Professional Documents
Culture Documents
STATSTK
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Yazarlar
Ali Fuat YZER (nite 1, 2)
Embiya AAOLU (nite 3, 13)
Hseyin TATLIDL (nite 4, 5, 6)
Ahmet ZMEN (nite 7, 8, 9, 14)
Emel fiIKLAR nite (10, 11, 12)
Editr
Prof.Dr. Ali Fuat YZER
ANADOLU NVERSTES
statistik
ISBN
975 - 06 - 0183 - 1
6. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet olarak baslmfltr.
ESKfiEHR, Ekim 2009
iii
indekiler
indekiler
Sunufl ............................................................................................................. ix
Kullanm Klavuzu ........................................................................................ x
NTE 1
GRfi ............................................................................................................. 3
BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE) ..................... 4
Birim .............................................................................................................. 4
Birim Trleri ............................................................................................ 4
Maddesel Bir Varla Sahip Olan ya da Olmayan Birimler .................. 4
Srekli ya da Ani Birimler ...................................................................... 4
Doal ya da Doal Olmayan Birimler ................................................... 4
Gerek ya da Varsaymsal Birimler ....................................................... 5
Deiflken (zellik) ........................................................................................ 5
Deiflken (zellik) Trleri ...................................................................... 5
statistik Ktlesi (Ana Ktle) ........................................................................ 5
Ktle Trleri ............................................................................................ 6
VER DERLEME ............................................................................................. 6
Birim Seimi .................................................................................................. 7
Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi .............................................................. 7
Ktlenin Snflandrlmas ............................................................................. 7
Veri Derleme Trleri .................................................................................... 7
Ani ya da Srekli Veri Derleme ............................................................. 7
Genel ya da Ksmi Veri Derleme ........................................................... 8
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 9
Yant Anahtar ............................................................................................. 10
Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................ 10
13
13
13
14
19
21
22
22
23
23
25
27
29
31
33
33
NTE 2
iv
indekiler
NTE 3
NTE 4
37
37
37
37
41
43
45
46
49
49
53
57
59
60
60
62
65
66
66
Olaslk .................................................................................... 67
GRfi ............................................................................................................ 69
DENEY, SONU VE RNEKLEM UZAYI .................................................. 69
Basit ve Bileflik Olaylar .............................................................................. 71
Basit Olay .............................................................................................. 72
Bileflik Olay ........................................................................................... 72
OLASILIK HESAPLAMA .............................................................................. 74
Olasln ki zellii .................................................................................. 74
Olasla Kavramsal Yaklaflm .............................................................. 75
Klasik Olaslk ........................................................................................ 75
Olasln Greli Sklk Kavram ........................................................... 76
znel Olaslk Kavram ......................................................................... 78
SAYMA KURALI .......................................................................................... 79
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR .................................. 79
AYRIK OLAYLAR ........................................................................................ 83
BAIMSIZ VE BAIMLI OLAYLAR ........................................................... 85
ki nemli Nokta ....................................................................................... 87
TAMAMLAYICI (BTNLEYC) OLAYLAR ............................................. 87
OLAYLARIN ARA KEST VE ARPMA KURALI ...................................... 89
Olaylarn Ara Kesiti .................................................................................... 89
arpma Kural ............................................................................................ 90
Bamsz Olaylar in arpma Kural ........................................................ 92
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl ................................................................ 94
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI ......................................... 95
Olaylarn Bileflimi ....................................................................................... 95
Toplama Kural ........................................................................................... 96
Ayrk Olaylar in Toplama Kural ............................................................ 97
Kendimizi Snayalm .................................................................................. 101
Yant Anahtar ............................................................................................ 102
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................102
indekiler
NTE 5
NTE 6
169
169
171
173
173
174
174
174
NTE 7
vi
indekiler
NTE 8
NTE 9
197
197
198
198
198
199
200
201
208
209
209
213
213
215
215
215
218
219
219
220
vii
indekiler
NTE 10
NTE 11
NTE 12
269
269
272
274
275
275
276
NTE 13
viii
indekiler
NTE 14
283
284
289
291
292
292
Sunufl
Sunufl
Anadolu niversitesi uzaktan eitim uygulayan ktisat ve flletme Fakltelerinde yrtlen istatistik dersleri kapsamna ve uzaktan retim koflullarna gre
hazrlanan bu kitap, istatistiin temel konularnn ele alnd ondrt niteden
oluflmufltur.
Kitabn hazrlanmfl amalar uyarnca konular ifllenirken ilgili kavramlar daha
ok sezgiye dayal yaklaflmlarla verilmeye zen gsterilerek, teorik anlatmlardan
kanlmaya alfllmfltr. Bu nedenle her nitede, ele alnan kavram ve tekniklere
iliflkin yeterli sayda zml rnee yer verilmifltir.
Metin ierisinde sra sizde bafll altnda, ifllenen konuyla dorudan ilgili alfltrmalarla renilenlerin, basit de olsa, gnlk yaflamdaki baz sorunlarn zmnde kullanlarak verilen kavram ve tekniklerin pekifltirilmesi amalanmfltr.
nitelerin sonunda kendimizi snayalm bafll altnda, ilgili nitenin yan sra, nceki nitelerde renilenleri de snamaya ynelik, cevaplar nitenin sonunda bulunan ve sizleri snava hazrlamay amalayan, oktan semeli test tr sorular yer almaktadr. Ancak zm iin gerekli abay harcamadan cevaplara bakmaynz. Unutmaynz ki renmek keflfetmek demektir. zveri, sabr ve aba ister.
renebilmek iin kaleminizi kullannz. Eer karfllafltnz problemlerin zmnde glklerle karfllaflyorsanz, ilgili konular tekrar tekrar gzden geiriniz.
rnek zmleri ve alfltrmalar yeniden znz. Baflardnz greceksiniz.
Elinizdeki kitap, genifl bir ekibin uzun sren alflmalar sonucunda ortaya
kan bir rndr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl olana salayan Anadolu niversitesi Rektr Prof.Dr.Engin ATAa ve genel koordinatr
Prof.Dr.Levend KILIn flahsnda kitabn hazrlanmasnda tm emei geenlere,
editr ve yazarlar olarak teflekkr ederiz.
ix
xx
Kullanm Klavuzu
alflma Biimine liflkin Olarak: alflma biimiyle ilgili blmde, nitede yeralan konular daha iyi kavrayabilmeniz iin neler yapmanz gerektii maddeler halinde sralanmaktadr.
Amalarmz: Amalarmz
blmnde, okuduunuz
nite sonunda kazanacanz bilgi ve
beceriler sunulmaktadr.
Ama: Amalarmz
blmnde srala3
nan sorularn yantlanmas iin gerekli bilgi
ve becerilerin ifllendii blmleri gsterir.
AMA
Kullanm Klavuzu
xi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yararlanlan Kaynaklar:
nitelerde alfltnz konularla ilgili baflvurabileceiniz
dier kaynaklar kitabnzn
sonunda yer almaktadr.
Temel Kavramlar
statistik
N
N
Amalar:
statistiin temel kavramlarn aklayabileceksiniz.
Veri derleme kavramn aklayabilecek ve veri derleme trlerini snflandrabileceksiniz.
erik Haritas
GRfi
BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE)
Birim
Deiflken (zellik)
statistik Ktlesi (Ana Ktle)
VER DERLEME
Birim Seimi
Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi
Ktlenin Snflandrlmas
Veri Derleme Trleri
GRfi
statistik szc farkl yaklaflmlara gre deiflik anlamlar taflr. Gnlk dilde istatistik ya da istatistikler denildiinde, belirli bir olaya iliflkin derlenmifl saysal bilgiler akla gelir. rnein, dflalm, dflsatm, turizm, inflaat istatistikleri ve benzerleri gibi.
Metodoloji asndan istatistik szc, istatistie konu olabilen olaylarn gzlenerek ilgili verilerin derlenmesi, ifllenmesi, analizi ve yorumlanmasnda kullanlan tekniklerin tmn ifade eder.
XX. yzyln bafllarnda istatistik alanndaki geliflmeler, istatistik szcne teknik ierikli yeni bir anlam kazandrmfltr. Bal olarak istatistik szc, hakknda bilgi edinilmek istenen ve ana ktle olarak isimlendirilen yna iliflkin saysal
karakteristikleri (parametreleri) tahminleyebilmek amacyla, ilgili ktleden belirli
kurallara gre seilen istatistik birimlerinin oluflturduu ve rneklem ad verilen
toplulua iliflkin saysal karakteristikler anlamnda da kullanlmaktadr.
statistik de tm dier bilim dallar gibi olaylar konu alr. Olay varsa istatistik
vardr. Ancak her olay da istatistie konu oluflturamaz. statistik yn olaylarla ilgilenir. Yn olay, bir olaylar kmesinde tek bir olayn dierlerini, bal olarak da
ait olduu kmeyi temsil edemeyen olaylardr. Eer bir olaylar kmesinde tek bir
olay, tm olaylar kmesini temsil edebiliyorsa, bu tr olaylara tipik olay denir.
Ancak istatistik tipik olaylarla ilgilenmez. rnein, ideal koflullar altnda ve uygun
bir laboratuvar ortamnda iki hidrojen ve bir oksijen atomu bir araya getirilirse, su
elde edilir. Bu deney ayn koflullar altnda ka kez tekrarlanrsa tekrarlansn, her
deneyin sonucunda su elde edilecektir. Grlecei gibi, bu rnekte tek bir deney
ilgili deneyler kmesini temsil edebilmektedir. Dolaysyla bu olay tipik olaydr.
Ancak gnlk yaflamdaki olaylar bu rnekteki olaya benzemez. rnein, firmalarn yllk cirolar, trafik kazalar, evlenmeler, boflanmalar, doumlar, lmler ve
benzeri gibi her gn karfllafllan olaylar, birer yn olay niteliindedir.
statistik, belirli ama ya da amalar dorultusunda gzlenen yn olaylardan
derlenen saysal verilerin ifllenerek, ilgili olaylarn oluflturduu ynlarn bilimsel
olarak incelenmesinde kullanlan teknik ve yntemler bilimi olarak tanmlanabilir.
Tanmdan da anlafllabilecei gibi, eflitli etkenlerin etkisini taflyan ynn, ilgilenilen zellik ya da zelliklerinin ald deerler, rakamlarla ifade edilebilmelidir.
Gnmzde, istatistik, deney ya da gzlemlere dayal tm bilim dallarnda, genifl bir uygulama alanna sahiptir.
Daha nce de deinildii gibi, istatistik yn olaylarn gzlenerek incelenmesi ve analizinde kullanlan teknikler topluluudur. lgilenilen olayn kavranabilmesi ve yaplacak deney ya da gzlemlerin saysal olarak analiz edilebilmesi iin ncelikle deney ya da gzlemlere konu olan olayn ilgilenilen zellik ya da zelliklerinin belirlenmesi, sonra da bunlarn saylmas ya da llmesi gerekir. Bu aflamaya, verilerin toplanmas ya da verilerin derlenmesi ad verilir.
Veriler derlenirken, ilgilenilen ktleye iliflkin birimler saylr ya da llrken,
te yandan da bu birimlerin ilgilenilen zellik ya da zellikleri asndan hangi
flklara sahip olduu belirlenir ve kaydedilir.
Yukarda deinilen ktle, birim, zellik ve flk kavramlar, izleyen kesimlerde
yeterli ayrntyla ele alnacaktr.
statistik
Birim
Birim Trleri
Birimler farkl ltlere gre snflandrlabilirler. zleyen paragraflarda birimlerin
maddesel bir varla sahip olup olmamalarna, mr srelerine, doal olup olmadklarna ve gerek ya da varsaymsal olufllarna gre snflandrlarak ksaca ele
alnacaktr.
Deiflken (zellik)
statistik birimlerinin sahip olduklar zellikler birer deiflken olarak grlebilir.
rnein bir renci grubu gz nne alndnda, bu rencilerin doum yerleri,
yafllar, arlklar ve boy uzunluklar ayn deildir. renciden renciye deiflir.
Bu zelliklerin farkl ortaya kfl biimlerine, baflka bir anlatmla deiflkenlerin aldklar deerlere ise flk ad verilir.
Yukarda sz edilen renci grubunun boy uzunluklar ve arlklaryla ilgilenilecekse, boy uzunluu ve arlk deiflkenleri (zellikleri), her rencinin
ayr ayr boy uzunluu ve arl da bu deiflkenlere iliflkin flklar oluflturur.
statistik
dirilemez. niversite, renci ve retim yelerinin toplamndan farkl, tzel kiflilie sahip bir varlktr.
Ktle Trleri
statistik ktlelerini de, ktleyi oluflturan birimlerin niteliklerine gre snflandrmak mmkndr. Byle bir snflandrma aflada ana izgileriyle ele alnmfltr.
1. Gnmzde
hangi nedenlerle genifl bir uygulama alanna sahip olduunu
SIRA istatistiin
SZDE
aklaynz.
D fi N E L M
2. statistik
ilgilenir, nedenleriyle aklaynz.
D ne
fi Ntr
E L olaylarla
M
S O R U
3. Maddesel varl olmayan trafik kazas, doum, evlenme ve grev gibi olaylarn niin
S O R U
birim olabildiklerini
aklaynz.
DKKAT
VER DERLEME
DKKAT
SIRA SZDE
N
2
AMALARIMIZ
N N
AMA
Veri derleme;
belirlenen amalar dorultusunda gzlemlenecek birimlerin llAMALARIMIZ
mesi ya da saylmas, sonra da bunlarn, ilgilenilen deiflkenlere gre, hangi flklara sahip olduunun belirlenmesi ve kaydedilmesi ifllemlerini ierir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Yukardaki tanmdan da anlafllabilecei gibi, belirlenen amalar dorultusunda istatistiksel bir alflma bafllatlrken, ncelikle arafltrma konusuna uygun birimin ve ilgilenilen deiflken ya da deiflkenlerin dikkatli bir biimde belirlenmesi
gerekir.
Birim Seimi
Belirlenen ama ya da amalar dorultusunda, ilgilenilen yn olayn tanmlanmasyla birim seme ifllemi gereklefltirilmifl olur. Baflka bir anlatmla, kimlerin
ya da nelerin gzlenecei belirlenir. Ancak birim seilirken, amaca uygunluk ve
uygulanabilirlik zelliklerinin ncelikle gz nnde bulundurulmas gerekir. Bunun iin de birim belirlenirken, birim tanmnn kesin, amaca uygun ve uygulamaya elveriflli olmas gerekir.
Tanmn kesin olmas, uygulamaclarca ilgilenilen yn olaya iliflkin ayn fleyin
anlafllmas, baflka bir anlatmla kuflkulara yer amayacak biimde ak olmasdr.
Tanmn kesin olmasnn yan sra, tanmn amaca uygunluu ve kolaylkla uygulanabilirlii de gzden uzak tutulmamaldr.
Ktlenin Snflandrlmas
Bir istatistiksel arafltrma planlanrken, arafltrmann nerede, kimlerle ve nelerle
gereklefltirilecei, ne kadar zamanda tamamlanaca ve arafltrma iin ayrlan
kaynaklar, ayrca gzlem saysnn sonlu olmas, ktlenin mekan ve zaman asndan snrlandrlmasn zorunlu klar.
Baflarl bir snrlandrma uygulamaclara byk kolaylk salar.
statistik
evlenmeler, boflanmalar, trafik kazalar, doumlar ve lmlere iliflkin derlenen veriler, bu tr veri derlemeye rnek oluflturur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi istatistik birimi olarak alnamaz?
a. Corafi blge
b. Doum
c. Koku
d. Boykot
e. Aile
2. Afladakilerden hangisi ani birimdir?
a. renci
b. Aile
c. Derslik
d. Kavga
e. Evli iftler
3. Afladakilerden hangisi srekli bir deiflkendir?
a. Medeni Hal
b. Doum yl
c. Bir lkede yaflayanlarn says
d. lkelerin yzlm
e. Apartmanlarn daire says
4. Afladakilerden hangisi maddesel bir deiflkendir?
a. Doum tarihi
b. Medeni hal
c. Ebeveyn
d. flletmelerin kurulufl yeri
e. Gnn saatlerine gre ortalama scaklk
5. Birimlerle ilgili aflada verilen ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Tm olaylar istatistik birimi olufltururlar.
b. Canl ve cansz varlklar istatistik birimi olabilirler.
c. Birimin mutlaka maddesel bir varla sahip olmas gerekmez.
d. Saylamayan ya da llemeyen olaylar ya da nesneler birim olamazlar.
e. Maddesel bir varla sahip birimler, srekli birimlerdir.
6. Afladakilerden hangisi doal birim deildir?
a. Otomobil
b. renci
c. Banknot
d. Kitap
e. Uzunluk
10
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
c
d
d
b
a
e
d
a
e
d
afllangta ilgi alan astronomi idi. Airynin hatalar teorisi zerinde alflrken, istatistie ilgisi artmfltr.
1919da rassallk kavramna iliflkin alflmalar srasnda varyans analizini, 1921de de Likelihood (Benzerlik) kavramn gelifltirmifltir.
1921de kuramsal yapy nde tutarak, istatistie iliflkin yeni bir tanm vermifltir.
Sonraki yllarda kk rneklemler iin uygun yntemler gelifltiren Fisher, modern istatistiin kurucularndan biri olarak grlr.
11
statistik Serileri
(Frekans Dalmlar)
12
statistik
Amalar
erik Haritas
GRfi
SER TRLER
Zaman ve Mekan Serileri
Dalma Serileri
Birikimli Seriler
Bileflik Seriler
SERLERN GRAFKLE GSTERLMES
Frekans Serilerinin Grafikle Gsterilmesi
Snflandrlmfl Serilerin Grafikle Gsterilmesi
Birikimli Serilerin Grafikle Gsterilmesi
Bileflik Serilerin Grafikle Gsterilmesi
13
GRfi
Derleme sonucunda elde edilen veriler, bir veri yn oluflturur. Byle bir yndan belirlenen amalar dorultusunda ihtiya duyulan bilgilerin elde edilebilmesi, ancak verilerin belirli esaslara gre dzenlenmesiyle mmkn olur. Bunun iin
de ilk akla gelen, verileri byklklerine gre sralamaktr. Byle bir sralama sonucu elde edilen rakamlar dizisine, istatistik serisi ad verilir.
Bir istatistik serisi gzlem amalarna uygun deiflken ya da deiflkenlerin aldklar deerlerden (flklardan) olufltuu iin ilgilenilen yn olayn gerek yaps,
gerek deiflimlerine iliflkin ayrntl ipular ierir. Bu nedenle de istatistik serileri,
ilgili yn olayn kavranmas asndan etkin bir ara olup, istatistik analizlere temel oluflturur.
SER TRLER
AMA
Deiflik ltler temel alnarak istatistik serileriyle ilgili farkl snflandrmalar yapmak mmkndr. Ancak bu nitede, zaman serileri ayr bir nitede ele alnacandan, zaman ve mekan serilerine ksaca deinilecek, dalma serileri de yeterli
ayrntyla ele alnacaktr.
14
statistik
Eer gzlem sonular lke, blge, flehir ya da ky gibi bir mekan (yer) deiflkeninin flklarna gre sralanrsa, elde edilen seriye mekan serisi ad verilir. fiehirlere gre elektrik tketimi, blgelere gre tahl retimi bu tr serilere rnek
olarak gsterilebilir.
Afladaki tabloda, mekan serisine rnek olarak, baz illerin denizden ykseklikleri verilmifltir:
Tablo 2.2 Baz illerin
denizden
ykseklikleri.
Kaynak: Trkiye
statistik Yll 2000.
ller
ANKARA
BALIKESR
ANAKKALE
DYARBAKIR
ESKfiEHR
GAZANTEP
ZMR
KARS
MULA
RZE
SVAS
TRABZON
VAN
ZONGULDAK
Denizden
Ykseklik (m)
891
147
6
677
801
855
29
1755
646
9
1285
30
1661
137
Dalma Serileri
Gzlem sonularnn maddesel bir deiflkenin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan serilere, dalma serileri ad verilir. Dalma serileri ana izgileriyle nicel
ve nitel dalma serileri olmak zere ikiye ayrlr. Ancak bu nitede, ifllemlere elveriflli olmas nedeniyle sadece nicel dalma serileri ele alnacaktr. Nicel dalma
serileri de basit seriler (diziler), frekans serileri ve snflandrlmfl (gruplandrlmfl)
seriler olmak zere alt bafllk altnda incelenebilir.
Eer derlenen veriler ilgilenilen konunun dflnda baflka bir ynde, rnein;
gzlem srasna gre sralanmflsa, bu sralamaya liste ad verilir. Aktr ki, derlenen verilerden ihtiya duyulan bilgilerin bir liste yardmyla elde edilmesi veri
says arttka giderek zorlaflr. nk, her aflamada listedeki sonularn tekrar
tekrar gzden geirilmesi gerekir.
Konunun kolaylkla anlafllabilmesi iin, derlenen verilerden hareketle srasyla basit, frekans ve snflandrlmfl serilerin elde edilmeleri afladaki rnek temel
alnarak gsterilecektir.
15
RNEK 1
Tablo 2.3de bir doum evinde doan 100 bebein arlklar, doum srasna gre verilmifltir:
Doum
Sras
001
002
003
004
005
006
007
008
009
010
011
012
013
014
015
016
017
018
019
020
021
022
023
024
025
Arlk
(kg)
2.0
2.5
2.6
1.7
2.6
2.8
2.5
1.5
2.5
2.7
2.3
3.0
2.4
1.9
3.2
2.2
3.4
2.7
3.5
1.8
3.5
2.5
2.8
2.3
2.9
Doum
Sras
026
027
028
029
030
031
032
033
034
035
036
037
038
039
040
041
042
043
044
045
046
047
048
049
050
Arlk
(kg)
3.0
2.0
3.3
3.5
2.6
3.5
1.7
2.8
3.1
2.3
3.1
2.9
2.5
2.5
2.7
2.6
2.2
2.8
2.1
2.1
2.4
2,8
2.5
2.7
2.6
Doum
Sras
051
052
053
054
055
056
057
058
059
060
061
062
063
064
065
066
067
068
069
070
071
072
073
074
075
Arlk
(kg)
2.3
2.8
2.5
2.7
1.7
2.7
2.0
3.0
2.4
2.2
2.6
2.5
1.6
2,8
2.5
3.0
2.8
2.7
1.9
2.6
2,4
3.1
2.2
3.1
2.5
Doum
Sras
076
077
078
079
080
081
082
083
084
085
086
087
088
089
090
091
092
093
094
095
096
097
098
099
100
Arlk
(kg)
1.8
2.8
2.7
2.8
1.9
3.0
2.5
2.7
3.2
2.6
2.1
2.8
2.3
2.7
3.2
2.6
1.9
3.1
2.5
2.8
2.7
2.6
2.5
2.9
2.3
ZM
Verilen listenin incelenmesiyle gzlem (doum) srasna gre, 017, 019, 021, 028,
029 ve 031inci srada doan bebeklerin 3.2 kgn zerinde olduu grlr. Ancak
bu sonuca ulaflabilmek iin, listenin en az bir kez bafltan sona kadar gzden geirilmesi gerekir.
16
statistik
Arlk (kg)
1.5
1.6
1.7
1.7
1.7
1.8
1.8
1.9
1.9
1.9
1.9
2.0
2.0
2.0
2.1
2.1
2.1
2.2
2.2
2.2
2.2
2.3
2.3
2.3
2.3
2.3
2.3
2.4
2.4
2.4
2.4
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.8
2.8
2.8
2.8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,9
2,9
2,9
3,0
3,0
3,0
3,0
3,0
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
3,2
3,2
3,2
3,3
3,4
3,5
3,5
3,5
3,5
Tablo 2.4 yardmyla, yaplan gzlemler erevesinde en ar doan bebeklerin saysnn 4 olduu bir bakflta kolaylkla grlebilir.
Eer en ar doan bebekler deil de rnein 2.5 kg doan bebeklerin saysyla
ilgilenilirse, 2.5 kg doan bebek says tablodan tek tek saylarak elde edilebilecektir.
Aka grlebilecei gibi gzlem says arttka, istenilen bilgilere ulaflmak da
giderek zorlaflacaktr.
Tablo 2.4 incelendiinde, gzlem deerlerindeki tekrarlar dikkat ekecektir.
Verilerin daha kolay kavranmas asndan, gzlem deerlerinin yanna gzlem
deerinin ka kez tekrarland kaydedilerek oluflturulan seriye frekans serisi,
tekrarlara da frekans ad verilir.
Tm bu sz edilenler dorultusunda oluflturulan frekans serisi aflada verilmifltir:
Arlk (kg)
X
1.5
1.6
1,7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3,0
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
Frekans
f
1
1
3
2
4
3
3
4
6
4
14
10
11
12
3
5
5
3
1
1
4
Toplam Frekans
100
Frekanslar
f
5
6
10
10
35
15
13
2
4
100
Arlk Snflar
(kg)
1.2 - 1.7
1.7 - 2.2
2.2 - 2.7
2.7 - 3.2
3.2 - 3.7
Frekanslar
f
2
15
38
36
9
100
Snflandrlmfl seriler oluflturulurken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, eer srekli bir deiflkene iliflkin gzlem deerleri snflandrlyorsa, her snfn st snryla onu izleyen snfn alt snr arasndaki farkn sonsuz kk olacak
flekilde oluflturulmas gereidir. rnein yukardaki snflandrlmfl serilerin ilkinde 2.50 - 2.75 snf gz nne alnsn. 2.50 dahil olmak zere 2.75den kk tm
gzlem deerleri bu snf iinde, 2.75 dahil olmak zere 3.00den kk tm gzlem deerleri de izleyen snf iinde yer almaldr.
Eer gzlem deerleri srekli olmayan (kesikli) bir deiflkene iliflkinse, rnein
100 rencinin istatistik dersinden ald notlar afladaki gibi snflandrlabilir:
Not Snflar
(Puanlar)
0-15
16-31
32-47
48-63
64-79
80-95
96 ve daha ok
Frekanslar
f
1
10
33
34
10
10
2
100
17
18
statistik
Bir snfn alt ve st snrlar arasndaki farka, snf aral ya da snf bykl ad verilir ve h ile gsterilir. Yukardaki not dalm rneinde snf bykl 15 puandr. Dikkat edilirse ayn seride son snf, 96 ve daha ok olarak yer
almfltr. Bu durum en byk puann 100 olmasndan kaynaklanmfltr. Eer snflandrmaya ayn sistematikle devam edilmifl olsayd, son snfn 96 - 111 biiminde olmas gerekirdi. Bafllang ve bitifl snrlar belirtilmeyen bu tr snflara ak
snflar denir. Ak snflarn kullanlmalar halinde, en kk ya da en byk deer bilinemeyeceinden baz hesaplamalarda ve grafik izimlerinde glklerle
karfllafllacaktr. Herhangi bir zorunluluk olmadka, ak snflarn kullanlmasndan kanlmaldr.
Kuramda snflarn oluflturulmasna iliflkin kesin bir kural yoktur. Snf saysn
dorudan arafltrmac belirler. Ancak snf saysnn, karfllafllan zel problemin
yapsna ve arafltrmann amalarna uygun bir biimde belirlenmesi gerekir.
Eer snflama yaplrken snf aral dar seilirse, snf says artar ve frekans
dalmnn kavranmas giderek zorlaflr. Aksi durumdaysa, snf says azalr. Ancak dalma iliflkin baz ayrntlar gizli kalr.
Uygulamalarda bir frekans dalmna iliflkin snf saysnn 7 - 20 ya da 10 - 30
arasnda olmasnn uygun sonular verdii grlmfltr.
Gerekte verilerin snflandrlmas ok saydaki verinin kavranmasn byk
lde kolaylafltrrken, baz bilgi kayplarna da neden olur. rnein 100 bebein arlklarna iliflkin frekans serisinden 2.6 kg doan bebek saysnn dorudan
10 bebek olduu grlebilir. Buna karfln ayn veri snflandrldnda, snflandrlmfl seride dorudan ka bebein 2.6 kg olarak doduu grlemez. lgili veriye iliflkin ilk snflandrlmfl seri gz nne alndnda 2.6 kg, 2.50 - 2.75 snfnn
iinde yer almakta ve bu snfn frekans da 35 olarak grlmektedir. Gerekte
2.50 - 2.75 snfnda, 2.50 ve 2.7499... kg doan tm bebekler yer almaktadr.
Snflandrlmfl serilerde snflar temsil edebilecek deiflken deerinin ne olaca da bir sorun olarak ortaya kar. Uygulamada gzlem deerlerinin ilgili snf
iinde dzgn dald varsaylarak snf orta noktalar, ilgili snfa iliflkin deiflken deeri olarak kabul edilir.
Konuyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatlice gzden geiriniz.
RNEK 2
ZM
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 28
f
4
10
17
25
14
6
4
80
Snf orta noktalar ilgili snflara iliflkin deiflken deeri olacandan, her snfn
orta noktas ilgili snfa deiflken deeri olarak atanr.
19
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 28
f
4
10
17
25
14
6
4
80
Birikimli Seriler
Bir frekans dalmnda, her snfn frekansna bir nceki snfn frekans eklenerek oluflturulan seriye birikimli seri, bu tr oluflturulan frekanslara da birikimli
frekanslar ad verilir.
Birikimli seriler, kkten bye ya da bykten ke doru oluflturulabilirler. Eer birikimli seriler kkten bye doru oluflturulmuflsa -den az, bykten ke doru oluflturulmuflsa -den ok olarak isimlendirilirler.
Bir doum evinde doan 100 bebee iliflkin snflandrlmfl seriyi ele
alarak kkten bye ve bykten ke doru birikimli serileri
oluflturunuz.
RNEK 3
Frekanslar
f
5
6
10
10
35
15
13
2
4
100
(-den az)
5
6 + 5 = 11
10 + 11 = 21
10 + 21 = 31
35 + 31 = 66
15 + 66 = 81
13 + 81 = 94
2 + 94 = 96
4 + 96 = 100
(-den ok)
95 + 5 = 100
85 + 6 = 95
79 + 10 = 89
69 + 10 = 79
34 + 35 = 69
19 + 15 = 34
6 + 13 = 19
4+2=6
4
ZM
Arlk Snflar
(kg)
1.50 - 1.75
1.75 - 2.00
2.00 - 2.25
2.25 - 2.50
2.50 - 2.75
2.75 - 3.00
3.00 - 3.25
3.25 - 3.50
3.50 - 3.75
20
statistik
RNEK 4
Snflar
05
5 10
10 15
15 20
20 25
25 30
30 - 35
-den az
4
6
16
31
51
63
70
ZM
serisi verilmifltir.
a. Serideki toplam gzlem saysn belirleyiniz.
b. Saysal deeri 25den kk gzlem saysn belirleyiniz.
c. Saysal deeri 15 ve 15den byk, 30dan kk gzlem saysn
belirleyiniz.
a. Verilen seriye gre saysal deeri 35den kk olan gzlem says 70 olduundan, toplam gzlem says 70dir.
b. Saysal deeri 25den kk gzlem says 51dir.
c. Saysal deeri 30dan kk gzlem says 63 ve saysal deeri 15den kk
gzlem says 16 olduundan, saysal deerleri 15 ile 30 arasndaki gzlem says 63 - 16 = 47 olarak elde edilir.
-den az ve -den ok serileri, frekans serileri iin de oluflturulabilir.
RNEK 5
ZM
X
5
10
15
20
25
30
X
5
10
15
20
25
30
f
3
5
8
6
3
5
30
f
3
5
8
6
3
5
30
(-den az)
3
8
16
22
25
30
(-den ok)
30
27
22
14
8
5
21
Bileflik Seriler
Birimlerin birden fazla deiflkene gre dalmlarn bir arada gsteren serilere
bileflik seri ad verilir. Bir bileflik seri oluflturulurken, ilk stunda bir deiflkenin
gzlem deerleri byklk srasna gre yazlrken, dier stunlarda da ilgili deiflkenlerin ilk deiflkene gre durumlar yer alr.
RNEK 6
renci Gzlem No
1
2
3
4
5
Uzunluk (m)
X
1.72
1.68
1.80
1.74
1.76
Arlk (kg)
Y
68
70
76
73
71
Uzunluk (m)
X
1.68
1.72
1.74
1.76
1.80
Arlk (kg)
Y
70
68
73
71
76
Eer arlk bamsz, uzunluk da baml deiflken olarak alnrsa, ayn veriye iliflkin bileflik seri;
Arlk (kg)
Y
68
70
71
73
76
biiminde oluflturulur.
Uzunluk (m)
X
1.72
1.68
1.76
1.74
1.80
ZM
Verilen problemde birim rencidir. Boy uzunluu ve arlk ise ayn birim zerinde tanmlanmfl iki farkl deiflkendir. Bu duruma gre ilgili frekans dalm,
bir bileflik seri biiminde oluflturulmaldr.
Uzunluk bamsz, arlk da baml deiflken olarak alndnda, istenilen frekans dalm afladaki gibi olmaldr.
22
statistik
SIRA SZDE
1. Frekans dalm
kavramn aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. Bir radar tarafndan gelifl srasna gre 50 arabann hz (km/saat) afladaki gibi
D fi N E L M
llmfltr:
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
82.7
88.4
130.2
103.5
91.3
U
105.6S O R127.5
99.8 101.8
87.5
95.6
DKKAT
83.0
96.2
93.6
88.8
N N
107.3
86.5
83.9
95.1
136.0
112.2
92.4
94.2
99.9
108.2
131.0
80.6
117.3
97.1
129.3
105.5
82.4
95.5
134.2
139.1
87.9
97.6
120.4
136.3
83.6
114.1
125.0
85.7
133.9
97.5
116.7
137.0
121.5
81.4
113.1
SIRA SZDE
3. Bir X deiflkenine
K T A Piliflkin 50 gzlem deeri gzlem srasna gre aflada verilmifltir:
11
3
12
9
6
5
18
16
T E L E V Z Y 36
ON
11
24
3
13
7
44
38
19
21
42
4
13
27
42
5
23
7
9
43
12
29
32
16
19
27
41
20
47
49
32
8
14
9
28
41
40
6
20
15
48
5
Yukardaki veri kmesini kullanarak ve ilk snf 2 6 olacak flekilde bir frekans
dalm oluflturunuz (NOT: X deiflkeninin kesikli bir deiflken olduuna dikkat
ediniz).
Dalma serilerine iliflkin grafikler gzden geirilirken nce frekans ve snflandrlmfl serilerin, sonra da birikimli ve bileflik serilerin grafiklerine
deinilecektir.
23
RNEK 7
f
1
3
7
4
2
17
10
ZM
.
.
.
0
10
fiekil 2.1 ubuk
grafik.
Histogram
Histogram; alan ilgili snfn frekansna ve taban da ilgili snfn aralna eflit, birbirine bitiflik dikdrtgenlerden oluflan bir grafik gsterimdir.
Bir histogram izilmeden nce, sz edilen dikdrtgenlerin uzunluklarnn
ayarlanmas gerekir. Bunun iin frekanslar snf aralna blnerek, dikdrtgenlerin alanlar ilgili snflarn frekanslarna eflit hale getirilir.
Konuyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatlice gzden geiriniz.
Histogram ve frekans
poligonu snflandrlmfl
serilerin grafikleridir.
24
statistik
RNEK 8
frekanslar
12
16
20
24
20
8
100
ZM
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
Snf Aralklar
h
4
4
4
4
4
4
f
12
16
20
24
20
8
100
Ayarlanmfl Frekanslar
f/h
12 / 4 = 3.0
16 / 4 = 4.0
20 / 4 = 5.0
24 / 4 = 6.0
20 / 4 = 5.0
8 / 4 = 2.0
12
16
20
24
Eer verilen seride snf aralklar eflit deilse, histogram yine ayn yntemle
oluflturulur.
25
RNEK 9
h
2
2
2
2
4
4
f/h
10.0
15.0
18.0
10.0
4.0
3.0
10
15
20
f
20
30
36
20
16
12
134
ZM
Snflar
02
24
46
68
8 12
12 16
f
20
30
36
20
16
12
128
10
12
14
16
Frekans Poligonu
Frekans poligonu, histogramn tepe orta noktalarnn birlefltirilmesiyle elde edilen,
snflandrlmfl serilere iliflkin, dier bir grafik trdr. Histogramn tepe orta noktalar, ilgili snflara iliflkin deiflkenlerin deerlerini ifade ettiinden, frekans poligonu, deiflkenlerin deerlerine gre oluflturulmufl bir grafiktir. Konuyla ilgili bir
rnek aflada verilmifltir.
26
statistik
RNEK 10
ZM
Snflar
10 15
15 20
20 25
25 30
30 35
35 40
40 45
frekanslar
10
15
20
30
15
10
5
105
ncelikle ayarlanmfl frekanslar oluflturularak histogram, sonra da histogramn tepe orta noktalar birlefltirilerek frekans poligonu elde edilir.
f
10
15
20
30
15
10
5
105
X
12.5
17.5
22.5
27.5
32.5
37.5
42.5
h
5
5
5
5
5
5
5
f/h
2
3
4
6
3
2
1
Snflar
10 15
15 20
20 25
25 30
30 35
35 40
40 45
10
20
30
40
50
Histogram ve frekans poligonunun srekli deiflkenler iin uygun grafikler olduuna dikkat ediniz.
27
Eer gzlem says artarken snf aral sonsuz kltlrse, frekans poligonu
bir frekans erisi flekline dnflr.
Uygulamada ska karfllafllan frekans erileri fiekil 2.5de gsterilmifltir.
(e) J Erisi
(f) U Erisi
28
statistik
RNEK 11
Snflar
0 10
10 20
20 30
30 40
40 50
50 60
60 70
Frekanslar
3
12
25
30
15
10
5
100
Frekanslar
3
12
25
30
15
10
5
100
-den az
3
15
40
70
85
95
100
100
ZM
Snflar
0 10
10 20
20 30
30 40
40 50
50 60
60 70
-den ok
100
97
85
60
30
15
5
20
40
60
80
-den az
-den ok
20
40
60
80
29
RNEK 12
Matematik Notu
Y
25
50
55
40
60
60
40
20
0
80
100
ZM
20
40
60
80
100
fiekil 2.7 Serpilme
diyagram.
30
statistik
SIRA SZDE
1. Bir histogram
oluflturulurken, dikkat edilmesi gereken noktalar belirleyiniz.
SIRA SZDE
2. Bir snftaki 50 rencinin boylar (m) gzlem srasna gre aflada verilmifltir:
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
1.62
1.74
1.58
1.63
1.74
1.56
1.86
U
1.92S O R 1.89
1.75
1.56
1.68
1.78
DKKAT
1.83
1.67
1.65
1.64
1.78
1.76
1.88
1.79
1.71
1.87
1.55
1.93
1.72
1.66
1.76
1.78
1.81
1.80
1.79
1.92
1.64
1.70
1.84
1.76
1.76
1.87
1.83
1.90
1.77
1.73
1.70
1.68
1.94
1.83
1.78
1.68
1.79
N N
SIRAkmesini
SZDE kullanarak ve ilk snf 1.53 1.58 olacak biimde eflit aralkl
a. Verilen veri
bir frekans dalm oluflturunuz.
b. Oluflturduunuz
frekans dalmnn histogramn iziniz.
AMALARIMIZ
3. Bir karayolunda meydana gelen hasarlar aras uzaklklar (km) afladaki gibidir:
K T A P
TELEVZYON
K T A P
21.23
8.45
63.71
12.36
19.44
9.23 13.27
76.48 18.83
17.68
T E L E V 52.91
ZYON
25.57 43.41
54.21 34.84
23.34
68.23
31.96
71.13
57.65
75.47
22.78
59.45
64.32
48.19
56.25
47.94
45.26
37.93
53.81
62.51
67.29
28.75
70.36
43.34
60.64
21.71
40.17
31.29
10.24
30.21
37.58
42.95
72.27
45.90
50.26
36.45
47.90
71.80
18.45
a. Yukardaki veri kmesini kullanarak, uygun greceiniz bir snf aralna gre frekans dalmn oluflturunuz.
b. Oluflturduunuz frekans dalmnn frekans poligonunu iziniz.
Kendimizi Snayalm
1. Birimlerin iki deiflkene gre dalmlarn bir arada
gsteren serilere ne ad verilir?
a. Basit seri
b. Frekans serisi
c. Snflandrlmfl seri
d. Birikimli seri
e. Bileflik seri
2.
Snflar
05
5 10
10 15
15 20
20 25
25 30
Frekanslar
2
4
7
13
3
1
30
X
2
4
6
8
10
12
14
f
1
3
7
7
10
5
2
35
Yukarda verilen seri iin -den az serisi oluflturulmak istendiinde, birikimli frekanslar afladakilerden
hangisidir?
a. -den az
b. -den az
c. -den az
4
1
35
11
4
34
18
11
31
28
18
24
33
28
17
35
33
7
40
35
2
d. -den az
1
3
10
17
27
32
35
e. -den az
1
4
11
18
28
34
35
31
-den az
6
10
17
22
34
37
45
46
e. f
6
4
3
6
7
5
5
9
32
statistik
-den ok
56
51
43
39
32
25
12
10
6.
f
5
8
4
7
7
13
2
10
Gzlem No
1
2
3
4
5
e.
f
6
9
2
1
12
13
2
10
flletme Notu
70
50
80
50
60
7. Gzlem sonularnn maddesel bir deiflkenin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan serilere ne ad verilir?
a. Zaman serisi
b. Bileflik seri
c. Mekan serisi
d. Birikimli seri
e. Dalma serisi
8. Serilere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Blgelere gre tahl retimi zaman serileri iin uygun bir rnektir.
b. Derlenen veriler ilgilenilen konunun dflnda bir
temele gre sralanmflsa, bu sralamaya liste ad
verilir.
c. Gzlem deerlerinin yanna, gzlenen deerlerin
tekrar says yazlarak oluflturulan seriye, snflandrlmfl seri denir.
d. Eer snflandrma yaplrken snf aral kk seilirse, ilgili dalma iliflkin baz ayrntlar gizli kalr.
e. Uygulamalarda 20 ile 50 aras snf says, en uygun snf saysdr.
9. Aflada bir frekans dalmna iliflkin -den az ve -den
ok serileri birlikte verilmifltir.
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 - 28
Ekonomi Notu
90
70
60
40
50
-den az
1
5
12
22
34
44
50
-den ok
50
49
45
38
28
16
6
33
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. e
2. b
3. b
4. c
5. d
6. e
7. e
8. b
9. c
10. b
35
Merkezi Eilim ve
Deiflkenlik lleri
36
statistik
Amalar:
indekler
GRfi
MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR)
Duyarl Ortalamalar
Duyarl Olmayan Ortalamalar
Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar Arasndaki liflki
DEfiKENLK LLER
Deiflim Aral
Standart Sapma
Deiflim Katsays
37
GRfi
Merkezi eilim lleri, adnn da arfltraca gibi bir veri kmesinin ortasn
belirleme eiliminde olan saysal deerlerdir. Ortalama terimi genelde bu llerle ilgilidir.
Bu nitede ncelikle merkezi eilim lleri (ortalamalar) ele alnacak, sonra
da deiflkenlik llerine yer verilecektir.
Bir ortalama ile, nfus, hz, flk yl, s ve benzeri gibi llebilen ya da saylabilen bir olay ya da nesneye iliflkin derlenen veri kmesini temsil edebilen, tek bir
deer hesaplanr. Ancak bir ka tane olan merkezi eilim llerinin her biri, ayn veri kmesi iin farkl bir tablo izer.
Genifl anlamda ortalama, bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer olarak tanmlanr.
Konuya aklk kazandrmas asndan afladaki rnei gz nne alalm.
9 dairelik bir apartmanda oturan ailelerin aylk gelirleri YTL olarak afladaki
gibi olsun.
520,
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
1200
Bu ailelerin normal geliri nedir sorusunun cevab, muhtemelen gelirlerin ortalamasdr biiminde olacaktr.
zleyen kesimlerde rnekte sz edilen normal gelirin hesaplanmasnda kullanlan merkezi eilim lleri, baflka bir anlatmla ortalamalar ayrntlaryla gzden
geirilecektir.
Ana izgileriyle ortalamalar, duyarl ve duyarl olmayan ortalamalar olmak zere, iki ana bafllk altnda incelenebilir.
Duyarl Ortalamalar
Duyarl ortalamalar, serideki tm gzlem deerlerinden etkilenen ortalamalardr.
Bu nitede duyarl ortalamalardan sadece aritmetik, geometrik ve kareli ortalamalar ele alnacaktr.
Aritmetik Ortalama
Aritmetik ortalama, bir seriyi oluflturan gzlem deerleri toplamnn, gzlem
saysna oran olarak tanmlanr.
Seriyi oluflturan gzlem deerleri x1, x2, ..., xn aritmetik ortalama da x ile
gsterilirse tanm uyarnca,
x = x1 + x2 + ...+ xn =
n
olarak hesaplanr.
xi
i=1
n
38
statistik
RNEK 1
X, ailelerin aylk gelirlerini gstermek zere gelirlerden oluflan basit seri afladaki gibi olacaktr :
x (YTL)
520
580
670
700
700
700
860
1000
1200
x = 6930
Ailelerin toplam geliri 6930 YTL olduundan tanm dorultusunda, toplam gelir
aile saysna blnerek ortalama gelir,
x=
x = 6930
n
= 770 YTL
olarak hesaplanr.
RNEK 2
ZM
x
10
13
16
20
26
85
x=
x = 85
n
olarak hesaplanr.
= 17
39
te yandan frekans serilerinde her gzlem deeri frekans kadar tekrarlandndan, aritmetik ortalama hesaplanrken gzlem deerleri frekanslaryla arplarak toplanr ve bu sonu frekanslar toplamna blnr.
Afladaki rnei dikkatle inceleyiniz.
RNEK 3
f
2
3
6
4
1
16
x = 10 + 10 + 12 + 12 + 12 + 15 + 15 + 15+ 15 + 15 + 15 + 19 + 19 + 19 + 19 + 21
2
x=2
10 + 3 12 + 6 15 + 4 19 + 21
= 20 + 36 + 90 + 76 + 21
= 243
xf
xf
f
, frekanslar toplamna
= 243 = 15,1875
16
olarak hesaplanr.
rnekten de grlebilecei gibi, frekans serilerinde aritmetik ortalama,
n
xifi
i=1
n
i=1
fi
b-
ZM
Verilen seri, 2 tane 10, 3 tane 12, 6 tane 15, 4 tane 19 ve 1 tane de 21 deerinden oluflmufltur.
16 gzlem deerinin toplam,
40
statistik
RNEK 4
ZM
x
10
15
20
25
30
35
x
10
15
20
30
35
30
x=
xf
f
f
12
20
25
25
15
3
100
f
12
20
25
25
15
3
100
xf
120
300
500
625
450
105
2100
= 2100 = 21
100
RNEK 5
f
4
5
8
6
2
f = 25
41
f
4
5
8
6
2
x
12
16
20
24
28
xf
48
80
160
144
56
f = 25
ZM
Snflar
10 - 14
14 - 18
18 - 22
22 - 26
26 - 30
xf = 488
Buradan,
x=
xf
f
= 488 = 19,52
25
Aritmetik ortalama duyarl bir ortalamadr ve serideki aflr deerlerden dorudan etkilenir.
RNEK 6
y=
u=
x = 102
n
y
n
u
n
u
23
25
26
100
174
= 25.5
4
= 80 = 20.0
4
= 174 = 43.5
4
Grlecei gibi serideki bir tek deerin deiflmesi bile, ortalamay etkilemektedir.
x serisinin ortalamas seriyi oluflturan gzlem deerlerine olduka yakn, baflka bir
anlatmla temsil yetenei daha yksektir. y ve u serilerinde ise gzlem deerlerindeki aflr kymetlerin byklne bal olarak, ortalamalarn temsil yetenei
azalmfltr.
ZM
x=
f
1
25
26
28
80
42
statistik
xi - x = 0
olur.
i=1
RNEK 7
x
10
20
30
40
50
150
x=
x = 150
n
x -x
10 - 30 = -20
20 - 30 = -10
30 - 30 = 00
40 - 30 = 10
50 - 30 = 20
x - x = 00
= 30
Eer verilen seri bir frekans serisiyse, her gzlem deerinden aritmetik ortalama kartlr ve ilgili gzlem deerinin frekansyla arpldktan sonra, toplam deer hesaplanr. fllemler afladaki rnek zerinde gsterilmifltir :
RNEK 8
x
50
60
70
80
90
f
1
3
6
4
2
16
xf
50
180
420
320
180
1150
(xx- - x )
50 - 71.875
60 - 71.875
70 - 71.875
80 - 71.875
90 - 71.875
=
=
=
=
=
x=
xf
f
(xx- - x ) f
-21.875
-35.625
-11.250
32.500
36.250
-68.750
68.750
x - x = 00,000
-21.875
-11.875
-1.875
8.125
18.125
= 1150 = 71.875
16
43
RNEK 9
(xx-- x )
x
10
20
30
40
50
(xx--
-20
-10
00
10
20
x )2
400
100
000
100
400
x- x
= 1000
x = 30
Verilen X serisinde, aritmetik ortalamadan daha kk (25) ya da daha byk
bir deer (40) kartlrsa sonular,
x
10
20
30
40
50
x - 25
-20
-5
5
15
25
x - 25
(x - 25)2
225
25
25
225
625
x - 25 2 = 1125
= 1125 ve
(x - 40)
-30
-20
-10
00
10
(x - 40)2
900
400
100
000
100
x - 40 2 = 1500
x - 40 2 = 1500
xt
xtf
tf
eflitlikleriyle hesaplanr.
44
statistik
RNEK 10
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi flletme Blmndeki birinci snf rencisinin gz dneminde ald dersler, baflar notlar, baflar notlarnn
katsaylar ve kredi deerleri aflada verilmifltir:
Dersler
Genel Matematik I
Trke I
Makro Ekonomi I
Genel iflletme
A...T
Baflar Notlar
AA
AB
CC
BC
AB
Katsaylar
4.0
3.7
2.0
2.7
3.7
Kredi Deerleri
5
2
3
3
2
15
ZM
xt =
Katsaylar
4.0
3.7
2.0
2.7
3.7
Kredi Deerleri
5
2
3
3
2
15
xt
20.0
7.4
6.0
8.1
7.4
48.9
xt = 48,9 = 3.26
t 15
olarak hesaplanr.
Tartl ortalamalarda tartlar, gzlem deerlerini nem derecesine gre farkl
klan deerler oluflturur. Tart kavramyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatle
gzden geiriniz.
RNEK 11
Blmler
Matematik
statististik
Fizik
Kimya
Biyoloji
Blmlerin
Baflar Ortalamalar
x
70
65
68
50
50
Blmlerin renci
Saylar
f
70
60
50
40
25
45
Baflar Ortalamas
x
Matematik
statististik
Fizik
Kimya
Biyoloji
70
65
68
50
50
renci Says
f
70
60
50
40
25
245
xt =
xf
f
xf
4900
3900
3400
2000
1250
15450
ZM
Blmler
Oranlarn ortalamas,
ortalamalarn ortalamas ve
baz bileflik indeksler, tartl
ortalama kullanlarak
hesaplanr.
= 15450 = 63,06
245
olarak hesaplanr.
Uygulamada ortalamalarn ortalamas, oranlarn ortalamas ve baz bileflik indeksler tartl ortalama kullanlarak hesaplanr.
Geometrik Ortalama
Geometrik ortalama, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin arpmnn gzlem deeri saysna eflit mertebeden kk olarak tanmlanr. Eer seriyi oluflturan gzlem
deerleri x1, x2, ..., xn ile ve geometrik ortalama da G ile gsterilirse geometrik
ortalama,
n
G = x1 . x2 . ... .xn =
xi
i=1
eflitlii ile hesaplanr. Ancak seriyi oluflturan gzlem deerlerinin says arttnda, geometrik ortalamay yukardaki forml yardmyla hesaplamak gleflir.
Byle durumlarda geometrik ortalama logaritma yardmyla afladaki eflitlikle
hesaplanr.
logG = 1
n
i=1
log xi
Grlecei gibi geometrik ortalamann logaritmas, gzlem deerlerinin logaritmalarnn aritmetik ortalamasna eflittir.
Afladaki basit serinin geometrik ortalamasn hesaplaynz.
x
2
5
8
20
RNEK 12
46
ZM
statistik
G = 2.5.8.20 =
1600 = 6.32
ya da,
log G = 1 log2 + log5 + log8 + log20
4
= 1 0.30103 + 0.69897 + 0.90309 + 1.30103
4
= 1 3.20412
4
= 0.8010
G = 6.32
olarak elde edilir.
fi
i=1
n
fi log xi
i=1
n
eflitliiyle hesaplanr.
Eer bir seriyi oluflturan gzlem deerleri, bir nceki gzlem deerine bal
olarak deifliyor ve deiflimin hz belirlenmek isteniyorsa bu durumda geometrik
ortalama hesaplanr.
Uygulamada milli gelir, nfus, bileflik faiz ve baz bileflik indekslerin hesaplanmasnda geometrik ortalama kullanlr.
Kareli Ortalama
Kareli ortalama, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin karelerinin toplamnn gzlem saysna orannn kare kk olarak tanmlanr.
Kareli ortalama K ile gsterilirse kareli ortalama,
K=
eflitliiyle hesaplanr.
xi 2
i=1
n
47
ZM
x2
1
9
25
49
64
100
248
olarak elde edilir ve kareli ortalama,
x
1
3
5
7
8
10
K=
x2 =
n
RNEK 13
248 = 6.4291
6
olarak hesaplanr.
Frekans ve snflandrlmfl serilerde kareli ortalama,
K=
x2 f
f
eflitliiyle hesaplanr.
Afladaki serinin kareli ortalamasn hesaplaynz.
Snflar
0-4
4-8
8 - 12
12 - 16
16 - 20
f
1
4
8
5
2
20
RNEK 14
48
ZM
statistik
x2 f =
f
x2
4
36
100
196
324
x
2
6
10
14
18
x2f
4
144
800
980
648
2576
2576 = 11.3490
20
Medyan
Bir istatistik serisinde tam ortaya dflen ve dolaysyla seriyi iki eflit ksma blen
gzlem deerine medyan denir.
RNEK 15
Verilen seriyi tam ortadan ikiye blen gzlem deeri 3. gzlem deeri olan 15dir.
Med = 15
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
1200
49
RNEK 16
7,
3,
8,
7,
3,
4,
10
Med = 4 + 7 = 11 = 5,5
2
2
olarak hesaplanr.
Sreksiz serilerde medyann hangi sradaki gzlem deeri olduu, n serideki
gzlem saysn gstermek zere, n + 1 ile bulunur.
2
Yukardaki 8 gzlemde oluflan rnekte medyan, 8 + 1 = 4.5 sradaki gz2
lem deeridir. 4 ve 5. gzlem deerleri srasyla 4 ve 7 olduundan medyan bu
deerlerin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanmfltr.
Buna gre 7 gzlem deerinden oluflan bir seride medyan, 7 + 1 = 4.
2
gz-
lem deeri, 100 gzlem deerinden oluflan bir seride ise medyan, 100 + 1 = 50.5
2
ZM
50
statistik
gzlem deeri, baflka bir anlatmla 50 ve 51. gzlem deerlerinin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanacaktr.
Frekans serilerinde de medyann kanc gzlemin deeri olduu, n + 1 ile
2
elde edilir. Hangi gzlem deerinin bu srada yer ald, birikimli frekanslar yardmyla kolaylkla bulunur. fllemler afladaki rnekte gsterilmifltir.
RNEK 17
ZM
x
10
12
15
17
20
f
2
3
6
5
1
17
Hangi sradaki gzlem deerinin medyan deeri olduunu bulabilmek iin, kolaylk asndan ncelikle -den az ya da -den ok serilerinden birisi oluflturulur.
Bu rnekte den az serisinden yararlanlmfltr.
x
10
12
15
17
20
f
2
3
6
5
1
17
Toplam gzlem says 17 olduundan medyan deeri,
den az
2
5
11
16
17
51
N - fa
Med = l a + 2
. hm
fm
eflitliiyle hesaplanr.
Ancak dikkat etmek gerekir ki elde edilen sonu, snflama nedeniyle yaklaflk
olacaktr.
Snflandrlmfl serilerde medyan snfnn bulunmas ve medyann hesaplanmas afladaki rnek zerinde gsterilmifltir.
RNEK 18
Snflar
10 - 14
14 - 18
18 - 22
22 - 26
26 - 30
f
3
4
8
6
1
22
Snflar
10 - 14
14 - 18
(18 - 12)
12 - 16
16 - 20
f
3
4
8
6
1
22
-den az
3
7
15
21
22
ZM
52
statistik
Med = 18 + 11 - 7 . 4
8
= 18 + 2
= 20
olarak elde edilir. ( Bulunan deerin medyan snfnn iinde kaldna dikkat
ediniz.)
RNEK 19
10
20
30
40
ZM
Snflar
0-4
4-8
8 - 12
12 - 16
16 - 20
20 - 24
24 - 28
10
15
Medyan (12)
20
25
30
53
Mod
Bir seride en ok tekrarlanan deere mod ad verilir. Tanm uyarnca basit serilerde ve frekans serilerinde mod, en ok tekrarlanan gzlem deerinin belirlenmesi
ile kolayca hesaplanr.
nitenin baflnda verilen 9 ailenin aylk gelirler serisini (YTL) tekrar gz nne alalm.
520,
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
1200
RNEK 20
Bu seride her gzlem deeri yalnz bir kez tekrarlandndan, serinin modu
yoktur.
54
statistik
RNEK 21
ZM
x
10
12
12
12
14
15
RNEK 22
ZM
x
10
13
14
16
19
f
2
5
8
7
3
25
Verilen frekans serisinde 14 deeri 8 kez gzlenmifltir. En ok tekrarlanan gzlem deeri 14 olduundan serinin modu,
Mod = 14
olarak kolaylkla elde edilir.
Eer modu hesaplanmak istenilen seri snflandrlmfl bir seriyse, en byk
frekans bir gzlem deerine deil bir snfa karfl gelecektir.
En ok tekrarlanan gzlem deerini iinde bulunduran snfa mod snf ya da
modal snf ad verilir.
Mod snf belirlendikten sonra mod,
la
: mod snfnn alt snr,
1
1 . h
1 + 2
eflitliiyle hesaplanr.
55
f
2
4
7
5
3
21
ZM
Verilen seride, en byk frekans 7dir. Bu nedenle mod snf (18 22) olacaktr.
Mod snf belirlendikten sonra,
la
= 18
1
RNEK 23
= 7-4=3
= 7-5=2
h
= 4
deerleri, yukarda verilen eflitlikte yerlerine konarak,
Mod = 18 +
3 .4
3+2
Mod = 20
olarak hesaplanr. (Mod deerinin mod snf iinde kaldna dikkat ediniz.)
Bazan bir seride ayn maksimum frekansa sahip iki ya da daha ok gzlem deeri ya da snf bulunabilir. Byle durumlarda, ilgili seri frekans serisiyse snflandrlarak, snflandrlmfl seriyse farkl bir snf aral kullanarak yeniden snflandrmak suretiyle modun hesaplanmas mmkn olur.
Afladaki verilen serinin modunu hesaplaynz.
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
f
4
7
22
18
22
15
7
5
100
RNEK 24
56
ZM
statistik
f
11
40
37
12
100
Snflar
10 - 30
(30 - 50)
50 - 70
70 - 90
Mod = 30 +
29 . 20
29 + 3
= 30 + 18.125
= 48.125
olarak hesaplanr.
Snflandrlmfl serilerde mod, grafik yardmyla da kolaylkla bulunabilir. Bunun iin nce verilen serinin histogram izilir. Histogram zerinde mod snfna
iliflkin dikdrtgenin st kfleleriyle, komflu dikdrtgenlerin st kfleleri birer doruyla birlefltirilir. Bu dorularn kesiflme noktasnn apsis deeri, serinin modunu
gsterir.
Afladaki rnekte modun grafik yardmyla bulunmas gsterilmifltir.
RNEK 25
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
f
10
30
50
20
40
20
10
180
57
f/h
1
3
5
2
4
2
1
f
10
30
50
20
40
20
10
180
ZM
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
20
Mod (34)
60
80
58
statistik
x
Med
Mod
3 (a). Simetrik
Mod Med x
Med Mod
SIRA SZDE
SIRAistatistik
SZDE dersine iliflkin, birinci, ikinci ara snavlar ve dnem sonu sna1. Bir encinin
vndan ald notlar aflada verilmifltir:
D fi N E L M
D fi N ESnflar
LM
1. Ara Snav
Ara Snav
Dnem Sonu
S O R U
S O R II.
U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Puan
70
60
50
Ayrca, baflar notunu birinci ara snav % 15, ikinci ara snav % 25 ve dnem sonu snaSIRA SZDE
v da % 60 orannda etkilemektedir.
rencinin baflar puann hesaplaynz.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
59
f
3
6
7
5
4
25
3. U, J, ve ters J erileri iin modun neden uygun bir ortalama olamayacan aklaynz.
DEfiKENLK LLER
AMA
Deiflkenlik lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerine iliflkin deiflkenlik llerini hesaplayabileceksiniz.
statistik serilerinin incelenmesinde ve karfllafltrlmasnda ortalama gerekli bir ldr. Ancak tek baflna yeterli deildir. Gerekte ortalamalar eflit olan seriler, biribirinden ok farkl olabilir.
Afladaki ortalamalar ayn olan x ve y serilerini gz nne alalm :
x
30
32
35
36
37
y
2
14
20
44
90
X = 34
Y = 34
Grlecei gibi x serisinde gzlem deerleri y serisine gre ortalamaya daha yakn konumlanmfltr.
Bu basit rnekten de grlebilecei gibi, bir ortalama deer bir frekans dalmn karakterize etmede yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle bir frekans dalmnn
zellikleri arafltrlrken, ortalama deerin yan sra, gzlem deerlerinin ortalama
etrafndaki yaylflna iliflkin llere de ihtiya vardr.
Ana izgileriyle, bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin deer itibariyle biribirinden ya da herhangi bir ortalamadan uzaklklar, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin nasl yayldn, baflka bir anlatmla ilgili serinin deiflkenliini ifade eder.
Bu nitede istatistikte ska kullanlan belli bafll deiflkenlik lleri ele
alnacaktr.
60
statistik
Deiflim Aral
Deiflkenlik llerinin en basiti olan deiflim aral, bir serideki en byk deer
ile en kk deer arasndaki fark olarak tanmlanr.
Deiflim aral ksaca D.A. ile gsterilirse,
D.A. = xmax - xmin
Standart Sapma
Standart sapma, bir seriyi
oluflturan gzlem
deerlerinin aritmetik
ortalamadan farklarnn
kareli ortalamas alnarak
hesaplanr.
xi - x 2
i=1
RNEK 26
61
x-x
1 - 6 = -5
4 - 6 = -2
5 - 6 = -1
7-6=1
9-6=3
10 - 6 = 4
n=6
x=6
(x - x )2
25
4
1
1
9
16
56
ZM
x
1
4
5
7
9
10
xi - x 2
i=1
56 3.055
6
i=1
xi - x 2fi
fi
i=1
ile hesaplanr.
RNEK 27
x=
xf
f
f
1
3
6
4
2
16
xf
2
12
30
32
18
94
= 94 = 5.875
16
(x - x )
-3.875
-1.875
-0.875
2.125
3.125
(x - x )2
15.0156
3.5156
0.7656
4.5156
9.7656
(xx- - x )2 .f
15.0156
10.5468
4.5936
18.0624
19.5312
67.7496
ZM
x
2
4
5
8
9
f
1
3
6
4
2
16
62
statistik
RNEK 28
ZM
Snflar
0-2
2-4
4-6
6-8
8 - 10
Snflar
0-2
2-4
4-6
6-8
8 - 10
x
1
3
5
7
9
f
2
4
6
5
3
20
f
2
4
6
5
3
20
xf
2
12
30
35
27
106
(x - x )
-4.3
-2.3
-0.3
1.7
3.7
(x - x )2
18.49
5.29
0.09
2.89
13.69
(xx- - x )2 - f
36.98
21.16
0.54
14.45
41.07
114.20
x = 106 = 5.3
20
=
K - x = 2
dir.
Bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin her birine sabit bir say eklenir ya da
kartlrsa, serinin standart sapmas deiflmez.
Bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin tm c gibi bir sayyla arplrsa elde
edilen serinin standart sapmas, ilk serinin standart sapmasnn c kat olur.
Deiflim Katsays
Buraya kadar ele alnan deiflkenlik lleri, mutlak deiflkenlik lleridir. Bu
nedenle farkl l birimlerine gre oluflturulan serilerin deiflkenlikleri, bu llerle karfllafltrlamaz. Ayrca mutlak deiflkenlik lleri, seriyi oluflturan gzlem
deerlerinin byklklerinin de etkisi altndadr.
63
f
43
48
58
63
73
285
64
statistik
SIRA SZDE
D fi N E L M
1. Aflada verilen
serinin,
SIRA SZDE
a. Deiflim araln,
b. Standart sapmasn,
hesaplaynz.D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
x
12
14
D K K A T 18
20
SIRA SZDE 26
S O R U
N N
f
2
6
7
3
2
20
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
K T A P
x1 (kg)
0-4
4-8
EVZYON
8T -E L12
12 - 16
16 - 20
20 - 24
f
4
4
8
6
5
3
30
x2 (lt)
0 - 10
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
f
1
4
10
20
15
10
5
65
f
7
12
20
11
5
55
Kendimizi Snayalm
1.
Snflar
10 - 16
16 - 22
22 28
28 34
34 40
40 46
46 - 52
f
4
3
7
15
8
5
2
44
65
4. Bir rencinin Olaslk dersinden birinci, ikinci ara snav ve final notlar afladaki tabloda verilmifltir. (Sonucu
birinci ara snav %10, ikinci ara snav %20 ve final notu
da %70 orannda etkileyecektir.)
Snflar
1. Ara Snav
Puan
75
50
Final
40
f
1
4
6
10
5
3
1
30
66
statistik
f
4
7
12
3
4
12
3
2
44
Yant Anahtar
1. d
2. d
3. d
4. a
5. d
6. b
7. d
8. d
9. d
10. b
Yararlanlan Kaynaklar
MLEK, Necla: Temel statistik lke ve Teknikleri,
2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1994.
FOX, William: Social Statistics Using Micro Case, Micro Case Corp., Washington, 1992.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977.
NEWBOLD, Paul: (eviren: mit fienesen), flletme ve
ktisat in statistik, Literatr Yaynlar, stanbul,
2000.
YATES, D. , MOORE D. , McCABE G. The Practice of
Statistics, W.H. Freeman, New York, 1999.
67
Olaslk
68
istatistik
Amalar:
erik Haritas
GRfi
DENEY, SONU VE RNEKLEM UZAYI
OLASILIK HESAPLAMA
Olasln ki zellii
Olasla Kavramsal Yaklaflm
SAYMA KURALI
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR
AYRIK OLAYLAR
BAIMSIZ VE BAIMLI OLAYLAR
TAMAMLAYICI (BTNLEYC) OLAYLAR
OLAYLARIN ARA KEST VE ARPMA KURALI
Olaylarn Ara Kesiti
arpma Kural
Bamsz Olaylar in arpma Kural
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI
Olaylarn Bileflimi
Toplama Kural
Ayrk Olaylar in Toplama Kural
69
nite 4 - Olaslk
GRfi
Olaslk, gnlk yaflammzda ska kullandmz, yararlandmz bir kavramdr.
rnein meteoroloji uzman sabah haberlerinde o gn % 80 olaslkla yamur yaacan, salk uzmanlar sigara ienlerin imeyenlere oranla kansere yakalanma
riskinin daha yksek olacan, snav baflarsz gemifl bir renci o dersten geme flansnn ok az olacan syler.
Herhangi bir olayn meydana gelme flansn lmeyle ilgilenen olaslk, istatistiin nemli bir blmn oluflturmaktadr. statistiin karsama (ngr) temelini oluflturan olaslk, belirsizlik durumunda salkl kararlar vermeyi salad
iin, planlama alflmalarnda youn bir biimde kullanlmaktadr. rnein bir firmann gelecek yldaki satfl kestirimleri, bir ksm gerekleflecek bir ksm gerekleflmeyecek bir ok varsayma dayaldr. Bu nedenlerden dolay olaslk kuram,
bizlere belirsizlik altnda ya da mevcut bilgilerin tam ve salkl olmamas gibi durumlarda doru ve salkl kararlar verebilmede yardmc olacaktr. Bu blmde
ilk olarak ilgili temel kavramlar verilecek, daha sonra olaslk hesaplama kurallarndan nemli olanlar basit bir biimde gsterilecek ve son olaraksa kesikli verilerin en temel dalmlarndan biri olan Binom dalm anlatlacaktr.
Vida reten bir firmada kalite kontrol uzman olarak grev yapan Ragp Keskingz retim hattndan rasgele bir vida alarak vidann hatal olup olmadn inceler. Ragp Keskingzn bir viday inceleme eylemi istatistiksel deneye bir rnektir. Bu inceleme sonucunda vida hatasz ya da hatal biiminde deerlendirilecektir. Bu iki gzlem bilgisine deneyin sonucu (outcome) denirken, bu sonularn
birlikte ele alnmas neticesindeyse bu deneyin rneklem uzay oluflur.
Pek ok gzlemden sadece bir tanesinin gerekleflmesi srecine deney, bu
gzlemlere deneyin sonular ve bu sonularn tmne ise deneyin rneklem
uzay denmektedir.
Bir rneklem (rnek) uzay S harfiyle ifade edilmekte olup yukarda verilen
vida inceleme deneyine iliflkin rneklem uzay,
S = {hatasz, hatal}
biiminde gsterilmektedir. Bu rneklem uzaynn elemanlarna da rneklem
noktalar denmektedir.
Deney
Sonular
rneklem Uzay
Yaz, Tura
S = { Yaz, Tura }
1, 2, 3, 4, 5, 6
S = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
Erkek, Kz
S = { Erkek, Kz }
Baflarl, Baflarsz
S = { Baflarl, Baflarsz }
70
istatistik
Bir deneyin rneklem uzay Venn ya da aa diyagram izilerek de oluflturulabilmektedir. Venn diyagram, bir deneyin tm olas sonularnn (kare, dikdrtgen ya da daire gibi) bir resimle gsterilmesidir. Aa diyagramndaysa her bir sonu, aacn bir dalyla ifade edilmektedir. Venn ve aa diyagramlar olaslk kavramlarnn, grsel ifade yoluyla kolay anlafllmasna yardmc olmaktadr.
RNEK 1
ZM
RNEK 2
Yaz
Tura
(a)
(b)
ZM
71
nite 4 - Olaslk
lk atfl
kinci atfl
Nihai
Sonular
Y Y
Y T
T Y
T
Y
T
T
T T
(b)
(a)
RNEK 3
Bu deney de parann iki kez atlmas deneyiyle ayndr. nk para atma deneyindeki Y ve T biimindeki iki sonu, bu deneyde E ve K olarak grlecektir.
Afladaki Venn ve aa diyagramlarnda da (fiekil 4.3) grlecei gibi bu deneyin sonular da EE, EK, KE, KK biiminde drt noktayla ifade edilmektedir, rneklem uzay da,
S = {EE, EK, KE, KK}
biiminde yazlmaktadr.
lk seim
EE
kinci seim
Nihai
Sonular
EE
EK
KE
KK
EK
E
KE
KK
K
(a)
(b)
72
istatistik
Basit olay:
Bir deneyin sadece ve sadece
bir nihai sonucunu ieren
olaya basit olay denmekte ve
genellikle Ei biiminde
gsterilmektedir.
Basit Olay
Herhangi bir deneyin nihai sonularna basit olay denir. Yani bir basit olay sadece ve sadece bir tane sonu iermekte ve E1, E2, E3, .... ya da A, B, C, ....biimindeki harflerle gsterilmektedir.
RNEK 4
Yukarda verdiimiz rnek 4.3. deki iki personel seimi deneyinde, elde
edilen (EE EK KE KK) verdiimiz drt nihai sonucun her biri bu deneyin basit olaylardr ve srasyla E1, E2, E3 ve E4 biiminde gsterilir.
E1
Bileflik olay:
Bir deneyin birden ok
sonucundan oluflan kmeye
bileflik ya da katflk olay
denmektedir.
RNEK 5
= (EE), E2
= (EK) , E3
= (KE) , E4
= (KK)
Bileflik Olay
Bir bileflik olay birden ok sonutan oluflmaktadr.
Bileflik olaylar A, B, C, D,.... ya da A1, A2, A3, ....., B1, B2, B3,.... biiminde gsterilmektedir.
Bir iflyerinde alflan personel arasndan rasgele iki personelin seilmesi
ve cinsiyetlerinin kaydedilmesi biimindeki, rnek 4.3. tekrar dflnlsn
ve A olay, en ok bir erkein seilmifl olduu durum olarak tanmlansn.
A olay hi erkek olmamas ya da bir erkek olmas durumunda gerekleflecektir ve afladaki gibi gsterilecektir.
A = {EK, KE, KK}
A olay, birden ok sonulu olduu iin bir bileflik olaydr. Bu olayn Venn diyagram yardmyla grafiksel gsterimi afladadr.
S
A
EE
EK
KE
KK
RNEK 6
Bir grup insandan bir ksm, genetik kopyalamay, olumlu bulup desteklemekte, geri kalan karfl kmaktadr. Bu gruptan rasgele iki kifli seilmifl
ve genetik kopyalamaya iliflkin grflleri sorulmufltur. Ka farkl sonu
sz konusudur? Bu deneye iliflkin Venn ve aa diyagramlarn iziniz.
Aflada verilen olaylarn ierdii sonular listeleyiniz ve bu olaylarn
basit mi yoksa bileflik mi olduunu belirtiniz.
a) Her iki kifli de genetik kopyalamay destekliyor.
b) En ok bir kifli genetik kopyalamaya karfldr.
c) Kesinlikle bir kifli genetik kopyalamay destekliyor.
73
nite 4 - Olaslk
ZM
DD
kinci kifli
Nihai
Sonular
DD
DK
KD
KK
DK
D
KD
KK
K
(a)
(b)
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
74
istatistik
OLASILIK HESAPLAMA
AMA
Olaslk (probability) bir olayn meydana gelme, ortaya kma flansn ifade eder
ve P ile gsterilir. Ei ile gsterilen bir basit olayn olasl P (Ei), A bileflik olaynn olaslysa P (A) biiminde gsterilmektedir.
Olasln ki zellii
Olasln iki nemli zellii flunlardr:
1. Bir olayn olasl her zaman sfr ve bir aralnda yer alr.
Olay ister basit, isterse bileflik olsun meydana gelme olasl hibir zaman sfrdan az, birden ok olamaz. Matematiksel notasyonlarla bu zellik flyle ifade edilir:
0 P (Ei) 1
0 P (Ei) 1
0 P (A) 1
0 P (A) 1
Meydana gelmeyen bir olayn olasl sfr olup, bu tr olaya olanaksz ad verilir. Ortaya kma, meydana gelme olasl bir olan bir olaya kesin olay ad
verilir ve afladaki biimde gsterilir.
P (M) = 0 ; M olanaksz olay iin
P (C) = 1 ; C kesin olay iin
2. Bir deneydeki tm basit olaylarn olaslklar toplam P (Ei) biiminde gsterilir ve her zaman birdir.
Bu zellik nedeniyle,
75
nite 4 - Olaslk
Klasik Olaslk
Sonularn ortaya kma olaslklar ayn ise buna eflit olaslkl (benzer) sonular
denir. Klasik olaslk kural, tm sonular eflit olaslkl olan deneylerin sonularna iliflkin olaslklar hesaplamada kullanlmaktadr.
Klasik olaslk kuralna gre bir deneydeki basit bir olayn olasl 1in tm sonu saysna blnmesine eflittir.
Bu ifadeden de anlafllmaktadr ki, bir deneyin tm nihai sonularnn olaslklar toplam 1dir ve tm nihai sonular eflit olaslkldr. te yandan, A bileflik
olaynn olaslysa, A olaynda ierilen sonu saysnn toplam sonu saysna blnmesiyle elde edilmektedir.
1
Deneyin toplam sonu says
P (A) =
RNEK 7
ZM
P (Yaz) =
Parann bir kez atlmas deneyinde bir yaz ve bir tura elde edilmesi olasln bulunuz.
Bu deneyde yaz ve tura olmak zere iki sonu bulunmaktadr ve bu sonular eflit
olaslkldr. Bu nedenle,
1
Deneyin toplam sonu says
1
= 1 = 0.5
Toplam sonu says
2
P (Tura) = 1 = 0.5
2
sonular elde edilir.
RNEK 8
Zarn bir kez atlmas deneyinde ift say elde edilmesi olasln bulunuz.
A = {2, 4, 6}
rneklem uzayndaki toplam alt sonucun tanesi A olaynca ierilmifl olur ve A
olaynn olma olasl,
ZM
Bu deneyde 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 olmak zere alt sonu bulunmaktadr ve tm sonular eflit olaslkl sonulardr. A bileflik olay 2, 4 ve 6 gelmesi biiminde tanmlanrsa,
76
istatistik
RNEK 9
ZM
Bir dernein 60 erkek ve 40 kadn olmak zere toplam 100 yesi bulunmaktadr. Bu yeler arasnda bir tanesi dernek baflkan olmak iin rasgele seilecektir. Bir kadn yenin dernek baflkan seilme olasl nedir?
Seim rasgele olaca iin dernein 100 yesinin de seilme olasl ayndr. Yani bu deneyde toplam olarak 100 tane eflit olaslkl sonu vardr. Burada istenense 40 kadn yeden bir tanesinin seilmesidir. Bu da,
P
40 = 0.4
100
biiminde bulunur.
nite 4 - Olaslk
77
P ( A) = f
n
P ( A) = f
n
biiminde bulunur.
biiminde bulunur.
RNEK 10
Bir otomobil fabrikasnda retilen otomobillerden rasgele 500 tanesi seilmifl ve 10 tanesinin kusurlu olduu grlmfltr. Kusurlu retim yapmann da rasgele olduunu dflnerek, ilk retilecek otomobilin kusurlu
olmas olasl nedir?
P lk retilecek otomobil
ZM
elde edilir. Bu olaslk 500 otomobilden elde edilen greli sklktan hesaplanmfl
zel bir deerdir. Afladaki Tablo 4.2de bu rnek iin sklk ve greli sklk dalmlar verilmifltir.
Otomobil
Kusursuz
Kusurlu
Toplam
f
490
10
500
Greli Sklk
490 | 500 = 0.98
10 | 500 = 0.02
1.00
Bu tablodaki greli sklk stunu yaklaflk olaslklar stunu olarak kullanlmaktadr. Bu stundan,
P (lk retilecek otomobil kusurlu) = 0.02
P (lk retilecek otomobil kusursuz) = 0.98
deerleri bulunur. Burada unutulmamas gereken, greli sklklarn gerek olaslklar deil sadece yaklaflk olaslklar olduudur. Greli sklklardan elde edilen
olaslklarn gerek olaslklar olabilmesi iin deneyin ok (sonsuz) kez tekrarlanmas gerekir ki buna Byk Saylar Yasas ad verilir.
Byk Saylar Yasas
Bir deney ok (sonsuz) kez tekrarlanrsa, bir olayn greli sklklar kuramsal olasla yaklaflr.
Ayfle, Ankarada rasgele seilen bir ailenin ev sahibi olma olasln belirlemek istemektedir. Bu olasl acaba nasl belirleyecektir?
RNEK 11
78
ZM
istatistik
Ankaradan rasgele seilmifl bir aile iin ev sahibi olma ya da olmama gibi iki sonu bulunmaktadr. Bu iki olay eflit olaslkl deildir. nk; Ankarada ikamet
edenlerin ne kadarnn ev sahibi olduu bilinmemektedir. Bu nedenle klasik olaslk kural uygulanamamaktadr. Bylesi durumlarda ayn deney ok kez tekrarlanarak olaslk deeri (yaklaflk olarak) greli sklklardan hesaplanmaktadr. Ayflede bu durumu bildii iin Ankaradan rasgele 1.000 aileyi seerek bunlardan
670 tanesinin ev sahibi, 330 tanesinin ise ev sahibi olmadn belirledi. Bu sonular flndaki gibi,
n = rneklem hacmi = 1.000
f = ev sahibi olanlarn says = 670
olmak zere olaslk deerleri,
P
f = 670 = 0.670
n
1,000
olarak buldu.
znel olaslk:
Bir olay iin znel deer
yargsna, deneyim, bilgi ve
dflnceye dayal olaslktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
3. oktan semeli bir test snavnda sorular iin befl seenek bulunmaktadr. Herhangi
bir sorunun
cevab rasgele iflaretlenecek olursa; cevabn
DKKAT
a) Doru olma olasln,
b) Yanlfl olma olasln bulunuz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
79
nite 4 - Olaslk
SAYMA KURALI
AMA
Bu blmde flu ana kadar karfllafllan deneylerde az sayda sonu olduu iin, sonularn listelenmesinde herhangi bir sorunla karfllafllmad. Ancak, sonu saysnn
ok olmas durumunda sonular listelemek ok da kolay olmamaktadr. Bylesi
durumlarda toplam sonu saysn bulmak iin sayma kuralndan yararlanlmaktadr.
Sayma Kural
Eer bir deneyde; ilk aflamada m tane, ikinci aflamada n tane ve nc aflamada
k tane sonu olmak zere aflama bulunuyorsa, bu deneyin toplam sonu says
= m . n . k 'dr.
Sayma kural, deneydeki aflama saysnn ten az ya da ok olmas durumunda da kullanlabilmektedir.
Bir parann kez atlmas deneyini dflnelim. Bu deneyde aflama bulunmaktadr; ilk kez atfl, ikinci kez atfl ve nc kez atfl. Her aflamann da yaz ve tura olarak iki sonucu olacaktr. Bu nedenle sayma kuralna gre toplam sonu says = 2 . 2 . 2 = 8 olacaktr. Deney sonular
ak olarak; YYY, YYT, YTY, YTT, TYY, TYT, TTY, TTT biimde olacaktr.
RNEK 12
RNEK 13
ZM
Bu deneyde iki aflama bulunmaktadr. Aflamalardan ilki sabit ve deiflen faiz oranl (iki sonulu) faiz uygulama aflamas, ikincisiyse 36, 48 ve 60 aylk ( sonulu) vade sresi uygulama aflamasdr. Bu durumda,
Toplam sonu says = 2 . 3 = 6 ' dr.
Sper ligdeki bir takmn sezon boyunca 16 ma oynayaca ve her man
da galibiyet, malubiyet ve beraberlik biiminde sonucu bulunduu bilinmektedir. Bu durumda bir takm iin sezon boyunca,
RNEK 14
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR
AMA
DKKAT
Bileflen ve bileflik olaslklar arasndaki fark aklayabileceksiniz.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
80
istatistik
Bir firmada alflan 100 kifliye, st dzey yneticilere ok yksek cretler denmesini onaylayp onaylamadklar sorulmufl ve afladaki tabloda verilen sonular
elde edilmifltir:
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Tablo 4.3
alflanlarn
cevaplarna iliflkin
iki ynl snflama.
Onaylyor
15
4
Onaylamyor
45
36
Yukardaki tabloda 100 alflan; cinsiyet (erkek ya da kadn) ve grfl (onaylyor ya da onaylamyor) zelliklerine (deiflken karakteristik) gre snflanmfltr.
Bu snflamaya (dalm) apraz tablo (contingency table) ad verilmekte olup, saylarn bulunduu kutulara da gze ya da hcre (cell) ad verilmektedir.
Dikkat edilecek olursa, tabloda drt gzede iki karakteristie ait sklklar bulunmaktadr. rnein; bu gzelerin ilkinde bulunan 15 alflan, erkek ve yksek
cret verilmesini onaylayanlar, olmak zere iki karakteristii ifade etmektedir.
Yukardaki tabloya satr ve stun toplamlarnn eklenmesi sonucunda tablo,
afladaki biime dnflmektedir.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Toplam
Tablo 4.4
alflanlarn iki
ynl snflamas.
Bileflen olaslk:
Basit olaslk olarak da
bilinen bileflen olaslk,
herhangi baflka olay dikkate
alnmakszn sadece bir
olaya iliflkin olaslktr.
Onaylyor
15
4
19
Onaylamyor
45
36
81
Toplam
60
40
100
Erkek
Erkeklerin says
= 60 = 0,60
Tm alflanlarn says
100
40 = 0.40
100
Kadn
Onaylyor
19 = 0.19
100
Onaylamyor
81 = 0.81
100
81
nite 4 - Olaslk
Cinsiyet
Onaylyor ( A )
Onaylamyor ( B )
Toplam
Erkek ( E )
15
45
60
P ( E ) = 0.60
Kadn ( K )
36
40
P ( K ) = 0.40
19
81
100
Toplam
P ( A ) = 0.19
P ( B ) = 0.81
P ( Onaylyor | Erkek )
Olasl
hesaplanacak olay
Gerekleflmifl olay
Koflullu olaslk:
Koflullu olaslk bir olayn
olufltuunun bilinmesi
durumunda dier olayn
olma olasldr. rnein A
ve B iki olay olmak zere A
olaynn koflullu olasl,
P(A | B)
biiminde gsterilir ve B
olay olduunda A olaynn
olmas olasl biimde
okunur.
RNEK 15
Cinsiyet
Erkek
Onaylyor
15
Onaylayan erkekler
Onaylamyor
45
Toplam
60
alflan toplam erkek
Onaylyor | Erkek
ZM
P (Onaylyor | Erkek) koflullu olaslnda rasgele seilen bir alflann erkek olduu biliniyor ve bu kiflinin onaylama olaslnn bulunmas isteniyor. Burada ilk
olarak Tablo 4.4n birinci satr ele alnmfl, seilmifl olan bu kiflinin de, 60 tane
erkek alflandan biri olduu dflnlerek, bu satr tekrar yazlmfltr.
82
istatistik
Onaylyor | Erkek
15 / 60
Aranan olaslk
Onaylamyor | Erkek
Onaylyor | Kadn
Kadn
40 / 100
4 / 40
fiekil 4.6 Aa
diyagram.
Onaylamyor | Kadn
RNEK 16
36 / 40
ZM
Erkek
Kadn
Toplam
Kadn | Onaylyor
Erkek I Onaylyor
15 / 19
fiekil 4.7 Aa
diyagram.
Kadn I Onaylyor
Erkek I Onaylamyor
45 / 81
Kadn I Onaylamyor
Aranan olaslk
36 / 81
83
nite 4 - Olaslk
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sigara
iyor
miyor
niversite mezunu
35
130
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
K T A ve
P elde edilen
3. Bir arafltrmada 2000 eriflkine krtaja karfl olup olmadklar sorulmufl
sonular, cinsiyetlere gre aflada verilmifltir.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Karfl deil
495
620
Karfl
405
480
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
AYRIK OLAYLAR
AMA
(Karfllkl - Tamamyla)
Ayrk olaylar: Birlikte
ortaya kmayan olaylara,
(karfllkl) ayrk olaylar denmektedir.
84
istatistik
RNEK 17
Zarn bir kez atlmas deneyine iliflkin olarak afladaki olaylar dflnlecek olursa;
A = ift say elde edilmesi
= {2, 4, 6}
B = tek say elde edilmesi
= {1, 3, 5}
C = 5den kk say elde edilmesi = {1, 2, 3, 4}
ZM
S
A
2
1
RNEK 18
ZM
85
nite 4 - Olaslk
SIRA SZDE
fi N E Lda
M ayn yzn
2. Bir para 3 kez atlmfltr. En az iki tura gelme olay A, B ise D atflta
gelme olaylaryken, A ve B olaylarnn ayrk olaylar olup olmadn arafltrnz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
3. ki farkl para ayn anda atlmfltr. A olay, iki parann da yaz gelme, B olayysa ikinci parann tura gelme olay olsun. A ve B olaylarnn ayrk olmadn gsteriniz.
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bamsz olaylar sz konusu olduunda, bir olayn ortaya kmas teki olayn ortaya kma olasln deifltirmemektedir.
K T A P
Bamsz Olaylar: Eer bir olayn ortaya kmas teki olayn ortaya kma
olasln etkilemiyorsa, bu iki olaya bamsz olaylar denir. Baflka bir anlatmla,
A ve B olaylarnn bamsz olabilmeleri iin,
TELEVZYON
P (A | B) = P (A) veya P (B | A) = P (B)
koflulu salanmaldr.
Bu koflullardan biri doruysa tekinin de doru olduu ya da koflullardan biri yanlflsa tekinin de yanlfl olduu kolaylkla gsterilebilir. Sonu olarak bir olayn ortaya kmas, bir baflka olayn ortaya kma olasln etkiliyorsa, bu olaylara bamsz olmayan ya da baml olaylar denmekte ve yukardaki koflullarn ikisi de salamamaktadr.
P (A | B) P (A) , P (B | A) P (B)
K T A P
86
istatistik
RNEK 19
ZM
Tablo 4.4te verilmifl olan 100 alflana iliflkin rnekte; kadn (K) ve
onaylyor (O) olaylar tanmlanmfl olsun. Bu olaylar bamsz mdr?
Eer K ve O olaylar iin,
P (K) = P (K | O)
koflulu salanyorsa bu olaylar bamsz, salanmyorsa baml olaylardr.
Tablo 4.4te verilenlerden yararlanarak,
P (K) = 40 / 100 = 0.40 ve P (K | O) = 4 / 19 = 0.211
olaslklar hesaplanabilmektedir. Bu iki olaslk ayn olmad iin bu olaylar bamsz olaylar deildir. Bu olaylarn baml olmalarnn nedeniyse st dzey yneticilere yksek cret verilmesini onaylayan ve onaylamayan erkek alflanlarn
yzdelerinin, kadn alflanlardan farkl olmasdr. Bu rnee iliflkin olarak P (O)
ve P (O | K) olaslklarnn da ayn olmad kolaylkla grlebilir.
RNEK 20
ZM
Makine
Makine I ( A )
Makine II ( B )
Toplam
Bozuk ( D )
9
6
15
Salam ( S )
51
34
85
Toplam
60
40
100
nite 4 - Olaslk
87
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
2. Bir firmada alflan 420 kifliye sigara iip imedikleri ve niversite mezunu olup olmadklar sorularak afladaki iki ynl tablo oluflturulmufltur.
DKKAT
DKKAT
Sigara
iyor
miyor
niversite mezunu
35
130
N N
3. Bir arafltrmada 2000 eriflkine krtaja karfl olup olmadklar sorulmufl ve elde edilen
sonular, cinsiyetlere gre aflada verilmifltir.
K T A P
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Karfl deil
495
620
Karfl
405T E L E V Z Y O N
480
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Tamamlayc olaylar:
A olaynn tamamlaycs A
ile gsterilmekte ve A
tamamlayan denmektedir.
A olay, bir deneyde A
olay tarafndan ierilmeyen
tm sonular iermektedir.
fiekil 4.11 ki
Tamamlayc olayn
Venn diyagram.
88
istatistik
Tamamlayc olaylarn bir deneyin tm sonularn iermesi nedeniyle, tamamlayc olaylarn olaslklar toplam 1dir.
P (A) + P ( A ) = 1 ; P (A) = 1 - P ( A ) ; P ( A ) = 1 - P (A)
Bu eflitlikler nedeniyle herhangi bir olayn olma olasl biliniyorsa, bu olayn
tamamlaycsnn olasl, verilen olasln 1den kartlmasyla bulunabilmektedir.
RNEK 21
ZM
Befl amaflr makinesinden iki tanesi bozuktur. Bu makinelerden bir tanesinin rasgele seilmesi deneyinde tamamlayc olaylar ve bunlarn olaslklar nedir?
Bu deney iin iki tamamlayc olay;
A = seilen makine bozuktur
A = seilen makine bozuk deildir
biimindedir. Deneydeki befl makinenin salam, ikisi bozuk olduu iin yukarda tanmlanan olaylarn olaslklar,
P (A) = 2 / 5 = 0.40
ve
P ( A ) = 3 / 5 = 0.60
RNEK 22
ZM
P ( A) =
1 0.75 = 0.25
89
nite 4 - Olaslk
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Ayn anda ortaya kan olaylarn olasln hesaplayabileceksiniz.
S O R U
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
fiekil 4.14 A ve B
olaylarnn ara kesiti.
U
B ya da AB
90
istatistik
Bileflik olaslk:
ki olayn ara kesitinin
olaslna, bunlarn bileflik
olasl ad verilir ve
P (A ve B) olarak gsterilir.
arpma Kural
arpma kural:
A ve B olaylarnn ara kesitinin olasl
P (A ve B) = P (A) P (B | A)
dr.
RNEK 23
niversite mezunu
7
4
11
Toplam
27
13
40
ZM
alflanlardan bir tanesi ifli ynetim komitesi iin rasgele seilecek olursa, seilenin kadn ve niversite mezunu olma olasl nedir?
stenen olaslk, Kadn (K) ve niversite mezunu (M) olaylarnn ara kesiti
olup,
P (K ve M) = P (K) P (M | K)
eflitliinden hesaplanmaktadr. Afladaki flekilde de grlecei gibi,
.
niversite
Mezunu
Kadn
toplam 40 alflann 13 tanesi kadndr ve olasl P (K) = 13 / 40 dr. Ayn biimde P (M | K) olasln bulmak da kolaydr. nk seilecek kifli 13 kadndan biridir ve bunlar arasndan sadece 4 tanesi niversite mezunudur. Bu nedenle
P (M | K) = 4 / 13
deerinden yararlanarak K ve M bileflik olasl,
P (M ve K) = P (K) P (M | K) = (13 / 40) (4 / 13) = 0.100
olarak bulunur.
Bu rnekte istenen olaslk, arpma kural kullanlmadan da bulunabilir. nk yukarda verilmifl bulunan tablo ve flekilden de kolayca anlafllaca gibi, toplam 40 alflandan Kadn ve niversite mezunu zelliklerini taflyan sadece 4
alflan bulunmaktadr. Yani, aranan bileflik olaslk P (M ve K) = 4 / 40 = 0.10'dur.
91
nite 4 - Olaslk
Benzer biimde; Erkek (E) ve niversite mezunu deil (N) olaylar da dikkate alndnda yukardaki tabloya iliflkin dier bileflik olaslklar kolayca elde
edilebilir.
P (E ve M) = P (E) P (M | E) = (27 / 40) (7 / 27) = 0.175
P (E ve N) = P (E) P (N | E) = (27 / 40) (20 / 27) = 0.500
P (K ve N) = P (K) P (N | K) = (13 / 40) (9 / 13) = 0.225
Afladaki aa diyagram, drt bileflik olasl gstermektedir. rnekte bulunmas istenen olaslk koyu renkle gsterilmifltir.
Erkek / Kadn
Nihai Sonular
7 / 27
27 / 40
N/E
20 / 27
13 / 40
M/K
4 / 13
9 / 13
P (K ve N) = (13 / 40) (9 / 13) = 0,225
fiekil 4.16 Aa
diyagram.
RNEK 24
Bir kutuda 4 tanesi bozuk, toplam 20 kaset bulunmaktadr. Bu kasetlerden (seilen yerine konulmakszn) iki tanesi rasgele seilmifltir. Seilen
iki kasetin de bozuk olma olasl nedir?
ZM
92
istatistik
lk seim
kinci seim
Nihai Sonular
P (S ve S ) = (16 / 20) (15 / 19) = 0,632
1
S /S
2
15 / 19
1
16 / 20
B /S
4 / 20
S /B
B
1
4 / 19
16 / 19
1
B /B
2
B|A
P (A ve B)
P (A)
ve
P (B) =
3 / 19
Alt blm, 4.4de verilmifl olan koflullu olaslk konusu hatrlandndave bir A
olaynn olma olasl biliniyorsa, yine A ve B olaynn bileflik olasl biliniyorsa, bu bilgilerden yararlanarak A olay bilindiinde B olaynn koflullu olasln
bulmak kolaydr.
Koflullu Olaslk: Eer A ve B, P (A) 0 ve P (B) 0 durumunda iki olay
ise bunlara iliflkin koflullu olaslklardr.
P B|A =
P (A ve B)
P (B)
RNEK 25
P (A ve B)
P (A)
ve P (B) =
P (A ve B)
P (B)
ZM
Mhendislik fakltesinden rasgele seilen bir rencinin kz olma olasl 0.20, bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi ve kz renci olmasnn bileflik olaslysa ise 0.03 'tr. Seilen rencinin kz olduu bilindiinde, bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi olmasnn koflullu olasln bulunuz.
nce rnekle ilgili iki olay tanmlanacak olursa;
A = Seilen renci kz
B = Seilen renci bilgisayar mhendislii rencisi
biimindedir. Bu bilgiler flnda P (A) = 0.20 ve P (A ve B) = 0.03 kullanlarak,
sonucuna ulafllr ki bu deer seilen rencinin kz olduu bilindiinde bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi olmas (koflullu) olasldr.
P (A) P (B)
93
nite 4 - Olaslk
Bamsz Olaylar in arpm Kural: A ve B gibi bamsz iki olayn bileflik olasl
P (A ve B) = P (A) P (B)
dir.
RNEK 26
Bir ifl hannda iki tane yangn dedektr bulunmaktadr. Bir yangn srasnda bu dedektrlerden herhangi birinin alflmamas olasl 0.02 dir. Bir
yangn srasnda her iki dedektrn de alflmama olasln bulunuz.
ZM
Bu rnekte iki yangn dedektr birbirinden bamszdr. nk, yangn srasnda dedektrlerden birinin alflmamas tekini etkilememektedir. Bu durumda
afladaki iki olay tanmlanabilir.
A = lk dedektrn alflmamas
B = kinci dedektrn alflmamas
A ve B olaylar bamsz olduklarndan, bunlarn bileflik olasl,
P (A ve B) = P (A) P (B) = (0.02) (0.02) = 0.0004
olarak bulunur.
Afladaki rnekte de grlecei gibi arpma kural, ikiden ok olay olmas
durumunda da bileflik olasln bulunmasnda kullanlmaktadr.
RNEK 27
ZM
94
istatistik
lk hasta
kinci hasta
nc hasta
C
0,20
Nihai sonular
P ( A B C ) = 0,008
B
0.20
0.80
0.20
0.80
0.20
0.80
0.20
0.80
P ( A B C ) = 0,032
A
0.20
P ( A B C ) = 0,032
0.80
P ( A B C ) = 0,128
0.80
A
B
0.20
P ( A B C ) = 0,032
P ( A B C ) = 0,128
0.80
fiekil 4.18 Aa
diyagram.
P ( A B C ) = 0,128
P ( A B C ) = 0,512
b) Burada da,
G = hasta da alerjiktir
H = En az bir hasta alerjik deildir
olaylar tanmlanmfl olsun. Tanmlanan G ve H olaylar tamamlayc olaylardr. Bu
nedenle,
P (G) = P (A ve B ve C) = 0.008
sonucundan ve tamamlayc olay kuralndan yararlanarak,
P (H) = 1 - P (G) = 1 0.008 = 0.992
deeri bulunur.
RNEK 28
nceki tartflmalardada dile getirildii gibi, ayrk olaylar birlikte meydana gelmezler. Bu nedenle, iki ayrk olayn bileflik olasl sfrdr.
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl: ki ayrk olayn bileflik olasl her zaman sfrdr ve bu durum, A ve B ayrk olaylarsa P (A ve B) = 0 biiminde gsterilir.
Otomobil kredisi almak iin gerekli baflvuru formunun doldurulmasna
iliflkin afladaki iki olay tanmlanmfl olsun;
O = Kredi baflvurusu onayland
R = Kredi baflvurusu reddedildi
ZM
95
nite 4 - Olaslk
SIRA SZDE
1. ki olayn ara kesitinin anlamn aklaynz ve bir rnek veriniz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI
AMA
DKKAT
N N
Olaylarn Bileflimi
K T A P
A ve B gibi iki olayn bileflimi; Ada ya da Bde ya da A ve Bde birlikte yer alan
tm sonular iermektedir.
Olaylarn Bileflimi: Ayn rneklem uzaynda tanml A ve B olaylarnn bileT E L E V Z bileflkesi
YON
flimi Ada ya da Bde ya da A ve Bde birlikte yer alan tm olaylarn
olup
A ya da B biiminde gsterilir.
ABD niversitelerinde 12.439 milyon renci renim grmektedir. Bunlardan 6.868 milyonu kz renci, 7.211 milyonu tam zamanl renci ve
3.786 milyonu kz ve tam zamanl rencilerdir. Kz ve Tam zamanl
renci olaylarnn bileflimini tanmlaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
RNEK 29
Tam-zamanl
3.435
3.786 *
7.211
Yar-zamanl
2.136
3.082
5.218
Toplam
5.571
6.868
12.439
Kz
renci
ara
kesit
Tam-zamanl
renci
fiekil 4.19 Kz
renci ve Tamzamanl renci
olaylarnn bileflimi.
96
istatistik
Toplama kural: A ve B
olaylarnn bilefliminin
olasl,
P (A veya B) = P (A) +
P (B) - P (A ve B)
biiminde bulunmaktadr.
Toplama Kural
Olaylarn bileflimine iliflkin olaslk hesaplamada kullanlan ynteme, toplama kural denir ve afladaki gibi tanmlanr.
TOPLAMA KURALI: A ve B olaylarnn bilefliminin olasl,
P (A veya B) =
P (A) +
P (B) - P (A ve B)
biiminde bulunmaktadr.
Bu eflitlik gereince A ve B olaylarnn bileflen olaslklarnn toplamndan bunlarn bileflik olaslklarnn kartlmasyla bu olaylarn bilefliminin olasl bulunur.
RNEK 30
Bir niversite rektr, tm rencilerin etik konusunda bir dersi (zorunlu) almasnn yararl olacan dflnmektedir. Bu konuda retim eleman ve rencilerden oluflan toplam 300 kifliye dflncesini sormufl ve elde edilen sonulardan afladaki tablo oluflturulmufltur.
Grfl
Sorulan
retim eleman
renci
Toplam
Katlyor
45
90
135
Karfl
15
110
125
ekimser
10
30
40
Toplam
70
230
300
ZM
97
nite 4 - Olaslk
RNEK 31
Yaplan bir arafltrmadan 7225 kiflinin birden ok ifli olduu bulunmufltur. Bu kiflilerden 4115 tanesi erkek, 1742 tanesi bekar ve 905 tanesiyse
erkek ve bekardr. Rasgele seilen birinin erkek ya da bekar olma
olasln bulunuz.
4.155 / 7.225
1.742 / 7.225
905 / 7.225
=
=
=
ZM
0.570
0.241
0.125
P
P
P
P
Cinsiyet
Bekar
Evli
Toplam
Erkek
Kadn
Toplam
905
837
1.742
3.210
2.273
5.483
4.115
3.110
7.225
(E)
(B)
(E ve B)
(E veya B)
dir.
dir.
98
istatistik
RNEK 32
Kamuoyunun rk ayrmna karfl dflncesinin ortaya konmasn amalayan bir arafltrmada; erkek ve kadnlardan oluflan 300 kifli ile grfllmfltr. Grfllerin rk ayrmna karfl , destekliyor ve ekimser
olarak kaydedilmesi sonucunda afladaki tablo oluflturulmufltur.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Toplam
Karfl
45
85
130
Destekliyor
15
115
130
ekimser
12
28
40
Toplam
72
228
300
ZM
fiekil 4.20 K ve C
ayrk olaylar.
0.563
elde edilir.
Toplama kural forml ikiden ok olay olmas durumlarnda da
kullanlabilmektedir.
RNEK 33
ZM
Zarn iki kez atld bir deneyde, iki atfl sonunda toplam 5, ya da 7 ya
da 10 elde edilmesi olasln bulunuz.
Bir zarn iki kez atlmas deneyinde toplam 36 sonu bulunmaktadr. Eflit olaslkl bu sonular Tablo 4.12de verilmifltir.
99
nite 4 - Olaslk
kinci atfl
lk
atfl
1
(1. 1)
(2. 1)
(3. 1)
(4. 1)
(5. 1)
(6. 1)
1
2
3
4
5
6
2
(1. 2)
(2. 2)
(3. 2)
(4. 2)
(5. 2)
(6. 2)
3
(1. 3)
(2. 3)
(3. 3)
(4. 3)
(5. 3)
(6. 3)
4
(1. 4)
(2. 4)
(3. 4)
(4. 4)
(5. 4)
(6. 4)
5
(1. 5)
(2. 5)
(3. 5)
(4. 5)
(5. 5)
(6. 5)
6
(1. 6)
(2. 6)
(3. 6)
(4. 6)
(5. 6)
(6. 6)
RNEK 34
Kamuoyunun %55inin genetik mhendisliini destekledii, %45ininse karfl olduu bilinmektedir. Rasgele iki kifli seilerek ve bu kiflilerin genetik
mhendisliini destekleyip desteklemedikleri renilmek istenmektedir.
a) Bu deneyin aa diyagramn iziniz.
b) ki kifliden en az birinin genetik mhendisliini desteklemesi olasln
bulunuz.
ZM
lk kifli
kinci kifli
D
0,55
P (DK) = (0,55) (0,45) = 0,2475
D
0,55
0,45
0,45
0,55
P (KD) = (0,45) (0,55) = 0,2475
0,45
fiekil 4.21 Aa
diyagram.
100
istatistik
P (DD, DK ya da KD)
P (DD) + P (DK) + P (KD)
0.3025 + 0.2475 + 0.2475
0.7975
SIRA SZDE
1. ki olaynSIRA
bilefliminin
SZDE anlamn aklaynz ve bir rnek veriniz.
D fi N E L M
2. Afladaki toplama kural, hangi durumdaki A ve B gibi iki olayn bilefliminin, olasln
fi N E L M
bulmada Dkullanlr?
P (A veya B) = P (A) + P (B)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
nite 4 - Olaslk
Kendimizi Snayalm
1. 3 farkl para ayn anda atlmfltr. Bu deneye iliflkin rneklem uzaynda ka rneklem noktas olacaktr?
a. 3
b. 6
c. 8
d. 12
e. 16
3
6
b.
3
5
c.
4
6
d.
4
5
5
6
4. Bir ift zar atlmfltr. ste gelen yzeylerdeki saylarn
toplamnn 7 olduu biliniyorsa, bu zarlardan birinin 3 olma olasl afladakilerden hangisidir?
e.
e.
b.
c.
d.
e.
1
18
1
3
2
5
3
7
1
2
1
221
7
360
11
101
7
52
11
52
6. Bir snftaki rencilerin %30u matematik, %20si istatistik ve %10u da hem matematik hem de istatistik derslerinden baflarszdr. Bu snftan gelifligzel seilen bir
rencinin matematik ya da istatistik derslerinin birinden
baflarsz olma olasl afladakilerden hangisidir?
a. 0.20
b. 0.30
c. 0.35
d. 0.40
e. 0.45
7. Ayn snftan iki rencinin Trk Dili dersi snavndan
baflarl olma olaslklarnn srasyla 0.6 ve 0.8 olduu
biliniyorsa bu iki renciden birisinin baflarl olma olasl
afladakilerden hangisidir?
a. 0.30
b. 0.48
c. 0.50
d. 0.75
e. 0.92
8. 1den 15e kadar (15 dahil) olan tam saylar arasndan
rasgele seilen bir saynn 3 ve 5 ile blnebilen bir say
olma olasl afladakilerden hangisidir?
a.
a.
101
b.
c.
d.
e.
1
15
1
3
3
5
10
15
13
15
102
istatistik
BAfiARILI
BAfiARISIZ
TOPLAM
ERKEK
80
40
120
KIZ
60
20
80
TOPLAM
140
60
200
Cinsiyet
Snava giren renciler arasndan rasgele seilen bir rencinin erkek ve baflarl olma olasl afladakilerden
hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
1
5
2
5
3
5
2
3
7
10
Yant Anahtar
1. c
2. d
3. e
4. b
5. a
6. d
7. e
8. a
9. b
10. b
Yararlanlan Kaynaklar
HOEL, P.G. and JESSEN, R.J.: Basic Statistics for
Business and Economics, Wiley, NewYork, 1971.
MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley,
New York, 1995.
OHAGAN, A., Probability: Metods and Measurement,
Chapman and Hall, London, 1988.
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: Introductory
Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.
103
Kesikli Rassal
Deiflkenler ve
Olaslk Dalmlar
104
istatistik
Amalar:
sapmasn hesaplayabileceksiniz.
Kesikli rassal deiflkenlerin dier nemli bir dalm olan Poisson dalmn kullanarak ilgili olaslklar, dalmn ortalama ve standart sapmasn
hesaplayabileceksiniz.
erik Haritas
GRfi
RASSAL DEfiKENLER
Kesikli Rassal Deiflken
Srekli Rassal Deiflken
KESKL BR RASSAL DEfiKENN OLASILIK DAILIMI
KESKL BR RASSAL DEfiKENN ORTALAMASI VE STANDART SAPMASI
Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas
Kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas
Standart Sapmann Yorumu
FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR
Faktriyeller
Kombinasyonlar
BNOM (K TERML) OLASILIK DAILIMI
Binom Deneyi
Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml
Baflar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi
Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas
POSSON OLASILIK DAILIMI
105
GRfi
Bir nceki blmde olaslk kavramndan ve kurallarndan sz edilmiflti. Bu blmdeyse olaslk kavram geniflletilerek olaslk dalmlarndan sz edilecektir.
Hatrlanaca gibi bir nceki blmde, bir istatistiksel deneyin birden ok sonucu
olduu ve bu sonulardan hangisinin gereklefleceinin nceden bilinmedii, ancak baz belirsizlikler altnda kestirilebilecei vurgulanmflt. rnein loto oynayan
bir kifli kazanp kazanamayacan nceden bilmemektedir. Eer kazanamayacan bilse kuflkusuz oynamazd. Ancak, loto oynayan kifli sadece (ok net olmasa
da) kazanma flansnn olduunu bilmektedir.
Bu blmde, bir istatistiksel deneyin, ok kez tekrarlanmas durumunda ne tr
sonularn elde edilecei konu edilecektir. Yukarda verilmifl olan loto oyuncusu
rneinde, kiflinin srekli loto oynamas durumunda, (ortalama) kazanma ya da
kaybetme olaslklarnn hesaplanmas zerinde durulacaktr.
zleyen alt blmlerde, rassal deiflken ve trleri aklanacak, olaslk dalmlaryla bu dalmlarn ortalama ve standart sapmalarnn bulunmas ele alnacak
ve son olarak da kesikli rassal deiflkenler iin nemli dalmlardan olan Binom
ve Poisson dalmlar incelenecektir.
RASSAL DEfiKENLER
AMA
Rassal deiflken kavramn aklayabilecek ve kesikli rassal deiflkenler iin olaslk dalmn oluflturabileceksiniz.
Afladaki tabloda 2000 ailenin sahip olduklar otomobil saylarna gre sklk ve
greli sklk dalmlar verilmifltir:
Otomobil Says
0
1
2
3
4
Sklk
30
470
850
490
160
N = 2000
Greli Sklk
30 / 2000 = 0.015
470 / 2000 = 0.235
850 / 2000 = 0.425
490 / 2000 = 0.245
160 / 2000 = 0.080
Toplam = 1.000
Bu gruptan rassal bir aile seilmifl ve ailenin sahip olduu otomobil says X ile
gsterilmifl olsun. Yukardaki tablonun ilk stununda da grlecei gibi X (deiflken )in alabilecei befl deer (0 , 1, 2 , 3 , 4 ) bulunmaktadr ve X in deeri seilen aileye gre deiflim gstermektedir. Yani bu deer rassal deneyin sonularna bal ve bu X deiflkenine rassal deiflken ya da flans deiflkeni ad verilmektedir.
Rassal Deiflken: Bir deney ya da gzlemin flansa bal sonucu bir deiflkenin
ald deer olarak dflnlrse, olaslk ve istatistikte byle bir deiflkene rassal
deiflken ad verilir.
Bir rassal deiflken, aflada aklanaca gibi kesikli (discrete) ya da srekli
(continuous) olabilmektedir.
106
istatistik
Kesikli Rassal Deiflken: Genel anlamda bir rassal deiflken saylabilir deerler
alyorsa, bu deiflkene kesikli rassal deiflken denir.
Yukardaki tabloda verilmifl olan, sahip olunan otomobil says kesikli rassal
deiflkene rnektir. nk X ile gsterilmifl bulunan kesikli rassal deiflken sadece saylabilir 0 ,1, 2, 3 ve 4 deerlerini alabilmektedir.
Aflada kesikli rassal deiflken iin baz rnekler verilmifltir.
1. Bir galerinin herhangi bir ayda satmfl olduu otomobil says.
2. Herhangi bir gnde bir tiyatroya gelen izleyici says.
3. Bir kiflinin sahip olduu ayakkab says.
4. Bir para kez atldnda yaz gelme says.
5. Bir ailenin ocuk says.
200
1. Rassal deiflken,
kesikli rassal deiflken ve srekli rassal deiflken kavramlarn akSIRA SZDE
laynz. Kesikli ve srekli rassal deiflken iin birer rnek veriniz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
107
X kesikli bir rassal deiflken olmak zere, Xin olaslk dalm, Xin alabilecei
deerlere gre olaslklarnn nasl daldn aklamaktadr.
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Olaslk Dalm, rassal deiflkenin alabilecei deerle bunlara ait olaslklarn listesidir.
Afladaki rnek 5.1de; kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm kavramn aklanmaktadr.
RNEK1
Sklk
30
470
850
490
160
N = 2000
Greli Sklk
0.015
0.235
0.425
0.245
0.080
Toplam = 1.000
Olaslk (P(x))
0.015
0.235
0.425
0.245
0.080
P(x) = 1.00
biimindedir. X rassal seilen bir ailenin sahip olduu otomobil says olmak zere, Xin olaslk dalmn yaznz.
ZM
Bir nceki blmde (Blm 4) bir deneyden ya da rneklemden elde edilen greli sklklarn, yaklaflk olaslklar gibi kullanlabildiinden sz edilmiflti. Ancak bir
ktle iin greli sklklarn bilinmesi, sonularn gerek (kuramsal) olaslklarn
vermektedir. Bu nedenle Tablo 5.2de verilmifl olan greli sklklar kullanlarak X
kesikli rassal deiflkeninin olaslk dalm dorudan yazlabilmektedir (Tablo 5.2,
son stun).
Kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm afladaki iki zellii taflr.
1. x deiflkenin alabilecei her bir deerin olasl 0 ile 1 arasnda olup
0 P(x) 1 biiminde gsterilir.
2. x deiflkenin alabilecei tm deerlerin olaslklar toplam 1dir ve
P(x) = 1 olarak gsterilir.
108
istatistik
P(x)
0.5
0.425
0.4
0.3
0.245
0.235
0.2
0.080
0.1
0.015
RNEK 2
0.0
0
Afladaki tablolarda baz x deerleri ve bunlara iliflkin olaslklar listelenmifltir. Bu tablolarn her birinin geerli bir olaslk dalm olup olmadn arafltrnz.
a) x
0
1
2
3
P(x)
0.08
0.11
0.39
0.27
b) x
2
3
4
5
P(x)
0.25
0.34
0.28
0.13
c)
x
7
8
9
P(x)
0.70
0.50
-0.20
109
ZM
RNEK 3
Eski verilerden yararlanlarak bir makinenin birer hafta sresince yapt arza saylar listelenerek aflada verilmifltir.
Haftalk arza
Olaslk
0
0.15
1
0.20
2
0.35
3
0.30
x
0
1
2
3
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
P(x) = 1.00
ZM
biiminde yazlr.
a) Olaslk dalm bilgilerinden yararlanarak olaslk dalm grafii afladaki
biimde izilir.
P(x
0.4
0.35
0.30
0.3
0.20
0.2
0.15
0.1
0.0
0
110
istatistik
RNEK 4
ZM
Yaplan bir arafltrmaya gre; niversite rencilerinin % 60nn matematik derslerini sevmedikleri (fobi) ve snavlarndan korktuklar elde edilmifltir. x matematik derslerini sevmeyen renci saysn gstermek zere, bu gruptan rassal seilen iki renci iin deneyin olaslk dalmn
yaznz.
Deney iin tanmlanmas gereken iki olay;
N = Seilen rencide matematik fobisi yok
M = Seilen rencide matematik fobisi var
biimindedir.
Afladaki flekilden de grlecei gibi bu deneyin drt olas sonucu bulunmaktadr (NN - her iki rencide de matematik fobisi yok , NM - ilk rencide matematik fobisi yok ikincide var, MN ilk rencide matematik fobisi var ikincide
yok, MM - her iki rencide de matematik fobisi var). Yukarda verilen bilgilerden P (M) = 0.60 olduu bilinmektedir ve P (N) = 1 - P (M) = 1 - 0.60 = 0.40 olaca kolaylkla grlr. Bu durumda deneyin sonular,
P(x = 0) = P (NN ) = 0.16
P(x = 1) = P (NM ya da MN ) = P (NM ) + P (MN ) = 0.24 + 0.24 = 0.48
P(x = 2) = P (MM ) = 0.36
biiminde ifade edilir.
lk renci
kinci renci
N 0.40
P(NM) = (0.40) (0.60) = 0.24
N 0.40
M 0.60
N 0.40
M 0.60
fiekil 5.3 Aa
Diyagram.
M 0.60
111
P(x)
0.16
0.48
0.36
P(x) = 1.00
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
3. Afladaki tabloda bir dizi x deeri ve bunlara iliflkin olaslklar verilmifltir. Bunlardan hangileri olaslk dalmnn koflullarn salamaktadr.
DKKAT
DKKAT
a) x
5
6
7
8
P(x)
-0.36
0.48
0.62
0.24
b) x
1
2
3
P(x)
0.16
0.24
0.49
c)
x
0
1
2
3
P(x)
0.15 SZDE
SIRA
0.00
0.35
0.50
AMALARIMIZ
N N
N
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
112
istatistik
RNEK 5
rnek 5.3de bir makinenin bir haftada yapt arza saylarna iliflkin
afladaki olaslk dalmnn ortalamasn bulunuz.
ZM
x
0
1
2
3
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
Yukarda belirtildii gibi bu makinenin bir hafta sresince yapaca ortalama arza saysn (beklenen deer) bulmak iin, X in ald deerlerle bu deerlere karfllk gelen olaslklarn arpmlarnn toplanmas gerekmektedir. Bu yolla oluflturulan tablo afladadr.
x
0
1
2
3
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
0(0.15)
1(0.20)
2(0.35)
3(0.30)
x P(x)
x
=
=
=
=
=
P(x)
0.00
0.20
0.70
0.90
1.80
Elde edilen = x P(x) = 1.80 deerinin anlam, bu makinenin incelenen srede, haftada 1.8 kez arza yapmasnn beklendiidir. Ancak bulunan bu deer
ortalama (kuramsal) bir deer olup, gelecek haftalarda da makine bazen hi arza yapmayacak, bazen 1, bazen 2 ya da daha ok kez arza yapacaktr.
Px
x2 P x
eflitliinden hesaplanr.
Kesikli bir rassal deiflken olan X in olaslk dalmnn yaylma ls olan
standart sapma,
x2 P x
eflitliinden hesaplanmaktadr.
statistiksel deerlendirmelerde, kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas
olduu kadar (hatta daha ok) standart sapmann karesi alnarak bulunan ve 2
ile gsterilen varyans deeri de kullanlmaktadr.
113
RNEK 6
0
0.02
1
0.20
2
0.30
3
0.30
4
0.10
5
0.08
x
0
1
2
3
4
5
P(x)
0.02
0.20
0.30
0.30
0.10
0.08
x2
0
1
4
9
16
25
x P(x)
0.00
0.20
0.60
0.90
0.40
0.40
x P(x) = 2.50
x2 P(x)
0.00
0.20
1.20
2.70
1.60
2.00
x2 P(x) = 7.70
ZM
P(x) = 7.70
Adm 3: Bulunan ve x2 P(x) deerlerinin formlde yerine konarak x in standart sapmas hesaplanr.
= x2 P x 2 =
Sonu olarak 400 paradan oluflan sevkiyatn, 1.2 standart sapma deeriyle ortalama 2.5 tanesi arzaldr.
Yeni bir mutfak aleti reterek piyasaya srmeyi planlayan bir firmann
finansal kaynaklar blm; bu rne yksek talep olursa ylda 4.5 trilyon
TL, normal talep olursa 1.2 trilyon TL kar edeceklerini, dflk talep olursa ylda 2.3 trilyon TL zarar edeceklerini hesaplamfltr. Bu talep beklentisine iliflkin olaslklar srasyla 0.32, 0.51 ve 0.17 olduu gre,
a) x yllk kar gstermek zere, xin olaslk dalmn yaznz.
b) x in ortalama ve standart sapma deerlerini bulunuz.
RNEK 7
114
ZM
istatistik
a) Firmann zarar etmesi durumu negatif kar olarak gsterilerek olaslk dalm
afladaki gibi elde edilir.
x
4.5
1.2
-2.3
P(x)
0.32
0.51
0.17
b) x rassal deiflkeninin ortalama ve standart sapma deerlerinin hesaplanmasnda kullanlacak bilgiler aflada Tablo 5.7de verilmifltir.
Tablo 5.7 Ortalama
ve Standart Sapma
in Gerekli Bilgiler.
x
4.5
1.2
-2.3
P(x)
0.32
0.51
0.17
x2
20.25
1.44
5.29
x P(x)
1.440
0.612
-0.391
S x P(x) = 1.661
x2 P(x)
6.4800
0.7344
0.8993
S x2 P(x) = 8.1137
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
1. Aflada verilmifl
bulunan olaslk dalmlarnn ortalama ve standart sapmalarn
bununuz.
a) x
P(x)
b) x
P(x)
D fi N E L M
0
0.12
6
0.36
1
0.27
7
0.26
2
0.43
8
0.21
S O R U
3
0.18
9
0.17
2. x, bir kitaptan
seilmifl bir sayfadaki yazm hatalarnn says olmak zere, aflaD K Krassal
AT
da verilmifl olan olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz.
N N
x
P(x)
0
SIRA SZDE
0.73
AMALARIMIZ
K T A P
1
0.16
2
0.06
3
0.04
4
0.01
115
3. Elektrik malzemeleri satlan bir maazada yaplan incelemede bir gnde satlan elektrik prizi saysna iliflkin olaslk dalm afladadr. Olaslk dalmnn ortalama ve
standart sapmasn bulunuz, bulduunuz ortalama deerini yorumlaynz.
Satlan priz
Olaslk
0
0.05
1
0.12
2
0.23
3
0.30
4
0.16
5
0.10
6
0.04
FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR
AMA
Faktriyeller
! sembol faktriyel iflareti olup, verilen deerden 1e kadar tm pozitif tamsaylarn arpmndan oluflur. rnein 7!, yedi faktriyel olarak okunur ve 7den
1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmne eflittir.
Faktriyeller, n! (n faktriyel) nden 1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmn ifade eder ve
n! = n (n 1) (n 2 ).....3. 2. 1
biiminde gsterilir. Bu tanm gereince 0! = 1dir.
RNEK 8
7! deerini bulunuz.
7! = 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 5.040
ZM
RNEK 9
RNEK 10
(12 4) ! = 8 !
ZM
Burada ilk olarak parantez iindeki ifllem yaplr ve daha sonra faktriyel deeri
bulunur.
= 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 40.320
RNEK 11
(5 5) ! deerini bulunuz.
(5 5) ! = 0 !
=1
ZM
Yukarda da belirtilmifl olduu gibi burada da nce parantez ierisindeki ifllem yaplr ve daha sonra farktriyel deeri hesaplanr.
116
istatistik
RNEK 12
ZM
15 ! deerini bulunuz.
15 !
(Not: Faktriyel deerlerinin kolay bulunmasn salayan hazr tablolar gelifltirilmifl olup. bu amala baz hesap makinelerinde ! fonksiyon anahtar (tuflu)
bulunmaktadr.)
Kombinasyonlar
Bir sre sonra, bir grup ierisinden az sayda birimin ekilmesi konusu incelenecektir. rnein bir renci drt soruluk bir snavda iki soruyu cevaplayacaktr.
Ya da bir fakltedeki 20 profesr arasndan kiflilik bir komite seilecektir. Bu
rneklerde ortak sorun, seimin ka farkl yolla yaplabileceidir. rnein, snava giren renci drt soru arasndan iki soruyu alt farkl flekilde seebilir. Bunlar (1 ve 2) (1 ve 3) (1 ve 4) (2 ve 3) (2 ve 4) (3 ve 4) biiminde listelenebilir. Listedeki tm olas seimlere bir kombinasyon denmektedir. Bu alt kombinasyonda farkl sorular bulunmaktadr. Kombinasyonlarda seilme sras nemli
deildir. Yukardaki rnekler iin (1 ve 2) ile (2 ve 1) soru seti efldeer (ayn) dir.
Kombinasyonlarn Gsterimi, Kombinasyonlar; n eleman arasndan x tanesinin seilme yollar saysn vermekte ve toplam kombinasyon says,
n
x
ya da
Cxn
biiminde gsterilerek n eleman arasndan her seferinde x tanesinin seilmesinde kombinasyon says olarak okunmaktadr.
x tane elemann, arasndan seilecek toplam eleman says n olarak dflnldnde;
ifadesinden yararlanlmaktadr.
n = toplam eleman says
n
x
Kombinasyonlarn Says, n tane farkl eleman arasndan x tanesinin seimindeki kombinasyon says
n =
n!
x
x! n x !
formlnden bulunmaktadr. Burada n! , x! , (n - x ) ! faktriyellerdir.
Kombinasyon formlnde,
n ! = n (n 1) (n - 2)........ 2 . 1
x ! = x (x 1) (x - 2)........ 2 . 1
(n - x) ! = (n - x) (n - x - 1) (n - x - 2)........ 2 . 1
117
olup, burada n deeri x deerinden byk ya da en azndan eflit olmak zorundadr. Aksi durumda x elemann n den kk bir gruptan seilmesi sz konusu olmayacaktr.
RNEK 13
Yukarda verilmifl olan drt soru arasndan iki tanesinin seilmesi deneyinde, farkl seim saysn kombinasyon formln kullanarak bulunuz.
ZM
Bu rnekte
n = toplam soru says = 4
x = seilecek soru says = 2
olduu iin, bir rencinin seebilecei farkl kme says,
4
4!
= 4! = 4 . 3 . 2 . 1 = 6
2! 4 2 ! 2! 2!
1.2.1.2
olarak bulunur.
RNEK 14
Befl kifli arasndan kiflinden oluflacak bir jri, ka farkl yolla seilebilir?
5
3
ZM
elde edilir. Eer A, B, C, D ve E ile ifade edilecek olunursa, olas jriler; ABC,
ABD, ABE, ACD, ACE, ADE, BCD, BCE, BDE, CDE biiminde gsterilir.
D fi N E L M
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
118
istatistik
N
AMA
Kesikli rassal deiflkenlerin nemli dalmlarndan Binom dalmn kullanarak ilgili olaslklar hesaplayabilecek, dalmn ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.
Binom olaslk dalm, Xin kesikli rassal deiflken olmas durumunda en yaygn kullanlan dalmlardan biridir. Binom olaslk dalm, n tekrarl bir deneyde x kez istenen sonu gelmesi durumunda, olaslklarn bulunmas amacyla
kullanlmaktadr. rnein bir fabrikada retilen TV setlerinin arzal olma olasl % 5 olarak verilmiflse bu fabrikada retilen TV setlerinden tanesinin seilmesi durumunda, bunlardan bir tanesinin arzal olma olaslnn bulunmasnda
kullanlmaktadr.
Binom olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin X deiflkeninin iki sonulu (kesikli) bir rassal deiflken olmas gerekir. ki sonulu (kesikli) rassal deiflkenin anlam, deneyin her tekrarndan sonra bu iki sonutan birinin ortaya kmasdr.
Binom dalm, aflada ayrntl bir biimde verilecek drt koflulu salayan binom deneylerine uygulanmaktadr ki bu deneydeki her tekrara deneme, Bernoulli denemesi ya da snamas (trial - Bernoulli trial) ad verilmektedir. rnein deney, bir parann bir kez atlmas olarak tanmlanrsa ve bu deney 10 kez tekrarlanrsa buradaki her tekrara (atfl) bir deneme ad verilir ve bu deneyde toplam 10
deneme yaplmfl olur.
Binom Deneyi
Eer bir deney afladaki drt koflulu salyorsa bu deneye binom deneyi
denmektedir.
1. n tane zdefl deneme vardr. Yani verilen deney n kez zdefl (ayn ) koflullarda tekrarlanmaktadr.
2. Her denemenin sadece ve sadece iki sonucu vardr. Bu sonulara genellikle baflar ya da baflarszlk denmektedir.
3. p baflar olasl, q ise baflarszlk olasl olmak zere p + q = 1 dir.
p ve q olaslklar her deneme iin ayndr.
4. Bir denemenin sonucu teki denemenin sonucunu etkilememektedir. Yani
denemeler bamszdr.
Bir Binom Deneyinin Koflullar: Bir binom deneyi afladaki drt koflulu
salamak zorundadr.
1. n tane zdefl deneme olmaldr.
2. Her denemenin sadece iki olas sonucu olmaldr.
3. ki sonucun olaslklar hep ayn olmaldr.
4. Denemeler birbirinden bamsz olmaldr.
Yukarda da belirtildii gibi, bir denemenin, baflar ve baflarszlk olarak ifade
edilen iki sonucu vardr. Ancak burada baflar, gerek baflar ya da arzulanan bir
sonu anlamna gelmemektedir. Ayn biimde baflarszlk da istenmeyen, bir durum olmayp, baflar ve baflarszlk sadece, iki farkl sonucu ifade etmek iin kullanlmaktadr. Sonu olarak, karfllafllan zel problemde istenen sonuca baflar, istenmeyen sonucaysa baflarszlk denmektedir.
119
RNEK 16
Hatasz bir parann 10 kez atld bir deney, bir binom deneyi midir?
p = P (Y) = 1 / 2
ZM
Aflada ayrntl bir biimde gzden geirilecei gibi, hatasz bir parann 10 kez
atlmas deneyi gerekli drt koflulu da salad iin bir binom deneyidir.
1. Burada ayn trden (zdefl ) 10 deneme (atfl ) vardr ve 10 denemenin tm
de de ayn koflullardadr.
2. Her denemenin yaz ve tura olmak zere iki olas sonucu vardr ve burada yaz gelmesi baflar, tura gelmesi ise baflarszlk olarak nitelenmektedir.
3. Herhangi bir atflta yaz (baflar ) gelme olasl 1 / 2 , tura (baflarszlk) gelme olasl da 1 / 2 olup,
ve q = P (T) = 1 / 2
RNEK 17
Bir firma tarafndan retilen TV setlerinin % 5inin kusurlu (arzal ) olduu bilinmektedir. Bu firmaca retilen TV setlerinden rassal tanesinin seilmesi ve kalite kontrol uzmanlarnca dikkatli bir biimde incelenmesi deneyi, bir binom deneyi midir?
ZM
120
istatistik
RNEK 18
ZM
Yukarda verilen ve arzal olma olasl % 5 olan TV seti rneinde, rassal seilmifl olan 3 TV setinden sadece bir tanesinin arzal olma olasl
nedir?
Burada ilk olarak,
D = Seilmifl bir TV setinin arzal olmas
G = Seilmifl bir TV setinin arzal olmamas
olaylar tanmlanr. Afladaki aa diyagramndan da grlecei gibi burada
ortaya kacak 8 olas sonutan sadece tanesiyle ilgilenilmektedir. Bunlar,
DGG, GDG, GGD
dir.
121
fiimdi ise
n
x
n -x
p
q
Px=1 =
Baflarl sonu
says
0.05 1
Baflarsz sonu
says
1
Baflar olasl
Baflarszlk olasl
elde edilir.
RNEK 19
10
1
0.02 1 0.98 9
ZM
122
istatistik
10
0
10
0.02 0 0.98 10 +
0
= 1 1
0.02 1 0.98 9
20
sonucu elde edilmektedir.
RNEK 20
ZM
0.60 0 0.40 3 +
0
+
0.60 1 0.40 2 +
0.60 2 0.40 1
0.60 3 0.40 0
3
= 0.0640 + 0.2880 + 0.4320 + 0.2160 = 1
Soruda istenen olaslk P(x = 3) = 0.2160 dr.
Yukarda elde edilen olaslk deerlerinden yararlanarak x in olaslk dalmn ve olaslk dalmnn grafii aflada verilmifltir.
123
x
0
1
2
3
Toplam
P(x)
0.0640
0.2880
0.4320
0.2160
1.0000
Tablo 5.8 x in
Olaslk Dalm.
P(x)
0.50
0.4320
0.40
0.2880
0.30
0.2160
0.20
0.0640
0.10
0.00
0
fiekil 5.5 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
RNEK 21
Bir arafltrma sonucunda tketicilerin % 20sinin indirim yapan marketlerden alflverifl yaptklar bulunmufltur. Bu tketiciler arasndan rassal
seilen 6 kifli iin afladaki deerleri bulunuz.
a) 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alflverifl
yapma olasln.
e) x rassal deiflkeni indirim yapan marketlerden alflverifl yapan tketicilerin saysn gstermek zere x in olaslk dalmn yaznz ve
olaslk dalmnn grafiini iziniz.
ZM
124
istatistik
3
b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasl,
P(x 2) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2)
= 0.2621 + 0.3932 + 0.2458 = 0.9011
c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasl,
P(x 3) = P(x = 3) + P(x = 4) + P(x = 5) + P(x = 6)
ya da
1 - P(x>2) = 1 - 0.9011 = 0.0989
= 0.0819 + 0.0154 + 0.0015 + 0.0001 = 0.0989
d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma
olasl,
P(1 x 3) = P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3)
= 0.3932 + 0.2458 + 0.0819 = 0.7209
dur.
e) x rassal deiflkenin olaslk dalm ve olaslk dalm grafii afladaki gibidir.
x
0
1
2
3
4
5
6
Toplam
Tablo 5.9 x in
Olaslk Dalm.
P(x)
0.2621
0.3932
0.2458
0.0819
0.0154
0.0015
0.0001
1.0000
P(x)
0.50
0.3932
0.40
0.2621
0.30
0.2458
0.20
0.0819
0.10
fiekil 5.6 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.00
0
125
P(x)
0.4
Tablo 5.10 n = 4 ve p
= 0.50 iin x'in
Olaslk Dalm
P(x)
0.2500
0.3750
0.2500
0.0625
1.0000
0.3750
0.3
0.2500
0.2500
0.2
0.1
0.0625
0.0625
0.0
0
fiekil 5.7 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
2. n = 4 ve p = 0.30 (0.50den kk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve saa doru arpk grafii afladaki gibidir.
x
0
1
2
3
4
Toplam
P(x)
0.2401
0.4116
0.2646
0.0756
0.0081
1.0000
Tablo 5.11 n = 4 ve p
= 0.30 iin x in
Olaslk Dalm.
126
istatistik
P(x)
0.5
0.4116
0.4
0.3
0.2646
0.2401
0.2
0.0756
0.1
0.0081
fiekil 5.8 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.0
0
3. n = 4 ve p = 0.80 (0.50den byk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve sola doru arpk grafii afladaki gibidir.
Tablo 5.12 n = 4 ve
p = 0.80 iin x in
Olaslk Dalm.
x
0
1
2
3
4
Toplam
P(x)
0.0016
0.0256
0.1536
0.4096
0.4096
1.0000
P(x)
0.5
0.4096
0.4096
0.4
0.3
0.2
0.1536
0.1
0.0016
fiekil 5.9 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.0256
0.0
0
127
ve
= npq
biiminde olup, burada n toplam deneme says, p baflar olasl ve q ise baflarszlk olasldr.
Afladaki rnekte, bir binom dalm iin ortalama ve standart sapmann hesaplanmas verilecektir.
RNEK 22
ZM
25 denemesi olan bu deneyde, psikolojik sorunu olan ve olmayan eriflkinler olmak zere iki sonu bulunmaktadr. Burada baflar olarak dflnlen sonu p =
0.58 ve baflarszlk olarak deerlendirilen sonu ise q = 0.42 dir. Bu rnekte binom olaslk dalmna iliflkin ortalama ve standart sapma formlleri kullanlmadan da istenen deerleri bulmak olanakl ancak yorucudur. Oysa ki yukarda verilmifl olan formllerden yararlanlarak ortalama ve standart sapma deerleri srasyla,
= n p = 25 (0.58) = 14.50
= npq =
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
128
istatistik
N
AMA
129
te yandan bir doktorun muayenehanesine gelen hasta says bunlardan farkldr. nk gelecek hastalar daha nce randevu aldklarndan rassal bir say olmayp, ka kiflinin gelecei daha nceden (yaklaflk olarak) bilinmektedir. Ayn
biimde bir hava alanndan kalkacak ya da bu hava alanna inecek uak says da
rassal deildir ve nceden bilinmektedir. Bu nedenle rassal olma koflulu salanmad iin bu tr verilere Poisson olaslk dalm uygulanamamaktadr.
Poisson olaslk dalmnda ortalama tekrar (meydana gelme) says (Lamda) ile, verilen aralktaki tekrar says da x ile gsterilmektedir. Poisson olaslk dalm kullanlarak, ortalama tekrar says biliniyorken, verilen bir aralkta x tekrarlanma saysnn olasl elde edilmektedir.
Poisson Olaslk Dalm Forml, Poisson olaslk dalmna gre, bir
aralkta x tekrarn gzlenmesi olasl,
x
-
Px = e
x!
RNEK 23
Yaplan bir arafltrmadan 18-24 yafl grubundaki tketicilerin ayda ortalama 6.9 kez alflverifle ktlar bulunmufltur. Poisson olaslk dalmna
uyduu dflnlen rassal deiflken iin, 18-24 yafl grubunun ayda 5 kez
alflverifle kmas olasln bulunuz.
x
-
6.9 5 e
Px=5 = e =
x!
5!
ZM
Ortalama alflverifl says olan 6.9 dalmn ortalamas ve olasl bulunmas istenen tekrar says x ise 5 alnarak istenen olaslk deeri, Poisson dalm formlnden elde edilir.
-6.9
15640.31349 0.001008
= 0.1314
120
RNEK 24
130
ZM
istatistik
x
-
32 e
= e =
x!
2!
-3
0.049787
= 0.2240
2
olarak bulunur.
b) Gelecek ay, en ok bir skma arzas ifadesiyle; hi arza olmamas ve sadece
bir arza olmas kastedilmektedir.
P (En ok bir arza) = P(x 1) = P (0 ya da 1) = P(x = 0) + P(x = 1)
olarak elde edilir.
Poisson olaslk dalmnda ve x in aralklar ayn olmaldr. Aksi takdirde
eflitliin salanmas iin ortalamasnn tekrar tanmlanmas gerekir.
RNEK 25
ZM
Bir firma yeni rettii bir rnn pazar bulabilmesi iin, bu rn alanlardan beenmeyenlere, 7 gnlk sre ierisinde rn geri getirdikleri
takdirde, paralarnn iadesi kampanyas bafllatmfltr. Geen sre ierisinde satlan 10 rnden 2 tanesinin parasnn, iade edildii grlmfltr. Poisson olaslk dalmndan yararlanarak gelecekte satlacak 40
rnden 6 tanesinin parasnn iade edilmesi olasln bulunuz.
Burada nemli bir sorunla karfllafllmaktadr. Bu sorun, yukarda deinildii gibi;
ortalama deerin aral ile xin aralyla farkl olmasdr. nk = 2 deeri 10
satfltan elde edilmiflken gelecekte yaplacak 40 satfltan 6 tanesine para iadesi sorulmaktadr. Bu durumda x = 6 ayn kalacak, ancak ortalama deeri, istenen aralk iin tekrar tanmlanacak, bu deer de = 8 olacaktr. Ortalamann yeniden tanmlanmasnn ardndan Poisson olaslk dalmndan yararlanarak istenen olaslk;
Px=6
x
-
86 e
= e =
x!
6!
-8
262144
0.000335
= 0.1220
720
bulunur.
Aslnda Poisson olaslk dalm, nadir karfllafllan ya da tekrarlanan (olasl
ok kk) olaylar iin kullanlmaktadr. Oysa yukardaki rnekte olaslk deeri
P = 2 / 10, tekrar says n = 40 ve olasl bulunmas istenen tekrarlanma says x
= 6 olarak dflnldnde, deney bir binom deneyi olarak dflnlr ve istenen
olaslk binom dalm formlnden de elde edilebilir.
Px=6
40
6
= 0.20 6 0.80
34
40! =
6! 34!
0.20
0.80
34
= 0.1246
131
RNEK 26
ZM
RNEK 27
Bir otomobil galerisinde gnde ortalama 0.9 otomobil satlmaktadr. x,verilen bir gnde satlan otomobil saysn gstermek zere, Poisson olaslk
dalmn bulunuz ve olaslk dalmnn grafiini iziniz.
x
0
1
2
3
4
5
6
P(x)
0.4066
0.3659
0.1647
0.0494
0.0111
0.0020
0.0003
ZM
Poisson olaslk dalm iin gerekli deeri = 0.9 bilinmektedir. Ancak satlan
otomobil says x ise 0, 1, 2, 3, 4, ...., olabilecektir. Bylesi durumlarda x deerinin
says, bulunan olaslk deerine baklarak belirlenmektedir. Olaslk deerinin ihmal edilebilecek dzeyde olmas durumunda (yaklaflk sfr) olasl bulunan x
deeri durdurulmaktadr. Bu dflnce flnda oluflturulan Poisson olaslk dalm
ve olaslk dalmnn grafii aflada verilmifltir.
132
istatistik
0.50
P(x)
0.40
0.30
0.20
0.10
0.00
0
=
=
0.9
0.9
otomobil olmaktadr.
SIRA SZDE
1. Poisson olaslk
dalmnn uygulanabilmesi iin salanmas gereken koflullar nelerdir?
SIRA SZDE
2. Poisson dalmnn parametresi nedir ? Ne anlama gelmektedir?
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Kendimizi Snayalm
1. Dayankl tketim mal satan bir maazann son 100 ifl
gnndeki gnlk satfllar afladaki tabloda verilmifltir.
Satfl saylar
Gn saylar
2
12
3
21
4
34
5
19
6
14
Yukardaki tabloya gre X, gnlk satfl gstermek zere, P(x<4) olasl katr?
a. 0.04
b. 0.17
c. 0.21
d. 0.33
e. 0.50
2. X, rassal deiflkeninin olaslk dalm, afladaki tabloda verilmifltir.
X
P(x)
0
0.12
1
0.27
2
0.43
3
0.18
Yukardaki tabloya gre, X in ortalamas ve standart sapmas katr?
a. = 1.670
= 0.906
b. = 2.472
= 0.906
c. = 1.670
= 1.127
d. = 1.528
= 1.417
e. = 1.740
= 2.180
3. Bir firma piyasa koflullarnn olumsuzluu nedeniyle
16 alflanndan 2 tanesini rastgele seerek ifllerine son
verecektir. Yaplabilecek farkl seim says katr?
a. 40
b. 70
c. 100
d. 120
e. 130
4. X, p = 0.3 ve q = 0.7 olmak zere Binom dalmfl bir
rassal deiflkendir. X in varyans 2.1 ise n katr?
a. 2
b. 4
c. 5
d. 7
e. 10
133
5. A gazetesi okurlarnn 0.60 okuduklar gazeteyi gvenilir bulmaktadr. Bu gazetenin okurlar arasndan seilen 3 okuyucunun da gazeteyi gvenilir bulmama olasl nedir?
a. 0.064
b. 0.216
c. 0.310
d. 0.370
e. 0.421
6. Bir basketbolcunun serbest atfldaki baflars 0.85 dir.
Basketbolcunun deneyecei 3 atfltan, ikisini sayya dnfltrme olasl nedir?
a. 0.216
b. 0.325
c. 0.442
d. 0.467
e. 0.518
7. Bir havayolu flirketinin merkezine hergn ortalama 9.7
flikayet telefonu gelmektedir. Herhangi bir gnde 7 flikayet gelmesi olasl nedir? (Yol gsterme: Poisson dalmndan yararlannz.)
a. 0.0982
b. 0.1740
c. 0.2234
d. 0.2401
e. 0.3547
8. Ekonomik kriz yaflayan lkemizde ok sayda kk
ve orta boy iflletme kapanmaktadr. Konuyla ilgili olarak
Eskiflehirde yaplan bir arafltrmada hergn ortalama 1.3
iflyerinin kapand belirlenmifltir.
Verilen bir gnde Eskiflehirde 3 den az iflyerinin kapanma olasl nedir?
a. 0.0294
b. 0.1714
c. 0.3740
d. 0.5343
e. 0.8571
9. X, ortalamas 1.8 olan Poisson dalmfl bir rassal deiflken olduuna gre standart sapmas nedir?
a. 0.04
b. 0.17
c. 0.21
d. 1.34
e. 2.18
134
istatistik
Yant Anahtar
1. d
2. a
3. d
4. e
5. a
6. b
7. a
8. e
9. d
10. d
Yararlanlan Kaynaklar
HOEL, P.G. and JESSEN, R.J.: Basic Statistics for
Business and Economics, Wiley, NewYork, 1971.
MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley,
New York, 1995.
OHAGAN, A., Probability: Metods and Measurement,
Chapman and Hall, London, 1988.
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: Introductory
Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.
135
Srekli Rassal
Deiflkenler ve
Normal Dalm
136
statistik
Amalar:
N
N
ceksiniz.
Normal dalm erisi altndaki alan biliniyor iken Z ve X deerlerini belirleyebileceksiniz.
Binom ve normal dalm arasndaki iliflkiyi aklayabileceksiniz.
indekiler
GRfi
SREKL OLASILIK DAILIMI
Normal Dalm
Standart Normal Dalm
Normal Dalmn Standartlafltrlmas
Normal Dalmn Uygulamalar
NORMAL DAILIM ERS ALTINDAK ALAN BLNYORKEN
Z VE X DEERLERNN BELRLENMES
BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAfiIMI
137
GRfi
Bir nceki blmde kesikli rassal deiflkenler ve dalmlar incelenmiflti. Bu blmdeyse herhangi bir aralkta ok sayda deerler alabilen srekli bir rassal deiflken konu edilecektir.
Srekli bir rassal deiflkenin olas deerleri sonsuz ve saylamaz olarak kabul
edilmektedir. rnein sabah evden ifle giderken harcanan zaman, srekli bir rassal deiflkendir. nk bu zaman en az 5 dakika, en ok ise 130 dakika olmak
zere, bu aralktaki yzlerce hatta saniyeler dikkate alnacak olursa milyonlarca
deer, zaman gsteren X srekli rassal deiflkenin deeri olmaktadr. Bu rnekte X zaman deiflkeninin alabilecei deerler 5-130 dakika arasnda olmakta ve
bu arala (daha sonra ayrntl verilecei gibi) tanm aral ad verilmektedir.
Srekli bir rassal deiflkenin uygulanaca pek ok olaslk dalm bulunmakla birlikte, burada sadece normal olaslk dalm ve binom dalmna yaklaflan
normal dalmla karfllafltrmalarda (test amacyla) kullanlan Student t dalm incelenecektir.
N
AMA
Srekli olaslk dalm kavramn aklayabilecek ve normal dalm ana izgileriyle inceleyecek, normal dalma iliflkin olaslklar hesaplayabileceksiniz.
Yukarda belirtilmifl olduu gibi, deerleri saylamayan bir rassal deiflkene, srekli bir rassal deiflken denilmektedir. Baflka bir anlatmla, srekli bir rassal deiflken bir aralkta (veya aralklarda) her deeri alabilmektedir. nk bir aralkta
bu deiflkenin alabilecei sonsuz sayda deer olduu varsaylmakta ve bu deerlerin saylamayacak oklukta olduu kabul edilmektedir. rnein; (bir nceki blmde verilmifl olan) bir pilin mr, kiflilerin boy uzunluu, bir snavn tamamlanma sresi, yeni domufl bebeklerin arl gibi deiflkenler, srekli rassal deiflkenlerdir.
Bir niversitede renim gren 5000 erkek rencinin arlklar X rassal deiflken olarak dflnlerek kg cinsinden aflada verilmifltir:
Arlk
x
60-61
61-62
62-63
63-64
64-65
65-66
66-67
67-68
68-69
69-70
70-71
f
9
170
460
750
970
760
640
440
320
220
180
N = 5,000
Greli
Sklk
0.018
0.034
0.092
0.150
0.194
0.152
0.128
0.088
0.064
0.044
0.036
Toplam= 1.000
statistik
Yukarda verilmifl olan greli sklklar, belirlenmifl snflarn yaklaflk olaslklar olarak kullanlabilmektedir.
Aflada fiekil 6.1.de greli sklk dalmnn histogram ve poligonu, fiekil
6.2.deyse bu verilere iliflkin dzeltilmifl (smooted) poligonu verilmifltir. Dzeltilmifl poligon, x srekli rassal deiflkenin olaslk dalm erisine bir yaklaflmdr.
0.3
0.3
0.2
l
Greli Sklk
Greli Sklk
138
l
l
0.1
0.2
l
l
l
0.1
l
l
l
l
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
0
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
Yukardaki tabloda snf genifllii 1 birim olarak alnmfltr. Bu genifllik 1 birimden fazla alnacak olursa, bu kez de nce greli sklk younluklar yeniden elde edilir ve younluk deerlerinin grafii izilerek dalm erisi bulunur. Bir snfn greli sklk younluu, bir snftaki greli skln snf geniflliine blnmesiyle elde edilmektedir. Greli sklk younluklar, bir histogramdaki dikdrtgenlerin alanlar toplamn 1.0 yapmak iin bulunmaktadr. Srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm erisine, olaslk younluk fonksiyonu da denmektedir.
Srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm afladaki iki zellii salamaldr.
1. Bir aralkta herhangi bir deer alan x in olasl 0 1 arasndadr.
2. x in ald tm deerlerin olaslklar toplam 1dir.
lk zellik, x srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm erisi altndaki alan,
0 ve 1 arasndaki alandr (fiekil 6.3). kinci zellikse, srekli bir rassal deiflkenin
olaslk dalm erisi altnda kalan alan toplamnn her zaman 1.0 veya % 100 olduudur (fiekil 6.4).
x=a
Taral alan
0 ile 1 arasndadr.
x=b
139
Srekli bir rassal deiflkenin bir aralkta ald varsaylan deerlerin olasl,
afladaki fiekil 6.5.den de anlafllaca gibi, bir araln iki limiti arasnda ve eri
altndaki alandr. fiekildeki (eri altnda) a ve b arasndaki taral (gri zeminli) alan,
X in a ve b arasnda olma olasln vermektedir. Bu da,
P (a x b) = Eri altnda a ve b noktalar arasndaki alan biiminde gsterilmektedir. Burada x; aya eflit ya da byk, bye eflit ya da kktr.
Taral alan
P (a x b)
olasln verir.
x=a
x=b
Taral alan
P ( 65 x 68 )
olasln verir.
65
68
Erkek rencilerin arlklar rneine dnlecek olursa, bu gruptan rassal seilen bir rencinin arlnn 65 68 kg arasnda olmas olasl (yukardaki fiekil 6.6.da verildii gibi)arlklarn dalm erisi altndaki alan olarak gsterilmektedir.
P (65 x
68)
b) = P (a < x <
b)
0,7
140
statistik
yazlabilmektedir. Bir baflka ifadeyle, verilen snr deerlerine eflitlik (olaslk deeri sfr olduundan) sonucu deifltirmemektedir (Eer aralk, "65 ve 68 arasnda" biiminde ifade edilirse anlam "65 < x < 68" dir. Eer aralk, "65den 68'e kadar" biiminde ifade edilirse "65 x 68" dir). Erkek rencilerin arlklarna
iliflkin rnek iin de bu zellik grafik olarak aflada verilmifltir.
Taral alan P ( 65 x 68 )
olasl olup bu da
P ( 65 < x < 68 )e eflittir.
fiekil 6.8 65 ve 68
kg arasndaki ve
65'den 68 kg'a
kadarn olasl.
65
68
Normal Dalm
Normal dalm, srekli bir rassal deiflkenin uyduu nemli olaslk dalmndan
biridir. Bu nedenle gnlk yaflamda karfllafllan pek ok deiflken (kesinlikle ya
da yaklaflk olarak), normal dalr. rnein insanlarn boy uzunluklar, arlklar, snav sonular, paketlerin arlklar, bir flifledeki stn miktar, ampul - TV seti - pil gibi nesnelerin mrnn hep (yaklaflk) normal dald kabul edilir.
Normal olaslk dalm ya da normal eri (curve), an biiminde bir flekille
gsterilmektedir. fiekil 6.9da gsterilmifl olan bu erinin ortalamas ve standart
sapmas dir. Normal dalm
= standart sapma
gsteren srekli bir rassal deiflkene, normal rassal deiflken
denir (ancak an erisine benzeyen her flekil normal dalm erisi deildir).
x
= ortalama
% 50
% 50
% 50
% 50
0,5
0,5
=5
=5
=5
= 10
= 16
= 50
= 20
= 30
= 40
1
e. 2
1/2
x- /2
biimindedir.
Ancak izleyen alt blmde bu eflitlik (fonksiyon) kullanlmayacak, onun yerine bu eflitlik kullanlarak oluflturulan "Standart Normal Dalm Tablosu" ndan yararlanlacaktr (Ek: Tablo 1).
141
142
statistik
z DEERLER YA DA z SKORLARI
Standart normal erinin yatay ekseni zerinde iflaretlenmifl birimlere z deerleri ya da z skorlar denir. z nin zel bir deeri; ortalama ve z ile ifade edilen
noktann, standart sapma cinsinden uzakldr.
fiekil 6.15de z deerlerini gsteren yatay eksende, ortalamann sandaki z
deeri pozitif, solundakilerse negatiftir. Yatay eksen zerindeki bir noktann z deeri, ortalamayla o nokta arasndaki uzakln standart sapma cinsinden deeridir.
rnein, z = 2 nin anlam, sa tarafta o noktann ortalamaya iki standart sapma
uzaklkta olduudur. Ayn biimde z = - 2 nin anlamyla sol tarafta yine iki standart sapma uzaklkta olduudur.
Ekte verilmifl olan standart normal dalm tablosu, standart normal eri altnda; z = 0 ile 0.00 dan 3.09a kadar olan z deerleri arasndaki alanlar vermektedir. Bu tablonun okunmasna, standart normal dalmn ortalamas olan z = 0
noktasndan bafllanmaktadr. Daha nce de sz edildii gibi, normal dalm erisi altndaki toplam alan 1.0 dir ve simetriklik nedeniyle ortalamann her iki tarafndaki alan da 0.5 yani % 50 dir.
Yukarda ortalamann solundaki z
deerlerinin negatif olduu sylenmiflti. Ama, burada unutulmamas gereken fley, alan kavram nedeniyle sol
0,5
0,5
taraftaki eri altnda kalan alann da
pozitif olduudur.
z
Standart normal eri altnda, iki
-3
-2 -1
0
1
2
3
nokta arasndaki alan z deerinin bu
aralk ierisindeki deerleri alabilme olasldr. Afladaki rnek 6.1 6.4 ile
Ekde verilen tablolardan yararlanlarak, standart normal eri altndaki alanlarn
bulunmas aklanmaktadr.
143
RNEK 1
ZM
Afladaki flekilden de grlecei gibi, burada aranan alan z = 0 ile z = 1.95 noktalar arasndaki alandr.
Bu istenen alann saysal deeri, Ekte verilmifl olan Standart Normal Dalm Tablosundan yararlanlarak bulunmaktadr. Tabloda verilen z deerinin ondalk
noktann solundaki haneyle sandaki ilk hane (1.9 ), tablonun ilk stunu olarak
verilen deerlerden seilir. Ondalk
noktasnn sandaki ikinci haneyse
(0.05) tablonun ilk satrndan seilir
ve seilmifl olan stunla satrn kesiflim noktasndaki deer, aranan alan
deeridir. Bu deer 0.4744 olarak buz
0
1.95
lunur. Ayrca,
1.95 ) = P (0 x
1.95) = 0.4744
dr.
RNEK 2
z = -2.17
z=0
ZM
Normal dalm, ortalamaya gre simetrik olduu iin z = - 2.17 den z = 0a kadar olan alan, z = 0 dan z = 2.17ye kadar olan alanla eflittir. Bu nedenle sadece
z = 0 ile pozitif z deerleri arasndaki alanlar veren Ekdeki tablo deerlerinden,
bu durum iin de yararlanlabilmektedir.
Tabloda;2.1 deeri ilk stundan, 0.07 deeriyse ilk satrdan bulunarak, bu satr ve
stunun kesifltikleri yerde bulunan 0.4850 deeri, z = - 2.17 ile z = 0 noktalar arasnda kalan alandr. Ayrca bu deer, z deerinin verilen iki snr dee% 48.50
ri arasndaki alanda bulunma olasldr.
144
statistik
RNEK 3
ZM
% 6.18
0.4332
% 1.02
0.4898
z=0
z = 2.32
z = -1.54 z = 0
RNEK 4
ZM
% 10.0
0 1.19
2.12
145
b) Burada istenilen olaslk deeri, standart normal eri altnda z = -1.56 ile
z = 2.31 noktalar arasndaki alandr. Afladaki flekilden de grlecei gibi verilen iki nokta, ortalamann iki farkl tarafndadr. Bu nedenle istenen olaslk (alan)
deerinin bulunabilmesi iin nce ortalamaysa z = -1.56 ve z = 2.31 arasndaki
alanlar bulunur, daha sonraysa bu alanlar toplanr.
-1.56 ile 0 arasndaki alan P ( - 1.56 z 0 ) = 0.4406
0 ile 2.31 arasndaki alan P (0 z 2.31 ) = 0.4896
-1.56 ile 2.31 arasndaki alan P (- 1.56 z 2.31 )= 0.4406 + 0.4896 = 0.9302
(Dikkat: Eer verilen iki nokta ortalamann farkl taraflarndaysa ilk olarak
ortalamayla bu noktalar arasndaki
alanlar bulunur. Sonra bu iki alan toplanr. )
0
-1.56
2.31
fiekil 6.22
P (-1.56 z 2.31)
deeri.
% 27.34
fiekil 6.23
P (z > -0.75 )
deeri.
-0.75 0
P (z > 0 ) = 0.50
Bu iki alan deerinin toplanmas sonucunda (0.2734 + 0.5000 = 0.7734) istenen
olaslk deeri % 77.34 olarak bulunur.
Daha nce de deinilmifl olduu gibi, standart sapmaya iliflkin (ampirik)kuraln doruluu, simetriklik zellii gsteren normal dalm iin, tablo deerinden
yararlanlarak gsterilebilir.
1) Ortalamann bir standart sapma sanda ve solunda kalan noktalar arasndaki
alan, toplam alann % 68.26s olarak bulunur. Burada sz edilen alan z = -1.0 den
z = 1.0 e kadar olan alandr. Yandaki
0.3413 + 0.3413 = 0.6826
flekilden de grlecei gibi ortalama
ile z = 1.0 noktas arasndaki alan %
34.13 dr. Simetrik bir dalm olduu iin z = -1.0 ile ortalama arasndaki alan da ayn (%34.13) olacandan
toplam alan % 68.26 dr.
z
1.0
-1.0
146
statistik
-2.0
2.0
Bu zellik nedeniyle, Ek 1.de verilmifl olan standart normal dalm tablosunda z = 0 dan z = 3.09a (ya
da z = -3.09dan z = 0a)kadar olan
deerler iin olaslk (alan) deeri bulunabilmektedir.
RNEK 5
-3.0
3.0
ZM
% 50
z
5.67
0.5 - 0.5 = 0
fiekil 6.28
z = - 5.35 in solundaki alan.
-5.35
147
formlnden yararlanlmaktadr. Burada ve , srasyla ilgili normal dalmnn ortalama ve standart sapmasdr.
Standartlafltrmada nce x rassal deiflkeninin ortalama ve standart sapmas
hesaplanmakta, daha sonraysa x deerinden ortalama kartlarak, fark deeri
standart sapmaya blnmektedir.
RNEK 6
x, ortalamas 50 ve standart sapmas 10 olan bir normal dalm gstermektedir. Standartlafltrma formlnden yararlanarak afladaki x deerlerini z deerlerine dnfltrnz.
a) x = 55
b) x = 35
z = x - = 55-50 = 0.50
10
olarak bulunur. Afladaki flekilden de grlecei gibi x rassal deiflkenin dalmyla z rassal deiflkenin dalm arasnda, standart sapmalar asndan fark yoktur. nk x dalmnda x = 55 noktas = 50 ortalamasnn 1 / 2 standart
sapma sanda iken, z = 0.5 deeri yine ortalamas sfr ve standart sapmas bir
olan z standart normal dalmnda ortalamann 1 / 2 standart sapma sandadr.
ZM
148
statistik
= 50 ve = 10
ile normal dalm
= 50
x = 55
= 0 ve = 1
ile standart normal
dalm
= 50
x
z
RNEK 7
z = x - = 35-50 = 1.50
10
olarak bulunur. Bulunan z deeri gibi, verilmifl olan x = 35 deeri de ortalamadan kk olduu iin ortalamann solunda bir noktadr. Ancak x
deeri negatif olmad halde z deeri negatiftir. Bunun nedenide z dnfltrmesinde dalm ortalamasnn
sfr noktasna taflnmfl olmasdr.
0 0.5
35
-1.50
ZM
z = x - = 32-25 = 1.75
4
kinci adm z = 0.00 ile z = 1.75 noktalar arasndaki alann Ek 1.de verilmifl olan
tablodan bulunmasdr. Bu deer,
P (25 < x <
olarak bulunur.
1.75 ) = 0.4599
149
b) x = 18 ve x = 34 deerleri de
yine standart normal deerlere dnfltrlr.
0.4599
x
25
32
Bu alanlar eflit
olarak hesaplanr.
Daha sonraysa afladaki flekilden
de grlecei gibi z = -1.75 ile
z = 2.25 noktalar arasndaki alan
bulunur. Burada verilen noktalar,
ortalamann solunda ve sanda olduu iin, toplam alan, bulunacak
iki alann toplamndan oluflacaktr.
P (18 < x < 25) =
=
P (25 < x < 34) =
=
P (18 < x < 34) =
=
0.4599
z
0
fiekil 6.31 x = 25
ve x = 32 arasndaki alan.
1.75
0.4599 0.4878
x
z
0
-1.75
2.25
fiekil 6.32 x = 18 ve
x = 34 arasndaki
alan.
RNEK 8
55
3.0
fiekil 6.33
P (x > 55 ) deeri.
150
statistik
0.5000
0.4641
40
49
1.80
ZM
RNEK 9
= 50 ve = 8 olmak zere, verilen x = 30 ve x = 39 deerlerinin (her ikisi de ortalamann solunda) z cinsinden deerleri,
x = 30 iin z = 30-50 = -2.50
8
x = 39 iin z = 39-50 = -1.38
8
fiekil 6.35
P (30 x 39)
deeri.
40
55
3.0
151
x srekli rassal deiflkeni = 80 ve = 12 ile normal dalmn gstermek iin, normal dalm erisi altnda kalan afladaki alanlar bulunuz.
RNEK 10
ZM
(70 x 135 )
P (- 0.83 z 4.58)
0.2967 + 0.5000
0.7967
b) x = 27nin sol tarafndaki alan ya da x in 27den kk deer alma olasln bulmak iin
z deeri bulunarak sonuca gidilir.
x = 27 iin
z = 27-80 = -4.42
12
P (x < 27) = P (z < 4.42)
= 0.5 P ( 4.42 < z < 0)
= 0.5 0.5 = 0.0
70 80
z
-0.83 0
4.58
27
80
-4.42
x
z
fiekil 6.37 x = 27
nin solundaki alan.
152
statistik
RNEK 11
ZM
ZENGN lkesinde aile baflna dflen gelir 44.483 dolar ortalama ve 10.500 dolar standart
sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu lkeden rassal seilen bir ailenin 30.000
50.000 dolar arasnda gelire sahip olma olasln bulunuz.
x rassal deiflkeni, = 44.483 ve = 10.500 dolar deerleriyle normal dalmaktadr. Afladaki flekilden de grlecei gibi verilen snr deerleri, ortalamann solunda ve sanda yer almaktadr. Ortalamayla snr deerleri arasndaki
bu olaslklar (alan ), z dnflmyle elde edilir.
Bulunan z deerleri kullanlarak standart normal dalm tablosundan gerekli olaslk deerlerine ulafllr ve sonu bulunur.
P (30.000 x 44.483) = P (- 1.38 z 0 = 0.4162
P (44.483 x 50.000) = P (0 z 0.53) = 0.2019
P (30.000 x 50.000) = P (-1.38 z 0.53) = 0.6181
Sonu olarak rassal seilen bir ailenin gelirinin 30.000 50.000 dolar
arasnda olma olasl % 61.81 dir.
0.2019
0.4162
fiekil 6.38
x = 30,000
50.000 arasndaki
alan.
x
z
-1.38
0.53
153
RNEK 12
Oyuncak reten bir firmada, bir iflinin, oyuncak bir yarfl otomobilini
monte etme sresi; 55 dakika ortalama ve 4 dakika standart sapmayla
normal dalmaktadr. flyerinin saat 17:00de kapand bilindiine gre,
saat 16:00da montaja bafllayan bir iflinin kapanfl saatine kadar ifli bitirme olasln bulunuz.
ZM
0.50
55 60
x
z
1.25
fiekil 6.39 x = 60
noktasnn solundaki alan.
Meflrubat reten bir firmada, retilen sodalarn 12 cl olmas gerekmektedir. Ancak otomatik makinelerce yaplan fliflelemede, flifle ierisindeki soda miktar bazen 12 clden ok ya da az olabilmektedir. Firmaca retilen
sodalarn incelenmesinde flifle iindeki soda miktarnn 12 cl ortalama ve
0.015 cl standart sapmayla normal dald bulunmufltur.
a) Rassal seilen bir flifle ierisindeki soda miktarnn 11.97 ile 11.99 cl
arasnda olma olasl nedir ?
b) fiiflelerin 12.02 ile 12.07 cl arasnda, soda bulundurma yzdesi nedir?
RNEK 13
154
ZM
statistik
fiekil 6.40
x = 11.97 ile
x = 11.99
arasndaki alan.
11.97 11.90 12
z
-2.00 -0.67 0
fiekil 6.41
x = 12.02 ile
x = 12.07
arasndaki alan.
12
12.02
12.07
x
z
0 1.33
4.67
155
RNEK 14
Hesap makinesi reten bir firma, rettii aletlerin mrlerinin 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalm gsterdiini bulmufltur. Firma yetkilileri bir kampanya bafllatarak ilk 36 ay ierisinde arzalanan hesap makinelerini yenisiyle deifltirme ykmllne girmifltir.
Rassal satlan bir hesap makinesinin yenisyle deifltirilme olasl nedir?
ZM
36
54
z
-2.25
fiekil 6.42
x = 36 nn
solundaki alan.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
156
statistik
2. ABDde ilkretim
SIRA SZDEokullarnda grev yapan retmenlerin yllk maafllar; 35.104 dolar ortalama ve 3.200 dolar standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu
gruptan rassal seilen bir retmenin,
D fidolardan
N E L M ok kazanmas,
a) 38.700
b) 32.625 ile 38.830 dolar arasnda kazanmas,
olaslklarn
S O bulunuz.
R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
NORMAL
DAILIM ERS ALTINDAK ALAN
K T A P
BLNYORKEN z VE x DEERLERNN BULUNMASI
K T A P
TELEVZYON
AMA
Buraya kadar ele alnan kesimlerde, verilen bir z ya da x aralna dflen (normal
dalm erisi altndaki) alann bulunmas konu edildi. Burada ise tersi bir durum
ele alnacak; normal dalm erisi altndaki alan biliniyorken, bu alan snrlayan
z ya da x deerlerinin bulunmas ele alnacaktr.
RNEK 15
ZM
Standart normal eri altnda 0 ile bir z deeri arasnda kalan alan 0.4251
dir. Bu alann st snr olan pozitif z deerini bulunuz.
fiekil 6.43
z deerinin
bulunmas.
Afladaki flekilde de grlecei gibi, verilen alan, sa tarafta 0 ile z snrlar arasndadr ve deeri 0.4251 dir.
z deerinin bulunmasnda da yine, Ek 1.de verilen standart normal dalm tablosundan yararlanlacaktr. Yukardaki rneklerde verilen, bir z deerine karfllk
gelen alann bulunmasnda, tablonun ilk stunundaki tam sayyla kesir noktasnn
sandaki ilk sayya ve tablonun ilk satrndan ya kesir noktasnn sandaki ikinci sayya baklyordu. Burada ya
nce, tablo ierisinden verilen alan
0.4251
deeri bulunacak, daha sonra ya
da o deerin bulunduu satr ve
stun bafllarndaki z deeri
yazlarak istenen z deeri elde ediz
0
z
lecektir.
Bu rnekte 0.4251 deeri, tablo ierisinden bulunduktan sonra, bu deerin satr baflnda 1.4, stun baflndaysa 0.04
deerleri kaydedilir. Bu iki deerin birlefltirilmesi sonucunda aranan z deeri
(1.44 olarak) elde edilir.
157
RNEK 16
Burada verilen alan, sa uta yer alan bir alandr. Yani alann st snr belirsiz
(sonsuz) olaca iin, alt snrn bulunmas gerekir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, Ek 1.de verilen normal dalm tablosundaki alan deerleri, ortalama
(z = 0) ile verilen z deerleri arasndadr. Bu nedenle ncelikle dalmn sanda
yer alan bu noktayla z = 0 noktas arasndaki alann bilinmesi gerekir. Normal
dalmn simetrik olmas ve ortalamann sandaki toplam alann 0.5 olduu bilgilerinden hareketle, 0 ile z noktas arasndaki alan,
0.5000 0.0050 = 0.4950
olarak bulunur.
Tablo ierisindeki alan deerleri arasndan 0.4950 deeri yaklaflk olarak (0.4949 ve 0.4951)belirlenir ve
iliflkin z deeri 2.58 (ya da 2.57)olarak elde edilir. Sonu olarak z = 2.58
noktasnn sanda kalan alan, toplam alann 0.005idir.
0.005
0.4950
0
bulunacak deer
fiekil 6.44
z deerinin
bulunmas.
RNEK 17
Standart normal eri altnda sol utaki 0.05 alannn z deerini bulunuz.
ZM
Bir nceki rnekte olduu gibi, burada da ortalamann sol ucunda yer alan bir
alan verilmifltir. Bu alann sol tarafndaki nokta belirsiz olup sa tarafndaki noktann bulunmas gerekir. Yine ortalamayla aranan nokta arasndaki alan bulunarak zme ulafllacaktr.
Sz konusu alan,
0.500 0.050 = 0.450
dir ve bu alan soldan snrlayan nokta, (z deeri)1.65 olarak (yaklaflk deer)
elde edilir.
nceki alt blmlerde, standart normal olmayan, normal dalm erisi
altnda verilen x noktalar arasnda
0.05
kalan alann bulunmasnda, ve
deerlerinden yararlanlarak verilen
0.4500
x deerine karfllk gelen z deerlez
0
z
ri bulunmufl ve standart normal dalm tablosu kullanlarak zme
bulunacak deer
ulafllmflt. Buradaysa ise z = (x ) / eflitlii kullanlarak, yani, ve deerleri bilinen ve alan deeri verilmifl
normal dalmn x deerinin bulunmas ele alnacaktr.
fiekil 6.45
z deerinin bulunmas.
158
statistik
RNEK 18
ZM
Bir firma tarafndan retilen hesap makinelerinin mrleri 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalmaktadr. Firma yetkilileri satfllar artrmak iin bir garanti sresi uygulamak istemektedir. Ancak
garanti kapsamnda deifltirilecek hesap makinesinin, toplam satfln %
1inden daha fazla olmasn da istenmemektedir. Garanti uygulanacak bu
sreyi bulunuz.
0.01
0.4900
fiekil 6.46
z deerinin
bulunmas.
bulunacak deer
= 54
x
z
-2.33
RNEK 19
159
ZM
x rassal deiflkeni, = 904 ve = 153 parametreleriyle normal dalm gstermektedir. Burada istenen, ortalamann sa ucunda yer alacak % 10 luk alann alt
snrnn belirlenmesidir. Bu snrla ortalama arasndaki alan 0.5000 0.1000 =
0.4000 olacandan bu alana karfllk gelen z deeri (tablodan) 1.28 bulunur.
%10
0.4000
= 904
x
bulunacak deer
z
0
1.28
fiekil 6.47
z deerinin bulunmas.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
160
statistik
0.10
fiekil 6.48 n = 12 ve
p = 0.5 iin binom
olaslk dalmnn
histogram.
0.05
x
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
x
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
P (x )
0.0002
0.0029
0.0161
0.0537
0.1208
0.1934
0.2256
0.1934
0.1208
0.0537
0.0161
0.0029
0.0002
161
RNEK 20
30
0.5
19
0.5 11 = 0.0509
19
deeri elde edilir. Ayrca bu rnekte n p = 30 (0.5)= 15 ve n q = 30 (0.5)= 15
olduu iin, istenen olaslk deeri normal dalm yardmyla da elde edilebilmektedir. Bu yaklaflmda aflama izlenmektedir.
Aflama 1. Binom dalm iin ve nin hesaplanmasdr.
Normal dalmn kullanlabilmesi iin dalmn ortalama ve standart sapmasnn
bilinmesi gerekir. Binom dalm iin bu parametreler,
= n . p = 30 0.5 = 15
= n.p.q =
30
biiminde bulunur.
Aflama 2. Kesikli rassal deiflkenin srekli bir rassal deiflkene dnfltrlmesidir.
ZM
162
statistik
z deerinin bulunmasnn ardndan iki alan deeri bulunur ve byk alandan kk alan kartlarak aranan olaslk deerine ulafllr.
P (0 z 1.64) = 0.4495 ;
P (0 z 1.28) = 0.3997
P (1.28 z 1.64) = 0.4495 0.3997 = 0.0498
RNEK 21
Normal dalm yaklaflm sonucunda elde edilen (yaklaflk) olaslk deeriyle binom formlnden elde edilmifl olan kesin olaslk deerleri arasnda (0.0509
x
0.0498 = 0.0011) ok kk bir
15
18.5 19.5
fark bulunmaktadr ve bu fark da
z
ihmal edilebilecek dzeydedir.
0
1.28 1.64
Sreklilik dzeltmesi, hep normal
dalm yaklaflmnn kullanlmasnda uygulanmaktadr. Yukarda eflitlik durumda sreklilik verilmiflti. Ancak; bazen binom dalmnda istenen olaslk bir aralk olabilecei gibi, eflitsizlik durumlar da olabilmektedir. rnein P (7 x 12) olaslk deerinin normal dalm
yaklaflmnda aranan olaslk deeri P (6.5 x 12.5), P (x 9) iin P (x
8.5) ve P (x 10) iinse P (x 10.5) olarak bulunmaktadr.
ZM
p = 0.63 ,
q = 1 p = 1 0.63 = 0.37
dir ve istenen olaslk P (55 < x < 60) dir. Burada n p > 5 ve n q > 5 olmas nedeniyle istenen olaslk deeri, normal dalm yaklaflmyla bulunabilir. Ancak; burada aranacak olaslk P (54.5 x 60.5) biimindedir.
lk olarak ve deerleri hesaplanacak olursa,
= n p = 100 0.63 = 63
= npq =
163
x
54.5 60.5 63
P (1.76 z 0) = 0.4608
P (0.52 z 0) = 0.1985
P (1.76 z 0.52) = 0.2623
z
-1.76 -0.52 0
RNEK 22
18 yafln zerindeki nfusu hedef alan bir kamuoyu arafltrmas sonucunda, milli piyangodan ikramiye kacana inananlarn oran % 54 olarak
bulunmufltur. Bu kitleden rassal seilen 100 kifliden 60 ya da daha fazla
kiflinin piyangodan ikramiye kacana inanmas olasln bulunuz.
ZM
Yukardaki rneklerde olduu gibi, binom deneyine uyan bu deney de, normal
dalm yaklaflmyla zlebilir.
= n p = 100 0.54 = 54
= npq =
Bu deerlerden yararlanarak P (x
59.5)olaslk deeri standart
normal dalm tablosundan elde
edilir.
%13.57
x
54
59.5
z
1.10
SIRA SZDE
1. Hangi koflullarda normal dalm binom dalmna yaklaflm amacyla
kullanlr?
2. Bir binom dalmnda n = 25 ve p = 0.40 olarak verilmifltir.
a) Binom formln kullanarak P (8 x 12 ) deerini bulunuz.
D fi N E L M
b) Normal dalm yaklaflmndan yararlanarak P (8 x 12) deerini bulunuz.
3. Bir binom dalm iin n = 120 ve p = 0.60 dr. x 120 denemedeki baflarl sonu
S O R U
saysn gstermek zere;
a) Binom dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz.
b) Normal dalm yaklaflmyla P (x 70) deerini bulunuz. D K K A T
c) Normal dalm yaklaflmyla P (67 x 71) deerini bulunuz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
164
statistik
Kendimizi Snayalm
1. Standart normal dalmda, 1.5 standart sapma snrlar ( - 1.5 ve + 1.5) arasnda kalan alan
nedir?
a.
b.
c.
d.
e.
0.0220
0.4332
0.8664
0.8814
0.9212
6. Tek tip vida reten otomatik makinelerden retilen vidalarn boylar; ortalamas 3.0 cm. ve standart sapmas da
0.009 cm. olmak zere normal dalmaktadr. retilen vidalarn boyu 2.98 cm. den ksa olanlarla 3.02 cm. den
uzun olanlar kusurlu olduklar iin kullanlmamaktadr.
Bu makinede retilen vidalarn yzde ka kusurludur?
a. 1.17
b. 2.10
c. 2.64
d. 3.00
e. 3.15
7. Bir A blgesinde 20 000 konuta iliflkin aylk elektrik
enerjisi tketimi, ortalamas 1 650 kilovat saat ve standart sapmas da 320 kilovat saat olmak zere normal
dalmaktadr.
Bu blgede ka konutun elektrik tketim miktarnn 900
- 1.300 kilovat saat arasnda olmas beklenir?
a. 1.854
b. 2.566
c. 2.700
d. 2.850
e. 3.204
8. Otomobillerin ya deiflimini yapan bir servis istasyonunda servis sresinin, ortalamas 15 dakika ve standart
sapmas da 2.4 dakika olmak zere normal dald bilinmektedir. Servis sorumlusu, daha ok mflteri ekebilmek amacyla, bir kampanya bafllatmak istemektedir.
Kampanya sresince, belirlenen sreden fazla bekleyen
mflterilerden servis cretinin yars alnacaktr. Ancak,
servis maliyeti dikkate alnarak, yar cret alnacak mflteri saysnn, toplam mflteri saysnn % 5 inden fazla
olmas istenmektedir. Buna gre ngrlecek bekleme
sresi ka dakikadr?
a. 12
b. 15
c. 19
d. 22
e. 25
165
Yant Anahtar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
c
a
b
e
d
c
b
c
e
a
Yararlanlan Kaynaklar
HOEL, P.G. and Jessen, R.J.: Basic Statistics for Business
and Economics, Wiley, New York, 1971.
MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley,
New York, 1995.
OHAGAN, A.: Probability: Metods and Measurement,
Chapman and Hall, London, 1988.
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: ntroductory
Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.
GAUSS (1777-1855)
oksul ve eitimsiz bir ailenin ocuu olan Gauss 25 yaflndan nce, matematik ve astronomi alanndaki alflmalaryla n kazanmfltr. Saylara ve hesaplamaya karfl erken yafllarndaki tutkusu, cebir, analiz, geometri, olaslk, hata teorisi, astronomi, haritalama, jeodezi,
jeomagnetizma, elektromagnetizma ve akterya gibi farkl dallarda baflar kazanmasna
neden olmufltur.
Gauss, tm zamanlarn en byk bilim ustas olarak gsterilmektedir.
167
rnekleme
168
statistik
Amalar:
erik Haritas
GRfi
TAMSAYIM VE RNEKLEM
RNEKLEME YAPMAYI GEREKL KILAN NEDENLER
RNEKLEME SRECNN AfiAMALARI
Ana Ktlenin Tanmlanmas
erevenin Belirlenmesi
rnekleme Ynteminin Seimi
rneklem Hacminin Belirlenmesi
rneklemin Seimi
RNEKLEME YNTEMLER
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri
Olaslkl rnekleme Yntemleri
RNEKLEME DAILIMI
rneklem Ortalamas X nn rnekleme Dalm
rneklem Oran pnin rnekleme Dalm
RNEKLEMEDE HATA KAVRAMI VE STANDART HATA
rnekleme Hatas - Standart Hata
rnekleme Dfl Hatalar
nite 7 - rnekleme
169
GRfi
Genel olarak bir istatistiksel arafltrma srecinin ilk aflamasnda, ilgili ana ktle tanmlanr. Sonraki aflamalarda, tanmlanan ana ktlenin ilgilenilen parametreleri
hakknda bilgi retilmeye alfllr. Tanmlanan ana ktle hakknda bilgi retmede
baflvurulabilecek ilk yntem, bu ana ktle tanm iinde yer alan btn birimler
zerinden, deiflken ya da deiflkenlerle ilgili veri derlemek, tamsaym yapmaktr.
Ancak tamsaym, eflitli nedenlerle her zaman mmkn olmaz. Bu durumda, istenilen bilginin retilebilmesi, ancak, tanmlanan ana ktleden, onu temsil edebilecek snrl sayda birimin, yani bir rneklemin seilmesi ve bu rneklem birimleri
zerinden, gereken verilerin derlenmesiyle mmkn olur.
Uygulamada, rneklemden elde edilen, verilerden hesaplanan rneklem istatistikleri yardmyla, ana ktle parametreleri hakknda bilgi retilebilir.
rnekleme, bir arafltrma srecinin btn aflamalaryla i ielik gsteren en
nemli aflamasdr ve arafltrmaclarn vazgeemedikleri nemli urafllarndan biridir. Bu nitede, ncelikle, rneklemenin temel kavramlar zerinde durulacak,
uygulamada yaygn olarak, neden rneklemeye baflvurulur, sorusu yantlanacaktr. Sonra da bir rnekleme srecinde izlenecek aflamalar tantlacaktr. Daha sonra olaslkl olmayanla, olaslkl rnekleme yntemleri ve nemli trleri hakknda
bilgi verilerek, ne tr bir rneklem seilecektir sorusuna yant aranacaktr. Seilen
rneklemler iin, hesaplanan rneklem istatistikleri dalmlarnn zellikleriyle ilgili bilgiler verilecektir. Bu nite, rneklemede hata kavramna iliflkin aklamalarla tamamlanmfl olacaktr.
TAMSAYIM VE RNEKLEM
AMA
Ulusal yayn yapan ve habercilikte de iddial bir TV kanalnn yneticileri, Anadolu blgesinde, kanallarnn etkinliini belirleyebilmek amacyla, bir arafltrma
yaplmasn kararlafltrmfltr. Konuyla ilgili ngrlen bte ve sonularn iki ay
iinde alnmas kofluluyla bir arafltrma firmasyla anlaflmaya varlmfltr.
Arafltrmay stlenen firma, snrl zaman ve parasal koflullar altnda, arafltrmay gereklefltirebilmek iin, nasl bir yol izlemelidir?
lk akla gelen, blgedeki tm TV izleyicileriyle birebir grflme yapmaktr. Ancak, ne zaman, ne de ngrlen bte, genel olarak elveriflli olmaz.
Ancak bu ve benzeri sorunlarn stesinden, konuyla ilgili gelifltirirlen istatistiksel teknikler yardmyla gelinebilir.
Arafltrmalarn pek oundaki ama, bir ana ktlenin parametreleri hakknda
bilgi elde etmektir. Genifl anlamyla ana ktle, bir arafltrma iin verilen tanm erevesinde yer alan btn birimlerin oluflturduu kmedir. Ana ktle bazan evren
olarak da isimlendirilir. Ana ktlenin zelliklerini belirleyen saysal karakteristiklere parametre ad verilir. Parametre deerleriyse rnein, bir snftaki rencilerin dnem ortalama baflar puan, belirli bir marka rne bir corafi blgede baml olan tketici oran gibi saylardr. Ana ktle parametreleri hakkndaki bu trden bilgiler, tam saym yaplarak ya da seilen bir rneklemin incelenmesiyle elde edilebilir. Tam saym, sonlu bir ana ktlenin btn birimlerinin incelenmesi ya
da saylmas ifllemidir.
170
statistik
RNEK 1
ZM
Yeni bir cret sisteminin uyguland 50 iflisi olan bir iflletmede, iflilerin
bu yeni cret sisteminden memnuniyetleri arafltrlmak istenmektedir.
Tamsaym yaplabilir mi?
RNEK 2
ZM
Bir bankann flube mdr genel mdrlkte yaplacak bir toplant iin,
flubesinin, toplant ncesindeki son ifl gn itibariyle mevduat durumuna
iliflkin bilgiye ihtiya duymaktadr. fiubenin 150.000 mevduat mflterisi
bulunmaktadr. Ad geen flubenin yeterli bilgisayar donanmna sahip olduu ve mevduat hesaplarna iliflkin bir veri tabannn da olduu bilindiine gre, ihtiya duyulan bilgi, tamsaym yaplarak elde edilebilir mi?
RNEK 3
Ana ktle hacmi N = 150.000 mflteridir. Byk hacimli bir ana ktledir. Ancak
flubenin bilgisayar donanmna sahip olmas ve mevduat hesaplaryla ilgili verilerin veri tabannda bulunmas nedeniyle, ana ktle hacmi byk bile olsa, ok
ksa zamanda gerekli bilginin elde edilmesi, baflka bir anlatmla tamsaym yaplmas mmkndr.
Ana ktlenin ilgilenilen zelliklerini yanstmas amacyla, ana ktleden belirli
yntemlerle seilmifl birimlerin oluflturduu toplulua, rneklem ad verilir. Bir
baflka ifadeyle rneklem, ana ktlenin bir alt kmesidir.
26.000 rencisi bulunan bir niversitede, rencilerin kendilerine sunulan hizmetleri yeterli bulup bulmadklarn belirlemek amacyla, bir arafltrma planlanmfl ve seilen 500 renciden grflleri alnmfltr. Bu arafltrmada ana ktle hacmi nedir, rneklem nedir, neden tamsaymdan kanlmfltr, aklaynz.
ZM
RNEK 4
Burada ana ktle hacmi N= 50 ifliden oluflmaktadr ve kk hacimli bir ana ktledir. flilerin her birine ulaflmak ve onlardan memnuniyetleri konusunda veri elde etmek kolaydr. Bu nedenle tamsaym yaplabilir.
Ana ktle hacmi N = 26.000 rencidir. Byk hacimli sonlu bir ana ktledir. 500
renciden oluflan topluluk rneklemdir. 26.000 rencinin grflne bafl vurmak, onlara ulaflmak gerekte ok zaman alr. renciler her gn okula gelmeyebilirler. Onlara ulaflmak mmkn olsa bile grfllerini eflitli nedenlerle bildirmeyebilirler. Bu nedenlerle tamsaym olduka zordur.
Bir fabrikada retilen biskvi paketlerinin, planlanan arlkta retilip
retilmediinin arafltrlmas amacyla, retilen paketler arasndan 250
paket seilmifltir. Bu arafltrmada ana ktle ve rneklem nedir, belirtiniz.
Ayrca tamsaymn yaplp yaplamayacan aklaynz.
171
nite 7 - rnekleme
En iyi rneklem ana ktleyi iyi temsil eden rneklemdir. Eer ilgilenilen zellikler bakmndan ana ktle ve rneklemdeki birimler benzer dalm gsteriyorsa, oluflturulan rneklem ana ktle iin temsili bir rnektir denir. rnein, tanmlanan ana ktle hacmi 1000 kifli olsun, bunlarn %50si erkek ve erkeklerin de
%30u 60 yafln zerinde olduu varsaylsn. Bu ana ktleden 200 kiflilik bir rneklem seilmifltir. Seilen 200 kifliden oluflan bu rneklemin temsili olabilmesi iin,
200 kifliden %50sinin erkek ve onlarn da %30unun 60 yafln zerinde olmas
beklenir.
rneklemler kendi bafllarna bir anlam ifade etmezler. Onlarn nemi, seildikleri ana ktleyi temsil etmedeki gcnde yatmaktadr. Bunun bir ls de rneklem istatistiinin doruluk ve gvenilirlik derecesidir.
rneklemenin temel amac temsili rneklem oluflturmaktr. rnekleme, tanmlanan ve ilgilenilen zellikleri bakmndan, hakknda genellemelerin yaplmas dflnlen bir ana ktleden belirli yntemlerle snrl sayda birimin seilmesi, bu birimlerden oluflan rneklemin ilgilenilen zellik (zellikler) asndan incelenmesi
ve gerekli istatistiklerin hesaplanmas ve bu istatistiklerin ana ktle hakknda genelleme yapmak amacyla kullanlmas ifllemleridir. Bir baflka flekilde ifade etmek
gerekirse rnekleme, rnekleme dayanan bir arafltrmay planlama ve ynetme
srecidir. Bu srecin aflamalaryla ilgili bilgiler izleyen kesimlerdeki rnekleme
srecinin aflamalar bafll altnda verilmifltir.
1. Byk hacimli ana ktlelere tamsaym uygulanabilir mi?
ZM
Ana ktle sonsuzdur. Aktr ki bu tr ana ktleler zerinde tam saym yaplamaz,
rnekleme zorunludur. rneklem, 250 biskvi paketinden oluflan topluluktur.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
SIRA SZDE
N N
Hakknda arafltrma yaplacak ana ktle sonsuz bir ktle olduu zaman, tamsaym
imkansz olduu iin ilgilenilen zelliklere iliflkin bilgi ancak bir rneklem yardAMALARIMIZ
myla elde edilebilir. Daha nce de deinildii gibi ilgilenilen
bu ana ktle sonlu
bir ana ktleyse, istenilen bilgi mmknse, tamsaym yaplarak, deilse, yine uygun bir rneklem yardmyla elde edilebilir. Ancak, bir arafltrma iin gerekli olan
K T A P
btn verileri derlemek mmknse ve isteniyorsa aktr ki, rneklemeye ihtiya
yoktur. Uygulamalarda, afladaki nedenlerden dolay rnekleme, tamsayma tercih edilmektedir.
TELEVZYON
Maliyet: rnekleme btesi, rneklemi tamsayma tercih etmede en nemli
belirleyicidir. rnekleme, tamsayma gre daha az maliyetle bilgi retme imkan
salar.
Tamsaymn yaplp yaplmayacana karar verilirken rnekleme btesi ,nemli snrlayclardan biridir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
172
RNEK 5
statistik
Belirli bir blge iin planlanan bir siyasi arafltrmada, partilerin bugnk
oy dalm hakknda bilgi edinmek amalanmfl olsun. Bu arafltrmadaki
ana ktle, ilgili blgedeki semen saysdr. stenen bilginin retilmesi
amacyla, tamsaym yapmaya karar verilirse, stlenilmesi gereken maliyet, blgedeki genel seim maliyetine efldeer olacaktr. Ad geen blge
iin yaplmfl genel seim harcamalarna bakldnda, bunun bir arafltrmac kifli ya da kurulufl tarafndan karfllanmas olduka zor grlmektedir. Kald ki, genel seimlerde btn semenler oy kullanmamakta ve
kullanlan baz oylar da geersiz saylmaktadr. Tamsaym yapmann imkansz ve maliyetli olduu bu gibi durumlarda, en aklc yol, ad geen
arafltrma iin uygun bir rneklemden yararlanmaktr.
te yandan, eer ana ktle hacmi kkse ve tamsaym yapmak bte olanaklaryla da mmknse, tamsaym tercih edilmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tamsaym yapma maliyeti elde edilecek bilginin deerinden kk
olmas gereidir. Aksi durumda rneklemeye baflvurmak uygun olacaktr.
Zaman: Bir arafltrma sonunda ulafllacak bilgiye duyulan ihtiyacn zaman snrlar, tamsaymla m yoksa rneklemeyle mi yaplacana karar vermek, dier
nemli bir etkendir. rnekleme, tamsayma gre daha ksa zamanda ve yeterli ayrntda bilgi elde etme olana verir. rneklemenin bu zellii ve stnl bilgiye ok hzl gereksinim olduu zaman bilhassa nemlidir.
Hem bir tamsaymdan, hem de bir rneklemden elde edilecek bilgi iin gerekli olan zaman, bir alternatif maliyet de stlenmeyi gerektirir. nk; bilgi elde etme sresine bal olarak verilecek kararn, erken ya da ge oluflu, kazan kadar
kayplara da neden olabilir.
RNEK 6
173
nite 7 - rnekleme
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Ana ktle hacmi kk, parasal imkanlarn yeterli olduu bir arafltrma iin, tam saym m yoksa uygun bir rneklem mi tercih edersiniz, aklaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
3. 35.000.000 semenin olduu bir lkede yaplacak bir kamuoyu yoklamas iin, rnekleme mi ya da tam saym m yaparsnz?
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
RNEK 7
174
statistik
Bir arafltrmann amalarna ulaflabilmesi iin ana ktle tanmlanmasnda; aklk, kesinlik, arafltrma amacna uygunluk ve uygulama gl yaratmamas gibi
ilkelerin gz nnde tutulmas gerekir.
erevenin Belirlenmesi
Sonlu bir ana ktlede tm
birimlerin yer ald listeye,
ereve ad verilir.
rneklem oluflturma srecinin ikinci aflamas, erevenin belirlenmesidir. ereve, sonlu bir ana ktlenin btn birimlerinin yer ald bir listedir. dari bakmdan
uzun bir gemifle sahip lkelerde nfus kaytlar, semen ktkleri, tapu ve sicil
kaytlar ticaret ve sanayi odalar ye listeleri, ekonomik byklklere gre sanayi kurulufllarnn sra listesi, telefon rehberi, renci kayt listeleri v.b. ereve olarak kullanlabilecek aralardr.
rneklemeye bafllamadan nce, amaca uygun bir erevenin var olup olmad, yoksa, salanp salanamayaca, ncelikle arafltrlmaldr. Arafltrmaya uygun
bir erevenin var olmas durumunda bu erevenin gncel olup olmadnn
arafltrlmas da nemli bir konudur. Dikkat edilmelidir ki ereve olmadan ne tam
saym ne de rnekleme yaplabilir.
Bir ereve yoksa ya da oluflturulamyorsa bu durumda yeni bir erevenin hazrlanmas problemiyle karfllafllr.Yeni bir erevenin hazrlanmasnda, ereve
maliyeti ve kapsam hatas zellikle gz nnde tutulmaldr. Bazen, tanmlanan
ana ktlenin baz birimleri, erevede yer alamayaca gibi, tanmlanan ana ktlenin dflnda kalmas gereken birimler de erevede yer alabilir ya da baz birimler tekrarlanarak erevede yer alabilir. Byle bir zellikteki erevenin kullanlmas, ereve (kapsam) hatasna neden olur. Uygulamada kabul edilebilir ereve hatas, salad maliyet tasarrufuyla iliflkilendirilerek belirlenir.
ereve, kabul edilebilir bir ereve hatas dzeyinde, ana ktle birimlerinin
ok byk bir ksmn kapsamaldr. fiphesiz ama, ana ktle tanmnda yer alan
btn birimleri kapsamasdr.
nite 7 - rnekleme
175
Nicel Yntemler
Karfllanabilecek Maliyeti Esas Alan Yntem: rneklem hacmi n, arafltrma btesine bal olarak,
n = C c0
Ct
eflitlii ile hesaplanr. Burada,
C = Arafltrma btesini,
C0 = Arafltrmann sabit maliyetini,
Ct = rnekleme birimi iin deiflken maliyeti gsterir.
Arafltrma btesinin 2.200.000.000 TL. ile snrl olduu bir arafltrmada,
sabit maliyet 800.000.000 TL. ve rnekleme seilecek her rnekleme birimi
iin maliyet ise 5.000.000 TL. dr. Bu bteyle oluflturulabilecek rneklem
hacmi en fazla ne olabilir?
RNEK 8
176
ZM
statistik
2
n= z
h2
Burada,
z , Arafltrmac tarafndan belirlenen anlamllk dzeyi (hata dzeyi) iin standart normal dalm tablo deeri,
RNEK 9
ZM
1.96 2 . 30
10 2
= 34 aile
nite 7 - rnekleme
177
rneklemin Seimi
rnekleme srecinin bu son aflamasnda, rnekleme girecek birimler seilerek,
veri derlenir. Bu, uygun zellikte bro ve alflma ortamyla nitelikli ifl grenlerin
teminini gerektirir. nceki aflamalarda alnan yanlfl kararlar ve dikkatsizlikler bu
aflamada byk sorunlarn yaflanmasna neden olur.
1. rnekleme srecinin aflamalarn sralaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
RNEKLEME YNTEMLER
AMA
DKKAT
DKKAT
N N
K T A P
Arafltrmay planlayan ya da (rnekleme uygulamasn yapan) kifli yada grubun istekleri ve deer yarglar, rnekleme seilecek birimlerin ve rneklem hacminin
belirlenmesinde etkili oluyorsa, yaplan rneklemeye olaslkl olmayan rnekleTELEVZYON
me denir.
Olaslkl olmayan rnekleme, rneklem iin birim seiminde, keyfi seim usulnn uyguland rneklemedir. rneklem oluflturulurken, tanmlanan ana ktleyi oluflturan birimler arasnda fark gzetilir ve btn birimlere, bilinen bir olaslkla seilme flans verilmezse, sz konusu olan seim, keyfi seimdir.
Temsili rneklem oluflturma bakmndan olaslkl olmayan rnekleme ynteminin baflars, rnekleme uygulamasn yrten kifli ya da grubun arafltrma konusuyla ilgili deneyimine, tanmlanan ana ktlenin zellikleri hakkndaki ncl
bilgilerine ve bu ana ktlenin ilgilenilen zellik ya da zellikler bakmndan homojenliine baldr.
Sosyal arafltrmalarda ska kullanlan olaslkl olmayan rnekleme yntemlerinden bazlar aflada ele alnmfltr.
Kolayda rnekleme
Bu rneklemede ama, kolayca ulafllabilir birimlerin seilmesiyle rneklemin
oluflturulmasdr. rnein; uygun grlen sokaktan, uygun grlen zamanda gelip geen bireylerle grflme yaplmas ya da bir konferansa katlan belirli saydaki katlmcdan arafltrma konusuyla ilgili grfllerinin alnmas, birer kolayda rnekleme uygulamasdr.
En ksa zamanda ve en az maliyetle bilgi retilmesine ihtiya duyulduu durumlarda kolayda rnekleme yntemi bir seenektir.
Bu rnekleme ynteminde en nemli sorun, seilen rneklemin ilgili ana ktleyi ne kadar temsil edebildiidir. Betimleyici ve iliflki arafltrc arafltrmalarda kolayda rnekleme uygun bir yntem deildir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
178
statistik
Yargsal rnekleme
Bu rnekleme de bir tr kolayda rneklemedir. Yargsal rnekleme, rneklemin
arafltrmacnn ya da rneklemecinin kiflisel arzu, dflnce ve deneyimlerine gre
seilmifl olduu rneklemedir. Bu yntemin kolayda rneklemeden fark, rneklem seimi iin arafltrmacnn belirli ltler belirlemesi ve bu ltlerin temsili
bir rneklem oluflturacak ltler olduuna inanyor olmasdr. Kolayda rneklemede olduu gibi bu rneklemede de rnekleme birimlerine kolayca ulafllabilir
ve verilerin ok hzl biimde derlenmesi mmkn olur. Bir A niversitesinin sorunlarn arafltrmak amacyla bu niversitenin st dzey yneticilerinin rnekleme seilmesi yargsal rnekleme iin bir rnektir. nk niversite st dzey yneticilerinin bu arafltrma iin temsili bir rneklem olaca dflnlebilir.
Yargsal rnekleme, pazarlama arafltrmasnda, kamuoyu arafltrmalarnda ve
biyolojik arafltrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Kota rneklemesi
rneklem iin birim seiminin keyfi olarak yapld yntemlerden biri de kota
rneklemesidir. Bu yntemin baflaryla uygulanabilmesi iin tanmlanan ana ktleye iliflkin bir erevenin var olmas, ilgili ana ktle hakknda ncl bilgiye sahip
olunmas, ana ktlenin tabakalara blnebilmesi ve tabaka hacimlerinin bilinmesi gerekir.
Kota rneklemesi srecinde aflamalar afladaki gibidir :
Ana ktle hacmi N ve tabaka hacimleri Nh, (h = 1, 2, ...) belirlenir.
rneklem hacmi n keyfi olarak belirlenir.
Her tabakann, ana ktle hacmi iindeki Nh oran belirlenir.
N
Her tabakadan keyfi seimle nh = Nh . n sayda birim seilir ve bu seilen
N
birimler rneklemi oluflturur.
RNEK 10
ZM
Anadolu niversitesi ynetimi, verdii akretim hizmetlerinden memnun olan rencilerinin orann belirlemek amacyla bir arafltrma planlamfltr. Bu arafltrmay gereklefltirecek grup arafltrmay, kota rneklemesi uygulamak suretiyle tamamlamay dflnmektedir.
Cinsiyet tabakalama kriterine gre rencilere iliflkin bilgiler;
N
NE
NK
n
=
=
=
=
600.000
400.000
200.000
3000
nite 7 - rnekleme
179
Kartopu rneklemesi
Kartopu rneklemesi, zellikle bir erevenin mevcut olmamas ya da oluflturulmasnn imkansz olduu durumlarda, faydal bir rneklemedir. Bu yntemde, rnekleme sreci tanmlanan evrende yer alan bir bireyin, genellikle rassal olarak
seilmesiyle bafllar. Belirlenen bu birey rneklemeye giren birinci birimdir. Bu bireyle ayn ana ktle tanmnda yer alan tand bir bireyin olup olmad arafltrlr. Varsa, bu bireye ulafllr. Bylece rneklemde yer alacak olan ikinci birim belirlenmifl olur. Bu sre keyfi olarak belirlenen n hacimli rneklem oluflturuluncaya kadar srdrlr.
Bir blgedeki uyuflturucu madde kullananlar zerinde bir arafltrma yaplacak olsun. Bu blgede uyuflturucu kullananlarla ilgili bir liste bulmak
mmkn deildir. Blgeye gidilir, ya bir ya da iki uyuflturucu kullanan tanmlanabilirse, kartopu rnekleme sreci bafllar. rnekleme seilmifl olan
bu kifli ya da kiflilere uyuflturucu kullanan arkadafllarnn ya da tandklarnn olup olmad sorulur. Varsa adresleri renilir. Bu kiflilere ulafllr ve bunlar da rnekleme seilirler. Bu sre, keyfi olarak belirlenen n
hacimli rneklem oluflturuluncaya kadar srdrlr.
ete yeleri ve bir lkeye yasal olmayan yollarla girmifl olan kiflilerle ilgili
arafltrmalarda da kartopu rneklemesi uygulanr. Kartopu rneklemesi endstriyel rn alan ve satanlar hakknda yaplacak arafltrmalarda da kullanlabilir. Bu
yntem uygulandnda temsili rneklem oluflturmak olanakldr. Kartopu rneklemesinin rneklem oluflturma maliyeti ve rneklem varyans dflktr.
Tm olaslkl olmayan rnekleme yntemlerinde, rnee girecek birimlerin
seiminin keyfi olmas, tek ynl hatalara (sistematik hatalara) neden olur. Bu tr
hatalardan kanmak iin, izleyen paragraflarda ele alnacak olan olaslkl rnekleme yntemleri kullanlr.
RNEK 11
180
statistik
anc, a+knc, a+2k'nc, ...... ,a+(n-1)knc sra nolu birimlerin seilmesiyle n hacimli rneklem oluflturulur.
Hem kura usul seimde, hem de sistematik seimde, seilecek bir birimin belirlenen n hacimli rneklemde yer almas olaslklar ayn (n/N) olmasna ramen;
olas rneklemlerden birinin incelenen rneklem olma olaslklar farkldr. Bu
olaslklar srasyla 1/C nN ve 1/k dr.
Rassal seim ve rassal seim usullerini akladktan sonra, olaslkl rnekleme
tanmn yapmak kolaylaflmaktadr. En basit tanmyla, rneklem iin birim seiminde rassal seimin uyguland yntemlere olaslkl rnekleme yntemleri
ad verilir. Genifl anlamyla olaslkl rnekleme, ilgili ana ktledeki her rnekleme birimine hesaplanabilir ve sfrdan farkl bir olaslkla seilme imkan veren rneklemedir. Tanmda belirtilen zelliklere sahip rneklemse olaslkl rneklem
olarak isimlendirilir.
Olaslkl rneklemenin nemli stnl vardr :
rneklemden elde edilen verilerden hesaplanan istatistikler, ana ktle parametreleri hakknda genelleme yapmak amacyla kullanlabilir.
rnekleme hatasnn bykl hakknda bilgi elde edilebilir.
Keyfi seimde sz konusu olabilecek yanllk (sistematik hata) giderilmifl
olur.
Olaslkl rneklem oluflturma prensibi esas olmak zere, uygulamada ya birim
seim ifllemini kolaylafltrmak ya da ana ktleyi temsil edecek daha iyi bir rneklemin oluflturulmasn salamak zere, eflitli rnekleme yntemleri gelifltirilmifltir.
zleyen kesimlerde, uygulamada en ok kullanlan olaslkl rnekleme yntemleri aklanacaktr.
nite 7 - rnekleme
Aklanan seim srecinde, her ekiliflte seilen birim incelendikten sonra, ana
ktleye iade edilmedii iin, bu seim srecine iadesiz rassal seim sreci ad
verilir. Eer, basit rassal rnekleme planlarnda, nceki ekiliflte seilen birim, incelendikten sonra ana ktleye iade ediliyorsa, baflka bir ifadeyle, birimler tekrar
tekrar seilme flansna sahipse, bu seim srecine iadeli rassal seim sreci ad
verilir. adeli rassal seim srecinde, ana ktle hacmi ekiliflten ekilifle deiflmez.
Sonlu bir ana ktleden iadeli ekiliflle bir basit rassal rneklem seilirse, sonsuz ana ktleden basit rassal rnekleme yapyormufl gibi bir anlam ifade eder.
Bu ekilifl srecinde ana ktlenin her birimi, yaplacak ekilifllerin her birinde
birbirine eflittir, 1/N olan seilme olaslna sahiptir ve birbirini izleyen ekilifller
bamszdr.
Sonlu ana ktlelerde, ktle hacminin byk ya da kk oluflu, iadeli ve iadesiz seim iin nemli farkllklar gsterir. Ana ktle hacmi byk, rneklem oran
(n/N) ok kk olduu zaman, iadeli ve iadesiz rneklemler benzer zellik gsterirler. nk; iadeli ekilifl uygulandnda, nceki ekilifllerde seilmifl olan bir
birimin yeniden rnekleme seilmesi olasl ok kktr. Ancak, ana ktle hacmi kkse, iadeli ve iadesiz rassal ekiliflle oluflturulan ayn hacimli rneklemler
iin hesaplanan rneklem istatistikleriyle ana ktle parametreleri karfllafltrlrsa,
iadesiz basit rassal ekiliflle oluflturulan rneklem, iadeli olana gre daha az hatayla tahminleme imkan salar. Bu zellik nedeniyle de iadesiz rassal ekilifl, uygulamada genellikle baflvurulan yntem olmaktadr.
Arafltrmalarda ilgilenilen zellik asndan, ana ktlenin homojen olmas durumunda, basit rassal rnekleme, tercih edilmesi gereken bir yntemdir.
rnekleme planlarnda, basit rassal rnekleme ynteminin tercihini etkileyen
nemli snrlayclar vardr. Bunlardan birincisi, gncel bir ereve oluflturmak ya
da hazrlamak olduka zordur. kincisi, tanmlanan ana ktlenin birimleri genifl bir
corafik alana yaylmflsa, basit rassal rnekleme uygulamas ok zaman alr ve
veri derleme maliyeti giderek artar. ncs, eer tanmlanan ana ktle homojen deilse, basit rassal rneklem sonularnn baflars dier olaslkl rnekleme
yntemleri sonularnn baflarsndan dflktr.
Tabakal rnekleme
rnekleme planlarnda ama, ana ktleyi, ilgilenilen deiflken(ler) asndan en
iyi temsil edebilecek rneklemi oluflturmaktr. Baflka bir anlatmla, ana ktle parametre tahminine iliflkin varyansn, olabildiince kk olmasn salamaktr.
zerinde arafltrma yaplacak ana ktle, ilgilenilen deiflken(ler) ynnden heterojen olduunda, bu imkan veren rnekleme yntemi tabakal rnekleme yntemidir.
Tabakal rnekleme drt aflamal bir sretir. Bu aflamalar afladaki gibi
sralanabilir:
ncelikle, incelenecek zellikler asndan nemli farkllklar gsteren N
hacimli bir ana ktlenin birimlerini, birbirine daha ok benzeyen birimlerden oluflacak alt ktlelere, baflka bir ifadeyle, tabakalara ayrmada kullanlacak, tabakalama deiflkenleri belirlenmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tabakalama deiflkenleri seilirken, seilecek deiflkenlerin,
bir tabakadaki birimlerinin olabildiince homojen, farkl tabakalardaki birimlerinin de olabildiince heterojen olmasn salayarak, ayn zamanda,
uygulama ve lme kolayl da yaratmak suretiyle maliyeti arttrmadan,
tahminleme hatasn azaltmas gereidir. Tabakalama amacyla kullanlabi-
181
182
statistik
Nh = N
h=1
olmaldr.
Tabaka says L arttka tabakalarn homojenlii de artacandan tabaka varyanslar giderek klecek ve buna bal olarak da tahminlerin gvenilirlii giderek artacaktr. Tabaka saysnn artmas maliyetleri ykseltir ve uygulama zorluu yaratr. Bu nedenlerle tabaka says L belirlenirken tabaka saysnn yarataca maliyet, uygulama zorluu ve elde edilecek tahminlerin
gvenilirlii birlikte deerlendirilmelidir. Deneyimler ve uygulamalar, tabaka saysnn altdan fazla olmamasn, ou zaman iki ya da tabakann
yeterli olabileceini gstermektedir.
Her tabakadan basit rassal seimle srasyla n1 , n2 , ... , nL hacimli alt rneklemler oluflturulur. Alt rneklem hacimleri toplam, rneklem hacmine
eflittir. Baflka bir ifadeyle, n rneklem hacmini gstermek zere,
n1 + n2 + ... + nL =
nh
h=1
olmaldr.
Nihayet, oluflturulan alt rneklem birimleri zerinden derlenen bilgiler kullanlarak, arafltrma amalar iin gerekli olan istatistikler hesaplanr ve bu
istatistiklere dayanarak, istatistiksel karsamalar yaplr.
Daha nce de vurguland gibi, tabakalar ii homojenlik arttka tabakalar ii
varyanslar klr. Bu da ilgili ana ktle parametre tahminleyicisinin varyansn
kltr. Bu sonuca gre, heterojen ktlelerde ayn rneklem hacmi iin basit
rassal rnekleme uygulamasnn rnekleme hatas, tabakal rneklemenin rnekleme hatasndan byk olur. Baflka bir deyiflle, heterojen evrenler iin tabakal rnekleme yntemi daha etkindir.
Tabakal rneklemenin dier bir stnl, ilgilenilen ana ktlenin yan sra,
her tabaka iin de ayr bilgi elde etme olana salamasdr. Uygulamada ana ktleye gre tabakalar iin ereve oluflturmak daha kolay olabilir. Ancak salad
bu kolaylklara ramen, tabakal rneklemenin baz glkleri de vardr. ncelikle tabakal rnekleme uygulamas iin, tabaka hacimleri ve bunlarn toplam olan
ana ktle hacminin bilinmesi gerekir. Bunu kolayca belirlemek her zaman mmkn olamamaktadr. Ayrca ilgilenilen ana ktlenin homojen olup olmadnn tespit edilebilmesi iin de bu ana ktle hakknda pek ok ncl bilgiye de gereksinim vardr.
nite 7 - rnekleme
Sistematik rnekleme
rneklem iin birim seiminin aflada ele alnan bir sistematie uygun olarak yapld rnekleme srecine sistematik rnekleme ad verilir. Bu yntemin snrlayclar, ilgili ana ktleye iliflkin bir erevenin var olmas ve birimlerin doal bir
sraya sahip olmasdr.
Bir sistematik rneklem oluflturma srecinde flu aflamalar izlenir:
Ana ktledeki birimler 1den Ne kadar numaralandrlr.
Arafltrma iin yeterli olacak rneklem hacmi (n) belirlenir.
(k=N/n) rneklem aral belirlenir.
1 ile k arasnda bir tam say rassal olarak seilir. Bu say a ile gsterilirse, a
rnekleme girecek birinci birimin sra numaras olur.
anc birimi k aralklaryla izleyen a+knc, a+2knc, ....., a+(n-1) knc
sra nolu birimler rnekleme seilir ve n hacimli sistematik rneklem
oluflturulur.
Oluflturulan rneklemden elde edilen veriler kullanlarak ilgilenilen istatistikler hesaplanr.
Sistematik rnekleme ynteminde bir birimin seilecek n hacimli rneklemde
yer almas olasl, basit rassal rneklemede olduu gibi (n/N)dir.
Sistematik rnekleme, nceki rassal rnekleme yntemlerine gre daha az maliyetli ve daha kolaydr.
te yandan, ilgili ana ktleye iliflkin erevenin yaps hakknda bilgi sahibi olmakszn da sistematik rnekleme uygulanabilir. Bu durumda, ana ktle birimlerinin doal bir sraya sahip olmas gerekir. rnein; bir sper marketten ayrlan
her knc mflteriyle grflme yaplarak yrtlen arafltrmalar gibi.
erevenin doal yapsnda tekrarlamalar varsa, sistematik rnekleme kullanlmamaldr. rnein; veriler aylk olarak dzenlenmifl ve k = 12 alnmflsa, bu durumda her yln ayn ay rnekleme gireceinden, bu tr bir uygulama tek ynl
hatalara neden olabilir.
Kme rneklemesi
Bu rnekleme yntemi, ana ktle hacminin ok byk, birimlerin genifl bir corafik alana yaylmfl olmas ya da rnekleme girecek birimlere iliflkin bir ereve
oluflturmann mmkn olmad zaman tercih edilmesi gereken bir yntemdir. Bu
teknikte seim, kmeler arasndan yaplr.
Kme rneklemesi srecinde afladaki aflamalar izlenilir:
lgili ana ktledeki birimler (eer mmknse) corafik bir lte gre kmelere ayrlr. Kmeler, okullar, niversiteler, flehirler, devletler gibi doal
olarak var olan birimlerden oluflur.
Kmeler arasndan rassal olarak belirli sayda kme seilir.
Seilen kmelerdeki birimler zerinden veri derlenir. Seilen kmelerdeki
birimlerin says, rneklem hacmini gsterir.
Kmeleme rneklemesi, kmelemenin ve rneklemenin herhangi bir aflamada
yaplmas fleklinde de uygulanabilir. Bu tr kme rneklemesine aflamal kme
rneklemesi ad verilir.
183
184
statistik
RNEK 12
60 mahallesi olan bir il merkezinde partilerin seim ncesindeki oy dalm arafltrlacak olsun. Arafltrmac her mahalledeki semenleri birer
kme olarak tanmlar, mahalleler arasndan rassal olarak mahalle seer
ve seilen mahallelerden de yine rassal olarak belirli sayda sokak seerse ve seilen sokaklardaki btn semenleri incelemeye alrsa iki aflamal kme rneklemesi uygulamfl olur.
Rassal seim aflama says, benzer flekilde arttrldnda, ok aflamal
kme rneklemesi uygulanmfl olur.
SIRA SZDE
1. rnekleme
snflandrnz.
SIRAyntemlerini
SZDE
D fi N E L M
2. Olaslkl rneklemeyle olaslkl olmayan rnekleme arasndaki temel farkllk nedir, aklaynz.
D fi N E L M
3. Sistematik rneklemede rnekleme girecek birimler nasl seilir, aklaynz.
S O R U
S O R U
RNEKLEME DAILIMI
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
DKKAT
N N
5
SIRA SZDE
Buraya kadar yaplan aklamalarda, bir istatistiksel arafltrmada nemli amalardan birininAMALARIMIZ
de ele alnan ana ktlenin ilgilenilen zelliklerini belirlemek olduu,
tamsaymn mmkn olmad durumlardaysa bunun uygun bir rneklem yardmyla nasl gereklefltirilebilecei ve uygun rnekleminde nasl seilebilecei konular ele alnd.
K T A P
Daha nce de deinildii gibi, bir ana ktleye iliflkin saysal karakteristiklere
parametre ad verilir ve bir parametre genel olarak simgesiyle gsterilir. Daha
ak bir anlatmla,
tam saymla elde edilen x1 , x2 , ... , xN lmleriT E L E V Z Y Oparametre
N
nin kullanlmasyla hesaplanan ve ana ktle hakknda bilgi reten saysal karakteristiklerin genel addr. Tamsaymn yaplamad durumlarda hesaplanamayan
parametresine iliflkin bilgi, ya iliflkin bilgi reten rneklem istatistiklerinden
yararlanlarak elde edilebilir. rneklem istatistikleri genel olarak simgesiyle
gsterilir. rneklem istatistii ya da sadece istatistik, rassal olarak seilen n hacimli rneklemden elde edilen x1 , x2 , ... , xN gzlem deerlerinin kullanlmasyla
hesaplanan, saysal karakteristiklerin genel addr.
rnekleme srecinde rassal olarak seilen n hacimli bir rneklem iin hesaplanan istatistikler, bafllangta kendi baflna bir anlam ifade etmezler ve sadece ait
olduklar rneklem iin bilgi niteliindedirler. nk incelenen bu n hacimli rneklem birbirinden farkl ayn hacimli mmkn rneklemlerden sadece biridir ve
her mmkn farkl rneklem iin hesaplanan istatistikler birbirinden farkl deerlere sahip olabilirler. Bu nedenle, rneklem istatistiklerinden yararlanarak, ana
ktle parametreleri hakknda bilgi retme srecinde, bir rnekleme plannda rassal olarak seilen n hacimli bir rneklemin hesaplanan istatistiklerinden deil, o
istatistiklerin mmkn rneklemlerde alaca deerlerin dalmndan, bu dalmn zelliklerinden ve fleklinden yararlanlr. Bir baflka ifadeyle, rneklem istatistiklerinden yararlanmak suretiyle ana ktle parametreleri hakknda bilgi nasl retilir sorusunun yant iin bilinmesi gereken en nemli kavram, rneklem istatistiinin rnekleme dalm ya da sadece rneklem dalm kavramdr.
nite 7 - rnekleme
185
N hacimli bir ana ktleden rassal olarak seilebilecek n hacimli mmkn btn rneklemlerin seildii ve her rneklem iin istatistii hesapland varsayldnda 1 , 2 , ... , C nN istatistikleri hesaplanmfl olur. Hesaplanmfl olan istatistiklerinin dalmna, bu istatistiin rnekleme dalm ad verilir.
rnekleme planlarnda ilgili ana ktleden rassal olarak ekilen n hacimli sadece bir tek rneklem gznne alnr ve bu rnekleme iliflkin istatistik hesaplanr. Bu durumda rnekleme dalm tanm, oluflturulacak n hacimli basit rassal
rneklemden elde edilecek olan x1 , x2 , ... , xn gzlem deerlerinin , X1 , X2
, ... , Xn rassal deiflkenlerinin gzlenen deerleri olduu ve bu gzlem deerlerini kullanarak hesaplanan istatistiinin de bir rassal deiflken olduu gereinden kaynaklanmaktadr. Buna gre rnekleme dalm, bir rassal deiflken
olan istatistiinin olaslk dalmdr.
eflitli amalar iin rnekleme yapmaya karar verildii zaman, dikkatlerin en
ok odaklaflt parametreler ana ktle aritmetik ortalamas ve ana ktle oran
olmaktadr. Bu nedenle, izleyen blmlerde bu parametreler hakknda bilgi reten rneklem istatistiklerinin, srasyla rneklem aritmetik ortalamas X nn ve rneklem oran pnin rnekleme dalmlar ve zellikleri ele alnacaktr.
xi
N
i=1
eflitliiyle hesaplanr.
X snfnda 4 renci bulunsun. Bu rencilerin simgesel isimleri ve baflar puanlar Tablo-1 de verilmifltir. Ana ktle aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
renci Ad
A
B
C
D
Baflar Puan
90
80
60
70
= 90 + 80 + 60 + 70 = 75 puan
4
Tamsaymn yaplamad ve rneklemeye baflvurulduu durumlarda aktr ki
hesaplanamaz. Bu durumda hakknda bilgi retme sorunuyla karfllafllr. Bu
sorunun zmlenebilmesi iin, rassal olarak seilen n hacimli bir rneklem iin
hesaplanan rneklem aritmetik ortalamas ve bu istatistiin dalmndan yararlanlr. rneklemden elde edilen gzlem deerleri x1 , x2 , ... , xn ise,
X=
xi
i=1
n
RNEK 13
186
statistik
RNEK 14
rnek 1de verilen sonlu ana ktleden n=2 birim olan birbirinden farkl
mmkn tm basit rassal rneklemleri oluflturunuz ve her rneklem iin
aritmetik ortalamay hesaplaynz.
4 birimden 2 birim, farkl flekillerde seilir. Sonular afladaki tabloda verilmifltir:
rneklem No
rneklem Birimleri
Gzlem Deerleri
rneklem Ortalamalar
1
2
3
4
5
6
A,B
A,C
A,D
B,C
B,D
C,D
90,80
90,60
90,70
80,60
80,70
60.70
85
75
80
70
75
65
x =
nite 7 - rnekleme
= s
ile hesaplanr.
rneklem standart sapmas da,
s
X X 2
i
n1
fleklinde hesaplanr.
Eer ilgilenilen ana ktle sonlu bir ana ktle ve rnekleme oran n/N 0.05 ise,
Nn
standart hata hesaplanrken
fleklindeki bir arpan, dzeltme faktr olaN1
rak kullanlr.
Basit rassal rneklemede rneklem hacmi arttka, X n rnekleme dalm
normal dalma yaklaflr. Bu sonuca, istatistikte nemli bir yeri olan, afladaki teorem yardmyla ulafllr.
187
188
statistik
RNEK 15
Y snfndaki rencilerin genel baflar durumu aflada verilmifltir. Bu snfn baflarl renci oran nedir?
renci Ad
A
B
C
D
Baflar Durumu
Baflarl
Baflarsz
Baflarl
Baflarl
rnekte snftaki baflarl renci oran, ana ktle orandr ve ile gsterilir.
Bu ana ktledeki ilgilenilen trden zellie sahip (baflarl) birim (renci) says
R ile gsterilirse, ana ktle oran ,
=R
N
eflitlii ile hesaplanr. Burada R = 0,1,2...,N deerlerini alabilecei iin, nin deer aral 0 1 olur. Snftaki baflarsz renci says (ilgilenilmeyen trden
zellie sahip birim says) N-R olduu iin, baflarsz renci oran Q,
Q=NR =1
N
olur.
Yukardaki rnekte baflarl renci says, R=3 olduu iin
= 3 = 0.75
4
olarak bulunur. Bu sonuca gre, snftaki rencilerin %75i baflarldr. Bu kesin
bir sonutur.
Tam saym yaplamad zaman R bilinemez ve hesaplanamaz. rnekleme
planlarnda parametresi hakknda bilgi, bu parametre hakknda bilgi reten rneklem istatistiklerinden yararlanarak retilebilir.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklemden, bu rneklemin seildii ana ktlenin parametresi hakknda bilgi retebilmek iin iki rneklem istatistii sz konusudur. Birincisi, hacmi n olan bir basit rassal rneklemdeki ilgilenilen trden
zellie sahip olan birimlerin saysdr ve r ile gsterilir. kincisi, ilgilenilen trden
nite 7 - rnekleme
zellie sahip olan rneklemdeki birimlerin orandr. rneklem oran p simgesiyle gsterilir ve
p= r
n
eflitlii ile hesaplanr. Burada r = 0,1,...,n deerlerini alabilir. rnin deerlerine bal olarak p' de 0 p 1 aralnda bir deere alr. rneklemi oluflturan birimler
arasnda ilgilenilen trden sonuca sahip olmayan birimlerin oranysa q ile gsterilir. Bu sonuca sahip birimlerin says n - r olduu iin
q= nr =1p
n
olur.
Yukarda verilen rnekte ele alnan N = 4 birimlik bir ana ktleden, basit rassal rneklemeyle hacmi n = 2 renci olan bir rneklem seildiinde rneklemdeki baflarl renci oran,
p = r = 1 = 0.5
n 2
olarak hesaplanmfl olur.
te yandan, anaktle oranna iliflkin varyans,
2 = 1
fleklinde ifade edilir. Varyansn pozitif kare kk de standart sapmay verdiinden,
= 1
fleklinde yazlr.
rneklem varyans ve standart sapmas da benzer flekilde srasyla
s2 = p ( 1 p )
ve
s
= p1 p
olarak gsterilir.
ki sonulu bir ana ktleden, mmkn btn n hacimli basit rassal rneklemlerin
seildiini ve her rneklem iin p orannn hesapland varsayldnda, pi oranlarndan oluflan bir dalm elde edilir. Bir ana ktleden seilebilecek ayn hacimli, mmkn btn rneklemler iin, hesaplanan rneklem oranlarnn oluflturduu dalma, oranlarn rnekleme dalm ad verilir.
rnekleme planlarnda tanmlanan ana ktleden rassal olarak n hacimli sadece tek bir rneklem oluflturulur ve bu rneklem iin p oran hesaplanr. p rassal
189
190
statistik
Ortalama ve Varyans
Ana ktle oran hakknda arafltrlmak istenen bilgi n hacimli tek bir rneklem
iin hesaplanan p istatistiine deil, bir rassal deiflken olan p istatistiinin rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanlarak retilir. Bu dalmn zellikleri dalmn, aritmetik ortalamas ve varyansyla belirlenebilir.
Sonsuz bir ana ktleden seilen n hacimli basit rassal rneklem iin hesaplanan p orannn rnekleme dalmnn aritmetik ortalamas p ana ktle oran
ye eflittir. Bu durum rneklem oran pnin ana ktle oran nin yansz (sistematik hata iermeyen) tahminleyicisi olduunu gsterir. Bu sonuca gre,
E(p) =
yazlr.
Sonsuz ana ktlelere ya da rnekleme oran n/N 0.05 olan btn sonlu ana
ktlelere uygulanan basit rassal rnekleme planlarnda, rneklem oran pnin dalmnn varyans 2p ve standart hatas da p ile gsterilir.
Eer, ana ktle varyans 2 biliniyorsa,
2p =
p =
s2p
p1 p
n
2 bilinmiyorsa,
p1p
n
s=
eflitlikleriyle hesaplanr.
Uygulanan bir basit rassal rnekleme plannda ilgilenilen ana ktle sonlu ve
rnekleme oran n/N<0.05 ise, rneklem oran pnin rnekleme dalmnn varyans 2p ve standart hatas p ;
ana ktle varyans biliniyorsa,
2p =
Nn
N1
p =
Nn
N1
p1 p N n
.
n
n
sp =
p1p
.
n
Nn
N
nite 7 - rnekleme
191
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
N
AMA
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
192
statistik
Standart hata, hakknda bilgi elde edilecek ana ktle parametresine, ana ktlenin dalm flekline, rnekleme birim seim usulne ve rneklem hacminin byklne gre farkl tahminleyicilerle hesaplanr. Bu tahminleyiciler rnekleme
dalm bafll altnda aklanmfltr. Hesaplanan standart hata deeri, rneklem
istatistiinin deerinin ana ktle parametresi deerinden ortalama olarak ne kadar
saptn gsterir. Bu deerin sfra yaklaflmas rneklem istatistiinden yararlanarak retilen bilginin gvenilir olduunu gsterir. Standart hata giderilemeyeceine gre, bu hatann kabul edilebilir bir dzeyin stne kmamas istenir.
Standart hatann deeri, rneklem hacmiyle ters ynde, ana ktle deiflkenliiyle doru ynde iliflkilidir. Ana ktle deiflkenlii veri durumunda olduu iin,
standart hatay azaltabilmek amacyla rneklem hacmini arttrmak gerekir.
1. rnekleme
SIRAsonucu
SZDE ifllenecek hatalar nelerdir?
2. rnekleme uygulamas sonucu ifllenebilecek btn hatalar istenirse giderilebilir mi?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
nite 7 - rnekleme
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, rnekleme yapmay gerekli
klan nedenlerden biri deildir?
a. Maliyet
b. Zaman
c. Kesin sonu elde etme
d. Doru veri elde etme
e. lm iin birimlerin fiziksel zarara uramas
2. rneklemenin temel amac afladakilerden hangisidir?
a. Ana ktleyi temsil eden bir rneklem oluflturmak.
b. Ana ktleyi temsil eden, mmkn btn rneklemleri oluflturmak.
c. Ana ktlenin btn birimlerini incelemek.
d. rneklemdeki bir birimin incelenmesi.
e. rneklemdeki birimler arasndan, birimler semek.
193
3. Afladakilerden hangisi, bir ana ktlenin tanmlanmas iin kullanlan bileflenlerden biri deildir?
a. Yer
b. Ana ktle hacmi
c. Zaman
d. rnekleme birimi
e. Gzlem birimi
8. Afladakilerden hangisi ana ktle hacmi byk olduunda, tam saym yapmay engelleyen nedenlerden biri
deildir?
a. Parametrelerin kesin deerinin bulunmas
b. Masraflar karfllayacak yeterli parann olmamas
c. Yetenekli iflgc bulunmamas
d. ok zaman almas
e. Her zaman pratik olarak mmkn olmamas
4. Bir rnekleme plannda, kota rneklemesi uygulanmas benimsenerek, ilgilenilen ana ktle A, B ve C tabakalarna ayrlmfltr. Tabaka hacimleri NA = 1000, NB =
2000: ve NC = 3000 birimdir. rneklem hacmi n = 600 birim olarak belirlendiine gre, B tabakasndan seilecek
birim says katr?
a. 186
b. 200
c. 210
d. 222
e. 250
10. Ana ktle hacmi kk olduunda, rnekleme seilen bir birimin dierlerinin seilme flansn etkilememesi
iin afladaki seim yntemlerinden hangisi kullanlr?
a. adeli
b. adesiz
c. Sistematik
d. Karma
e. Keyfi
194
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. c
2. a
3. b
4. b
5. a
6. a
7. c
8. a
9. c
10. a
195
statistiksel
Tahminleme
196
statistik
Amalar:
erik Haritas
GRfi
STATSTKSEL TAHMNLEME
STATSTKSEL TAHMNLEME TRLER
Nokta Tahminlemesi
Aralk Tahminlemesi
197
GRfi
rnekleme konusu gzden geirilirken de deinildii gibi, rneklemler ana ktle
parametreleri hakknda bilgi retmek amacyla seilirler. Seilen rneklemler iin
hesaplanan istatistikler, bu parametreler hakknda bilgi retirler. rneklem istatistiklerinden yararlanarak ana ktle parametreleri hakknda genelleme yapma sreci, istatistiksel yorumlama olarak ifade edilir.
Ana ktle parametreleri hakknda yorumlama iki aflamada gereklefltirilir. Bunlardan ilki bilmeyen parametre deerinin tahminlenmesi, dieri de bu parametrenin deeri hakknda karar vermedir. statistiksel tahminleme bu nitede, karar
vermeyse hipotez snamalar ad altnda izleyen nitede ele alnacaktr.
Bu nitede nce istatistiksel tahminleme ve istatistiksel tahmin kavramlar
aklanacak sonra da istatistiksel tahminleme trleri, nokta tahminlemesi ve aralk
tahminlemesi ele alnarak ana izgileriyle aklanacaktr.
zleyen paragraflarda kolaylk asndan, ana ktle parametresi yerine parametre, rneklem istatistii yerine de istatistik ifadeleri kullanlacaktr.
STATSTKSEL TAHMNLEME
AMA
2500 ifli alfltran bir iflyeri, alflanlarnn ulaflm sorununa kolaylk salamas asndan iflyerine gelifl ve dnfl iin servis hizmeti vermeyi planlamaktadr. Bunun
iin de alflanlarn ikametgahlaryla iflyeri arasndaki ortalama uzakla iliflkin bilgiye ihtiya duyulmaktadr. Neler yaplabilir?
Gnlk yaflamn hemen hemen her alannda parametre tahminlemesiyle karfllafllr. Bu nedenle, tahminleme arafltrmalarn nemli bir evresini oluflturur. Bir
arafltrma srecinin en nemli aflamas olan rneklemeyle tahminleme biribirinin
ayrlmaz birer parasdr.
Bir tanm vermek gerekirse, tahminleme, tanmlanan ana ktleden seilen rassal rneklemden hesaplanan istatistikler yardmyla, bu ana ktlenin uyduu dalmn parametre deerlerini arafltrmaktr denilebilir.
Tanmdan da anlafllabilecei gibi, bir tahminleme srecinde afladaki aflamalar sz konusudur :
Tanmlanan ana ktleden nceden belirlenen n hacimli rassal bir rneklem
seilir.
Bu gzlem deerleri kullanlarak tahminlenecek parametre iin bilgi retecek istatistikler hesaplanr.
Parametre iin bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanlarak parametre deeri tahminlenir.
Hem rneklem iin, hem de ana ktle iin bilgi reten istatistie iliflkin formlasyona tahminleyici rneklem, gzlem deerlerinin bir tahminleyiciye uygulanmasyla hesaplanan deereyse tahmin ad verilir. Tahminleyici, tahminin nasl
yaplacan gsterir. Tahminse saysal bir deerdir. rnein,
n
Xi
X = i=1
n
Tahminleme, tanmlanan
ana ktleden seilen rassal
rneklemden hesaplanan
istatistikler yardmyla, ilgili
ana ktlenin parametre
deerini arafltrmaktr.
198
statistik
forml ile tanmlanan rneklemin aritmetik ortalamas, ana ktle aritmetik ortalamas iin bir tahminleyicidir. Bu forml yardmyla hesaplanan deerse, ana ktle aritmetik ortalamasnn bir tahminidir.
Parametreleri, istatistiklerden hareketle, bir say ve bu sayy kapsayan bir araln snrlaryla tahminlemek mmkndr. Birinci durumda nokta tahminlemesi,
ikinci durumdaysa aralk tahminlemesi sz konusu olur. Nokta ve aralk tahminlemesi izleyen blmlerde ayrntl olarak ele alnacaktr.
1. statistiksel
tahminleme
nedir?
SIRA
SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
K T A P
Bir rassal rneklemden
hesaplanan istatistiin
deerini, ilgili ana ktle
parametre deerine eflit
TELEVZYON
kabul eden tahminleme
srecine nokta tahminlemesi
denilir.
SIRA SZDE
statistiksel tahminleme, nokta ve aralk tahminlemesi olmak zere iki ana bafllk
altnda snflandrlr. zleyen paragraflarda bu tahmin trleri yeterli ayrntda ele
AMALARIMIZ
alnmfltr.
Nokta Tahminlemesi
K T A P
Bir rassal rneklemden hesaplanan istatistiinin deerini ilgili ana ktle parametresi deerine eflit kabul eden tahminleme srecine, nokta tahminlemesi denir. Bu srete, dikkat edilmesi gereken nokta, rneklem seilmeden nce istatisTELEVZYON
tik rassal bir deiflkendir ve ilgili ana ktle parametresinin bir nokta tahminleyicisi durumundadr. rneklem seildikten sonra bu tahminleyici yardmyla hesaplanan istatistik, bir saydr ve ilgili parametrenin nokta tahminidir.
Tahminleme srecinde nce, tanmlanan ana ktleden, belirlenen n birimlik
(hacimli) bir basit rassal rneklem seilir. Bu rneklemdeki birimler zerinden ilgilenilen deiflken itibariyle veriler derlenir. Sonra bu veriler kullanlarak tahminlenecek parametre iin tahminleyici olan istatistii hesaplanr. Bu istatistiin
deeri parametresi iin bir tahmin olarak kabul edilir.
199
RNEK 1
X = 45.000.000 TL
s = 2000 TL
n = 80
=?
80 birimlik rassal rnein aritmetik ortalamas, anaktle ortalamasnn bir nokta tahmini olduundan, aylk ortalama deme tutarna iliflkin tahmin 45.000.000
TL. olacaktr.
Ancak bu nokta tahminlemeyle, gerekte ana ktle ortalamas nn 45.000.000
TL.ye yakn bir deer olduu yorumu yaplabilir.
Ana ktle ortalamas bilinmezken, X = olan tek bir rneklem dflnlebilir mi?
Dflnmemelisiniz.
RNEK 2
Bir TV film yapmcs gsterime giren filmini beenenlerin orann tahminlemek istiyor. Bu amala filmi izleyenler arasnda rassal olarak 100
kifli seiyor ve bunlarn 65inin filmi beendiklerini reniyor. stenen
tahmini nokta tahmini olarak yapnz.
r = 65 kifli
p = r = 65 = 0,65
n
100
olur. rneklem oran p = 0,65 deeri ana ktle oran pnin yansz tahminidir.
ZM
n = 100 kifli
200
statistik
Aralk Tahminlemesi
Bilinmeyen anaktle
parametresini, istenen bir
olaslkla, bir aralk iinde
tahminleme srecine, aralk
tahminlemesi denilir.
fleklinde yaplr.
rneklem istatistiklerinin deerleri ve standart hatalar rneklemden rnekleme deifltiinden gven aralnn snr deerleri deiflir; gven aral genifller ya
da daralr.Bu nedenle baz gven aralklar parametre deerini kapsar, bazlar
kapsamaz. Bu sebeple tahminleme srecinde alt ve st snrlar birer rassal deiflken, bu snrlarn belirledii aralk da rassal aralk niteliindedir. Aralk tahminlemesi srecinde, arafltrmac tarafndan nceden belirlenen olaslk dzeyi ya da
gven dzeyi (G.D.) doru aralk tahminlemesinin yapld parametre deerini
kapsayan gven aralnn tahminlendii olasl ifade eder ve 1- ile gsterilir.
G.D=1- deeri byk seilirse tahminlenen araln y kapsayan bir aralk olma olasl artmfl, fakat tahminlerin gvenilirlii azalmfl olur.
Bir aralk tahminlemesi srecinde, gven snrlar A ve nin tahminlenebilmesi iin flu admlar izlenir:
Gven dzeyi G.D=1- belirlenir. Uygulamada genellikle gven dzeyi
G.D=1- , % 95 ya da % 99 olarak seilmektedir. Gven dzeyi tanmlanan
ana ktleden, n hacimli, mmkn pek ok farkl rneklemler ekilirse bu,
rneklemler iin hesaplanan gven aralklarnn, parametreyi kapsama olasln gsterir. Bu nedenle, parametreyi kapsayan gven aralklar, doru
gven aral olarak isimlendirilir.Burada anlamllk dzeyini gsterir. Gven dzeyi rnein % 95 seildiinde, anlamllk dzeyi = 1 - 0.95 = 0.05
olur.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklem seilir. Tahminlenecek parametre
iin, bilgi retecek (X, s, p...) istatistii hesaplanr.
Bu istatistiin dalmyla ilgili bilgilerden yaralanarak gven aral oluflturulur.
Hesaplanan istatistiinin dalm normalse, gven snrlarnn belirlenebilmesi iin afladaki eflitliklerden yararlanlr.
Alt Snr,
A = z . s
2
ve
st Snr,
= + z . s
2
Bu eflitliklerde:
- z . < < + z .
2
bilindiinde
ve
- z . s < < + z . s
2
bilinmediinde
201
202
statistik
XA X
gven aral tahminlenir. Burada; XA ve X araln srasyla, alt ve st snr deerlerini gsterirler.
rneklem hacmi n , X nin dalm fleklini belirleyen nemli bir belirleyici olduu iin, nn aralk tahminlemesiyle ilgili aklamalar rneklem hacminin yeterli byklkte olup olmamas durumuna gre iki alt bafllkta aklanmfltr.
X-
x
ile dnfltrlr.
statistiksel yorumlama amacyla yaplacak zmlemelerde byk kolaylklar
salayan bu dnfltrmeden yararlanarak birer rassal deiflken olan XA ve X gven snrlar
zA =
XA -
x
X -
x
= z x
2
ve st snr deeri de
X
= + z x
2
olur.
Daha nce de akland gibi X , nn yansz tahminleyicisi olduuna gre,
bilinmeyen anaktle parametresi iin gven aral
X z . x < < X + z . x
2
fleklinde oluflturulur.
Yukardaki formllerde z deeri, arafltrmac tarafndan bafllangta belirlenen
1- gven dzeyine bal olarak standart normal eri alanlar tablosundan bulunur. Baz 1- gven dzeyleri iin z deerleri afladaki tabloda verilmifltir.
1-
1-
0.99
0.95
0.90
2.576
1.960
1.645
0.80
0.60
0.50
1.282
0.842
0.674
203
Tablo 8.1 Baz (1-)
deerleri iin Z
tablo deerleri. 2
X nn standart hatas x , rnekleme oran n/N<0.05 ise ve rneklemin seiminde iadeli seim uygulanrsa, ya da tanmlanan ana ktle sonsuz hacimliyse,
x =
n
formlne gre, buna karfllk rneklemin seiminde iadesiz seim uygulanyor ya
da rnekleme oran n/N > 0.05 olduunda, x , yukardaki eflitlie N - n arN-1
pan ilave edilerek hesaplanr.
Ana ktle aritmetik ortalamas nn aralk tahminlemesiyle ilgili yukarda yaplan aklamalar ana ktle standart sapmas nn bilindii durum iin geerlidir.
Ne var ki, gerek yaflamda karfllafltmz problem zmlemelerinde genellikle bilinmez. Bu durumda standart hata, yerine onun tahmini olan rneklem
standart sapmas s kullanlarak tahminlenir ve sx simgesiyle gsterilir. X nn rnekleme dalm n 30 birim olduunda normal dalma uyduu iin, bu yaklaflm nemli bir hataya neden olmaz. Rassal rneklem hacmi yeterli byklkte
olduunda, 1 - gven dzeyi iin, nn gven aral
X z . sx < < X + z . sx
2
fleklinde bulunur.
Ortalamann standart hatasnn tahmini; rnekleme birim seiminde iadeli seim uygulanr, rnekleme oran n/N<0.05 olur, tanmlanan ana ktle sonsuz
olursa
sX = s
n
formlne gre hesaplanr. Buna karfllk birim seimi iadesiz yaplr ya da rnekleme oran n/N>0.05 olursa,
sx = s .
n
Nn
N1
formlyle hesaplanr.
Bir ekmek fabrikasnn retim srecinde, 100 ekmeklik bir rassal rneklem seilmifltir. Bu ekmeklerin ortalama arl 375 gr ve standart sapma
s=15 gr olarak hesaplanmfltr. retilen ekmeklerin ortalama arln
% 95 gven dzeyiyle tahminleyiniz.
RNEK 3
204
ZM
statistik
n = 100 Ekmek
X = 375 gr
s = 15 gr
G.D = 1 - = 0.95
dolaysyla
= 0.05
olur.
Problemde ana ktlenin deiflkenlii ve blnme flekli hakknda bilgi
bulunmamaktadr.
rneklem hacmi n=100 birim (n>30 birim) olduu iin X nin rnekleme blnmesi normaldir (Merkezi Limit Teoremi). Bu bilgilere gre Z = 1.96 dr.
2
Ana ktle hacmi sonsuzdur. Buna gre
sx = 15 = 15 = 1.5 gr.
100 10
ve gven aral
X z . sx < < X + z . sx
2
205
t dalm ortalamas sfr olan tek modlu ve simetrik bir dalmdr. Bu dalmn flekli normal dalmn flekline benzer fakat deiflkenlii daha fazladr. Bilindii gibi rneklenen ana ktlenin dalm normal olduunda, ( X - ) / istax
tistii standart normal dalma sahip olur. Ana ktle deiflkenlii nn bilinmedii durumlarda nin yerine sx nin ikame edilmesi; bu standart deiflken zex
rinde ilave bir deiflkenlii tanmlar ve t istatistii bu deiflkenlii doru bir flekilde dikkate alr. rneklem hacmi artarken, serbestlik derecesi = n - 1 byr,
S x nin kullanlmas nedeniyle ortaya kan deiflkenlik klr ve t dalm
standart normal dalma yaklaflr.
Yukarda verilen bilgilerin flnda ilgilenilen ana ktle normal dalma sahip
olduunda, iin gven aral byk rneklerdekine benzer flekilde afladaki
gibi ifade edilir. Tek fark z yerine t istatistiinin kullanlmasdr.
Tanmlanan ana ktle normal dalyorsa, iin 1 - gven aral
X t sx < < X + t s x
fleklinde belirlenir.
Burada;
t: 1 - gven dzeyinde ve n - 1 serbestlik derecesine bal olarak t deerleri tablosundan bulunur. t tablosu rnei ekte verilmifltir.
sx : Ortalamann standart hata tahminidir ve
sx =
s
n1
tahminleyiciyle tahminlenir.
RNEK 4
Otomobil lastii reticisi bir fabrikann ynetim organ retilen lastiklerin ortalama mrn km olarak tahminlemek istemektedir. Bu amala
rassal olarak 26 lastik seilmifl ve bu lastiklerin ortalama mrnn 30.000
km ve standart sapmasnn da 1500 km olduunu tespit edilmifltir. % 99
gven dzeyi iin istenen tahminlemeyi yapnz.
26 lastik
30.000 Km
1500 Km
= 0.99
0.01
ZM
n =
X =
s =
G.D.
=
= n - 1 = 26-1 = 25 dir.
% 99 gven dzeyi ( =0.01) ve
t0.01;25 = 2.787 elde edilir.
206
statistik
s
= 1500 = 300 km
n1
25
bulunur.
rneklem ortalamas, sx tahmininden yararlanlarak % 99 gven aral,
30000-2.787(300) < 30.000 + 2.787 (300)
29163.9 < < 30836.1
biiminde oluflturulur.
retilen bu otomobil lastiklerinin ortalama mr % 99 gvenle 29163.9 km ile
30836.1 km arasnda bir deerdir.
Ana ktlenin dalm normal deilse, verilerin bir matematiksel dnflmle
normale yaklafltrabilecei dflncesinden hareketle, nn gven aralnn tahminlenmesinde, (yukarda aklanan uygulama) dnfltrlmfl verilere uygulanr.
rnein logaritmik dnflm bu amala ska kullanlr. nk; dnfltrlmfl logaritmik veriler, dnfltrlmemifl verilere gre daha az arpktr.
sp =
dr.
Buradan, rassal rneklem hacmi yeterli byklkteyse, rneklem oranlarnn
standart deerlerinin,
z=p
sp
standart normal dalma sahip olduu sylenebilir ve anaktle ortalamas aralk
tahmininde olduu gibi, 1- gven dzeyinde ana ktle oran nin aralk tahmini iin gven aral,
p z . sp < < p + z . sp
2
fleklinde hesaplanr.
207
RNEK 5
SIRAkoflullar
SZDE nelerdir?
1. rneklem ortalamasnn dalmnn normal olabilmesi iin gerekli
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O RmiU gvenirsiniz?
3. Uygulamada nokta tahminlemesine mi, yoksa aralk tahminlemesine
Nedenleriyle aklaynz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
208
statistik
Kendimizi Snayalm
1. Bir ana ktlenin aritmetik ortalamasnn gven snrlarn % 99.34 gvenle tahmin edebilmek iin kullanlacak
standart hata katsays z katr?
2
a. 2.66
b. 2.68
c. 2.70
d. 2.72
e. 2.74
2. Normal dalma sahip bir ana ktleden rasgele seilen
226 birimlik rnein ortalamas 16. standart sapmasysa 4
tr. Buna gre, ana ktle ortalamas, % 99.30 gvenle
hangi aralkta yer alr?
a. 14.20 16.72
b. 14.28 17.72
c. 15.26 16.74
d. 15.28 16.72
e. 15.28 17.72
3. Ana ktle ortalamasnn 0.99 gvenle tahminlenebilmesi iin rassal olarak seilen 15 birimlik rnein ortalamas 160. standart hatas ise 16 olarak hesaplanmfltr.
Tahminlemede kullanlacak tablo deeri katr?
a. 1.5
b. 2.718
c. 2.977
d. 2.947
e. 3.105
4. Bir ila firmasnda belirli bir ilacn gnde ortalama ka
kg. retildii tahmin edilmek istenmektedir. Bu amala ilacn 81 gnlk retimi incelenmifl ve ortalama retimin 892
kg., standart sapmasnnsa 27 kg. olduu belirlenmifltir.
= 0.05 iin, istenen tahmin afladakilerden hangisidir?
a. 876.15 896.88
b. 886.12 897.88
c. 989.88 886.12
d. 912.15 926.10
e. 985.10 986.18
5. Aralk tahminlemesinin nokta tahminlemesine tercih
edilmesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Aralk tahminlemesi, tahminin gvenilirliini belirleme imkn verir.
b. Nokta tahminlemesi, tahminin gvenilirliini belirleme imkn verir.
c. Aralk tahminlemesi parametre deerini kapsar.
d. Nokta tahminlemesiyle parametre deeri arasnda
fark daima sfrdr.
e. Aralk tahminlemesi sadece rneklem istatistiine
iliflkindir.
209
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. d
2. d
3. c
4. b
5. a
6. b
7. a
8. c
9. c
10. c
211
Hipotez Testleri
212
statistik
Amalar:
erik Haritas
GRfi
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST
HPOTEZ TEST TRLER
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI
Hipotezlerin fade Edilmesi
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi
Verilerin Derlenmesi
Test statistiinin Seilmesi
statistiksel Kararn Verilmesi
Probleme liflkin Kararn Verilmesi
TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER
Anaktle Ortalamasna liflkin Hipotez Testleri
Anaktle Ortalamasna liflkin Byk rneklem Testi
Anaktle Ortalamasna liflkin Kk rneklem Testi
Anaktle Oranna liflkin Test
213
GRfi
rnekleme teorisi, anaktle parametrelerinin tahminlenmesi yannda, istatistiksel
hipotezlerin test edilmesine de imkan vermektedir. Yorumsal istatistikte geleneksel karar alma ifllemi olarak hipotez testi, rneklem bilgilerinden yararlanarak bu
rneklemin ekildii anaktlenin bir ya da daha fazla parametresi hakknda yorum yapma konularn ierir. Burada, rneklemdeki gzlem deerleri kullanlarak
hesaplanan istatistiin deeriyle, bu istatistiin bilgi rettii parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deeri arasndaki farklln, istatistiksel olarak anlaml
olup olmad belirlenir. Farkllk varsa, bu farklln neminin, sfr hipotezini
reddetmek iin yeterli olup olmadna karar verilir. Eer szkonusu farkllk anlaml bir farkllksa sfr hipotezi reddedilir, tersi durumda kabul edilir.
Genellikle, parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deerinin deiflmediinin ifade edildii sfr hipotezine iliflkin karar verebilmek iin, rneklem bilgilerinin olasla dayanarak genellefltirilmesi gerekir. Bu durum, ilgilenilen parametre
hakknda bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn bilinmesini gerektirir.
Bu nitede; anaktle aritmetik ortalamas ve anaktle oranna iliflkin hipotezlerin test edilmesinde, olaslk ve rnekleme dalm kavramlarnn, nasl uygulanaca gsterilmifltir. Bu amala nitede, nce hipotez ve hipotez testi kavramlar aklanmfl, sonra da bir hipotez testi srecinin aflamalar srasyla aklanarak,
hipotez trleri hakknda bilgi verilmifltir. Daha sonra da tek anaktle aritmetik ortalamasna ve oranna iliflkin hipotez testleri, rnekler zerinde, ayrntl bir flekilde aklanmfltr.
N
AMA
F imento fabrikas rnlerini, zerinde ortalama 50 kg. yazan torbalarla, pazarlamaktadr. Z inflaat firmas, fabrika yetkililerine baflvurarak, son alnan 100 torbalk
bir partinin ortalamasnn 47.5 kg. olduunu bildirerek, zarara uradn ne srmfl ve fabrika yetkililerinden aklama istemifltir. Fabrika yetkilileri, eer kendi
rnlerini kullanmaya devam ederlerse, baflka partilerin ortalamasnn 50 kg. dan
fazla kabileceini ve zaman iinde giderek farkn sfrlanacan belirterek, bilinli bir eksik (ya da fazla) doldurmann sz konusu olmadn ifade etmifllerdir.
Fabrika yetkililerinin savunmalarnda ne kadar hakl olduklar (ya da olmadklar) istatistiksel tekniklerle arafltrlabilir. Bu nitede, benzer problemlerin zmlerinde kullanlan teknikler, yeterli ve ayrntlaryla ele alnmfltr.
Genel olarak hipotez, karfllafllan zel duruma iliflkin bir nermedir. statistiksel hipotez, bir arafltrmada ilgilenilen bir ya da daha fazla parametrenin deeri
hakknda ileri srlen ve doruluu, geerlilii bu parametre(ler) hakknda bilgi
reten istatistik(ler)den ve bu istatistik(ler)in rnekleme dalmyla ilgili bilgilerden yararlanarak arafltrlabilen nermelerdir. statistiksel hipotezler bir ya da daha fazla anaktle parametre deeriyle ilgili olabilirler. statistiksel hipotezleri dier hipotezlerden ayran zellik, bu hipotezlerin bir frekans dalmna ait olmasdr. Baz istatistiksel hipotez rnekleri aflada verilmifltir.
statistiksel hipotez,
herhangi bir ana ktle
parametresine iliflkin olarak
ileri srlen ve doruluu
olaslk kurallaryla
arafltrlabilen nermedir.
214
statistik
rnekler:
1) Gnlk ortalama retimi 750 kg. olan bir ila fabrikasnda, uygulanan yeni
retim teknii, ortalama retimi artrmfltr.
2) Bir retim srecinde retilen tereya paketleri ortalama 500 gr arlndadr.
3) Bir yerleflim yerinde ikamet eden ailelerin %10u alflverifllerini sper marketlerden yapmaktadr.
Anaktle parametreleri hakkndaki hipotezler (nermeler), parametre deer(ler)i hakknda, daha nceden bilinen bir dzey, standart bir deer ya da varsaymsal bir deer olabilir. Birinci rnekte, ilk ila retim ynteminin ortalama retim dzeyi olan 750 kg. bilinen bir deerdir. kinci rnekteki tereya paketlerinin
planlanan arl olan 500 gr. standart bir deerdir. Son rnekteki sper marketlerden alflverifl yapan ailelerin oran olan %10 varsaymsal deerdir.
Bir istatistiksel hipotez, doru ya da yanlfl olabilir. nk bu bir nermedir.
Gerei renebilmek iin, anaktle parametresi nn deerini hesaplamak gerekir. Bu da tamsaym yapmay gerektirir. Ancak, rnekleme yapmay gerektiren
nedenlerden dolay bu, her zaman mmkn deildir. Bu durumda istatistiksel hipotezlerin geerlilii ya da doruluu konusunda karar verebilmek iin, bu hipotezlerin, tanmlanan anaktleden seilen rneklemin gzlem deerlerinden hesaplanan rneklem istatistiinden ( dan), bu istatistiin ( nn) rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanarak test edilmesi gerekir. statistiksel hipotez
testi, rneklem istatistiklerini kullanarak, bir hipotezin doru olup olmadn ortaya koymaya ynelik yaplan alflmalardr. Yorumsal istatistikte hipotez testi, rneklem gzlem deerlerinden yararlanarak, bu rneklemin seildii anaktlenin
durumu hakknda yorum yapmaktr.
Daha nceki nitede de belirtildii gibi, anaktleden rassal rneklem alnmfl
olsa bile, rneklem gzlemlerinden hesaplanan bir istatistiin, bu istatistiin bilgi
rettii parametre hakknda ileri srlen deere (0) eflit olmas beklenemez. Yani rneklem istatistikleri, ayn hacimli farkl rneklemlerde farkl deerler alabildii iin 0 > 0 , 0 = 0 ya da 0 < 0 gibi farklar olabilir. Bu nedenle, istatistiksel test sonucu verilecek kararn, gvenilir olduu konusunda, kesin karar
verilemez. Fakat, olaslk kuramndan yararlanarak, bir hipotezin istatistiksel testle
ne derece gvenle (ne derece hatayla) kabul ya da reddedileceini belirlemek
olanakl olmaktadr. Burada nemli olan, 0 farknn istatistiksel olarak anlaml olup olmadn belirlemektir. Baflka bir anlatmla, farklarn gerek deiflmeyi mi aklad, yoksa rassal olarak m meydana geldiini belirlemektir. Anlaml
farkllk belirlenmiflse hipotez, belirli bir hata payyla reddedilir. Tersi durumda
kabul edilir.
SIRA SZDE
1. statistiksel
SIRA hipotez
SZDE nedir?
2. statistiksel hipotez testinin konusu nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
215
Parametrik ve parametrik olmayan teknikler arasnda seim yaparken, dikkat edilecek kriterleri aklayabileceksiniz.
Hipotez testleri, ilgilenilen deiflken(ler)in llmesinde benimsenen lee bal olarak, parametrik hipotez testleri ve parametrik olmayan hipotez testleri fleklinde snflandrlrlar. Parametrik testler deiflkenlerinin llmesinde eflit aralkl
ya da oranl lein kullanld hipotez testleridir. nk; bu iki lekle de elde
edilen veriler zerinde aritmetik ifllemler yapmak mmkndr. Parametrik hipotez testlerinde, hipotezde bilinen bir olaslk fonksiyonundaki parametresinin
nceden bilinen, 0 deerine eflit ya da bundan byk, kk ya da farkl olduu ileri srlebilir.
Parametrik testler rneklem saysnn tek ya da iki olufluna ve iki rneklemin
varlnda, bu rneklemlerin bamsz ya da baml olufluna bal olarak snflandrlrlar. En nemli parametrik testler z ve t testleridir. Bu nitede tek
anaktle (ya da tek rneklem) ortalamasna iliflkin z ve t testleriyle tek anaktle (ya da tek rneklem) oranna iliflkin z testi ayrntl olarak incelenmifltir.
Parametrik olmayan testler, anaktle dalm nasl olursa olsun uygulanabilen
testlerdir. Bu testlerde, parametrelerle ilgilenilmeyip, hipotezler, ilgili deiflkenin
belirli bir nitel zelliine gre oluflturulur.
Parametrik olmayan testler, deiflkenlerinin llmesinde, snflayc ya da sralayc lein kullanld hipotez testleridir. Bu tr testlerde, parametrik testlerde olduu gibi, anaktlenin (rneklemin) tek ya da iki olufluna ve iki anaktle
(iki rneklem) szkonusu olduunda da rneklemlerin bamsz ve baml olufluna gre snflandrlrlar.
Parametrik olmayan hipotez testlerine iliflkin Ki-Kare Testi ayr bir nitede
incelenmifltir.
1. Deiflkenlerin llmesinde benimsenen lee bal olarak, istatistiksel
SIRA SZDE hipotezler
nasl snflandrlr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
K T A P
statistiksel hipotezlerin testinde, iki hipotez sz konusudur. Bunlar; sfr hipotezi ve karflt hipotez olarak isimlendirilirler. Bu aflamada, sfr hipotezinin ve karflt hipotezin nasl ifade edileceine karar verilir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
216
statistik
217
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
1-
/2
A1
/2
A2
Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, 0dan byk olan ile ilgili deerleri ierdii iin, bu isim verilmifltir. Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, (fiekil 9.2de grld gibi) nn, 0dan byk olmak zere, belirli bir A
deerinden byk deerleri H1 hipotezi ynnde, H0 hipotezinin red blgesinde
yer almaktadr.
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
1-
Tek ynl altkuyruk testlerindeyse tek ynl st kuyruk testinin tam tersine,
(fiekil 9.3de grld gibi) 0n solunda ve nin Adan kk olan deerleri,
H0 hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
218
statistik
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
1-
H0 doruyken test
sonucunda reddedilirse (I.
tip) tipi hata, H0 doru
deilken test sonucunda
kabul edilirse (II. tip) tipi
hata gerekleflmifl olur.
Bir istatistiksel hipotez testinde ya sfr hipotezinin reddedilmesi ya da kabul edilmesi fleklinde karar verilir. Bu iki karar arasnda seim yaparken, rneklem istatistiinden yararlanld iin, hatal karar verme riski vardr. nk; ayn anaktleden rassal olarak seilen, ayn hacimli farkl rneklemler iin hesaplanan istatistikler, rneklemden rnekleme deiflen deerler aldndan, anaktle parametre
deerinden farkllk gstermektedirler.
Hipotez testlerinde, sfr hipotezinin yanlfllkla reddedilmesi ya da kabul edilmesi sonucu ifllenen hataya yorumlama (karsama) hatas ad verilir. ki tr yorumlama hatas vardr: Bunlar; gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ifllenen hatayla, gerekte yanlfl olan sfr hipotezinin kabul edilmesi durumunda ifllenen hatadr. Gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ifllenen hataya I. Tip hata ya da tipi hata ad verilir. Arafltrmalarda tipi hata ifllemenin maksimum olaslna testin anlamllk dzeyi denir. Anlamllk dzeyinin belirlenmesi, doru olan sfr hipotezinin, rneklemden
elde edilen bilgilere dayanarak reddedilmesi olasln belirleyen nn seilmesidir. anlamllk dzeyi, arafltrmac tarafndan, hipotezler ifade edilip veri derlemeye bafllamadan nce seilmelidir. Sosyal bilim arafltrmalarnda iin genellikle %5 veya %1 deerleri seilmektedir. Yaplan bu seimle birlikte, doru olan
H0 hipotezinin reddedilme olasl, belirlenmifl olur. Bu olaslk rnekleme dalmyla iliflkilendirilerek kullanlr. Bu durumda, anlamllk dzeyi, doru olan
sfr hipotezinin reddedilmesi olaslna eflit olan, rnekleme dalmndaki oransal alan gstermifl olur. rnekleme dalmnda, doru olan sfr hipotezinin, reddedilmesi olaslna eflit olan oransal alana red blgesi denir. rnekleme dalmnn bu blgesi, sfr hipotezi doru olduunda, beklenmeyen rneklem istatistii deerlerini temsil eder. rnekleme dalmnda, red blgesini tanmlamadan
nce, rnekleme dalmn tanmlamak gerekir. rneklem istatistiinin normal
dalml olmas durumu iin red ve kabul blgeleri fiekil 9.1, 9.2 ve 9.3te gsterilmifltir. fiekillerdeki A, A1 ve A2 noktalar red blgelerinin bafllang noktalardr.
Dier taraftan, sfr hipotezi gerekte yanlfl olabilir ve arafltrmac yanlfl olan
bu hipotezi kabul ederse, yine hatal karar vermifl olur; bu tr hataya II. Tip hata ya da tipi hata denir. Bu trden hata yapmann maksimum olasl da ile
gsterilir.
219
statistiksel uygulamalarda tipi hatadan daha ok saknlr ve genellikle sadece tipi hata kontrol edilir.
Arafltrmalarda H0 hipotezinin doru olduuna inanan arafltrmac, anlamllk
dzeyini ok kk bir deer olarak seebilir. H0 hipotezinin kabul edilmesi riskli ise, byk kayplara neden oluyorsa, olasl byk tutulmaldr.
rneklem hacmi sabit olduunda, tipi hata ifllemenin azalmas (ya da artmas), tipi hata iflleme olaslnn artmasna (ya da azalmasna) neden olur.
Verilerin Derlenmesi
Bir arafltrma plannda, hipotezlerin ifade edilmesiyle arafltrmann genel erevesi ortaya konur, problem ve deiflkenler tanmlanmfl olur. fade edilen hipotezlerin test edilebilmesi iin, gerekli uygun anlamllk dzeyi belirlendikten sonra,
belirlenen ana ktleden, hangi hacimde bir rneklem seilecei kararlafltrlr. Daha sonra da ilgili anaktleden belirlenen hacimde rassal bir rneklem seilerek
veriler derlenir. Bu veriler kullanlarak, test edilecek parametre hakknda bilgi
reten rneklem istatistikleri hesaplanr.
Hipotez testlerinde,
rneklem istatistiinin
dalmnn bilinmesi
zorunludur.
220
statistik
test istatistiinin normal dalma sahip olduu kabul edilerek yaplmfltr. Aklamalarda = 0.05 seilmifltir.
Eer karflt hipotez H1 : 0 fleklinde ifade edilmiflse, red blgesi fiekil 9.4te
gsterildii gibi istatistiine iliflkin normal dalmn her iki ucunda simetrik olarak tanmlanmfl olur ve her birinin alan oransal olarak /2 = 0.05/2 = 0.025tir.
Buna bal olarak kritik deerler istatistiine iliflkin normal dalmn her iki
kuyruundaki, 0a gre simetrik, A1 ve A2 deerleri olmaktadr.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
1-
/ 2 = 0.025
/ 2 = 0.5/2 = 0.025
A1
A2
Z1= -1.96
Z2= +1.96
Ancak; istatistiksel hipotez testlerinde, rneklem istatistii yerine, standartlafltrlmfl deer kullanlmaktadr. Bu durumda kritik deerler A1 ve A2nin
z1 = A 1 0
ve
z 2 = A 2 0
standart deerleri olur. A1 rneklem deeri 0n solunda (A1 0dan kk deerli) olduu iin, z1 negatif ve A2 rneklem deeri 0n sanda (A2 0dan byk deerli) olduu iin, z2 pozitif deer olarak ifade edilir. z1 ya da z2 kritik deerleri = 0.05 anlamllk dzeyi iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri
Alanlar Tablosundan yararlanlarak belirlenir. Z tablo deeri (ztab),
221
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
1-
= 0.05
Z = 1.64
fiekil 9.6da gsterildii gibi olur. Bu z deerleri birbirinin simetriidir. stkuyruk testinde, z pozitif, altkuyruk testinde, z negatif iflaretlidir. z deerleri = 0.05
iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri alanlar tablosundan yararlanlarak belirlenirler.
ztab = z0.50.05 = z0.4500 = 1.64 tr.
ztab = 1.64 deeri, standart normal dalmda, %45lik oransal alana karfl gelen, rneklem istatistiinin standart deeridir. Tek ynl stkuyruk testi sz konusu olduunda ztab = +1.64, tek ynl altkuyruk szkonusu olduunda
ztab = 1.64 alnr. Bu bilgilere gre H0 hipotezinin reddedilmesi iin, tek ynl
stkuyruk testinde;
222
statistik
z hes =
olmaldr.
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
1-
= 0.05
A1
Ztab= -1.64
SIRA SZDE
1. Hangi hipotez
test edilecek hipotezdir?
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N
AMA
Anaktle aritmetik ortalamasna ve anaktle oranna iliflkin hipotez testi uygulamalarn yapabileceksiniz.
Pek ok arafltrmada, tek bir anaktlenin bir parametresinin deerine iliflkin, hipotezlerin ileri srld grlmektedir. Baflka bir ifadeyle, bir anaktlenin ilgilenilen bir deiflkeni hakknda, bilinen ya da belirlenen bir standarta gre yorumlarn
yapld grlmektedir. Afladaki hipotezler tek anaktle parametresiyle ilgili hipotez testine rnek verilebilir: A rnnn reklamn beenenlerin oran en az
%45tir. Gnlk ortalama retimi 100 Ton olan bir retim srecinde yaplan deifliklik, gnlk ortalama retim miktarn arttrmfltr (vb.) gibi. Bu tr hipotezlerin
testinde, tanmlanan bir anaktlenin ilgilenilen bir deiflkenine iliflkin nceden
belirlenen (ya da bilinen) bir parametre deerinin (0n) deiflmedii fleklindeki
sfr hipotezi test edilir. Bylece, verilen karara gre, karflt hipotezde (arafltrma
hipotezinde) ileri srlen iddiann, kabul edilip edilmeyecei ortaya kar.
Bu testlerde karar verilirken rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin bilinen ya da belirlenen 0 deeri karfllafltrlr.
nitenin izleyen blmlerinde, uygulamada ska karfllafllan tek anaktle parametresiyle ilgili olarak, anaktle ortalamasna iliflkin testlerle anaktle oranna
iliflkin testler ele alnmfltr.
223
224
statistik
RNEK 1
ZM
Bir peynir retim srecinde, retimin 500 gr.lk paketler halinde gereklefltirilmesi planlanmfltr. retimin planland gibi gerekleflip gerekleflmediini kontrol amacyla rassal olarak 100 paket seilmifl ve bu paketler iin ortalama arlk 495 gr., standart sapma da 20 gr. olarak hesaplanmfltr. = 0.05 anlam dzeyi iin, retimin planland gibi gereklefltii sylenebilir mi? Karar veriniz.
1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi
Peynir paketlerinin belirlenen ortalama arl (standart arlk) 500 gr.dr. Bu nedenle, burada sfr hipotezi, retilen peynir paketlerinin ortalama arlnn 500 gr.
olduu ynndedir. Bu iddiay, 500 gr.dan hem kk, hem de byk yndeki
anlaml arlk farkllklar rtecektir. Baflka bir ifadeyle, bu anlaml farkllklar
retimin planland gibi gerekleflmediini gsterecektir. Buna gre yaplacak
test, iki ynl test olup, hipotezler:
H0 : = 500 gr.
H1 : 500 gr.
fleklinde ifade edilmelidir.
2. Adm: statistiksel test
Bu rnekte tanmlanan anaktleler sonsuz olurlar. Anaktlenin dalm ve deiflkenlii hakknda bilgi yoktur. rneklem hacmi n = 100 pakettir ve n 30 olduundan, (daha nce aklanmfl olduu gibi) rneklem aritmetik ortalamasnn rnekleme dalm, normal dalmdr. Kullanlmas gereken test istatistiide rneklem aritmetik ortalamasnn standart deeri olan z istatistiidir. Bu nedenle burada z testi uygulanmaldr.
z = X 0
sx
Anaktle standart sapmas bilinmedii iin x nn tahmini olan s x kullanlmaldr.
sx = s
n
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Problemde doru olan hipotezinin reddedilmesi olasl , %5 seilmifltir. Red
blgeleri, ortalamann rnekleme dalmnn her iki kuyruunda tanmland
iin, red blgelerinin her birinin oransal bykl, = 0.05/2 = 0.025 dir.
2
4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi
H1 hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlediine gre, bu testte red blgesi rneklem ortalamasnn, rnekleme dalmnn simetrik olmas nedeniyle
hem alt kuyruunda hem de st kuyruunda tanmlanmfltr. Bu durum fiekil
9.7de gsterilmifltir.
225
X 0 495 500
=
= 2.5
sx
2
olarak hesaplanr.
x nn rnekleme dalm normal olduu iin, bu dalm oluflturan deerlerin standart deerleri olan z test istatistiinin rnekleme dalm, standart normal
dalm gsterir. ki ynl bir test olduu iin red blgesi fiekil 9.7de gsterildii
gibi bu dalmn her iki kuyruunda tanmlanmfltr ve oransal byklkleri
/2 = 0,05 = 0.025 dir. Buna gre, bu dalmn alt kuyruk blgesinde tanmla2
nan red blgesinin snr deeri z1 = 1.96, stkuyruk blgesinde tanmlanan red
blgesinin snr deeri z2 = 1.96 olacaktr.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
l - = 0.95
/ 2 = 0.025
/ 2 = 0.5/2 = 0.025
X
X = 495
A1
= 500
A2
Z
Zhes= -2.5
Z1= -1.96
Z2= +1.96
Hesaplanan test istatistii z hes = 2.5 > z tab = 1.96 olduundan H0 hipotezi
reddedilir, dolaysyla H1 kabul edilir. Ayrca ayn karar fiekil 9.7de zhes = 2.5
standart deerinin Zi eksenindeki red blgesinde yer aldn sylemek suretiyle
de aklanabilir.
226
statistik
RNEK 2
ZM
Bir firmann pazarlama yneticisi, niversite rencilerinin aylk ortalama gazl iecek tketimlerinin en az 20 lt. olabileceini dflnmektedir.
Eer yneticinin bu dflncesi dorusa niversite rencilerine ynelik
yeni stratejiler gelifltirilecektir. Bu amala, rassal olarak seilen, 1000
niversite rencisi zerinden veriler derlenmifl ve bu rencilerin ortalama gazl iecek tketiminin 22 lt. ve standart sapmasnn da 8 lt. olduu
hesaplanmfltr. Yneticinin dflncesinin doru olup olmadna = 0.01
anlam dzeyini kullanarak karar veriniz.
1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi
Burada verilecek karar, ortalama gazl iecek tketiminin 20 lt.den fazla olmaddr. Arafltrma hipoteziyse 20 lt. ve daha fazla olduudur.
Buna gre hipotezler:
H0 : = 20 lt.
H1 : > 20 lt.
fleklinde ifade edilmelidir.
2. Adm: statistiksel test
rneklem hacmi n = 1000 renci (n > 30 birim) olduu iin x nn rnekleme
dalm normaldir. x nn standart sapmas ya da standart hata s x birimi cinsinden x = 22 deerinin bilinen = 20 deerinden ne kadar farkllk gsterdiini
lmek iin standartlafltrlmfl z deiflkeni kullanlr. z standartlafltrlmfl test istatistii olarak ifade edilir.
z = x 0
sx
x nn rnekleme dalm normal olduu iin = 0 = 20 olduu zaman, z standart normal dalma sahip, rassal deiflkendir. Bu nedenle, bu hipotezlerin testi
iin z testi uygulanmaldr.
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Firma yneticisi, doru olan H0 hipotezinin reddedilmesi olasl y, 0.01 olarak semifltir. nn kk seilmifl olmas yneticinin, dflncesinde ok fazla
kararl olmadn gsterir. nk H0 hipotezinin kabul blgesinin oransal bykl 1 = 0.99dur. Red blgesinin bykl = 0.01dir. Bu durum fiekil 9.8de gsterilmifltir.
4. Adm: H0n red blgesine karar verilmesi
Bu testte H1 > 20 lt. olarak ifade edildii iin H0 hipotezinin red blgesi (fiekil
9.8de gsterildii gibi) dalmn st kuyruunda tanmlanmfltr. Yani hipotez,
tek ynl st kuyruk testiyle test edilecektir.
227
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
l-
= 0.01
X
= 20
A2
X = 22
Z
Z2= 2.33
Zhes= 7.905
Yukardaki istatistiksel karara gre, rencilerin aylk ortalama gazl iecek tketimi 20 lt. den fazladr. Ynetici, niversite rencilerine ynelik yeni stratejiler
gelifltirmelidir.
228
statistik
t = x 0
sx
fleklindedir. Burada s x , rneklem ortalamasnn standart hata tahminini gsterir
ve
sx =
s
n1
229
RNEK 3
Bir okuldan gemifl yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puan 66 puandr. Bu yl mezun olan renciler arasndan 26 renci rassal olarak seilmifl ve bunlarn ortalama mezuniyet puannn 70
puan ve standart sapmasnn 10 puan olduu hesaplanmfltr. Gemifl
yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puanyla bu yl mezun olanlarn ortalama puanlar arasnda farkllk var mdr? = 0.01
iin test ediniz.
H0 : = 66 puan
H1 : 66 puan
fleklinde ifade edilmelidir.
2. Adm: statistiksel test
rneklem hacmi n = 26 rencidir ve rencilerin gemifl yllardaki mezuniyet
puanlarnn dalm normal dalma sahiptir. 26 rencinin oluflturduu rneklem kk rneklemdir. H0 hipotezinin testi iin kk rneklem testlerinde kullanlan t test istatistii
t = x 0
sx
kullanlr. Bu nedenle de t testi uygulanmaldr.
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Probleme iliflkin testte, = 0 = 66 puan olduunda, testin kontrolnn olaslk
dzeyi %1 olarak dflnlmfltr.
4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi
H0 hipotezi, iki ynl testle test edilecektir. Hipotezin red blgeleri, t dalmnn
her iki kuyruunda tanmlanmfltr. fiekil 9.9daki taral alanlar H0 hipotezinin red
blgeleridir.
5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas
n = 26
x = 70
s = 10
0 = 66
= 26 1 = 25
sx =
ve
s
= 10 = 2
n1
25
ZM
230
statistik
t = x 0 = 70 66 = 2
sx
2
olarak elde edilir.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
l - = 0.99
/ 2 = 0.005
fiekil 9.9 Kk
rneklemlerde in
ki Ynl Test
Sonular.
Red Blgesi
/ 2 = 0.005
A1
= 20
t = 2.787
X
X = 20 A2
t hes= 2
t = +2.787
Yukardaki istatistiksel karara gre, eski ve yeni rencilerin mezuniyet puanlar arasndaki farkllk, rnekleme hatasndan kaynaklanmaktadr; eski ve yeni
rencilerin ortalama mezuniyet puanlar arasnda anlaml bir fark yoktur.
231
ktle oran nin iddia edilen deeri 0 arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad arafltrlr. rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda (n
> 30 birim), anaktle oran hakkndaki testler daha nce aklanan anaktle ortalamas iin byk rneklem testlerindekilere benzer flekilde yaplr. Ancak,
test iin rneklem istatistii olarak rneklem oran p ve bu istatistiin rnekleme
dalm kullanlr. n 30 olduunda, rneklem oran pnin rnekleme dalm,
yaklaflk normal dalma sahip olur. Bu durumda, p rneklem istatistii dalmna iliflkin standart deerlerin dalmnn da normal olaca aktr.
Anaktle oran ye iliflkin testlerde rneklem hacmi byk olduunda, standartlafltrlmfl z test istatistii kullanlr:
z=
p 0
p
0 1 0
RNEK 4
Bir ynetici, iflletmesinde toplam kalite ynetimi uygulamay dflnmektedir. Eer iflilerinin en az %60 bu dflnceden yanaysa ynetici dflncesini uygulamaya karar verecektir. Bu amala rassal olarak 750 ifli
seilmifl ve bunlarn 495inin toplam kalite ynetimi dflncesini benimsedii tespit edilmifltir. Ynetici, toplam kalite ynetimine gemeli midir?
= 0.01 anlam dzeyi kullanarak karar veriniz.
H0 : = 0.60
H1 : > 0.60
fleklinde ifade edilir.
2. Adm: statistiksel test
H1 : > 0 = 0.60 olduundan, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test ana
ktle oranna iliflkin tek ynl st kuyruk testi olmaldr.
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Red blgesi, (fiekil 9.10da gsterildii) gibi oranlarn rnekleme dalmnn
stkuyruunda tanmlanmfltr. Anlamllk dzeyi = 0.01 benimsenmifltir. Testin
red blgesinin oransal bykl 0.01dir.
ZM
232
statistik
p 0
p
0 1 0
0.60 0.40
= 0.0179
750
ve
z = 0,66 0.60 = 3.35
0.0179
olarak elde edilir.
Test istatistiinin dalm normal olduu ve = 0.01 iin kritik ztablo deeri
(standart normal eri alanlar tablosundan) ztablo = 2.33 olarak belirlenir. Bu
deer standart normal dalmn oransal olarak 0.495lik alanna karfl gelmektedir.
z test istatistiinin hesaplanan deeri zhes = 3.35 , ztablo = 2.33 deerinden byk
olduu (zhes = 3.35 > ztablo = 2.33) iin H0 : = 0.60 hipotezi reddedilir (dolaysyla H1 hipotezi kabul edilir). rneklem oran p = 0.66 deeri istatistiksel olarak anlaml bir farkll gstermektedir; rneklem oran p = 0.66 deeri iin standart
deer zhes = 3.35 red blgesinde yer almaktadr.
Bu kararn anlam: Toplam kalite ynetimini benimseyen iflinin oran
%60tan byktr; ynetici toplam kalite ynetimine geme dflncesini uygulamaldr.
233
H0 Kabul Blgesi
H0
l - = 0.99
Red Blgesi
= 0.01
= 0.60
p = 0.66
Z
Z = 2.33
Z hes= 3.35
RNEK 5
H0 : = 0.40
H1 : < 0.40
fleklinde ifade edilir.
2. Adm: statistiksel test
H1 hipotezi < 0.40 fleklinde ifade edildiinden, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test, ana ktle oranna iliflkin tek ynl alt kuyruk testi olmaldr.
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Testin red blgesi, oranlarn rnekleme dalmnn altkuyruundadr. Anlam
dzeyi = 0.05 seildii iin, testin red blgesinin oransal bykl 0.05tir. Bu
%5lik blgede yer alan rneklem oranlar H0 hipotezinin reddedilmesine neden
olacak rneklem istatistikleridir.
4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi
zhes > ztablo iin H0 reddedilecektir.
ZM
234
statistik
p =
0 1 0
0.40 0.60
120
0.24 = 0.045
120
ve test istatistii:
z = 0.35 0.40 = 1.11
0.045
olarak elde edilir.
Hesaplanan z test istatistiinin deeri, zhes = 1.11 = 0.05 anlam dzeyinde
standart normal dalm tablo deerinden (ztablo = 1.64) kk olduu iin, H0
hipotezi kabul edilirse H1 hipotezi reddedilir. Burada ztablo = 1.64 deeri standart
normal dalmda 0.45lik alana karfl gelen deerdir.
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
l - = 0.95
= 0.05
P
A p = 0.35
= 0.40
0
Z
z = - 1.64 Z = -1.11 0
hes
1. rneklem
hacmi
SIRA
SZDEn 30 birim olduunda, tek anaktle ortalamasna iliflkin bir testte, hangi test istatistii kullanlr? Nedenini aklaynz.
D fi N E L M
2. Tek anaktle
iliflkin bir testte, ne zaman test istatistii kullanlr?
D fi N Eortalamasna
LM
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendimizi Snayalm
1. statistik dersine ait notlarn ortalamasnn, 80den byk olup olmad, snanmak istenmektedir. Bu snamada
kurulacak sfr hipotezi nedir?
a. > 80
b. = 80
c. 80
d. < 81
e. > 81
2. 0.02 anlam dzeyinde snanan bir hipotez iin, doru
olan sfr hipotezini reddederek hatal karar verme olasl katr?
a. 0.01
b. 0.02
c. 0.05
d. 0.98
e. 0.99
3. Bir hipotez snamasnda red blgesinin ynn afladakilerden hangisi belirler?
a. H0
b. H1
c. H0 ve H1
d. hatas
e. hatas
4. Bir iflyerinde, her birinde 50fler ifliden oluflan iki grup,
verimlilik bakmndan karfllafltrlacaktr. Tek ynl bir hipotez snamas yapldnda, 0.05 olaslk dzeyinde tablodan okunacak kritik deer afladakilerden hangisidir?
a. t = 2.750
b. t = 2.042
c. z = 1.960
d. z = 1.645
e. z = 1.276
5. ift ynl bir hipotez snamasnda t deeri 2.861 ise,
rnek bykl ve anlam dzeyi afladakilerin hangisinde birlikte verilmifltir?
a. 19 - 0.01
b. 19 - 0.02
c. 20 - 0.01
d. 20 - 0.02
e. 21 - 0.05
235
9. Boylar 170 cmden uzun olan erkeklerin arlk ortalamasnn 72 kg olup olmad snanmak istenmektedir.
Bu snamadaki sfr hipotezi nedir?
a. 170
b. 72
c. > 170
d. = 72
e. = 170
10. Ana ktle ortalamasnn 200 olup olmadnn %99
gvenle test edilmesi iin seilen 15 birimlik rassal rneklemin ortalamas 160, standart sapmas 60 tr. rnek ortalamasna karfl gelen test istatistiinin deeri katr?
a. 1
b. 1.5
c. 2
d. 2.5
e. 3
236
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. b
2. b
3. b
4. d
5. c
6. b
7. c
8. e
9. d
10. d
237
Ki-Kare Testi
10
238
statistik
Amalar
erik Haritas
GRfi
K-KARE BAIMSIZLIK TEST
K-KARE HOMOJENLK TEST
K-KARE UYGUNLUK (Y UYUM) TEST
KONTENJANS KATSAYISI
239
GRfi
Daha nce de belirtildii gibi, istatistikte deiflkenler, saysal (nicel) deiflkenler
ve saysal olmayan (nitel) deiflkenler olmak zere iki grupta snflandrlmaktadr.
Gnmzde yaplan bir ok arafltrmada saysal olmayan deiflkenlerin dikkate
alnd gzlemlenmektedir. rnein, insanlarn medeni durumlaryla setikleri
meslek gruplar arasndaki bir iliflki incelenmek istendiinde, medeni durumun ve
meslek grubunun rakamlarla ifade edilmesi olas deildir. Medeni durum evli,
bekar, boflanmfl ve dul fleklinde gsterilirken meslek gruplar da serbest
meslek, devlet memurluu, ifli, vb. fleklinde gruplandrlabilir.
flte saysal olmayan deiflkenler arasnda herhangi bir iliflkinin varolmadn
ileri srerek (H0 hipotezi), bu hipotezin red edilip edilemeyeceinin incelenmesinde uygulanan test Ki-Kare testidir.
Bir rneklemin gzlemlenmesi sonucunda elde edilen frekans dalmnn binom, Poisson, normal vb. gibi genellenmifl bir dalma uygun olup olmadna
karar verebilmek iin kullanlan test yine Ki-kare testi olacaktr. Dier yandan iki
ya da daha fazla rneklemin ayn ana ktleden seilip seilmedikleri konusunda
karar verilirken de ki-kare testinden yararlanlr.
1900 yllarnda Karl Pearson tarafndan bulunan ve ismi de onun tarafndan verilen bu istatististiksel testin uygulanmasnda nce, ki-karenin ve serbestlik derecesinin nasl hesaplanacann bilinmesi gerekir. Bunlar bamszlk, homojenlik
ve uygunluk testleri iin nite blmlerinde ayr ayr gsterilecektir.
Bir seim sonras, bir il merkezindeki yerel basn, seime katlan partilerin aldklar oylarla, semenlerin eitim dzeyleri arasnda, gz ard edilemeyecek, bir iliflkinin varln ileri srmektedir. Oy dalmna iliflkin farkl grfl taflyan A partisi yneticileri, yerel basnn bu konuda ne kadar hakl olduunu belirlemek amacyla bir arafltrmann yaptrlmasn kararlafltrmfltr. Arafltrma, yeterli grlen bir
rneklem zerinden gereklefltirilecektir.
Bu ve benzeri problemlerin zmlenmesinde uygun bir istatistiksel teknik de,
aflada yeterli ayrntyla ele alnacak olan ki-kare testidir.
ki ya da daha fazla snfl iki nitel deiflken arasnda bamszlk olup olmadn incelemek iin, ki-kare bamszlk testine baflvurmak gerekir. Bu test yaplrken, Kontenjans tablosundan yararlanlmaktadr. Bu tablo, incelenen iki deiflkenin flklarna dflen gzlenen frekanslarn yazld, yatay (satrlar) ve dfley (stunlar) bantlardan oluflan, ift ynl tablodur. Ki-kare bamszlk ve homojenlik
testlerini yapabilmek zere hazrlanacak kontenjans tablosunun yaps Tablo
10.1de gsterilmifltir.
ki ya da daha ok snfl
nitel deiflkenler arasndaki
bamszlk, ki-kare
bamszlk testiyle
arafltrlr.
240
statistik
2. Deiflkenin fiklar
1. Deiflkenin
fiklar
..........
..........
Toplam
n11
n12
n13
..........
n1j
..........
n1c
n1
n21
n22
n23
..........
n2j
..........
n2c
n2
n31
n32
n33
..........
n3j
..........
n3c
n3
ni1
ni2
ni3
..........
nij
..........
nic
ni
nr1
nr2
nr3
nrj
..........
nrc
nr
Toplam
n.1
n.2
n.3
..........
n.j
..........
n.c
n..= n
Aralarnda bant bulunduu dflnlen birinci deiflkenin r flkk (satr), ikinici deiflkenin c flkk (stun) varsa rxc TABLOSU olarak da isimlendirilen tablo
oluflturulur. Satr ve stunlarn kesifltikleri yerlerde bulunan gzelerdeyse ilgili frekanslar kaydedilir.
Ki-kare bamszlk testinin nasl uygulandn bir rnek yardmyla aklayalm.
RNEK 1
Tercih edilen TV
program tr
DZ FLM
ELENCE
MAGAZN
TOPLAM
LK
50
20
20
90
renim Dzeyi
ORTA
YKSEK
20
10
30
10
10
30
60
50
TOPLAM
80
60
60
200
ZM
Tercih edilen TV program trne iliflkin renim dzeyinin etkili olup olmadn =0.01
anlamllk dzeyinde arafltrnz.
Tabloda yer alan saylar gzlenen frekanslardr. Tercih edilen TV program tr
zerinde renim dzeyinin etkisi olup olmadn test edebilmek iin (bamszlk testini yapabilmek iin), izlenmesi gereken admlar srasyla yerine getirelim:
1. Adm : Hipotezlerin ifade edilmesi
Sfr hipotezi (H0): Bayan TV izleyicilerinin renim dzeyiyle TV program, birbirinden bamsz deiflkenlerdir. Bu iki deiflken arasnda bir iliflki
(bant) yoktur.
Karflt Hipotez (H1): renim dzeyiyle TV program arasnda bir iliflki (bant) vardr.
241
Kontenjans tablolarnda
serbestlik derecesi, satr ve
stun saylarndan birer
kartlarak, bunlarn
arplmas suretiyle elde
edilir.
(G B B)
Kuramsal (beklenen)
frekanslar, ilgili gzenin yer
ald satr toplamyla stun
toplam arplarak genel
toplama blnmek suretiyle
elde edilir.
Tercih edilen Tv
program tr
LK
renim Dzeyi
ORTA
G
B
YKSEK
G
B
TOPLAM
DZ FLM
50
36
20
24
10
20
80
ELENCE
20
27
30
18
10
15
60
MAGAZN
20
27
10
18
30
15
60
TOPLAM
90
60
50
200
242
statistik
Test istatistii:
2 = (5036)2/(36) + (2024)2/(24) + (1020)2/(20) + (2027)2/(27) +
(30-18)2/(18) + (1015)2/(15) + (2027)2/(27) + (1018)2/(18) +
(3015)2/(15) = 42.93
6. Adm: statistiksel Karar
statistiksel karar verilirken, red blgesinin tanm gerei, 2 > 2k olduunda sfr hipotezi red edilir, 2 2k olduundaysa sfr hipotezi reddedilemez. Sfr hipotezinin red edilmesi, deiflkenlerin birbirinden bamsz olmad (dier bir ifadeyle, deiflkenler arasnda iliflki bulunduu) anlamn
taflr. Buna gre rneimizde,
2 = 42.93
2k = 13.28
ve
2 > 2k
olduundan H0 hipotezi red edilecektir. Baflka bir anlatmla, bayan TV izleyicilerinin renim dzeyiyle izledikleri program trleri arasnda iliflki
vardr.
SIRA hangi
SZDE durumlarda yaplr? Aklaynz.
1. Ki-kare testi
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
AMA
SIRA SZDE
N N
K T A P
RNEK 2
TELEVZYON
DKKAT
Ki-kare homojenlik testi ana izgileriyle, iki ya da daha fazla bamsz rneklemin,
ayn anaktleden seilip seilmediinin arafltrlmasnda kullanlr. Testin uygulaAMALARIMIZ
mas, ki-kare bamszlk testinde olduu gibidir. Yine nitel deiflkenlerle ve ayn
rneklem istatistiiyle alfllr. Ancak, dikkat edilmelidir ki, bamszlk testinde ele
alnan deiflkenler
arasnda bir iliflkinin varl arafltrlrken, homojenlik testinde
K T A P
bamsz rneklemlerin ayn ana ktleden seilip seilmedii arafltrlmaktadr.
Blgesel satfl yapan bir retim iflletmesi, 2 yeni rn gelifltirerek piyasaTELEVZYON
ya srmfltr. Tketicilerin bu rnlerle ilgili grfllerini (beendikleri,
beenmedikleri ya da ilgisiz kaldklar) belirlemek amacyla, birinci ve
ikinci rnlerle ilgili olarak iki rassal rneklem oluflturulmufltur. lk
rnle ilgili birinci rneklemde 100 tketiciyle, ikinci rnle ilgili ikinci
rneklemde de 150 tketiciyle grfllmfltr. Veriler afladaki tabloda
belirtilmifltir. Seilen rneklemlerin, ayn anaktleye ait olup olmadn,
%5 anlamllk dzeyinde test ediniz.
Tketici grflleri; fiyat, kalite, kolay ulaflabilme vb. gibi objektif ltlerle ve piyasadaki benzer rnlerle mukayese sonucu oluflmufltur.
243
GZLENEN FREKANSLAR
rnler
Tketici Grflleri
I. rn
60
30
10
II. rn
80
50
20
Toplam
140
80
30
Toplam
100
150
250
rnler
I. rn
II. rn
Toplam
Beenen
G
B
60
56
80
84
140
Tketici Grflleri
Beenmeyen
G
B
30 32
50 48
80
lgisiz
G
B
10
21
20
18
30
Toplam
100
150
250
Test istatistii:
2 = (6056)2/(56) + (3032)2/(32) + (1012)2/(12) + (8084)2/(84) +
(50-48)2/(48) + (2018)2/(18) = 1.04
olarak elde edilir.
6. Adm: statistiksel karar
Hatrlanaca gibi, 2 < 2k ise H0 hipotezi kabul edilir. rneimizde 2 =
1.04 ve 2k = 5.99 olduundan, H0 kabul edilecektir. Baflka bir anlatmla,
ilgili rneklemler ayn anaktleden seilmifltir.
ZM
244
statistik
1. Bamszlk
homojenlik testleri hangi alardan birbirinden farkldr? Aklaynz.
SIRAveSZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
S O R U
N N
SIRA SZDE
n birimlik rneklemin
ekildii, anaktleyi, iyi
temsil edip edemeyecei,
ki-kare
uygunluk testi ile
AMALARIMIZ
arafltrlr.
K T A P
K T A P
RNEK 3
Belirli bir blgede, Z marka margarin kullanan aile oran, 3/8 olarak ngrlmektedir. Her anketr, rassal olarak seilen 5 aileyle grflmek zeT E L E V Zkullanlarak
YON
re, 200 anketr
ilgili blgede bir anket dzenlenmifl ve anket
sonular afladaki frekans dalmyla verilmifltir:
TELEVZYON
Anketr Says
f
18
57
69
42
11
3
200
5
8
5-x
, x = 0, 1, 2, 3, 4, 5
, dier durumlarda
ZM
245
5
8
5-x
, x = 0, 1, 2, 3, 4, 5
, dier durumlarda
f
18
57
69
42
11
3
f = 200
Olaslklar
P(x)
0.0954
0.2861
0.3433
0.2060
0.0618
0.0074
1.0000
f
18
57
69
42
11
3
f = 200
Olaslklar
P(x)
P(x).f
0.0954
19.08
0.2861
57.22
0.3433
68.66
0.2060
41.20
0.0618
12.36
0.0074
1.48
1.0000
200.00
246
statistik
(G B B)
2 =
eflitlii uyarnca,
2
2
2
2
2 = (18 19.08) + (57 57.22) + (69 68.66) + (42 41.20)
19.08
57.22
68.66
41.20
2
2
+ (11 12.36) + (3 1.48)
12.36
1.48
SIRA SZDE
D fi N E L M
3. Ki-kare uygunluk testinde, H0n ret ve kabul blgesi nasl belirlenir? Aklaynz.
S O R U
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
D K K Aolmayan
T
Saysal
iki deiflken arasndaki iliflkinin derecesini
belirleyebileceksiniz.
N N
Saysal
olmayan iki deiflken
AMALARIMIZ
arasndaki iliflkinin
derecesi, kontenjans
katsaysyla belirlenir.
K T A P
S O R U
KONTENJANS KATSAYISI
SIRA SZDE
Ki-kare bamszlk testiyle, iki deiflken arasndaki iliflkinin varlyla ilgili karar
verebiliyordu. Oysa ki baz hallerde, iki deiflken arasndaki iliflkinin kuvveti hakknda da bilgi
sahibi olmak istenebilir. flte kontenjans katsays r x c kontenjans
AMALARIMIZ
tablolarndan (r > 2 ve c > 2) hesaplanan 2 deerinin gsterdii iliflki dzeyini
saptamak amacyla kullanlan bir katsaydr. ki deiflken arasnda bir iliflki bulunT A P verir. Buna karfllk iki deiflken arasnda en st dzeydeki
muyorsa c =K 0 deeri
iliflki katsays her zaman 1 kmaz, 1e ok yakn bir deer olur. c ile gsterilen
kontenjans katsaysnn forml,
TELEVZYON
TELEVZYON
c=
2
2 + n
fleklindedir.
247
RNEK 4
rnek 1de bayan televizyon izleyicilerinin renim dzeyleri ve TV programlarndan tercih ettikleri trler sorgulanmfl ve bu iki deiflken arasnda bant bulunup bulunmad (iliflki olup olmad) test edilmiflti. fiimdi kontenjans katsaysyla iliflkinin derecesini arafltralm.
ve
ZM
2 = 42.93
n = 200
olduuna gre,
c=
42.93
42.93 + 200
c = 0.42
elde edilir. Bu durumda, orta dzeyde bir iliflkinin olduu konusunda karar
verilebilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
248
statistik
Kendimizi Snayalm
(1 - 6. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.)
Bir arafltrma sonucunda elde edilen gzlem sonular
afladaki tabloda gsterilmifltir.
Sigara me Alflkanl
Cinsiyet
enler
meyenler
Toplam
Bayan
35
20
55
Erkek
25
20
45
Toplam
60
40
100
f
6
15
8
1
30
P(x)
0.1667
0.5000
0.3000
0.0333
1.0000
f
2
6
11
15
14
8
3
1
60
249
Yant Anahtar
1. b
2. a
3. e
4. d
5. b
6. d
7. c
8. b
9. c
10. a
Yararlanlan Kaynaklar
CANKYER, Ersoy, AfiAN Zerrin: Parametrik Olmayan
statistiksel Teknikler, Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1266, Eskiflehir, 2001
NEWBOLD, Paul: flletme ve ktisat in statistik,
eviren: mit fienesen, 4. Basm, Literatr Yaynclk,
2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, 4. Bask, Ezgi
Kitabevi, Bursa, 2000
YZER, Ali Fuat: Olaslk ve statistik, Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 911, Eskiflehir, 1996.
emel ilgi alan genetiktir. 1892de The Grammar of Science adl kitab
yaynland.zleyen yllarda kaltm ve evrim srelerine iliflkin alflmalar srasnda istatistikle ilgilendi. Regresyon ve korelasyon konularndaki nemli katklarnn yan sra, kuramda kendi adyla anlan ve gzlem deerlerinin olaslk dalmlarna iliflkin Pearson eri
sistemini ve 1912 ylnda da Ki-kare testini gelifltirdi.
251
Basit Dorusal
Regresyon
11
252
statistik
Amalar:
erik Haritas
GRfi
SERPLME DYAGRAMI
BAST DORUSAL REGRESYON
Basit Dorusal Regresyon Modeli
Basit Dorusal Regresyon Denkleminin Kestirimi
Katsaylarn En Kk Kareler (EKK) Kestirimleri
VARYANSIN ( 2) KESTRM
BAST DORUSAL REGRESYONDA ARALIK KESTRM
REGRESYON KATSAYILARININ ANLAMLILIK TESTLER
253
GRfi
Regresyon (balanm); szlk anlamyla, bir fleyi baflka bir fleye balama ifli ve biimidir. Bilimsel olarak regresyon terimi bir deiflkenle baflka bir (ya da birden
ok) deiflken arasnda iliflki kurma iflini ve iliflkinin biimini anlatr.
statistiksel anlamda, iki deiflken arasndaki iliflki, bunlarn deerlerinin karfllkl deiflmeleri arasnda bir ballk fleklinde anlafllr. (X) deiflkeninin deerleri deiflirken, buna bal olarak (Y) deiflkeninin deerleri de deifliyorsa, bu iki
deiflken arasnda bir iliflki olduu sylenebilir. rnein, pancar retimi arttnda fiyat dflyorsa ya da azaldnda fiyat ykseliyorsa, insanlarn boy uzunluuyla birlikte arl da artyorsa bunlar, deiflkenler arasnda iliflki olduunu
gsterir. Aslnda deiflkenler arasndaki bu iliflki neden-sonu iliflkisidir. flte deiflkenler arasndaki neden sonu iliflkisinin matematiksel bir fonksiyonla ifade
edilmesi regresyon analizinin konusunu oluflturmaktadr. Regresyon, bir baml
(aklanan) deiflken, dieri de bamsz (aklayc) deiflken olarak en az iki deiflken arasndaki ortalama iliflkinin matematik bir fonksiyon fleklinde ifade edilmesidir. Bu fonksiyona regresyon denklemi ad verilmektedir. Bu nitede ilk olarak, regresyon zmlemesinde kullanlan serpilme diyagram hatrlatlacak, daha
sonraysa basit dorusal regresyon modeli ele alnacak, son olarak da basit dorusal regresyon modeline iliflkin katsaylarn, en kk kareler yntemiyle, kestirimlerinin elde edilmesi ele alnacaktr.
SERPLME DYAGRAMI
N
AMA
Regresyon, deiflkenler
arasndaki ortalama
iliflkinin matematiksel bir
fonksiyonla ifade
edilmesidir.
254
statistik
X
fiekil 9.1 Serpilme
Diyagram.
Serpilme diyagram,
deiflkenler arasndaki iliflki
tipinin
belirlenmesine yardmc
olur.
RNEK 1
Serpilme diyagramnda noktalarn durumu ve genel seyri, iki deiflken arasnda iliflki olup olmadn ve varsa iliflkinin ne tr bir fonksiyon tipine uyduunun
belirlenmesinde yardmc olur.
Serpilme diyagram yalnz iliflkinin olup olmadn ve fonksiyonel fleklini gstermekle kalmaz, iliflkinin derecesi hakknda da bilgi verir. Bunun iin, noktalarn
en dflta kalanlar birlefltirilerek, bir flekil elde edilir. Sz konusu fleklin durumuna
gre iliflkinin derecesi hakknda tahminde bulunulur. Eer flekil, olduka dar bir
elipse benziyorsa, iliflki kuvvetlidir. Elips geniflledike iliflki zayflar.
Eskiflehir ilinde satfl yapan bir maaza rnlerini, yerel radyodaki reklamlarla tantmaktadr. Firmann 6 hafta sresince belirli bir rn iin
harcad reklam tutar ve satlan rn says afladaki tabloyla verilmifltir. Serpilme diyagramn izelim.
ZM
Satfllar (Y)
(Adet)
3
4
6
7
10
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
X
0
10
20
30
40
50
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Serpilme diyagram, iki deiflken arasnda iliflki olup olmad ve fonksiyonel flekli
D fi N E L M
dflnda, baflka ne hakknda bilgi verir?
S O hz,
R U yllara gre
3. Bir A lkesinde, 1995-2000 yllar arasndaki erkek nfus artfl
afladaki tabloda verilmifltir. Serpilme diyagramn iziniz.
1995
1996
1997
1998
1999
2000
18.50
19.00
20.00
20.40
21.60
22.90
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
YILLAR
255
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ELEVZYON
Basit dorusal regresyon modelinde yer alan Tkatsaylar,
en kk kareler tekniine gre hesaplayabileceksiniz.
i = 1, 2, ...., N
fleklinde stokastik(olaslkl) bir modeldir. 0 ve 1 bilinmeyen regresyon katsaylardr. i , i inci gzleme karfllk gelen hata terimidir. X (bamsz) ve Y (baml) deiflkenlerinin anaktlelerini oluflturan ve bu deiflkenler iin akla gelebilecek btn deerlere sahip olunmas uygulamada imkansz olduundan, sz konusu deiflkenler iin rneklemeye baflvurulur. Bylece 0 ve 1 parametrelerinin
kestirimi olan b0 ve b1 bulunabilir ve kestirimi elde edilen iliflki,
Yi = b0 + b1 Xi + ei
fleklinde yazlr.
0 , dorusal modelin sabit terimidir ve X = 0 olduunda regresyon dorusunun dikey eksen Y yi kestii noktay gstermektedir. 1 ise dorusal modelin
TELEVZYON
256
statistik
eimini vermektedir ve regresyon analizinde, bamsz Xdeki bir birimlik deiflmenin, baml deiflken Yde, ne kadarlk bir deiflmeye yol aacan gsteren
regresyon katsaysdr. b0 ve b1 ise anaktle regresyon katsaylarnn (0 ve 1
in) kestirimleridir.
dorusal iliflkisi, X ve Y deiflkenlerinin anaktleleri iin geerlidir. statistiksel alflmalarn ounda olduu gibi, regresyon analizinde de anaktleye iliflkin verilerin tmne ulafllamadndan, bu anaktleden seilen rnek verileriyle analiz yaplr. rnek verilerinden hareketle anaktle parametreleri olan 0 ve 1 in kestirimlerini elde edebilmek iin en kk kareler ynteminden yararlanlabilir. Bunun iin, ncelikle, gzlem ikililerini bir serpilme diyagramnda gsterdiimizi
varsayalm. Serpilme diyagram incelendiinde dorusal bir eilim grlyorsa,
Yin Xe gre matematik fonksiyonunun dorusal olduuna (kesin olmasa da) karar verilebilir. Ancak, gzlem noktalar arasndan, ok sayda dorusal fonksiyon
geirilebilir. Bu dorusal fonksiyonlardan en uygunu, Yi gzlem deerlerine en
yakn kuramsal (tahmin) Yi deerini veren dorusal fonksiyon olacaktr. Bir baflka ifadeyle, belirli bir X deeri iin, elimizde iki ordinat deeri olacaktr; birincisi
gzlem deeri, ikincisiyse bu noktann doru ya da eri zerinde teorik olarak
hesaplanacak ordinat deeridir. flte, Yi kuramsal deerlerle, Yi gzlem deerleri arasndaki farklar, hata terimlerini oluflturur.
ei= Yi - Yi fleklinde hesaplanan hata terimleri, pozitif ya da negatif ya da
sfr deerlerine sahip olurken, bu farklarn cebirsel toplam sfra eflittir:
ei =
i=1
i=1
n
Yi Yi = 0
i=1
i=1
n
Yi Y = min.
257
i=1
n
Yi Yi = Yi b0 b1 Xi 2
2
i=1
e = 2 X Y b b X = 0
i i 0 1 i
b1
bulunur, elde edilen bu iki eflitlikten,
Yi = b0n + b1 Xi
Xi Yi = b0 Xi + b1 X2i
denklemleri elde edilir. Bu denklemler normal denklemler olarak isimlendirilir. Doru denklemleri ve katsaylarnn en kk kareler kofluluna uygun
olarak hesaplanmas, bu iki denklemin zmyle gerekleflebilir. Normal denklemlerdeki dier deerler n, Xi , Yi , Xi2 ve Xi Yi dr ve denklemlerdeki
Xi ve Yi deerleri sfr orijinine gre ifade edilmifllerdir. Bu deerleri seri kymetlerine dayanarak hesapladktan sonra, basit dorusal regresyon modelindeki
0 ve 1 in kestirimleri olan b0 ve b1 i normal denklemlere dayanarak kolaylkla zmek mmkndr. b0 ve b1 gibi iki bilinmeyenli iki denklem sisteminde bu
katsaylar hesaplandnda Y nin X e gre dorusal regresyon denklemi
Y = b0 + b 1X
Satfllar (Y)
(Adet)
10
20
30
40
50
3
4
6
7
10
RNEK 2
258
ZM
statistik
Y = b0n + b1 X
XY = b0 X + b1 X2
dir. Bu durumda, X, Y, X2 ve X Y deerlerinin hesaplanmas gerekir.
X
10
20
30
40
50
Y
3
4
6
7
10
=150
XY
30
80
180
280
500
=30
XY=1070
X2
100
400
900
1600
2500
X2=5500
30 = 5b0 + 150b1
1070 = 150b0 + 5500b1
Bu iki denklemin b0 ve b1 katsaylar;
b0 = 0.9 ; b1 = 0.17
olarak hesaplanr. Buna gre, regresyon dorusu denklemi,
Y = 0.9 + 0.17X
fleklinde elde edilir. Regresyon katsays 0.17 bulunduundan, X bamsz deiflkenindeki bir birimlik deiflme, Y baml deiflkeninde 0.17 birimlik deiflmeye
neden olacaktr.
Normal denklemlerde X ve Y deerleri yerine bunlarn aritmetik ortalamalarndan sapmalar olan x ve y deerlerinin konulmasyla;
yi = b0n + b1 xi
xi yi = b0 xi + b1 x2i
denklemleri elde edilir. Tanm gereince xi = X X ve yi = Y Y olduundan aritmetik ortalamann temel zelliklerinden birincisine gre (aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarn toplam sfrdr.) xi = 0 ve yi = 0 dr. Bylece
son iki eflitlikten
b0 = 0
Regresyon doru
denklemleri, sfr ya da
ortalamalar orijinine gre
hesaplanabilir.
ya da
b1 =
xiyi
x2i
259
elde edilir. b0in 0a eflit olmas, ortalamalar orijinine gre, regresyon dorusunun, deiflkenlerin ortalamalaryla tanmlanan bir noktadan getiini ortaya koymaktadr. Bu durumda regresyon denklemi
y = b 1xi veya y = byxxi
fleklinde yazlabilir.
Bir regresyon dorusu ister sfr orijinine, ister ortalamalar orijinine gre yazlsn, eimi deiflmez. Bu nedenle her iki orijine gre hesaplanan b1 katsays ayndr. Buna karfllk b0 ise
Yi = nb0 + b1Xi
eflitliinden hareketle elde edilir. Eflitliin her iki taraf n ile blndnde
Yi = nb0
n
b1 Xi
n
Y = b0 + b1X
ve
b0 = Y b 1 X
sonucuna ulafllr. ve bu flekilde elde edildiine gre, veriler iin en iyi doru denklemi;
Y = b0 + b 1 X
fleklinde yazlabilir.
RNEK 3
rnek 2deki veriler iin, Ynin Xe gre regresyon denklemini, ortalamalar orijinine gre, en kk kareler tekniiyle elde edelim.
X
X = i = 150 = 30
n
5
Y
Y = i = 30 = 6
n
5
xi
yi
xiyi
xi2
-20
-10
0
10
20
-3
-2
0
1
4
60
20
0
10
80
400
100
0
100
400
170
1000
b0 = 0
ZM
Basit dorusal regresyon denklemini ortalamalar orijinine gre yazabilmek iin, ilk
olarak, X ve Y serisinin aritmetik ortalamalarn ve x, y, xy ve x2 leri elde edelim.
260
statistik
xiyi
y2i
ya da
bxy =
ve
xiyi
y2i
b0 = X b 1 Y
formlleri yardmyla bulunur. 0 ve 1 in kestirimleri olan b0 ve b1 in ve byx
formlleri incelendiinde, her ikisi de daima ayn iflareti taflr, fakat ayn deerde
deildir.
RNEK 4
ZM
261
ii) Xin Yye gre ve sfr orijinine gre, regresyon denklemini yazabilmemiz iin
b0 hesaplamamz gerekir.
X = b 0 + b 1Y
b 0 = X b 1Y
b 0 = 30 5.66(6)
b 0 = 3.96
ve regresyon denklemi
X = 3.96 + 5.66 Y
fleklinde elde edilir.
1. Bir retim yesi, rencilerin A dersinden aldklar final notlarnn,
rencilerin viSIRA SZDE
ze notlarna bal olduunu dflnmektedir. retim yesinin bu dflncesiyle oluflturulabilecek bir dorusal regresyon denklemindeki baml ve bamsz deiflkenler
D fi N E L M
neler olacaktr?
2. Baml deiflkenin sahip olduu deerle, bu baml deiflken iin,
dorusal regresS O R U
yon denkleminden elde edilen tahmin deeri arasndaki farka ne ad verilir?
3. Aflada (X) ve (Y) deiflkenleri iin gzlem deerleri verilmifltir.D (X)
deifl K K bamsz
AT
ken ve (Y) de baml deiflken olarak alnrsa, en kk kareler yntemine gre regresyon denklemi ne olacaktr?
SIRA SZDE
X
3
5
7
9
Y
2
4
6
5
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
VARYANSIN (2 ) KESTRM
N
AMA
Basit dorusal regresyon modeliyle elde edilen kestirimlerin standart hatasn hesaplayabileceksiniz.
= Yi Yi
yazlabilir. HKTin serbestlik derecesine blmyle elde edilen
262
statistik
HKO = HKT
nk
hata kareler ortalamas, (bir baflka ifadeyle hatalarn varyans) 2in bir kestirimidir. Basit dorusal regresyon modeliyle hatalarn hesaplanmasnda, 0 ve 1 in
kestiricileri b0 ve b1 kullanldndan, serbestlik derecesi (n-2) olarak yazlr.
HKO un kare kk alndndaysa denklemin standart hatas elde edilir ve
ile gsterilir.
= HKO
RNEK 5
Yi Yi
n2
ZM
rnek 1deki verileri kullanarak, regresyon denklemine dayanarak yaplacak kestirimlerin standart hatas ( ) hesaplayalm.
hesaplayabilmek iin ncelikle, Y lar daha sonra da Y Y ve
leri hesaplayalm.
Y Y
Y = 0,9 + 0,17X
2
Y Y
Y Y
2.6
4.3
6
7.7
9.4
0.4
-0.3
0
-0.7
0.6
0.16
0.09
0
0.49
0.36
1.1
buradan,
1,1 = 0.36 = 0.6
52
SIRA SZDE
1.
i hata terimlerinin
SIRA SZDE ortak varyans nedir?
D fi N Enerelerde
LM
3. in kestirimi
kullanlr?
S O R U
S O R U
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D Kdorusal
KAT
Basit
regresyonda, parametrelerin nokta kestiriminden
sonra genelleme yapabilmek iin, parametrelere iliflkin aralk kestirimi
SIRA yapabileceksiniz.
SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
263
statistiksel karsamalarda yaplan kestirimlerin, gerek deerlerle genellenmesi aralk kestirimleriyle yaplr. Regresyon zmlemesi, rneklem verileriyle
yapldndan, elde edilen b0 ve b1 lerin anaktle parametreleri, 0 ve 1e iliflkin
aralk testlerinde de elde edilmelidir.
b0 katsays iin t rnekleme dalm yardmyla 0 iin gven aral
P (b 0 t . s b 0 0 b 0 + t . s b 0) = 1
fleklinde verilir. Sb0, b0 in standart hatasdr ve
1 +
n
sb 0 =
X
2
Xi X
Xi X
fleklinde hesaplanr.
RNEK 6
rnek 2de rnek 1in verilerini kullanarak b1 = 0.17 olarak hesaplanmfltr. Bu sonuca gre, 1 katsaysnn %95 gven araln hesaplayalm.
ZM
b1 = 0,17
sb1 =
Xi X
=
2
SIRA SZDE
2. b1 = 0.48 , sb 1 = 0.002 , = 0.05 , = 5 iin t tablo deeri t = 2.571 iken, 1 katsaysnn %95 gven araln hesaplaynz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
264
statistik
Basit dorusal regresyon denkleminde elde edilen parametre kestirimlerinin, istatistiksel olarak anlamlln test edebileceksiniz.
Basit dorusal regresyon analizinde, bir baml bir bamsz deiflken olmas nedeniyle, test edilecek parametreler 0 ve 1 olacaktr. Daha nce akland gibi,
0 n kestirimi b0 regresyon sabitidir ve b1 ise 1 in kestirimi olup regresyon katsaysdr.
Basit dorusal regresyon modelindeki regresyon katsaysna iliflkin yaplan
test, regresyon dorusunun anlamlln da test etmektedir. fiyle ki:
H0 : 1 = 0
H1 : 1 0
hipotezleri
th = b 1
sb 1
istatistiinden yararlanlarak test edilir. anlam dzeyinde n-2 serbestlik derecesinde t tablosundan bulunan deer, hesaplanan t test istatistiinden bykse
H0 : 1 = 0 hipotezi kabul edilir ve regresyon dorusu anlaml deildir. Dier
bir ifadeyle Ydeki deiflimler Xdeki deiflmelerden kaynaklanmamaktadr (X
ve Y arasnda dorusal bir iliflki yoktur.). t istatistiinin deeri t tablo deerinden bykse H0 reddedilir, yani, regresyon dorusu anlamldr. Elde edilen
dorusal regresyon modeli amaca uygun olarak kullanlabilir.
RNEK 7
ZM
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA
SZDE
Y = 5.08 + 1.58 X ve katsaylarn standart hatalar s(b0) =
1. Regresyon
denklemi
0.29 , s(b1) = 0.067 olarak verilmifltir. Katsaylarn anlamlln, %5 anlam dzeyine
gre test ediniz.
D fi N E L M
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Kendimizi Snayalm
1. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflkiyi gsteren matematiksel fonksiyona ne ad verilir?
a. Regresyon denklemi
b. Korelasyon denklemi
c. Anlamllk testi
d. Hipotez testi
e. Baml deiflken
265
7. Yi Y = 2,2 , n = 6 olan basit dorusal regresyon denklemiyle elde edilen tahminlerin standart hatas
katr?
a. 0.36
b. 0.55
c. 0.60
d. 0.75
e. 0.91
8.2x
9. Yukardaki verilere gre, hipotez testinde sfr hipotezinin red blgesi afladakilerden hangisidir?
a. t > 3.747
b. t > 4.604
c. t > 2.776
d. t < 3.182
e. t < 2.132
10. Yukardaki verilere gre, regresyon denklemi Y = 1.1
+ 0.81X olduunda, (b) regresyon katsays afladakilerden hangisinde doru olarak ifade edilmifltir?
a. Xdeki bir birimlik artma (ya da azalma) Yde 0.81
birimlik artfla (ya da azalmaya) neden olur.
b. Xin deeri sfr olduunda Ynin deeri de sfr
olur.
c. Yde bir birimlik azalma Xde de bir birimlik azalmaya neden olur.
d. Yde 1.1 birimlik azalma Xde 2 birimlik artfla neden olur.
e. Xdeki artfl Yyi etkilemez.
266
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. a
2. c
3. d
4. b
5. c
6. b
7. d
8. a
9. b
10. a
267
Korelasyon
12
268
statistik
Amalar
erik Haritas
GRfi
KORELASYON KATSAYISI
BELRLLK KATSAYISI
KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST
nite 12 - Korelasyon
269
GRfi
Bir nceki nitede iki deiflken arasndaki iliflkinin dorusal regresyon modeliyle
gsterimi zerinde durulmufltu. Bu nitedeyse iki deiflken arasndaki iliflkinin
yn ve derecesinin belirlenmesi konusu korelasyon analizi ele alnacaktr.
Bu tip analizin arac korelasyon katsaysdr. Hemen belirtelim ki korelasyon ve
regresyon birbirleriyle yakn iliflkileri olan konulardr.
KORELASYON KATSAYISI
AMA
Turistik bir blgede, elde edilen turizm geliriyle yatak says arasndaki iliflkinin
derecesi blgeye, yeni yatrmlarn yaplmasna gsterge oluflturacaktr. Blgeye
yatrm yaplmasn isteyen bir grup, yatak says arttrlrsa, daha ok turist geleceini ileri srmektedir. Bu ve benzer iddialarn geerlilii yine uygun istatistiksel
teknikler kullanlarak arafltrlr.
Bu nitede deiflkenler arasndaki iliflkinin derecesi ve ynnn belirlenmesinde kullanlan istatistiksel teknikler ele alnmfltr.
ki deiflken arasndaki dorusal iliflkinin derecesi, r simgesiyle gsterilen
korelasyon katsaysyla llr. Korelasyon katsays iki deiflkenin deiflimlerinde, ne dereceye kadar uygunluk olduunu belirler. Fakat hi bir flekilde neden sonu iliflkisi kurmaz.
Aslnda bir ok durumda, modelin deiflkenlerinden hangisinin bamsz deiflken, hangisinin baml deiflken olduu bilinmez. flte bu gibi durumlarda,
iliflkinin derecesinin belirlenmesinde oransal bir l olan, korelasyon katsaysndan yararlanlr.
Korelasyon katsaysnn alabilecei en kk deer 1, en byk deerse +1
olur, baflka bir anlatmla korelasyon katsays r,
1 r +1
arasnda deer alr.
Korelasyon katsaysnn iflareti pozitifse, deiflkenlerden birinin deeri artarken
(azalrken) dierinin de arttn (azaldn) gsterir. Korelasyon katsaysnn iflareti negatifse, deiflkenlerden birinin deeri artarken (azalrken) dierinin deerinin azaldn (arttn) gsterir. Yani ters ynl bir iliflki sz konusudur.
r = 0 olduundaysa deiflkenler arasnda dorusal bir iliflkinin bulunmad
sylenebilir.
r nin +1e eflit olmas, deiflkenler arasnda pozitif ve tam dorusal bir iliflkinin varln ortaya koyar.
r nin -1e eflit olmasysa, deiflkenler arasnda negatif ve tam dorusal bir iliflkiyi belirler. Deiflkenler arasndaki iliflki kuvvetlendike 1e, zayfladka da sfra yaklaflan bir korelasyon katsays elde edilir.
Korelasyon katsays,
r=
xi yi
x2i y2i
ile hesaplanr.
Xi X Y i Y
Xi X
Yi Y
ki deiflken arasndaki
dorusal iliflkinin yn ve
derecesi korelasyon
katsaysyla llr.
Korelasyon katsays r ile
gsterilir.
Korelasyon katsays
neden sonu iliflkilerinin
kurulmasnda yeterli olmaz.
Korelasyon katsays r, 1
ile +1 arasnda deerler
alr (1 r +1 ).
270
statistik
RNEK 1
rencilerin istatistik dersinde ara snavdan aldklar notlarla dnem sonu snavndan aldklar notlar arasnda bir iliflki olduu dflnlmektedir. Bu iliflkinin ynn ve derecesini belirleyelim.
ZM
statistik Dersi
Ara Snav Notlar
X
45
54
55
68
30
48
300
rencilerin ara snav notlaryla dnem sonu notlar arasndaki iliflkinin derecesini korelasyon katsaysyla belirleyebiliriz.
X = Xi = 300 = 50
n
6
Y = Yi = 384 = 64
n
6
olduundan,
xi = Xi X
yi = Yi Y
dnflmyle,
r=
xi
yi
xiyi
xi2
yi2
5
4
5
18
20
2
19
14
16
8
19
38
-95
56
80
144
380
76
641
25
16
25
324
400
4
794
631
196
256
64
361
1444
2682
xi yi
x2i
y2i
641
= 641 = 0.439
794.2682 1459
olarak hesaplanr.
Korelasyon katsays r,
regresyon katsaylar
yardmyla da hesaplanabilir
r=
b yx . b xy .
rencilerin, istatistik dersiyle ilgili, ara snav notlaryla dnem sonu snav
notlar arasnda, pozitif ynde, kuvvetli olmayan bir iliflki sz konusudur.
Korelasyon katsays, regresyon katsaylarndan da yararlanlarak afladaki
eflitlikle hesaplanabilir.
r=
b yx . bxy
271
nite 12 - Korelasyon
formldeki,
byx = Ynin Xe gre regresyon katsays
bxy = Xin Yye gre regresyon katsaysdr.
Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, eer regresyon katsaylar pozitifse r
pozitif, eer her iki regresyon katsays da negatifse r negatif olacaktr. Eer regresyon katsaylarndan biri pozitif, dieri de negatifse, deiflkenler arasnda iliflki
yoktur.
RNEK 2
rnek 1de yer alan veriler iin, korelasyon katsaysn, regresyon katsaylarndan yararlanarak hesaplayalm.
ZM
zmlerden de grlecei gibi, korelasyon katsays hangi yaklaflmla hesaplanrsa hesaplansn, ayn sonuca ulafllacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken husus fludur: Regresyon katsaylarnn iflaretiyle korelasyon katsaysnn iflareti ayn
olacaktr.
Alfa retim iflletmesinin belirli bir dneme iliflkin retim miktaryla birim
deiflken maliyetleri afladaki gibidir:
retim Miktar
(Bin Ton)
X
1
2
3
4
5
15
RNEK 3
272
ZM
statistik
xi = Xi X
1
2
3
4
5
15
11
9
8
7
5
40
2
1
0
1
2
0
X=3
Y=8
Xi
yi = Yi Y
3
1
0
1
3
0
xiyi
6
1
0
1
-6
-14
xi2
4
1
0
1
4
10
yi2
9
1
0
1
9
20
b yx . bxy =
(1.4)(0.7) = -0.9899
olarak elde edilir (her iki regresyon katsaysnn da negatif olduuna dikkat ediniz).
retim hacmiyle birim deiflken maliyetler arasnda, ters ynde, kuvvetli bir
iliflki vardr.
1. Korelasyon
katsays
SIRA
SZDE hangi amala kullanlr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
BELRLLK KATSAYISI
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
N N
Belirlilik katsays r2 ,
baml deiflkendeki
deiflimin
ne kadarnn
AMALARIMIZ
bamsz deiflkence
aklandn ifade eder.
K T A P
DKKAT
Baml deiflkendeki deiflmenin yzde kann bamsz deiflken tarafndan aklandn belirleyebileceksiniz.
SIRA SZDE
TELEVZYON
TELEVZYON
273
nite 12 - Korelasyon
rneklem verilerinden hareketle, kestirimi yaplan regresyon dorusu, serpilme diyagramnda, noktalar arasndan gemektedir. Belirlilik katsays noktalarn doruya yaknlk derecesini gsterir. Fakat sadece flekle bakarak bunu grmek olas deildir. Bu nedenle, belirlilik katsaynn saysal olarak elde edilmesi
gerekir.
r2 = 1 ise Ydeki deiflimin %100nn X bamsz deiflkeni tarafndan aklanabildii kabul edilir ve serpilme diyagramnda tm noktalar regresyon dorusu zerindedir.
r2 = 0 ise X bamsz deiflkeni, Y baml deiflkenini hi aklayamyor
demektir.
Y
fiekil 12.1 r2 = 1
olmas durumu.
fiekil 12.2 r2 = 0
olmas durumu (hi
iliflki yok).
RNEK 4
r2 = (0.439)2
r2 = 0.192
ZM
olarak elde edilir. Belirlilik katsaysnn deeri sfra yakn kmas nedeniyle, dnem sonu snavnda alnan notla, ara snav notlarndan ok az etkilenmifltir.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O Rr 2U hangi deeri
3. X bamsz deiflkeni Y baml deiflkenini hi aklamyorsa
alacaktr?
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
274
statistik
Anaktlede korelasyon olup olmad yolundaki hipotezleri, belirli anlam dzeyinde test edebileceksiniz.
Anaktle iliflki katsays = 0 olan bir anaktleden seilen rneklemlerin r katsaylar normal dalma sahiptir. Bu nedenle,
H0 : = 0
H1 : 0
hipotezleri formle edildikten sonra
t=r- = r
sr
sr
buradan
t=r
n2
1 r2
RNEK 5
Hipotezler
H0 : = 0
H1 : 0
Anlamllk dzeyi = 0.05
t=r
n2
(n < 30)
1 r2
t = 0.439 6 2 = 0.878 = 0.97
0.898
1 0.192
t0.05 = 2.776 > t = 0.97 olduundan H0 kabul edilecektir. Anaktlede korelasyon
olmad yolundaki H0 hipotezi %5 anlam dzeyinde kabul edilecektir.
SIRA SZDE
1. Anaktle SIRA
iliflkiSZDE
katsays p = 0 olan bir anaktleden ekilen r katsaylar nasl bir dalma sahiptir?
D fi N E L M
2. sr neyi gsterir?
D fi N E L M
3. t0.05 = 2.776 < t = 3.105 olarak verilmifltir. Sonucu yorumlaynz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
nite 12 - Korelasyon
Kendimizi Snayalm
1. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflkinin derecesini,
afladakilerden hangisi belirler?
a. Regresyon katsays
b. t istatistii
c. Korelasyon katsays
d. Aritmetik Ortalama
e. Otokorelasyon katsays
2. Afladaki korelasyon katsaylarndan hangisi, X ve Y
deiflkenleri arasnda, ters ynde tam dorusal bir iliflkinin varln gsterir?
a. r = 1
b. r = 0.5
c. r = 0
d. r = 0.5
e. r = 1
3. Ynin Xe gre regresyon katsays byx = 0.86, Xin Yye
gre regresyon katsays byx = 0.90 ise korelasyon katsays (r) katr?
a. r = 0.88
b. r = 0.78
c. r = 0
d. r = 0.78
e. r = -0.88
4. Korelasyon katsaysyla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. 1 r 1
b. 1 r2 1
c. byx > 0 ise r > 0dr.
d. byx < 0 ise r < 0dr.
e. r2 = 0
5. X ve Y deiflkenleri iin korelasyon katsays r = 0.75
ise afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflki zayftr.
b. X ve Y deiflkenleri arasnda iliflki yoktur.
c. X ve Y deiflkenleri arasnda ters ynl ve zayf
bir iliflki vardr.
d. X ve Y deiflkenleri arasndaki doru ynl ve
kuvvetli bir iliflki vardr.
e. X ve Y deiflkenleri arasnda doru ynl ve ok
zayf bir iliflki vardr.
275
276
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. c
2. e
3. a
4. b
5. d
6. c
7. b
8. c
9. a
10. b
277
ndeksler
13
278
statistik
Ama
ceksiniz.
erik Haritas
GRfi
NDEKSLER
Mekan ve Zaman ndeksleri
Basit ve Bileflik ndeksler
nite 13 - ndeksler
279
GRfi
zellikle, ar bir enflasyonun yafland lkemizde, indeks szc kulaa pek
yabanc gelmemektedir. Ekonomik haber ve yorumlarda, rnein; geen yln X
ayndaki toptan eflya fiyatlar indeksiyle iinde bulunulan yln X ayndaki toptan
eflya fiyatlar indeksi arasndaki yzde flu kadar artfln ya da azalfln gerekleflmesinden hareketle, lke ekonomisinin geldii nokta ve geleceine iliflkin olumlu ya
da olumsuz tablolar ve yaflanan enflasyonun kanlmaz sonular toplumun beklentilerini nemli lde etkilemektedir.
Bir lkedeki sosyo ekonomik nitelikteki eilimlerin belirlenebilmesi ve bu konuda verilecek kararlarn yerindelii, ancak doru, gvenilir ve zamannda ulafllabilir istatistiksel bilgilerle gereklefltirilebilir. Sz edilen bilgilerin retilmesinde
nemli bir istatistiksel ara da indekslerdir.
Bu nitede indeks konusu, yeterli ayrntyla ele alnmfltr.
NDEKSLER
AMA
ndeks, bir istatistiksel olaya iliflkin gzlem deerlerinin, zaman ya da mekana gre gsterdii oransal deiflimler, olarak tanmlanr. Tanm uyarnca, indekslerde
biri temel, dieri de karfllafltrlan (cari) deer olmak zere, iki deer sz konusudur. ndeks hesaplanrken karfllafltrlan deer paya, temel deer paydaya yazlr ve kyaslamay daha basit ifade edebilmek iin sonu 100 ile arplr. Bylece temel deer 100 olmak zere dier deerlerdeki deiflimlerin, temel deere
gre ka olaca belirlenir.
Tm bu sz edilenler, I indeksi, x0 temel deeri xi ve de i. gzlem deerini
gstermek zere,
I=
xi
. 100
x0
Buday retimi
(1000 ton)
450
375
400
525
450
400
325
300
375
405
RNEK 1
280
ZM
statistik
Buday retimi
(1000 ton)
450
375
400
525
450
400
325
300
375
405
ndeks
(1990 = 100)
(450 / 450) . 100 =
(375 / 450) . 100 =
(400 / 450) . 100 =
(525 / 450) . 100 =
(450 / 450) . 100 =
(400 / 450) . 100 =
(325 / 450) . 100 =
(300 / 450) . 100 =
(375 / 450) . 100 =
(405 / 450) . 100 =
100.00
83.33
88.89
116.67
100.00
88.89
72.22
66.67
83.33
90.00
Bu sonular, 1993 yl buday retiminde 1990 ylna gre % 16.67lik bir artfln, 1994 ylndaysa 1990 ylna gre herhangi bir artfl ya da azalfln olmadn ve 1997 ylndaysa 1990 ylna gre % 33.33lk bir azalmann olduunu
ifade etmektedir.
Mekan ndeksleri
retim ve fiyat gibi olaylara iliflkin deerlerin blgeler, flehirler, kasabalar, kyler
vb. gibi bir mekan iindeki oransal deiflimlerin lsne, mekan indeksi ad
verilir.
Mekan indekslerinin hesabnda temel deer olarak, seriyi oluflturan deerlerin
aritmetik ortalamas alnr. ndeks saylar seriyi oluflturan deerlerin aritmetik ortalamaya blnerek 100 ile arplmas suretiyle elde edilir. Baflka bir anlatmla,
mekan indeksleri
Mekan indeksleri ile verilen
mekan serisinin aritmetik
ortalamaya gre deiflimleri
arafltrlr.
I=
xi
. 100
x
eflitlii ile hesaplanr. Bylece, seriyi oluflturan deerlerin aritmetik ortalamaya gre deiflimleri belirlenir.
281
nite 13 - ndeksler
RNEK 2
Aflada, 6 yerleflim blgesi iin 2000 yl Ocak ayna iliflkin bir X maddesinin fiyatlar verilmifltir. Mekan indeksini hesaplaynz ve ilk ikisiyle iliflkin sonular yorumlaynz.
ller
Ankara
Antalya
Krklareli
Eskiflehir
Konya
Fiyatlar
(milyon TL)
69
75
70
79
75
ller
Ankara
Antalya
Krklareli
Eskiflehir
Konya
Fiyatlar
(milyon TL)
x
69
75
70
79
75
ZM
ncelikle, verilen serinin aritmetik ortalamas hesaplanr, sonra da gzlem deerleri aritmetik ortalamaya blnerek, indeks saylar elde edilir.
ndeks
=
=
=
=
=
93.75
101.90
95,10
107.33
101.90
x = 73,6
Elde edilen sonulara gre, Ankarada X maddesinin fiyatlar verilen 6 ilin ortalama fiyatna gre % 6.25 (100 93.75 = 6.25) daha dflk, Antalyadaysa % 1.9 daha yksektir.
Zaman ndeksleri
retim ve fiyat gibi istatistiksel olaylara iliflkin deerlerin yl, ay, hafta, gn vb. gibi, zaman iindeki oransal deiflimlerinin lsne, zaman indeksi ad verilir.
Zaman indeksleri, uygulamada en ok kullanlan indeks trdr.
Zaman indeksleri, sabit ve deiflken esasl (zincirleme) indeksler olarak iki alt
bafllk altnda toplanabilir.
xi
. 100
x0
eflitliiyle hesaplanr.
282
statistik
RNEK 3
Turistik bir blgede, nemli bir mzeyi ziyaret eden turist saylar,
aflada verilmifltir. 1996 yl deerini temel kabul ederek, sabit esasl
indeks saylarn hesaplaynz ve 1997 ile 2001 yl indeks saylarn
yorumlaynz.
Yllar
ZM
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Turist Says
(000)
16
15
16
17
14
20
Turist Says
(000)
16
15
16
17
14
20
ndeks
(16 / 16) . 100
(15 / 16) . 100
(16 / 16) . 100
(17 / 16) . 100
(14 / 16) . 100
(20 / 16) . 100
=
=
=
=
=
=
100.00
93.75
100.00
106.25
87.50
125.00
1997 ylnda, 1996 ylna gre, mzeyi ziyaret eden turist says (100 - 93.75 =
6.25), % 6.25 orannda azalmfl, 2001 ylndaysa % 25 orannda artmfltr.
xi
xi
. 100
-1
RNEK 4
rnek 3teki verileri kullanarak deiflken esasl indeks saylarn hesaplaynz ve 1997 ile 1998 yllarna iliflkin sonular yorumlaynz.
283
nite 13 - ndeksler
Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Turist Says
(000)
xi
16
15
16
17
14
20
ndeks
ZM
= 93.75
= 106.66
= 106.25
= 82.35
= 142.85
1996 yl iin 1995 ylna iliflkin deerler bilinemediinden deiflken esasl indeks
hesaplanamaz. Bu nedenle tabloda yeri bofl braklmfltr.
1997 ylnda mzeyi ziyaret eden turist says 1996 ylna gre %6.25 orannda
azalmfl, 1998 ylndaysa 1997 ylna gre % 6.66 orannda artmfltr.
Basit ndeksler
Tek bir maddeyi kapsayan indekslere basit indeksler ad verilir. Basit indekslerle, bir maddeye iliflkin fiyat ya da miktardaki oransal deiflimler arafltrlr.
Basit indeks, ilgili maddenin fiyatndaki oransal deiflimlerin hesaplanmas
amacyla oluflturuluyorsa basit fiyat indeksi, miktarndaki oransal deiflimlerin
belirlenmesi amacyla oluflturuluyorsa basit miktar indeksi adn alr.
p0 temel devre fiyat ve p1 de i. devre fiyat olmak zere basit fiyat indeksi,
I=
pi
. 100 ,
p0
q0 temel devre miktar ve qi de i. devre miktar olmak zere basit miktar indeksi,
I=
qi
. 100
q0
eflitlikleriyle hesaplanr.
Belirli bir maddenin 2000 yl fiyat 175.000 TL ve 2001 yl fiyat ise 225.000
TL olsun. 2000 yl fiyatn temel kabul ederek, ad geen maddenin 2001
ylndaki fiyat artfl orann bulunuz.
RNEK 5
284
ZM
statistik
2001
p1
225.000
p1 225.000
=
. 100 = % 128.57
p0 175.000
lgili maddenin fiyat, 2001 ylnda 2000 ylna gre % 28.57 orannda artfl
gstermifltir.
RNEK 6
ZM
Bir A blgesinde narenciye retimi 2000 ylnda 2500 ton, 2001 ylnda ise
2400 ton olarak gerekleflmifltir. 2000 ylna gre 2001 ylndaki narenciye retimindeki dflfl orann bulunuz.
2001
q1
2.400
q 1 2400
=
. 100 = %96
q0 2500
Bileflik ndeksler
ki ya da daha ok maddeyi
kapsayan indekslere bileflik
indeksler ad verilir.
ki ya da daha ok maddeyi kapsayan indekslere bileflik indeks ad verilir. Bileflik indeksle, indeksin kapsad maddelere iliflkin fiyat ya da miktarlarn zaman
iindeki oransal deiflimleri arafltrlr.
Bileflik indeks hesabnda kullanlan teknikler, basit toplam indeks, basit
indekslerin tartsz aritmetik ortalamas ve basit indekslerin tartl aritmetik
ortalamas (ya da tartl toplam indeks) olmak zere ana bafllk altnda
toplanr.
Sz edilen teknikler aflada ayrntlaryla ele alnmfltr.
285
nite 13 - ndeksler
RNEK 7
Fiyatlar
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
2001
p0
2002
p1
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
Fiyatlar
2001
p0
2002
p1
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
p0 = 11.574.812
p1 = 14.942.660
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
p
I = 1 . 100
p0
= 14.942.660 . 100
11.574.812
= 129,096
2002 Nisan aynda 2001 yl Nisan ayna gre verilen 4 maddenin fiyat, ortalama
olarak % 29,096 orannda artfl gstermifltir.
I=
p1
p0
100
n
ZM
Maddeler
286
statistik
RNEK 8
ZM
rnek 7de verilen 4 madde iin 2002 ylna iliflkin basit indekslerin tartsz aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
Maddeler
Fiyatlar
2001
p0
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
2002
p1
p1/p0
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
(3.831.389 / 2.725.660)
(1.026.073 / 724.348)
(1.531.306 / 1.373.302)
(8.553.892 / 6.751.502)
p0 = 11.574.812 p1 = 14.942.660
I=
=
=
=
=
1.41
1.42
1.12
1.27
p1 / p0 = 5.22
p1
p0
100
n
= 100 5.22
4
= 130.5
olarak elde edilir.
Elde edilen sonuca gre verilen 4 maddenin fiyat, 2002 yl Nisan aynda 2001 yl Nisan ayna gre ortalama olarak % 30.5 orannda artmfltr.
I=
p1
t
p0
100
t
287
nite 13 - ndeksler
p1
p0 q 0
p0
100
p0 q 0
RNEK 9
Aflada 4 maddenin belirli bir blgedeki 2000 ve 2001 yllarna iliflkin fiyat
ve miktarlar verilmifltir. 2000 yln temel devre kabul ederek, 2001 yl iin
Laspeyres fiyat indeksini hesaplaynz ve elde ettiiniz sonucu yorumlaynz.
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
2000
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
700.000
125
850.000
130
500.000
150
650.000
100
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
850.000
145
950.000
155
700.000
130
800.000
135
ZM
2000
2001
Fiyat (TL) Miktar (ton) Fiyat (TL) Miktar (ton)
p0
q0
p1
q1
p1 . q0
(000)
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
700.000
850.000
500.000
650.000
125
130
150
100
850.000
950.000
700.000
800.000
145
155
130
135
p0 . q0
(000)
106.250
87.500
123.500 110.500
105.000
75.000
80.000
65.000
414.750 338.000
288
statistik
I = p1 q 0 100
p0 q 0
= 414.750 100
338.000
= 122.70
2001 yl iin verilen 4 maddenin Laspeyres fiyat indeksi 122.70tir. 2001 ylnda
verilen 4 maddenin fiyatnda 2000 ylna gre % 22.70lik bir artfl gerekleflmifltir.
ndeks Devresi Miktarlarnn Kullanlmas (Paasche ndeksi)
Eer t = p0 . q eflitliinde q indeks devresi miktar olarak alnrsa,
t = p0 . q1
olur. Bu ifade basit indekslerin tartl aritmetik ortalamas formlnde yerine
konulursa,
I=
p1 t
p0
100
t
p1 p q
0
1
p0
=
100
p0 q 1
olur ve gerekli ksaltmalar yaplrsa,
p q1
I= 1
100
p0 q 1
olarak elde edilir.
Bu indekse Paasche (Paafle okunur) indeksi ad verilir.
RNEK 10
ZM
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
p0
q0
p1
q1
700.000
850.000
500.000
650.000
125
130
150
100
850.000
950.000
700.000
800.000
145
155
130
135
p1 . q1
p0 . q1
(000)
(000)
123.250 101.500
147.250 131.750
91.000
65.000
108.000
87.750
469.500 386.000
289
nite 13 - ndeksler
p q1
I= 1
100
p0 q 1
= 469.500 100
386.000
= 121.63
2001 ylnda verilen 4 maddenin fiyatlar 2000 ylna gre % 21.63 orannda
ykselmifltir.
Fisher ndeksi
Laspeyres ve Paasche indeksleri, kullanlan farkl tartlar nedeniyle, doal olarak,
farkl sonular verir. Sz konusu farklar; Laspeyres indeksinde tart olarak temel
devre miktar kullanlmas nedeniyle, fiyat artfllarn, olduundan fazla, Paasche
indeksi de fiyat artfllarn olduundan az gsterir.
Fisher, fiyatlardaki artfl ya da azalfllarn gereklere daha yakn hesaplanabilmesi iin, Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik ortalamasnn alnmasn
nermifltir. Bu teknikle hesaplanan indekse Fisher indeksi ad verilir.
Fisher indeksi,
I=
p1 q 0 p1 q 1 100
p0 q 0 p0 q 1
eflitliiyle hesaplanr.
Fisher indeksine deal indeks ad da verilir.
RNEK 11
rnek 9da verilen 4 madde iin Fisher indeksini hesaplaynz ve elde ettiiniz sonucu yorumlaynz.
p0
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
I=
700.000
850.000
500.000
650.000
q0
125
130
150
100
p1
850.000
950.000
700.000
800.000
q1
145
155
130
135
p1 . q0
p0 . q0
p1 . q1
p0 . q1
(000)
(000)
(000)
(000)
106.250
87.500
123.500 110.500
105.000
75.000
80.000
65.000
414.750 338.000
123.250 101.500
147.250 131.750
91.000
65.000
108.000
87.750
469.500 386.000
p1 q 0 p1 q 1 100
p0 q 0 p0 q 1
414.750 469.500 100
338.000 386.000
1.2270 1.2163 100
= 122.16
2001 ylnda verilen 4 maddenin fiyat 2000 ylna gre, %22.16 orannda ykselmifltir.
ZM
290
statistik
Dikkat edilecek olursa, Laspeyres, Paasche ve Fisher indekslerinin hesaplanmasnda ayn veriler kullanlmfltr. Sonular karfllafltrlacak olursa artfl, Laspeyres indeksi iin %22.70, Paasche indeksi iin %21.63 ve Fisher indeksi iin %22.16
bulunmufltur. Grlecei gibi, Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik ortalamas olan Fisher indeksine iliflkin indeks says, Paasche ve Laspeyres indeks saylarnn arasnda yer almfltr.
Bilindii gibi, indeksler, temel kabul edilen bir yla gre hesaplanrlar. Ancak
uygulamada, temel yl olarak rasgele bir yl seilmemelidir. Temel yl, ekonomik
zellikler asndan fazla hareketli olmayan (normal) bir yl olmaldr. Aksi durumda gerekleri iyi yanstmayan sonular elde edilecektir. rnein; fiyatlarn, herhangi bir nedenle yksek olduu bir yl, temel yl olarak seilirse, buna gre hesaplanan fiyat indekslerinde fiyatlar dflyormufl gibi, aksi durumdaysa ykseliyormufl gibi grnecektir. Bu nedenle, harp ve kriz yllar, indeks hesabnda temel yl olarak kullanlmamaldr.
Temel yl zaman ierisinde deifltirilebilir. Gerekte temel yl eskidike, indeks
saylar byr ve karfllafltrmalar da giderek zorlaflr.
SIRA SZDE
1. ndeks kavramn
aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. Aflada verilen seri iin deiflken esasl indeksi hesaplayarak 1987 ve 1991 yllarna
D fi Ndeerlerini
ELM
iliflkin indeks
yorumlaynz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yllar
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
X
30
40
25
34
27
30
34
37
3. Aflada 3Kmaddenin
T A P 2001 ve 2002 yllarna iliflkin fiyat ve miktarlar verilmifltir. 2001
yln temel alarak 2002 ylna iliflkin Paasche, Laspeyres ve Fisher indekslerini hesaplaynz. Hangi indeksin geree daha yakn sonu verdiini nedenleriyle aklaynz.
TELEVZYON
TELEVZYON
Maddeler
Pirin
Makarna
Bulgur
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
1.362.170
750
530.109
800
675.301
400
2002
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
600
1.935.186
1.029.163
850
1.119.285
450
nite 13 - ndeksler
Kendimizi Snayalm
1. 1994 ylnda bir X maddesinin kilosu 650.000 TL
ve 1998 deyse 975.000 TLdir. 1994 yl temel devre
olmak zere, 1998deki fiyat artfl oran afladakilerden hangisidir?
a. 110
b. 140
c. 150
d. 155
e. 160
2. Afladaki tabloda 3 maddenin 1998 ve 2000 yl fiyatlar verilmifltir.
Maddeler
Fiyatlar
1998
500
450
600
A
B
C
2000
750
680
900
1998 yln temel yl kabul ederek, 2000 ylna iliflkin basit toplam indeks deeri afladakilerden hangisidir?
a. 114.22
b. 132.50
c. 141.10
d. 150.32
e. 154.33
3. Afladaki tabloda iki maddenin 2000 ve 2001 yllarna
iliflkin fiyat ve miktarlar verilmifltir.
Maddeler
Portakal
Mandalina
Fiyat
(TL)
575
645
2000
Miktar
(ton)
10
15
2001
Fiyat
Miktar
(TL)
(ton)
625
11
715
17
Yukardaki tabloya gre 2000 yl temel yl kabul edildiinde, 2001 ylna iliflkin Laspeyres fiyat indeksinin
deeri afladakilerden hangisidir?
a. 90.85
b. 92.15
c. 110.04
d. 110.45
e. 112.09
291
Fiyat
(TL)
10.000
12.000
2001
Miktar
(ton)
5
6
Fiyat
(TL)
15.000
18.000
Miktar
(ton)
5
8
Fiyat (TL)
1995
1996
1997
1998
1999
450.000
500.000
517.000
522.000
530.000
292
statistik
Yant Anahtar
1. c
2. d
3. c
4. d
5. a
6. b
7. d
8. e
9. c
10. b
Yararlanlan Kaynaklar
BOWEN, Earl K., STARR Martin K.: Basic Statistics for
Business and Economics, McGraw-Hill Inc., 1994.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar,
stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977.
HARNETT, Donald L.: Statistical Methods, 3rd Edition,
Addison Wesley Pub. Comp., London, 1982.
McCLAVE James T., BENSON P.George, SINCICH Terry:
Statistics for Business and Economics, 7th Edition,
Prentice-Hall International Inc., 1998.
293
Zaman Serisi
zmlemesi
14
294
statistik
Amalar
erik Haritas
GRfi
ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE GSTERLMES
Zaman Serisi Tanm
Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi
ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER
Zaman Serilerini Etkileyen Faktrler (Bileflenler)
Yanltc Faktrler
ZAMAN SERS ZMLEMES
Zaman Serisi zmlemesi Tanm
Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar
ZAMAN SERS ZMLEMESNDE BLEfiENLERE AYIRMA YNTEM
Genel Aklamalar
Ynteme liflkin Modeller
Bileflenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aflamalar
GRfi
ktisatlar ve ifl idarecileri, bir mal ya da hizmetin retilmesi, pazarlanmas ve
mflteri memnuniyetinin arafltrlmas aflamalarnda, zaman iinde deiflen deerler alan pek ok deiflkenle ilgilenmek zorunda kalrlar. Bir iflletmenin satfl tutar, likidite dzeyi, iflgc devir hz, bir lkeye gelen yabanc turist says, bir lkenin enflasyon dzeyi ve benzerleri, bu tr deiflkenlere rnek olarak verilebilir. Anmsanaca gibi, zamanla iliflkili olarak tanmlanan bu deiflkenler hakknda
yaplan lmleri, zamana gre sralanmfl olarak gsteren serilere zaman serisi
denir.
Ekonomik, sosyal, psikolojik vb. eflitli nedenlerin, zamanla iliflkili deiflkenler
zerindeki etkisi, yn ve fliddetinin farkl olmas nedeniyle, zaman serisi gzlem
deerlerinde baz deiflmeler gzlenir. Bu deiflmeler zaman serilerini etkileyen
faktrler ya da bileflenler olarak ifade edilirler ve Trend Bilefleni, Mevsimsel Bileflen, Konjonktrel Bileflen ve Rassal Bileflen olarak isimlendirilirler.
Zaman serileri, yukarda sz edilen bu deiflmeler nedeniyle, zmlenmeden bir anlam ifade etmezler. En basit anlamda, zaman serisi zmlemesi, serinin zelliklerini aklamaktr. Zaman serilerinin zelliklerini aklayabilmek iin,
bu serilerin rassal bileflenin yannda, dier bileflenden hangi(ler)inin etkisinde
olduunu belirlemek ve bu bileflenlerin etkilerini tahminlemek gerekir. Zaman serisi zmlemesinin ikinci, belki de en nemli amac ngr yapmaktr. ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi; seriyi etkileyen bileflenlerin, belirlenmesi belirlenen bileflenlerinin etkilerinin tahminlenmesi ve hesaplanan tahminlerden yararlanarak, serinin gelecek dnemlerine iliflkin ngr alflmalarn kapsar.
Bu nitede nce zaman serisi ve zaman serisi zmlemesiyle ilgili tanm ve
aklamalar yaplacak, daha sonra da zaman serilerinin aklanmas amacyla zmlemelerde kullanlan Bileflenlere Ayrma Yntemi tantlacak ve rnek uygulamalara yer verilecektir.
N
AMA
295
296
statistik
Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
t
1
2
3
4
5
6
7
yt
hracat Tutar
(milyon $)
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637
Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001
t
8
9
10
11
12
13
yt
hracat Tutar
(milyon $)
23.224
26.261
26.974
26.578
27.775
31.187
297
fiekil 14.1
Trkiye'nin
(1989-2001 dnemi)
ihracat zaman
serisinin grafii.
yt
hracat
30
20
10
t
2
10
12
Zaman
Kartezyen grafikteki noktalarn oluflturduu flekle bakarak, zaman deiflkeniyle ihracat tutar deiflkeni arasndaki iliflkiyi betimlemek mmkndr. Baflka
bir anlatmla, zaman serisinin kartezyen grafiini incelemek suretiyle, izleyen ksmnda aklanacak olan, zaman serisini etkileyen temel bileflenlerden hangilerinin, bu seriyi etkilediini, grsel olarak belirlemek mmkndr.
1. Zaman serisi nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
Zaman serilerini etkileyen faktrleri, Temel Faktrler (Bileflenler) ve Yanltc Faktrler bafllklar altnda ele almak mmkndr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
298
statistik
na gelirdeki, teknolojik geliflmelerdeki, tketici zevk ve alflkanlklarndaki deiflmelerdeki ve fiyat deiflmelerindeki etkiler olarak sralamak mmkndr.
Yukarda belirtilen etkilerin fliddetine bal olarak, artfl ve azalfl ynndeki
deiflmeler, bazan artabilir ya da yavafllayabilir, yani trend ayn kalmaz. Trend fiekil 14.2a, b, c, dde gsterildii gibi dorusal ya da erisel olabilir. fiekil 14.2de
yer alan trend trleri uygulamada sk karfllafllan trlerdir.
Zaman iinde artfl ya da azalfl gstermeyen, hemen hemen ayn dzeyde kararllk gsteren serilerin trendi yoktur. fiekil 14.2e trendinin olmad durumu
gstermektedir.
C3
yt
C2
yt
Zaman
2(a)
Zaman
2(b)
yt
C5
C4
yt
Zaman
2(c)
Zaman
2(d)
C7
yt
t
Zaman
2(e)
299
yt
5500
Dalga Uzunluu
4500
Dalga fiiddeti
C2
3500
2500
t
5
10
15
20
Zaman
Birbirini izleyen iki mevsimsel deiflmenin maksimum noktalar arasndaki zaman aralna dalga uzunluu ad verilir ve L simgesiyle gsterilir. Genellikle mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluklar birbirine eflittir. fiekil 14.3 incelendiinde
mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluklarnn L = 4 eyrek yl olduu grlmektedir. Aylk zaman serilerinde L = 12 aydr.
Mevsimsel deiflmeler, dalga uzunluklarnn birbirine eflit olmas nedeniyle periyodik, tekrar tekrar meydana gelmifl olmalar nedeniyle de dngsel zellie sahip deiflmelerdir.
Bir mevsimsel deiflmenin maksimum ve minimum noktas arasndaki ykseklik farkna dalga fliddeti ad verilir. Mevsimsel deiflmelerin dalga fliddetleri, fiekil
14.3de grld gibi, farkl ya da eflit olabilir.
Eer bir zaman serisindeki mevsimsel deiflmelerinin dalga fliddetleri trend etkisinin belirledii genel eilimden bamszsa, bu serinin, eflit mevsimsel dalga
fliddetine sahip mevsimsel deiflme gsterdii , bamlyla eflit olmayan dalga fliddetine sahip mevsimsel deiflme gsterdii sylenir.
Mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluunun ve dalga fliddetinin doru olarak
belirlenmesi, zaman serisi zmlemelerinde en nemli konulardandr. nk;
bu durum, zmleme amacyla kullanlan yntem trnn ve model tipinin belirlenmesine etki eder. Mevsimsel deiflmeler dzenli deiflmeler olduundan,
herhangi bir zaman dnemi iin etkileri daha kolay tahminlenebilir.
300
statistik
yt
C2
1980
fiekil 14.4
Konjonktrel
deiflme.
Yanltc Faktrler
Baz aylk zaman serilerinde bir ayn gzlem deeri, ilgili deiflkenin o ay iinde
almfl olduu deerlerin toplamndan oluflmaktadr. Bu tr zaman serilerinin
gzlem deerleri aylarn gn saylarnn 28 (bazan 29), 30 ve 31 olmasndan ya da
bayram ve hafta sonu tatilleri nedeniyle, aylarn iflgn saylarnn farkl olmasndan
etkilenmektedir.
Aylarn gn ve iflgn saylarndaki fakllklar zaman serilerinde mevsimsel deiflme varmfl gibi izlenim yarattklar iin, zaman serilerini etkileyen nemli yanltc faktrler olarak bilinirler. Aylk satfl miktarlarna iliflkin zaman serileri, bu yanltc faktrlerden etkilenen serilere rnek olarak verilebilir.
301
Gzlem deerleri para birimiyle ifade edilmifl olan zaman serileri, enflasyon
nedeniyle meydana gelen fiyat deiflikliklerinin etkisi altnda kalrlar. Fiyat deifliklikleri, bu tr zaman serilerinde trend etkisi varmfl gibi izlenim yaratan bir baflka yanltc faktr olarak bilinmektedir. Yllk renci yurt cretleri, zaman serisi
fiyat deiflikliklerinin etkisinde olan serilere rnek olarak verilebilir.
Zaman serilerini zmlemeye gemeden nce, eer gerekliyse, serileri aylarn gn ve iflgn saylarnn farkl olmas ya da fiyat deifliklikleri gibi yanltc
faktrlerin etkisinden arndrmak gerekir. Aksi halde zmleme sonucu, hatal
bilgi retilmifl olur. Uygulamalarda zaman serisi gzlem deerlerinin yanltc faktrlerin etkisinden arndrlmas amacyla, gn says, iflgn says ya da fiyat deiflikliklerine iliflkin uygun dzeltmelerin yaplmas gerekir.
Gn says ve iflgn saysna iliflkin dzeltilmifl gzlem deerlerinin hesaplanmas iin srasyla, afladaki eflitliklerden yararlanlr:
GSD =
GSD =
Burada,
GSD = Gn says bakmndan dzeltmeyi,
GSD = flgn says bakmndan dzeltmeyi,
yt = Dzeltme yaplacak ayn gzlem deerini gstermektedir.
Zaman serilerini fiyat deiflikliklerinin etkisinden arndrmak iin yaplacak dzeltmeyse, cari fiyatlarla verilmifl gzlem deerlerinin sabit fiyatlara dnfltrlmesi suretiyle yaplr. Bu amala, cari fiyatlarla verilmifl gzlem deerleri toptan
eflya fiyatlar indeksi, tketici fiyatlar indeksi v.b. gibi uygun indekse blnr.
1. Trende neden olan etkileri aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
N N
AMALARIMIZ
Zaman serisi gzlem deerleri zerinde rassal deiflmelerin yannda
dier zaman
serisi bileflenlerinden hangilerinin etkili olduunun belirlenmesi alflmalarna,
zaman serisi zmlemesi denir. Bu tanm kapsamnda, zaman serisi zmleK T A P
mesinin amac, serinin hangi bileflenlerin etkisinde olduunu belirlemek ve her
bileflenin etkisini tahminlemek, (baflka bir anlatmla) ilgili zaman serisinin zelliklerini aklayabilmektir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
302
statistik
Zaman serisi zmlemesinin ikinci ve en nemli amac, serinin ngr amacyla zmlenmesidir. Zaman serisi gzlem deerleri arasnda bamlln, i bamlln, var olmas ve serideki deiflmelere neden olan etkilerin gelecekte de
ayn flekilde devam edecei varsaymyla, bir zaman serisinin gemifl dnem gzlem deerlerini kullanarak, gelecek dnem ngr deerlerini elde etmek mmkn olabilmektedir. Zaman serileri zmlemesini, bamsz gzlem deerlerinden meydana gelen serilerin zmlemesinden ayran bu nemli zellik, ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi tanm yapma gereini ortaya karmaktadr.
Zaman serilerinin ngr amacyla zmlemesi, bir zaman serisini etkileyen unsurlarn belirlenmesi, yaplan belirlemeden yararlanarak gemiflin aklanmas ve
istatistiksel adan normale gre gerekleflen durumun deerlendirilmesi, belirlenen unsurlarn gelecekte de seriyi ayn flekilde etkilemeye devam edecei varsaym altnda, gelecek dnemler iin ngrler yaplmas ve bunlarn karar verme
ve planlama faaliyetleri iin kullanma sunulmas alflmalardr.
Karar verme ve planlama faaliyetlerine her geen gn artan gereksinim, zaman
serilerinin ngr amacyla zmlemesini nemli bir konu haline getirmektedir.
Ana izgileriyle zmlemelerde, zaman serisi bileflenleriyle ilgilenilmektedir.
Bu nitenin izleyen blmlerinde, zaman serisi zmlemelerinin bileflenlere
ayrma yntemiyle nasl incelenecei konusu, uygulamal olarak ele alnacaktr.
303
ne karfl gelir. 3erli H.Olar Tablo 14.2de gsterilmifltir. rnein, t=2 zaman dnemine karfllk gelen 3erli H.O afladaki gibi hesaplanmfltr.
y1 + y2 + y3 10 + 31 + 43
=
= 28
3
3
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
yt
10
31
43
16
11
33
45
17
13
34
3erli H.O
28
30
21.,33
4erli H.O
10
31
2flerli H.O
Merkezilefltirilmifl H.O
-
25
3
43
25.12
25.25
16
25.50
25.75
.
.
.
.
.
.
11
33
45
17
13
.
.
.
.
.
.
.
.
-
10
34
27.25
304
statistik
SIRA zmlemesi
SZDE
1. Zaman serisi
kavramn aklaynz.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
ZAMAN SERS
ZMLEMESNDE BLEfiENLERE
DKKAT
AYIRMA YNTEM
N N
AMA
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Genel Aklamalar
K T A P
TELEVZYON
Bu ynteminK esas,
serisi bileflenlerinin, serinin gzlem deerleri zerinde T A zaman
P
ki etkilerini ayr ayr tahminlemek ve bu tahminlerden yararlanarak, serinin zelliklerini aklamaya imkan veren bilgiler retmektir. Ayrca; eer, zmlenecek
zaman serisinin
zaman iinde deiflmiyorsa (seriyi etkileyen bileT E L E V parametreleri
ZYON
flenlerin etkileri gelecekte de seriyi ayn flekilde etkilemeye devam ederse), bu
tahminler, nokta ngrlerini hesaplamak amacyla da kullanlabilir.
Bileflenlere ayrma yntemi, gemiflte yaygn olarak kullanlmfl olan betimsel
bir yntem olup, kuramsal yn olduka zayftr.
arpmsal
ya da
yt = Tt + Mt + Kt + Rt
toplamsal
Burada
yt = Zaman serisinin t zaman dnemindeki gzlem deerini,
Tt = Trend bilefleninin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Mt = Mevsimsel bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Kt = Konjonktrel bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Rt = Rassal bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
gstermektedir.
zmlenmesi istenen zaman serisi, trend artarken (artan ya da azalrken) azalan dalga fliddetine sahip mevsimsel deiflmeler gsteriyorsa ve seriyi aklayan
parametreler zaman iinde deiflmiyorsa, bu zaman serisinin zmlenmesi iin
arpmsal modelin kullanlmas uygundur. lgilenilen zaman serisinin parametreleri, zaman iinde deiflmiyorsa ve seriyi etkileyen mevsimsel deiflmelerin dalga
fliddetleri birbirine eflitse, (baflka bir ifadeyle trend etkisinden bamszsa) toplamsal model tercih edilir. Ancak, gerek yaflamda karfllafllan serilerin pek ounda
mevsimsel deiflmelerin dalga fliddetleri farkllk gsterdii iin, zaman serisi zmlemelerinde, genellikle arpmsal model kullanlmaktadr. Bu nedenle bu
nitede arpmsal modele iliflkin kuramsal aklamalara ve uygulamalarna yer
verilmifltir.
305
306
statistik
dorusal trend
ya da
Tt = 0 + 1t + 2t2
erisel trend
eflitlikleri uygulanr (y1, y2, ... , yn gzlem deerleri yanltc faktrlerin etkisinden
arndrlmfl olduu varsaylmfltr). Bu uygulamayla zaman ve gzlem deerleri
arasnda fonksiyonel bir iliflki kurulmufl olur.
Burada 0, 1 ve 2 tahminlenecek model parametrelerini gstermektedir. Bu
iki modelden hangisinin, Ttin tahminlenmesi iin kullanlacana karar verebilmek amacyla, serinin kartezyen grafii incelenir. Serinin trendi fiekil 14.2a ve b
rneklerine benziyorsa, Tt in tahminlenmesi iin, dorusal modelin fiekil 14.2c ve
d rneklerine benzemesi durumunda erisel modelin tercih edilmesi nerilir.
Trend bilefleni Tt in tt tahmini iin dorusal model
tt = b0 + b1t
erisel model
tt = b0 + b1t + b2t2
eflitlikleri ile ifade edilir. Burada b0, b1 ve b2 srasyla 0, 1 ve 2 nin tahminlerini gsterirler ve aflada verilen En Kk Kareler Normal Denklemlerinin zmlenmesiyle hesaplanrlar.
Dorusal Trend modeline iliflkin En Kk Kareler Normal Denklemleri
yt = nb0 + b1 t
yt t = b0 t + b1 t2
ve
yt tt
307
308
statistik
sy =
(yt - tt)2
n
sy =
(yt - tt)2
n-k
RNEK 1
ZM
309
ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637
23.224
26.261
26.974
26,587
27.775
31.186
269.987
t2
1
4
9
16
25
36
49
64
81
100
121
144
169
819
t . yt
11.625
25.918
40.779
58.86
76.725
108.636
151.459
185.792
236.349
269.74
292.457
333.3
405.418
2197.058
tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894
269.986
Bu tahmin modelinde t iin t = 1, 2, ........, 13 deerlerini uygulamak suretiyle Tablo 14.4teki tahmin deerleri tt hesaplanmfl olur. rnein, Tablo 14.4te t = 2 iin
hesaplanan t2 = 12.33 trend tahmin deeri,
t2 = 8.955 + 1.688 (2) = 12.33
fleklinde elde edilmifltir.
Tablo 14.4
Dorusal trend
tahminleri.
310
statistik
RNEK 2
ZM
Tablo 14.5:
kt . rt tahminleri
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21,637
23.224
26.261
26.974
26.587
27.775
31.186
tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894
yt/tt = kt . rt
1.092
1.051
0.97
0.937
0.882
0.949
1.042
1.034
1.088
1.044
0.966
0.951
1.009
Tablo 14.5 incelendiinde, ihracat deiflkeni konjonktr etkisiyle rnein, 1990 ylnda (t = 2 iin) (1.051 - 1) . 100 = %5.1 orannda normalin (trend deerinin) zerinde deer almfl, buna karfllk 1991 ylnda (t = 3 iin) (0.970 - 1) . 100 = %-3 orannda normalin (trend deerinin) altnda deer almfltr denir. Genel olarak kt . rt
tahminleri 1e ok yakn deerler olduundan incelenen dnemde ihracat deiflkeni zeride konjonktrn etkisi yoktur yorumu yaplabilir.
311
t+1
RNEK 3
ZM
312
statistik
dzeltmesi yaplr.
mt
t=1
313
yt tt . mt . rt
=
mt
mt
eflitliinden hesaplanr.
Eer mt tahmin deeri 1den kkse buna karfl gelen mevsimsel deiflmeden arndrlmfl gzlem deeri dt, gerek gzlem deeri ytden byk deerli, mt
tahmin deeri 1den bykse dt, yt deerinden kk olur. Mevsim etkisinden
arndrlmfl gzlem deerleri dt trend deerlerine yaklaflrlar. Bir baflka ifadeyle
mt > 1 olduunda mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin ayn dnemdeki normal deerden (normal deer Tt . Mt dir) byk deer almasna neden olurken, mt < 1 olduunda tersi sz konusu olur.
Trend Bilefleninin Tahminlenmesi: Trend bilefleninin t dnemine iliflkin Tt
bileflenin tt tahmini iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen izlenir. Buradaki tek farkllk, trend eflitliklerinin gerek yt gzlem deerlerine deil, mevsimsel bileflenin etkisinden arndrlmfl olan dt serisine uygulanacak olmasdr.
Konjonktrel ve Rassal Bileflenlerin Tahminlenmesi: Mevsim etkisinden arndrlmfl dt deerlerini kullanarak Kt . Rt bileflenlerinin kt . rt ya da kt ve
rt tahminleri iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen uygulanr.
ngr Deerlerinin Hesaplanmas: Daha nce de akland gibi, bileflenlere ayrma yntemiyle yaplan ngr amal zmlemelerde konjonktrel
ve rassal bileflenlerle ilgilenilmemektedir. Bu durumda, t + 1 n dnem iin, yt+1in
ngr deeri y't+1 = tt+1 . mt+1 eflitliiyle hesaplanr.
Tm yukarda sz edilenlere iliflkin uygulama, afladaki rnekte gsterilmifltir.
Afladaki seriyi arpmsal model kullanarak zmleyiniz.
eyrek Yllar
1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4
yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
eyrek Yllar
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4
yt
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
RNEK 4
Tablo 14.6 eyrek
yllk zaman serisi.
314
ZM
statistik
5500
4500
3500
2500
Index
EYREK YIL
5
10
15
20
315
Merkezilefltirilmifl
Hareketli
Ortalama (HO)
yt
tt . kt
= m t . rt
HO
eyrek
Yllar
yt
1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
2930.06
2975.39
3033.16
3154.65
3287.86
3355.84
3419.52
3430.82
3419.78
3490.99
3602.37
3671.30
3694.07
3731.23
3735.56
3777.20
3855.40
3918.73
4119.56
4401.34
0.8764
1.2366
0.9871
0.8702
0.8692
1.2994
0.9880
0.8467
0.9382
1.1747
0.9854
0.8997
1.0019
1.1149
0.9833
0.9205
0.9238
1.1821
0.9288
0.8703
Mevsim
ndeksi
Tablo 14.7
Merkezilefltirilmifl
hareketli
ortalamalar ve
mevsim indeksleri.
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1,2
Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
Ortalama = mt
1
----0.9871
0.9880
0.9854
0.9833
0.9288
0.97452
eyrek Yllar
2
3
-----0.8764
0.8702
0.8692
0.8467
0.9382
0.8997
1.0019
0.9205
0.9238
0.8703
----0.88148
0.9219
mt = L = 4
t=1
olmaldr.
L
4
1.2366
1.2994
1.1747
1.1149
1.1821
-----1.20154
Tablo 14.8
eyrek yllar
itibaryla
gruplandrlmfl
mt . rt ve mt
tahminleri.
316
statistik
yt tt . mt . kt . rt
=
= tt . kt . rt
mt
mt
dt
dt
5000
5000
4000
4000
3000
3000
0
fiekil 14.6
dt serisinin
grafikleri.
15
10
Zaman
(a)
20
25
15
10
20
25
Zaman
(b)
Bu tahmin modeli afladaki gibi sadelefltirilmifl, En Kk Kareler Normal Denklemleri yardmyla tt = 3525 + 37.2t + 0.504t2 olarak tahminlenmifltir. Gerekli
olan veriler Tablo 14.9dan elde edilmifltir. Bu erisel tahmin denkleminde, t yerine t = -23, -21, ...., 21, 23 deerleri yazlrsa, Tablo 14.10da verilen tt tahminleri elde edilmifl olur.
317
dt t = b1 t2
171178,48 = 4600b1
dt t2 = b0 t2 + b2 t4
b1 = 37,2
b0 = 3525
b2 = 0,504
yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
Toplam 86342,98
t
-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
0
yt/mt=tt.kt=dt
2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62
86910.36
t2
t3
t4
529
441
361
289
225
169
121
81
49
25
9
1
1
9
25
49
81
121
169
225
289
361
441
529
4600
-12167
-9261
-6859
-4913
-3375
-2197
-1331
-729
-343
-125
-27
-1
1
27
125
343
729
1331
2197
3375
4913
6859
9261
12167
0
279841
194481
130321
83521
50625
28561
14641
6561
2401
625
81
1
1
81
625
2401
6561
14641
28561
50625
83521
130321
194481
279841
1583320
dt . t
dt . t2
-66469.31
1528794.13
-61421.85
1289858.85
-53037.36
1007709.84
-52125.23
886128.91
-46304.10
694561.50
-40557.92
527252.96
-34180,30
375983.30
-32705.91
294353.19
-24382.12
170674.84
-16505.30
82526.50
-10463.19
31389.57
-3417.63
3417.63
3659.74
3659.74
11261.40
33784.20
20115.85
100579.25
24266.76
169867.32
34081.83
306736.47
43466.06
478126.66
50332.36
654320.68
57906.60
868599.00
67059.90
1140018.30
82710.04
1571490.76
109911.90
2308149.90
107976.26
2483453.98
171178.48 17011437.48
yt
= 0.98
tt . mt
Tablo 14.9
En Kk Kareler
normal denklemleri
veri tablosu.
318
statistik
Tablo 14.10
Trend, konjonktrel
ve rassal bileflen
tahminleri.
yt
yt/mt=tt.kt=dt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303,34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62
yt=3525+37.2t+0.504t2
2935.38
2965.46
2999.56
3037.70
3079.87
3126.08
3176.31
3230.58
3288.88
3351.20
3417.57
3487.96
3562.39
3640.84
3723.33
3809.85
3900.41
3994.99
4093.61
4196.25
4302.94
4413.65
4528.39
4647.17
mt
tt . mt
kt . rt
0,97
0,88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
2847.32
2609.60
2759.60
3645.24
2987.48
2750.95
2922.21
3876.69
3190.21
2949.06
3144,16
4185.55
3455.51
3203.94
3425.47
4571.82
3783.39
3515.59
3766.12
5035.51
4173.85
3884.01
4166.12
5576.60
0.98
0.98
0.93
1.00
1.00
0.99
0.97
1.12
1.05
0.98
1.02
0.97
1.02
1.03
1.08
0.90
0,97
0,98
0,94
0.91
0.91
0.98
1.15
1.01
SIRA SZDE
1. Bileflenlerine
SIRA ayrma
SZDE yntemiyle zmlemede, zmleme aflamalarn sralaynz.
D fi N E L M
2. Eer ilgilenilen zaman serisinin gzlem deerleri zerinde mevsimsel bileflenin etkiD fi Ndeilse,
ELM
si sz konusu
ngr amacyla kullanlacak arpmsal modeli belirleyiniz.
S O R U
3. arpmsal Smodellerde
mevsimsel bileflenin tahminlenmesindeki aflamalar sralaynz.
O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, zaman serilerinin temel bilefleni deildir?
a. Trend Bilefleni
b. Rassal Bileflen
c. Zaman Bilefleni
d. Konjonktrel Bileflen
e. Mevsimsel Bileflen
2. Bir zaman serisinin trend tahmini tt = 25 + 0.8t dir. Afladakilerden hangisi, bu trend tahmini iin sylenemez?
a. Trend dorusaldr.
b. Trend artan eilim gsterir.
c. Trend eriseldir.
d. Trendin eimi pozitiftir.
e. Trendin eimi 0,8dir.
3. Yllk zaman serilerinde hangi zaman serisi bilefleninin
etkisi grlmez?
a. Trend bilefleninin
b. Mevsimsel bileflenin
c. Konjonktrel bileflenin
d. Rassal bileflenin
e. Konjonktrel ve Rassal bileflenin
4. Afladakilerden hangisi, mevsimsel deiflmenin dalga
uzunluunu ifade eder?
a. Birbirini izleyen iki mevsimsel deiflmenin maksimum ya da minimum noktalar arasndaki zaman
aral
b. Birbirini izleyen mevsimler arasndaki zaman
aral
c. Bir mevsimsel deiflmenin maksimum ve minimum
noktalar arasndaki fark
d. Serideki veri says
e. En yksek ve en dflk mevsimsel deiflme arasndaki fark
5. Zaman serilerinde etkisi mutlaka grlen bileflen afladakilerden hangisidir?
a. Trend
b. Konjonktrel
c. Mevsimsel
d. Rassal
e. fl gn saysnn farkll
6. Bir
nda,
a.
b.
c.
d.
e.
319
zaman serisinin hareketli ortalamalar hesaplandseri hangi bileflenlerin etkisinden arndrlmfl olur?
Trend Mevsimsel
Trend Konjonktrel
Mevsimsel
Trend
Mevsimsel Rassal
t
-3
-1
1
3
yt
12
15
13
16
Yukarda verilen zaman serisinin tahmin edilecek dorusal trend denkleminde eimi veren parametre tahmininin
deeri katr?
a. 0.05
b. 0.12
c. 0.50
d. 0.80
e. 1.1
8. Yukarda verilen tabloya gre, zaman serisi iin tahmin edilen trend denklemi tt = 14 + 0,5t ise serinin t = 1
iin trend tahmin deeri katr?
a. 12.50
b. 14.25
c. 14.50
d. 15.10
e. 15.50
9. Yllk bir zaman serisinin bileflenleri arpmsal model
kullanlarak tahmin edilmek istenmektedir. t = 1 iin gzlem deeri 11.625, trend tahmin deeri 10.642 hesaplanmfltr. Ayn dneme iliflkin konjonktrel bileflenin tahmin
deeri katr?
a. 0.09
b. 1.009
c. 1.092
d. 1.15
e. 1.18
320
statistik
10. Bir zaman serisinin t dnemine iliflkin mevsimsel bileflen tahmini 0.92 dir. Bu deeri, afladakilerden hangisi
doru olarak ifade eder?
a. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %92 byk deer almasna neden
olmufltur.
b. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden % 8 kk deer almasna neden
olmufltur.
c. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %8 byk deer almasna neden
olmufltur.
d. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %0,8 byk deer almasna neden
olmufltur.
e. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden 0,02 kk deer almasna neden
olmufltur.
Yant Anahtar
1. c
2. c
3. b
4. a
5. d
6. e
7. c
8. c
9. c
10. b
Yararlanlan Kaynaklar
BOWERMAN, Bruce L, OConnell: Forecasting and Time Series An Applied Approach, 3rd Edition, Wadsworth Inc., California, 1993.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar,
.. Yayn No: 1941, Sermet Matbaas, stanbul, 1974.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitapevi,
stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley and Sons Inc, NewYork, 1996.
321
0.00
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
0.06
0.07
0.08
0.09
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
0.000000
0.039828
0.079260
0.117911
0.155422
0.191462
0.225747
0.258036
0.288145
0.315940
0.341345
0.364334
0.384930
0.403199
0.419243
0.433193
0.445201
0.455435
0.464070
0.471284
0.477250
0.482136
0.486097
0.489276
0.491802
0.493790
0.495339
0.496533
0.497445
0.498134
0.498650
0.003989
0.043795
0.083166
0.121719
0.159097
0.194974
0.229069
0.261148
0.291030
0.318589
0.343752
0.366500
0.386860
0.404902
0.420730
0.434478
0.446301
0.456367
0.464852
0.471933
0.477784
0.482571
0.486447
0.489556
0.492024
0.493963
0.495473
0.496636
0.497523
0.498193
0.498694
0.007989
0.047758
0.087064
0.125516
0.162757
0.198468
0.232371
0.264238
0.293892
0.321214
0.346136
0.368643
0.388767
0.406582
0.422196
0.435744
0.447384
0.457284
0.465621
0.472571
0.478308
0.482997
0.486791
0.489830
0.492240
0.494132
0.495603
0.496736
0.497599
0.498250
0.498736
0.011967
0.051717
0.090954
0.129300
0.166402
0.201944
0.235653
0.267305
0.296731
0.323814
0.348495
0.370762
0.390651
0.408241
0.423641
0.436992
0.448449
0.458185
0.466375
0.473197
0.478822
0.483414
0.487126
0.490097
0.492451
0.494297
0.495731
0.496833
0.497673
0.498305
0.498777
0.015953
0.055670
0.094835
0.133072
0.170031
0.205402
0.238914
0.270350
0.299546
0.326391
0.350830
0.372857
0.392512
0.409877
0.425066
0.438220
0.449497
0.459071
0.467116
0.473810
0.479325
0.483823
0.487455
0.490358
0.492656
0.494457
0.495855
0.496928
0.497744
0.498359
0.498817
0.019939
0.059618
0.098706
0.136831
0.173645
0.208840
0.242154
0.273373
0.302338
0.328944
0.353141
0.374928
0.394350
0.411492
0.426471
0.439429
0.450529
0.459941
0.467843
0.474412
0.479818
0.484222
0.487776
0.490613
0.492857
0.494614
0.495975
0.497020
0.497814
0.498411
0.498856
0.023922
0.063559
0.102568
0.140576
0.177242
0.212260
0.245373
0.276373
0.305106
0.331472
0.355428
0.376976
0.396165
0.413085
0.427855
0.440620
0.451543
0.460796
0.468557
0.475002
0.480301
0.484614
0.488089
0.490863
0.493053
0.494766
0.496093
0.497110
0.497882
0.498462
0.498893
0.027903
0.067495
0.106420
0.144309
0.180822
0.215661
0.248571
0.279350
0.307850
0.333977
0.357690
0.378999
0.397958
0.414656
0.429219
0.441792
0.452540
0.461636
0.469258
0.475581
0.480774
0.484997
0.488396
0.491106
0.493244
0.494915
0.496207
0.497197
0.497948
0.498511
0.498930
0.031881
0.071424
0.110261
0.148027
0.184386
0.219043
0.251748
0.282305
0.310570
0.336457
0.359929
0.381000
0.399727
0.414207
0.430563
0.442947
0.453521
0.462462
0.469946
0.476148
0.481237
0.485371
0.488696
0.491344
0.493131
0.495060
0.496319
0.497282
0.498012
0.498559
0.498965
0.035856
0.075345
0.114092
0.151732
0.187933
0.222405
0.254903
0.285236
0.313267
0.338913
0.362143
0.382977
0.401475
0.417736
0.431888
0.444083
0.454486
0.463273
0.470621
0.476705
0.481691
0.485738
0.489989
0.491576
0.493613
0.495201
0.496427
0.497365
0.498074
0.498605
0.498999
322
Ek 2: t Tablosu
EK 2: "t" TABLOSU
Serbestlik
derecesi P = 0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0.05
0.02
0.01
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0.158
0.142
0.137
0.134
0.132
0.131
0.130
0.130
0.129
0.129
0.325
0.289
0.277
0.271
0.267
0.265
0.263
0.262
0.261
0.260
0.510
0.445
0.424
0.414
0.408
0.404
0.402
0.399
0.398
0.397
0.727
0.617
0.584
0.569
0.559
0.553
0.549
0.546
0.543
0.542
1.000
0.816
0.765
0.741
0.727
0.718
0.711
0.706
0.703
0.700
1.376
1.061
0.978
0.941
0.920
0.906
0.896
0.889
0.883
0.879
1.963
1.386
1.250
1.190
1.156
1.134
1.119
1.108
1.100
1.093
3.078
1.886
1.638
1.533
1.476
1.440
1.415
1.397
1.383
1.372
6.314
2.920
2.353
2.132
2.015
1.943
1.895
1.860
1.833
1.812
12.706
4.303
3.182
2.776
2.571
2.447
2.365
2.306
2.262
2.228
31.821
6.965
4.541
3.747
3.365
3.143
2.998
2.896
2.821
2.764
63.654
9.925
5.841
4.604
4.032
3.707
3.449
3.355
3.250
3.169
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
0.129
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.127
0.127
0.127
0.269
0.259
0.259
0.258
0.258
0.258
0.257
0.257
0.257
0.257
0.396
0.395
0.394
0.393
0.393
0.392
0.392
0.392
0.391
0.391
0.540
0.539
0.538
0.537
0.536
0.535
0.534
0.534
0.533
0.533
0.697
0.695
0.694
0.692
0.691
0.690
0.689
0.688
0.688
0.687
0.876
0.873
0.870
0.868
0.866
0.865
0.863
0.862
0.861
0.860
1.088
1.083
1.079
1.076
1.074
1.071
1.069
1.067
1.066
1.064
1.363
1.356
1.350
1.345
1.341
1.337
1.333
1.330
1.328
1.325
1.796
1.782
1.771
1.761
1.753
1.746
1.740
1.734
1.729
1.725
2.201
2.179
2.160
2.145
2.131
2.120
2.110
2.101
2.093
2.086
2.718
2.681
2.650
2.624
2.602
2.583
2.567
2.552
2.539
2.528
3.106
3.055
3.012
2.977
2.947
2.921
2.898
2.878
2.861
2.845
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.257
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.391
0.390
0.390
0.390
0.390
0.390
0.389
0.389
0.389
0.389
0.532
0.532
0.532
0.531
0.531
0.531
0.531
0.530
0.530
0.530
0.686
0.686
0.685
0.685
0.684
0.684
0.684
0.683
0.683
0.683
0.859
0.858
0.858
0.857
0.856
0.856
0.855
0.855
0.854
0.854
1.063
1.061
1.060
1.059
1.058
1.058
1.057
1.056
1.055
1.055
1.323
1.321
1.319
1.318
1.316
1.315
1.314
1.313
1.311
1.310
1.721
1.717
1.714
1.711
1.708
1.706
1.703
1.701
1.699
1.697
2.080
2.074
2.069
2.064
2.060
2.056
2.052
2.048
2.045
2.042
2.518
2.508
2.500
2.492
2.485
2.479
2.473
2.467
2.462
2.457
2.831
2.819
2.807
2.797
2.787
2.779
2.771
2.763
2.756
2.750
0.12566
0.25335
0.38532
0.52440
0.67449
1.64485
1.95996
2.32634
2.57582
323
Ek 3: 2 Tablosu
EK 3: 2 TABLOSU
0.995
0.990
0.975
0.950
0.050
0.025
0.010
0.005
0.001
0.00003927
0.000157
0.000982
0.003932
3.841455
5.023903
6.634891
7.879400
10.827360
0.010025
0,020100
0.050636
0.102586
5.991476
7.377779
9.210351
10.596530
13.915004
0.071723
0.114832
0.215795
0.351846
7.814725
9.348404
11.344882
12.838073
16.265959
0,206984
0.297107
0.484419
0.710724
9.487728
11.143262
13.276699
14.860166
18.466226
0.411751
0.554297
0.831209
1.145477
11.070483
12.832492
15.086317
16.749648
20.514651
0.675733
0.872083
1,.237342
1.635380
12.591577
14.449355
16.811872
18.547513
22.457479
0.989251
1.239032
1,689864
2.167349
14.067127
16.012774
18.475324
20.277738
24.321296
1.344403
1,646506
2,179725
2.732633
15.507312
17.534545
20.090159
21.954861
26.123931
1.734911
2.087889
2,700389
3.325115
16.918960
19.022778
21.666048
23.589275
27.876731
10
2.155845
2.558199
3.246963
3.940295
18.307029
20.483201
23.209287
25.188055
29.587885
11
2.603202
3.053496
3.815742
4.574809
19.675153
21.920023
24.725022
26.756864
31.263507
12
3.073785
3.570551
4.403778
5.226028
21.026055
23.336660
26.216964
28.299660
32.909230
13
3.565042
4.106900
5.008738
5.891861
22.362027
24.735581
27.688184
29.819318
34.527367
14
4.074659
4.660415
5.628724
6.570632
23.684782
26.118935
29.141163
31.319425
36.123867
15
4.600874
5.229356
6.262123
7.260935
24.995797
27.488365
30.577951
32.801491
37.697774
16
5.142164
5.812197
6.907664
7.961639
26.296221
28.845325
31.999861
34.267053
39.251776
17
5.697274
6.407742
7.564179
8.671754
27.587100
30.190983
33.408717
35.718378
40.791109
18
6.264766
7.014903
8.230737
9.390448
28.869321
31.526410
34.805237
37.156386
42.311948
19
6.843923
7.632698
8.906514
10.117006
30.143505
32.852337
36.190775
38.582122
43.819365
20
7.433811
8.260368
9.590772
10.850799
31.410420
34.169581
37.566272
39.996856
45.314218
21
8.033602
8.897172
10.282907
11.591316
32.670558
35.478859
38.932232
41.400943
46.796271
22
8.642681
9.542494
10.982330
12.338009
33.924460
36.780678
40.289448
42.795664
48.267624
23
9.260383
10.195689
11.688534
13.090505
35.172460
38.075609
41.638334
44.181385
49.727643
24
9.886199
10.856349
12.401146
13.848422
36.415026
39.364060
42.979781
45.558363
51.178969
25
10.519647
11.523951
13.119707
14.611396
37.652489
40.646498
44.314014
46.927966
52.618738
26
11.160218
12.198177
13.843881
15.379163
38.885130
41.923138
45.641636
48.289777
54.051136
27
11.807655
12.878468
14.573373
16.151395
40.113266
43.194521
46.962837
49.645035
55.475080
28
12.461281
13.564666
15.307854
16.927876
41.337152
44.460790
48.278166
50.993559
56.891756
29
13.121067
14.256406
16.047051
17.708381
42.556948
45.722279
49.587829
52.335495
58.300642
30
13.786682
14.953464
16.790756
18.492667
43.772954
46.979218
50.892181
53.671868
59.702212
40
20.706577
22.164201
24.433058
26.509296
55.758487
59.341679
63.690771
66.766047
73.402900
50
27.990825
29.706725
32.357385
34.764236
67.504805
71.420194
76.153802
79.489839
86.660312
100
67.327533
70.064995
74.221882
77.929442
124.342101
129.561252
135.806891
140.169714
149.448789
324
Szlk
Szlk
A
Alfa () Tipi Hata (I. Tip Hata): Doru bir hipotezin (H0 doru iken) test sonucunda reddedilmesi halinde ifllenecek
F
Fisher ndeksi: Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik
hata.
Ana Ktle: Yn olay niteliinde ve ayn cins birimlerin olufl-
ortalamas.
Frekans Serisi: Bir serideki, gzlem deerlerinin ka kez tek-
turduu topluluk.
G
Geometrik Ortalama: Bir seriyi oluflturan deerlerin arpm-
H
Hareketli Ortalama: Zaman serilerinin mevsimsel ve rassal bi-
Bamsz Olaylar: Ortaya kp kmamas, baflka bir olayn ortaya kmasn ya da kmamasn zorunlu hale getireme-
yen olaylar.
turulan seri.
n belirleyen katsay.
Beta () Tipi Hata (II. Tip Hata): Doru olmayan bir hipotezin
btn.
de ifllenecek hata.
Bileflik ndeks: ki ya da daha ok maddeyi kapsayan indeks.
turulan dizi.
statistiksel Hipotez: Herhangi bir ana ktle parametresine ilifl-
arafltrabilen nerme.
Kareli Ortalama: Bir seriyi oluflturan deerlerin karelerinin toplamnn gzlem saysna oran.
Karflt (H1) Hipotez: lgilenilen ana ktle parametresinin bilinen deerinde, istatiksel olarak anlaml farklarn beklendiini ifade eden hipotez.
Kontenjans Katsays: Saysal olmayan deiflkenler arasndaki
iliflkinin derecesini gsteren katsay.
Korelasyon Katsays: ki deiflken arasndaki dorusal iliflkinin ynn ve derecesini belirleyen (gsteren) katsay.
Szlk
325
S-fi
hipotez.
Snflandrlmfl Seri: Deney ya da gzlem sonularnn belirli
turulan seri.
Standart Sapma: Bir seriyi oluflturan deerlerin aritmetik or-
deerlerini arafltrmak.
Tamamlayc Olay: Bir olayn ortaya kmamas ile tanmlanan
O-
Olay: Bir deneyin bir ya da daha ok sonucunu ieren kme.
olay.
Tartl Ortalama: Gzlem deerleri arasndaki nem dere-
Ortalama: Bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer.
edebilen olay.
Trend: Zaman serilerine iliflkin gzlem deerlerinin uzun dnem-
Y
Yn Olay: Ait olduu kmedeki olaylar tek baflna temsil ede-
meyen olay.
Paasche ndeksi: Arlkl indekslerde arlk katsaylarnn indeks devresindeki ( ya da yerindeki) deerlerden seilme-
Regresyon: Deiflkenler arasndaki ortalama iliflkinin matematiksel bir fonksiyonla ifade edilmesi.
saat gibi bir zaman deiflkeninin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan seri.
326
Dizin
Dizin
Betimleme 297
Aa Diyagram 70, 71, 73, 82, 91, 93, 99, 110, 120
Ana Ktle 5, 8, 9, 173, 174, 191, 192, 199, 213, 216, 219, 228, 231,
233, 235
Ana Ktle Oran 185, 188, 190, 191, 206, 231, 233
Binom Dalm 69, 104, 118, 119, 125, 126, 127, 128, 130, 137,
160, 161, 162, 163, 244, 245
Ani Birim 4, 7, 9
Anlamllk Dzeyi 218, 222, 223, 224, 226, 229, 231, 233, 240,
Aralk Tahminlemesi 199, 200, 201, 202, 204, 206, 207, 208
Aritmetik Ortalama 37, 41, 42, 43, 57, 198, 199, 201, 202, 208,
Btnleyici Olaylar 87
223, 228, 258, 259, 275, 280, 281, 284, 285, 286, 287, 288, 302, 303, 307
C-
Ayrk Olaylar 68, 83, 84, 85, 87, 94, 97, 98, 99
apraz Tablo 80
219
Baml Deiflken 21, 256, 258, 261, 265, 268, 269, 273, 275
Bamsz Deiflken 240, 258, 261, 264, 268, 269, 273, 275
ubuk Grafik 22
Balanm 253
Basit Dorusal Regresyon 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259,
261, 262, 263, 264, 265
D
Dalm 13, 19, 59, 77, 80, 90, 119, 128, 129, 130, 137, 138, 140,
141, 142, 143, 218, 220, 263, 274, 297
Dalma Serisi 32
Dalga fiiddeti 299, 305
Dalga Uzunluu 299, 301, 302, 312, 314, 319
Basit Seri 14, 15, 16, 17, 31, 38, 43, 45, 47, 48, 53, 54, 60, 65
Basit Toplam ndeks 284, 285, 291
Dizin
Deney 3, 8, 17, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 83, 84, 87,
Gven Aral 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 263
88, 89, 93, 98, 104, 105, 107, 110, 111, 117, 118, 119, 127, 130, 133, 160,
Gven Dzeyi 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 208
Doal Birim 4, 5, 6, 9
327
H0 Hipotezi 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 225, 226, 227, 229,
232, 233, 234, 239, 242, 243, 248, 274
H1 Hipotezi 234
Hareketli Ortalama 294, 301, 302, 303, 304, 312, 314, 319
Eilim 36, 37, 53, 256, 279, 297, 298, 299, 300, 308, 309, 319
Hipotez 197, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 239,
Elementer Olay 71
240, 242, 243, 244, 248, 261, 264, 265, 268, 274, 275
Hipotez Testi 212, 213, 214, 218, 219, 220, 223, 228, 265
Histogram 23, 24, 25, 26, 30, 32, 56, 138, 265
Hcre 80
317
I-
I. Tip Hata 218, 222
II. Tip Hata 218
Farkllk 63, 181, 184, 195, 199, 213, 214, 216, 218, 219, 224, 226,
Frekans Dalm 15, 18, 19, 21, 22, 30, 31, 32, 59, 213, 239, 244,
liflkinin Derecesi 238, 246, 247, 253, 254, 269, 270, 275
ndeks 45, 46, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290,
291, 292, 301, 315, 316
Frekans Serisi 16, 17, 18, 20, 23, 31, 32, 39, 42, 50, 54, 55, 61
radi rnekleme 8
statistik 3, 4, 5, 7, 8, 9, 13, 15, 17, 29, 32, 36, 37, 48, 49, 58, 59,
60, 69, 73, 101, 105, 169, 171, 180, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 191, 196,
197, 198, 199, 201, 212, 213, 214, 218, 219, 228, 233, 239
statistik Birimi 4
Gerek Birim 5, 6
statistik Ktlesi 5, 8, 9
Gerek Ktle 6
Gzlem Deeri 16, 22, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 60,
65, 176, 256, 279, 282, 297, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 308, 309, 310,
328
Dizin
L
Kamuoyu Arafltrmas 163
Liste 14, 15, 32, 72, 79, 107, 108, 116, 174, 179, 208
Kareli Ortalama 37, 46, 47, 48, 60, 62, 66, 191
Karfllkl (ya da Tamamyla) Ayrk Olaylar 83
Marjinal Olaslk 80
Medyan 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 65, 66, 307
Kesikli Rassal Deiflken 104, 105, 106, 107, 111, 113, 118, 119,
Mekan Deiflkeni 5, 14
Mekan ndeksi 280, 281
Kesin olay 74
Mevsimsel Bileflen 295, 299, 305, 306, 311, 312, 313, 314, 316,
319
Konjonktrel Bileflen 295, 300, 304, 305, 309, 310, 312, 314,
317, 319
Normal Dalm 136, 137, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 147, 148,
150, 151, 152, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 176, 187, 191, 200,
201, 202, 204, 206, 208, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 228,
O-
184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 197, 198, 199, 201, 204, 206, 213, 214,
Olanaksz Olay 74
215, 216, 223, 227, 230, 239, 242, 244, 255, 263, 274
Dizin
Olaslk 69, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 107, 108, 118, 125, 128,
132, 137, 140, 156, 160, 199, 213, 215, 218, 245, 249
329
rnekleme Hatas 168, 172, 180, 182, 191, 192, 216, 222, 230,
232
Olaslk Dalm 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 113,
115, 118, 120, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136,
P-R
Paasche ndeksi 289, 290
Parametre 3, 130, 133, 134, 141, 158, 159, 161, 169, 171, 180, 181,
182, 185, 188, 191, 192, 193, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 208, 212, 213,
Olay 3, 4, 5, 6, 7, 9, 13, 37, 68, 69, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81,
214, 215, 216, 219, 222, 223, 244, 245, 252, 255, 256, 262, 263, 264, 304,
82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 110,
Oranlarn Ortalamas 45
Ortalama 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53, 57,
Rassal Deiflken 105, 106, 107, 108, 111, 112, 118, 126, 128, 129,
59, 60, 111, 112, 128, 132, 141, 142, 147, 156, 158, 169, 175, 185, 186, 187,
190, 192, 198, 199, 201, 202, 204, 206, 213, 215, 223, 228, 253, 262, 280,
281, 285, 286, 289, 302, 314
137, 140, 142, 147, 152, 160, 161, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 198, 199,
201, 226, 244, 248, 249
Rassal rneklem 8, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 206, 208, 214, 219, 235,
242
Rassal rnekleme 179, 180, 181, 182, 183, 186, 187, 189, 190
Rassal rnekleme Yntemi 181
rneklem 3, 8, 9, 60, 69, 75, 169, 171, 172, 173, 174, 177, 178, 179,
Rassal Saylar Tablosu 179, 180
180, 181, 183, 184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 198, 199, 201, 204, 206,
Red Blgesi 216, 217, 218, 220, 221, 222, 224, 225, 226, 227, 229,
rneklem Hacmi 76, 78, 168, 174, 175, 176, 177, 178, 182, 183,
231, 232, 233, 235, 241, 242, 245, 248, 266
186, 187, 193, 201, 204, 206, 219, 224, 227, 228, 229, 231, 234, 245
Regresyon 249, 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
rneklem statistii 171, 176, 184, 188, 192, 197, 200, 208, 214,
263, 264, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 275, 276
216, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 231, 242
Regresyon Denklemi 252, 253, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
rneklem Uzay 68, 69, 70, 71, 74, 75, 89, 95, 101
rneklem Varyans 179, 189
rnekleme 8, 169, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 181,
182, 183, 184, 185, 188, 190, 191, 192, 197, 202, 206, 213, 214, 218, 219,
220, 228, 231, 255, 263
S-fi
Sabit Esasl ndeks 281, 282
Sabit Terim 255
Sadelefltirilmifl Normal Denklem 307
330
Dizin
Sayma Kural 79
Serbestlik Derecesi 204, 205, 208, 228, 239, 241, 242, 243, 244,
t testi 229
Seri 13, 14, 19, 21, 22, 23, 27, 29, 37, 43, 45, 46, 48, 53, 57, 59, 60,
62, 257, 259, 280, 281, 283, 295, 297, 299, 300, 302, 305, 306, 307, 308,
Serpilme Diyagram 29, 32, 252, 253, 254, 255, 256, 266, 273,
296
Tahmin 191, 197, 198, 199, 206, 208, 228, 256, 261, 265, 306, 307,
Snflandrlmfl Seri 12, 14, 17, 18, 19, 22, 23, 25, 31, 32, 40, 41,
Tahminleme 181, 191, 195, 196, 197, 198, 199, 201, 211, 309, 312
Sonsuz Ktle 6
Standart Hata 168, 186, 187, 190, 191, 192, 199, 200, 201, 202,
203, 204, 205, 206, 207, 208, 219, 226, 228, 232, 234, 235, 252, 261, 262,
Test statistii 216, 219, 220, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230,
Standart Normal Dalm 136, 141, 142, 143, 146, 147, 149,
231, 232, 234, 235, 241, 242, 243, 247, 248, 264, 266, 274, 275
152, 153, 156, 157, 161, 163, 164, 176, 200, 204, 206, 221, 225, 226, 228,
232, 234
Testin Yn 216
Standart Sapma 36, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 104, 105, 111, 112, 113,
Tipik Olay 3
114, 115, 126, 127, 128, 132, 140, 141, 142, 147, 156, 158, 186, 187, 189,
Trend 295, 297, 298, 299, 300, 301, 304, 305, 306, 307, 308, 309,
Standartlafltrma 147
Trend Bilefleni 295, 297, 305, 306, 308, 309, 310, 311, 313, 316,
U-
Srekli Ktle 6, 9
st Tahminleme 191
Srekli Rassal Deiflken 104, 106, 137, 138, 139, 148, 150, 151,
153, 159, 164
V
Varsaymsal Birim 5, 6
Varsaymsal Ktle 6, 9
Varyans 10, 62, 64, 66, 113, 134, 135, 164, 176, 179, 181, 182, 187,
Dizin
331
Z
z Dalm 219
z Deerleri 142, 147, 148, 152, 154, 157, 162, 202, 221
z statistii 224
z Rassal Deiflkeni 147
z Skorlar 142
Yaklaflk Olaslk 77, 107, 138, 160
Yaklaflk Olaslk in Greli Sklk 77
Yanlg Pay 176
Yanltc Faktrler 294, 297, 300, 301, 305, 306, 308, 314
Yanllk 180