Bes byt

(Panatantra)
Kneden bzge jetken jdgerlktern br Panatantra (Bes byit) ala ret
ndstanda belgl bolan. Km jazan tarxta qalmaan. Ktapt az ana blgn qazaq
qawmna ala ret d tre jetkzgen. Jazw Sydl Taljanov Kll men Dmn degen
atpen ors tlnen awdarp, ktap etp aran.
Ataqt ayr jne alm Brwn: Aql men lmn nee alwan ndistan elinde eken,
onda qqan kitapt san esepsiz kp. Brin qamt almadm, biraq Panatantran awdarwa
te qumarlqpen krstm dept.
Szderge usnlp otran bul nusqan Mrzageld Kemel zbek jne ors tldernde
qqan ktaptardan qazrg zamana layqtap qsqartp awdard.
Br elde patan, wzrd jne sawdagerd uldarn keler erkelg, z ebektermen
kelmegen baylqqa negzdelgen sawq-sayrann kbeytp bara jatqan n ylernen qwp
jberpt. Olar ktpegen jerden bastarna tsken tawqmetten jadaylar krt tmendep, ap,
tara bastaanda sawdagerd uln esnde kes tawda gawhar tast ken bar eken aytqan
tsp, son zdep krelk, bamz alp, jolmz bolar, kn krwd oylayq dep, qalan ekew
ol usnst maqul krp tawa barpt. ew asl tas tawp alp ker qaytpt. Jolda gawhar
tastar ur-qarn qolna tsp qalw mmkn dep olar tastard br-brden jutp alpt.
Olard bul sn jaqn jerdeg br ur krp tur eken, sodarna tsp, oray kelgende
ltrp, tastarn alarmn dep oylap, jandarna jaqndap: mna qal ormannan jalz twge
jreksnp turanm, szdermen brge jrsem bola ma? dep kelsmdern alp, ewd tobna
qoslpt.
Jolda br taypan qasnan te bergende taypa ksemn totqus bar eken, sol:
mnalard nde gawhar bar dep sayrap qoya berpt. Totqusna bden senetn ksem
olard tutqndap, gawhar tastard berder dep qnapt. Bolmaan so, taertege deyn z
erktermen bermeseder rqaysn terd jarp alamn dep qamap tastapt.
Tnde joldan qoslan ur: neyn br tas n adamn jann alamn dep kele
jatp zmn janm alnatn bold, bul da Qudayd qudretmen bolan tadr s ar. Ne de
bolsa, erte paqqa brn tseyn, menen gawhar tappaan so, mna ewn bosatp qoya
berer. Al, olar menen burn paqqa tsse, men de tekseremn dep brbr ltred. Aqr br
lm bolan so, tm bolmasa men qyanat jasamaq bolan mna ew tr qalsn degen
tujrma kelpt.
Sonmen, taerte ur brn bolp paqqa tspt. Odan gawhar qpaan so taypa
ksem beybaqt qann bosqa tktm-aw dep qatt knp, totqust ltrp, qalan ewn
bosatp jberpt.
jgtke bul oqa qatt ser etpt. Dostar end adal ksppen aynalswa ant
baylaspt. Uzamay ster oa basp, ata-analarn maqtanna aynalpt. Braq, baya
urn bular n z mrn qurban etkenn olar esternen armapt. Adal aqalarna on
qurmetne mnjatxana ap, aldna eskertk ornatp, eskertkke mna szderd oyp
jazdrtpt: Jalanda jaman adam bolmayd, jaman detter ana bolad. Os detterden arlan
qan buzq qlmskerd z qayrl s n jann qurban etwge barad.
***
Eger pata qyanat pen qatgezdkke beym bolsa, on saraydalar jaqslqqa, dildkke
beymdewge trsqan. Treg on mnezne mn bermese, onda patalqqa zyan keled, bul
jadayda patan zmldg men menmendg arta bermek, ol zn xalqnan stem sanay
bastayd. z otann syetn, on tastap eqayda ketkis kelmeytn zyallard xalqqa ozbrlq
jasap, zorlq-zomblqqa beym turatn patasn betimen qoya berwge aql men ujdan ruqsat
etpew ts. Patan ters reketmen kreserlik tilden mqt qarw joq.
***

Zyand nrseden qaw adam tgl jabay adara da tn qaset. Xaywandard da

aqlds qawipti swatqa z yirin aydap aparmayd, ol aldmen on saqtqpen kep bayqayd,
qawipti bolsa jwmayd.
***
Sanal bas br st qola alarda zinen drejesi joar kisimen de, tmen kisimen de
keeskeni abzal. Bir kisini aql jeke mseleni ewge de jetkiliksiz, endee jalpa ortaq
mseleni ewge kelgende ol tipti de azdq eted.
***
Danalard aql patalara buyra bermeyd, olar bilimi men aqln arqasnda
patan blgne muqtaj emes, olard pata basa-kktey almayd. Aql men uyatt birewi
joalsa, ekinisi de tablmayd. Bular qspas eki dos trizdi: bir-birinen ajray qalsa, mir
boy sanswmen tedi. Kimde-kim almdar men danalard qadrlemese, olard moyndap
qurmettemese, onday jandard aqlszdar qatarna qosz.
***
Dnedeg bara trlk elernen adamd ayrp turatn trt-aq qaset bar: son biri blmdlk, ekinisi - ustamdlq, inisi - aql, trtinisi - dildik. almdq, oqmstlq,
oylap sylewilik - bular blmdlk. Zerdelilik, tzimdilik, deptilik jne izettilik aqldlqt
belgs. Uyattlq, zgi nettilik, zin-z tejey blw jne z basn qadir tutw - bular
ustamdlqqa jatad. nldq, mindetin ornday bilw jne meyrimdilik - dildikt belgs.
Os qasetter tgel bir adamn basnda bolsa, ol adam bul dnede qndqqa uramayd,
joqtq krmeyd. Bul qasetter on raqatqa jetkizbegen stte de, ol waymdamayd, keyde
zyan kelse de kyinbeydi. Os trtewn danalq dese bolad, ol tawslmas qazna, qana
jumsasa da ortaymayd, joqlqqa urndrmas qor da sol. Danalq mir boy tozbaytn sapal
kim, uzaq mirde lzzat sarqlmaytn raqat.
***
Bir pata zne uday kees beretn trt danasn aqrp: rkm bir-birden naql aytsn,
olar negeli trbeni negizi bolsn, - depti. Sonda birinisi: Tirilikte e layqt qlq ndemew,- depti. Ekinisi: E paydal is - z aqln ama-arqn aarmay turp, szge
kirispew, - degendi aytpt. inisi: Adam in e paydal is - ald-artn oylamay sylemew, depti. Trtinisi: Adama e jayl nrse tadrd degenne knw, - degen eken.
***
Qtay, ndi, Pars jne rm elderini patalar bas qospt da: rqaysmz mgi
saqtalwa layq bir-bir awz sz aytalq, - desipti.
Qtay patas otrp: Men aytqanmnan gri aytpaanmd keri qaytarp alwa erikti
ekenmd blemn, - depti.
ndistan patas: Birew z twral bir sz aytsa, ol szin paydas zne tmeyd, al
sz brewge qars aytlsa, zne zyan tyu mmkn, - depti.
Pars patas: Sz aytsam, ol men bleydi, aytpasam, szme zm qojamn, - depti.
Rwm patas: Men ewaqtta aytpaanma qnjlan emespin, biraq kbinese
aytqanma kindim, - depti.
Manasz, bos sz aytqannan ndemegen artq.
***
Trl zamandarda, zne eskertk bolar talay ster atqarp, qalalar salp, eldi awzna
qaratqan, patalq qurp, qzqt dwren srgen, mrtebeli ata-babalarn ornn basp,
saltanatt saraylar saldran, qal skermen jorqqa qqan, tawslmas qor jnaan patalar
bold. Barlq saltanat, minetin attar men sawt-saymandar da z zamann ald ed, olard
blg urpaqtan-urpaqqa kp, asrlar boy baqtt ri qwant mir srdi. Olard daqna

blg men bayl sep bold, meyirband kplkt alsna e ett, memleketini aldnda
sertti mindetterin orndawa ebr kedergi bolan joq. Saltanatt mir srd, qudiretti isine
eligip adaspad. Olard jeri de, saldran qalalar da keyngge mura bolp qald. Tirini
buyrmen patalq basqalara tt, biraq key pata dstrd jalastrmad, moynna alan
mindetin orndamad, patalara jkteletin bort aqtamad. ekten ast, xalqna zbir krsetp
dandaysd, elden zin joar sanad, trtipsizdik pen qyanatqa jol berd. znen burnlard
jaqs lglerne erw mrge layq s ekenn tsnbedi, burn tken patalard qaldran
negeli isine eliktemedi, zin kereleytn, arna salmaq bolarlq qlqtardan tylmad. Qol
astnda jurtqa kzini qrn salp, olar in meyirimdi, dil za arsa, on daq rir edi.
Pata ri aqld, ri meyrmd bolsa, z ornna layq pata sol.
***
Pataa ndqt aytwa rkmn batl bara bermeyd, ol tek sanawllara ana
buyrad.
ndqt ayta alandar n patada aw bolmaw tis, ytkeni e bast dupan aw.
Awlanaq adam urnaq keled, qatelkke kp urayd.
***
Tirin adama bergen syn iindegi e qunds aql, mirdegi barlq nrsege qol
jetkzetin k os, ol bolmasa ekim de kndelikt mird trtippen gere almayd. Aql bar
gilikti negizi, rbir talapt kilti. Ol tjirbe men blm arql keled, tast boyda ot
trizdi, ol - adamn jasrn tabat. Eger tas solmasa, on ot jasrwl jata bered, al
solan stte tutanp, jaln aad. Sol sekld, aql da adamn boynda bayqawsz jatad,
krinbeydi, betin apayd. Parasatt aql men oqmstlqtan artq e nrse joq. Kimge Tiri
aql berp, on bilimge ntalandrsa, zi talaptanp solard jetldrwge trssa, tabs klt sonda.
***
Adamn aql segiz trli qasetimen ygilenedi. Birinisi - byaz, ri depti bolw.
Ekinisi - z jregin jete tanp, on baasn blw. inisi - pataa bana turp, on kerek
jernde aqlna moynsundrw. Trtinisi - sra beriktk. Besinisi - ri depti, ri baypt,
spay bolw. Altns - z srn da, zgeni srn da saqtay bilw. Jetinisi - awza e bolw, oy
tezinen tkizbey sylemew. Segizinisi - topt aldnda zinen arnap suraanda ana jawap
berw, zini anq biletin zat jninde ana sylew, art kinke aparar gmeden awlaq
bolw. Os qasetterdi bri bir adamn basnda bolsa, tilegen giligine jeted, jan raqatta
bolad, ble-jala odan awlaq qonad.
***
Dnede jrekte jnalatn jan jlw mol, tregne waq aqan maxabbattan artq
enrse joq. Kimni jregi maxabbatqa tol bolsa, basqa mnezne lmey-aq jaqn jrwge
layq jan sol dep blz.
zgi mnezd rqaw - zini srna berik bolw. Eger qupya sr senimdi, ustamd
br ana kisini qolna tsse, ol ekimge pa etpey taza saqtayd, al eger ol eki awza jetse,
onda on ini awza awsw oay, olay bold degene bkil jurtqa jaylad. Sr esi srn
saqtawa muras kelmey qalad.
***
Adam mr qadalarna qay kelmeytin jne z ujdan durs dep tapqan iske ana
krsken jn. Birewdi urp-sowdan, ltirwden, aw-zadan, urlqtan, qyanat istewden e
weli qoln tysn, knli isten tnin saqtasn, tirik aytwdan, bgde birewge kesiri tetin
qaqw szden tilin awlaq ustasn. Jalan szden, qwlq-sumdqtan, balaattawdan, jala
jabwdan, sek aytwdan, brewd kelemejdewden et jrsn. Ekmge jamandq oylamawd
ereje tutsn. Kpirlik jasawdan taynbaytn adamdardan meyline qaq jrsn, neti taza, adal

adamdarmen jaqndassn. Ata men anadan, brge twan bawrdan artq janar ri meyirimdi
ekm bolmas, sosn n dos ana keleli kees berip, gilikke bawld; aqld qana jumsap
qajetie jaratsa da sarqlmayd. mirdi bolma lzzatna berilip, adal pldan ters
aynalan adam, kin bosqa jumsap, zyan eged.
***
Bul dneni lzzatna, jan dnen qozdratn qumarna ilgen sayn ksn odan
kili qaytad. Ata-anan z balasn trbelegeni trizdi, taqwalq ta adamd kelesi dnege
dayarlayd. Mgi arlmas zulmdqtan qoraytn temir sawt ta sol. Taqwalq - raqatt besigi,
jannatt esigi.
Alayda dne qznan baz keken taqwa tirilikt ker ser de bar: ol adamn spen
aynalswna kesirin tgized, turms-trlkte paydal reketin, yrengen tjrbesn umttrad.
***
Awzna syek tistep, zennen tip bara jatqan t swd iinen z klekesin kripti
de, bten t pe dep, on syegin tartp almaq bolp arp etp rp jberpt, sytp zini
awznda syeg de swa batp ketpt.
Os mird lzzat men raxatn azappen awsp kezektespeytin joq, olar nemi
waymmen bitedi. Bul dne - a sw trizdi: on iken adam tek aqas kewip ldey beredi.
Ol tti kzne tsken bayada qwrap qalan qw syek trizdi, isin sezedi de, et bar ma dep
kemiredi, biraq izdegen ebegi e bolad, tk ntje qpayd, qatp qalan syekke jrzp qur
bosqa awzn qana boyayd. Ol bir japraq et tistegen qus trizdi, awznda etin krip on
basqa qustar talayd, z basn qoraw n ol etin tastap qap qutlwa mjbr. Ol tbinde w
bar bal quyan qumra trizdi. Jegen adam alanda raqatqa batad da, al tbine jetpek
bolandar w jalap, ajala kligedi. Ol uyqda jatqan kisini tsinde krgen qwan trizdi,
oyana ketse tk te joq. Ol jarq ete tsip zamatta sngen nayzaay trizdi, lezde joq bolad da,
on jarn br st krgender qaytadan qaralqta qalad. Ol jibek qurt trizdi: oranan
sayn jibek qoran qaldap, z orawnan z a almayd.
***
Adam z mrndeg zgeristerdi anasn qursana bitkennen bastap, so
knderine deyin basnan tkized. Nreste rldap jerge tskende, denesine awa tedi, on
qolmen ustayd, bular on terisin sdranday sezindredi. Brte-brte ol aqsa jewge, ldese
iwge ntad, kmek tleydi. Qola kterw, tsekke jatqzw, jayalqqa oraw, maymen slaw
sekld kerekt sterd z ol n azap sekld bolad. On alqasnan salp beskke taad,
qmldawa murasn keltrmeydi. Onan so trbelew azabna dwar bolad, bul kezde de
trli qndqtar tap keled. Awrw-srqaw, ta basqa nee alwan kyzelister ta bar, olara
baylanst a, kermek dri-drmek qoldanlad, trli tym salnad. Eseye bastaanda oqwblmge yreted, on da moyn jar bere bermeytn qnd bolad. Jas tolp er jetken so y
bolw, mal-mlik jnaw, bala asraw mindetteri keled. Jaratlsmen brge kelgen dneqorl,
aqaraqt artad, qawipti iske boy urp, izdenwge kirisedi, olard da zne leg jeterlk;
stqqa kyp, swqqa toad; ajald wnan, jrtq anan jne adamnan qorqw payda bolad.
Eger miri uzaq bolsa, onda krilikti trli azab ta keledi. Oslard brinen de
qaymqpasa, zyan ter dep oylamasa onda ajala qars barad, bul dnemen qotaswa
mjbr bolad, bala-aasnan, jaqndarnan, sygen adamnan, ta basqa ardaqtlarnan
ajrayd.
Sayp kelgende, adam qanama asl-zz degenmzben, tadra bas wge mjbr,
keyde son moyndas kelmey alas urad. Adam aqla qanalqt boy uranmen oslard
unad, sonda da key adam sanal iske bettemeyd, zin jamanlqtan qoraw in
rekettenbeydi. Aarp qaraanda, adamd gi iske jibermey otran zat ttti is pen awzd
tutatn dmdilik jne spalap sezinw eken, oslara jetem dep enteley umtlw, az da bolsa
mrden z lesin qarpp qalw ana eken.

***
Bilimdlk adamn mnez men snen krned. Bilim - aa, is - jemis degen sz
bar. Bilim esi on paydalanw in iske jumsayd, al eger bilgenin iske asra almasa, onda
bilimdi adam bolp sanalmayd. Eger birew jold qawipti ekenin bile tura, sol jolmen jrse,
onda blmdlkten awlaq bolan. Kimde-kim zini qutarln erkne bansa, z betimen
nemese birewdi qpalna erip, kerekti isti istemese, onda ol paydal as pen zyand ast
arasn ajrata almay, taamn jeili men awrn jaqs bile tura saqtanbay, akzdkke salnp,
awrw tapqan adama uqsayd.
Eki adam kele jatsa, birewini kzi saw, ekinisini kzi soqr bolsa, bular tadrd
isimen apana qulap ketse, sonda lim qawpi ekewine birdey tnedi. Biraq kzi bard
soqra qaraanda jurt aldnda z kinsin jwp-ayarlq dleli az, ytkeni jrgen joln
aaratn on eki kzi bar, al anaw bolsa, qayda bara jatqann sezbeytin soqr oy.
Bilmd adam aldmen bilimin z paydasna jumsasn. Bilim tapqanda on maqsat
basqaa kmektesw in ana emes qoy. Olay etse zi bir bulaq sekildi bolar edi, ytkeni
on swn el iedi de, zine odan ter payda joq. Bilimdi izdegen kisi z basn qamn da
umtpawa tisti, odan keyn ana bilimin basqalara yretwge bolad.
Kimde-kim bir nrsege talaptansa on izdegen maqsat, kzdegen nsanas bolsn,
soan jetwge talaptansn, jetkennen keyin qanaat tutp, ri aspay toqtay bilsin. Burnlar
aytqan eken: Maqsatsz ilgeri attaan tez arayd, ytken maqsatsz qulns bolmayd.
zinen burn ekim jetpegend izdeymn dep zin-zi qajta bermesn. Ol twral waym
jewdi de, bul dneni ol dneden artq sanawd da keregi joq. Eki jaqs qlq bar, olard
biri - taqwalq, ekinisi - baylq; oan qosa e kerlmeytn, zyan keletn eki jaman nrsen
de umtpaw kerek, on biri patan bten kisini z kimiligine ortaqtastrw, al ekinisi
ern z yelin basqa birewmen bliske salwdan taynbaw.
***
Oyl jan ornsz nrsege senip maldanbasn. Birewdi Quday qoldap, zi tk istemese
de isi onan kelip jatsa, ol buan aldanbasn. Munday jaday mirde az, adamdard
kpiligi zini jadayn jaqsartwa trsad, muratna jetw in qnalp ebektenedi.
***
Jaratw z jaratqan qay nrses bolsn oan layqtap, zi jetip jlatn belgili bir ek
qoypt desedi. Eger birew-mirew os ekten asp ketpek bolsa, on jazmtan ozm joq degen
ereje kted. Kimde-kim o dneni de, os dneni de qamn qatar oylaymn dese, onda bul
adamn miri eki ut bolad, birde zin jaqtasa, al ekinide oan qars ad. Bul dnede
adam nrseni qamn jep, soan bar netimen trsw kerek eken, solard biri knkrs
jaday, ekinisi - zn adamdarmen qarm-qatnasn durs qura bilw, inisi - zi twral
keyingi urpaqqa jaqs lgi qaldrw desedi. Qaanda qadrsz qasetter bar, solard biri - oysz
toarlq, ekinisi - blmszdik, inisi - estigenni brine birdey sene berwilik eken.
***
Aqld adam zini qutarlna kmnmen qarasn, rkmni szin qablday bermesin,
elw qn jadaya kezikkende aqqat ayqndalp, ndq alana mlt ketpesn, qatelesse,
onsn qorap qasarsp qalmasn.
Aqld adamn reket sanal bolsn, zi neni qalasa, basqalara da son tilesin, z
basn paydas in birewge zyan ektirmesin.
***
r adam nrsege ntq bolad, al oan jetw in ol ta da trt artt orndaw tis.
Sol nrseni biri - emin-erkin mir srw; ekinisi - jurtt qurmetine blenw; inisi keleekke paydas tetin gi ebekke les qosw. Os nrsege jetw jolnda orndalw kerek
trt art bar, birewi - dne-mlikti adaldan jnaw; ekinisi - qolda bar dwletti uqptap ustap,
jaqs ktw; inisi - jan-tergendi kndelikti kerekke, y-iini, twan-twsqann qajetine

jaratw; trtinisi - qoldan kelgene ple-jaladan saq bolw. Kimde-kim os trt artt tolq
orndamasa, maqsatna jete almayd. Dne jnap, oan e bola almaan adamn zi de
mird raxatn seznbeyd, zgege de sebi tmeydi. Baylqqa e bolan adam on uqptap
ustamasa dwleti jldam sarqlad. Eger baylqt molaytwa reket etpey, az-azdan jumsay
berse, on jumsalw p-stte. Eger adam bayan sayn sara bola bastasa, dwletin z
giligine jaratwdan qmasa, on kedeyd kedey dew kerek, onday adamn jan dwlet
qutaymayd, trli sebeptermen azaya bered, awp ketedi. Ol qartqs joq sw bgeti sekld.
Artq swd qartq arql burp jibermese, bgetti buzad, rklgen sw arnasna smay tolanda
osal jerinen salaw tabad. Sonda barlq sw bosqa ap ketedi, paydas ekimge tmeydi.
***
Pataa jaqndasqann bri birdey qarnn toydrw in ana jrgen joq, qarnd basqa
jerden de toydrwa bolad. ndnda olar dos syinip, dupan kyinetin mrtebege jetip
bedel tapqs keledi. Tmen adam awzna tistegen qw syekke aldanan t trizdi, bolmaa
mz bolad. Bir japraq nan tastaana, t quyrn buladatad, al pld slap-spap
erkeletpese, qanama ap tursa da aldna qoyan jemdi jemeyd. zine de, zgege de
paydas mol tetn ks uzaq dwren srmek, al joqtqt taqsretin tartp, zn kereksz
seznetn adamn kl qulazwda bolad, on miri uzaq bolsa da kretin qz kelte
bolad. Joqlqt kp krgen adam baqtsz. Braq, qarnn toydrp, qulqnn qamn
oylawdan basqa oy joq adam da trt ayaqt malmen te.
***
Adam trli-trli jadayda bola beredi, qajr-qayrat mol adam talpnp tmennen
joara umtlad, sol tawday talab arql lken drejege jetedi, al qayratsz ks joardan
tmenge quldlay bered. E tmengi lawazmnan qurmetti bik sata kterilw qn, al
qurmetten jurday bolp, tmendep ketw te oay. Mselen, awr tast jerden kterip qqa
qoyu qn, al on nan jerge tastap jiberw oay bolan sekld. zini line say drejeni
izdegen adam, bar qajr-qayratn jumsap, umtlp bayqasa, tmengi satda qalp qoymayd,
ytkeni, lkeyip swge rkmn de mmknlg bar.
***
Aqld qul z qojasn srn keyde aytpay tand, on keskinine, trine qaray srn
unad.
***
Ki mol, qayratt adamd awr jk qaystra almayd, al oan kezdesken lsiz jan
qnalad.
***
Aqldn jalzdq azaptamayd, aq peyild zg adamnan ekim de srt aynalmayd.
***
Mnaday nrsege tek aqlszdar ana urnad, son biri - patamen dostasw, ekinisi
- dmin bayqaw in w iw, inisi - yelge srn aytw eken. Danalar patamen bolan
dostqt asw bermes asqar tawmen salstrad, on uar basnda jemister de kp bolad,
sonmen qatar onda jolbarstar, arstandar, qasqr jne basqa jrtq adar tolp jred. Demek,
taw basna w awr, al onda qalp qoyu mlde qawipti.
***
Qawipke qars tura blmeytn adamn kzdegen muratna jetw qn. Qorqaqtq istep,
nemi qawiptene berse, zini qablet jeterlik isten bas tartatn bolsa, ol ul jesterge e bola
almayd. nrseni orndap w in tere oy men zor twekel kerek eken, solard biri pataa qzmet etw, ekinisi - teizde sawda jrgizw, inisi - jawmen urs. Danalar aytqan

eken: zg ksge eki-aq jerde bolw ornd: ne patan meyir-apaatna qarq bolw, nemese
taqwalqqa salnw, basqa meken oan layq emes.
***
Eglgen bdayd nemese arpan dnin topraqt arasnda jatqanda ekim krmeydi,
tek sip-nip qqanda ana belgili bolad. rbir kisini adal netine, aql-parasatna,
paydallna, negeli isine qaray mansabn joarlatqan jn.
O qol men sol qoln ajrata almaan adammen dostaspa desedi. Jurtt iinen e
paydalsn iriktep ala blw kimderge qajet, qolbas skerin surptasn.
Kmekini kp bolwnan iske zyan keletn kez de bolad. Isti jemisti bolw
kmekini kptigine emes, blgne, mnezne, blmne baylanst. Msal, jaqut tanan
adam, on unatp, moynna taqqan so on salman awrlamayd. Tn qana orndalatn iske
ereke umtls tantw qajetsz. Mansab tmen bolsa da, talab tawday adamd elemew ornsz,
ytkeni burn tmen drejede bolan adam, keyde lken mrtebege jetip, qadiri artw
mmkin.
***
Ulq bolan kisi zini istegen qatelikterin jndey jrgen jn. Eger birew jaratlsnda
tik minezdi bolsa, jolnda jatqan jlann quyrn basp tken jrginige uqsayd, on es
bolsa jlan on aqpasa da ltirw in keri burlmayd, zine iktirmeydi, bgelmey ilgeri
tarta beredi. Jaratls jumsaq adam muzday temrge uqsayd sqlaan sayn qzp, qold
kydred.
***
Naar bgetti sw buzar, aql tbine menmendik jeter, qaqw sekten batr da zyan
eger, jreksizdi zresin daws-aq urar.
***
Bal aras qumran moynna juqqan bald xo isti dmin sezip, lzzatna qumartp,
dmn tatp krp, oan mse tutpay, qumran ne tsp, mol bald tatpaq bolpt. Odan
qalay arn oylamapt, qumran iine tsken ol bald boyna malp, snpt de, qumran
awzna symay qslp lipti. Kimde-kim bul dnedegi enisine tgen nesibesin mise tutpay,
esepsz mollqqa, en baylqqa umtlsa, tnip turan qawipti elemese, os aran keypin kedi.
***
Aqld adamn qaseti kerekti zatn una bilip, son orndawa umtlw, paydal,
zyand isterdi oy talqsnan tkzw, zalal keltrgen isten tjrbe alp, on alda kezde
boldrmaw, zyand nrseden qoranw, barln uday oy eleginen tkizp otrw.
***
Blkt bldiretin alt nrse bar: son biri bektern te ustamaw, ekinisi szge erw,
inisi - qumarlq, trtinisi - reskeldik, besinisi - tadr, altns - qzbalq. Bekterd te
ustamaw degeni: pata qajrl, aqld jne senimdi kmekilerin, bektern qzmetten ketrw, ol
ornd bolsa jaqs, ornsz bolsa dupan kbeyed. Szge erw - daw-ara, urs-keriske jurtt
beymdew; qumarlq degenimz - yeldi asaw, gimeildik, masknemdik ta os
syaqtlar. reskeldik - ornsz kyip-pisw, balaattawa asw, kereksiz jerde k jumsaw.
Tadr - adamn basna tsetin awrtpalq - sw tasqn, jappay qrn keler kesel trler,
bedewlik, ta basqa sol syaqtlar. Qzbalq - meyrmdlkt ornna qataldq jasaw nemese
qatal bolwd ornna momndq tantw.
***
Kimde-kim bilgenn zn serktester men baslarnan, awrwn drigerden,
kedeylgn twstarnan jasrsa - zin-zi aldayd.

***
Eger pata birewdi tektilgi, aql, bayl, aylas zine parapar ekenin sezse, onda
lgi adamd ornnan taydrad, olay istemese, tana zawal twad.
***
Arszdar z jeter bgn amas drejesne kterilgenge deyin ana tilewlestik
bildiredi, paydal bola qalad. Drejesi men amas qana joarlasa da toyattamaytn, jetken
bgnen joar mrtebege kterilgisi keledi de turatndar bolad. Pataa qzmet istep jrip tek
kn n ya qorqqannan ana syispenilik tantatndar, patan keregi bolmaan jadayda,
odan qorqpaytn knge jetse, onda qaytadan qalpna tartp ketetnder kp.
***
Kimde-kim dosn bergen keesine qulaq aspasa, onda ol drigerdi keesin
qabldamay, zini unatqann istegen awrwa uqsayd. Wzirdi mindeti patan bedelin,
saltanatn arttratn st qoldap otrw, patan zyand, ayp iske barwdan saqtandrw. Bawrdan
da, kmekilerden de jyeli kees berwi adam artq, al isti e gisi aqr qayrl bolwnda.
Maqtawd e asl ardaqt jann awznan qqan. Dost jaqss egespeydi, bayd jaqss
dneqoz bolmayd. zine qastandq istemek bolan dost erteli-ke tisin qayraann
sezgennen gri dossz jrgen adamn uyqs tttirek. Patalard e naar, isti bastarda jay
qmldayd, sezimtald tmen bolad, mselege basa kil blmeydi, st atqarwda
kezdesken jadaya jndi mn bermeydi.
***
Eger yie tanmaytn qonaq kelse, on minezin bilmese, zidi qawipt ndemn
de, waymszdq pen beyamdq plege dwar etw mmkin.
***
Parasatt patalar aybn ygilemey, jazasn jaryalamayd, aybna qaray - jazas,
qupya ske - jasrn jaza, ygili ske - aq jaza. Eger pata birewdi dlelsiz, kmnmen ana
jazalasa, ne zbir krsetse, onda ol zin jazalayd.
***
Bk drejege jetip, oan dandaysp mastanbaan bar ma? Qumarlqt sona erp,
on azabn tartpaan bar ma? Birewge jaramsaqtanp, nams taptalmaan bar ma? Jaman
adammen dos bolp, arn saqtap qalan bar ma? Patamen dos bolandard jala jablmay,
sek ermey ketken bar ma? Ayrlanda tebirene bilmeytin, qasnda jrgende krsetetin opas
az pata, br erkekt attandrp, eknsn qars alp otrwa arlanbaytn jezke yel trizdi
emes pe?!
***
Aql aytqanda janar adamnan, awrwd emdew jninde drigerden, kdikti mseleler
jninde za mamandarnan jeildik dmetw jana jayllq kelmeyd, qayta qndqqa
uratad. Teizdi tuq tereine boylaan jan qaterge kezigedi, al blkni dos budan da
qawipti jadayda bolad, ytkeni blkge qanalq dildik, syispenilik, adal net
krsetkenmen, tbi bir srinw mmkn.
***
Keyde demi aat blinwine zini jemisi sebep bolad. ytkeni qal jemisti
awrlap butaqtar iledi, jemsn alam dep julmalap, sndrad. Tawst qulpran krki,
saltanatt sni quyrnda, braq, plege de sol dwar etedi. Msal ol tez joar up, adan
jawnan qutlayn dese, lgi quyr awrlq etedi. Keyde jaramd att qaseti zini tbine
jetedi: on miniske kp paydalanad, kin kemitedi. Zyal adam zini jaqslq qasetterinen

japa egedi, ii tar pendeler on kre almayd. Jaqs adamdardan jamandar anaurlm kp, olar
zyallar jninde jabla sek taratp, aqr kzin qurtp tndrad.
Al keyde bul tadr qwsnan sumd aqlnan ajratp, lsizdi sanal etedi, ktini
betin bgep, njqqa qayrat beredi. Jarln baytp, bayd kedey eted.
***
gilikt ispen utaspasa, szben josparlaannan jaqslq kele salmayd. Tjirbesiz
lmnen, sara baydan, opasz dostan, jalan taqwadan, n peyilmen berlmegen sadaqadan,
densawl, tnt men qwan joq mirden de jaqslq joq.
***
Oqmstlq aqld adamn mastanwn azaytad da, aqlszd mastanwn arttra tsedi.
Aqld adam qol jetkzgen mansapt da, qurmetti de zyan joq. Qanalq qatt jel
turanmen tawa seri tmeydi oy, al az ana jel tursa teselip ketetin selew trizdi, aqlsz
bolma drejege dandaysp sala beredi.
Ulqt zi meyirimdi bolanmen, wzirleri qolaysz kelse, ulqt meyiriminen jurtqa
ter payda az bolmaq.
***
Patalard krki men sni olard qayrmdlnda. Opaszdq arql jaqndasw,
ekijzdilikpen tabsqa jetw, yel maxabbatn ritw in qataldqt qoldanw, zine zyan istew
arql payda tabwa umtlw, danalqqa jne jetlwge ebektenbey jetwge trsw - aqmaqtq.
***
Tzelmeytindi tzetem dep wrelenbe, nasxattawa turmaytnd nasxattama.
***
Teiz sw zenni teizge quyan jerinde ana tu bolad. Araa zzl krmese,
dostq berik bolmaq. Twstar arasnda bawrmaldq ta araa sz kirmese buzlmayd,
ekijzdiler jlan trizdi keledi, szdi seri de jlan wn serindey. Burnlar: aqld men aq
peyil jann sona er, minezi jaman bolsa da ajrama, on jaman qlnan saqtan da aqln
paydalan, tipti aql jndem bolmasa da aq peyilmen dostd zbe, on aq peyilin
paydalanp, z aqld jetldr, ama kelgene aqlszdan boyd awlaq sal,- degen eken.
***
Opasza krsetken qurmet, jamana etken jaqslq, sanasza bergen trbe,
senmsizge aytqan sr, osn bri bosqa ketken paydasz ebek. Jemis a aaa bal jaqsa
da, may jaqsa da jemisi a kyinde qalmaq. Jaqs adammen dos bolsa, jaqslqqa
kezigesi, al jamanmen dostasw plege uratpaq. Bul jaday jel trizdi - sasq zatt stinen
tken jel sasq isti taratp mkitedi, xo isti stinen tken jel, on zimen birge taratad.
Aql kem adamdar danalard aqmaq sanayd, aramzalar meyirban jand dattayd, pl
qsqtar zgen pln tzwligin sezbeydi.
***
Awrwna pa bolsn dep adam zin ktep a drini iedi. Pata keyde bir
qzmetkern jaqs krip, jaqn tutad, keyde odan seskenip, saqtq istep, ornnan alp, zinen
awlaqtatad. Sawsan jlan aqqan adamn w barlq denesine jaylmaw in sawsan awp
tastaytn bolad.
***
Qupya srd apa, tapsrlan amanatt muqyat saqtay bil. Braq, r isti orn, mni
bar. Eger jasrw ornd bolsa, solay et, keyde jasrwd zi zalal bolp atn kez bar. Jarya
etetn nrseni aytpay qalw men jaryalamaytn nrsen jaryalawd ekewi de zyand.

***
Patalara jaqn jretnderd arasnda mansapqa talasw, qzmet drejelerin qzanp
kndew, kre almawlq kp bolad, sirese aralarnda e aqldsn, adal nettisin kndeydi.
***
Ast quna jese awrw asqnatnn bile tura ele qlmaytn adam zini qumarln
qul bolan.
***
Kimni sol kzi qsqtaw kelip, jplqtap turatn bolsa, murn o jana qaray
qsayqrap tursa, qastar birinen-biri qaq jatsa, ne boy jerge sze qarap jretin bolsa,
eledep jan-jana jaltaqtap qaray beretin bolsa, bul adam opasz, awr qlms jasawa,
ozbrlqqa beym keled.
***
Bar lemge jarq bergen kn men ay da z mezgili jetkende tutlad. Tpsiz terede
jatqan balqtar da qarmaqqa ilinedi, aspan ayasnda up jrgen qustar da key kezde jerge
qonwa lajsz mjbr bolad. Mine, osn bri jazmt tegewrindi ki.
***
Swd qaynatw n ot jaad, ott sndrw n sw quyad.
***
Danalar zglk joln izdeydi. Jaqslard arasnda syispenilik jldam bastalad, jay
swyd. Bulard dost altn qumraa uqsayd, qana eskrse, sona baal. Jaman
adamdard syispeniligi jaymen bastalad da, jldam swyd, olard dost qumnan
jasalan qumraa uqsayd, tp ketse snad. z zg adam asl adamd bir krgende-aq tanp,
janasa jredi, al aramza adam qorqpasa nemese bir paydas ter dep esep jasamasa, ekimmen
jaqndaspayd.
***
Adamdar zara dostasqanda eki nrseni dneker etedi, biri jregin usnad, al ekinisi
qolndasn barn ortaa salad. Jregindegsn usnatndar - adal dostar, al qolndasn
beretnder birine-biri esept jrdem berip, payda kzdewiler, olar bir-birinen olja ana kted.
***
Tws ta, aayn da, dos ta, joldas ta qolda baylq barda kp bolad. Aqas joq jann
maqsatna jetw qn, ytkeni kedeylik kedergi bolad. Jurt kzinde aqas joq jann aql da
joq. Kedeylkt egeline tsken adamnan e weli twstar ters aynalad, jaqndar jek
krip, odan qaatn bolad. Al key kezde z basn jne y-iini muqtaj-mddesin orndaw
in ol ara izdeydi, qlmsqa urnwdan da taynbayd, arnan ajrayd, qor bolad, syte-syte
ol eki dneden birdey qol zedi de mlde qurd. Baqtszdqt br tetigi kedeylikte, kedeydi
jurtt jek kretn sebeb - paydaszdnda. Kedeylik aql men diletten de ayrad. Kedeylik
tirik-sekti, qaqw szdi uyas, adamn ar-uyattan ajrar jer. Uyattan ayrlannan qzq
qaad, ol nemi qndqqa tap bolad, al qndqqa uraan adam jbirlenedi, jbirlengen kisi
qaya kezdesedi, oy-sanas topastalad, umtaq bolad, on barlq szi zine qars bola
bered.
Adam kedeylengen kezde, oan burn senip jrgen adamdar senbeydi, kdiktene
qarayd, burn jaqs degender endi on isin nemi jamandqqa jord. Qlms istelse, osdan
kredi, kdiktenwdi, ters pld bri osan tnedi, bara jann kzdeytin qaraqs os
kedeylik.

10

Joqlq kedeyd qayr suratwa da, urlqqa da, zorlqqa da mjbrleydi. Sonda da,
tirik sylewden nsz qalw artq, zorlqtan aldaw artq, aram jolmen baylqqa elenp, raqatqa
batwdan, joqlq pen kedeylik artq.
***
Adamn basna bitken baylqt zor - qayrmdlq, maxabbatt joar sats - senim,
danalqt bg - keleekte bolatn is pen bolmaytnd ayra bilw, sytip izgilik pen sabr
krsetip qol jetpeytin nrsege umtlw.
***
demi szden eteme nbeydi, jetstk - rekette. Msal awrw adam emdelwdi joln
bilse, biraq emdelmese, awrw zdgnen jeildew qn oy, sonda on emdew joln
bilgeninen ne payda? Qabramen keesip uyaran oyd isimen krset. Malm az dep
qayrma, peyld ke usta, aq peyildi at arp, ton tozbayd, on jurt malsz da sylayd.
Bayl mol bolsa da, adamgeriligi joqt xalq qadirlemeydi, msal altnmen aptap, kmispen
kptep, moynna jaltraq qar, ayana altn bilezik taqsa da tti t dep tand. Jat jerde
jrmin dep qayrma, jaqsda jattq joq. z elnde de, jat elde jrse de, adama aql joldas.
Aqa da, basqa baylq ta qold kirindey, kelerinde bayaw kelp, keterinde jldam joq
bolad, ol aspana laqtrlan dop syaqt, jerge tez qulayd. Bultt klekesinde, jalan dosta,
aylaker yelde, trk maqtawda, mol baylqta bayan joq. Aqld jan baylna syinbeydi,
taplq krse kyinbeydi. Bar baylq - aql men izgi ebekte. Adal ksn istegen isi, artna
qaldran rnek-lgisi joalmayd, istemegen ql in on ekm jawapqa tarta almayd.
Bolaaq mirge beyam qaramaan durs, aqret in gi ister istey berw kerek. Ajal
adawszda ayaq astnan tap bolad, on keler merzimin ebir jan bilmeydi.
***
Adamn aayn-tws, adal dostar yinen arlmasa, nemi birge bolp birin-biri
qwantsa, tws-dost mu-muqtajn orndawda on z de ksemdik tantsa, qwan pen baqt
os adama qonp, mr manaa tol bolmaq, os adamn tregne qonbaq. Izgi jan
srinip ketip, ora qulasa, oan izgi adam ana qol un bered. Qana jaqslq jasasa da jaqs
adam on mindet etpeydi; bas bygege tigilp, nee alwan qawip-qaterge kezdeskende br
kezde jasaan jaqsl aldnan ad, ol tek jaland aqretke ayrbastayd, azd berip, kpti
alad. El tadr eletn kezederde xalq ozq zyallard panalayd.
***
Adam jerde bir srinse, dadlanad da, tegis jerde de srinwge beyim turad.
***
Qw dne mexnat tartw in jaralan! mir ozad, ol nemi zgerip, jarp turad,
onda turaqt, tyanaqt enrse joq.
***
Qupya sr bar adamn srn qawiptenbey senip aytatn keesisi bolw kerek, durs
blik jasawda da son jrdemi tmek. Otqa may quysa mazdap janad oy, sonday-aq kees
alwn oy-sanas ozq bolsa da, oan kees berwini aql-oy qoslanda keyip, tolsa
tsed. Qaraas xanna z pikirini durstn dleldegende on baalay bilw qajet. Qojas
qatelesse, on qatesin deppen eptep qana sykep aytqan jn.
***
Srd nee tr bolad, solard birin eki-aq adam biledi, ekns - biraz adama
aytlad, al inisin kp kisi tdayd. Saqtalw ts sra tek trt qulaq, eki tilden zges artq.
***

11

Aqqatt jaqtaan jan maqsatna adal jolmen jeted. Bul jalanda adamdara artna
qaldran izgi isterinen basqa aqa da, dos ta opa bermeydi. Aqld adam zinde asa qajet
zatt, nemese paydal bolp qayta oralatn nrseni ana ustawa trsqan jn, osdan zgeni
brin de jaqs krmeyd. Ol n aqa men topraqt qun brdey.
***
Baltamen kesken aa qayta sedi, tzelip ketedi, semser kesken et pen syekti jaras
jazlad, bitip ketedi, al tildi jaras - dawasz dert, mgi jazlmayd. Denege kirgen oqt
swrp alwa bolad. Sz de sol oqa anlad, biraq ol jrekke qadalatndqtan, swranmen
alnbayd. rbir jaln atar nrsen qaytar bar, msal ott sw sndiredi, wd wtn dri
qaytarad, maxabbatt dawas tabsw, qayn basatn sabr. Al pendilikti jaln miri
snbeydi.
Aqld adam dildigine, szini rastna qana sense de, ol zini aqlna, k-qwatna
senip, kek twdratn, pendilikke uratatn jadaya barmayd, ytkeni wd betin qayratn
drisi bola turp, soan senip esti jan wd ipeyd emes pe?
Adamgerilik te izgi nett jandard ana enisine tedi. zg adamn spap aytqan
szderi asa mazd krnbese de, tpki manas s barsnda krinedi, isti ntjesi ayanda
bilinedi, sz qana eendkpen aytlsa da, jurtt br ret qana tamsandrad da qoyad.
Kimde-kim oyl dostarmen aqldaspasa, bolaaq isin ldenee ret zerttep, oy-qrn
saralamasa, onday jann kemlg sezlmey qalmayd.
***
Adam oya alan sn jzege asrw qolnan kele turp, son orndawa batl barmasa,
ekini ret onday jadaya kezikpeydi. Kimde-kim bir isti mezgilin ktip jrp, waqt
kelgende z oyn ornday almasa - on jums stsizdikke urayd, z kinke urnad,
onday st endi qaytp kelmeydi.
***
Menmen bekt eld dl blew kemde-kem, yelqumard kere bolmaytn az,
tamaqt mlerinen asra jep awrmay qalatn kisi srek, layqsz wzirlerdi tilin alsa, pata
plege urayd. Tkappar adam zyallqqa jetpeyd, aldamda senmd dos bolmayd,
trbesiz adam bekzat bola almayd, saraa meyirm joq.
***
Jawd jldam jew in, ass twekelden gri, esept reket jaqs. Lawlaan ot qana
stq bolsa da, sp turan aaqa tgende jerdi betinde turan jan ana rtke orayd, al sw
qana jumsaq bolsa da, jeti qat jerdi astnda tamrd kewleyd.
Elemewge bolmaytn trt nrse bar: birewi - ot, ekinisi - awrw, inisi - jaw,
trtinisi - bor.
Eki adam baqtqa birdey umtlanmen, oan qay erligi asqan burn jetedi. Al
ekewini erligi birdey bolsa, onda aqlds e bolad, eger ekewini erligi de, aql da te
tsse, onda senmd kmekler kpti jol bolad.
Ozq oyl, sanal adamdarmen keese biletin bek, bastalar st alaq kezeinde
birewlerden zini kzdegen maqsatna ters kelerlk unamsz qlq krse de, sz estise de
elemewi kerek, ytkeni on bri z paydasna eiledi, aqr qayrl bolad. Al isti baybna
kz jibermey, qumarlqqa berlgen adamn keesi alaq kezde raqatqa blep, jubatsa da,
so stsz ayaqtalad.
Minezd uqalaqtn jee blgen adamn jan jay taba jred, awr jkten bosasa
adamn arqas tnstayd.
***

12

Pataa adal qzmet etks keletn ks te depti, ri mayda syleydi, syte turp ol
patasna twrasn aytad, keyde basqalard kemiligin krsetkendey bolp tuspalday sylew
arql patan kemilign tyreydi. Mselen blay dew mmkn: z isterine pata salaq
bolmaw kerek, ytkeni qn jumst tek kp qana atqarp a alad, kpt br ortalqtan
basqarw n aql men ayla tedey kerek, waqttan da utlmaan maqul, sebebi mezgili tip
ketse qaytp ol s oa baspayd. Blkte k bar, ol kl tskend jarlqay da alad, biraq
oan jetken ks saqtay bilsin. Degenmen, qzaldaqt glinen payda bolan klekedey,
blk te bayansz, ol aqldn aqlszben dost sekld aynmal. Blkni qayrszd
kndestikke uqsayd, al paydas tsde krgen dne-mlik trizdi, oyananda ts
orndalmayd.
***
Aqldlar iske eber, szge sara bolad. Ol bir iske bel baylamay turp, on bolaan
olad. Srinip ketip jerge jlp tsken adam tayanp qayta turad oy, sonday-aq ol z
istegen qatesin, bar jgern jumsap, z tzewge trsad.
***
Pataa memleketin naytp, jern saqtaw men qol astnda eline bedelin arttrwa
aql men sabr kerek.
Aqldasatn sanal serg joq blk, qanalqt qaymqpaytn erjrek bolsa da, on isi
oalmayd, kkene qndqt zi oan alnbaytn asw bolp krined, serktern
blkszdgnen, zini st jdahatpen blp almawnan barp, on lsizdigi bilned. Keyde
munday adama tadrd seb tedi, durs batqa tsedi, s oarlp jol bolad.
***
Knli men knsizdi aqld adam ana ajratad, ol keleek mirdi de biledi,
sondqtan ol dal jolmen twra tarta beredi.
Dnede eki adam qayrw tis, birewi - kn jasawdan qaytpaytn adam, ekinisi ekimge eqaan jaqslq oylamaytn adam. Qwan pen raqatt mir olaq, al istegen ql
in jazaa uraanda, on kinii uan-teiz.
Eki adam qayrmaw kerek, birns - elne sykti jan, ekinisi - e waqtta kn ske
urnbaytn adam.
Kz krmeytin jan dep soqrd ana aytpaymz, eswasta da kz joq. Soqr aspand da,
jerdi de, juldzd da krmeydi, ol als pen jaqnd da, aldndas men artndasn da ajrata
almayd; sol sekld eswas ta aqldn aqmaqtan, sulwd sumpaydan, jawzd gi jaqsdan
ajratpayd.
Toymaytn eki adam bar, birewi bayudan basqan oylamay, dnen trnektep jya
beretn adam, ekinisi - tapqann tgel jalmap, zinde joqt jurttan tilenetin adam.
Eki kisiden qaqan jn, son birewi - dnede soplq ta, knhar qlq ta joq deytin
adam, al ekinisi - z enisine tmegen zatqa kzin salatn adam, on jan tlenp eminedi de
turad, onday adam tirik-sekten qulan da tya almayd, birewdi yeline qumartwn da
qoymayd. Dozaq otnan qorqp twbe qlw dep oslara teeskend aytad.
tul bar, zenni swsz arnas tul, esiz el tul, kyewsiz qatn tul. Qolnan ne jaqslq,
ne jamanlq kelmeytin ez adam da os qatara kired.
Oydaday jawap qayra alatn -aq adam, son biri - z qaznasnan el-jurtn
jarlqap, sylq lestirwge mmkndg bar pata, ekinisi - zini ern oyn up qzmet
isteytin qlqt yel, inisi - mr zan durs yretetin aqld ustaz.
Birewdi srt sulw, zi semiz qur at bolsa, biraq ol minis bermeytin jab bolsa, sol
adam qayrwa tis; kjesini sw kp, eti az sondqtan taamn dmi joq adam qayrad;
kimde-kim kpti kzine tsetin demi yelge ylenp, oan zi jaa almasa, sytip nemi
yelnen jekkrn pl tansa, mne os adam qayrwa tis.

13

 adamd jazalaw kerek, son biri knsizge azap tartqzan adam; ekinisi
aqrlmaan tamaqqa zdiginen umtlatn suanaq; inisi - zderinde joq zrw zatn dostar
suraanda, son mnisin aarmasa jne surap ta bilgisi kelmese, mine os ew jazaa
layq.
Aqmaqqa sanalatn adam: biri - bkil bala-aasmen tar yde turatn usta, ekinisi
- ustarasn qtyattap ustay almay, adamd jaralaytn em; inisi - z yine, otanna qaytqs
kelmey, dupandarn arasnda qonaqtap qalan jolaw; sebebi ol jat elde jrip lse,
dnesine bten adamdar e bolad, bayl da solard qolnda qalad, al zi mldem
umtlad.
Bik tawd basna rmelegen adam, balq awlaan adam, awr iske bet alan jan,
mine os ewi ana asqpawa tisti.
Qol jetpeytindi arman etetin adam bar, birewi - taqwalqtan jurday, braq lgennen
keyin dindarlarmen tedey jarlqalanwd dme qlatn aramza; ekinisi - zin-zi tekt twan
bekzat jana sanaytn sara; inisi - xalqt qann jktewden taynbaytn net buzq, sonda
da meyrimdi, raqml izgi soplarmen birge aqrette raqatqa batwdan dmelenetn adam.
zin-zi mxnatqa dwar etetin adam bolad, birins - jawa saqtqt qoyp qur
qol awp, maydanda bosqa letin jan; ekinisi - balas ne twan tws joq sayaq, sonda da
toymay, alan mlkine joar sm qoyp, baylqqa kenelwd armandap, kplkt qaqwna
uraytn bay; inisi - jeiltek jas yelge ylengen kri al, jas yel nemi on limin
tileydi, jas kyewge qqs keledi.
Qojaynn jek kretin adam bar, son biri - kirisetin jerine de, kirispeytin jerine de
kligip, biletinin de, bilmeytinin de syley beretin qzmet; ekinisi ustazn umtp, oan
kmek krsetpeytin jaadan bayan sawdager; inisi - qojaynna daw aytp, onmen
talaswd jaqs kretin jne talasqanda qr krsetip ktemdik tantatn qul.
zderin azapqa salatn adam ekew-aq, son biri artna burlmay, mendey beretin
jan. Ol keyde srinip ketip qudqqa qulayd, al keyde rawa m batp ketedi. Ekinisi:
Men ekmmen dupandaspadm dep saqtanbaytn adam, sytip basqan da adastrad. Jaw
kringen kezde ana qap qutlwa trsad, braq keged.
Syispeniligi jldam draytndar da ew, on biri dosmen kpten beri kezdespey,
xabar alspay jrgen, qatnast zbey jrwge net etpegen adam; ekinisi - birewdi jaqs krip
sylasa, biraq muns on qadir-qasetine say kelmese jne sol mnezd qabldamay, keleke
etse, mine bulard da qatnas bayand bolmayd; inisi - kedeydi bay dostar bolsa, olar
rzq-nesibeli, qwant bolp jrse, lgi kedey baylardan br zattarn surasa, artnan zi on
qarmn qaytara almasa, mine, bulard da dost tez qojramaq.
Jeiltektigin bildirp alatn da adam, biri - zimen bsekelesip jrgen kisige dne
mlkin senip tapsratn jan. Ekinisi - men batlmn, men batrmn, dos tabwa, mal-mlik
jnawa eptimin, marattar salwa da, keleli isterdi orndawa da ebermin dep jurtqa jar
salatn, alayda osn brin jalan aytatn adam. inisi - qzba qutarlqtan mlde qol zip,
sawapqa batatn rwxan izgi jola tstim deytn, biraq Quday joln, aratt zan saqtamay
l weyilikti sonda jretinin klli el biletin kisi.
Aqld dewge kelmeytn de adam bolad, biri - bik jerde otran etiki, ytkeni
qolnan ne pa, ne basqa bir aspab tsip ketse, l son jerden kterip alwa aldanp,
wrege tsedi de, istep otran isinen qalad; ekinisi - nesine uzn jip sabaqtaan tigini,
ytkeni uzn jip l oralp qalp, on jumsn toqtatwa sebep bolad; inisi - a alanda
jan-jana alaqtap jrp, at snin ketiretin ataraz.
Trt adam teris qlq jasawa beym, son biri - oqs syleytin, nemi tirik aytatn
adam; ekinisi - zinen joar kisige qzmet etkende, maydana qqanda, jums stnde aban
qmldap, tamaqt aqaraqtana asaytn adam; inisi - z awn kna batpay turp lewge
qablet jetpeytn adam; trtinisi - krdeli ist bastawn bastap, ayaqtamay tastap qoyatn
pata.
Rsm men dstrge layqt qzmet isteytinder de trtew, son biri - tamaqt dl
merziminde dayarlap, der kezinde qojaynna tartatn adam; ekinisi - bgde yelderge kzin

14

salmaytn, enisine tgen yeldi qanaat etetin ks; inisi - keleli isti bastarda, blmd,
blkt adamdarmen aqldasatn pata; trtinisi - z awna e bola alatn adam.
Qorqpaytnnan qorqatndar da trtew-aq, son biri - aat basna otrp, aspan
jerge qulap keter dep qorqp, bir ayan joar kterp, egerde aspan jerge qularday bolsa,
ayammen tirep toqtatayn dep oylaytn anaaqtay toray. Ekinisi - eger eki ayan birdey
bassa, jer oylp kete me dep qorqqanday, bir ayan nemi kterip jretin trna; inisi
topraq jeytin jawnqurt, ol miri toya jemeydi, ytkeni jerdi qumn tawsp alp, atan lem
degen qorqn bleydi. Trtinisi - jarqanat, ol zin qust iindegi e demisimin dep uad,
sondqtan birew-mirew ustap alar dep qorqp, kndiz upayd.
Ekimge uqsamaytn trt-aq adam bar, birins nee alwan erkekti krip-krip,
aqrnda qanaatqa kelp, bir erkekt etegn ustaan yel; ekinisi - mir boy tirikke
dadlanp, aqrnda twbege kelp n sylewge bet alan adam; inisi - burn minezin
jumsartp, kerskendermen bitimge kelgen, rkkirek menmen jan; trtinisi - zini
jaratlsn zgertip, jaqslqqa bettegen tkappar adam.
Bolar isti mazmunn jadayda aldn ala tsingen jn, biri dupannan ki men
erjrektigi basm ekenin rbir adam ayqas bastalmas burn bilw kerek; ekinisi - kimde-kim
bir qmbat nrsesn dawlap sottasqanda blm men aql-aylas olq soqsa, onda e weli ol
dil blik aytatn qazn izdegen jn; inisi - eger bir bekzat ksn adamd qonaqqa
aqrarda beretin taman ta basqa kerek-jaran aldn-ala dayndasa, sonda ol qonaq kelip
qalan mezgilde wrege tsip asqpayd, lekke tspeydi.
Kn men twben umtpawa ts trt adam bar, birewi - lim awznda jatqan awrw;
ekinisi qojaynn qorqqannan ana sylamaytn qul; inisi - jawmen betpe-bet turan
jan; trtinisi - zinen mqta basn meytin, sons n jbirlengen, qarsqa uraan sotqar
adam.
Trt adamda raqm joq, son biri denesine tgel jara tsken jan; ekinisi - zin
zdik sanaytn aramza; inisi - urlqqa bden yrengen adam; trtinisi - jldam awlanatn,
birewdi tiniin aban qabldaytn jan.
Kn men tn, sop men dinsiz, jarq pen qara, jaqslq pen jamandq, mine os
trtewi birimen biri dostasa almayd.
Qaraqa, tirikige, eki jzdi adama, peyili aram zorlqa, mine os trtewine
senbegen durs.
Uyqtay almaytn adam altaw: biri - talayd jazqsz qann moynna ktergen adam;
ekinisi - saqtaytn senimdi kisisi joq mol baylq esi; inisi - dne-mlik in jala jawp,
birewdi ornnan taydran adam; trtinisi - zine te qajet aqan eriksiz berp qoyua mjbr
bolan adam; besinisi - bden azndaan yel; altns - jaqs dosnan ajraw qawpi tngen
adam.
Jeti trl adamn qlnan jurtqa zyan keledi, birewi - aratqa jetik taqwa, biraq sol
bilgenin ekimge yretpeytin adam; ekinisi - tartqan syn qadirin bilmeytinge jaqslq
krsetken pata; inisi - qaramandalara dildigi joq, qatal da meyrimsiz bay; trtinisi
- erke balasn ers qlna keirmmen qaraytn ana; besinisi - opaszd adala balap
sengen adam; altns - zini dosn minewge beym jan; jetinisi - Qudayd da, on syetn
kisilerdi de sylamaytn adam.
Aldaw segiz trli bolad, dileti joq patan kimdigi aldam; bilimine say qlq
jasamaytn oyld szi aldam; juldzdard sanap qtm degen esepini esebi aldam;
knhard knsi aldam; qara tndegi urlq aldam; kndep otrp aytqan yeldi szi
aldam; dildik twral ayta turp z ustanbaytnn sz aldam; an tsi aldam.
Segiz adammen istes bolmaw maqul, son biri - ornsz aql berwi; ekinisi - is
turaqsz adam; inisi - zin nemi joar sanaytn rkkirek jan; trtinisi - z pikirin
dleldew n trk aytwdan taynbaytn tiriki; besinisi - zinen aqan artq baalaytn
sara; altns - line qaramay awr jumsqa kirisetin ljwaz; jetinisi - mini kzge krinip
turatn adam; segizinisi - z twsmen nemi kelsmge kele almaytn ks.

15

Adam on trli jadayda tanlad: sker isti jetik biletin eber sarbaz urs stindegi
dis-aylasmen tanlad; birewmen qarm-qatnas jasaanda byazl arql qojas quln
tand; pata zini mnezn, bilimin, aqln aw arql tantad; kpes zini izgi qln
sbaylastarna krsetken dildigi arql tantad; nese alan adamn sertti szine beriktigin
qarzn mezgilinde tlew arql tand; twan-tws bastarna tsken qndqt ortaqtasa kterw
arql tanlad; aqld adamn tapqrl qn ske kezikkende ana bayqalad; darqan adamd
qayrmdl, men kermldg arql tand; kn n qlmsqa barmaw arql kedey de
zin-zi tantad.
***
Jawlasw men dostasw, syispenilik pen pendilik - bulard bri bir qalpta turp
qalmayd. Trl jadaylara oray syispenilik tkke, dostq jawlaswa aynalp kete salad.
Aqld adam munday jaytt rqayssna zne say ara qoldanad: jawnan kelse - qasqp
qars turad, dosnan kelse keirim jasayd.
Key kezde jasrn jawlq dostq keypin kedi. Jawlqt krnp turannan bul
anaurlm zyand, osdan saqtanan jn. Paydas tetin kezde dos sanap, zyan terin bilgen
mezgilde qas dep uatndar bar. Jawnan olja tsirwdi mittense aqld adam oan dostq trin
bildiredi, al dosn zyan terin bilip qawiptense, oan qars jaw ekenin sezdiredi. An da
kikteri anasn sonan qalmay stin emp alad da, stten qqan kezde analarn umtp
ketedi. Aql men aylas te adam zini twstar men dostarna jadaylard zgerwne
baylanst z qarm-qatnasn zgerte beredi: ol brde sened, brde, kersne, qawiptenedi, bir
kezde rza, bir kezde naraz bolad, keyde damdlq krsetedi de, key kezde aw aqrad.
Dostasw eriksiz, esepten twsa, onda dostqt twdran sebep zgersmen bri de
zgered, bul astna ot jap qaynatqan sw syaqt, ottan ayrsa-aq ol qayta swp ketedi.
Birimizge birimiz senisip, dostasp edik, bizdi aramzda adal qarm-qatnas, syispenilik
ornap edi, osn bri qajettlk bolatn, ol tkennen keyin maan senmen jaqndaswd qajet
joq degen oy twad.
lsizdi kti dupanmen jaqn jrwinen, adal jann zalmmen janaswnan jaman
nrse joq. Aqldn basqa amal quranda dupanmen lajsz ntmaqtasp, eriksiz knetn,
syispenilik pen adal senimin bildiretn kez de bolad, biraq mmkindik twa qalan zamatta
tezirek alstawa trsad.
***
Ayana jara qqan adam eptep baswa trspasa, wqtrp alw kdk, kzi awran
ks jelge qars jrse, oan da zaqm keledi. Sol sekld kekti adam dupanna jaqnday
bergende eski jaran awz alad. Barlq trlk es qawip-qaterden saqtanwd oynan
armayd, bolaaqt boljawa trsad, zini kine, aql-aylasna senip, n qaterli nrseden
mezgilinde saqtq jasayd, aldanp qalmayd. Kimde-kim kine ana senp, birewdi aldam
szine eligip, saqtanbasa, zine-zi qastq jasayd. Tadra moynsunp qarap otra berwge
bolmayd, on nege dwar etetinin km blsn? Adam zine ana senip, isine batl kirswi,
ald-artn bayqap otrw qajet.
Kimde-kim trt trli spatqa e bolsa, qol kp nrsege jetedi. Als jaqn bolad, jat el
dos bolad, on birins - birewge til tgizwden saqtanw, ekinisi - deptilik, inisi kdiktenwden awlaq jrw, trtinisi - istegen isin zerektikpen tndra bilw. Adam z tiriligine
ndap qawip tngen kezde twan-twstan da, baladan da, yden de, mal-mlikten de bezedi,
z tiriligini ornn basatn zatt tabam degen mit onda bolmayd. Ornna jumsalmaan
baylq, erine knbeytin yel, til almaytn bala, kmek berwge trspaytn tws, beybitilikti
qoramaytn memleket jaman. Senimen qatar turp z mirimdi tntqta, qawip-qatersiz
tkizwge meni kzim jetpeydi, - depti de totqus uzaqqa up ketipti.
***

16

Patan k-qwat wzirleri men serkterne kp baylanst, olard paydas

syispeniligi men jaqslq tilewinde, al syispenilik pen jaqslq tilew dilettlk pen
deptilikke baylanst bolad. Pata kptegen isker adamdar men senmd qzmetkerlerge
muqtaj bolad, solard iinde dil de aqld, net adal adam kp kezdespeydi. Ol z tjirbesi
men senimdi adamdar arql qzmetkerlerd tyanaqt trde tadap alan jn, sonday-aq
olard isti jrgizw disin de baqlaan durs. Sonmen brge, pata z kmekilerin jumsn
uday qadaalap otrw kerek.
Aqld adam tek asqpay, baysald oylawmen kinwden saqtanad. Ald-artn adap
qmldaw patalar n de kerek. yel - kyewine syenedi, bala - ata-anasna, kirt ustazna, pata - skerine, sker - ksemine, sop - dinine, xalq - patasna, pata qayrmdlna, qayrmdlq - aqla snad. Al aql tlqt baypqa tyanaqtayd. Patan
aql-parasatn rqaw - zini dostarn jiti tanwnda, bilim drejesine say etip, rqayssn
z ornna otrzwnda, sonso olard zara qarm-qatnasna qralqpen baqlap otrwnda.
Pata zi istewge ts isti bten birewge tapsrsa, z orndama da bolatn keybr isti zi
istewge kirisse, onda patan isi oydaday orndalmayd. Ol barlq jadayd tgel
qadaalaw, kzine ana senwi, estgenne aldanbaw ts. Dostarn birinen-birin artq
qurmettegen kezde de adaspaw kerek, msal, e weli tsin, dmin, isin anq bilmey turp,
arap satp alan kisige uqsamaan jn. Kzjumbaylq on aldanp, zyan egwge kelw
mmkn.
Bek zine tnetin qawip-qaterdi kzin joyana ayaldamay, zdiksiz qmldap,
dupandarn odaqtaswn dratp birinen-birin awlaq ustawa trsw, zin oynqqa
aynaldrp jberwge, z basna qastq istep, zaqm jasawa mmkndk bermew ts. lsiz
pti basn biriktirip ratsa, zilmeytin mqt arqan ad. Sol arqanmen asaw pildi de ustap
alp, qola yretwge bolad.
Jazqsz japa ekken jandard qastq jasawnan qorqwa bolmayd, olard
syispeniligi men jaqslq oylaw qayta jarmas dep kder zw durs emes. Qarm-qatnas
qanama ylespese de rkmd zine layq ornda ustaan maqul bolad. Olard
keybirewlerinen swsp blingen kezde, burn qarm-qatnast qayta jartwdan bas tartqan
durs, al ekini birewlerinen ebir waqtta ajraspaan, jola tastap ketpegen maqul. Kimdekimni diletsizdik ata qsa, moynna alan mindetine jrdim-bardm qarasa, sertinde
turmasa, jaqslqqa jamandq jasasa, izgilikten awlaq tursa, zin miri renjitip krmegen
twstarmen de, dostarmen de tzw qarm-qatnas jasawa jaramasa, onday adammen
aralaswdan bas tartqan durs. Twstarna ayanbay jaqslq krsetetin, qana qn bolsa da
solard kpe-nazna tze biletin, qanday jaday twsa da, qndqtan qutqarwa dayn turatn,
adald krinp turatn adamdard barna sylaan maqul.
Kimde-kim awr jadaya, baqtszdqqa jazqsz urasa, zini ornnan, qurmetti
eninen ajrasa, mal-mlkinen diletsiz ayrlsa nemese burn jaqn jrp, sonan sebepsiz
srtqa strlan bolsa, solard brine de senbewi kerek. ytkeni munday adamdar patan
dupandarmen kerek jerinde birigip ketwi mmkin.
Izgi jann bir jaqs reketi on m jamandn, al aramza adamn bir jawz ql
on m qaytara istegen jaqsln umttrp jiberedi.
***
Km de bolsa neti tzw jandara jaqslq krsetwi kerek, als aytwa da, maqtawa
da turarlq adamdarmen jaqn jrgeni maqul, zegiles kisilerini atana, lawazmna,
baylna, dildigine qaray sylap, kikentay jandara, kedeylerge, lsizderge kmek
krsetken jn. lkendi de, kiini de bden snap, srn bilw kerek, blkt driger awrwd
srtnan krip emdemeydi, wel awrwd tamrn ustayd, azasn zertteydi, sodan keyin
barp em belgileydi. Sonday-aq aqld adam da sylaswa turatn, sertti szine berik, bekzat
kisilerdi tapsa, olarmen dostasw kerek, ytkeni knderdi bir kninde basna s tsse, lgi
jaqsln qarm qaytad.
***

17

rbir adam bir nrse jasarda oylanw kerek. Burnlardan qalan sz bar: z basa
tilemeytin isti, birewge isteme. Aqqat, dildik mine, osnda, al dildikke Quday da, el de
rza.
***
Umtlan isine qol jeter-jetpeste tastay berip, ta br ske umtlatn, biraq on da tolq
ayaqtamay, aqrnda esi p, bosqa qalatndar kp.
***
zinde joqt asay beretin jand baqtt jan dep eseptewge de, oan keirmmen qaray
berwge de bolmayd. Osn saldarnan akzdk artad, dam azayad. Enisine tgen lesine
qanaat tutp, qol jetpeske umtlwdan bas tartqan adam zor baqtqa, lken rsqa e bolad.
Tmengi ornnan joar drejege umtla berw arql pl buzlad. Qol astndalarn qamn
oylaan kmder ulq, bulay istemegender baqtt bola almayd. kmdern adaldna
senbegen el blned.
***
zin-zi plege uratqan kisini msirkew jaraspayd, z ajalna zi sebep bolan
adama jumaqta orn joq.
***
Minezdi tirini zi jaratad, xaywann tabatn zgertip, basqa piinge tsirw
ekimni de qolnan kelmeytn syaqt, patalard patas da mnezd zgertwge e qayran
jasay almayd.
***
Kimde-kim bir keleli iske, zor maqsatqa umtlsa, alayda br bolma kedergiden op
maqsatnan bas tartsa, onday adam ul drejege jete almayd. Bul jalanda ekm de paydal
nrseni eqayssn zimen birge aqretke ala kete almayd.
***
Aqmaqt bergen aql qajetsiz nrsege urndratn aqld adama belgl, sondqtan ol
nadandqqa berlmeydi, aytqan szin, krsetken josparn qabldamayd. Danpan adam r
isti jayn surptap, saralayd da timdisin tadap alad, oslaya nadann szin de zini gi
isine paydalanad. Danpan eki jadayda nadanmen keesw ts: biri - eger sonmen keesw
arql danpan bten adamn srn bilip alsa, sonda ana aqldasw kerek, al ekinisi - eger
aqmaqt boynda jeke qasetter buan kmek beretin bolsa, sonda aqldasad.
***
Kzi bard kretn, qula bard esttn syaqt bilim de tek aql arql, sanal oy
men aldn ala bayptaw arql keledi. Alayda, tadr men jazm osn brine stemdik
jasayd, nee trl oqalara uratad, keyde adama o qaban beredi de, keyde qaya
dwar etedi.
Ebek te, aql da, adamn basna keletin jaqslq pen jamanlq ta - bri de tadrd
qalawmen bolad.
II-IV. 1995
Qazaq tlne awdaran Mrzageld KEMEL

18