyeli
Prosese Bal
Tehlikeler
Benzen (R45)
Yksek
Benzen
(R25)
Orta
Toluen
(R20)
Benzen Toluen
(R11)
Benzen
(VP.100 hPa)
Toluen
(VP. 29 hPa)
Benzen
Toluen
Az
hmal
edilebilir
Tablo deerlendirildiinde, toluenin her stundaki risk iin, benzenle ayn seviyede veya daha az riskli
olduu grlmektedir. Buna gre alanlarn salk ve gvenliini korumak iin bu proseste benzen
yerine toluen kullanlmaldr.
REFERANS
1. 1998/24/EC Direktifi ile lgili Avrupa Birlii Uygulama Klavuzu
26
14
15
27

TEHLKEL KMYASAL MADDELERE SOLUNUM LE MARUZYETTE RSK DERECES
BELRLENMESNDE BAST RSK DEERLENDRMES METODU3
Risk deerlendirmesi; tehlikelerin belirlenmesi, tehlikeye maruz kalan kiilerin ve nasl maruz
kalndnn belirlenmesi, risklerin nceliklendirilmesi ve nlemlerin belirlenmesi, bulgularn kayt altna
alnmas ve gerekli tedbirlerin uygulanmas, risk deerlendirmesinin gzden geirilmesi ve gerektiinde
gncellenmesi aamalarndan oluur. veren aada belirtilen ncelik srasna gre, iyeri ortamnda
yeri ortamndaki tehlike veya riski ortadan kaldrmak
Tehlike ve/veya riski kaynanda kontrol altna almak
Uygun iyeri organizasyonu ile tehlike veya riski en aza indirmek
Belirtilen tedbirler alnmasna ramen risk devam ediyor ise bunlara ek olarak alanlar iin kiisel
koruyucu donanm temin etmek ve alanlarn kullanmasn salamak
gibi nleyici ve koruyucu tedbirler almaldr.
ekil 1. Risk deerlendirme emas
Kimyasal maddeler iin basitletirilmi risk deerlendirmesi metotlar, iyerlerinde, zellikle KOBler
iin, ilk risk deerlendirmesi yaplrken ve alnacak nlemlere karar verilirken olduka faydal olmaktadrlar. Bu tarz risk deerlendirme metotlar, ayrntl ve kapsaml risk deerlendirme metotlarna alternatif deildir ancak iyeri ortam hakknda ilk gzlemlerin olumasn salar. Baz metotlar risk dzeyine
gre ve iyeri ortam artlarna gre (proses vb.) yaplmas gereken lm, analiz ve aratrmalar hakknda
neriler sunar. eitli risk deerlendirme metotlarnda iyeri ortamndaki risk dzeylerini belirlemek
amacyla kullanlabilen parametreler unlardr;
Kimyasal ajanlarn tehlikeleri;
Maruziyet sresi/aral;
Kullanlan veya ortamda bulunan kimyasal madde miktar;
Kimyasal maddelerin uuculuu/ tozumas;
Kullanlan proses;
Kontrol ekli.

3
lknur akar, Fatma IIK COKUNSES, Suna AHOLU, Esin KRK
Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)

28
16

Kimyasal maddelere maruziyette risk deerlendirmesi, kimyasal maddenin farkl zellii gz nnde
bulundurularak yaplr.
a) Kimyasal maddenin temel tehlikesi
b) Kimyasal maddenin evreye yaylma eilimi (volatility)
c) yerinde kullanlan kimyasal madde miktar
1. KMYASAL MADDENN TEMEL TEHLKES
Maddenin risk durumlarna ( R kodlar) gre A, B, C, D ve E olmak zere 5 kategoriye ayrlr. R kodlar
rnlerin etiketlerinde ve malzeme gvenlik bilgi formlarnda yer almaktadr. Tablo-1de solunum yolu
ile maruz kalnan kimyasal maddelerin temel tehlike seviyesi grlmektedir.
Tablo 1. Solunum yolu ile maruz kalnan kimyasal maddelerin temel tehlike seviyesi*
A
R 36
R 36/38
R 38
R 20 R 20/21
R 20/21/22
R 20/22
R 23 R 23/24
R 23/24/25 R 23/25
R 26 R 26/27
R 26/27/28 R 26/28
Kategori 3
Mutajen,
R40
R 65
R 67
R 21
R 21/22
R 24 R 24/25
R 27 R 27/28
R 42
R 42/43
R 25
R 28
R 45
R 34
Kategori 3,
Kanserojen R 40
R 46
R 35
R 48/23 R 48/23/24
R 48/23/24/25
R 48/23/25 R 48/24
R 48/24/25 R 48/25
R 49
R 36/37 R 36/37/38
R 60 R 61
R 62 R 63 R 64
Kategori 3
Mutajen R
68
R kodu bulunmayan tm madde- R 22

ler ve B-E gruplarnda yer almayan kimyasal maddeler
R 37 R 37/38
R 41
R 43
R 48/20 R 48/20/21
R 48/20/21/22
R 48/20/22 R 48/21
R 48/21/22 R 48/22
*Tehlike dzeyi Grup Adan Grup E ye doru artmaktadr.
17
29

Solunum yolu ile etkilenime ek olarak, baz kimyasal maddeler deri ve d mukoza temas ile riske yol
amaktadr. Bu maddelere ait R kodlar Tablo 2de verilmitir.
Tablo 2. Deri ve gz temasnda tehlikeli olan kimyasal maddelere ait risk kodlar
R 21
R 27
R 38
R 48/24
R 20/21
R 27/28
R 37/38
R 48/23/24
R 20/21/22
R 26/27/28
R 41
R 48 23/24/25
R 21/22
R 26/27
R 43
R 48/24/25
R 24
R 34
R 42/43
R 66
R 23/24
R 35
R 48/21
R 23/24/25
R 36
R 48/20/21
R 24/25
R 36/37
R 48/20/21/22
R 36/38
R 48/21/22
R 36/37/38
2. KMYASAL MADDENN ORTAMA YAYILMA ELM

Kimyasal maddenin ortama yaylma eilimi, yksek, orta ve az olmak zere 3 kategoriye ayrlabilir ve
svlar iin kaynama noktas ve alma scakl gz nnde bulundurularak belirlenir. Uuculuk, kimyasal maddenin buharlama kapasitesini gstermektedir. Katlar iin ise toz oluturma eilimi olarak
adlandrlabilir.
ekil 2. Svlarn uuculuk dzeyi
30
18

Tablo 3. Katlarn toz oluturma eilimi*
Az
Orta
Pelet halde bulunan, paralanma, krlma eilimi gstermeyen

maddeler. Kullanm srasnda
toz oluumu gzlenmez.
rnek: PVC peletleri
ok
Granl veya kristal yapda bulunan katlar. Kullanm srasnda,

havada asl olarak deil, yzey
zerinde biriken toz eklinde
gzlenir.
Toz, pudra halinde bulunan

katlar. Alak younluklu ve
ince tanelidirler. Kullanm
srasnda ortamda toz bulutlar
olutuu gzlenir.
rnek: Deterjan tozlar
rnek: imento, karbon siyah,

kire ta
*Tozun kategorisine karar verilemedii durumlarda en yksek dzey seilmelidir.
3. YERNDE KULLANILAN KMYASAL MADDE MKTARI

Kullanlan madde miktarna gre iyerinde kimyasal maddeler 3 farkl dzeyde snflandrlabilir. Tablo
4 kimyasal maddelerin kullanm dzeyine gre snflandrlmasn gstermektedir.
Tablo 4. Kimyasal maddenin kullanm dzeyi
Kimyasal Maddenin Kullanm Dzeyi
yerinde Kullanlan Miktar
Az
Gram - Mililitre
Orta
Kilogram - Litre
ok
Ton Metrekp
Yukarda belirtilen parametreye gre oluturulan Tablo5 te verilen Risk Derecesi Belirleme Tablosu kullanlarak kimyasal maddenin tehlikesi, ortama yaylma eilimi ve kullanm miktarna gre beklenen risk derecesi belirlenir.
Bu tabloda drt farkl risk derecesi belirtilmitir ve her risk derecesi iin farkl koruma/nleme stratejileri
belirlenmelidir. yerinde maruz kalnan kimyasal maddelerin risk derecesi belirlendikten sonra, metot
alma ortamna gre farkl teknik zmler nermektedir.
3.1. Risk Derecesi 1
Genellikle bu risk derecesinde, alanlarn salk ve gvenlik faktrlerine maruz kalma dzeyi az olarak
deerlendirilir. Ortamda, yasal dzenlemelerde yer almad durumlarda nleme lmleri yaplmas
gerekmemektedir. Bu durumlarda risk faktr genel havalandrma kullanlarak kontrol edilebilir.
Bu durumlarda iyeri ortamnda risk faktrn kontrol etmek iin zel nlemler almak gerekmektedir.
Yaygn olarak kullanlan spesifik yaltm metodu lokal havalandrma (local extraction) dr. yerinde
yaplacak teknik dzenleme uzmanlar tarafndan yaplmaldr. Ama, iyeri ortamnda oluacak olan
kimyasal madde younluunu en aza indirmek ve snr deerlerin altna ekmektir.
19
31

yeri ortamnda bulunan kimyasal maddenin risk derecesi 3 ise, kapal sistem veya izolasyon ile kullanlmal ve kimyasal maddenin iyeri atmosferine karmas engellenmelidir. Maddenin yaylmasn
engellemek iin, mmknse proses basnc, atmosfer basncndan daha az olmaldr. Risk derecesi 2 ve
risk derecesi 3 olan kimyasal maddeler iin gerekli nlemler alndktan sonra, iyerinde detayl nicel deerlendirmeler yaplmal ve alnan nlemlerin yeterlilii gzden geirilmelidir.
Nicel deerlendirmeler, iyeri ortamnda ilave nlem alnp alnmamas gerektiini gsterir ve periyodik
lm ve analiz programnn hazrlanmas iin yol gsterici olur. Bu periyodik lm ve analizler iyeri
ortamndaki risk faktrlerinin kontrol ve alnan nlemlerin (teknik) yeterli olup olmadnn takibi iin
gereklidir.
Tablo 5. Kimyasal madde risk derecesi belirleme tablosu
32
20

Bu grupta yer alan durumlar, ok toksik kimyasal maddelerin kullanld prosesler ve ok fazla miktarda
kullanlan orta dzeyde toksik kimyasal madde ieren proseslerdir ve bu kimyasal maddeler kolayca atmosfere yaylabilir. Tablo 9 incelendiinde kanserojen maddelerin ( R45 , R49) E tehlike snfnda yer
ald ve kullanm miktar ok az da olsa Risk Derecesi 4 olarak deerlendirilmelidir. Kullanlan kimyasal maddeler kanserojen ise ulusal ve uluslararas mevzuat gz nnde bulundurulmal ve iyeri ortamnda riski ortadan kaldracak veya alann maruziyetini ortadan kaldracak gerekli tedbirler mutlaka
alnmaldr. yeri ortam lmleri mutlaka dzenli olarak yaptrlmal ve periyodik kontroller aksatlmamaldr. lm yaptrma skl, risk deerlendirmesi kontrolleri dier risk gruplarna gre daha
yksek olmaldr
REFERANS
1. HSE/COSHH-Control of substances hazardous to health )
21
33
22
35

PATLAYICI ORTAMLARDA GVENL4
Gerek lkemizde, gerekse dnyann eitli yerlerinde petrol, petrol rnleri, kimya, doal gaz, kmr
madenleri vb. gibi birok sanayi kollarnda normal alma gerei ya da arza veya bakm gibi hallerde
(szan gazlar veya petrol buhar gibi nedenlerle) patlayc ortam ile kar karya kalnmaktadr. Bu patlayc ortamlarn olumasn nlemek iin gerekli tedbirler alnmad zaman her yl birok sanayi kolunda patlamalar olmakta ve neticede lmler, ciddi yaralanmalar ve byk maddi hasarlar meydana gelmektedir.
Patlayc ortam oluumunu engellemek, patlayc ortamn tutumasn nlemek, bunlar mmkn olmuyorsa patlamann etkisini en aza indirecek tedbirlerin alnmas olas birok kazann nlenmesi anlamna
gelmektedir.
Patlayc ortamlarda genel gvenlik nlemlerinin uygulanarak allmas, gvenlik asndan zorunluluktur. Bu kurallarn uygulanmasnn yan sra, patlama ve yanmay nlemenin vazgeilmez temel iki art;
patlayc limitlerde gaz-hava karm ile patlama kayna byklklerinin kontrol altnda tutularak ikisinin birden ayn anda meydana kmalarna srekli olarak engel olunmasdr.
Her ne kadar bu unsurlardan birinin meydana gelmesini nlemekle patlama olay teorik olarak nlenebiliyor grlse de, uygulamada bu durumun gereklemesi hemen hemen imknsz gibidir. Dolaysyla
patlama ihtimalini en aza indirmek iin patlayc limitlerde gaz-hava karm olumasna engel olacak
tm tedbirlerin alnmasnn yan sra patlama kayna olabilecek tm cihaz ve elektrik tesisatnn patlamaya kar korumal yaplmas gerekmektedir.
1.TEMEL KAVRAMLAR
1.1. Patlayc Atmosfer: Patlamann olmas iin unsurun bir araya gelmesi gerekir. Bunlar oksijen,
yanabilir madde(yakt) ve ateleme kaynadr.
1.2. Oksijen: Havada normalde %20,9 orannda oksijen vardr ve bu yanma iin yeterli bir miktardr.
Bununla beraber oksijenin havada orannn artmas maddenin yanma ihtimalini artrr. Oksijen orannn
havada %23n zerinde olmas oksijenle zenginlemi hava olarak kabul edilir. Bu zenginlemeye oksijen hatlarnda uygun olmayan izolasyon kullanlmas, hava yerine oksijen kullanlmas veya kaynak cihazlarnda szmalar sebep olabilir.
1.3. Alt Patlama Snr(Lower Explosion Limit(LEL)) :Ortam havasnda bulunduunda, hacimsel olarak patlama oluturabilecek en az miktardr.
1.4. st Patlama Snr(Upper Explosion Limit(UEL)) :Ortam havasnda bulunduunda, hacimsel
olarak patlama zelliini srdrebilecei en st snrdr.
1.5. MAK(Msaade Edilen Azami Konsantrasyon): Kapal iyeri havasnda bulunmasna izin verilen
ve sekiz saatlik alma sresince ierdii kimyasal maddelerin alanlarn saln bozmayaca kabul
edilen deriimdir. Bu oran ppm(ml/m3) veya mg/m3 olarak verilir.
1.6. IDLH(Immediately Dangerous to Life or Health)/ CSAT(Cana veya Sala Ani Tehlike): nsan yaam iin ciddi tehlike oluturan ve hemen ortamn terk edilmesi gereken deriimi ifade eder.

Nihat ER, Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)
44
36
23

2. PATLAMA RSKNN DEERLENDRLMES
yerinde patlayc ortamdan kaynaklanan riskler deerlendirilirken
a) Patlayc ortam oluma ihtimali ve bu ortamn kalcl,
b) Statik elektrik de dhil tututurucu kaynaklarn bulunma, faal ve etkili hale gelme ihtimalleri,
c) yerinde bulunan tesis, kullanlan maddeler, prosesler ile bunlarn muhtemel karlkl etkileimleri,
d) Olabilecek patlamann etkisinin bykl, dikkate alnr.
TS EN 60079 standart serisi patlayc blgelerin belirlenmesine ve gerekli hesaplamalara ilikin
aklayc yntemler nermektedir. Kullanlan maddelerin zelliklerini belirlemek iin MSDS formlar
incelenmeli, patlayc, parlayc, tutuabilir olup olmadklar belirlenmelidir.
2.1. Deerlendirme Kriterleri
Patlama riski deerlendirilirken aada saylan kriterlerde dikkate alnmaldr: Ortamda tutuabilir maddelerin mevcudiyeti, patlayc ortama yol aacak patlayc karmn havadaki dalm oran, patlayc
atmosfer meydana gelebilecei yerler, tehlikeli patlayc atmosferin oluma ihtimali, tehlikeli patlayc
ortamn oluumunun gvenli bir ekilde nlenip nlenemeyecei, tehlikeli patlayc ortamn atelenmesinin (tutumasnn) gvenli bir ekilde nlenip nlenemeyecei ayr ayr deerlendirilmelidir.
Ayrca patlama riskinin deerlendirilmesi yaplrken, Patlamadan Korunma Dokman nn
hazrlanmas gerekmektedir ve bu deerlendirmenin yaplmasn kolaylatracaktr. Gerekli risk deerlendirmesi yapldktan sonra patlamadan korunmak iin alnacak teknik ve organizasyon nlemler belirlenmeli ve uygulanmaya balanmaldr.
3. PATLAMADAN KORUNMA N TEKNK NLEMLER
3.1. Tehlikeli Patlayc Ortamn nlenmesi
Tehlikeli patlayc ortam olumasn nlemeye her zaman ncelik verilmelidir. Bu birincil nlem olarak
adlandrlr ve patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir Birincil nlemlerin alnmasdr.
3.2. Tutuabilir Maddeler Yerine Mmknse Baka Madde Kullanm
Tutuabilir maddelerin kullanmndan kanarak veya onlar azaltarak tehlikeli patlayc ortam olumas
engellenebilir. Tutuabilir zclerin ve temizleme ajanlarnn yerine sulu zeltiler kullanm buna bir
rnektir. Tozlarda, patlayc bir karm olumamas iin, kullanlan maddelerin para boyutunu bytmek bazen mmkndr. Parack boyutunun azaltlamad srelerde tedbir alnmak zorundadr. Tozun
yn oluturmamas iin tozlarn slatlmas veya yaptrc rnlerin kullanm baz ilemlerde mmkndr.
3.3. Konsantrasyonlarn Snrlandrlmas
Gazlar ve tozlar havada yalnzca belli konsantrasyonlarda patlaycdrlar. Belli iletme ve evre artlar
altnda, bu patlama limitleri dnda bunlar muhafaza etmek mmkndr. Eer bu artlar gvenilir bir
ekilde temin edilirse, orada patlama tehlikesi yoktur.
24
37

Kapal kaplarda ve iletmede, ounlukla tutuabilir svlarn gazlar ve buharlarnn konsantrasyonlar
kolaylkla patlama limitlerinin dnda tutulabilir. rnein; svnn yzeyindeki scaklk her zaman parlama noktasnn (flash point) altnda tutulabilirse ve tutuabilir svlarn stndeki buhar karmnn konsantrasyonu patlama limitinin altnda tutulursa muhtemel bir patlama nlenebilir. st patlama limiti dk parlama noktas, tutuabilir svlar iin genelde alr (rnein, bir arabann benzin deposunda). Tozlar dnldnde, konsantrasyonlarn snrlanmasyla patlayc karmdan kanmak olduka zordur.
Eer askdaki toz konsantrasyonu dk patlama limitinin altnda ise, yerlemi toz ynlar oluur (eer
yeteri kadar hava akm yoksa). Bu tozlar da havada birikip, tehlikeli karm oluturabilir.
3.4. yerinde nert (Oksijen ile Kimyasal Olarak Reaksiyona Girmeyen Maddeler) Madde Kullanm
Tehlikeli bir patlayc ortamn olumas yaktn seyreltilmesiyle veya iletmede ortamda bulunan oksijen
ile kimyasal olarak reaksiyona girmeyen maddeler (inert) kullanlarak da engellenebilir. Bu inerting
olarak bilinir. Bu nlemin tasarm iin, patlama meydana gelmeden en yksek oksijen konsantrasyonunu
bilmek gerekir. Bu deneysel olarak belirlenebilir. Maksimum izin verilebilir oksijen konsantrasyonu,
snrlanm oksijen konsantrasyonundan emniyet snr konsantrasyonun karlmasyla bulunur. Eer
yakt inert bir maddeyle seyreltilirse, maksimum izin verilebilir yakt konsantrasyonu ayn ekilde belirlenmek zorundadr. Eer oksijen konsantrasyonu ok abuk deiiyorsa veya iletmenin farkl blmlerinde ok farkl olabiliyorsa, ok byk gvenlik margini (snr deeri) gerekebilir. letim hatalar ve
ekipman aksaklklar da dnlmelidir.
rnein: Temel inert gazlar azot, karbondioksit, soy gazlar ve su buharlardr. nert tozlar kalsiyum slfat, amonyum fosfat, sodyum hidrojen karbonat, ta tozlar, vb. ierir. Seilen inert maddelerin yaktla
reaksiyona girmemesi nemlidir (rnein alminyumla karbondioksit reaksiyona girebilir.) Gazlarla
inertleme genelde gaz yer deiiminin yeteri kadar dk temin edildii kapal ortamlardaki iletmelerde uygulanabilir. Eer inert gaz olarak iletmede zehirli gazlar kullanlyorsa ve iletmede rahata
yaylyorsa, oksijenle yer deitireceinden, alanlar boulma ya da zehirlenme riskiyle
karlaabilirler.
3.5. alma Ortam Etrafnda Patlayc Ortamn Oluumunu Snrlandrmak veya nlemek
Bir iletme etrafnda tehlikeli patlayc ortamn oluumu mmkn olduunca engellenmelidir. Bu kapal
iletmeler yoluyla baarlabilir. letmenin blmleri bu yzden szdrmaz olmaldr. Fabrika tasarm
ngrlen iletme artlar altnda nemli bir szma meydana gelmeyecek ekilde yaplmaldr. Bundan
emin olmann yollarndan biri dzenli bakmdr.
Patlama tehlikesine neden olabilecek patlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya
istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanmal, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka
uygun nlemler alnmald
38
25
Resim 1. Havadaki ar gazlar iin havalandrma ileminin doru dzenlenmesi
Resim 2. Toz artklarnn uzaklatrlmas
3.6. Gaz Alarmlar

letme ortamndaki konsantrasyonlarn izlenmesinde gaz alarmlar kullanlabilir. Bu alarmlarn kullanmnda dikkat edilmesi gereken nemli noktalar vardr:
- Maddelerin muhtemel mevcudiyetinde, kaynan yeri, maksimum kaynak mukavemeti ve dalma
artlar yeteri kadar bilinmelidir.
- Cihazn tepki sresi (response time), alarm seviyesi ve apraz duyarllk gibi zelikleri kullanm artlarna uygun olmaldr.
- nleme noktalarnn yeri ve says seilirken, beklenen karmlarn hzl ve gvenilir ekilde
alglanabilmesi gz nnde bulundurulmaldr.
- Cihazn etkin hale gelmesini takiben koruyucu nlemler alnana kadar hangi alanlarn riskli olduu
bilinmelidir. Bu acil alanlarda -yukardaki noktalara bal olarak- ateleme kaynaklarndan
saknlmaldr.
26
39

3.7. Ateleme Kaynaklarnn Patlayc Ortam ile Bir Araya Gelmesini nlemek
Eer tehlikeli patlayc ortamn olumasn engellemek mmkn olmuyorsa, onun atelenmesi nlenmelidir. Bu, muhtemel ateleme kaynaklarnn azaltlmas veya patlayc ortam ile bir araya gelmesinin nlenmesi iin alnacak koruyucu tedbirlerle baarlabilir. Etkili tedbirler belirlemek iin, ateleme kaynaklarnn farkl tipleri ve onlara mdahale yollar bilinmelidir. Byle bir muhtemel patlayc ortam ve ateleme kayna ayn anda bulunuyorsa ve yeri tahmin edilebiliyorsa, buna gre gerekli nlemlerin kapsam
belirlenmelidir. Bu gerekli tedbirler aada tanmlanan blge (zone) sistemi baznda yaplr.
Resim 3. ok yaygn ateleme kaynaklar
3.8. Tehlikeli Blgelerin Snflandrlmas

Tehlike Blgeleri (Hazardous Area) patlayc hava-gaz karmnn bulunduu veya bulunma ihtimalinin
olduu yerlerdir. Patlamay nleme kurallarnn uygulanabilmesi iin; yanc gaz ve buharlarnn havaya
karabilme ihtimalinin olduu sahalarn ve bu sahalar ierisinde yanc gaz ve buharlarnn bulunabilme
ihtimallerinin bilinmesine ihtiya vardr. Bunun iin bu alanlar aadaki ekilde snflandrlmaldr:
Blge 0: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn
srekli olarak veya uzun sre ya da sk sk olutuu yerler. (Patlama limitlerinin altnda, patlama limitlerinde veya patlama limitlerinin zerinde devaml olarak veya uzun sreli periyotlarla bulunduu ya da
bulunma ihtimalinin olduu sahalar. Gaz bulunma ihtimali: Pa= 1)
Blge 1: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn
normal alma artlarnda ara sra meydana gelme ihtimali olan yerler. (Patlayc karmn zaman zaman
veya periyodik olarak oluabildii veya oluma ihtimalinin olduu sahalar. Gaz bulunma ihtimali: Pa ~ 1)
Blge 2: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile kararak normal alma artlarnda
patlayc ortam oluturma ihtimali olmayan yerler ya da byle bir ihtimal olsa bile patlayc ortamn ok
ksa bir sre iin kalc olduu yerler. (Patlayc karmn oluma ihtimalinin ok az olduu ortamlar.
Gaz bulunma ihtimali:0 < Pa < 1)
Blge 20: Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn, srekli olarak veya uzun sreli bulunduu ya da
sk sk patlayc ortam oluabilecek yerler.
Blge 21: Normal alma artlarnda, havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn ara sra patlayc ortam oluturabilecei yerler.
Blge 22: Normal alma artlarnda, havada bulut halinde yanc tozlarn patlayc ortam oluturma
ihtimali bulunmayan ancak byle bir ihtimal olsa bile yalnzca ok ksa bir sre iin geerli olduu yerlerdir.
40
27
Tankn iindeki tutuabilir bir sv iin blge snflandrmas
Tutuabilir tozlar iin blge snflandrmas

Resim 4. Blge (Zone) snflandrmas iin rnekler
3.9. Koruyucu nlemlerin Geniletilmesi

Koruyucu nlemlerin geniletilmesi tehlikeli patlayc ortamn ortaya kma ihtimaline baldr ve bu
nedenle Tablo 1e gre belirlenmelidir.
28
41

Tablo 1. Patlayc alanlar blgelere ayrma
Blgeleme (Zoning)
Ateleme kaynaklarnn (*) gvenli bir ekilde nlenmesi
0 veya 20
Normal operasyonlarda (aksaklk yok)

nceden grlebilir aksaklklar durumunda
Nadir aksaklklar olduunda
1 veya 21

nceden grlebilir aksaklklar durumunda
2 veya 22
(*) 20, 21 ve 22nci blgelerde yn toz atelenme ihtimali gz nnde tutulmaldr.

Tablo 1. btn ateleme kaynaklarna uygulanabilir.
3.10. Ateleme Kayna Tipleri

Kvlcm, alev, elektrik ark, yksek yzey scaklklar, akustik enerji, optik radyasyon, elektromanyetik
dalga ve dier tutuma kaynaklar gibi muhtemel tutuma kaynaklar olumamaldr. Statik elektrikten
kaynaklanan tehlikeler, tehlikeli dearjlar, elektrostatik yk ortaya karabilecek durumlar uygun tedbirlerle nlenmelidir. Endksiyon elektrii ve kaak akmlardan kaynaklanan tehlikeler, iletken tehizat
paralarnda tutuma yaratabilecek rnein tehlikeli korozyona, yzeylerin ar snmasna ya da
kvlcmlara yol aabilecek endksiyon elektrii ve kaak akmlar nlenmelidir.
Ateleme, deiik kaynaklarla oluabilir:
Scak yzeyler
Elektriksel srama ve kvlcmlar
Elektrostatik boalm
Atmosferik boalm (yldrm)
Akrilik, boya vb. kimyasallarla etkileim
Mekanik srtnme ya da arpmadan doan kvlcmlar
Elektromanyetik yaylm
Ultrasonik kaynaklar
Sabit basn (ok dalgalar)
yonlatrc yaylm
Optik yaylm
Kimyasal reaksiyonlar
Ak alevler
42
29
Resim 5. Elektrostatik yklenmeye yol aabilecek yk ayrlmasna rnekler
3.11.
Patlamalarn etkilerinin azaltlmas (azaltma nlemleri)
Birok durumda tehlikeli ortam ve belli olan ateleme kaynaklarn engellemek mmkn deildir. O
zaman nlemler kabul edilebilir apta bir patlamann etkisini azaltmaya ve snrlandrmaya ynelik
alnmaldr.
- patlamaya dayankl tasarm,
- patlama rahatlamas,
- patlamay bastrma,
- patlama yaylmasn ve tutumay nleme
Bu nlemler genelde montajla balar.
3.12.
Patlamaya dayankl ekipman
yerinde kullanlan ekipmanlar- rnein kaplar, kazanlar ve borular- bir patlama durumunda kopma ya
da krlma olmayacak ekilde ina edilmelidir. letmedeki ekipmanlarn mevcut basnlarnn, normal
ortam basncndan farkl olup olmad da gz nnde tutulmaldr.
Genelde, patlamaya dayankl tasarmlar ikiye ayrlr:
- maksimum patlama basncna gre yaplanlar,
- patlama rahatlamas veya bastrlmasna uygun, azaltlm patlama basncna gre yaplanlar.
Kullanlacak ekipmanlarn Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler le
lgili Ynetmeliine (ATEX) uygun olmas gerekir.
30
43

3.13.
Patlamaya dayankl tasarm
Tehizat ve koruyucu sistemler, ngrlen mrleri boyunca emniyetli bir ekilde altrlabilmesi
iin, patlamaya kar koruma teknolojisi dikkate alnarak tasarlanmal ve imal edilmelidir.
Tehizata ve koruyucu sistemlere dhil edilecek ya da tehizatta yedek para olarak kullanlacak paralar patlamaya kar koruma amac dorultusunda emniyetli alacak ekilde tasarlanmal ve imal
edilmeli, reticinin talimatlarna uygun olarak monte edilmelidir.
Yanc gaz ya da toz yayabilecek tehizatlar mmknse yalnzca mahfazal yapda olmaldr. Malzemelerin koyulduu ya da alnd noktalar mmkn olduunca, doldurma ya da boaltma srasnda
yanc malzeme kaaklarn snrlayacak ekilde tasarlanmal ve tehiz edilmelidir.
Ar snmadan kaynaklanan tehlikeler, rnein, dnen ya da temas halindeki malzeme ya da paralar
arasndaki srtnme ya da arpmadan kaynaklanan ar snma, mmknse tasarm aamasnda nlenmelidir.
Basn dengeleme (kompanzasyon) ilemlerinde kullanlan ekipman ve koruyucu sistemler, tutumaya
yol aabilecek ok dalgalar ya da basklar oluturmayacak ekilde tasarlanmal ya da dahili l,
kumanda ve reglasyon cihazlar ile donatlmaldr.
3.14.
Patlama rahatlamas
En geni bak asyla patlama rahatlamas, balangta kapal olan iletmede patlama esnasnda patlamann bir dereceye kadar yaylmasna msaade edilmesini ifade eder ve bu ekildeki gvenli bir havalandrmaya yardm eden aralarn hepsini kapsar.
rnein patlama olma ihtimali olan bir odann darya bakan duvar, i duvarlara gre daha mukavemetsiz yaplr, bylece eer o odada bir patlama olursa d duvar daha mukavemetsiz olaca iin patlama
sonucu oluan basn dar doru olacaktr. Yine patlama kaplar da patlama rahatlama aralar olarak
kullanlabilir. Eer patlama rahatlamasndan sonra havaya yaylan rnler ahslar iin tehlike oluturuyor veya evreye zarar veriyorsa (rnein zehirli maddeler aa kyorsa) patlama rahatlamasna izin
verilmez.
3.15.
Patlamay bastrma
Patlamay bastrma sistemleri, patlamaya mmkn olan en erken seviyede tepki verecek ve en etkili ekilde durduracak sistemlerdir ve bu ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr.
3.16.
Patlamann yaylmasn nleme (explosion decoupling)
letmenin bir blmnde meydana gelen patlama iletmenin her blmne yaylyorsa orada ciddi patlamalara sebep olabilir. Balant noktalar ve borularda yaylmann patlamay hzlandrmasyla patlamann etkileri iddetlenebilir. Domino etkisi olarak adlandrlabilen bu durumda, artan patlama basnc,
normal artlar altndaki maksimum patlama basncndan da byk olabilir ve iletme ekipmanlar patlama basncna dayankl yaplsalar bile ciddi hasar grebilir. Bu yzden iletmenin bir patlama halinde,
patlamann yaylmasna neden olacak blmlerinde, domino etkisini nlemek iin gerekli nlemler
alnmaldr.
Patlamann yaylmasn nlemek iin;
- abuk harekete geen mekanik izolasyon,
- dar azl alev sndrc,
44
31

- alev tutucu,
- szdrmaz kapaklar,
- dner vanalar, kullanlabilir.
Patlama tehlikesine neden olabilecek parlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya
istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanacak, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka
uygun nlemler alnacaktr.
3.17. Patlayc Ortam lmleri
Bir maddenin yanabilmesi iin hava ile belirli oranda karmas gerekir. Bu oran her bir yanc madde
iin farkldr ve bir alt ve st snr deeri iinde yani bir deer aral biiminde ifade edilir.
Bir yanc maddenin hava iinde patlayabilecei en alt snra APS(Alt Patlama Snr) (LEL-Lower
Explosion Limit) ve hacim iinde patlama zelliini srdrebilecei en st snra ise PS( st Patlama
Snr) (UEL- Upper Explosion Limit) ad verilir. Literatrde bu tanmlar yanclk iinde kullanlr ve Alt
Yanma Snr (LFL) ile st Yanma Snr (UFL) olarak tanmlanr. Deer ve kavram olarak bir farkllk
iermedii iin LEL ve UEL daha yaygn kullanm alan bulmaktadr.
Tablo 2. Baz kimyasallarn alt ve st patlama deerleri
Madde
Alt Patlama Snr (LEL) %
st Patlama Snr (UEL) %
Amonyak
16
25
Aseton
2,6
12,8
Asetilen
82
Benzin
1,3
7,1
Hekzan
1,1
7,5
Hidrojen Slfr
44
Karbonmonoksit
12,5
74
LPG
Metan
15
7,3
36
Metil Alkol
32
45

Tablo 2de ortam havas iinde bulunan yanc madde buharlarnn yanabilecekleri(patlayabilecekleri)
aralklar gsteriyor. Bu deerler elbette sabit deil deikendirler, yanclk snrlar zerinde etkili olan
en nemli etken ise ortamdaki scaklklardr.
Yangn ve patlama gvenliinin salanabilmesi iin ortamdaki yanc madde buharlarnn APS (LEL)
deerlerinin altnda olmas gerektii ak bir ekilde grlebilir. Kapal ortamlardaki yanc madde
varln lmek iin kullanlan gaz lm detektrleri de bu APS (LEL) deerini belirli kesirlere blerek
lm yapmakta (rnein 0 100 APS) ve ortamdaki yanc maddenin yanclk snrna ne kadar yakn
olduu hakknda bilgi vermektedir. Bu cihazlar ortamdaki muhtemel maddelere gre kalibre edilmektedir
(rnein metan, yaygn kullanlan alkol veya solventler gibi).
Snrlandrlm alan almalarnda ideal durum, lm yaplan cihazlarda APS(LEL) deerinin sfr 0
olarak okunmasdr. Bu durumda ieride scak ve/veya ateli alma izni verilebilir. Cihazn zerinde
herhangi bir APS(LEL) deeri okunduunda giri izni verilmeden nce mutlak surette havalandrma
yaplmal ve yanc maddelerin ortamdan uzaklatrlmas salanmaldr. Ortamda yanc madde varken
alma yaplmas zorunlu ise Tablo 3. de verilen deer ve neriler dikkate alnmaldr.
Tablo 3. APS(LEL) deerleri ve giri kriterleri seviye
Seviye
%(0-5)
%( 5- 10)
%10-%25 LEL
%25
Faaliyet
Giri izni verilir. Kvlcm karan iler yaplabilir.
lmeye devam edin, kvlcm karan tm faaliyetleri durdurun.
Kvlcm karmayan almalar yaplabilir.
Olaanst dikkat gerektiren durum. Giri izni verilmez.
Patlama tehlikesine yaklaldn gsterir.
alma alan havalandrlr ve gerekiyorsa terk edilir.
Birok madde iin tutuma snr deerleri eitli kaynaklarda hazr tablolar halinde bulunmaktadr. Ancak bir gaz karm sz konusu olduunda bu gaz karmn oluturan bileenlerin konsantrasyon ve
tutuma snrlar biliniyorsa bu karmn alt ve st snr deerleri Le Chatelier denklemine gre hesaplanr.
Zk= 100 / ( X1/Z1+X2/Z2++ Xi Zi)
Burada Xi saf karm iindeki bileenin hacim yzdesi, Zi ise alt veya st tutuma snrdr.
Tutuma snrlarn veren dier bir ifade buhar fazndaki parafinler, parafin karmlar ve doal gaz iin:
Z1= 8 / n + 0,5 ( ALT SINIR)
Z2= 63 / N + 3,5 (ST SINIR)
eklindedir. n genel forml CnH2n+2 den ortalama karbon atomu saysdr. eitli bileenler ieren
doalgaz iin n yakt gaz toplam hacimdir.
46
33

4. PATLAMADAN KORUNMA N DAR (ORGANZASYONEL) NLEMLER
Eer bir iyerinde potansiyel patlama riski varsa, bu alma organizasyonel dzenlemelere ihtiya olup
olmad deerlendirilmelidir. Organizasyonel nlemler, patlamadan korunmann salamas iin teknik
nlemlerin tek bana kfi gelmedii iyerlerinde almak gerekir. Pratikte, alma ortam teknik ve organizasyonel nlemlerinin kombinasyonu ile gvenli hale getirilebilir.
Organizasyonel nlemler, dzenli bir alma prosedrlerini ierir. Bylece, bir patlama esnasnda
alanlar zarar grmemelidir. Dzenlemeler teknik nlemlerin ilediinden emin olmak iin yaplan
inceleme, bakm ve onarmla belirlenir. Organizasyonel nlemlerde alma prosedr ve patlamadan
korunma nlemleri arasndaki muhtemel etkileimde gz nnde tutulmaldr. Bu birlemi patlamadan
korunma nlemleri alanlara, onlarn saln ve gvenliini tehlikeye atmakszn ilerini yapabilecekleri ortam temin etmelidir.
Aada organizasyonel nlemlere ilikin rnekler sunulmaktadr:
- patlamadan korunma dokmanyla belirtilen yerlerde yazl iletme talimatlar oluturulmal;
- alanlar patlamadan korunma hususunda eitilmeli;
- alanlarn yeteri kadar ehliyetli olduklarndan emin olunmal;
- patlamadan korunma dokmanyla belirtilen tehlikeli ilerde alma izni sistemi (permit-to-work
system) uygulanmal;
- bakm yaplmal;
- inceleme ve tefti yaplmal;
- gerekli yerlerde tehlikeli alanlar iaretlenmeli.
Resim 6. Patlamadan korunma iin organizasyonel nlemler
34
47

4.1. letme talimatlar
letme talimatlar iveren tarafndan alanlara yazl olarak verilen iyerinde uyulmas gereken davran
kurallarn ieren ve balaycl olan dokmanlardr. letme talimatlar iveren veya bu grevi yapmak
iin tayin edilen ehil bir ahs tarafndan yaplr. letme talimatlarnn konular arasnda iyerinde patlayc ortam riskinin nerede olaca, patlama riski tehlikesinin mevcudiyeti, nerede hareketli alma tehizatnn kullanlaca, zel kiisel koruyucu donanmn giyilip giyilmeyecei vb. konular yer alr.
4.2. alan ehliyeti
Her bir iyerinde, kendisine tahsis edilen patlamadan korunma grevlerini yerine getirebilecek gerekli
tecrbe ve eitime sahip yeteri kadar alan bulunmaldr.
4.3. alanlarn eitimi
Patlayc ortam oluabilen yerlerde alanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun eitim
salanmaldr. Bu eitim patlama tehlikesinin nasl meydana kaca ve iyerinin hangi blmlerinde
mevcut olduunu iermelidir. alanlar aadaki durumlarda eitim almak zorundadr:
- ie balamadan nce,
- alma yeri veya i deiikliinde,
- i ekipmannn deimesi hlinde veya yeni teknoloji uygulanmas durumunda,
alanlarn eitimleri, deien ve ortaya kan yeni risklere uygun olarak yenilenir, gerektiinde ve dzenli aralklarla tekrarlanr. Ayrca eitim tamamlandnda, ne renildii de kontrol edilmelidir.
4.4. alma izni sistemi (permit-to-work system)
Eer iletmede yaplacak herhangi bir almann, tehlikeli blgede veya yaknnda bir patlamaya sebep
olma ihtimali varsa, iletmede bu almay yerine getirmek iin o almay yapacak kiiye yetki verilmesi gerekir. Bu birbirini etkileyen tehlikeye sebep olacak baka almalara da uygulanr. alma izni
sistemi byle durumlarda en kullanl sistemdir. Bu btn ifadeleri kapsayan bir alma izni sistemi
formuyla uygulanabilir.
rnek: Bir alma izni formu asgari;
- almann tam olarak nerede yapldn;
- stlenilen almann ak tanm,
- tehlikenin tanmlanmas,
- gerekli tedbirler, bu tedbirleri stlenen ahsn bu tedbirleri aldn gsteren imzal belge,
- kiisel koruyucu donanm ihtiyalar,
- almann ne zaman balad ve ne zaman bitmesi beklendii,
- kabul, onayn bilinmesi,
- alma boyunca anormal durumlarn rapor edilmesi,
detaylarn iermelidir.
Bu alma bittiinde iletmede gvenliin devam edip etmedii kontrol edilmelidir.
48
35

4.5. Bakm ve onarm
Tehlikeli blgelerdeki tehizatn gvenlii iin dzenli bakm gerekmektedir. Bakm ve onarm yapan
personel patlamaya kar koruma uzmannn rehberlii altnda almal ve dikkate deer tehlikelerle
ilgili bilgilendirilmelidir. Herhangi bir deiiklik ya da onarm yaplmadan nce alma esnasnda patlama tehlikesinin olmad tespit edilmelidir. Bunun iin normal olarak resmi yazl izin belgesi irket
ynetiminden alnmaldr. almann tamamlanmasndan sonra hangi iin yapld kaydedilmeli ve tm
ilgili dzenlemenin incelenmi olduu dorulanmaldr.
Resim 7.Srayan kvlcmlara sebep olan bir almada perdeleme
Yetkin bir uzman patlamaya kar koruma zerinde olumsuz etkiye sahip olabilen kapsaml deiiklikleri
kontrol etmelidir. Eer ilgilenilen cihazn reticisi deiiklikleri yapmsa bahsedilen durum gerekli deildir. Paralar veya tamamen birletirilmi cihazlar deitirirken, patlamaya kar korumal cihazla
ilgili karakteristik veriler not edilmelidir. Sadece reticiden gelen orijinal paralar kullanlmaldr.
4.6. Denetleme ve kontrol
Bir iyerinde tehlikeli patlayc ortam oluabilecek yerler kullanlmadan nce, patlamayla ilgili btn
gvenlik nlemleri kontrol edilip onaylanmaldr. letmede etkili patlamadan korunma nlemleri alnd
dzenli aralklarla kontrol edilmelidir. Bu kontrollerin skl alnan nlemin tipine baldr. Btn bu
kontroller yalnzca ehliyetli kiiler tarafndan yaplmaldr. Ehliyetli kiiler aldklar profesyonel eitim,
tecrbe ve gncel profesyonel faaliyetlerin sonucu olarak patlamadan korunma hususunda ayrntl bilgiye sahip kiilerdir.
4.7. Tehlikeli Alanlarn aretlenmesi
Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti aada belirtilen ekil ve renklerde olacaktr;
Resim 8. Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti

36
49

Uyar iaretinin belirleyici zellikleri;
gen eklinde,
Siyah kenarlar ve sar zemin zerine siyah yaz,
Sar zemin iaret alannn en az %50si kadar olmaldr.
5. SONULAR
yerlerinde oluabilecek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn salk ve gvenliini korumak
iin patlamadan korunma nlemlerini uygulamak gerekir. Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buhar ile almak veya bu maddeleri ilemek zorunda olan i yerlerinde alnmas gereken ilk ve en nemli
tedbir, patlayc ortam olumasn nlemektir. Bu konuda meslek kurulularnn tavsiyeleri olduu gibi
i sal ve gvenlii ile ilgili mevzuatn zorlayc yaptrm artlar da mevcuttur. Patlayc ortam
olumasn nlemek iin alnan tedbirler iki blmde incelenmekte olup en ncelikli ve en nemli olan
Birincil Tedbirlerdir.
Birincil tedbirlerde hedef, patlayc ortam olumasn nlemektir. Dier bir ifade ile patlama genindeki
A=patlayc madde ve B=oksijen ayaklarn bertaraf etmektir. Patlamadan korunma iin gerekli alet
kullanmndan nce, patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir Birincil
nlemleri almaktr. Kullanlan sanayi prosesine gre alnacak tedbirler ok eitli ve deikendir. En ok
kullanlan, yaygn yntemler, ana balklar ile aada izah edilmektedir.
1. En ok kullanlan yntem, genin enerji ayan (C) patlayc ortamdan uzak tutmaktr. rnein
transformatr ve alt merkezleri gibi tesisler, patlayc ortam oluan veya oluma ihtimali olan yerlerden ok daha uzaa monte edilirler. Petrol ve kimya sanayinde ok uygulanan bir yntemdir. Prensip,
ateleme kaynan patlayc ortamdan uzak tutmaktr.
2. Havann oksijenini bir ekilde azaltarak, patlama noktasnn altna drmek de mmkndr. Bir ad
da inertising olan bu yntem baz proseslerde uygulanabilmekte ve ortama, prosesi etkilemeyen bir
nevi l gaz (inert gaz) pompalanarak, patlayc ortam olumas nlenebilmektedir. rnein azot gaz,
karbon monoksit veya su buhar pompalanarak oksijen oran drlmektedir. Genelde, havadaki oksijen oran %10un altna dtnde patlama ihtimali kalmamaktadr.
3. Kullanlan patlayc madde orannn alt patlama snrnn altnda veya st patlama snrn yukarsnda tutulmas baz proseslerde mmkndr. Bu tip proseslerde benzeri bir nlem alnmas ok
faydal olabilmektedir.
4. Havalandrma yaplarak patlayc gaz veya buharn uzaklamas salanabilir veya patlayc ortam
olumas nlenebilir. Prosesin durumuna gre havalandrma kendiliinden tabii bir ekilde olabilecei
gibi havalandrma sistemleri ile havalandrma yaplarak da patlayc ortam olumas nlenebilir. Havalandrma grizulu kmr madenlerinde zorunlu olan bir uygulama yntemidir. Madenler, hem
alanlarn oksijen ihtiyac ve hem de oluan metan gaznn dar atlmas iin havalandrlmak zorundadr.
5. Baz patlayc ve yanc svlarn ierisine ilave madde katlarak patlama noktas (flash point) ykseltilmekte ve bylece patlayc buhar olumas nlenmektedir.
6. Patlamaya dayankl veya patlama tahribatn nleyici tasarm ile de nlem alnabilir. Bu tip nlemler
patlamay tamamen nlemek iin deil, tahribatn azaltmak iin yaplr.
- Basn tahliye vanalar (relief valve) ile patlama annda oluan basncn tehlikesiz sahaya ynlendirilmesi salanabilir.
- Patlamay bastrma (explosion suppression) tertibatlar ile patlama enerjisini soutmak ve ilerlemesini nlemek mmkndr. Bilhassa toz patlamasna kar uygulama alan bulunmaktadr.
50
37

7. Patlayc gaz veya buhar olumas buhar bariyeri denilen zel tertibatlarla nlenmektedir. Bu yntem sv yaktlarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Birincil nlemler alnamyor veya bu nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali halen mevcut ise, ikincil
nlemlere bavurulur yani tehlikeli patlayc ortamlarn atelenmesini engellemek gerekir. Bu iki yolda
mmkn olmuyorsa patlamalarn etkisini azaltc nlemler alnmaldr. Bu koruyucu nlemleri almann
birbiriyle balantl birok aamas vardr (rnein tasarm, uygun tehizat ve kiisel koruyucu donanm
kullanm, vb.).
Patlamadan korunma nlemleri sadece maddi birtakm tedbirlerin alnmasyla etkili olmas beklenemez.
Bu koruyucu nlemlerin etkili olabilmesi iin iveren ve alanlarn sorumluluklarn tam manasyla
yerine getirmesi ve sorumluluk bilincinin gelimesi iinde patlamadan korunma nlemleriyle ilgili hem
iverenin hem de alanlarn periyodik aralklarla eitim almas gerekir.
REFERANSLAR
1. Arme stisnai Eitim ve Danmanlk Hiz. Ltd. ti.Snrlandrlm alanlarda gvenli alma nlem
dergisi 2008; 3: 47-51.
2. Sar M. K., Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrik Aygtlar ve Patlayc Ortamlar Hakknda Genel
Bilgi. E.M.O.
3. European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities
Unit D.4, Non-binding guide to good practice for implementing Directive 1999/92/EC ATEX (explosive atmospheres), (April 2003)
4. T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas Hakknda Ynetmelik, 26 Aralk 2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
38
51
39
53

BOYA SEKTRNDE SOLVENT KULLANIMI:
GVENL AISINDAN TEHLKELER VE ALINMASI GEREKEN NLEMLER5
1.GR
Solventler dier maddeleri fiziksel olarak zebilen daha dar bir tanmla gaz, sv ve kat haldeki dier
maddeleri zen organik ve inorganik svlardr. znme srasnda ne solvent ne de znen kimyasal
bir deiiklie girer.[1]
Organik ve inorganik solventler mevcuttur. Amonyak, karbon dioksit, fosfor tribromr ve su inorganik
solventlerdir. Karbon ieren solventler ise organik solventler olarak adlandrlmaktadr. Organik solventlere rnek olarak hidrokarbon solventler, alkoller, eterler, esterler, aminler verilebilir.
Solventler endstride eitli amalarla kullanlrlar. Boya ve matbaa mrekkebi yapm, tekstilve kat
sanayiinde elyafn yaylabilir bir hamur haline getirilmesi, baz kat maddelere, ekil alabilir plastik hamur zelliini kazandrma, ya ekstraksiyonu, metallerin yal maddelerden artlmas, kuru temizleme
ileri, kimyasal maddeleri zerek etkilemelerini salayacak reaksiyon ortamnn oluturulmas en ok
kullanld ilerdir.
Solventlerin en yaygn olarak kullanld sektrlerden biri de boya sektrdr. Solventler boyada boya
retimini ve boyann uygulanmasn kolaylatrmak iin kullanlmaktadr.
2. BOYA SEKTRNDE SOLVENT KULLANIMI
2.1 Boyann Yaps
Boya bir balayc iine katlm deiik maddelerin bir araya gelmesinden oluan bileik bir malzemedir. Boyann ieriini balayc, pigment, solventler ve dier katk malzemeleri oluturur. [2]
Boyann bir bileeni olan solventler boyann viskozitesini ayarlamak, kat veya ok kaln olan reineyi
zelti haline getirmek bylece boya retimini ve boyann uygulanmasn kolaylatrmak iin kullanlmaktadr.
Solventler uucudur, boya tabakasnn bir paras olmazlar. Solventler akcl ve boyann uygulanma
zelliini ve boyann sv haldeki kararln etkiler. Solventlerin temel
fonksiyonu boyadaki uucu olmayan bileenler iin tayc olmaktr. Boyann iindeki solvent buharlatktan sonra boyann geri kalan ksm yzeye sabitlenir. Solvent bazl boyalar eitli solvetlerin kombinasyonunu ierebilirler, rnein alifatik, aromatik, alkoller ve ketonlar gibi. [2]
Pigmentler boyaya renk, rtclk zelliklerini veren ve boyann katlamasna yardmc solventlerde ve
balayclarda znmeyen tanecikli katlardr. Balayc ya da reine, pigment ve dolgu maddelerinin
iinde homojen olarak dald ve boyann film oluturan bileenidir. Balayc yapmay salar, pigmentleri birbirine balar ve kalclk, esneklik ve sertlik gibi boyann birok zelliini etkiler. [2]
Boyadaki bu temel bileenin yan sra boyann yzey gerilimini, akkanlk zelliklerini, bitmi haldeki grnmn ya da UV nlarna diren veya bakteri oluumunu engelleyici vb. zellikleri salamak
iin baka katk maddeleri de eklenebilir. [2]

Esin A. KRK, Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)
54
40

2.2 Boyada Kullanlan Solventler
Boyada kullanlan solventlerin birinci grevi boyaya srlebilir veya pskrtlebilir bir kvam salamak
ve boyann uygulanmasndan sonra uup giderek boyann yzeye ince bir tabaka halinde yapmasn
salamaktr. Bunun dnda solventler boyay oluturan deiik organik bileenlerin birbirleri iinde znmelerini, boyann dzlenmesini, kuruma zamann ve yzeye yapma kuvvetini etkiler. [2]
Reineye konulan bir solvent nce zincirler arasna girerek zincirleri birbirinden ayrmaya alr. Biraz
daha solvent eklenince zincirler birbirinden iyice uzaklarlar. Bunun sonucu olarak da kenetlenmi zincirler birbirlerinden ayrlrlar ve viskozite hzla der. [2]
Boya sanayisinde en ok kullanlan solventler hidrokarbon solventlerdir. Hidrokarbon solventler hem
ucuz olmalar hem de ya, alkit, vernik ve dier reineleri iyi zmeleri nedeniyle tercih edilir.[2] Hidrokarbon solventler grubundan alifatik hidrokarbonlardan n-hekzan ve n-heptan, aromatik hidrokarbonlardan ise toluen, ksilen ve etilbenzen en ok tercih edilen solventlerdir. Bunlarn yan sra halojenlenmi
hidrokarbon solventler, alkoller, ketonlar, esterler ve eterler de boya retiminde kullanlrlar.
Gemite boya sanayisinde aromatik hidrokarbon solventlerden benzen ok yaygn olarak kullanlmaktayd. Kanserojen olmas nedeniyle benzen kullanm nadir grlmektedir. Gnmzde aromatik
hidrokarbon solvent olarak en yaygn olarak kullanlanlar; toluen ve ksilendir. Toluen daha kolay bulunabildii iin ksilenden daha ok kullanlr. Aslnda birini dierinin yerine kullanmak genel olarak bir
sorun karmaz. Toluen ve ksilen dnda az da olsa kullanlan dier aromatik solventler; n-propil benzen(kmen), n-btil benzen ve izobtil benzendir. Aromatik solventler alifatik solventlere gre ok yksek zc gce sahiptir. [2]
Alkoller, esterler, glikol esterleri ve asetatlar ve ketonlar oksijenli solventler grubunda olup boya sektrnde hidrokarbonlarda znmeyen reineleri zmek iin kullanlmaktadr. Oksijenin bulunmas nedeniyle polar zellik kazanan solventin zclk kuvveti ykselir. Ancak oksijenli solvetler hidrokarbonlardan daha pahal olduklar iin sanayide kullanm hidrokarbonlara gre daha azdr.[2]
Alkoller arasnda zc gc en yksek olan metanol toksik etkisi ve ok abuk buharlamas nedeniyle
ok fazla kullanlmaz. Boya sanayisinde etanoln de kullanm yaygn deildir.
Glikol eterleri ve asetatlar ya, doal reine, alkit akrilik, nitroselloz, etil selloz, polistiren, polivinilasetat gibi polimerleri zmede kullanlr. Etilen glikoll rnlere toksik olmalar sebebiyle son yllarda
ilgi azalmtr, propilen glikol trevlerine ilgi artmtr.[2]
Ketonlar grubundan aseton ok iyi bir zc olmasna karn yksek buharlama hz nedeniyle pek
tercih edilmemektedir. Metil etil keton ana zc olarak lake boyalarda kullanlmaktadr. zclk
gc asetona yakndr ve ondan daha yava buharlar.
2.3 Boya Sektrnde Gvenlii
Boya fabrikalarnda veya imalathanelerde olan kazalarn ok byk bir ksm solventlerin sebep olduu
yangnlar ve patlamalardr. Solventler hidrokarbon esasl kolay buharlaabilen kimyasallar olduu iin
kolay yanarlar, patlayabilirler ve az veya orta iddette toksiktirler. Boya sanayisinde kullanlan solventlerin kuvvetli zc olmalar yannda aranan dier nemli zellikleri de tutuma, patlama ve toksik etkilerinin dk olmalardr. [2]
Solventler aada belirtilen zellikleri nedeniyle iyeri ortamnda i gvenlii asndan tehlikelidir.
Solvent buharlarnn iyeri ortamnda bulunmas patlamaya neden olabilir.
41
55

Bir patlamann ya da yangnn olabilmesi iin bileenin olmas gerekmektedir; yanc buharlar (solvent
buharlar), oksitleyici (genellikle havada bulunan oksijen) ve bir alev kayna. Bir maddenin yanc zellie sahip olabilmesi uuculuuna ve patlama snrlarna baldr. [3]
Belli scaklk derecesinde, buhar basnc yksek olan bir maddenin uuculuu, dierlerine gre daha fazla demektir. Solventler genel olarak ok uucu kimyasallardr. Yanc bir sv olan solvent buharlar hava
ile belli konsantrasyonlarda karmlar oluturduunda ve alev kaynann bulunmas halinde hzl bir
yanma ve patlama gerekleebilir. Bu belirli buhar/hava konsantrasyonu parlayclk aral veya patlama aral olarak adlandrlr.
Parlayclk aralnda karm alev alrsa parlama ya da alev oluumu olabilir. Parlayclk aralnn
snrlar Alt Patlama Limiti (LEL) ve st Patlama Limitidir (UEL). Alt patlama limiti buhar/hava
karmnn yanc olduu havadaki en dk buhar konsantrasyonudur. st patlama limiti buhar/hava
karmnn yanc olduu havadaki en yksek buhar konsantrasyonudur. LEL/UEL buharn havadaki
hacimsel yzdesi olarak ifade edilir. LEL ve UEL verileri aksi belirtilmedike normal scaklk ve basn
deerlerinde belirlenmitir. Parlayclk Limitleri basn ve scaklk deiimi ile deiebilir. Genellikle
scaklk art LELi drken, UELi ykseltir. [3]
Parlama noktas, yanc svlarn snflandrlmas iin daha genel olarak kullanlr. Bir solventin kaynama
noktas arttka parlama noktas da artar. Parlama noktas, svnn havada alev kayna ile karlatnda,
alevlenecek bir yanc buhar karm oluturmasna kadar stldndaki scaklk deeri olarak
tanmlanmaktadr. Parlama noktasndaki scaklkta srekli yanma gereklemez. Bu durum daha yksek
bir scaklk olan yangn noktasdr.
Tablo 1: Baz solventlerin parlama noktalar, patlama snrlar, kendiliinden alev alma scaklklar [3]
Parlama
Noktas (C)
Alt Patlama
Snr (v/v %)
st Patlama
Snr (v/v %)
Kendiliinden
alev alma
Scakl (C)
Benzen
-11.0
1.3
7.9
560
Toluen
4.4
1.27
7.0
535
o-ksilen
17.2
1.1
7.0
465
m-ksilen
28.9
1.1
6.4
525
p-ksilen
27.2
1.1
6.6
466
n-pentan
-49.4
1.4
8.3
285
n-heptan
-3.9
1.0
7.0
215
n-hekzan
-21.7
1.2
7.7
233
n-oktan
13.3
1.0
6.5
210
38
0.8
6.5
White Spirit
Parlamann gerekletii scaklk LEL deerine karlk gelen scakla ok yakndr. Bu nedenden dolay
birok durumda bir maddenin parlayclk zellii deerlendirilirken parlama noktas alt parlayclk
snrndaki scaklk yerine kullanlr. Parlama noktas dk olduka, maddenin uuculuu, dolaysyla
potansiyel tehlikesi daha yksek olur. [3]
56
42

Kendiliinden alev alma noktas, solventlerle yksek scaklklarda almann gerektii proseslerde nem
kazanr. Eer scaklk yeterince yksekse havadaki solvent buhar karm alev kayna olmadan kendiliinden alev alr. Kendiliinden alev alma noktas, yanc buhar ve hava karmnn alev kayna olmadan alevlendii minimum scaklktr. Genellikle kendiliinden alev alma scakl kimyasaln kaynama
noktasnn epeyce zerindeki bir scaklk deeridir.[3] Solventlerin kendiliinden yanma scakl ok
yksektir. Boyann depoland ve kullanld koullarda kendiliinden parlama olay pek grlmez.
Yalnz yanc yzeyler zerine srlen alkit boyalarnda havann oksijeni ile kuruma srasnda s aa
kar. Bu s yeterli bir ekilde uzaklatrlmazsa yangna yol aabilir. Her zaman kendiliinden alev alma
scaklnn olduka altnda allmas tavsiye edilir. [2]
Solvent seimi yaplrken, gvenlik asndan, solventlerin parlama noktalar incelenmelidir. Eer parlama noktas alma ortamnn scaklk derecesinden daha dk olan bir solventin kullanm zorunlu ise,
ok sk gvenlik nlemleri alnmaldr. [3]
3. SOLVENTLERN GVENL KULLANIMINA LKN NLEMLER
Solventler birok sanayi kolunda gereklidir ve yaygn olarak kullanlmaktadr. Ancak solventler greli
olarak dk kaynama noktalar (yksek uuculuk) nedeniyle tehlikeli olarak kabul edilirler. Aslnda
dk kaynama noktas birok uygulama iin istenen bir zelliktir; rnein istenen film kaplamasnn
veya yaptrcnn elde edilebilmesi iin proseste kullanlan solventin buharlamas gerekmektedir. Ancak solventin dk kaynama noktasna sahip olmas demek, ortam scaklnda depolama ve proses artlar uygun bir ekilde kontrol altna alnmadysa parlamaya sebebiyet verecek solvent buharlarnn olumas demektir. Bu kontrol ilemi risklerin ynetimi olarak bilinmektedir. [3] Baarl kontrol sistemleri
patlama ve yangna sebep olabilecek gereksiz solvent buhar salmlarnn azaltlmasn salar. Baz temel
nlemler aada verilmektedir; [3]
1. iler, kullandklar solventin fiziksel ve kimyasal zellikleri ve gvenli kullanmlar konusunda
bilgi sahibi olmaldr.
2. Tedariki firma tarafndan salanm olan Malzeme Gvenlik Bilgi Formlar (MSDS) okunmaldr.
3. yeri ortamndaki, yanc solvent buharlarnn varl, solventin parlama noktas ve patlayclk
snrlar kullanlarak tahmin edilebilir. Dk parlama noktas (55Cden dk) solventin daha
tehlikeli olduunu ve daha dikkatli kullanlmas gerektiini iaret eder.
4. Kendiliinden alev alma scakl, yanc/parlayc solvent karmnn havada kendi kendine alev
almasndan nceki maksimum scakl vermesi asndan bir yol gstericidir. Kendiliinden alev
alma scakl ile alma scakl arasnda anlaml bir gvenlik marjini braklmaldr.
5. Solventlerin duman zerrecikleri solventin parlama noktasnn altnda bile parlayc olabilir. Duman (mist) ve spreylerin nlenemedii durumlarda zel gvenlik tedbirleri alnmaldr.
6. yeri havasndaki parlayc solvent buharlarnn alev almasna sebep olacak pek ok alev kayna
mevcuttur;
a. Sigara, kaynak, ya da plak alev kaynan solvent buharlarnn bulunmas muhtemel yerlerden
uzak tutmak gerekmektedir.
b. Ex-proof (kvlcm karmayan) malzemeler kullanlmaldr.
c. Scak blgeler ve yzeyler kontrol altnda tutulmaldr. nk scak yzeyler endstride ok fazla
grlr ve yanc solvent-hava karmnn dorudan ya da dolayl olarak alev almasna sebep
olur. Dorudan alev alma, scak yzeyin scaklnn ortamda ounlukla bulunan solvent-hava
karmnn kendiliinden alev alma scaklnn stnde bir scaklkta olmas halinde olur. Do
43
57

layl alev alma, maddenin scak yzeyden kaynaklanan bir yanma ya da dumansz alev almas halinde gerekleir. Endstrideki scak yzeylere rnek olarak; frn ya da byk ocaklarn duvarlar, elektrikli aralar ve stma borular verilebilir.
d. En az farknda olunan alev alma kayna statik elektiriktir. Statik elektriin alev kayna oluturmasna ilikin riskleri azaltmak iin;
i. Ekipmanlarn topraklanmasnn salanmas,
ii. Topraklama direncinin kontrolnn yaplmas; topraklama direncinin 10 Ohmdan kk
olmasnn salanmas,
iii. Dolum srasnda srama olmamasnn salanmas,
iv. Borularn iinde akan svnn hznn snrlandrlmas,
v. Yk dalmnn olmas iin beklenmesi,
vi. letken hortumlar kullanlmas gerekmektedir.
e. Elektrik dmesini amak eer blgede gaz birikimi varsa ok tehlikelidir.
f. Parlama noktalar 40Cden dk olan hidrokarbonlar plastik kaplara doldurulmamaldr.
g. Parlayc solventlerin kullanmndan sonra temizlik iin sktrlm hava kullanlmamaldr.
h. Anti-statik koruyucu giysiler ve ayakkablar giyilmelidir.
7. Solvent buhar konsantrasyonu, solventin Alt Patlama Snrnn altnda olmaldr.
a. Eer mmknse parlama noktasnn 15C ile 20C altnda allmaldr.[3]
b. Uygun havalandrma salanmaldr: Gvenlii salamak iin buharlar Alt Patlama Snrnn
%25inden az olacak seviyeye kadar seyreltilmelidir. Havalandrmay salamak iin en kolay yol
kap ve pencerelerin almasdr, ancak birok durumda mekanik havalandrma da gereklidir. Havalandrma, solventin parlama noktasnn stnde scaklklarda alma zorunluluu varsa daha
da nem kazanr. Havalandrma k, yer seviyesinden en az 3 m yksekte olmal ve binann
kap veya pencerelerinden 3 m uzaklkta olmaldr. Saatte 6 tam hava deiimi yaplmaldr.
Oluklarda alarm bal bir detektr bulundurulmas gereklidir.[3]
8. Eer alev kayna yok edilip, scak blgelerden tamamen kurtulma salanamyorsa, sistemden oksijenin yok edilmesi gerekmektedir. Bylelikle oksitleyici kaynak ortadan kalkacaktr. Bunun salanmas iin asal gazlar (rn. azot adr) kullanlabilir.[3]
9. Solvent buharlarnn havadan ar olduu ve yere ktkleri unutulmamaldr.
10. Hatalar ve vakalar, kk dklmeler ve kaaklar dahil, raporlanmaldr. Bu raporlarn deerlendirilmesi gelecekteki daha byk olaylar nleyecektir.
11. Yangnlar, dklmeler ve kaaklarla ilgili olarak acil durum planlar hazrlanmaldr; rn. alarm sistemi kurulmas, yangn sndrme ekipmanlarnn hazrlanmas, gvenli taliye prosedrelerinin
hazrlanmas [3]
4. SOLVENTLERN GVENL DEPOLANMASINA LKN NLEMLER
Solventler alevlenebilir zellikte olduklar iin, solventlerin depolanmasnda tedarikilerin saladklar
teknik bilgiler ve talimatlara uygun hareket edilmelidir. Solventlerin depolanmasnda aadaki nlemler alnmaldr;
58
44

1. Solventlerin birou havadan ardr ve yerde birikmektedir. Bu nedenle, depolama yerleri havalandrlmas daha g olan zemin ya da bodrum katlar olmamaldr. [4]
2. Solventler iyerlerinde parlayc maddeler iin uygun paslanmaz ya da demir, elik dolaplarda ve
yanmaz kaplarda saklanmaldr. [4]
3. Dolaplarn dnda sadece gnlk kullanlacak miktar kadar solvent tutulmaldr. Solventlerin depolama kabinlerinin dnda tutulduu yerler iyi havalandrlmal ve bylelikle solvent buharlar ortamdan uzaklatrlmaldr. Bylelikle palayc ortam oluumu nlenmi olur. [5]
4. Bo kaplar kesinlikle alma alannda tutulmamaldr, kaplarda solvent kalm olabilir ve bu patlama
tehlikesi yaratr.
5. Depolama kabinlerinde birbiriyle reaksiyon verebilecek, uygunsuz kimyasallar birarada tutulmamaldr. Bu kimyasallarn buharlar bir reaksiyon balatabilir ve bu reaksiyonlarn ok ykc etkileri
olabilir.
6. Parlayc maddeleri barndran depolama kabinleri alev kaynaklardan ve yanabilecek maddelerdenkutular, bez, paavra- uzak tutulmaldr. Depolama kabinlerinin bulunduu alanlarda scaklk 26
Cnin altnda olmaldr. [5]
7. Solventler gz ile temas etme ihtimalini azaltmak amacyla gz seviyesinin altnda kullanlmal ve
depolanmaldr. [4]
8. Basnl tpler tututurucu kaynaklardan uzak tutulmal, kaba kullanma ya da ani hareketlere maruz
kalmayacak ekilde korunmaldr. Solvent tpleri, buharlarnn uzaklatrlabilecei eker ocaklarda
doldurulmaldr. [4]
9. Solventlerin kapaklar kapal tutulmal, zerleri rtlmelidir.
10. Solvent kaplarnda olabilecek kaaklar, delikler kontrol altna alnmaldr. [5]
ekil 1: elik depolama kabini
5. SONU
Dier maddeleri fiziksel olarak zebilen maddeler anlamna gelen solventler, gerek sanayi rnlerinin
retiminde ara rn, gerekse gnlk yaamda son rn olarak yaygn ekilde ve yksek miktarlarda tketilmektedir. Solventler boya, cila, yaptrc gibi kimyasal maddelerden, ayakkab ya da mobilya gibi son
rnlerin retimine kadar ok eitli alanlarda kullanlmaktadr.
45
59

Solventlerin bu ekilde yaygn olarak kullanlmas solventlere ya da solvent buharlarna maruziyeti
kanlmaz klmaktadr. yerlerinde solventlere bata solunum ve deri temas yoluyla yksek dzeyde ve
uzun sreli maruziyet sz konusu olmaktadr.
Solventler salk asndan tehlikelere sebep olmakla birlikte yanc, uucu, kolay buharlar zellie
sahip olduklarndan iyeri ortamnda solvent buharlarnn patlayc karmlar oluturma ihtimali ok
yksektir. yeri ortamnda bulunan solventler yangn ve patlamalara neden olabilmektedir.
Solventlerin en yaygn olarak kullanld sektrlerden biri de boya sektrdr. Boyann bir bileeni olan
solventler boyann akma direncini ayarlamak ve reineyi zelti haline getirmek iin kullanlr.
Bu almada, solventlerin boya sektrnde kullanm, i gvenlii asndan solventlerin tehlikeleri ile
solventlerin gvenli kullanm ve depolanmasna ilikin nlemler hakknda bilgiler yer almaktadr.
REFERANSLAR
1.Handbook of Solvents, Wypych G., ChemTec Publishing&William Andrew Publishing, Toronto, New
York 2001
2. Gndz, G., Boya Bilgisi, TMMOB Kimya Mhendisleri Odas.
3. http://www.esig.org/uploads/documents/36-4-bpg_2.pdf
4. http://www.netregs.gov.uk/netregs/275207/584249/1715742/?version=1&lang=_e
5. Che Man, A. B. & Gold, D., Safety and Health in the Use of Chemicals at Work, ILO.
60
46
47
61

ENDSTRYEL HAVALANDIRMA66
Endstriyel havalandrma sistemleri, iyeri ortamndaki kirlenmi havay deitirmek iin stlmadan veya
stlarak, doal akm, etkin basn ya da mekanik bir etki (vantilatr) yardmyla, ilgili ortamdan hava
emilerek darya atlmas veya bu ortama taze hava verilmesi amacyla kurulan mekanik sistemlerdir.
yeri havalandrmas, havadaki kirletici maddelere maruziyeti kontrol iin yaplr. Genel olarak, salkl
ve gvenli bir alma ortam salamak amacyla duman, toz ve buhar gibi kirleri ortamdan uzaklatrmak iin kullanlr. Havalandrma, doal yollarla yaplabildii gibi(pencere almas gibi) mekanik
yntemlerle (fanlar, krkler) de yaplabilir.
Endstriyel sistemler belirli bir hzda ve belirli miktarda havann tanarak, istenmeyen kirleticilerin (veya "egzoz") ortadan kaldrlmas iin tasarlanr. Tm endstriyel havalandrma sistemlerinde temelde
ayn ilkeler takip edilir; bununla birlikte her bir iyeri iin, iin trne ve iyerindeki kirletici oranna
gre, ayr sistem tasarm yaplmaldr.
Havalandrma Sistemleri ile
1- Devaml taze hava salanmas, ortam havasnn srekli yenilenmesi
2- Scaklk ve nemin konfor seviyesinde tutulmas
3- Yangn ve patlama tehlikelerinin azaltlmas
4- Kirleticilerin ortadan kaldrlmas ya da seyreltilmesi
5- Ortamlarda istenmeyen hava akmlarnn olumasn engellemek zere (rnein, pis kokularn
yaylmas), birok durumda ortamlara veya d havaya kar ortamn negatif basn (vakumlu havalandrma) veya pozitif basn (basnl havalandrma) altnda tutulmasnn salanmas hedeflenir.
Havalandrma; kapal alma ortamlarna yaylan kirleticilerin ortadan kaldrlmas veya kontrol iin
yaplan bir eit "mhendislik kontrol" olarak kabul edilir. alanlarn hava kirleticilere maruziyetinin
kontrol iin kullanlan yollardan biridir.
Kirleticilerin kontrol iin ayrca, tehlikeli kimyasaln kullanmnn durdurulmas, daha az toksik kimyasallarla deitirilmesi ve proseste deiiklik yaplmas yollarna bavurulabilir. Endstriyel havalandrma
sistemleri, kirli havay atmak iin gerekli ksm, sistemde havay tamak iin gerekli fanlar, hava filtrasyon cihazlar ve havann hareketini salamak iin kullanlan fanlardan oluur.
Havalandrma Sistemlerinin eitleri
Sanayide iki tip mekanik havalandrma sistemi vardr:
Genel (veya seyreltme) havalandrma sistemi, temiz hava ile kirli havann karma orann azaltr.
Lokal Egzoz Havalandrma Sistemi, kirleticiyi kaynanda veya ok yaknnda yakalar ve dar
atar.

6
Nihat Eri, Sal ve Gvenlii Uzman,
Cihat manc, Mehmet Salih Akpolat, Sal ve Gvenlii Uzman Yardmcs

62
48

1. GENEL HAVALANDIRMA SSTEM
Genel havalandrma, binaya byk miktarda temiz hava salar ve kirli havay tahliye eder. Sistem, genellikle duvara veya bir odaya ya da binann atsna yerletirilmi geni egzoz fanlar ierir.
Genel havalandrma, iyerinde ortaya kan kirleticileri, btn iyerinin havalandrlmas yoluyla kontrol
eder. Genel havalandrma kullanm, iyerinde bir dereceye kadar kirleticileri databilmektedir fakat bu
esnada kirlenme kaynandan uzak kiileri de olumsuz etkileyebilmektedir.
Eer k fan, maruz kalan iiye yakn yerletirildiyse ve taze hava fan iinin arkasna yerletirildiyse
kirli hava, iinin nefes alma blgesinden uzaklatrlm olacaktr ki bu sayede genel havalandrma daha
etkili olabilir. Doru ve yanl tasarmlar ekil 1 5te gsterilmitir.
Genel havalandrma ile kirletici kontrol yaplrken; kirletici konsantrasyonunun ok yksek olmamas
ve toksikliin az olmas hususlarna dikkat edilmelidir. Ayrca alanlar, ilerini kirletici kaynann ok
yaknnda yapmamaldr.
Dier taraftan, izin verilen konsantrasyonu 100 ppmden fazla olan zclerin haricindeki durumlar iin
kimyasal maddelerin kontrolnde genel havalandrma kullanm tavsiye edilmemektedir.
ekil 1. Tavsiye edilen genel havalandrma rnekleri
49
63
ekil 2. Tavsiye edilen genel havalandrma rnekleri
ekil 3. Tavsiye edilmeyen genel havalandrma rnei
64
50

1.1 Genel Havalandrmann Zorluklar
alanlar koruma metodu olmasndan dolay, genel havalandrma ile ilgili
Kirleticileri tamamen ortadan kaldrmayaca,
Yksek dozda toksik madde ieren kimyasallarda kullanlamayaca,
Toz veya metal duman veya yksek miktarda gaz ve buhar iin etkili olmad,
Istlmas veya soutulmas iin yksek miktarda taze hava gerektirdii
Dzensiz yaynmlarn veya gaz ve buhar dalgalanmalarnn datlmasnda etkili olmad
hususlar gz nnde bulundurulmaldr.

Normal "zemin" ya da "masa" fanlar da bazen, havalandrma iin kullanlr fakat bu fanlar genellikle
kirleticiyi kontrol etmekten ok alma alan evresine datr. Genel havalandrma iin kap veya pencere alabilir ancak bu yntem hava hareketi kontrol altna alnmad srece gvenilir deildir.
Genel bir not olarak, hava veya seyreltme havasnn hacimsel ak oran byk oranda iyeri havasyla
karan taze havann yan sra kirleticinin ne kadar hzla alma alanna girdiine baldr.
2. LOKAL EGZOZ HAVALANDIRMA SSTEM
Lokal egzoz havalandrma sistemi, iyeri ortamna kirletici yaylmasna neden olan genel havalandrmann aksine kaynan yaknnda kirleticiyi yakalama yoluyla hava kirleticilerini kontrol etmek
iin kullanlr. Toksik kirletici, iinin nefes blgesine ulamadan nce kontrol edildiinden lokal sistem
ok daha etkili bir yoldur.
Genellikle,
Hava kirleticinin ciddi salk riski oluturmas
Byk miktarlarda toz veya duman retilmesi
Souk havalarda havalandrmadan dolay snma giderlerinin artma endiesinin olmas
Emisyon kaynaklarnn az olmas
Emisyon kaynaklarnn iilerin nefes alma blgesi yaknnda bulunmas durumlarnda tercih edilir.
2.1. Lokal Egzoz Havalandrmann Bileenleri
Kirleticiyi kaynanda yakalamas iin bir davlumbaz veya aklk
Sistem iinde kimyasallar tamas iin kanallar
Sistemdeki hareketli havay temizlemesi iin hava temizleme cihaz (Her zaman gerekmez)
Sistem iinde havann hareketi ve dar atlmas iin fanlar
Kirli havann atlmas iin egzoz bacas
51
65
ekil 4. Lokal Egzoz Sisteminin Temel Bileenleri
2.2. Taze Hava ve Negatif Basn

yerinden egzoz havasnn atlmas iin lokal havalandrmaya yeterli havann salanmas gerektii,
nemli olan ve gzden karlan bir konudur. Yksek hacimde hava dar atld halde yeterli taze hava
salanmazsa, iyeri havaya a olur ve iyerinde negatif basn oluur.
yerinde negatif basn havalandrma sistemi zerindeki basnc artrr ki bu da daha az hava tanmasna
neden olur. Hava, dar kan hava orann dengelemek iin kap aralklarndan, pencerelerden veya kk aklklardan binaya girmeye alr. Binann ar negatif basn altnda olduunu anlamak iin en
kestirme yol, kaplar aarken zorlanmanzdr.
Ayr bir giri fan (egzoz fanlarndan uzaa yerletirilmi bir fan) darda kirlenmemi taze hava getirmek iin kullanlmaldr. Hava temiz olmal ve ihtiyaca gre kn stlm, yazn serinletilmi olmaldr.
2.3. Genel Havalandrma ve Lokal Egzoz Havalandrmann Karlatrlmas
Genel havalandrmann avantajlar:
Dk ekipman ve kurulum maliyetleri.
Az bakm gerektirmesi.
Dk dozda toksik madde ieren kimyasallar iin etkili olmas.
Parlayc ve yanc gazlar veya buharlar iin etkili olmas.
Hareketli veya dalm kirleticiler iin en iyi havalandrma salamas.
Genel havalandrmann dezavantajlar:
Kirleticilerin tamamen ortadan kalkmamas.
Yksek dozda toksik madde ieren kimyasallar iin kullanlamamas.
Toz, metal dumanlar, ok miktarda gaz veya buhar iin etkili olmamas.
Yksek miktarda stlm ya da soutulmu taze hava gerektirmesi.
Dzensiz veya gaz ve buhar yaynmlar iin etkili olmamas.
66
52

Lokal Egzoz Havalandrmasnn Avantajlar:
Kirleticiyi kaynanda yakalar ve uzaklatrr.
Yksek dozda toksik madde ieren kimyasallar iin tek seenek.
Tozlar ve metal dumanlar dhil ok kirletici eidini tutabilir.
Daha az taze hava gerektirir. Bu sayede de daha az hava dar atlr.
Az taze hava gerektirdii iin stma ve soutma maliyeti dk.
Lokal Egzoz Havalandrmasnn Dezavantajlar:
Tasarm, montaj ve ekipman iin yksek maliyet.
Dzenli temizlik, kontrol ve bakm gerektirir.
2.4. Havalandrma Sistemlerinde Karlalan Baz Zorluklar
Sistem, zellikle filtreler, kirleticilerden dolay yllar iinde bozulmakta.
Srekli bakm gerektirmekte
Problemlerin tehisi ve gereki lmler iin dzenli ve rutin testler gerekmekte.
Sistemin etkili bir ekilde almaya devam etmesi iin havalandrma sisteminde sadece uzman personel
deiiklik yapmaldr. Aadaki rnekte, bir deiikliin sistem almasn nasl etkiledii grlmektedir:
ekil 5. Kanala yeni kol ekleme
ekilde grld gibi bir balk ve kol, var olan kanala eklenir. Lokal egzoz havalandrma, havay sisteme yeni yerden ekecektir ki bu, egzoz fanndan uzakta olan dier yerlerde hava akn drecektir.
Hava akm btnyle etkilenecektir. Dolaysyla sistem daha hzl tkanacaktr ve dier davlumbazlar
kirleticileri ortadan kaldrmak iin yeterli olmayacaktr. Bu nedenle sistemde deiiklik yaplaca zaman
oluacak ykler iyi hesaplanmaldr.
yi bir havalandrma sisteminde:1
1. Ortama gerekli taze hava salanmal,
2. Ortamda rahatszlk oluturacak hava akm (cereyan) olmamal,

53
67

3. Havalandrma sistemi, ortam havasn niform bir ekilde datp toplamal,
4. Varsa vantilatrler sessiz almaldr.
3. HAVALANDIRMA SSTEMLERNN BLEENLER
3.1 Kanallar
Bir binann havalandrma sistemi, temiz havann ieri alnmasn ve kirli havann dar atlmasn salayan fanlar, vantilatrler ve binay a eklinde saran hava kanallarndan oluur.
Kanal Tasarm
Kanal sistemleri, ierisinden geen hava akna mmkn olduunca az diren gsterecek ekilde tasarlanmaldr. Bir kanal ierisinden geen hava miktar, kanal kesit alanna ve ierisinden geen havann
ak hzna gre deikenlik gsterir.
Kanal ierisinden geen havann ak hznn dk olmas, hava ile birlikte tanan birtakm tozlarn
kmesine ve birikmesine, bu da kanaln zamanla tkanmasna sebep olur. Ayn ekilde kanal ierisinden
geen havann ak hznn fazla olmas ise gereksiz enerji sarfiyatna ve toz partikllerin kanal eperlerine arpmasndan dolay eperlerde anmaya sebep olur. Farkl kirletici maddeler iin tavsiye edilen
hzlar (kanal hava ak hzlar) havalandrma zerine referans kabul edilen kaynaklardan elde edilebilir.
Havalandrma kanallarnda kk hacimlerde kirletici maddelerin tanmas iin nispeten ok daha byk
hacimlerde hava akmna gereksinim duyulur. Gerekli hava ak miktar, ortamdaki kirletici maddeler
iin kabul edilebilir seviyelere gre deikenlik gsterir. Uygun ekilde tasarlanm bir kanal sistemi,
ortam iin gerekli havay mmkn olduunca az g harcayarak salayabilen sistemdir. Kanal tasarmnda belirleyici olan dier unsurlar ise ilk yatrm maliyetleri, emniyet, bakm masraflar ve havann
ortama tanmasnda kullanlan dier ekipmanlarnn salamldr.
Kanal Tasarm ve Kurulumunda Dikkat Edilmesi Gereken Prensipler
Gereksiz enerji sarfiyatnn nlenmesi iin,
> Sistem, aka daha az diren gsterecek ve daha az trblans oluturacak ekilde tasarlanmal
> Kare kesitli kanallar yerine daha dk yzey alanna sahip olan, dolaysyla aka daha az diren
gsteren yuvarlak kesitli kanallar tercih edilmeli
> Przl, esnek kanallar yerine aka daha az diren gsteren dz, sert kanallar tercih edilmeli

68
54
> Uzun kanallar yerine aka daha az diren gsteren ksa kanallar tercih edilmeli
> Kvrml ve dirsekli borular yerine aka daha az diren dz borular tercih edilmeli
> Keskin dnen dirsekler yerine aka daha az diren gsteren kademeli dnen dirsekler tercih edilmeli
Kk apl kanallar yerine aka daha az diren gsteren byk apl kanallar tercih edilmeli
Kanal dallanmalar aka dik girmek yerine al ekilde girmeli; dallar, ana kanala ayn noktadan girmemeli
ekil 6. Kanal seiminde dikkat edilecek hususlar
55
69

Kanallarn Malzemesi ve Kanal apnn Belirlenmesi2
Projelendirmede kanallarn, yerine gre aadaki malzemelerden bir veya birkandan yaplmas tercih
edilmelidir. * (TS 3420)
Galvanizli elik sac (TS 822),
Alminyum sac (TS EN 485-2),
Bakr sac (TS 1652),
yzeyler svanm ve perdahlanarak, olabildii kadar przsz duruma getirilmi kagir yap elemanlar,
Yanmaz sva ile svanm, i yzeyleri perdahlanm duvar yzeyleri,
Yanmayan yap elemanlar,
Przsz beton kanallar,
Bklebilir (esnek-flexible) borular,
PVC levha veya borular.
Kanal kesitleri ile boru (kanal) andaki toplam basn dmnn oluturulmasnda, olabildii kadar,
przllk katsays dk dzgn yzeyli malzeme seilmelidir. Havalandrma tesisatnda kullanlan en
nemli malzemelerin przllk katsays Tablo 1de verilmitir:
Tablo 1 eitli malzemelerin przllk katsaylar
(*)Yangn tehlikesi olmayan ve baka metotlarla yeterli korozyon korumas salanabildii durumlarda, yksek
korozyona kar kanallar, kolay yanmayan malzemelerden de yaplabilir.
Sznt ve Tkanklk: Kanallar birtakm sebeplere bal olarak zamanla szdrabilir veya tkanabilir.
Bu sebeplerden bazlar aada belirtilmitir:
Dk hava ak hz: Kanal ierisinden geen hava hz, kirletici maddeleri etkili bir ekilde tayacak
kadar gl olmaldr. Kanal ap veya kanal ierisinden geen havann hz deitirilerek minimum hz
deeri deitirilebilir. Sistemin herhangi bir ksmnda yaplacak en ufak deiim, btn sistemin ilerliine ve performansna etki edebilir.

70
56
Esnek kanallarn kullanm: Oluklu esnek kanallar daha fazla srtnmeye ve dirseklerde daha fazla
enerji kaybna sahip olduklarndan kanal ierisinden geen havada daha fazla hz kaybna sebep olurlar.
Kanal sistemindeki deiiklikler: Mevcut kanal sisteminde bir deiiklik yapldnda (r: davlumbaz
ya da kanal eklenmesi) kanal sistemdeki hava aknn yeniden ayarlanmas ve dengelenmesi gerekir.
Yeniden dengelenmedii takdirde sistem kendi kendini dengeler ve aka direncin yksek olduu
ksmlarda hava ak hz der. Hava ak hzndaki d ise havayla birlikte tanan partikllerin kmesine ve kanal tkamasna neden olur.
Partikl tutucular, ktrme odacklar ya da temizleme kapaklarnn olmamas veya mevcut olanlarn kullanlmamas: Kanal sistemindeki zel ksmlarn (ilk tkanan ksmlar) dzenli olarak temizlenmesi, btn sistemin temizlenmesine olan ihtiyac azaltr. En sk tkanma gzlenen sorunlu noktalar
izleyerek tm kanallarn bakm iin harcanan enerji ve maliyet minimize edilebilir. Sk tkanan ksmlara
yaplacak eriim ve temizleme kapaklar ile kanallarn temizlenmesi daha kolay hale getirilebilir.
ekil 7. Kanal sistemi iin uygulanm temizleme kapa
Hava akmnn aniden yn deitirmesi: Zamanla tkanmaya sebep olan birikmeler, ksa yarapl dirseklerde ve T tipi dallanmann olduu noktalarda daha sk gzlenir. Aadaki ekiller hava akmnn
ani yn deitirdii noktalara rnek verilebilir:
ekil 8. Hava akmnn ani olarak yn deitirdii durum rnekleri
Ksa yarapl dirsekler youn birikmeye sebep olur. Hibir zaman T balant kullanmayn.
Kanal Sisteminin Kontrol
Havalandrma kanallarnda en sk karlalan performans problemleri kanallarn dzgn ilememesinden
kaynaklanr. Genellikle havalandrma sistemleri uygun ekilde tasarlanr ve monte edilir, ancak problemler zamanla sistemin kullanlmasyla geliim gsterir.
57
71

Kanal sisteminin tasarland ekilde alp almadn kontrol etmek ve varsa sistem zerindeki sorunlar gidermek adna, hava ak hz ve kanallardaki statik basn deerleri, havalandrma konusunda
uzman kiilerce veya i hijyenistleri tarafndan uygun ekipmanlar ile dzenli olarak kontrol edilmelidir.
Basit bir muayene iin baz ipular aada verilmitir. Balamadan nce, elinizde mevcut havalandrma
sistemine ait bir izimin olmas bu konuda iinizi kolaylatracaktr.
Sistem boyunca ak ynnde ilerlerken unlar not edin:
Kirletici maddeleri yakalama imkan azaltlm noktalar varsa (sistemden kaan kirletici maddeler
genellikle gzle grlebilir veya ortamda llebilir)
Bir kanal belirli aralklarla tkanyorsa
Hasar grm kanallar bulunuyorsa (kanal eperindeki delikler veya ezilmeler)
Hasarl veya eksik conta varsa
Havalandrma sistemine bal ekipmanlarn zerinde gzle grlebilir toz birikmesi gerekleiyorsa
Sisteme sonradan eklenen paralar varsa
Sistemde fleme amacyla ya da baka nedenlerle alm herhangi bir aklk varsa
Kanal sistemi boyunca kesilmi veya flan kullanlarak eklenmi bir para varsa
Tm bu hassas noktalarn ve sistem boyunca grlen dier problemli noktalarn not edilerek bina
bakmndan sorumlu personele veya konunun uzmanlarna iletilmesi sorunlar en aza indirgeyecektir.
Kanallarda Sorun Giderme
Kanallarn almas srasnda gerekleebilecek sorunlar ve bu sorunlarn olas nedenleri aada
belirtilmitir.
3.2. Fanlar
Fanlar, havalandrma sisteminin ykn eken paralardr. Verimli bir havalandrma iin fanlar uygun
tip ve boyutta olmaldr. Fanlar kaynakta oluan kirletici maddeleri havalandrma sistemi boyunca tayp
d ortama karacak gte hava akm salamaldr.
2 tip ana egzoz fan vardr.
72
58

Eksenel fanlar: Bu tr fanlar pervanelere benzer. Havay dorudan fan iinden geirerek sistem boyunca ilerlemesini salar.
Santrifj fanlar: Bu tr fanlar bir fare kafesi yapsna sahiptir. Havay iine eker ve 90o a ile
sistem boyunca ilerlemesini salar.
Eksenel (Pervane) fanlar
temel eksenel fan eidi vardr:
1) Pervane kanatl tip
2) Silindir kanat tip
3) Klavuz silindir tip
Pervane fanlar daha ok seyreltme havalandrmasnda veya soutma amal kullanlmaktadr. Bu tr
fanlar genelde duvara veya tavana monte edilmi durumda almaktadr. rnek olarak araba radyatrleri
gsterilebilir. Bu fanlarn temel karakteristik zellikleri;
-
Kk bir direnle byk miktarda havay hareket ettirebilir.
Lokal egzoz sistemleri iin uygun deillerdir nk yeterli emi kuvveti salayamazlar.
Tp eksenel ve rzgrgl fanlar esas olarak bir kanal ierisine yerletirilecek ekilde tasarlanm pervane fanlardr. Genel olarak tavanlardaki egzoz kanallar boyunca hava akmn salamak amacyla kullanlrlar.
Santrifj fanlar.
Bu tr fanlar kanatk (bak) yapsna gre 3e ayrlr:
-
leriye-eimli kanatl fanlar
Geriye-eimli kanatl fanlar
Dz kanatl fanlar
Elektrikli sprge fanlar, evimizde kullandmz frn fanlar ve sa kurutma makinelerindeki fanlar bu
tr fanlara rnek olarak gsterilebilir. Yksek dirence kar alabilirler ve tipik olarak lokal egzoz havalandrma sistemlerinde kullanlrlar. Yksek miktarda tozun egzoz edilmesinde dz radyal bakl fanlar
en uygun fanlardr nk toz tarafndan tkanma veya anma olasl en az olan fan eidi bu tr fanlardr.
Santrifj fanlar
Pervane fanlar
Rzgar gl fanlar
ekil 9. Fan eitleri
59
73

Doru tip fan seimi
Doru fann seimi zor ve karmak bir itir. Bu ilem, konusuna hakim bir fan uzman tarafndan gerekletirilmelidir. Seilen fan eidinin uygun olup olmad aadaki gzlemler dorultusunda
yaplabilir.
Havalandrmada tanan hedef malzeme
-
Egzoz havas az miktarda duman ve toz ieriyorsa, geriye-eimli kanatl santrifj veya eksenel
fan kullanlmaldr.
Egzoz havas hafif toz, duman veya nem ieriyorsa, geriye-eimli kanatl veya eksenel santrifj
fan tercih edilmelidir.
Egzoz havasnda malzeme yk fazlaysa veya bir ilem gerekleiyorsa, uygun fan eksenel santrifj fan olmaldr.
Eer egzoz havas patlayc ya da parlayc bir malzeme ieriyorsa, tama sisteminde standartlara
ve ynetmeliklere uygun ex-proof malzeme kullanlmaldr.
Egzoz havas korozif malzemeler ieriyorsa, tama sisteminde ve fan motorunda uygun malzeme
kullanlmaldr veya kaplama yaplmaldr.
Kapasite
Havalandrma sisteminde ve fan ierisinden ne kadar hava geeceini; ayn zamanda havalandrma sisteminin egzoz ksmnda ne kadar bir direnle karlaacamz veya fan verimini bilemeyebiliriz. Bu
sebeple aadaki genel bilgiler fan seiminde yardmc olabilir:
Fan boyutu performans gereksinimleri dorultusunda belirlenmelidir. Giri boyutu ve konumu, fan
arl ve bakm kolayl da gz nnde bulundurulmaldr. En uygun fan boyutu fiziksel alana uymayabilir.
Paketlenmi fanlarda motor montaj retici firma tarafndan yaplmaldr. Byk kapasiteli uygulamalarda fan ve fan motor montajnn sisteme ayr ayr yaplmas gerekebilir.
Fan hzlar kullanlan motor hzlar ile snrlandrlmtr. Bu yzden kapasite montaj esnasnda
belirlenmelidir.
Hz ayarlanabilir fanlar havalandrma esnasnda avantaj salayabilir. Bu esneklik baz uygulamalarda nemli olabilmektedir. rnein kapasite deiiminde veya basn gereksinimleri deitiinde fan
hznn ayarlanabilir olmas bir avantajdr.
Havalandrma sistemlerinde genellikle istenen %80 verimle alan fann seimidir. Seilen motor
ise %20lik kayb kapatacak gte olmaldr.
Gvenlik
Gvenlik nlemleri giri, k, baca ve temizleme kaplar gibi tm tehlikeli noktalar iin gereklidir.
Havalandrma sisteminin inas gvenlik standartlarna ve ynetmeliklerine uygun olarak yaplmaldr.
74
60

Fan performansn etkileyen faktrler
-
Mil yataklar: Fan mil yataklar, ou zaman sorunun byk kaynan
oluturmaktadr. Mil yataklarnn mrn, ok sk veya gevek fan kemerleri, fan titreimi, fan kanatlarna dengesiz ykleme, yksek alma scaklklar ve uygun olmayan yalama etkilemektedir.
Kaylar: Yanl kay gerginlii fan performansn etkilemektedir. Genel bir kural olarak, kay
gerginlii orta parmak basn uyguland zaman (1 in veya 2,5 cm) hareket edecek ekilde olmaldr.
Kanatlar: Kanatlardaki malzeme birikimi havalandrma sisteminin verimini zamanla drecektir bu nedenle eitli aralklarla kanat temizlii yaplmaldr.
Balanma noktalar ve izolasyon: Fan titreimlerinden havalandrma sistemini ve binay korumak iin esnek balant ve izolasyon malzemeleri kullanlmaldr. Havalandrma kanaln ve fan birbirine balayan esnek balant aparatlar havalandrma sistemi boyunca tanacak fan kaynakl titreimleri
engeller. Balant aparatlar yrtk veya anm olursa fan performansn olumsuz ynde etkiler.
Panjur ve tamponlar: Baz fanlarda giri veya kta hava akmn ayarlamak iin panjur bulunmaktadr. Manuel, pnmatik veya otomatik kontrol ediliyor olabilirler. Eer panjur aklklar ve panjur dengesi uygun deilse fan performansn olumsuz etkileyebilir.
Motorlar: Uygun fan performansn elde edebilmek iin motor alma voltaj tavsiye edilen
alma voltajnn %10u civarnda olmaldr. ou motorlar kalc olarak yalanmtr ve ekstra bir yalama ilemi gerektirmez.
Hava tahliye noktalar
Hava tahliye noktas fan giri noktasndan uzak olmaldr. Aksi takdirde tahliye edilen kirli hava giri
havasna karabilir bu da sistemde birikmeye neden olarak sistem verimini drr. Giriten sadece temiz d ortam havas girmesi salanmaldr.
Tahliye egzozlar, tavandan olabildiince yksek olmaldr ki tahliye edilen kirli hava tekrar i ortama
girmesin. Genel olarak tahliye egzozlar hava giri mesafesinden 15 metre uzakta olmaldr. Bacalar yksek olduunda iyi almaktadr. Baca ykseklii ise en az 3 metre olmaldr.
Fanlarn bakm
Fanlar baklarda ar malzeme birikmesi veya anma yznden grevlerini verimli olarak yerine getiremeyebilir. Ayar bozulmu fanlar titreim yaratr ve buda fan ve havalandrma sisteminin eitli blmelerinde hasara neden olur. Fan baklarnn temizlenmesi ve fanlarn balans ayarnn yaplmas ok nemlidir. Bakm esnasnda dikkat edilecek noktalar u ekilde sralanabilir : Mil yataklar, Kay, Kay balanmas ve hizalanmas, Fan kanatlar, Pervane durumu, Gvenlik aralar.
Fanlarda Sorun Giderme
Fanlarn almas srasnda gerekleebilecek sorunlar ve bu sorunlarn olas nedenleri aada belirtilmitir.
61
75
76
62
3.3 Davlumbazlar
Davlumbaz nedir?
Davlumbaz, kirlenmi havay iine eken ve havalandrma sistemine aktaran havalandrma sistemi nitesidir. Davlumbazlarn boyutlar ve ekilleri kullanlaca alana gre zel olarak tasarlanmaktadr. Davlumbaz azndaki hava hz oluan parac ekecek gte olmaldr ve verimli olarak alabilmesi iin
kirli hava kaynan saracak ekilde veya ok yakn bir konumda yerletirilmesi gerekmektedir.
Genel davlumbaz eitleri
4 temel davlumbaz eidi vardr.
-
evreleyen
Alc
Yakalayc
Tanabilir
evreleyen Davlumbaz
evreleyen davlumbaz, dier adyla duman davlumbaz, kirli hava kaynan saran, kutu gibi ierisine
alan davlumbazlardr. Bunlara rnek olarak laboratuvar davlumbazlar rnek olarak verilebilir.
ekil 10. evreleyen davlumbaz

63
77
Alc Davlumbaz
Bu tr davlumbazlar belirli bir hz olan, kaynaktan yaylan kirli havay karlamak iin tasarlanmtr.
rnek olarak ocak zerinde ykselen scak havay eken davlumbazlar, bir dier rnek olarak da baca
ierisinde ykselen kirli havay karlayan davlumbazlar gsterilebilir.
ekil 11. Alc davlumbaz
ekil 12. evreleyen ve alc davlumbazlar
Yakalayc Davlumbaz
Bu tr davlumbazlar emisyon kaynana yakn konumlandrlmlardr. Yalnz kayna evreleyen davlumbaz gibi sarmamaktadr. Emisyon kaynana ve emisyon hzna gre kirli havay belirli bir yakalama
hz ile emmektedir.
78

64
ekil 13. Kaynak ileri iin kullanlan yakalayc davlumbaz
ekil 14. Yakalayc davlumbaz
ekil 15. tme ileri iin kullanlan yakalayc davlumbaz
65
79

Tanabilir Davlumbaz
Yakalayc davlumbazlar baz durumlarda (ykleme, boaltma vs.) kolay eriim iin tanabilir sistemler
eklinde tasarlanmaktadr:
ekil 16. Tanabilir yakalayc davlumbaz
Yakalama hz nedir?
Havalandrma sistemi kirli havay ve kirletici maddeyi davlumbaz ile iine ekerek ortamdan veya
alandan uzaklatrr. Davlumbaz azndaki hava hz ortamda oluan kirletici maddeyi ortama
yaylmadan yakalayacak ve havalandrma kanallarna aktaracak gte olmaldr. Bu ilem iin gerekli
olan hza yakalama hz denmektedir.
Davlumbaz evresindeki herhangi bir hava akm eki performansn etkilemektedir. Bu gibi olumsuz
durumlarn stesinden gelebilmek iin havalandrma eki hz parack yaylma hzndan ve ortamdaki
herhangi bir hava akm hzndan gl olmaldr. Mmkn olduunca d hava sirklasyonlar da minimum seviyeye indirilmelidir.
D hava sirklasyonu kaynaklar unlardr;
-
zellikle scak proseslerde karlalan termal hava akmlar
Hareketli makine veya makine paralarndan kaynaklanan hava akmlar
eitli malzeme hareketleri
alan hareketleri
Doal oda hava akmlar (genellikle 15 metre/ dk)
Istma veya soutma sistemlerinden kaynaklanan lokal hava akmlar Genel olarak yakalama hz
30 metre/dk olmaktadr.
80
66
ekil 17. Yakalama hzn etkileyen rakip hava akmlar
ekil 18. Davlumbaz yaknnda yakalama hz profilleri(3)
Davlumbaz tasarmnda genel kurallar

Davlumbaz ekli, boyutu, konumu ve hava yakalama hz davlumbaz tasarmnda nemli rol oynamaktadr. Her davlumbaz tasarmnn kendine zg kurallar vardr. Davlumbazlar iin genel tasarm kurallar
unlardr;
1.
2.
3.
4.
5.
Davlumbaz emisyon kaynana mmkn olduunca yakn konumlandrlmaldr.

Emisyon kayna davlumbazla ne kadar evrilirse ortama yaylan kirletici ayn oranda azalacaktr.
Kirletici malzemeyi ieren hava davlumbaza optimum bir hzla tanmaldr.
Davlumbaz, emisyon kayna ile arasna alan gelmeyecek ekilde konumlandrlmaldr.
Paracklarn doal hareketi dikkate alnmaldr. Isl proseslerde davlumbaz, kaynan tepesine konumlandrlmaldr.
6. Davlumbaz zerinde panjur veya perde varsa, bunlar eki hzn optimum seviyede tutacak ekilde
ayarlanmaldr.
7. Davlumbaz ile emisyon kayna arasndaki mesafe 2 katna kt zaman ayn eki iin yakalama
hz 4 katna karlmaldr.
ASHRAE 110 standartlar davlumbaz performanslarn hesaplamada yardmc olacaktr.

67
81

Davlumbazlarda Sorun Giderme
Boaltma davlumbaz almas srasnda gerekleebilecek sorunlar ve bu sorunlarn olas nedenleri
aada belirtilmitir.
4. HAVA TEMZLEME CHAZLARI

Havalandrma cihazlar havada bulunan kirleticileri ortamdan uzaklatrr veya hapseder.
Havalandrma cihaz seimi yaplrken ncellikle kirleticinin tipi, konsantrasyonu, standartlar ve mevzuat
erevesinde temizlenmesi gereken kirletici miktar, scaklk, nem, yangn gvenlii ve d ortam hava
kalitesi parametreleri gz nne alnmaldr ve seimler buna gre yaplmaldr.
Uygun cihazna karar verilmeden nce bir uzmann fikri alnmaldr.
Bunun yannda,
lidir.
Cihazn kapasitesinin ve zelliklerinin istenilen niteliklerde olup olamad ok iyi tetkik edilme-
Hava temizleme cihaz seilmeden nce cihazn bakm gereksinimleri, ebatlar, nasl kurulaca
ve kirleticileri nasl artaca bilinmelidir.
Hava temizleyici gvenilir olmaldr. Srekli alan sistemin testleri dzenli olarak yaplmal
bylelikle cihazdan maksimum verim salanmaldr.
Bakm ve iletim masraflar dikkate alnmaldr. Dzenli bakmn cihazn mrn ve etkinliini
arttracann bilincinde olunmaldr.
Cihazn ulusal ve uluslararas mevzuata ve kabul grm standartlara uygunluu salamaldr.
Havalandrma cihazlar partikller ve gaz / buharlar iin olmak zere iki tiptedirler.
82
68

4.1 Partikller in Havalandrma Cihazlar
Partikller (toz, sis, duman vb.) iin olan hava temizleyicileri aadakilerdir:
Santrifj toplayclar
Bez toplayclar
Islak syrc (scrubber)
Elektrostatik ktrcler
Santrifj Toplayclar
Genellikle ahap ilerinde, lastik tme ilemlerinde ve bez filtrelerin ncesinde kullanlrlar. nce partikllerin toplanmas iin ok da uygun olmayan bu sistem de santrifj toplayclar denince ilk akla gelen
siklon toplayclardr.
Bu toplayclar havay dnmeye zorlayarak ilerindeki partikllerden arndrr. Havann dnmesi iindeki
partikllerin darya doru merkezka kuvvetiyle itilmesine ve zamanla buralarda kmesine neden olur.
Siklon toplayclar genellikle kaba partikllerin toplanmasnda i grr ve daha verimli sistemlerin ncesinde bir n filtreleme ilevi grr.
Bez Toplayclar
Dkmhaneler, hububat sanayi ve krclarn olduu iletmelerde bez toplayclar sklkla kullanlr.
Bu cihazlar havadaki partiklleri ilerindeki zel bir bezde toplamaktadrlar. Bu toplayclar tozlar birok kuma katmannn iinden yavaa geerken yakalar. Zamanla, bezin zerinde toz katman oluur.
Bu toz zamanla bir filtre gibi davranmaya balar ve toplaycnn performansnn artmasn salar. Belli
bir sreden sonradan tozlar biriktike sistemde tkanklklar grlmeye balar. Bu durumda sistemin
alabilmesi iin biriken tozun temizlenmesi veya filtre grevi gren bezin deitirilmesi gerekir.
Islak Syrclar (scrubber)
Dkmhaneler ve metal endstrisi iletmelerinde kullanmlar yaygndr. Gazlar ile buharlar iin de kullanlrlar.
Islak syrclarda su kullanlarak toz, gaz ve buhar kirleticilerinin havadan ayrlmas salanr. Ana prensip toz zerreciklerinin su damlalar vastasyla tutulmasdr. Islanm partikller santrifj sayesinde havadan uzaklatrlr. Bu toplayclar yksek scaklktaki gazlarda da ie yaramaktadr. Islak ortamda yaplan
toplama ilemi tozlarn atlmas srasnda tekrar ortaya kabilecek olan tozutma problemiyle de
karlalmasn engeller. Bunun yannda, baz tozlar patlama ve yangn riskini artrrken slak tozlarda bu
risk bulunmamaktadr. Ancak slak ortamn sistemde neden olabilecei paslanma problemi gz ard
edilmemelidir ve souk blgelerde de donmaya kar nlemler alnmaldr.
Elektrostatik ktrcler
Metal madencilii ve kmr yakma ilemleri iin kullanlmaktadrlar.
Elektrostatik ktrcler partikllere elektrik ykleyerek ince partikllerin toplanmasnda kullanlrlar.
Partikller daha sonra zt ykl toplama levhasnda birikirler. Elektrostatik ktrcler ince partiklle-
69
83

rin toplanmasnda olduka verimlidirler ancak ar tozlu ortamlarda tkanma sorunu nedeniyle kullanma
uygun deildirler.
Havadaki duman ve ince partiklleri kolaylkla toplarken gaz ve buharlar toplayamazlar. Yanc kimyasallarn bulunduu ortamlarda kullanmlar uygun deildir nk elektrik kvlcmlar sebebiyle yangn
kma riski vardr.
4.2 Gaz ve Buharlar iin Havalandrma Cihazlar
Gaz ve buharlar aadaki ilemler sayesinde artlrlar:
Adsorpsiyon: Kirleticilerin, aktif karbon, almina ve silika jel gibi malzemelerle temas ettirilip yzeylerinde toplanmasdr.
Absorpsiyon: Kimyasal reaktif ve znr gazlarn uygun bir svyla yakn temas sayesinde bu svnn
ierisinde znmesidir.
Katalitik Dntrc: Bu ilem sayesinde bir kataliz malzeme, kirleticinin tehlikeli olmayan bir maddeye dnmesini salar. Katalizler reaksiyona girmeden o reaksiyonun hzn arttran malzemelerdir.
Termal Oksidasyon (Yanma): Yanma ilemi sayesinde uucu organik bileikler (VOC) karbon dioksit
ve su buharna dnrler. Yanma ilemi VOClerin bertaraf edilmesinde etkili bir yntemdir.
Hava temizleyici cihazlarn almas srasnda gerekleebilecek sorunlar ve bu sorunlarn olas nedenleri aada belirtilmitir.
84
70
5. KURULUM VE BAKIM
5.1. Endstriyel Havalandrma Sistemi Kurulumunda Dikkat Edilmesi Gerekenler
Endstriyel Havalandrma Sistemlerinin kurulumu, testleri ve bakmlarnda mutlaka ilgili yeterlilikteki
profesyonellerden yardm alnmaldr. nsanlar maruziyetten koruyacak bu sistemlerin kurulumunun
uzmanlk gerektirdii unutulmamaldr. Uygun biimde tasarlanmam, test edilmemi ve bakm
yaplmam bir havalandrma sistemi zamanla hava kaynakl hastalklara yol aabilir bu sebeple sistemin
etkinlik deeri dzenli olarak izlenmelidir.
Endstriyel havalandrma sisteminin dzgn alabilmesi iin aadaki maddelere zen gsterilmelidir:
Minimum baca ve boru hzlaryla birlikte yangn ve patlama korunmasn da ieren tm dokmanlarn gzden geirilmesi
Fan ve motorun alma gereksinimlerinin gzden geirilmesi
Tm sktrlm havann, suyun ve dier yardmc balantlar ile kontrol cihaznn altndan
ve artnamelere uygun olduklarndan emin olunmas
lerde dzeltilmesi daha zor olabilecek aksaklklarn olup olmadnn kontrol edilmesi
Kurulacak sistemin seim hatasndan veya kurulum yanllarndan kaynaklanan problemler sebebiyle alanlar asndan ek risk oluturmamas (grlt gibi)
5.2. Endstriyel Havalandrma Sisteminin Bakmnda Dikkat Edilmesi Gerekenler
Mevcut bir havalandrma sisteminin uygun almama nedenleri aadaki noktalar dikkat edildiinde
bulunabilir.
Hava filtreleri tkal m?
Taze hava da yetersizlik var m?
Fann kay salam m yoksa kaym m?
Fann yerleimi dorumu?
Boru hattnda tozdan kaynakl bir tkanma var m?
Boru hattnda szntlar var m?
Kirletici kayna bacadan gereinden daha m uzakta duruyor?
Havalandrma sistemlerinin hava basncnn ve hava hznn periyodik bakm ve lmleriyle yukardaki
problemlerin ou nlenebilir. Havalandrma uzmanlarnn da daha karmak havalandrma sorunlarnn
giderilmesi hususunda fikrinin alnmas gerekebilir.
71
85

5.3. Endstriyel Havalandrma Sistemlerinde Neler Hataya Sebep Olabilir?
Endstriyel havalandrma sistemlerinde hataya sebep olabilecek hususlar unlardr:
Yetersiz bakm: eer havalandrma sistemlerinin bakmlar eksik yaplrsa sistemin performansndaki
dlerden dolay istenen egzoz hava akm gereklemez.
Havalandrma kanallarnda ar toz birikimi: eer havalandrma kanalnda tanmas gereken toz
minimum iletim hznn altnda tanrsa kanallarda ve dirseklerde birikme olur. Bu ekilde havann hz
daha da azalr ve kanaldaki tkanma artar. Eer bakm yaplmazsa kanal tamamen iptal olabilir.
Yetersiz hava akm hz: hava akm hznn belirtilen oranda olmamas havalandrma sistemini yetersiz
klar.
Hava toplaycda bozukluk: eer hava toplayc sisteminde bozukluk varsa hava akm hznda ve
alanlarn zararl tozlara kar korunmasnda yetersizlikler olur ve insanlarn saln tehdit eder.
Yetersiz taze hava beslemesi: taze hava kayna endstriyel havalandrmann en nemli unsurlarndan
biridir. Binada negatif basn etkisinin olmamas iin darya gnderilen egzoz havann yerine taze hava
beslemesi muhakkak olmaldr. Negatif basn etkisi endstriyel havalandrmada hava akm hzn azaltabilir, bu yzden dikkat edilmelidir.
Havalandrma sisteminde yaplan deiiklikler: sadece belli nitelikteki uzmanlar sistemde deiiklie
gitmelidir, yetkisiz ekilde yaplan deiikler sistemde hatalara neden olabilir.
5.4. Endstriyel Havalandrma Sisteminin (EHS) Yetersiz Olduu Baz Genel Nedenler Nedir?
EHS sorunlarna rnekler unlardr:
Davlumbazlardan kaan tozlar
Havalandrma ileminin alanlar iin konfor artlarn olumsuz etkilemesi.
Egzozdan atlan kirletici
Havaya braklan kirletici orannn tehlike snrn gemesi Yukarda ki sorunlarn zm iin
hzl bir deerlendirme yaplmal. Muhtemelen bu sorunlarn kayna:
Kanallar tkanm olabilir
Fan hzlarnn veya havalandrma kapasitesinin uygun ayarlanmam olabilir
Hava toplayclar tkanm olabilir
Ya da hava akm hzn azaltan herhangi bir neden olabilir
Havalandrma sistemi ok nemli olduundan her zaman sistemi alr halde tutmak gerekir.
Kanallar tkandktan sonra kanallarn temizlenmesi veya tkanan filtreleri ilk haline getirmek ok uzun
zaman alabilir. Havalandrma sistemi iin periyodik izleme sisteminin yaplmas ya da lokal havalandrma sistemlerinin kurulmas bu ekilde oluabilecek potansiyel problemleri olmadan engelleyebilir
veya problemin zm ivedilikle yaplabilir.
5.5. EHSnin Verimliliinin Periyodik zlenmesi in Ne Gereklidir?
EHSnin verimliliinin periyodik izlenmesi iin aadaki artlar gereklidir (Not: Aadaki lmler
sertifikal yetkili kiiler tarafndan yaplmaldr):
1) Sistem balangcnda orijinal hava akm hzn almak. Bu veriler sistemin herhangi bir noktasndaki
statik basn ve hava hzn iermeli. Bu "Temel lmler" olarak adlandrlr.

86
72

2) Bu test noktasnda sistemin statik basnc ve hava akm hz izlenir.
3) zlenen verilerle temel lmler kyas edilir sistemin tasarm lmleri ile deerlendirilir.
4) llen statik basn deeri ile temel statik basn deeri arasndaki fark %20 den fazla ise bu bir erken uyar olarak deerlendirilmeli.
5) EHS akken alanda ve kiilerden rnekler alnr. Eer EHS tam verimli olarak tasarlanp alyorsa
maruz kalma dzeyi maruziyet snrlarnn altnda olmaldr. Yaplan ynetmeliklere gre, EHSnin verimliliini lmek iin en iyi yntemdir.
6. SORUN GDERME
Sorun Giderme in Genel Tavsiyeler
Havalandrma sistemi problemlerinin ou periyodik bakm ve sistemdeki basn veya hava hz lmlerinin kontrol edilmesi ile nlenebilir. Davlumbazdaki hava akm grsel olarak ucuz duman tpleri ile
kontrol edilebilir veya anemometre ile llebilir. Aadaki basit kontrol listesi, kapsaml lmler veya
uzman yardm olmadan havalandrma sisteminin ilevlerini deerlendirmek iin kullanlabilir.
Tablo 2. Havalandrma sistemi iin basit kontrol listesi
GZLEM
EVET
HAYIR
Fan kay fiziksel olarak ypranm m?

Fan arkaya doru kaym m?
Kanal toz ile tkal m?
Kanallarda delik, atlak veya aklklar var m?
Hava filtresi tkal m?
Kanallarda kapal kapak var m?
Yetersiz hava donanm var m?
Kanallar daha uzun olmas veya daha keskin dirseklerin olmas veya ani ap deiiklikleri
olmas sebebiyle deitirildi mi?
lave davlumbazlar ve kanallar eklendi mi? (Uygun hava ak dengesi olmadan: Baz kanallar
oklu sistemlerde yetersiz aka sahip olabilir veya fan, ek direnci salamak iin ok kk
olabilir.)
Davlumbazn almasyla kirletici kaynak daha ileri uzaklatrlabildi mi?
Glgelik, alanlarn kaynan evresinde almalarna engel olmayacak ekilde davlumbaza olabildiince yakn yerletirilmi mi?
evreleyen davlumbaza eriim salanyor mu?
Kaynakta daha fazla m kirletici retiliyor?
Soutucu fanlar zt ekie neden oluyor mu?
Davlumbazn alanlarn ilerini yapmasna engel olmas nedeniyle alanlarn yerleri deitirildi mi?
73
87

7. GENEL TERMLER SZL
Havalandrma konusuna ilikin kullanlan genel terimler:
ACGIH: Amerikan Hkmetine Bal Endstriyel Hijyenistler Konferans.
Aerosol: Bir katnn veya bir svnn gaz ortam ierisinde dalmasdr. Duman, sis ve spreyler rnek
olarak gsterebilir.
Anemometre: Hava hzn len alettir. Havalandrma sistemlerinde kullanlr.
ANSI: Amerikan Ulusal Standartlar Enstits
Aralk hz: Arala doru havann ortalama hzdr. Toplam ak hacim orann aralk blgesine blmyle hesaplanr.
Asgari tama hz: Kanaldaki tanecikleri kk tortularla tayan asgari hz
ASHRAE: Istma, Soutma ve Havalandrma Mhendisleri Amerikan Dernei
Basn d (diferansiyel basn): Havalandrma kanal anda herhangi iki nokta arasndaki basn
dn karakterize etmek iin kullanlan terimdir. Basn d skm havann filtrelere ve kanallara doru gitmesini ierir. Hava ak sisteminde enerji, basn d ile llr.
Basn, mutlak: Toplam basn mkemmel vakuma bal olarak llr. Ortam ve greli basncn toplamdr.
Basn, ortam: Atmosferin arln belirli blgeye uygulad gtr. Torr veya paskal birimi ile llr. Normal atmosferik basn 760 torr ya da 101 kilo paskaldr.
Basnler: Greli basn denen basnc lmeye yarayan alettir. Genellikle atmosferik basnla ilikili
hava basncn verir. Negatif basnc (atmosferden dk) veya pozitif basc (atmosferden byk) gsterebilir.
Basn, statik (SP): Durgun havann uygulad potansiyel basntr. Baka bir deyile havann kanala
arpma veya ileri atlmas eilimi olarak ifade edilir.
Blgesel tahliye havalandrmas: Kirleticilerin retildii veya serbest kalan noktadan kirlenmi havay
tahliye eden mekanik.
Basn, toplam (TP): Kanaldaki havann hz basnc ve statik basncn toplamdr.
Buhar: Oda scaklnda ve basncnda sv ya da kat maddenin gaz halidir.
CFM: fit/dk
Datc: Hava kayna ile ortam oda havasn kartrmak iin kafesli veya delikli metal levhadan
yaplan, bazen giri hava reglatr ile birleen hava kdr.
Davlumbaz: Boaltc hava kanal ile iletiimi salamak ve aerosollar yakalamak iin tasarlam cihaz.
Duman: Genelde erimi maddenin (r. Kaynak) buharlamasndan sonra ve ou kez oksitlenme gibi bir
kimyasal reaksiyonun elik ettii gaz durumundan younlamayla oluturulan kat paralar, Gazlar ve
buharlar duman deildir.
Durdurucu beygir gc (bhp): Havann havalandrma sistemine doru fanlardaki kayba ilave sabit toplam basnca kar hareket etmesini salamak iin gerekli gerek beygir gc.
Endstriyel havalandrma: Havann kaynak ve boaltc arasnda iletiimi salayan donanm veya iletme. Doal ve mekanik anlamda endstriyel yaplarda havadaki mesleki zararlar kontrol etmektir.
88
74

Evase (Eh-va-say) : Giri ve k yollarndaki hz drmek ve kinetik enerjiyi statik basnca evirmek
iin kademeli olarak alan artan k yolundaki bir datc. Fann iinde ve dnda dz ve sarsntsz
hava akmn salamak iin kullanlr. Kinetik enerjiyi basn enerjisine evirir.
Fan: Hava hareketini salayan mekanik cihazdr.
Gaz: Oda scakl ve basncnda gazl yapda olan madde
Gaz akm kaps: Kanallarda ek basn kayb oluturmak ve ak snrlandrmak iin kanallarda kullanlan kayan metal tabaka.
Genel havalandrma: Kirlenmi i hava ile temiz d havann kartrlmas ve i ortam havasnn nemi
ile scakln kontrol edilmesiyle kabul edilebilir i ortam havasn salamak iin tasarlanan havalandrma sistemi.
Geri dnen hava: Hava yeni sirklasyon iin ilk alandan fana dner.
Giri kayb: Kanal ya da davlumbaza hava akndan kaynaklanan statik basntaki kayp. Genellikle
100 ayaklk tp bana in su seviye ler olarak tanmlanr.
Hava temizleyici: Kirleticileri hava akmndan ayran cihazdr. rnekler; filtreleri, gaz temizleyici cihazlar, elektrostatik kelticileri ve siklonlar ierir.
Hava beygir gc: Havann havalandrma sistemine doru zgl basnca kar hareket etmesini salamak iin gerekli g.
Hava, standart: Kuru hava [Oksijen (hacimce % 20.95), azot (hacimce % 78.09) Karbondioksit (hacimce % 0.03)] 70F ve 29.92 in (Hg) barometrik basnta. Bu aslnda 0,0757 lb/ft3 eittir. Kuru havann
spesifik ss = 0.24 btu/lb/F.
HEPA: Bykl 0,3 mikron olan aerosollar, maksimum 1,52 metre/dakika hava akm hznda, minimum % 99,97 orannda tutabilen zellikte kuru tip deitirilebilir filtre.
Hz basnc: Baknz basn hz
Hz, karlama: Kanal giriiyle havann kesitii hz (metric-m/s; U.S.-fpm).
IDHL Ortam: Salk ve Yaam in Dorudan Tehlikeli (IDHL). IDHL ortam hayati adan dorudan
zararldr. rnein; oksijen eksiklii (%19,5den az oksijen olmas) veya dn olmayan hayati etkileri
olan.
lenmi hava: Genellikle yer deitiren hava olarak bilinir. Boaltlan hava ile yer deitirmek iin hava
ortama beslenir.
Kanserojen madde: nsanlarda veya hayvanlarda kansere sebep olan fiziksel, kimyasal ve biyolojik
etkenler.
Kirletici: Normal ortamda olmamas gereken zararl, tahri edici, rahatszlk verici maddeler.
Koku eik deeri: Koku yolu ile alglanabilen en dk konsantrasyondaki hava kirleticisi.
Manometre: Gaz veya sv akkanlarn basncn lmek iin kullanlan bir alet. U eklindeki bir borudan meydana gelir Boru iinde bulunan sv, akkan tarafndan, uygulanan basnca bal olarak seviye
deitirir. ki koldaki seviye fark nceden hazrlanan lekli bir cetvelde llerek basn bulunur.
NEPA: Milli Yangn nleme Kurumu
NIOSH: Milli Mesleki Gvenlik ve Salk Enstits
Oksijen eksiklii: Ortam havasndaki oksijen konsantrasyonu hacimce %19,5 ten azdr.
75
89

OSHA: ABD Mesleki Gvenlik ve Salk idaresi
Partikl madde: Toz, sis, duman, buu veya pskren svlar gibi saf kat ya da sv partikllerin sspansiyonudur. Partikl madde havada aslr ve genellikle aerosol olarak bilinir.
PEL: zin verilebilir maruziyet snrlar.
Referans hatt: Yerel egzoz havalandrma kanal ebekesi statik basn ve hava akm lmlerinden
yaplan lmler, ebeke zerindeki tm noktalarn tasarm parametreleri iinde olduunu gsterir. ebeke sisteminde eitsizlik olduu takdirde bu nokta sistemin referans noktasdr. Bu bilgi sistem ilk kurulduunda ve balatldnda kaydedilir.
Saat ba deien hava: Teorik olarak i hava ile d havann saatte ka defa yer deitirdiidir.
Seyreltme havalandrma: Kirlenmi hava ile saf havann karmasyla oluan son karmn soluma
blgesinde izin verilebilir maruziyet snrn herhangi bir kirletici iin almad nicelikte olmasna dayanan havalandrma eklidir.
Snrl alan: Depolama tanklar, proses kanal, kazan, silo, tank arac, boru hatt, boru, kanal, kanalizasyon, yeralt yararlanama mahzeni, tnel veya ukur gibi snrl ka sahip ve zayf doal havalandrmaya sahip ve tehlikeli kirleticiler olan veya oksijen eksiklii bulunan alanlar.
Snr katsay: Davlumbaz statik hava basncn hz basncna evirerek retilen emisyon kaynanda
kirleticileri iine alr, yakalar ya da eker. Snr katsay, davlumbazn statik basncn hz basncna evirmesi etkinliinin lsdr.
Sis: Maddenin gaz halden sv hale younlamasyla meydana gelen sv tanecikler ieren aerosol.
Spesifik gravite: Madde hacim bana ktlesinin ayn hacimdeki standart madenin hacmine oranna denir. rnein:
* havann spesifik gravitesi = 1.0 (deniz seviyesindeki basncnda ve 68F.)
* suyun spesifik gravitesi = 1.0 (39.2F.)
Su ykseklii: Basn birimidir. 1 cm su, basn yksekliinde su yksekliinin 1cmye ykselmesine
eittir. Atmosferik basncn normal olduu artlarda 407 intir.
Sulanm ilenmi hava: Spesifik istenilen scakl elde etmek iin stma veya soutma yoluyla ayarlanan ilenmi hava.
Srtnme kayb: Hareket eden hava ile kanal duvar arasndaki srtnme nedeniyle havalandrma sisteminde oluan statik basn kayb. 100 feet kanal /in su hacmi olarak ifade edilir.
Tehlikeli ortam: Oksijen eksiklii olan ya da toksik ve hastala neden olan kirletici ieren herhangi bir
ortam. IDHL(Salk ve yaam iin dorudan tehlikeli) olabilir ya da olamaz.
TLV-eik snr deeri: Sanayi Hijyenistleri Topluluu Amerikan Birlii salkl bireyi normal artlarda
gnde 8 saat, haftada 5 gn zararl etki olmadan dayanabilen maruziyet konsantrasyonu iin rehber gibi
liste yaynlar. Havadaki partikl konsantrasyonu mg/m eklinde listelenir. Gaz konsantrasyonu ppm
olarak listelenir.
Toz: Mekanik olarak retilmi kat taneciklerdir. Solunum yoluyla vcuda giren tozlar solunum organlarn tahri eder.
Yakalama hz: Asl kalan tozlar yakalamak veya aerosollar ve bunlar tahliye edici davlumbaza ekmek iin gerekli hava hz.
Yanc sv: WHMIS kriterlerine gre B2 snfna giren yanc svlar. (Parlama noktas: 37,8 Cden kk)

90
76

Younluk: Homojen bir yapya sahip maddenin birim hacminin ktlesi.
* Hava= 1,2 kg/m
* Su = 1 kg/lt
Zararl toz: Solunduunda veya vcutta belli oranda biriktiinde geici veya kalc rahatszlklara yol
aan toz.
REFERANSLAR
(1) Bilgili M., imek E., Polat Y., Yaar A., Havalandrma Sistemleri, Adana MYO Yaynlar,2002
(2) Kanallarn Malzemesi ve Kanal apnn Belirlenmesi, TS 3419, Havalandrma ve klimlendirme
Tesisleri - Projelendirme Kurallar, ICS 91.140.30, Nisan 2002
(3) http://www.epa.gov/eogapti1/bces/module5/hoods/principle/principle.htm, Module 5: Flowcharts
and Ventilation Systems, Hood Capture Velocity
(4) TS 3419:2002, Havalandrma ve klimlendirme Tesisleri - Projelendirme Kurallar
(5) ASHRAE 2007, HVAC Applications Ch 29, 30
(6) Canadian Centre for Occupational Health and Safety,
http://www.ccohs.ca/oshanswers/prevention/ventilation/, 10 Ocak 2008
(7)
U.S. Environmental Protection Agency, http://www.epa.gov/iaq/pubs/ventilat.html, 30 Eyll 2010
77
91
78
93

KMYASAL MADDELERE DER YOLU LE MARUZYETTE
RSK DERECESNN BELRLENMES VE NLEMLER7
Bu metot, Tehlikeli Kimyasal Maddeler iin Deri maruziyetinde ortaya kan risklerin belirlenmesi,
deerlendirilmesi ve nlemlerine ilikin kullanlan bir metottur.
1. ADIM: KMYASAL MADDENN TEHLKE GURUBUNUN BELRLENMES
Solunum yolu ile kimyasal maddelere maruziyetin belirlenmesinde olduu gibi, deri yolu ile maruziyetin
belirlenmesinde de R- kodlar belirlenir. Kimyasal maddeler R-kodlarna gre 5 farkl tehlike snfna
ayrlr.
Tablo 1. Deri maruziyetinde tehlike snflar
Tehlike Snf
HA
HB
HC
HD
HE
R- Kodlar
R 66
R 38
R 21, R 43, R 48/21, R 68/21
R 24, R 34, R 40*, R 39/24, R 48/24,
R 62*, R 63*, R 68*
R 24, R 34, R 27, R 35, R 39/27,
R 45*, R 46*, R 60*, R 61*
* Kimyasal madde, deri yolu ile vcuda gemiyor ise, belirtilen R-koduna sahip olsa bile, o tehlike snfna ait
olmaz.
Ancak baz karmlarda bulunan kimyasal maddelerin, farkl kimyasal maddeleri tad gz nnde
bulundurulmaldr. ( rnek: Dimethyl sulfoxide (DMSO), N,N-dimethyl formamide (DMF) ve glycol
bileikleri )
Kimyasal madde ile ilgili yeterli miktarda toksikolojik bilgi elde edilemez ise, tehlike snf yine de belirlenmeye allmaldr.
- Kimyasal maddeye deri maruziyetinde, tahri edicilik ile ilgili herhangi bir bilgi yok ise, kimyasal
maddenin tehlike snf en azndan HB olarak deerlendirilmelidir.
- Deri hassasiyeti veya akut toksisite ile ilgili yeterli test sonucu olmadnda, kimyasal maddenin tehlike
snf en azndan HC olarak belirlenmelidir.
NOT: Oral veya solunum ile maruziyeti ifade eden R-kodlarn deerlendirirken dikkat edilmelidir. Baz kimyasallar maddeler ayn zamanda deri maruziyetinde tehlike oluturabilirler.

7
Neslihan eviksoya, Dr. Fatma Ik Cokunsesa, Betl avdarb, zlem likb
a: SG uzman, SGM; b: SG uzman yardmcs, SGM

94
79

Tablo 2. Solunum ve deri maruziyetinde tehlike snflar
Aada belirtilen
R-kodlar snflandrmada
bulunuyor mu?
R20, 22
R23, 25
R26, 28
EVET ise Aada bulunan

R-kodlarda dikkate alnmaldr
Tehlike Snf
R21
R24
R27
HC
HD
HE
Tablo 3. R-Kodlar
R-Kodlar
R66
R38
R21
R43
R48/21
R68/21
R24
R34
R40
R48/24
R62
R63
R68
R24
R34
R27
R35
R39/27
R45
R46
R60
R61

Aklama
Tekrarlayan temaslar, ciltte kurulua veya atlamalara sebep
olabilir
Deriyi tahri etme riski tar.
Deri ile temas halinde, zararl olma riski tar.
Deri ile temas halinde, ar duyarlla neden olmas muhtemel
madde.
Deri ile temas yoluyla uzun sure maruz kalndnda; sala
ciddi zarar verme riski tar.
Deri ile temas sunucu geri dn olmayan olumsuz etki olabilir.
Deri ile temas halinde, zehirli olma riski tar.
Yana neden olma riskitar.
Geri dn olmayan zararlara neden olmas muhtemelmadde.
Deri ile temas yolu ile uzun sre maruz kalndnda; sala
ciddi zarar verme ve zehirli olma riski tar.
Dourganl engellemesi muhtemel madde.
Ana karnndaki cenine zarar vermesi muhtemel madde.
Geri dn olamayan olumsuz etki riski
Yana neden olma riski tar.
Deri ile temas halinde, yksek lde zehirli olma riski tar.
ok ciddi yana neden olma riski tar.
Deri ile temas ettirilmesi halinde, geriye dn olmayan ok
ciddi hasar (zarar) verme riski tar.
Kansere neden olabilme riski tar.
Kaltmsal, genetik tahribata neden olabilme riski tar.
Dourganln engellenmesine neden olabilme riski tar.
Ana rahmindeki cenine zarar verebilme riski tar.
80
95

Tablo 3. R-Kodlar (Devam)
R-Kodlar
R20
R22
R21
R23
R25
R24
R26
R28
R27
Aklama
Solunmas halinde zararl olma riski tar.
Yutulmas halinde, zararl olma riski tar.
Solunmas halinde, zehirli olma riski tar.
Yutulmas halinde, zehirli olma riski tar.
Solunmas halinde, yksek lde zehirli olma riski tar.
Yutulmas halinde, yksek ldezehirli olma riski tar.
Deri ile temas halinde, yksek lde zehirli olma riski tar.
2. ADIM: KMYASAL MADDENN ETK ALANI VE

MARUZYET SRESNN BELRLENMES
Kimyasal Maddenin Etki Ettii Cilt Yzey Alan
GEN (Large) Cildin tamamen sv, aerosol veya younlaan buharlarla slanmas durumunu ifade
eder.
KK (Small) Kimyasal svlara damla eklinde maruz kalnmas durumunu ifade eder.
Maruziyet Sresinin Belirlenmesi
Kimyasal maddeye deri yoluyla maruziyet sresi, kimyasal maddeye temas edilmesi ve cildin tamamen
temizlenmesine kadar olan sreyi ifade eder. alma sresi buyunca tekrar edilen maruziyet var ise, tm
maruziyet sreleri dikkate alnmaldr.
KISA (Short) Maruziyet sresi, alma sresi (mesai sresi) boyunca , 15 dakika dan az olduu durumlar
UZUN (Long) Maruziyet sresi, alma sresi (mesai sresi) boyunca , 15 dakika dan fazla olduu
durumlar
NOT: Kimyasal Maddenin Etki Ettii Yzey Alan ve Maruziyet Sresi belirlenirken, koruyucu eldiven
veya dier koruyucu ekipman kullanm dikkate alnmayacaktr.
3. ADIM: DER MARUZYETNDE KORUNMA DZEYLERNN BELRLENMES
Deri tehlike snf, etki alan ve maruziyet sresinin belirlenmesi ile aada verilen tablo kullanlarak,
uygun korunma dzeyleri belirlenebilir.
DK (LOW): Dk korunma dzeyi gerektiren durumlarda Kontrol stratejisi 1 dokmannda
belirtilen nlemler alnmaldr. Bu durumlarda basit mesleki hijyen kurallar uygulanmaldr.
ORTA (EXTENDED): Orta korunma dzeyi gerektiren durumlarda, Kontrol Stratejisi 2 dokmannda belirtilen nlemler alnmaldr. Deri maruziyetinin engellenmesi iin, uygun ekipmanlar kul-
96
81

lanlmal, i teknikleri tekrar deerlendirilmelidir. Teknik deiiklikler mmkn deil ise kiisel koruyucu ekipmanlarnn kullanm nem kazanmaktadr. Kiisel koruyucu ekipmanlarnn, satn alnmas,
bakm, saklanmas ve yok edilmesi ile ilgili organizasyon yaplmal ve dokman haline getirilmelidir.
Koruyucu eldiven kullanlyor ise yeterli dzeyde korunma salanabilmesi iin, yaplan ie ve kullanlan
kimyasal maddeye uygun eldiven seilmelidir. Uygun olmayan eldiven kullanm, ( deri eldiven gibi)
daha tehlikeli sonular ortaya kartabilir.
YKSEK (HIGH): Yksek korunma dzeyi gerektiren durumlarda, kullanlan kimyasal maddenin yerine kullanlabilecek daha az zararl kimyasal madde kullanlmaya allmaldr. Bunun mmkn olmad durumlarda, teknik nlemler almak iin almalar yaplmaldr. ( kapal sistem kullanlmas gibi). Son are olarak kiisel koruyucu donanm malzemeleri kullanm tercih edilmelidir ve kimyasal
madde ile alrken ok dikkatli davranlmaldr. Konu ile ilgili uzman grleri alnmal ve buna gre
gerekli nlemler alnmaldr. alanlar mutlaka kimyasal maddeler ve kiisel koruyucu donanm malzemeleri ile ilgili bilgilendirilmelidir.
Tablo 4. Deri maruziyetinde korunma dzeylerinin belirlenmesi
Kimyasal
Tehlike Snf
HA
HB
Etki Alan
Maruziyet
Sresi
Koruma Dzeyi
KK
UZUN
DK
GEN
UZUN
ORTA
KK
KISA
DK
KISA
ORTA
KK
GEN
UZUN
GEN
UZUN
GEN
DK
ORTA
ORTA
DK
UZUN
GEN
KISA
YKSEK
KISA
ORTA
GEN
KISA
ORTA
ORTA
KK
UZUN
GEN
KISA
YKSEK
KISA
YKSEK
KISA
YKSEK
GEN
KK
HE
KISA
DK
KK
KK
HD
KISA
KK
KK
HC
KISA
KISA
KK
UZUN
GEN
UZUN
GEN
ORTA
ORTA
YKSEK
YKSEK
82
97

Tablo 5. Tehlikeli kimyasal maddelere deri maruziyetinde risk belirlenmesi rnek form
yeri
Ad:
yeri
Ad:
No:
Kimyasal
Madde
No: Kimyasal
Madde
1
Uzun Uzun
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Geni
Geni
Kk
Kk
Uzun Uzun
Geni
Geni
Kk
Kk
Ksa
Ksa
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Kk
Kk
Ksa
Ksa
Uzun Uzun
11
Geni
Geni
Kk
Kk
12
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Geni
Kk
Kk
Ksa
Ksa
Uzun Uzun
Geni
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Kk
Ksa
Uzun
Geni
Kk
Ksa
Uzun
19
Geni
Kk
Ksa
Uzun
20
Geni
Kk
Ksa
Uzun
7
8
9
10 9
11 10
12
13
14
15 13
16 14
17 15
18
19
20
Etki Alan Geni: Islanma Maruziyet Sresi
Kk: Damla
Etki
Alan Geni: Islanma Ksa:
Maruziyet
15 dk azSresi
Uzun: 15
dkKsa:
ok 15 dk az
Kk: Damla
Geni
Kk
Ksa 15 dkUzun
Uzun:
ok
Ksa
Ksa
3
4
R-Kodlar
R-Kodlar
Kk
Kk
Blm:
Blm:
16
17
18
98
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Geni
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Kk
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Ksa
Uzun
Uzun
Uzun
Uzun Uzun
Uzun
Uzun
Uzun
Uzun
Uzun Uzun
Uzun
Uzun
Uzun
Uzun Uzun
Uzun
Uzun
Uzun
83
Kontrol Stratejisi 1
Deri Koruma
Temel Gvenlik nlemleri
Temel Mesleki Hijyen
ekipmanlar seimi ve alanlarn eitimi ile svlarn sramasn ve alma srasnda toz oluumunun nlenmesi hedeflenir.
Ykama ilemleri akan su ile yaplmaldr. (Tercihen lk su kullanlmaldr)
Hafif cilt temizleyiciler, kt havlu ya da el kurutma makinesi bulunmaldr.
Kimyasal maddeye maruz kalan cilt hemen temizlenmelidir. Kimyasal etkilenmeye uygun cilt temizleyiciler kullanlmaldr.
Tehlikeli kimyasal maddeye maruz kalan i kyafetleri hemen deitirilmelidir.
Cildin temizlenme skl gerekli olduu miktarda yaplmaldr.
kyafetleri ve kiisel koruyucularn temizlii, deitirilmesi iveren tarafndan yaplr.
Eer dzenli olarak kirleniyorsa i elbiseleri iveren tarafndan temin edilir.
Uygun koruyucu deri kremleri ve deri yenileyici rnler bulunmaldr.
yerinde kullanlan kimyasal maddelere ve mekanik deri risklerine uygun koruyucu rnler seilmelidir.
Kullanlan deri rnleri, alerjik reaksiyonlar nlemek iin kokusuz olmaldr ve antidegredant
iermemelidir.
yerinde kullanlacak cilt rnlerinin uygun kullanm iin, yazl cilt koruma plan bulunmaldr.
yerinde yzk, bilezik, kolye gibi aksesuarlar kullanlmamaldr.
Mekanik risklerden korunmak iin kullanlan deri eldivenler kromit iermemelidir.
Tek kullanmlk medikal eldivenler kimyasal risklere kar koruyucu olarak kullanlmaz.
Latex eldivenler pudra iermemelidir.
Bakm
Yeterli koruyucu nlemin alnmas, kiisel koruyucu donanm ve koruyucu deri kremlerinin kullanm dzenli olarak denetlenmelidir.
ekipmanlar, alma alanlar, kullanlan bidon vb. ve dier kimyasal kutularnn kirli olup olmad dzenli olarak kontrol edilmelidir.
Koruyucu deri kremlerinin uygulanmas ve kremlerin etkinlii hakkndaki bilgiler alanlarn ulaabilecei yerde olmaldr.
Koruyucu deri kremlerinin kullanm artlar aka etiket ile belirtilmelidir.
Deri kremlerinin son kullanma tarihleri dzenli aralklarla kontrol edilir.
alanlar dzenli aralklarla salk riskleri ve kimyasala deri yoluyla maruz kalmaktan saknmak
iin gerekli koruma nlemleri hakknda eitilmelidir.
in banda ve aradan sonra

koruyucu cilt kremi
almalardan sonra ve aradan nce cilt

temizlii ve bakm
ekil 1. Kimyasala kar cilt korumas uygulamas

84
99

lave nlemler
yeri hekimi koruyucu deri rnlerinin seiminde yer almaldr.
Dermal risk deerlendirmesini etkileyen dier faktrler gz nnde bulundurulur, rn.
o Isl iler ya da termal radyasyon
o Ar ilerden dolay terleme olmas
o nceden var olan mikro lezyonlar ya da deri zedelenmeleri
o Deri yoluyla tehlikeli madde absorpsiyonunu artran kimyasallar ya da rnler
(rn. Deri rnleri, sabunlar, zeltiler, polycyclic aromatik hidrokarbonlar)
o Dier zeltilerin kullanm (rn. Alkol ya da aseton),
o Suda znemeyen kimyasallarn deri yoluyla vcuda girmesi
Koruyucu deri kremleri sadece dk deri tahri etkisindeki kimyasallar iin kullanlr. (R21, R38,
R66). Duyarlatrclara kar korumazlar.
alanlar ylda bir kez szel olarak bilgilendirilmeli ve koruyucu deri kremlerinin doru kullanmlar
hakknda eitim almaldr.
yeri hekimi tarafndan yaplan bilgilendirme szel bilgilendirmenin bir parasdr. Bilgiler herkes
iin anlalr ve dermal risk maruziyetine kar uygulanabilir olmaldr.
Szl bilgilendirmenin medikal bilgi ksm unlarla ilgilidir:
-
Tahri ya da hassasiyet yaratan kimyasallarn deri zerindeki olumsuz etkileri ya da nemli

alma (nemli ortamlarda alma, nem geirmez eldiven kullanm, sk sk ellerin temizlenmesi)
Kimyasallarn deri yoluyla vcuda gemesinin olumsuz etkileri,
Kiisel dermal riskleri etkileyen dier faktrler (rn. Atropi, alerjiler),
Belirli alma artlarndan doan dermal riskler (rn. Tahri ya da aeresollar, gazlar, buharlar
ya da kontamine olmu i elbiselerinden hassasiyetler)
Deri rnleri hijyenik yerlerde muhafaza edilir.
yerinden kullanlabilecek yazl nlem cmleleri

ortamnda bilezik ya da yzk kullanmayn
Koruyucu deri kremleri .. iin kullanlr (kimyasallar ya da alma hareketleri)
Koruyucu deri kremlerini her aradan sonra ve i balangcnda kullann.
Her aradan nce ve gnn sonunda ellerinizi temizleyin.
Ellerinizi iyice kurulayn ve koruyucu deri kremi kullann.
Koruyucu deri uygulamalarnn bilgilendirmesini takip edin.
Ellerinizi zeltilerle temizlemeyin.
Temizlik makinelerinin fralar deri temizlii iin uygun deildir.

100
85
Deri Koruma
Kontrol Stratejisi 2
Gelitirilmi Gvenlik nlemleri

Temel Mesleki Hijyen
Tasarm ve Donanm
Kullanlan kimyasal maddelerin daha az tehlikeli madde veya srelerle ile ikame edilmesi
Tehizat, makine ve alan cihazlarn kapal sistem olmas (mmknse)
Yerel egzoz havalandrmas ya da teknik havalandrma, aerosoller, gazlar ve buharlarla deri temasn
azaltr.
Deriye temas azaltc i ara ve gereleri tercih edilmelidir.
Dier kontrol stratejileri ile deri ile ilgili risk kabul edilebilir seviyeye indirilemedii durumlarda kiisel koruyucu donanmlar (kimyasala kar eldivenler, nlkler ve dierleri ) son are olarak kullanlmaldr.
Kullanm pratikliine, kullanlan zararl maddelere ve kullanlan koruyucu kremlere uygun koruyucu
eldivenler seilmelidir.
Kimyasallara kar kullanlan eldivenler CE iareti tamaldr.
Kimyasallara kar kullanlan eldivenler anr. Bu eldivenlerin zerinde iareti
olmaldr.
Koruyucu eldivenlerde bulunan olas hassaslatrc ierikler gz nnde bulundurmaldr
((www.gisbau.de) adresinde (Almanya) koruyucu eldivenlerde kullanlan hassaslatrc listesi bulunmaktadr).
Uygun kiisel koruyucu kyafet ve eldivenler uygun miktarda ve uygun lde salanmaldr.
Terlemeye kar pamuk ierikli astarlar ieren koruyucu eldivenler kullanlmaldr.
Koruyucu eldivenlerin maksimum kullanm mrleri (bkz. retici bilgileri) ve suya dayankl eldivenlerin maksimum gnlk dayanm (4 saat) hakkndaki bilgiler saklanmaldr.
Koruyucu eldivenlerin kullanm zamanlar (mrleri) olabildiince ksa tutulmaldr.
Kirlenmi gvenlik eldivenleri, gmlekler ve i elbiselerinin imha edilmesine ilikin yazl talimatlar
bulundurulmaldr.
Bakm
ara ve gereleri uygun olmal ve retici talimatlarna uygun bir ekilde kullanlmal ve bakm
yaplmaldr.
Kimyasala dayankl eldivenler uv nlarna, ozona ve yksek scaklklara kar korunakl ortamlarda
depolanmaldr.
Kimyasallara maruziyetin azaltlmasn salayan teknik cihazlarn ilevsellii ve verimi dzenli olarak (en az 3 senede) bir kez denetlenmeli ve kayt altna alnmaldr.
Tekrar kullanlabilen gvenlik eldivenleri iyi havalandrlm ortamlarda ilave kirlenmeye engel olunacak ekilde saklanmaldr.
e balamadan nce kullanlacak gvenlik eldiveninin grlr hasarlar olup olmad kontrol edilmelidir. (rn. yrtk, delik, ilikler.)
Tekrar kullanlabilen gvenlik eldivenleri karlmadan nce akan suyun altnda ykanmaldr.
86
101
ekil 2. Koruyucu eldivenlerin seim emas
lave nlemler
102
Gvenlik eldivenleri hareketli para ieren makinelerin iletiminde kullanlmaz.

Koruyucu eldiven seimi tbbi bir grevli ya da i sal eleman eliinde yaplr.
Salk gzetimi tavsiye edilir.
alanlar kimyasallarn deriye olan zararlar ve neden olduklar hastalklar konusunda bilgilendirilmelidir.
Deri hastalnn ilk belirtileri ortaya ktnda, derhal bir iyeri hekimi ya da dermatoloa bavurulmaldr.
Islak almann yapld yerlerde aadaki ilave tedbirler alnmaldr.
o Islak alma iinin daha ok alana datm,
o Islak alma ilerinin minimuma indirilmesi,
o Islak ve kuru ilerde alanlarn zaman zaman yer deitirmesi,
o 2 saatten fazla olan slak alma iin tbbi gzetim nerilmektedir. Bunun yannda 4 saatten
fazla slak alma durumunda tbbi gzetim zorunludur.
Koruyucu eldivenlerin doru kullanm konusunda, kimyasal risklerin deriye temas ile ilgili bilgilendirmeler szl ve yazl talimatlarn bir parasdr. (Azami kullanm sresi)
Deri hassaslatrc kimyasallarla almada ilave tedbirler alnmaldr;
o Mmknse alma alanlar dierlerinden ayrlmal ve uyar levhalar aslmaldr.
o ekipmanlar ve baka bir alma alannda kullanlmadan nce temizlenmelidir.
o Tek kullanmlk rnler ( kyafet, kt peete, eldiven) tercih edilmelidir.
o Hassaslatrc ieriklerde bulunan ok bileenli rnler (hcresel plastikler) kimyasal reaksiyon bitene kadar kullanlmamaldr.
87

yerinden kullanlabilecek yazl nlem cmleleri
Koruyucu (rn veya tip) eldivenler/i.. iin kullanlr. (Kimyasallar ya da alma
hareketleri)
balangcnda koruyucu eldivenleri yrtk, delik ya da dier grlr hasarlar ynnden kontrol
ediniz.
Koruyucu eldivenleri karmadan nce akan su altnda temizleyiniz.
Kirlenmi koruyucu eldivenler d ortama dememelidir.
Eldivenler parmak ular serbest kalncaya kadar karlmaldr.
Kirlenmi eldiveni karmak iin eldiven katlanr.
Kullanlm eldivenleri saklanmas: ..(rn. kurutucu raf)
Kirlenmi eldivenlerin atlmas: ..(rn. tehlikeli atk kutular)
REFERANSLAR
Technical rule for hazardous substances - TRGS 400 "Risk Assessment for Activities Involving Hazardous Substances"
http://www.baua.de/nn84480/en/Topics-from-A-to-Z/Hazardous-Substances/TRGS/pdf/TRGS-400.pdf?
Technical rule for hazardous substances - TRGS 401 "Risk resulting from skin contact -
determination, evaluation, measures"

www.baua.de/nn54598/en/Topics-from-A-to-Z/Hazardous-Substances/TRGS/pdf/TRGS-400.pdf?
Technical
rule
for
hazardous
substances
TRGS
600
"Substitution"
http://www.baua.de/nn84478/en/Topics-from-A-to-Z/Hazardous-Substances/TRGS/pdf/TRGS-600.pdf?
88
103
89
105

TEHLKEL KMYASAL AJANLARIN (TKA) VARLIINDAN KAYNAKLANAN
KAZA, YANGIN VE PATLAMA RSKLERNN DEERLENDRLMES N
BASTLETRLM METOT8
Kimya sanayiinde olsun ya da olmasn, tehlikeli kimyasallarla alma durumunda olan tm kk ve
orta lekli iletmeler iin bir neri niteliinde olan bu metot, kimyasal kaza riskini deerlendirmek iin
tehlikenin belirlenmesini, bu kimyasal ajanlarn kullanmna ynelik risklerin tanmlanmasn ve bylelikle korunmann objektif ve doru olarak planlanmasn hedeflemektedir.
Metot, belirli kimyasallarn kullanmna ve depolanmasna ynelik uygulamalar ierir ve maksimum zarara deil, tahmin edilen zarara odaklanmaktadr. Analizi yaplan tehlikeli durumun gerekleme olasln,
maruziyet skln ve olayn sonucundaki olas sonular tahmin etmeyi temel alan sadeletirilmi metotlar birletirerek bu konudaki deneyimi artrmaktadr. Bu metodun ierdii parametreler, W.T. Fine Metodu ve INSHT (spanya Ulusal Sal ve Gvenlii Enstits) nin gelitirdii birok metot ierisinde
de kullanlmtr. Bu parametreler, ayn zamanda CEN (Avrupa Standardizasyon Komitesi) tarafndan
kartlan baz harmonize standartlar (EN 1050 ve EN 1127-1 gibi) iin kriter niteliindedir.
nerilen metot, ortamda var olan risklerin byklnn derecelendirilmesine ve sonu olarak dzeltilme nceliinin rasyonel olarak belirlenmesini salayacaktr. Bu nedenle tehlikeli kimyasal ajanlar ieren
tesisat, ekipman, proses ve grevlerdeki eksiklikleri tanmlayarak ie balamaktadr. Bu eksiklikler ya da
uyumsuzluklar tehlikeli kimyasal ajanlarn R ifadeleri ile ilgilidir ve R ifadelerinin kullanlmasyla
tehlikeli durum iin objektif tehlike derecelendirmesi (OTD) elde edilmi olur. Sonularn tahmin edilen
iddetini de dikkate alarak belirlenen tehlikeye maruziyet dzeyi ile mevcut risk deerlendirilir ve incelenen duruma ait tahmini risk derecesi elde edilmi olur.
Bu nedenle bu metot, riskin dzeyini deikenin arpm eklinde tanmlamaktadr;
RD = OTD x MD x SD (Trke)
LR=OHR x LE x LC (ngilizce)
RD : Risk Dzeyi ( Level of risk)
OTD : Objektif Tehlike Derecesi ( Objective hazard rating)
MD : Maruziyet Dzeyi ( Level of exposure)
SD : Sonu Dzeyi (Level of consequences)
Bu metodun verdii bilgiler yalnzca rehber niteliindedir ve amac iverenlerin risk nleyici eylemleri,
objektif kriterler nda ncelik srasna koymalarn salamak, korunma plan konusunda onlara
yardmc olmaktr. Risk dzeyinin belirlenmesindeki deikenlerin tahmininde kullanlan proses aada
anlatlmaktadr.
1. OBJEKTF TEHLKE DERECELENDRMES (OTD)
Hesaba katlan risk faktrleri ve bu faktrlerin olas bir kazayla nedensel ilikisi arasndaki balant,
objektif tehlike derecelendirmesi olarak tanmlanmaktadr. Bu metotta kullanlan saysal deerler ve
anlamlar Tablo 1de gsterilmektedir.

8
lknur akara, Dr. Fatma Ik Cokunsesa, Neslihan eviksoya, , Cihat mancb, M. Salih Akpolatb
a: SG uzman, SGM; b: SG uzman yardmcs, SGM

106
90

Objektif tehlike derecelendirmesinin yaplabilmesi iin Tablo 3 ile desteklenen anketin (Tablo2) kullanlmas nerilmektedir. Anketteki her soruya, cevabna bal olarak, baz durumlarda tehlikeli kimyasal
ajanlarn varlndan bamsz, ama genellikle tehlikeli kimyasallara atanan R ifadesine gre bir derece
atanmtr. Bu nedenle rnein Soru 5e verilecek olumsuz cevap, TKAnn R-ifadesi R-21 ise kiiyi
gelitirilebilir bir derecelendirmeye ya da R1den R6ya kadar olan ifadelerden biri ise ok yetersiz
bir derecelendirmeye ynlendirecektir.
Anket, tehlikeli kimyasal ajanlar ieren tesisat, ekipman ve proseslerdeki yetersizliklerin saptanmasnda
temel olarak kabul edilen birtakm sorularla uygunluun kontrol edilmesine yneliktir. Yasal ya da dzenleyici birtakm gereklere uygun olarak baz sorular ankete eklenebilir ya da sorularn yerleri deitirilerek anket revize edilebilir.
Tablo 1. Objektif tehlike derecesinin belirlenmesi
Objektif Tehlike
Objektif
Tehlike Derecesi
Anlam
Kabul edilebilir
Belirgin anormallik gzlenmemitir. Risk kontrol

edilmektedir. Tablo 7deki Risk 1 derecesi iin alnan
lmleri ierir.
Gelitirilebilir
Dk neme sahip risk faktrleri gzlenmitir. Riski

nlemeye ynelik mevcut nlemler gelitirilebilir.
Yetersiz
Dzeltilmesi gereken risk faktrleri gzlenmitir.

Riski nlemeye ynelik mevcut yntemler, riskin
yeterli kontroln garanti etmemektedir.
ok yetersiz
10
nemli risk faktrleri gzlenmitir. Riski nlemeye

ynelik mevcut yntemler etkisizdir.
Buna ek olarak, yangn ve patlamaya neden olabilecek uygunsuzluklar, eksiklikler ile ilgili sorular bu
anketten ayr dnlebilir. Ankette yer alan bu sorulardan elde edilecek veri, yangndan korunma ile
ilgili yasal dzenlemelerle tanmlanan zorunlu yntemler ile birlikte deerlendirildiinde, olayn gerekleme olasl ve yangn riski seviyesi hakknda fikir verecektir. Bu ekilde, yangn ve patlama riski
deerlendirilmi ve akla kavumu olacaktr.
Bu nedenle mevcut risk faktrleri ve tehlikeli kimyasal ajann R risk ifadesinden renilen gerek tehlikesi dorultusunda sorulacak her soruyla, ok yetersiz, yetersiz ya da gelitirilebilir (soru uygulanabiliyorsa) gibi derecelendirmeler yaplabilecektir.
Verilecek olumsuz cevap, ortamda tehlikeli kimyasal ajann bulunmad anlamna geldiinden, Anahtar soru olarak sorulan Soru 1e herhangi bir derecelendirme yaplmaz ve bu durumda ankete devam
etmek gereksizdir.
Verilecek tm cevaplarn deerlendirilmesiyle ok yetersiz, yetersiz, gelitirilebilir ya da kabul
edilebilir derecelendirmeler, aadaki kriterlere gre yaplmaktadr:
(a) Eer sorulardan herhangi birinin derecelendirmesi ok yetersiz veya uygulanabilir sorularn derecelendirmelerinin 50%den fazlas yetersiz ise tm anketin derecelendirmesi ok yetersiz dir.

91
107

(b) Derecelendirmenin ok yetersiz olmamas durumunda eer sorulardan herhangi birinin derecelendirmesi yetersiz veya uygulanabilir sorularn derecelendirmelerinin 50%den fazlas gelitirilebilir ise tm anketin derecelendirmesi yetersiz dir.
(c) Derecelendirmenin ok yetersiz veya yetersiz olmamas durumunda eer sorulardan herhangi
birinin derecelendirmesi gelitirilebilir ise tm anketin derecelendirmesi gelitirilebilir dir.
(d) Dier tm durumlarda derecelendirme kabul edilebilir dir.
Tablo 2. A. Kontrol Listesi Deerlendirmesi
Objektif Tehlike
Soru says
Soru says
Soru says
Soru says
ok yetersiz
Yetersiz
Gelitirilebilir
108
92
Yetersiz
Yetersiz
10. Miktarna ve/veya tehlikesine bal olarak gerektiinde sv TKA szntlar daha gvenli bir konteynra ya da depolama
alannda oluturulmu daha gvenli bir alana kaldrlyor mu?
Tablo 3 e
baknz
9. Depolama alan doal veya yapay havalandrma ile havalandrlyor mu?
8. TKAlar risk kategorilerine gre zel olarak gruplanm ve uyumsuz veya tehlikeli reaksiyonlara sebebiyet verecek ajanlardan izole dilmi ekilde muhafaza ediliyor mu?
Kimyasal Ajanlarn Depolanmas/Paketlenmesi
7. Btn TKAlarn gvenlik bilgi formlarna (GBF) her zaman veya alma esnasnda ulalabiliyor mu ve gerektiinde
bilgi formlar olmadan TKAlarn zerindeki bilgiler yeterli oluyor mu?
6. Etiketler zel risklerin olduu yerlerde (vanalar, balant yerleri vb.) boru boyunca yeterli sayda yerletirilmi mi?
Tablo 3 e
baknz
ok yetersiz
4. TKA ambalajnn stndeki etiket, tama veya ambalaj deitirme esnasnda muhafaza edilmi mi?
Gelitirilebilir
ok yetersiz
3 TKAlarn orijinal ambalajlar doru etiketlenmi mi?
5. rn ve akkanlarn ak ynn tanmlayan etiketler, TKA lar tayan borularn zerine sktrlm, taklm veya
boyanm m?
ok yetersiz
Tablo 3 e
baknz
Anket doldurulmamaldr
93
Tehlike
Evet Hay Cevap
r
HAYIR ise; derecelendirme
2. Aralkl veya devaml almada kullanlan TKA lar tanml ve envantere kaytl m?
Kimyasal Ajanlarn Tanmlanmas
1. TKAlar hammadde, ara rn, yan rn, son rn, atk rn veya temizlik rn olarak depoluyor, kullanyor veya retiyor musunuz?
Tablo 2. B. Tehlikeli kimyasal ajanlara (TKA) bal kaza risk faktrlerinin tanmlanmas iin kontrol listesi (*)
109
110
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
13. TKA ambalajlar tam gvenli mi? (otomatik kapanma, gvenli kenetlenme, ift paket, ok absorbe edici kaplama vb.)
14. Ambalajn, elle veya mekanik olarak tanmasnda kullanlan ekipmanlar ve aletler dengeli mi ve gvenlii salanm
m?
Tablo 3 e
baknz
12. TKAlarn ambalajlar fiziksel veya kimyasal etkilere dayankl m ve darbeye, kesilmeye ve deformasyona direnli mi?
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
18. Alevlenebilir akkanlarn tanmas srasndaki statik elektrik birikmeleri/deimeleri titizlikle izleniyor mu?
19. Elektrik tesisat yaplan alevlenme riski olan alanlar patlamaya kar korumal m ve ateleme kaynaklar izleniyor
mu?(+)
20. Korosiv (andrc) rn ekipmanlarnn, odalarn ve depolarn elektrik tesisatlar uygun biimde yaplm m?
Gelitirilebilir
16. alma alannda gn boyunca bulunan ve o esnada kullanlmayan TKAlar uygun konteynrlarda, korumal kabinlerde
veya zel blmlerde tutuluyor mu?
17. TKAlarn ak bir ekilde tanmasndan kanlyor mu?
Gelitirilebilir
15. alma alanndaki TKA miktar, o anki alma iin kesinlikle gerekli mi? (miktarlar hibir zaman o anki veya o gnk alma iin gerekli olandan fazla deil)
Kimyasal Ajann Kullanm / Proses
Tablo 3 e
baknz
11. Yanc TKA depolarnda patlayc maddenin bulunmas veya kullanlmas yasak m ve bu yasaa en ince ayrntya kadar
uyulduu gzleniyor ve garanti ediliyor mu?
94
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
22. Sznt olasl, ve ekipmanlarn doru kurulumu, kullanmdan nce kontrol ediliyor mu?
23. Gvensiz durumlar tespit iin sistem gerektiren ekipman ve prosesler (kurutma tnelinde LIL seviyesi, reaktr
scakl/basnc, tankn doluluk seviyesi) alarm sistemi ile takviye edilmi mi?
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
26. yeri ortamnda TKAlar gvenlik cihazlarndan ve havalandrmalardan gvenli uzaklatrmak, absorblamak ve ortadan kaldrmak iin gerekli cihazlar bulunuyor mu?
27. TKA gaz, buhar, tozu ieren operasyonlar, kapal mekanlarda m yrtlyor ya da tersi durumlarda iyi havalandrlm veya lokal hava k sistemleri kurulmu mekanlarda m yrtlyor?
28. Genel olarak TKAlarn izole edilmesini ve/veya maruziyetin snrlanmasn ve/veya iilerle temasn nlenmesini gerektiren durumlarda toplu koruma tedbirleri uygulanyor mu?
Tablo 3 e
baknz
Tablo 3 e
baknz
30. TKAlarn depoland, yklendii/boaltld veya prosesi tamamlanm alanlara harici veya yetkilendirilmemi personelin eriimi kontrol altna alnm m?
31. alanlar TKAlar ile ilgili riskler hakknda dzenli olarak bilgilendiriliyor mu ve yenilenen
tedbirler konusunda doru eitiliyor mu?
koruyucu ve nleyici
Tablo 3 e
baknz
29. TKA iermi veya ieren tesisat, ekipman ve konteynrlar zerine risk tayan ilemler yaplrken alma yetkilendirmesi yaplyor mu?
Kimyasal Ajan Kullanmnda nleyici Tedbirlerin Organizasyonu
Tablo 3 e
baknz
25. Yanc/patlayc rnler iin gvenlik donanmlarnn hava giri ve klar gvenli bir yere kanalize edilmi mi ve gereken yerlerde belirgin ekilde iaretlenmi mi?
24. Var olan alglama sistemleri kritik durumlar olutuunda annda prosesi durduruyor mu?
Tablo 3 e
baknz
21. Malzeme, ekipman ve aletlerin zellikleri TKAlarn doasna uygun mu?
Yetersiz
95
111
112
Gelitirilebilir
ok yetersiz
38. Personel hijyeni iin doru kurallar uygulanyor mu (el ykama, kyafet deitirme, alma mahallinde yeme-imenin
yasaklanmas, sigara yasa vb.) ve uygulamas takip ediliyor mu?
39. TKAlarla ilgili kritik bir durum iin acil durum plan var m? (sznt, dklme, yangn, patlama)
Tablo 3 e
baknz
42. TKA sramas muhtemel olan yerlerde gz banyosu ve acil dular mevcut mu?
43. Genel olarak KKD ve i elbisesi doru seilmi mi?
Tablo 3 e
baknz
41. Gerekli kiisel koruyucu donanm (KKD) mevcut mu ve verimlilii eitli ilerdeki risk maruziyetleri veya TKA temaslar iin izleniyor mu?
KKD Kullanm ve Acil Durum
96
Yetersiz
37. Atk ynetim plan var m, uygulamas takip ediliyor mu?
Yetersiz
Yetersiz
36. Szntlar kontrol iin veya dkntleri temizlemek veya etkisiz hale getirmek iin zel tedbirler alnm m ve eylem
plan var m?
Tablo 3 e
baknz
Gelitirilebilir
35. alma alanlarnn temizlii salanm m?(Bunun iin yaplm bir program var m ve uygulamas izleniyor mu?
40. Genel olarak TKAlar izole etmek iin ve/veya maruziyeti azaltmak iin ve/veya TKAlarn iilerle temasn nlemek
iin organizasyonel nlemler alnm m ve uygulanm m?
Yetersiz
Tablo 3 e
baknz
Gelitirilebilir
34. nleyici bakm program var m ve doru almas proses gvenlii iin nemli olan tesisat ve ekipmanlarn tahmini
bakm programlar var m?
33. TKA ieren ilemle iin yazl alma prosedrleri mevcut mu?
32. alanlar retici tarafndan salanan GBFlere eriebiliyor mu?
97
(+) Ortamda patlama riski olup olmadna karar vermek iin alma alan ncelikle mevcut alevlenebilir maddelere gre snflandrlmal ve mmknse patlama ler (explosion meter) kullanarak kontrol edilmelidir.
(*) Rehber olarak hazrlanmtr.
44. Bunlarn dnda toplu koruma, organizasyonel nlemler ve KKD kullanm ile ilgili herhangi bir azalma veya eksiklik
sz konusu mu? Deerlendiriniz ve tanmlaynz.
113

Tablo 3. Deerlendirme kriteri
Soru
No
ok Yetersiz
Yetersiz
Gelitirilebilir
5, 7, 8
R1 ile R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R11, R18, R24, R25, R30, R10, R21, R36, R38
R17, R19, R27, R28, R35, R39
R34, R37, R41, R44
11
R1 ile R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R11, R18, R30, R44
R17, R19
12, 13, 14 R1 ile R6, R7, R12, R17, R19, R27, R9, R11, R24, R34, R37, R41
R35, R39
R10
R10, R21, R36, R38
17
R7, R12, R17, R27, R35, R39
R11, R18, R24, R30, R34, R37, R41 R10, R21, R36
18
R7, R12
R11, R18, R30
19
R1 ile R6, R12, R15
R8, R11, R18, R30
20
R35
R34
R10
21, 22, 23 R1 ile R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R11, R18, R24, R30, R34, R10, R21, R36, R38
R17, R19, R27, R35, R39
R37, R41, R44
R1 ila R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R10, R11, R18,
R17, R19, R27, R35, R39
R21, R24, R30, R34,
R36, R37, R38, R41, R44
24
25
R2, R3, R5, R6, R7, R12, R14, R15, R8, R9, R11, R18, R30, R44
R16, R17, R19
R10
26
R27, R35, R39
R24, R34, R37, R41
R21, R36, R38
27
R7, R12, R27, R35, R39
R11, R18, R24, R30, R34, R37, R41 R10, R21, R36
28
R1 ile R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R11, R18, R24, R25, R30, R10, R21, R22, R36, R38
R17, R19, R27, R28, R35, R39
R34, R37, R41, R44
29
30, 31
R10
R1 ile R6, R7, R12, R14, R15, R16, R8, R9, R11, R18, R24, R25, R30, R10, R21, R22, R36,
R17, R19, R27, R28, R35, R39
R34, R37, R41, R44
R38
33
R10
40
R8, R9, R11, R18, R24, R25, R30, R8, R9, R11, R18, R24, R25, R30, R10, R21, R22, R36, R38
R34, R37, R41, R44
R34, R37, R41, R44
41, 42
R27, R35, R39
114
R24, R34, R39, R41
R21, R36
98

2. MARUZYET DZEY
Maruziyet dzeyi riske maruz kalma sklnn bir gstergesidir ve riske maruz kalnan alanda ve/veya
riskin tanmland ilerde geirilen zamana bal olarak tahmin edilebilir. Anlam Tablo 4 te ifade
edilmektedir:
Tablo 4. Maruziyet dzeyinin belirlenmesi
MD
Anlam
Bazen.
Bazen, alma gn boyunca ksa sreli
Sk sk, alma gn boyunca ksa sreli
Srekli olarak. Sk sk, alma gn boyunca uzun sreli
Tablo 1 de grld gibi ok yetersiz durumlardaki dk maruziyete, riskin kontrol edildii durumlardaki yksek maruziyetten daha yksek bir deerde objektif tehlike derecelendirmesi verilmitir.
3. SONU DZEY
Risk oluacaksa sonular da hesaba katlmaldr. Riskin olumas sonucundaki kiisel hasarn kategorizasyonu iin 4 farkl sonu dzeyi belirlenmitir.
Tablo 5 te grld gibi sonu dzeyi iin atanan saysal deerler, objektif tehlike derecelendirmesi ve
maruziyet dzeyi deerlerinden daha yksektir, yani risk deerlendirmesinde sonular her zaman iin
daha yksek neme sahiptir.
Tablo 5. Sonularn nem dzeyinin belirlenmesi
SD
Anlam
10
Hafif yaralanmalar.
25
Normal tedavi edilebilir yaralanmalar.
60
Tedavi edilmesi mmkn olmayabilen ciddi yaralanmalar.
100
Bir veya daha fazla lm vakas.
4. RSK DZEY
Bu noktaya kadar takip edilen tm admlar objektif tehlike derecelendirmesi, maruziyet dzeyi ve sonu
dzeyi arpm olan Risk Dzeyinin belirlenmesi iindir (Tablo 6). Tablo 7, risk dzeyinin
tanmlanmas iin belirlenen 4 dereceyi belirtmektedir.
99
115

Tablo 6. Risk Dzeyinin Belirlenmesi
(OTD x M D)
SD
24
68
10 20
24 40
10
20-40
60-80
100-200
240-400
25
50-100
150-200
250-500
600-1000
60
120-240
360-480
600-1200
1440-2400
100
200-400
600-800
1000-2000
2400-4000
Tablo 7. eitli Risk Dzeylerinin Anlamlar
Risk
Risk
RD RD
Derecesi
Derecesi
1 1
2 2
3 3
4
4
Anlam
Anlam
40-20
40 20
Mmkn
iyiletirme
yapn.
Mevcut
nlemlerin
Mmknolduu
olduu kadar
kadar iyiletirme
yapn.
Mevcut
nlemlerin
verimliliinin devamnn
kontroller
gerekir.
verimliliinin
devam iin
iinperiyodik
periyodik
kontroller
gerekir.
120-50
Riski
azaltmak
tedbirler
ve belirlenen
srebuniinde
120 50
Riski
azaltmak iin
iin tedbirler
alnaln
ve belirlenen
bir srebir
iinde
bunlar
uygulayn.
lar uygulayn.
500-150
Ksa
vadeli
tedbirlerini
dzeltin
ve uygulayn.
500 150
Ksa
vadelikontrol
kontrol tedbirlerini
dzeltin
ve uygulayn
4000-600 Acil mdahale gerektiren durum.
4000 600
Acil mdahale gerektiren durum
REFERANS:
1. Practical guidelines of a non-binding nature on the protection of the health and safety of workers
from the risks related to chemical agents at work, European Commission , Employment, Social
affairs, and Equal opportunities, 2005
116
100
101
117

METAL LEME AKIKANLARI KULLANIMINDA SALII VE GVENL9
1. METAL LEME AKIKANI NEDR VE NERELERDE KULLANILIR?
Metaller ilendikleri zaman, ana metalden talan kopmas ve kalemden bu talan skarak kaymas sonucunda bir s meydana gelir. Oluan bu snn mmkn olduu kadar abuk aletten ve ilenen paradan
uzaklatrlmas gerekir. Bu snn uzaklatrlabilmesi iin;
i) lenen para ile alet arasndaki srtnme katsaysnn drlmesi, ksaca yalama ve
ii)Soutma gereklidir. (1)
Kullanlan metal ileme akkanlar;
- Aletin veya kalemin kullanma mrn uzatmak,
- lenen parada yzey dzgnl salamak,
- Kesme maliyetini drmek,
- apaksz alma ortam oluturmak,
- lenen para ile aletin birbirinden kolay ayrlmasn salamak amac ile yukarda belirtilen iki temel
zellii iermek zorundadrlar (2). ekil 1 ve 2de metal ileme akkanlarna grsel rnekler verilmitir.
Resim 1 2. Metal leme Akkanlar rnekleri (3,4)

Su, en iyi soutma maddesidir. Fakat yalama (lubrikasyon) zellii yoktur ve koroziftir. Dolaysyla
korozyon engelleyici katk maddelerine ihtiyac vardr. Ya ise iyi bir lubrikanttr. Fakat soutma zellii
yoktur ve suyun iinde znme zellii olmadndan, emlgatrlere ihtiya gsterir.
Kesme Yalar: Su+ya+emlgatr+korozyon engelleyici+dierleri kombinasyonundan oluan bir rndr. Bu yalar, kullanm amacna gre ok byk farkllklar gsterse de temel olarak drt kategoride
toplayabiliriz:
1-Saf kesme yalar
2-Su bazl yalar
3-Sentetik rnler
4-Yar-sentetik rnler
Yalnzca dz yalar ierisine su kartrmadan kullanlr. Metal ilemede kullanlan akkanlar, karmak
yapdadrlar ve toksik madde ierebilirler. eriklerinde stabilizatr, biyosit, seyreltici, boya ve koku verici maddeler bulunabilir. zellikle uzun sreli kullanmlarda, yeterli bakm gsterilmezse bu
karmlarn ierisinde bakteriler ve kf reyebilir. Ayrca, para ilenirken yan ar snmas sonucu
polinkleer hidrokarbonlar (PAH) oluabilir (5).

Fatih ERELa ; Dr. Fatma IIK COKUNSESb a: SG Uzm. Yrd. - Makine Mh. ; b: SG Uzm. - Kimya Mh.
118
102

2. METAL LEME AKIKANLARI HAKKINDA BLGLER
ncelikle akkann satn alnd tedariki akkan hakknda birincil kaynaktr. Tedariki kullanlacak
akkann sala etkileri konusunda bilgili olmaldr ve gncel malzeme gvenlik formlar salayabilir.
Baz tedarikiler ii bir adm daha ilerletip salk, gvenlik ve evre yardmn kapsayan kimyasal veya
akkan idare program, mteri destek program ve rn ynetim program salamak gibi ek destek verebilir. Bu programlar gerekten faydal olabilir nk bu programlar ounlukla OSHAnn tehlike iletiim standardnn gerektirdii gncel ve kapsaml salk ve gvenlik bilgilerini, etkin akkan idaresi iin
tavsiyeleri ve uygun kullanm ve rnlerin imhas hakknda bilgileri ierir.
Ayrca tedariki, rnlerinin uygulanabilir idari, salksal ve evresel dzenleyici mlahazalarla uyumlu
olduunu, mikrobal ieriin karakterize edilmesini de kapsayan kullanmda olan akkanlarn analizini salayacan ve alanlarn maruziyetinin llmesi iin hava rnei salanacan temin edebilmelidir (6).
3. GVENL BR METAL LEME AKIKAN SEM HAKKINDA BLGLER
Bir akkan seerken aada belirtilen hususlar dikkate alnmaldr:
Akkan bileenlerinin toksiklii
Seilen metal ileme akkanlarnn mmkn olduu kadar tahri edicilii olmamal ve hassasiyet oluturmamaldrlar. PAH lar, klorlu parafinler, alkanolaminler, nitritler ve formaldehit yayan biyositler ieren yalar gibi potansiyel kanserojen bileenlerden saknmaldr. Bu konuda ASTM Standart E 1687-98,
metal ileme akkanlarndaki ham yalarn kanserojen potansiyellerinin belirlenmesi, ASTM Standart E
1302-00, su ile karabilen metal ileme akkanlarn test eden akut hayvan toksiklii iin standart rehberi gibi baz uluslararas standartlardan yardm almak faydal olacaktr. Nitrozamin oluma potansiyelini
minimize etmek iin, nitrit ieren malzemeler etanolamin ieren metal ileme akkanlarna eklenmemelidir (NIOSH 1998b).
Su bazl yalar veya sentetik akkanlar kullanlacaksa rn seimi, depolama, datm ve bakm dahil
olmak zere gvenli kullanm kurallar iin, ASTM Standart E 1497-1400, Su-bazl metal ileme
akkanlarnn Gvenli Kullanm Standart Uygulamasna bavurulmaldr. ou su bazl metal ileme
akkan eitli mikroskobik organizmalar ldren ve akkan mikrobiyal bozunmadan koruyan kimyasal bir biyosit ierir. Biyosit konsantrasyonu akkan artnamelerinde belirtilen gereken deeri amamaldr, nk fazlas alanlarn cilt veya solunum yolu irritasyonu ve hassasiyeti yaamalarna sebep
olabilir.
Akkann tutuabilirlii
Pr yalar iin nemli bir husustur. Tutuabilirlik tehlikeleri hakknda detayl bilgi iin OSHA standartlar ve spesifik el kitaplarna bavurulmaldr.
Akkan imhas
alanlar ve toplumu imha ilemleri srasnda ortaya kabilecek potansiyel salk ve gvenlik problemlerinden korumak iin reticinin talimatlarn takip etmek gerekmektedir. mha gereksinimleri
akkann tipine gre deimektedir.
103
119

4. BR METAL LEME AKIKANININ KULLANIM N ARTIK
GVENLR OLMADIININ ARETLER NELERDR?
Bir akkann deiime uradna ve ortaya kan salk tehlikelerinden dolay artk kullanm iin gvenli olmadna dair iaretler vardr. Aadaki belirtilerden bir ya da birka ortaya ktnda, kullanmna devam etme veya deitirilme noktasnda gvenli olup olmadna dair deerlendirilmelidir (5).
Dk ya haznesi seviyesi
Vardiyann bana ya haznesinin seviyesini kontrol etmelidir. Dk ya haznesi seviyesi (dolu halin
%30unun alt) metal ileme akkan kaybn veya su buharlamasn(Metal ileme akkanndaki kimyasallarn konsantrasyonunu artrr) gsterir. Konsantrasyonu kontrol etmek gerekir. ok younsa, uygun
konsantrasyona gelene kadar su eklemelidir. Konsantrasyon doruysa, akkan szmadan dolay kaybedilmitir. Akkan uygun sulandrmayla eklenmelidir, veya nceden sulandrlm akkan yoksa su ve
konsantre eklenebilir. Tm sistemler dikkatli bir ekilde gzlenmelidir ve metal ileme akkan eklentileri sabit alma konsantrasyonunu salayacak ekilde yaplmaldr. Bittiinde doru konsantrasyon teyit
edilmelidir (7).
Anormal akkan grn
Akkann renginin normal grnp grnmediine baklmaldr. Doru artlar altnda, sentetik
akkanlar berrak, yar sentetikler saydamdan st rengine kaan bir renkte ve su bazl ya, ya tabakasz
st beyaz grnmdedir. Akkan gri veya siyaha alyorsa, ounlukla bakteri var demektir. Akkan
sar veya kahverengi bir renk aldysa yabanc ya olabilir. Boyann solmas akkann eskidiini gsteriyor olabilir. Resim 4,5 ve 6da anormal grne sahip metal ileme akkanlar grlmektedir.
Resim 4, 5, 6. Anormal grnl metal ileme akkanlar
120
104
Ar koku (bozulma)
ounlukla akkann kt kokmas kontrolsz mikrop oalmasna iarettir. Kt kokuyu ortadan

kaldrmak mmkn olsa da, bu kokunun sebebini belirlemek en iyisi olacaktr nk akkanda bulunan
mikroorganizmalar havaya buharn bir paras olarak karabilir. Havadaki mikroorganizmalara maruz
kalan alanlara olumsuz salk etkileri olabilir. Akkandan kaynakl gl bir soyunma odas kokusu
varsa, byk olaslkla ortamda biyolojik oalma vardr, biyosit ile mdahale edilmelidir ve durumun
deerlendirilmesi gerekir. Gerekiyorsa akkan daha sonra atlmaldr, ya haznesi dzgnce temizlenmeli ve akkan deitirilmelidir.
Akkan zerinde yzen madde
Akkanda yzen artk, tala veya kf bulunmas normal bir durum deildir. Bir yzey syrc yardmyla
alabilinen kadarnn alnp dar pompalanmas gerekir. Akkandaki kir seviyesi(tm askda kalm
katlar) filtreleme sisteminin etkinliinin gstergesidir. Filtreleme sisteminin ve ya syrcsnn dzenli
kontrol ve bakmlar bunlarn tasarland gibi altklarn temin etmek iin zaruridir.
Yzeyde yzen yabanc ya
Suyla seyreltilmi akkanlarda hazne tamamen yala kaplandysa ve makinist hazne tekrar kaplanmadan
nce yan temizlenmesini 5 ile 8 saniye arasnda bitiremiyorsa, ok fazla yabanc ya vardr. Yzey
yann kaldrlmas iin ayrlmas veya pompalanamas gerekmektedir. Yabanc ya dermatitin temel
sebeplerinden biridir. ekil 7de rnei grlen bu yalar tekrarlanan cilt temas ile gelimedii gibi bu
makine yalarnn baz bileenleri cildi son derece tahri etmektedir. Emlsiyon haline getirilmemi (yabanc) yalar deride birikebilen metalik paralarn ciddi bir taycs olabilir ve mekanik irritasyona sebebiyet verebilir. Yabanc yada asl kalan bu paralar dermatitin temel sebeplerinden biridir.
Resim 7. Yzeyde yzen yabanc ya (11)
Ar kpk
ok miktarda kpk yumuak sudan dolay baz rnlerde olabilir. Bunun yan sra akkan yksek konsantrasyonda olabilir veya temizleyicilerden bulam olabilir veya yzey aktif maddelerinden dengesizlik olabilir. Dier bir ihtimal normalden kk sistem, ar ak miktarlar olabilir veya akkan hava
kana kadar yeterli miktarda hareketsiz kalmam olabilir. Ayrca, rezervuardaki kesme akkan seviyesi havann pompann iine ekilmesine sebep olacak kadar dk olabilir.
105
121
Resim 8. Ar kpk kullanm (12)
Kirli makineler veya ukurlar

Bu emlsiyonun kararsz olduu, akkandaki temizleyicilerin tkendii, atklarn akkanda biriktii,
filtre bozukluu veya kt bakm ve temizlik yapld anlamna gelebilir.
Resim 9. Bakm uzunca bir sre yaplmam kirli bir makine
alanlarda cilt tahrii var

alanlarda cilt tahrii olmas akkann u zelliklerden bir ya da birkana sahip olduu anlamna gelebilir: ok yksek konsantrasyon, yksek alkalilik, metal kirlilii, kararsz emlsiyon veya para kaplamalarndan kirlenme. Tabii ki, cilt tahrii metal ileme akkanlar dnda, havadaki deiiklikler, kt
kiisel hijyen, kt alma alkanlklar, sert el sabunlarnn kullanm, kirli kyafet giyimi ve akkana
uzun sreli maruziyetten, gibi sebeplerden tr de olabilir.
Resim 10. Tahri olmu bir el (14)
122
106
alanlarda solunum yollarnda irritasyon var
Metal ileme akkan aerosollerine maruziyet gste tahri ve skma ikayetlerine neden olabilir. Tahrie sebebiyet veren faktrler, akkann kesme alanna doru iletilmemesi, katk maddelerinin doru
kullanlmamas, yksek soutucu konsantrasyonu, kk bir alanda makinelerin younlamas, yetersiz
veya kt dizayn edilmi evirmeler ve buhar toplayclar, iyerinin kt genel havalandrmas, yetersiz
temiz hava olabilir ve soutucu kanallarnn keskin dnler yapt alanlarda bulunan yksek buhar konsantrasyonlar (ileme ilemlerinin olmad ortamlarda bile) mevcut olabilir.
Metal ileme akkanlaryla alakal ve akkann bozulup artk gvenli bir ekilde kullanlmasna engel
olacak dier problemlerden bazlar unlardr:
Makine takmnn veya retilen blmn korozyona uramas veya paslanmas;
Performans katk maddelerinin eksikliinden dolay takmn bozulmas;
Akkan akn engelleyecek mantar geliimi;
Akkan viskozitesinin deimesi (daha ince ya da kaln);
Suyun dz yalarda ya haznesi drenajnn dibine toplanmas;
Akkanda askda kalan kir ve akl ve
Para- takm ara yznn bozulmas (ar s olumasndan dolay alt ksmnn yanmas gibi)(5)
5. MECBUR VE TAVSYE EDLEN MARUZYET SINIR DEERLER

ACGIHin ve benzeri dier ulusal kurulularn metal akkanlar ile ilgili belirli snrlamalar mevcuttur.
Fakat, bu yaznn dahilinde bu snrlamalardan bahsedilmeyecektir. Bunun yerine NIOSH ve OSHAnn
konu hakkndaki snrlamalarna atflar yaplacaktr.
Halihazrda iki OSHA hava kirletici izin verilebilir maruziyet limiti metal ileme akkanlarnda geerlidir. Bunlar mineral ya buhar iin 8-saat zaman arlkl ortalama(TWA) iin 5 mg/m3 ve geerli tm
dier metal ileme akkanlar iin 15 mg/m3dr.(8-saat zaman arlkl ortalama)(15).
1998de NIOSH, metal ileme akkan aerosolleri iin her gn 10 saate kadar haftalk 40-saat boyunca
zaman arlkl ortalama torasik kat parack ktlesi konsantrasyonu snr limiti olarak 0,4 mg/m3 tavsiye eden kriterler dokman yaynlamtr. Torasik rnekleyicilerin snrl sayda olmasndan dolay,
toplam kat parack ktlesinin llmesi makul bir ikamedir. 0,4 mg/m3lk torasik kat parack ktle
konsantrasyonu 0,5 mg/m3lk toplam kat parack ktle konsantrasyonuna tekabl etmektedir. NIOSH
tavsiye edilen maruziyet limiti metal ileme akkanlarna maruziyetten dolay oluan solunum yolu bozukluklarn nlemek veya byk lde azaltmak amacyla konmutur. NIOSHun grne gre, ou
metal kaldrma ilemlerinde, metal ileme akkan aerosol maruziyetlerinin 0,4 mg/m3 veya daha aas
ile snrlandrlmas teknolojik olarak makuldr (NIOSH 1998b) (15).
1999da, OSHA Metal leme Akkan Standartlar Tavsiye Komitesi 8-saat sreli-arlkl ortalama izin
verilebilir maruziyet limiti olarak 0,4 mg/m3 torasik kat parac (0,5 mg/m3 toplam kat parack)
nerdi. Komite tavsiye edilen izin verilebilir maruziyet limitini astm ve azalm akcier fonksiyonu zerindeki almalara gre temellendirmitir (15).
107
123

6. SALIK ETKLER
6.1. Genel
Metal ileme akkanlarnn, kirlenmi maddelerin, spreylerin veya buharn deriyle temas ve metal ileme akkanlarnn buhar ve aerosollerinin solunmas inhalasyon yoluyla sala zararl etkilere sebep
olabilir. Metal ileme akkanlarna deri ve hava yoluyla cildin, akcierlerin, gzlerin, burnun ve boazn
tahriini de kapsayan maruziyetler salk problemlerinin iinde saylmaktadr. Dermatit, akne, astm,
zatrre, st solunum yolunun tahrii ve bir dizi kanser eidi metal ileme akkanlarna maruziyetle ilikilendirilmitir (NIOSH 1998a) (15). Salk problemlerinin ciddiyeti akkann tr, kirlenmenin derecesi ve tr maruziyetin seviyesi ve sresi gibi eitli faktrlere baldr.
6.2. Cilt Bozukluklar
Deri temas, alan eldivenler ve balklar gibi kiisel koruyucu donanmlarn kullanmadan ellerini
akkana soktuunda veya akkanla kaplanm paralar, aletleri ve malzemeleri tuttuunda meydana
gelir. Deri temas ayn zamanda makinede korumann olmad veya yetersiz olduu durumlarda
sramak suretiyle meydana gelebilir. Metal ileme akkanlaryla ilgili iki tr cilt hastal kontak dermatit ve aknedir. Kontak dermatit metal ileme akkanlaryla alakal en yaygn rapor edilen cilt sorunudur. Kontak dermatiti olan kiilerin derileri srekli kanr ve ounlukla atlak, kzarma, su toplama,
kabarma ve kurdeen gibi sorunlar ortaya kar. Kontak dermatitin iki tr alerjik kontak dermatit ve
tahri edici kontak dermatittir. Tahri edici kontak dermatitte kurdeen tahri edici maddenin temas ettii
alanla snrldr. Alerjik kontak dermatitte kurdeen tahri eden maddenin direk temas ettii yerden baka
yerlere de dalabilir. Metal ileme akkanlarna maruz kalan alanlarn yzde 14 ile 67 aras dermatit
ilerlemesi riskini tamaktadrlar(NIOSH 1998a) (15). Cilt rahatszlnn erken safhada gelimesinin
nlenmesine uralmas ve tedavi edilmesi nemlidir nk tedavi edilmeyen dermatit daha ciddi komplikasyonlara sebebiyet verebilir (NIOSH 1998a) (15).
Resim 11. Kesme akkannn ciltteki etkileri(16)
Su bazl, sentetik ve yar sentetik metal ileme akkanlaryla alanlar kontak dermatitin ilerlemesi
asndan en ok risk altnda bulunanlardr. Pr yalar ounlukla metal ileme akkanlaryla temasta
bulunan alanlarda sivilcelerle karakterize edilen akneye benzer rahatszlklarla ilikilendirilir. Sar
banlarla krmz iler yalanm kyafetlerle temas eden yzde, n kollarda, kalalarda, bacaklarda ve
vcudun dier blgelerinde ortaya kabilir.
124
108
Resim 12. Kesme akkannn ciltteki baka bir etkisi (16)
6.3. Solunumla lgili Rahatszlklar

Metal ileme akkanlarnn buhar ve aerosollerinin teneffs edilmesi akcierlerin, boazn ve burnun
tahriine sebep olabilir. Rapor edilen semptomlardan bazlar boaz ars, krmz, yal, kanan gzler,
akan burun, burun kanamas, ksrk, hrltl solunum, artan balgam retimi, nefes darl ve dier nezleye benzer semptomlardr. Solunum yolu irritasyonu meydana geldii ou durumda rahatszln; belirli akkan bileenlerinden mi, kullanmdaki akkann kirlenmesinden mi, mikrop remesinden mi yoksa
bu faktrlerin birleiminden mi kaynakland net deildir.
Metal ileme akkanlarna maruziyet astmla da ilikilendirmitir. Astmda, akcier yollar iltihaplanr ve
bu da havann akcierden giri ve kn azaltr. Bir astm ata sresince, bu yollar imeye balar,
hava akn azaltarak, nefes darlna ve hrltl bir sese sebebiyet vererek spazma urar. Metal ileme
akkanlarnn bir ok bileeni, katklar ve kirleticileri yeni balangl bir astm balatabilir, nceden
var olan astm arlatrabilir ve astm olmayan alanlarn hava yollarn irrite edebilir. Kronik bronit
kronik ksrk ve balgaml ksrkle karakterizedir(18).
Hipersensitivite Pnmonisi ciddi bir akcier rahatszldr. HPnin getiimiz dnemlerdeki salgnlar
sentetik, yar sentetik ve su bazl metal ileme akkanlarnn aerosolleriyle ilikilendirilmitir. zellikle,
metal ileme akkanlarndaki kirleticiler ve katklar HP salgnlaryla ilikilendirilmitir (NIOSH 1998a).
Ksa dnemde HP ksrk, nefes darl ve nezle benzeri semptomlarla karakterizedir(ate, titreme, kas
arlar ve bitkinlik). Kronik faz (takip eden devaml maruziyet) kalc akcier rahatszlyla ilikilendiren akcier skarlamasyla karakterizedir (16)
Sigara ime gibi dier faktrler solunum yolu hastalklarnn olasln artrr. Sigara duman tm
alanlar iin metal ileme akkan aerosollerinin solunum etkilerini daha da arlatrabilir.
6.4. Kanser
Birtakm almalar metal ileme akkanlaryla almak ve rektum, pankreas, grtlak, cilt, skrotum ve
mesane kanseri ve benzerlerini kapsayan eitli kanserler arasnda bir iliki ortaya koymutur (NIOSH
1998a) (15). Metal ileme akkanlar ve kanser almalarnda onlarca yl nce maruz kalan alanlarn
salk gemilerinden yararlanlmtr. Bunun sebebi metal ileme akkanlaryla ilikili kanser etkileri
maruziyetten yllar sonrasna kadar ortaya kmayabilmesidir. Hava yoluyla tanan metal ileme akkan
konsantrasyonlar 1970-80lerde gnmzden ok daha fazlayd. Metal ileme akkanlarnn bileimleri
yllar iinde arpc bir ekilde deiti. 1985e kadar kullanmda olan ve ierilerinde nitrit, az rafine edilmi petrol yalar ve dier kimyasallar barndran akkanlar 1985ten itibaren salk sorunlarndan dolay kaldrld. Metal ileme endstrisinde son yllardaki azmsanamayacak deiimlerden sonra, kanser
riskleri azalm olabilir, ancak bunu dorulayacak yeterli veri bulunmamaktadr.
109
125
7. DER MARUZYET RSK DEERLENDRMES
Sal
ve Gvenlii
Uygulamalarve
Rehberi
Metal akkanlarna deri maruziyetinde ortaya kan risklerin
belirlenmesi,
deerlendirilmesi
buna
gre nlem alnabilmesi iin nicel lm yaplmadan nce 3 admdan oluan risk deerlendirmesi metoduDER
uygulanabilir.
Bu metoda
greDEERLENDRMES
1.adm olarak akkann R-kodlar dikkate alnarak tehlike snf belir7.
MARUZYET
RSK
lenir. Metotta kimyasal maddeler 5 tehlike grubuna ayrlmtr ve aada belirtilen kodlarla temsil edilMetal
mitir. akkanlarna deri maruziyetinde ortaya kan risklerin belirlenmesi, deerlendirilmesi ve buna
gre nlem alnabilmesi iin nicel lm yaplmadan nce 3 admdan oluan risk deerlendirmesi metoTablo
1. Deriolarak
maruziyetinde
tehlike
snflar(18)
du uygulanabilir. Bu metoda gre
1.adm
akkann
R-kodlar
dikkate alnarak tehlike snf belirlenir. Metotta kimyasal maddeler 5 tehlike grubuna ayrlmtr ve aada belirtilen kodlarla temsil edilmitir.
Tablo 1. Deri maruziyetinde tehlike snflar(18)
Tehlike Snf
HA
HB
HC
HD
HE
R- Kodlar
R 66
R 38
R 21, R 43, R 48/21, R 68/21
R 24, R 34, R 40*, R 39/24, R 48/24,
R 62*, R 63*, R 68*
R 24, R 34, R 27, R 35, R 39/27,
R 45*, R 46*, R 60*, R 61*
2.admda maruziyetin etki alan ve sresi tespit edilir. Etki alan; kimyasaln deriye temas alan dikkate
alnarak kk ve geni olmak zere iki snfa ayrlr. Maruziyet damla eklinde ise kk, derinin komple slanmas sz konusu ise byk olarak snflandrma yaplr. Maruziyet sresi de ksa ve uzun olmak
zere iki kategoriye ayrlmtr. Maruziyet 15 dakikadan az ise ksa, 15 dakikadan fazla ise uzun olarak
2.admda maruziyetin etki alan ve sresi tespit edilir. Etki alan; kimyasaln deriye temas alan dikkate
snflandrlr.
alnarak kk ve geni olmak zere iki snfa ayrlr. Maruziyet damla eklinde ise kk, derinin komp3.
adm korunma
dzeyinin
belirlenme
oluur.
Etki
alan ve sresi
sresi de
tespit
sonra
le slanmas
sz konusu
ise byk
olarakaamasndan
snflandrma
yaplr.
Maruziyet
ksaedildikten
ve uzun olmak
koruma
Dk,
orta ve15yksek
olmak
tr
koruma dzeyi
Tablo
2,
zere ikiseviyeleri
kategoriyebelirlenir.
ayrlmtr.
Maruziyet
dakikadan
az zere
ise ksa,
15 dakikadan
fazla vardr.
ise uzun
olarak
korunma
dzeyinin karar verilmesi iin kullanlan matrisi gstermektedir.
snflandrlr.
Tam
anlamyla
allan
yerdeki
risklerinaamasndan
tespiti, derecelerinin
llmesi
alanlarn
risklere maruzi3. adm
korunma
dzeyinin
belirlenme
oluur. Etki
alan vevesresi
tespit edildikten
sonra
yetinin
kaldrlabilmesi
iin konuyla
ilgili detayl
deerlendirmesi
nicel vardr.
sonular
ieren
koruma ortadan
seviyeleri
belirlenir. Dk,
orta ve yksek
olmakrisk
zere
tr korumave
dzeyi
Tablo
2,
maruziyet
lmlerinin
Ek 1de
rnek bir risk deerlendirmesi almasnn
korunma dzeyinin
kararyaplmas
verilmesi nerilmektedir.
iin kullanlan matrisi
gstermektedir.
metal akkanlar ile ilgili blm verilmitir. NIOSH 5524 nolu metot, metal akkanlar ile almalarda
Tam anlamyla allan
yerdeki risklerin
tespiti, derecelerinin llmesi ve alanlarn risklere maruzikullanlabilecek
lm metodunu
anlatmaktadr.
yetinin ortadan kaldrlabilmesi iin konuyla ilgili detayl risk deerlendirmesi ve nicel sonular ieren
maruziyet lmlerinin yaplmas nerilmektedir. Ek 1de rnek bir risk deerlendirmesi almasnn
metal akkanlar ile ilgili blm verilmitir. NIOSH 5524 nolu metot, metal akkanlar ile almalarda
kullanlabilecek lm metodunu anlatmaktadr.
126
110
110

Tablo 2. Koruma dzeyleri(18)
Kimyasal
Tehlike Snf
HA
HB
HC
HD
HE
Etki Alan
Maruziyet
Sresi
Koruma Dzeyi
KK
KISA
DK
KK
UZUN
DK
GEN
KISA
DK
GEN
UZUN
ORTA
KK
KISA
DK
KK
UZUN
ORTA
GEN
KISA
ORTA
GEN
UZUN
ORTA
KK
KISA
DK
KK
UZUN
ORTA
GEN
KISA
ORTA
GEN
KISA
YKSEK
KK
KISA
ORTA
KK
UZUN
ORTA
GEN
KISA
ORTA
GEN
KISA
YKSEK
KK
KISA
YKSEK
KK
UZUN
YKSEK
GEN
KISA
YKSEK
GEN
UZUN
YKSEK
111
127

8. MESLEK MARUZYET NASIL KONTROL EDLEBLR?
Resim 13. Kontrolsz metal ileme akkan kullanm (19)
Mesleki maruziyetler mhendislik ve ite uygulama kontrolleri, ynetimsel kontroller ve kiisel koruyucu donanmn kullanm gibi bilinen birok ilkenin uygulanmasyla kontrol edilebilir. Bu ilkeler kaynanda ya da yaknnda, yine alma ortamna veya mesleki maruziyetin bireylere etki ettii noktada
uygulanabilir. Atlyelerde alanlarn metal ileme akkanlarna maruz kald yerlerde, maruziyet
aadaki balklarla kontrol altna alnabilir:
Metal ileme akkannn salm sisteminin uygun ekilde tasarlanp almas;
zolasyon;
Etkin lokal egzoz havalandrmas;
Etkin genel veya seyreltme havalandrma;
Kontrollerin uygun kullanm da kapsayan iyi alma uygulamalar ve
Ekipmann uygun bakm.
8.1. Metal leme Akkannn Salm Sisteminin Uygun ekilde Tasarlanp almas
Metal ileme akkan buharlarnn oluumunun salm sisteminin uygun tasarm ve ileyiiyle
azaltlabilecei etken birok faktr vardr. ANSI Teknik Rapor B11 TR 2-1997 (Mist Control Considerations for the Design, Installation and Use of Machine Tools Using Metalworking Fluids) [ANSI 1997]
buu ve buhar oluumunun azaltlmas hususunda rehber nitelii tamaktadr.
nce taneli buular kullanm srasnda metal ileme akkan ak daldnda oluur. Bu durum akkan
uygulandnda ve dnen para ya da aletlerle etkiletiinde ve akkan ak kanallarda yksek hzda
aktnda meydana gelir. Kk buu damlacklar havada rahatlkla askda kalr ve muhafazadan ve
toplanmadan kurtulabilir.
Metal ileme akkan salm sistemi minimum miktarda akkan buusu oluacak ekilde tasarlanmaldr.
Kesme blgesine dorudan salnan yeterli, dk basnl metal ileme akkan ak buulanmay
azaltmada genel itibariyle en etkili yoldur.
Buu gidericiler de zm iin dnlmelidir. Buu gidericiler buu damlacklarnn uzun sre havada
asl kalamayacak ekilde boyutlarn byterek kaynanda alrlar. Ayrca buu gidericilerin kullanm akkan kaybn ve buhar oluumunu da azaltabilir.
128
112
Resim 14-15. Buu giderici rnekleri (Mist collector-buster) (20)
alanlarn buuya maruziyetini azaltmak iin atlacak dier temel admlardan biri de makul olduunda
metal ileme akkan akn kesmek ya da azaltmaktr. rnein ileme yoksa ak kesilmelidir. Bu
yalnzca mekanik olarak oluan buuyu azaltmaz, ayn zamanda akkann bozulmas ve biyositlerin oksitlenmesini azaltr.
8.2. zolasyon
alanlarn mekanik para tutacak ekipman ve makine mahfazalar yoluyla izolasyonu cilt ve inhalasyon
maruziyetini azaltabilir. Basit srama siperi dk retim makineleri iin yeterli olabilirken yksek
retim makineleri genellikle havalandrmal komple mahfaza gerektirmektedir.
Resim 16: Akkan Filtresi(15)
8.3. Etkin Lokal Egzoz Havalandrmas

alanlarn metal ileme akkan aerosollerine maruziyetini azaltmann bir yolu iyerindeki hava yoluyla
gelen kirleticilerin ylmas ve devir daimini nleyecek egzoz havalandrmas kurmaktr. Kirleticilerin
kaynanda yakalanp yok edilmesi lokal egzoz havalandrmasnn temel amacdr. Bu egzoz sistemine
lokal denmektedir, nk egzozun ya da emiin kayna kirlenmenin kaynana yakn yerletirilmitir
(22).
113
129

8.4. Etkin genel veya seyreltme havalandrma
Lokal egzoz havalandrmas buu, buhar, toz ve aerosollere maruziyeti azaltmadaki tek strateji deildir.
Genel veya seyreltme havalandrma sistemleri, hava yoluyla gelen kirletici konsantrasyonlarn kontrol
etmek iin lokalize bir egzoz kaynandansa havann alana, odaya, ve binaya gre beslenmesi ve dar
atlmasna dayanr.
Lokal egzoz havalandrmasndan farkldr, nk emisyonlar kaynanda yakalayp havadan temizlemek
yerine iyerinin havasna yaylmasna izin verir ve sonrasnda havadaki kirlilik konsantrasyonunu yksek
miktarda havay alma alanlarnn iine ve dna sirkle ederek seyreltir (22).
8.5. Kontrollerin Uygun Kullanmn Da Kapsayan yi Deneyimleri
OSHAnn tespitlerine gre i deneyimleri alanlarn tehlikeli maddelere maruziyetini ve
gvenlik tehlikelerini azaltmaktadr. Baz temel ve kolay uygulanabilir i deneyimleri unlardr:
Uygun kiisel hijyen uygulamalarnn kullanm,
Koruyucu ve nemlendirici kremlerin kullanm,
yi bakm ve temizlik,
Periyodik denetim ve sre ve kontrol ekipmannn bakm,
Bir ii grrken uygun prosedrlerin kullanm ve
Uygun prosedrlerin takip edildiine dair uzman gzetimi.
9. KSEL KORUYUCU DONANIM

9.1 alanlar Ne Zaman Kiisel Koruyucu Donanm (KKD) Kullanmaldrlar?
Mhendislik kontrolleri, i deneyimi kontrolleri ve metal ileme akkan ynetim program alanlarn
metal ileme akkanna maruziyeti azaltmada tercih edilen metotlardr. Ancak, baz durumlarda, metal
ileme akkanlarnn cilde temasn nlemek ve hava yollu maruziyetleri nlemek iin kiisel koruyucu
donanm ve/veya solunum cihaz kullanlmaldr.
9.2 Hangi OSHA Standartlar Kiisel Koruyucu Donanmlarn Kullanmn Etkilemektedir?
OSHAnn Kiisel Koruyucu Donanm Standard (29 CFR 1910.132) iverenlerine iyerindeki kiisel
koruyucu donanm ihtiyacn deerlendirme, uygun ekipman salama ve bu ekipmann uygun bir ekilde
kullanldnn ve bakmnn yapldnn salanmas ykmlln getirmektedir. Dier standartlar, 29
CFR 1910.133ten 1910.138e kadar, el korumas, gz ve yz korumas ve koruyucu ayakkab gibi spesifik alanlar iin ykmllklere aklk getirir ve bu ykmllkleri aar. Bu standartlar alanlarn korunduunun ve kiisel koruyucu donanmn ekstradan tehlike tekil etmediinin gvence altna alnmas
iin konulmutur (23).
9.3 veren alanlara Tehlikelerin Kiisel Koruyucu Donanm Giymeyi Gerektirdiini
Nasl Anlatabilir?
veren metal ileme akkanlarnn kullanld para ileme ilerindeki tm potansiyel salk ve gvenlik tehlikelerini tespit etmek iin bir anket dzenlemelidir. Anket unlar kapsar:

130
114
Kimyasal maruziyet - akkanlardan srama veya pskrme, paralar temizleyen akkanlar

gibi bileenlerin temizlii;
Atlan cisimler - uan metal talalar;
Delikler - sivri keli paralar;
Yksek scaklklar - yanmalara sebebiyet verebilecek scak paralar;
Den paralar - dtnde ayaklar iin risk tekil eden ar paralar ve
Makine grlts.
9.4 Hangi Tip Kiisel Koruyucu Donanm Kullanlmaldr?

Metal ileme akkanlarna maruz kalan alanlar iin koruyucu donanm kullananlar kimyasallardan,
delinmeden, kesiklerden ve anmalardan korumaldr. ou zaman makine operatrleri iin ileri dzeyde ustalk gerektii iin eldivenler gibi baz kiisel koruyucu donanmlar baz ilemler iin uygun olmayabilir ve hatta paralarn tanmas srasnda oluan karmaklktan dolay ciddi gvenlik tehlikesi bile
tekil edebilir. Sonu olarak, eldivenler gerekliyse, donanmn korunmasna azami dikkat gsterilmelidir.
Herhangi bir durumda, iveren eldivenlerin izin verildii ilemleri belirtmelidir.
9.5 Ne Sklkla Maruziyet zleme Yaplmaldr?
NIOSH maruziyet izlemelerinin en azndan her yl dzenli olarak yaplmasn tavsiye etmektedir. Maruziyeti etkileyebilecek retimde, donanmda, srete, rn formulasyonunda, personelde veya alnan kontrol nlemlerinde bir deiiklik meydana geldiinde alanlarn maruziyetleri tekrardan deerlendirilmelidir.
9.6 Konuyla lgili Ne Zaman Eitim Gerekletirilmelidir?
Eitimler:
Grev ilk defa alana verildiinde;

Daha nceden eitim almam alanlara;
alma yerinde yeni ve ciddi boyutta farkl bir metal ileme akkan kullanlmaya balandnda;
alanlar tehlikelerden korumak iin yeni bir yol veya yeni mhendislik kontrolleri sahaya uygulanmaya balanldnda;
yaplmaldr.
Sonu olarak lkemizde henz bu konuya ynelik almalar olduka kstldr. Dier i sal ve gvenlii balklar gibi artk bu konuya da gereken ilgi ve hassasiyet gsterilmelidir, nk gerekli nlemler
alnmad zamanlarda yukarda da belirtildii gibi inhalasyon ve irritasyon yoluyla ciddi rahatszlklar
ortaya kabilmektedir. Ancak u da gz ard edilmemelidir ki gelien teknoloji ve artan bilgi birikimiyle
artk konveksiyonel sistemlerden CNC lere doru bir gei gzlemlenmektedir. Bilindii zere CNCler
tamamen kapal ekilde almakta ve alanlarn maruziyetlerini minimum seviyeye indirmektedir. Ne
yazk ki bu gei lkemizde iletmelerin %98.9unun KOB olmasndan dolay yabanc lkelerdeki geliime gre yava ilerlemektedir (24). Var olan sistemlerde yukardaki nlem ve kontrollerin gerekletirilmesi iletmelerin ve alanlarn yararna olacaktr.
115
131

rnek Risk Deerlendirmesi
Yer:
Blm atlyesi
Yer: Blm atlyesi
Faaliyet: Metallerin ilenmesi srasnda

metal iletme alkanlklarnn kullanm
Faaliyet: Metallerin ilenmesi srasnda

metal ileme akkanlarnn kullanm
Tehlikeler
Risk altnda olanlar Riskin tanm
Risk Kontrolleri
Metal ileme
akkanlarnn
cilt ve gzle
temas
Makine operatrleri
Temizlik veya
yeniden doldurma
makineleri
Metal ileme akkannn iyi artlarda

bakm
Makinelerin srama/sprey korumas
KKD: tulumlar,nitril eldivenler,gz
korumas
sal danmannca salk gzetimi
Dermatit
Hava yoluyla
Makine operatrleri
gelen buunun
solunmas
Astm,bronit
ve dier
solunum yolu
rahatszlklar
Metal ileme
akkanlarnn
az yoluyla
alnmas
Mide
irritasyonu
Makine operatrleri
Temizlik veya
yeniden doldurma
makineleri
Ek 1
Riskin
derecesi
Dk
Metal ileme akkannn doru karm Dk

Metal ileme akkannn iyi artlarda
bakm
KKD: solunum korumas
sal danmannca salk gzetimi
yerinde yiyip imemek
El ykama imkannn salanmas
yi el hijyeni
KKD: nitril eldivenler
Dk
Sample Risk Assessment
Location:
Activity: The use of metal-working
Depatmental Workshop fluids during the machines of metals.
Location: Depatmental Workshop
Hazards
Those at Risk
Contact of
metalworking
fluids with
skin or eyes
Machine operators
Those cleaning
or re-filling
machines.
Inhalation
of airborne
mists
Machine operators
Description
of Risk
Risk Controls
Asthma,
bronchitis and
other diseases
of the
respiratory
tract.
Correct mix of metal-working fluids.

Low
Maintenance of metal-working fluid in good
condition
Splash / spray screening of machines, where
appropriate
PPE: respiratory protection
Health surveillance by Occupatinal Health
Adviser (staff only)
Dermatitis
Ingestion of
Machine operators Stomach
metalworking Those cleaning or irritation
fluids
re-filling machines
Assesors name : Paul Zealand
Signature
Date for Review February 2011
132
Activity: The use of metal-working fluids

during the machines of metals.
Maintenance of metalworking fluid in good

condition
Splash/spray screening of machines
Provision of handswashing facilities
PPE: overalls,nitrile gloves,eye protection
Health surveillance by Occupatinal Health
Adviser
No eating or drinking in workshops

Provision of handwashing facilities
Good hand hygiene
PPE: nitrile gloves
Job Title
Date of Assessment
Health and Safety Adviser

31 January 2010
Riskin
Rating
Low
Low

REFERANSLAR
1.
http://www.biodeterioration-control.com/articles%200812.htm
2.
http://www.karekmetal.com/metal-isleme-ve-kesme-yagi-nedir.html
3.
http://blogs.klinegroup.com/2011/08/30/insights-from-the-global-metalworking-fluids-market
4.
http://www.reduktordergisi.com/2011/11/exxonmobilden-mobilcut-ve-mobilgrind-metal-islemesivilari
5. Mac, D (2002). Working safely with metalworking fluids
http://www.dennismac.co.uk/hands/mw/index.html
6. OSHA [1999]. Metalworking Fluids: Safety and Health Best Practices Manual. Salt Lake City: U.S.
Department of Labor, Occupational Safety and Health Administration.
http://www.osha.gov/SLTC/metalworkingfluids/metalworkingfluids_manual.html
7. Metalworking fluid safety 165. http://www.toolingu.com/definition-850165-19503-sumplevel.html
8.
SOYDAN, Y. Ve ULUKAN, L. (2003) Triboloji:Srtnme-Anma-Yalama Bilimi ve Teknolojisi TAGEM KOPSAN Teknoloji Aratrma Gelitirme merkezi - teknoloji yaynlar serisi
9.
5. Uluslararas leri Teknolojiler Sempozyumu (IATS09), 13-15 Mays 2009, Karabk, Trkiye,
Talal retimde kullanilan kesme svlarndan istenen zellikler, Halil DEMR, Hasan Basri ULA,
Metin ZEYVEL
10. http://www.healthandsafetytips.co.uk/Downloads/DennisMac/SafetyWithMWFs.pps
11. http://www.lubriserv.com/tramp-oil-problems
12. 12.http://news.thomasnet.com/fullstory/Metalworking-Fluid-is-formulated-for-soft-water464662
13. http://www.dipity.com/tickr/Flickr_dials/
14. http://www.hse.gov.uk/research/rrhtm/rr577.htm
15. www.cdc.gov/niosh/pdfs/98-116.pdf
16. http://www.isgip.org/site/wp-content/uploads/2012/02/Sa%C4%9Fl%C4%Bk-G%C3%B6zetimi.pdf
17. Martin, T. J. (2005, 6 7). Controlling exposure to etalworking fluids.
http://ehstoday.com/industrial_hygiene/ehs_imp_37618/
18. http://www.isgum.gov.tr/rsm/file/isgdoc/IG9-TKM deri_maruziyeti_risk%20deerlendirmesi .pdf
19. Burton, N. C, Eisenberg, J., Evans, S., & Rodriguez, M. (2008, 10 6). [NIOSH Science Blog].
http://blogs.cdc.gov/niosh-science-blog/2008/10/mwf/
20. http://www.industrycortex.com/products/results/mistbuster?per_page=25
21. http://www.air-quality-eng.com/fadal.php
22. Eri, N., manc, C, & Akpolat, M. S. Sal Ve Gvenlii Genel Mdrl , Sal ve Gvenlii Enstit Mdrl (2011). Endstriyel havalandrma.
www.isgum.gov.tr/rsm/file/isgdoc/IG6-havalandirma_rehberi.pdf
23. http://www.osha.gov/SLTC/personalprotectiveequipment/index.html
24. OECD 2002, KOB Stratejisi ve Eylem Plan 2003
117
133
118
135

DEMRYOLLARINDA SALII VE GVENL10
1. Giri
Modern dnyann en eski ulam ve yk tama aralarndan biri olan demiryollarnn lkemizdeki tarihi
de olduka eskidir. 1856da yaplan 130 kmlik zmir-Aydn hattyla balayan demiryolu alarmz gnden gne artm ve cumhuriyetin ilannn ardndan da anayurdu demir alarla rmek hedefine paralel
olarak etki alann geniletmitir. Daha sonraki srete karayollarna arlk verilmesiyle birlikte demiryollarn nemi ve kullanlrl azalmsa da, zellikle son dnemde teknolojinin gelimesi ve Trkiyenin kalknmasyla birlikte demiryollar tamacl da bir kez daha nem kazanm, hzl tren projeleri
ve benzeri projeler hzla hayata geirilmeye balanmtr. Bu aamada TCDDnin de misyonunda belirttii gibi; mevcut ebeke ve aralarn hizmete hazr tutmak, gerektiinde yeni hatlar ve balant hatlar
ina etmek, dier ulam sistemleri ile beslemek ekonomik, gvenli konforlu ve evreye duyarl tama
hizmeti sunmak vazgeilmez bir hale gelmektedir.
Gvenli ve konforlu bir hizmet noktasnda, yaplan operasyonlarda ve verilen hizmetlerde Sal ve
Gvenlii kriterlerini gz nnde bulundurmak hem iin hem alanlarn salnn korunmas
bakmndan son derece nemlidir.
Raporda da grlebilecei gibi istatistikler incelendiinde, Trkiyenin bu konuda ok yol almas gerektii aktr. Bu konuda hali hazrda devam eden almalar olmas sevindirici olmakla beraber, mevzuat
ve ynetmeliklerde bulunan birtakm eksiklikler gz ard edilmemelidir.
2. Avrupada ve Trkiyede Demiryollar Kaza statistikleri[1]
Avrupa iin 2006-2008 yllar arasndaki kaza istatistikleri aadaki gibidir. Muadil bir karlatrmann
yaplabilmesi amacyla Trkiye iin de 2006-2008 yllar arasndaki istatistiki verileri ieren veri setleri
kullanlmtr.

10
Murat Gener, Sal ve Gvenlii Uzman Yardmcs,

136
119
ekil 1. 2006-2008 yllarnda avrupa demiryollarnda yaanan lmler
ekil 2. 2006-2008 yllarnda rapor edilen kaza says ve tipleri
120
137
ekil 3. 2006-2008 yllarnda rapor edilen lml kazazede tipi ve saylar
ekil 4. 2006-2008 yllarnda rapor edilen ciddi yaralanmal kazazede tipi ve saylar
138
121
ekil 5. 2006-2008 yllarnda toplam intihar ve lmler
ekil 6. 2006-2008 yllarnda kaza nclleri
122
139

3.10. DEMRYOLU LETME KAZALARI
LETME KAZALARI
I. KAZA SAYISI
-Tren arpmas
- Derayman
- Trenden dme
- Dier kazalar
Toplam
2004
2005
2006
2007
2008
14
115
47
18
194
11
96
41
21
169
7
89
49
12
157
16
104
47
8
175
Trenin sahsa arpmas

Geit arpimas
147
214
16
88
60
6
170
Toplam
Toplam kaza says

II.L SAYISI
Yolculardan
- Tren arpmas
- Derayman
- Trenden dme
Toplam
Personelden
- Tren arpmas
- Derayman
- Trenden dme
Toplam
Dier ahslardan
-Trenin sahsa arpmas
- Geit arpmas
Toplam l says
III.YARALI SAYISI
Yolculardan
-Tren arpmas
-Derayman
- Trenden dme
Personelden
-Tren arpmas
- Derayman
- Trenden dme
Dier ahslardan
-Trenin sahsa arpmas
-Geit arpmas
Toplam yaral says
140
Toplam
Toplam
Toplam
Toplam
158
194
129
157
98
139
93
118
361
555
352
522
286
455
237
394
211
386
5
37
4
46
0
0
10
10
0
0
6
6
0
0
1
1
0
8
1
9
3
1
0
0
0
0
0
0
0
0
1
0
0
1
0
91
77
100
43
67
28
63
43
64
37
168
218
143
153
95
101
106
108
101
111
81
84
41
206
7
0
44
51
10
0
31
41
0
1
27
28
28
23
40
91
11
0
2
6
0
1
1
0
0
0
4
2
28
23
40
13
57
191
59
156
58
146
27
143
35
114
248
467
215
273
201
246
ekil 7. 2004-2008 yllarnda Trkiyede kazalar
170
204
149
247

3. Trkiyede ve Avrupada Konuyla lgili Mevcut Yasal Dzenlemeler
Tm Avrupa Birlii lkelerinin ve zellikle ngilterenin konuyla ilgili zel ve yerel dzenlemeleri bulunmakla birlikte, Avrupa Birlii lkelerinin konuyla ilgili genel olarak benimsedii ilgili AB dzenlemesi 2004/49/EC koduyla belirtilen Demiryolu Gvenlik Direktifidir. (Railway Safety Directive)
Trkiye Cumhuriyetinde demiryollarnn iletimi ve yaplandrlmasndan sorumlu olan kurulu
TCDDnin konuyla ilgili zel bir ynetmelii bulunmamaktadr. Resmi siteden edinilen bilgiye gre
Demiryolu Emniyeti Ynetmeliinin, Demiryolu ereve Kanununun kabul edilmesinden sonra
karlaca belirtilmektedir.
TCDDnn misyonunu u ekilde belirlemitir; Mevcut ebeke ve aralarn hizmete hazr tutmak, gerektiinde yeni hatlar ve balant hatlar ina etmek, dier ulam sistemleri ile beslemek ekonomik, gvenli
konforlu ve evreye duyarl tama hizmeti sunmak.
Bu erevede bu konuda bir ynetmelie acilen ihtiya duyulduu aktr.
Yine bu kapsamda deerlendirilecek bir baka yan konu ise meslek yeterlilikleri ve standartlarnn belirlenmesi gerekliliidir. TCDD ve alma Bakanlnn bu konudaki almalar devam etmektedir. u
ana kadar Tren Makinistleri hakkndaki standart ve yeterlilikler yaymlanmtr. Hali hazrda taslaklar
hazrlanan ve yakn zamanda yaymlanmas beklenen dier meslekler ise takip edilen tablodan deerlendirilebilir[2];
Demiryolu Yol Kontrol Grevlisi (seviye 3)
stasyon Trafik letmeni

(Hareket Memuru) (seviye 4)
Kondktr (seviye 4)
Demiryolu Yol Yapm, Bakm ve Onarmcs (seviye 3) Tren Tekilcisi (seviye 4)
Demiryolu Yol Yapm, Bakm ve Onarmcs (seviye 5) Trafik Kontrolr (seviye 6)
Rayl Sistemler Sinyalizasyon
Demiryolu Yol Yapm, Bakm ve Onarmcs (seviye 4) Bakm Onarmcs (seviye 4)
Bakm Onarmcs (seviye 5)
Rayl Sistem Aralar Elektrik Bakm ve Onarmcs
(seviye 4)
Bakm Onarmcs (seviye 5)
ekil 8. Standart ve yeterlilik taslaklar hazrlanan meslekler
Demiryolu ereve Kanunu taslanda Sal ve Gvenlii konusunda atfta bulunulan ksmlara deinmeden nce, bu taslakta atfta bulunulan Avrupa Direktifi maddelerinden bazlarn belirtmek yerinde
olacaktr.
3.1 2004/49/EC koduyla belirtilen Demiryolu Gvenlik Direktifinden Baz Maddeler
(Railway Safety Directive)
MADDE 1 Demiryollar gvenlii iin, ortak bir ereve dzenlemesi oluturmak gerekmektedir. ye
lkeler u ana kadar kendini gvenlik kural ve standartlarn temelde ulusal hatlar gz nne alarak,
124
141

ulusal teknolojik ve operasyonel konseptlere dayanarak oluturmulardr. E zamanl olarak prensip, yaklam ve kltrdeki farkllklar teknik engellerin almasn ve uluslararas geerli ulam operasyonlar
oluturulmasn gletirmitir.
MADDE 4 Karayollar gvenliiyle karlatrldnda, demiryollarndaki gvenlik genel olarak daha
yksektir. nemli olan bu yeniden yaplandrlma aamasnda mevcut gvenliin mmkn olabildiince
az srdrlerek, daha nce sisteme dahil edilmi demiryolu irketlerinin aktivitelerinin ayrt edilmesi
suretiyle, tekil dzenlemelerden resmi dzenlemelere geitir. Teknik ve bilimsel ilerlemelere paralel
olarak, gvenlik uygulanabilirlik ve rekabet edebilirlik gz nnde bulundurularak gelitirilmelidir.
MADDE 8 Ortak gvenlik hedefleri ve metotlar yksek gvenliin srdrlmesini gerekli olduunda
gelitirilmesini temin edecek ekilde adm adm uygulanmaldr. Ayn zamanda gvenlik derecesinin ve
operatr performanslarnn deerlendirilmesi iin ye devletlere aralar salamallardr.
MADDE 9 Demiryollar sisteminde bilgi genelde nadir bulunur ve halka aklk bakmndan namsait
niteliktedir. Bu sebepten, sistemi ve ortak gvenlik hedefleriyle uyumlu olup olmadn deerlendirmek
iin ortak gvenlik gstergeleri oluturmak gerekmektedir. Bununla birlikte, ortak gvenlik gstergeleriyle ilintili ulusal tanmlamalar gei dneminde kullanlabilir.
MADDE 16 Gvenlik anlamasnda ileri srlen artlara ek olarak, lisansl demiryollar giriimleri ulusal gerekliliklere uygun, Directive 95/18/ECnin 6 nc ve 12 nci maddelerinde belirtilen salk, gvenlik
ve sr zamanlarn ieren sosyal artlarla da uyumlu olmaldr.
MADDE 17 Her altyap yneticisi gvenli tasarm, bakm ve demiryolu iletiminde kilit role sahiptir.
Gvenlik anlamasndaki taahhtlere paralel olarak, altyap yneticisi gvenlik ynetim sistemi ve gvenlii salayacak dier dzenlemelerden sorumlu otoritedir.
MADDE 19 Tren mrettebatnn sertifikasyonu ve yetkilendirilmesiyle kullanmdaki ulusal alardaki
demiryolu tatna yerletirilmeleri yeni balayanlar iin baa klmaz engellerdir. ye devletler sertifika
ve eitim verecek kurumlarn gerekli yeterlilii saladklarndan emin olmaldrlar.
MADDE 20 Makinistler ve gvenlik grevini yerine getiren tren mrettebatnn sr zamanlar ve dinlenme periyotlar demiryolu sisteminin gvenlik derecesi asndan olduka nemlidir. Bu konular anlamada 137 nci ve 139 ncu maddeler altnda yer almaktadr ve u an sosyal partnerler tarafndan
98/500/EC komisyon kararyla uyumlu olarak mzakerelere konu olmaktadr.
MADDE 21 Gvenli bir demiryolu ulam sisteminin gelitirilmesi iin makinistlerin ve gvenlii salayan dier mrettebatn komisyonun yakn zamanda daha ileri dzeyde dzenleyecei artlarla uyum
iinde gerekli lisanslar almalar gerekmektedir. Gvenlikle ilgili dier mrettebat istihdam durumunda,
onlarn yeterlilik kriterleri 96/48/EC ve 2001/16/EC direktifleri altnda belirtilecektir.
142
125

MADDE 24 Gvenlik soruturmas adli tahkikattan ayr tutulmal ve kant ve grg tanklarna eriimi
salamaldr. Demiryolu sektrnn aktrlerinden bamsz geici birisi tarafndan yrtlmelidir. Tahkikat olabildiince effaf bir ekilde yrtlmelidir. Tahkikat yrten kii, her meydana gelen kaza iin
temel ve geri plandaki sebepleri bulmak zere gerekli donanma sahip ekibi kurmaldr.
3.2 Demiryolu ereve Kanunu Taslanda Sal ve Gvenlii Konusunda Atfta Bulunulan
Maddeler
NC BLM
Emniyet
Emniyet politikas ve emniyet kurallar
MADDE 10 AB mevzuatnda (2004/49/AT Direktifi Madde 16 ve 17) ngrld zere, altyap ve
tren iletmeciliinin emniyetli olarak yaplmas iin Demiryolu Emniyet Makam tarafndan, karlkl
iletilebilirlik teknik artnameleri ile ulusal emniyet kurallarnn dzenlenmesi de dhil genel yapnn
kurulmas, izlenmesi ve iyiletirilmesi salanmaktadr. Ayrca, bu grevleri yerine getirebilmesi iin
Demiryolu Emniyet Makamna yetkiler verilmektedir.
Demiryolu iletmelerinin emniyet ykmllkleri
MADDE 11 AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi Madde 4, Madde 8 ve Madde 9) ile uyumlu olarak,
Demiryolu Emniyet Makam tarafndan dzenlenen genel emniyet yaps erevesinde, demiryolu iletmeleri, kendilerine verilen emniyet sertifika dhilinde trenleri emniyetli bir biimde iletmek ve bu faaliyetleri srdren personelini srekli denetlemekle sorumludur.
Altyap ynetimlerinin emniyet ykmllkleri
MADDE 12 - AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi Madde 4, Madde 8 ve Madde 9) ile uyumlu olarak,
Demiryolu Emniyet Makam tarafndan dzenlenen genel emniyet yaps erevesinde, altyap ynetimleri, kendilerine verilen emniyet yetki belgesi dhilinde demiryolu altyapsnemniyetli bir biimde ynetmek ve bu faaliyetleri srdren personelini srekli denetlemekle sorumludur.
Emniyetin iyiletirilmesi
MADDE 13 - AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi Madde 1, Madde 4, Madde 9 ve Madde 16) ile uyumlu olarak, demiryolu iletmeleri ve altyap ynetimlerinin, faaliyetlerinde kullanacaklar eken-ekilen
aralar ile demiryolu altyapsnn mevcut emniyet seviyelerini gelitirmesi ve zellikle ciddi kazalar
nlenmeye ncelik vermesi salanmaktadr.
126
143

Emniyet ynetim sistemleri
MADDE 14 - AB mevzuatnda (2004/49/AT Direktifi Madde 9) ngrld zere, demiryolu iletmeleri ve altyap ynetimleri, Demiryolu Emniyet Makam tarafndan dzenlenen emniyet yaps dhilinde
belirlenecek genel emniyet hedeflerine ulamak zere kendilerine ait bir emniyet ynetim sistemi kurmaldr. Bu emniyet ynetim sistemlerinde, mmkn mertebede nc ahslardan kaynaklananlar da
dhil olmak zere yrtlen faaliyetlere ilikin riskler, ilgili emniyet gstergeleri vastasyla izlenebilmeli ve kontrol altnda tutulabilmelidir.
Emniyet raporlar
MADDE 15 - AB mevzuatnda (2004/49/AT Direktifi Madde 9) ngrld zere, demiryolu iletmeleri ile altyap ynetimleri, genel emniyete katk salamak ve demiryolu emniyetinin salkl bir ekilde
izlemesine yardmc olmak zere hazrladklar yllk emniyet raporlarn Demiryolu Emniyet Makamna
sunmalar salanmaktadr. Bununla birlikte, 2004/49/AT Direktifinin 18 nci maddesi ile uyumlu olarak,
Demiryolu Emniyet Makam, demiryolu iletmeleri ve altyap ynetimlerinin sunduu yllk emniyet
raporlarna gre her yl bir genel emniyet raporu hazrlamadr. Avrupa Birlii apnda srdrlecek emniyete ilikin almalara katk salamak, mevcut emniyet mevzuat ve uygulamalarn gelitirmek zere
Demiryolu Emniyet Makamnn, hazrladklar bu genel emniyet raporlarn, Avrupa Topluluu apnda
demiryolu emniyet almalarn yrten Avrupa Demiryolu Ajansna iletmesi gereklidir.
DRDNC BLM
Demiryolu Kazalar ile Olaylarnn Aratrlmas ve ncelenmesi
Kaza ile olaylarn aratrlmas ve incelenmesi
MADDE 18 - AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi Madde 19, Madde 20, Madde 21 ve Madde 22) ile
uyumlu olarak aadaki dzenlemeler yaplmtr:
Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kurulu tarafndan kaza ve olaylarn aratrlmasna karar verilirken dikkate alnmas gerekli genel hususlar belirtilmitir.
Altyap yneticileri ve demiryolu iletmelerinin elinde bulunan her trl imkn ve hizmetlerden Kurul
tarafndan yrtlen inceleme ve aratrmalar iin ihtiya duyulanlarn cretsiz olarak salanmas ngrlmtr.
Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kurulu tarafndan yrtlecek kaza aratrmalarnn salkl
yrtlmesi iin Kurul tarafndan gerekli grlen nlemlerin, Demiryolu Emniyet Makam ve adli makamlarla ibirlii iinde alnmas ngrlmtr.
Kaza ve olaylarn gerek nedenlerini ortaya koyabilmek ve emniyetin iyiletirilmesine ynelik daha
salkl tavsiyelerde bulunulmasn salamak zere; Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kurulu tarafndan zel olarak elde edilen grg tankl ve ifade gibi bilgi ve belgelerin delil olarak kullanlmamas ve aratrmalarn kusur ve sorumluluk tespiti amac ile yaplmamas ngrlmtr.
144
127

Kaza ve olaylarn bildirilmesi ve raporlanmas
MADDE 19 - Demiryolunda meydana gelen kaza ve olaylarla ilgili gerekli aratrma ve incelemenin
yaplp yaplmamasna karar verilmesini salamak zere meydan gelen her trl kaza ve olayn nceden
belirlenmi usul ve esaslar dhilinde Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kuruluna rapor edilmesi
gerektiinden bu dorultuda dzenleme yaplmtr. AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi Madde 23) ile
uyumlu olarak, kazalarn tekrarlanmasn nlenmek, emniyetin gelitirilmesine ynelik tedbirler almak
ve AB apnda yaplacak almalara ve dzenlemelere katk salamak zere Demiryolu Kaza Aratrma
ve nceleme Kurulu tarafndan hazrlanan kaza raporlarnn ilgili kurum ve kurulular ile taraflara gnderilmesi ynnde dzenleme yaplmtr.
Ayrca, AB mevzuatna (2004/49/AT Direktifi Madde 24) gre, Kaza Aratrma ve nceleme Kurulunun
demiryolu kaza ve olaylar ile ilgili aratrma ve inceleme balatma kararn yedi gn iinde Avrupa Demiryolu Ajansna bildirmesi gerektiinden bu dorultuda dzenleme yaplmtr.
Alnacak nlemler
MADDE 20 - AB mevzuat (2004/49/AT Direktifi) ile uyumlu olarak, demiryolu emniyetinin gelitirilmesi ile kaza ve olaylarn nlenmesine ilikin olarak Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kurulu
tarafndan tavsiye edilen neriler dorultusunda demiryolu iletmeleri ve altyapynetimleri, yrttkleri
faaliyetlerle ilgili alnan veya alnmas planlanan nlemleri Kurula iletmeleri ngrlmektedir. Demiryolu Kaza Aratrma ve nceleme Kurulunun tavsiyeleri dorultusunda demiryolu iletmeleri ve altyap
ynetimleri tarafndan alnan veya alnacak demiryolu emniyetiyle ilgili nlemlere ilikin olarak olabilecek anlamazlklarn, Demiryolu Emniyet Makam tarafndan zlmesi ve demiryolu iletmeleri ve altyap ynetimleri tarafndan bu dorultuda gerekli nlemlerini almas ngrlmektedir.
Kaza aratrma yllk raporu
MADDE 21 - AB mevzuatnda (2004/49/AT Direktifi) ngrld zere; Demiryolu Kaza Aratrma
ve nceleme Kurulu tarafndan bir nceki ylda gerekletirilen kaza aratrmalar ve yaplan emniyet
nerileri ile sz konusu nerilerin uygulanmasna ynelik ilgililer tarafndan alnan nlemlere ilikin
hazrlanacak raporun ilgilileri ve kamuoyunu bilgilendirmek zere yaynlanmas amalanmaktadr.
Ayrca, AB bnyesinde demiryollarnda emniyetin gelitirilmesi, kaza ve olaylarn nlenmesine ilikin
yaplacak alma ve dzenlemelere katk salamak zere sz konusu raporun Avrupa Demiryolu
Ajansna iletilmesi ngrlmektedir.
3.3 ISG Tznden Demiryollar ile lgili Maddeler
Bunun yannda ISG Tznde Demiryollar iin belirtilen gvenlik hususlar yle sralanabilir;
128
145

BENC KISIM DOKUZUNCU BLM
Motorlu Arabalarda Alnacak Gvenlik Tedbirleri
- DEMRYOLU TESSLER:
yerlerindeki demiryollar ebeke ve tesislerinin ina, tertip, tanzim, ykleme, boaltma, iletme, bakm
ve onarm ileri T.C. Devlet Demiryollar mevzuatna gre yaplacaktr.
(i Sal ve Gvenlii Tz Madde:461)
- VAGONLARDA :
yerlerindeki tren personeli ve grevlilerinden bakalar, hareket halinde olan vagon ve lokomotifler
zerinde bulunmayacaklardr.
- DEMRYOLU TARAFINDA KAPI YASAI:
yerlerindeki demiryollarnn,binalara yakn olarak gemeleri zorunlu olan hallerde, bu binalara demiryolunun bulunduu taraftan kap almayacak ve buralarda iiler durmayacak, eya ve malzeme
braklmayacak ve bunlar yasaklayan uyarma levhalar bulundurulacaktr.
- DEMRYOLLARINDA ALT-ST GET:
yerlerinde, demiryollar seviyesinde btn geitler kapatlacak ve bunlarn yerine, yayalar ve aralarn
gemesine zg st veya alt geitler yaplacaktr. Bunlarn salanamad hallerde, geitlerde gerekli
gvenlik tedbirleri alnacaktr.
- AKARYAKITLA ALIAN LOKOMOTFN DOLUM AIZLARI:
Akaryaktla alan lokomotiflerin yakt depolarnn doldurulmasna yarayan azlar,doldurma dnda
kapal tutulacak ve doldurma srasnda motorlar durdurulacaktr.
- ELEKTRKL LOKOMOTF MAKNSTLER:
Elektrikli lokomotif makinistleri, kumanda kol veya kollarn karp almadan veya bunlar kilitlemeden
yerlerini terk etmeyeceklerdir.
146
129

- LOKOMOTFTE UYARMA TERTBATI:
yerlerindeki lokomotiflerin makinistleri,lokomotifler harekete gemeden nce veya yol geitlerine yaklarken veya binalara girerken veya dier tehlikeli yerlerde sesli ve kl uyarma yapacaklardr.
- VAGONUN YER DEMNDE GVENLK:
yerlerinde, lokomotife bal olmadan bir vagona veya bir katara yer deitirildiinde, o vagon veya
katar, el freni ile kontrol altnda tutmak iin, bir ii grevlendirilecektir. Yeri deitirilecek vagonlar
hareket ettirilmeden nce, vagonlar arasnda veya altnda veya ray zerinde hi bir iinin kalmad
kontrol edilecektir.
- BNA YAKININDA TREN GREVLS:
Lokomotifler veya vagonlar bir binadan karken veya bir binaya girerken tren personelinden bir grevli,
uygun aralkla vagonlarn nnde ilerleyecek ve gerekli uyarmalar yapacaktr.
- MAKASLARIN KLTLENMES:
yerlerindeki bakm ve onarm hatlarnn makaslaryla, parlayc, patlayc, korozif veya tehlikeli maddeler tayan sarnl vagonlarn bulunduu hatlarn makaslar kilitlenecek ve parlayc svlar tayan
sarnl vagonlarn boaltld hatlar, yalnz bu ite kullanlacaktr.
- VAGONLARDA STATK ELEKTRK TOPRAKLAMASI:
Parlayc svlarn veya gazlarn ykl bulunduu vagonlar, boaltma veya doldurma rampalarnda bulunduklarnda, bunlar ve balant borular topraklanacaktr.
- KALASLARA BASAMAK ITASI:
Vagonlarn ykleme veya boaltlmasnda alan iiler, vagonlara bir kalas zerinden gemek zorunluluunda kaldklar hallerde, bu kalaslara uygun basamak talar aklacak ve kalasn her iki ba salamca balanacak ve bu iilere, uygun emniyet kemerleri verilecek ve vagonlarn yannda yardmc bir ii
grevlendirilecektir.
- VAGONDA :
Kenarlar ak vagonlardan mekanik kepelerle dkm halindeki maddeler veya mknatsl vinlerle metal paralar boaltlrken, iiler vagon iinde bulundurulmayacaktr.

130
147

- DP KAPAKLARINA EMNYET ANAHTARI:
Kenarlar ak vagonlarn veya cevher vagonlarnn dip kapaklarnn almasnda, sap ksmnda bir koruyucu bulunan emniyet anahtarlar kullanlacaktr.
- VAGON HATTINDA TEHLKEL MALZEMELER:
Yk vagonlarndan yere boaltlan malzeme, hat gabarisi dnda bulundurulacak ve hatlara doru kaymayacak veya yklmayacak ekilde istif edilmi olacaktr.
- DOLDURMA VE BOALTMADA GZETM:
Sv, kvaml veya yar kat korozif maddelerle parlayc veya zehirli maddeler ve basnl gazlarn
tanmasnda kullanlan sarnl vagonlar, doldurulma ve boaltlmalarnda srekli bir gzetim altnda
bulundurulacak ve bu ilerin bitiminde, kullanlan boru ve rekorlar ortadan kaldrlacaktr. Doldurma ve
boaltma ilerinin durdurulmas gerektii hallerde, kullanlmakta olan boru ve rekorlar, yerinden
karlacaktr.
4. Genel Kaza Snflar ve Alnmas Gereken nlemler
4.1 Geit arpmas
ekil 9 Bir geit arpmas
Geit arpmalar, demiryollarnn karayollaryla keitii noktalar olan hemzemin geitlerde yaanan
kazalardr. lkemizdeki hemzemin geitleri ile ilgili baz istatistikler yledir:
- lkemizde 3395 adet Hemzemin Geidi bulunmaktadr.
- 2011 ylnda 42 adet geit arpmas olmu, 36 kii lm, 61 kii yaralanmtr.
148
131

- 2011 ylnda geit arpmalar nedeniyle yolun trafie kapal kald sre toplam 5418 dakikadr. (Yaklak 90 saat)
- 2011 ylnda geit arpmalar sonucunda TCDD aralarnda 310.800-TL, yol ve tesislerinde 44.940TL nc ahslarn aralarnda 336.000-TL Toplam 691.740-TL(tahmini) maddi zarar olmutur.
Dnya lkeleri arasnda sve bu konuda ilgin bir istatistie sahiptir. 8500 hemzemin geide sahip lkede son 15 ylda hemzemin geitlerde yalnzca 1 kazann olmas kayda deerdir. sve bunu genel anlamda, ana yollardaki geitlerin stne karayolu kprs yaparak ve uygun yerlere gerekli kap ve
klandrma ve sinyalizasyon sistemlerini koyarak salamtr.
Geit arpmalarn minimize etmek iin alnabilecek baz nlemler u ekilde sralanabilir;
Mmkn olabildiince ucuz maliyetli sistemler seilmelidir. Bu yntemle ok daha fazla hemzemin geide gerekli uyar sistemleri kurulabilecek ve gvenlik ayn oranda artacaktr.
Gelien teknoloji ile birlikte yeni uydu sistemleri trenin yeri ve hz hakknda ihtiya duyulan anlk
bilgiyi salayabilmektedir. Dolaysyla bu servislerin etkin kullanm kazalar byk lde
azaltacaktr.
zellikle yaya geitlerinde iaretleri ve buna ek olarak zil bulunmas kaza oranlarn azaltacaktr.
Tek ya da ift kollu bariyerler ve yanp snen uyar klar gereklidir.
Bariyerler ve klandrmalar src ya da yayalarca gerekli uzaklktan grlebilecek ekilde yerletirilmelidir.
4.2 Tren arpmas
ekil 10 - Tren arpmas Tren arpmas kazalarn minimize etmek iin;
132
149

Makinistlerin yorgun ve uykulu olmamas iin alma saatleri gerektii gibi dzenlenmelidir.
Uygun elektronik ve sinyalizasyon sistemlerinden faydalanlmaldr.
Modern uydu sistemleri kullanlarak trenler modernize edilmelidir.
4.3 Trenin Raydan kmas (Derayman)
ekil 11 - Raydan km bir tren
Trenin raydan kmasna sebep olabilecek balca sebepler yle sralanabilir;

Krlm ya da yanl hizalanm raylar
zellikle virajlarda yaplan yksek hz
Raylarn krlmasnn balca sebepleri; retim hatas, scak havalarda treninde zerinden gemesiyle
erimeleri, souk havalarda atlayabilmeleri olarak sralanabilir. Depremler ve sabotajlar da raylarn
krlp, bklmesine ve dolaysyla derayman kazalarna yol aabilmektedir.
Bu sebeplerden dolay, tren raylarnn kontrol ve bakm dzenli olarak yaplmal, makinistler hangi virajlarda hangi hzlarda gitmeleri gerektii konusunda eitilmeli ve bilgilendirilmelidirler.
150
133

4.4 Trenden Dme
ekil 12 - Trenden dme tehlikesi
Trene ini ve binilerin sk bir ekilde kontrol edilmesi gerekmektedir. Yine makinistlerin gerekli uyar
aynalarn kullanmalar ve trenlerin elektronik izleme sistemleri ile modernize edilmeleri kazalar minimize edecektir.
4.5 Trenin ahsa arpmas
ekil 13 - ahsa arpm bir tren
134
151

Hemzemin geitlerde uygun iaretlenmeler yaplmal ve zellikle geceleri aydnlatma salanmaldr.
Yine yayalarn dikkatini ekmek zere zellikle ehir merkezine yakn noktalarda zille uyar yntemi
eklenmelidir. Daha kalabalk noktalarda mmknse tren yolunu tel rglerle evreleyip yaya geilerini
st veya altgeitlerden salamak da olas zmler arasndadr.
Demiryollarnda genel istatistiki kaza snflarn, kaza sebeplerini ve nlemlerini bylece inceledikten
sonra demiryollarnda i sal ve gvenlii konusunda alnmas gereken nlemler ve dikkate alnmas
gereken hususlar dier alanlar ynnden de genel hatlaryla belirtmekte fayda vardr.
5. Genel Hatlaryla Demiryolu Gvenlii
Her eyden nce demiryollar alma alanna ve demiryolu koridoruna girmeye kimleri yetkili olduu
net bir ekilde belirlenmeli ve alanlar ve yetkililer dndaki kiilerin bu alanlara girmesi yasaklanmaldr. Bu noktada alanlara kimlikler verilerek kontrol salamak dnlebilir.
5.1
Gvenlik Bilgilendirmeleri
Demiryollarnda ilgili alanda grev alacak alanlar henz ie balamadan alaca iin nitelii, yeri ve
tad risklerle tehlikeler hakknda bilgilendirilmelidir. Bu bilgilendirmeler alannda yetkinlemi i
sal ve gvenlii uzmanlar tarafndan yaplmal ve alann, iin getirdii risklerle tehlikeleri ve bunlardan korunma yollarn anladndan emin olunmaldr. Bu noktada bu bilgilendirmelerin kayda geirilmesi ve alanlarn iin mevcut tehlike ve riskleriyle bunlardan korunma yollarn anladklarna dair
yazl beyanda bulunmalar yerinde olacaktr.
5.2
Yksek Grnrle Sahip Kyafetleri
Demiryollarnda aktif olarak grev alan alanlarn, demiryolu trafiinde uzaktan fark edilmelerini salayacak ve olas tehlikeleri bertaraf edecek yksek grnrle sahip kyafetler giymesi gerekmektedir.
Bu mmkn deilse en azndan yanstc zellie sahip turuncu renkli yelekler giyilmelidir. Baz durumlarda, demiryollarndaki iletiimin krmz ve yeil bayraklarla saland gz nne alnrsa alanlarn
herhangi bir kafa karklna sebebiyet vermemek iin krmz ve yeil renkte i kyafeti tercih etmemeleri yerinde olacaktr.
ekil 14 - Yanstc Yelek
152
135

5.3
Uyuturucu ve Alkol Kullanm
Gerek makinistler gerekse dier demiryolu alanlar uyuturucu madde ve alkol kullanmamaldrlar. Bu
konuda emniyetin salandndan emin olmak iin, zellikle kilit noktadaki alanlara belirli aralklarla
alkol ve uyuturucu testleri yaplmaldr.
5.4
Yorgunluk
alanlarn alma zamanlar, iin niteliine gre ve standartlara uygun bir ekilde belirlenmelidir. Fizyolojik olarak yorgun olan bir alann kat be kat daha fazla i kazas riski altnda olduu unutulmamaldr. Bunlarn dnda da yine alan kendisi yorgun hissettiinde amirine bavurmal ve durumu
bildirmelidir. alanlar, yorgunlua sebep olacak duru bozukluklar ve alma ekilleri hakknda
da bilgilendirilmeli ve etkili almalar salanmaldr. Uzun sreli olarak ayn ekilde tekrar eden
iler yapan alanlar dierleriyle rotasyona tabi tutmann olumlu etki yapaca beklenmektedir.
5.5
Kaza Bildirimleri
Trkiyenin Avrupa Birlii sreciyle beraber Demiryollar konusundaki gvenlik politikalarn belirlemekte ana eksen olarak kabul ettii European Railway Agency (ERA)nn da art kotuu gibi kaza bildirimleri zamannda ve eksiksiz olarak yaplmaldr. Yine kaza olmakszn alan herhangi bir tehlike sezerse bunu hemen ilgili amirine bildirmelidir. Bu bildirimler gerek kazalarn nlenmesi gerekse doru
istatistikler belirlenerek sorunlarn uzun vadede zmlenmesinde hayati neme sahiptir.
5.6
Kiisel Koruyucu Donanmlar
in gerektirdii kiisel koruyucu donanmlar ilgili i sal ve gvenlii ekibi tarafndan saptanmal ve
alanlara datlmaldr. Datlan bu ekipmann Sal ve Gvenlii Genel Mdrl tarafndan
belirlenmi ilgili standartlar salayp salamad kontrol edilmeli ve temizliiyle bakmnn
yapldndan emin olunmaldr. Bu donanmn alann vcut llerine uygun olup olmad da kontrol edilecek bir dier faktrdr.
5.7
Tesis ve Tehizat
Tesis ve tehizat szckleriyle kastedilen, alma alannda kullanlan tm makine, ekipman ve aralardr. Bunlara rnek olarak forkliftler, buldozerler, elektrikli testereler, hareketli platformlar rnek verilebilir. Yine tm bu alanlarda ilgili ynetmeliklere uygun davranlmal, zellikle bu makineleri kullanacak alanlar ilgili ynetmeliin gerektirdii gvenlik gereklilikleri ile ilgili bilgilendirilmelidir.
136
153

5.8 Trenyolu Koridorunda Gvenli alma
ekil 15 - Trenyolu Koridoru, Gvenli Blgeler
Demiryolunda aktif olarak grev alan alanlar gvenli blgelerle tehlikeli blgelerin farknda olmal,
tehlikeli blgelerde alacaklarsa gerekli gvenlik nlemlerini almaldrlar. Bu nlemler, genelde
alann tehlikeli blgeyi alt srece geici olarak gvenli blgeye evirmesiyle salanr. Bu noktada alan, dier bir alandan yardm alabilecei gibi sinyaller ve kl iaretlerle de gvenliini salayabilir.
5.9 Hatboyu Telefonlar
Belirli noktalara hatboyu telefonlar konularak, merkezden uzak bakm ve onarm almas yapan
alanlarn herhangi bir olumsuz durumda hzl bir ekilde iletiime gemeleri kolaylatrlmaldr.
ekil 16 Hatboyu Telefonlar
154
137

5.10 Elektrik Gvenlii
ekil 17 - Elektrik Tehlikesi
Demiryollarnda gerek temizlii yapan taeronlar, gerek tamir ekibi, gerekse tren zerinde alan herkes
yksek gerilim ve manyetik alana maruz kalmaktadrlar. [3]
Bu riskli alma ortam dikkatsizlikle birletiinde lmle ya da ar yaralanmalarla sonulanan kazalara
yol aabilmektedir. Bu noktada zellikle yksek gerilimli hatlardaki alanlar, olayn ciddiyeti konusunda bilgilendirilmeli ve konuyla ilgili gerekli gvenlik nlemleri alnmaldr.
6. Sonu
Trkiyede demiryollarnn hzl bir geliim gsterdii gz nne alnrsa, yakn gelecekte bu alanda i
sal ve gvenlii noktasnda baz skntlarla karlalmas muhtemeldir. Bu muhtemel skntlarn
giderilmesi noktasnda hali hazrda devam eden almalar (Demiryolu ereve Kanunu, Demiryolu Emniyeti Ynetmelii) sevindirici olmakla beraber iyiletirici dzenlemelere devam etmek gerekmektedir.
Yine demiryollarnn her lkedeki kendine has yapsall gz nnde bulundurularak, mevcut tehlikeleri
saptamakta ve uygulanacak gvenlik tedbirlerine karar vermede alanlarn da grlerine bavurulmaldr. Balangta da belirtildii gibi demiryolu sektrnn tm ynleriyle ve derinlemesine ele
alnmasnn ok daha geni kapsaml ve detayl bir aratrma ve uzun sreli bir alma gerektirdii
aktr. Bu almada gerekli gvenlik nlemleri genel hatlaryla ele alnarak, sonraki detayl almalar
iin bir ereve oluturulmas amalanmtr.
REFERANSLAR
1. Rail Safety Performance of EU, European Railway Agency
2. www.tcdd.gov.tr
3. Queensland Transport Railway Safety Act (2010)
4. Rail Safety Guideline, National Transport Commission
5. Improving Safety at Railway Crossings, SKM
6. Railway Safety Induction Handbook, New South Wales (RailCorp)
7. nlem dergisi, say 24, Ocak-ubat 2012, Onur Gkulu-Bekir Tatan Rportaj
138
155
139
157

DAR KESTL KAZILARDA SALII VE GVENL11
1. ZET
Yap sektr i kazalarnn en ok yaand, lm ve yaralanma vakalarnn en ok grld sektrlerin banda gelmektedir. Birok alt dalnn olmas, yaplan ilerin ounlukla ar ve geici iler olmas,
alma saatlerinin dzensiz olmas, alanlarn genellikle eitimsiz ve vasfsz olmas ve alma
alannn geni ve dank olmas bu sonucun ortaya kma sebeplerinden sadece bazlardr. Gerek maddi
gerekse manevi kayplarn en aza indirilmesi iin bu ilerle ilgili tehlike ve risklerin belirlenmesi ve buna
bal olarak gerekli nlemlerin en ksa srede alnmas arttr.
Bu alma, yap ilerinden birisi olan kazlarn spesifik bir tr olup ingilizcede Trenching olarak adlandrlan Dar kesitli kazlar konu edinecektir. Bu tr kazlar altyaplarn yapm ve onarmlarnda
nemli rol oynarlar. Yeri tam olarak bilinmeyen su boru hatlarnn ve benzeri tesisatlarn bulunmas, tamiri ve deitirilmesinde, kolayca zarar grebilen ana gaz borular, telefon hatlar, elektrik kablolar ve
kanalizasyon tespit ve onarmnda kullanlrlar. Derinliin genilikten daha fazla olduu bu tr kazlarda
birok tehlike sz konusudur fakat gerekli gvenlik nlemleri gzetildiinde bu tehlikeler ve bu tehlikelerin ortaya kard riskler minimize edilecektir.
2. DAR KESTL KAZILAR LE LGL TANIMLAR
Kaz : Topran bulunduu yerden kaldrlmasyla oluan insan yapm oyuk, ukur veya delik.
Dar kesitli kaz : Geniliin 4.5 metreyi gemedii ve derinliin genilikten daha fazla olduu boyuna
kyasla dar olan kaz.
Hafriyat yn : Kazlan alandan karlan akl, ta ve toprak gibi materyaller.
Gk : Topran kaz yaplan alannn kenarnda zlp gevemesi sonucu aniden kaz yaplan yere
doru ayrlp kaymas veya dmesi.
Dar alan : Giri ve k iin snrl sayda akln olduu, havalandrmann elverisiz ve yetersiz olduu ve de srekli bir i iin tasarlanmam alan.
Toprak numunesi : Gerekli koruyucu sistemin tasarlanmasnda kullanlmak zere rnek olarak alnm
toprak paras.
3. TEHLKELER
Dar kesitli kazlar, birou ani lmle sonulanan kazalara, ar yaralanmalara sebep olmakta ve iinde
birok tehlike barndrmaktadr. lmle sonulanan kazalarda lm, gen topran arl nedeniyle
oksijen yokluundan meydana gelen boulmayla olumaktadr; bir metre kp zemin arl yaklak
olarak bir-bir buuk ton civardr ki bu da yaklak bir araba arl kadardr. Bu nedenle u esastr ki;
kaz ve yer alt almalarnda tehlike ve riskler tannp deerlendirilmeli ve gerekli gvenlik salanmaldr.

11
Dr. Fatma IIK COKUNSES Sal ve Gvenlii Uzman; Nurullah TA, Sal ve Gvenlii
Uzman Yardmcs, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)

158
140
ekil 1. Dar kesitli kaz ve kaz rnekleri2,3,4
1m3 toprak
Volkswagen
3
ekil 2. 1m toprak ve V.beetle
Amerika Sal ve Gvenlii daresi (Occupational Safety & Health Administration, (OSHA)) istatistiklerine gre, lmle sonulanan kazalarn %70i meydana gelen Gklerden kaynaklanmaktadr.
Meydana gelen kazalar incelendiinde, gkler %38lik bir oranla yine en yksek pay oluturmaktadr.
Dolaysyla gkler, en ok korkulan ve de en byk lm riskini oluturan tehlikelerin bandadr. Gklerin dnda ayrca eitli yaplardan kazya dme, den ykler, oksijensiz kalma, zehirli gazlarn
solunmas, elektrik akmna kaplma, patlama, dar alan, su birikmesi ve ar/mobil ekipmanlardan kaynaklanan eitli tehlikeler de mevcuttur. Koruyucu sistemlerin kullanlmamas, bunlarn yeteri kadar denetlenmemesi ve kazya ini-k yollarnn gvenli olmamas, yeralt hizmetleri ile temas ve yakndaki
yaplar gibi etmenler de bu tehlikeleri tetiklemektedir.
141
159

Bu tehlikelerin genel anlamda ortadan kaldrlmas iin, uygun iksa sistemlerinin kullanlmas, gerekli
atmosfer gzetiminin yaplmas, eitimli ve tecrbeli kiilerin bilgisine bavurulmas, iilerin yeterli
derecede eitilmesi ve kaz yaplacak alanla ilgili teknik bilgilerin ilgili kii ve kurululardan temin edilmesi gerekmektedir.
3.1 Gk
Dar kesitli kazlarda gkler en byk riski oluturmakta ve ii lmlerine sebep olan kazalarn ou
gklerden kaynaklanmaktadr. Gklerin bir anda ok ksa bir srede belirti gstermeksizin meydana
gelmesi, iilerin hazrlksz yakalanmasna ve de kazy terk edebilecek yeterli zaman bulamamalarna
sebep olmakta bu da gk kazalarnn ou zaman lmle sonulanmasna yol amaktadr. OSHA istatistikleri de bu bilgiyi dorulamakta ve genel yap ileriyle karlatrldnda, kazlardaki lm orannn
%112 orannda daha yksek olduunu gstermektedir6.
Toprak altnda kalan bir ii dakikadan daha az bir srede boulmakta hayatta kalsa bile i organlarnda ciddi krlma ve ezilmeler meydana gelmektedir.7lmle sonulanan bu gklerin ou nlem
alnmakszn yaplan su, gaz, elektrik ve kanalizasyon balantlar ile ilgili kk ve ksa sreli ilerde
grlmektedir.
ekil 3:Dar kesitli kaz gkleri8,9
160
142
ekil 4: Gk ncesi ve sonras
3.1.1 Gk Sebepleri
Dar kesitli kazlarda meydana gelen gklerin en byk sebebi yaplan bu kazlarn dayanksz ve dengesiz olmasdr. Oysaki dar kesitli kazlarda gkleri engellemek iin dayanklln ncelikli olarak
aranmas gerekir. Bu yzden bu tr kazlarn dayankll etkileyen faktrler incelenmelidir.
Bu faktrlerden bazlar unlardr:
Toprak tr
Nem miktar
Titreimler
Ar ykler (Hafriyat yn)
Yakndaki mevcut yaplar
nceki kazlar
Hava koullar
A. Toprak tr
Topran tr, dar kesitli kaz duvarlarnn mukavemet ve dayankllnn belirlenmesi ve buna bal
olarak gklere kar gerekli gvenlik nlemlerinin alnmas asndan bilinmesi gereken en nemli
faktrdr.
143
161

OSHA, toprak trlerini topraklarn eitli zellik ve performans analizlerini ve de evresel maruziyet
artlarn gz nnde bulundurarak azalan bir dayanklla gre snflandrmtr. Bu snflandrmaya
gemeden nce American Society for Testing Materials (ASTM), standartlarndan D653-85 ve D2488de
bulunan baz tanmlarn bilinmesi gerekmektedir. Bu tanmlar.11
Kohezif (yapkan) toprak : Bu tr topraklar killi topraklar(ince taneli toprak) ya da ierisinde kil oran
yksek olan ve de yapkan dayanmna sahip olan topraklar ifade eder. Kohezif topraklarda ufalanma
sz konusu deildir ve kazlar dikey bir ekilde yaplabilir. Nemli iken plastik zellik gsterirler. Kuru
iken ise krlmalar zordur. Bu tr topraklar killi silt, kumlu kil, siltli kil, kil ve organik kili ierirler.
Plastik : Topran deforme edilmesine ,atlamakszn ekil verilmesine ya da kayda deer hacim deiikliine izin veren zellii.
imentolam toprak : Toprakta bulunan paracklarn kalsiyum karbonat gibi kimyasal bir etmen
vastasyla bir arada tutulduu ve el boyutundaki bir rnein parmaklardan uygulanan basnla toz haline
ya da bireysel toprak paracklarna dntrlemedii topraktr.
Fisrl (atlakl) : Topran grnen yzeyde ak atlaklar ierdii, dk dirence sahip belirli krlma
dzlemleri boyunca krlmaya yatknl olan toprak materyali.
ekil 5: Fisrl toprak
Taneli toprak : Bu tr topraklar akl, kum , silt gibi kaba(iri) taneli topraklar ya da ierisinde kilin
olmad topraklar ifade eder. Bu tr topraklarda yapkan dayanm yoktur ve kuru olduklarnda kolayca ufalanabilirler. Baz nemli taneli topraklar ise kohezyon zellii gsterebilirler.
rselenmi toprak : Kazyla ya da dier yollarla doal koullar deitirilmi olan toprak.
Kuru toprak : erisinde nem iermeyen toprak.
Sert kaya : Kaz srasnda kazya maruz kalan yzeyl eklinin bozulmadan kald, dikey olarak
kazlabilen doal, kat mineral maddeyi ifade etmektedir.
Serbest basn mukavemeti : Toprak numunelerinin yada kayalarn yanal bir engel olmadan tek eksenli bir basn sonucu krlmas srasndaki mukavemet. Laboratuvar ortamnda ya da arazi zerinde yaplan
eitli deneylerle tespit edilir.
162
144
ekil 6:Serbest basn test cihaz
Batk toprak : Su altnda bulunan topra ya da serbeste szan topra ifade eder.
Katmanl sistem : Tabakalar eklinde sralanm birbirinden belirgin bir ekilde farkl olan iki ya da
daha fazla toprak veya kaya tiplerinin olduu sistemdir.
OSHA tarafndan kullanlan ve azalan dayanklla gre snflandrlan toprak trleri11:
Sert kaya
A tipi
B tipi
C tipi
Sert kaya: Kaz srasnda kazya maruz kalan yzeylerin eklinin bozulmadan kald, dikey olarak
kazlabilen doal, kat mineral maddeyi ifade etmektedir.
A tipi : Serbest basn mukavemetinin 144 kPa (1Pa = 1N/m2) ya da daha fazla olduu kohezif topraklardr. Bu tr topraklara kil, siltli kil, kumlu kil, kil bal baz durumlarda ise siltli kil bal ve kumlu
kil bal rnek olarak verilebilir. Sert tabakalar ve kali gibi imentolam topraklar da A tipinde yer
alrlar. Fakat eer topraklar:
i. Fisrl ise,
ii. Toprak, youn trafik, kazk akma ya da benzer etkilerden doan titreimlere maruz kalm ise,
iii. nceden rselenmi ise,
iv. Toprak, tabakalarn kazya drt yatay bir dikey (4H-1V) orannda ya da daha az eimde olduu
eimli, katmanl bir sistemin parasysa,
v. Toprak materyali, daha az dayankl bir materyal olarak snflandrlmasn gerektirecek dier etmenlere maruz kalyorsa,
bu durumda toprak A tipi olarak deerlendirilemez.
B tipi : Serbest basn mukavemetinin 48 kPA dan yksek ve 144 kPAdan ise daha dk olduu kohezif topraklardr. Taneli kohezyonsuz topraklar: keli akllar(krma taa benzeyen),silt, silt bal,
kumlu balk baz durumlarda ise siltli kil bal ve kumlu kil bal B tipidir. C tipi toprak snfnn
dnda kalan daha nceden rselenmi topraklar, A tipindeki serbest basn mukavemeti deerlerini
karlayan fakat titreime maruz kalm veya fisrl veya dayankl olmayan kuru kayalar da B tipi toprak olarak deerlendirilirler. Ayrca baz eimli katmanl sistemler de bu tr iindedirler.

145
163

C tipi : Serbest basn mukavemetinin 48 kPA ya da daha dk olduu kohezif topraklardr.
Ayrca :
(i) akl, kum ve balkl kumu ieren taneli topraklar,
(ii) Batk topraklar ya da suyun serbeste szd topraklar,
(iii) Dayankl olmayan batk kayalar,
(iv) Tabakalarn kazya drt yatay bir dikey (4H-1V) orannda ya da daha dik olduu eimli,
katmanl bir sistemdeki materyaller de C tipi toprak olarak kabul edilir.
Toprak ve kaya trlerinin tespiti uzman bir kii tarafndan yukarda bahsedilen zellikler dikkate
alnarak sert kaya, A tipi, B tipi veya C tipi toprak trlerinden birisi olacak ekilde snflandrlmaldr.
Bu snflandrmann yaplabilmesi iin uzman kii tarafndan yaplm en az bir grsel ve yine en az bir
manuel analizin sonular gerekmektedir. Katmanl sistemler sz konusu olduunda ise en zayf tabaka
gz nne alnmaldr. Snflandrlm olan bir toprak veya kayacn snflandrlmasn etkileyen zellikler, etmenler ve artlar herhangi bir ekilde deiiyorsa, snflandrma uzman tarafndan tekrar
yaplmaldr.
Grsel ve Manuel Testler
1) Grsel Testler
Grsel analizler genel itibariyle kaz alanndan, kaznn yanndaki topraktan, ak kaznn kenarlarn
oluturan topraktan ve kazlm topraktan alnan numunelerden niteliksel bilgilerin toplanmas eklinde
yaplr. Bu analizde dikkat edilenler unlardr11:
---Kazlan toprak ve kaz kenarlarndaki toprak incelenirken toprak paracklarnn boyutlar ve birbirlerine gre miktarlar deerlendirilir. Eer toprak esas itibariyle ince taneli malzemeden oluuyorsa, malzeme kohezifdir. Kaba taneli kum veya akldan oluuyorsa taneli topraktr.
---Toprak kazlrken incelenir. Eer toprak bir yn eklinde bir arada kalyorsa bu kohezif olduuna
iarettir, fakat toprak kolayca paralara ayrlyor ve de bir yn olumuyorsa bu taneli toprak olduunu
gsterir.
---Alm kaznn kenarlar ve kaznn yanndaki topran yzey alan incelenir. Gerilme atlaklar gibi
atlak benzeri almalar fisrl malzemeye iaret edebilir. Toprak paralar dikey kenardan paralanrsa,
toprak fisrl olabilir. Kk paralanmalar hareket eden bir zeminin kant ve muhtemel bir tehlikeli
durumun belirtisidir.
---Kaznn yanndaki alan ve kaznn kendisini yeralt hizmetleri veya dier yeralt yaplarna dair bir iz
olup olmadn grmek ve de nceden rselenmi bir topra tespit etmek iin incelenmelidir.
---Katmanl sistemleri belirlemek amacyla kaznn alm kenarn incelenmeli, katmanl sistemlerde
katman eimlerinin kazya doru olup olmadn kontrol edilmeli ve eimin derecesini tahmin edilmelidir.
---Yerst sularyla, kaznn kenarlarndan szan sularla ya da yeralt su tablasnn seviyesiyle ilgili bulgu
bulmak iin kaznn kenarndaki alan ve alm kaznn kenarlarn incelenmelidir.
---Kaznn yanndaki alan ve iindeki alan kaz yznn dayanklln etkileyebilecek titreim kaynaklarn bulmak iin incelenmelidir.
164
146

2) Manuel Testler
Toprak numunelerinin manuel analizi topran niteliksel zelliklerinin yan sra niceliksel zelliklerinin
belirlenmesi ve topran uygun bir biimde snflandrlmas amacyla daha fazla bilgi temin edilmesi iin
kullanlr.
---Plastiklik (veya ribbon testi) : Nemli veya ya bir toprak rnei yuvarlak bir top haline getirilir ve
daha sonra yuvarlanarak mmkn olabildiince ince(~3mm) bir iplik haline dntrlr. Kohezif olan
malzemeler ufalanma olmakszn baaryla iplik haline getirilebilirler. rnein,50 mm uzunluunda ve
3mm kalnlnda bir ip bir elde yrtlmadan tutulabiliyorsa, toprak kohezif demektir.
ekil 7: Ribbon testi14
---Kuru Mukavemet
Eer toprak kuruysa ve kendiliinden ya da orta dereceli bir basnta bireysel taneciklere veya ince
tozlara ufalanyorsa, toprak tanelidir(akl, kum veya siltin herhangi bir birleimi).
Eer toprak kuruysa ve ynlara blnebiliyor ve o ynlarda daha kk ynlara ayrlyor fakat bu
kk ynlar zorlukla krlyorsa, toprak akl, kum veya siltin herhangi bir birleiminden oluan kil
olabilir.
Eer kuru toprak daha kk ynlara ayrlmayan ynlara blnebiliyor ve bu ynlar da zorlukla
krlyorsa ve de topran fisrl olduuna dair grsel bir belirti yoksa toprak fisrsz olarak dnlebilir.
147
165

---Baparmak Basma
Bu test, kohezif topraklarn serbest basn mukavemetini tahmin etmek iin kullanlr. 144 kPa serbest
basn mukavemetine sahip A tipi topraklar baparmak tarafndan abucak kertilebilirler fakat sadece
ok yksek bir kuvvet uygulanrsa bu durum gerekleir.
B tipi topraklarda sadece baparmak trna ieri girebilir.
48 kPa serbest basn mukavemetine sahip C tipi topraklar ise baparmak tarafndan kolaylkla 3-4 cm
kertilebilirler. Hafif bir parmak basncyla ekil verilebilirler. Bu test rselenmemi toprak trlerinde
uygulanmaldr.
---Dier mukavemet testleri
Serbest basn mukavemet deerlerinin tahmini cep penetrometresi(pocket penetrometer) kullanlarak ya
da ayn zamanda toprak kohezyonunun belirlenmesinde kullanlan elle altrlan kesme vanas (Shearvane) testi kullanlarak da yaplabilir.
B. Nem miktar
Topraktaki nem miktarnn topran mukavemeti zerinde byk bir etkisi vardr. Dar kesitli bir kaz
kazldnda, alan bu kaznn kenarlar havaya maruz kalr. Topran nem miktar ok hzl bir ekilde
deimeye balar ve de duvarlarn mukavemeti etkilenebilir. Bir kaz ne kadar uzun sre havaya ak
kalrsa, gk riski de o kadar artar.
ekil 8: Nem miktar dayankll etkiler, zellikle de ar bir ya olursa2,15.
C. Titreimler
eitli kaynaklardan gelen titreimler dar kesitli kaznn dayanklln etkileyebilir. Dar kesitli kazlarn
duvarlar genellikle ara trafii veya hafriyat, sktrma, kazk akma ve patlatma gibi inaat ilerinden
kaynaklanan titreimlere maruz kalmakta ve bu titreimler de dar kesitli kaznn duvarlarnn yklmasna
yol amaktadr.
D. Ar Ykler
Ar yk, dar kesitli kaznn dayanklln etkileyebilen ar yk yada arlktr. rnein, dar kesitli
kaznn yanna ylan kazlm toprak kaz duvarlarna basn uygulayabilir. Bu yzden hafriyat
ynlarnn yerletirilmesi nemlidir. Hafriyat ynlarnn mmkn olduunca dar kesitli kaznn kenarndan uzak tutulmas gerekir.
166
148

Ayrca dar kesitli kaznn yannda tutulan mobil ekipman ve dier malzemeler de kaznn dayankll
etkileyecek miktarda ar yk oluturur.
ekil 11,12:Ynlar kazdan uzakta olmaldr16,17.
149
167

E. Yakndaki mevcut yaplar
Kazlarn ve dar kesitli kazlarn ounda ar yklerin, toprak koullarndaki deiikliklerin ve dier
bozulmalarn kmelere sebep olabilecei krlma blgesi bulunmaktadr. Kaz veya dar kesitli kazya
bitiik olan bir binann temeli eer bu krlma blgesine uzanyorsa, sonuta gkle karlalabilir.
ekil 13. Temeller dolguyla kapldrlar ve dar kesitli kaz duvarna ar yk basnc uygularlar2.
F. nceki kazlar
Yeralt hizmetlerine ait olan ve yeni dar kesitli kazy kesen ya da paralel olan eski dar kesitli kazlar
dayankll ve mukavemeti etkilerler. Eski dar kesitli kazlarn etrafndaki topraklar dayankszdr bu da
gklere sebep olabilir.
ekil 14. Yeralt hizmetlerine ait eski dar kesitli kazlar dolgu topra ile kapldr fakat bu dolgu rselenmemi
topraa gre daha az dayankldr2.
G. Hava koullar
Yamur, eriyen karlar, topran zlmesi, nehirlerden, rgardan ve kanalizasyondan taan sular toprak
koullarnn deimesine neden olur. Koullar deimi olan topraklar da gk oluturabilmektedir.
3.1.2 Ge Kar Alnan nlemler
OSHA standartlarna gre her bir ii gk tehlikesine kar uygun koruyucu sistemlerle korunmaldr.
Koruyucu sistemlerin gerekli olmad iki tane istisna vardr 11:
Dar kesitli kaz tamamen sert kaya zerinde yaplyorsa,
168
150

Dar kesitli kaznn derinlii 1,5 metreden az ve uzman bir kii muhtemel bir gk tehlikesine dair iz
olmadn belirtiyorsa.
OSHA tarafndan kabul edilen 3 farkl koruyucu sistem tr bulunmaktadr:
Eimli ya da kademeli sistem
ksa (destekli) sistem
Kalkanl sistem
Eimli sistem: Bu sistem, iilerin korunmas amacyla kaz kenarlarnn kazdan uzaa doru evlendirildii sistemdir. Gn engellenmesi iin gerekli olan eim toprak tr, evre artlar ve ek ykler
gibi eitli faktrlere baldr.
ekil 15:Eimli sistem18
Kademeli sistem: ilerin korunmas amacyla kaz kenarlarnn bir veya birden fazla seviye veya basamaklara ayrld ve bu basamaklar arasndaki yzlerin genelde dik veya dike yakn olduu sistemdir.
Bu sistem C tipi topraklarda kullanlmamaktadr.
ksa (destekli) sistem: Kaz kenarlarnn desteklendii hidrolik, mekanik metal veya ahap yaplardan
oluan sistemdir.
Kalkanl sistem: Gk tarafndan uygulanan kuvvetleri tutacak ekilde profesyonel mhendisler tarafndan dizayn edilmi ve iinde bulunan iiyi koruyan kaz kutusu gibi yaplarn kullanld sistemdir.
Bu kalkanlar yerleik ya da kaz kutusu gibi tanabilir olabilirler.
151
169
ekil 16 : Destekli ve kalkanl kaz rnekleri19,20,21
Koruyucu sistemlerin dizayn ierisinde dikkate alnmas gereken toprak tr, kaz derinlii, topraktaki
su miktar, hava ve iklim deiiklikleri, ek ykler, titreimler ve kaz alanndaki dier iler gibi birok
faktr iinde barndrmaktadr. Dar kesitli kaz derinliinin 6,1 metreyi getii kazlar profesyonel mhendisler tarafndan ya da bu mhendisler tarafndan hazrlanm veya onaylanm tablo halindeki verilere dayanlarak dizayn edilmelidir.
OSHA standard koruyucu sistem dizaynnda aadaki metot ve yaklamlar benimsemektedir:
Metot 1:Kaz kenarlarna 1,5H:1V oranndan daha dik olmayacak ekilde eim ver. rnein, her 1 metre
derinlikte kaz iin, 1,5 metrelik bir kazdan uzaklama olmas gibi. 20 fit (6.1m) ve daha az derinlikteki
kaz eimlerinde maksimum kabul edilebilir eim 1,5H:1V olmaldr. Bu eim OSHA standardnda belirtilen C tipi topraklarla ile ilgili eimlerde de kullanlmaldr. Bu eim ve bundan daha az orandaki eimler her tip toprak iin gvenlidir.
ekil 17: C tipi topraklarda yaplan kazlar21
170
152

Metot 2: Profesyonel mhendisler tarafndan onaylanm izelge ve grafiklerde oluan tablolar halindeki
verileri kazy dizayn etmek iin kullan. Bu veriler yazl biimde olmal ve ierisinde gerekli
aklamalar, tercih sebeplerini ve de verilerin kullanmndaki snrlamalar iermelidir.
Metot 3 : Profesyonel mhendisler tarafndan onaylanm ya da bu mhendisler tarafndan hazrlanm
veya onaylanm tablo halindeki verilere dayanan kaz kutusu ya da kaz kalkan kullan. Ahap, alminyum ya da dier malzemeler kullanlabilir.
ekil 18 : Karar verme emas22
OSHA standartlarna gre maksimum kabul edilebilir eimler ve farkl toprak tipleri iin uygulanan kaz
eimleri aadaki gibidir11:
Tablo 1:Farkl toprak tipleri iin maksimum kabul edilebilir eimler
Kaya veya toprak tr
6.1 metreden1 daha az derinlikteki kazlarda maksimum kabul

edilebilir eimler (H:V)
Sert kaya
Dikey(90 derece)
A tipi
3/4:1(53 derece)
B tipi
1:1(45 derece)
C tipi
1,5:1(34 derece)
6.1 metreden daha derin eimli veya kademeli kazlar profesyonel mhendisler tarafndan dizayn edilecektir.
2
12 fit (3.7m) ve daha az derinlikteki A tipi topraktaki ksa sreli kazlar iin maksimum
kabul edilebilir eim 1/2H:1V oranndadr.
3.7 metreden daha derin kazlarda ise maksimum kabul edilebilir eim ise 3/4:1(53 derece) oranndadr.
A tipi topraklarda kazlar
Eimli
6,1 metre veya daha az derinlikteki tm eimli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim 3/4:1 olacaktr.
153
171
ekil 20,21:Eimli dar kesitli kaz23,24
Kademeli
6,1 metre veya daha az derinlikteki tm kademeli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim 3/4:1
oranndadr ve kademe boyutlar aadaki gibidir:
ekil 22: A tipi topraklarda kademeli kaz
172
154
ekil 23: Kademeli kaz25
Desteksiz dikey kenarlara sahip 2,4 metre veya daha az derinlikteki tm dar kesitli kazlarda alt
ksmdaki kenarlarn dikey uzunluu maksimum 3,5 fit (1,05 m) olacaktr.
6.1 metre veya 6.1 metreden daha az derinlikteki dikey kenarl alt ksmlar destekli veya kalkanl olan
tm dar kesitli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim 3/4: 1 oranndadr ve bu destek veya kalkan
dikey kenarn stnden en az 45 cm yukarya uzanmaldr.
Desteksiz dikey
kenarl alt ksm,
Mak. Derinlik
2.4m
Desteksiz dikey
kenarl alt ksm,
Mak. derinlik
3.6m
Destekli ya da kalkanl dikey kenarl alt

ksm
ekil 24: A tipi topraklarda destekli/desteksiz veya kalkanl kaz
155
173
ekil 25:Kalkal dar kesitli kaz26
B tipi topraklarda kazlar

Eimli
6,1 metre veya daha az derinlikteki tm eimli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim
1:1 olacaktr.
Sekil 26: B tipi topraklarda eimli kaz
Kademeli
6,1 metre veya daha az derinlikteki tm kademeli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim
1:1 oranndadr ve kademe boyutlar aadaki gibidir:
174
156
ekil 27 : B tipi topraklarda kademeli kaz
6.1 metre veya 6.1 metreden daha az derinlikteki dikey kenarl alt ksmlara sahip tm dar kesitli kazlar
dikey kenarn stnden en az 45 cm yukarya uzanacak ekilde desteklenecek veya kalkanlanacak ve bu
kazlarda maksimum kabul edilebilir eim 1:1 olacaktr.
ekil 28: Dikey kenarl alt ksmlara sahip dar kesitli kazlar
C tipi topraklarda kazlar

Eimli
6,1 metre veya daha az derinlikteki tm eimli kazlarda maksimum kabul edilebilir eim
1,5:1 olacaktr.
157
175
ekil 29 : C tipi topraklarda eimli kaz
Kademeli sistem C tipi topraklarda uygulanmamaktadr.

6.1 metre veya 6.1 metreden daha az derinlikteki dikey kenarl alt ksmlara sahip tm dar kesitli kazlar
dikey kenarn stnden en az 45 cm yukarya uzanacak ekilde desteklenecek veya kalkanlanacak ve bu
kazlarda maksimum kabul edilebilir eim 1,5:1 olacak.
ekil 30: Dikey kenarl alt ksmlara sahip dar kesitli kazlar
3.2 Dier Tehlikeler ve Tedbirler

Dar kesitli kazlarda en byk tehlikeyi gkler oluturmaktadr. Gklerin dnda ise ciddi yaralanmalara ve lmlere neden olabilecek daha birok tehlike mevcuttur. Bu tehlikelerden bazlar unlardr:
ilerin kazya dmesi
ilerin zerine den ykler
Tehlikeli atmosfer (Duman, oksijen yetersizlii, zehirli, yanc ve patlayc gazlar)
Yeralt hizmetleri ve stten geen enerji hatlar ile temas
Aralar, ar ve mobil ekipmanlar
Dar alan
Kazya giri ve klar
Su birikmesi
Malzemelerin yanl ve uygunsuz kullanm
Yn ve atk malzemelere olan uzaklk
Zemindeki kablolar ve kesici, ar, krelmi nesneler
176
158

Grld zere dar kesitli kazlarn ierdii tehlikeler bir hayli fazladr. Bu yzden, gvenli bir kaz
almas yapmak iin ncelikle dar kesitli kaznn her bir aamasnn uzman bir kii tarafndan gzetlenip denetlenmesi ve uzman kiinin iilerle ibirlii iinde onlara gerekli gvenlik talimatlarn vermesi
gerekmektedir.
ki metreden daha derin olan dar kesitli kazlarda iilerin dmelerini engellemek iin allan alann
etrafnn evrelendii, ara ve st korkuluklardan oluan yeterince salam bariyerler kullanlmaldr. nsanlarn kalabalk olduu umuma ak yerlerde ise bu ilem derinlik gzetilmeksizin yaplmaldr. Daha
dikkat ekici olmas iin parlak renkteki bariyerler, eitli iaretler kullanlmakta, iaretlerin yeterli olmad durumlarda iaretiler de yerletirilebilmektedir.
ekil 31: Dar kesitli kaz kenarlarna korkuluklar yerletirilmelidir27.
Kazya yuvarlanma ya da dme riski olan malzeme ve ekipmanlar kaz kenarlarndan en az 0,6 metre
uzaklkta bulundurulmal veya gerekli desteklerle tutulmal ya da her ikisi birlikte yaplmaldr. Ara ve
damperli kamyonlar ise bariyerler, uyar iaret ve sinyalleri kullanlarak ok daha uzakta tutulmaldr.
Aralarn kazya toprak boaltt durumlarda, ara tekerleklerinin arkasna takoz yerletirilmelidir.
ekil 32: Hafriyat yn dar kesitli kazdan yeterli uzaklkta tutulmaldr28.
159
177
ekil 33: Ara boaltlrken takoz kullanlmaldr29.
Den cisimlere dikkat edilmeli ve bu amala baret ve koruyucu ayakkab gibi uygun kiisel koruyucu
donanmlar kullanlmaldr. Eldiven, kulak koruyucu ve yksek grnrle sahip elbiselerin kullanmna da dikkat edilmelidir. Ayrca iiler kaz makinesinin yannda almamal ve kaldrma makinesinin kaldrd ykler ve asl ykler altnda durmamaldr.
Uzman bir kii derinlii 1,2 metreyi geen veya oksijen yetersizlii olan veya tehlikeli atmosferin olduu
veya olmas beklenen her kazy ii kazy girmeden nce test etmelidir. Tehlikeli atmosferler kaz
yaknnda p sahas bulunmas ve tehlikeli maddelerin kazya yakn bir yerde depolanmasndan dolay
oluabilir. Ayrca oksijenin %19,5tan az ve %23,5tan fazla olduu ortamlar, yanc gaz konsantrasyonunun alt tutuma limitinin %20sinden fazla olduu durumlar ve konsantrasyonlar limit deeri geen
tehlikeli maddeler de tehlikeli atmosfer kapsamndadr. Tehlikeli bir ortamla karlalmas durumunda
iinin buraya girmesine izin verilmemeli, uygun havalandrma salanmal ve ii gerekli solunum koruyucu ekipmanlarn aldktan sonra kazya girmelidir. Ayrca bu kazlardaki ortam dzenli bir ekilde test
ve kontrol edilmelidir. Bu testler eer dar kesitli kaznn iinde alan bir ara varsa ve kaynak, kesme,
yakma gibi ilemler yaplyorsa sklatrlmal, acil duruma kar her trl salk ve gvenlik aralar
bulundurulmaldr.
Yeralt hizmetleri ve stten geen enerji hatlar da iiler iin byk tehlike oluturmaktadr. Gerek elle
gerekse kaz makineleriyle yaplacak her trl kazdan nce kaz yaplan yerde elektrik kablolar, su borular, gaz borular, telefon hatlar ve kanalizasyon hatt olabilecei dnlmelidir.
Kazya balamadan nce, yeralt hizmetleriyle ilgili kurum ve kurulular bavurulmal ve bu hizmetlerin
yerleriyle ilgili tm bilgi ve izimler ie balanmadan nce alnmal, ayrca kaz yaplacak yer yeralt
hizmetlerine dair bir iz olup olmadn anlamak iin grsel olarak da incelenmelidir. Fakat alnan bu
veriler, aradan uzun yllar gemesi, kaz yerinde ok alma yaplm olmas gibi nedenler dolay muhtemelen tam bir kesinlik iermeyeceinden yeralt hizmetlerinin yerlerinin tespitinde uygun yer bulucu
cihazlar kullanlmal ve bu cihazlarn kullanm gerekli eitimi alm kiiler tarafndan olmaldr.
Yerleri tespit edilen bu hizmetler hatlar boyunca uygun ekilde iaretlenmi etiketli kazklar, bayraklar
veya boya iaretleriyle gsterilmelidir. Ayrca bu hizmetlerin snrlar iinde kalan kaz yerlerinde kaz
makinalar kullanlmamal, yaltml aletler kullanlarak elle kaz yaplmaldr.
178
160
ekil 34: Kazdan nce yeralt hizmetlerinin yerleri tespit edilmelidir29.
Bir ii tarafndan kazara vurulan elektrik kablosu, tm iilerin elektrik okuna maruz kalmasna,
yakndaki gaz hatlarnda bir hasar olmas durumunda ciddi yangn ve patlamalara sebep olmaktadr. Bu
yzden bu kablolar kablo bulucu cihazlar kullanlarak tespit edilmeli, yeri bulunan kablolular uygun bir
ekilde hatlar boyunca gsterilmelidir. Ayrca gml kablolarn yerleri hakknda ipucu bulmak
amacyla evrede bulunan trafik iaretlerine, sokak lambalarna da dikkat edilmelidir.
Elektrik kablolar gibi gaz hatlar da ciddi yangnlara ve byk patlamalara sebep olmaktadr. Bu yzden
bu hatlara dikkat edilmeli, gaz borularna yarm metreden daha az yaknlkta kaz makinalar kullanlmamaldr. Gaz sznts duyulmas halinde hemen ilgili kurum aranmal, iilerin hzl bir ekilde
dar kesitli kazy gazn birikmesi ihtimaline kar boaltmas salanmaldr. Ayrca atelemeye sebep
verebilecek alan ara motorlar gibi cihazlar da hemen durdurulmaldr30.
Su hatlarnda meydana gelen bir hasar yarlan borudan su jetinin kmasna, dar kesitli kaznn suyla
dolmasna dolaysyla iilerin boulmasna, dier yeralt hizmetlerinin zarar grmesine ve zayflayan
kaz kenarlarndan dolay gkler olumasna neden olmaktadr. Kanalizasyonlarda ise basnl bir
aktan ziyade yerekiminden doan bir ak sz konusu olduu iin bu hizmetlere vurulmas durumunda
karlalacak ana tehlike kirlilik olmaktadr.
Elektrik, gaz, su ve kanalizasyondan kaynaklanan tehlikelerin dnda ayrca nitrojen, argon gibi eitli
gazlarn, zehirli ve yanc svlarn tand borular ve de yaralanma riski dk olsa da telekomnikasyon hatlarnn oluturduu tehlikeler de mevcuttur.
stten geen enerji hatlar vin ve dier uzun ekipmanlar iin byk bir tehlike oluturmaktadr. Eer
mmknse bu hatlarn altnda almaktan kanlmal veya hatlardan geen akm durdurulmaldr. Bunlar da mmkn deilse operatr, ekipmanlarla enerji hatlar arasnda olmas gereken minimum
uzaklklara dikkat etmelidir. Altyap ilerinde salk ve gvenlik birlii (Infrastructure Health & Safety
Association (IHSA)) minimum uzaklklar enerji hatlarnda bulunan voltaj deerlerine gre
snflandrmtr2.
161
179

Bu uzunluklar:
Tablo 2: ekipmanlaryla hatlar arasnda olmas gereken minimum uzaklklar
Enerji hatt voltaj deeri
Minimum Uzaklk
750 volttan fazla,150 000den az
3 metre
150000 volttan fazla,250000den az
4.5 metre
250000 volttan fazla
6 metre
nlemlere ramen, ekipman enerji hattyla temasa gemise, operatr u nlemleri almaldr18:
Ekipmanda kalmal, ekipmana ve zemine ayn anda dokunmamaldr. Zeminle temas halindeki
herhangi bir eye dokunmak lmcl olabilir.
Yardmc ekipmanlar kullanan iiler de o ekipmanda kalmal, onlar da zemin ve ekipmana ayn
anda temastan kanmaldrlar.
Dier kiileri ekipmandan uzak tutmal onlar ekipmann herhangi bir parasna dokunmamalar
konusunda uyarmaldr.
Enerji hattnn durdurulmas iin ilgili kuruma birisinin telefon etmesini salamaldr.
Mmknse, makinede kalmak suretiyle makineyi hareket ettirerek temas kesmeyi deneyebilir.
Eer temas kesmek mmkn deilse, enerji hatt kapatlana kadar (makine stnde kalarak)makineyi hareket ettirmemelidir.
Eer yangn gibi acil bir durum makineyi terk etmeye zorlarsa, ayaklar bitiik bir ekilde aka
atlamaldr. Eer ayn anda, vcudun bir ksm zeminle dier ksm da ekipmanla temas halinde
olursa, akm vcut zerinden geer.
Asla yerde adm atmamal ve kk admlarla ayaklarn sryerek uzaklamaldr. Byk admlar
atmamaldr. Zemindeki voltaj farkndan dolay, bir ayak dierine kyasla daha yksek bir voltaj
alannda olabilir ve bu fark kiiyi ldrebilir.
Ayrca bir kaza olunca, kazazedeye ve kazazedeyle temas halinde olan herhangi bir eye asla dokunulmamaldr. Mmknse temas kesilmeli, kuru bir tahta, lastik hortum ya da kuru bir polipropilen ip
vastasyla yaral veya hat ekilmelidir. Hemen acil servisler aranmal, kazazedenin temas kesilmise ilk
yardm uygulanmaldr.
180
162
ekil 35:stten geen enerji hatlar kaz aralar iin tehlike oluturmaktadr31.
Dar kesitli kazlarn giri ve klar, zellikle acil bir durum olduunda iilerin gvenli bir ekilde
kamalarn salamaldr. OSHA standartlarna gre 1.2 metre ya da daha derin dar kesitli kazlarda
allan yerlerde gvenli giri ve k salayan merdivenler, basamaklar, rampalar veya dier ekipmanlar bulundurulmal, bunlarn iilere en fazla 7.6 metrelik bir yaknlk ierisinde olmas salanmaldr.
Ayrca kazda bulunan merdivenler kaznn 90 cm zerine uzanmaldr. Gvenli giri ve kta kullanlan bu ekipmanlar salam bir ekilde monte edilmeli ve ii iin yeni bir tehlike oluturmamaldr.
ekil 36:Merdivenler kaznn zerine uzanmaldr32.
Ekskavatrler, arka kepeli kazclar gibi ar ve mobil ekipmanlar operatrlerin ve zemindeki insanlarn
yaralanmasna ve lmne sebep olmaktadr. Bu makinelerle alma srasnda uygun el iaretleri kullanlmal, bu makinelere binilip inilirken 3 nokta temas kuralna dikkat edilmelidir. Ayrca bu aralarn
163
181

sesli uyar sistemleri bulunmal ve yaknna grevli olanlar dndakiler asla yaklamamaldr. Grevliler
ise operatr tarafndan grlebilecekleri, makineye uygun bir uzaklkta bulunmaldrlar.
ekil 37: Aralara binilip inilirken 3 nokta temas kuralna dikkat edilmelidir33,34.
Kazya su birikmesi ve kazdaki durgun su kaz kenarlarn zayflatmakta ve tehlikeli bir durum olutuunda iilerin kamasn zorlatrmaktadr. OSHA standartlar dar kesitli kazlarda su birikmesinin ya da
birikintisinin grld durumlarda eer yeterli koruma yoksa, iilerin bu kazlarda almasn yasaklamaktadr. Ayrca OSHA standartlar kazya su giriini engellemek iin eitli engellerin ve su yollarnn
almasn gerektirmektedir. Eer iiler kazda alacaklarsa, ek ykler iin zel destek ve kalkan sistemleri dizayn edilmeli, uzman gzetiminde su boaltma ekipman kullanlmal, yzey sularnn ynleri
kazya su giriini engelleyecek ekilde baka ynlere evrilmeli, her yatan sonra ve iiler kazya tekrar girmeden nce kaz uzman tarafndan kontrol edilmelidir.
Kaz yaplan yerin temiz olmas kaza olumasn engellemede nemlidir. Kaz zemininde bulunan kullanlmayan ara ve gereler, tahta paralar, her trl pler ortalktan kaldrlmal, kayp dmeleri engellemek amacyla kaz zemini gerekirse pompalar vastasyla kuru tutulmaldr.
4. Sonu
Kaz ilerinin lm ve yaralanmalarn ok grld yap sektrnn en tehlikeli alt kollarndan birisi
olduu aratrmalarda ve istatistiklerde aka grlmektedir. Kazlar eitli birok tehlikeyi
barndrmakta, iilerin gvenlii asndan gerekli hassasiyet gsterilmemesi durumunda trajik sonular
dourmaktadr.
Bu almada spesifik olarak dar kesitli kazlardan, bu kazlarda oluabilecek tehlikelerden ve alnmas
gereken nlemlerden bahsedilmitir. Dar kesitli kazlarda en byk ve en temel tehlike gktr. Topran arln gz nne aldmzda gk altnda kalan ii/iilerin hayatta kalma ans ok dk
olup maalesef altklar yer kendileri iin bir mezar olabilmektedir. Dolaysyla bu tehlike karsnda
nceden nlem alnmamas durumunda, verilecek kayplarn kk olmayaca son derece aikrdr. Bu
nedenle gklere sebep olabilecek etmenler uzman kiiler tarafndan titizlikler incelenmeli ve bahsedilen koruyucu sistemler almaya balamadan nce gerekli standartlar erevesinde uzman veya profesyonel mhendisler tarafndan uygun ekilde dizayn edilmelidir.
Gn dndaki tehlikeler, gk tehlikesi kadar sk karlalmamaktadr fakat bu tehlikeler de gk
gibi ar sonular dourmakta, lm ve ciddi yaralanmalar vuku bulmaktadr. Ayrca bu tehlikelerden
182
164

bazlarnn meydana gelmesi gk olayn tetikleyerek kaz alannda birden ok tehlikenin ayn anda
yaanmasna neden olmaktadr.
Sonu olarak ierisinde bu kadar tehlikeyi ve riski barndran bu almalar, uzman gzetiminde risk deerlendirilmesi yaplarak planl bir ekilde yrtlmeli, alma srasnda mnferit hareketlerden
kanlmal, gerekli kurum ve mercilerle ibirlii yaplarak bilgi al verii salanmaldr. Ayrca iilerle
de srekli iletiim halinde olunmal ve kontrol listeleri vastasyla bu iiler denetlenmeli, i gvenlii
ncelikli olarak temin edilmelidir.
5. Referanslar
1.
Trenching and Excavation, 24.09.2012 tarihinde

logicaldrilling.com/services.html adresinden alnmtr.
http://www.dietrichgeo-
2.
Trenching Safety, Introduction to Trenching Hazards, Infrastructure Health & Safety Association,(IHSA).
3.
Excavation,27.09.2012 tarihinde http://jbinksandsons.co.uk/images/excavation /excavation-9.jpg

adresinden alnmtr.
4.
Trench,27.09.2012 tarihinde http://myconstructionphotos.smugmug.com/ConstructionGalleries/Construction-Safety-trench/i-4sqhsJN/4/L/trench9937-L.jpg adresinden alnmtr.
5.
Boom, J. (1999).Trenching is a dirty business,24.09.2012 tarihinde

http://www.elcosh.org/record/document/161/d000168.pdf adresinden alnmtr.
6.
Excavation safety manual,Introduction to excavation safety,Occupational Safety and Health Administration(OSHA).
7.
Safe construction trenches and excavations, fact sheet #11,Ministry of Labour, Ontario.
8.
Trench Cave-in, OSHA Construction Fatality Fact #41
9.
H.Phil, F.Ed, Introduction to Health and Safety in Construction,2nd edition.
10. Trench cave-in, 27.09.2012 tarihinde http://www.nsc.org/NSC%20Picture

%20Library/shportal/features/aug11/trench.jpg adresinden alnmtr.
11. Occupational Safety and Health Administration(OSHA). Construction regulations 29 CFR 1926
(1997),Subpart P, Excavations.
12. Fissured soil, 27.09.2012 tarihinde http://www.colourbox.com/preview/1709557-576977-driedclimate-fissured-cracked-earth-and-sand.jpg adresinden alnmtr.
13. Unconfined compression tester,27.09.2012 tarihinde http://www.hoskin.ca/ catalog/images/ELE_Unconfined%20Compression%20Tester-Hand%20Op.jpg adresinden alnmtr
14. Ribbon Test, 27.09.2012 tarihinde http://www.pubs.ext.vt.edu/452/452-129/L_IMG_appendix.jpg
adresinden alnmtr.
15. Trench Safety,27.09.2012 tarihinde http://trenchsafety.com//images/Things_ Wrong.jpg adresinden
alnmtr.
16.
27.09.2012 tarihinde http://huckbody.com/?attachment_id=442 adresinden alnmtr.
17. 27.09.2012 tarihinde http://bokkers-excavating.ca/wp-content/gallery/trench-work/bokkersexcavating-trench-work-2.jpg adresinden alnmtr.

18. Trench Slope,27.09.2012 tarihinde http://www.jetocconstruction.com/_ Media/100_1548-2.jpeg
adresinden alnmtr.
19. Safety,Health and Welfare on Construction Sites, International Labor Office (ILO).

165
183

20. Excavation trench shield, 27.09.2012 tarihinde
http://myconstructionphotos.smugmug.com/Construction-Galleries/Construction-Excavation/trenchshieldP1000366/1 11358817_u3yE7-L-2.jpg adresinden alnmtr.
21. Excavations(2002), Occupational Safety and Health Administration(OSHA).
22. Engineering Properties of Soils, Cave-Ins, Occupational Safety and Health Administration(OSHA)
regulations for Excavations,24.09.2012 tarihinde http://www.uwstout.edu/faculty/scotta/sect6.cfm
adresinden alnm tr.
23. 27.09.2012 tarihinde http://www.nmggeotech.com/ projects/p7lsm_img_12/ fullsize/Pipelines_fs.jpg adresinden alnmtr.
24. 27.09.2012 tarihinde http://www.elcosh.org/record/images/97-72.jpg adresinden alnmtr.
25. Sloped trench, 27.09.2012 tarihinde http://www.moderncontractorsolutions.com/ dbmedia/0310_SAF_Excavation.jpg adresinden alnmtr.
26. Shielded trench, 27.09.2012 tarihinde http://www.cobletrenchsafety.com/ webUploadImage/0309_0502.jpg adresinden alnmtr.
27. 27.09.2012 tarihinde http://www.renthire.com/RHI/ hirecompany_display/ glen_iris/img218.jpg
adresinden alnmtr.
28. Excavation and trenching safety,NYC buildings.
29. Safety, health and welfare on construction sites, A training manual, ILO.
30. Avoiding Dangers from Underground Services,(2000),HSG 47,Health and Safety Execution (HSE).
31. 27.09.2012 tarihinde http://www.flickr.com/photos/sacramentodistrict/7902577704/ in/set72157631341683456 adresinden alnmtr.
32. Trenching and excavation safety, 27.09.2012 tarihinde http://www.toolsofthetrade.net/ industrynews.asp?sectionID=2123&articleID=500663 adresinden alnmtr.
33. 27.09.2012 tarihinde http://www.mysafetysign.com/three-point-contact-labels/tractor-label/sku-lb0832.aspx adresinden alnmtr.
34. 27.09.2012 tarihinde http://www.mysafetylabels.com/Safety-Stickers/Forklift-Labels.aspx adresinden alnmtr.
184
166
167
185

OFSLERDE SALII VE GVENL12
1
OFS VE ERGONOM
Ofis, bir iletmeyi veya bir hizmeti ynetmek zere organizasyonel faaliyetlerin yapld alandr. Ergonomi, maksimum i gvenlii ve verimlilik salamak amacyla, insanlarn anatomik ve bilisel zelliklerinin, altklar evre ve sistemlerin incelenmesine ve bu eler arasnda maksimum uyumun salanmasna ynelik almalarn btn olarak tanmlanabilir1. Bir dier tanmyla ergonomi, alan kiinin
ii, i aletleri ve i evresiyle olan ilikilerini aratrr. Modern ofisler basit nlemlerle engellenebilecek
potansiyel tehlikeler ile doludur. Ergonominin amac ise sakatlanma veya yaralanma riskini en aza indirerek insan vcudundan en yksek verimi almaktr. alma ortam ve alkanlklar ile basit ayarlamalar
yapmay renmek kiinin rahatn ve verimliliini byk lde arttracaktr. Ergonominin risk faktrleri gz nnde bulundurularak ofislerde i sal ve gvenlii salanmaktadr.
Ofis sektr meslek hastalklar ve i kazalar ynnden ele alnmas gereken bir sektrdr. Ofislerdeki i
kazalarnn inaat, metal ve maden sektrndeki kazalara oranla daha dk olmas ilginin bu yne kaymasn azaltmaktadr. Ancak i kazalarnn kk veya byk olmas deil insan sal temel alnmas
gerektii iin ofislerde i sal ve gvenlii nlemleri bakmndan incelenmelidir. zellikle son yllarda
ofislerde meydana gelen meslek hastalklarnn artmas bu konunun ehemmiyetini gzler nne sermektedir.
Ergonominin amac;
alanlarn etkinliini arttrmak

Gereksiz ve ar zorlamalardan kanmak
almann yntemli bir ekilde dzenlenmesini salamak
Lzumsuz aktiviteleri nlemek
nsan-makine-evre uyumunu salamaktr.
2 ERGONOMK RSK FAKTRLER

2.1 evresel Faktrler
evresel faktrler alan iin ek bir yk oluturur. performansnn azalmamas, saln zarar grmemesi asndan bu faktrlerin bilinmesi, bu faktrlerin normal veya ar dzeyde olmalarnda organizmann verecei fizyolojik cevaplarn tannmas gerekir.
2.1.1 Grlt
Grlt genel olarak istenmeyen ve rahatsz eden ses olarak tanmlanr. Salkl bir insan kula 0dB
140dB arasnda bulunan ses iddetine kar duyarldr. Ayrca 3000-4000Hz frekans ve 60-90dB ses
basnc aral insan kulann en duyarl olduu aralktr.
Ofislerdeki grlt duyma kaybna sebebiyet verecek kadar fazla deildir. Ancak endstriyel ortamda
grlt sebebiyle duyma kayb sz konusudur. Grlt insan zerinde fizyolojik ve psikolojik olmak
zere iki trl etkide bulunur.
Grltnn Fizyolojik Etkileri: Ofislerdeki grlt insan salna fizyolojik olarak veya duyma
kaybna sebebiyet verebilecek byklkte ve iddette deildir. Tablo 2.1de grltnn fizyolojik etkileri
belirtilmitir.

12
Serap ZEYREK Sal ve Gvenlii Uzman; Hatice Figen ULUCAN, Sal ve Gvenlii Uzman
Yardmcs, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)

186
168

Tablo 2.1. Grltnn Fizyolojik Etkileri2
Grlt Dzeyi
Yer ve Konum
0 dB
itme eii
20 dB
Sessiz bir orman
30 dB
Fslt ile konuma
40 dB
Sessiz bir oda
50-55 dB
ehirde bir bro
60 dB
Karlkl konuma
70 dB
Dikey matkap
80 dB
Yksek sele konuma
90 dB
Kuvvetlice barma
100 dB
Dokuma salonlar
110 dB
Haval eki, aa ileri
120 dB
Bilyeli deirmen
130 dB
Uaklarn yan
140 dB
Ar eii
Ofis ortamndaki grlt dzeyi ortalama 50-55dB aralndadr. Ancak ofisin byklne gre bu
aralk deimektedir. Tablo 2.2.de ofislerin kullanm alanna gre grlt seviyeleri belirtilmitir.
Tablo 2.2. Ofislerde Grlt Seviyeleri3
Kapal pencere
Ak pencere
Leq (dBA)
Leq (dBA)
Byk ofis
45
55
Toplant salonlar
35
45
Byk daktilo ve bilgisayar odalar
50
60
zel bro(Uygulamal)
45
55
Kullanm alan
Ticari Yaplar
169
187
Kamu Kurum ve Kurulular
Genel bro (Hesap, yaz

blmeleri)
50
60
Ofisler
45
55
Laboratuvarlar
45
55
Toplant salonlar
35
45
Bilgisayar odalar
50
60
Grltnn Psikolojik Etkileri 4: Grlt ofis ortamnn byklne gre alanlar zerinde psikolojik olarak farkl dzeylerde etki gsterebilir. Ancak alanlar ounlukla konsantrasyon eksiklii, dikkat kapasitesinde zayflama, yorgunluk, uyku bozukluklar ve ge uyuma, sinirli olma, karlkl anlama
bozukluklar ve algda azalma gibi ikayetlerle karlarlar.3Tablo 2.3te grltnn psikolojik etki dzeyleri belirtilmitir.
Tablo 2.3. Grltnn Psikolojik Etki Dzeyleri
Grlt tr
dB
Psikolojik Etki
Uyku grlts
30
Psikolojik belirtiler (I.Basamak)
nsan sesi
60
Psikolojik belirtiler (I.Basamak)
Telefon zili
70
Psikolojik belirtiler
(II.Basamak)
alar Saat
80
(II.Basamak)
Tehlikeli blge
85
(II.Basamak)
Grlt ayrca5;
Konuurken barma ihtiyac dourabilir,
Kiiler arasndaki ilikilerde olumsuzluklar ve i kazalarnn artmasnda etkin rol oynayabilir.
2.1.2 Scaklk, nem ve hava akm (Termal konfor)

allan yerlerde i hava kalitesinin insanlarn sal ve verimi ile dorudan ilikisi nedeniyle gnmzde nemi artmaktadr. Bu bakmdan alanlarn gnn en az sekiz saatini geirdii ofislerdeki termal konforun salanmas son derece nemlidir. ortam scakl, sl konfor artlarndan en nemli parametredir. ortam scakl k ve yaz durumuna gre insanlarn kendilerini rahat hissedecekleri bir
dzeyde olmaldr. Scaklk ne ok dk ne de ok yksek derecelerde olmaldr. Yaz artlarnda i hava
scakl daha ok d scakla gre seilmesine ramen, k aylarnda i ortam tasarm scakl ortamn
kullanm amac ve tipine gre belirlenmektedir. Birok insann rahat olarak altklar ortam scakl
20-26 oCdir.6

188
170

ortamdaki nem miktar sl konforu belirleyen dier faktrdr. Normalin zerindeki nemli ve scak
hava, sknt veren havadr. Dk nemde ise burun, gz ve azda kuruluk olur ve vcut hzla su kaybettiinden, sk sk su ime ihtiyac hissedilir. ortam bal nem deerinin %30- 70 aralnda olmas nerilmektedir. Esasen i ortamn scaklk ve bal nem deerleri birlikte dnlmesi gerekir. Bundan dolay, scaklk ve bal neme gre konfor blgeleri, yaz ve k durumu iin belirlenir.6
inde yaplan bir aratrmaya gre termal konforun salanmas iin ofis ssnn en az 26 oC olmas gerektii saptanmtr. Baka bir almada az enerjili serinletme sisteminin alt bir ortamda ofis ii
scaklk deerinin ortalama 23 oC ve nem orannn %55 olmas gerektii belirlenmitir. ABD ASHRAE
standartlarna gre ideal artlar iin scakln 20-25,5 oC, nemin ise %30-60 arasnda olmas gerekmektedir. Vcut yzey alan ve zerimize giydiimiz kyafetler de alma ortamnda sl konfora etki eden
faktrlerdendir. Ayrca gnlk yaplan aktiviteler de sl konforu etkilemektedir. Oturur durumda ve
ayaktayken vcut ss deimektedir. rnein vcut ss ayaa kalkma halinde 0,85 oC, odada sakince
dolama durumunda ise 3,4 oC artmaktadr.7
Verimli ve salkl bir iyeri ortamnda ideal hava akm 150 mm/sn civarnda olmaldr. Bu akm 510
mm/sn dzeyine ktnda ortam esintili, 100 mm/sn dzeyine dtnde ise ortam havasz olarak
nitelendirilir.8
2.1.3 Aydnlatma
Ofislerde aydnlatma ihtiyac, yaplan iin gerekliliin gre deimektedir. htiyacmz olan aydnlatma
iki yol ile salanr: Doal k ve yapay k. Yeil binalarn artt ve enerji tasarrufunun ok nemli
olduu gnmzde doal aydnlatmann nemi byktr. Ofis mimarisi doal ktan maksimum yararlanacak biimde tasarlanmaldr.
Yapay aydnlatmaya gre daha fazla aydnlatma iddetine sahip olmasndan dolay gn nn insanlar
zerinde birok olumlu etkisi bulunmaktadr. Gneli bir gnde ak havada aydnlatma iddeti 100.000
lks, glgede ise 10.000 lks deerinde olabilmektedir. Yapay aydnlatma ile iyerlerinde genellikle 500
lks civar aydnlatma iddetine ulalabilmektedir.
yerlerinde salanan aydnlatmada n gz rahatsz etmeyen bir konfora sahip olmas ve dengeli bir
dalm gereklidir. allan plan veya projenin yanna masa lambas konulmas gibi doru noktalara k
odaklamas uygulanmaldr. Dk kontrastl k kullanarak alanlarn performansn drmemek
gerekmektedir. In yansmalar doru kullanlmal tavandan, duvardan, yerden veya masalardan ne
kadar k yanstlaca iyi hesaplanmaldr. yerlerinde aydnlatma iin kullanlan k gz kamatrmamal, doru renk ve ton seilmeli, floresanda olduu gibi krpma olmamaldr. Toplam
aydnlatma hesab yaplrken gn da dikkate alnmaldr.9
Aydnlatma tipleri dorudan ve dolayl olarak ikiye ayrlmaktadr. Dorudan aydnlatma bir yzeyin bir
kaynaktan dz bir hat zerinde gelen k nlar ile aydnlatlmasdr. Dorudan aydnlatma lokal olarak
yksek lminesans oluturmakla birlikte n geli ynnde bulunan nesnelerin arkasnda koyu glgeler
oluturmaktadr. ok yksek lminesans gzde kamama (glare) yaratr, rahatszlk vericidir. Dorudan
aydnlatma iyerlerinde zellikle kalite kontrol ileri gibi yksek dzeyde grnrlk gerektiren iler iin
kullanlmaktadr.9
Dolayl aydnlatma k aksnn en az %90nn tavana veya duvarlara datan ve bu yzeylerden geri
yansyan k ile aydnlatmadr. Enerji verimlilii asndan duvarlarn ve tavann ak renklere boyanm
olmas gerekmektedir. Dolayl aydnlatmada dank k olumakta ve glgeler olumamaktadr. Genelde yksek aydnlatma iddeti yaratarak kamama riskini en aza indirir ancak ofislerdeki parlak duvar ve
tavanlar ekranlar yzeyinde yansmaya neden olarak rlatif kamama oluturabilir.9
oklu alma ortamnda, ofis alanlar aras enerji alveriinin amaland ak ofis sistemlerinde
genel aydnlatmann yannda kiisel aydnlatma da kullanlmaldr. Genel aydnlatmada tercih edilecek

171
189

sarktlar da kiisel alma blmlerine direkt k verebilen uygun seimler arasndadr. Masalara
yaknlatrma olana bulunan sarktlar, ek bir alma aydnlatmas ihtiyacn ortadan kaldracandan,
daha ekonomik bir seim olacaktr.
Aydnlatmada n yansmas da nemlidir. Renkler yansma dzeyinin belirlenmesinde nemli rol oynar.10
Beyaz %75 ve daha fazlasn
Ak renkler %50-75 aras (azalan souk renkler)
Orta renkler % 20-50 aras (parlak scak renkler)
Koyu renkler %20 veya daha az miktarda yanstrlar.
Tablo 2.4.te alanlarn kulland baz mekanlarn aydnlatma iddeti gsterilmitir.

Tablo 2.4. Mekanlara Gre Aydnlatma iddetleri
Mekan
Aydnlatma iddeti(Lux)
Bekleme Salonlar
300 lux
Ak Ofisler
750 lux
Toplant Odalar
500 lux
Ofisler
500 lux
Rutin ofis ileri
400 lux
Kt kontrastta alma
600 lux
Genel arka k
160-240 lux
yerindeki ak alanlar, d yollar, geitler
20 lux
Yol ve merdivenler
50 lux
2.1.4 Kimyasallar
Ofislerde yazc ve kartu tonerleri, temizlik maddeleri, piller, tpler, yaptrclar, mrekkep ve ofis
malzemeleri gibi eitli kimyasallar kullanlmaktadr. Tpler, yaptrclar, mrekkep ve ofis malzemeleri kullanlan balca tehlikeli maddelerdendir. Ayrca ofislerde en sk kullanlan elektronik aralardan
olan fotokopi makinas ve lazer yazclar ozon salglamaktadr. Ancak bu tr maddeler tehlikeli olmasna
karn maruziyet riskinin dk olmas nedeniyle pratik olarak zararsz kabul edilebilirler.
2.1.5 Bitkiler
NASAnn yapt aratrmalara gre bitkiler havadaki benzol, karbon monoksit ve formaldehit gibi toksik maddelerin seviyesinin azalmasn salar. ekil2.1de bu fayday salayan baz bitkiler gsterilmektedir.10
190
172
ekil 2.1. Ortamdaki Toksik Maddeleri Azaltan Bitkiler10
2.2 Fiziksel Faktrler

Ergonomi ile ilgili fiziksel faktrler, fiziksel etkinlikleriyle ilikili olarak insanlarn anatomik, antropometrik, fizyolojik ve biyomekanik karakteristikleriyle ilgilenmektedir. Dolaysyla alma srasndaki
duru zellikleri, yinelenen hareketler, ile ilgili kas iskelet sistemleri, iyeri yerleim plan, gvenlik ve
salk ergonomi ile ilgili fiziksel faktrlerin temel konularn oluturmaktadr.
2.2.1 Bina(i yeri yerleim plan)
yeri binalar tm kullanm aamalarnda yaplan iin zelliine uygun olarak ve aada bahsedildii
ekilde tasarlanmaldr:11
Pencereler: yerinde pencereler gvenli bir ekilde alr, kapanr ve ayarlanabilir olmaldr. D pencere ve menfezler iyerinde bol ve eit olarak yayacak ve ihtiyaca gre kolayca alp kapanabilecek
ve temizlenebilecek ekilde yaplmaldr. eriye k girmesine yarayan tm aklklarn -yan duvar ve
tepede- taban yzeyine oran en az %10 olmaldr.
Acil k yollar ve kaplar: Her yap tm kullanclara elverili ka olanaklar salamak zere kullanc ykne, yangn korunum dzeyine, yapsna ve yksekliine uygun tip, konum ve kapasitede tehlike klaryla donatlmaldr. Her k ak bir ekilde grnmelidir. klar Gvenlik ve Salk aretleri Ynetmeliine uygun olarak dzenlenmelidir. aretler uygun yerlere ve kalc olarak koyulmaldr. Acil k kaplar darya doru almal ve gvenli bir alana k salamaldr. Ka yollar
caddeye kadar devaml ve engellenmemi ekilde olmaldr.
Ayrca, iyerinde taban deme ve kaplamalar salam, kuru ve mmkn olduu kadar dz ve kaymaz bir
ekilde olmal, tehlikeli eimler, ukurlar ve engeller bulunmamaldr. Elektrik kablolar yerde dank
olarak deil yrye engel olmayacak ekilde toplanm ve zeri kapatlm ekilde dzenlenmelidir.
Tuvaletler ve Lavabolar: Gerekli havalandrma ve aydnlatma salanmal, koku kmas engellenmelidir. Tuvalet ve lavabolar iin yeteri kadar temizlik malzemesi temin edilmelidir. Tuvaletler allan yerden bir kattan daha yksek ve daha alak bir yerde olmamal ve direkt olarak i yerine almamaldr.11
Hasta Bina Sendromu: Srekli kapal ortamlarda alan kiilerde hasta bina sendromu adnda, halsizlik, ba ars, sersemlik hissi, bulant, cilt kuruluu, gzlerde batma, burunda tkanklk ya da akma gibi
belirtiler veren bir durum ortaya kmaktadr. Belirtiler, genellikle penceresi almayan, merkezi bir havalandrmaya bal olan binalarda ortaya kar. Gnmzde zellikle ofis binalar giderek artan sklkta
camlar almayacak ekilde ina edilmektedir. Bu tr binalarda dardan ieriye scak/souk hava gir
173
191

mesi ve ierideki stlm/soutulmu havann dar kmas engellenerek enerji tasarrufu salanmaktadr. Ancak d ortamla ilikisi tamamen kesilmi bu binalarda i ortam kirlilii de artmaktadr. Yani
alanlar eitli biyolojik ve kimyasal zararllara maruz kalmaktadrlar.Tablo 2.5. te genel ortam kirleticileri ve emisyon kaynaklar belirtilmitir.
Tablo 2.5. Ortam Kirleticileri ve Emisyon Kaynaklar12
Kirletici
Emisyon Kayna
Gazlar
CO2
Yanma ilemleri, garaj egzozu, sigara duman
CO
Yanma ilemleri (stclar, sobalar, mine), garaj egzozu, sigara duman
NO2
Yanma ilemleri, garaj egzozu, sigara duman
O3
Fotokopi makinesi, yazc
SO2
Gaz sobalar
Formaldehit
Ahap mobilyalar, hallar, duvar ve tavan boyalar, izolasyon malzemeleri, reineler,

yaptrclar, laminant parkeler, demelikler, dezenfektanlar
UOB
Mobilyalar, hallar, vernikler, zcler, oda parfmleri, deterjanlar, yaptrclar, yanma

ilemleri, boyalar, yer ve duvar kaplamalar, laminant parkeler, kuru temizleme ile temizlenen elbiseler, bcek ilalar
Radon
Topraktan difzyon yolu ile
Biyoaerosollar
Allerjenler
Ev tozlar, evcil hayvanlar, bcekler, polenler
Mantar sporlar
Bitkiler, gda maddeleri
Bakteriler, virsler
nsanlar, evcil hayvanlar, bitkiler, havalandrma cihazlar
PAH
Yanma ilemleri, sigara duman
2.2.2 Ekranl aralar

Monitr: Ekranda grnen karakterler kolayca seilebilecek ekil ve formda, uygun byklkte olmal,
satr ve karakterler arasnda yeterli boluk bulunmaldr. Ekran grnts stabil olmal, grntnn titremesi ve benzeri olumsuzluklar bulunmamaldr. Parlaklk ve karakterler ile arka plan arasndaki kontrast, operatr tarafndan kolaylkla ayarlanabilmelidir. Ekran, operatrn ihtiyacna gre kolaylkla her
yne dndrlerek ayarlanabilir olmaldr. Ekrann ayr bir kaide veya ayarlanabilir bir masa zerinde
kullanlmas mmkn olmaldr. Kullancy rahatsz edebilecek yansma ve parlamalar nlenmelidir.
Monitr gzlerden en az 65 cm uzakta bulunmaldr. Genel olarak monitr mmkn olduka uzaa yerletirmek ve yaz karakteri boyutunu arttrmak tavsiye edilir.13
Monitrn Dey Yerleimi: Ekran gr alan gzn yatay grme hizasndan 15-50 alar arasnda
bulunmaldr. ekil 2.2.de monitrn yerleim ekli gsterilmektedir.
192
174
ekil 2.2. Monitrn Yerleimi14
Boyun Postr: Alak monitr yerleimi kullanclarn farkl boyun hareketleri salayacak pozisyonlar
denemelerine izin verir. Gz seviyesinde yerletirilen monitr ise kullancy hem duru hem de gr
asndan uygun olan sadece bir eit pozisyonda kalmaya zorlar. ekil 2.3.te boyun postr gsterilmektedir.
ekil 2.3. Boyun Postr14
Ekran Eimi: Monitr st ksm altnda daha geride kalacak biimde arkaya doru eik durmaldr.
Klavye: Klavye, alann el ve kollarnn yorulmamas ve rahata alabilmesi iin ekrandan ayr ve
hareketli olmaldr. Klavyenin n tarafna, alann bileklerini dayayabilecei zel destek koyulmaldr.
alann elleri ve kollar iin klavyenin nnde yeterli boluk olmaldr. Klavyenin rengi mat olmal ve
yanstmamaldr. alma pozisyonuna gre, tular zerindeki semboller kolaylkla seilebilmeli,
dzgn ve okunakl olmaldr.
alma masas veya alma yzeyi: alma masas veya alma yzeyi, ekran, klavye, dokmanlar
ve dier ilgili malzemelerin rahat bir ekilde dzenlenebilmesine olanak salayacak ekilde ve yeterli
byklkte ve yzeyi yanstmayacak nitelikte olmaldr. alan rahatsz edici gz ve ba hareketleri ihtiyacn en aza indirecek ekilde yerletirilmi ve ayarlanabilir zellikte dokman tutucu kullanlmaldr. alann rahat bir pozisyonda olmas iin yeterli alan bulunmaldr.
alma sandalyesi: Sandalye dengeli ve alann rahat bir pozisyonda oturabilecei ve kolaylkla hareket edebilecei ekilde olmaldr. Oturma yerinin ykseklii ayarlanabilmelidir. Srt dayama yeri nearkaya ve yukar-aa ayarlanabilir, srt destei bele uygun ve esnek olmaldr. stendiinde operatre
uygun bir ayak dayana salanmaldr. ekil 2.4. ve ekil 2.5.te bilgisayar kullanclar iin ergonomik
durumlar ve ergonomik sandalye rnei gsterilmektedir.
175
193
13
ekil 2.4. Bilgisayar Kullanclar in Ergonomi11
ekil 2.5. Ergonomik Sandalye rnei
194
176

2.2.3
Tekrarlanan iler
Tekrarlanan iler, i srasnda ayn ya da benzer hareketlerin sk aralklarla tekrarlanmasn gerektiren

ilerdir. ki saatten daha fazla sre hi ara vermeden dakikada ikiden daha fazla kere el ile bir butona
dokunmak veya klavye zerinde gn ierisinde drt saatten fazla ara vermeden veri girmek tekrarlanan
ilere rnek olarak verilebilir8.
Srekli tekrarlayan ilerde, kaslarn dinlenmesi iin yeterli aralar verilmezse kas ve iskelet sisteminde
arlar ve rahatszlklar kanlmazdr.
2.2.4
Uygunsuz Durular
Uygunsuz durular doal duruun dndaki durulardr. Doal duru i iin en gvenli ve rahat durutur.
Doal olmayan durular kas ve eklemlere bask yaparak vcudun fiziksel limitlerini zorlar. 8
Gn ierisinde iki saatten fazla srekli eller ile omuz ve ba hizasnn zerinde almak,
Gn ierisinde iki saatten fazla diz kerek almak,
Gn ierisinde iki saatten fazla beli bkerek veya eerek almak;
Ayaklarna destek vermeden oturmak
alanlarn dikkat etmedikleri uygunsuz durulardandr. ekil 2.6.da uygunsuz durulara bir rnek verilmektedir.
ekil 2.6. Uygunsuz durulara rnek15

2.2.5 Statik Duru
alann ayn pozisyonda uzun sre durarak almas gereken durulardr. Statik durularda kan ak
snrlanr, kaslarda yorgunluk ve zedelenmeler oluur. Ergonomik iyilemelerle statik duruun etkileri
snrlandrlabilir.
2.3
Psikolojik faktrler
2.3.1
alandan kaynaklanan faktrler
Uyumazlklar (arma, yanlma, unutkanlk), zntler, ailevi sorunlar, meslek sorunlar, ekonomik
zorluklar, gvensizlik, iyerinde negatif sosyal iletiim, dedikodu, alanlarla atmalar alandan kaynaklanan faktrler arasndadr.
177
195

2.3.2
in yapsndan kaynaklanan faktrler
in yk ve nitelii, amirlerin basks, monotonluk, grevin eitlilii ya da ok ynll, grup ierisinde alma basks iin yapsndan kaynaklanan faktrlerdendir.
2.3.3
letmenin yapsndan kaynaklanan faktrler
Rol atmas ve rol belirsizlii, snrl kariyer, dk cret iletmenin yapsndan kaynaklanan faktrlerdendir.
3
ERGONOMK RSK FAKTRLERNN KONTROL
verenler i ve i istasyonlarn en uygun ekilde tasarlayarak, i iin en uygun ara ve ekipmanlar seerek ergonomik rahatszlklar nleyebilirler. verenler, iyerlerinde risk deerlendirmesi yaplmas sonucu ortaya kacak bilgileri kullanabilirler ve risk faktrlerini kontrol etmek iin aada belirtilenleri kullanarak prosedrler oluturabilirler16:
istasyonlar, alet ve ekipmanlarnn tasarm veya yeniden tasarm gibi uygun mhendislik
kontrolleri;
Eer gerekliyse alan rotasyonu, daha fazla i eitlilii, artrlm dinlenme aralar gibi ynetimsel kontroller.
EK 1A ve 1Bde ofis iletmelerine ynelik bir risk deerlendirmesi rnei trke ve ingilizce olarak verilmektedir18.
4
OFS HASTALIKLARI
Ofis hastalklar, srekli ayn pozisyonda kalma, tekrarlayan hareketler, ekranl ve klavyeli aralarla
alma, el bilei ve parmaklara ar yklenmeler, ortamn s, nem, k ve konfor ynnden uygunsuzluunun neden olduu multisistemik hastalklar topluluudur.
Ofis hastalklar u balklar altnda gruplandrlabilir17:
Kas-skelet Sistemi Hastalklar: Vcudumuzdaki kaslar kullanlmamaya bal olarak zayflayp vcudun btn ykleri iyi dengelenmeden kemik ve eklemlere binmektedir. Bylece bel arlar, boyun-bel
ftklar, dizlerde ncelikle olmak zere kkrdak anmalar sk meydana gelir. Srekli klavye kullanmaya bal dirsek, nkol ve el bileinde kas hastalklar ok olur. leri yalarda da osteoporoz riski artar.
Dolam Sistemi Hastalklar: Srekli stres, hipertansiyon ve kalp damar hastalklarnda(kalp krizi gibi)en nemli faktrlerdendir. Ek olarak azalm beden aktivitesi ve ar beslenme sonucu yksek kolesterol seviyeleri gibi kan biyokimyas bozuklar da kalp ve damar hastalklarnda risk faktrleridir.
Alerjik hastalklar: alanlarn kapal ve dar alanlarda topluca bulunmalar, ak sahada almaktan
ofiste almaya dn, hal demeler, sigara alkanlnn yaylmas, ofislerde kullanlan havalandrma
ve stma sistemleri gibi faktrler sonucu alerjik hastalklar meydana gelebilmektedir. Alerjik cilt hastalklar ynnden ofislerde kullanlan karbon ve fotokopi ktlar, boya, mrekkep gibi malzemeler
etkilidir. Klimalarla bulaan lejyoner hastal denilen tipteki zatrree de ofis ortamnda alanlar tehdit
edebilir. Doada yaygn olarak bulunan lejyoner hastal bakterileri, binalarn klima filtrelerine yerleip
kolonize olarak buradan ortam havasna yaylr ve solunum yoluyla bular. Kirlenen havalandrma kanallar ald mikroplu havay temizleyemeden ortama yeniden gnderir. Bu adan zellikle ofis ortamlarnda meydana gelen alerjik hastalklar meslek hastal olarak saylabilir.
196
178

Psikolojik hastalklar: Srekli stres hali insanlarda depresyon, fke, mutsuzluk, uyumsuzluk gibi problemlerin ortaya kmasna neden olur. Bu toplumsal ve ikili ilikilerde ciddi srtmelere sebep olur.
Bro almas ayrca gzden balayarak, mide-barsak, mesane ve idrar yollarna kadar birok vcut
ksmnda rahatszla yol aabilir.
Ofis hastalklarndan korunmak iin:
Spor, fiziksel aktivite,
Dzenli uyku ve dinlenme,
Ergonomik ofis dizaynlar kullanmak,
yaants dnda psikolojik dearj salayan hobilere zaman ayrmak yeterlidir.
REFERANSLAR
1. ERDN O., Ofis Ergonomisi ve Pratik Uygulamalar.
2. http://www.riskmedakademi.com.tr
3. http://www.cevreonline.com/gurultu2/ic_ortam_degerleri.htm
4. http://www.cevreonline.com/gurultu2/gurultunun%20cevreye%20olan%20etkisi.htm
5. andr M., Grltnn Teknik zellikleri ve Etkileri,
6. BULUT H., Istma Sezonunda Ofislerde Hava Kalitesinin Aratrlmas,
7. MERGEN H. ve NGEL K., 2009, Isl Konfor Parametrelerinin nsan Vcudundaki Etkilerine Ynelik Literatr Taramas, S.D.. Tp Fak. Derg. 16(1)/ 21-25.
8. AYANOLU C., yerinde Ergonomi ve Stres, SG dergisi, say 34.
9. KRK E., AKAR ., ZEYREK S., yerlerinde Aydnlatma, Sal ve Gvenlii Merkezi Enstits (SGM).
10. Health and safety in the Office, Guide, 2004.
11. Ofislerde Sal ve Gvenlii El Kitab, 2010, Eyll, Lefkoa KKTC.
12. ERDOAN ZEYDAN Z., ZEYDAN ., ve YILDIRIM Y., Hasta Bina Sendromu, IX. Ulusal Tesisat Mhendislii Kongresi.
13. Ekranl Aralarla almalarda Salk Ve Gvenlik nlemleri Hakknda Ynetmelik, 23/12/2003,
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl.
14. Sal ve Gvenlii Eitimleri, ASGEM.
15. http://ergo023.wordpress.com/
16. Ergonomics: The Study of Work, U.S. Department of Labor Occupational Safety and Health Administration (OSHA), 2000., http://www.fop.org/downloads/OSHA%20Ergonomics.pdf
17. http://zirveosgb.com.tr/makaleler/dr-halil-karaer/231-ofis-hastaliklari.html
18. http://www.hse.gov.uk/risk/casestudies/pdf/office.pdf
179
197
198
Example risk assessment. Office based business.
looked at the accident book, to understand what

has previously resulted in incidents.
talked to the office cleaning contractors, to ensure

that the cleaning activities did not pose a risk to
office staff, and vice-versa;
talked to supervisors and staff, including the

member of staff who is a wheelchair user, to learn
from their knowledge and experience of areas and
activities, and listen to their concerns and opinions
about health and safety issues in the workplace;
HSEs guidance;
walked around the affice, noting things that might

pose a risk and taking into consideration what was
learnt from
looked at HSEs office health and safety web

pages, including the Offficewise leaflet (www.
hse.gov.uk/pubns/indg173.pdf) to learn where
hazards can occur, and at the disability and risk
assessment web pages;
3 For each hazard, the manager wrote down what

controls, if any, were in place to manage these
hazards. The manager then compared these
2 The manager then wrote down who could be

harmed by the hazards and how.
Although this example risk assessment is for an

office-based business, it may equally be applied
to any business that has office-based functions
within it.
Monday to Friday and at weekends, although 24

hour/7 days a week security cover is provided.
The office block is locked from 9:00 pm to 6:00 am
The office block was built before 2000. The landlord

has surveyed the building for the presence of
asbestos and has shared the findings of this
survey wiht all of the tenants. Asbestos-containing
materials (ACMs) were found but were in good
condition and in places where they were not likely
to be damaged, worked on or disturbed, so it was
decided to leave them in place.
The offices are cleaned every evening by general

office cleaning contractors. They store the cleaning
materials in a locked cupboard.
1 To idenfity the hazards, the manager:
The manager followed the guidance in Five steps to

risk assessment (www.hse.gov.uk/pubns/indg163.
pdf)
The office manager carried out the risk assessment

at this company, which provides management and
financial consultancy servies, and which leases two
storeys of a ten-storeys of a ten storey office block.
Eighteen staff work at the company, one is a

wheelchair user. The offices contain typical office
furniture and equipment. There is a staff kitchen,
where drinks can be prepared and food heated, and
there are toilet and washing facilities on each floor.
How was the risk assessment done?
Setting the scene
Example risk assessment for an office-based business
Every business is different - you need to drink

though the hazards and controls required in your
business for yourself.
This example risk assessment shows the kind

of approaach a small business might take. Use it
as a guide to think through some of the hazards
in your business and the steps you need to take
to control the risks. Please note that it is not a
generic risk assessment that you can just put
your company name on and adopt wholesale
without any thought. This would not satisfy the
law - and would not be effective in protecting
people.
Important reminder
3 At on office meeting, the office manager discussed

the findings with the staff and gave out copies of the
risk assessment. The manager decided to review
and update the risk assessment every year, or
straightaway if any major changes in the workplace
happened.
4 Putting the risk assessment into practice, the

manager decided and recorded who was responsible
for implementing the further actions and when they
should be done. When each action was completed,
it was ticked off and the date recorded. The manager
pinned the risk assessment up in the staff room for
all staff to see.
controls to the good practice guidance provided in

HSEs office health and safety web pages. Where
existing controls were not considered good enough,
the manager wrote down what else needed to be
done to control the risk.
Health and Safety

Executive
EK 1A. Example Risk Assessment for an Office Based Business 18
Staff risk posture

problems and
pain, discomfort or
injuries, eg to their
hands/ arms, from
overuse or improper
use or from
poorly designed
workstations or
work environments.
Headaches or sore
eyes can also accur,
eg if the lighting
is poor.
Display screen
equipment
Example risk assessment: Office-based business
Trolley used to transport boxes of paper and other heavy
Staff risk injuries

or back pain from
handling heavy/
bulky objects,eg
deliveries of paper.
Manual
handling of
paper, office
equipment etc
not try to lift objects that look or
appear too heavy to handle.
Remind staff that they should
not try to lift objects that look or

appear too heavy to handle.
carried out by all new startes early on in induction. Any

actions to be carried out asap.
Reassessment to be carried out at any change to work
feature, eg equipment, furniture or the work environment
such as lighting.
Workstation and equipment set to ensure good posture and
to avoid glare and reflections on the screen.
Shared workstations are assessed for all users.
Work planned to include regular breaks or change of activity.
Lighting and temperature suitably controlled.
Adjustable blinds at window to control natural light on
screen.
Noise levels controlled.
Eye tests provided for those who need them, dutyholder to
pay for basic spectacles specific for VDU use (or portion of
cost in other cases).
Laptop users trained to carry out own DSE assessment for
use away from office. When used at office, laptop should be
used with docking station, screen, keyboard and mouse.
Company
secretary
Broken window blind near
out regular DSE assessment

to avoid problems and identify
any issues.
Remind laptop users to carry
accounts section - letter to

landlord.
their manager of any pain they

have that may be linked to
computer use.
Manager
All staff
Tell satff that they are to inform
from self assessments are

followed up ASAP.
Manager
Supervisors
Check that identified actions
staff continue to get breaks away

from the computer.
Manager
Manager
Remind staff that they should
second floor to be repaired/

replaced.
Manager
All staff,
supervisors
to monitor
Action by
whom?
Arrage for loose carpet tile on
kitchen needed, eg on spills.
Better housekeeping in staff
What further action is

necessart?
DSE training and assessments of workstation from CD ROM Supervisors to monitor to ensure
items when collecting deliveries etc.

High shelves for light objects only.
Staff and visitors

General good housekeeping.
may be injured if
All areas well lit,including stairs.
they trip over objects
No trailling leads or cables.
or slip on spillages.
Staff keep work areas clear, eg no boxes left in walkways,
deliveries stored immediately.
Offices cleaned every evening.
Slips and trips
What are you already doing?
Who might be
harmed and how?
Date of risk assessment: 01/10/07
What are the

hazards?
Company name: Smiths Consultants
4/10/07
4/10/07
21/10/07
21/10/07
4/10/07
4/10/07
4/10/07
From now
on
From now
on
Action by
when?
4/10/07
2/10/07
21/10/07
4/10/07
4/10/07
4/10/07
4/10/07
1/10 /07
Done
199
200
Who might be
harmed and how?
If trapped, staff
could suffer fatal
injuries from smoke
inhalation/bums.
Fire
Staff and others

carrying out normal
activities, at very
low risk as asbestos
only poses a risk if
fibres are released
into air and inhaled.
Maintenance
workers most at risk.
Asbestos
Asbestoscontaining
materials (ACMs)
are present in
some partition
walls
see www.fire.gov.uk/workplace+safety/ and

necessary action taken.
Working with landlord, fire risk assessment done,
unlikely to be disturbed during normal activities.

Systems in place to inform contractors and others
who might disturb the asbestos, where it is and to
ensure safe working.
Danger, asbestos, do not disturb signs posted at
partition walls,
Staff told to report any accidental damage
immediately.
Condition of partition walls checked periodically.
Partition walls in good condition and asbestos
Staff could get

Staff trained to spot and report (to office
electrical shocks or
administrator) any defective plugs, discoloured
bums from using
sockets or damaged cable/ equipment.
faulty electrical
Defective equipment taken out of use safety and
equipment. Electrical
promptly replaced.
faults can also lead
Staff told not to bring in their own appliances,
to fires.
toasters, fans etc.
Electrical
responsibilities are.
Staff can talk to supervisors or manager if they are
feeling unwell or at ease about things at work.
No bullying policy.
All staff could be

affected by factors
such as lack of job
control, bullying,
not knowing their
role etc.
Stress
Staff understand what their duties and
Working at height
Falls from any height Staff stand on chair to file on high shelves, put up
Filing on top
can cause bruising
decorations etc,
shelves, putting up and fractures.
Internal windows cleaned by contractor using a
decorations etc
stepladder.
What are the

hazards?
Office
administrator
Manager
Manager
Action by
whom?
as necessary by the fire risk

assessment are done.
Ensure the actions identified
staff that the asbestos must

not be disturbed and to report
any accidental damage to the
partition walls immediaitely.
At next staff meeting, remind
for making safe any damage to

bulding installation electrics, eg
broken light switches or sockets.
Manager
Manager
administrator
Confirm with landlord the system Office
safety check of the electrical

installation will be done.
Ask landlord when the next
speak confidentially to manager

or supervisors (on a no-blame
basis!) if they are feeling unwell
or ill at ease because of work.
Remind staff that they can
appropriate stepladder will be

bought and staff shown how to
use it safely.
Chairs are too unstable. An

necessart?
From now
on
4/10/07
4/10/07
4/10/07
4/10/07
4/10/07
Action by
when?
4/10/07
4/10/07
4/10/07
3/10/07
3/10/07
Done
Health and Safety

Executive
Staff could suffer

injury or ill health
while out of the
office, eg when
visiting clients'
offices, or while
working alone in the
office.
Lone working

Published by the Health and Safety Executive
Assessment review date: 28/09/08
Who might be
harmed and how?
What are the

hazards?
office to be monitored by officebased staff.
Whereabouts of staff out of the
Staff write visit details in office diary and give a

contact number.
Staff not returning to the office after a visit call in
to report this.
Security staff check all areas, including toilets,
before locking up at night.

necessart?

Office admin
team
Action by
whom?
From now
on
Action by
when?
Done
Health and Safety

Executive
201
202
Bu rnek risk deerlendirmesi ofis iletmelerine

ynelik hazrlanm olsa da, bnyesinde ofis
bulunan tm iletmelerde model olarak alnabilir.
Ofis binas, 7 gn 24 saat gvenlik kapsamnda

bulunmasna ramen, hafta ii ve hafta sonu 21:00
ile 06:00 arasnda kilitli tutulmaktadr.
Ofis binas 2000 ylndan nce ina edilmitir. Mlk

sahibi binay, asbestos varlna kar inceletmi
ve bu incelemenin sonularn tm kiraclar ile
paylamtr. Asbestos ieren maddeler bulunmu
ancak durumlar iyi olmakla beraber, hasar grecek,
allan ya da etkilenilecek yerlerde olmadklar
tespit edilmi ve ylece braklmalarna karar
verilmitir.
Her akam bu ofisler, genel ofis temizlik

yklenicileri tarafndan temizlenmektedir. Bu firma
temizlik malzemelerini kendilerine ait kilitli bir
depoda saklamaktadr.
Ofiste 18 alan bulunmakta ve bunlardan biri de

tekerlekli sandalye kullanmaktadr. Ofiste tipik ofis
mobilyalar ve ekipmanlar kullanlmaktadr. Her
katta yiyecek ve ieceklerin hazrlanabilecei bir
mutfak, tuvalet ve lavabolar bulunmaktadr.
Risk deerlendirmesi yaplrken Be admda risk

deerlendirmesi rehberi kullanlmtr.
Ynetim ve finansal danmanlk hizmetleri

salayan ofisimiz, 10 katl bir i merkezinin 2
katn kiralk olarak kullanmaktadr. Bu ofisteki risk
deerlendirmesini ofis mdr gerekletirmitir.
3 Her bir tehlike iin, bu tehlikelere ynelik hangi

kontrollerin (nlemlerin) mevcut olduu not
edilmitir. Hali hazrda uygulanmakta olan
nlemlerin yeterli olmad kansna varlyor
ise, riskin kontrol edilmesi iin baka ne gibi
almalarn yaplmas gerektii not alnmtr.
2 Daha sonra, tehlikelerden kimlerin nasl

etkilenebilecei not alnmtr.
amacyla iyerinde tutulan kaytlara baklmtr.
Olaylarn daha nce nasl sonulandn grmek
alanlarnn da temizlik faaliyetlerine ynelik bir

risk tekil edip etmedii aratrlmtr;
Temizlik faaliyetlerinin ofis alanlarna ve ofis
olmak zere tm ef ve personel ile, alan ve

faaliyetlerine ynelik bilgi ve deneyimlerini
renmek ve iyerlerinde salk ve gvenlik
ile ilgili gr ve sorunlarn dinlemek amacyla
grlmtr;
Tekerlekli sandalye kullanan alanlar da dahil
bir durum veya nesne bulunup bulunmad

aratrlmtr.
yerinde dolalarak etrafta tehlike yaratabilecek
1 Tehlikeleri belirlemek iin:
Risk deerlendirmesi nasl yaplmtr?
Senaryonun belirlenmesi
Ofis iletmelerine ynelik rnek risk deerlendirmesi
Her i deiiktir. inizdeki tehlikeler ve gerekli

olan kontroller hakknda kendinizin fikir sahibi
olmas gerekmektedir.
Bu rnek risk deerlendirmesi, kk bir

iletmenin benimseyebilecei bir yaklam
rneklemekledir. Bu rnei, iletmenizdeki
baz tehlikeler ile, var olan risklerin kontrol
altna alnmasna ynelik admlar gz nnde
bulundurabileceiniz bir rehber olarak
kullannz. Her iyerinde bulunan tehlikelerin
farkllk gstermesi nedeniyle, bunun zerinde
hi dnmeden tamamyla olduu gibi
uygulayabileceiniz bir risk deerlendirmesi
olmadna ltfen dikkat ediniz. Bu durum yasal
dzenlemelere uygun olmad gibi kiilerin
korunmasna ynelik etkin bir yntem de olamaz.
nemli hatrlatma
5 Gerekletirilen ofis toplantsnda mdr, personel

ile deerlendirmenin sonularn tartm ve risk
deerlendirmesinin kopyalarn datmtr. Ofis
mdr risk deerlendirmesini her yl dzenli
olarak veya iyerinde herhangi bir byk deiiklik
olduunda derhal gncelleme karar almtr.
4 Risk deerlendirmesinin uygulamaya konulmasnn

ardndan, sonraki admlarn kimler tarafndan ne
zaman atlmas gerektii konusunda karar verilmi
ve bunlar kayt altna alnmtr. Her bir madde
tamamlandnda, listede bu maddelere karlk
gelen alanlara iaret konulmu ve tarihleri not
edilmitir. Risk deerlendirmesi, tm personelin
grebilecei ekilde personel odasnda duvara
aslmtr.
EK 1B. Ofis letmelerine Ynelik rnek Risk Deerlendirmesi 18
Kim, ne ekilde
zarar grebilir?
Personel ya da
ziyaretiler yerdeki
dkntlerden
dolay kayabilir
ya da nesnelere
taklarak debilirler.
Ar nesneleri
kaldrarak elle
tayan personelde
yaralanma ve srt
arlar.
Personelde postr
bozukluu nedeniyle
an rahatszlk ve
yaralanma olabilir.
rnein tekrarl
hareketlerden dolay
el ve bilek arlar
ya da tasarm
uygun olmayan
alma masalar ve
alma ortamndan
kaynaklanan
srt arlar gibi.
Aydnlatmann az
olmas durumunda
gzlerde ar ve
kzarklklar da
olabilir.
Tehlikeler
nelerdir?
Kayma ve
dmeler
Kat, ofis
ekipmanlar vb.
gibi yklerin
elle tanmas
Ekranl aralar
problemlerin belirlenmesi
ve bunlarn nlenmesi
amacyla dzenli olarak kendi
deerlendirmelerini yapmalarnn
hatrlatlmas.
Dizst bilgisayar kullanclarna,
pencerelerin bildirilmesi.
Koruyucular krk olan
kaynaklanabilecek bir ar
hissedildiinde, mdrn
bilgilendirilmesi hususunda
personele talimat verilmesi.
Bilgisayar kullanmndan
belirledikleri hususlarn derhal

yaplp yaplmadnn kontrol.
Kendi deerlendirmelerinde
uzaklaarak ara dinlenmeleri

vermesi konusunda efler
tarafndan kontrol salamas.
Personelin bilgisayarlardan
ile ilgili olarak bilgilendirilmesi,

Aydnlatma gibi alma ortamnda veya ekipman ve
ofis mobilyalarnda deiiklik yaplmas durumunda
deerlendirmenin yeniden yaplmas,
Salkl bir postr salanmas ve ekranda
yansmalarnn nlenmesi amacyla alma masas
ve aydnlatmann ayarlanmas,
Paylalan alma istasyonlarnn deerlendirilmesi,
Dzenli dinlenme aralar ile aktivitelerin
deitirilmesi gibi durumlarn i planna dahil
edilmesi,
Aydnlatma ve ortam scaklnn dzenli kontrol,
Gn nn kontrol amacyla pencerelerde
ayarlanabilir koruyucularn bulundurulmas,
Ortamdaki grlt dzeyinin kontrol edilmesi,
htiya duyanlara gz muayenesi yaplmas, ekranl
aralarn kullanmndan kaynaklanan masraflarn
yneticiler tarafndan karlanmas,
Ofis d alanlarda dizst bilgisayar kullananlara
kendi deerlendirmelerini yapmak zere eitim
verilmesi. Ofis ii kullanmda dizst bilgisayarlarn,
klavye, mouse ve laptop tutaca ile kullanlmas.
risk oluturan nesnelerin elle

kaldrlmamas - tanmamas
konusunda personele talimat
verilmesi.
e yeni balayan tm personelin alma istasyonu
esnasnda tayc arabalarn kullanlmas.

Yksek raflarn yalnzca hafif nesneler iin
kullanlmas.
ok ar olan ve kaldrlmas
kenar ularnn dzenlenmesi.
kinci kattaki hal demesinin
Yklerin, ar nesneler ile kutularn tanmas
rnein yrme yolunda i ekipmanlarnn veya

materyallerin bulundurulmamas,
Ofisin her akam temizlenmesi.
Personelin alma alann temiz tutmas,
bulundurulmamas,
Kablo ve deme ularnn akta
daha iyi temizlenmesi, zellikle

yere dklenlerin temizlenmesi.
Personelin kulland mutfan
Kat hizmetlerinin iyi bir ekilde yaplmas,

Basamaklar dahil olmak zere tm alanlarn iyi
aydnlatlmas,
Baka neler yaplmas

gerekmektedir?
yerinde bununla ilgili halihazrda ne

yapmaktasnz?
Mdr
Firma sekreteri
Tm personel
Mdr
efler
Mdr
Mdr
eflerin
gzetiminde
tm personel.
Kim
tarafndan?
04/05/09
u andan
itibaren
u andan
itibaren
Ne
zaman?
01/04/09
Yapld
Salk ve Gvenlik
Executive
203
204
Hasarl elektrikli
ekipmanlarn
kullanmndan dolay
elektrik arpmas ya
da yanklar oluabilir
Ayn zamanda
yangna sebebiyet
verilebilir.
yerindeki
normal aktiviteleri
yrtmekte olan
personel ile
dierleri, havaya
lifler karmad ve
liflerin solunmad
srece asbest
bakmndan dk
risk altndadr. En
ok risk altnda
olanlar tamir (bakm)
personelidir.
Yangna maruz kalan Mal sahibi ile ibirlii, yangna zel risk
personel dumann
deerlendirmesinin yaplmas ve gerekli nlemin
solunmasndan
alnmas.
kaynaklanan lmcl
yaralanmalar
ile yanklardan
yaknabilir.
Elektrik
Asbest
Asbest ieren
materyaller
(ACMs) baz blm
aras duvarlarda
mevcuttur.
Yangn
aktiviteler sresince asbest ile temas sz konusu

deildir.
Gvenli alma ortamnn salanmas iin,
yklenici ile asbeste temas edebilecek dierlerini
bilgilendirecek sistemler mevcuttur.
Tehlike asbest, temas etmeyin gibi uyarlarn kesit
duvarlarna aslmas.
Herhangi bir hasar olmas durumunda derhal rapor
edilmesi hususunda personele uyanda bulunuldu.
Kesit duvarlarnn periyodik kontrol.
Kesitler aras duvarlar iyi durumdadr ve normal
hasarl kablo/ ekipmanlarn tespit edilmesi ve

yneticiye bilgi verilmesi hususunda eitilmitir.
Hasarl ekipmanlar gvenli bir ekilde sklmekte ve
derhal yenileriyle deitirilmektedir.
Personele; tost makinesi, ay makinesi ve vantilatr
gibi elektrikli zel cihazlarn ofise getirmemesi
sylenmitir.
Personel, hasarl fi, rengi bozulmu priz ya da
mdr ya da ynetici ile bu durum hakknda rahata

konuabilmektedir.
iddete hayr politikas.
deerlendirmesi sonucunda
yaplmasnn gerekli olduu tespit
edilen eylemlerin yaplmasnn
salanmas.
Yangna zel risk
toplantsnda, asbeste temas

edilmemesi ve blmler aras
duvarlardaki herhangi bir
hasarn bildirilmesi gerektiinin
hatrlatlmas.
Bir sonraki personel
Mdr
Mdr
Ofis yneticisi
Hasarl elektrik hatt ile bozuk

priz ve filerin deitirilmesi gibi
gvenli bir sistemin uygulanmas
hususunda mal sahibi ile ibirlii
yaplmas.
Ofis yneticisi
hatt kontrolnn ne zaman

yaplacann sorulmas
Mdr
Mdr
Kim
tarafndan?
Mal sahibine, bir sonraki elektrik
huzursuz hisseden personele,

mdr ve yneticiler ile gizlilik
prensibine bal olarak (knama
olmakszn!) konuabileceklerinin
hatrlatlmas.
i nedeniyle kendini rahatsz ve
Personelin grev ve sorumluluklarn anlamas.

yerindeki durumdan honut olmayan personel,
Tm personel, i
zerinde kontrol
eksiklii, iddet ya
da rol belirsizlii
gibi etkenlerden
etkilenebilir.
Stres
Uygun bir ayakl merdiven

alnacak ve personele uygun
kullanm hakknda bilgi
verilecektir.
Sandalyeler olduka dengesizdir.
dekorasyonun dzenlenmesi ileminde personelin

sandalye zerinde almas,
camlarn temizlenmesi srasnda yklenici
tarafndan ayakl merdiven kullanlmas.
st raflarda alma, dosyalara ulalmas ve
Herhangi bir
ykseklikten
dmek, zedelenme
ve krklara neden
olabilir.
Yksekte alma
(st raf arda
dosyalama,
dekorasyonun
dzenlenmesi vb.)
Baka neler yaplmas

gerekmektedir?

yapmaktasnz?
Kim, ne ekilde
zarar grebilir?
Tehlikeler
nelerdir?
u andan
itibaren
Ne
zaman?
Yapld
Kim, ne ekilde
zarar grebilir?
Ofis dnda
iken personel
yaralanabilir ya
da hastalanabilir.
rnein mteri
ziyaretlerine
kldnda ya da
ofisle tek bana
alrken.
Tehlikeler
nelerdir?
Yalnz bana
alma
edilmesi ve irtibat numaralarnn not edilmesi.
Ziyaret sonras ofise dnmeyen personelin
aranmas ve bu durumun rapor edilmesi.
Gece kilitleme ilem yaplmadan nce gvenlik
elemanlarnn lavabolar dahil her yeri kontrol
etmesi.
Mteri ziyaretlerinin ofisteki defterlere kayt

yapmaktasnz?
ofiste almakta olan personel
tarafndan kontrol edilmesi.
Ofis dnda olan personelin,
Baka neler yaplmas

gerekmektedir?
Ofis yneticisi
Kim
tarafndan?
u andan
itibaren
Ne
zaman?
Yapld
205
188
207

YERALTI MADENLERNDE BULUNAN ZARARLI GAZLAR VE METAN DRENAJI13
1.Giri
Maden havas, yer altndaki alma alanlarn dolduran, su buhar ve gazlarn karmndan oluan neredeyse her zaman tozlu olan bir havadr. Yeraltndaki havann olumsuz ynde deiimi, genelde oksijen
miktarnn azalmas ve karbondioksit ve dier gazlarn artmas olarak grlr. Bu deiim, maden havasn kirleterek ortamda yanc, boucu ve zehirli gazlarn birikmesine yol aar. Yanc gazlara, metan
(CH4), karbonmonoksit (CO) ve hidrojen (H2)rnek verilebilirken ; boucu gazlara karbondioksit (C02),
nitrojen (JV2) ve metan (CH4) rnek verilebilir. Zehirli gazlar ise karbonmonoksit (CO), azotun(N) tm
oksitleri, hidrojenslfr (H2S), kkrtdioksit(502) vb. gazlardan olumaktadr.
Maden havasnn kirlenmesinin derecesi;
Cevherin veya kmrn ierdii gaz miktarna,
Cevherin veya kmrn oksijen ile birleme eilimine,
alma alannn boyutlarna,
Uygulanan maden yntemine,
alma alanna gelen havann miktarna,
Makineleme derecesine ve kullanlan makinelerin trne
baldr.
Madenden dar kan gaz yorgun, kullanlm hava olarak adlandrlr. Maden havasnda bulunan herhangi zehirli veya patlamaya hazr gaz aktif gaz olarak adlandrlr.
Havann tehlikeli gazlarla karmas( metan, karbonmonoksit, hidrojen slfr vb.) grizu, kr nefes gibi
gazlarn olumasna neden olur. Bunlar alan sal ve iletmeler iin son derece tehlikeli gazlardr.
CH4 + Hava abuk tutuabilen metan bataklk gaz olarak da bilinir. Patlayc ve boucu son derece
tehlikeli grizu gaz oluur.
CO + Hava Hafif ve son derece zehirli bir gaz olan karbonmonoksitin patlayc zellii de vardr.
Daha ok kmr madenlerinde grlr.
H2S + Hava Kkrtl hidrojen veya hidrojen slfr son derece zehirli bir gazdr. rm yumurtaya
benzeyen sert bir kokusu vardr. Tehlikeli miktarlarda nadiren grlen hidrojen slfrn patlayc zellii de vardr.
CO + CH4 + C02 + H2 + N2 Zehirli, boucu ve patlayc ortam oluturur. Grizu patlamasndan sonra
ortaya kan zehirli gazlar olarak bilinir.
C02+ N2 kr nefes veya kr soluk olarak bilinir. Boucu bir gazdr ve madende %100 emisyonu
mmkndr.
2.Boucu gazlar
Boulma direkt olarak havann iindeki oksijen miktar ile alakaldr. Oksijen havann ana bileenlerinden bir tanesidir.

13
Burak YASUN Sal ve Gvenlii Uzman; Mert DUREN, Sal ve Gvenlii Uzman

208
189

Hayatn srdrlebilirlii iin gerekli olan oksijen normal scaklkta kokusuz, renksiz ve tatszdr. Olaan
yanma iinde oksijene ihtiya vardr.Oksijen eksiklii veya oksijen miktarndaki azalma nefes almada
zorluklar yaratr. Oksijen eksiklii madenlerde, kmrn veya madenin oksitlenmesinden, kerestenin
rmesinden , dier gazlarn ortama eklenmesinden, yangnlardan, patlamalardan ve patlatmalardan ve
nefes almadan kaynaklanr.
Tablo 1: Oksijen miktarnn insan salna etkisi1
o2(%)
Etki
21
Normal nefes alma
19
Neredeyse normal nefes alma(Lamba parlaklnn %30 u azalr)
17
Nefes almada hzlanma ve zorlanma
15
Ba dnmesi, sersemleme, bulank grme
Baygnlk veya bilin kayb
Nefes almada yavalama ve durma,ardndan kalpte durma
rpnma, kaslma ve ksa srede lm
Bu tablodan anlalaca gibi oksijen miktar yer alt madenlerinde yollarda ve alma alanlarnda
%19dan az olmamaldr. Oksijeni lmek iin emniyet lambas kullanlr. Lambann aydnlk iddeti
havadaki oksijen miktar ile orantldr. %17-%18 02 altnda lamba sner. 02 miktarndaki her % 0.1
azalma, k iddettinin %3.5 azalmasna neden olur.
ekil 1: Emniyet lambas ile Oksijen lm
2.1.Karbondioksit(C02)
Karbondioksit, renksiz ve kokusuz bir gazdr fakat asidimsi bir tad vardr. Havadan ardr(1.52g/cm3).
Yanc bir gaz deildir. Yanma reaksiyonuna katkda bulunmaz. Nefes alveriinden ve karbon ieren
herhangi bir maddenin(ahap,kmr,petrol vb.) yanmasndan oluur. Ahabn rmesi, patlamalar ve
yangnlar karbondioksitin ana kaynaklardr.
190
209

Tablo 2 : Karbondioksit miktarnn insan salna etkisi1
Karbondioksit
(%)
Atmosfer havas nsanlar zerindeki Etkisi

(%)
99
Hissedilir bir etkisi yoktur
97
Nefes almak hafiften daha zorlar
5-6
95-94
Sk ve zorlu soluk alma ve baars
10
90
iddetli ac
15
85
Narkotik etki yznden ksmi bilin kayb
18
82
Boulma ve lm
25
75
Ksa srede lm
Karbondioksitin Tespiti
Karbondioksit emniyet lambasndaki parlakla gre tespit edilebilir. Donuk ve duman rengi k, ortamda en az %2 karbondioksit olduunu gsterir. %1i geen yerlerde de insanlar altrlmamaldr.
Karbondioksit tespitinde; gvenilir testlerden biri de havay kireli su iinden geirmektir. Sv younlaarak st - tebeir tozu rengini alr. Dier bir tespit yntemi de kimyasal analizlerdir.
lkemizde ve dier lkelerde oksijen ve karbondioksit iin uygulanan standartlar asadaki tablodaki
gibidir.
Tablo 3: Uygulanan Karbondioksit ve oksijen standartlar1
Kabul edilebilir
en dk 02(%)
En fazla izin verilebilen C02(%)
Trkiye
19.0
0.5
Amerika
19.5
0.5
Rusya
20
0.5
2.2.Azot(W2)
Azot atmosferin yaklak %80nini oluturan gazdr. Renksiz, kokusuz, tatszdr ve suda znmez. Patlayc ve zehirli bir gaz deildir. Yanma reaksiyonuna ve nefes alveriine herhangi bir katks ya da
zarar yoktur.

210
191

Havadaki azotun nemi onun oksijeni seyreltmesidir. Eer atmosferde saf oksijen varsa , yangnlar kontrol edilemez olur. Bu yzden azot ekleyerek oksijeni seyreltmek ve oksijen miktarn azaltmak boulmaya neden olabilir.
Ana kaynaklar; organik maddelerin rmesi , kaya veya kmr atlaklarndan yaylma ve patlatmalardr. Patlatmalarda 1 kg nitro-gliserin, 135 litre azot( JV2) aa karr.
3.Zehirli Gazlar
3.1.Karbonmonoksit(CO)
Son derece zehirli bir gaz olan karbonmonoksit insan sal asndan ok tehlikelidir. Havadan biraz
daha hafiftir, zgl arl 0.96(g/cm3)dir. Renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Yanc bir gaz olan
karbonmonoksit mavi alev kararak yanar fakat yanma reaksiyonunu balatmaz ve srdrmez.Bunun
nedeni hibir zaman yangn balatacak veya patlamaya sebep olacak kadar yeterli konsantrasyonda olmamasdr.
Kanda bulunan hemoglobin havadaki oksijeni akcierlere oradan da vcuttaki dier dokulara tar. Eer
havada karbonmonoksit mevcutsa hemoglobin oksijen yerine karbonmonoksit ile birleir nk karbonmonoksitin hemoglobine balanma yetenei oksijenden 200-300 kat fazladr.Bylece oksi-hemoglobin
yerine karboksi-hemoglobin oluur ve bu yzden dokulara kan tayan oksijen says azalr. Cierler ok
abuk etkilendii iin nefes alma daha hzl ve derin olur, nabz ykselir ve sonu olarak karbonmonoksit
normalden daha abuk vcuda girer.Karbonmonoksit ile zehirlenmi bir kiinin rengi pembeleir. Karbonmonoksitin 8 saatlik alma sresi iinde gememesi gereken (esd) % 0.005(50 ppm) dir.
Tablo 4 :Karbonmonoksit miktarnn insan zerindeki sreye bal etkisi1
Konsantrasyon(%) zin verilebilir maruziyet sresi
0.01
Birka saat maruz kalnabilinir
0.04-0.06
Farkedilmeden 1 saat normal nefes alnabilir
0.06-0.07
1 saatten sonra farkedilebilir etki gsterir
0.07-0.12
1 saatten sonra rahatsz eden fakat tehlikeli olmayan etki gsterir
0.12-0.20
1 saat maruziyet tehlikelidir
0.20-0.40
1 saatten az maruziyet tehlikelidir
0.40
1 saatten az srede lme yol aar
192
211

Tablo 5: Kan CO dzeyine gre klinik bulgular
Kan CO dzeyi(%)* Klinik Bulgular

%10-20
Bulant, yorgunluk, taipne, duygusal dengesizlik, konfzyon, sakarlk
%21-30
Baars,efor dispnesi, angina, grme duyusunda deiiklikler, evreye

uyumda hafif yetersizlik, tehlikeye kar tepki vermede zayflk, hafif g
kayb, duyularda zayflama
%31-40
Ba dnmesi,sersemlik, bulant, kusma, grme bozukluklar, karar almada

yetersizlik
%41-50
Baylma, bilin deiiklikleri, unutkanlk, taikardi, taipne
%51-60
Nbetler, koma, belirgin asidoz, lmle sonulanabilir
%60 zeri
lm
Karbonmonoksit zehirlenmesinde, kiiye oksijen verilmeli ve mmkn olan en ksa srede cierlere oksijen gitmesi salanmaldr. Eer oksijen vermek mmkn deilse kiinin temiz hava almas salanmaldr. Eer kiinin bilinci kapalysa temiz hava veya oksijen verilene kadar suni tenefs yaplmaldr.
Kii scak tutulmal ve uyarc verilmelidir ve kii gzetim altnda tutulmaldr.
Karbonmonoksit tespit teknikleri; laboratuarda kimyasal analizler, renk lm detektr, termal ve dijital
detektrlerdir. Ayrca karbonmonoksitin tespitinde dier pratik yol; ketenkuu, kanarya ya da fare gibi
scakkanl hayvanlar kullanmaktr. Bu hayvanlar insanlardan daha abuk etkilendikleri iin tehlikeli
atmosferden uzaklamak iin erken uyar verebilirler.
3.2.Hidrojen slfr (H2S)
Son derece zehirli olan hidrojen slfr; renksiz bir gazdr. Koku duyusuna zarar verir. rm yumurtaya benzer bir kokusu vardr. zgl arl 1.19(g/cm3) dur ve %4-%44.5 konsantrasyon arasnda patlayc bir gazdr.
Hidrojen slfr gaz, kara barutun yanmas sonucu, slfrl cevherlerin patlatlmas sonucu ve su basm
yerlerin suyunu alma ilemi srasnda aa kar.
Tablo 6:Hidrojen slfr miktarnn insan salna etkisi1
212
Konsantrasyon(ppm)
Etki
50-150
Belirgin gz tahrii, boazda tahri
150-400
Belirgin gz tahrii ve solunumda zorlanma
400-900
Bilinsizlik ve baygnlk
900-2000 veya 2000
iddetli zehirlenme , 1 dakikadan ksa srede lm

193

3.3. Kkrt dioksit(tf2S)
Kkrt dioksitin sert kkrts bir kokusu vardr. ok zehirlidir fakat yanc bir gaz deildir. zgl
arl 2.26(g/cm3)dr. Yanm demir piriti ve kkrtl cevherlerin patlatlmas ana kaynaklardr. Gz, burnu ve boaz tahri eder. Teneffs edilen havadaki youn miktarda kkrt dioksit akcierlere zarar
verir.
Tablo 7:Kkrt dioksit miktarnn insan salna etkisi1
Konsantrasyon(ppm) Etki
20
ksrme; gzde, burunda ve boazda tahri
150
Belki 1 dakika dayanlabilir
400
Nefes almak imknszdr
3.4.Azot Oksitler
Nitrik oksit(NO), azot dioksit(JV02), azot trioksit(JV03), azot tetraoksit(JV2 04) ve nitrz oksit(JV20)
azot oksitlerdir. Azot patlamalarnda ve dizel motorlarn egzoz klarnda grlrler. 30 dakikadan
fazla %0.1 nitrz duman ieren havaya maruz kalmak tehlikelidir. 8 saatlik alma sresi ierisinde gememesi gereken konsantrasyonu 25 ppmdir. Azot okstiler, patlatmalardan sonra barut tozu
kokusu ile anlalabilir.
Tablo 8: Nitrik oksit miktarnn insan salna etkisi1
Konsantrasyon(ppm)*
Etki
25
Uzun sre maruziyet iin en fazla izin verilebilen konsantrasyondur
25-60
Ksa srede boaz tahrii
60-100
ksrk
100-200
Ksa sreli maruziyet iin bile tehlikelidir
200
Ksa srede lm
*Bu konsantrasyon deerleri azot dioksit(JV02) iin 5 ile blnmelidir.

Azot dioksit, havann iinde bulunan nem ile birleerek nitrat asidine dnr ve bu asidin de canllarn
sal zerinde nemli etkileri bulunmaktadr. Azot oksit emisyonlar atmosferde nitrik asit (HNO 3)
olutururlar ve bu gazlara, ok az miktarda teneffs etmek lme sebep olabilir. Azot dioksit(NO2) iin
eik snr deeri (esd) 5 ppmdir.
Aadaki tablo yeraltnda bulunan zehirli gazlar ve bu gazlarn eik deeri ve patlama limitlerini
gstermektedir.
194
213

Tablo 9: Balca zararl gazlar
Gazlar
Forml
Eik Snr Deerleri (esd) (ppm)
Patlama Limitleri (%)
Karbon monoksit
CO
50
12.5-74
Karbon dioksit
CO2
5000
Yanc olmayan madde
Nitrik oksit
NO
25
Azot dioksit
NO2
Metan
CH4
5.0-15.0
Hidrojen slfr
H 2S
10
4.0-44.0
Kkrt dioksit
SO2
Yanc olmayan madde
Hidrojen
H2
4.0-75.0
4.Patlayc Gazlar
4.1.Metan
lkemizde en fazla maden i kazasnn grld i kolu yeralt kmr madenciliidir. zellikle grizu
nedeniyle oluan kazalarda ok sayda kayp yaanmaktadr.
Tablo 10: Trkiyede 1983 ylndan sonra yaanan grizu patlamalar ve
bu patlamalarda len kii says3
214
Tarih
kazasnn olduu maden
l Says
1983
Zonguldak-Armutuk Zonguldak-Kozlu
103 10
1990
Amasya-Yenieltik Bartn-Amasra
68 5
1992
Zonguldak Kozlu
262
1995
Yozgat Sorgun
40
1996
ankr Yaprakl
2003
Karaman-Ermenek Bolu- Mengen
10 7
2004
orumBayat Zonguldak- Karadon
35
2005
Ktahya- Gediz
18
2006
Balkesir- Dursunbey
17
195

2007
Zonguldak- Elvanpazarck
2009
Bursa-Mustafakemalpaa
19
2010
Bursa-Dursunbey Zonguldak-Karadon Ktahya-Tavanl
14 30 2
18 Ylda TOPLAM
619
Metan renksiz, kokusuz patlayc bir gazdr. zgl arl 0.55 (g/cm3)dir. Aslnda zehirli olmayan
metan, eer maden havasnda oksijen orann %12 nin altna drecek kadar mevcut ise boucu zellik
gstermektedir. Metan patlamas, maden havasnda % 4 -15 metan bulunduu durumlarda gerekleebilir; en gl patlama ortam havasnda %9,5 metan oluumu ile meydana gelir. Metann yanma ss, s
kaynana bal olarak 650-750 C arasnda deimekte, patlamadan sonra evrede s 1800-2500 Cye
kmaktadr. Patlamadan sonra ortamn basnc 9 kat art gstermektedir. Yanan 1 kg CH4, 13300 kcal
s aa karmaktadr ki bu oran 1 kg barutta 580 kcaldir.4
ekil 2: Havada bulunan metan ve oksijenin hacimsel olarak yzdeleri ile patlama riski oluturmasnn Coward
geni zerinde gsterilmesi 5
ekilde farkl CH4 ve 02 oranlarna sahip grizunun oluturaca riskler Coward geni zerinde
aklanmaktadr. Grizu patlamasnn olabilmesi iin metan gaz(Ctf4) , oksijen (02) ve karmn patlamasna neden olan ateleme kayna olmak zere etkenin bir araya gelmesi gerekir. 02 miktar havada
% 12-20 arasndaysa, metan miktar %7-15 arasndaysa patlama gerekleebilir. 02%12den az ise metan
miktar %15den fazla ise patlama gereklemez.
Metan, kapal ocak maden iletmelerinde ekilde maden havasna karabilir;
Metan emisyonu
Metan flenmesi
Ani metan k
196
215

Metan; ksa aynalarda, dar alanlarda, jeolojik olarak kalnl sabit olmayan alanlarda, kmr madeninin
kuru alanlarnda ve toz k srasnda grlr. Ayrca kmr aynasndan, makine tarafndan krlan kmrden ve konveyrde tanan kmrden de metan k gzlenebilir. Metan patlamas yeterli miktarda
oksijenin (%12 den yksek), patlayc gazn CH4(%5-15) bir araya gelmesi ve bir tututurucu kaynak ile
temas sonucunda gerekleir. Tutuma kaynaklar ak ate, fazla nan yzeyler, srtnme veya elektrik ile oluan kvlcmlar ve patlayclar olabilir. Patlama srasnda scaklk dar alanlarda 2150-2650
Cye, geni yerlerde ise 1850 C ye ulaabilir. Patlama sonrasnda basnl hava dalgas ve alev dalgas
oluur, alev dalgas ikincil ve ncl patlamalara neden olabilir. Metan patladktan sonra patlama noktasnda yksek bir basn kuvveti ile ileri ok olarak adlandrlan hava dalgas oluturur. Patlama noktasndaki gazlarn soumas ve su buharnn younlamas neticesinde den basn etkisi ile ters ok
isimli ikincil bir etki oluur. leri oktan daha dk kuvvetli olmasna ramen ters ok daha fazla ykc
etkiye sahiptir.
Metan tespiti iin kullanlan detektrler:
Otomatik detektrler( alarmlar)
Ring Rose alarm
Metan lerler
Dijital metan lerler
Alevli gvenlik lambasdr.
Yeraltnda aa kan metan, drenaj yaplmad durumlarda, tam olarak kontrol edebilmek mmkn
deildir. Bu nedenle, yeraltnda kullanlan tm ekipmanlarn grizuya kar gvenli olmas gereklidir.
Buna ramen alma esnasnda kvlcm oluumunu tam olarak nlemek mmkn olmayabilir. Bu nedenle, grizu patlamalarnn nlenmesinin en etkin yolu alma ncesi ve srasnda drenaj yaplmasdr.
4.2.Metan Drenaj
Metan drenaj, kmr ocaklarnda damar ve tabakalardan ocak atmosferi iine nfuz eden grizunun iyerlerine ulamadan bertaraf edilmesinde uygulanan bir ilemdir.
Metan drenaj ilk olarak ngilterede uygulanmtr ve daha sonra tm dnyaya yaylarak hem gvenlik
hem de ekonomik yararlar salanmas amacyla uygulanr hale gelmitir.
Metan drenaj, retim faaliyeti balamadan nce ve retim srasnda olmak zere 2 farkl ekilde
yaplabilmektedir. retim faaliyeti balamadan nce yaplan metan drenaj uygulamasyla kmrn
iermekte olduu metann % 50 - % 90 arasnda bir oranda emilimi salanmaktadr. Kmr metan ieriinin yaklak 10m3/tondan fazla olduu yerlerde retim ncesi mutlaka metan drenaj yaplmas nerilmektedir. retim srasnda gerekletirilen metan drenaj uygulamasnda ise % 30 - % 60 arasnda bir
oranda metan gaz emilimi salanabilmektedir.2
retim faaliyeti balamadan metan drenaj ile metan gaz dorudan kmr damarna ulalan sondajlar
yardmyla yaplmaktadr. Bu sayede kmrn metan ieri azaltlarak hazrlk ve retim almalar
srasnda ocak havasnda metann risk yaratma potansiyeli azaltlm olur. Metan drenaj retim faaliyeti
balamadan 2-7 yl nce yaplmaldr.
216
197
ekil 3: retim ncesi metan drenaj6
Bir sahada retim ncesi metan drenaj yaplm olsa dahi retim srasnda da metan drenaj uygulamasna devam edilmelidir. Kullanlan drenaj delik sistematii ve mhendislik teknolojisi asndan retim srasnda metan drenaj uygulamas temel olarak 3e ayrlmaktadr:
Yatay sondaj delikleri ile drenaj : Taban ve tavan deliklerinden metann emilmesi ve emilen metann uygun tehizatlar ile yeraltnda depolanp yer stne iletilmesi salanr. Bu ynteme panodan retim yaplmadan nce balanmal ve retim srasnda devam edilmelidir. Bylece i sal
ve gvenlii ynnden metan hususunda gerekli nlemlerin alnmas salanr. 300 metrelik delikler ksa delik olarak kabul edilir ve metan emilimi yaklak %20 dir. 1200 metrelik uzun deliklerden ise metan emilimi yaklak %40 kadardr.
ekil 4: Yatay sondaj delikleri ile drenaj6
apraz sondaj delikleri ile drenaj : zellikle tavan ve tabandan da metan gelirinin olduu durumlarda maden aklklarndan al olarak, apraz ekilde delinen sondaj deliklerinden de metan
drenaj yaplmaktadr.
198
217
ekil 5:Tavan ve tabana alan apraz deliklerle drenaj6
Gkten metan drenaj : Yeralt kmr madeninde ge braklan ksmda da metan oluumu
gzlenmektedir. Yeryznden ge braklan alann stne dikey sondajlar alarak veya bir
degazifikasyon galerisinden ge braklan alana dik veya al sondajlar gerekletirilerek ge terk edilmi alandaki metann emilimi salanr. Yerstnden sondajlar ile gkten metan
emilimi srasnda elde edilen gazn metan ierii %30 - %70 arasnda olmaktadr.
ekil 6:Gkten metan drenaj yntemi6
Drenaj sistemlerinin performans ve elde edilen gaz ierisindeki metan oran; sondajlarn
lokasyonuna, kmr damarnn gaz ieriine, retim yntemine, kmr damar saysna,
kmr damarnn kalnlna ve gaz retim sresine bal olarak deimektedir.
218
199

Tablo11 : Drenaj yntemlerinin karlatrlmas7
Drenaj Yntemi
Yntem tanm
Drenaj Verimi
Gaz Kalitesi
Dey kuyularla
drenaj
Yzeyden damara doru delinirler ve damar iletilmeden gaz drene ederler
Gk kuyular
Madencilik ncesinde, allacak olan damardan 3- 50

15m daha yukardaki bir seviyeye kadar delinirler
ve sadece gertme ilemi gerekletirildikten sonra faaliyete geirilirler
Maden havasyla
kirletilmi metan
Yatay delikler
Hazrlk galerilerinden damar ierisine doru delinir- 20

ler
Saf metan
apraz delikler
Maden aklklarndan kmr damarn evreleyen tabakalara doru delinen deliklerdir
70
20
Olduka saf metan
Maden havasyla
kirletilmi metan
4.3. Metan Drenajnn Maliyet-Ekonomik Deerlendirmesi

ABD Ulusal Sal ve Gvenlii Enstits(NIOSH) tarafndan yaplan aratrmada; Oda-topuk sisteminde gerekletirilen metan drenaj, 19m3/ton metan geliri salanabildii zaman ekonomik olarak deerlendirilmektedir. Uzun ayak ynteminde kmr retilen yeralt kmr madenlerinde ise metan drenajnn ekonomiklii 12 m3/ton metan geliri olduu zaman olumaktadr.7
Metan drenaj ile ilgili maliyetler her lkeye gre farkllk gsterebilmektedir. Bununla beraber Amerikada 3 sahada (San Juan Basin, Black Warrior Basin, Central Appalachian Basin) uygulanlan metan
drenaj uygulamalar bize bu konu hakknda fikir verebilir. izelge 1 ve 2de yer alan bilgiler metan drenaj iin yaplan 6000den fazla sondaj uygulamalarndan elde edilmektedir.
200
219
Tablo 12:ABDde metan drenaj ile ilgili maliyetler8
Yaklak 14 m3/ton metan geliri olan kmr madeninde (20 yl sreyle) yeryznden dikey sondaj delikleri oluturularak yaplan metan drenaj yntemi ile $11.000.000 tasarruf saland aratrmalar sonucu
ortaya kmtr. Buna ek olarak yatay sondaj delikleriyle metan renaj uygulanrsa ek olarak $3.000.000
daha tasarruf salanabilmektedir.9
220
201

Tablo 13:Gkten metan drenaj iin yer stnden alan sondaj deliklerinin maliyeti8
4.4.Metan drenajnn avantajlar

Metan miktar ile retim arasnda ters bir orant mevcuttur. Ortamda yksek metan oran tespit
edilirse retime zorunlu olarak ara verilmek zorundadr ve retimin sekteye uramas sonucu ekonomik olarak kayplar sz konusu olabilir.
retim ncesi aa kabilecek metann yaklak %50 ila %90 emilerek uzaklatrld iin yeralt almas srasnda tehlike yaratacak boyutta metan gelirinin olmas nlenecektir.
Metan geliri azald iin havalandrma maliyetleri azalacak ve metan nedeniyle allamayan
sre nemli lde ksalaca iin i verimi artacak ve maliyetler decektir. Ayrca toz oluumu azalacak ve daha rahat bir alma ortam oluacaktr.
retilen metandan ekonomik bir gelir salanacaktr. Drenaj ile elde edilen metan; elektrik enerjisi retiminde, kmr kurutmada, aralarda yakt olarak, snma ve soutmada, endstriyel tesislerde
ve termik santrallerde yakma havasna katlarak kullanlmakta, doal gaz boru hatlarna dahi verilmektedir.
Metan drenajnn uyguland ocaklarda havalandrma maliyetinin byk lde azaltlmas salanmaktadr. Bu aadaki ekilde ak bir ekilde grlmektedir.
202
221
ekil 7: Metan Drenajnn havalandrma maliyetine etkisi
5. Sonu
Sonu olarak yeralt alma ortamnda almalar srasnda veya acil durumlar sonras ortaya kan bu
gazlar alanlar ve iletmeler iin riskler dourabilmekte, kalc rahatszlklar oluturabilmekte ce en
kts de alanlarn hayatn kaybetmesine neden olabilmektedir. Bu yzden maden proje ve uygulamalarnn madencilik bilim ve teknoljisine uygun olarak yaplmasnn salanmas hem gvenlik hem de
iletme ekonomisinin salanmas asndan nihai zm olacaktr.
Maden iletmelerinde uygulanan ilemler srecine bir btn olarak baklmaldr. i sal ve i gvenlii tedbirlerine uygun olarak yaplmayan bir almann verimli bir ekilde yrtlebilmesi mmkn deildir. Yeralt madenlerinin i sal ve gvenliini ilgilendiren konularda en yksek risklerden
birini tad unutulmamaldr. Bu yzden yaplacak eitimlerde iverenlerin ve alanlarn yeraltndaki gazlar tanmas, riskleri renmesi ve oluabilecek tehlikeleri bilmesi yeralt madenlerinde
kalc i sal ve gvenlii kltrnn olumasn salayacaktr.
Referanslar
1. Gyagler, P. D. T.,Karaka A.,Gngr A., (2005).Occupational health and safety in mining industry. Ankara
2. http://cat.cu.edu.tr/Egitim/KARBON%20MONOKS%C4%B0T%20ZEH%C4%B0RLE
NMES%C4%B0_k%C4%B0TAP_Levent.pdf
3. http://orhankural.net/wp-content/uploads/2012/04/Madencilikte-%C3%B6zel-konular2-SON.pdf
4. S.Durucan,J.S.Edwards, Department of Mining Engineering, University of Nottingham, University
Park, Nottingham NG7 2RD (United Kingdom), http://dx.doi.org/10.1016/S0167-9031(86)90357-9
5. http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/7ea3cfb64eeaa1e_ek.pdf?tipi=23&turu=X&sube =0
6. http://orhankural.net/wp-content/uploads/2012/04/Madencilikte-%C3%B6zel-konular2-SON.pdf
7. Goodman G.V.R., Karacan C.., Schatzel S.J., Krog R.B., Taylor C.D. and Thimons E.D., 2002,

222
203

NIOSH Research for Monitoring and Controlling Methane at U.S. Underground Coal
8. http://www.maden.org.tr/resimler/ekler/7ea3cfb64eeaa1e_ek.pdf?tipi=23&turu=X&sube=0
9. Kim, J., and Mutmansky, J. M., 1990, Cooperative Analysis of Ventilation Systems for a LargeScale
Longwall Mining Operation in Coal Seams with High Methane Content, Mineral Resource
10. Engineering, Vol. 3, No. 2, pp. 99-117.
11. Baker, E. C., Garcia, F., and Cervik, J., 1988, Cost Comparison of Gob Hole and CrossMeasure Borehole Systems to Control Methane in Gobs, Report of Investigations 9151, Bureau of Mines, U.S. Department of Interior, 23 pp.
12. Zuber, M. D., Kuuskraa, V. A., and Sawyer, W. K., 1990, Optimizing Well Spacing and HydraulicFracture Design for Economic Recovery of Coalbed Methane, SPE Reprint No. 35, Society of Petroleum Engineers, Richardson, TX, pp. 223-227.
13. Mining Operations, Pittsburgh Research Laboratory, Pittsburgh
14. nver, B. (2010). Kmr madenlerinde metan ynetimi. doi: Teknik Rapor
15. http://tr.scribd.com/doc/8449352/Metan-Gaz-Patlamalar-2
16. Noack K., 1997, Control of gas emissions in underground coal mines, International Journal of
Coal Geology 35_1998.5782
17. . Hartman, H., Mutmansky, J.M., Raman, R.V., Wang, Y.J. 1997. Mine ventilation and air conditioning.
204
223
205
225

KAPALI ALANLARDAK ALIMALARDA SALII VE GVENL14
1. KAPALI ALANLAR
Srekli almaya gre tasarlanmam olan ve girileri ve klar kstl olan alanlar, kapal alanlar olarak nitelendirilmektedir. Giri izni gerektiren kapal alanlar terimi ise; tehlikeli ya da tehlike oluma ihtimali olan, ortama giren bir kiiyi yutma tehlikesine sahip bir malzeme ihtiva eden, ieri doru kapanan
kaplar veya aa eimli olan duvarlar ya da ieriye giren bir kiinin boulmasna ya da ieride kapal
kalmasna neden olabilecek daha kk bir alana daralan duvarlar, korumasz makineler, akta duran
kablolar, scaklk stresi gibi bilinen salk ve gvenlik tehlikelerini tayan alanlar gibi zelliklerin bir ya
da birkana sahip olan alanlar kapsamaktadr.1
Resim 1 Kapal alanlar2

Kapal alanlara:
Depolama tanklar;
Tankerler;
Kazanlar;
Basnl kaplar;
Silolar ve dier kompartmanl tanklar;
Derin ukur ve oyuk gibi zeri ak boluklar;
Boru hatlar;
Kanalizasyon tesisleri;
Kuyular;
Kanallar ve benzeri yaplar;
Kargo tanklar;

14
Nihat ER Sal ve Gvenlii Uzman; Abdullah Gencer ATASOY, Sal ve Gvenlii Uzman

226
206
Kk bir ambar vastasyla girilen gemi bordas boluklar;
Petrol tanklar;
Atk tanklar;
rnek verilebilir.3
2. TEHLKELER
Kapal alanlarda meydana gelebilecek tehlikeleri 2 ana balk altnda gruplandrabiliriz. Bunlar, alann
kstl olmasndan kaynaklanan tehlikeler ve ortamda yaplan ilerden kaynakl tehlikelerdir.
2.1 Alann Kstl Olmasndan Kaynaklanan Tehlikeler
Ortamn kapal olmas durumunda tehlike oluturabilecek 3 temel etmen bulunmaktadr.
Bunlar oksijence yetersiz ortamlar, patlayc ortamlar ve zehirli ortamlardr.
2.1.1 Oksijence yetersiz ortamlar
Kapal alandaki oksijen azlndan kaynaklanan sonular ve bunlarn insan salna etkileri Tablo 1
de verilmitir. Bu etkiler koku ya da fiziksel belirti gstermeden ortaya kmaktadr.
Oksijen Seviyesi
Etkileri
22.0%
Oksijence zengin ortam
20.8%
Normal seviye - Giri iin gvenli ( 0.2%)
19.5%
Oksijence yetersiz ortam
16.0%
Karar verme ve teneffs bozukluu
14.0%
ok hzl yorulma ve hatal karar verme
11.0%
Teneffs gl ve birka dakika iinde lm

Tablo 1 - Ortamdaki oksijen seviyesinin sala etkileri
Kapal alandaki yaplan kaynak, kesme, boyama ya da lehimleme gibi yaplan ilerden dolay veya paslanma gibi belirli kimyasal reaksiyonlar nedeniyle kapal alanlarda oksijen seviyesinde dme gzlemlenebilmektedir.
Ayrca Egzoz gazlar ve kapal alanlarda depolanan dkme mallar ortamdaki oksijen seviyesinin azalmasna neden olabilecek faktrlerdendir.
Oksijen azl ok abuk bir ekilde bilin kaybna ve lme sebep olmaktadr. Oksijen azl tm kapal
alanlarda grlebildiinden dolay kapal alanlardaki en tehlikeli faktr olarak karmza kmaktadr.
207
227

2.1.1.1 Egzoz Gazlar
Egzoz gazlar yzlerce kimyasal bileenden oluur. Temel bileenleri: karbon monoksit, oksijen, nitrojen,
su buhar, slfr dioksit, nitrojen oksitleri ve hidrokarbonlardr. Bu egzoz gazlar akcier kapasitesinin
azalmasna ve solunumun hzlanmasna ve buna ek olarak gzde, burunda ve boazda rahatsz edici mukoza zarnn olumasna neden olmaktadr. Ayrca bu tehlikelere ek olarak, egzoz gazlarnn ortamda
bulunmas ve oksijeni tamamen ortamdan atmas nce bilin kaybna ardndan da lme sebep olacaktr.
2.1.1.2 Dkme Mallar (Bulk Cargoes)
Resim 2 Dkme mallar4,5
Byk miktarlarda tanan, paketlenmemi olan maddelere dkme mallar denilmektedir. Bu maddeler,
petrol, kmr ya da kum gibi sv ya da kk kat paracklardan oluabilir. Bu mallar genellikle gemi
ambarlarnda ya da tren vagonlar gibi kapal alanlarda tanmaktadr. Dkme mallar oksitlenerek oksijen
seviyesinin azalmasna, zehirli gazlarn ortaya kmasna
ya da kendiliinden tutumaya neden olabilir. Bu tehlikelerin yannda, dkme mallar zellikle slak olduklarnda oksitlenmeden kaynakl zehirli gazlar da retebilir.
2.1.2 Patlayc ortamlar
Patlamann olmas iin unsurun bir araya gelmesi gerekir. Bunlar
Oksijen,
Yanabilir madde (yakt)
Ateleme kayna
Havada normalde %20,8 orannda oksijen vardr ve bu yanma iin yeterli bir miktardr. Bununla beraber
oksijenin havada orannn artmas maddenin yanma ve patlama ihtimalini artrr. Oksijence zengin ortam
(%22den fazla) giysi ve sa gibi parlayc maddelerin iddetle tutumasna neden olur. Bu nedenle hibir
zaman kapal alann havalandrmas iin saf oksijen kullanlmamaldr. Bunun yerine normal hava tercih
edilmelidir.
228
208

PATLAMA GEN
Ateleme kayna
Yanabilir madde (yakt)
Oksijen
Patlama geninden de anlalaca gibi patlama; ateleme kayna, yanabilir madde ve oksijeni ieren
bir sacayandan olumaktadr. Ortamda bulunan bu 3 temel etmenden herhangi birinin uzaklatrlmas
patlamann olumasn engelleyecektir. Oksijene solunum iin ihtiya duyulduundan; ortamda bulunmamas ya da younluunun Tablo 1de belirtilen alt ve st limitlerde olmas tehlikeli olacaktr.
2.1.3 Zehirli ortamlar
Uzman bir kii tarafndan alann gvenli olduunu belirtmedii srece, kapal alandaki herhangi bir
maddenin (sv, buhar, gaz, sis ve toz) tehlikeli olduu varsaylmaldr. Zehirli maddeler hzl etki gsteren zehirlerden uzun dnemde kansere neden olan kanserojenlere kadar eitlilik gsterir. Genellikle
kapal olan ortamlarda depolanan zehirli rnlere rnek olarak:
Kimyasal rnler
Petrol rnleri
Hidrojen slfit
Benzen
Metan
zcler
Borularn ve dier retim ekipmanlarnn iinde bulunabilen radyoaktif kalntlardr
Soutma sistemlerinde sznt (CO2, amonyak, propan/btan vb. maddeler)
Balk depolarndaki amonyak
Anotlardan ve/veya akmlatrlerden yaylan hidrojen 6
2.2 Yaplan lerden Kaynakl Tehlikeler

Kapal alanlardaki kaynak, kesme, lehimleme, boya, temizleme ya da ya giderme (degreasing) ve kumlama gibi ilemler bu alanda yaplan tehlikeli almalar olarak nitelendirilebilir. rnein temizleyici
zcler birok endstri alannda temizlik ve ya giderme ilemlerinde kullanlmaktadr. Bu zclerin kapal alan iindeki buharlar olduka zehirlidir. Ayrca kaynak, kesme, lehimleme gibi scak ilemlerin ortamdaki oksijeni tkettiine de dikkat edilmelidir.
209
229

2.2.1 Kaynak
ekil 3 Kaynak ilemleri7.8
Kaynak, birok eidi olmasna ramen genel olarak ayr olan iki metal parann yksek scakln, oksijenle birlikte bir yanc gazn ve tutumay salayacak akmn yardmyla eritilerek birletirilmesi ilemidir. Kaynan kapal alanda yaplmas durumunda kaplamal olan duvarlardan ok zehirli olan gazlar
yaylabilir. Bu tehlikenin yannda kaynak malzemesinden ve kaynak ilemi gren malzemeden kan
gazlara; karbon monoksit, ozon, nitrojen oksitleri, kurun, cva, inko, kadmiyum, berilyum, demir oksit,
floritler, klorlu hidrokarbon ieren zcler, fosgen, rnek verilebilir. Bu gazlar nedeniyle oluabilecek
hastalklar; geniz yolu, gz, burun, boaz ve akcier iritasyonu, akcier demi, amfizem (akcierin oksijen depolamasn engellenmesi), karn ars, ishal, bbreklerde hasar, solunum yetmezlii, duygusal
dengesizlik, duyma kayplar; beynin, merkezi sinir sisteminin, dolam sisteminin, reme sisteminin ve
kaslarn olumsuz etkilenmesi, deri dknts, kalp ritminde art, gs ve ba ars, st solunum yollar kuruluu, nefes darldr. 9
2.2.2 Kaplama
ekil 4 Kaplama ilemleri10,11
Sprey kaplama metallerin yzeylerinin eitli tozlarla kaplanarak anmaya ve korozyona kar dayanakl
hale getirilmesi iin uygulanan bir ilemdir. Kapal alanda sprey kaplama ileminin yrtlecei zaman
ok dikkatli olunmaldr. Sprey kaplama ilemi sonucu ortaya kan kk boyutlu paracklarn havayla
kart ortam solunduunda fazla miktarda kimyasal maruziyete sebep olur.
230
210

2.2.3 Talama
Resim 5 Talama ilemleri12,13

Kapal alanlarda alann saln ve gvenliini tehlikeye atacak baka bir ilem ise talamadr. Talama andrc bir disk yardmyla ilenilen parann yzey kalitesinin artrlmas iin kullanlan bir ilemdir. Talama eitli toz bileenlerinin ortaya kmasna neden olabilir. Metal tozlarnn vcuda solunum yoluyla girmesi paracklarn boyutlarna, fiziksel ve kimyasal zelliklerine baldr. Bu gibi tozlar
metal buhar atei (metal fume fever) ve bronite neden olabilir.
2.2.4 Kumlama
Resim 6 Kumlama ilemleri14,15

Kumlama ilemi ilenilecek olan para yzeyinin przszletirilmesi iin, ok kk boyutlu andrc
maddelerin yksek hzla ve basnl bir biimde paraya pskrtlmesidir. Kumlama ilemi tanklarn ii
gibi kapal alanlarda da gerekletirilmektedir. Kumlama ilemine bal olan tehlikeler yakn olarak kumlanan rnn malzemesine ve kumtann boyut ve muhafazasna baldr. Kuartz, nikel, kurun ve kurun bileenleri gibi kanserojen maddeler ieren kumta kullanan birka kumlama ilemi mevcuttur.
Kumlama ilemi srasnda kanserojen kimyasal kullanm, kumlanan alann yzeyine bal olarak artabilir.
Kumlama ileminde kullanlan baka bir andrc da kumdur. Kristalin silika ieren kumun ve dier
andrclarn alanlar tarafndan solunumu, kot kumlama iilerinin hastal olarak da bilinen silikozis hastalna sebep olur.
211
231

2.2.5 Su pskrtme
Resim 7 Su pskrtme ilemleri16
Su pskrtme kumlama ilemine benzer olarak, yzey temizlii amacyla yksek basnla ve yksek
hzla su pskrtme ilemidir. Yine kumlamaya benzer olarak kapal alanlarn i yzeylerinde kullanlmaktadr. Su pskrtme srasnda temizlenen yzeyin yksek basnca maruz kalmas nedeniyle, yzeyden kalkan toz, kir ve kimyasallar, havada uzun sre kalabilen kk kat ya da sv paracklar oluabilir. Bu paracklara yksek derecede maruziyet halinde, tepkimeye girebilen kimyasallar, alanlarn
akcierlerinin en derin noktalarna kadar tanabilir. 17,18
3. KAPALI ALANLARA GRMEKTEN KAINMA
Kapal alanlarn tehlikelerine kar nlemler almadan nce bu alanlara girmenin tercih edilmemesi gerekir. Bu nedenle kapal alana giriten ya da kapal alanda almadan kanlmas iin baka bir yol olup
olmad kontrol edilmelidir. Daha iyi bir i planlamas ya da farkl bir yaklam ile kapal alana duyulan
ihtiya azaltlabilir.
4. ALINABLECEK NLEMLER
ncelikle tehlikeleri ortadan kaldrmak ya da asgariye indirmek iin bir gvenlik sisteminin oluturulmas gerekmektedir. Her trl gvenlik nlemi alndktan sonra yine de acil bir durumun ortaya
kabilecei ngrlerek hazrlanacak olan acil durum plann oluturmak olmaldr.
4.1 Gvenlik Sistemlerinin Oluturulmas
Eer kapal alana giriten kanlamyorsa, kapal alan iinde almak iin gvenli bir sisteme sahip
olunduundan emin olunmaldr. Kapal alandaki mevcut tehlikelerin belirlenmesi iin risk deerlendirmesi yaplmal, yaplan risk deerlendirmesine gre kapal alann yapsna, ilgili risklere ve ie bal olarak gerekli nlemler alnmaldr. Alnan nlemlerin de dhil olduu gvenli bir alma sistemi oluturulmal, gelitirilmeli ve uygulamaya konulmaldr. Gvenli bir alma sisteminin iinde asgari u
balklar yer almaldr:
Spervizr atanmas
Kiilerin almaya uygunluu
zolasyon
Kapal alana girmeden nce temizlik
Giri blgesinin boyutunun kontrol
232
212
Havalandrmann salanmas
Kapal alanda gerekli lmlerin yaplmas
zel ekipmanlar ve klandrma
Solunum aparat
Acil durum planlar
Kurtarma tertibat
Alarmn kontrol
alma izni
Kiisel Koruyucu Donanm (KKD)
alanlarn eitimi
4.2 Acil durum planlar

Yaplan almalarn planland gibi gitmedii ve alanlarn salnn ve gvenliinin tehlikelere maruz kald zamanlarda, bu tehlikeleri ortadan kaldracak ya da bu tehlikelerin zararlarn azaltacak nceden hazrlanm bir acil durum plan olmaldr. Kapal alanlar da yaplacak almalar iin hazrlanan
Acil durum plan kapal alann yapsna, belirlenen risklere, acil durum kurtarma hizmetine gre deiir.
Acil durum planlar ierisinde asgari u balklar yer alr;
letiim
Kurtarma ekipmanlar ve hayata dndrme ekipmanlar
Destek personeli ve kurtarma personeli
4.2.1 letiim
Resim 8 Kurtarma faaliyetlerinde iletiim19
Kapal alanda bir alma yaplrken burada alanlar, acil bir durum sz konusu olduunda dardaki
alanlara bu durumu iletebilmelidirler. Bu iletiim, alarm ile ya da kapal alann elverdii herhangi bir
iletiim aracyla salanabilir. Acil durum plannn ileyebilmesi iin iletiim ok nemlidir. Ayrca gece
almas ve vardiyal almalar, hafta sonlar ve tesisin kapal olduu zamanlar (tatiller gibi) da gz
nne alnarak neler olabilecei ve alarmn nasl altrlabilecei dnlmelidir.
213
233

4.2.2 Kurtarma ekipmanlar ve hayata dndrme ekipmanlar
Resim 9 Kurtarma ekipmanlar ve hayata dndrme ekipmanlar20,21
Kurtarma ekipman ve hayata dndrme ekipman acil durumlarda kurtarma personellerinin kullanaca
ekipmanlar olarak nitelendirilir. Hayata dndrme ekipmanlar ve kurtarma ekipmanlarnn seimi, acil
durum planlarna ve kapal alanlarn zelliklerine baldr. Hayata dndrme ekipmanna rnek olarak
solunum maskesi, kurtarma ekipmanlarna ise kurtarma halatlar, baret, alev geirmez kyafetler, oksijen
tpleri rnek verilebilir.
Kullanmna sunulan ekipmanlarn kurtarma grevlileri tarafndan kullanlabilmesi iin doru bir tatbikat
olmazsa olmazlardandr. 22
4.2.3 Destek personeli ve Kurtarma personeli
Acil durumlarda aktif rol oynayan iki unsur vardr. Bunlardan birincisi destek personeli, ikincisi ise kurtarma personelidir.
Resim 10 Destek ve kurtarma faaliyetleri23,24
4.2.3.1 Destek personeli

Destek personeli kapal alan iinde alanlarla iletiimi salayan herhangi bir acil durumda gerektiinde
kurtarma personeline haber veren ve acil durum prosedrnn balamasn salayan kiidir.
Destek personeli kapal alann dnda kalmal ve ierideki inceleme ekibiyle grsel olarak ya da telsiz
gibi karlkl konuma ile srekli temas halinde olmaldr. nceleme ekibinin haberleme aralklar iin
bir program belirlenmelidir.
4.2.3.2 Kurtarma personeli
Kurtarma personeli acil durum gerekletiinde acil durum dahilinde olan kurtarma operasyonunu yrtecek olan personeldir. Kurtarma personeli eitilmeli, hazrlanm olan acil durum planlarn uygulamal

234
214

ve uygun ekipman ve teknikleri (kurtarma halatlar, solunum ekipman, destek elemannn yardm) kullanmaldr. Acil durum planlar ve tahliye prosedrleri kurtarma operasyonuna dhil olan tm blmler
tarafndan anlalmal ve kabul edilmelidir.
Gvenli kurtarma basamaklar tm kapal alanlarn giri prosedrnde uygulanmaldr. Kurtarma
iyi bir ekilde planlanmal ve acil durum planlarn uygulamada yaplan kazlarn dzenli olarak
yapldnn belgesi bulundurulmaldr. 25
5. SONU
Kapal alanlarda yaplan almalar lkemiz de dhil olmak zere birok lkede alanlarn konu
hakknda bilgi sahibi olmamasndan ve bu konuya gerekli nemin verilmemesinden dolay maddi hasarlara, yaralanmalara ve lmlere sebep olmaktadr. almann kapal alan dnda yaplmas birinci ncelik olmaldr. Eer almann kapal alan dnda yaplmasndan kanlamyorsa, kapal alanda yaplacak
alma dikkatlice planlanmal, risk deerlendirmesi yaplarak kapal alann ne gibi tehlikeleri olduu
tespit edilmelidir. Bu tespitlere gre gvenli bir alma sistemi oluturulmal ve bu sistem acil durum
planlarn ve kurtarma prosedrlerini de iermelidir.
REFERANSLAR
1. http://www.osha.gov/SLTC/confinedspaces/index.html
2. http://www.ccohs.ca/oshanswers/hsprograms/confinedspace intro.html
3. ASGEM kapal alanlarda alma ile ilgili ders notlar
4. http://www.bswshpg.com/main.swf
5. http://en.wikipedia.org/wiki/Bulk_cargo
6. IACS Confned Space Safe Practice, p 13-16
7. http://www.cnwl.ac.uk/welding
8. http://www.unitedfab.ca/index-2.html
9. Welding Health Hazards, Occupational, Construction Safety and Health Outreach Program, OSHA
Office of Training and EducationMay 1996,
http://www.osha.gov/doc/outreachtraining/htmlfiles/weldhlth.html
10. http://pridetechgroup.en.made-in-china.com/product/wbxmKWzOAAIX/ChinaSpray-Coating-Equipment-System.html
11. http://www.promarkind.com/powder%20coating.html
12. http://www. 123rf.com/photo_9310630_orange-sparks-during-metal-grinding-inheavy-industry-plant.html
13. http://www.osha.gov/SLTC/etools/oilandgas/general_safety/hot_work_welding.html
14. http://www.etakum.com/#gemi
15. http://springfieldpowder.wix.com/scp
16. http://teaminland.com/
17. U.S. Department of Labor, Occupational Safety and Health Administration,
Directorate of Standards and Guidance, Office of Maritime, An OSHA Guidance Document, December

215
235

2006, http://www.osha.gov/dts/maritime/standards/guidance/shipyard guidance.html
18. IACS Confned Space Safe Practice, p 12-16
19. http://www.beruly.com/?m=201009&paged=2
20. http://www.rescuenorthwest.com/products.php?id=18
21. http://news.bbc.co.uk/2/hi/health/1500970.stm
22. Safe Work in Confined Spaces, HSE, p 3-6
23. http://www.pinnacleheightsafety.com.au/index.php/training/detail/confined space e ntry training basic
24. http://www.newcastlerescue.com.au/training-courses/confined-space-training/
25. IACS Confned Space SafePractice, p 8
236
216
217
237

MAKNE KORUYUCULARI15
1.GR
Makine koruyucusu, adndan anlaldnn tersine makineyi korumak iin kullanlan aparatlar deil insan makinenin tehlikelerinden korumak iin kullanlan aparatlar kastetmektedir. Yani makine koruyucularnn amac makineyi deil insan korumaktr.
yerlerinde makinelerin hareketli blmleri i kazalarna yol amakta ve tehlike kayna olmaktadr.
Makinelerin hareketli ksmlarnn makine koruyucular kullanlarak koruma altna alnmas bata makine
operatrleri olmak zere tm alanlara gvenli bir ortam yaratacaktr.
Makine koruyucularnn kullanlmas, belli bir gvenlik hiyerarisinin belli bir basamanda gerekleir.
Eer makine kaynakl bir tehlike kaynanda ortadan kaldrlamyor veya risk dzeyi kabul edilebilir bir
seviyeye ekilemiyorsa makine koruyucusu kullanmak kanlmazdr. Bahsedilen gvenlik hiyerarisi
ekil.1de gsterilmitir.
ekil 1. Gvenlik Hiyerarisi
Yaklak 10 milyon alana dair verileri kapsayan SGK verilerine gre 2010 ylnda 62 bin 903 i kazas
yaand, 533 meslek hastal tespit edildi. Bunlarn 1.444 lmle sonuland. Aada yer alan Grafik.1 de SGK verilerinden yararlanlarak hazrlanm olan i kazalarnn sebeplerinin dalm grafii grlmektedir. Yaanan i kazalarnn en nemli nedenleri; bir veya birden fazla cismin sktrmas, ezmesi, batmas ve kesmesi, den cisimlerin arpp devirmesi, kiilerin dmesi ve makinelerin sebep olduu
kazalar eklinde sralanmtr.

15
Krat smail AKA, Sal ve Gvenlii UzmanYardmcs,

238
218
Grafik 1. Kazalarnn Sebeplerine Gre Dalm
2. MAKNE KAYNAKLI KAZA NEDENLER

alanlar makinelerden kaynaklanabilecek tehlikelere kar koruyabilmek iin ncelikle tehlike yaratan/
yaratabilecek olan noktalarn tespitinin yaplmas olacaktr. alanlar, makinelerle alrken makinelere
dokunma, makine ile iindeki veya zerindeki bir malzeme veya sabit bir yap arasna skma, makinenin hareket halindeki para veya ksmlarna arpma veya sarlma, makineden srayan malzemenin
arpmas gibi nedenlerle kazaya maruz kalabilirler. Burada bahsedilen tehlikeler mekanik kaynakl olmasna ramen bunlarn dnda hemen dikkat ekmeyebilen elektrik (statik elektrik dahil), n
yaylmas, scaklk, toz ve duman, grlt ve titreim, kimyasal maddeler, yanc ve parlayc ve patlayc
maddeler gibi mekanik olmayan kaza nedenleri de mevcuttur.
ok eitli makine sz konusu olsa bile tehlikeli hareketler neredeyse ayndr. Makinelerin tehlikeli
ksmlar genellikle dnel hareketli elemanlar (dnme hareketleri), gidip-gelme veya kayma hareketli
elemanlar (karlkl ve uzunlamasna hareketler), dnel/kayma srme hareketli elemanlar (kesme, ezme bkme hareketleri), salnm hareketli elemanlar (makaslama ilemleri) balklar altnda incelenmektedir.
Her mekanik hareket farkl derecelerde de olsa potansiyel olarak tehlike arz etmektedir. Prensip olarak
makineler incelendiinde ise makinelerin operasyon noktalar (delen, ezen, kesen gibi ilem yapan
ksmlar), transmisyon (g iletimi) dzenleri (kaylar, kasnaklar, zincirler ve dililer gibi) ve makine
alrken hareket halinde olan dier hareketli dzenekler insanlara zarar verebilme potansiyeline sahiptir.
Makinenin yaps itibariyle baz makine paralarnn alma yaplar tehlike barndrmaktadr. Makinenin dnen ksmlar, saa ve sola, ileri ve geri giden blmleri, hareketi veya malzemeyi nakleden aparatlar almalar srasnda insana zarar verme potansiyeli tamaktadr. Bir dikkatsizlik annda ya da istem
d bir ekilde bu paralarn alt srada temas edilmesi ounluu uzuv kayb bir ksm ise lm ile
sonulanan i kazalarn dourmaktadr.
Resim.1 de dnen bir mil, bir dili ve bir zincir de dnme esnasnda oluabilecek kaptrma veya skma
noktalar grnmektedir.
219
239
Resim.1 Dnen Paralarda Tehlike Noktalar [3]
Resim.2 de ise rneklenen g transmisyon makinesinin koruyucu panel iine alnarak nasl tehlikesiz
hale getirildii gsterilmektedir.
Resim.2 G Transmisyon Makinesi iin Koruyucu Panel [3]
in yaplmas ve yaps itibariyle tehlikeli potansiyeline sahip ilerde mevcuttur. Bu ilere rnek olarak
kesme, delme, ayrma ve eme ileri verilebilir. Bu ilerin yaplmasna ilikin rnekler ok sk olarak
rastlanmaktadr nk bu tarz ilerin byk bir ksm en kk atlyelerde bile yaplabilmektedir. Bu
ilerin yaplmas srasnda makinelerin barndrd tehlike noktalar aadaki rneklerde gsterilmitir.
Resim.3 de ise bir giyotinin almas srasnda hem makine hem de ilem gren para kaynakl tehlikeli
kesme noktalar gsterilmitir. lem gren parann eilmesi srasnda evresinin akta bulunmas da
makinenin ucunun akta bulunmas kadar risk tekil etmektedir.
240
220
Resim.3 Giyotinlerde Tehlikeli Noktalar [3]
Resim.4 de paraya ekil veren bir punch makinesi gsterilmekte ve bu makinenin almas esnasnda
var olan skma noktalar oklarla gsterilmektedir.
Resim.4 Punchlarda Tehlike Noktalar [3]
Resim.5 de ise matkapla alma srasnda ok hzl bir ekilde dnen ucuna taklma ve sarlmalara sebep
olaca iin matkap ucunun evresi iaretlenmitir.
221
241
Resim 5 Matkaplar ve Tehlike Noktalar [3]
Resim.6 da bir matkabn ayarlanabilir ykseklie sahip kilitlenebilir anahtar olan koruyucusu grlmektedir. Bu tip koruyucular kesinlikle tehlikeyi azaltmaktadr, makinaya sabitlenmeleri ve taklmalar ile
kullanmlar ok kolaydr. Ancak birok makine koruyucusu tehlikeyi her ne kadar azaltyor olsalar da
sfr dzeyine indirgeyemez ve operasyon noktasn koruyamazlar. Ayrca makineye genellikle sonradan
monte edilen ve makinenin almas asndan olmazsa olmaz bir yapya sahip olmadklarndan dolay
ayarlar ihmal edilebilir bir yapdadrlar.
Resim 6 [4]
Makinenin dnen ksmlar ve motordan ald hareketi dier birimlere ileten kay, zincir gibi malzemeler, zellikle eller ve kollarn skmasna, i elbiselerinin taklmasna ve cilt ile temas sonucunda yaralanmalara ve hatta taklan parann vcut ile balantsna dayal olarak lmlere neden olabilir. Bunun
yan sra bu blmlerden para frlamas sz konusudur. Tehlikeli ilemlerde makinelerden para frlama
tehlikesi yannda ilem gren malzemelerin frlamas ve arpmas da sz konusudur. Bu tarz olaylar
alma ortamndaki birok risk faktrnden kaynaklanp zincirleme olarak dier kazalara yol aabilmektedir.
242
222

Resim.7 de ilk olarak saa sola hareket eden makinelerin sabit yerlere yakn olmas durumunda arada
skma tehlikesine dikkat ekilmek istenmitir. Ayrca makinadan kan ilenmi rnn de alan
sktrma riski olabilecei unutulmamaldr. Resim.7 ierisinde bulunan dier kk resimlerde hareketli ve dnen paralarn arasna ve evresine uzuvlarn skabilecei ya da keskin paralar tarafndan
uzuv kayplarna yol alabilecei gsterilmek istenmitir. Bu tarz kazalara anlk dikkatsizlik ya da hatalar yol amakta olduu iin bu gibi makine ve paralara kar nlem almak ncelikli olmaldr. Ayrca bu
ncelii bu gibi durumlara alnabilecek nlemlerin hem dk maliyetli hem de kolay uygulanabilir olmas nedeniyle tercih etmek gerekmektedir. Makinelerden apak, para ya da malzeme frlamas gibi
riskleri tekil eden makinelerde sadece makine operatrn koruyacak ekilde nlem almak her zaman
yeterli olmayabilir. Makinenin evresinde bulunan yollar ya da ilem yaplan parann kt yer gei
yollarna yakn olduu zaman geen insanlar iinde tehlike oluturacaktr.
Resim.7 Kaza rnekleri [5]
223
243

Resim.8 de dnen paralar iin uygulanan koruyucular yer almaktadr. Bu resimdeki drt parann
arasndan grld gibi en bilinen rnek vantilatrlerin dndaki metal koruyucu aksamdr. Bu tarz
basit uygulamalarn pratik olarak uygulanmas hem ok az maliyetli hem de kolaylkla uygulanabilirdir.
Resim.8 Dnen Paralar iin Koruyucu rnekleri
Resim.9 da ise dnen baka bir para iin koruyucu uygulamasna yer verilmitir. Bu makine zerindeki
alma torna, elik ereve ve gvenlik anahtar iin polikarbonat ekran olarak tanmlanmtr.
Resim.9 Dnen Mil iin Koruyucu rnei
Resim.10 da bir makinann ak tarafnda bulunan ve dnen milinin salkl biimde kapatlmasna ilikin
baarl bir rnek yer almaktadr.
244
224
Resim.10 Makine Koruyucusu rnei
3.
MAKNE KORUYUCULARININ ZELLKLER VE ETLER
Makineye koruyucu planlarken uyulmas gerekli temel ilkeler mevcuttur ve bu ilkelere uyulmadan tam
anlamyla iyi bir koruyucu tasarlam olma mmkn deildir. Bunun nedeni de koruyucu tasarlanrken
hem koruma grevi yerine getirmesi hem de makineden beklenen ilevi aksatmamas konularna dikkat
edilmemesidir ya da bu iki konuyu bir arada ele almamaktr. Koruyucu tasarmnda temel bak as bir
taraftan makineyi altran operatrn hareketlerini engellememek iken dier taraftan da makinenin retim kapasitesini drmemek olmaldr. Koruyucu tasarmnda yukarda aklanan bak as ele
alndnda uyulmas gereken baz noktalar aadaki gibi olabilmektedir:
Tasarlanan koruyucu, ilem noktasna (tehlikeli noktalara) makine ile alan veya dier bir kiinin
ulamasn engellemelidir.
Koruyucu makineden kartld zaman makine almamaldr.
Uzun mrl maddeden yaplmal ve dayankl olmaldr.
alanlar koruyucular kolayca karamamaldr. Ancak bakm, onarm tarz iler yaplaca zaman kolayca alabilmelidir.
Makineden herhangi bir para frlamasn nlemelidir.
Mevcut tehlike kaynan kontrol altna almaya yararken kendisi yeni bir tehlike kayna olmamaldr.
alan geciktirmemeli, iini zorlatrmamal ve iin yaplmasn engellememelidir.
Mmknse makinenin bakmnn yaplaca zamanlarda koruyucunun kmamasna zen gsterilerek tasarm yaplmaldr.
Ayrca bakm gerektirmemelidir. [1]
Makine koruyucularnn yapsal zellikleri ele alndnda tasarmnda uzun sreli ergonomik
almalarn rol byktr. Tasarm lleri, bu almalar sonucunda ortaya km, birou da standart
ve mevzuatlarda yerini almtr.
rnek olarak deerlendirecek olursak bir koruma bariyerinin tasarmnda 2 parametre sz konusudur.
Bunlardan birincisi izin verilen aralk olup, geometriye bal olarak 9 mm lik aralk bir parman tamamen girmesini, 6 mm aralk ise parmak ucunun girmesini salar. Bu deerler Resim.11 de olmas gereken aralk deerleriyle birlikte gsterilmitir. Burada koruyucu aklyla beraber dikkate alnmas gerekli ikinci deiken ise koruyucunun operasyon noktasna (tehlikeli blgeye) uzakldr.
225
245
Resim.11 Koruma Bariyeri iin Aralk Deerleri [1]
Genellikle kay-kasnak, zincir-dili, konveyr vb gibi transmisyon manikalarnn hareketli elemanlar i

ksmlarn grnebilmesi veya yalama gibi amalarla perfore salar, tel rgler gibi malzemelerle korunur. Aada, bu amala en sk kullanlan tel rgler iin, uzuv boylar dikkate alnarak, izin verilen koruyucu aklk ve uzaklklar gsterilmitir.
yi bir makine koruyucusu amacna uygun olarak farkl zelliklere sahip olacak olsa bile her eyden nce
temas engellemeli (vcut ksmlar, el, kol), alana gvenli bir alma sunmal ve ilave bir tehlike
oluturmamaldr. Tabi birde kullanlacak olan makine koruyucusunun 3840 sayl Trk Standard olan
Makinalarda Kazalarna Kar Genel Gvenlik Kurallarna uygun olmas gerekmektedir. Bu
standart, i kazalarna kar makina koruyucularnn proje, yapm ve uygulamalar srasndaki kriterleri ve
Madde 1.3'de belirtilen makinalarn tehlikeli ksmlarna kar alnabilecek nlemleri kapsar. Madde 1.4
de aklanan ve mekanik olmayan tehlikeleri kapsamamaktadr.
Makine koruyucular, makinelerde yaplacak her ie uygun olmaldr. Hareket edebilen veya kapak eklindeki koruyucularn kilit mekanizmas bulunmal ve bu koruyucular her kullanmdan nce kilitlenmelidir.
Ayak pedal ile alabilen makinelerde yalnzca bir ayan girebilecei ekilde koruyucular olmaldr.
Bu koruyucularn bilinli olarak karlmamas veya kullansz hale getirilmemesine dikkat edilmesi
gerekmektedir.
alann makine veya tezghn eitli ksmlarnda almasn gerektiren durumlarda, bu tezgh veya
makinenin bir tane altrma dmesi ve birden fazla durdurma dmesinin olmas gerekmektedir. Tezgh ya da makinenin birden fazla tarafnda ayn anda alma gerekmekte ise her alann yaknnda bir
adet altrma ve en az bir adet durdurma dmesi bulunmaldr. altrma dmeleri senkronize olarak
baslmad takdirde makinenin almamas gerekmektedir.
Makine koruyucular zelliklerine ve yaplan iin niteliine gre ok eitlenmektedir
Sabit koruyucular
Kilitlemeli koruyucular
Kumanda tipi koruyucular

246
226

Otomatik koruyucular
Yaklama koruyucular
Ayarlanabilir koruyucular
Kendi kendine ayarlanabilen koruyucular
Durdurma veya Ters Dndrme sistemi
Durdurma veya Ters Dndrme sistemi
Mekanik durdurma sistemi
Foto - Elektrik durdurma sistemi
Basnca duyarl taban
Kapasitif ve Ultrasonik aygtlar
ki elle kumanda sistemi
Koruyucu tabla
Besleme ve karma aygrlar
Mekanik engelleme aygtlar
Yatay hareketli tabla
Dey hareketli tabla
Eylemsizlik koruyucu sistemi
Dnmeyi (rotasyonu) alglayan aletler
Zamanlama aygtlar
Gecikmeli anahtarlar
Otomatik geciktirme cvatas
Elle alan geciktirme cvatas
Bu kadar ok eit olmasna ramen genel olarak makine koruyucular aada yer alan balklar altnda
incelenebilmektedir. Bunun sebebi de birok eidinin uygulama ve alma aamasnda farkllklar gstermesine ramen temel mantklarnn ayn olmasndan kaynaklanmaktadr.
3.1. Sabit Koruyucular
Hareketli ksmlar herhangi bir makinenin mekanizmasyla birlikte ve bamsz olan ve makine
alrken tehlike noktasna veya tehlike alanna girii nleyen koruyuculardr.
Sabit koruyucular tehlike noktas ya da tehlike alanna ya kalc olarak (kaynak vb. yaplarak) ya da balama elemanlar ile (vida, somun vb.) yerine oturtularak hareket etmesi engellenen koruyuculardr. Makinelerde ncelikle kullanlmas gereken bu sabit koruyucularn balantlar alet yardm olmadan sklememelidir. Sabit koruyucularn uygulama maliyetleri ucuz, yaplmalar ve kullanlmalar kolay, etkinlikleri olduka yksektir. Resim.12 de bu zellikleri temel olarak tamakta ve bir pres makinesine monte
edilmi olan bir sabit koruyucu grlmektedir.
227
247
Resim.12 Sabit Koruyucu rnei [1]
Resim.13 de ise bir g transmisyon makinesi ait kay kasnak sistemi yer almaktadr. Resimde de grld gibi bu kay kasnak sistemi koruyucu bir sistemin iin alnmtr. Koruyucunun zerindeki kontrol
kapa sayesinde herhangi bir arza durumunda kapak tamamen sklmeden mdahale edilebilmektedir.
Resim.13 G Transmisyon Makinesi [3]
3.2. Kilitlemeli Koruyucular

Makine zerindeki tehlikeli nokta ya da tehlikeli alana yerletirilen ve koruyucusu kapanmadan hareket
etmeyen, tehlike durumunda tehlike noktasna ya da alanna erimeyi engelleyen, makinelerle birletirilmi hareketli ksmlar bulunan tipteki koruyuculardr.
Kilitlemeli koruyucular kumanda koruyucusu ve alglama koruyucusundan olumaktadr. Bu tip koruyucularda koruyucunun kapanana kadar makinenin almamas ve tehlikeli hareket bitinceye kadar koruyucunun kapal olarak kilitlenmesi koullar gz nnde bulundurulur. Koruyucunun kilitleme sistemi
mekanik, hidrolik, elektronik, pnmatik ya da bunlarn bir birleimi olabilir ancak kilitleme sisteminin
seimi ileme ve makineye gre yaplmaldr.
Resim.14 de hareketli kapakla bir muhafaza gsterilmektedir. Koruyucu kapak kapatlarak ilem balatlaca iin ilem baladktan sonra vcudun herhangi bir ksmnn herhangi bir ynden tehlikeli alana
girii engellenmi olur.
248
228
Resim.14 Kilitlemeli Koruyucu rnei
Resim.15 de yer alan msn paralama makinesinde ise kilitlemeli bir panel ve hareket eden bak iin
sabit koruyucu sistem bulunmaktadr. Koruyucu alann ellerini hzla dnen kesici baklardan korumaktadr. Koruyucu kapak aldnda makinenin gc kesilmekte ve ban fren mekanizmas ba
durdurduktan sonra elle mdahaleye imkn vermektedir.
Resim.15 Msr Paralama Makine ve Koruyucusu [3]
3.3. Ayarlanabilir Koruyucular

Bir ayarlama dzenini ieren, ayarlandnda ilem sresi bitene kadar ayarland gibi kalan sabit tipteki
koruyuculardr. Bu tarz koruyucularda genellikle makineye malzeme beslemek iin bir aklk bulunmaktadr. Koruyucunun bir ksm veya tamam bu akln boyutlarn ayarlayacak ekilde yaplmaldr. Bu
gibi durumlarda ayarlama iinin yeterli eitim grm kiiler tarafnda yaplmas ve dzenli bakmlarda
ayarlama ilevinin iyi ilemesi gerekmektedir.
Ayarlanabilir koruyucunun paralarnn yerlerinden kmamalar ya da kaybolmamalar iin koruyucu
iyi bir ekilde tasarlanmaldr. Uygun koullarda bu tip koruyucular kullanldnda balama tertibat ve
avadanl dikkate alnmaldr.
Resim.16 da yer alan radyal ve stunlu matkap makinesi iin uygulanan ayarlanabilir koruyucu rnei
gsterilmitir. Bu koruyucunun kullanm ile makinede ilem yaplmas esnasnda alann dnen aksama dokunmas engellenmektedir.
229
249
Resim.16 Radyal Matkap iin Koruyucu

Ayarlanabilir koruyucular iinde yer alan bir dier grup ise kendi kendine ayarlanan koruyuculardr. Makine koruyucusunun bir parasym gibi hareket eden, tehlike alan yada noktasna bir rastlant sonucu
bile olsa her hangi bir uzvun girmesini nleyen, ilem tamamlandnda ise tamamen kapal duruma geen tipteki koruyuculardr. Bu tip koruyucular tehlikeli noktaya dokunmay nlemek zere tasarlandklar
iin makineye verilen malzeme ile almakta ve ilemin bitimiyle kendilerini kapatmaktadrlar.
Bir rnek olarak Resim.17 de gsterilmekte olan daire testere makinesi ele alnabilir. Makinenin iinde
aa malzeme bulunmadnda koruyucu tam koruma salamaktadr ve aa malzeme verildiinde koruyucu ykselerek kesme ilemi tamamlanana kadar aa malzemenin zerinde kalmaktadr.
Resim.17 Daire Testere iin Koruyucu rnei [3]
3.4. Otomatik Koruyucular

Makine altnda makine ile beraber alan, makine banda alan kiinin tehlike alan yada noktasna yaklamasn engelleyen, makinede yaplan ilem bittikten sonra otomatik olarak kapal konuma
gelen ve makinenin ilem yapmas srasnda yaplan ilemi engellemeyip etkilemeyen tipteki koruyuculardr.
Bu koruyucular, alan ya da alann tehlike ile karlaabilecei uzuvlarn tehlike blgesinden fiziksel olarak uzaklatracak ekilde almaktadr. Koruyucu makineye gvenli bir ekilde ve yalnzca aletler sayesinde sklebilecek ekilde monte edilmelidir. Koruyucunun hareketli ve uzaklatrmaya yarayan

250
230

paras makinenin tehlikesi paras ya da paralarnn direk olarak hareketi ya da ezamanl hareket ile
almas gerekmektedir. Resim.18 de kt kesme giyotin makas iin otomatik koruma ekipman uygulamas grlmektedir. Makine almaya baladktan sonra koruyucu besleme aralndan daha yksekte
kalan eyleri baktan uzaklatrmaktadr.
Resim.18 Giyotin Makinesi iin Koruyucu rnei [5]

Resim.19 da ise elektrikli pres iin otomatik koruyucu sistemi gsterilirmitir. Bu koruyucu da ilem
baladktan sonra alanlar ilem noktasndan uzak tutacak ekilde tasarlanmtr.
Resim.19 Pres Makinesi iin Otomatik Koruyucu [6]

3.4. Durdurma Sistemleri
Bu sistemler genellikle ayr aygt ya da sistemler olmakla beraber alanlar koruma amal olduklar ve
makineye btnlemi olup makineyle birlikte altklar iin makine koruyucular snfna girmektedirler.
Foto-Elektrik sistemlerinde bir alglama perdesi oluturacak olan bir k kmesi veya kmeleri bir durdurucu oluturacak ekilde operatr ile makinann tehlikeli paralar arasna bir foto-elektrik saptayc ile
balantl olarak yerletirilir. Bu dzende, k demeti perdelendiinde makinann tehlikeli paras hareket etmez. Makinann tehlikeli bir paras hareket halinde iken engelleme olduunda ise tehlikeli paralar
annda durur ve gerekiyorsa balang noktasna gelene kadar ters ynde almaya balar.
Resim.20 de bir pres makinasnn zerinde dikey ekilde uygulanm olan sensorlu bir durdurma sistemi
yer almaktadr. Makinenin alr vaziyetteyken ilem noktasna ulalmak istendiinde sensorlu blge-
231
251

den geilmesi gerekmektedir. Byle bir durum gerekletiinde de makine kendini kapatmakta ya da
ilemi durdurmaktadr.
Resim.20 Pres Makinesindeki Foto-elektrik Sensoru-1 [3]
Resim.21 de ise benzer bir makine zerinde yatay ekilde uygulanm olan sensorlu bir durdurma sistemi
yer almaktadr. Sistemin yatay bir ekilde koyulmas makineye yada ilem noktasna olan uzakl
arttrma amaldr.
Resim 21 Pres makinesindeki Foto-elektrik sensr-2 [3]
ki elle kumanda sistemlerinde ama alann ellerini hatta yeri geldiinde baka uzuvlarn da ilem
noktasndan uzak tutmaktr. Makine koruyucusunun kullanmnn ya da yapmnn mmkn olmad
durumlarda makine operatrnn elleri iin iyi bir koruma salar. lemin yrtlebilmesi iin kesinlikle
iki elin kullanlmas koulu zorunlu olup, el kontrolleri bir elle ya da bir el ve vcudun bir baka paras
veya bir alet ile almay nleyecek ekildedir. ki elin kumandalar arasndaki fark en fazla 1 saniye
olduundan, makinann altrlmas iin iki elin ayn anda kullanlmas gerekmektedir. Resim.22 de de
ift el kumanda sistemine ait bir rnek yer almakta ve alann ilemi yaparken her iki elini de kumanda
sisteminin zerine koyduu grlmektedir.
252
232
Resim.22 ift Elle Kumanda Sistemi [7]
4. MAKNE KORUYUCULARININ MEVZUATIMIZDAK YER

Makine koruyucularnn ulusal balamda mevzuatmzda ilk defa yer almas 1971 senesinde yrrle
girmi olan 1475 sayl Kanunu dayanak gsterilerek 4/12/1973 tarihinde yrrle giren i Sal
ve Gvenlii Tzdr. Bu tzn Salk artlar ve Gvenlik Tedbirleri olan II.Ksmnn ierisinde yer alan Yerlerindeki Makinelerde ve Tezgahlarda Alnacak Gvenlik Tedbirleri balkl
2.Blmde makine koruyucularndan, kullanlmas gereken yer ve durumlardan bahsedilmitir.
Daha sonra 1475 sayl Kanununa bal olarak kan ve 17/05/1983 tarihinde 18050 sayl resmi gazetede yaymlanan Makine Koruyucular Ynetmeliinde gereklemitir. Bu ynetmelie gre makine
koruyucusunun tanm bir tr enerjiyi baka bir tr enerjiye evirerek veya insan gc ile belirli iler
yapan eitli ksmlardan meydana gelmi aralarn transmisyon dzenlerinde hareketli paralarnda ve
operasyon noktalarnda kullanlan koruma dzeni ile gvenli olmayan durumlarda kullanlacak durdurma
sisteminin tm olarak yaplmaktadr. Bu ynetmelikte makine koruyucularnn zellikleri ve uygulamalar anlatlmtr.
Makine Koruyucular Ynetmelii22/05/2003 tarihinde 4857 sayl Kanununun yrrle girmesi ile
1475 sayl Kanunu yrrlkten kalkt iin bu kanuna bal olarak ilga olmutur.
4857 sayl Kanununa bal olarak 11/02/2004 ylnda Resmi Gazetede yaymlanan Ekipmanlarnn Kullanmnda Salk ve Gvenlik artlar Ynetmeliinde makine koruyucularnn kullanmna
dair hkmler yer almaktadr.
20/06/2012 tarihinde 6331 sayl Sal ve Gvenlii Kanununun yrrle girmesi ile mevcut ynetmeliklerin dayandrld 4857 sayl kanunun 77 ve 78. maddeleri yrrlkten kaldrlmtr. Ancak
6331 sayl kanunda yer alan Geici Madde 2de yer alan 4857 sayl Kanunun 77 nci, 78 inci, 79 uncu,
80 inci, 81 inci ve 88 inci maddelerine gre yrrle konulan ynetmeliklerin bu Kanuna aykr olmayan hkmleri, bu Kanunda ngrlen ynetmelikler yrrle girinceye kadar uygulanmaya devam
olunur. ibaresi ile mevcut ynetmelikler uygulanmaya devam etmektedir.
Bunlarn yan sra 3840 sayl Trk Standard olan ve Haziran/1984de Makinelerde Kazalarna Kar
Genel Gvenlik Kurallar isimli standartta makine koruyucularnn tipleri, seimi, tasarm ve bakmna
dair hususlar belirtilmi ve tipik uygulama rnekleri verilmitir.
233
253

REFERANSLAR
1. nc K., Makine Koruyucular. Eyll 2011
2. SGK Kazalar ve Meslek Hastalklar statistikleri, 2010
3. Berry C., N.C. Department of Labor, A Guide to Machine Safeguarding
4. http://www.silvaflame.com/products/adjustable-to-machine-profile/
5. Dinler G., Makine Koruyucular
6. Machine Guarding, SafeWork SA
7. http://www.osha.gov/SLTC/etools/machineguarding/
8. Kurt M. ., Pi Makine Aratrma Raporu, 2010
9. Machine safeguarding guide,2008
10. OSHA Machine Guarding E-tool
11. Accident Prevention Manual,2009,13th Edition
12. OSHA 3067 Conseptsand Techniques of Machine Safeguarding
13. alma Ortam Dergisi, Mart-Nisan 1999, Say 43
254
234
235
255

KALDIRMA ARALARINDA SALII VE GVENL16
1.GR
nsanlarn kendi gleri ile yerinden kaldrp tayamayaca yklerin bir yerden belirli mesafedeki dier
bir yere kaldrlp gtrlmesi, yerletirilmesi iin asrlardan beri eitli tip ve kapasitedeki kaldrma ve
tama aralar kullanlmtr. Endstrinin gitgide bymekte olduu gnmzde bu ilemler her iyerinde yaplmakta ve bu sayede yk kaldrma ve tama ileri kolaylkla yaplabilmektedir. Bu sreler verimlilikte art salarken, zaman kayb, maliyet ve personelde yorgunluk konusunda azalma grlmesini
salamtr. Kaldrma aralarnda gerekletirilen ilerde, yklerin yksekte tanmas srasnda oluacak
kaza zararlarnn zemin zerindeki tanmas srasndaki kaza zararlarna gre ok daha fazla olaca
aktr.
Kazalar; tanan ykte, kaldrma makinasnn kendisinde ve evrede hasar meydana getirmekte, iyerinde
i tkankl yaratmakta, zaman, maliyet, itibar kayb yaratmakta ou zaman da alan insanlarn yaralanmasna veya lmesine neden olmaktadr.
Bu alma Kaldrma Aralarnda Sal ve Gvenlii konusunda bilgi vermek amacyla
hazrlanmtr.
2. KALDIRMA ARALARI
2.1- Kaldrma Aralar Tanm
Herhangi bir yk bulunduu yerden kaldrp yer deitirerek bir baka yere indiren veya istifleyen, gerektiinde bu ykn yer deitirme ilemini, yk ksa mesafelerde tayarak gerekletiren aralara kaldrma aralar denir.1
2.2 - Kaldrma Aralarnda Kaza Sebepleri
Kaldrma ilemleri nedeniyle tehlike arz eden makinalar, temel salk ve gvenlik gereklerini
karlamaldr. Kaldrma makinelerinde meydana gelen kazalarn sebepleri u temel balklar altnda deerlendirilebilir:
i.
malat,
ii.
Montaj,
iii.
Yetersiz bakm-kontrol,
iv.
Kullanm hatalar. 2
EU-OSHA (Avrupa Sal ve Gvenlii Ajans) Kaldrma makinalarnda meydana gelen balca i
kazalarn u ekilde raporlamtr;
Bom veya kaldrma makinelerinin enerji hatlaryla temas (kazalarn %45i)
Kaldrma mekanizmasnn altnda durma,
Makinenin devrilmesi,
Ykn dmesi,

16 16
Seil CEYLAN Sal ve Gvenlii Uzman; Ali Kaan OKTU, Sal ve Gvenlii Uzman

256
236
Emniyetli bir operasyonun srdrlebilmesi iin gerekli olan teknik periyodik kontrollerin
yaplmamas
Bomun kmesi,
Kar arln sisteme zarar vermesi,
Dayama ayaklarnn yanl kullanm,
Dmeler ve balama eleman hatalar.3
2.3 - Kaldrma Aralarnn Gruplandrlmas

Kaldrma makineleri gnmzde olduka nemli ve fonksiyoneldir. naat, maden, yol yapm, liman
ileri ve fabrikalarda kaldrma ilerinde yaygn olarak kullanlmaktadrlar ve vazgeilmezdir.
Kaldrma makinelerinin eitleri ok fazladr. Yaygn olarak kullanlan ve gn getike nemi artan
kaldrma aralarndan balcalar unlardr:
1)
Vinler
2)
Forkliftler
3)
Asansrler 4
Kaldrma Aralarnn Ana niteleri motor ve anzmanlar dnda:
Kaldrma indirme sistemi,

Tama sistemi,
Frenleme sistemlerinden oluur.
2.3.a- Vinler
Malzemeleri ve ykleri kaldrmak, bunlar, baka bir yne dnerek veya hareket ederek aktarmak,
yerlerini deitirmek, yklemek, boaltmak gibi iler de kullanlan makinelere vin (Crane) denir.
Vinler dey ve yatay hareketleri sayesinde genel anlamda her trl ykn yerini deitirebilen makinelerdir. ok deiik tip ve zellikte olanlar mevcuttur. Vinler Hareket Kabiliyetlerine Gre,
Kaldrma Kabiliyetlerine Gre ve Kumanda Sistemlerine Gre 3 balk altnda incelenebilir.5
(1)
Resim 1: Sabit vinler
Hareket Kabiliyetlerine Gre Vinler
Resim 2: Lastik Tekerlekli Vinler
237
257
Resim 3:Paletli Vin
Resim 4: Kpr zerinde Yryen Vin
Resim 5: Kule Vin (2)
Kaldrma Kabiliyetlerine Gre

Vinler
Hidrolik Halatl Vinler
Resim 6: Teleskobik Bumlu Vin
Resim 7: Kurtarc
258
238

Halatl Vinler
Resim 8: Halatl Vin
Resim 9.Fabrika Tipi(kprl, pergel)Vin
Resim 10. Monoray manuel-zincirli caraskal ve kumandal-halatl vin
Resim 11. Grgr Vin
239
259

(3)
Kumanda Sistemlerine Gre Vinler
Mekanik Kumandal Vinler
Hidrolik Kumandal Vinler
Hava Kumandal Vinler
Elektrik Kumandal Vinler

Vin Gvenlik nlemleri
Genel olarak vin gvenlik nlemleri:
i.
ii.
iii.
i.
mal, konstrksiyon ve montajnda alnacak gvenlik tedbirleri,

Kullanlmasnda alnacak gvenlik tedbirleri,
Bakm ve onarmda gvenlik tedbirleri olarak 3 grupta toplanabilir.6
mal, konstrksiyon ve montajnda alnacak gvenlik tedbirleri
Vin zerine grlebilir bir yer ve ekilde vincin en fazla kaldrma kapasitesi yazlmaldr. Motorlu
seyyar vinlerin kaldracaklar en ar ykler kabinlerin iinde veya dnda yazl olarak belirtilmeli
ve kollu vinlerde ayrca yatklk ve ok mesafelerine gre kaldrlmasna izin verilen en ar ykler,
ayn ekilde gsterilmeli ve bunlardan en ar ykten fazlas kaldrldnda, durumu bildiren sesli ve
kl otomatik bir uyarma tertibat bulundurulmaldr.
- Ray ve putreller, maksimum yke gre imal edilmelidirler.
- Halatlarn tambur zerine dzgn sarlmasn salayp, halatlarn tambur kanalndaki yiv zerine
gelerek kesilmelerini nlemek iin halat klavuzlar ( sarclar) olmaldr.
- Ayn sahada birden ok vin kullanlacaksa, vinlerin birbirinin alma alanlarna girmeyecek ekilde montaj yaplmaldr. Ayn ray zerinde alan vinlerin birbirine arpmalarn nlemek
iin vinler birbirine yaklatnda hareketini otomatik olarak durduracak limit anahtarlar gibi
bir tertibat konulmaldr.
- Geme (teleskopik) platform tipi kaldrc arabalarda, ykselen st ksmn birdenbire inmesini engelleyecek otomatik srgl veya benzeri uygun bir sistem bulunacak ve bunlar elektrikle
altklarnda, platformun ykselmesini ve inmesini snrlayacak bir sistem, yklerin indirilmesini ayarlayan elektrikli ya da mekanik bir fren bulunacaktr.
- Kanca gvenlik katsays en ar yk iin en az 5 olmaldr.
- Elektrikli vinler uygun ve yeterli ekilde topraklanmaldr
- Vincin alma sahas iaretlenmeli ve vincin geit yollarna malzeme braklmamaldr.
- Ykn kaldrlaca alanda, kancann geriye kaabilecei, ykn sallanma periyodu dna
kabilecei alanlar bulunmaldr.
- Operatrn kancay gr sahas kapatlmamaldr.
- Vincin kumanda kutusu zerinde vince hareket veren akm kapatabilecek acil durdurma anahtar
bulunmaldr.
- Rayl vinlerin ykseltmeyi snrlandrc sistemi, dorudan doruya vincin kasna veya kancas
tarafndan harekete geilen uygun akm kesme sistemi ve ykn, beklenmedik biranda inmesini
nleyebilecek ekilde yaplm olmaldrlar. Bu sistem, vincin fren donanmna bal olarak
almal ve rayl vin operatrleri, almaya balamadan nce ve almann bitiminde bu sistemi altrarak kontrol etmelidirler.
- 5 Ton veya daha fazla yk kaldran rayl vinlerde, 2 elektrikli fren veya bir elektrikli ve bir mekanik fren bulunmaldr.
- Ak havada alan rayl vinlerde, yk kancasn srekli aydnlatabilecek ve vin zerine balanm lambalar bulunmaldr.

260
241

- Motorlu vinlerde yk kaldrlrken veya vin yer deitirirken sesli ve kl uyar yaplmaldr.
kaz sesi evredeki seslerden farkl ve kolay duyulabilecek ykseklikte olmaldr. Motorlu vinlerin gece almalarnda farlar ve arkalarnda stop lambalar yaklmal, kabinler uygun ekilde
aydnlatlmaldr.
- Vince ait ar paralarn indirilip kaldrlmas iin vin zerinde caraskal veya makaralarn
taklabilecei elik kollar, halkalar veya benzerleri bulunacaktr.
ii.
Kullanlmasnda gvenlik tedbirleri

-
lemler srasnda yetitirilmi operatrler ve manevraclar (iaretiler) kullanlmaldr. Her

almaya balamadan nce operatrleri tarafndan kontrol edilmelidirler.
Yklerin kaldrlmalar, indirilmeleri veya tanmalar, yetitirilmi manevraclar (iaretiler)
tarafndan verilecek el, kol iaretlerine gre yaplmaldr. Birden ok manevracnn grev
ald durumlarda vin operatr yalnz birinden iaret almal ve manevrac grlebilecek bir
yerde durmaldr. Operatrler her dur iaretine uymaldr.
ndirilen bir ykn altndan sapan veya halatlarn ekilmesi iin iaret vermeden nce iareti, iilerin gvenliini salamaldr.
Operatr, kaldrma makinalarnda bir yk asl olduu srece makinalarnn bandan
ayrlmamaldrlar.
Ykle beraber insanlar kaldrp tanmamaldrlar.
Kaldrlan ykler alan insanlarn zerinden geirilmemelidirler. Elektro magnetli (elektrikli mknatsl) kaldrma ve tamalarda veya erimi maden potas tama gibi ilerde iilerin
alma sahasnda bulunmamas mutlak salanmaldr. Elektro magnetli vin, dinlenme durumunda iken, mknatslar vin zerinde yksekte braklmamaldr. Bunlar ya dorudan yere indirilmeli ya da bu i iin yaplm platformlar zerine indirilmelidirler. Mknatslar kullanlmadklarnda vin zerinden karlmaldrlar.
Ykler asla askda braklmamaldrlar.
Ykler dik olarak kaldrlmal, bunlarn eik olarak kaldrlmasnn zorunlu olduu durumlarda manevralar sorumlu bir elemann gzetiminde yaplmal, yk salnmlarna ve ykn tehlikeli durumuna kar nlemler alnmaldr.
Vincin almas esnasnda sesli ve kl ikazlar alr halde bulundurulmaldr.
Yalama srasnda elektrik akm kesilmelidir.
Operatr vinci terk ederken kumanda kollarn 0 durumuna getirmeli ve ana arteli kapatmaldr.
Ak alanda alan vinlerin frtnal havalarda hareket etmemeleri iin rzgr emniyet dzenekleri bulunmaldr.
Kule vinler rzgr hz 50 km/h deerini at anda altrlmalar durdurulmal ve raykilitlenip emniyete alnmaldr
Ray stnde alan vinlerde ray ularnda en az tekerleklerin yarap yksekliinde takozlar
bulunmaldr.
Kprl ve asma vinlerin, kpr ve vin arabas tekerlerinde, uygun kol ve ayak koruyucular
bulunmaldr. Kpr ayakl gezer vinlerin getii yol boyu ve raylarn her iki taraf serbest
olarak tutulmal ve buralar en az 75 cm. eninde olmaldr.
Rayl vinlerin kabin kaplarnn sahanlk veya geit seviyesinden 30 cm. den daha yksekte bulunduu durumlarda, bu kaplarn nne uygun basamaklar yaplmal ve kabinlerde periyodik
olarak kontrol edilen yangn sndrme cihaz bulundurulmaldr.
Kabinli vinlerde, kabinler yanmaz malzemeden, ak havada allanlarda ise d etkilere dayankl olmal, operatrn gr engellenmemeli, ayrca zehirli gaz, toz ve dumanlara kar
korumal olmal ve kabinde tehlike annda kullanlmak zere halat, ip veya halat merdiven olmaldr.
- lgililer vin dururken ve operatrlerle iaretleerek vinlere kp inmelidirler.
242
261

- Ak havada alan vinlerde yldrma kar gvenlik tedbirleri alnmaldr.
- 3 ayda bir periyodik kontrolleri yaptrlmaldr
- Her trl tamir, tadilat ve bakmlar iin bir sicil kart tutulmaldr.
iii.
Bakmda alnacak gvenlik tedbirleri
- Vin zerinde herhangi bir onarma balanmadan nce, btn kumanda sistemi stop durumuna
getirilmeli ve iki alter alarak bunlardan biri skca balanmaldr.
- Vin zerine ve uygun yerlere, onarm ve bakm yapldna ilikin uyar levhalar konulmaldr.
- Ayn ray sistemi zerinde baka vinler altnda, bunlar uygun uzaklkta durduracak takozlar konulmal veya ayn ii yapacak baka nlemler alnmaldr.
- Halat tamburlarnn ve millerinin veya bobin motorlarnn sklmesinden nce kaldrma halatlar, tamburlar zerinden karlmaldr. Ancak bunun salanamad durumlarda, tamburun
ani olarak dnmesi nlenmelidir.
- Yaplan onarmn bitiminde, btn koruyucular yerlerine taklmal ve vin harekete geirilmeden nce onarmda kullanlan btn ara, gere ve malzemeler kaldrlm olmaldr.
- Vin zerinde yaplan btn bakmlar, onarmlar ve tadilatlar Bakm defterine kaydedilmelidir.
2.3.b. Forkliftler
letme iinde bir yerden bir yere tanmas gereken ykler, malzemelerin raflara istiflenmesi veya
adi istiflenmesi, makine ve tezghlara malzeme arj, makine ve tezghlara taklp sklecek paralarnn kaldrlp indirilmesi gibi ilerde forkliftler uygun kaldrma aralardr. Kullandklar enerji trne gre forkliftler; elektrikli, benzinli, dizel ve lpgli olmak zere 4e ayrlrlar.
Forklift Gvenlik nlemleri
Forkliftler operatrlk belgesi olan kiilerce kullanlmaldr.

Her ayda bir yetkili bir teknik eleman tarafndan kontrol edilmeli ve rapor dzenlenmelidir.
Forklift atallarnda insan tanmamaldr.
Uygun aparat monte edilmeden atallara yk aslarak kaldrlmamaldr.
Forklift atalnn altna girilmemelidir.
ataldaki ykn stne insan alnmamaldr.
atala dorudan insan alnmamaldr.
Forkliftin zerine insan alnmamaldr.
Kapal alanlarda alan forkliftlerin geli gidi yollar iaretlenmelidir.
Forkliftler iin hz snrlamas konulmaldr.
Yksek hzlarda ani manevra, duru ve kalk yaplmamal. Dnlerde, bina giri ve klarnda, insanlarn yannda hz drlmeli, korna kullanarak uyarda bulunulmaldr.
Gevek ve kaygan zeminlerde forklift kullanmayn. Tm iaretlere uyun ve zellikle zemin yapsna
gre izin verilen maksimum yk deerleri, asansr tama kapasitesi ve tavan ykseklii gibi deerleri
amayn.
Gvensiz/dengesiz ykler tanmamaldr. Yk atallara dengeli olarak dalmal, tek atalla yk
tanmamaldr.
Forklift baka forkliftlerin alma sahasnda kullanlmamaldr. Forklift baka bir forklifti itmek veya
262
243

ekmek amacyla kullanlmamaldr. Fokliftin almad durumlarda servise haber verilmelidir.
Forklift yk dzeltme, srkleme, itme, devirme gibi iler iin kullanlmamal, yksee kaldrlm
ykle hareket edilmemelidir.
Forklift atallarndaki ykn gr alann kstlad durumlarda forklift geri geri kullanlmaldr.
Forkliftin devrilmesi durumunda kabin dna atlanmamal, koltukta oturulmal, skca tutunulmaldr.
Rampalardan karken daima ileri, inerken de geriye doru hareket edilmelidir. Yzeyin eimli olduu
yerlerde yk kaldrlmamal, manevra yaplmamaldr.
Forklift operatr gvenlik asndan en nemli unsurdur. Bu sebeple i ncesinde veya iyerinde alkol veya uyuturucu madde kullanlmamaldr.
Islak ve yal el, ayakkab ile forklift kullanlmamaldr.
Kullanma kurallarna, gvenlik nlemlerine ve tm uyar iaretlerine uyulmal, el ve ayaklar forklift
hareket halindeyken kabin dna karlmamaldr.
Forklift park alanna park edilmeli, atallar aa indirilmeli, levyeleri boa alnmal, el freni ekilmeli ve motor durdurulmaldr.
Giri - k kaplarnda dier taraf grnmyorsa;
Gzetleme penceresi yaplmal,
Yayalara ayr yol yaplmal,

Saa ve sola dnlerde ayna konulmaldr.
Resim 12: Forklift Genel Grn
244
263

2.3.c. Asansrler
Asansrlerde alnacak gvenlik nlemleri u ekilde sralanabilir:
- yerlerinde kullanlacak insan ve yk asansrlerinin, yrrlkteki mevzuatn ve tekniin ngrd
ekilde imal ve ina edilerek kurulmas ve bakmlarnn yaplmas arttr.
- Asansr boluundan, asansrn almasna zg tesis ve tertibattan baka, hi bir ekilde halat, tel
ve boru gibi sair malzeme veya tesis geirilmeyecektir.
- Asansr makine dairesi veya boluklar, geit olarak kullanlmayacak ve buralara hi bir ey depo
edilmeyecektir. Bu yerlere girilmesini salayacak kaplar, her zaman kilitli bulundurulacak ve ancak
sorumlu elemanlar tarafndan alacaktr.
- Yk asansrlerinde, insan tanmamas esastr. Bu yasa belirten levhalar, her kat kapsna ve kabin
iine, grlr bir ekilde konulacaktr. Ancak, iin gerei olarak insan tanmas halinde, insan asansrlerindeki gvenlik koullar, bu asansrlerde de bulunacaktr.
-
Btn asansr kabinlerinde, tayabilecekleri en ok yk aka gsteren levhalar bulundurulacaktr.
Kat konta bulunmayan yk asansrlerinde asansrc bulundurulacaktr.
- Bina dnda kurulan yk asansrlerinin erevesi, tabandan en az 3 metre kadar salam bir ekilde
rtlecek ve ayrca kaplarn bulunduu cephe, ykseklii boyunca tamamen kapatlacaktr.
- Parlayc ve patlayc maddelerin bulunduu yerlerde, kvlcm tehlikesine kar, asansrlerin kabin
kzaklar ile kaplarn arpan ksmlar, aa veya kvlcm karmayan metal veya alamlarndan
yaplm olacaktr. 8
2.4 - Kaldrma - ndirme Sistemi Elemanlar
I.
II.
III.
IV.
Tamburlar
Zincirler
Kancalar
Halatlar
Kendir ya da sentetik rgl halat
Tel halat
2.4.a) Tamburlarda Gvenlik

Kaldrma aparatlarnda tambur, halatn sarlp boalmasyla yk harekete geiren dz veya yivli ekipmandr. Halatn bu ekipmana dzgn sarmnn temini nemli bir operasyondur. Vin tamburu ya elektrik motoru ile ya da dizel makine gc ile dndrlr.
Resim 13: Dz Tambur
264
Resim 14: Yivli Tambur Kesiti

245
- Kaldrma makinalarnn zerine tel sarlan tamburlarnn yanlar flanl olmaldr. Flan genilii
sarlan halatn apnn 2,5 kat olmal, halat frlamalarn nleyecek ekilde yaplmaldr.
- Halatn ucu tambura iyi balanm olmal, yk tutma eleman en alt seviyede bulunduu zaman, yivli
tambur zerinde en az iki sarm halat kalmaldr.
- Tambur yivleri ile kullanlan halat ap birbirine orantl olmaldr. Aksi halde iyi bir sarm olmayaca iin halat mr ksalr ve sarma ii kt yaplr.
- Elektrikle alan kaldrma makinalarnda belirtilen alt ve st noktalar geildiinde, elektrik akm
otomatik olarak kesecek ve tamburun hareketini otomatik olarak durduracak bir tertibat bulunacaktr.
2.4.b) Zincirlerde Gvenlik
Kaldrma makinalarnda yklerin kaldrlmasnda halkal ve levhal zincirler kullanlr. Levhal zincirlere
GALL zincirleri de denilir. ki tip zincirde zel olarak yaplmlar ve sertletirilmilerdir.
Resim 15: Halkal Zincir
Resim 16: Levhal (Gall ) Zincir
Zincirler kullanlacaklar iin hususiyetine ve kaldracaklar ykn arlna gre seilirler. Zincirin baklalarnda ezilme, anma veya atlaklk varsa zincir deitirilmelidir. Zincir baklalarndaki
anma bakla kalnlnn drtte birini gemise zincir kullanlmamaldr.
Bir zincirin salaml, en zayf baklasnn salaml kadardr. Zincirler kullanlmadan nce mutlaka gzle muayeneye tabi tutulmaldr. Baklalardaki boyuna uzama%5i gemise zincir kullanlmamaldr.
Zincir baklalar hibir zaman cvata ile birbirlerine tutturulmamaldr.
2.4.c) Kancalarda Gvenlik
Yk kaldrmada kullanlan kancalar, demir, dvme elik veya benzeri malzemeden yaplrlar. zerlerine taklan ykn kancadan kurtulup dmemeleri iin kanca zerlerinde gvenlik mandal gibi uygun gvenlik sistemleri bulunmaldr. En ar yk iin kancalarn gvenlik katsays en az 5 olmaldr.
Resim 17: Standart Yk Kancas
Resim 18: iftli Yk Kancas
246
265

2.4.d ) Halatlarda Gvenlik
Kendir ya da Sentetik Halatlarn Kullanmnda Dikkat Edilmesi Gerekenler:
elik halatlara nazaran yk kaldrma kabiliyetleri ve mrleri daha az olmasna karlk, ykn kolay
balanabilme ve zlebilme pratikliini salamalar bakmndan ise kullanm avantajlar vardr. Ancak kendir veya sentetik halatlar kullanrken:
e ve yke uygun olmaldr.
Her kullanmdan nce kontrol edilmelidir.
Islak ve gergin bekletilmemelidir.
Demir asklara aslmamaldr.
Asit ve andrclardan korunmaldr.
Keskin kenarl yk kelerinde zel tedbirler alnmaldr.
Tel halatlarn kullanlmasnda Dikkat Edilmesi Gerekenler:
Tel halat endstride yk ekme, yk kaldrma ve kuvvet transmisyonlar gibi ilerde kullanlr.
Tel halat yaplan ie ve kaldrlacak yke uygun olarak seilmelidir.
Keskin kenarl yk kelerinde zel tedbirler alnmaldr.
Belirli periyotlarla uygun ya ile yalanmaldr.
Kaynak alev ve slarna maruz braklmamaldr.
Gvenlik kat says en az 5 olmaldr.
Halat u balantlar uygun olmaldr.
Halat eklemeleri uygun yaplmaldr. 9
266
247

2.5. Kaldrma Aralarnda Kontroller
2.5.1 - Fiziki (Gzle) Muayene Deneyleri:
alma artlar ile test ve deneylerden dolay vincin tayc yapsnda uygunsuzluun meydana gelip
gelmediini tespit etmektir.
2.5.2 - artnamelere Uygunluk Deneyleri:
Kaldrma Aralarnn imalat ncesi belirlenen teknik artnamelere uygunluunun tespiti iin yaplr.
2.5.3 - Yk Kaldrma Yeterlilik Deneyleri:
A. Statik Yk Deneyleri:
Kaldrma makinasnn ve elemanlarnn yap yeterliliini belirlemek iin deney yk artrlarak
srekli uygulanan deneydir.
Statik deney yk :Kaldrma kapasitesi x 1.25 tir.
Kademeli olarak artrlan deney yk yerden 100-200 mm kaldrlarak kullanm kataloglarnda daha fazla
bir sre belirtilmedii takdirde 10 dakikadan az olmamak art ile deney iin gerekecek sre kadar asl
tutulmaldr.
Deney sonucunda vinte hibir atlak, kalc biim deiiklii, boya kalkmas, vincin alma emniyetini
etkileyecek bir durum ve balantlarnda geveme veya hasar grlmemelidir.
B. Dinamik Yk Deneyleri:
Kaldrma makinas elemanlarnn ve frenlerinin emniyetli olup olmadnn tespiti amac ile yaplan deneylerdir.
Dinamik deney yk: Kaldrma kapasitesi x 1,5 tur.
Vincin her hareketi iin ana elemanlarna en fazla yk geldii konumlarda uygulanr. Deneyler vincin
hareketlerinin tm snrlar boyunca defalarca tekrar edilmelidir. Deneyler makinenin enerjisinin kesilmesi durumunda da btn hareketlerini kapsamal ve en az 60 dakika boyunca kontrol edilmelidir.
Deney sonucunda vin mekanizmalarnn ve frenlerinin emniyetle iledii grlmelidir. Deney sonunda
yine fiziki muayene yaplr.
C. Kararllk Deneyleri:
Kaldrma aracnn kararlln test etmek amacyla yaplan deneylerdir. Vincin statik kanca deney ykyle devrilmeyeceinin kontrol iin yaplr.
Kararllk deney yk: Kaldrma kapasitesi x 1.25 tir.
Kararllk deneyleri belirlenmi alma alannda ve kararlln en az olduu zamanlarda yaplr. Deneyler esnasnda maruziyet alannda kimsenin bulunmasna izin verilmemelidir.
Deneyler makinenin enerjisinin kesilmesi durumunda da btn hareketlerini kapsamal ve en az 60 dakika boyunca kontrol edilmelidir. Deney sonunda yine fiziki muayene yaplr.11
248
267

REFERANSLAR
1. Dr. Asm Gen, Kaldrma Makinelerinde gvenlii
2. Yrd. Do. Dr. kr Su, Kaldrma Aralarnda Gvenlii Eitim Notlar
3. r. Gr. Dr. Mustafa ZDURAN, Kaldrma Makinalar le almalarda Gvenlik Uygulamalar
4. Prof. Dr. Abdulvahap Yiit, Kaldrma Makinelerinde Gvenlik
5. Yrd.Do.Dr kr Su, Kaldrma Aralarnda SG
6. H. Engin ebi, Yldz Teknik niversitesi Sal ve Gvenlii Blm, Kaldrma Aralarnda Gvenlik Ders Notlar
7. http://employment.alberta.ca/documents/WHS/WHS-PUB-bp015.pdf
8. Yrd. Do. Dr. kr Su, Kaldrma Aralarnda gvenlii-Asansrlerde
gvenlii
9.Fazl lmez, Kaldrma ve Tama Aralarnda Gvenlik
10. Gvenlii Mhendislii Eitimi Ders Notlar 2008
11. TS 10116 - Kaldrma ve Tama Makinalar-Vinler-Muayene ve Deney Metotlar
12. www.isgvenlii.net
13. http://www.lift.co.uk/forklifts.html
14. http://www.hse.gov.uk/pubns/priced/l113.pdf
268
249
250
269

NANOMALZEMELER VE TEHLKELER17
1. Nanomalzeme Nedir?
Bilim adamlar nanomalzemeler iin henz tam bir tanmda fikir birliine varm deillerdir fakat ksmen
nanometrelerle llen kk boyutlaryla bunlar karakterize etmilerdir. Bir nanometre milimetrenin
milyonda biridir ve insan sa telinden yaklak olarak 100,000 kat daha kktr.
Nano-boyutlu partikller doada karbon veya gm gibi eitli minerallerden meydana gelebilir fakat
nanomalzeme olarak tanmlamak iin bunlarn en azndan tek boyutunun 100 nanometreden kk olmas gerekir. Nano dzeydeki ou materyal insan gzyle klasik mikroskoplar kullanarak grebilmek
iin bile olduka kktr.
ekil 1: Nanomalzemelerle boyut karlatrmas
Bu skalada tasarmlanm materyaller sklkla tasarmlanm nanomalzemeler (engineered nanomaterials

(ENMs)) olarak adlandrlrlar ve benzersiz manyetik, elektriksel, optik vb. zelliklere sahiptirler. Ortaya
kan bu zellikler elektronik, ila ve dier alanlar nemli lde etkileyebilecek potansiyele sahiptirler.
rnek olarak:
-Nanoteknoloji, kanser hcreleri gibi vcuttaki spesifik organ veya hcreleri hedef alarak tedavinin etkisini arttran ilalarn tasarlanmasnda kullanlabilir.
-Nanomalzemeler, imento kaplama ve dier materyallere eklenerek, bunlarn daha hafif ve daha gl
olmasn salarlar.
Boyutlar nanomalzemelerin elektronik alanda olduka kullanl olmasn salar ve ayn zamanda evresel slahta veya yaptrclar temizleme ve toksinleri ntralize etmede kullanlrlar.
Bununla beraber tasarmlanm nanomalzemeler her bakmdan byk avantaj salarlarken bunlarn insan
sal ve evre ile ilgili potansiyel etkileri hakknda ok az bilgi mevcuttur. rnek olarak gm gibi iyi
bilinen materyaller bile nano boyuta indirgendiinde tehlike doururlar.

17
Dr. Fatma IIK COKUNSES Sal ve Gvenlii Uzman; Merve STF, Sal ve Gvenlii Uzman Yardmcs,
eviri: Merve STF - SG Uzm. Yrd. ; Dr. Fatma IIK COKUNSES- SG Uzm. Sal ve Gvenlii Enstits Mdrl

270
251

Tablo 1: Nanomalzeme trleri
Materyaller
Boyut (yaklak)
rnekler
Nanokristaller veya kuantum

noktalar
1-10 nm
Metaller, yar iletkenler,

manyetik materyaller
Nanopartikller
1-100 nm
Metaller, seramik oksitler
Nanoteller
1-100 nm

oksitler, nitritler
Nanotpler
1-100 nm
Nano gzenekli katlar
0,5-10 nm (gzenek yarap)
ki boyutlu nanopartikller
Birka nm2-m2
nce filmler
1-1000 nm (kalnlk)
Karbon
Zeolitler, almina
manyetik materyaller
Yar iletkenler
Nano-boyutlu partikller solunum, sindirim ve deri yoluyla vcuda girebilirler. Aratrmalar baz nanomalzemelere maruziyetin akcierlerde inflamasyon ve fibrosise veya deride inflamasyona neden olabileceini ortaya karmtr. Bununla beraber uzun-dnem tekrarl maruziyetin sonular iin yeterli bilgi
bulunmamaktadr. Nanomalzemelerin bu tr etkilerini doru bir ekilde anlayabilmek iin daha fazla
aratrma gerekmektedir [1].
2. Nanomalzemelerin Toksik zelliklerinin Gnmzdeki Algs
Bilim adamlar farkl trlerde tasarmlanm nanomalzemelere maruziyetin dourduu etkileri halen tam
olarak tespit edebilmi deildir. Bilgi boluu, maruziyet rotalar, nanomalzemelerin vcuda alnma yolu
ve bunlarn vcudun biyolojik sistemleriyle etkiletikleri yollar gibi salk risklerini tahmin etmek iin
bilinmesi gereken kilit konularda meydana gelmektedir. almalar bu alandaki boluklar doldurmaya
yardmc olabilecek nitelikte olmasna ramen, kapsaml tehlike verisi mevcut olan veya yakn gelecekte
elde edilebilecek olan nanomalzeme eidi olduka azdr. Benzer kimyasal yapya sahip farkl nanoformlar farkl toksikolojik zellikler gsterirler. Bu nedenle nanomalzemelerin tehlikelerini deerlendirebilmek iin geleneksel toksisite testlerinden farkl olarak yeni yaklamlara ihtiya olacaktr.
Siliko yaklamlarda in vitro metotlar, tehlike bilgisine ulamak iin kullanlabilecek alternatif kaynaklardr. Gnmzde in vitro almalardan elde edilen bulgularn insanlar zerinde meydana gelebilecek
potansiyel etkilerle nasl ilikilendirilebilecei tam olarak akla kavumamtr. Genellikle bu
almalarda kullanlan dozlar, iyeri maruziyetlerinde gzlemlenenden olduka farkldr. Ayn zamanda
in vitro test, nanomalzemenin vcuda giri noktasndan itibaren hedef blgeye yolculuu srasnda urad deiikliklere de cevap vermeyebilir. Bundan dolay in vitro verilerinden genel sonular karmak
zordur. Toksikolojik davranlar belirleyebilmek iin kullanlan bilgisayar modellerinde yararlanlan
yap aktivite ilikilerinin, nanomalzemeler iin uygulanabilir olup olmad da ak deildir. Bu alanda
daha ok alma yaplmasna ihtiya vardr.
252
271

2.1. Nanomalzemelere Maruziyet Yollar
ekil 2: Nanomateryallere maruziyet yollar
2.1.1. Solunum Yolu

Solunan tasarmlanm nanomalzemeler iin, etkilenen hedef blge genellikle akcierlerdir. Nanomalzemelerin inflamatuar tepkilere neden olduu kantlanmtr. Bununla beraber tepkilerin ciddiyetini belirleyen faktrler tam olarak anlalabilmi deildir. Ayn zamanda tekrarlanan maruziyetlerde bir ok vaka
iin uzun dnem salk sonular bilinmemektedir. Ortam hava kirliliine bal salk etkilerini inceleyen
epidemiyolojik almalar, akcierlerdeki etkilere ek olarak, yksek oranda nanopartikl ieren hava
soluyan insanlarn kardiyovaskler sistem hastalklarna yakalanma olaslnn daha yksek olduunu
ortaya koymutur. Bununla beraber bu bulgularn i ortamnda nanomalzemelere maruz kalan iilerle
ilikisi tam olarak ortaya konmamtr.
2.1.2. Dermal Yol
Solunumun yannda iyeri maruziyetinin bir sonucu olarak nanomalzemelerin deri ve sindirim kanal ile
ilikisi de sz konusudur. Kozmetik rnlerde kullanlan nanomalzemeler dnda, cildi etkileyen nanomalzemeler hakkndaki aratrmalar olduka kstldr. Cilde temas sonras oluan etkilerin temas blgesinde olmas beklenir. Nanomalzemeler iin cilt absorpsiyon potansiyeli hakknda yaplan aratrma,
gerekleecek herhangi bir cilt emiliminin ok dk miktarlarda olacan ortaya koymutur.
2.1.3. Enjeksiyon
Sindirim kanalna giren nanomalzemelerin akibeti ile ilgili genel sonular ortaya koyabilecek herhangi
bir bilgi yoktur.
2.2. Nanomalzemelerin Karakterizasyonu
Nanomalzemelerle almadan nce bunlarn kimyasal bileimini ve fiziksel karakteristiklerini anlamak
nemlidir nk bu bilgiler risk deerlendirmesi iin anahtar unsurlardr. Kullanlan nanomalzemelerin
fiziksel ve kimyasal karakteristikleri ile ilgili yeterli bilgiye sahip olunursa, bu nanomalzemelerin dier
nanomalzemelere ne kadar benzediini veya ne kadar farkl olduunu belirlemek mmkn olacaktr.
272
253

Nanomalzemelerin tehlikeleri deerlendirilirken, benzer materyallerle ilgili bilgilere gnderme
yaplabilir. Nanomalzemelerin biyolojik/toksikolojik verileri hakkndaki tm karlatrmalar, benzerlik
ve farkllklarn sergileyecek ekilde her iki materyalin detayl fiziksel karakterizasyonu ile desteklenmelidir. Fiziksel karakteristiklerin yeterli deerlendirmesinin yaplmad durumlarda benzer kimyasal
yapya sahip nanopartikller hakknda genel sonular ne srlr fakat aslnda farkl boyutlar, ekiller,
kristal yap, yzey ekli ve yzey reaktivite karakteristikleri yanltc olabilir. Genel olarak bu yaklamn
uygun olduunu dorulayabilecek salam veriler olmadka risk deerlendirmesinde benzer nanomalzemeler iin geerli tehlike bilgilerine itimat etmek tavsiye edilmez.
Tasarmlanm nanomalzemelerin karakterizasyon bilgilerini ieren malzeme gvenlik bilgi formu, reticilerden veya tedarikilerden elde edilebilir olmaldr. Bu bilgiler mevcut deilse retici veya tedarikiden bu bilgilerin salanmas talep edilmelidir.
2.2.1 Toksisitenin Fizikokimyasal Etkenleri
Bahsedilecek olan fiziksel ve kimyasal zellikler tasarmlanm nanomalzemelerin tehlike potansiyelini
belirlemek iin nemli parametrelerdir. Bu liste ok kapsaml olmamakla birlikte, gelecekte yaplacak
aratrmalarn dier nemli fiziksel ve kimyasal zellikleri belirlemede yardmc olaca dnlmektedir.
2.2.1.1. Boyut
Spesifik partikl boyutlaryla alakal olarak tehlike zelliklerinde meydana gelen herhangi bir deiiklie
dair bir kant yoktur. Bununla birlikte 20-30 nm altnda boyutlara sahip partikllerin termodinamik olarak kararl olduklar ve benzer kimyasal bileime sahip daha byk partikllerle karlatrldnda kristal yapda arpc deiiklikler meydana geldii bildirilmitir. Bu deiiklikler ok kk partikllerin
evreleri ve biyolojik ortamlar ile etkileme yolunu etkileyecektir. Sonu olarak daha byk boyutlu
partikller iin gzlemlenen bilgilere dayal olarak nanopartikllerin toksikolojik davranlarn tahmin
etmek olduka zordur.
Nanomalzemelerin spesifik etkilerinin ou 1-100 nm boyut aralnda bulunan partikllerde meydana
geldii iin Avrupa Komisyonu tanmlamasnda 100 nmlik boyut kesintisi kullanlmtr. Bu, dier yerlerde kullanlan tanmlamalarla da uyumluluk salar. Bunun 100 nm altnda herhangi bir boyutu olmayan
partikllerin tehlike tamad ve en azndan bir boyutu 100 nm altnda olan partikln ok tehlikeli
olduu anlamna geldii varsaylmamaldr. Dier maddelerin tehlike potansiyellerinde geni eitlilik
olduu gibi, nano boyutlu partikllerin tehlike potansiyellerinde de geni eitlilik olacaktr.
2.2.1.2. Topak/Topaklama Hali
Nanomalzemeler serbest kaldnda, neredeyse tm durumlarda topaklar oluturacaklardr. Bylece pratikte daha byk partikllerin yannda ncelikli olarak nano-boyutlu partikllere maruziyet sz konusudur. Topak/topaklama boyutu materyalin iyeri havasnda kalma sresini etkileyecektir ve belki de nanomalzeme soluma potansiyelini azaltacaktr. Nanomalzemelerin topaklama davran d evreden
(alma odas havas, dispersiyon ortam vb.) olduka etkilenir. Bundan dolay risk deerlendirmesi yrtlen evredeki topaklama davrann anlamak faydaldr.
2.2.1.3. Topaklar
Nanopartikl topaklar d ortam deiiklikleri sonucunda stabil kalmayabilir. rnein iyeri havasndan
solunan havaya gei sonucu topak hali deiebilir. Bundan dolay nanomalzemenin iyeri havasnda

254
273

nispeten byk topaklar iinde bulunabilmesine ramen, solunum yolunda daha kk ncl partikllere
ayrlarak akciere nfuz etme potansiyeli vardr. Bu sebeple topak halinde olmas nanomalzemenin solunma potansiyelini azaltmasna ramen, zellikle iyeri havasnda topak halinde bulunan nanomalzemelerin solunduunda da bu formda kalaca varsaylmamaldr. nlem olarak nanomalzemenin solunduunda akcierlere nfuz edebilme potansiyeli olduu gz nnde bulundurulmaldr.
2.2.1.4. Yzey Alan
Tanecikli materyallerin hepsi olmamakla birlikte ou partikl yzeyinde meydana gelen olaylar sonucu
aa kar. Partikln boyutu azaldka, yzey alan/ktle oran ykselir. Bylelikle partikl yzeyindeki etkileimlerden kaynaklanan tm etkiler daha byk partikllerle karlatrldnda nanomalzemeler iin daha fazladr. Bu, nano-boyutlu partikllerin, dozlar ktle baznda karlatrldnda benzer
kimyasal bileime sahip daha byk partikllerden daha gl grnmelerinin nedenlerinden biridir.
Dozlar toplam yzey alan baznda karlatrldnda, toksikoloik etkide belli bir farkllk sklkla grlmez. Bu nedenle bilim evreleri nanomalzemeler iin yaplan toksikoloji almalarnda maruziyetler
ve dozajlar iin ktleden ziyade yzey alannn kullanlmasn nermilerdir.
Maruziyetleri ve dozlar ifade etmek iin yzey alannn kullanld durumlar azdr. Gnmzde mevcut
tehlike verilerinin byk ounluu dozu aklamada ktlenin kullanld almalardan elde edilmitir.
Bu durumda, daha byk partikller iin ktle olarak ifade edilmi doz-tepki ilikisi, nanomalzemeler
iin olan doz tepki ilikisinde kimyasal bileim ayn olsa bile eksik tahmine yol aar. Bu nedenle doztepki ilikisinde daha byk partikller iin etki olmayan seviyelerde, ekstrapolasyonun doru olduunu
gsteren bilimsel bir kant olmad srece, nanomalzemeler iin ekstrapolasyon yapmak uygun deildir.
2.2.1.5. ekil
Nanomalzemelerin ekillerinin toksisitelerini etkiledii kantlanmtr. Bu etki, yksek en/boy oranl nanomalzemeler iin (high aspect ratio nanomaterials (HARN)) tam olarak gsterilmitir. Yksek en/boy
oran partikln boyutundan bir veya ikisinin dier boyutundan (boyutlarndan) ok daha kk olmas anlamna gelir. Lifler yksek en/boy oranl materyallere verilebilecek klasik rneklerdendir. Dnya
salk rgt, (WHO), solunabilir lifleri, uzunluu 5mden daha byk genilii 3 mden daha kk
ve en/boy oran 3:1 den byk nesneler olarak tanmlamtr. Bu boyutlarn tmnn nanoskalada yer
ald, 3:1 den byk en/boy oranna sahip nesneler HARN olarak nitelendirilirler. Mikro levha gibi
yalnzca tek bir boyutu nano-boyut aralnda bulunan yaplar da HARN olarak nitelendirilirler.
Karbon Nanotpler (CNTs)
HARNslarn aadaki zelliklere sahip olduu kantlanmtr.
-3 mden incedirler,
-10-20 mden uzundurlar,
-biyodayanmldrlar,
-daha ksa liflere dnemezler (krlarak vaya znerek)
Gs boluunda uzun zaman boyunca tutulabilirler.
Gs boluunda tutulan uzun lifler akcier kanseri gibi hastalklara nclk eden kalc inflamasyona
neden olabilirler. HSEnin tavsiyesi bu karakteristiklere sahip nanomalzemeleri soluma potansiyeli olan
iilerin bulunduu ortamlar iin nlemsel risk ynetimi yaklamn tavsiye etmilerdir.
274
255

Kullanlan nanomalzemelerin tehlike zellikleri hakknda yeterli bilgiye sahip olunmad
durumlarda, maruziyeti nleyen kontrol tedbirleri alnmaldr.
Yukarda aklanan karakteristiklere sahip HARN larn ciddi olumsuz etkilere neden olma potansiyeline
sahip olduu her geen gn yeni verilerle desteklenmektedir. Karbon nanotpler (CNTs), HARN larn
farkl bir trne ait gruplardr. Baz CNTler uzun, dz liflerden oluurlar ve aksine bir kant olmadka,
bu tip CNTlerin yukarda aklanan zelliklere sahip olduu varsaylr.
CNTlerin dier tipleri daha karmak yapya sahiptirler ve dk younluklu yumuak nanotp topaklar
olarak tarif edilebilirler. Bu tip CNTlerin, gs boluu iin herhangi bir tehlike arzettiine dair bir
kant bulunmamtr. Bununla beraber yine de akcierlerde iltihaplanmaya sebep olma potansiyeli
tarlar. Karmak yapl CNTlere tekrarl maruziyet sonucu oluan uzun dnem salk sonular
hakknda uan iin kesin ifadeler kullanmak mmkn deildir.
Durum, levha-benzeri partikller gibi, HARN olarak nitelendirilebilecek dier yaplar iin de benzerdir.
Aerodinamik davranlar derin akciere nfuz etmelerine sebebiyet verebilir. Levha-benzeri partikllerden akcierlerin kolaylkla nasl temizlenebileceine dair bir bilgi yoktur fakat ekil ve boyutlarnn etkili
tasfiyelerini nlemelerinin mmkn olduu bilinmektedir. Bu durumda derin akcierlerde iltihabi reaksiyonlar meydana gelebilir. Levha-benzeri partikllere maruziyetin uzun dnem salk etkileri bilinmemektedir. Bu tip partikllerin neden olduu tehlike seviyesinin anlalabilmesi iin daha fazla alma
yaplmasna ihtiya vardr.
HARN olmayan nanomalzemelerin ekillerinin toksikolojik zelliklerini nasl etkileyebileceini gsteren
herhangi bir bilgi yoktur, fakat partikl ekilleri zerinde yaplan gzlemlerden elde edilen bilgiler, nonHARN nanomalzemeler iin bu parametrenin nemiyle ilgili gelecekte yaplacak bilimsel aratrmalar
iin faydal olacaktr.
2.2.1.6. Yzey Yk
Partikln yzey yk, iyonlarn ve kirleticilerin emilimini, partikllerin biyomolekllerle etkileimini,
hcre iine alnmn ve partikle maruziyet sonras hcrelerin reaksiyon yolunu etkileyebilir. Partikln
zeta potansiyeli yzey yknn bir lsdr (zeta potansiyeli tanecikler arasndaki itme veya ekme
deeri lmdr). Son zamanlardaki aratrmalar abuk alevlenebilir olarak bilinen belli metal ve metal
oksit nanoparacklarnn yksek pozitif zeta potansiyele sahip olduunu ortaya koymutur. Bu durum,
bu parametrenin, belirli toksikolojik etkiler iin kullanlabilecek bir ngrdrc olduunu akla getirmektedir. Zeta potansiyeli ve toksikolojik etkiler arasndaki ilikiyi tam olarak anlayabilmek iin daha
fazla aratrma gereklidir fakat bu zellik zerinde bu bilgiyi gzlemlemek gelecekteki risk deerlendirmeleri iin yararl olacaktr.
2.2.1.7. Yzey Kimyas/Yzey Modifikasyonu
Bu, znrlk dengesinin elementlerini, katalitik zelliklerini, yzey ykn, yzey absorpsiyonunu ve
zeltideki molekllerin desorpsiyonunu ieren genel ve spesifik olmayan bir terimdir. Bu zellikler
atomik veya molekler bileimin ve fiziksel yzey yapsnn fonksiyonlardrlar. Ayn zamanda kimyasal
saflk, fonksiyonellik ve yzey kaplama da yzey kimyasn etkileyebilecek nemli etmenlerdir.
Yzey modifikasyonu CNTsnin toksisitesini uygulanan modifikasyona bal olarak azaltabilir veya oaltabilir. Bu durum titanyum dioksit (TiO2) iin de gzlemlenmitir. Gnmz bilgileri gz nne
alndnda, spesifik yzey modifikasyonunun tehlikeli olup olmadn tahmin etmek olduka zordur.
Bununla beraber, fonksiyonalizasyon ve yzey modifikasyonu, mevcut tehlike bilgisinin materyale uygun olup olmadna karar verebilmek iin gz nnde bulundurulmas gereken nemli konulardr.
256
275

2.2.1.8. Kimyasal Bileim
Baz elementler kanserojen, mutajen, reprodktif toksik maddeler-reme zerindeki toksik etkili maddeler-, topluca CMRs (Carcinogenic, mutagenic and reprotoxic) olarak tanmlanmlardr veya astma sebep
olma potansiyelleri vardr. Bu tehlikeli zellikleri tayan elementlerden birini veya birkan ieren nanopartikllerin bu tehlikeleri gsterme potansiyeline sahip olduu varsaylabilir.
Reaktif metallerin varlnn kaynak duman gibi kompleks yapl tanecikli karmlarn toksisitesine
neden olduu dnlebilir. Bu tr metalleri nemli lde ieren nanomalzemeler (rnein CNTs iinde
byk miktarda katalizr kalnts olmas), daha dk miktarlarda reaktif metal ieren benzer materyallere gre salk asndan ok daha byk tehlike oluturur.
2.2.1.9. znrlk
Bu olumsuz etkilerin bazlar nanomalzemelere maruziyeti takiben materyalin znrletirilmesi sonucu
ortaya kar. Nanomalzemenin znrlnn, ayn maddenin daha byk partikllerinden daha farkl
olabilecei bulunmutur. rnein, nano boyutlandrlm gm partiklleri ile daha byk gm partiklleri karlatrldnda, nanopartikllerin zeltide gm iyonlarn serbest brakmaya ok daha meyilli olduu grlr. Eer znme reaktif veya sitotoksik (hcrelerin lmne neden olan) bileiklerin
salnmna neden olursa ve bunlar byk partikllere oranla nano formdan daha kolay salnyorsa, daha
byk partikller iin olan doz-tepki ilikisi nano formlar iin olan doz-tepki ilikisinin gerek deerinin
altnda kalr.
Reaktif ve sitotoksik bileiklerin salnmad baz durumlarda, artan znme, akcierler vb.nin nano
boyutlu partikllerden temizlendii oranda hzlanacaktr. Bu daha byk partikllerle karlatrldnda,
daha byk partikller iin grlen etki tipine bal olarak, nano formlarn daha dk seviyede tehlike
gstermesiyle sonulanr.
Nanomalzemelerde bulunan elementlerin iyonik formlarnn toksikolojik zellikleri hakkndaki bilgiler,
takip eden maruziyetin vcudun hangi blgelerini etkileyebileceini anlayabilmeye yardm etmesi
asndan faydaldr. Ekstrapolasyonun doru ve yerinde olduunu gsteren bilimsel bir kant olmadka,
byk partikl boyutlaryla veya nanomalzemeler iin iyonik formlarla yaplan almalardan gzlemlenen doz tepki balantsna ekstrapolasyon yapmak uygun deildir.
2.2.2. Potansiyel lgili Dier zellikler
Fotokatalitik aktiviteye sahip nanomalzemelerin inflamasyona neden olabilecek potansiyellerinin, partikln a maruziyeti sonucu daha reaktif hale gelmesi nedeniyle daha byk olduu ne srlmtr.
Yksek oranda asidik veya alkali olan nanomalzemelerin de temas blgesinde (akcierler, deri, sindirim
kanal vb.) yerel irritasyona neden olabilecekleri bildirilmitir.
2.2.3. Nanomalzemenin Tehlikelerini Deerlendirme
Risk deerlendirmesini yrtmek iin kullanlan materyalin tehlike zelliklerini bilmek nemlidir. Gnmzde ou nanomalzeme iin snrl tehlike verisi mevcuttur, bu yzden spesifik nanomalzemelerin
toksikolojik davranlarn kesinlik derecesinde belirlemek zorlu olacaktr. ou durumda benzer nanomalzemeler iin gzlemlenen bilgiler gerekli olacaktr. Bu durumda bu bilgilerin kullanlan materyale
uygun olduunu kantlamak nemlidir.
En ok kullanlan nanomalzemelerin ou, bulk olarak adlandrlan daha byk partikllerle ayn veya
benzer kimyasal bileime sahiptirler. Bununla beraber, bu tr byk tanecikli partikllerin hangi zellik
276
257

lerinin nano boyutlu partikller iin de geerli olduu netlemi deildir. Ayn zamanda, ayn veya benzer kimyasal bileime sahip fakat farkl fiziksel karakteristikleri olan nanomalzemelerin tad hangi
zelliklerin dier nano boyutlu partikller iin de geerli saylabilecei ounlukla bilinemeyen bir konudur. Bu nedenle bir materyalin tehlike zelliklerini belirlemek iin dier bir materyal hakkndaki bilgileri kullanrken benzerlii kullanmak nemlidir.
2.2.3.1. Benzerlii Tespit Etmek
Kullanlan materyal ile tehlike verisi mevcut materyal arasndaki benzerlik ve farkll belirlemek iin,
her iki materyalin fiziksel ve kimyasal karakteristikleri ile ilgili mmkn olduunca ok bilgi toplamak
nemlidir. Yani benzerlik ancak mevcut bilgilere dayanlarak deerlendirilebilir. Aada verilen karakteristikler benzerlii tespit etmede minimum olarak nerilmitir (dier karakteristikler fiziksel karakteristiklerle tehlike arasndaki iliki tespit edildike listeye eklenebilir).
-Kimyasal bileim ve saflk
-100 nmden kk birincil partikllerin say fraksiyonlarnn gsterimiyle birincil partikl boyut
dalm
- Nanoform kullanm srasnda mmkn yn formlarn temsil eden dier partikl boyut dalmlar
-Yzey ilevselletirilmesi
-ekil
-Yzey alan.
Kullandnz materyalinizin ve dier materyallerin benzer kimyasal bileime sahip olsalar bile fiziksel
ve kimyasal karakteristikleri arasndaki fark ne kadar bykse, iki materyal arasndaki tehlike verisinde
yaplan ekstrapolasyonun belirsizlii de o kadar byktr. Bu nedenle kullanlan materyalin fiziksel ve
kimyasal karakteristikleri hakknda yeterli bilgiye sahip olmak, benzer fiziksel ve kimyasal karakteristiklere sahip materyaller iin gerekli tehlike verisini salamak asndan nemlidir. Tehlike verisi bulunduu halde test edilen materyallerin karakteristikleri uygun olarak tanmlanamamsa, sonularn materyal
iin uygulanabilir olduunu varsaymak doru olmayacaktr.
allacak nanomalzemenin fiziksel karakteristikleri (boyut, ekil, kristal yap, yzey yaps, yzey reaktivitesi vb.) hakknda yeterli bilgi olmad durumlarda, benzer kimyasal bileime sahip dier nanomalzemeleri baz alarak bu yaklamn uygun olduunu dorulayacak iyi verilere sahip olmadka genel sonulara varmak doru deildir. Nanomalzemelerin toksikolojik etkilerinin tam olarak aklanamad
durumlarda bunlarn solunma, azdan alnma veya absorpsiyonunun tehlikeleri hakknda gl veriler
olmadka risk ynetiminde nlemsel yaklamlar alnmaldr [2].
REFERANSLAR
1. Using nanomaterials at work-HSE
2. Understanding the hazards of nanomaterials - Nanotechnology - HSE
258
277
259
279

NANOMALZEMELERLE ALIMALARDA RSK DEERLENDRMES
VE KONTROL NLEMLER18
Nanomalzemelerle almalarda risk deerlendirmesi yaplrken ilk olarak maddelere maruziyet miktar
belirlenmelidir. Yaplan i, ok kk miktarlarda nanomalzeme ieriyor ve bunlarn serbest kalma ihtimali ok dk ise nanomalzemeler zararl dahi olsa risk dktr. Yaplan i, daha fazla miktarda nanomalzeme ieriyor ve bunlarn serbest kalma ihtimali de bykse, maruziyet ve dolaysyla risk de
artm olur. rnein, temizlik ve yerletirme srasnda nanomalzemelerle direkt temas kurma ihtimali
ortaya kar. Bu durum, hangi kontrollerin gerekli olduuna karar verme aamasnda gz nnde bulundurulmas gereken bir konudur.
1. Risk Deerlendirmesi
Risk deerlendirmesi, iyerindeki riskleri belirleyip kontrol altna almak iin mantkl ve uygun nlemleri
almakla ilgilidir. verenler alanlar korumak adna muhtemelen baz nlemler almtr fakat risk deerlendirmesi daha fazla ne yaplmas gerektiini ortaya koyacaktr. Risk deerlendirmesi yaplrken
zarar verme potansiyeli yksek olan risklere odaklanmak gerekir. Kaza ve hastalklara kar kimlerin risk
altnda olduu belirlenmelidir.
Aadaki nerileri dikkate almak risk deerlendirmesi yaplrken kolaylk salayacaktr:
yeri aktivitelerini, prosesleri ve kullanlan maddeleri belirleyin.
reticilerin kimyasallar ve ekipmanlarla ilgili talimatlarn veya malzeme gvenlik bilgi formlarn kontrol edin (tehlikeleri aklamak iin gereklidir).
Nanomalzemelerin retildii/ ortaya kt/ sentezlendii vb. muhtemel yerleri tespit edin.
Maruziyet ihtimalini belirleyin.
Maruziyeti yeterli derecede nlemenin mmkn olup olmadn tespit edin.
Maruziyet nlenemezse, olabilecek potansiyel maruziyet seviyesini tahmin edin.
Tehlikeler belirlendikten sonra, bunlarla ilgili neler yaplacana karar vermek gerekir. Btn riskleri
ortadan kaldrmak mmkn deildir fakat iveren alanlar tehlikelerden korumak iin tm nlemlerin
alnmasn salamakla ykmldr.
2. Maruziyet nerede gerekleebilir?
yerinde nanomalzemelere maruziyet aadaki durumlarda gerekleebilir:
retim srasnda ve retimin sonucu olarak;
Polimer kompozitler, tbbi uygulamalar ve elektronik malzemeler vb.e katma prosesi srasnda

18
Dr. Fatma IIK COKUNSES Sal ve Gvenlii UzmanI; Merve STF, Sal ve Gvenlii
Uzman Yardmcs,
Merve STF a ; Dr. Fatma IIK COKUNSES b a: SG Uzman Yardmcs, SGM; b: SG Uzman, Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl (SGM)

280
260

ve sonucunda;
Kapal olmayan sistemlerde, nanomalzeme retim prosesi sonucunda;
Nanomalzemelerin zellikleri ve kullanmlar ile ilgili yaplan aratrmalar srasnda;
Nanomalzemeleri yakalamak iin kullanlan toz toplama sistemleri temizlenirken;
Yanl imha ve kazayla dklme sonucunda.
Nanomalzemelere maruziyeti deerlendirirken, nanomalzemelerin kullanld ve zel dikkat

gerektiren iler arasnda aada belirtilen iler saylabilir.
Tartm, kartrma ve eleme ilemleri;
Dkm alma ve temizleme ilemleri;
zme ve pskrtme-kurutma ilemleri;
Parackl nanomalzemelere elle dokunma;
Nanopartikl retme (zellikle gaz fazda nanopartikller retme), ve ilgili ekipmann bakm;
Nanopartikl ieren malzemeleri ileme (testere ile kesme, cilalama, tme vb.);
Nanomalzeme ieren svlar pskrtme.
Deerlendirme yaplrken parackl nanomalzeme soluma olaslna dikkat edilmelidir. Deerlendirme mutlaka yazlmal ve artlar deitiinde yeniden gzden geirilmeli veya kullanlan
nanomalzemelerle ilgili yeni tehlike verileri oluturulmaldr.
alanlarn nanomalzemelere ne ekilde maruz kaldnn belirlenmesi, deerlendirme asndan
nemlidir. alanlar nanomalzemelere;
nano-boyutlu partikller ieren duman, sis veya toz soluyarak;
cilt temasyla;
yutarak;
gz temasyla;
deriden ieri girerek maruz kalabilir.
Yaplan ilere bakldnda bu maruziyet yollar dikkate alnmaldr.

Bilinen: Tm karbon nanotpler (CNTs) ayndr
Gerek: Hayr! Yalnzca baz tr nanotpler tehlikeye
ristikler gsterirler.
neden olan karakte-
Bilinen: Tm HARN lar (Yksek en/boy oranl nanomalzeme (High aspect ratio nanomaterials) zararldr
Gerek: Hayr! Yksek en/boy oran ve biyo-kalclk kombinasyonu tehlike dourur.
Bilinen: Yalnzca kk miktarlarda karbon nanotplerle alyorum bundan dolay
hi maruziyete uramayacam
Gerek: Bu yalnzca miktarla alakal deil ayn zamanda malzemenin nasl kullanldyla alakaldr. Eer nanomalzeme uuculaabiliyorsa (havaya karyorsa) maruz kalma ihtimali kk miktarlar iin de mmkndr.
261
281

3. Risk kontrol
Nanomalzemelerin solunmas sonucu meydana gelebilecek tehlikelerle ilgili gl veriler elde edilene
dek byk kuku uyandran maddeler olarak kalacaklardr. Bundan dolay risk ynetiminde nlemsel
yaklam temel alnmaldr. Kullanmndan veya oluumundan kanlamyorsa risk ynetim programnn uygulanmas iyerinde maruziyet potansiyelini minimize edebilir. Byle bir program aadaki
elemanlara sahip olmaldr:
Maruziyet potansiyelini belirlemek iin alann mesleini ve grevlerini gz nne alma.
Nanomalzemelere temas eden alan saysn azaltma ve maruziyet seviyesi ve sresi ile kullanlan malzeme miktarn minimize etme.
Nanomalzemelerin uuculama riski olduu durumlarda maruziyeti engellemek ve kontrol etmek iin
aadaki nlemler alnmaldr:
Mmknse malzemeyi slak veya nemli tutun veya bulama kullann ve uucu toz ve aerosol
oluturabilecek enerjik proseslerden kann.
Kullanm dnda nanomalzeme ieren tm kaplar/ieleri kapal tutun. (Ak kaplardaki nanomalzemelerin kendiliinden kaptan karak uuculat gzlenmitir.)
Nanomalzemeleri tartarken terazinin altnda adsorban emdirilmi kat kullann.
Nanomalzemelerin dkntlerini sprp tehlikeli atk olarak imha etmek iin adsorban emdirilmi kat kullann.
Ak tezgahta i yapmayn.
4. Kontrol nlemleri ve Belirleme Yntemi

Nanomalzemelere maruziyeti engellemek teknik olarak uygulanabilir deil ise, maruziyetin kontrolne ynelik salk kurallarna gre maddelerin tehlike kontrolnn gerektirdii ykmll uygulamak tm maruziyet yollar (solunum, dermal ve sindirim) iin yeterlidir. En uygun kontrol yntemine
karar vermek iin ekil 1 de verilen kontrol ak diyagram takip edilebilir.
282
262
*CNT: Karbon Nano Tp

**HARN: Yksek en/boy oranl nanomalzeme (High aspect ratio nanomaterials)
ekil.1: Nanomalzeme Kontrol Ak Diyagram
263
283

Nanomalzeme Kontrol Ak Diyagram Anahtar
A; yerinde kullanlan davlumbaz, akrobat havalandrma ( capture hood, receiving hood) vb. ile
toplanan maddeler, iyeri dnda gvenli bir yere boaltlr. Boaltlan hava iyerinde devir daim
oluyorsa HEPA filtre kullanlmaldr.
Veya;
B; Kabin eker ocak sistemleri veya ie uygun dizayn edilmi eker ocak kullanlarak, ksmen kapatlm alanlarda alma yaplmal, alma alannda toplanan hava, iyeri ortam dnda gvenli
bir yere boaltlmaldr.
C; Ksmen kapatlm, hava ekii olan alanlarda alma yaplmal ve HEPA filtreli havalandrma
sistemleri kullanlmaldr. yeri havas devirdaim olmaldr.
D; Tamamen kapal sistem ile allmaldr. HEPA filtreli havlandrma sistemi kullanlmal ve
iyeri ortamnda toplanan hava, iyeri dnda gvenli bir yere boaltlmaldr.
Not: Boaltlan hava iyerinde devir daim oluyorsa HEPA filtre kullanlmal. Devir daim olan
havann kirleticilerden temizlenmesi salanmaldr.
E Uygun Kontrol nlemler
1
Malzemeyi uuculatrma potansiyelini minimize et.
Uygun kiisel koruyucu donanm kullan:
(a) Uucu nanomalzemeler ak diyagramnda detayl olarak verilen teknik kontrol metotlar ile yeterli
derecede kontrol edilemiyorsa (LEV (Local Exhaust Ventilation-yerel cebri ekili havalandrma) in
etkinliini dorulamak iin duman testi kullanlmal) RPE (respiratory protective equipment-yz maskeleri) ye ihtiya olacaktr. RPE greve uygun olmal ve COSHH (The Control of Substances Hazardous
to Health-sala zararl maddelerin kontrol) gereince kiinin yzne oturmaldr. Tek kullanmlk
maskeler (yksek seviyede ince toz/ya veya su bazl mistler (buharlar) iin kullanlan AFP 20 koruma
faktrl FFP3 solunum maskelerinin standardndan aa olmamal) kazayla dklm maddelere kar
nlem olarak kullanlmak iin uygundur. Serbest uucu nanomalzemeler ieren iyeri atmosferi iin
FFP3 AFP 40 partikl solunum maskeleri (bir saatten fazla kullanlacaksa tercihen motorlu solunum
maskeleri) gereklidir.
(b) yeri elbisesi veya laboratuvar ceketi,
(c) Koruyucu gzlk,
(d) Tek kullanmlk eldivenler,
(e) Yrtlen prosedr/proses iin gerekli kulak koruyucu, nlk, maske, koruyucu ayakkab vb. dier
KKD ler.
3 alma alan dzenli olarak slak silme ile temizlenir.
(a) Temizlik srasnda basnl hava kullanlmamaldr.
(b) Nanopartikl malzeme zerinde fra kullanlmamaldr.
(c) Nanomalzemeler iin yalnzca HEPA filtreli vakum temizleyiciler kullanlabilir.
4 Tm kontrol gereleri dzenli olarak denetlenmeli ve yllk olarak test edilmelidir. Yerel cebri ekili
havalandrma sistemleri (Local Exhaust Ventilation-LEV) en az 14 ayda bir tetkik edilmelidir.
284
264

5 Serbest nanomalzemeleri ieren tm malzemeler non-toksik ve evresel olarak gvenli olduu
kantlanmad srece tehlikeli atk olarak imha edilmelidirler.
4.1.
Nanomalzemeler ile alrken Uygulanabilecek Teknik Kontrol nlemleri
Teknik kontrol nlemleri iyerinin gereksinimlerine bal olarak eitli olacaktr. Nanomalzemelerle
alanlarda maruziyeti kontrol altna almak iin bir metot kombinasyonu kullanmak gerekebilir. Tam
kapal veya ksmi kapal/eker ocak, nanomalzemelerin retimi/sentezi veya tartmn ieren birok ilem
iin uygulamaya elverili olacaktr. Davlumbaz vb. sistemler veya toz tutucular, kompozit nanomalzemeleri kesme, testereleme ve cilalama iin uygun olabilir. Tm yerel cebri ekili havalandrma (LEV) sistemleri yksek standartlarda dizayn edilmelidir.
4.1.1. Yerel cebri ekili havalandrma (LEV)
Kanall eker ocakta veya uygun etkili LEV kullanlarak, imha iin paketleme ilemi dahil tm grevler
yerine getirilip, maruziyet kaynanda kontrol edilmelidir. Dier tiplerdeki LEV ler kullanlrken, proses
mmkn olduunca kapal yrtlmeye allr.
Kanalsz HEPA-filtreli gvenlik kabinleri ve resirklasyon (yeniden dolatrma) HEPA-filtreli mikrobiyolojik gvenlik kabinleri kk miktarda (< 1 gr) CNT ler iin sk kontrol ve bakm altnda tutularak
her zaman etkili olduklarndan emin olunduunda kullanlabilir.
4.1.2. CNTs ve dier biyo-kalc HARNs iin teknik kontroller
CNTs ve dier biyokalc HARNs la kullanm iin: eker ocak k havas HEPA-filtreli (H14 snf)
olmal ve havalandrma delii, darda gvenli bir yere almaldr. k havasnn en az bir HEPA H14
filtresi ile uucu nanomalzemeleri uzaklatrmak zere etkili bir ekilde filtrelenmedii durumlarda, kesinlikle iyerine resrkilasyonu yaplmamaldr.
4.2. Kontrol nlemlerinin bakm, muayenesi ve testi
Kontrol nlemlerine ynelik aadakiler salanmaldr.
Nanomalzemelere maruziyeti kontrol iin alnan tm nlemler etkili bir alma dzeninde ve iyi bir
durumda srdrlmelidir. (reticilerden/tedarikilerden gerekli bilgiler salanabilmelidir.)
Yetkili kii sklkla grsel kontroller yapar ve yeterli bakm salamak iin aletlerin periyodik
bakmn yapar. Gnlk, haftalk, aylk ve yllk LEV kontrollerinin kaytlarn tutar.
Tm LEV tesisat her 14 ayda bir muayene ve test edilir (bu tr test kaytlar en az 5 yl sreyle saklanr).
alanlar LEV i kullanma ve kontrol etme konusunda eitimli olmal ve LEV in bozulmas durumunda kimi arayacaklarn bilmelidirler.
4.3. Kiisel koruyucu donanm (KKD)
Kiisel korucu donanm (KKD) kontrol nlemlerinin bir paras olarak, alnabilecek tm nlemler
alnd halde yeterli kontrol salanamadnda kullanlr. Koruyucu donanm yalnzca kullanan kiiyi
korur. KKD ler, kontrol ve bakm yaplmad durumda maruziyete kar koruma salamayacaktr. Kul-
265
285

lanclar KKD leri nasl kullanmalar ve muhafaza etmeleri gerektiini bilmelidir.
KKD tedarikileri ve ticari kurumlar KKD lerin doru kullanmyla ilgili bilgi verebilir.
4.3.1. Koruyucu giysiler
Nanomalzemelerle alrken, polyester/pamuk veya pamuktan imal edilmi laboratuar ceketleri veya
nlkleri kullanlabilir. Bununla beraber bunlarn temizliiyle ilgili gerekli nlemler alnmal, kirli olanlar alanlarda veya iyerinde kontaminasyona neden olmayacak ekilde kaldrlmaldr.
4.4.Kontrol nlemleri iin kontrol listesi
EVET HAYIR
Prosesinizi kirleticilerin yaylmn en dk seviyede tutmak zere dizayn edip
yrtyor musunuz?
Tm maruziyet yollar zerine dndnz m-solunum, deri veya yutma?
Kontrol tedbirlerini madde miktarna gre ve vcuda nasl girdii ve nasl zarar
verebileceini gz nne alarak m setiniz?
nlemlerin etkili, kullanm kolay ve almaya uygun olduundan emin misiniz?
KKD kullanmna gerek var m?
almaya devam etmek iin dzenli olarak nlemleri kontrol edip kayt tutuyor
musunuz?
ilere tehlikeler hakknda ve kontrol nlemlerini doru bir ekilde nasl
uygulayacaklarna ynelik bilgilendirmede bulundunuz mu?
Deiiklikler yaparken genel salk ve gvenlik risklerini arttrmaktan kanyor
musunuz?
4.5.Gzlemleme
Gzlemleme, potansiyel maruziyetin meydana gelip gelmediini ve teknik kontrollerin yeterli olup olmadn deerlendirmek asndan nemlidir. Gnmzde iyerinde uucu nanomalzemelere kar nlem amal herhangi bir lt veya metot zerinde fikir birliine varlmamtr. Geni gerek-zaman lmlerine dayal rnekleme stratejileri ve tasarmlanm nanopartikllerin evrimd karakterizasyonu
tanmlanmtr. (www.hse.gov.uk/nanotechnology/forms.htm.). Gelimi ekipman kullanlarak geni
gzleme dayal iyeri maruziyet lm aratrmalar, eitim ve uzman bilgisi gerektirir. Gnmzde
nanomalzemeler iin gzetim yaplmadan nce uzman gr almak gereklidir.
(www.hse.gov.uk/nanotechnology/when-to-monitor.htm.)
286
266

4.6.Dkntleri temizleme
Kullanm sonras veya dklmeyi takiben, ya-sprme ile alma alan ve tm aletler tamamen temizlenmelidir. Temizlik esnasnda:
Fralama yaplmamal,
Temizlik iin basnl hava kullanlmamal,
Standart vakum temizleyici kullanlmamal,
Vakum temizleyici, pratik olarak kullanlabilecek tek temizlik ekipman olduu durumda HEPA-filtreli
olmal ve filtre tehlikeli atk olarak nanomalzeme tozu ieren yerlerde kontrol altna alnm artlarda
dzenli olarak deitirilmelidir. Temizleyici yalnzca bu i iin kullanlmal ve kullanm mr sona erdiinde nlemsel yaklam takip edilerek tehlikeli atk gibi muamele edilmelidir.
Dklme, kaza ve acil durumlar iin acil durum prosedrleri olmaldr.
4.7. Nanomalzemeler iin iyerinde kullanlan iaretler
Gnmzde nanomalzemelere ynelik kullanlacak gvenlik iaretleri iin standart bir yaklam bulunmamaktadr fakat her trl potansiyel tehlike iin uygun spesifik risk ve gvenlik deyimleri kullanlmas
konusunda dikkatli olunmaldr.
Uygun tehlike etiketleri, iaretleri veya resimli diyagramlar malzeme iin mevcut tehlike bilgisine dayal
olmaldr. Mevcut bir bilgi olmadnda iaretleme iin nlemsel yaklam uygulanmaldr.
5. Nanomalzemelerin iyerinde ve iyeri dnda tanmas
Nanomalzemeler, ngrlebilir etkilere kar koyabilen ikincil bir muhafaza iinde (salam plastik d
muhafaza iindeki ieler gibi), mhrl, salam, etiketli muhafaza kaplarnda tanmaldrlar.
- Nanomalzemelerin iyeri dna tedariki
Nanomalzemeleri baka bir yere tedarik ederken, malzemenin salk ve gvenlik bilgileri salanm olmaldr. Bu bilgi miktar/yzde veya konsantrasyon gsterimi ile birlikte malzemede nanomalzeme bulunduuna dair bir uyar iermelidir. Bu uyar, nanomalzeme alan insanlar dikkatli hale getirmesi
asndan nemlidir. Ayn zamanda kimyasallarla ilgili tm yasal ykmllklere de riayet edilmelidir.
6. Bilgi, talimat ve eitim
verenler, nanomalzemelere maruz kalan tm alanlara salklar iin sz konusu potansiyel riskleri ve
alnmas gereken nlemleri veya maruziyeti minimize etmeyi renmeleri iin gerekli bilgiler, talimatlar
ve eitimler vermeli ve zellikle yeni balayan tecrbesiz iiler iin yeterli denetimi salamaldrlar.
Eitim, kontrol nlemlerinin nasl alnmas gerektiini detaylandrmaldr. ilere, kontrol nlemleri ile
ilgili grdkleri herhangi bir hatay amirlerine bildirmeleri sylenmelidir.
Solunum maskesi kullanlan durumlarda maskenin iilere tam olarak oturup oturmad kontrol edilmeli
ve iilere maskelerin nasl muhafaza edilecei, kullanlaca veya tek kullanmlk ise nasl atlaca net
bir ekilde anlatlmaldr.
267
287

Bilgi, talimat ve eitim iilerin;
maruziyet sonucu oluan salk risklerini anlamasn;
salanan kontrol nlemlerini etkili bir ekilde kullanmasn;
gerekli olduunda etkili bir ekilde KKD kullanabilmesini salamaldr.
Salanan bilgi, talimat ve eitimlerin tm kaytlar irket iin altklar mddete her ii iin muhafaza
edilmelidir.
7. Beceri, deneyim ve yeterlilik
Salk gzetimini veya kontrol nlemlerini tasarlayan, kuran, bakmn yapan ve test eden kiinin gerekli
yeterlilie sahip olduundan emin olunmaldr. Ekipman veya servis salaycsnn yeterlilii aadakine
benzer sorularla deerlendirilebilir:
Bu tr bir ii daha nce yaptnz m?
Yeterlilikleriniz nelerdir?
Profesyonel bir organizasyona dahil misiniz?
zel mterilerinizle konuabilir miyim?
deal olarak, endstriye hakim, yapt ite baar salam birisinden hizmet alm tercih edilmelidir.
8. alan katlm
alma ekillerinin uygun olduundan emin olmak iin kontrol nlemlerini gelitirme srecine
alanlar da dahil edilir. alanlar yeni fikirler nerme ve yanl olduunu dndkleri eyleri bildirme konusunda cesaretlendirilmelidirler.
Referans: Using nanomaterials at work-HSE.
288
268
269
289

PATLAMA RSK OLAN ORTAMLARDA ELEKTRK TESSATI19
lkemizde ve dnyada madenlerden, akaryakt istasyonlarna, petrol ve kimya tesislerinden, un fabrikalarna kadar birok sanayi kuruluunda gerek prosesin yaps gerekse de dier durumlardan dolay
(bakm, arza) szan veya ortaya kan gazlar patlayc bir ortama zemin hazrlar. Sosyal Gvenlik Kurumunun (SGK) yaynlad 2010 yl istatistiklerine gre 324 kii yanc maddelerin ate almas ve patlamasndan ileri gelen kazalara uramtr. Bu tehlikenin nne gemek iin mevcut teknolojik yenilik ve
imknlarn kullanlmas gerekir. Patlama riski olan yerlerde kullanlan elektrik ekipmanlar zel nitelikte
olmaldr. Bu almada, konunun daha iyi anlalabilmesi iin ncelikle tanmlara yer verilmitir.
Tanmlardan sonra, elektrik nedeniyle oluabilecek patlamann sebepleri, elektrik aletlerinde uygulanan
koruma yntemleri ve yasal mevzuat bilgilerine yer verilmitir.
1. TANIMLAR
A. Patlayc Ortam:
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn kard Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn
Korunmas Hakknda Ynetmelik e gre patlayc ortam; yanc maddelerin gaz, buhar, sis ve tozlarnn
atmosferik artlar altnda hava ile oluturduu ve herhangi bir tututurucu kaynakla temasnda tmyle
yanabilen karma denir. Dier bir deyile bir ortamda patlama olmas iin patlayc madde, oksijen
(Hava) ve ateleme kayna olmaldr. Bu madde bir arada olursa ancak patlama meydana gelir. Bunlardan herhangi biri olmazsa ortamda patlama riski bulunmamaktadr. Resim 1 patlamann nasl olutuunu gstermektedir.
Resim 1. Patlama geni
B. Patlama Riski Bakmndan Tehlikeli Ortamlarn Snflandrlmas:

alanlarn salk ve gvenliklerini korumak amacyla zel nlem alnmasn gerektirecek miktarda
patlayc karm oluturabilecek yerler Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas
Hakknda Ynetmelik e gre tehlikeli kabul edilmitir. Bu tip yerler ierdii tehlike derecesine, havada
bulut halinde bulunan yanc tozlarn ve gaz, buhar, sis halinde ki parlayc maddelerin ortamda ki
oranna gre aada ki gibi snflandrlmtr.

19 19
Alper Yasin ZELK, Sal ve Gvenlii UzmanYardmcs,

290
270

Tablo 1. Tehlikeli yerlerin snflandrlmas
Ortam/Blge
Blge 20
Blge 21
Blge 22
Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn

oluturduu patlayc ortam
Uzun sre veya

sk sk oluur
Ara sra oluur
Nadiren oluur
Ortam/Blge
Blge 0
Blge 1
Blge 2
Gaz, buhar ve sis halinde ki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc
ortam
Uzun sre veya

sk sk oluur
Ara sra oluur
Nadiren oluur
Tehlikeli yerlerde alnacak nlemlerde yukarda belirtilen snflandrma esas alnmaldr.

2. PATLAMA RSK OLAN ORTAMLARDA ELEKTRK YZNDEN OLUABLECEK
PATLAMANIN SEBEPLER
Patlama riski olan ortamlarda elektrik arkndan, elektrikli aletlerin yzeylerinin alma esnasnda
snmasndan ve statik elektrikten dolay patlamalar meydana gelebilir. Bu faktrleri daha detayl inceleyecek olursak;
Elektrik ark ve kvlcm;
alterler alp kapandklarnda
Elektrostatik olarak ykl elemanlar dearj olduklarnda
Kablolar hasar grdklerinde
Herhangi bir ksa devre annda meydana gelen dengeleme akm gibi sebeplerdir.
Scak yzeyler
Elektrikli aletlerin yzeylerinin almalarndan dolay snr ve patlama riski olan ortamlarda
tehlike arz eder.
Statik elektrik
Statik elektrik fark edilemedii iin yol at kazalarda beklenmedik ve bazen lmcl bile olabilir. Bu nedenle patlama riski olan tesis ve ortamlarda anti statik yani srtnmeyle elektriklenmeyen malzemeler kullanlr.
eitli ynetmelik ve standartlarda yaplan deiikliklerle patlayc ortamlarda kullanlacak elektrikli

ekipmanlarn ex-proof (explosion proof, alev szdrmaz) olmas zorunlu hale getirilmitir. Avrupa Birliinin ksaca ATEX olarak bilinen Directive 94/9/EC of the European Parliament and the Council of 23
March 1994 on the Approximation of the Laws of The Member States Concernng Equipment And Protective Systems Intended For Usein Potentially Explosive Atmosphere direktifinde patlama riski bulunan ortamlarda kullanlan tehizatlarnn ex-proof olmas gerektii belirtilmitir. Ex-proof zellikli aletler
alma esnasnda hibir ekilde kvlcm szdrmad iin patlamay nleyebilir. nk bir ortamda
patlama olmas iin ak ate ve ya kvlcm kayna olmas gerekir. Ex-proof zellie sahip tehizatlar
sayesinde ortamda patlama riskinin nemli lde nne geilmi bulunmaktadr. Doal olarak patlayc
ortamlarda elektrikli aletlerden kaynakl patlamalar nlemek iin sadece ex-proof nitelikli tehizatlarn
kullanlmas yetersiz kalmaktadr. Patlama riski olan ortamlarda elektrik kaynakl patlamalarn nne
geebilmek iin yaplmas gereken unlardr:
271
291
Eer mmknse ncelikli olarak elektrikli cihaz ve tesisat patlayc gazn hi olmad ve ya en
az olduu yerlere kurulmaldr.
Tehlikeli yerlere kurulacak elektrik tesisat ve tehizat ortama uygun yani ex-proof olmal, yasal
olarak gerekli sertifikalara ve teknik zelliklere sahip olmaldr.
Elektrik kablolar mmkn olduunca eksiz ve tek para olmaldr. Bylece balant noktalarnda
meydana gelen kvlcm ve arklarn nne geilmi olunur.
Tehlike snfyla kullanlacak elektrikli cihazlarn nitelikleri birbirine uygun olarak seilmelidir.
Tehlikeli blgelerde bulunan elektrikli cihazlarn balantlar ve birbirine uygunluu incelenmelidir.
Elektrikli cihazlarn ark karmayan tipleri kullanlmaldr.
3. ELEKTRK ALETLERNDE UYGULANAN KORUMA YNTEMLER

3.1 Elektrik Motorlar
Sanayide kullanlan elektrik motorlarnn byk ounluu sincap kafes tipi asenkron motorlardr. Bu
motorlar tam kapal olup normal almalarnda ark karmazlar. Ancak d yzeyleri snabilir. Bu nedenle, genel kan elektrik motorlarnn ark karmad ynndedir. Fakat piyasada ok az da olsa kullanlan fral bilezikli asenkron ve doru akm motorlar mevcuttur. Bu motorlarn fralarndan srekli ark kmaktadr. Bu yaplara itibar ile elektrik motorlarnda tip koruma yntemi tatbik edilmektedir.
Aadaki resimde ABB firmasnn rettii sincap kafesli 3 fazl asenkron motorun yaps grlebilmektedir.
Resim 2. Sincap Kafesli 3 Fazl Asenkron Motorun Yaps
a) Ex-d tipi korumal elektrik motorlar:

Her tip motora tatbik edilebilir. Ex-d tipi korunan motorun gvdesi I.grup gazlarda (metan) 10 atmosfer,
II.grup gazlarda ise 15 atmosfer statik basnca dayankl olmak zorundadr. Bu ise motorun arln
artrr. Gvdenin mukavim ve flan yzeylerinin, alevi soutacak kadar geni imal edilmesi gerekir. D
292
272

nen ksmlarda verilen toleranslar ok dktr ve keelerin sk sk bakmdan gemesi gerekir. Pahal
fakat gvenli bir yntemdir.
b) Ex-e tipi korumal elektrik motorlar:
Yaps icab ark karmayan sincap kafes asenkron elektrik motorlarnda tatbik edilebilmektedir. Ex-e tipi korunmu bir motorun gvdesi 10 veya 15 atmosferlik bir statik basnca dayankl olmak
zorunda deildir. Bu nedenle Ex-d tipi motorlara kyasla daha hafiftirler. Gvdede emniyet akl (safe
gap) ve minimum alev yolu (L) gibi hassas ller istenmediinden, ilenmi yzeylere ve sk balantlara gerek duyulmamaktadr. Bu nedenle gvde imalat Ex-d tipi muhafazaya gre daha ucuz olmas
dolays ile imalatlar tarafndan tercih edilmektedir. Fakat bu avantajlarnn yannda sarglarn izolasyon snf yksek ve termistrlerle ( direnci sya bal olarak deien devre elemandr.) korunmu olmalar gerekmektedir. Sarglarn yanmasn dolays ile herhangi bir ksa devreyi nlemek iin sarglar iine
termistr yerletirilir. Bu termistrler kumanda devresine balanmaldr.
c) Ex-p, tipi korumal elektrik motorlar:
Ex-e tipi korumann mmkn olmad ve ya Ex-d tipi korumann da ok klfetli olduu hallerde byk
ve fral motorlarda uygulanr. Soutma mekanizmas motorun soumasna da yardmc olacandan
baz avantajlar da vardr. Fakat yine de gerek soutma sisteminin bakm gerekse iletme giderlerinin
yksekliinden dolay pek yaygn deildir.
d) Ex nA Ark karmayan (Non Sparkng) Motorlar
Ex nA tipi NON SPARKING koruma Ex-e tipi korumann biraz hafifletilmi eklidir. Yzey slar hem
stator ve hem de rotorda dikkate alnarak, prototip deneylerinde llmektedir. Ex-e den fark, 5 saniye
olan kalk zamannn ve kalkma akmn nominal akma oran 10 olmas artnn aranmamasdr. Ex nA
motorlarn normal motorlardan fark rotor slarnn da denenmi olmas, ar snmamasdr. Motor
sarglarna termistr konulmas art yok ise de gnmzde normal motorlara da termistr konulmakta ve
korumaya alnmaktadr. Bu tip motorlar ZON 2 de kullanlmaktadrlar. Pervane ile kapak veya koruyucu
zgara arasndaki aklk 1 mm den az 5 mm den fazla olamaz. Mega watt dzeyindeki ok byk motorlarda ark olaylarna rastland iin Ex-e veya Ex-nA tipi koruma uygulamak tavsiye edilmemektedir.
e) Motor Soutma Pervanesi
Motorlarn soutma pervanelerinin herhangi bir nedenle gvde veya kapaa arparak mekanik ynden
ark kartarak patlayc ortam tehlikeye atma durumu mevcuttur. Bunun iin standart koyucu pervaneye
ve gvdeye olan uzaklna baz kstlamalar getirilmitir (TSEnin EN 50014 sayl standardnda detaylar mevcuttur). Mesela pervane metalik deil ise anti statik olmak zorundadr, kapaktan akl en az 1
mm olmaldr.
f) rnek motorlar ve nemli aksamlar
Bu motorlarn d grn itibar ile dier normal motorlardan fark kablo klemenslerinin iri oluudur.
yap da en nemli ayrnt yataklamadadr. 0.5 mm gibi ok kk bir akl tutturabilmek kolay bir
olay deildir. Normal motorlara gre gereksiz gibi grlen ayrntlar exproof motorlarda hayati nem
tamaktadr.
3.2 Devre Kesici ve Yol Vericiler
Devre kesici ve yol verici gibi alt cihazlar normal almalar icab ark karan aletlerdir. Kesme kapasitesini tutturabilmek iin alterin gvdesi istenildii kadar byk seilememektedir. Baralar aras mmkn olduunca yakn tutulmak zorundadr. Yeralt madenlerinde robustluk ve neme kar korunma gerekesi ile yol verici veya devre kesici gibi alterlerin tamam d-tipi korunmu gvde ierisine yerletirilmektedir. letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayii kollarnda ise yalnzca ark karan ksmn d
273
293

tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier ksmlarn ise toz ve neme kar
korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve kullanl olmaktadr. Bu durumda
alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr. alterin ark karan kontak ksm d-tipi dier ksmlar
da e-tipi korumaya alnmaktadr. letme artlar hafif ve nemi az olan dier sanayii kollarnda ise
yalnzca ark karan ksmn d-tipi korunmas yani basnca dayankl zel muhafazaya alnmas, dier
ksmlarn ise toz ve neme kar korunmu olmas yeterli grlmektedir. Bu tip aletler daha hafif ve kullanl olmaktadr. Bu durumda alterler yalnzca tek tip korunmu olmamaktadr. alterin ark karan
kontak ksm d-tipi dier ksmlar da e-tipi korumaya alnmaktadr.
a) Vakum ve SF6 gazl alterler:
Bu alterlerin ark karan ksm tamamen kapaldr ve patlayc ortamdan izole edilmitir. Normal kuru
alterlerde olduu gibi d ve e-tipi koruma uygulanmaktadr. Vakum (veya SF6(Slfr Hexaflorit) hcre
d-tipi korunmu bir muhafaza ierisine yerletirilmektedir. Bu alterlerin kontaklar patladnda, tehlikeli olduundan istisnasz d-tipi muhafaza ierisine yerletirilmektedirler. Kk boyutta Ex-d korumal
alt panolar piyasada mevcuttur. Orta ve byk boyuttaki alt panolarna Ex-p tipi koruma uygulanmaktadr. Gnmzde II. Grup gazl sahalarda Ex-p tipi korunmu alt dolaplar yaygn kullanm alan bulmaktadrlar.
b) Kk Anahtarlar
Kk boyuttaki anahtarlar d-tipi olarak imal etmek daha kolaydr. nk kk hacimli muhafazalara
standartlar baz ayrcalklar tanmaktadr. Tahribat daha az ve patlama annda retilen basn kuvveti ok
daha dktr. Aada ex-proof aydnlatma anahtar (http://www.stahl.de/) grlmektedir.
Resim 3. Exproof Aydnlatma Anahtar
3.3 TRANSFORMATRLER
Maden sanayi dnda patlayc ortamlara kar nlem almak zorunda olan kimya ve petrol sektrnde
g transformatrlerini patlayc ortamdan izole etmek mmkndr. Transformatr patlayc ortamn
bulunduu blgenin ok uzana yerletirilerek, enerji buradan kablo ile nakledilmektedir. Grizulu madenlerde ise, trafoyu uzak tutmak her zaman mmkn olmayabilir. Kk madenlerde, enerji dardan
iletilebilirse de uzun yeralt tnelleri bulunan madenlerde anti grizu transformatrlerin kullanlmas zorunludur. Transformatrler yaplar icab normal almalarnda ark karmadklar halde hemen tamam
d-tipi korunmu basnca dayankl mahfaza ierisine yerletirilirler. Bu ise alterler de olduu gibi transformatrn arln ve maliyetini artrr. Normal almalarnda ark karmadklar iin e-tipi korunabilecekleri akla geliyor ise de hi bir lkede, e-tip korunmu transformatrlere msaade edilmemektedir.
Sebebi de transformatrlerin patladnda ok tehlikeli olmalar ve genelde kullancnn gzetiminden de
294
274

ok uzak yerlerde bulunmalardr. Motorlarda ise durum tersinedir. Motor iletme ve retimle ilgili olduu iin ounlukla iletici motorun yan bandadr ve ayrca motor gleri de trafolar kadar byk deildir. Ayn prensip vakumlu alterler iinde geerlidir. Yal trafolarda, o-tipi yani yal koruma uygulanmaktadr. Gnmzde yal aletler sanayide tercih edilmemektedir. Bu nedenle resmen yasak olmamakla
birlikte, alc olmad iin yal korunmu ex-transformatrler imalatlar tarafndan piyasaya srlmemektedirler. Kumla korunmu q-tipi transformatrler de mevcuttur. Gnmzde yal trafo yerine kuru
tip (reineli) trafolarn kullanm yaylmaya balamtr. Buna ramen d-tipi korunmaktadrlar. E veya mtipi korumaya rastlanmamaktadr. Kk gteki trafolar dahi, d-tipi korumal imal edilmektedir. Kumanda devrelerinde kullanlan ok kk trafolarda m-tipi korunmu olanlar mevcuttur.
Resim 4. Yer Alt Madenleri in rettikleri G Trafolar [7]
Resim 4 de iki firmann yer alt madenleri iin rettikleri g trafolarnn resmi grlmektedir. Bu transformatrlerin hem giri ve hem de klarnda mekanik olarak bitiik kesiciler mevcuttur. Standartlar ve
emniyet talimatlarnda, patlayc gaz ykseldiinde elektrik kesilmesi zorunluluu n grd iin bu
kesiciler bitiik yaplmak zorundadr. Bu ise g trafolarnn arln artrmakta ve yer alt tnellerine
naklini zorlatrmaktadr.
3.4 Genel Amal Exproof Cihaz ve Ek Kutular
Sanayide kablo eklemek ve ierisine cihaz yerletirmek maksad ile gelitirilmi genel amal ex proof
kutular mevcuttur. Bu kutular en kt artlara gre denenerek sertifikalandrlmaktadrlar. rnein resim
5 de exproof kablo balant kutular bulunmaktadr. Cihaz bir kablo balama eleman ( ek kutusu) olarak
kullanld gibi ierisine istenirse kontaktr, sigorta veya kesici konularak bir motora yol vericisi veya
herhangi bir alt kutusu eklini alabilmektedir. Tabi cihaza mdahale ederken kullanm talimatlar gz
nnde bulundurulmaldr. Bu gibi genel amal exproof kutular kullanclara ok kolaylk ve esneklik
salad iin yaygn kullanm alan bulmaktadrlar.
275
295
Resim 5. Exproof Kablo Balant Kutular [8]
3.5 Kablolar ve Balama Elemanlar

Elektrik tesisatnn ana direi kablolama ve balama elemanlardr. Patlayc ortamlarda yaplan elektrik
tesisatlarnda aydnlatma armatrlerini, elektrik motorlarn, trafolar ex proof yaplsa bile eer kablolama
teknik olarak uygun deilse( hasarl, ok paral vb.) ortamda byk bir tehlike var demektir. Aada ki
ksmda kablo ve balant elemanlarnn hangi teknik zelliklere sahip olmas gerektii tanmlanmtr.
3.5.1 Kablolar
Kablolar yaplar icab normal alma artlarnda ark karmazlar. Ancak herhangi bir nedenle kopar
veya kasten kesilir ise ark karabilirler. Ex-koruma olarak, kablolarda iki nlem alnr. Birincisi di
klfn zrhl yaplarak kesilme, kopma ve ezilmenin zorlatrlmas, ikincisi de yanmann nlenmesidir.
Yandklarnda alevi ilerletmeyecek yapda olmalar yeterli kabul etmektedir. Yanmay geciktirici (fire
retardant) olmalar yeterli olmaktadr. Aada ki resimde madencilikte kullanlan bir kablonun kesiti
grlmektedir.
15.0n rn_JtfArcx (CompnMMd Ltfttfl
Me\tk
InpeLiable Compound
Resim 6. Madencilikte kullanlan bir kablonun kesiti [9]
3.5.2 Gemeli Tip Ekleme (F-PRZ)

Gemeli tip fi-priz eklindeki kablo balama tertibatn ngiliz uzmanlar yllardr yer alt ve yer st
madenlerinde uygulamaktadr. Bu tertibatlar hareketli elektrik ebekesinde ve 10 kV a kadar uygulanmaktadr. Aadaki resimde yer alt madenlerinde kullanlan VCTOR firmas yapm bir kablo ek tertibat grlmektedir.
296
276
Resim 7. Yer alt madenlerinde kullanlan kablo ek tertibat [7]
Kumanda devrelerinde kullanlan Ex-d tipi kablo balklarnn ou pirin veya bronz gibi paslanmaz
malzemeden yaplmtr. Normal artlarda kolayca ekilerek almamal ve ark kmasna neden olmamaldrlar. Bu nedenle exproof kablo balklar dier uygulamalara kyasla daha detayldr.
3.6 Aydnlatma Aygtlar
ok deiik trde aydnlatma armatrleri mevcuttur. Bunlarn her birine uygulanacak koruma yntemleri de farkldr ve ayr ayr incelenmelidir.
3.6.1 Akkor Flamanl Armatrler
Akkor flamanl ampuller normal almalar icab ark karmazlar. Ark karan ksm anahtarlardr ki,
buda alter konusuna girer. Bu durumda patlayc ortamda tehlikeye sebep olan flamann 2000Cyi aan
ss ve ampuln cam yzeyinin scakldr. Flaman scaklnn sorun tekil etmedii ve ampul
krldnda hemen souyarak patlamaya neden olmad deneylerle ispat edilmitir. En nemli sorun
ampuln cam yzeyinin ve duy kenarlarnn yzey ssdr. Bu sy azaltmak iin ampuln biraz daha
byk imal edilmesi yeterli olmaktadr. Bu ise piyasada konutlar iin mevcut olan ampullerin kullanlamamas anlamna gelir. Bu durumda, ya zel ampul imal edilmesi veya normal ampullerin kullanlabilmesi iin tedbir alnmas gerekir. Bu bakmdan ampullerde iki tip koruma uygulanr.
a) d-Tipi Korunmu Akkor Flamanl Aydnlatma Armatr:
Yeni imal edilmi bu tip bir armatrn etiketinde ExI-d veya ExII-d yazl olmas gerekir. Ampul zel
imal edilmi bir cam fanus ile kapldr. Bu cam 10 veya 15 atmosfer statik basnca ve ayrca darbelere
dayankl olarak imal edilmi olmaldr. Rasgele imal edilmi sradan bir cam fanus kullanlamaz. D-tipi
korumann istedii basnca dayankl muhafazay cam fanus oluturur. Ampul deitirmek iin elektriin
kesilmi olmas gerekir. Bu tip armatrlere, piyasada bol miktarda bulunan ve konutlarda kullanlan ticari
ampuller taklabilir. Cam fanusun zerinde de Ex iareti bulunmaldr.
b) e-Tipi Korunmu Akkor Flamanl Aydnlatma Armatr
zel fanus imali yerine zel ampul imal edilirse e-tipi koruma uygulanabilir ve armatr daha ucuza imal
edilebilir. Ampul biraz byke imal edilerek yzeyin genilemesi ve bylece yzey scaklnn dmesi
salanr. Bu durumda cam fanusun basnca dayankl olmas gerekmez. Yalnzca darbelere kar nlem
alnr. Bu maksatla cam fanusun zerine bir elik zgara geirmek yeterli olmaktadr. Ayrca toz ve neme
karda nlem alnmaldr. zel ampul dolays ile, bu tip armatrler pek kullanm sahas bulamamtr.
c) d- ve e-Tipi Kark Korumal Akkor Flamanl Aydnlatma Armatrleri
Ampul deiimi esnasnda elektriin kesilmesi art ise de buna pratikte pek uyulmamaktadr. Bu maksat-
277
297

la gerilim altnda ampul deiebilen armatr gelitirilmitir. Deiim esnasnda ark ampuln dip
ksmnda kar. Yayl bir mekanizma ile, kontan duyun dnda ufak hacimli baka bir blmede olumas salanr. Bu blme de kolayca d-tipi korumal yaplabildiinden problem zlm olur. Ampuln
zerine cam fanus geirilir ve tel kafesle de darbelere kar korunmaldr. Bu tip armatrlerin zerlerinde
d-ve e-tipi korunduklar belirtilmektedir. Normal ticari ampuller kullanlabildiinden ve deiimi de pratik olduundan yaygn bir kullanm alan bulmutur.
3.6.2 Floresan Tpl Armatrler
Floresan lambalarn normal almalarnda ark karan ksm STARTER leridir. Akkor flamanl lambalarda olduu gibi tpn yzey scakl da sorundur. Starterin zel korumaya ve floresan tpnde basnca
ve darbelere dayankl zel bir tp ierisine konulmas gerekir veya zel bir floresan tp imal edilerek
starter ve yzey scakl sorunu ortadan kaldrlabilir. Bu yn ile floresan armatrler de iki ekilde korunmu olarak piyasaya srlmektedir.
a) d-Tipi Korunmu Floresan Armatrler:
Starter ve floresan tp ayr ayr d-tipi korunmu muhafaza ierisine yerletirilir. Son zamanlarda g
faktrn (cos) dzeltmek iin kondansatr de istendiinden starterle kondansatr birlikte ayn d-tipi bir
muhafazaya yerletirilmi olarak imal edilmektedir. Floresan tp ise basnca dayankl zel imal edilmi
bir cam tp ierisine konulur. Bu tp denenmi ve basnca dayankl olduunu ispat eden sertifikaya sahip olmaldr. Yuvarlak tp eklinde olduundan cam fanusa kyasla daha kolay imal edilir, basn ve
darbelere de daha dayankldr. D-tipi korunmu floresan armatrler Trkiyede daha yaygndr. nk
evlerde kullanlan ticari tplerin kullanlmasna mani bir durum yoktur.
b) e-Tipi Korunmu Floresan Armatrler
Starter ve yzey scakl sorununu zmek iin akkor flamanllarda olduu gibi zel floresan lamba imal
edilmitir. Bu floresanlarda, starter grevini tp iersine yerletirilmi olan erit halindeki bir diren stlenir. Floresan ampul bu diren yardm ile start alr. Bu nedenle bu tip floresan lamba tplerinin ucunda
tek pim vardr. Ticari piyasada evler iin satlan floresanlanda olduu gibi iki pimli deil tek pimlidirler.
Tek pimli zel floresan kullanlarak yaplan bir ex-korumal armatrde, ark karan ksm olmad iin
e-tipi koruma uygulanabilir. Bu durumda basnca dayankl bir koruyucu tpe gerek yoktur. Yalnzca IP
korumas (toz ve neme kar) uygulamas yeterli olmaktadr. D tipine gre daha hafif ve ucuzdurlar. Bu
tip armatrlerin mahsuru ise, zel tek pimli floresan ampule ihtiya duymalardr. Ticari piyasadan kolayca teminleri mmkn deildir. Ambarda stok bulundurmak gerekir.
3.6.3 Civa Buharl Armatrler
Ancak d-tipi koruma tatbik edilebilir. Akkor flamanllarda olduu gibi ampul, basnca dayankl cam bir
fanusa konulurken, starter ayr bir metal kaba yerletirilmektedir. Armatrn st ksm d-tipi korunmu,
starter gvdesini ve altnda cam fanusa yerletirilmi olan cva buharl ampul oluturur. Bu yn ile ar
ve dolays ile pahalya mal olduklarndan pek yaygn deildirler. Floresan ampullerde olduu gibi starter gerektirmeyen cva buharl ampuller de imal edilmitir. Bu tip ampuller kullanlan armatrlere, e-tipi
koruma tatbik edilebilir. Daha hafif olmalarna ramen zel ampule ihtiya duyduklarndan pek ucuza
mal olmazlar. Bu nedenle yaygn kullanm alan bulamamlardr. Sodyum (natrium) buharl sar k
yayan lambalarn patlayc ortamlarda kullanlmalar ise tamamen yasaktr. nk bu ampuller
krldklarnda etrafa akkor halde sodyum paracklar satklarndan patlayc ortam tehlikeye drmektedirler.
298
278

3.6.4 Projektrler
Piyasada hemen hemen her cins lambann exproof olan mevcuttur. Bunlarn sertifikalar incelenerek
nerelerde kullanlabileceine dikkat etmek gerekir. Eer projektr, sertifikasnda belirtilen blge dnda
daha tehlikeli bir yere monte edilirse byk bir risk alnm olunur. Bu yzden projektrler asla sertifikalarnda belirtilen blgeden daha tehlikeli blgelerde kullanlmamaldr.
3.7 l Aletleri ve zolasyon Megerleri
l aletleri zel itina ile kullanldklarndan ex-koruma gerektirmezler. Patlayc ortamdaki bir panonun
kapan ap gerilim veya akm lmenize normalde msaade edilmez. Gerilimi kesmeniz gerekir. Arza
takip ediyorsanz ve gerilim altnda almak zorunda iseniz, zel nlem almanz gerekir. Bu ii ise patlayc ortamdaki gaz lerek yaparsnz. Ya kendiniz, gaz detektr bulundurur veya ilgili departmann
elemann ararak gaz lmn yaptrr ve lc eleman iiniz bitene kadar hazr bekletirsiniz.
Normal alma bu ekildedir. Elimdeki avometre ex-korumaldr, bir ey olmaz demeniz riziko almanz anlamna gelir.
Baz Avrupa lkeleri, l aletlerinin tehlikeli ortamda tanrken sorun tekil ettiini, nizamnamelere
aykr olduunu ve bu nedenle ex-korumal l aleti tamak ve kullanmak gerektiini ileri srerler. Bu
nedenle ex-korumal ZOLASYON MEGER dahi yaplarak piyasaya srlmtr. Konuyu derinlemesine bilmeyen meslektalarmz, ex-korumal meger kullandnda her eyin normal olduunu zannederler.
Halbuki bu megerler tanma esnasnda ve ucuna alet balanmad hallerde ex-korumaldr. Dmesine
basp veya kolu evirdiinizde retilen gerilim dinamitin fitili olabilir. Ksaca megeri kullanrken zel
nlem almanz gerekir. Bir kabloda ksa devre aryorsanz ve bu kablonun bir ucu da patlayc ortamda
ise, elimdeki meger ex-korumal diye rahat davranamazsnz, tedbir almanz gerekir. Piyasada kendinden
emniyetli tipte imal edilmi avometreler mevcuttur ve korumasz tipine kyasla ok da pahaldr. Bence
ex-korumal meger, ticari oyundan ve kandrmaca dan baka bir ey deildir. Ex-korumal ve hatta Ex-i
korumal avometrenin bir anlam olabilir. nk kendinden emniyetli Ex-ia tipi devrelerin gerilim
altnda kapaklar alp tamir edilebilmektedir. Fakat ayn avometrenin normal ex devrede tehlikeli olabileceini unutmaynz.
4. Yasal Mevzuat
Patlayc ortamlarda oluan kazalar gerek maddi gerekse manevi olarak ok byk kayplara yol amaktadr. Bu kayplarn nne gemek iin ilgili kamu kurum ve kurulular eitli dzenlemeler yapmtr.
Patlama riski olan yerlerde ki elektrik tesisatyla alakal olarak Parlayc, Patlayc, Tehlikeli Ve Zararl
Maddelerle allan yerlerinde Ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk te elektrik tesisatnda
alnacak gvenlik tedbirleri maddeler halinde sralanmtr. ATEX olarak bilinen Directve 94/9/EC Of
The European Parliament and the Councl of 23 March 1994 on the Approximation of the Laws of the
Member States Concerning Equipment and Protective Systems Intended for Usein Potentially Explosive
Atmosphere adl direktifi, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanlnn yaynlad Muhtemel Patlayc
Ortamda Kullanlan Tehizat Ve Koruyucu Sistemler le lgili Ynetmelik (94/9/At) le alma Ve
Sosyal Gvenlik Bakanlnn Yaynlam Olduu Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn
Korunmas Hakknda Ynetmelik te de patlayc ortamlarda hangi zellikte ki tehizatn kullanlmas
gerektii belirtilmitir.
279
299

5. Ex-Proof Elektrik Malzemeleri rnekleri
Aada baz ex proof zellikte ki elektrik ekipmanlarnn resimleri bulunmaktadr.
Resim 8. Exproof Kablo Rakoru [10]
Resim9. Exproof Aydnlatma Armatr [11]
Resim 10. Exproof Gaz Detektr [12]
Resim 11. Ex Proof Fan [13
REFERANSLAR
1. Directive 94/9/Ec Of The European Parliament And The Council Of 23 March 1994 On The Approximation Of The Laws
Of The Member States Concerning Equipment And Protective Systems Intended For Use in Potentially Explosive Atmosphere
2. Bilim, Sanayi Ve Teknoloji Bakanl; Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat Ve Koruyucu Sistemler le lgili
Ynetmelik
3. alma Ve Sosyal Gvenlik Bakanl; Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas
Hakknda Ynetmelik
4. Parlayc, Patlayc, Tehlikeli Ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde Ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk
5. M. Kemal Sar; Patlayc Ortamlar Ve Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrik Aygtlar Hakknda Genel Bilgi
6. Sosyal Gvenlik Kurumu 2010 Yl statistikleri
7. M. Kemal Sar, Patlayc Ortamlar Ve Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrik Aygtlar Hakknda Genel Bilgi
8. www.tempapano.com; http://www.directindustry.com, eriim ubat 2012.
9. http://www.ehawke.com, eriim ubat 2012.
10. http://www.atilimmakine.com.tr, eriim ubat 2012.
11. http://www.chem.info tr, eriim ubat 2012.
12. http://www.directindustry.com, eriim ubat 2012.
13. http://www.archiexpo.com, eriim ubat 2012.

300
280
282
301

ELEKTRK YKSEK GERLM ETKLER VE
DKKAT EDLMES GEREKEN HUSUSLAR20
Elektrik enerjisi gnmzde sanayilemenin en nde gelen unsurlarndan biri olmakla beraber lkelerin
gelimiliinin saptanmasnda da nemli bir gsterge haline gelmitir. Sanayilemenin artmas ile beraber elektrik enerjisine ihtiyacn dorudan artmas neticesinde ise elektrik retimi, iletimi ve datm
nemli hale gelmektedir.
Gelimi lkelerde enerji ihtiyacnn artmas gibi i sal ve gvenlii de ykselen bir dier deer
olarak karmza kmaktadr. Sanayinin btn dallarnda nemi giderek artan i gvenlii konusu, sistemlerin kurulmas, iletilmesi, bakm ve onarmlar srasnda alnmas gereken nlemlerin gelitirilerek
alanlarn ve iletmelerin korunmas iin yaplan almalarn artmasn da beraberinde getirmitir.
Elektrik; farkl seviyelerde retilmesi, iletilmesi, datlmas; evlerde, iyerlerinde birok farkl alanda
kullanlmas nedeniyle her alana ve sektre ynelik farkl tehlikeleri de beraberinde getirmektedir.
kazas baznda bakldnda, dier sektrlere kyasla daha az i kazas grlmektedir ancak ortalama
%10luk bir lm oranyla yksek bir lm oranna sahiptir.
ELEKTRKLE LGL GENEL HUSUSLAR
Elektrikle ilgili kazalarn temel nedeni elektriin sahip olduu zelliklerle de ilikilidir. Elektriin grlemedii gibi bir sesi ve kokusu da bulunmamaktadr. Elektrik ile ilgili kazalarn nedeni ekipmanlarla ve
tesisle ilgili problemler olabildii gibi kazaya urayan kiinin dzensiz davran ve kurallar ihlal etmesi
olabilmektedir.
nsan vcudu bir elektrik devresi ile etkiletiinde devrenin bir paras haline gelir. Elektrik ile temas
durumunda elektriin insan vcudu zerinde bir giri ve bir de k noktas oluur. Akmn giri ve k
noktalar arasnda akmas kiinin lm ile sonulanabilir. Elektrik insan vcudunu etkiledii gibi ar
akm veya ksa devre durumunda patlamalara neden olabilmekte, iyerinde bulunan dier ekipmanlar da
olumsuz etkileyebilmektedir.
Elektriin, zellikle yksek gerilimin insan vcudu zerinden akmas sonucunda i ve d yanklar oluabilir, maruz kalnan elektriin frekansndan dolay kalp atlar bozulabilir hatta kalp durabilir veya
arpmann etkisiyle dmeler neticesinde ikincil kazalar oluabilir.
Yksek gerilim her durumda insan vcudundan akarak zarar vermez, yksek gerilim durumunda oluabilecek arklar nedeniyle de yanklar oluabilir, gzler zarar grebilir ve patlayc atmosfer mevcut ise patlamalar sonucu ikincil yaralanmalar oluabilir.
Elektrik arpmas ile ilgili faktrler:
Elektriin farkl parametreleri bulunmaktadr ve farkl deerlerdeki elektriin arpmas farkl sonular
dourabilmektedir. Bu parametreler:
Akm seviyesi
Temas sresi
Elektrik diren

20
Nasip Gl EROBAN, Sal ve Gvenlii Uzman, Sal ve Gvenlii Genel Mdrl

302
283

Temas gerilimi
Frekans
Kiinin tepki verme yeterlilii
Akmn vcutta izledii yol
Tablo 1. Akmn deerine gre vcuda etkisi
Akm Deeri
Etki
Detaylar
1 3 mA
Hissetme
Karncalanma hissi. Zarar yoktur.
3 10 mA
Elektriklenme
Refleksler
~10 mA
Kaslmalar
stemsiz kas kaslmalar, katlama
~25 mA
Solunum durmas
Akmn, beynin solunumla ilgili

blmnden gemesi sonucu kazadan sonra meydana gelebilecek
durum.
25 30 mA
Oksijensiz kalma
Akmn gs blgesinden gemesi sonucu oluabilecek durum.
60 75 mA~5
10 A
Kalp fibrilasyonu
Akm kalpten gemesi durumunda.
+10 A
Dinamik fel
Akm kalpten geerse, fibrilasyona

neden olabilir ayn zamanda
defirilizatr olarak da davranabilir.
lm 1 dakika sonra gerekleebilir.
(Yksek Gerilim)
Elektriin parametrelerinin yan sra kiinin elektrik arpmas srasnda sahip olduu zellikleri de arpmann boyutunu etkilemektedir. Vcut direnci bu konuda nemli bir parametre olmakla beraber vcut
direncini etkileyen parametreler u ekildedir:
284
303
Deri dokusunun durumu

Temas basnc
Temas sresi
Akm deeri
Akm gerilimi
Temas yzeyi
Akm frekans
Vcut empedansnn deeri ortamn kuru, slak veya tuzlu olmasna gre de deiebilmektedir.
Aadaki grafikte yksek temas yzeyi ve bir elden dierine akm yolunun izlenmesi durumunda vcut
direncindeki deiim grlmektedir.
ekil 1. Temas gerilimi ve vcut direnci arasndaki iliki (IEC/TS 60479-1 (former IEC 479-1), fig.4)
1: Kuru koullar
2: Islak koullar
3: Islak ve tuzlu koullar
Bir dier parametre olan temas yzeyine bal olarak vcut direncindeki deiim (kuru koullarda) ise
aadaki grafikte gsterilmektedir:
304
285
(IEC/TS 60479-1 (former IEC 479-1), fig.5)

ekil 2. Temas yzeyine bal olarak vcut direncindeki deiim
1:
Temas yzeyi:
8.200 mm2
2:
Temas yzeyi:
1.250 mm2
3:
Temas yzeyi:
100 mm2
4:
Temas yzeyi:
10 mm2
5:
Temas yzeyi:
1 mm2
YKSEK GERLM LETM LE LGL ALIMALAR

Elektrik direkleri:
Direkler, gerilim altndaki iletkenleri, izolatrler zerinde, yerden ve birbirinden belirli uzaklkta havada
tutmak iin kullanlrlar. Gvenlik asndan dikkat edilmesi gereken husus direklerin topraklanmasdr.
letim hattnn tm direkleri birbirinden bamsz olarak kesinlikle topraklanr. Direk topraklamas direin kenarndan 0 30 m yarapndaki alan iinde, en kk topraklama direncini salayacak yer ve
ynde yaplr.
Hava hatlarnda bir izolatrn elektriksel olarak delinmesi ya da izolatr direnci zerinden diree gerilim
atlamas ile meydana gelen toprak akm, direk temelinden ya da topraklama elektrotundan topraa akar.
Homojen olan toprakta, topraklama elektrotu civarnda bu akm derinlie doru da olmak zere btn
ynlerde yaylr.
286
305

Bir insann topraklama yaplan blgeye yrmesi durumunda toprakta bulunan gerilim nedeniyle insan
vcudundan bir akm gemesi sz konusudur. Bu durumda oluan adm gerilimi toprak akmna, topran
zgl direncine ve adm geniliine baldr. Topraklamann bu tr etkilerinden kanmak iin topraklama hesaplarnn iyi yaplarak uygulanmas gerekmektedir.
Transformatr Merkezleri:
Transformatr merkezleri direk tipi, ak yer tipi ve bina tipi olmak zere 3 farkl ekilde olabilmektedirler. almalar srasnda merkezin tipine gre gerekli gvenlik nlemleri alnmaldr.
Direk tipi merkezlerde almalar srasnda ncelikle gerilim kesilmelidir. Bu tip merkezlerde yksekte
alma gerektiinden emniyet kemeri mutlaka kullanlmaldr. Yine herhangi bir gerilime temas etme
durumuna kar elektrik risklerine kar koruyucu eldiven ve baret kullanlmaldr.
Ak yer tipi trafo merkezleri ise geni bir alana kurulduklarndan dolay ncelikle alann tmn kapsayacak geni bir tel rg rlmesi ve gerekli grlen yerlere yksek duvarlar ina edilmesi gerekir. Bunun
yan sra sahada bulunan elemanlar arasnda gerekli akln salanmas ve yangnla ilgili gerekli nlemlerin alnmas gerekir. Ak hava tesisleri, grevli olmayan kiilerin girmesini nlemek amacyla kilitli
olarak yaplmaldr. Tesis gerilimsiz duruma getirilmeden alana girilmemelidir. Yer alt kablolar sz
konusu ise kablolarn dendikleri yerler kimyasal, mekanik ve sl etkilerden olabildiince uzak ya da
bunlara kar korunmu olmaldr. Kablo ve evresini yangn tehlikesinden korumak ve yangnn
yaylmasn nlemek iin kablolar yanc maddeler zerine denmemelidir. Mekanik darbelerin oluabilecei durumlarda kablolar elik borularn iinden geirilmelidir.
Bina tipi trafo merkezleri kapal bir bina veya kapal mahfazal meknda kurulur. Genellikle ehir merkezlerine kurulurlar ve bu nedenle ehir estetiini bozmamalar gerekmektedir. Bu tip merkezler, kapal
alan oluturduklarndan dolay sadece kapsnn gvenli bir ekilde kapal olmas gerekir. lm tehlikesi
levhas, tehlike ve yaklamann yasak olduunu belirten uyar yazs ile gerekli gvenlik tedbirleri
alnmaldr. Bina iinde yeterli aydnlatma salanmaldr, aydnlatmada kuru tip ak redresr grubu tarafndan beslenen zel aydnlatma lambalar kullanlmaldr. Yeterli havalandrma salanmal ve havalandrma sisteminin tasarmnda d etkenler ile ierideki transformatr, kablolar gibi elemanlarda meydana gelecek scaklk artlar dikkate alnmaldr. Yangna kar nlemler alnmal ve yangn sndrme
malzemeleri hazr bulundurulmaldr. Gerekli kontroller ile bakm onarm iin yaplan mdahalelerde
alann korunmas amacyla yaltkan hal ile yaltkan tabureler kullanlmaldr.
Yksel Gerilimle Yaplan almalarda 5 Altn Kural:
Yksek gerilim ile almalar srasnda gvenlii salamak amacyla 5 admn salanmas gerekmektedir.
Bu 5 kural yksek gerilim iin geerli olduu gibi elektrik ile ilgili tm almalarda da geerlidir.
Bu 5 kural u ekilde sralayabiliriz:
1) Gerilimin kesilmesi
2) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi:
3) allacak yerde gerilim olmadnn kontrol
4) Ksa devre etme ve topraklama
5) Korunma ve gvenlik iaretlerinin kullanlmas
1) Gerilimin kesilmesi: Bakm ve onarm yaplacak yere enerji salayan tm kesicilerin tam olarak
almas ve bunlara ait ayrclar ile ayrma ileminin emniyet altna alnmas gerekir.
306
287
ekil 3. Ayrma ileminin emniyet altna alnmas
2) Tekrar gerilim verilmesinin nlenmesi: Gerilimin kesilmesi iin alm olan kesici ve ayrclarn bir
bakas tarafndan yanllkla kapatlmasn nlemek zere gerekli nlemlerin alnm olmas gerekir. Bu
maksatla, bu aygtlarn varsa tahrik ve kumanda kilitleme dzenleri kilitlenebilmelidir. Bu maksatla mekanik, elektriksel, pnmatik ve fiziksel sistemler kullanlabilir. Ayrlan elemanlarn zerine "kapamak
yasaktr", "hat zerinde allyor" gibi yazlar aslmaldr. Bu nlemler, rnein kesicilerin kapanmasn
nleyici anahtarl kilitleme dzeninin anahtarnn yetkili kii tarafndan alnmas ile de daha emin ekilde
salanabilir.
Aadaki ekilde tanabilir bir devre kesici grlmektedir. Bu kesici sistemden karldktan sonra
yanllkla geri taklmasn nlemek iin zerine uyar levhas yerletirilmelidir.
ekil 4. Uyar levhas
Bir dier zm olan kilitleme sistemine rnek ise aada gsterilmektedir. Sfr konumuna alnan kol
kilitlenerek geri almas nlenmelidir.
I
I
O
O
ekil 5. Kilitleme sistemi
288
307

Fiziksel bir nlem olan kesici arasna yaltm malzemesi yerletirilmesi rnei de aadaki ekilde gsterilmektedir.
ekil 6. Kesici arasna yaltm malzemesi yerletirilmesi
3) allacak yerde gerilim olmadnn kontrol: Tesislerin bir blmnde alma yapmak iin gerilimin kaldrlmas gerekiyorsa, devre kapama ve amalarnn belirli bir zamanda yaplacan bildirmek
yeterli deildir. allacak yeri besleyen tm kesicilerin alm olmasna ramen sz konusu tesis blmnn gerilim altnda olup olmad gerekli l veya gsterge cihazlar ile denetlenmeli ve denetleyen kimse gerilim olmad kansna vardktan sonra almaya balanmaldr. zerinde allacak bir
tesisin gerilim altnda olmadnn saptanmasnda, devresi kesildikten sonra l aygtlarnn gstergelerinin geri gitmesi, anahtar kapatlan lambalarn snmesi ya da transformatr grltlerinin kesilmesi gibi
zelliklere gvenilmemelidir. bittiinde alanlarn tehlikeyle karlamayacaklarna kesinlikle
inanldktan sonra tesisler gerilim altna alnmaldr.
4) Ksa devre etme ve topraklama: Gerilimi kesilmi yksek gerilim tesislerinde allacaksa, allacak
blm nceden topraklanm olan bir dzenek zerinden ksa devre edilmelidir. Sabit bir topraklama
sistemi olan bir yerde topraklama manevras aadaki ekilde yaplabilmektedir.
ekil 7. Topraklama sistemleri
Sabit bir topraklama sisteminin bulunmad yerlerde tanabilir topraklama sistemlerinin kullanlmas
gerekmektedir. Ksa devre ve topraklama sistemi ancak btn almalar bittikten ve bunlar yapanlarn
hepsine haber verildii kesin olarak renildikten sonra kaldrlabilir.
308
289

5) Korunma ve gvenlik iaretlerinin kullanlmas: Tesiste almalar srasnda yaknda bulunan gerilim
ykl blgeler yaltkan malzemelerle rtlmelidir. alma blgesinde almalarn olduunu gsterir
gvenlik iaretleri kullanlmaldr.
ekil 8. Gvenlik iaretleri
Yksek gerilim ile ilgili almalar iin trne gre farkl gvenlik nlemleri gerektirebilmektedir. Ancak
uyulmas gereken gelen gvenlik kurallarna ncelikle uyulmas gerekmektedir. Bu kurallarn bazlarn
aadaki ekilde sralamak mmkndr:
Her trl gvenlik tedbirleri alnmadan herhangi bir ie girimemelidir.
Kiiler, grev veya alma sahalarna izinsiz girmemelidir.
Yetkili amirin bilgisi dnda tehlike uyar levhalar ile kartlarn yerleri deitirilmemelidir.
alma sahasnda bulunan uyar ve tehlike levhalarna kesinlikle uyulmaldr.
Btn almalar mevcut talimatlar dorultusunda yaplmaldr.
elbiseleri makinalarn alan ksmlarna girecek veya taklacak ekilde bol ve yrtk olmamaldr.
Koruyucu tertibatn kaldrlmasn gerektiren hallerde; onarm ilerinden sorumlu olanlardan izin
alndktan sonra koruyucu tertibat kaldrlmaldr.
alma alannda alan sistemler durdurulmadan yaplmas gereken bakm ve onarm ileri, yetkili
amir gzetiminde ve gvenlik tedbirleri alnarak yaplmaldr.
Sabit i gvenlii ve ilk yardm malzemeleri her an kullanmaya hazr halde bulundurulmaldr.
Yaltkan eldiven, ayakkab, baret emniyet kemeri gibi kiisel koruyucu donanmlar kullanma hazr
halde bulunmal ve gerekli yerlerde mutlaka kullanlmaldr.
Gelip gemeye engel olan alma yerlerinde erit ve ikaz levhalar ile gerekli emniyet nlemleri
alnmal, gerektiinde ilgili kurulularla ibirlii yaplmaldr.
zellikle yollarda yaplacak almalarda uygun yerlere zerinde ALIMA VAR yazl levhalar
aslmaldr.
Trafiin bir mddet iin kesilmesi gerektiinde, krmz bayrakl bir iareti bulundurulmaldr.
Geceleri krmz bayraklar, kl iaretlerle deitirilmeli ve levhalarn okunakl durumda kalmalar
salanmaldr.
Yksek gerilim ile ilgili almalar, herhangi bir hata olmas durumunda yksek olaslkla kiinin lmne sebebiyet vermesi nedeniyle yksek gvenlik nlemlerinin alnmasn gerektirmektedir. Bu makalede
bahsedilen gvenlik nlemlerinin yan sra risk deerlendirmesi sonucu elde edilen farkl ilere ait tehlikeler de gz nnde bulundurularak alnmas gereken dier gvenlik nlemleri de tespit edilmeli ve mutlaka alnmaldr.
290
309

REFERANSLAR
Dengiz, H.H., 1982. Enerji Hatlar Mhendislii, Ankara
Saner, Y., 2004. G letimi, Birsen Yaynevi, Ankara
Elektrik Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, 30/11/2000, ETKB
Gvenlii Ynetmelii, 25/02/2010, TEA
Marcos Cantalejo Garca, Effects of High Voltage, INSHT
310
291

Isg Rehberi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Isg Rehberi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII

Her trl hakk alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlna aittir.

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

lkemizde i dnyasnn, i sal ve gvenlii meselesini, uyulmas gereken bir mecburiyetten

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Aydnlatma iddeti (lks)

Koridorlar ve depolama alanlar

Yzey hazrlama ve boyama

Montaj, kalite kontrol ve renk kontrol

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Masa zerindeki beyaz kat

65 watt gcndeki floresan bir lambann lminesans deeri 10.000 cd / m2 dir.

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

likili Renk Scakl (K)

3300 ve 5300 K aras

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

alma alanndaki aydnlatma iddeti seviyesi,

alma alannda bulunan parlak yzeylerin dalm,

ekipmanlarnn ve alan nesnelerin bykl,

yeri ortamnda bulunan nesnelerden n ne kadar yansd,

yerindeki nesneler ve evresindeki alan/arka plan arasndaki kontrast oran,

alma ortamnda grlmesi gereken nesnelerin ne kadar zamanda fark edildii,

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

TS EN 12464 nolu Ik ve Iklandrma - Mahallerinin Aydnlatlmas - Blm 1: Kapal Alandaki

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Etkilenen alan saysn

alanlarn iyerinde belirli blgelere girmelerini engellemek.

Yeterli havalandrma salamak

Uygun hijyen nlemleri

Yeme-ime alanlarn belirlemek.

Ortamdaki kimyasal madde

yeri ortamnda depolamak yerine gerektii miktarda kimyasal madde

Tehlikeli kimyasal madde ile allan blmleri

Teknik proses deiiklii yapmak.

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

e uygun ekipmanlar kullanlmasn salamak.

alanlarn kimyasal maddelerle temasn engellemek/ azaltmak iin

Uygun alma prosedrleri

ekipman bakm protokolleri hazrlamak ve uygulamak.

2. ZEL NLEME PRENSPLER

Kimyasal maddenin zellikleri

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

Kimyasal maddenin tamamen

-Prosesin modifikasyonu Gvenli i

-Kimyasal maddenin bir miktarnn deitirilmesi

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

ekil 1. Boya Sektrnde Uygulanabilecek Genel ve zel nleme/Koruma Yntemlerinin Karlatrmas

Sal ve Gvenlii Uygulamalar Rehberi

lk problemin zm prosesin teknik zelliklerine baldr. kinci problemin zm ise

Nemli alma ortamnda

R36; R37; R38; R65;

R20; R21; R22;

R23; R24; R25; R29;

R26; R27; R28; R32

Risk Derecesi Akut Salk Riski

Tablo 3. Risk ve risk derecesi tablosu