Olasılık Ve İstatistik - Anadolu Üniversitesi Ders Notları

TC.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1448

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 771
STATSTK
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Prof.Dr.
Yazarlar
Ali Fuat YZER (nite 1, 2)
Embiya AAOLU (nite 3, 13)
Hseyin TATLIDL (nite 4, 5, 6)
Ahmet ZMEN (nite 7, 8, 9, 14)
Emel fiIKLAR nite (10, 11, 12)
Editr
Prof.Dr. Ali Fuat YZER
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2003 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Yard.Do.Dr. Melih Zeytinolu
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Televizyon Programlar Yneticisi
Prof. Yaln Demir
Dil ve Yazm Danflmanlar
Yard.Do.Dr. Hlya Pilanc
Okt. Aydn Fndkolu
Okt. Meral Aflkar
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Reha Akgn
Kitap Koordinasyon Birimi
Yard.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
statistik
ISBN
975 - 06 - 0183 - 1
6. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 60.000 adet olarak baslmfltr.
ESKfiEHR, Ekim 2009
iii
indekiler
indekiler
Sunufl ............................................................................................................. ix
Kullanm Klavuzu ........................................................................................ x
Temel Kavramlar .................................................................... 1
NTE 1
GRfi ............................................................................................................. 3
BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE) ..................... 4
Birim .............................................................................................................. 4
Birim Trleri ............................................................................................ 4
Maddesel Bir Varla Sahip Olan ya da Olmayan Birimler .................. 4
Srekli ya da Ani Birimler ...................................................................... 4
Doal ya da Doal Olmayan Birimler ................................................... 4
Gerek ya da Varsaymsal Birimler ....................................................... 5
Deiflken (zellik) ........................................................................................ 5
Deiflken (zellik) Trleri ...................................................................... 5
statistik Ktlesi (Ana Ktle) ........................................................................ 5
Ktle Trleri ............................................................................................ 6
VER DERLEME ............................................................................................. 6
Birim Seimi .................................................................................................. 7
Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi .............................................................. 7
Ktlenin Snflandrlmas ............................................................................. 7
Veri Derleme Trleri .................................................................................... 7
Ani ya da Srekli Veri Derleme ............................................................. 7
Genel ya da Ksmi Veri Derleme ........................................................... 8
Kendimizi Snayalm .................................................................................... 9
Yant Anahtar ............................................................................................. 10
Yararlanlan Kaynaklar ................................................................................ 10
statistik Serileri (Frekans Dalmlar) ............................... 11

GRfi ...........................................................................................................
SER TRLER .............................................................................................
Zaman ve Mekan Serileri ...........................................................................
Dalma Serileri ...........................................................................................
Birikimli Seriler ...........................................................................................
Bileflik Seriler ..............................................................................................
SERLERN GRAFKLE GSTERLMES .....................................................
Frekans Serilerinin Grafikle Gsterilmesi .................................................
Snflandrlmfl Serilerin Grafikle Gsterilmesi .........................................
Histogram ...............................................................................................
Frekans Poligonu ...................................................................................
Birikimli Serilerin Grafikle Gsterilmesi ....................................................
Bileflik Serilerin Grafikle Gsterilmesi .......................................................
Kendimizi Snayalm ...................................................................................
Yant Anahtar .............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................
13
13
13
14
19
21
22
22
23
23
25
27
29
31
33
33
NTE 2
iv
indekiler
NTE 3
Merkezi Eilim ve Deiflkenlik lleri .............................. 35

GRfi ...........................................................................................................
MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR) ......................................
Duyarl Ortalamalar ....................................................................................
Aritmetik Ortalama ................................................................................
Aritmetik Ortalamann zellikleri ........................................................
Tartl Aritmatik Ortalama .....................................................................
Geometrik Ortalama .............................................................................
Kareli Ortalama .....................................................................................
Duyarl Olmayan Ortalamalar ...................................................................
Medyan ..................................................................................................
Mod .......................................................................................................
Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar Arasndaki liflki ...............
DEfiKENLK LLER ...........................................................................
Deiflim Aral ...........................................................................................
Standart Sapma ...........................................................................................
Deiflim Katsays ........................................................................................
Kendimizi Snayalm ...................................................................................
Yant Anahtar .............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................
NTE 4
37
37
37
37
41
43
45
46
49
49
53
57
59
60
60
62
65
66
66
Olaslk .................................................................................... 67
GRfi ............................................................................................................ 69
DENEY, SONU VE RNEKLEM UZAYI .................................................. 69
Basit ve Bileflik Olaylar .............................................................................. 71
Basit Olay .............................................................................................. 72
Bileflik Olay ........................................................................................... 72
OLASILIK HESAPLAMA .............................................................................. 74
Olasln ki zellii .................................................................................. 74
Olasla Kavramsal Yaklaflm .............................................................. 75
Klasik Olaslk ........................................................................................ 75
Olasln Greli Sklk Kavram ........................................................... 76
znel Olaslk Kavram ......................................................................... 78
SAYMA KURALI .......................................................................................... 79
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR .................................. 79
AYRIK OLAYLAR ........................................................................................ 83
BAIMSIZ VE BAIMLI OLAYLAR ........................................................... 85
ki nemli Nokta ....................................................................................... 87
TAMAMLAYICI (BTNLEYC) OLAYLAR ............................................. 87
OLAYLARIN ARA KEST VE ARPMA KURALI ...................................... 89
Olaylarn Ara Kesiti .................................................................................... 89
arpma Kural ............................................................................................ 90
Bamsz Olaylar in arpma Kural ........................................................ 92
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl ................................................................ 94
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI ......................................... 95
Olaylarn Bileflimi ....................................................................................... 95
Toplama Kural ........................................................................................... 96
Ayrk Olaylar in Toplama Kural ............................................................ 97
Kendimizi Snayalm .................................................................................. 101
Yant Anahtar ............................................................................................ 102
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................102
indekiler
Kesikli Rassal Deiflkenler ve Olaslk Dalmlar ............. 103
NTE 5
GRfi ........................................................................................................... 105

RASSAL DEfiKENLER ............................................................................ 105
Kesikli Rassal Deiflken ............................................................................. 105
Srekli Rassal Deiflken ............................................................................. 106
KESKL BR RASSAL DEfiKENN OLASILIK DAILIMI ....................... 107
KESKL BR RASSAL DEfiKENN ORTALAMASI VE
STANDART SAPMASI ................................................................................. 111
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Ortalamas ................................................. 111
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Standart Sapmas ...................................... 112
Standart Sapmann Yorumu ...................................................................... 114
FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR .............................................. 115
Faktriyeller ................................................................................................ 115
Kombinasyonlar ......................................................................................... 116
BNOM (K TERML) OLASILIK DALIMI ............................................. 118
Binom Deneyi ............................................................................................ 118
Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml ........................................... 119
Baflar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi ......................................... 125
Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas ................................. 126
POSSON OLASILIK DAILIMI ................................................................. 128
Poisson Olaslk Dalmnn Ortalama .................................................... 132
Yant Anahtar ............................................................................................ 134
Yararlanlan Kaynaklar .............................................................................. 134
Srekli Rassal Deiflkenler ve Normal Dalm ................. 135
NTE 6
GRfi ........................................................................................................... 137

SREKL OLASILIK DAILIMI .................................................................. 137
Normal Dalm .......................................................................................... 140
Normal Olaslk Dalm ........................................................................... 140
Standart Normal Dalm ........................................................................... 142
Normal Dalmn Standartlafltrlmas ....................................................... 147
Normal Dalm Uygulamalar ................................................................... 152
NORMAL DAILIM ERS ALTINDAK ALAN BLNYORKEN
z VE x DEERLERNN BULUNMASI ................................................... 156
BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAfiIMI .......................... 160
Kendimizi Snayalm ................................................................................... 164
Yant Anahtar ............................................................................................ 165
Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................... 165
rnekleme ............................................................................ 167

GRfi ..........................................................................................................
TAMSAYIM VE RNEKLEM .....................................................................
RNEKLEME YAPMAYI GEREKL KILAN NEDENLER ...........................
RNEKLEME SRECNN AfiAMALARI ...................................................
Ana Ktlenin Tanmlanmas .....................................................................
erevenin Belirlenmesi ...........................................................................
rnekleme Ynteminin Seimi ................................................................
rneklem Hacminin Belirlenmesi ............................................................
169
169
171
173
173
174
174
174
NTE 7
vi
indekiler
Nitel Deerlendirmede Esas Olan Faktrler ....................................... 175

Nicel Yntemler ................................................................................... 175
rneklemin Seimi .................................................................................... 177
RNEKLEME YNTEMLER ...................................................................... 177
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri .............................................. 177
Kolayda rnekleme ............................................................................. 177
Yargsal rnekleme ............................................................................. 178
Kota rneklemesi ................................................................................ 178
Kartopu rneklemesi .......................................................................... 179
Olaslkl rnekleme Yntemleri .............................................................. 179
Basit Rassal rnekleme ....................................................................... 180
Tabakal rnekleme ............................................................................. 181
Sistematik rnekleme .......................................................................... 183
Kme rneklemesi .............................................................................. 183
RNEKLEME DAILIMI ............................................................................ 184
rneklem Ortalamas X'nn rnekleme Dalm ................................... 185
Ortalama ve Standart Hata .................................................................. 186
Merkezi Limit Teoremi .............................................................................. 187
rneklem Oran pnin rnekleme Dalm ............................................ 188
Ortalama ve Varyans .................................................................................. 190
Dalm fiekli ve Merkezi Limit Teoremi .................................................. 191
RNEKLEMEDE HATA KAVRAMI VE STANDART HATA ...................... 191
rnekleme Hatas - Standart Hata ............................................................ 191
rnekleme Dfl Hatalar ............................................................................ 192
Yant Anahtar ............................................................................................ 194
NTE 8
statistiksel Tahminleme....................................................... 195

GRfi .........................................................................................................
STATKSEL TAHMNLEME ......................................................................
STATKSEL TAHMNLEME TRLER ......................................................
Nokta Tahminlemesi.......... .......................................................................
Ana Ktle Aritmetik Ortalamas nn Nokta Tahminlemesi........
Ana Ktle Oran nin Nokta Tahminlemesi..................................
Aralk Tahminlemesi .................................................................................
Ana Ktle Aritmetik Ortalamasnn Aralk Tahminlemesi ..............
Kendimizi Snayalm ..................................................................................
Yant Anahtar ............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..............................................................................
NTE 9
197
197
198
198
198
199
200
201
208
209
209
Hipotez Testleri .................................................................... 211

GRfi ...........................................................................................................
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST .............
HPOTEZ TEST TRLER .........................................................................
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI ..................................................
Hipotezlerin fade Edilmesi ......................................................................
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi ...........................................................
Verilerin Derlenmesi .................................................................................
Test statistiinin Seilmesi .......................................................................
statistiksel Kararn Verilmesi ...................................................................
213
213
215
215
215
218
219
219
220
vii
indekiler
Probleme liflkin Kararn Verilmesi ........................................................... 222

TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER ........... 223
Anaktle Ortalamasna liflkin Hipotez Testleri ....................................... 223
Anaktle Ortalamasna liflkin Byk rneklem Testi ............................ 223
Anaktle Ortalamasna liflkin Kk rneklem Testi ............................. 227
Anaktle Oranna liflkin Test .....................................................................230
Yant Anahtar ............................................................................................ 236
Ki-Kare Testi ......................................................................... 237
NTE 10
GRfi .......................................................................................................... 239

K-KARE BAIMSIZLIK TEST .................................................................. 239
K-KARE HOMOJENLK TEST .................................................................. 242
K-KARE UYGUNLUK (Y UYUM) TEST ................................................ 244
KONTENJANS KATSAYISI ......................................................................... 246
Yant Anahtar ............................................................................................ 249
Basit Dorusal Regresyon .................................................... 251
NTE 11
GRfi ........................................................................................................... 253

SERPLME DYAGRAMI ............................................................................. 253
BAST DORUSAL REGRESYON .............................................................. 255
Basit Dorusal Regresyon Modeli ............................................................. 255
Basit Dorusal Regresyon Denkleminin Kestirimi ................................... 256
Katsaylarn En Kk Kareler (EKK) Kestirimleri ................................... 256
VARYANSIN (2 ) KESTRM ................................................................... 261
BAST DORUSAL REGRESYONDA ARALIK KESTRM ........................ 262
REGRESYON KATSAYILARININ ANLAMLILIK TESTLER ........................ 264
Kendimizi Snayalm ................................................................................... 265
Yant Anahtar ............................................................................................. 266
Korelasyon ............................................................................. 267

GRfi ..........................................................................................................
KORELASYON KATSAYISI .......................................................................
BELRLLK KATSAYISI .............................................................................
KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST ...............................
Kendimizi Snayalm .................................................................................
Yant Anahtar ...........................................................................................
NTE 12
269
269
272
274
275
275
276
ndeksler ................................................................................. 293

GRfi ........................................................................................................... 279
NDEKSLER ................................................................................................. 280
Mekan ndeksleri .................................................................................. 280
Zaman ndeksleri .................................................................................. 281
Basit ve Bileflik ndeksleri ......................................................................... 283
NTE 13
viii
indekiler
Basit ndeksler ......................................................................................

Bileflik ndeksler ...................................................................................
Fisher ndeksi .......................................................................................
Kendimizi Snayalm ..................................................................................
Yant Anahtar ............................................................................................
NTE 14
283
284
289
291
292
292
Zaman Serisi zmlemesi ................................................. 293

GRfi ........................................................................................................... 295
ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE GSTERLMES ................... 295
Zaman Serisi Tanm .................................................................................. 295
Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi ..................................................... 296
ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER .........................................297
Zaman Serisini Etkileyen Temel Faktrler (Bileflenler) ............................297
Yanltc Faktrler ....................................................................................... 300
ZAMAN SERS ZMLEMES ................................................................ 301
Zaman Serisi zmlemesi Tanm .......................................................... 301
Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar ............................ 302
ZAMAN SERS ZMLEMESNDE BLEfiENLERE AYIRMA
YNTEM ................................................................................................... 304
Genel Aklamalar ...................................................................................... 304
Ynteme liflkin Modeller .......................................................................... 304
Bileflenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aflamalar ....................... 305
Serinin Yanltc Faktrlerin Etkisinden Arndrlmas ........................ 305
arpmsal Modelin Uygulanmas ......................................................... 305
Yant Anahtar ............................................................................................ 320
Yararlanlan Kaynaklar ............................................................................... 320
Szlk ................................................................................ 324

Dizin ................................................................................... 326
Sunufl
Sunufl
Anadolu niversitesi uzaktan eitim uygulayan ktisat ve flletme Fakltelerinde yrtlen istatistik dersleri kapsamna ve uzaktan retim koflullarna gre
hazrlanan bu kitap, istatistiin temel konularnn ele alnd ondrt niteden
oluflmufltur.
Kitabn hazrlanmfl amalar uyarnca konular ifllenirken ilgili kavramlar daha
ok sezgiye dayal yaklaflmlarla verilmeye zen gsterilerek, teorik anlatmlardan
kanlmaya alfllmfltr. Bu nedenle her nitede, ele alnan kavram ve tekniklere
iliflkin yeterli sayda zml rnee yer verilmifltir.
Metin ierisinde sra sizde bafll altnda, ifllenen konuyla dorudan ilgili alfltrmalarla renilenlerin, basit de olsa, gnlk yaflamdaki baz sorunlarn zmnde kullanlarak verilen kavram ve tekniklerin pekifltirilmesi amalanmfltr.
nitelerin sonunda kendimizi snayalm bafll altnda, ilgili nitenin yan sra, nceki nitelerde renilenleri de snamaya ynelik, cevaplar nitenin sonunda bulunan ve sizleri snava hazrlamay amalayan, oktan semeli test tr sorular yer almaktadr. Ancak zm iin gerekli abay harcamadan cevaplara bakmaynz. Unutmaynz ki renmek keflfetmek demektir. zveri, sabr ve aba ister.
renebilmek iin kaleminizi kullannz. Eer karfllafltnz problemlerin zmnde glklerle karfllaflyorsanz, ilgili konular tekrar tekrar gzden geiriniz.
rnek zmleri ve alfltrmalar yeniden znz. Baflardnz greceksiniz.
Elinizdeki kitap, genifl bir ekibin uzun sren alflmalar sonucunda ortaya
kan bir rndr. Bu ekibin oluflturulmas ve alflmasnda her trl olana salayan Anadolu niversitesi Rektr Prof.Dr.Engin ATAa ve genel koordinatr
Prof.Dr.Levend KILIn flahsnda kitabn hazrlanmasnda tm emei geenlere,
editr ve yazarlar olarak teflekkr ederiz.
Prof.Dr. Ali Fuat YZER

Mart 2003
ix
xx
Kullanm Klavuzu
endi kendine renme

ilkelerine gre
hazrlanmfl olan bu kitabn
ifllevlerini renmek iin
hazrlanan Kullanm
Klavuzu, konular
anlamanzda ve snavlara
hazrlanmanzda sizlere
fayda salayacaktr.
alflma Biimine liflkin Olarak: alflma biimiyle ilgili blmde, nitede yeralan konular daha iyi kavrayabilmeniz iin neler yapmanz gerektii maddeler halinde sralanmaktadr.
Amalarmz: Amalarmz
blmnde, okuduunuz
nite sonunda kazanacanz bilgi ve
beceriler sunulmaktadr.
Ama: Amalarmz
blmnde srala3
nan sorularn yantlanmas iin gerekli bilgi
ve becerilerin ifllendii blmleri gsterir.
AMA
erik Haritas: erik haritas, nite

iinde yeralan ana konular ve bu
konulara bal alt dzey konular
gsterir.
Kullanm Klavuzu
xi
Yanyaz: nitenin iinde yer alan baz

nemli kavram ve bilgilere ynelik
tanm ya da aklamalar sayfann yan
boflluunda bulabilirsiniz.
rnek: niteler iinde alfltnz konuyu daha

iyi kavramanz, bilgi ve beceri kazanmanz
salayacak, ok sayda rnek problem ve
zmleri bulabilirsiniz.
Yant Anahtar: Kendimizi snayalm
blmlerinde yantladnz oktan
semeli sorularn yantlar kitabnzn
sonunda sunulmufltur.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sra Sizde: Herhangi bir

SIRAaltnda
SZDE yaplan
bafllk
aklamalarn bitiminde
ya da arasnda sizlerin aklanan
D fi kavramadnz
NELM
konuyu kavrayp
lmenize yardmc olmak iin
sorulan sorulardr.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Yararlanlan Kaynaklar:
nitelerde alfltnz konularla ilgili baflvurabileceiniz
dier kaynaklar kitabnzn
sonunda yer almaktadr.
Kendimizi Snayalm: nitelerin

sonunda, kendi kendinizi test
edebilmenizi amalayan oktan
semeli sorular sunulmufltur. Bu
sorular, snavda karfllafltnz
sorularla ayn trdendir.
Temel Kavramlar
alflma Biimine liflkin Olarak:

Tm kavramlar dikkatle gzden geirilmeli,
Kavramlar aras iliflkilere dikkat edilmelidir.
statistik
N
N
Amalar:
statistiin temel kavramlarn aklayabileceksiniz.
Veri derleme kavramn aklayabilecek ve veri derleme trlerini snflandrabileceksiniz.
erik Haritas
GRfi
BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE)
Birim
Deiflken (zellik)
statistik Ktlesi (Ana Ktle)
VER DERLEME
Birim Seimi
Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi
Ktlenin Snflandrlmas
Veri Derleme Trleri
nite 1 - Temel Kavramlar
GRfi
statistik szc farkl yaklaflmlara gre deiflik anlamlar taflr. Gnlk dilde istatistik ya da istatistikler denildiinde, belirli bir olaya iliflkin derlenmifl saysal bilgiler akla gelir. rnein, dflalm, dflsatm, turizm, inflaat istatistikleri ve benzerleri gibi.
Metodoloji asndan istatistik szc, istatistie konu olabilen olaylarn gzlenerek ilgili verilerin derlenmesi, ifllenmesi, analizi ve yorumlanmasnda kullanlan tekniklerin tmn ifade eder.
XX. yzyln bafllarnda istatistik alanndaki geliflmeler, istatistik szcne teknik ierikli yeni bir anlam kazandrmfltr. Bal olarak istatistik szc, hakknda bilgi edinilmek istenen ve ana ktle olarak isimlendirilen yna iliflkin saysal
karakteristikleri (parametreleri) tahminleyebilmek amacyla, ilgili ktleden belirli
kurallara gre seilen istatistik birimlerinin oluflturduu ve rneklem ad verilen
toplulua iliflkin saysal karakteristikler anlamnda da kullanlmaktadr.
statistik de tm dier bilim dallar gibi olaylar konu alr. Olay varsa istatistik
vardr. Ancak her olay da istatistie konu oluflturamaz. statistik yn olaylarla ilgilenir. Yn olay, bir olaylar kmesinde tek bir olayn dierlerini, bal olarak da
ait olduu kmeyi temsil edemeyen olaylardr. Eer bir olaylar kmesinde tek bir
olay, tm olaylar kmesini temsil edebiliyorsa, bu tr olaylara tipik olay denir.
Ancak istatistik tipik olaylarla ilgilenmez. rnein, ideal koflullar altnda ve uygun
bir laboratuvar ortamnda iki hidrojen ve bir oksijen atomu bir araya getirilirse, su
elde edilir. Bu deney ayn koflullar altnda ka kez tekrarlanrsa tekrarlansn, her
deneyin sonucunda su elde edilecektir. Grlecei gibi, bu rnekte tek bir deney
ilgili deneyler kmesini temsil edebilmektedir. Dolaysyla bu olay tipik olaydr.
Ancak gnlk yaflamdaki olaylar bu rnekteki olaya benzemez. rnein, firmalarn yllk cirolar, trafik kazalar, evlenmeler, boflanmalar, doumlar, lmler ve
benzeri gibi her gn karfllafllan olaylar, birer yn olay niteliindedir.
statistik, belirli ama ya da amalar dorultusunda gzlenen yn olaylardan
derlenen saysal verilerin ifllenerek, ilgili olaylarn oluflturduu ynlarn bilimsel
olarak incelenmesinde kullanlan teknik ve yntemler bilimi olarak tanmlanabilir.
Tanmdan da anlafllabilecei gibi, eflitli etkenlerin etkisini taflyan ynn, ilgilenilen zellik ya da zelliklerinin ald deerler, rakamlarla ifade edilebilmelidir.
Gnmzde, istatistik, deney ya da gzlemlere dayal tm bilim dallarnda, genifl bir uygulama alanna sahiptir.
Daha nce de deinildii gibi, istatistik yn olaylarn gzlenerek incelenmesi ve analizinde kullanlan teknikler topluluudur. lgilenilen olayn kavranabilmesi ve yaplacak deney ya da gzlemlerin saysal olarak analiz edilebilmesi iin ncelikle deney ya da gzlemlere konu olan olayn ilgilenilen zellik ya da zelliklerinin belirlenmesi, sonra da bunlarn saylmas ya da llmesi gerekir. Bu aflamaya, verilerin toplanmas ya da verilerin derlenmesi ad verilir.
Veriler derlenirken, ilgilenilen ktleye iliflkin birimler saylr ya da llrken,
te yandan da bu birimlerin ilgilenilen zellik ya da zellikleri asndan hangi
flklara sahip olduu belirlenir ve kaydedilir.
Yukarda deinilen ktle, birim, zellik ve flk kavramlar, izleyen kesimlerde
yeterli ayrntyla ele alnacaktr.
Bir olaylar kmesinde tek bir

olay kmedeki dier olaylar
temsil edemiyorsa, bu tr
olaylara yn olay denir ve
istatistik yn olaylar konu
alr.
statistik, belirlenen ama

ya da amalar
dorultusunda gzlenen
yn olaylardan derlenen
saysal verilerin ifllenerek,
ilgili olaylarn oluflturduu
ynlarn bilimsel olarak
incelenmesinde kullanlan
teknik ve yntemler
bilimidir.
statistik
BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE)

AMA
statistiin temel kavramlarn aklayabileceksiniz.
Birim
Bir nesne ya da olayn, birim

olabilmesi iin, llmesi ya
da saylmas yeterlidir.
Yn olay niteliindeki her olaya birim ad verilir. Kolaylkla anlafllabilecei gibi

tm canl ve cansz varlklar birer istatistik birimidir. Ancak, maddesel bir varla
sahip olmayan olaylar ve sosyal kurumlar da birer istatistik birimi olabilirler. Bir
olayn birim olabilmesi iin, llmeye ya da saylmaya elveriflli olmas gerekir.
llemeyen ya da saylamayan nesneler ve olaylar istatistiksel anlamda birim
oluflturamazlar. rnein; insan, bina, araba ve hayvan gibi canl ve cansz varlklar istatistik birimleridir. te yandan, doum, lm, evlenme, iflas ve trafik kazas gibi olaylar da birim oluflturabilirler. Ancak sevinler, korkular, ryalar ve renkler saylamadklar ya da llemedikleri iin birim olamazlar.
Birim Trleri
Birimler farkl ltlere gre snflandrlabilirler. zleyen paragraflarda birimlerin
maddesel bir varla sahip olup olmamalarna, mr srelerine, doal olup olmadklarna ve gerek ya da varsaymsal olufllarna gre snflandrlarak ksaca ele
alnacaktr.
Maddesel Bir Varla Sahip Olan ya da Olmayan Birimler

Eer birimler insan, araba ve benzeri gibi canl ya da cansz maddesel bir varla
sahipse, bu tr birimlere, maddesel varla sahip birimler ad verilir. Eer birimler, doum, lm, trafik kazas ve benzeri gibi olay niteliindeyse bu tr birimlere de maddesel varla sahip olmayan birimler ad verilir.
Srekli ya da Ani Birimler

statistiin ilgi alanna giren olaylar, doal olarak, snrl bir mre sahiptir. Belirli
bir zaman aral iinde herhangi bir anda gzlenebilen istatistik birimlerine srekli birimler ad verilir. rnein; insan, bina, ticari bir kurulufl ve benzerleri gibi. Bu tr birimler varlklarn srdrdkleri sre iinde herhangi bir anda gzlemlenebilirler. Dolaysyla bu tr birimler, istenilen bir zamanda yaplacak bir saym iin uygun bir ortam olufltururlar. Maddesel bir varla sahip birimler srekli
birimlerdir.
te yandan; evlenme, boflanma, trafik kazas gibi bir olay ya da bir fiil biiminde ortaya kan birimler, olduka ksa mrldrler. Ani birimler olarak
isimlendirilen bu tr birimler, zaman iinde dalmfl olarak ortaya karlar. Kolaylkla anlafllabilecei gibi, ani birimler maddesel bir varla sahip olmayan
birimlerdir.
Doal ya da Doal Olmayan Birimler

Nitelikleri asndan bir btn oluflturan, paralanmalar yada birlefltirilmeleri halinde niteliklerini kaybeden birimlere doal birim ad verilir. rnein bir canl
paralandnda, canl olma niteliini kaybeder ve her para da daha kk bir
canl oluflturmaz. Bir TV alcs ya da bir otomobil iin de durum ayndr. te yandan, iki renci bir araya getirilerek, daha uzun boylu, daha ar ya da daha ze-
ki bir renci oluflturulamaz. Kolaylkla anlafllabilecei gibi, doal birimler bir

araya getirilerek ya da paralanarak ayn nitelikte birimler elde edilemezler.
Nitelikleri asndan bir btn olma zellii gstermeyen birimlere doal olmayan birim ad verilir. Bu tr birimlerin, birlefltirildikleri ya da paralandklar zaman, nitelikleri deiflmez. rnein bir arsa bir ka paraya blnrse, daha kk arsalar ortaya kar. Arsann, arsa olma nitelii deiflmez.
Gerek ya da Varsaymsal Birimler

Gerekte var olan birimlere gerek birim ad verilir. Bir birimin gerek birim
olabilmesi iin mutlaka maddesel bir varla sahip olmas gerekmez. rnein; ev,
arsa, insan, bisiklet gibi maddesel bir varla sahip birimler gerek birimlere rnek olufltururken, doum, lm, evlenme, iflas gibi olay ya da fiil biiminde ortaya kan birimler de gerek birimlerdir. Bir birimin, gerek birim olabilmesi iin,
ortaya kmfl olmas yeterlidir.
te yandan kuramsal olarak oluflturulabilecek birimler de sz konusudur. rnein on renci arasndan, er renciden oluflacak her grup da bir birim olarak grlebilir. Bu tr birimlere de varsaymsal birimler ad verilir.
Deiflken (zellik)
statistik birimlerinin sahip olduklar zellikler birer deiflken olarak grlebilir.
rnein bir renci grubu gz nne alndnda, bu rencilerin doum yerleri,
yafllar, arlklar ve boy uzunluklar ayn deildir. renciden renciye deiflir.
Bu zelliklerin farkl ortaya kfl biimlerine, baflka bir anlatmla deiflkenlerin aldklar deerlere ise flk ad verilir.
Yukarda sz edilen renci grubunun boy uzunluklar ve arlklaryla ilgilenilecekse, boy uzunluu ve arlk deiflkenleri (zellikleri), her rencinin
ayr ayr boy uzunluu ve arl da bu deiflkenlere iliflkin flklar oluflturur.
statistik birimlerinin sahip

olduu zelliklere
deiflken, deiflkenlerin
aldklar deerlere ise flk
ad verilir.
Deiflken (zellik) Trleri

Deiflkenler de farkl ltler esas alnarak snflandrlabilir. Ancak bu nitede deiflkenler zaman, mekan ve maddesel deiflkenler bafllklar altnda snflandrlacaktr.
Eer bir deiflkenin flklar mekana gre olufluyorsa, bu tr deiflkenlere mekan deiflkeni, zamana gre olufluyorsa bu tr deiflkenlere de zaman deiflkeni ad verilir. Mekan ve zaman deiflkenleri dflndaki tm deiflkenlere ise maddesel deiflken ad verilir. rnein; doum yeri ve niversitelerin bulunduklar
flehirler mekan deiflkenlerine, doum yl ve niversitelerin kurulufl yllar da zaman deiflkenlerine rnekler oluflturur. te yandan, insanlarn medeni durumu,
bir iflletmedeki birim deiflken maliyetler ve bir snfta belirli bir dersten alnan
notlar da maddesel deiflkene rnekler oluflturur.
statistik Ktlesi (Ana Ktle)

Yn olay niteliinde ve ayn cins birimlerin oluflturduu toplulua istatistik
ktlesi ya da ana ktle ad verilir. Ancak, bir istatistik ktlesinden sz edebilmek iin, ncelikle ktleyi oluflturan birimlerin, ayn genel nedenlerin etkisinde
olmas gereklidir. Ayrca ktle, istatistik birimlerinin toplamndan farkl bir yapya da sahip olmamaldr. Bir lkede yaflayan insanlar, belirli bir blgedeki evler,
bir yl sresince belirli bir yerleflim merkezinde gzlenen doumlar, lmler, trafik kazalar, istatistik ktlesi iin rnekler oluflturur. Ancak, Anadolu niversitesi, renci ve retim yelerinden oluflmufl bir istatistik ktlesi olarak deerlen-
Yn olay niteliindeki ayn

cins birimlerin oluflturduu
toplulua ana ktle ad
verilir.
statistik
dirilemez. niversite, renci ve retim yelerinin toplamndan farkl, tzel kiflilie sahip bir varlktr.
Ktle Trleri
statistik ktlelerini de, ktleyi oluflturan birimlerin niteliklerine gre snflandrmak mmkndr. Byle bir snflandrma aflada ana izgileriyle ele alnmfltr.
Gerek ya da Varsaymsal Ktleler

Gerek birimlerin oluflturduklar ktlelere, gerek ktle ad verilir. Bir niversitenin rencileri, bir yerleflim merkezinde bir ylda gzlenen trafik kazalar ve doum olaylarnn oluflturduklar ktleler, gerek ktlelere rnek olufltururlar.
Henz oluflmamfl, ancak oluflturulmas mmkn olan ktlelereyse varsaymsal ktle ad verilir. Kolaylkla grlebilecei gibi varsaymsal ktleler, varsaymsal birimlerim oluflturduu ktlelerdir. rnein, 30 kiflilik bir snftan rasgele sei5
lecek 5 kiflilik bir grup iin C 30 = 142.506 farkl seim yaplabilir. 142.506 farkl 5
kiflilik gruplarn oluflturduu ktle varsaymsal bir ktledir.
Sonlu ya da Sonsuz Ktleler

Eer bir ktledeki birimler sonlu saydaysa baflka bir anlatmla saylabiliyorsa, bu
tr ktlelere sonlu (belirli), ktleyi oluflturan birim says saylamyorsa, bu tr
ktlelere de sonsuz (belirsiz) ktle ad verilir. rnein, bir lkede yaflayan insanlarn says saylabileceinden bu lkede yaflayan insanlarn oluflturduu ktle
sonlu bir ktledir. Marmara Denizinde yaflayan canllarsa saylamayacaklar iin
sonsuz bir ktle olufltururlar.
Srekli ya da Sreksiz Ktleler

Paralandklar ya da birlefltirildikleri zaman, niteliklerini kaybettikleri iin, doal
birimlerden oluflan ktleler sreksiz, paralandklar ya da birlefltirildiklerinde, niteliklerini kaybetmedikleri iin de doal olmayan birimlerden oluflan ktlelerse,
srekli ktleler olufltururlar.
Zaman ve mekan birimleri doal birimler olmadklar iin, her zaman srekli
ktleleri olufltururlar.
SIRA SZDE
1. Gnmzde
hangi nedenlerle genifl bir uygulama alanna sahip olduunu
SIRA istatistiin
SZDE
aklaynz.
D fi N E L M
2. statistik
ilgilenir, nedenleriyle aklaynz.
D ne
fi Ntr
E L olaylarla
M
S O R U
3. Maddesel varl olmayan trafik kazas, doum, evlenme ve grev gibi olaylarn niin
S O R U
birim olabildiklerini
aklaynz.
DKKAT
VER DERLEME
DKKAT
SIRA SZDE
N
2
AMALARIMIZ
Veri derleme kavramn aklayabilecek ve veri derleme trlerini

SIRA SZDE
snflandrabileceksiniz.
N N
AMA
Veri derleme;
belirlenen amalar dorultusunda gzlemlenecek birimlerin llAMALARIMIZ
mesi ya da saylmas, sonra da bunlarn, ilgilenilen deiflkenlere gre, hangi flklara sahip olduunun belirlenmesi ve kaydedilmesi ifllemlerini ierir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Yukardaki tanmdan da anlafllabilecei gibi, belirlenen amalar dorultusunda istatistiksel bir alflma bafllatlrken, ncelikle arafltrma konusuna uygun birimin ve ilgilenilen deiflken ya da deiflkenlerin dikkatli bir biimde belirlenmesi
gerekir.
Birim Seimi
Belirlenen ama ya da amalar dorultusunda, ilgilenilen yn olayn tanmlanmasyla birim seme ifllemi gereklefltirilmifl olur. Baflka bir anlatmla, kimlerin
ya da nelerin gzlenecei belirlenir. Ancak birim seilirken, amaca uygunluk ve
uygulanabilirlik zelliklerinin ncelikle gz nnde bulundurulmas gerekir. Bunun iin de birim belirlenirken, birim tanmnn kesin, amaca uygun ve uygulamaya elveriflli olmas gerekir.
Tanmn kesin olmas, uygulamaclarca ilgilenilen yn olaya iliflkin ayn fleyin
anlafllmas, baflka bir anlatmla kuflkulara yer amayacak biimde ak olmasdr.
Tanmn kesin olmasnn yan sra, tanmn amaca uygunluu ve kolaylkla uygulanabilirlii de gzden uzak tutulmamaldr.
Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi

Aktr ki, bir ktleyi oluflturan istatistik birimleri zerinde bir ok deiflken tanmlanabilir. Veri derlenirken sadece belirlenen amalar dorultusundaki deiflkenler
gz nnde tutulmaldr. Uygulamalarda fazla ayrnt sorunlara neden olabilir.
te yandan uygulamalarda gzlem says kesinlikle sonlu bir say olacaktr.
Ayrca, gzlemlere bal olarak ilgili deiflkenlerin alacaklar deerler de (flklar
da) ilgili deiflken srekli ya da sreksiz olsun, sonlu olacaktr.
fiklar belirlenirken, gzden uzak tutulmamas gereken nemli bir nokta da
gzlemlerde kullanlan l biriminin arafltrmann doasna uygun olmas gereidir. rnein; ayiek ya reten bir firmann, aylk retimi iin kilo, flifle, teneke
ya da ton makul llerken, bir sarrafn bir gnde satt bilezikler iin gram uygun bir l olur.
Ktlenin Snflandrlmas
Bir istatistiksel arafltrma planlanrken, arafltrmann nerede, kimlerle ve nelerle
gereklefltirilecei, ne kadar zamanda tamamlanaca ve arafltrma iin ayrlan
kaynaklar, ayrca gzlem saysnn sonlu olmas, ktlenin mekan ve zaman asndan snrlandrlmasn zorunlu klar.
Baflarl bir snrlandrma uygulamaclara byk kolaylk salar.
Veri Derleme Trleri

Veri derleme sreci kabaca, srekli ya da ani ve ksmi ya da genel olmak zere
iki bafllk altnda toplanabilir.
Ani ya da Srekli Veri Derleme

Eer gzlemlenecek ktledeki birimler srekli karakterdeyse, istenilen bir anda
gzlenmeye hazr olan bu tr birimlerin gzlenmesi ya da kaydedilmesi ifllemlerine ani veri derleme denir. Nfus saymlar ve ifl yeri saymlar bu tr veri derlemeye rnek oluflturur.
Eer ilgilenilen ktle ani birimlerden oluflmuflsa (bu tr birimler zamana yayldndan), belli bir zaman aralnda gzlenmeleri ve kaydedilmeleri gerekir. Bu
tr ifllemlere srekli veri derleme denir. Belirli bir blgede ve zaman aralnda
statistik
evlenmeler, boflanmalar, trafik kazalar, doumlar ve lmlere iliflkin derlenen veriler, bu tr veri derlemeye rnek oluflturur.
Genel ya da Ksmi Veri Derleme
Ana ktleden uygun

tekniklerle seilen birimlerin
oluflturduu alt toplulua
rneklem ad verilir.
SIRA SZDE
Hakknda bilgi edinilmek istenen ktlenin tamamnn gzlenmesine genel veri

derleme ad verilir. Genel nfus ve tarm saymlar birer genel veri derlemedir.
Aktr ki, bu tr veri derleme hem pahal hem de gtr. te yandan, genel veri derlemede bilgi edinilmek istenen ktlenin zaman iindeki deiflim hz da
nem taflr. Eer ktlenin deiflimi, arafltrmada ngrlen zaman iinde sonular etkileyebilecek dzeydeyse, genel veri derleme kendisinden beklenen yararlar
salayamayaca iin tercih edilmemelidir. Ayrca gzlem ya da deneyler, gzlendikleri anda fiziksel zararlara uruyorsa, byle durumlarda da genel veri derleme
uygulanamaz. rnein, yeni bir teknolojiyle retilen top mermilerinin hedef zerindeki etkilerinin denenmesi gibi. Harcanan her mermi yok olacandan, istenilen sonulara ne derece ulaflld, ancak retilen mermilerin bir ksmnn denenmesiyle arafltrlabilir. Elbette ki genellemelerin yaplabilmesi iin, denenecek
mermilerin belirli kurallara gre seilmesi gerekir.
Hakknda bilgi edinilmek istenen ktleyi oluflturan birimler arasndan, belirlenen amalar dorultusunda yalnzca bir ksmnn seilip gzlenmesine, ksmi veri derleme ad verilir.
Ksmi veri derleme, genel veri derlemenin pahal oluflu, zaman alfl, gzlem
birimlerinin fiziksel zarara uramas gibi nedenlerle yaplmak istenmedii zaman
uygulanr.
Anmsanaca gibi belirlenen amalar dorultusunda hakknda bilgi edinilmek
istenen ynn tmne ana ktle (ya da sadece ktle) ad verilir. Bir ana ktleden uygun tekniklerle seilen birimlerin oluflturduu topluluaysa rneklem
ad verilir.
Belirlenen amalar uyarnca bir rneklem oluflturulurken, rnei oluflturmak
iin seilen teknie gre de ksmi veri derleme, rassal ve iradi olama zere iki ksma ayrlr. Konu rnekleme blmnde ayrntlaryla ele alnacandan, burada
sadece tanmlarla yetinilecektir.
Eer rneklem seilirken, ana ktledeki birimlerin hepsine rnekleme girebilmek iin eflit flans verilirse oluflturulan rnekleme, rassal rneklem ad verilir.
Eer, bir rneklem oluflturulurken, ktledeki tm birimlere eflit seilme flans verilmez, rnee girmesi mmkn birimler arasnda fark gzetilirse, iradi rnekleme yaplmfl olur.
1. Veri derleme
kavramn aklaynz.
SIRA SZDE
2. Birim seilirken dikkat edilmesi gereken noktalar aklaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
3. Bir istatistik ktlesi hangi nedenlerle snrlanmak zorundadr, aklaynz.

S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi istatistik birimi olarak alnamaz?
a. Corafi blge
b. Doum
c. Koku
d. Boykot
e. Aile
2. Afladakilerden hangisi ani birimdir?
a. renci
b. Aile
c. Derslik
d. Kavga
e. Evli iftler
3. Afladakilerden hangisi srekli bir deiflkendir?
a. Medeni Hal
b. Doum yl
c. Bir lkede yaflayanlarn says
d. lkelerin yzlm
e. Apartmanlarn daire says
4. Afladakilerden hangisi maddesel bir deiflkendir?
a. Doum tarihi
b. Medeni hal
c. Ebeveyn
d. flletmelerin kurulufl yeri
e. Gnn saatlerine gre ortalama scaklk
5. Birimlerle ilgili aflada verilen ifadelerden hangisi
yanlfltr?
a. Tm olaylar istatistik birimi olufltururlar.
b. Canl ve cansz varlklar istatistik birimi olabilirler.
c. Birimin mutlaka maddesel bir varla sahip olmas gerekmez.
d. Saylamayan ya da llemeyen olaylar ya da nesneler birim olamazlar.
e. Maddesel bir varla sahip birimler, srekli birimlerdir.
6. Afladakilerden hangisi doal birim deildir?
a. Otomobil
b. renci
c. Banknot
d. Kitap
e. Uzunluk
7. Ktlelere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi

dorudur?
a. Doal birimlerden oluflan ktleler sreklidir.
b. Bir istatistik ktlesi, istatistik birimlerinin toplamndan farkl bir yapya sahip olabilir.
c. Zaman birimlerinden oluflan ktleler, sreksiz
ktlelerdir.
d. Mekan birimlerinden oluflan ktleler, srekli
ktlelerdir.
e. Doal olmayan birimlerden oluflan ktleler sreksiz ktlelerdir.
8. Afladaki olaylardan hangisi ani veri derlemeye konu
oluflturur?
a. Nfus saym
b. Belirli bir yerde ve zaman aralndaki doumlar
c. Belirli bir yerde ve zaman aralndaki iflaslar
d. Belirli bir yerde ve zaman aralndaki boflanmalar
e. Belirli bir yerde ve zaman aralndaki grevler
9. Belirlenen amalar dorultusunda hakknda bilgi edinilmek istenen ynn tmne ne ad verilir?
a. Topluluk
b. rneklem
c. Grup
d. rnek
e. Ana Ktle
10. Afladakilerden hangisi varsaymsal ktledir?
a. Bir ktphanedeki kitaplar
b. Bir niversitedeki renciler
c. Belirli bir blgede ve zaman aralnda oluflan
trafik kazalar
d. 30 kiflilik bir snftan rasgele seilecek farkl drder kiflilik renci gruplar
e. Bir fakltedeki retim yeleri
10
statistik
Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
AVRAOLU, Zeki: statistik, 2. Bask, Ankara ktisadi

ve Ticari limler Akademisi Yayn 14, Ankara, 1977.
LMEK, Necla: Temel statistik lke ve Teknikleri, 2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1994.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul,
1977.
ZMEN, Ahmet: Uygulamal Arafltrmalarda rnekleme Yntemleri, Anadolu niversitesi Yaynlar, No 1257, Eskiflehir, 2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik I, Filiz Kitabevi,
stanbul, 1986.
TURANLI, M. GRfi, S. AYAYDIN, A.: statistik Temel
Kavramlar ve Uygulamalar, M. . Nihad Sayar
Eitim Vakf Yaynlar, No 452-685, stanbul, 1993.
c
d
d
b
a
e
d
a
e
d
RONALD AYLMER FISHER (1890-1962)
afllangta ilgi alan astronomi idi. Airynin hatalar teorisi zerinde alflrken, istatistie ilgisi artmfltr.
1919da rassallk kavramna iliflkin alflmalar srasnda varyans analizini, 1921de de Likelihood (Benzerlik) kavramn gelifltirmifltir.
1921de kuramsal yapy nde tutarak, istatistie iliflkin yeni bir tanm vermifltir.
Sonraki yllarda kk rneklemler iin uygun yntemler gelifltiren Fisher, modern istatistiin kurucularndan biri olarak grlr.
11
statistik Serileri
(Frekans Dalmlar)
alflma Biimine liflkin Olarak

nite dikkatle gzden geirilmeli,
rnekler dikkatle incelenmelidir.
12
statistik
deerlerinden hareketle istatistik serileri oluflturabileceksiniz.

N Gzlem
statistik
serilerinin grafiklerini izebileceksiniz.
N
Amalar
erik Haritas
GRfi
SER TRLER
Zaman ve Mekan Serileri
Dalma Serileri
Birikimli Seriler
Bileflik Seriler
SERLERN GRAFKLE GSTERLMES
Frekans Serilerinin Grafikle Gsterilmesi
Snflandrlmfl Serilerin Grafikle Gsterilmesi
Birikimli Serilerin Grafikle Gsterilmesi
Bileflik Serilerin Grafikle Gsterilmesi
nite 2 - statistik Serileri (Frekans Dalmlar)
13
GRfi
Derleme sonucunda elde edilen veriler, bir veri yn oluflturur. Byle bir yndan belirlenen amalar dorultusunda ihtiya duyulan bilgilerin elde edilebilmesi, ancak verilerin belirli esaslara gre dzenlenmesiyle mmkn olur. Bunun iin
de ilk akla gelen, verileri byklklerine gre sralamaktr. Byle bir sralama sonucu elde edilen rakamlar dizisine, istatistik serisi ad verilir.
Bir istatistik serisi gzlem amalarna uygun deiflken ya da deiflkenlerin aldklar deerlerden (flklardan) olufltuu iin ilgilenilen yn olayn gerek yaps,
gerek deiflimlerine iliflkin ayrntl ipular ierir. Bu nedenle de istatistik serileri,
ilgili yn olayn kavranmas asndan etkin bir ara olup, istatistik analizlere temel oluflturur.
Genifl anlamda istatistik

serileri, gzlem deerlerinin
byklklerine gre
sralanmasyla oluflturulur.
SER TRLER
AMA
Gzlem deerlerinden hareketle istatistik serileri oluflturabileceksiniz.
Deiflik ltler temel alnarak istatistik serileriyle ilgili farkl snflandrmalar yapmak mmkndr. Ancak bu nitede, zaman serileri ayr bir nitede ele alnacandan, zaman ve mekan serilerine ksaca deinilecek, dalma serileri de yeterli
ayrntyla ele alnacaktr.
Zaman ve Mekan Serileri

Eer gzlem sonular yl, ay, hafta, gn ya da saat gibi bir zaman deiflkeninin
flklarna gre sralanrsa, oluflturulan seriye zaman serisi ad verilir. Yllara gre
lke nfuslar ve belirli bir noktada gnn saatlerine gre trafik younluu, bu tr
serilere rnek olarak gsterilebilir. Afladaki tabloda, zaman serilerine rnek olarak, Eskiflehir ilindeki aylara gre ortalama scaklklar verilmifltir:
Aylar
OCAK
fiUBAT
MART
NSAN
MAYIS
HAZRAN
TEMMUZ
AUSTOS
EYLL
EKM
KASIM
ARALIK
Ortalama Scaklk (C)

-1.5
1.3
4.9
10.4
15.1
18.8
21.4
21.2
17.1
12.0
6.7
2.2
Tablo 2.1 Eskiflehir

ilindeki aylara gre
ortalama scaklklar
(72 yllk gzlem
ortalamalar).
Kaynak: Trkiye
statistik Yll 2000.
14
statistik
Eer gzlem sonular lke, blge, flehir ya da ky gibi bir mekan (yer) deiflkeninin flklarna gre sralanrsa, elde edilen seriye mekan serisi ad verilir. fiehirlere gre elektrik tketimi, blgelere gre tahl retimi bu tr serilere rnek
olarak gsterilebilir.
Afladaki tabloda, mekan serisine rnek olarak, baz illerin denizden ykseklikleri verilmifltir:
Tablo 2.2 Baz illerin
denizden
ykseklikleri.
Kaynak: Trkiye
statistik Yll 2000.
ller
ANKARA
BALIKESR
ANAKKALE
DYARBAKIR
ESKfiEHR
GAZANTEP
ZMR
KARS
MULA
RZE
SVAS
TRABZON
VAN
ZONGULDAK
Denizden
Ykseklik (m)
891
147
6
677
801
855
29
1755
646
9
1285
30
1661
137
Dalma Serileri
Eer gzlem sonular, bir

zaman deiflkeninin
flklarna gre sralanrsa
zaman, mekan deiflkeninin
flklarna gre sralanrsa
mekan, zaman ve mekan
deiflkenlerinin dflnda bir
deiflkenin flklarna gre
sralanrsa dalma serileri
elde edilir.
Gzlem sonularnn maddesel bir deiflkenin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan serilere, dalma serileri ad verilir. Dalma serileri ana izgileriyle nicel
ve nitel dalma serileri olmak zere ikiye ayrlr. Ancak bu nitede, ifllemlere elveriflli olmas nedeniyle sadece nicel dalma serileri ele alnacaktr. Nicel dalma
serileri de basit seriler (diziler), frekans serileri ve snflandrlmfl (gruplandrlmfl)
seriler olmak zere alt bafllk altnda incelenebilir.
Eer derlenen veriler ilgilenilen konunun dflnda baflka bir ynde, rnein;
gzlem srasna gre sralanmflsa, bu sralamaya liste ad verilir. Aktr ki, derlenen verilerden ihtiya duyulan bilgilerin bir liste yardmyla elde edilmesi veri
says arttka giderek zorlaflr. nk, her aflamada listedeki sonularn tekrar
tekrar gzden geirilmesi gerekir.
Konunun kolaylkla anlafllabilmesi iin, derlenen verilerden hareketle srasyla basit, frekans ve snflandrlmfl serilerin elde edilmeleri afladaki rnek temel
alnarak gsterilecektir.
15
RNEK 1
Tablo 2.3de bir doum evinde doan 100 bebein arlklar, doum srasna gre verilmifltir:
Doum
Sras
001
002
003
004
005
006
007
008
009
010
011
012
013
014
015
016
017
018
019
020
021
022
023
024
025
Arlk
(kg)
2.0
2.5
2.6
1.7
2.6
2.8
2.5
1.5
2.5
2.7
2.3
3.0
2.4
1.9
3.2
2.2
3.4
2.7
3.5
1.8
3.5
2.5
2.8
2.3
2.9
Doum
Sras
026
027
028
029
030
031
032
033
034
035
036
037
038
039
040
041
042
043
044
045
046
047
048
049
050
Arlk
(kg)
3.0
2.0
3.3
3.5
2.6
3.5
1.7
2.8
3.1
2.3
3.1
2.9
2.5
2.5
2.7
2.6
2.2
2.8
2.1
2.1
2.4
2,8
2.5
2.7
2.6
Doum
Sras
051
052
053
054
055
056
057
058
059
060
061
062
063
064
065
066
067
068
069
070
071
072
073
074
075
Arlk
(kg)
2.3
2.8
2.5
2.7
1.7
2.7
2.0
3.0
2.4
2.2
2.6
2.5
1.6
2,8
2.5
3.0
2.8
2.7
1.9
2.6
2,4
3.1
2.2
3.1
2.5
Doum
Sras
076
077
078
079
080
081
082
083
084
085
086
087
088
089
090
091
092
093
094
095
096
097
098
099
100
Arlk
(kg)
1.8
2.8
2.7
2.8
1.9
3.0
2.5
2.7
3.2
2.6
2.1
2.8
2.3
2.7
3.2
2.6
1.9
3.1
2.5
2.8
2.7
2.6
2.5
2.9
2.3
Tablo 2.3 Bebek

arlklar (kg)
(Liste).
Tablo 2.3de doan bebeklerin arlklar doum srasna gre kaydedildiinden,

oluflturulan tablo bir liste niteliindedir.
fiimdi bu listeden yararlanarak, 3.2 kgn zerinde ka bebein doduu arafltrlsn.
Eer liste belirlenen amalar dorultusunda dzenlenirse, baflka bir anlatmla

bir frekans dalm oluflturulursa, istenilen sonulara daha ksa zamanda ulafllabilir. rnein 3.2 kgdan daha ar doan bebek saysna, tm veriler gzden geirilmeden kolaylkla ulafllabilir. Byle bir sralama sonucu elde edilen istatistik
serisine basit seri ad verilir.
100 bebein arlklar hafiften ara doru sralanarak oluflturulan basit seri
aflada Tablo 2.4de verilmifltir.
ZM
Verilen listenin incelenmesiyle gzlem (doum) srasna gre, 017, 019, 021, 028,
029 ve 031inci srada doan bebeklerin 3.2 kgn zerinde olduu grlr. Ancak
bu sonuca ulaflabilmek iin, listenin en az bir kez bafltan sona kadar gzden geirilmesi gerekir.
16
Tablo 2.4 Bebek

arlklar (Basit
Seri).
statistik
Arlk (kg)
1.5
1.6
1.7
1.7
1.7
1.8
1.8
1.9
1.9
1.9
1.9
2.0
2.0
2.0
2.1
2.1
2.1
2.2
2.2
2.2
2.2
2.3
2.3
2.3
2.3
2.3
2.3
2.4
2.4
2.4
2.4
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.5
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.6
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.7
2.8
2.8
2.8
2.8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,8
2,9
2,9
2,9
3,0
3,0
3,0
3,0
3,0
3,1
3,1
3,1
3,1
3,1
3,2
3,2
3,2
3,3
3,4
3,5
3,5
3,5
3,5
Tablo 2.4 yardmyla, yaplan gzlemler erevesinde en ar doan bebeklerin saysnn 4 olduu bir bakflta kolaylkla grlebilir.
Eer en ar doan bebekler deil de rnein 2.5 kg doan bebeklerin saysyla
ilgilenilirse, 2.5 kg doan bebek says tablodan tek tek saylarak elde edilebilecektir.
Aka grlebilecei gibi gzlem says arttka, istenilen bilgilere ulaflmak da
giderek zorlaflacaktr.
Tablo 2.4 incelendiinde, gzlem deerlerindeki tekrarlar dikkat ekecektir.
Verilerin daha kolay kavranmas asndan, gzlem deerlerinin yanna gzlem
deerinin ka kez tekrarland kaydedilerek oluflturulan seriye frekans serisi,
tekrarlara da frekans ad verilir.
Tm bu sz edilenler dorultusunda oluflturulan frekans serisi aflada verilmifltir:
Arlk (kg)
X
1.5
1.6
1,7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3,0
3.1
3.2
3.3
3.4
3.5
Frekans
f
1
1
3
2
4
3
3
4
6
4
14
10
11
12
3
5
5
3
1
1
4
Toplam Frekans
100
Yukardaki frekans serisinden, rnein 2.5 kg doan bebeklerin saysnn 14

olduu bir bakflta grlebilmektedir.
Frekans serilerinin basit serilere gre kavranmalar daha kolay olmakla birlikte, yine de ayrntldr. Aktr ki, gzlem says arttka bu tr serilerinde kavranmalar giderek zorlaflr.
Deney ya da gzlem saylar ok iken, deney ya da gzlem sonularnn belirli aralklar (snflar) iinde kalan flklara gre dzenlenmesiyle oluflturulan istatistik serisine snflandrlmfl ya da gruplandrlmfl seri ad verilir. rnein bir doum evinde dnyaya gelen 100 bebein arlklar iin farkl byklkteki snflara gre, afladaki gibi frekans dalmlar oluflturulabilir:
Arlk Snflar
(kg)
1.50 - 1.75
1.75 - 2.00
2.00 - 2.25
2.25 - 2.50
2.50 - 2.75
2.75 - 3.00
3.00 - 3.25
3.25 - 3.50
3.50 - 3.75
Frekanslar
f
5
6
10
10
35
15
13
2
4
100
Arlk Snflar
(kg)
1.2 - 1.7
1.7 - 2.2
2.2 - 2.7
2.7 - 3.2
3.2 - 3.7
Frekanslar
f
2
15
38
36
9
100
Snflandrlmfl seriler oluflturulurken dikkat edilmesi gereken nemli bir nokta, eer srekli bir deiflkene iliflkin gzlem deerleri snflandrlyorsa, her snfn st snryla onu izleyen snfn alt snr arasndaki farkn sonsuz kk olacak
flekilde oluflturulmas gereidir. rnein yukardaki snflandrlmfl serilerin ilkinde 2.50 - 2.75 snf gz nne alnsn. 2.50 dahil olmak zere 2.75den kk tm
gzlem deerleri bu snf iinde, 2.75 dahil olmak zere 3.00den kk tm gzlem deerleri de izleyen snf iinde yer almaldr.
Eer gzlem deerleri srekli olmayan (kesikli) bir deiflkene iliflkinse, rnein
100 rencinin istatistik dersinden ald notlar afladaki gibi snflandrlabilir:
Not Snflar
(Puanlar)
0-15
16-31
32-47
48-63
64-79
80-95
96 ve daha ok
Frekanslar
f
1
10
33
34
10
10
2
100
17
18
statistik
Bir snfn alt ve st snrlar arasndaki farka, snf aral ya da snf bykl ad verilir ve h ile gsterilir. Yukardaki not dalm rneinde snf bykl 15 puandr. Dikkat edilirse ayn seride son snf, 96 ve daha ok olarak yer
almfltr. Bu durum en byk puann 100 olmasndan kaynaklanmfltr. Eer snflandrmaya ayn sistematikle devam edilmifl olsayd, son snfn 96 - 111 biiminde olmas gerekirdi. Bafllang ve bitifl snrlar belirtilmeyen bu tr snflara ak
snflar denir. Ak snflarn kullanlmalar halinde, en kk ya da en byk deer bilinemeyeceinden baz hesaplamalarda ve grafik izimlerinde glklerle
karfllafllacaktr. Herhangi bir zorunluluk olmadka, ak snflarn kullanlmasndan kanlmaldr.
Kuramda snflarn oluflturulmasna iliflkin kesin bir kural yoktur. Snf saysn
dorudan arafltrmac belirler. Ancak snf saysnn, karfllafllan zel problemin
yapsna ve arafltrmann amalarna uygun bir biimde belirlenmesi gerekir.
Eer snflama yaplrken snf aral dar seilirse, snf says artar ve frekans
dalmnn kavranmas giderek zorlaflr. Aksi durumdaysa, snf says azalr. Ancak dalma iliflkin baz ayrntlar gizli kalr.
Uygulamalarda bir frekans dalmna iliflkin snf saysnn 7 - 20 ya da 10 - 30
arasnda olmasnn uygun sonular verdii grlmfltr.
Gerekte verilerin snflandrlmas ok saydaki verinin kavranmasn byk
lde kolaylafltrrken, baz bilgi kayplarna da neden olur. rnein 100 bebein arlklarna iliflkin frekans serisinden 2.6 kg doan bebek saysnn dorudan
10 bebek olduu grlebilir. Buna karfln ayn veri snflandrldnda, snflandrlmfl seride dorudan ka bebein 2.6 kg olarak doduu grlemez. lgili veriye iliflkin ilk snflandrlmfl seri gz nne alndnda 2.6 kg, 2.50 - 2.75 snfnn
iinde yer almakta ve bu snfn frekans da 35 olarak grlmektedir. Gerekte
2.50 - 2.75 snfnda, 2.50 ve 2.7499... kg doan tm bebekler yer almaktadr.
Snflandrlmfl serilerde snflar temsil edebilecek deiflken deerinin ne olaca da bir sorun olarak ortaya kar. Uygulamada gzlem deerlerinin ilgili snf
iinde dzgn dald varsaylarak snf orta noktalar, ilgili snfa iliflkin deiflken deeri olarak kabul edilir.
Konuyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatlice gzden geiriniz.
RNEK 2
Aflada verilen frekans dalmnda, ilgili snflara karfl gelen deiflken

deerlerini belirleyiniz.
ZM
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 28
f
4
10
17
25
14
6
4
80
Snf orta noktalar ilgili snflara iliflkin deiflken deeri olacandan, her snfn
orta noktas ilgili snfa deiflken deeri olarak atanr.
19
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 28
f
4
10
17
25
14
6
4
80
Snf Orta Noktalar

X
(0+4) / 2 = 2
(4+8) / 2 = 6
(8+12) / 2 = 10
(12+16) / 2 = 14
(16+20) / 2 = 18
(20+24) / 2 = 22
(24+28) / 2 = 26
Birikimli Seriler
Bir frekans dalmnda, her snfn frekansna bir nceki snfn frekans eklenerek oluflturulan seriye birikimli seri, bu tr oluflturulan frekanslara da birikimli
frekanslar ad verilir.
Birikimli seriler, kkten bye ya da bykten ke doru oluflturulabilirler. Eer birikimli seriler kkten bye doru oluflturulmuflsa -den az, bykten ke doru oluflturulmuflsa -den ok olarak isimlendirilirler.
Bir frekans dalmnda, her

snfn frekans kendinden
nceki snfn frekansna
eklenerek oluflturulan seriye
birikimli seri, bu tr
frekanslara da birikimli
frekanslar denilir.
Bir doum evinde doan 100 bebee iliflkin snflandrlmfl seriyi ele
alarak kkten bye ve bykten ke doru birikimli serileri
oluflturunuz.
RNEK 3
Frekanslar
f
5
6
10
10
35
15
13
2
4
100
(-den az)
5
6 + 5 = 11
10 + 11 = 21
10 + 21 = 31
35 + 31 = 66
15 + 66 = 81
13 + 81 = 94
2 + 94 = 96
4 + 96 = 100
(-den ok)
95 + 5 = 100
85 + 6 = 95
79 + 10 = 89
69 + 10 = 79
34 + 35 = 69
19 + 15 = 34
6 + 13 = 19
4+2=6
4
Birikimli seriler, uygulamada, genellikle gzlem deerlerinin byklklerine gre

kanc srada yer aldklarnn belirlenmesinde kullanlr. Yukardaki rnekte bebeklerin arlk snflar gz nne alnrsa -den az serisi yardmyla, 66 bebein arlklarnn 2.75 kgdan daha az olduu bir bakflta grlebilir. Ayrca den ok serisi
yardmyla da 34 bebein 2.75 kgdan daha ar doduu dorudan grlebilir.
Konuyu yeterince pekifltirebilmek iin afladaki rnei dikkatlice gzden

geiriniz.
ZM
Arlk Snflar
(kg)
1.50 - 1.75
1.75 - 2.00
2.00 - 2.25
2.25 - 2.50
2.50 - 2.75
2.75 - 3.00
3.00 - 3.25
3.25 - 3.50
3.50 - 3.75
20
statistik
RNEK 4
Snflar
05
5 10
10 15
15 20
20 25
25 30
30 - 35
-den az
4
6
16
31
51
63
70
ZM
serisi verilmifltir.
a. Serideki toplam gzlem saysn belirleyiniz.
b. Saysal deeri 25den kk gzlem saysn belirleyiniz.
c. Saysal deeri 15 ve 15den byk, 30dan kk gzlem saysn
belirleyiniz.
a. Verilen seriye gre saysal deeri 35den kk olan gzlem says 70 olduundan, toplam gzlem says 70dir.
b. Saysal deeri 25den kk gzlem says 51dir.
c. Saysal deeri 30dan kk gzlem says 63 ve saysal deeri 15den kk
gzlem says 16 olduundan, saysal deerleri 15 ile 30 arasndaki gzlem says 63 - 16 = 47 olarak elde edilir.
-den az ve -den ok serileri, frekans serileri iin de oluflturulabilir.
RNEK 5
Aflada verilen frekans serisi iin -den az ve -den ok serilerini oluflturunuz.
ZM
X
5
10
15
20
25
30
X
5
10
15
20
25
30
f
3
5
8
6
3
5
30
f
3
5
8
6
3
5
30
(-den az)
3
8
16
22
25
30
(-den ok)
30
27
22
14
8
5
21
Bileflik Seriler
Birimlerin birden fazla deiflkene gre dalmlarn bir arada gsteren serilere
bileflik seri ad verilir. Bir bileflik seri oluflturulurken, ilk stunda bir deiflkenin
gzlem deerleri byklk srasna gre yazlrken, dier stunlarda da ilgili deiflkenlerin ilk deiflkene gre durumlar yer alr.
Birden fazla deiflkenin

dalmlarn bir arada
gsteren serilere bileflik
seri ad verilir.
RNEK 6
Bir snftan rasgele seilen 5 rencinin boy uzunluklar ve arlklar

afladaki gibidir:
renci Gzlem No
1
2
3
4
5
Uzunluk (m)
X
1.72
1.68
1.80
1.74
1.76
Arlk (kg)
Y
68
70
76
73
71
lgili frekans dalmn oluflturunuz.
Uzunluk (m)
X
1.68
1.72
1.74
1.76
1.80
Arlk (kg)
Y
70
68
73
71
76
Eer arlk bamsz, uzunluk da baml deiflken olarak alnrsa, ayn veriye iliflkin bileflik seri;
Arlk (kg)
Y
68
70
71
73
76
biiminde oluflturulur.
Uzunluk (m)
X
1.72
1.68
1.76
1.74
1.80
ZM
Verilen problemde birim rencidir. Boy uzunluu ve arlk ise ayn birim zerinde tanmlanmfl iki farkl deiflkendir. Bu duruma gre ilgili frekans dalm,
bir bileflik seri biiminde oluflturulmaldr.
Uzunluk bamsz, arlk da baml deiflken olarak alndnda, istenilen frekans dalm afladaki gibi olmaldr.
22
statistik
SIRA SZDE
1. Frekans dalm
kavramn aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. Bir radar tarafndan gelifl srasna gre 50 arabann hz (km/saat) afladaki gibi
D fi N E L M
llmfltr:
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
82.7
88.4
130.2
103.5
91.3
U
105.6S O R127.5
99.8 101.8
87.5
95.6
DKKAT
83.0
96.2
93.6
88.8
N N
107.3
86.5
83.9
95.1
136.0
112.2
92.4
94.2
99.9
108.2
131.0
80.6
117.3
97.1
129.3
105.5
82.4
95.5
134.2
139.1
87.9
97.6
120.4
136.3
83.6
114.1
125.0
85.7
133.9
97.5
116.7
137.0
121.5
81.4
113.1
SIRA SZDE
Yukardaki veri kmesini kullanarak snf bykl 5 km/saat ve ilk snf da 80 85

olacak biimde
bir frekans dalm oluflturunuz (NOT: Hzn srekli bir deiflken olAMALARIMIZ
duuna dikkat ediniz).
3. Bir X deiflkenine
K T A Piliflkin 50 gzlem deeri gzlem srasna gre aflada verilmifltir:
11
3
12
9
6
5
18
16
T E L E V Z Y 36
ON
11
24
3
13
7
44
38
19
21
42
4
13
27
42
5
23
7
9
43
12
29
32
16
19
27
41
20
47
49
32
8
14
9
28
41
40
6
20
15
48
5
Yukardaki veri kmesini kullanarak ve ilk snf 2 6 olacak flekilde bir frekans
dalm oluflturunuz (NOT: X deiflkeninin kesikli bir deiflken olduuna dikkat
ediniz).
SERLERN GRAFKLE GSTERLMES

AMA
statistik serilerinin grafiklerini izebileceksiniz.
Dalma serilerine iliflkin grafikler gzden geirilirken nce frekans ve snflandrlmfl serilerin, sonra da birikimli ve bileflik serilerin grafiklerine
deinilecektir.
Frekans Serilerinin Grafikle Gsterilmesi

Anmsanaca gibi, frekans serileri biri gzlem deerleri dieri de gzlem deerlerine karfl gelen frekanslar gsteren iki stundan oluflur. Frekans serilerinde frekanslar gzlem deerlerine gre deifltiinden gzlem deerleri yatay eksende,
frekanslarsa dik eksende gsterilir. Grafik, yatay eksende belirlenen deerlerden
uzunluklar ilgili frekanslar kadar olan dik doru paralaryla oluflturulur. Bu tr
grafiklere ubuk grafik ad verilir.
23
RNEK 7
X deiflkenine iliflkin gzlem sonular aflada bir frekans serisi halinde

verilmifltir. Verilen serinin grafiini iziniz.
X
2
4
6
8
10
f
1
3
7
4
2
17
10
ZM
Gzlem deerleri yatay, frekanslar da dik eksende gsterilerek grafik afladaki

gibi oluflturulur:
.
.
.
0
10
fiekil 2.1 ubuk
grafik.
Snflandrlmfl Serilerin Grafikle Gsterilmesi

Snflandrlmfl seriler, histogram ya da frekans poligonu ad verilen grafiklerle gsterilirler. Ad geen grafiklerin izimi, aflada ayrntlar ile ele alnmfltr.
Histogram
Histogram; alan ilgili snfn frekansna ve taban da ilgili snfn aralna eflit, birbirine bitiflik dikdrtgenlerden oluflan bir grafik gsterimdir.
Bir histogram izilmeden nce, sz edilen dikdrtgenlerin uzunluklarnn
ayarlanmas gerekir. Bunun iin frekanslar snf aralna blnerek, dikdrtgenlerin alanlar ilgili snflarn frekanslarna eflit hale getirilir.
Konuyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatlice gzden geiriniz.
Histogram ve frekans
poligonu snflandrlmfl
serilerin grafikleridir.
24
statistik
RNEK 8
Srekli bir X deiflkenine iliflkin gzlem sonular afladaki seriyle

verilmifltir:
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
frekanslar
12
16
20
24
20
8
100
ZM
Verilen serinin histogramn iziniz.

Histogramn izilebilmesi iin ncelikle frekanslarn ayarlanmas gerekir. Ayarlanmfl frekanslarn elde ediliflleri aflada gsterilmifltir.
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
Snf Aralklar
h
4
4
4
4
4
4
f
12
16
20
24
20
8
100
Ayarlanmfl Frekanslar
f/h
12 / 4 = 3.0
16 / 4 = 4.0
20 / 4 = 5.0
24 / 4 = 6.0
20 / 4 = 5.0
8 / 4 = 2.0
fiekil 2.2 Eflit aralkl

snflar iin
histogram.
Birinci ve son stundan yararlanlarak histogram afladaki gibi izilir:
12
16
20
24
Eer verilen seride snf aralklar eflit deilse, histogram yine ayn yntemle
oluflturulur.
25
RNEK 9
Afladaki serinin histogramn iziniz.

Snflar
02
24
46
68
8 12
12 16
h
2
2
2
2
4
4
f/h
10.0
15.0
18.0
10.0
4.0
3.0
10
15
20
f
20
30
36
20
16
12
134
ZM
Snflar
02
24
46
68
8 12
12 16
f
20
30
36
20
16
12
128
10
12
14
16
Frekans Poligonu
Frekans poligonu, histogramn tepe orta noktalarnn birlefltirilmesiyle elde edilen,
snflandrlmfl serilere iliflkin, dier bir grafik trdr. Histogramn tepe orta noktalar, ilgili snflara iliflkin deiflkenlerin deerlerini ifade ettiinden, frekans poligonu, deiflkenlerin deerlerine gre oluflturulmufl bir grafiktir. Konuyla ilgili bir
rnek aflada verilmifltir.
fiekil 2.3 Farkl

byklkteki snflar
iin histogram.
26
statistik
RNEK 10
Aflada verilen serinin frekans poligonunu iziniz.
ZM
Snflar
10 15
15 20
20 25
25 30
30 35
35 40
40 45
frekanslar
10
15
20
30
15
10
5
105
ncelikle ayarlanmfl frekanslar oluflturularak histogram, sonra da histogramn tepe orta noktalar birlefltirilerek frekans poligonu elde edilir.
f
10
15
20
30
15
10
5
105
X
12.5
17.5
22.5
27.5
32.5
37.5
42.5
h
5
5
5
5
5
5
5
f/h
2
3
4
6
3
2
1
Snflar
10 15
15 20
20 25
25 30
30 35
35 40
40 45
fiekil 2.4 Frekans

poligonu.
10
20
30
40
50
Frekans poligonun altnda kalan alan frekanslar toplamna eflittir.
Histogram ve frekans poligonunun srekli deiflkenler iin uygun grafikler olduuna dikkat ediniz.
27
Eer gzlem says artarken snf aral sonsuz kltlrse, frekans poligonu
bir frekans erisi flekline dnflr.
Uygulamada ska karfllafllan frekans erileri fiekil 2.5de gsterilmifltir.
(a) Simetrik Tek Modlu Eri
(b) Saa Eik Eri
(c) Sola Eik Eri
(d) Ters J Erisi
(e) J Erisi
(f) U Erisi
Birikimli Serilerin Grafikle Gsterilmesi

Birikimli serilerin grafikleri izilirken snflar yatay, birikimli frekanslarsa dik eksende gsterilir.
-den az serilerinin grafikleri izilirken, koordinat sisteminde snf st snrlaryla
ilgili snfa karfl gelen birikimli frekanslarn belirledikleri noktalar birlefltirilerek
grafik oluflturulur.
-den ok serilerinin grafikleri oluflturulurken, snf alt snrlaryla ilgili snfa karfl gelen birikimli frekanslarn belirledikleri noktalar birlefltirilerek izim tamamlanr.
-den az erisi ilk snfn frekansndan bafllayarak srekli artan, -den ok erisi
ise son snfn frekansna kadar srekli azalan bir eridir.
Konuyla ilgili bir rnek aflada verilmifltir.
fiekil 2.5 Baz

frekans erileri.
28
statistik
RNEK 11
Aflada verilen seri iin -den az ve -den ok serilerini oluflturarak, elde

ettiiniz serilerin grafiklerini iziniz.
Snflar
0 10
10 20
20 30
30 40
40 50
50 60
60 70
Frekanslar
3
12
25
30
15
10
5
100
Frekanslar
3
12
25
30
15
10
5
100
-den az
3
15
40
70
85
95
100
100
ZM
Snflar
0 10
10 20
20 30
30 40
40 50
50 60
60 70
-den ok
100
97
85
60
30
15
5
20
40
60
80
-den az
-den ok
fiekil 2.6 Birikimli

serilerin grafikleri.
20
40
60
80
29
Bileflik Serilerin Grafikle Gsterilmesi

Bileflik serilerin grafikleri oluflturulurken, ilk deiflkenin deerleri yatay, dier deiflkenin deerleriyse dik eksende yer alr. Bu deerlere koordinat sisteminde karfl gelen noktalar belirlenerek grafik elde edilir.
Bileflik serilerin grafiklerine serpilme diyagram ad da verilir.
Aflada bileflik serilerin grafiklerinin izilmesine iliflkin bir rnek
verilmifltir.
RNEK 12
Aflada 5 rencinin istatistik ve matematik derslerinden aldklar notlar

bir bileflik seri biiminde verilmifltir.
statistik Notu
X
35
40
50
60
75
Matematik Notu
Y
25
50
55
40
60
Verilen serinin grafiini iziniz.
60
40
20
0
Matematik Notu (y)
80
100
ZM
20
40
60
statistik Notu (x)
80
100
fiekil 2.7 Serpilme
diyagram.
30
statistik
SIRA SZDE
1. Bir histogram
oluflturulurken, dikkat edilmesi gereken noktalar belirleyiniz.
SIRA SZDE
2. Bir snftaki 50 rencinin boylar (m) gzlem srasna gre aflada verilmifltir:
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
1.62
1.74
1.58
1.63
1.74
1.56
1.86
U
1.92S O R 1.89
1.75
1.56
1.68
1.78
DKKAT
1.83
1.67
1.65
1.64
1.78
1.76
1.88
1.79
1.71
1.87
1.55
1.93
1.72
1.66
1.76
1.78
1.81
1.80
1.79
1.92
1.64
1.70
1.84
1.76
1.76
1.87
1.83
1.90
1.77
1.73
1.70
1.68
1.94
1.83
1.78
1.68
1.79
N N
SIRAkmesini
SZDE kullanarak ve ilk snf 1.53 1.58 olacak biimde eflit aralkl
a. Verilen veri
bir frekans dalm oluflturunuz.
b. Oluflturduunuz
frekans dalmnn histogramn iziniz.
AMALARIMIZ
3. Bir karayolunda meydana gelen hasarlar aras uzaklklar (km) afladaki gibidir:
K T A P
TELEVZYON
K T A P
21.23
8.45
63.71
12.36
19.44
9.23 13.27
76.48 18.83
17.68
T E L E V 52.91
ZYON
25.57 43.41
54.21 34.84
23.34
68.23
31.96
71.13
57.65
75.47
22.78
59.45
64.32
48.19
56.25
47.94
45.26
37.93
53.81
62.51
67.29
28.75
70.36
43.34
60.64
21.71
40.17
31.29
10.24
30.21
37.58
42.95
72.27
45.90
50.26
36.45
47.90
71.80
18.45
a. Yukardaki veri kmesini kullanarak, uygun greceiniz bir snf aralna gre frekans dalmn oluflturunuz.
b. Oluflturduunuz frekans dalmnn frekans poligonunu iziniz.
Kendimizi Snayalm
1. Birimlerin iki deiflkene gre dalmlarn bir arada
gsteren serilere ne ad verilir?
a. Basit seri
b. Frekans serisi
c. Snflandrlmfl seri
d. Birikimli seri
e. Bileflik seri
2.
Snflar
05
5 10
10 15
15 20
20 25
25 30
Frekanslar
2
4
7
13
3
1
30
Yukarda verilen serinin, frekans erisinin grnm

afladakilerden hangisidir?
a. Saa eik
b. Sola eik
c. U
d. J
e. Ters J
3.
X
2
4
6
8
10
12
14
f
1
3
7
7
10
5
2
35
Yukarda verilen seri iin -den az serisi oluflturulmak istendiinde, birikimli frekanslar afladakilerden
hangisidir?
a. -den az
b. -den az
c. -den az
4
1
35
11
4
34
18
11
31
28
18
24
33
28
17
35
33
7
40
35
2
d. -den az
1
3
10
17
27
32
35
e. -den az
1
4
11
18
28
34
35
31
4. Bir frekans dalmna iliflkin -den az serisi aflada

verilmifltir.
Snflar
28
8 14
14 20
20 26
26 32
32 38
38 44
44 50
-den az
6
10
17
22
34
37
45
46
Yukarda verilen seriye iliflkin gzlenen frekanslar afladakilerden hangisidir?

a. f
b. f
c. f
2
6
6
8
4
4
7
8
7
5
3
5
4
11
12
10
9
3
8
5
8
4
1
1
d. f
3
7
7
5
8
9
4
14
e. f
6
4
3
6
7
5
5
9
32
statistik
5. Bir frekans dalmna iliflkin -den ok serisi aflada

verilmifltir.
Snflar
13,5 17,5
17,5 21,5
21,5 25,5
25,5 29,5
29,5 33,5
33,5 37,5
37,5 41,5
41,5 45,5
-den ok
56
51
43
39
32
25
12
10
Yukarda verilen seriye iliflkin gzlenen frekanslar afladakilerden hangisidir?

a. f
b. f
c. f
9
10
7
4
2
9
3
13
4
7
7
4
11
7
3
13
4
6
2
8
12
10
5
5
d.
6.
f
5
8
4
7
7
13
2
10
Gzlem No
1
2
3
4
5
e.
f
6
9
2
1
12
13
2
10
flletme Notu
70
50
80
50
60
7. Gzlem sonularnn maddesel bir deiflkenin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan serilere ne ad verilir?
a. Zaman serisi
b. Bileflik seri
c. Mekan serisi
d. Birikimli seri
e. Dalma serisi
8. Serilere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. Blgelere gre tahl retimi zaman serileri iin uygun bir rnektir.
b. Derlenen veriler ilgilenilen konunun dflnda bir
temele gre sralanmflsa, bu sralamaya liste ad
verilir.
c. Gzlem deerlerinin yanna, gzlenen deerlerin
tekrar says yazlarak oluflturulan seriye, snflandrlmfl seri denir.
d. Eer snflandrma yaplrken snf aral kk seilirse, ilgili dalma iliflkin baz ayrntlar gizli kalr.
e. Uygulamalarda 20 ile 50 aras snf says, en uygun snf saysdr.
9. Aflada bir frekans dalmna iliflkin -den az ve -den
ok serileri birlikte verilmifltir.
Snflar
04
48
8 12
12 16
16 20
20 24
24 - 28
Ekonomi Notu
90
70
60
40
50
5 rencinin iflletme ve ekonomi derslerinden aldklar

notlar gsteren yukardaki tabloya iliflkin afladaki
ifadelerden hangisi dorudur?
a. Tablodaki veriler basit bir seri oluflturur.
b. Tablodaki veriler bir frekans serisi oluflturur.
c. Tablodaki veriler snflandrlmfl bir seri oluflturur.
d. Tablodaki veriler bileflik bir seri oluflturur.
e. Tablodaki veriler bir istatistik serisi oluflturmaz.
-den az
1
5
12
22
34
44
50
-den ok
50
49
45
38
28
16
6
Yukardaki tabloya gre, saysal deeri 20den kk gzlem says katr?

a. 44
b. 38
c. 34
d. 22
e. 16
10. Serilere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. -den az serileri, her snfn frekansna bir nceki
snfn frekans eklenerek oluflturulur.
b. Basit serilerin grafiklerine histogram denir.
c. Bileflik serilerin grafiklerine serpilme diyagram denir.
d. Bir seriye iliflkin frekans poligonunun altnda kalan alan, seriye iliflkin frekanslar toplamna eflittir.
e. Bir seriye iliflkin histogramda, dikdrtgenlerin alanlar toplam seriye iliflkin frekanslar toplamna eflittir.
33
Yant Anahtar
1. e
2. b
3. b
4. c
5. d
6. e
7. e
8. b
9. c
10. b
MLEK, Necla: Temel statistik lke ve Teknikleri,

2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1994.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977.
HARPER, W.M.: Statistics, 4. ed., Pitman Pub. Comp.,
1988.
JOHNSON, Robert: Elementary Statistics, 6. ed., PSWKENT Pub. Comp., Boston, 1992.
MELNYK, M.: Principle of Applied Statistics, Pergamon Press Inc., New York, 1974.
35
Merkezi Eilim ve
Deiflkenlik lleri

nceki nitelerde verilen kavramlar yeniden gzden geirmeli,
Verilen rnekleri dikkatle incelemelidir.
36
statistik
eilim lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerinin orN Merkezi

talamalarn hesaplayabileceksiniz.
lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerine iliflkin
N Deiflkenlik
deiflkenlik llerini hesaplayabileceksiniz.
Amalar:
indekler
GRfi
MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR)
Duyarl Ortalamalar
Duyarl Olmayan Ortalamalar
Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar Arasndaki liflki
DEfiKENLK LLER
Deiflim Aral
Standart Sapma
Deiflim Katsays
nite 3 - Merkezi Eilim ve Deiflkenlik lleri
37
GRfi
Merkezi eilim lleri, adnn da arfltraca gibi bir veri kmesinin ortasn
belirleme eiliminde olan saysal deerlerdir. Ortalama terimi genelde bu llerle ilgilidir.
Bu nitede ncelikle merkezi eilim lleri (ortalamalar) ele alnacak, sonra
da deiflkenlik llerine yer verilecektir.
MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR)

AMA
Merkezi eilim lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerinin ortalamalarn hesaplayabileceksiniz.
Bir ortalama ile, nfus, hz, flk yl, s ve benzeri gibi llebilen ya da saylabilen bir olay ya da nesneye iliflkin derlenen veri kmesini temsil edebilen, tek bir
deer hesaplanr. Ancak bir ka tane olan merkezi eilim llerinin her biri, ayn veri kmesi iin farkl bir tablo izer.
Genifl anlamda ortalama, bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer olarak tanmlanr.
Konuya aklk kazandrmas asndan afladaki rnei gz nne alalm.
9 dairelik bir apartmanda oturan ailelerin aylk gelirleri YTL olarak afladaki
gibi olsun.
520,
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
Ortalama, bir seride en

kk deerle en byk
deer arasnda yer alr.
(Xmin < ortalama < X max)
1200
Bu ailelerin normal geliri nedir sorusunun cevab, muhtemelen gelirlerin ortalamasdr biiminde olacaktr.
zleyen kesimlerde rnekte sz edilen normal gelirin hesaplanmasnda kullanlan merkezi eilim lleri, baflka bir anlatmla ortalamalar ayrntlaryla gzden
geirilecektir.
Ana izgileriyle ortalamalar, duyarl ve duyarl olmayan ortalamalar olmak zere, iki ana bafllk altnda incelenebilir.
Duyarl Ortalamalar
Duyarl ortalamalar, serideki tm gzlem deerlerinden etkilenen ortalamalardr.
Bu nitede duyarl ortalamalardan sadece aritmetik, geometrik ve kareli ortalamalar ele alnacaktr.
Aritmetik Ortalama
Aritmetik ortalama, bir seriyi oluflturan gzlem deerleri toplamnn, gzlem
saysna oran olarak tanmlanr.
Seriyi oluflturan gzlem deerleri x1, x2, ..., xn aritmetik ortalama da x ile
gsterilirse tanm uyarnca,
x = x1 + x2 + ...+ xn =
n
olarak hesaplanr.
xi
i=1
n
Bir seride aritmetik

ortalama, seriyi oluflturan
gzlem deerleri toplam
gzlem saysna blnerek
hesaplanr.
38
statistik
En kolay hesaplanan ve en ok kullanlan ortalama, aritmetik ortalamadr.

Eer ne tr olduu belirtilmeden bir ortalamadan sz ediliyorsa, muhtemelen kastedilen aritmetik ortalamadr.
Yukarda verilen 9 dairelik apartmanda oturan ailelerin normal gelirini,
aritmetik ortalama kullanarak hesaplaynz.
ZM
RNEK 1
X, ailelerin aylk gelirlerini gstermek zere gelirlerden oluflan basit seri afladaki gibi olacaktr :
x (YTL)
520
580
670
700
700
700
860
1000
1200
x = 6930
Ailelerin toplam geliri 6930 YTL olduundan tanm dorultusunda, toplam gelir
aile saysna blnerek ortalama gelir,
x=
x = 6930
n
= 770 YTL
olarak hesaplanr.
RNEK 2
Aflada verilen basit serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
ZM
x
10
13
16
20
26
85
Gzlenen deerlerin toplam 85 ve gzlem says da 5 olduundan
x=
x = 85
n
olarak hesaplanr.
= 17
39
nite 3 - Merkezi Eilim ve Deiflkenlik lleriri
te yandan frekans serilerinde her gzlem deeri frekans kadar tekrarlandndan, aritmetik ortalama hesaplanrken gzlem deerleri frekanslaryla arplarak toplanr ve bu sonu frekanslar toplamna blnr.
Afladaki rnei dikkatle inceleyiniz.
RNEK 3
Aflada verilen frekans serisinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz.

x
10
12
15
19
21
f
2
3
6
4
1
16
x = 10 + 10 + 12 + 12 + 12 + 15 + 15 + 15+ 15 + 15 + 15 + 19 + 19 + 19 + 19 + 21
2
x=2
10 + 3 12 + 6 15 + 4 19 + 21
= 20 + 36 + 90 + 76 + 21
= 243
olarak elde edilir.

Bu toplam, gzlem deeri frekanslar ile arplarak afladaki gibi kolaylkla elde
edilebilir.
x
f
xf
10. 2 = 20
10
2
12
3
12. 3 = 36
15
6
15. 6 = 90
19
4
19. 4 = 76
21
1
21. 1 = 21
16
243
xf
Hesaplanan gzlem deerleri toplam

lnerek aritmetik ortalama,
x=
xf
f
, frekanslar toplamna
= 243 = 15,1875
16
olarak hesaplanr.
rnekten de grlebilecei gibi, frekans serilerinde aritmetik ortalama,
n
x = x1f1 + x2f2 + ... + xnfn =

f1 + f2 + ... + fn
ile hesaplanr.
xifi
i=1
n
i=1
fi
b-
ZM
Verilen seri, 2 tane 10, 3 tane 12, 6 tane 15, 4 tane 19 ve 1 tane de 21 deerinden oluflmufltur.
16 gzlem deerinin toplam,
40
statistik
Aflada verilen serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
RNEK 4
ZM
x
10
15
20
25
30
35
x
10
15
20
30
35
30
x=
xf
f
f
12
20
25
25
15
3
100
f
12
20
25
25
15
3
100
xf
120
300
500
625
450
105
2100
= 2100 = 21
100
olarak elde edilir.

Aritmetik ortalama snflandrlmfl serilerde de frekans serilerinde olduu gibi hesaplanr. Ancak dikkat edilmesi gereken, deiflken deerleri olarak snf orta noktalarnn alnmasdr.
RNEK 5
Aflada verilen serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz.

Snflar
10 -14
14 - 18
18 -22
22 - 26
26 -30
f
4
5
8
6
2
f = 25
41
f
4
5
8
6
2
x
12
16
20
24
28
xf
48
80
160
144
56
f = 25
ZM
Snflar
10 - 14
14 - 18
18 - 22
22 - 26
26 - 30
xf = 488
Buradan,
x=
xf
f
= 488 = 19,52
25
olarak elde edilir.

Ancak dikkat etmek gerekir ki, snflamadaki kayplar nedeniyle, snflandrlmfl
serilerde aritmetik ortalama, yaklaflk olarak hesaplanabilmektedir.
Aritmetik Ortalamann zellikleri
Aritmetik ortalama duyarl bir ortalamadr ve serideki aflr deerlerden dorudan etkilenir.
RNEK 6
Aritmetik ortalama afladaki serilerin hangisinde daha temsilidir?

x
23
25
26
28
102
y=
u=
x = 102
n
y
n
u
n
u
23
25
26
100
174
= 25.5
4
= 80 = 20.0
4
= 174 = 43.5
4
Grlecei gibi serideki bir tek deerin deiflmesi bile, ortalamay etkilemektedir.
x serisinin ortalamas seriyi oluflturan gzlem deerlerine olduka yakn, baflka bir
anlatmla temsil yetenei daha yksektir. y ve u serilerinde ise gzlem deerlerindeki aflr kymetlerin byklne bal olarak, ortalamalarn temsil yetenei
azalmfltr.
ZM
x=
f
1
25
26
28
80
42
statistik
Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarnn toplam sfrdr.

n
Baflka bir anlatmla
xi - x = 0
olur.
i=1
Bu zellik afladaki rnek zerinde gsterilmifltir :
RNEK 7
x
10
20
30
40
50
150
x=
x = 150
n
x -x
10 - 30 = -20
20 - 30 = -10
30 - 30 = 00
40 - 30 = 10
50 - 30 = 20
x - x = 00
= 30
Eer verilen seri bir frekans serisiyse, her gzlem deerinden aritmetik ortalama kartlr ve ilgili gzlem deerinin frekansyla arpldktan sonra, toplam deer hesaplanr. fllemler afladaki rnek zerinde gsterilmifltir :
RNEK 8
x
50
60
70
80
90
f
1
3
6
4
2
16
xf
50
180
420
320
180
1150
(xx- - x )
50 - 71.875
60 - 71.875
70 - 71.875
80 - 71.875
90 - 71.875
=
=
=
=
=
x=
xf
f
(xx- - x ) f
-21.875
-35.625
-11.250
32.500
36.250
-68.750
68.750
x - x = 00,000
-21.875
-11.875
-1.875
8.125
18.125
= 1150 = 71.875
16
Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarnn kareleri toplam minimumdur.

Bu zellik de afladaki rnek zerinde gsterilmifltir:
43
RNEK 9
(xx-- x )
x
10
20
30
40
50
(xx--
-20
-10
00
10
20
x )2
400
100
000
100
400
x- x
= 1000
x = 30
Verilen X serisinde, aritmetik ortalamadan daha kk (25) ya da daha byk
bir deer (40) kartlrsa sonular,
x
10
20
30
40
50
x - 25
-20
-5
5
15
25
x - 25
(x - 25)2
225
25
25
225
625
x - 25 2 = 1125
= 1125 ve
(x - 40)
-30
-20
-10
00
10
(x - 40)2
900
400
100
000
100
x - 40 2 = 1500
x - 40 2 = 1500
olarak elde edilir.

Aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarn kareleri toplam 1000dir. Ancak bu
ortalamadan kk (25) ve byk (40) deerler kartldnda, grlecei gibi
cebirsel sapmalarn kareleri toplam 1000den byk kmaktadr.
Tartl Aritmatik Ortalama

Eer bir seriyi oluflturan gzlem deerleri arasnda nem derecesine gre farklar
varsa ve bu farklar ortalama hesabnda gz nne alnmak isteniyorsa, byle durumlarda tartl ortalama hesaplanr.
t, tarty xtde tartl aritmetik ortalamay gstermek zere, tartl aritmetik ortalama basit serilerde,
xt =
xt
frekans ve snflandrlmfl serilerde ise,

xt =
xtf
tf
eflitlikleriyle hesaplanr.
Gzlem deerleri arasndaki

nem derecesine gre
farklar, ortalama
hesaplanrken gz nne
alnmak istenirse, tartl
ortalama hesaplanmaldr.
44
statistik
RNEK 10
ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi flletme Blmndeki birinci snf rencisinin gz dneminde ald dersler, baflar notlar, baflar notlarnn
katsaylar ve kredi deerleri aflada verilmifltir:
Dersler
Genel Matematik I
Trke I
Makro Ekonomi I
Genel iflletme
A...T
Baflar Notlar
AA
AB
CC
BC
AB
Katsaylar
4.0
3.7
2.0
2.7
3.7
Kredi Deerleri
5
2
3
3
2
15
ZM
rencinin dnem not ortalamasn katsay cinsinden hesaplaynz.

Dersler
Baflar Notlar
Genel Matematik I
AA
AB
Trke I
Makro Ekonomi I
CC
Genel iflletme
BC
A...T
AB
xt =
Katsaylar
4.0
3.7
2.0
2.7
3.7
Kredi Deerleri
5
2
3
3
2
15
xt
20.0
7.4
6.0
8.1
7.4
48.9
xt = 48,9 = 3.26
t 15
olarak hesaplanr.
Tartl ortalamalarda tartlar, gzlem deerlerini nem derecesine gre farkl
klan deerler oluflturur. Tart kavramyla ilgili olarak afladaki rnei dikkatle
gzden geiriniz.
RNEK 11
Matematik, statistik, Fizik, Kimya ve Biyoloji blmlerinden oluflan bir

Fen Fakltesinde, tm blmlerin birinci snflarna gz dneminde verilen Genel Matematik I dersinin birinci ara snav sonularna iliflkin blm
baflar ortalamalar aflada verilmifltir:
Blmler
Matematik
statististik
Fizik
Kimya
Biyoloji
Blmlerin
Baflar Ortalamalar
x
70
65
68
50
50
Blmlerin renci
Saylar
f
70
60
50
40
25
Genel Matematik I dersinin faklte dzeyindeki baflar ortalamasn

bulunuz.
45
Baflar Ortalamas
x
Matematik
statististik
Fizik
Kimya
Biyoloji
70
65
68
50
50
renci Says
f
70
60
50
40
25
245
xt =
xf
f
xf
4900
3900
3400
2000
1250
15450
ZM
Blmler
Oranlarn ortalamas,
ortalamalarn ortalamas ve
baz bileflik indeksler, tartl
ortalama kullanlarak
hesaplanr.
= 15450 = 63,06
245
olarak hesaplanr.
Uygulamada ortalamalarn ortalamas, oranlarn ortalamas ve baz bileflik indeksler tartl ortalama kullanlarak hesaplanr.
Geometrik Ortalama
Geometrik ortalama, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin arpmnn gzlem deeri saysna eflit mertebeden kk olarak tanmlanr. Eer seriyi oluflturan gzlem
deerleri x1, x2, ..., xn ile ve geometrik ortalama da G ile gsterilirse geometrik
ortalama,
n
G = x1 . x2 . ... .xn =
xi
i=1
eflitlii ile hesaplanr. Ancak seriyi oluflturan gzlem deerlerinin says arttnda, geometrik ortalamay yukardaki forml yardmyla hesaplamak gleflir.
Byle durumlarda geometrik ortalama logaritma yardmyla afladaki eflitlikle
hesaplanr.
logG = 1
n
i=1
Bir serinin geometrik

ortalamas, serideki gzlem
deerleri arpmnn, gzlem
deeri saysna eflit
mertebeden kk alnarak
hesaplanr.
log xi
Grlecei gibi geometrik ortalamann logaritmas, gzlem deerlerinin logaritmalarnn aritmetik ortalamasna eflittir.
Afladaki basit serinin geometrik ortalamasn hesaplaynz.
x
2
5
8
20
RNEK 12
46
ZM
statistik
Geometrik ortalamann tanm dorultusunda,

4
G = 2.5.8.20 =
1600 = 6.32
ya da,
log G = 1 log2 + log5 + log8 + log20
4
= 1 0.30103 + 0.69897 + 0.90309 + 1.30103
4
= 1 3.20412
4
= 0.8010
G = 6.32
olarak elde edilir.
Frekans serilerinde ve snflandrlmfl serilerde geometrik ortalama,

log G =
fi
i=1
n
fi log xi
i=1
n
eflitliiyle hesaplanr.
Eer bir seriyi oluflturan gzlem deerleri, bir nceki gzlem deerine bal
olarak deifliyor ve deiflimin hz belirlenmek isteniyorsa bu durumda geometrik
ortalama hesaplanr.
Uygulamada milli gelir, nfus, bileflik faiz ve baz bileflik indekslerin hesaplanmasnda geometrik ortalama kullanlr.
Kareli Ortalama
Kareli ortalama, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin karelerinin toplamnn gzlem saysna orannn kare kk olarak tanmlanr.
Kareli ortalama K ile gsterilirse kareli ortalama,
K=
x12 + x12 +... + xn2 =

n
xi 2
i=1
n
47
Aflada verilen basit serinin kareli ortalamasn hesaplaynz.

x
1
3
5
7
8
10
Kareli ortalama, seriyi

oluflturan gzlem
deerlerinin kareleri
toplamnn, gzlem saysna
orannn kare kk alnarak
hesaplanr.
ZM
x2
1
9
25
49
64
100
248
olarak elde edilir ve kareli ortalama,
x
1
3
5
7
8
10
K=
x2 =
n
RNEK 13
248 = 6.4291
6
olarak hesaplanr.
Frekans ve snflandrlmfl serilerde kareli ortalama,
K=
x2 f
f
Afladaki serinin kareli ortalamasn hesaplaynz.
Snflar
0-4
4-8
8 - 12
12 - 16
16 - 20
f
1
4
8
5
2
20
RNEK 14
48
ZM
statistik
Hesaplamalar afladaki gibidir:

Snflar
f
0-4
1
4- 8
4
8 - 12
8
12 - 16
5
16 - 20
2
20
Kareli ortalama,
K=
x2 f =
f
x2
4
36
100
196
324
x
2
6
10
14
18
x2f
4
144
800
980
648
2576
2576 = 11.3490
20
olarak elde edilir.
Grlecei gibi, kareli ortalama da tm gzlem deerlerinin byklklerinden

etkilenen, duyarl bir ortalamadr.
Duyarl Olmayan Ortalamalar

Duyarl olmayan ortalamalar, seriyi oluflturan tm gzlem deerlerinin byklklerinden etkilenmeyen ortalamalardr.
zleyen paragraflarda duyarl olmayan ortalamalardan sadece medyan ve mod
ele alnacaktr.
Medyan
Bir istatistik serisinde tam ortaya dflen ve dolaysyla seriyi iki eflit ksma blen
gzlem deerine medyan denir.
RNEK 15
Afladaki basit serinin medyann hesaplaynz.

x
10
12
15
17
20
ZM
Bir serinin medyan, ilgili

seriyi tam eflit iki ksma
blen gzlem deeridir.
Verilen seriyi tam ortadan ikiye blen gzlem deeri 3. gzlem deeri olan 15dir.
Med = 15
Grlecei gibi, seride bu deerden kk ve byk olmak zere 2fler gzlem

deeri bulunmaktadr.
nitenin baflnda verilen 9 ailenin aylk gelirler (YTL) serisini tekrar gz nne
alalm.
520,
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
1200
49
Aritmetik ortalama kullanarak ayn apartmanda oturan ailelerin aylk ortalama

geliri 770 YTL bulunmufltu. Grlecei gibi, 3 ailenin aylk geliri aritmetik ortalamadan byk, 6 ailenin de aylk geliri aritmetik ortalamadan kktr.
Bu grubun aylk gelirinin, gelirler byklk srasna konduunda tam ortadaki ailenin geliri tarafndan temsil edilmesi istenebilir. Bu durumda ortalama gelir,
medyan kullanlarak hesaplanmaldr.
Aylk gelirler serisini tam eflit iki ksma blen gelir, baflka bir anlatmla ilgili serinin medyan 5. gzlem deeri olan 700 YTLdir. Dikkat edilirse 700 YTLden
kk 3, byk de 3 gelir dzeyi vardr.
Eer sz konusu apartmanda 9 deil de 10 aile ikamet ediyor olsayd, bu
durumda orta aile (5,5. aile) sz konusu olmayacaktr. Byle durumlarda medyan
tam ortaya dflen iki gzlem deerinin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanr.
RNEK 16
Aflada 8 gzleme iliflkin sonular, gzlem srasna gre verilmifltir :

2,
7,
3,
8,
7,
3,
4,
10
Gzlem deerlerine iliflkin medyan hesaplaynz.
Med = 4 + 7 = 11 = 5,5
2
2
olarak hesaplanr.
Sreksiz serilerde medyann hangi sradaki gzlem deeri olduu, n serideki
gzlem saysn gstermek zere, n + 1 ile bulunur.
2
Yukardaki 8 gzlemde oluflan rnekte medyan, 8 + 1 = 4.5 sradaki gz2
lem deeridir. 4 ve 5. gzlem deerleri srasyla 4 ve 7 olduundan medyan bu
deerlerin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanmfltr.
Buna gre 7 gzlem deerinden oluflan bir seride medyan, 7 + 1 = 4.
2
gz-
lem deeri, 100 gzlem deerinden oluflan bir seride ise medyan, 100 + 1 = 50.5
2
ZM
ncelikle gzlenen deerler byklk srasna konmaldr (Bir istatistik serisi

oluflturulmaldr).
x
2
3
3
4
7
7
8
10
Grlecei gibi, verilen seride tam ortaya 4 ve 7 olmak zere 2 deer dflmektedir. Yukardaki aklamalar dorultusunda medyan, bu iki gzlem deerinin aritmetik ortalamas olacaktr.
50
statistik
gzlem deeri, baflka bir anlatmla 50 ve 51. gzlem deerlerinin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanacaktr.
Frekans serilerinde de medyann kanc gzlemin deeri olduu, n + 1 ile
2
elde edilir. Hangi gzlem deerinin bu srada yer ald, birikimli frekanslar yardmyla kolaylkla bulunur. fllemler afladaki rnekte gsterilmifltir.
RNEK 17
Aflada verilen frekans serisinin medyann hesaplaynz.
ZM
x
10
12
15
17
20
f
2
3
6
5
1
17
Hangi sradaki gzlem deerinin medyan deeri olduunu bulabilmek iin, kolaylk asndan ncelikle -den az ya da -den ok serilerinden birisi oluflturulur.
Bu rnekte den az serisinden yararlanlmfltr.
x
10
12
15
17
20
f
2
3
6
5
1
17
Toplam gzlem says 17 olduundan medyan deeri,
den az
2
5
11
16
17
n + 1 = 18 = 9. sradaki gzlem deerine eflit olacaktr.den az serisinden 9.srada2

2
ki gzlem deerinin 15 olduu bir bakflta grlr. Buradan,
Med = 15
sonucuna ulafllr.
Snflandrlmfl serilerde de medyan yine birikimli frekanslar yardmyla hesaplanr. Ancak, snflandrlmfl serilerde seriyi iki eflit ksma blen gzlem deeri bir
snf iinde yer alacaktr. Medyan deerini iinde bulunduran snfa medyan snf
ad verilir. Medyan snf, frekanslar toplamnn yarsn iinde bulunduran snftr.
Medyan snf belirlendikten sonra medyan,
la : medyan snfnn alt snr,
N : frekanslar toplam f ,
fa : medyan snfna kadar olan snflarn frekanslar toplam,
fm : medyan snfnn frekans,
hm : medyan snfnn bykl,
olmak zere,
51
N - fa
Med = l a + 2
. hm
fm
Ancak dikkat etmek gerekir ki elde edilen sonu, snflama nedeniyle yaklaflk
olacaktr.
Snflandrlmfl serilerde medyan snfnn bulunmas ve medyann hesaplanmas afladaki rnek zerinde gsterilmifltir.
RNEK 18
Afladaki serinin medyann hesaplaynz.
Snflar
10 - 14
14 - 18
18 - 22
22 - 26
26 - 30
f
3
4
8
6
1
22
Snflar
10 - 14
14 - 18
(18 - 12)
12 - 16
16 - 20
f
3
4
8
6
1
22
-den az
3
7
15
21
22
Bu tr snflandrlmfl serilerde deiflken srekli olduundan, medyan

N = 22 = 11. gzlem deeri olacaktr. -den az serisinden 11. gzlem deerinin
2
2
(18 22) snfnda olduu kolaylkla grlr. (18 22) snf, medyan snfdr.
Medyan snf belirlendikten sonra,
la = 18,
N = 11,
2
fa = 7,
fm = 8,
hm = 4,
deerleri yukarda verilen eflitlikte yerine konarak,
ZM
ncelikle medyan snfn bulabilmek iin den az serisi oluflturulur.
52
statistik
Med = 18 + 11 - 7 . 4
8
= 18 + 2
= 20
olarak elde edilir. ( Bulunan deerin medyan snfnn iinde kaldna dikkat
ediniz.)
Medyan grafik yardmyla da hesaplamak mmkndr. Bunun iin -den az

ya da den ok erilerinden birisinin grafii izilir. Sonra dik eksende frekanslar
toplamnn yars belirlenir ve bu noktadan yatay eksene bir paralel izilir. Bu
dorunun birikimli serinin grafiini kestii noktann apsis deeri medyan belirler.
RNEK 19
Afladaki verilen serinin medyann grafik yardmyla bulunuz.

f
4
6
10
8
6
3
3
40
ncelikle birikimli serilerden birisi, rnein den az serisi oluflturulur.

Snflar
f
-den az
0-4
4
4
4-8
6
10
8 -12
10
20
12- 16
8
28
16 - 20
6
34
20 - 24
3
37
24 - 28
3
40
40
Oluflturulan birikimli serinin grafii izilir.
Frekanslar toplamnn yars 20 olduundan dik eksende bu noktadan
yatay eksene izilen paralelin -den
az erisini kestii noktann apsisi belirlenir.
Belirlenen deer 12 olduundan verilen serinin medyan,
Med = 12
olarak elde edilir.
fiekil 3.1 Medyann

grafik yardmyla
elde edilmesi.
10
20
30
40
ZM
Snflar
0-4
4-8
8 - 12
12 - 16
16 - 20
20 - 24
24 - 28
10
15
Medyan (12)
20
25
30
53
Medyan uygulamada, ilgilenilen seride aflr kymetlerin varl ya da ak (alt

ya da st snr belli olmayan) snflarn bulunmas durumunda uygun sonular veren bir merkezi eilim lsdr.
Mod
Bir seride en ok tekrarlanan deere mod ad verilir. Tanm uyarnca basit serilerde ve frekans serilerinde mod, en ok tekrarlanan gzlem deerinin belirlenmesi
ile kolayca hesaplanr.
nitenin baflnda verilen 9 ailenin aylk gelirler serisini (YTL) tekrar gz nne alalm.
520,
580,
670,
700,
700,
700,
860,
1000,
Bir serinin modu, seride en

ok tekrarlanan deerdir.
1200
Bu gelir grubunda ortalama gelirin en ok tekrarlanan gelir dzeyi tarafndan

temsil edilmesi istenebilir. Bu durumda 9 aileye iliflkin ortalama gelir, tanm uyarnca mod hesaplanarak elde edilir. En ok tekrarlanan gelir dzeyi 700 YTL olduundan yukardaki seri iin,
Mod = 700 YTL
olarak hesaplanr.
Dikkat edilecek olursa, seride mod deerinden kk 3 ve byk de 3 gelir
dzeyi vardr.
Daha nce de deinildii gibi, mod ve medyan gibi duyarl olmayan ortalamalar gz nne alndnda seride aflr kymetlerin oluflu, bu ortalamalarn sonucunu etkilemeyecektir. rnein ilk gelir dzeyi 100 YTL ya da son gelir dzeyinin
3.000 YTL olmas mod ve medyan deerlerini etkilemeyecek ancak duyarl bir ortalama olan aritmetik ortalamay dorudan etkileyecektir. Afladaki rnekleri dikkatle inceleyiniz.
RNEK 20
Afladaki serinin modunu hesaplaynz.

x
10
12
14
17
20
ZM
Bu seride her gzlem deeri yalnz bir kez tekrarlandndan, serinin modu
yoktur.
54
statistik
RNEK 21
Aflada verilen serinin modunu hesaplaynz.
ZM
x
10
12
12
12
14
15
RNEK 22
Bu basit seride en ok tekrarlanan gzlem deeri 12 olduundan,

Mod = 12
olarak hesaplanr.
Afladaki frekans serinin modunu hesaplaynz.
ZM
x
10
13
14
16
19
f
2
5
8
7
3
25
Verilen frekans serisinde 14 deeri 8 kez gzlenmifltir. En ok tekrarlanan gzlem deeri 14 olduundan serinin modu,
Mod = 14
olarak kolaylkla elde edilir.
Eer modu hesaplanmak istenilen seri snflandrlmfl bir seriyse, en byk
frekans bir gzlem deerine deil bir snfa karfl gelecektir.
En ok tekrarlanan gzlem deerini iinde bulunduran snfa mod snf ya da
modal snf ad verilir.
Mod snf belirlendikten sonra mod,
la
: mod snfnn alt snr,
1
mod snfnn frekansyla ondan bir nceki

snfn frekanslar arasndaki mutlak fark,
2 : mod snfnn frekansyla ondan bir sonraki
snfn frekanslar arasndaki mutlak fark,
h
: snf aral,
olmak zere,
Mod = la +
1 . h
1 + 2
55
Aflada verilen serinin modunu hesaplaynz.

Snflar
10 - 14
14 - 18
(18 - 22)
22 - 26
26 - 30
f
2
4
7
5
3
21
ZM
Verilen seride, en byk frekans 7dir. Bu nedenle mod snf (18 22) olacaktr.
Mod snf belirlendikten sonra,
la
= 18
1
RNEK 23
= 7-4=3
= 7-5=2
h
= 4
deerleri, yukarda verilen eflitlikte yerlerine konarak,
Mod = 18 +
3 .4
3+2
Mod = 20
olarak hesaplanr. (Mod deerinin mod snf iinde kaldna dikkat ediniz.)
Bazan bir seride ayn maksimum frekansa sahip iki ya da daha ok gzlem deeri ya da snf bulunabilir. Byle durumlarda, ilgili seri frekans serisiyse snflandrlarak, snflandrlmfl seriyse farkl bir snf aral kullanarak yeniden snflandrmak suretiyle modun hesaplanmas mmkn olur.
Afladaki verilen serinin modunu hesaplaynz.
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
80 - 90
f
4
7
22
18
22
15
7
5
100
RNEK 24
56
ZM
statistik
f
11
40
37
12
100
Snflar
10 - 30
(30 - 50)
50 - 70
70 - 90
olarak elde edilir. Buradan da,
Mod = 30 +
29 . 20
29 + 3
= 30 + 18.125
= 48.125
olarak hesaplanr.
Snflandrlmfl serilerde mod, grafik yardmyla da kolaylkla bulunabilir. Bunun iin nce verilen serinin histogram izilir. Histogram zerinde mod snfna
iliflkin dikdrtgenin st kfleleriyle, komflu dikdrtgenlerin st kfleleri birer doruyla birlefltirilir. Bu dorularn kesiflme noktasnn apsis deeri, serinin modunu
gsterir.
Afladaki rnekte modun grafik yardmyla bulunmas gsterilmifltir.
RNEK 25
Afladaki serinin modunu grafik yardmyla bulunuz.
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
f
10
30
50
20
40
20
10
180
57
f/h
1
3
5
2
4
2
1
f
10
30
50
20
40
20
10
180
ZM
Snflar
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
50 - 60
60 - 70
70 - 80
20
Mod (34)
60
80
fiekil 3.2 Modun

grafik yardmyla
ede edilmesi.
Verilen serinin modu grafik yardmyla,

Mod = 34
olarak bulunur.
Mod kymet olarak serideki gzlem deerlerinin byk bir ksmna uyduundan, ortalamalar arasnda en temsili olandr. Ancak, matematiksel ifllemlere uygun bir ortalama deildir. Ayrca U, J ve ters J serileri iin de anlaml bir ortalama deildir.
Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar

Arasndaki liflki
Tek modlu ve eik serilerde medyan aritmetik ortalama ve mod arasnda yer alr.
Eer seri simetrikse, aritmetik ortalama, mod ve medyan birbirine eflit olur. Serinin
simetri durumuna gre ortalamalar arasndaki iliflkiler fiekil 3.3.de gsterilmifltir.
Mod, U, J ve ters J fleklindeki

frekans erileri iin uygun
bir ortalama deildir
58
statistik
x
Med
Mod
3 (a). Simetrik
Mod Med x
(b). Saa Eik Eri
Med Mod
fiekil 3.3 Serinin

simetri durumuna
gre ortalamalar
arasndaki iliflkiler.
SIRA SZDE
(c). Sola Eik Eri
SIRAistatistik
SZDE dersine iliflkin, birinci, ikinci ara snavlar ve dnem sonu sna1. Bir encinin
vndan ald notlar aflada verilmifltir:
D fi N E L M
D fi N ESnflar
LM
1. Ara Snav
Ara Snav
Dnem Sonu
S O R U
S O R II.
U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Puan
70
60
50
Ayrca, baflar notunu birinci ara snav % 15, ikinci ara snav % 25 ve dnem sonu snaSIRA SZDE
v da % 60 orannda etkilemektedir.
rencinin baflar puann hesaplaynz.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
59
2. Aflada verilen seri iin uygun ortalamay hesaplaynz.

Snflar
5 - 10
10 - 15
15 - 20
20 - 25
25 ve daha ok
f
3
6
7
5
4
25
3. U, J, ve ters J erileri iin modun neden uygun bir ortalama olamayacan aklaynz.
DEfiKENLK LLER
AMA
Deiflkenlik lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerine iliflkin deiflkenlik llerini hesaplayabileceksiniz.
statistik serilerinin incelenmesinde ve karfllafltrlmasnda ortalama gerekli bir ldr. Ancak tek baflna yeterli deildir. Gerekte ortalamalar eflit olan seriler, biribirinden ok farkl olabilir.
Afladaki ortalamalar ayn olan x ve y serilerini gz nne alalm :
x
30
32
35
36
37
y
2
14
20
44
90
X = 34
Y = 34
Grlecei gibi x serisinde gzlem deerleri y serisine gre ortalamaya daha yakn konumlanmfltr.
Bu basit rnekten de grlebilecei gibi, bir ortalama deer bir frekans dalmn karakterize etmede yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle bir frekans dalmnn
zellikleri arafltrlrken, ortalama deerin yan sra, gzlem deerlerinin ortalama
etrafndaki yaylflna iliflkin llere de ihtiya vardr.
Ana izgileriyle, bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin deer itibariyle biribirinden ya da herhangi bir ortalamadan uzaklklar, seriyi oluflturan gzlem deerlerinin nasl yayldn, baflka bir anlatmla ilgili serinin deiflkenliini ifade eder.
Bu nitede istatistikte ska kullanlan belli bafll deiflkenlik lleri ele
alnacaktr.
Bir seriyi oluflturan gzlem

deerlerinin deer itibariyle
biribirinden ya da herhangi
bir ortalamadan uzaklklar
esas alnarak oluflturulan
llere, deiflkenlik lleri
ad verilir.
60
statistik
Deiflim Aral
Deiflkenlik llerinin en basiti olan deiflim aral, bir serideki en byk deer
ile en kk deer arasndaki fark olarak tanmlanr.
Deiflim aral ksaca D.A. ile gsterilirse,
D.A. = xmax - xmin
Deiflim aral, bir serideki

en byk gzlem deerinden
en kk gzlem deeri
kartlarak hesaplanr.
olarak ifade edilir.

Yukardaki ortalamalar ayn olan x ve y serilerini gz nne alnrsa, bu serilere iliflkin deiflim aralklar,
D.A.(x) = 37 - 30 = 7
D.A.(y) = 90 - 2 = 88
olarak hesaplanr.
Deiflim aral, farkl sayda gzlem deeri ieren ve farkl l birimlerine gre oluflturulmufl serilerin karfllafltrlmalarnda kullanlamaz. Bu deiflkenlik ls,
uygulamada eflit sayda kk rneklemlerin deerlendirildii alanlarda, rnein
istatistik kalite kontrolnde ska kullanlmaktadr.
Standart Sapma
Standart sapma, bir seriyi
oluflturan gzlem
deerlerinin aritmetik
ortalamadan farklarnn
kareli ortalamas alnarak
hesaplanr.
Standart sapma, bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan

farklarnn kareli ortalamas olarak tanmlanr ve (sigma) ile gsterilir.
Basit serilerde standart sapma,
xi - x 2
i=1
eflitlii yardmyla hesaplanr.
RNEK 26
Aflada verilen basit serinin standart sapmasn hesaplaynz.

x
1
4
5
7
9
10
61
x-x
1 - 6 = -5
4 - 6 = -2
5 - 6 = -1
7-6=1
9-6=3
10 - 6 = 4
n=6
x=6
(x - x )2
25
4
1
1
9
16
56
ZM
x
1
4
5
7
9
10
xi - x 2
i=1
56 3.055
6
olarak elde edilir.

Frekans serilerinde ve snflandrlmfl serilerde standart sapma,
i=1
xi - x 2fi
fi
i=1
ile hesaplanr.
RNEK 27
Aflada verilen frekans serisinin standart sapmasn hesaplaynz.

x
2
4
5
8
9
x=
xf
f
f
1
3
6
4
2
16
xf
2
12
30
32
18
94
= 94 = 5.875
16
olarak elde edilir.
(x - x )
-3.875
-1.875
-0.875
2.125
3.125
(x - x )2
15.0156
3.5156
0.7656
4.5156
9.7656
(xx- - x )2 .f
15.0156
10.5468
4.5936
18.0624
19.5312
67.7496
67.7496 = 4.23435 2.0577

16
ZM
x
2
4
5
8
9
f
1
3
6
4
2
16
62
statistik
Aflada verilen snflandrlmfl serisinin standart sapmasn hesaplaynz.
RNEK 28
ZM
Snflar
0-2
2-4
4-6
6-8
8 - 10
Snflar
0-2
2-4
4-6
6-8
8 - 10
x
1
3
5
7
9
f
2
4
6
5
3
20
f
2
4
6
5
3
20
xf
2
12
30
35
27
106
(x - x )
-4.3
-2.3
-0.3
1.7
3.7
(x - x )2
18.49
5.29
0.09
2.89
13.69
(xx- - x )2 - f
36.98
21.16
0.54
14.45
41.07
114.20
x = 106 = 5.3
20
=
114.2 = 5.71 2.39

20
olarak elde edilir.

Standart sapma, uygulamada matematiksel ifllemlere elveriflli olmas nedeniyle
en ok kullanlan deiflkenlik lsdr.
Bazan yerine deiflkenlik ls olarak 2 kullanlr. 2 ye varyans ad verilir. (Standart sapma, varyansn pozitif kare kkdr.)
Standart sapmayla ilgili baz zellikler, aflada ispatsz olarak verilmifltir :
Kareli ortalamann karesiyle aritmetik ortalamann karesi arasndaki fark, varyansa eflittir. Baflka bir ifadeyle,
2
K - x = 2
dir.
Bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin her birine sabit bir say eklenir ya da
kartlrsa, serinin standart sapmas deiflmez.
Bir seriyi oluflturan gzlem deerlerinin tm c gibi bir sayyla arplrsa elde
edilen serinin standart sapmas, ilk serinin standart sapmasnn c kat olur.
Deiflim Katsays
Buraya kadar ele alnan deiflkenlik lleri, mutlak deiflkenlik lleridir. Bu
nedenle farkl l birimlerine gre oluflturulan serilerin deiflkenlikleri, bu llerle karfllafltrlamaz. Ayrca mutlak deiflkenlik lleri, seriyi oluflturan gzlem
deerlerinin byklklerinin de etkisi altndadr.
63
Konuya aklk kazandrmas asndan, afladaki rnei gz nne alalm.

x
10
11
13
14
17
65
f
43
48
58
63
73
285
x serisi iin x = 13 ve x = 2.7386

y serisi iin y = 57 ve y = 11.9373'tr.
Grlecei gibi, y > xdir. Ancak bu sonu, y serisindeki gzlem deerlerinin x serisine gre daha byk olmasndan kaynaklanmfl olabilir.
Eer, sadece standart sapmalarla bu iki seri karfllafltrlrsa, y serisindeki deiflkenliin x serisine gre daha byk olduu ifade edilecektir.
Eer karfllafltrlan serilerin standart sapmalar iliflkin olduklar serilerin ortalama deerinin bir yzdesi olarak ifade edilirse, karfllafltrmalarda l birimlerindeki farkllklar ve gzlem deerlerinin byklnden oluflan sakncalar, giderilebilir. Bu yaklaflmla hesaplanan deiflkenlik lsne, deiflim katsays ad verilir ve ksaca D.K. ile gsterilir.
D.K.(x) = . 100
x
olarak formle edilir.
Yukarda verilen serilere iliflkin deiflkenlik, serilerin deiflim katsaylaryla bulunursa,
D.K.(x) = 2.7386 . 100 %21.066
13
D.K.(y) = 11.9373 . 100 %20.9426
57
olarak elde edilir.
Grlecei gibi, gerekte X serisindeki deiflkenlik, Y serisine gre daha fazladr.
Farkl seriler deiflim

katsays yardmyla
karfllafltrlabilir.
64
statistik
SIRA SZDE
D fi N E L M
1. Aflada verilen
serinin,
SIRA SZDE
a. Deiflim araln,
b. Standart sapmasn,
hesaplaynz.D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
x
12
14
D K K A T 18
20
SIRA SZDE 26
S O R U
N N
f
2
6
7
3
2
20
AMALARIMIZ
2. Aflada verilen iki seriden hangisinde deiflkenliin daha ok olduunu belirleyiniz.
K T A P
TELEVZYON
K T A P
x1 (kg)
0-4
4-8
EVZYON
8T -E L12
12 - 16
16 - 20
20 - 24
f
4
4
8
6
5
3
30
x2 (lt)
0 - 10
10 - 20
20 - 30
30 - 40
40 - 50
3. Aflada verilen serinin varyansn hesaplaynz.

Snflar
0-5
5 - 10
10 - 15
15 - 20
20 - 25
25 - 30
30 - 35
f
1
4
10
20
15
10
5
65
f
7
12
20
11
5
55
Kendimizi Snayalm
1.
Snflar
10 - 16
16 - 22
22 28
28 34
34 40
40 46
46 - 52
f
4
3
7
15
8
5
2
44
Yukarda verilen serinin aritmetik ortalamas katr?

a. 20.12
b. 27.13
c. 29.42
d. 30.86
e. 32.15
2. 5 birimden oluflan bir basit seride gzlem deerlerinin toplam x = 30 olduuna gre, serinin aritmetik
ortalamas katr?
a. 3
b. 4
c. 5
d. 6
e. 15
3. 15 gzlem deerinden oluflan bir basit serinin aritmetik ortalamas 50 ise bu serideki gzlem deerlerinin toplam x katr?
a. 60
b. 150
c. 600
d. 750
e. 840
65
4. Bir rencinin Olaslk dersinden birinci, ikinci ara snav ve final notlar afladaki tabloda verilmifltir. (Sonucu
birinci ara snav %10, ikinci ara snav %20 ve final notu
da %70 orannda etkileyecektir.)
Snflar
1. Ara Snav
Puan
75
II. Ara Snav
50
Final
40
Buna gre bu rencinin baflar notu katr?

a. 45.5
b. 50.5
c. 55.0
d. 60.0
e. 65.0
5.
Snflar
5 - 10
10 - 15
15 20
20 25
30 - 35
30 - 35
35 - 40
f
1
4
6
10
5
3
1
30
Yukarda verilen serinin medyan katr?

a. 15
b. 18
c. 20
d. 22
e. 27
66
statistik
6. Bir seri iin kareli ortalama K = 10 ve aritmetik ortalama x = 6

olarak hesaplanmfltr. Bu serinin standart
sapmas katr?
a. 4
b. 8
c. 50
d. 64
e. 72
7. Kareli ortalamas K= 20 ve aritmetik ortalamas x = 12
olan bir serinin tm gzlem deerleri 3 ile arplarak yeni bir seri oluflturulmufltur. Yeni serinin varyans katr?
a. 12
b. 16
c. 20
d. 144
e. 256
8.
Snflar
0- 4
4 -8
8 - 12
12 - 16
16 - 20
20 - 24
24 - 28
28 - 32
Yukarda verilen serinin modu katr?

a. 47/12
b. 23/4
c. 12
d. 50/3
e. 18
9. 4, 3, 5, 7, 2, 8, 2, 6, 4
serisinin medyan katr?
a. 2
b. 3
c. 4
d. 5
e. 6
f
4
7
12
3
4
12
3
2
44
10.Aritmetik ortalamas x = 100 ve varyans 2= 144

olan bir serinin deiflim katsays yzde katr?
a. 1.44
b. 12
c. 14.4
d. 28
e. 56
Yant Anahtar
1. d
2. d
3. d
4. a
5. d
6. b
7. d
8. d
9. d
10. b
2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1994.
FOX, William: Social Statistics Using Micro Case, Micro Case Corp., Washington, 1992.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977.
NEWBOLD, Paul: (eviren: mit fienesen), flletme ve
ktisat in statistik, Literatr Yaynlar, stanbul,
2000.
YATES, D. , MOORE D. , McCABE G. The Practice of
Statistics, W.H. Freeman, New York, 1999.
67
Olaslk
Verilen tanmlar iyice incelenmeli,

rnek sorular zlrken dikkatli olunmal,
Kavramlar birbiriyle karfltrlmamal,
Alfltrmalarda verilen bilgiler iyi deerlendirilerek istenenlerin neler olduu
net bir biimde ortaya konmaldr.
68
istatistik
ve sonularndan hareketle, rneklem uzayn yazabileceksiniz.

N Deney
Verilen
tanmlar uygulayarak, olaslklar hesaplayabileceksiniz.
N Olaylardaki
aflama saysna bal olarak, toplam sonu saysn yazabileceksiniz.
N Bileflen ve bileflik
olaslklar arasndaki fark aklayabileceksiniz.
N Ayrk olay kavramn
aklayabileceksiniz.
N Bamsz ve ayrk olaylar
arasndaki fark yazabileceksiniz.
N Tamamlayc olaylar kavramn
N Ayn anda ortaya kan olaylarnaklayabileceksiniz.
hesaplayabileceksiniz.
N Olaylardan en az birinin ortayaolasln
kmasna
iliflkin olasl hesaplaN yabileceksiniz.
Amalar:
erik Haritas
GRfi
DENEY, SONU VE RNEKLEM UZAYI
OLASILIK HESAPLAMA
Olasln ki zellii
Olasla Kavramsal Yaklaflm
SAYMA KURALI
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR
AYRIK OLAYLAR
BAIMSIZ VE BAIMLI OLAYLAR
TAMAMLAYICI (BTNLEYC) OLAYLAR
OLAYLARIN ARA KEST VE ARPMA KURALI
Olaylarn Ara Kesiti
arpma Kural
Bamsz Olaylar in arpma Kural
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI
Olaylarn Bileflimi
Toplama Kural
Ayrk Olaylar in Toplama Kural
69
nite 4 - Olaslk
GRfi
Olaslk, gnlk yaflammzda ska kullandmz, yararlandmz bir kavramdr.
rnein meteoroloji uzman sabah haberlerinde o gn % 80 olaslkla yamur yaacan, salk uzmanlar sigara ienlerin imeyenlere oranla kansere yakalanma
riskinin daha yksek olacan, snav baflarsz gemifl bir renci o dersten geme flansnn ok az olacan syler.
Herhangi bir olayn meydana gelme flansn lmeyle ilgilenen olaslk, istatistiin nemli bir blmn oluflturmaktadr. statistiin karsama (ngr) temelini oluflturan olaslk, belirsizlik durumunda salkl kararlar vermeyi salad
iin, planlama alflmalarnda youn bir biimde kullanlmaktadr. rnein bir firmann gelecek yldaki satfl kestirimleri, bir ksm gerekleflecek bir ksm gerekleflmeyecek bir ok varsayma dayaldr. Bu nedenlerden dolay olaslk kuram,
bizlere belirsizlik altnda ya da mevcut bilgilerin tam ve salkl olmamas gibi durumlarda doru ve salkl kararlar verebilmede yardmc olacaktr. Bu blmde
ilk olarak ilgili temel kavramlar verilecek, daha sonra olaslk hesaplama kurallarndan nemli olanlar basit bir biimde gsterilecek ve son olaraksa kesikli verilerin en temel dalmlarndan biri olan Binom dalm anlatlacaktr.
DENEY, SONU VE RNEKLEM UZAYI

AMA
Deney ve sonularndan hareketle, rneklem uzayn yazabileceksiniz.
Vida reten bir firmada kalite kontrol uzman olarak grev yapan Ragp Keskingz retim hattndan rasgele bir vida alarak vidann hatal olup olmadn inceler. Ragp Keskingzn bir viday inceleme eylemi istatistiksel deneye bir rnektir. Bu inceleme sonucunda vida hatasz ya da hatal biiminde deerlendirilecektir. Bu iki gzlem bilgisine deneyin sonucu (outcome) denirken, bu sonularn
birlikte ele alnmas neticesindeyse bu deneyin rneklem uzay oluflur.
Pek ok gzlemden sadece bir tanesinin gerekleflmesi srecine deney, bu
gzlemlere deneyin sonular ve bu sonularn tmne ise deneyin rneklem
uzay denmektedir.
Bir rneklem (rnek) uzay S harfiyle ifade edilmekte olup yukarda verilen
vida inceleme deneyine iliflkin rneklem uzay,
Pek ok gzlemden sadece

bir tanesinin gerekleflmesi
srecine deney, bu
gzlemlere deneyin
sonular ve bu sonularn
tmneyse deneyin
rneklem uzay
ad verilir.
S = {hatasz, hatal}
biiminde gsterilmektedir. Bu rneklem uzaynn elemanlarna da rneklem
noktalar denmektedir.
Deney
Sonular
rneklem Uzay
Parann bir kez atlmas
Yaz, Tura
S = { Yaz, Tura }
Zarn bir kez atlmas
1, 2, 3, 4, 5, 6
S = { 1, 2, 3, 4, 5, 6 }
Parann iki kez atlmas
YY, YT, TY, TT
S = { YY, YT, TY, TT }
Doacak bebein cinsiyeti
Erkek, Kz
S = { Erkek, Kz }
rencinin snav sonucu
Baflarl, Baflarsz
S = { Baflarl, Baflarsz }
Tablo 4.1 Deney,

sonu ve rneklem
uzay rnekleri.
70
istatistik
Bir deneyin rneklem uzay Venn ya da aa diyagram izilerek de oluflturulabilmektedir. Venn diyagram, bir deneyin tm olas sonularnn (kare, dikdrtgen ya da daire gibi) bir resimle gsterilmesidir. Aa diyagramndaysa her bir sonu, aacn bir dalyla ifade edilmektedir. Venn ve aa diyagramlar olaslk kavramlarnn, grsel ifade yoluyla kolay anlafllmasna yardmc olmaktadr.
RNEK 1
ZM
Parann bir kez atlmas deneyinin Venn ve aa diyagramlarn iziniz.

Bu deneyin iki olas sonucu yaz ve tura olup rneklem uzay Y = Yaz, T = Tura
olmak zere,
S = {Y, T}
biimindedir.
Bu rnein Venn diyagram olarak bir dikdrtgen izilir ve bu dikdrtgen ierisinde iki sonucu gstermek zere iki nokta konarak yaz ve tura iflaretlenir. rneklem uzayn belirtmek zere de dikdrtgenin dflna S harfi yazlr (fiekil 4.1 a).
Bu rnein aa diyagramysa ayn noktadan bafllayan iki dal izilmekte ve
dallardan biri yazy dieri turay ifade etmek zere dallarn sonuna da sonular
(Y ve T) yazlmaktadr (fiekil 4.1 b).
S
Nihai Sonular
Y
fiekil 4.1 Parann bir

kez atlmas
deneyinin (a) Venn
ve (b) Aa
diyagram..
RNEK 2
Yaz
Tura
(a)
(b)
ZM
Parann iki kez atlmas deneyinin Venn ve aa diyagramlarn iziniz.

Bu deney, parann ilk ve ikinci atlflnda yaz ya da tura gelme durumuna gre iki
blmde flekillenir. ilk para atlflnda yaz geldiinde ikincisinde yaz ya da tura
gelebilecektir. Yani yaz geldiinde YY (birinci ve ikinci atflta yaz), tura
geldiindeyse YT (birinci atflta yaz, ikinci atflta tura) sonucuyla karfllafllafllacaktr.
Bu durumun tersi de dflnlebilir. lk atfl tura, ikinci atfl yaz (TY) gelebilir. te
yandan ilk atfl tura iken, ikinci atflda tura (TT) gelebilir. Sonu olarak iki kez
atlan para deneyinin rneklem uzay,
S = {YY, YT, TY, TT}
biimindedir ve bu deneye iliflkin Venn ve aa diyagramlar da afladaki fiekil
4.2deki gibidir.
71
nite 4 - Olaslk
lk atfl
kinci atfl
Nihai
Sonular
Y Y
Y T
T Y
T
Y
T
T
T T
(b)
(a)
fiekil 4.2 Parann iki

kez atlmas
deneyinin (a) Venn
ve (b) Aa
diyagram.
RNEK 3
Bir iflyerinde alflan personel arasnda rasgele iki tanesinin seildii ve

cinsiyetlerinin ( E = Erkek, K= Kadn ) kaydedildii dflnlsn. Bu deneyin tm sonularn yaznz, Venn ve aa diyagramlarn iziniz.
ZM
Bu deney de parann iki kez atlmas deneyiyle ayndr. nk para atma deneyindeki Y ve T biimindeki iki sonu, bu deneyde E ve K olarak grlecektir.
Afladaki Venn ve aa diyagramlarnda da (fiekil 4.3) grlecei gibi bu deneyin sonular da EE, EK, KE, KK biiminde drt noktayla ifade edilmektedir, rneklem uzay da,
S = {EE, EK, KE, KK}
biiminde yazlmaktadr.
lk seim
EE
kinci seim
Nihai
Sonular
EE
EK
KE
KK
EK
E
KE
KK
K
(a)
(b)
fiekil 4.3 ki personel

seilmesi deneyinin
(a) Venn ve (b) Aa
diyagram.
Basit ve Bileflik Olaylar

Olay, bir deneyin bir ya da daha ok sonucundan oluflur.
Olay: Bir olay, bir deneyin bir ya da daha ok sonucunun kmesidir.
Olay, basit ya da bileflik olabilmektedir. Basit olaya ayn zamanda elementer
olay denirken, bileflik olaya da katflk olay denir.
Olay: Bir olay, bir deneyin bir

ya da daha ok sonucunun
kmesidir.
72
istatistik
Basit olay:
Bir deneyin sadece ve sadece
bir nihai sonucunu ieren
olaya basit olay denmekte ve
genellikle Ei biiminde
gsterilmektedir.
Basit Olay
Herhangi bir deneyin nihai sonularna basit olay denir. Yani bir basit olay sadece ve sadece bir tane sonu iermekte ve E1, E2, E3, .... ya da A, B, C, ....biimindeki harflerle gsterilmektedir.
RNEK 4
Yukarda verdiimiz rnek 4.3. deki iki personel seimi deneyinde, elde
edilen (EE EK KE KK) verdiimiz drt nihai sonucun her biri bu deneyin basit olaylardr ve srasyla E1, E2, E3 ve E4 biiminde gsterilir.
E1
Bileflik olay:
Bir deneyin birden ok
sonucundan oluflan kmeye
bileflik ya da katflk olay
denmektedir.
RNEK 5
= (EE), E2
= (EK) , E3
= (KE) , E4
= (KK)
Bileflik Olay
Bir bileflik olay birden ok sonutan oluflmaktadr.
Bileflik olaylar A, B, C, D,.... ya da A1, A2, A3, ....., B1, B2, B3,.... biiminde gsterilmektedir.
Bir iflyerinde alflan personel arasndan rasgele iki personelin seilmesi
ve cinsiyetlerinin kaydedilmesi biimindeki, rnek 4.3. tekrar dflnlsn
ve A olay, en ok bir erkein seilmifl olduu durum olarak tanmlansn.
A olay hi erkek olmamas ya da bir erkek olmas durumunda gerekleflecektir ve afladaki gibi gsterilecektir.
A = {EK, KE, KK}
A olay, birden ok sonulu olduu iin bir bileflik olaydr. Bu olayn Venn diyagram yardmyla grafiksel gsterimi afladadr.
S
A
EE
EK
KE
KK
fiekil 4.4 A Bileflik

olaynn Venn
diyagram.
RNEK 6
Bir grup insandan bir ksm, genetik kopyalamay, olumlu bulup desteklemekte, geri kalan karfl kmaktadr. Bu gruptan rasgele iki kifli seilmifl
ve genetik kopyalamaya iliflkin grflleri sorulmufltur. Ka farkl sonu
sz konusudur? Bu deneye iliflkin Venn ve aa diyagramlarn iziniz.
Aflada verilen olaylarn ierdii sonular listeleyiniz ve bu olaylarn
basit mi yoksa bileflik mi olduunu belirtiniz.
a) Her iki kifli de genetik kopyalamay destekliyor.
b) En ok bir kifli genetik kopyalamaya karfldr.
c) Kesinlikle bir kifli genetik kopyalamay destekliyor.
73
nite 4 - Olaslk
ZM
D = Genetik kopyalamay destekliyor, K = Genetik kopyalamaya karfl olmak

zere drt sonu afladadr.
DD = Her iki kifli de genetik kopyalamay destekliyor.
DK = Birinci kifli genetik kopyalamay desteklerken ikincisi karfldr.
KD = Birinci kifli genetik kopyalamaya karflyken ikincisi destekliyor.
KK = Her iki kifli de genetik kopyalamaya karfldr.
Bu deneyin drt nihai sonucuna iliflkin Venn ve aa diyagram flyledir.
lk kifli
DD
kinci kifli
Nihai
Sonular
DD
DK
KD
KK
DK
D
KD
KK
K
(a)
(b)
fiekil 4.5 Deneyinin

(a) Venn ve (b) Aa
diyagram.
a) Her iki kifli de genetik kopyalamay destekliyor olaynn gerekleflmesi A ile

ifade edilmek zere, A = {DD} biiminde gsterilir ve bu olay, deneyin drt
nihai sonucundan sadece bir tanesini ierdii iin basit olaydr.
b) En ok bir kifli genetik kopyalamaya karfl olaynn gerekleflmesi iki kiflinin
ya da iki kifliden birinin genetik kopyalamay desteklemesi durumlarnda sz
konusudur. B ile ifade edilen olay, B = {DD, DK, KD} sonular nedeniyle
(birden ok sonu) bileflik olaydr.
c) Kesinlikle bir kifli genetik kopyalamay destekliyor olaynn gerekleflmesi,
iki kifliden birisinin genetik kopyalamay desteklerken, dier kiflinin karfl olduu durumda sz konusudur. C ile ifade edilen ve C = {DK, KD} biiminde
gsterilen olay birden ok sayda sonu iermesi nedeniyle bileflik olaydr.
1. Deney, sonu, rneklem uzay, basit olay, bileflik olay kavramlarn
aklaynz.
SIRA SZDE
2. Afladaki istatistiksel deneyler iin basit olaylar S rneklem uzayn yaznz.
a. Bir zarn bir kez atlmas,
D fi N E L M
b. Bir parann kez atlmas,
c. Bir parann bir kez ve bir zarn bir kez atlmas.
S O R U
3. Devlet btesindeki an kapatlabilmesi iin zenginlerden alnan verginin arttrlmasn baz semenler isterken, bazlar karfl kmaktadr. Semenler
rasD K K A arasndan
T
gele kifli seilip grflleri sorulacak olursa, toplam ka olas sonula karfllafllr?
Bu deneyin aa diyagramn iziniz ve sonular S rneklem uzaynda gsteriniz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
74
istatistik
OLASILIK HESAPLAMA
AMA
Verilen tanmlar uygulayarak, olaslklar hesaplayabileceksiniz.
Olaslk: Olaslk, bir olayn

meydana gelme flansnn
saysal bir lsdr.
Olaslk (probability) bir olayn meydana gelme, ortaya kma flansn ifade eder
ve P ile gsterilir. Ei ile gsterilen bir basit olayn olasl P (Ei), A bileflik olaynn olaslysa P (A) biiminde gsterilmektedir.
Olasln ki zellii
Olasln iki nemli zellii flunlardr:
1. Bir olayn olasl her zaman sfr ve bir aralnda yer alr.
Olay ister basit, isterse bileflik olsun meydana gelme olasl hibir zaman sfrdan az, birden ok olamaz. Matematiksel notasyonlarla bu zellik flyle ifade edilir:
0 P (Ei) 1
0 P (Ei) 1
0 P (A) 1
0 P (A) 1
Meydana gelmeyen bir olayn olasl sfr olup, bu tr olaya olanaksz ad verilir. Ortaya kma, meydana gelme olasl bir olan bir olaya kesin olay ad
verilir ve afladaki biimde gsterilir.
P (M) = 0 ; M olanaksz olay iin
P (C) = 1 ; C kesin olay iin
2. Bir deneydeki tm basit olaylarn olaslklar toplam P (Ei) biiminde gsterilir ve her zaman birdir.
Bu zellik nedeniyle,
P (Ei) = P (E1) + P (E2) +

P (E3) +............... = 1
P (Ei) = P (E1) + P (E2) + P (E3) +............... = 1

eflitlii yazlabilmektedir. Bu zellikten yararlanarak parann bir kez atlmas
deneyi iin
P (Y) + P (T) = 1
Parann iki kez atlmas deneyi iin
P (Y Y) + P (Y T) + P (T Y) + P (T T) = 1
Sper Ligde oynayan bir futbol takmnn ma sonucu iinse
P (Galibiyet) + P (Malubiyet) + P (Beraberlik) = 1
eflitlikleri yazlabilir.
75
nite 4 - Olaslk
Olasla Kavramsal Yaklaflm

Olasla kavramsal yaklaflm: 1) klasik olaslk, 2) olasln greli sklk
kavram ve 3) znel olaslk kavramdr. Olasln bu kavramnn aklamalar afladadr.
Klasik Olaslk
Sonularn ortaya kma olaslklar ayn ise buna eflit olaslkl (benzer) sonular
denir. Klasik olaslk kural, tm sonular eflit olaslkl olan deneylerin sonularna iliflkin olaslklar hesaplamada kullanlmaktadr.
Klasik olaslk kuralna gre bir deneydeki basit bir olayn olasl 1in tm sonu saysna blnmesine eflittir.
Bu ifadeden de anlafllmaktadr ki, bir deneyin tm nihai sonularnn olaslklar toplam 1dir ve tm nihai sonular eflit olaslkldr. te yandan, A bileflik
olaynn olaslysa, A olaynda ierilen sonu saysnn toplam sonu saysna blnmesiyle elde edilmektedir.
Eflit olaslkl sonular:

ki ya da daha ok sonucun
(ya da olayn) ortaya kma
olasl aynysa bunlara eflit
olaslkl sonu (ya da olay)
denir.
Klasik Olaslk Kural

P (E i ) =
1
Deneyin toplam sonu says
P (A) = A olaynda ierilen sonu says

Klasik olaslk kural:

P (E i ) =
P (A) =
RNEK 7
ZM
P (Yaz) =
A olaynda ierilen sonu says

Parann bir kez atlmas deneyinde bir yaz ve bir tura elde edilmesi olasln bulunuz.
Bu deneyde yaz ve tura olmak zere iki sonu bulunmaktadr ve bu sonular eflit
olaslkldr. Bu nedenle,
1
1
= 1 = 0.5
Toplam sonu says
2
P (Tura) = 1 = 0.5
2
sonular elde edilir.
RNEK 8
Zarn bir kez atlmas deneyinde ift say elde edilmesi olasln bulunuz.
A = {2, 4, 6}
rneklem uzayndaki toplam alt sonucun tanesi A olaynca ierilmifl olur ve A
olaynn olma olasl,
ZM
Bu deneyde 1, 2, 3, 4, 5 ve 6 olmak zere alt sonu bulunmaktadr ve tm sonular eflit olaslkl sonulardr. A bileflik olay 2, 4 ve 6 gelmesi biiminde tanmlanrsa,
76
istatistik
P A = A olaynca ierilen sonu says = 3 = 0.5

6
olarak bulunur.
RNEK 9
ZM
Bir dernein 60 erkek ve 40 kadn olmak zere toplam 100 yesi bulunmaktadr. Bu yeler arasnda bir tanesi dernek baflkan olmak iin rasgele seilecektir. Bir kadn yenin dernek baflkan seilme olasl nedir?
Seim rasgele olaca iin dernein 100 yesinin de seilme olasl ayndr. Yani bu deneyde toplam olarak 100 tane eflit olaslkl sonu vardr. Burada istenense 40 kadn yeden bir tanesinin seilmesidir. Bu da,
P
Bir kadnn dernek baflkan seilmesi
40 = 0.4
100
biiminde bulunur.
Olasln Greli Sklk Kavram

lk olarak afladaki olaslklarn hesaplanmak istendiini dflnlsn.
1. Bir otomobil fabrikasnca bundan sonra retilecek otomobilin kusurlu olma
olasl,
2. Rasgele seilmifl bir ailenin yllk gelirinin 5.000.000.000 TLden fazla olmas
olasl,
3. Bir hastanede bundan sonra doacak ocuun cinsiyetinin kz olmas olasl,
4. 80 yaflndaki birinin en az bir yl daha yaflamas olasl,
5. Hileli bir parann atlmas sonucunda yaz gelmesi olasl,
6. Cival bir zarn atlmas sonucunda 1 gelmesi olasl.
Bu deneylerdeki sonular eflit olaslkl olmad iin, yukarda sralanan
olaylara iliflkin olaslklar klasik olaslk hesaplama kuralyla hesaplanamaz. rnein fabrikada bundan sonra retilecek ilk araba kusurlu ya da kusursuz olabilir. Ancak burada kusurlu ya da kusursuz sonularnn elde edilmesi olaslklar eflit deildir.
Yukarda olduu gibi, sonular eflit olaslkl olmayan deneylerde, deney defalarca tekrar edilerek veri retilmektedir. Bylesi durumlarda olaslklar hesaplamak iin ya eski verilerden yararlanlmakta ya da deney ok kez tekrarlanmak suretiyle yeni veri retilmektedir. Bu verilerden yararlanarak bir olaya iliflkin (yaklaflk) olaslk deeri iin greli sklklardan yararlanlmaktadr. Bu ynteme olasln greli sklk kavram ad verilmektedir. nk deneyin tekrarlanmas sonucunda greli sklklar elde edilmekte ve bunlardan yararlanlarak da olaslklar hesaplanmaktadr. Deneyin her tekrarndan sonra greli sklklar deifleceinden,
olaslklar da deiflecektir. Ancak bu olaslklarn deifliminin azaltlmas, rneklem hacminin artrlmas yoluyla salanabilmektedir.
nite 4 - Olaslk
77
Yaklaflk Olaslk in Greli Sklk

Eer bir deney n kez tekrarlanmfl ve f kez bir A olay gzlenmifl ise olasln greli sklk kavramna gre olaslk,
Yaklaflk olaslk iin greli

sklk: Eer bir deney n kez
tekrarlanmfl ve f kez bir A
olay gzlenmifl ise
olasln greli sklk
kavramna gre olaslk.
P ( A) = f
n
P ( A) = f
n
biiminde bulunur.
biiminde bulunur.
RNEK 10
Bir otomobil fabrikasnda retilen otomobillerden rasgele 500 tanesi seilmifl ve 10 tanesinin kusurlu olduu grlmfltr. Kusurlu retim yapmann da rasgele olduunu dflnerek, ilk retilecek otomobilin kusurlu
olmas olasl nedir?
P lk retilecek otomobil
ZM
rneklemdeki (seilen) otomobil saysna n = 500, kusurlu otomobil saysna

f = 10 denecek olursa, greli sklk kural gereince olaslk,
= f = 10 = 0.02
n
500
elde edilir. Bu olaslk 500 otomobilden elde edilen greli sklktan hesaplanmfl
zel bir deerdir. Afladaki Tablo 4.2de bu rnek iin sklk ve greli sklk dalmlar verilmifltir.
Otomobil
Kusursuz
Kusurlu
Toplam
f
490
10
500
Greli Sklk
490 | 500 = 0.98
10 | 500 = 0.02
1.00
Tablo 4.2 Otomobil

rneinin sklk ve
greli sklk
dalmlar.
Bu tablodaki greli sklk stunu yaklaflk olaslklar stunu olarak kullanlmaktadr. Bu stundan,
P (lk retilecek otomobil kusurlu) = 0.02
P (lk retilecek otomobil kusursuz) = 0.98
deerleri bulunur. Burada unutulmamas gereken, greli sklklarn gerek olaslklar deil sadece yaklaflk olaslklar olduudur. Greli sklklardan elde edilen
olaslklarn gerek olaslklar olabilmesi iin deneyin ok (sonsuz) kez tekrarlanmas gerekir ki buna Byk Saylar Yasas ad verilir.
Byk Saylar Yasas
Bir deney ok (sonsuz) kez tekrarlanrsa, bir olayn greli sklklar kuramsal olasla yaklaflr.
Ayfle, Ankarada rasgele seilen bir ailenin ev sahibi olma olasln belirlemek istemektedir. Bu olasl acaba nasl belirleyecektir?
Byk Saylar Yasas:

Bir deney ok (sonsuz) kez
tekrarlanrsa, bir olayn
greli sklklar kuramsal
olasla yaklaflr.
RNEK 11
78
ZM
istatistik
Ankaradan rasgele seilmifl bir aile iin ev sahibi olma ya da olmama gibi iki sonu bulunmaktadr. Bu iki olay eflit olaslkl deildir. nk; Ankarada ikamet
edenlerin ne kadarnn ev sahibi olduu bilinmemektedir. Bu nedenle klasik olaslk kural uygulanamamaktadr. Bylesi durumlarda ayn deney ok kez tekrarlanarak olaslk deeri (yaklaflk olarak) greli sklklardan hesaplanmaktadr. Ayflede bu durumu bildii iin Ankaradan rasgele 1.000 aileyi seerek bunlardan
670 tanesinin ev sahibi, 330 tanesinin ise ev sahibi olmadn belirledi. Bu sonular flndaki gibi,
n = rneklem hacmi = 1.000
f = ev sahibi olanlarn says = 670
olmak zere olaslk deerleri,
P
Rastgele seilen ailenin ev sahibi olmas
f = 670 = 0.670
n
1,000
olarak buldu.
znel olaslk:
Bir olay iin znel deer
yargsna, deneyim, bilgi ve
dflnceye dayal olaslktr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
znel Olaslk Kavram

ou kez, ne sonular eflit olaslkl, ne de veri retmek iin tekrarlanabilen deneylerle karfllaflabiliriz. Bylesi durumlarda olaylarn olma olaslklar, klasik
olaslk kural ya da greli sklk kavram kullanlarak hesaplanamamaktadr. rnein, statistie Girifl dersini alan Ahmetin dnem sonunda o dersten A alarak
geme (baflarl olma) olasl nedir? Sorusuna cevap vermek gerekten gtr.
nk Ahmet bu dersten geebilmek iin test snavna (snavlarna) bir kez girecek ve snavdaki baflar durumuna gre A notu alacak ya da alamayacaktr. Bu
olay iin sz konusu olan A notu alma ya da almama gibi iki sonu bulunmakla birlikte, bu sonularn ortaya kmas eflit olaslkl deildir. Bu gibi durumlarda dflnlen (ngrlen) olasla znel olaslk denmektedir. Bu olaslk bireyin deer yargsna, deneyimine, dflncesine gre deiflmektedir. Gerekten
de Ahmet bu dersten A notu alma olasln yksek grrken, dersin hocas daha dflk grebilir.
znel olaslk keyfi bir deer olup, ngrde bulunan kiflinin deneyiminden,
yanllndan ve beenisinden etkilenir.
SIRAyaklaflmn
SZDE
1. olaslk
ksaca aklaynz ve bu yaklaflm iin birer rnek veriniz.
2. Afladakilerden hangilerinin olaylara iliflkin olaslklar olamayacan nedenleri ile

fi N E L M
birlikteDsyleyiniz.
1/5
0.97
-3.5
1.56
5/3
0.0
-2 / 7
1.0
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
3. oktan semeli bir test snavnda sorular iin befl seenek bulunmaktadr. Herhangi
bir sorunun
cevab rasgele iflaretlenecek olursa; cevabn
DKKAT
a) Doru olma olasln,
b) Yanlfl olma olasln bulunuz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
79
nite 4 - Olaslk
SAYMA KURALI
AMA
Olaylardaki aflama saysna bal olarak, toplam sonu saysn

yazabileceksiniz.
Bu blmde flu ana kadar karfllafllan deneylerde az sayda sonu olduu iin, sonularn listelenmesinde herhangi bir sorunla karfllafllmad. Ancak, sonu saysnn
ok olmas durumunda sonular listelemek ok da kolay olmamaktadr. Bylesi
durumlarda toplam sonu saysn bulmak iin sayma kuralndan yararlanlmaktadr.
Sayma Kural
Eer bir deneyde; ilk aflamada m tane, ikinci aflamada n tane ve nc aflamada
k tane sonu olmak zere aflama bulunuyorsa, bu deneyin toplam sonu says
= m . n . k 'dr.
Sayma kural, deneydeki aflama saysnn ten az ya da ok olmas durumunda da kullanlabilmektedir.
Sayma kural: Eer bir

deneyde; ilk aflamada m
tane, ikinci aflamada n tane
ve nc aflamada k tane
sonu olmak zere
aflama bulunuyorsa, bu
deneyin toplam sonu says
= m . n . k dr.
Bir parann kez atlmas deneyini dflnelim. Bu deneyde aflama bulunmaktadr; ilk kez atfl, ikinci kez atfl ve nc kez atfl. Her aflamann da yaz ve tura olarak iki sonucu olacaktr. Bu nedenle sayma kuralna gre toplam sonu says = 2 . 2 . 2 = 8 olacaktr. Deney sonular
ak olarak; YYY, YYT, YTY, YTT, TYY, TYT, TTY, TTT biimde olacaktr.
RNEK 12
Bir otomobil satcs, kredili otomobil satfllarnda, sabit ve deiflen faiz

oranlaryla 36, 48 ve 60 ay vade uygulamaktadr. Otomobil satcsnn
ka farkl satfl yapmas sz konusudur ?
RNEK 13
ZM
Bu deneyde iki aflama bulunmaktadr. Aflamalardan ilki sabit ve deiflen faiz oranl (iki sonulu) faiz uygulama aflamas, ikincisiyse 36, 48 ve 60 aylk ( sonulu) vade sresi uygulama aflamasdr. Bu durumda,
Toplam sonu says = 2 . 3 = 6 ' dr.
Sper ligdeki bir takmn sezon boyunca 16 ma oynayaca ve her man
da galibiyet, malubiyet ve beraberlik biiminde sonucu bulunduu bilinmektedir. Bu durumda bir takm iin sezon boyunca,
RNEK 14
Toplam sonu = 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 . 3 = 316 =

43.046.721
farkl sonu sz konusudur.
1. Kusursuz bir zar 2 kez atlmfltr. Toplam sonu saysn bulunuz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Kusursuz bir para 5 kez atlmfltr. Toplam sonu saysn bulunuz.

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Kusursuz bir para n kez atlmfltr. Toplam sonu saysn bulunuz.
S O R U
BLEfiEN (MARJNAL) VE KOfiULLU OLASILIKLAR
AMA
DKKAT
Bileflen ve bileflik olaslklar arasndaki fark aklayabileceksiniz.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
80
istatistik
Bir firmada alflan 100 kifliye, st dzey yneticilere ok yksek cretler denmesini onaylayp onaylamadklar sorulmufl ve afladaki tabloda verilen sonular
elde edilmifltir:
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Tablo 4.3
alflanlarn
cevaplarna iliflkin
iki ynl snflama.
Onaylyor
15
4
Onaylamyor
45
36
Yukardaki tabloda 100 alflan; cinsiyet (erkek ya da kadn) ve grfl (onaylyor ya da onaylamyor) zelliklerine (deiflken karakteristik) gre snflanmfltr.
Bu snflamaya (dalm) apraz tablo (contingency table) ad verilmekte olup, saylarn bulunduu kutulara da gze ya da hcre (cell) ad verilmektedir.
Dikkat edilecek olursa, tabloda drt gzede iki karakteristie ait sklklar bulunmaktadr. rnein; bu gzelerin ilkinde bulunan 15 alflan, erkek ve yksek
cret verilmesini onaylayanlar, olmak zere iki karakteristii ifade etmektedir.
Yukardaki tabloya satr ve stun toplamlarnn eklenmesi sonucunda tablo,
afladaki biime dnflmektedir.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Toplam
Tablo 4.4
alflanlarn iki
ynl snflamas.
Bileflen olaslk:
Basit olaslk olarak da
bilinen bileflen olaslk,
herhangi baflka olay dikkate
alnmakszn sadece bir
olaya iliflkin olaslktr.
Onaylyor
15
4
19
Onaylamyor
45
36
81
Toplam
60
40
100
alflanlar arasndan rasgele bir alflan seildiinde, bu alflan sadece cinsiyet

ya da grfl karakteristiklerinden birine gre de snflanabilir. Eer tek karakteristik dikkate alnacak olursa; seilen alflan, erkek olabilir, kadn olabilir, onaylyor
olabilir ya da onaylamyor olabilir. flte bu drt karakteristik ya da olayn olaslklarna bileflen (marjinal) olaslk ad verilmektedir. Bu olaslklara bileflen ya da basit olaslklar denmesinin nedeni, bu olaslklarn satr ya da stun toplamlarnn
genel toplama blnmesiyle bulunmasdr.
Bileflen Olaslk: Basit olaslk olarak da bilinen bileflen olaslk, herhangi
baflka olay dikkate alnmakszn, sadece bir olaya iliflkin olaslktr.
Yukardaki Tablo 4.4e iliflkin drt bileflen olaslk flyle hesaplanr:
P
Erkek
Erkeklerin says
= 60 = 0,60
Tm alflanlarn says
100
Yukarda belirtildii gibi, erkek alflanlara iliflkin (satr) toplam deerlerinin

genel toplama blnmesiyle elde edilen bu deer gibi, teki bileflen olaslk da
kolaylkla bulunur.
=
40 = 0.40
100
Kadn
Onaylyor
19 = 0.19
100
Onaylamyor
81 = 0.81
100
Elde edilen bileflen olaslklarn da eklenmesiyle afladaki tablo oluflturulur:
81
nite 4 - Olaslk
Cinsiyet
Onaylyor ( A )
Onaylamyor ( B )
Toplam
Erkek ( E )
15
45
60
P ( E ) = 0.60
Kadn ( K )
36
40
P ( K ) = 0.40
19
81
100
Toplam
P ( A ) = 0.19
Tablo 4.5 Bileflen

olaslkl iki ynl
snflama.
P ( B ) = 0.81
Bu durumda, seilen kiflinin, st dzey yneticilere yksek cret verilmesini

onaylyor olmas olasl nedir? Bu olaslk flyle ifade edilebilir:
Verildiinde biiminde okunur
P ( Onaylyor | Erkek )
Olasl
hesaplanacak olay
Gerekleflmifl olay
P (Onaylyor | Erkek) biiminde ifade edilen olasla, onaylamann koflullu

olasl denmektedir ve bu gsterim alflann erkek olduu bilindiinde (verildiinde) seilen alflann onaylama olasl olarak okunmaktadr.
Koflullu Olaslk: Koflullu olaslk bir olayn olufltuunun bilinmesi durumunda dier olayn olma olasldr. rnein A ve B iki olay olmak zere A
olaynn koflullu olasl,
P (A | B)
biiminde gsterilir ve B olay olduunda A olaynn olmas olasl biimde okunur.
Koflullu olaslk:
Koflullu olaslk bir olayn
olufltuunun bilinmesi
durumunda dier olayn
olma olasldr. rnein A
ve B iki olay olmak zere A
olaynn koflullu olasl,
P(A | B)
biiminde gsterilir ve B
olay olduunda A olaynn
olmas olasl biimde
okunur.
RNEK 15
Yukarda Tablo 4.4te verilmifl olan 100 alflana iliflkin sonulardan

P ( Onaylyor | Erkek ) koflullu olasln bulunuz.
Cinsiyet
Erkek
Onaylyor
15
Onaylayan erkekler
Onaylamyor
45
Toplam
60
alflan toplam erkek
Bu bilgiler flnda aranan koflullu olaslk;

P
Onaylyor | Erkek
Onaylayan erkek says = 15 = 0.25

Toplam erkek says
60
olarak bulunur. Bu hesaplamadan da grlecei gibi koflullu olaslk hesaplanrken

gerekleflen olayn deeri (erkek alflanlar) paydaya, olasl bulunmak istenen
olayn deeri (onaylayan erkek) paya yazlmaktadr.
ZM
P (Onaylyor | Erkek) koflullu olaslnda rasgele seilen bir alflann erkek olduu biliniyor ve bu kiflinin onaylama olaslnn bulunmas isteniyor. Burada ilk
olarak Tablo 4.4n birinci satr ele alnmfl, seilmifl olan bu kiflinin de, 60 tane
erkek alflandan biri olduu dflnlerek, bu satr tekrar yazlmfltr.
82
istatistik
Afladaki aa diyagram, koflullu olasln daha kolay anlafllmasn salamak

amacyla rnek 4.15 iin hazrlanmfltr:
Olasl aranan olay
Onaylyor | Erkek
15 / 60
Aranan olaslk
Verilen (bilinen) olay

45 / 60
Erkek
60 / 100
Onaylamyor | Erkek
Onaylyor | Kadn
Kadn
40 / 100
4 / 40
fiekil 4.6 Aa
diyagram.
Onaylamyor | Kadn
RNEK 16
36 / 40
ZM
Tablo 4.4te verilen sonulardan yararlanarak, rasgele seilen kiflinin st

dzey yneticilere yksek cret verilmesini onaylad bilindiine gre,
bu kiflinin kadn alflan, olma olasln bulunuz.
Burada aranan olaslk,
P ( Kadn | Onaylyor ) = ?
biimindedir. Yukardaki rnee benzer olarak, Tablo 4.4te ilk stun olan onaylayanlar stunu dikkate alnmaktadr.
Onaylyor
15
4
19
Erkek
Kadn
Toplam
Onaylayan kadnlarn says

Toplam onaylayanlarn says
Bu bilgiler flnda aranan olaslk deeri,

P
Kadn | Onaylyor
Onaylayan kadn says

= 4 = 0.211
Toplam onaylayanlarn says
19
olup rnee iliflkin aa diyagram afladadr.
Erkek I Onaylyor
15 / 19
Verilen (bilinen) olay

4 / 19
Onaylyor
19 / 100
Onaylamyor
81 / 100
fiekil 4.7 Aa
diyagram.
Kadn I Onaylyor
Olasl aranan olay
Erkek I Onaylamyor
45 / 81
Kadn I Onaylamyor
Aranan olaslk
36 / 81
83
nite 4 - Olaslk
1. Olaylarn bileflen ve koflullu olaslklar arasndaki fark ksaca

aklaynz
ve birer
SIRA
SZDE
rnek veriniz.
SIRA SZDE
2. Bir firmada alflan 420 kifliye sigara iip imedikleri ve niversite

olup olD fi Nmezunu
ELM
madklar sorularak afladaki iki ynl tablo oluflturulmufltur.
D fi N E L M
Sigara
iyor
miyor
niversite mezunu
35
130
niversite mezunu deilS O R U

80
175
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bu kiflilerden rasgele bir tanesi seildiinde ;

a. niversite mezunu olma,
SIRA SZDE
b. Sigara imiyor olma,
c. Sigara itii bilindiine gre niversite mezunu olmama,
d. niversite mezunu olduu bilindiine gre sigara imiyor AMALARIMIZ
olma,
olaslklarn bulunuz.
N N
K T A ve
P elde edilen
3. Bir arafltrmada 2000 eriflkine krtaja karfl olup olmadklar sorulmufl
sonular, cinsiyetlere gre aflada verilmifltir.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Karfl deil
495
620
Karfl
405
480
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Bu gruptan rasgele seilen bir kiflinin;

a. Krtaja karfl olmamas,
b. Krtaja karfl olmas,
c. Krtaja karfl olmad bilindiine gre kiflinin kadn olmas,
d. Kiflinin erkek olduu bilindiine gre krtaja karfl olma olaslklarn bulunuz.
AYRIK OLAYLAR
AMA
Ayrk olay kavramn aklayabileceksiniz.
Birlikte olamayan olaylara karfllkl (ya da tamamyla) ayrk olaylar denmektedir

ve bu tr olaylarn ortak sonular bulunmamaktadr. Eer iki ya da daha ok olay
karfllkl ayrk ise, deneyin her tekrarnda bu olaylardan en ok bir tanesi ortaya
kmaktadr ve bu nedenle bir olayn ortaya kmas, dier olay ya da olaylarn ortaya kmasn dflta tutmaktadr.
(Karfllkl-Tamamyla) Ayrk Olaylar: Birlikte ortaya kmayan olaylara,
(karfllkl) ayrk olaylar denmektedir.
Herhangi bir deney iin, deneyin herhangi bir tekrarnda ortaya kacak sadece bir sonu olduu iin nihai sonular her zaman (karfllkl) ayrktr. rnein, bir
parann iki kez atld bir deneyde, YY, YT, TY ve TT biiminde drt sonu vardr ve bu sonular (karfllkl) ayrktr. nk bir para iki kez atldnda, bu sonulardan sadece bir tanesi ortaya kacaktr.
(Karfllkl - Tamamyla)
Ayrk olaylar: Birlikte
ortaya kmayan olaylara,
(karfllkl) ayrk olaylar denmektedir.
84
istatistik
RNEK 17
Zarn bir kez atlmas deneyine iliflkin olarak afladaki olaylar dflnlecek olursa;
A = ift say elde edilmesi
= {2, 4, 6}
B = tek say elde edilmesi
= {1, 3, 5}
C = 5den kk say elde edilmesi = {1, 2, 3, 4}
ZM
bu olaylara iliflkin olarak,

a) A ve B olaylar ayrk mdr?
b) A ve C olaylar ayrk mdr?
Afladaki fiekil 4.8 ve 4.9dan da grlecei gibi, A ve B olaylarnn hibir ortak
noktas yoktur. Zarn bir kez atlmas durumunda A ve B olaylarndan sadece bir
tanesine iliflkin bir sonu ortaya kacaktr. Bu nedenle A ve B olaylar ayrk olaylardr. te yandan, A ve C olaylarnn ortak noktasda bulunmaktadr. Baflka bir
anlatmla zarn bir kez atlmas durumunda 2 ya da 4 saylarnn da gelebilecei,
bu iki noktann, her iki olayn da eleman olmas, bir gerektir. Bu ynyle A ve
C olaylar ayrk olmayan olaylardr.
S
A
2
1
fiekil 4.8 Ayrk A ve

B olaylar.
fiekil 4.9 Ayrk

olmayan A ve C
olaylar.
RNEK 18
Byk bir firmada alflanlardan rasgele bir kifli seilmifl ve afladaki

iki olay tanmlanmfl olsun.
D = seilen kifli niversite mezunudur
N = seilen kifli niversite mezunu deildir
ZM
Tanmlanan D ve N olaylar ayrk mdr?

Yukarda tanmlanan D olay niversite mezunu alflanlar, N olayysa niversite mezunu olmayan alflanlar gstermektedir. Bu olaylar afladaki flekilde gsterilmifltir.
85
nite 4 - Olaslk
fiekil 4.10 Ayrk D ve

N olaylar.
D ve N olaylarnn tanmndan ve flekilden de anlafllaca gibi bu iki olayda

farkl alflanlar ifade edilmektedir. ki olayn ortak sonucu bulunmad iin D ve
N olaylar ayrk olaylardr.
1. Bir ift zar atldnda; A olay zarlardan birinin 4, B olayysa zarlar
toplamnn 11 olSIRA SZDE
ma olasl olsun. A ve B olaylarnn ayrk olaylar olduunu gsteriniz.
SIRA SZDE
fi N E Lda
M ayn yzn
2. Bir para 3 kez atlmfltr. En az iki tura gelme olay A, B ise D atflta
gelme olaylaryken, A ve B olaylarnn ayrk olaylar olup olmadn arafltrnz.
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
3. ki farkl para ayn anda atlmfltr. A olay, iki parann da yaz gelme, B olayysa ikinci parann tura gelme olay olsun. A ve B olaylarnn ayrk olmadn gsteriniz.
BAIMSIZ VE BAIMLI OLAYLAR

AMA
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
Bamsz ve ayrk olaylar arasndaki fark yazabileceksiniz.
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Bamsz olaylar sz konusu olduunda, bir olayn ortaya kmas teki olayn ortaya kma olasln deifltirmemektedir.
K T A P
Bamsz Olaylar: Eer bir olayn ortaya kmas teki olayn ortaya kma
olasln etkilemiyorsa, bu iki olaya bamsz olaylar denir. Baflka bir anlatmla,
A ve B olaylarnn bamsz olabilmeleri iin,
TELEVZYON
P (A | B) = P (A) veya P (B | A) = P (B)
koflulu salanmaldr.
Bu koflullardan biri doruysa tekinin de doru olduu ya da koflullardan biri yanlflsa tekinin de yanlfl olduu kolaylkla gsterilebilir. Sonu olarak bir olayn ortaya kmas, bir baflka olayn ortaya kma olasln etkiliyorsa, bu olaylara bamsz olmayan ya da baml olaylar denmekte ve yukardaki koflullarn ikisi de salamamaktadr.
P (A | B) P (A) , P (B | A) P (B)
K T A P
Bamsz olaylar: Eer bir

L E V Zteki
YON
olayn ortayaT Ekmas
olayn ortaya kma
olasln etkilemiyorsa, bu
iki olaya bamsz olaylar
denir. A ve B olaylarnn
bamsz olabilmeleri iin,
P ( A | B ) = P ( A ) veya
P(B|A)=P(B)
koflulu salanmaldr.
86
istatistik
RNEK 19
ZM
Tablo 4.4te verilmifl olan 100 alflana iliflkin rnekte; kadn (K) ve
onaylyor (O) olaylar tanmlanmfl olsun. Bu olaylar bamsz mdr?
Eer K ve O olaylar iin,
P (K) = P (K | O)
koflulu salanyorsa bu olaylar bamsz, salanmyorsa baml olaylardr.
Tablo 4.4te verilenlerden yararlanarak,
P (K) = 40 / 100 = 0.40 ve P (K | O) = 4 / 19 = 0.211
olaslklar hesaplanabilmektedir. Bu iki olaslk ayn olmad iin bu olaylar bamsz olaylar deildir. Bu olaylarn baml olmalarnn nedeniyse st dzey yneticilere yksek cret verilmesini onaylayan ve onaylamayan erkek alflanlarn
yzdelerinin, kadn alflanlardan farkl olmasdr. Bu rnee iliflkin olarak P (O)
ve P (O | K) olaslklarnn da ayn olmad kolaylkla grlebilir.
RNEK 20
ZM
Bir kutuda, I. Makinede retilmifl 60, II. Makinede retilmifl 40 olmak

zere toplam 100 kaset bulunmaktadr. I. Makinede retilen 60 kasetin 9
tanesi, tm kasetlerinde 15 tanesi bozuktur. Bu durumda rasgele seilen
bir kasetin bozuk olmas D ve bu kasetin I. Makinede retilmifl olmas A
olayn gstermektedir. A ve D olaylar bamsz mdr?
Soruda verilen bilgilerden,
P (D) = 15 | 100 = 0.15 ve P (D | A) = 9 / 60 = 0.15
olaslklar bulunur. P (D) = P (D | A) olduu iin, A ve D olaylar bamsz olaylardr.
Bu rnekte, I. ve II. Makinede retilen bozuk kaset yzdesi ayn olduu iin,
(9 / 60 = 6 / 40) her iki makinenin de bozuk kaset retme olasl 0.15 olduu
iin, bu olaylar bamsz olaylardr.
Gerekten de soruda verilen bilgiler kullanlarak afladaki tablo oluflturulabilir.
Tablo 4.6 ki ynl

snflama tablosu.
Makine
Makine I ( A )
Makine II ( B )
Toplam
Bozuk ( D )
9
6
15
Salam ( S )
51
34
85
Toplam
60
40
100
Bu tablodan yararlanarak da yukardaki olaslklar kolaylkla bulunabilmekte ve

bu olaslklardan da A ve D olaylarnn bamsz olaylar olduklar grlmektedir.
P (D) = 15 / 100 = 0.15 ve P (D | A) = 9 / 60 = 0.15
nite 4 - Olaslk
87
SZDE yaz gelme,

1. Kusursuz bir para 3 kez atlmfltr. X, Y ve Z olaylar srasyla ilkSIRA
iki atfln
nc atfln tura gelme ve atflta iki tura gelme olaylar iken,
a. X ve Y olaylarnn,
D fi N E L M
b. Y ve Z olaylarnn,
bamsz olaylar olup olmadn arafltrnz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
2. Bir firmada alflan 420 kifliye sigara iip imedikleri ve niversite mezunu olup olmadklar sorularak afladaki iki ynl tablo oluflturulmufltur.
DKKAT
DKKAT
Sigara
iyor
miyor
niversite mezunu
35
130
niversite mezunu deil

80 SIRA SZDE
175
N N
Sigara ime ve niversite mezunu olmama olaylar bamsz

olaylar mdr?
AMALARIMIZ
3. Bir arafltrmada 2000 eriflkine krtaja karfl olup olmadklar sorulmufl ve elde edilen
sonular, cinsiyetlere gre aflada verilmifltir.
K T A P
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Karfl deil
495
620
Karfl
405T E L E V Z Y O N
480
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Kadn ve Karfl deil olaylar bamsz olaylar mdr?
TAMAMLAYICI (BTNLEYC) OLAYLAR

AMA
Tamamlayc olaylar kavramn aklayabileceksiniz.
ki ayrk olay bir deneyin tm sonularn ieriyorsa bu olaylara, tamamlayc

ya da btnleyici olaylar denmektedir. Tamamlayc olaylar her zaman ayrk
olaylardr.
Tamamlayc Olaylar: A olaynn tamamlaycs A ile gsterilmekte ve A tamamlayan denmektedir. A olay, bir deneyde A olay tarafndan ierilmeyen tm
sonular iermektedir.
Afladaki fiekil 4.11deki Venn diyagramndan da anlafllaca gibi A ve A
olaylar birbirlerinin tamamlaycsdr.
Tamamlayc olaylar:
A olaynn tamamlaycs A
ile gsterilmekte ve A
tamamlayan denmektedir.
A olay, bir deneyde A
olay tarafndan ierilmeyen
tm sonular iermektedir.
fiekil 4.11 ki
Tamamlayc olayn
Venn diyagram.
88
istatistik
Tamamlayc olaylarn bir deneyin tm sonularn iermesi nedeniyle, tamamlayc olaylarn olaslklar toplam 1dir.
P (A) + P ( A ) = 1 ; P (A) = 1 - P ( A ) ; P ( A ) = 1 - P (A)
Bu eflitlikler nedeniyle herhangi bir olayn olma olasl biliniyorsa, bu olayn
tamamlaycsnn olasl, verilen olasln 1den kartlmasyla bulunabilmektedir.
RNEK 21
ZM
Befl amaflr makinesinden iki tanesi bozuktur. Bu makinelerden bir tanesinin rasgele seilmesi deneyinde tamamlayc olaylar ve bunlarn olaslklar nedir?
Bu deney iin iki tamamlayc olay;
A = seilen makine bozuktur
A = seilen makine bozuk deildir
biimindedir. Deneydeki befl makinenin salam, ikisi bozuk olduu iin yukarda tanmlanan olaylarn olaslklar,
P (A) = 2 / 5 = 0.40
ve
P ( A ) = 3 / 5 = 0.60
olup, olaslklar toplam 1dir. Bu rnein Venn diyagram aflada verilmifltir:

S
fiekil 4.12 rnein

Venn diyagram.
RNEK 22
ZM
Bir niversitede 90 tanesi (ayn zamanda) doktora derecesine de sahip

120 profesr bulunmaktadr. Bu niversiteden, bir profesrn rasgele seilmesi deneyinde, tamamlayc olaylar ve olaslklar nedir?
Bu deneyde tamamlayc olaylar;
A = seilen profesrn doktora derecesine sahip olmas
A = seilen profesrn doktora derecesine sahip olmamas
biimindedir. Bunlara iliflkin olaslklar;
P (A) = 90 / 120 = 0.75 ve
P ( A) =
olup, Venn diyagram aflada verilmifltir:
1 0.75 = 0.25
89
nite 4 - Olaslk
fiekil 4.13 rnein

Venn diyagram.
1. Zarn bir kez atlmas deneyinde A olay, sonucun 3ten kk SIRA

bir say
gelmesidir. A
SZDE
olaynn ortaya kma olasl nedir? A olaynn tamamlayc olay ve olasl nedir?
SIRA SZDE
2. DE tarafndan yaplan bir arafltrmada 7183 kiflinin birden okDgelir

ifli oldu fi Ngetirici
ELM
u, bunlardan 4054 tanesininse erkek olduu bulunmufltur. Bu 7183 kifliden rasgele
bir tanesinin seilmesi durumunda ortaya kacak iki tamamlayc
olay ve bunlarn
S O R U
olaslklar nedir?
D fi N E L M
3. Eriflkinlerin her gn gazete okuma olasl 0.65tir. Bu olayn Dtamamlayc

olay ve
KKAT
olasl nedir?
DKKAT
SIRA SZDE
OLAYLARIN ARA KEST VE ARPMA KURALI

AMA
N N
AMALARIMIZ
Ayn anda ortaya kan olaylarn olasln hesaplayabileceksiniz.
Bu blmde iki olayn ara kesiti (ortak blge) ve olaylarn ara

kesitinin olaslK T A P
n hesaplamada kullanlan arpma kural verilecektir.
Olaylarn Ara Kesiti
S O R U
TELEVZYON
ki olayn ara kesiti, ayn sonular iki olayda da ortaksa oluflmaktadr.

OLAYLARIN ARA KEST: Bir rneklem uzaynda A ve B olaylar tanmlanmfl olsun. A ve Bnin ara kesiti, hem A hem de Bde yer alan sonular ifade eder,
A ve B biiminde gsterilir.
A ve B olaylarnn ara kesiti (kesiflimi) A B ya da AB olarak afladaki flekilde gsterilmifltir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Olaylarn ara kesiti: Bir

rneklem uzaynda A ve B
olaylar tanmlanmfl olsun.
A ve Bnin ara kesiti, hem A
hem de Bde yer alan
sonular ifade eder, A ve B
biiminde gsterilir.
fiekil 4.14 A ve B
olaylarnn ara kesiti.
U
B ya da AB
90
istatistik
Bileflik olaslk:
ki olayn ara kesitinin
olaslna, bunlarn bileflik
olasl ad verilir ve
P (A ve B) olarak gsterilir.
arpma Kural
arpma kural:
A ve B olaylarnn ara kesitinin olasl
P (A ve B) = P (A) P (B | A)
dr.
RNEK 23
A ve B gibi birlikte ortaya kan olaylarn olaslna bileflik olaslk ad verilir ve

P (A ve B) biiminde gsterilir.
ki olayn ara kesitinin olasl, bir olayn bileflen olaslyla ile ikinci olayn
koflullu olaslndan elde edilir ve bu kurala arpma kural denir.
A ve B olaynn bileflik olasl P (A B) ya da P (AB) olarak da gsterilir.
Afladaki tabloda bir firmada alflanlarn cinsiyetlerine ve niversite
mezunu olup olmadklarna gre dalmlar verilmifltir.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Toplam
Tablo 4.7 ki-Ynl

Snflama Tablosu.
niversite mezunu
7
4
11

20
9
29
Toplam
27
13
40
ZM
alflanlardan bir tanesi ifli ynetim komitesi iin rasgele seilecek olursa, seilenin kadn ve niversite mezunu olma olasl nedir?
stenen olaslk, Kadn (K) ve niversite mezunu (M) olaylarnn ara kesiti
olup,
P (K ve M) = P (K) P (M | K)
eflitliinden hesaplanmaktadr. Afladaki flekilde de grlecei gibi,
.
niversite
Mezunu
Kadn
fiekil 4.15 ki olayn

ara kesiti.
Kadn ve niversite mezunu
toplam 40 alflann 13 tanesi kadndr ve olasl P (K) = 13 / 40 dr. Ayn biimde P (M | K) olasln bulmak da kolaydr. nk seilecek kifli 13 kadndan biridir ve bunlar arasndan sadece 4 tanesi niversite mezunudur. Bu nedenle
P (M | K) = 4 / 13
deerinden yararlanarak K ve M bileflik olasl,
P (M ve K) = P (K) P (M | K) = (13 / 40) (4 / 13) = 0.100
olarak bulunur.
Bu rnekte istenen olaslk, arpma kural kullanlmadan da bulunabilir. nk yukarda verilmifl bulunan tablo ve flekilden de kolayca anlafllaca gibi, toplam 40 alflandan Kadn ve niversite mezunu zelliklerini taflyan sadece 4
alflan bulunmaktadr. Yani, aranan bileflik olaslk P (M ve K) = 4 / 40 = 0.10'dur.
91
nite 4 - Olaslk
Benzer biimde; Erkek (E) ve niversite mezunu deil (N) olaylar da dikkate alndnda yukardaki tabloya iliflkin dier bileflik olaslklar kolayca elde
edilebilir.
P (E ve M) = P (E) P (M | E) = (27 / 40) (7 / 27) = 0.175
P (E ve N) = P (E) P (N | E) = (27 / 40) (20 / 27) = 0.500
P (K ve N) = P (K) P (N | K) = (13 / 40) (9 / 13) = 0.225
Afladaki aa diyagram, drt bileflik olasl gstermektedir. rnekte bulunmas istenen olaslk koyu renkle gsterilmifltir.
Erkek / Kadn
Nihai Sonular
P (E ve M) = (27 / 40) (7 / 27) = 0,175

M/E
7 / 27
27 / 40
N/E
20 / 27
13 / 40
M/K
4 / 13
P (E ve N) = (27 / 40) (20 / 27) = 0,500

E
K
P (K ve M) = (13 / 40) (4 / 13) = 0,100

N/K
9 / 13
P (K ve N) = (13 / 40) (9 / 13) = 0,225
fiekil 4.16 Aa
diyagram.
RNEK 24
Bir kutuda 4 tanesi bozuk, toplam 20 kaset bulunmaktadr. Bu kasetlerden (seilen yerine konulmakszn) iki tanesi rasgele seilmifltir. Seilen
iki kasetin de bozuk olma olasl nedir?
S1 = lk seilen kasetin salam olmas

B1 = lk seilen kasetin bozuk olmas
S2 = kinci seilen kasetin salam olmas
B2 = kinci seilen kasetin bozuk olmas
biimindedir. Burada istenen B1 ve B2 olaylarnn, bileflik olaslklar olup,
P (B1 ve B2) = P (B1) P (B2 | B1)
eflitliinden elde edilecektir. Toplam 20 kasetin 4 tanesi bozuk olduu iin ilk seilen kasetin bozuk olma olasl P (B1) = 4 / 20 'dir. lk seilen kasetin bozuk
olduu bilindiine gre, kutuda bozuk 19 tane kaset kalmfltr. O halde, ikinci seilen kasetin de bozuk olma olasl P (B2 | B1) = 3 / 19 'dur ve istenen olaslksa,
P (B1 ve B2) = P (B1) P (B2 | B1) = (4 / 20) (3 / 19) = 0.032
olarak bulunur.
Afladaki flekilde, istenen olaslk P (B1 ve B2) koyu renkli olarak belirtilerek
drt nihai sonu (bileflik olaslk) verilmifltir.
ZM
Bu deneyle ilgili olarak, nce olaylar tanmlanacak olursa olaylar;
92
istatistik
lk seim
kinci seim
Nihai Sonular
P (S ve S ) = (16 / 20) (15 / 19) = 0,632
1
S /S
2
15 / 19
1
P (S / B ) = (16 / 20) (4 / 19) = 0,168

S
16 / 20
B /S
4 / 20
S /B
B
1
4 / 19
16 / 19
1
P (B / S ) = (4 / 20) (16 / 19) = 0.16,

1
fiekil 4.17 ki kaset

seimi.
B /B
2
P (B / B ) = (4 / 20) (3 / 19) = 0,032

1
Koflullu olaslk: Eer A ve B,

P (A) 0 ve P (B) 0
durumunda iki olay ise
bunlara iliflkin koflullu
olaslklardr.
P
B|A
P (A ve B)
P (A)
ve
P (B) =
3 / 19
Alt blm, 4.4de verilmifl olan koflullu olaslk konusu hatrlandndave bir A
olaynn olma olasl biliniyorsa, yine A ve B olaynn bileflik olasl biliniyorsa, bu bilgilerden yararlanarak A olay bilindiinde B olaynn koflullu olasln
bulmak kolaydr.
Koflullu Olaslk: Eer A ve B, P (A) 0 ve P (B) 0 durumunda iki olay
ise bunlara iliflkin koflullu olaslklardr.
P B|A =
P (A ve B)
P (B)
RNEK 25
P (A ve B)
P (A)
ve P (B) =
P (A ve B)
P (B)
ZM
Mhendislik fakltesinden rasgele seilen bir rencinin kz olma olasl 0.20, bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi ve kz renci olmasnn bileflik olaslysa ise 0.03 'tr. Seilen rencinin kz olduu bilindiinde, bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi olmasnn koflullu olasln bulunuz.
nce rnekle ilgili iki olay tanmlanacak olursa;
A = Seilen renci kz
B = Seilen renci bilgisayar mhendislii rencisi
biimindedir. Bu bilgiler flnda P (A) = 0.20 ve P (A ve B) = 0.03 kullanlarak,
sonucuna ulafllr ki bu deer seilen rencinin kz olduu bilindiinde bu rencinin bilgisayar mhendislii rencisi olmas (koflullu) olasldr.
Bamsz Olaylar in arpma Kural

Burada verilecek olan arpma kural, iki olayn bamsz olmas durumunda kullanlmaktadr. A ve B gibi iki olayn bamsz olduklar dflnldnde,
P (A) = P (A | B) ve P (B) = P (B | A)
yazlabilmektedir. Bu durumda P (B | A) yerine P (B) yazlacak olursa, yukarda
verilen A ve B olaylarnn bileflik olaslna iliflkin forml,
P (A ve B) = P (A) P (B | A) =
biimine dnflr.
P (A) P (B)
93
nite 4 - Olaslk
Bamsz Olaylar in arpm Kural: A ve B gibi bamsz iki olayn bileflik olasl
P (A ve B) = P (A) P (B)
dir.
Bamsz olaylar iin

arpm kural: A ve B gibi
bamsz iki olayn bileflik
olasl
P (A ve B) = P (A) P (B)
dir.
RNEK 26
Bir ifl hannda iki tane yangn dedektr bulunmaktadr. Bir yangn srasnda bu dedektrlerden herhangi birinin alflmamas olasl 0.02 dir. Bir
yangn srasnda her iki dedektrn de alflmama olasln bulunuz.
ZM
Bu rnekte iki yangn dedektr birbirinden bamszdr. nk, yangn srasnda dedektrlerden birinin alflmamas tekini etkilememektedir. Bu durumda
afladaki iki olay tanmlanabilir.
A = lk dedektrn alflmamas
B = kinci dedektrn alflmamas
A ve B olaylar bamsz olduklarndan, bunlarn bileflik olasl,
P (A ve B) = P (A) P (B) = (0.02) (0.02) = 0.0004
olarak bulunur.
Afladaki rnekte de grlecei gibi arpma kural, ikiden ok olay olmas
durumunda da bileflik olasln bulunmasnda kullanlmaktadr.
RNEK 27
Penisilinin hastada alerji yapmas olasl 0.20 dir. Bu ilacn hastaya

verildii bir durumda;
a) hastaya da alerji yapmas
b) En az bir hastaya alerji yapmamas
olaslklarn bulunuz.
a) Penisilin verilen hastada alerji yapmas, bu hastann bileflik olaslndan

elde edilecektir. Hastalardan birinin alerji olmas tekileri etkilemeyecei iin
A, B ve C olaylar birbirinden bamszdr. Yani,
P (A ve B ve C) = P (A) P (B) P (C) = (0.20) (0.20) (0.20) = 0.008
istenen olaslk deeridir.
A , B ve C tanmlanmfl olan A, B ve C olaylarnn tamamlayclar olmak zere
bu deneyin tm sonular aa diyagram zerinde kolayca gsterilebilir:
ZM
Bu rnekte, A, B ve C, srasyla penisilin verilen birinci, ikinci ve nc hastalar gstersin.
94
istatistik
lk hasta
kinci hasta
nc hasta
C
0,20
Nihai sonular
P ( A B C ) = 0,008
B
0.20
0.80
0.20
0.80
0.20
0.80
0.20
0.80
P ( A B C ) = 0,032
A
0.20
P ( A B C ) = 0,032
0.80
P ( A B C ) = 0,128
0.80
A
B
0.20
P ( A B C ) = 0,032
P ( A B C ) = 0,128
0.80
fiekil 4.18 Aa
diyagram.
P ( A B C ) = 0,128
P ( A B C ) = 0,512
b) Burada da,
G = hasta da alerjiktir
H = En az bir hasta alerjik deildir
olaylar tanmlanmfl olsun. Tanmlanan G ve H olaylar tamamlayc olaylardr. Bu
nedenle,
P (G) = P (A ve B ve C) = 0.008
sonucundan ve tamamlayc olay kuralndan yararlanarak,
P (H) = 1 - P (G) = 1 0.008 = 0.992
deeri bulunur.
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl

Ayrk olaylarn bileflik
olasl: ki ayrk olayn
bileflik olasl her zaman
sfrdr ve bu durum, A ve B
ayrk olaylar ise
P (A ve B) = 0
biiminde gsterilir.
RNEK 28
nceki tartflmalardada dile getirildii gibi, ayrk olaylar birlikte meydana gelmezler. Bu nedenle, iki ayrk olayn bileflik olasl sfrdr.
Ayrk Olaylarn Bileflik Olasl: ki ayrk olayn bileflik olasl her zaman sfrdr ve bu durum, A ve B ayrk olaylarsa P (A ve B) = 0 biiminde gsterilir.
Otomobil kredisi almak iin gerekli baflvuru formunun doldurulmasna
iliflkin afladaki iki olay tanmlanmfl olsun;
O = Kredi baflvurusu onayland
R = Kredi baflvurusu reddedildi
ZM
O ve Rnin bileflik olasl nedir?

rnekte tanmlanan O ve R olaylar ayrk olaylar olduu iin bileflik olasl sfrdr.
(P (O ve V) = 0)
95
nite 4 - Olaslk
SIRA SZDE
1. ki olayn ara kesitinin anlamn aklaynz ve bir rnek veriniz.
SIRA SZDE
2. ki olayn bileflik olaslnn anlamn aklaynz ve bir rnek veriniz.

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Aflada verilen deerler iin, A ve B olaylarnn bileflik olasln bulunuz.

a) P (B) = 0.59 ve P (A | B) = 0.77
S O R U
b) P (A) = 0.28 ve P (B | A) = 0.15
S O R U
DKKAT
OLAYLARIN BLEfiM VE TOPLAMA KURALI
AMA
DKKAT
Olaylardan en az birinin ortaya kmasna iliflkin olasl

SIRA SZDE
N N
Bu alt blmde olaylarn bileflimi (bileflik olaylar) incelenecek

ve bileflik olaylarAMALARIMIZ
da olaslk bulmada kullanlan toplama kuralndan sz edilecektir.
Olaylarn Bileflimi
K T A P
A ve B gibi iki olayn bileflimi; Ada ya da Bde ya da A ve Bde birlikte yer alan
tm sonular iermektedir.
Olaylarn Bileflimi: Ayn rneklem uzaynda tanml A ve B olaylarnn bileT E L E V Z bileflkesi
YON
flimi Ada ya da Bde ya da A ve Bde birlikte yer alan tm olaylarn
olup
A ya da B biiminde gsterilir.
ABD niversitelerinde 12.439 milyon renci renim grmektedir. Bunlardan 6.868 milyonu kz renci, 7.211 milyonu tam zamanl renci ve
3.786 milyonu kz ve tam zamanl rencilerdir. Kz ve Tam zamanl
renci olaylarnn bileflimini tanmlaynz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Olaylarn bileflimi: Ayn

K T A P
rneklem uzaynda tanml A
ve B olaylarnn bileflimi
Ada ya da Bde ya da A ve
Bde birlikte yer alan tm
T E L E Volup
Z YAOyaN
olaylarn bileflkesi
da B biiminde gsterilir.
RNEK 29
Burada; Kz renci ve Tam zamanl renci olaylarnn bileflimi, kz ya da tam

zamanl ya da her iki grupta da yer alan rencilerden oluflmaktadr. Bu rencilerin says ise 6.868 + 7.221 3.786 = 10.303 milyondur. Burada en nemli nokta, iki olayn ierdii toplam 6.868 + 7.221 = 14.089 milyon kifliden 3.786 milyonunun her iki grupta (olay) yer almas, yani iki olayn ara kesiti olmas nedeniyle toplamdan kartlmasdr. Afladaki tablo ve grafikten de grlecei gibi bu deerlerin toplamdan kartlmamas iki kez saylmasna yani tekrara neden olacaktr.
Cinsiyet
Erkek
Kz
Toplam
Tam-zamanl
3.435
3.786 *
7.211
Yar-zamanl
2.136
3.082
5.218
Toplam
5.571
6.868
12.439
Tablo 4.8 ki ynl

snflama tablosu.
* iki kez tekrarlanan
Kz
renci
ara
kesit
Tam-zamanl
renci
fiekil 4.19 Kz
renci ve Tamzamanl renci
olaylarnn bileflimi.
96
istatistik
Toplama kural: A ve B
olaylarnn bilefliminin
olasl,
P (A veya B) = P (A) +
P (B) - P (A ve B)
biiminde bulunmaktadr.
Toplama Kural
Olaylarn bileflimine iliflkin olaslk hesaplamada kullanlan ynteme, toplama kural denir ve afladaki gibi tanmlanr.
TOPLAMA KURALI: A ve B olaylarnn bilefliminin olasl,
P (A veya B) =
P (A) +
P (B) - P (A ve B)
biiminde bulunmaktadr.
Bu eflitlik gereince A ve B olaylarnn bileflen olaslklarnn toplamndan bunlarn bileflik olaslklarnn kartlmasyla bu olaylarn bilefliminin olasl bulunur.
RNEK 30
Bir niversite rektr, tm rencilerin etik konusunda bir dersi (zorunlu) almasnn yararl olacan dflnmektedir. Bu konuda retim eleman ve rencilerden oluflan toplam 300 kifliye dflncesini sormufl ve elde edilen sonulardan afladaki tablo oluflturulmufltur.
Tablo 4.9 ki ynl

snflama tablosu.
Grfl
Sorulan
retim eleman
renci
Toplam
Katlyor
45
90
135
Karfl
15
110
125
ekimser
10
30
40
Toplam
70
230
300
ZM
Bu gruptan rasgele seilen birinin retim eleman ya da katlyor olma

olasln bulunuz.
lk olarak afladaki olaylar tanmlanacak olursa;
A = Seilen kifli retim eleman
B = Seilen kifli dflnceye katlmakta
biimindedir. Tablo bilgilerinden yararlanarak bu olaylara iliflkin olaslklar,
P (A) = 70 / 300 = 0.233
P (B) = 135 / 300 = 0.450
P (A ve B) = P (A) P (B | A) = (70 / 300) (45 / 70) = 0.150
olarak bulunur. Aranan olaslk deeriyse toplama kuralndan yararlanlarak,
P (A veya B) = P (A) + P (B) - P (A ve B) = 0.233 + 0.450 0.150
= 0.533
elde edilir.
Ayn sonucu toplama kural kullanmadan sadece tablo bilgilerinden yararlanarak bulmak da olanakldr.
45 + 15 + 10 + 90 = 160
P (A veya B) = 160 | 300 = 0.533
97
nite 4 - Olaslk
RNEK 31
Yaplan bir arafltrmadan 7225 kiflinin birden ok ifli olduu bulunmufltur. Bu kiflilerden 4115 tanesi erkek, 1742 tanesi bekar ve 905 tanesiyse
erkek ve bekardr. Rasgele seilen birinin erkek ya da bekar olma
olasln bulunuz.
E = Rasgele seilen kifli erkek

B = Rasgele seilen kifli bekar
=
P (E)
P (B)
=
P (E ve B) =
4.155 / 7.225
1.742 / 7.225
905 / 7.225
=
=
=
ZM
stenen olaslk deerini bulmak iin olaylar tanmlamak ve bu olaylara iliflkin

olaslklar yazmak gerekir.
0.570
0.241
0.125
Bu sonularn toplama kuralnda kullanlmasyla aranan olaslk deeri,

P (E veya B) = P (E) + P (B) - P (E ve B) = 0.570 + 0.241 - 0.125
= 0.686
olarak bulunur.
Ayrca rnekte verilen bilgiler (koyu renkli) kullanlarak afladaki tablo oluflturulabilir ve aranan olaslk bu bilgilerden yararlanlarak da bulunabilir.
P
P
P
P
Cinsiyet
Bekar
Evli
Toplam
Erkek
Kadn
Toplam
905
837
1.742
3.210
2.273
5.483
4.115
3.110
7.225
(E)
(B)
(E ve B)
(E veya B)
Tablo 4.10 ki ynl

snflama tablosu.
= 4.155 / 7.225 = 0.570

= 1.742 / 7.225 = 0.241
=
905 / 7.225 = 0.125
= P (E) + P (B) - P (E ve B) = 0.570 + 0.241 - 0.125
= 0.686
Ayrk Olaylar in Toplama Kural

Olaslk konusunun nceki alt blmlerinde, iki ayrk olayn bileflik olaslk
deerinin sfr olduu sylenmiflti. Bu nedenle A ve B ayrk olaylar olmak zere
P (A ve B) deeri sfr olduu iin, toplama kuralnda kullanlan formlden kartlmakta ve iki ayrk olayn bilefliminin olasl, bu iki olayn bileflen olaslklarnn
toplamndan elde edilmektedir.
Ayrk Olaylar in Toplama Kural: A ve B ayrk olaylarnn bilefliminin
olasl
Ayrk olaylar iin toplama

kural:
A ve B ayrk olaylarnn
bilefliminin olasl
P (A veya B) = P (A) + P (B)

P (A ya da B) = P (A) + P (B)
dir.
dir.
98
istatistik
RNEK 32
Kamuoyunun rk ayrmna karfl dflncesinin ortaya konmasn amalayan bir arafltrmada; erkek ve kadnlardan oluflan 300 kifli ile grfllmfltr. Grfllerin rk ayrmna karfl , destekliyor ve ekimser
olarak kaydedilmesi sonucunda afladaki tablo oluflturulmufltur.
Tablo 4.11. ki ynl

snflama tablosu.
Cinsiyet
Erkek
Kadn
Toplam
Karfl
45
85
130
Destekliyor
15
115
130
ekimser
12
28
40
Toplam
72
228
300
ZM
Bu gruptan rasgele seilen bir kiflinin rk ayrmna karfl ya da ekimser

olma olasl nedir ?
lk olarak afladaki olaylar tanmlanr;
K = ekilen kifli rk ayrmna karfl
C = ekilen kifli rk ayrm konusunda ekimser
Bu rnek iin tanmlanan olaylar, afladaki fiekil 4.20den de grlecei gibi ayrk olaylardr. nk seilen kifli rk ayrmna ya karfl olacaktr ya da ekimser
olacaktr. Yani her iki grflte olmas sz konusu deildir.
fiekil 4.20 K ve C
ayrk olaylar.
Yukarda verilen bilgilerden,

P (K)
= 130 / 300
= 0.43
P (C)
= 40 / 300
= 0.133
P (K veya C) = P (K) + P (C) = 0.43 + 0.133 =
0.563
elde edilir.
Toplama kural forml ikiden ok olay olmas durumlarnda da
kullanlabilmektedir.
RNEK 33
ZM
Zarn iki kez atld bir deneyde, iki atfl sonunda toplam 5, ya da 7 ya
da 10 elde edilmesi olasln bulunuz.
Bir zarn iki kez atlmas deneyinde toplam 36 sonu bulunmaktadr. Eflit olaslkl bu sonular Tablo 4.12de verilmifltir.
99
nite 4 - Olaslk
kinci atfl
lk
atfl
1
(1. 1)
(2. 1)
(3. 1)
(4. 1)
(5. 1)
(6. 1)
1
2
3
4
5
6
2
(1. 2)
(2. 2)
(3. 2)
(4. 2)
(5. 2)
(6. 2)
3
(1. 3)
(2. 3)
(3. 3)
(4. 3)
(5. 3)
(6. 3)
4
(1. 4)
(2. 4)
(3. 4)
(4. 4)
(5. 4)
(6. 4)
5
(1. 5)
(2. 5)
(3. 5)
(4. 5)
(5. 5)
(6. 5)
6
(1. 6)
(2. 6)
(3. 6)
(4. 6)
(5. 6)
(6. 6)
Tablo 4.12 Bir zarn

iki kez atlmasndan
elde edilen sonular.
ki saynn toplamnn 5, ya da 7 ya da 10 olduu olaylar tabloda iflaretlenmifltir.

Burada toplam 5, toplam 7 ve toplam 10 biimindeki olay ayrk olaylardr. Toplam 5 olan drt sonu, toplam 7 olan alt sonu ve toplam 10 olan
sonu bulunduu iin aranan olaslk,
P (5 veya 7 veya 10) = P (5) + P (7) + P (10)
= (4 / 36) + (6 / 36) + (3 / 36) = 13 / 36 = 0.361
olarak bulunur.
RNEK 34
Kamuoyunun %55inin genetik mhendisliini destekledii, %45ininse karfl olduu bilinmektedir. Rasgele iki kifli seilerek ve bu kiflilerin genetik
mhendisliini destekleyip desteklemedikleri renilmek istenmektedir.
a) Bu deneyin aa diyagramn iziniz.
b) ki kifliden en az birinin genetik mhendisliini desteklemesi olasln
bulunuz.
D = Genetik mhendisliinin desteklenmesi

K = Genetik mhendisliine karfl olunmas
ZM
a) Deneyin olaylar tanmlanacak olursa;
biimindedir. Bu deneyde drt nihai sonu bulunmaktadr.
lk kifli
kinci kifli
Nihai sonular ve olaslklar

P (DD) = (0,55) (0,55) = 0,3025
D
0,55
P (DK) = (0,55) (0,45) = 0,2475
D
0,55
0,45
0,45
0,55
P (KD) = (0,45) (0,55) = 0,2475
0,45
P (KK) = (0,45) (0,45) = 0,2025
fiekil 4.21 Aa
diyagram.
100
istatistik
b) ki kifliden en az birinin genetik mhendisliini desteklemesi DD, DK ve KD

sonularn iermektedir ve bu ayrk olayn bilefliminin olasl,
P (en az bir kifli destekliyor) =
=
=
=
dir.
P (DD, DK ya da KD)
P (DD) + P (DK) + P (KD)
0.3025 + 0.2475 + 0.2475
0.7975
SIRA SZDE
1. ki olaynSIRA
bilefliminin
SZDE anlamn aklaynz ve bir rnek veriniz.
D fi N E L M
2. Afladaki toplama kural, hangi durumdaki A ve B gibi iki olayn bilefliminin, olasln
fi N E L M
bulmada Dkullanlr?
P (A veya B) = P (A) + P (B)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
3. Afladaki durumlar iin P (A ya da B) olasln bulunuz.

a) P (A) = 0.18 , P (B) = 0.49 ve P (A ve B) = 0.13
K K A T, P (B) = 0.71 ve P (A ve B) = 0.68
b) P (A) =D0.83
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
nite 4 - Olaslk
Kendimizi Snayalm
1. 3 farkl para ayn anda atlmfltr. Bu deneye iliflkin rneklem uzaynda ka rneklem noktas olacaktr?
a. 3
b. 6
c. 8
d. 12
e. 16
5. 52 kartlk bir oyun kad destesinden pefl pefle iki

kart ekilmifltir. Birinci kart ikili iken, ikinci kartn da ikili
olma olasl afladakilerden hangisidir?
a.
b.
c.
d.
2. Biri beyaz dieri de krmz olmak zere bir ift zar

atlmfltr. A zarlarn ste gelen yzeydeki saylarn toplamnn ift, Bde krmz zarn ste gelen yzndeki
saynn tek say olmas olaylar iken, (AB) olaynda ka
rneklem noktas olacaktr?
a. 12
b. 16
c. 18
d. 36
e. 40
3. Bir snfta 10 kz 20 erkek renci vardr. Kz rencilerin de erkek rencilerin de yars bursludur. Bu snftan gelifligzel bir renci seilmifltir. Bu rencinin erkek ya da burslu olma olasl afladakilerden hangisidir?
a.
3
6
b.
3
5
c.
4
6
d.
4
5
5
6
4. Bir ift zar atlmfltr. ste gelen yzeylerdeki saylarn
toplamnn 7 olduu biliniyorsa, bu zarlardan birinin 3 olma olasl afladakilerden hangisidir?
e.
e.
b.
c.
d.
e.
1
18
1
3
2
5
3
7
1
2
1
221
7
360
11
101
7
52
11
52
6. Bir snftaki rencilerin %30u matematik, %20si istatistik ve %10u da hem matematik hem de istatistik derslerinden baflarszdr. Bu snftan gelifligzel seilen bir
rencinin matematik ya da istatistik derslerinin birinden
baflarsz olma olasl afladakilerden hangisidir?
a. 0.20
b. 0.30
c. 0.35
d. 0.40
e. 0.45
7. Ayn snftan iki rencinin Trk Dili dersi snavndan
baflarl olma olaslklarnn srasyla 0.6 ve 0.8 olduu
biliniyorsa bu iki renciden birisinin baflarl olma olasl
a. 0.30
b. 0.48
c. 0.50
d. 0.75
e. 0.92
8. 1den 15e kadar (15 dahil) olan tam saylar arasndan
rasgele seilen bir saynn 3 ve 5 ile blnebilen bir say
olma olasl afladakilerden hangisidir?
a.
a.
101
b.
c.
d.
e.
1
15
1
3
3
5
10
15
13
15
102
istatistik
9. Bir A dersi snavna giren 200 rencinin cinsiyetlerine

gre baflar durumu afladaki tabloda gsterilmifltir.
Baflar
BAfiARILI
BAfiARISIZ
TOPLAM
ERKEK
80
40
120
KIZ
60
20
80
TOPLAM
140
60
200
Cinsiyet
Snava giren renciler arasndan rasgele seilen bir rencinin erkek ve baflarl olma olasl afladakilerden
hangisidir?
a.
b.
c.
d.
e.
1
5
2
5
3
5
2
3
7
10
10. Bir futbol takmnn ilk ma kazanmasna iliflkin

olaslklar srasyla 0.3, 0.5 ve 0.8 olarak belirlenmifltir. Bu
takmn ma da kazanma olasl afladakilerden hangisidir?
a. 0.10
b. 0.12
c. 0.15
d. 0.18
e. 0.20
Yant Anahtar
1. c
2. d
3. e
4. b
5. a
6. d
7. e
8. a
9. b
10. b
HOEL, P.G. and JESSEN, R.J.: Basic Statistics for
Business and Economics, Wiley, NewYork, 1971.
MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley,
New York, 1995.
OHAGAN, A., Probability: Metods and Measurement,
Chapman and Hall, London, 1988.
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: Introductory
Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.
103
Kesikli Rassal
Deiflkenler ve
Olaslk Dalmlar

Tanmlar ve kavramlar iyice incelenmeli,
rnekler tam olarak anlafllmal,
Sorulan sorularda nelerin istendii kesin olarak anlaflldktan sonra zme
geilmeli,
Alfltrmalarn tm mutlaka zlmelidir.
104
istatistik
deiflken kavramn aklayabileceksiniz.

N Rassal
Kesikli
rassal
ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.
N Kesikli rassaldeiflkenlerin
deiflkenlerin
olaslk dalmn oluflturabileceksiniz.
N Faktriyel kavramn aklayabilecek,
kombinasyon hesaplayabileceksiniz.
N Kesikli rassal deiflkenlerin nemli dalmlarndan
dalmn kullaN narak ilgili olaslklar hesaplayabilecek, dalmnBinom
ortalama ve standart
Amalar:
sapmasn hesaplayabileceksiniz.
Kesikli rassal deiflkenlerin dier nemli bir dalm olan Poisson dalmn kullanarak ilgili olaslklar, dalmn ortalama ve standart sapmasn
erik Haritas
GRfi
RASSAL DEfiKENLER
Kesikli Rassal Deiflken
Srekli Rassal Deiflken
KESKL BR RASSAL DEfiKENN OLASILIK DAILIMI
KESKL BR RASSAL DEfiKENN ORTALAMASI VE STANDART SAPMASI
Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas
Kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas
Standart Sapmann Yorumu
FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR
Faktriyeller
Kombinasyonlar
BNOM (K TERML) OLASILIK DAILIMI
Binom Deneyi
Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml
Baflar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi
Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas
POSSON OLASILIK DAILIMI
nite 5 - Kesikli Rassal Deiflkenler ve Olaslk Dalmlar
105
GRfi
Bir nceki blmde olaslk kavramndan ve kurallarndan sz edilmiflti. Bu blmdeyse olaslk kavram geniflletilerek olaslk dalmlarndan sz edilecektir.
Hatrlanaca gibi bir nceki blmde, bir istatistiksel deneyin birden ok sonucu
olduu ve bu sonulardan hangisinin gereklefleceinin nceden bilinmedii, ancak baz belirsizlikler altnda kestirilebilecei vurgulanmflt. rnein loto oynayan
bir kifli kazanp kazanamayacan nceden bilmemektedir. Eer kazanamayacan bilse kuflkusuz oynamazd. Ancak, loto oynayan kifli sadece (ok net olmasa
da) kazanma flansnn olduunu bilmektedir.
Bu blmde, bir istatistiksel deneyin, ok kez tekrarlanmas durumunda ne tr
sonularn elde edilecei konu edilecektir. Yukarda verilmifl olan loto oyuncusu
rneinde, kiflinin srekli loto oynamas durumunda, (ortalama) kazanma ya da
kaybetme olaslklarnn hesaplanmas zerinde durulacaktr.
zleyen alt blmlerde, rassal deiflken ve trleri aklanacak, olaslk dalmlaryla bu dalmlarn ortalama ve standart sapmalarnn bulunmas ele alnacak
ve son olarak da kesikli rassal deiflkenler iin nemli dalmlardan olan Binom
ve Poisson dalmlar incelenecektir.
RASSAL DEfiKENLER
AMA
Rassal deiflken kavramn aklayabilecek ve kesikli rassal deiflkenler iin olaslk dalmn oluflturabileceksiniz.
Afladaki tabloda 2000 ailenin sahip olduklar otomobil saylarna gre sklk ve
greli sklk dalmlar verilmifltir:
Otomobil Says
0
1
2
3
4
Sklk
30
470
850
490
160
N = 2000
Greli Sklk
30 / 2000 = 0.015
470 / 2000 = 0.235
850 / 2000 = 0.425
490 / 2000 = 0.245
160 / 2000 = 0.080
Toplam = 1.000
Bu gruptan rassal bir aile seilmifl ve ailenin sahip olduu otomobil says X ile
gsterilmifl olsun. Yukardaki tablonun ilk stununda da grlecei gibi X (deiflken )in alabilecei befl deer (0 , 1, 2 , 3 , 4 ) bulunmaktadr ve X in deeri seilen aileye gre deiflim gstermektedir. Yani bu deer rassal deneyin sonularna bal ve bu X deiflkenine rassal deiflken ya da flans deiflkeni ad verilmektedir.
Rassal Deiflken: Bir deney ya da gzlemin flansa bal sonucu bir deiflkenin
ald deer olarak dflnlrse, olaslk ve istatistikte byle bir deiflkene rassal
deiflken ad verilir.
Bir rassal deiflken, aflada aklanaca gibi kesikli (discrete) ya da srekli
(continuous) olabilmektedir.
Kesikli Rassal Deiflken

Bir kesikli deiflken, deerleri saymla elde edilen deiflkendir. Baflka bir deyiflle
bir kesikli deiflkenin birbirini izleyen deerleri arasnda belirli boflluklar vardr.
Tablo 5.1 Sahip

Olunan Otomobil
Saylarna Gre
Ailelerin Sklk ve
Greli Sklk
Dalmlar.
106
istatistik
Kesikli Rassal Deiflken: Genel anlamda bir rassal deiflken saylabilir deerler
alyorsa, bu deiflkene kesikli rassal deiflken denir.
Yukardaki tabloda verilmifl olan, sahip olunan otomobil says kesikli rassal
deiflkene rnektir. nk X ile gsterilmifl bulunan kesikli rassal deiflken sadece saylabilir 0 ,1, 2, 3 ve 4 deerlerini alabilmektedir.
Aflada kesikli rassal deiflken iin baz rnekler verilmifltir.
1. Bir galerinin herhangi bir ayda satmfl olduu otomobil says.
2. Herhangi bir gnde bir tiyatroya gelen izleyici says.
3. Bir kiflinin sahip olduu ayakkab says.
4. Bir para kez atldnda yaz gelme says.
5. Bir ailenin ocuk says.
Srekli Rassal Deiflken

Deerleri lm ya da tartmla elde edilen, bir baflka anlatmla saymla elde edilemeyen bir deiflkene srekli rassal deiflken denir. Srekli bir rassal deiflkenin
deerleri aralklar halinde tanmlanr.
Srekli Rassal Deiflken: alaca herhangi bir deerle, bir ya da daha fazla
aralkta tanmlanan deiflkene, srekli rassal deiflken denir.
Bir aralkta sonsuz sayda deer olaca iin, srekli rassal bir deiflkenin alabilecei deer says da sonsuz kabul edilir ve bu deerlerin saylmas olanakszdr denir. rnein bir pilin mr 40 , 40.25 ya da 40.247 saat olabilmektedir. Ancak bilinmektedir ki bir pilin mr en ok 200 saattir. Bu rnek iin X, rassal seilen bir pilin mr olmak zere, Xin alabilecei deerler 0 ile 200 arasnda olacaktr. Aflada gsterildii gibi X, 0 ile 200 arasnda sonsuz sayda deer alabilecei iin srekli rassal bir deiflkendir.
0
200
Bu aralktaki herhangi bir nokta X ile gsterilen bir pilin mr olabilmektedir.

Bu aralkta sonsuz sayda nokta olacandan, bu noktalarn temsil ettii deerler
saylamayacak sonsuzluktadr.
Aflada srekli rassal deiflken iin baz rnekler verilmifltir.
1. Bir kiflinin boy uzunluu.
2. Snavda bir sorunun zlme sresi.
3. Bir bebein arl.
4. Bir evin deeri (fiyat).
5. Bir flifle stn arl.
Daha ok kesikli rassal deiflkenlere ve dalmlarna ayrlan bu blm izleyen blmde, srekli rassal deiflkenler ve dalmlar ayrntl olarak verilecektir.
SIRA SZDE
1. Rassal deiflken,
kesikli rassal deiflken ve srekli rassal deiflken kavramlarn akSIRA SZDE
laynz. Kesikli ve srekli rassal deiflken iin birer rnek veriniz.
D fi N E L M
kesikli ve srekli olarak snflaynz.

2. Afladaki
D rassal
fi N E L deiflkenleri
M
a.Bir snftaki renci says
b.Bir kutu birann hacmi
S O R U
c.Bir iftlikteki inek says
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
107
d. Bir evin yafl

e. Bir kitapta en az bir hata olan sayfa says
f. Bir doktorun bir hastay muayene sresi
3. Afladaki rassal deiflkenlerden hangilerinin kesikli hangilerinin srekli olduunu syleyiniz.
a. Bir banka flubesinde herhangi bir gnde alan hesap says
b. Bir maratonu koflma sresi
c. Bir konser biletinin fiyat
d. Rassal seilen bir kutudaki rk yumurta says
e. Bir futbol mann sonucu
f. Rassal seilen bir paketin arl
KESKL BR RASSAL DEfiKENN OLASILIK DAILIMI

AMA
Kesikli rassal deiflkenlerin olaslk dalmn oluflturabileceksiniz.
X kesikli bir rassal deiflken olmak zere, Xin olaslk dalm, Xin alabilecei
deerlere gre olaslklarnn nasl daldn aklamaktadr.
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Olaslk Dalm, rassal deiflkenin alabilecei deerle bunlara ait olaslklarn listesidir.
Afladaki rnek 5.1de; kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm kavramn aklanmaktadr.
RNEK1
Tablo 5.1de verilmifl olan ailelerin sahip olduklar otomobil saylarna

iliflkin sklk ve greli sklk dalm tekrar yazlacak olursa,
Otomobil Says (x)
0
1
2
3
4
Sklk
30
470
850
490
160
N = 2000
Greli Sklk
0.015
0.235
0.425
0.245
0.080
Toplam = 1.000
Olaslk (P(x))
0.015
0.235
0.425
0.245
0.080
P(x) = 1.00
Tablo 5.2 Sahip

Olunan Otomobil
Saylarna Gre
Ailelerin Sklk ve
Greli Sklk
Dalmlar.
biimindedir. X rassal seilen bir ailenin sahip olduu otomobil says olmak zere, Xin olaslk dalmn yaznz.
ZM
Bir nceki blmde (Blm 4) bir deneyden ya da rneklemden elde edilen greli sklklarn, yaklaflk olaslklar gibi kullanlabildiinden sz edilmiflti. Ancak bir
ktle iin greli sklklarn bilinmesi, sonularn gerek (kuramsal) olaslklarn
vermektedir. Bu nedenle Tablo 5.2de verilmifl olan greli sklklar kullanlarak X
kesikli rassal deiflkeninin olaslk dalm dorudan yazlabilmektedir (Tablo 5.2,
son stun).
Kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm afladaki iki zellii taflr.
1. x deiflkenin alabilecei her bir deerin olasl 0 ile 1 arasnda olup
0 P(x) 1 biiminde gsterilir.
2. x deiflkenin alabilecei tm deerlerin olaslklar toplam 1dir ve
P(x) = 1 olarak gsterilir.
108
istatistik
Olaslk Dalmnn ki zellii, kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm

afladaki iki zellii taflr.
1. 0 P(x) 1; xin her deeri iin
2. P(x) = 1
Bu iki zellik, bir olaslk dalmnn (kesinlikle) salamak zorunda olduu iki
koflul olarak da bilinmektedir. Bu nedenle yukardaki tabloda verilmifl tm olaslklar 0 ile 1 arasndadr ve olaslklar toplam da 1dir. Bu durumda yazlmfl bulunan P(x) deerleri Xin olaslk dalmn oluflturur.
Tabloda, rnein, rassal seilen bir ailenin iki otomobili olma olasl 0.425
olup,
P(x = 2) = 0.425
biiminde gsterilir. Ayrca, seilen bir ailenin ikiden ok otomobile sahip olma
olasl sorulduunda ise olaslklar toplanmaktadr.
P(x > 2) = P(x = 3) + P(x = 4) = 0.245 + 0.080 = 0.325
Kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalm, matematiksel bir forml, bir
tablo ya da bir grafik biiminde gsterilebilmektedir.
Afladaki grafikte, yatay
eksen Xin ald deerler,
dikey eksense bu deerlere karfllk gelen olaslklar
(ykseklik) olmak zere
Tablo 5.2.nin deerleri kullanlarak izilmifltir. Bu tr
grafiklere izgi ya da hat
grafii ad verilir.
P(x)
0.5
0.425
0.4
0.3
0.245
0.235
0.2
0.080
0.1
0.015
fiekil 5.1 Tablo

5.2.de Verilen
Olaslk Dalmnn
Grafiksel Gsterimi.
RNEK 2
0.0
0
Afladaki tablolarda baz x deerleri ve bunlara iliflkin olaslklar listelenmifltir. Bu tablolarn her birinin geerli bir olaslk dalm olup olmadn arafltrnz.
a) x
0
1
2
3
P(x)
0.08
0.11
0.39
0.27
b) x
2
3
4
5
P(x)
0.25
0.34
0.28
0.13
c)
x
7
8
9
P(x)
0.70
0.50
-0.20
109
ZM
a) Bu tabloda verilmifl olan tm olaslklar 0 ile 1 arasnda olduklar iin olaslk

dalmnn birinci koflulunu salamaktadr. Ancak olaslklar toplam ( P(x)
= 0.08 + 0.11 + 0.39 + 0.27 = 0.85) 1 olmad iin ikinci koflul salanmamakta, yani bu tablo, geerli bir olaslk dalm gstermemektedir.
b) Bu tabloda verilmifl olan olaslklarn tmnn 0 ile 1 arasnda olmas ve olaslklar toplamnn ( P(x) = 0.25 + 0.34 + 0.28 + 0.13 = 1.00) 1 olmas nedeniyle, iki koflulda saland iin bu, geerli bir olaslk dalm gstermektedir.
c) Bu tabloda verilmifl olan olaslklar toplam ( P(x) = 0.70 + 0.50 - 0.20 = 1.00)
1 olduu halde, olaslklardan bir tanesinin negatif olmas nedeniyle ilk koflul
salanmamakta ve bu tablo da geerli bir olaslk dalm gstermemektedir.
RNEK 3
Eski verilerden yararlanlarak bir makinenin birer hafta sresince yapt arza saylar listelenerek aflada verilmifltir.
Haftalk arza
Olaslk
0
0.15
1
0.20
2
0.35
3
0.30
a) Olaslk dalmn grafiksel olarak gsteriniz.

b) Bu makinenin verilen bir hafta ierisinde afladaki arza saylarna
iliflkin olaslklar bulunuz.
i) Kesinlikle iki
ii) Sfr iki aras
iii)Birden ok
iv) En ok bir
x
0
1
2
3
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
P(x) = 1.00
ZM
Yukarda verilmifl olan bilgilerden yararlanlarak, X: verilen bir hafta ierisinde

makinenin arza saylarn gstermek zere olaslk dalm,
Tablo 5.3 Arza

Saylarnn Olaslk
Dalm.
biiminde yazlr.
a) Olaslk dalm bilgilerinden yararlanarak olaslk dalm grafii afladaki
biimde izilir.
P(x
0.4
0.35
0.30
0.3
0.20
0.2
0.15
0.1
0.0
0
fiekil 5.2 Tablo

5.3.deki Olaslk
Dalmnn Grafii.
110
istatistik
b) Yukarda verilmifl olan Tablo 5.3den yararlanarak istenen olaslklar bulunur.

i) Kesinlikle iki arza olma olasl;
P (Kesinlikle iki arza) = P(x = 2) = 0.35
ii) Sfr-iki arza olma olasl (0, 1 ve 2 arza durumlarnn toplamdr).
P (0 - 2 arza) = P(0 x 2) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2)
= 0.15 + 0.20 + 0.35 = 0.70
iii) Birden ok arza olma olasl (2 ve 3 arza durumlarnn toplamdr).
P (Birden ok arza) = P(x > 1) = P(x = 2) + P(x = 3)
= 0.35 + 0.30 = 0.65
iv) En ok bir arza olma olasl (0 ve 1 arza durumlarnn toplamdr)
P (En ok bir arza) = P(x 1) = P(x = 0) + P(x = 1)
= 0.15 + 0.20 = 0.35
RNEK 4
ZM
Yaplan bir arafltrmaya gre; niversite rencilerinin % 60nn matematik derslerini sevmedikleri (fobi) ve snavlarndan korktuklar elde edilmifltir. x matematik derslerini sevmeyen renci saysn gstermek zere, bu gruptan rassal seilen iki renci iin deneyin olaslk dalmn
yaznz.
Deney iin tanmlanmas gereken iki olay;
N = Seilen rencide matematik fobisi yok
M = Seilen rencide matematik fobisi var
biimindedir.
Afladaki flekilden de grlecei gibi bu deneyin drt olas sonucu bulunmaktadr (NN - her iki rencide de matematik fobisi yok , NM - ilk rencide matematik fobisi yok ikincide var, MN ilk rencide matematik fobisi var ikincide
yok, MM - her iki rencide de matematik fobisi var). Yukarda verilen bilgilerden P (M) = 0.60 olduu bilinmektedir ve P (N) = 1 - P (M) = 1 - 0.60 = 0.40 olaca kolaylkla grlr. Bu durumda deneyin sonular,
P(x = 0) = P (NN ) = 0.16
P(x = 1) = P (NM ya da MN ) = P (NM ) + P (MN ) = 0.24 + 0.24 = 0.48
P(x = 2) = P (MM ) = 0.36
biiminde ifade edilir.
lk renci
kinci renci
Nihai sonular ve olaslklar

P(NN) = (0.40) (0.40) = 0.16
N 0.40
P(NM) = (0.40) (0.60) = 0.24
N 0.40
M 0.60
N 0.40
M 0.60
fiekil 5.3 Aa
Diyagram.
P(MN) = (0.60) (0.40) = 0.24
M 0.60
P(MM) = (0.60) (0.60) = 0.36
111
Yukarda verilmifl olan olaslk deerlerinden, olaslk dalm tablo biiminde

de yazlabilir.
x
0
1
2
Tablo 5.4 Matematik

Fobisi Bulunan
rencilerin Olaslk
Dalm.
P(x)
0.16
0.48
0.36
P(x) = 1.00
1. Kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalmnn ne olduunu aklaynz.

SIRA SZDE Kesikli bir
rassal deiflkenin olaslk dalmnn hangi farkl yolla ifade edildiini syleyiniz.
fi N E L M
2. Kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalmnn iki zelliiniD(koflullarn
) ksaca
aklaynz.
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
3. Afladaki tabloda bir dizi x deeri ve bunlara iliflkin olaslklar verilmifltir. Bunlardan hangileri olaslk dalmnn koflullarn salamaktadr.
DKKAT
DKKAT
a) x
5
6
7
8
P(x)
-0.36
0.48
0.62
0.24
b) x
1
2
3
P(x)
0.16
0.24
0.49
c)
x
0
1
2
3
P(x)
0.15 SZDE
SIRA
0.00
0.35
0.50
AMALARIMIZ
N N
KESKL BR RASSAL DEfiKENN ORTALAMASI

VE
K T A P
STANDART SAPMASI
N
AMA
Kesikli rassal deiflkenlerin ortalama ve standart sapmasn

TELEVZYON
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Ortalamas

Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas ile gsterilir ve bu deer ayn zamanda
olaslk dalmnn da ortalamasdr. X kesikli deiflkeninin ortalamasna, beklenen deer (expected value) ad verilmekte ve E(x) biiminde gsterilmektedir.
Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas, deneyin ok kez tekrarlanmas durumunda ortaya kacak sonularn ortalama deeridir. rnein bir otomobil galerisinin
haftalk ortalama satfl 2.4 otomobildir ifadesinde, bu galerinin gelecek haftada
kesinlikle 2.4 otomobil sataca anlam karlmamaldr. Uzun haftalarn kaytlarndan (araba satfllar baz haftalar sfr, bazen bir, bazen iki ya da daha ok olabilir) galerinin ortalama satfl miktar 2.4 otomobil olarak bulunmufltur.
Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas, x deiflken deerlerinin kendilerine
karfllk gelen olaslklarla arplp toplanmas ifllemiyle hesaplanr.
Kesikli bir rassal deiflkenin ortalamas, her x ile buna karfl gelen P(x)
olaslklarnn arpmlarnn toplam alnarak elde edilir.
= x P(x) = E(x)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
112
istatistik
RNEK 5
rnek 5.3de bir makinenin bir haftada yapt arza saylarna iliflkin
afladaki olaslk dalmnn ortalamasn bulunuz.
ZM
x
0
1
2
3
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
Yukarda belirtildii gibi bu makinenin bir hafta sresince yapaca ortalama arza saysn (beklenen deer) bulmak iin, X in ald deerlerle bu deerlere karfllk gelen olaslklarn arpmlarnn toplanmas gerekmektedir. Bu yolla oluflturulan tablo afladadr.
x
0
1
2
3
Tablo 5.5 Arza

Saylarna liflkin
Olaslk Dalmnn
Ortalamasnn
Hesaplanmas.
P(x)
0.15
0.20
0.35
0.30
0(0.15)
1(0.20)
2(0.35)
3(0.30)
x P(x)
x
=
=
=
=
=
P(x)
0.00
0.20
0.70
0.90
1.80
Elde edilen = x P(x) = 1.80 deerinin anlam, bu makinenin incelenen srede, haftada 1.8 kez arza yapmasnn beklendiidir. Ancak bulunan bu deer
ortalama (kuramsal) bir deer olup, gelecek haftalarda da makine bazen hi arza yapmayacak, bazen 1, bazen 2 ya da daha ok kez arza yapacaktr.
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Standart Sapmas

Kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas, olaslk dalmnn yaylmasnn
(salmasnn) bir ls olup ile gsterilir. Standart sapma deerinin byk olmas, x deerlerinin ortalama etrafnda genifl bir aralkta deerler aldn gsterirken, kk standart sapma deeri bu araln dar olduunu, gzlenen x deerlerinin ortalamaya ok yakn deerler aldn ifade eder. Kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas,
Px
x2 P x
eflitliinden hesaplanr.
Kesikli bir rassal deiflken olan X in olaslk dalmnn yaylma ls olan
standart sapma,
x2 P x
eflitliinden hesaplanmaktadr.
statistiksel deerlendirmelerde, kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas
olduu kadar (hatta daha ok) standart sapmann karesi alnarak bulunan ve 2
ile gsterilen varyans deeri de kullanlmaktadr.
113
RNEK 6
Bir elektrik firmas bilgisayar paralar reterek satfla sunmaktadr.

retilen her para tek tek kalite kontrolnden geirildikten sonra piyasaya srlmektedir. Ancak tm bu titiz kontrollere karfln, az sayda da olsa baz bozuk (arzal) paralar da gzden kaabilmektedir. x arzal
para saysn gstermek zere, 400 paralk bir sevkiyatn olaslk dalm aflada verilmifltir. x deerinin standart sapmasn bulunuz.
x
P(x)
0
0.02
1
0.20
2
0.30
3
0.30
4
0.10
5
0.08
x
0
1
2
3
4
5
P(x)
0.02
0.20
0.30
0.30
0.10
0.08
x2
0
1
4
9
16
25
x P(x)
0.00
0.20
0.60
0.90
0.40
0.40
x P(x) = 2.50
x2 P(x)
0.00
0.20
1.20
2.70
1.60
2.00
x2 P(x) = 7.70
ZM
x in standart sapmasnn elde edilmesi iin gerekli hesaplamalardan afladaki

tablo oluflturulmufltur.
Tablo 5.6 Standart

Sapma in Gerekli
Hesaplamalar.
x rassal deiflkeninin standart sapmasnn bulunmas iin flu admlar izlenir :

Adm 1: Kesikli rassal deiflkenin ortalamas hesaplanr.
= x P(x) = 2.50
(400 para arasnda ortalama arzal para says )
Adm 2: x2 P(x) deerinin hesaplanmas.
x rassal deiflkeninin alabilecei deerlerin kareleri alnp, olaslk deerleri
olan P(x) deeriyle arplmas ve arpmlarnn toplanmasyla elde edilmektedir.
x
P(x) = 7.70
Adm 3: Bulunan ve x2 P(x) deerlerinin formlde yerine konarak x in standart sapmas hesaplanr.
= x2 P x 2 =
7.70 2.5 = 1.45 1.20
Sonu olarak 400 paradan oluflan sevkiyatn, 1.2 standart sapma deeriyle ortalama 2.5 tanesi arzaldr.
Yeni bir mutfak aleti reterek piyasaya srmeyi planlayan bir firmann
finansal kaynaklar blm; bu rne yksek talep olursa ylda 4.5 trilyon
TL, normal talep olursa 1.2 trilyon TL kar edeceklerini, dflk talep olursa ylda 2.3 trilyon TL zarar edeceklerini hesaplamfltr. Bu talep beklentisine iliflkin olaslklar srasyla 0.32, 0.51 ve 0.17 olduu gre,
a) x yllk kar gstermek zere, xin olaslk dalmn yaznz.
b) x in ortalama ve standart sapma deerlerini bulunuz.
RNEK 7
114
ZM
istatistik
a) Firmann zarar etmesi durumu negatif kar olarak gsterilerek olaslk dalm
afladaki gibi elde edilir.
x
4.5
1.2
-2.3
P(x)
0.32
0.51
0.17
b) x rassal deiflkeninin ortalama ve standart sapma deerlerinin hesaplanmasnda kullanlacak bilgiler aflada Tablo 5.7de verilmifltir.
Tablo 5.7 Ortalama
ve Standart Sapma
in Gerekli Bilgiler.
x
4.5
1.2
-2.3
P(x)
0.32
0.51
0.17
x2
20.25
1.44
5.29
x P(x)
1.440
0.612
-0.391
S x P(x) = 1.661
x2 P(x)
6.4800
0.7344
0.8993
S x2 P(x) = 8.1137
Bu bilgilerden = x P(x) = 1.661 trilyon TL ortalama kar ve

= x2 P x 2 =
8.1137 1.661 2 = 2.314 trilyon TL.
standart sapma deeri bulunur.
Standart Sapmann Yorumu

Kesikli bir rassal deiflkenin standart sapmas da teki veri kmelerine benzer biimde yorumlanr. rnein birden byk bir deer olmak zere Chebyshev teoremine gre eri altnda kalan alann en az [ 1 (1 / k2) ] . kadar ortalama etrafnda k standart sapma snrlar arasnda kalmaktadr. rnein k = 2 alnrsa,
toplam alann % 75i 2 ile + 2 snrlar arasnda yer alr. Bu teorem gereince, rnek 6 da = 2.50 ve = 1.20 olarak elde edilen deerlerden,
2 = 2.50 2(1.20) = 0.10
m + 2 = 2.50 + 2(1.20) = 4.90
sonular bulunur ve 400 paralk sevkiyatlarn en az %75inin arzal para saysnn 0.10 ile 4.90 arasnda olaca sylenir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
1. Aflada verilmifl
bulunan olaslk dalmlarnn ortalama ve standart sapmalarn
bununuz.
a) x
P(x)
b) x
P(x)
D fi N E L M
0
0.12
6
0.36
1
0.27
7
0.26
2
0.43
8
0.21
S O R U
3
0.18
9
0.17
2. x, bir kitaptan
seilmifl bir sayfadaki yazm hatalarnn says olmak zere, aflaD K Krassal
AT
da verilmifl olan olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz.
N N
x
P(x)
0
SIRA SZDE
0.73
AMALARIMIZ
K T A P
1
0.16
2
0.06
3
0.04
4
0.01
115
3. Elektrik malzemeleri satlan bir maazada yaplan incelemede bir gnde satlan elektrik prizi saysna iliflkin olaslk dalm afladadr. Olaslk dalmnn ortalama ve
standart sapmasn bulunuz, bulduunuz ortalama deerini yorumlaynz.
Satlan priz
Olaslk
0
0.05
1
0.12
2
0.23
3
0.30
4
0.16
5
0.10
6
0.04
FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR
AMA
Faktriyel kavramn aklayabilecek, kombinasyon hesaplayabileceksiniz.
Faktriyeller
! sembol faktriyel iflareti olup, verilen deerden 1e kadar tm pozitif tamsaylarn arpmndan oluflur. rnein 7!, yedi faktriyel olarak okunur ve 7den
1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmne eflittir.
Faktriyeller, n! (n faktriyel) nden 1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmn ifade eder ve
n! = n (n 1) (n 2 ).....3. 2. 1
biiminde gsterilir. Bu tanm gereince 0! = 1dir.
RNEK 8
7! deerini bulunuz.
7! = 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 5.040
ZM
7! deerini bulmak iin 7den 1e kadar tm tamsaylarn arplmas gerekir.
RNEK 9
10! deerini bulunuz.

ZM
Burada da yine 1 den 10 a kadar tm tamsaylarn arpmndan 10! deeri elde

edilir.
10! = 10 . 9 . 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 3.628.800
RNEK 10
(12 4) ! deerini bulunuz.
(12 4) ! = 8 !
ZM
Burada ilk olarak parantez iindeki ifllem yaplr ve daha sonra faktriyel deeri
bulunur.
= 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 40.320
RNEK 11
(5 5) ! deerini bulunuz.
(5 5) ! = 0 !
=1
ZM
Yukarda da belirtilmifl olduu gibi burada da nce parantez ierisindeki ifllem yaplr ve daha sonra farktriyel deeri hesaplanr.
116
istatistik
RNEK 12
ZM
15 ! deerini bulunuz.
15 !
= 15 . 14 . 13. ...... 2 . 1 = 1.307.674.368.000
(Not: Faktriyel deerlerinin kolay bulunmasn salayan hazr tablolar gelifltirilmifl olup. bu amala baz hesap makinelerinde ! fonksiyon anahtar (tuflu)
bulunmaktadr.)
Kombinasyonlar
Bir sre sonra, bir grup ierisinden az sayda birimin ekilmesi konusu incelenecektir. rnein bir renci drt soruluk bir snavda iki soruyu cevaplayacaktr.
Ya da bir fakltedeki 20 profesr arasndan kiflilik bir komite seilecektir. Bu
rneklerde ortak sorun, seimin ka farkl yolla yaplabileceidir. rnein, snava giren renci drt soru arasndan iki soruyu alt farkl flekilde seebilir. Bunlar (1 ve 2) (1 ve 3) (1 ve 4) (2 ve 3) (2 ve 4) (3 ve 4) biiminde listelenebilir. Listedeki tm olas seimlere bir kombinasyon denmektedir. Bu alt kombinasyonda farkl sorular bulunmaktadr. Kombinasyonlarda seilme sras nemli
deildir. Yukardaki rnekler iin (1 ve 2) ile (2 ve 1) soru seti efldeer (ayn) dir.
Kombinasyonlarn Gsterimi, Kombinasyonlar; n eleman arasndan x tanesinin seilme yollar saysn vermekte ve toplam kombinasyon says,
n
x
ya da
Cxn
biiminde gsterilerek n eleman arasndan her seferinde x tanesinin seilmesinde kombinasyon says olarak okunmaktadr.
x tane elemann, arasndan seilecek toplam eleman says n olarak dflnldnde;
ifadesinden yararlanlmaktadr.
n = toplam eleman says
n
x
= n eleman arasnda her seferinde x eleman seilmesinde

kombinasyon says
x = her seferinde seilecek eleman says
Kombinasyonlarn Says, n tane farkl eleman arasndan x tanesinin seimindeki kombinasyon says
n =
n!
x
x! n x !
formlnden bulunmaktadr. Burada n! , x! , (n - x ) ! faktriyellerdir.
Kombinasyon formlnde,
n ! = n (n 1) (n - 2)........ 2 . 1
x ! = x (x 1) (x - 2)........ 2 . 1
(n - x) ! = (n - x) (n - x - 1) (n - x - 2)........ 2 . 1
117
olup, burada n deeri x deerinden byk ya da en azndan eflit olmak zorundadr. Aksi durumda x elemann n den kk bir gruptan seilmesi sz konusu olmayacaktr.
RNEK 13
Yukarda verilmifl olan drt soru arasndan iki tanesinin seilmesi deneyinde, farkl seim saysn kombinasyon formln kullanarak bulunuz.
ZM
Bu rnekte
n = toplam soru says = 4
x = seilecek soru says = 2
olduu iin, bir rencinin seebilecei farkl kme says,
4
4!
= 4! = 4 . 3 . 2 . 1 = 6
2! 4 2 ! 2! 2!
1.2.1.2
olarak bulunur.
RNEK 14
Befl kifli arasndan kiflinden oluflacak bir jri, ka farkl yolla seilebilir?
5
3
ZM
Burada da n = 5 ve x = 3 olduu iin kombinasyon formlnden,

5!
= 5! = 120 = 10
3! 5 3 ! 3! 2! 6 . 2
elde edilir. Eer A, B, C, D ve E ile ifade edilecek olunursa, olas jriler; ABC,
ABD, ABE, ACD, ACE, ADE, BCD, BCE, BDE, CDE biiminde gsterilir.
1. Bir niversitenin statistik Blmnde 15 retim yesi grevSIRA

yapmaktadr.
Bunlar
SZDE
arasndan rassal olarak iki tanesi, faklte komitesine ye olarak seilecektir. Ka
farkl seim yaplacan bulunuz.
D fi N E L M
D fi N E L M
2. Bir ilenin kaymakam, gelecek hafta, ilesinde bulunan 12 ilkretim okulundan 3

S O R U
tanesini ziyaret edecektir. Ka farkl olas seim yapacan bulunuz.
3. Bir yatrmc, gda sektrnde faaliyet gsteren ve hisseleri menkul
borsaD K Kkymetler
AT
snda ifllem gren 20 firmadan 5 tanesinin hisse senetlerinden almak istemektedir.
Yatrmc ka farkl seim yapabilecektir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
118
istatistik
BNOM (K TERML) OLASILIK DAILIMI
N
AMA
Kesikli rassal deiflkenlerin nemli dalmlarndan Binom dalmn kullanarak ilgili olaslklar hesaplayabilecek, dalmn ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.
Binom olaslk dalm, Xin kesikli rassal deiflken olmas durumunda en yaygn kullanlan dalmlardan biridir. Binom olaslk dalm, n tekrarl bir deneyde x kez istenen sonu gelmesi durumunda, olaslklarn bulunmas amacyla
kullanlmaktadr. rnein bir fabrikada retilen TV setlerinin arzal olma olasl % 5 olarak verilmiflse bu fabrikada retilen TV setlerinden tanesinin seilmesi durumunda, bunlardan bir tanesinin arzal olma olaslnn bulunmasnda
kullanlmaktadr.
Binom olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin X deiflkeninin iki sonulu (kesikli) bir rassal deiflken olmas gerekir. ki sonulu (kesikli) rassal deiflkenin anlam, deneyin her tekrarndan sonra bu iki sonutan birinin ortaya kmasdr.
Binom dalm, aflada ayrntl bir biimde verilecek drt koflulu salayan binom deneylerine uygulanmaktadr ki bu deneydeki her tekrara deneme, Bernoulli denemesi ya da snamas (trial - Bernoulli trial) ad verilmektedir. rnein deney, bir parann bir kez atlmas olarak tanmlanrsa ve bu deney 10 kez tekrarlanrsa buradaki her tekrara (atfl) bir deneme ad verilir ve bu deneyde toplam 10
deneme yaplmfl olur.
Binom Deneyi
Eer bir deney afladaki drt koflulu salyorsa bu deneye binom deneyi
denmektedir.
1. n tane zdefl deneme vardr. Yani verilen deney n kez zdefl (ayn ) koflullarda tekrarlanmaktadr.
2. Her denemenin sadece ve sadece iki sonucu vardr. Bu sonulara genellikle baflar ya da baflarszlk denmektedir.
3. p baflar olasl, q ise baflarszlk olasl olmak zere p + q = 1 dir.
p ve q olaslklar her deneme iin ayndr.
4. Bir denemenin sonucu teki denemenin sonucunu etkilememektedir. Yani
denemeler bamszdr.
Bir Binom Deneyinin Koflullar: Bir binom deneyi afladaki drt koflulu
salamak zorundadr.
1. n tane zdefl deneme olmaldr.
2. Her denemenin sadece iki olas sonucu olmaldr.
3. ki sonucun olaslklar hep ayn olmaldr.
4. Denemeler birbirinden bamsz olmaldr.
Yukarda da belirtildii gibi, bir denemenin, baflar ve baflarszlk olarak ifade
edilen iki sonucu vardr. Ancak burada baflar, gerek baflar ya da arzulanan bir
sonu anlamna gelmemektedir. Ayn biimde baflarszlk da istenmeyen, bir durum olmayp, baflar ve baflarszlk sadece, iki farkl sonucu ifade etmek iin kullanlmaktadr. Sonu olarak, karfllafllan zel problemde istenen sonuca baflar, istenmeyen sonucaysa baflarszlk denmektedir.
119
RNEK 16
Hatasz bir parann 10 kez atld bir deney, bir binom deneyi midir?
p = P (Y) = 1 / 2
ZM
Aflada ayrntl bir biimde gzden geirilecei gibi, hatasz bir parann 10 kez
atlmas deneyi gerekli drt koflulu da salad iin bir binom deneyidir.
1. Burada ayn trden (zdefl ) 10 deneme (atfl ) vardr ve 10 denemenin tm
de de ayn koflullardadr.
2. Her denemenin yaz ve tura olmak zere iki olas sonucu vardr ve burada yaz gelmesi baflar, tura gelmesi ise baflarszlk olarak nitelenmektedir.
3. Herhangi bir atflta yaz (baflar ) gelme olasl 1 / 2 , tura (baflarszlk) gelme olasl da 1 / 2 olup,
ve q = P (T) = 1 / 2
olaslklar toplam 1 dir ve bu deerler btn denemelerde ayndr.

4. Denemeler birbirinden bamszdr ve herhangi bir denemede yaz gelmesi,
izleyen denemenin sonucunu etkilememektedir.
Sonu olarak bir parann 10 kez atlmas deneyi bir binom deneyidir.
RNEK 17
Bir firma tarafndan retilen TV setlerinin % 5inin kusurlu (arzal ) olduu bilinmektedir. Bu firmaca retilen TV setlerinden rassal tanesinin seilmesi ve kalite kontrol uzmanlarnca dikkatli bir biimde incelenmesi deneyi, bir binom deneyi midir?
Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml

Bir binom deneyinde n denemede elde edilen baflar says X ile ifade ediliyorsa,
X rassal deiflkenine binom rassal deiflkeni, dalmnaysa binom olaslk dalm ya da ksaca binom dalm denmektedir. Binom dalm, n denemeden x baflarl sonucun elde edildii binom deneyinde olaslk hesaplamak amacyla kullanlmaktadr. Burada X in kesikli rassal deiflken olduu unutulmamaldr. Nitekim
yukarda incelenmifl olan TV seti rneinde baflarl sonu says 0, 1, 2 ve 3den
bir tanesi olacaktr.
Binom Forml, Bir binom deneyinde, n denemeden x tane baflarl sonu
elde edilmesinin olasl, afladaki binom formlyle bulunmaktadr.
Burada; n
= toplam deneme says
p
= baflarl sonu elde edilme olasl
q = 1 - p = baflarsz sonu elde edilme olasl
x
= baflarl sonu says
n -x
= baflarsz sonu saysdr.
Px =
n px . qnx, x = 0,1, ..., n

x
ZM
1. Bu rnekte tane ayn trden (zdefl) deneme vardr.

2. Her denemede (arzal ve arzasz) iki sonu vardr ve bu sonular baflar ve
baflarszlk olarak deerlendirilmektedir.
3. TV setinin arzal (baflar) olma olasl p = 0.05, arzasz (baflarsz) olma olasl q = 0.95 olup olaslklar toplam 1dir.
4. Denemeler birbirinden bamszdr. nk incelenen herhangi bir TV setinin
arzal olmas daha sonra incelenecek olanlarn arzal ya da arzasz olmasn
etkilememektedir.
Bu drt koflulun salanmas nedeniyle bu deney de bir binom deneyidir.
120
istatistik
RNEK 18
ZM
Yukarda verilen ve arzal olma olasl % 5 olan TV seti rneinde, rassal seilmifl olan 3 TV setinden sadece bir tanesinin arzal olma olasl
nedir?
Burada ilk olarak,
D = Seilmifl bir TV setinin arzal olmas
G = Seilmifl bir TV setinin arzal olmamas
olaylar tanmlanr. Afladaki aa diyagramndan da grlecei gibi burada
ortaya kacak 8 olas sonutan sadece tanesiyle ilgilenilmektedir. Bunlar,
DGG, GDG, GGD
dir.
fiekil 5.4 TV setine

iliflkin aa
diyagram.
Burada rassal seilen bir

TV setinin arzal olma olasl p = P(D) = 0.05 ve arzasz olma olasl da q = P(D)
= 0.95 dir. ok genifl bir ktleden seildii dflnldnde, seimler birbirinden
bamsz olacaktr. Burada ilgilenilen durumun (sadece bir tanesinin arzal olmas) olaslklar, eski bilgilerden yararlanlarak kolaylkla
bulunur.
P(DGG) = P(D) P(G) P(G) = (0.05) (0.95) (0.95) = 0.0451
P(GDG) = P(G) P(D) P(G) = (0.95) (0.05) (0.95) = 0.0451
P(GGD) = P(G) P(G) P(D) = (0.95) (0.95) (0.05) = 0.0451
Burada DGG, D, G ve G olaylarnn arakesiti ya da bu olasln P(DGG)
biiminde bileflik olasldr. Bu sonucun ortaya kma olasl (bileflik olaslk),
arpma kuralyla elde edilmifltir.
teki iki durum iin de benzer yorumlar yaplabilir. Sonu olarak istenen
olaslk,
P (3 TV setinden 1 tanesinin arzal olmas ) = P (DGG ya da GDG ya da GGD)
= P (DGG) + P (GDG) + P (GGD)
= 0.0451 + 0.0451+ 0.0451
= 0.1353
olarak bulunur.
121
fiimdi ise
n
x
n -x
p
q
ayn sonu binom forml ile bulunacaktr.

= toplam deneme says = 3
= baflarl sonu says = 1
= baflarsz sonu saysdr = 3 1 = 2
= P (baflarl) = 0.05
= P (baflarsz) = 0.95
olmak zere binom formlnden,

3 denemeden 1 baflarl
sonu elde etme olasl
Px=1 =
Baflarl sonu
says
0.05 1
Baflarsz sonu
says
0.95 2 = 3 0.05 0.9025 = 0.1353
1
Baflar olasl
Baflarszlk olasl
elde edilir.
RNEK 19
Yksek kalitede hizmet sunan bir kargo flirketinin, paketlerinden sadece

% 2sini belirlenen srede yerine ulafltramad bilinmektedir. Bir mflteri 10 tane paketi bu kargo firmasna getirerek, belirli bir srede zerlerinde yazl adreslere ulafltrlmasn istemifltir.
a) Bu paketlerden bir tanesinin belirlenen srede yerine ulaflmama olasl nedir?
b) Bu paketlerden en ok bir tanesinin belirlenen srede yerine ulaflmama olasl nedir?
n = toplam paket says = 10

p = P (baflarl) = 0.02
q = P (baflarsz) = 1 p = 1 0.02 = 0.98
deerleri yazlr.
a) Sadece bir paketin ulaflmamas durumuyla ilgilenildiinden,
= baflarl sonu says = 1
x
n - x = baflarsz sonu saysdr = 10 1 = 9
deerleri de kullanlarak istenen olaslk bulunur.
Px=1 =
10
1
0.02 1 0.98 9 = 10!

1! 9!
0.02 1 0.98 9
= 10 0.02 0.8337 = 0.1667
ZM
Burada paketin yerine ulaflmamas baflar, ulaflmasysa baflarszlk olarak tanmlanrsa,
122
istatistik
b) En ok bir paketin yerine ulaflmamas durumuyla ilgilenildiindeyse x = 0 ve

x = 1 olmaktadr. Bu durumda
P(x 1) = P(x = 0) + P(x = 1)
10
0
10
0.02 0 0.98 10 +
0
= 1 1
0.02 1 0.98 9
0.8171 + 10 002 0.8337 = 0.9838
20
sonucu elde edilmektedir.
RNEK 20
ZM
Bir arafltrma sonucunda 6 yaflndan kk ocuklu, evli kadnlarn %

60nn ev hanm olmadklar bulunmufltur. Bu gruptan evli kadn rassal olarak seilmifltir. x, ev hanm olmayan kadn saysn gstermek
zere , kadnn da ev hanm olmama olasln bulunuz, x rassal deiflkeninin olaslk dalmn yazarak grafiini iziniz.
x, 3 birimlik kadn rnekleminde ev hanm olmayan kadn says, n - x ise ev
hanm kadn says olmak zere,
n = toplam kadn says = 3
p = P (ev hanm olmayan kadn) = 0.60
q = P (ev hanm kadn) = 1 - p = 1 - 0.60 = 0.40
bilgilerinden yararlanarak istenen olaslk bulunur. Burada x rassal deiflkeni
0, 1 , 2 ve 3 deerlerini alacak ve istenen olaslk , bu olaslk deerleri arasndan
seilecektir.
P(x = 0, 1, 2 , 3) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3)
0.60 0 0.40 3 +
0
+
0.60 1 0.40 2 +
0.60 2 0.40 1
0.60 3 0.40 0
3
= 0.0640 + 0.2880 + 0.4320 + 0.2160 = 1
Soruda istenen olaslk P(x = 3) = 0.2160 dr.
Yukarda elde edilen olaslk deerlerinden yararlanarak x in olaslk dalmn ve olaslk dalmnn grafii aflada verilmifltir.
123
x
0
1
2
3
Toplam
P(x)
0.0640
0.2880
0.4320
0.2160
1.0000
Tablo 5.8 x in
Olaslk Dalm.
P(x)
0.50
0.4320
0.40
0.2880
0.30
0.2160
0.20
0.0640
0.10
0.00
0
fiekil 5.5 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
RNEK 21
Bir arafltrma sonucunda tketicilerin % 20sinin indirim yapan marketlerden alflverifl yaptklar bulunmufltur. Bu tketiciler arasndan rassal
seilen 6 kifli iin afladaki deerleri bulunuz.
a) 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasln.
d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alflverifl
yapma olasln.
e) x rassal deiflkeni indirim yapan marketlerden alflverifl yapan tketicilerin saysn gstermek zere x in olaslk dalmn yaznz ve
olaslk dalmnn grafiini iziniz.
n = toplam tketici says = 6

x = indirim yapan marketlerden alflverifl yapan kifli says
= 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6
p = P (indirim yapan marketlerden alflverifl yapma) = 0.20
q = P (indirim yapan marketlerden alflverifl yapmama) = 1 - p = 1 - 0.20
= 0.80
deerlerine gereksinim vardr.
ZM
stenen olaslk deerlerinin bulunabilmesi iin
124
istatistik
a) 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasl,

Px=3 =
0.20 3 0.80 3 = 0.0819
3
b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasl,
P(x 2) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2)
= 0.2621 + 0.3932 + 0.2458 = 0.9011
c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma olasl,
P(x 3) = P(x = 3) + P(x = 4) + P(x = 5) + P(x = 6)
ya da
1 - P(x>2) = 1 - 0.9011 = 0.0989
= 0.0819 + 0.0154 + 0.0015 + 0.0001 = 0.0989
d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alflverifl yapma
olasl,
P(1 x 3) = P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3)
= 0.3932 + 0.2458 + 0.0819 = 0.7209
dur.
e) x rassal deiflkenin olaslk dalm ve olaslk dalm grafii afladaki gibidir.
x
0
1
2
3
4
5
6
Toplam
Tablo 5.9 x in
Olaslk Dalm.
P(x)
0.2621
0.3932
0.2458
0.0819
0.0154
0.0015
0.0001
1.0000
P(x)
0.50
0.3932
0.40
0.2621
0.30
0.2458
0.20
0.0819
0.10
0.0154 0.0015 0.0001
fiekil 5.6 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.00
0
125
Baflar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi

n deneme durumunda,
1. Eer p = 0.50 ise binom dalm simetrik,
2. Eer p , 0.50den kk ise binom olaslk dalmnn saa doru arpk,
3. p , 0.50den byk ise binom olaslk dalmnn sola doru arpk,
olduu gsterilebilir.
Bu durumlar aflada verilmifltir:
1. n = 4 ve p = 0.50 olarak alnacak olursa, x olaslk dalm ve olaslk dalmnn simetrik grafii afladaki gibidir.
x
1
2
3
4
Toplam
P(x)
0.4
Tablo 5.10 n = 4 ve p
= 0.50 iin x'in
Olaslk Dalm
P(x)
0.2500
0.3750
0.2500
0.0625
1.0000
0.3750
0.3
0.2500
0.2500
0.2
0.1
0.0625
0.0625
0.0
0
fiekil 5.7 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
2. n = 4 ve p = 0.30 (0.50den kk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve saa doru arpk grafii afladaki gibidir.
x
0
1
2
3
4
Toplam
P(x)
0.2401
0.4116
0.2646
0.0756
0.0081
1.0000
Tablo 5.11 n = 4 ve p
= 0.30 iin x in
Olaslk Dalm.
126
istatistik
P(x)
0.5
0.4116
0.4
0.3
0.2646
0.2401
0.2
0.0756
0.1
0.0081
fiekil 5.8 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.0
0
3. n = 4 ve p = 0.80 (0.50den byk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve sola doru arpk grafii afladaki gibidir.
Tablo 5.12 n = 4 ve
p = 0.80 iin x in
Olaslk Dalm.
x
0
1
2
3
4
Toplam
P(x)
0.0016
0.0256
0.1536
0.4096
0.4096
1.0000
P(x)
0.5
0.4096
0.4096
0.4
0.3
0.2
0.1536
0.1
0.0016
fiekil 5.9 x in
Olaslk Dalmnn
Grafii.
0.0256
0.0
0
Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas

Daha nce, kesikli bir rassal deiflkenin olaslk dalmnn ortalama ve standart
sapmasnn nasl hesaplanacana deinilmiflti. Buradaysa kesikli rassal deiflkenin binom dalmna sahip olmas durumunda, ortalama ve standart sapmann elde edilmesinde kullanlan, daha uygun ve basit formller incelenecektir.
Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas, Bir binom dalmnn
ortalama ve standart sapmas,
=np
127
ve
= npq
biiminde olup, burada n toplam deneme says, p baflar olasl ve q ise baflarszlk olasldr.
Afladaki rnekte, bir binom dalm iin ortalama ve standart sapmann hesaplanmas verilecektir.
RNEK 22
Yaplan bir arafltrmayla bir kasabadaki eriflkinlerin % 58inin psikolojik

sorunu olduu bulunmufltur. Bu kasabadan rassal 25 eriflkin seilmifltir.
x , bu rneklemdeki psikolojik sorunu olan kifli saysn gstermek zere,
x in olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz.
ZM
25 denemesi olan bu deneyde, psikolojik sorunu olan ve olmayan eriflkinler olmak zere iki sonu bulunmaktadr. Burada baflar olarak dflnlen sonu p =
0.58 ve baflarszlk olarak deerlendirilen sonu ise q = 0.42 dir. Bu rnekte binom olaslk dalmna iliflkin ortalama ve standart sapma formlleri kullanlmadan da istenen deerleri bulmak olanakl ancak yorucudur. Oysa ki yukarda verilmifl olan formllerden yararlanlarak ortalama ve standart sapma deerleri srasyla,
= n p = 25 (0.58) = 14.50
= npq =
25 0.58 0.42 = 2.47
olarak kolayca bulunabilir. Bu deerlerin anlam; seilen 25 kifliden 2.47 standart

sapmayla ortalama 14.50 tanesinin psikolojik sorunlu olmas beklenmektedir.
1. Afladaki kavramlar ksaca aklaynz.

a) Bir binom deneyi
b) Bir deneme
c) Bir binom rassal deiflkeni
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
2. Afladakilerden hangilerinin binom deneyi olduunu syleyiniz.S O R U

a) Bir zarn ok kez atlarak sonularnn okunmas.
b) Bir zarn ok kez atlarak sonularnn tek say m yoksa ift say m olduunun
DKKAT
okunmas.
c) Bir lkedeki tm semenlerin % 54nn mevcut iktidar partisini destekledii bilinmektedir. Bu kitleden (semenler) rassal seilen az sayda
semene, mevcut
SIRA SZDE
iktidar partisini destekleyip desteklemediklerinin sorulmas.
N N
3. x , binom dalm gsteren kesikli bir rassal deiflken olmak

zere, binom formAMALARIMIZ
lnden yararlanarak afladaki olaslklar bulunuz.
a) n = 8 ve p = 0.60 iin P(x = 5)
K T A P
b) n = 4 ve p = 0.30 iin P(x = 3)
c) n = 6 ve p = 0.20 iin P(x = 2)
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
128
istatistik
POSSON OLASILIK DAILIMI
N
AMA
Kesikli rassal deiflkenlerin dier nemli bir dalm olan Poisson

dalmn kullanarak ilgili olaslklar, ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.
Fransz matematiki Simeon D. Poissonun adyla anlan Poisson olaslk dalm,

binom dalm gibi Xin kesikli bir rassal deiflken olmas durumunda (yaygn)
kullanlan dalmlardan biridir. rnein bir kavflakta trafik kazas olmas ayda
birka kez rastlanan bir olaydr. Burada istenen, gelecek ay o kavflakta iki trafik
kazas olmas olasldr. Bu rnek Poisson olaslk dalmna uygundur ve her
kaza olmas; meydana gelme ya da tekrar olma (occurrence) biiminde ifade edilir. Bu durumda Poisson dalmnn, rassal ve bamsz olayl deneylerde kullanld sylenebilir. Kaza rneinde olduu gibi, Poisson dalmnda olaylar rassaldr, herhangi bir sra izlemedikleri gibi nceden kestirilmeleri de olanakl deildir. Burada olaylarn bamszlnn anlam, bir olayn bir kez meydana gelmesi
ve kendisini izleyen olaylarn meydana gelmesi ya da gelmemesi zerinde etkisinin bulunmamasdr. Olaylarn meydana gelifli, hep bir aralkta ele alnr (trafik rneinde bir ay gibi). Bu aralk bir zaman aral, bir uzay aral olabilecei gibi
bir hacim aral da olabilmektedir. ncelenen bir aralkta olayn tekrar rassal ve
bamszdr. Eer verilen bir aralkta tekrar saysnn ortalamas biliniyorsa, Poisson olaslk dalm kullanlarak, x ile gsterilen tekrar saysna iliflkin herhangi
bir deerin olasl hesaplanabilmektedir.
Poisson Olaslk Dalmnn Uygulanma Koflullar, Poisson olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin afladaki koflulun salanmas gerekir.
1. x kesikli rassal deiflkendir.
2. Tekrarlar rassaldr.
3. Tekrarlar bamszdr.
Konuya aklk kazandrlmas asndan aflada, Poisson olaslk dalmnn
uygulanabilecei baz rnekler ele alnmfltr..
1. Bir hastanenin acil servisine belirli bir zaman aralnda (bir saat, bir gn)
gelen hasta says. Burada hasta geliflleri (tekrar) rassaldr ve gelen hasta says 0, 1, 2,.... olabilir. Hasta geliflleri (tekrar) bamszdr. nk gelifller
tek tektir ve gelen iki hasta arasnda iliflki yoktur.
2. Bir makinede retilecek 100 paradan, kusurlu para says da Poisson dalmna uygundur. nk burada bir hacim aral (100 para) sz konusu olup, kusurlu para saylar (tekrar) rassal ve bir parann kusurlu olmas, bir dierinden bamszdr.
3. 5 metre uzunluunda bir demir ubuktaki hava kabarcklar (kusur) inceleniyor olsun. Bu rnekte aralk bir uzay aral olup hava kabarc says
rassaldr ve bu hava kabarcklar birbirinden bamszdr.
Bu rneklere benzer bir biimde olan afladaki rnekler de Poisson olaslk
dalmna uygundur.
1. Bir otoyolda bir haftalk sredeki kaza says.
2. Bir manava bir saatlik srede gelen mflteri says.
3. Bir maazada bir haftalk srede satlan TV seti says.
129
te yandan bir doktorun muayenehanesine gelen hasta says bunlardan farkldr. nk gelecek hastalar daha nce randevu aldklarndan rassal bir say olmayp, ka kiflinin gelecei daha nceden (yaklaflk olarak) bilinmektedir. Ayn
biimde bir hava alanndan kalkacak ya da bu hava alanna inecek uak says da
rassal deildir ve nceden bilinmektedir. Bu nedenle rassal olma koflulu salanmad iin bu tr verilere Poisson olaslk dalm uygulanamamaktadr.
Poisson olaslk dalmnda ortalama tekrar (meydana gelme) says (Lamda) ile, verilen aralktaki tekrar says da x ile gsterilmektedir. Poisson olaslk dalm kullanlarak, ortalama tekrar says biliniyorken, verilen bir aralkta x tekrarlanma saysnn olasl elde edilmektedir.
Poisson Olaslk Dalm Forml, Poisson olaslk dalmna gre, bir
aralkta x tekrarn gzlenmesi olasl,
x
-
Px = e
x!
eflitliiyle bulunmaktadr. Burada verilen aralkta ortalama tekrar saysdr

(e=2.71828).
Bir aralktaki ortalama tekrar says , Poisson olaslk dalmnn parametresi ya da ksaca Poisson parametresi olarak bilinir. Yukardaki formlden de anlafllaca gibi, x tekrar saysnn olaslnn bulunabilmesi iin, sadece deerinin
bilinmesi yeterlidir. nk formldeki e- deeri, ya hesaplanmakta ya da hazr
tablolardan bulunmaktadr.
RNEK 23
Yaplan bir arafltrmadan 18-24 yafl grubundaki tketicilerin ayda ortalama 6.9 kez alflverifle ktlar bulunmufltur. Poisson olaslk dalmna
uyduu dflnlen rassal deiflken iin, 18-24 yafl grubunun ayda 5 kez
alflverifle kmas olasln bulunuz.
x
-
6.9 5 e
Px=5 = e =
x!
5!
ZM
Ortalama alflverifl says olan 6.9 dalmn ortalamas ve olasl bulunmas istenen tekrar says x ise 5 alnarak istenen olaslk deeri, Poisson dalm formlnden elde edilir.
-6.9
15640.31349 0.001008
= 0.1314
120
Bir amaflr makinesi, ayda ortalama, kez skma arzas yapmaktadr.

Poisson olaslk dalmndan yararlanarak bu makinenin gelecek ay
a) ki kez arzalanmas,
b) En ok bir kez arzalanmas
olaslklarn bulunuz.
RNEK 24
130
ZM
istatistik
Ayda ortalama kez skma arzas olduuna gre = 3 dr. Bu durumda;

a) Gelecek ay iki kez skma arzas olma olasl;
Px=2
x
-
32 e
= e =
x!
2!
-3
0.049787
= 0.2240
2
olarak bulunur.
b) Gelecek ay, en ok bir skma arzas ifadesiyle; hi arza olmamas ve sadece
bir arza olmas kastedilmektedir.
P (En ok bir arza) = P(x 1) = P (0 ya da 1) = P(x = 0) + P(x = 1)
olarak elde edilir.
Poisson olaslk dalmnda ve x in aralklar ayn olmaldr. Aksi takdirde
eflitliin salanmas iin ortalamasnn tekrar tanmlanmas gerekir.
RNEK 25
ZM
Bir firma yeni rettii bir rnn pazar bulabilmesi iin, bu rn alanlardan beenmeyenlere, 7 gnlk sre ierisinde rn geri getirdikleri
takdirde, paralarnn iadesi kampanyas bafllatmfltr. Geen sre ierisinde satlan 10 rnden 2 tanesinin parasnn, iade edildii grlmfltr. Poisson olaslk dalmndan yararlanarak gelecekte satlacak 40
rnden 6 tanesinin parasnn iade edilmesi olasln bulunuz.
Burada nemli bir sorunla karfllafllmaktadr. Bu sorun, yukarda deinildii gibi;
ortalama deerin aral ile xin aralyla farkl olmasdr. nk = 2 deeri 10
satfltan elde edilmiflken gelecekte yaplacak 40 satfltan 6 tanesine para iadesi sorulmaktadr. Bu durumda x = 6 ayn kalacak, ancak ortalama deeri, istenen aralk iin tekrar tanmlanacak, bu deer de = 8 olacaktr. Ortalamann yeniden tanmlanmasnn ardndan Poisson olaslk dalmndan yararlanarak istenen olaslk;
Px=6
x
-
86 e
= e =
x!
6!
-8
262144
0.000335
= 0.1220
720
bulunur.
Aslnda Poisson olaslk dalm, nadir karfllafllan ya da tekrarlanan (olasl
ok kk) olaylar iin kullanlmaktadr. Oysa yukardaki rnekte olaslk deeri
P = 2 / 10, tekrar says n = 40 ve olasl bulunmas istenen tekrarlanma says x
= 6 olarak dflnldnde, deney bir binom deneyi olarak dflnlr ve istenen
olaslk binom dalm formlnden de elde edilebilir.
Px=6
40
6
= 0.20 6 0.80
34
40! =
6! 34!
0.20
0.80
34
= 0.1246
Bu duruma, binom dalm yaklaflmnda Poisson dalmnn kullanlmas ad

verilir ve zellikle n saysnn ok byk olmas durumunda binom dalmyla
olaslk bulmann zaman kaybettirmesini ortadan kaldrmak amacyla kullanlr.
131
RNEK 26
Bolkazan bankasnn Kzlay fiubesinde her gn ortalama iki tane yeni

hesap atrld bilinmektedir. Verilen bir gnde,
a) 6 yeni hesap
b) En ok 3 yeni hesap
c) En az 7 hesap
atrlmas olaslklarn bulunuz.
= Her gn alan ortalama yeni hesap says.

x = Verilen gnde alacak yeni hesap says.
ZM
nce, formlde kullanlacak deerler tanmlanmaldr.
Bu bilgiler flnda Poisson olaslk dalm forml kullanlarak istenen

olaslklar;
a)
x
-
2 6 e -2
Px=6 = e =
= 0.0120
x!
6!
b) P(x 3) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3)
= 0.1353 + 0.2707 + 0.2707 + 0.1804 = 0.8571
c) P(x 7) = 1 P(x < 7)
= 1 { P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3)
+ P(x = 4) + P(x = 5) + P(x = 6) }
= 0.0045
olarak bulunur.
RNEK 27
Bir otomobil galerisinde gnde ortalama 0.9 otomobil satlmaktadr. x,verilen bir gnde satlan otomobil saysn gstermek zere, Poisson olaslk
dalmn bulunuz ve olaslk dalmnn grafiini iziniz.
x
0
1
2
3
4
5
6
P(x)
0.4066
0.3659
0.1647
0.0494
0.0111
0.0020
0.0003
ZM
Poisson olaslk dalm iin gerekli deeri = 0.9 bilinmektedir. Ancak satlan
otomobil says x ise 0, 1, 2, 3, 4, ...., olabilecektir. Bylesi durumlarda x deerinin
says, bulunan olaslk deerine baklarak belirlenmektedir. Olaslk deerinin ihmal edilebilecek dzeyde olmas durumunda (yaklaflk sfr) olasl bulunan x
deeri durdurulmaktadr. Bu dflnce flnda oluflturulan Poisson olaslk dalm
ve olaslk dalmnn grafii aflada verilmifltir.
Tablo 5.13 = 0.9

iin Olaslk
Dalm.
132
istatistik
0.50
P(x)
0.40
0.30
0.20
0.10
0.00
0
fiekil 5.10 Olaslk

Dalmnn Grafii.
Poisson Olaslk Dalmnn Ortalamas

Poisson dalmda ortalama ve varyans parametrelerinin her ikisi de dr. Standart
sapma, varyansn pozitif kare kk olduundan bu da dir.
=
2 =
=
rnein, yukardaki rnek 5.27 iin bu deerler;

=
2 =
=
=
0.9
0.9
otomobil olmaktadr.
SIRA SZDE
1. Poisson olaslk
dalmnn uygulanabilmesi iin salanmas gereken koflullar nelerdir?
SIRA SZDE
2. Poisson dalmnn parametresi nedir ? Ne anlama gelmektedir?
D fi N E L M
S O R U
D fi N E L M
3. Poisson formlnden yararlanarak afladaki olaslklar bulunuz.

a) = 4 iin P(x 1)
S O R U
b) = 5.3 iin P(x = 8)
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
Kendimizi Snayalm
1. Dayankl tketim mal satan bir maazann son 100 ifl
gnndeki gnlk satfllar afladaki tabloda verilmifltir.
Satfl saylar
Gn saylar
2
12
3
21
4
34
5
19
6
14
Yukardaki tabloya gre X, gnlk satfl gstermek zere, P(x<4) olasl katr?
a. 0.04
b. 0.17
c. 0.21
d. 0.33
e. 0.50
2. X, rassal deiflkeninin olaslk dalm, afladaki tabloda verilmifltir.
X
P(x)
0
0.12
1
0.27
2
0.43
3
0.18
Yukardaki tabloya gre, X in ortalamas ve standart sapmas katr?
a. = 1.670
= 0.906
b. = 2.472
= 0.906
c. = 1.670
= 1.127
d. = 1.528
= 1.417
e. = 1.740
= 2.180
3. Bir firma piyasa koflullarnn olumsuzluu nedeniyle
16 alflanndan 2 tanesini rastgele seerek ifllerine son
verecektir. Yaplabilecek farkl seim says katr?
a. 40
b. 70
c. 100
d. 120
e. 130
4. X, p = 0.3 ve q = 0.7 olmak zere Binom dalmfl bir
rassal deiflkendir. X in varyans 2.1 ise n katr?
a. 2
b. 4
c. 5
d. 7
e. 10
133
5. A gazetesi okurlarnn 0.60 okuduklar gazeteyi gvenilir bulmaktadr. Bu gazetenin okurlar arasndan seilen 3 okuyucunun da gazeteyi gvenilir bulmama olasl nedir?
a. 0.064
b. 0.216
c. 0.310
d. 0.370
e. 0.421
6. Bir basketbolcunun serbest atfldaki baflars 0.85 dir.
Basketbolcunun deneyecei 3 atfltan, ikisini sayya dnfltrme olasl nedir?
a. 0.216
b. 0.325
c. 0.442
d. 0.467
e. 0.518
7. Bir havayolu flirketinin merkezine hergn ortalama 9.7
flikayet telefonu gelmektedir. Herhangi bir gnde 7 flikayet gelmesi olasl nedir? (Yol gsterme: Poisson dalmndan yararlannz.)
a. 0.0982
b. 0.1740
c. 0.2234
d. 0.2401
e. 0.3547
8. Ekonomik kriz yaflayan lkemizde ok sayda kk
ve orta boy iflletme kapanmaktadr. Konuyla ilgili olarak
Eskiflehirde yaplan bir arafltrmada hergn ortalama 1.3
iflyerinin kapand belirlenmifltir.
Verilen bir gnde Eskiflehirde 3 den az iflyerinin kapanma olasl nedir?
a. 0.0294
b. 0.1714
c. 0.3740
d. 0.5343
e. 0.8571
9. X, ortalamas 1.8 olan Poisson dalmfl bir rassal deiflken olduuna gre standart sapmas nedir?
a. 0.04
b. 0.17
c. 0.21
d. 1.34
e. 2.18
134
istatistik
10. Bir A firmasnda istenilen verimin elde edilmesi ve

srdrlebilmesine iliflkin olarak alflanlara uygulanan
bir anket sonucunda, alflanlarn 0.50 si alflma koflullarnn en nemli faktr olduunu belirtmifllerdir.
A firmas alflanlarndan rastgele seilen 10 kifliden en
ok 5 tanesinin alflma koflullarnn en nemli etken olduunu iflaretleme olasl nedir?
a. 0.2051
b. 0.2725
c. 0.3770
d. 0.6230
e. 0.7730
Yant Anahtar
1. d
2. a
3. d
4. e
5. a
6. b
7. a
8. e
9. d
10. d
HOEL, P.G. and JESSEN, R.J.: Basic Statistics for
Business and Economics, Wiley, NewYork, 1971.
New York, 1995.
OHAGAN, A., Probability: Metods and Measurement,
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: Introductory
PIERRE SIMON LAPLACE (1749-1827)
700l yllarn sonlarnda astronomi alanndaki alflmalaryla dikkat ekti. zleyen

yllarda integral, sonlu uzaylar ve differansiyel denklemler zerinde alflt.
1812de, 1779 ylnda yaynlad bir makalesini temel alarak olaslk kavram zerinde
alflmaya bafllad. Sonraki yllarda Gauss ve Legendrenin de ilgilendii en kk kareler
yntemine iliflkin alflmasn tamamlad. 1819da olaslk konusunda yazd Theorie
des Probabilits adl kitab yaynland.
135
Srekli Rassal
Deiflkenler ve
Normal Dalm

Sorulan sorularda nelerin istendii kesin olarak anlaflldktan sonra zme
geilmeli,
Alfltrmalarn tm mutlaka zlmelidir.
136
statistik
olaslk dalm kavramn aklayabilecek ve normal dalm ana

N Srekli
izgileriyle inceleyecek, normal dalma iliflkin olaslklar hesaplayabile-
Amalar:
N
N
ceksiniz.
Normal dalm erisi altndaki alan biliniyor iken Z ve X deerlerini belirleyebileceksiniz.
Binom ve normal dalm arasndaki iliflkiyi aklayabileceksiniz.
indekiler
GRfi
SREKL OLASILIK DAILIMI
Normal Dalm
Standart Normal Dalm
Normal Dalmn Standartlafltrlmas
Normal Dalmn Uygulamalar
NORMAL DAILIM ERS ALTINDAK ALAN BLNYORKEN
Z VE X DEERLERNN BELRLENMES
BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAfiIMI
nite 6 - Srekli Rassal Deiflkenler ve Normal Dalm
137
GRfi
Bir nceki blmde kesikli rassal deiflkenler ve dalmlar incelenmiflti. Bu blmdeyse herhangi bir aralkta ok sayda deerler alabilen srekli bir rassal deiflken konu edilecektir.
Srekli bir rassal deiflkenin olas deerleri sonsuz ve saylamaz olarak kabul
edilmektedir. rnein sabah evden ifle giderken harcanan zaman, srekli bir rassal deiflkendir. nk bu zaman en az 5 dakika, en ok ise 130 dakika olmak
zere, bu aralktaki yzlerce hatta saniyeler dikkate alnacak olursa milyonlarca
deer, zaman gsteren X srekli rassal deiflkenin deeri olmaktadr. Bu rnekte X zaman deiflkeninin alabilecei deerler 5-130 dakika arasnda olmakta ve
bu arala (daha sonra ayrntl verilecei gibi) tanm aral ad verilmektedir.
Srekli bir rassal deiflkenin uygulanaca pek ok olaslk dalm bulunmakla birlikte, burada sadece normal olaslk dalm ve binom dalmna yaklaflan
normal dalmla karfllafltrmalarda (test amacyla) kullanlan Student t dalm incelenecektir.
SREKL OLASILIK DAILIMI
N
AMA
Srekli olaslk dalm kavramn aklayabilecek ve normal dalm ana izgileriyle inceleyecek, normal dalma iliflkin olaslklar hesaplayabileceksiniz.
Yukarda belirtilmifl olduu gibi, deerleri saylamayan bir rassal deiflkene, srekli bir rassal deiflken denilmektedir. Baflka bir anlatmla, srekli bir rassal deiflken bir aralkta (veya aralklarda) her deeri alabilmektedir. nk bir aralkta
bu deiflkenin alabilecei sonsuz sayda deer olduu varsaylmakta ve bu deerlerin saylamayacak oklukta olduu kabul edilmektedir. rnein; (bir nceki blmde verilmifl olan) bir pilin mr, kiflilerin boy uzunluu, bir snavn tamamlanma sresi, yeni domufl bebeklerin arl gibi deiflkenler, srekli rassal deiflkenlerdir.
Bir niversitede renim gren 5000 erkek rencinin arlklar X rassal deiflken olarak dflnlerek kg cinsinden aflada verilmifltir:
Arlk
x
60-61
61-62
62-63
63-64
64-65
65-66
66-67
67-68
68-69
69-70
70-71
f
9
170
460
750
970
760
640
440
320
220
180
N = 5,000
Greli
Sklk
0.018
0.034
0.092
0.150
0.194
0.152
0.128
0.088
0.064
0.044
0.036
Toplam= 1.000
Tablo 6.1 Erkek

rencilerin
arlklarna iliflkin
greli sklk dalm.
statistik
Yukarda verilmifl olan greli sklklar, belirlenmifl snflarn yaklaflk olaslklar olarak kullanlabilmektedir.
Aflada fiekil 6.1.de greli sklk dalmnn histogram ve poligonu, fiekil
6.2.deyse bu verilere iliflkin dzeltilmifl (smooted) poligonu verilmifltir. Dzeltilmifl poligon, x srekli rassal deiflkenin olaslk dalm erisine bir yaklaflmdr.
0.3
0.3
0.2
l
Greli Sklk
Greli Sklk
138
l
l
0.1
0.2
l
l
l
0.1
l
l
l
l
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
fiekil 6.1 Arlklarn histogram ve

poligonu.
0
60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70
fiekil 6.2 Arlklarn olaslk dalm

erisi.
Yukardaki tabloda snf genifllii 1 birim olarak alnmfltr. Bu genifllik 1 birimden fazla alnacak olursa, bu kez de nce greli sklk younluklar yeniden elde edilir ve younluk deerlerinin grafii izilerek dalm erisi bulunur. Bir snfn greli sklk younluu, bir snftaki greli skln snf geniflliine blnmesiyle elde edilmektedir. Greli sklk younluklar, bir histogramdaki dikdrtgenlerin alanlar toplamn 1.0 yapmak iin bulunmaktadr. Srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm erisine, olaslk younluk fonksiyonu da denmektedir.
Srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm afladaki iki zellii salamaldr.
1. Bir aralkta herhangi bir deer alan x in olasl 0 1 arasndadr.
2. x in ald tm deerlerin olaslklar toplam 1dir.
lk zellik, x srekli bir rassal deiflkenin olaslk dalm erisi altndaki alan,
0 ve 1 arasndaki alandr (fiekil 6.3). kinci zellikse, srekli bir rassal deiflkenin
olaslk dalm erisi altnda kalan alan toplamnn her zaman 1.0 veya % 100 olduudur (fiekil 6.4).
x=a
Taral alan
0 ile 1 arasndadr.
Taral alan 1.0 ya da

% 100 dr.
x=b
fiekil 6.3 Eri altndaki alan iki nokta

arasndadr.
fiekil 6.4 Bir olaslk dalm erisi

altndaki toplam alan.
139
Srekli bir rassal deiflkenin bir aralkta ald varsaylan deerlerin olasl,
afladaki fiekil 6.5.den de anlafllaca gibi, bir araln iki limiti arasnda ve eri
altndaki alandr. fiekildeki (eri altnda) a ve b arasndaki taral (gri zeminli) alan,
X in a ve b arasnda olma olasln vermektedir. Bu da,
P (a x b) = Eri altnda a ve b noktalar arasndaki alan biiminde gsterilmektedir. Burada x; aya eflit ya da byk, bye eflit ya da kktr.
Taral alan
P (a x b)
olasln verir.
x=a
x=b
Taral alan
P ( 65 x 68 )
olasln verir.
fiekil 6.5 Olasln eri altndaki alan

olarak ifadesi.
65
68
fiekil 6.6 (65-68) kg aralndaki x 'in

olasl.
Erkek rencilerin arlklar rneine dnlecek olursa, bu gruptan rassal seilen bir rencinin arlnn 65 68 kg arasnda olmas olasl (yukardaki fiekil 6.6.da verildii gibi)arlklarn dalm erisi altndaki alan olarak gsterilmektedir.
P (65 x
68)
olarak gsterilen olaslk deerinde, x, 65 kga eflit ya da byk, 68 kga eflit ya

da kktr.
Srekli bir olaslk dalmnda olaslk, her zaman bir aralk iin hesaplanmaktadr. Nitekim bu olaslk yukardaki grafikte taral olan 65 68 kg aral
iin bulunmufltur.
X gibi bir srekli rassal deiflkenin alabilecei tek bir deerin olasl her zaman sfrdr. nk; verilen bir noktann alan sfrdr. rnein; yukardaki erkek
rencilere iliflkin rnekte, rassal seilen bir erkek rencinin arlnn 67 kg olma olasl sfrdr ve,
P ( x = 67) = 0
biiminde gsterilir. Bu durum grafik olarak da afladaki biimde gsterilir.
Genel ifadesiyle, a ve b, X in ald iki deer olduunda, bu deerlere iliflkin
olaslklar;
P (a) = 0 ve P (b) = 0
P ( x = 68 ) = 0
dir. Buradan da srekli bir rassal deiflken iin,

P (a x
b) = P (a < x <
b)
0,7
fiekil 6.7 x 'in tek

bir deerinin
olasl sfrdr.
140
statistik
yazlabilmektedir. Bir baflka ifadeyle, verilen snr deerlerine eflitlik (olaslk deeri sfr olduundan) sonucu deifltirmemektedir (Eer aralk, "65 ve 68 arasnda" biiminde ifade edilirse anlam "65 < x < 68" dir. Eer aralk, "65den 68'e kadar" biiminde ifade edilirse "65 x 68" dir). Erkek rencilerin arlklarna
iliflkin rnek iin de bu zellik grafik olarak aflada verilmifltir.
Taral alan P ( 65 x 68 )
olasl olup bu da
P ( 65 < x < 68 )e eflittir.
fiekil 6.8 65 ve 68
kg arasndaki ve
65'den 68 kg'a
kadarn olasl.
65
68
Normal Dalm
fiekil 6.9 ortalama

ve standart
sapmal normal
dalm.
Normal dalm, srekli bir rassal deiflkenin uyduu nemli olaslk dalmndan
biridir. Bu nedenle gnlk yaflamda karfllafllan pek ok deiflken (kesinlikle ya
da yaklaflk olarak), normal dalr. rnein insanlarn boy uzunluklar, arlklar, snav sonular, paketlerin arlklar, bir flifledeki stn miktar, ampul - TV seti - pil gibi nesnelerin mrnn hep (yaklaflk) normal dald kabul edilir.
Normal olaslk dalm ya da normal eri (curve), an biiminde bir flekille
gsterilmektedir. fiekil 6.9da gsterilmifl olan bu erinin ortalamas ve standart
sapmas dir. Normal dalm
= standart sapma
gsteren srekli bir rassal deiflkene, normal rassal deiflken
denir (ancak an erisine benzeyen her flekil normal dalm erisi deildir).
x
= ortalama
Normal Olaslk Dalm

izildiinde an fleklinde bir erisi olan normal olaslk erisinde;
1. Eri altndaki toplam alan 1.0dr.
2. Eri ortalamaya gre simetriktir.
3. Erinin iki ucu (kuyruu) sonsuza gitmektedir.
Normal dalmn taflmak zorunda olduu bu zelliin aklamas afladadr:
Taral alan 1.0 ya da

% 100 dr.
fiekil 6.10 Bir

normal eri
altndaki toplam
alan.
1. Normal dalm erisi altndaki toplam alan 1.0 ya da %

100 dr.
2. Bir normal dalm erisi
ortalamaya gre simetrik olup,
eri altndaki toplam alann yars ortalamann sanda, yarsysa solunda yer alr.
% 50
% 50
% 50
% 50
0,5
0,5
fiekil 6.11 Bir normal eri ortalamaya

gre simetriktir.
fiekil 6.12 Bir normal erinin iki

kuyruu.
3. Bir normal erinin iki kuyruu yatay eksene asimptottur (dokunmayacak ve

kesmeyecek bir biimde tanmsz olarak -istendii kadar- uzayabilmektedir). Bir
normal dalm erisi hibir zaman yatay eksene dokunmamakla birlikte; ( - 3)
dan kk ve ( + 3 ) dan byk aralkta eri altnda kalan alann sfr olduu dflnlmektedir.
Normal dalmn parametreleri; (ortalama) ve (standart sapma) dr. Bu iki
parametrenin verilmesi halinde, bir normal dalm erisi altndaki, herhangi bir
arala karfllk gelen alan bulunabilmektedir. Ancak normal dalm erisi tek olmayp, bir ailedir. nk her ve seti iin farkl normal dalm sz konusudur. Bu parametrelerden , yatay eksen zerinde bir normal dalmn merkezini
belirtirken, da dalmn yaylmn ifade etmektedir. Afladaki fiekil 6.13de, ortalamas ayn, ancak standart sapmas farkl deiflik normal dalm erisi verilmifltir. Yine aflada fiekil 6.14deyse standart sapmalar ayn, ancak ortalamalar
farkl normal dalm erisi verilmifltir.
=5
=5
=5
=5
= 10
= 16
= 50
fiekil 6.13 Ortalama ayn standart

sapma farkl normal dalm erisi.
= 20
= 30
= 40
fiekil 6.14 Standart sapma ayn ortalama

farkl normal dalm erisi.
Normal olaslk dalmnn matematiksel eflitlikle gsterimi,

f (x) =
1
e. 2
1/2
x- /2
biimindedir.
Ancak izleyen alt blmde bu eflitlik (fonksiyon) kullanlmayacak, onun yerine bu eflitlik kullanlarak oluflturulan "Standart Normal Dalm Tablosu" ndan yararlanlacaktr (Ek: Tablo 1).
141
142
statistik
Standart Normal Dalm

Standart normal dalm, normal dalmn = 0 ve = 1 olduu zel bir
durumudur.
fiekil 6.15 Standart

normal dalm
erisi.
fiekil 6.16 Standart

normal eri
altndaki alan.
STANDART NORMAL DAILIM

= 0 ve = 1 olan normal dalma, standart normal dalm denir.
Yandaki fiekil 6.15.den de grlecei gibi, standart normal da=0
lmda rassal deiflken z ile gs=1
terilmektedir. Standart normal dalmn birimi olan z deerlerine z
skorlar, standart birimler ya da
z
standart skorlar da denir.
-3
-2 -1
0
1
2
3
z DEERLER YA DA z SKORLARI
Standart normal erinin yatay ekseni zerinde iflaretlenmifl birimlere z deerleri ya da z skorlar denir. z nin zel bir deeri; ortalama ve z ile ifade edilen
noktann, standart sapma cinsinden uzakldr.
fiekil 6.15de z deerlerini gsteren yatay eksende, ortalamann sandaki z
deeri pozitif, solundakilerse negatiftir. Yatay eksen zerindeki bir noktann z deeri, ortalamayla o nokta arasndaki uzakln standart sapma cinsinden deeridir.
rnein, z = 2 nin anlam, sa tarafta o noktann ortalamaya iki standart sapma
uzaklkta olduudur. Ayn biimde z = - 2 nin anlamyla sol tarafta yine iki standart sapma uzaklkta olduudur.
Ekte verilmifl olan standart normal dalm tablosu, standart normal eri altnda; z = 0 ile 0.00 dan 3.09a kadar olan z deerleri arasndaki alanlar vermektedir. Bu tablonun okunmasna, standart normal dalmn ortalamas olan z = 0
noktasndan bafllanmaktadr. Daha nce de sz edildii gibi, normal dalm erisi altndaki toplam alan 1.0 dir ve simetriklik nedeniyle ortalamann her iki tarafndaki alan da 0.5 yani % 50 dir.
Yukarda ortalamann solundaki z
deerlerinin negatif olduu sylenmiflti. Ama, burada unutulmamas gereken fley, alan kavram nedeniyle sol
0,5
0,5
taraftaki eri altnda kalan alann da
pozitif olduudur.
z
Standart normal eri altnda, iki
-3
-2 -1
0
1
2
3
nokta arasndaki alan z deerinin bu
aralk ierisindeki deerleri alabilme olasldr. Afladaki rnek 6.1 6.4 ile
Ekde verilen tablolardan yararlanlarak, standart normal eri altndaki alanlarn
bulunmas aklanmaktadr.
143
RNEK 1
Standart normal eri altnda; z = 0 ile z = 1.95 arasndaki alan bulunuz.
ZM
Afladaki flekilden de grlecei gibi, burada aranan alan z = 0 ile z = 1.95 noktalar arasndaki alandr.
Bu istenen alann saysal deeri, Ekte verilmifl olan Standart Normal Dalm Tablosundan yararlanlarak bulunmaktadr. Tabloda verilen z deerinin ondalk
noktann solundaki haneyle sandaki ilk hane (1.9 ), tablonun ilk stunu olarak
verilen deerlerden seilir. Ondalk
noktasnn sandaki ikinci haneyse
(0.05) tablonun ilk satrndan seilir
ve seilmifl olan stunla satrn kesiflim noktasndaki deer, aranan alan
deeridir. Bu deer 0.4744 olarak buz
0
1.95
lunur. Ayrca,
fiekil 6.17 z = 0 ile

z = 1.95 arasndaki
alan.
P (0 < z < 1.95) = 0.4744

olarak da gsterilebilir. Unutulmamaldr ki, srekli bir rassal deiflkenin tek bir
deeri alma olasl sfrdr. Baflka bir ifadeyle,
P (z = 0) = 0 ve P (z = 1.95) = 0
dr ve yine yukarda ayrntlaryla verilmifl olduu gibi,
P (0 < x <
1.95 ) = P (0 x
1.95) = 0.4744
dr.
RNEK 2
Standart normal eri altndaki z = - 2.17 den z = 0a kadar olan alan

bulunuz.
- 2.17 den 0a kadar olan alan =

P (-2.17 z 0 ) = 0.4850
olarak elde edilir.
z = -2.17
z=0
ZM
Normal dalm, ortalamaya gre simetrik olduu iin z = - 2.17 den z = 0a kadar olan alan, z = 0 dan z = 2.17ye kadar olan alanla eflittir. Bu nedenle sadece
z = 0 ile pozitif z deerleri arasndaki alanlar veren Ekdeki tablo deerlerinden,
bu durum iin de yararlanlabilmektedir.
Tabloda;2.1 deeri ilk stundan, 0.07 deeriyse ilk satrdan bulunarak, bu satr ve
stunun kesifltikleri yerde bulunan 0.4850 deeri, z = - 2.17 ile z = 0 noktalar arasnda kalan alandr. Ayrca bu deer, z deerinin verilen iki snr dee% 48.50
ri arasndaki alanda bulunma olasldr.
fiekil 6.18 z = -2.17

ile z = 0 noktalar
arasndaki alan.
144
statistik
RNEK 3
ZM
Standart normal eri altndaki alanlar bulunuz.

a) z = 2.32nin sandaki alan
b) z = - 1.54n solundaki alan
a) Daha nce de sylendii gibi, normal dalm tablosundaki deerler z = 0 ile
bafllamakta ve verilen noktayla ortalama (z = 0 ) arasndaki alan vermektedir. Buradaysa verilen noktann sanda kalan alan sorulmaktadr.
Bu durumda yine verilen noktayla ortalama arasndaki alan tablodan bulunup,
sa tarafn toplam deeri olan 0.5den kartlrsa, istenen deer elde edilir.
stenen alan : P ( z 2.32 ) = 0.500 0.4898 = 0.0102 olarak elde edilir.
% 6.18
0.4332
% 1.02
0.4898
z=0
z = 2.32
z = -1.54 z = 0
fiekil 6.20 z = -1.54 deerinin solundaki

alan
fiekil 6.19 z = 2.32 deerinin sandaki

alan.
b) Ayn biimde, burada da nce z = 0 ile z = - 1.54 arasndaki alan bulunur

ve bulunan alan deeri 0.5 deerinden kartlrsa, istenen alan deerine ulafllr.
stenen alan : P ( z < -1.54 ) = 0.5000 0.4382 = 0.0618
olarak hesaplanr.
RNEK 4
ZM
Standart normal eri altndaki aflada verilen olaslklar bulunuz.

a) P ( 1.19 < z < 2.12 )
b) P (-1.56 < z < 2.31 )
c) P ( z > -0.75 )
a) Afladaki flekilde de grlebilecei gibi, P ( 1.19 < z < 2.12 ) olaslk deeri z = 1.19 ile z = 2.12 noktalar arasndaki alandr.
stenen olaslk deerini (alan) bulmak iin nce ortalamayla z = 2.12 arasndaki
alan bulunur: P (z < 2.12 )= 0.4830. Daha sonra ortalamayla z = 1.19 arasndaki
alan bulunur: P (z < 1.19 ) = 0.3830. Bu deer ilk bulunan deerden kartlmak
suretiyle istenen (alan) olaslk deeri elde edilir.
P ( 1.19 <
z < 2.12 ) = 0.4830 0.3830 = 0.1000

(Dikkat: Eer verilen her iki nokta da
ortalamann bir tarafndaysa, ilk olarak ortalamayla bu noktalar arasndaki alanlar bulunur. Daha sonraysa kk alan byk alandan kartlr.)
% 10.0
fiekil 6.21 P ( 1.19

< z < 2.12 )
deeri.
0 1.19
2.12
145
b) Burada istenilen olaslk deeri, standart normal eri altnda z = -1.56 ile
z = 2.31 noktalar arasndaki alandr. Afladaki flekilden de grlecei gibi verilen iki nokta, ortalamann iki farkl tarafndadr. Bu nedenle istenen olaslk (alan)
deerinin bulunabilmesi iin nce ortalamaysa z = -1.56 ve z = 2.31 arasndaki
alanlar bulunur, daha sonraysa bu alanlar toplanr.
-1.56 ile 0 arasndaki alan P ( - 1.56 z 0 ) = 0.4406
0 ile 2.31 arasndaki alan P (0 z 2.31 ) = 0.4896
-1.56 ile 2.31 arasndaki alan P (- 1.56 z 2.31 )= 0.4406 + 0.4896 = 0.9302
(Dikkat: Eer verilen iki nokta ortalamann farkl taraflarndaysa ilk olarak
ortalamayla bu noktalar arasndaki
alanlar bulunur. Sonra bu iki alan toplanr. )
0
-1.56
c) P (z > -0.75 )deeri de verilen

noktann sandaki tm alandr.
Burada istenen alan iki blmden
oluflmaktadr. lki, verilen noktayla ortalama arasnda kalan alan,
P (- 0.75 z 0 )= 0.2734
ikincisiyse ortalamann sandaki
(tm) alandr.
2.31
fiekil 6.22
P (-1.56 z 2.31)
deeri.
% 27.34
fiekil 6.23
P (z > -0.75 )
deeri.
-0.75 0
P (z > 0 ) = 0.50
Bu iki alan deerinin toplanmas sonucunda (0.2734 + 0.5000 = 0.7734) istenen
olaslk deeri % 77.34 olarak bulunur.
Daha nce de deinilmifl olduu gibi, standart sapmaya iliflkin (ampirik)kuraln doruluu, simetriklik zellii gsteren normal dalm iin, tablo deerinden
yararlanlarak gsterilebilir.
1) Ortalamann bir standart sapma sanda ve solunda kalan noktalar arasndaki
alan, toplam alann % 68.26s olarak bulunur. Burada sz edilen alan z = -1.0 den
z = 1.0 e kadar olan alandr. Yandaki
0.3413 + 0.3413 = 0.6826
flekilden de grlecei gibi ortalama
ile z = 1.0 noktas arasndaki alan %
34.13 dr. Simetrik bir dalm olduu iin z = -1.0 ile ortalama arasndaki alan da ayn (%34.13) olacandan
toplam alan % 68.26 dr.
z
1.0
-1.0
2) Ortalamann iki standart sapma sanda ve solunda kalan noktalar arasndaki

alan, toplam alann % 95.44 olarak bulunur. Burada da (yukardakine benzer biimde), z = -2.0 ile z = 2.0 noktalar arasndaki alann bulunmas iin nce ortalamayla z = 2.0 noktas arasnda kalan alan bulunur ve bulunan deerin iki kat
(simetriklik zellii) alnarak istenen alan deeri (0.4772 + 0.4772 = 0.9544) elde
edilir.
fiekil 6.24 Bir standart sapma snrlar

ierisindeki alan.
146
statistik
0.4772 + 0.4772 = 0.9544
fiekil 6.25 ki standart sapma snrlar

ierisindeki alan.
-2.0
2.0
Bu zellik nedeniyle, Ek 1.de verilmifl olan standart normal dalm tablosunda z = 0 dan z = 3.09a (ya
da z = -3.09dan z = 0a)kadar olan
deerler iin olaslk (alan) deeri bulunabilmektedir.
0.4987 + 0.4987 = 0.9974
fiekil 6.26 standart sapma snrlar

ierisindeki alan.
RNEK 5
-3.0
3.0
3) Ortalamann standart sapma

uzaklndaki snrlar arasndaki alan
toplam alann % 99.74 olarak bulunur. Bulunmas istenen alan z = -3.0
dan z = 3.0e kadar olan alandr. Ortalamayla z = 3.0 noktas arasndaki
alan % 49.87 olduu iin toplam alan
% 99.74 olarak bulunur.
ZM
Standart normal eri iin afladaki olaslklar bulunuz.

a) P (0 < z < 5.67 )
b) P (z < -5.35 )
a) Standart normal eri iin istenen bu olasln bulunmasnda, standart normal
dalm tablosundan yararlanrken bir sorunla karfllafllmaktadr. Bu sorun tabloda olaslk deeri olarak bulunabilecek en son deerin z = 3.09 olmasdr. Bu
durumda ortalamann sanda kalan toplam alan (% 50.0) sorunun cevab olmaktadr.
0 ile 5.67 arasndaki alan = P (0 < z < 5.67)= 0.50
% 50
fiekil 6.27 z = 0 ile

z = 5.67 snrlar
arasndaki alan.
z
5.67
b) P (z < -5.35 )deeri iin de yine

standart normal dalm tablosunun
kullanmnda benzer sorunla karfllafllmaktadr. Ortalamann solundaki
toplam alan % 50.0 dir. z = -5.35 ile
ortalama arasndaki alan da yaklaflk
% 50.0 dir. Bu durumda istenen
olaslk deeri sfrdr.
- 5.35 ile 0 arasndaki alan = P (z
< -5.35 )= 0.5 0.5 = 0.0
0.5 - 0.5 = 0
fiekil 6.28
z = - 5.35 in solundaki alan.
-5.35
147
Normal Dalmn Standartlafltrlmas

Yukardaki alt blmlerde, Ek 1.de verilen standart normal dalm tablosundan
yararlanlarak standart normal eri altndaki eflitli alanlarn bulunmas incelendi.
Ancak gerek uygulamalarda, standart normal olmayan srekli bir rassal deiflken, sfrdan farkl ortalama ve birden farkl standart sapma deeriyle normal dalm gstermektedir. Bylesi durumlarda Ek 1.de verilen tablonun kullanlabilmesi iin, normal dalm gsteren srekli bir rassal deiflkenin, bir dnfltrme
neticesinde standart normal dalml bir deiflkene evrilmesi gerekmektedir. Bu
amala normal dalm gsteren x rassal deiflkeninin, standart normal dalm
gsteren z rassal deiflkenine dnfltrlmesi yaplacaktr ve bu dnfltrmeye
standartlafltrma ad verilmektedir.
x DEERNN z DEERNE DNfiTRLMES
x normal dalm gsteren rassal bir deiflkenin herhangi bir deerinin z deeri
cinsinden ifadesinde
z =x-
formlnden yararlanlmaktadr. Burada ve , srasyla ilgili normal dalmnn ortalama ve standart sapmasdr.
Standartlafltrmada nce x rassal deiflkeninin ortalama ve standart sapmas
hesaplanmakta, daha sonraysa x deerinden ortalama kartlarak, fark deeri
standart sapmaya blnmektedir.
RNEK 6
x, ortalamas 50 ve standart sapmas 10 olan bir normal dalm gstermektedir. Standartlafltrma formlnden yararlanarak afladaki x deerlerini z deerlerine dnfltrnz.
a) x = 55
b) x = 35
z = x - = 55-50 = 0.50
10
olarak bulunur. Afladaki flekilden de grlecei gibi x rassal deiflkenin dalmyla z rassal deiflkenin dalm arasnda, standart sapmalar asndan fark yoktur. nk x dalmnda x = 55 noktas = 50 ortalamasnn 1 / 2 standart
sapma sanda iken, z = 0.5 deeri yine ortalamas sfr ve standart sapmas bir
olan z standart normal dalmnda ortalamann 1 / 2 standart sapma sandadr.
ZM
a) Yukarda verilmifl olan forml kullanlarak x = 55 deerinin z cinsinden deeri,
148
statistik
= 50 ve = 10
ile normal dalm
= 50
x = 55
= 0 ve = 1
ile standart normal
dalm
fiekil 6.29 x = 55in

z deeri
= 50
x
z
RNEK 7
z = x - = 35-50 = 1.50
10
olarak bulunur. Bulunan z deeri gibi, verilmifl olan x = 35 deeri de ortalamadan kk olduu iin ortalamann solunda bir noktadr. Ancak x
deeri negatif olmad halde z deeri negatiftir. Bunun nedenide z dnfltrmesinde dalm ortalamasnn
sfr noktasna taflnmfl olmasdr.
0 0.5
35
fiekil 6.30 x = 35in

z deeri.
b) x = 35 deerine karfllk gelen z

deeri de yine ayn biimde,
-1.50
Normal dalml bir x deiflkeninin

iki deeri arasndaki alann bulunmas iin nce, her iki x deeri de z
deerine dnfltrlmekte, daha sonraysa standart normal eri altndaki
iki z deeri arasndaki alan bulunmaktadr. Bu alan, ayn zamanda verilmifl olan x ler arasndaki alandr.
ZM
x srekli rassal deiflkeni 25 ortalama ve 4 standart sapmayla normal

dalmaktadr. Aflada verilen noktalar arasndaki alan bulunuz.
a) x = 25 ve x = 32 aras
b) x = 18 ve x = 34 aras
Verilen normal dalmda = 25 ve = 4 dr.

a) Burada ilk adm, verilmifl olan x = 25 ve x = 32 deerlerinin standart normal z deerlerine dnfltrlmesidir.
z = x - = 25-25 = 0.00
z = x - = 32-25 = 1.75
4
kinci adm z = 0.00 ile z = 1.75 noktalar arasndaki alann Ek 1.de verilmifl olan
tablodan bulunmasdr. Bu deer,
P (25 < x <
olarak bulunur.
32) = P ( 0 < z <
1.75 ) = 0.4599
149
b) x = 18 ve x = 34 deerleri de
yine standart normal deerlere dnfltrlr.
0.4599
x = 18 iin z = 18-25 = -1.75

4
x
25
32
x = 34 iin z = 34-25 = -2.25

4
Bu alanlar eflit
olarak hesaplanr.
Daha sonraysa afladaki flekilden
de grlecei gibi z = -1.75 ile
z = 2.25 noktalar arasndaki alan
bulunur. Burada verilen noktalar,
ortalamann solunda ve sanda olduu iin, toplam alan, bulunacak
iki alann toplamndan oluflacaktr.
P (18 < x < 25) =
=
P (25 < x < 34) =
=
P (18 < x < 34) =
=
P (-1.75 < z < 0)

0.4599
P (0 < z < 2.25)
0.4878
0.4599 + 0.4878
0.9477
0.4599
z
0
fiekil 6.31 x = 25
ve x = 32 arasndaki alan.
1.75
0.4599 + 0.4878 = 0.9477
0.4599 0.4878
x
z
0
-1.75
2.25
fiekil 6.32 x = 18 ve
x = 34 arasndaki
alan.
RNEK 8
X rassal deiflkeni, 40 ortalama ve 5 standart sapmayla normal dalm

gstermektedir. Afladaki olaslklar normal dalm iin bulunuz.
a) P ( x > 55 )
b) P ( x < 49 )
ZM
Normal dalmda = 40 ve = 5 olarak verilmifltir.

a) x rassal deiflkenin 55den byk deer almas bu flkta istenen olaslk, normal
dalm erisinden (Ek 1.de verilmifl standart normal dalm tablosundan yararlanlarak) bulunacaktr. Bunun iin x = 55 deerinin z deerine dnfltrlmesi
gerekir.
x = 55 iin z = 55-40 = -3.00 ; P (0 < z < 3.00) = 0.4987
5
Bu deer, yandaki flekilden de grlebilecei gibi, erinin sa u
noktasndaki kk bir alan dflta
brakmaktadr ve buras istenen
olaslktr.
Sonu olarak istenen olaslk deeri,
0.5 - 0.4987 = 0.0013

0.4978
x
40
55
3.0
fiekil 6.33
P (x > 55 ) deeri.
150
statistik
P (x > 55) = P (z > 3.00) = 0.5 0.4987 = 0.0013

olarak bulunur.
b) Burada da yine x = 49 deerinin z deerine dnfltrlmesinden,
x = 49 iin z = 49-40 = 1.80
5
0.5000 + 0.4641 = 0.9641
0.5000
0.4641
40
49
fiekil 6.34 P (x < 49)

deeri.
1.80
elde edilir. Yandaki flekilde de grlebilecei gibi burada x deeri

iin st snr verilmifl, alt snr iin
hibir kst getirilmemifltir.
Bu nedenle, ortalamann sol tarafndaki alan (0.5 ) ve z = 0 ile
z = 1.80 arasnda kalan alan toplanarak, toplam alan (olaslk) elde
edilmektedir.
P (x < 49) = P (z < 1.80) = 0.50 + 0.4641 = 0.9641
x srekli rassal deiflkeni = 50 ve = 8 ile normal dalm gstermek

zere, P (30 x 39) deerini bulunuz.
ZM
RNEK 9
= 50 ve = 8 olmak zere, verilen x = 30 ve x = 39 deerlerinin (her ikisi de ortalamann solunda) z cinsinden deerleri,
x = 30 iin z = 30-50 = -2.50
8
x = 39 iin z = 39-50 = -1.38
8
0.5 - 0.4987 = 0.0013

0.4978
x
fiekil 6.35
P (30 x 39)
deeri.
40
55
3.0
olarak bulunur. Ortalamayla bu

iki nokta arasndaki alanlar bulunarak, byk alandan kk alann kartlmasyla istenen olaslk
(alan) deeri elde edilir.
P (30 x 39 ) = P (-2.50 z -1.38) = 0.4938 0.4162 = 0.0776
151
x srekli rassal deiflkeni = 80 ve = 12 ile normal dalmn gstermek iin, normal dalm erisi altnda kalan afladaki alanlar bulunuz.
RNEK 10
a) x = 70 den x = 135e kadar

b) x = 27nin sol taraf
ZM
Verilen x noktalarnn z cinsinden deerleri,

x = 70 iin z = 70-80 = -0.83
12
x = 135 iin z = 135-80 = 4.58
12
olarak bulunur. Bu noktalar ortalamann iki tarafnda yer ald
iin, tablodan elde edilecek alan
(olaslk) deerleri toplanr.
P
=
=
=
0.2967 + 0.5000 = 0.7967
(70 x 135 )
P (- 0.83 z 4.58)
0.2967 + 0.5000
0.7967
b) x = 27nin sol tarafndaki alan ya da x in 27den kk deer alma olasln bulmak iin
z deeri bulunarak sonuca gidilir.
x = 27 iin
z = 27-80 = -4.42
12
P (x < 27) = P (z < 4.42)
= 0.5 P ( 4.42 < z < 0)
= 0.5 0.5 = 0.0
70 80
fiekil 6.36 x = 70 ile

x = 135 arasndaki
alan.
z
-0.83 0
4.58
0.5 - 0.5 = 0.0
27
80
-4.42
x
z
fiekil 6.37 x = 27
nin solundaki alan.
152
statistik
Normal Dalm Uygulamalar

Buraya kadarki alt blmlerde; normal dalmdan, normal dalmn standart
normal dalma dnfltrlerek, normal dalm erisi altndaki alann bulunmasndan sz edildi. Afladaysa normal dalmn gerek verilerle uygulanmas konu edilecektir.
RNEK 11
ZM
ZENGN lkesinde aile baflna dflen gelir 44.483 dolar ortalama ve 10.500 dolar standart
sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu lkeden rassal seilen bir ailenin 30.000
50.000 dolar arasnda gelire sahip olma olasln bulunuz.
x rassal deiflkeni, = 44.483 ve = 10.500 dolar deerleriyle normal dalmaktadr. Afladaki flekilden de grlecei gibi verilen snr deerleri, ortalamann solunda ve sanda yer almaktadr. Ortalamayla snr deerleri arasndaki
bu olaslklar (alan ), z dnflmyle elde edilir.
Bulunan z deerleri kullanlarak standart normal dalm tablosundan gerekli olaslk deerlerine ulafllr ve sonu bulunur.
P (30.000 x 44.483) = P (- 1.38 z 0 = 0.4162
P (44.483 x 50.000) = P (0 z 0.53) = 0.2019
P (30.000 x 50.000) = P (-1.38 z 0.53) = 0.6181
Sonu olarak rassal seilen bir ailenin gelirinin 30.000 50.000 dolar
arasnda olma olasl % 61.81 dir.
0.4162 + 0.2019 = 0.6181
0.2019
0.4162
fiekil 6.38
x = 30,000
50.000 arasndaki
alan.
30,000 44,483 50,000
x
z
-1.38
0.53
153
RNEK 12
Oyuncak reten bir firmada, bir iflinin, oyuncak bir yarfl otomobilini
monte etme sresi; 55 dakika ortalama ve 4 dakika standart sapmayla
normal dalmaktadr. flyerinin saat 17:00de kapand bilindiine gre,
saat 16:00da montaja bafllayan bir iflinin kapanfl saatine kadar ifli bitirme olasln bulunuz.
x = 60 iin z = 60-55 = 1.25

4
ZM
Oyuncak bir yarfl otomobilinin montaj sresi; = 55 dakika ve = 4 dakikayla

normal dalm gstermektedir. Afladaki flekilden de grlecei gibi, burada istenen, montajn en ok 60 dakikada bitmesidir.
Standart normal dalm tablo deerinden yararlanabilmek iin gerekli z deeri,
0.50 + 0.3944 = 0.8944
0.3944
olarak bulunduktan sonra istenen

olaslk hesaplanr. Bunun iin nce ortalamann solundaki tm alan
(0.5) ve ortalamann sandaki z
= 1.25e kadar olan alan (0.3944)
toplanr ve sonu deeri,
0.50
55 60
x
z
1.25
fiekil 6.39 x = 60
noktasnn solundaki alan.
P (x 60) = P (z 1.25) = 0.5 + 0.3944 = 0.8944

elde edilir.
Meflrubat reten bir firmada, retilen sodalarn 12 cl olmas gerekmektedir. Ancak otomatik makinelerce yaplan fliflelemede, flifle ierisindeki soda miktar bazen 12 clden ok ya da az olabilmektedir. Firmaca retilen
sodalarn incelenmesinde flifle iindeki soda miktarnn 12 cl ortalama ve
0.015 cl standart sapmayla normal dald bulunmufltur.
a) Rassal seilen bir flifle ierisindeki soda miktarnn 11.97 ile 11.99 cl
arasnda olma olasl nedir ?
b) fiiflelerin 12.02 ile 12.07 cl arasnda, soda bulundurma yzdesi nedir?
RNEK 13
154
ZM
statistik
X rassal deiflkeni flifle ierisindeki soda miktarn gstermekte, = 12 cl ve =

0.015 cl ile normal dalmaktadr.
a) Daha nceki rneklerde olduu gibi ilk olarak verilen x deerleri z deerlerine dnfltrlr.
x = 11.97 iin z = 11.97 - 12.00 = -2.00
0.015
x = 11.99 iin z = 11.99 - 12.00 = -0.67
0.015
Afladaki flekilden de grlecei gibi, ortalamann solundaki iki alann fark alnarak, istenen olaslk deeri bulunur.
0.4772 - 0.2486 = 0.2286
fiekil 6.40
x = 11.97 ile
x = 11.99
arasndaki alan.
11.97 11.90 12
z
-2.00 -0.67 0
P (11.97 x 12.00) = P (-2.00 z 0.00) = 0.4772

P (11.99 x 12.00) = P (-0.67 z 0.00) = 0.2486
P (11.97 x 11.99) = P (-2.00 z - 0.67) = 0.2286
Sonu olarak fliflelerin % 22.86sndaki soda miktar, 11.97 cl ile 11.99 cl arasndadr.
b) Yukardaki flkka benzer biimde z deerleri,
x = 12.02 iin z = 12.02 - 12.00 = 1.33
0.015
x = 12.07 iin z = 12.07 - 12.00 = 4.67
0.015
olarak bulunur ve afladaki flekilden de anlafllaca gibi, ortalamann sandaki
iki alan deerinin fark alnarak, sorunun cevab elde edilir.
0.5 - 0.4082 = 0.0918
fiekil 6.41
x = 12.02 ile
x = 12.07
arasndaki alan.
12
12.02
12.07
x
z
0 1.33
4.67
155
P (12.00 x 12.02) = P (0.00 z 1.33) = 0.4082

P (12.00 x 12.07) = P (0.00 z 4.67) = 0.5000
P (12.02 x 12.07) = P (1.33 z 4.67) = 0.0918
Sonu olarak fliflelerin % 9.18inde 12.02 cl ile 12.07 cl soda vardr.
RNEK 14
Hesap makinesi reten bir firma, rettii aletlerin mrlerinin 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalm gsterdiini bulmufltur. Firma yetkilileri bir kampanya bafllatarak ilk 36 ay ierisinde arzalanan hesap makinelerini yenisiyle deifltirme ykmllne girmifltir.
Rassal satlan bir hesap makinesinin yenisyle deifltirilme olasl nedir?
ZM
Bu rnekte = 54 ve = 8 aydr. Verilmifl olan x = 36 ay deerinin z cinsinden deeri,

x = 36 iin z = 36 - 54 = -2.25
8
dir. Afladaki flekilden de anlafllaca gibi,
P (x < 36) = P (z < 2.25) = 0.50 0.4878 = 0.0122
deerinden satlan bir hesap makinesinin yenisiyle deifltirilme olaslnn % 1.22
olduu bulunur.
0.50 - 0.4878 = 0.0122
36
54
z
-2.25
1. X rassal deiflkeni bir maratonun koflulma sresi olmak zere,SIRA

195 SZDE
dakika ortalama
ve 21 dakika standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu maratona katlan
bir atlet rassal seildiinde bu atletin maratonu;
D fi N E L M
a) 150 dakikadan nce tamamlamfl olma,
b) 205 ile 245 dakika arasnda tamamlamfl olma,
S O R U
olaslklarn bulunuz.
fiekil 6.42
x = 36 nn
solundaki alan.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
156
statistik
2. ABDde ilkretim
SIRA SZDEokullarnda grev yapan retmenlerin yllk maafllar; 35.104 dolar ortalama ve 3.200 dolar standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu
gruptan rassal seilen bir retmenin,
D fidolardan
N E L M ok kazanmas,
a) 38.700
b) 32.625 ile 38.830 dolar arasnda kazanmas,
olaslklarn
S O bulunuz.
R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
3. stanbul-Ankara otoyolunu kullanan zel otomobillerin hzlar saatte; 69 mil ortalama

DKKAT
ve 3.5 mil standart sapmayla normal dalmaktadr. Bu otoyolu kullanan zel otomobillerden;
a) Saatte SIRA
61 SZDE
66 mil yapanlarn,
b) Saate 65 74 mil yapanlarn,
yzdelerini bulunuz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
AMALARIMIZ
NORMAL
DAILIM ERS ALTINDAK ALAN
K T A P
BLNYORKEN z VE x DEERLERNN BULUNMASI
K T A P
TELEVZYON
AMA
Normal dalm erisi altndaki alan biliniyor Z ve X deerlerini

TELEVZYON
belirleyebileceksiniz.
Buraya kadar ele alnan kesimlerde, verilen bir z ya da x aralna dflen (normal
dalm erisi altndaki) alann bulunmas konu edildi. Burada ise tersi bir durum
ele alnacak; normal dalm erisi altndaki alan biliniyorken, bu alan snrlayan
z ya da x deerlerinin bulunmas ele alnacaktr.
RNEK 15
ZM
Standart normal eri altnda 0 ile bir z deeri arasnda kalan alan 0.4251
dir. Bu alann st snr olan pozitif z deerini bulunuz.
fiekil 6.43
z deerinin
bulunmas.
Afladaki flekilde de grlecei gibi, verilen alan, sa tarafta 0 ile z snrlar arasndadr ve deeri 0.4251 dir.
z deerinin bulunmasnda da yine, Ek 1.de verilen standart normal dalm tablosundan yararlanlacaktr. Yukardaki rneklerde verilen, bir z deerine karfllk
gelen alann bulunmasnda, tablonun ilk stunundaki tam sayyla kesir noktasnn
sandaki ilk sayya ve tablonun ilk satrndan ya kesir noktasnn sandaki ikinci sayya baklyordu. Burada ya
nce, tablo ierisinden verilen alan
0.4251
deeri bulunacak, daha sonra ya
da o deerin bulunduu satr ve
stun bafllarndaki z deeri
yazlarak istenen z deeri elde ediz
0
z
lecektir.
Bu rnekte 0.4251 deeri, tablo ierisinden bulunduktan sonra, bu deerin satr baflnda 1.4, stun baflndaysa 0.04
deerleri kaydedilir. Bu iki deerin birlefltirilmesi sonucunda aranan z deeri
(1.44 olarak) elde edilir.
157
RNEK 16
Standart normal dalm erisi altnda, sa utaki (kuyruk) 0.005 alann

belirleyen z deerini bulunuz.
ZM
Burada verilen alan, sa uta yer alan bir alandr. Yani alann st snr belirsiz
(sonsuz) olaca iin, alt snrn bulunmas gerekir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, Ek 1.de verilen normal dalm tablosundaki alan deerleri, ortalama
(z = 0) ile verilen z deerleri arasndadr. Bu nedenle ncelikle dalmn sanda
yer alan bu noktayla z = 0 noktas arasndaki alann bilinmesi gerekir. Normal
dalmn simetrik olmas ve ortalamann sandaki toplam alann 0.5 olduu bilgilerinden hareketle, 0 ile z noktas arasndaki alan,
0.5000 0.0050 = 0.4950
olarak bulunur.
Tablo ierisindeki alan deerleri arasndan 0.4950 deeri yaklaflk olarak (0.4949 ve 0.4951)belirlenir ve
iliflkin z deeri 2.58 (ya da 2.57)olarak elde edilir. Sonu olarak z = 2.58
noktasnn sanda kalan alan, toplam alann 0.005idir.
0.005
0.4950
0
bulunacak deer
fiekil 6.44
z deerinin
bulunmas.
RNEK 17
Standart normal eri altnda sol utaki 0.05 alannn z deerini bulunuz.
ZM
Bir nceki rnekte olduu gibi, burada da ortalamann sol ucunda yer alan bir
alan verilmifltir. Bu alann sol tarafndaki nokta belirsiz olup sa tarafndaki noktann bulunmas gerekir. Yine ortalamayla aranan nokta arasndaki alan bulunarak zme ulafllacaktr.
Sz konusu alan,
0.500 0.050 = 0.450
dir ve bu alan soldan snrlayan nokta, (z deeri)1.65 olarak (yaklaflk deer)
elde edilir.
nceki alt blmlerde, standart normal olmayan, normal dalm erisi
altnda verilen x noktalar arasnda
0.05
kalan alann bulunmasnda, ve
deerlerinden yararlanlarak verilen
0.4500
x deerine karfllk gelen z deerlez
0
z
ri bulunmufl ve standart normal dalm tablosu kullanlarak zme
bulunacak deer
ulafllmflt. Buradaysa ise z = (x ) / eflitlii kullanlarak, yani, ve deerleri bilinen ve alan deeri verilmifl
normal dalmn x deerinin bulunmas ele alnacaktr.
fiekil 6.45
z deerinin bulunmas.
158
statistik
NORMAL DAILIM N BR x DEERNN BULUNMASI

ve deerleri, bilinen bir normal eri altnda, ortalamayla x noktas arasndaki alan iin x deeri,
x= +z
biiminde bulunur.
RNEK 18
ZM
Bir firma tarafndan retilen hesap makinelerinin mrleri 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalmaktadr. Firma yetkilileri satfllar artrmak iin bir garanti sresi uygulamak istemektedir. Ancak
garanti kapsamnda deifltirilecek hesap makinesinin, toplam satfln %
1inden daha fazla olmasn da istenmemektedir. Garanti uygulanacak bu
sreyi bulunuz.
Afladaki flekilde de grlecei gibi, normal dalmn parametreleri ( = 54 ay

ve = 8 ay olarak) bilinmektedir. Burada istenen, hesap makinesi satn alanlara
uygulanacak garanti sresinin bulunmasdr.
0.01
0.4900
fiekil 6.46
z deerinin
bulunmas.
bulunacak deer
= 54
x
z
-2.33
lk olarak ortalamayla verilen nokta arasndaki alan

0.5000 0.0100 = 0.4900 elde edilir. Ek 1.de verilen
tablodanda bu alan deerine karfllk gelen z = 2.33
deeri bulunur ve yukarda
verilmifl olan eflitlik kullanlarak aranan x deeri,
x = + z = 54 + ( 2.33) (8) = 54 18.64 = 35.36

elde edilir. Sonu olarak retici firma (yaklaflk olarak) 35 aydan nce kullanm
dfl kalan hesap makinelerini garanti kapsamna alp, yenisiyle deifltirmeyi kabul ederse, toptan satfln sadece % 1ini deifltirecektir.
RNEK 19
Bilgin Fen Lisesinin, renci semek amacyla, geen yllarda uygulad

snav sonularnn 904 puan ortalama ve 153 puan standart sapmayla
normal dald ve bu lisenin yneticilerinin her yl yaplan snav sonucunda ilk % 10a giren rencilerin kaydn yapt bilinmektedir. Bilgin
Fen Lisesi snavna hazrlanan Arif Hrslnn (puanlarn geen yllarla
ayn olaca varsaym altnda)bu liseye girebilmesi iin en az ka puan
almas gerekir?
159
Bu deer eflitlikte yerine konarak, aranan x deeri,

x = + z = 904 + (1.28) (153)
= 904 + 195.84 1100
olarak bulunur. Yani, Arif Hrslnn Bilgin Fen Lisesine girebilmesi iin, en az 1100 puan almas gerekmektedir.
ZM
x rassal deiflkeni, = 904 ve = 153 parametreleriyle normal dalm gstermektedir. Burada istenen, ortalamann sa ucunda yer alacak % 10 luk alann alt
snrnn belirlenmesidir. Bu snrla ortalama arasndaki alan 0.5000 0.1000 =
0.4000 olacandan bu alana karfllk gelen z deeri (tablodan) 1.28 bulunur.
%10
0.4000
= 904
x
bulunacak deer
z
0
1.28
fiekil 6.47
z deerinin bulunmas.
1. Standart normal eri altnda afladaki alanlar veren z deerlerini

bulunuz.
SIRA SZDE
a) 0 ile arasnda 0.4772 alan olan pozitif z deeri.
b) 0 ile arasnda 0.4785 alan olan negatif z deeri.
D fi N E L M
c) Sol utaki 0.3565lik alan.
d) Sa utaki 0.1530luk alan.
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
2. Standart normal eri altnda, afladaki alanlar veren z deerlerini bulunuz.

a) Sa utaki 0.0500lik alan.
DKKAT
b) Sol utaki 0.0250lik alan.
c) Sol utaki 0.0100lik alan.
SIRA SZDE
d) Sa utaki 0.0050lik alan.
N N
3. X srekli rassal deiflkeni 200 ortalama ve 25 standart sapmaylaAMALARIMIZ

normal dalmaktadr.
a) Normal eri altnda, solunda yaklaflk 0.6330luk alan bulunan x deerini bulunuz.
b) Normal eri altnda, sanda yaklaflk 0.05lik alan bulunan x deerini bulunuz.
c) Normal eri altnda, sanda 0.8051lik alan bulunan x deerini
K T bulunuz.
A P
d) Normal eri altnda, solunda 0.0150lik alan bulunan x deerini bulunuz.
e) Normal eri altnda, m ile arasnda 0.4525lik alan bulunan m den kk x deerini bulunuz.
TELEVZYON
f) Normal eri altnda, m ile arasnda 0.4800lik alan bulunan m den byk x deerini bulunuz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
160
statistik

AMA
Binom ve normal dalm arasndaki iliflkiyi aklayabileceksiniz.
Bir nceki blmde binom dalmyla ilgili verilenler hatrlanacak olursa,

1. Binom dalm kesikli rassal deiflkenlere uygulanmaktadr,
2. Binom deneyinin her tekrarnda; baflar ve baflarszlk olarak adlandrlan iki
olas sonu bulunmaktadr,
3. ki olas sonuca iliflkin olaslklar her tekrar iin ayndr,
4. Denemeler birbirinden bamszdr,
biimindedir n denemede x baflarl sonu elde etme olasl, afladaki binom
formlyle hesaplanmaktadr.
P x = n px q n - x
x
n deneme saysnn ok byk olmas durumunda, binom formlyle olaslk
hesaplamak olduka g olduundan, bylesi durumlarda, binom formlyle bulunacak kesin olaslk deerleri yerine, normal dalmdan yararlanarak, yaklaflk
olaslklar elde edilebilmektedir. Ancak, n ok byk ve p olaslk deerinin de
0.5e yakn olmas durumunda, normal dalmdan elde edilen yaklaflk olaslk
deerleri de kesin deerlere eflit olmaktadr. nk p = 0.5 olmas durumunda binom dalm da simetrik olduundan, yine simetrik bir dalm olan normal dalma, daha ok benzeyecektir.
n . p > 5 ve n . q > 5 olmas durumunda, binom dalmna yaklaflm amacyla,
normal dalm kullanlabilmektedir.
Afladaki tablo ve flekilden de grlecei gibi n = 12 ve p = 0.5 (n . p > 5 ve
n . q > 5 )iin binom dalmnn biimi, normal dalma ok yakn olmaktadr.
Tablo 6.2 n = 12 ve p = 0.5
iin Binom Olaslk Dalm
P(x)
0.25
0.20
0.15
0.10
fiekil 6.48 n = 12 ve
p = 0.5 iin binom
olaslk dalmnn
histogram.
0.05
x
0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
x
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
P (x )
0.0002
0.0029
0.0161
0.0537
0.1208
0.1934
0.2256
0.1934
0.1208
0.0537
0.0161
0.0029
0.0002
161
RNEK 20
Bir arafltrmaya gre Ankarada yaflayan eriflkinlerin % 50sinin en az bir

kredi kart bulunmaktadr. Bu gruptan rassal seilen 30 eriflkinden 19 tanesinde en az bir kredi kart bulunmas olasl nedir?
n = 30, p = 0.5; x = 19, q = 1 p = 1 0.5 = 0.5 ve n x = 30 19 = 11

dir. Bu deerler formlde yerine konacak olursa,
P x = 19 =
30
0.5
19
0.5 11 = 0.0509
19
deeri elde edilir. Ayrca bu rnekte n p = 30 (0.5)= 15 ve n q = 30 (0.5)= 15
olduu iin, istenen olaslk deeri normal dalm yardmyla da elde edilebilmektedir. Bu yaklaflmda aflama izlenmektedir.
Aflama 1. Binom dalm iin ve nin hesaplanmasdr.
Normal dalmn kullanlabilmesi iin dalmn ortalama ve standart sapmasnn
bilinmesi gerekir. Binom dalm iin bu parametreler,
= n . p = 30 0.5 = 15
= n.p.q =
30
0.5 0.5 = 2.7386
biiminde bulunur.
Aflama 2. Kesikli rassal deiflkenin srekli bir rassal deiflkene dnfltrlmesidir.
Binom dalm kesikli rassal deiflkenlere, normal dalma srekli deiflkenlere

uygulanan dalmlardr. Bu nedenle binom dalmnn normal dalma yaklaflmn salamak amacyla sreklilik dzeltmesi yaplmaktadr.
SREKLLK N DZELTME FAKTR
Normal dalmn binom dalmna yaklaflmn salamak iin n denemede x baflarl sonu saysna 0.5 deeri eklenir.
Verilen rnekte, x = 19 olduu iin, sreklilik dzeltmesi sonucunda 18.5 ve 19.5
deerleri elde edilir. Bu durumda, binom dalmnda P (x = 19)olaslk deeri yerine, normal dalmda P (18.5 x 19.5) olaslk deeri bulunacaktr.
Aflama 3. Normal dalm kullanlarak istenen olasln hesaplanmasdr.
Daha nceki rneklere benzer biimde standart normal dalm tablosundan yararlanabilmek iin, x snr deerlerine karfllk gelen z deerlerinin bulunmas gerekir.
x = 18.5 iin z = 18.5 - 15 = 1.28
2.7386
x = 19.5 iin z = 19.5 - 15 = 1.64
2.7386
ZM
Bu soruda istenen olaslk deeri binom forml kullanlarak bulunabilir. nk

rnekte,
162
statistik
z deerinin bulunmasnn ardndan iki alan deeri bulunur ve byk alandan kk alan kartlarak aranan olaslk deerine ulafllr.
P (0 z 1.64) = 0.4495 ;
P (0 z 1.28) = 0.3997
P (1.28 z 1.64) = 0.4495 0.3997 = 0.0498
fiekil 6.49 x = 18.5

ve x = 19.5
arasndaki alan.
RNEK 21
Normal dalm yaklaflm sonucunda elde edilen (yaklaflk) olaslk deeriyle binom formlnden elde edilmifl olan kesin olaslk deerleri arasnda (0.0509
x
0.0498 = 0.0011) ok kk bir
15
18.5 19.5
fark bulunmaktadr ve bu fark da
z
ihmal edilebilecek dzeydedir.
0
1.28 1.64
Sreklilik dzeltmesi, hep normal
dalm yaklaflmnn kullanlmasnda uygulanmaktadr. Yukarda eflitlik durumda sreklilik verilmiflti. Ancak; bazen binom dalmnda istenen olaslk bir aralk olabilecei gibi, eflitsizlik durumlar da olabilmektedir. rnein P (7 x 12) olaslk deerinin normal dalm
yaklaflmnda aranan olaslk deeri P (6.5 x 12.5), P (x 9) iin P (x
8.5) ve P (x 10) iinse P (x 10.5) olarak bulunmaktadr.
ZM
Yaplan bir pazar arafltrmas neticesinde, amaflr makinesi kullanan ev

hanmlarndan % 63nn yerli mal amaflr makinesini tercih ettikleri
bulunmufltur. Bu gruptan, rassal seilen 100 ev hanmndan, 55 60 tanesinin, yerli mal amaflr makinesi tercih etme olasln bulunuz.
ki sonulu (binom) bu deneyde,

n = 100 ;
p = 0.63 ,
q = 1 p = 1 0.63 = 0.37
dir ve istenen olaslk P (55 < x < 60) dir. Burada n p > 5 ve n q > 5 olmas nedeniyle istenen olaslk deeri, normal dalm yaklaflmyla bulunabilir. Ancak; burada aranacak olaslk P (54.5 x 60.5) biimindedir.
lk olarak ve deerleri hesaplanacak olursa,
= n p = 100 0.63 = 63
= npq =
100 0.63 0.37 = 4.8280
biimindedir. Daha sonra gerekli z deerleri hesaplanr.

x = 54.5 iin z = 54.5 - 63 = -1.76
4.8280
x = 60.5 iin z = 60.5 - 63 = -0.52
4.8280
163
Bu deerlerin kullanm sonucunda ortalamann solunda yer

alan iki alan bulunur ve byk
alandan kk alann kartlmas sonucunda istenen olaslk deerine ulafllr.
0.4608 - 0.1985 = 0.2623
x
54.5 60.5 63
P (1.76 z 0) = 0.4608
P (0.52 z 0) = 0.1985
P (1.76 z 0.52) = 0.2623
fiekil 6.50 x = 54.5

ve x = 60.5 arasndaki alan.
z
-1.76 -0.52 0
RNEK 22
18 yafln zerindeki nfusu hedef alan bir kamuoyu arafltrmas sonucunda, milli piyangodan ikramiye kacana inananlarn oran % 54 olarak
bulunmufltur. Bu kitleden rassal seilen 100 kifliden 60 ya da daha fazla
kiflinin piyangodan ikramiye kacana inanmas olasln bulunuz.
n = 100 ; p = 0.54 , q = 1 - p = 1 - 0.54 = 0.46
ZM
Yukardaki rneklerde olduu gibi, binom deneyine uyan bu deney de, normal
dalm yaklaflmyla zlebilir.
= n p = 100 0.54 = 54
= npq =
100 0.54 0.46 = 4.9840
Bu deerlerden yararlanarak P (x
59.5)olaslk deeri standart
normal dalm tablosundan elde
edilir.
%13.57
x
54
x = 59.5 iin z = 59.5 - 54 = 1.70

4.9840
59.5
z
fiekil 6.51 x 59.5

in olaslk deeri.
1.10
P (x 59.5) = P (z 1.10) = 0.5 P (z < 1.10) = 0.5 0.3643 = 0.1357
SIRA SZDE
1. Hangi koflullarda normal dalm binom dalmna yaklaflm amacyla
kullanlr?
2. Bir binom dalmnda n = 25 ve p = 0.40 olarak verilmifltir.
a) Binom formln kullanarak P (8 x 12 ) deerini bulunuz.
D fi N E L M
b) Normal dalm yaklaflmndan yararlanarak P (8 x 12) deerini bulunuz.
3. Bir binom dalm iin n = 120 ve p = 0.60 dr. x 120 denemedeki baflarl sonu
S O R U
saysn gstermek zere;
a) Binom dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz.
b) Normal dalm yaklaflmyla P (x 70) deerini bulunuz. D K K A T
c) Normal dalm yaklaflmyla P (67 x 71) deerini bulunuz.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
164
statistik
Kendimizi Snayalm
1. Standart normal dalmda, 1.5 standart sapma snrlar ( - 1.5 ve + 1.5) arasnda kalan alan
nedir?
a.
b.
c.
d.
e.
0.0220
0.4332
0.8664
0.8814
0.9212
2. Z, standart normal dalmfl bir rassal deiflken

olduuna gre, P (z < -2.04) olasl nedir?
a. 0.0207
b. 0.0603
c. 0.0968
d. 0.1841
e. 0.2178
3. Z, standart normal dalmfl bir rassal deiflken
olduuna gre, P (z > -0.78) olasl nedir?
a. 0.4713
b. 0.7823
c. 0.8234
d. 0.8873
e. 0.9564
4. X, srekli rassal deiflken, = 25 ve = 6 olmak zere normal dalmfltr. Bu bilgilere gre, P(22 < x < 33)
olasl nedir?
a. 0.2178
b. 0.3336
c. 0.4599
d. 0.5564
e. 0.5997
5. X, srekli rassal deiflkeni, ortalamas 100 ve varyans
225 olmak zere normal dalmfltr. Bu bilgilere gre, P
(115 < x < 130) olasl nedir?
a. 0.0437
b. 0.0948
c. 0.1056
d. 0.1359
e. 0.1443
6. Tek tip vida reten otomatik makinelerden retilen vidalarn boylar; ortalamas 3.0 cm. ve standart sapmas da
0.009 cm. olmak zere normal dalmaktadr. retilen vidalarn boyu 2.98 cm. den ksa olanlarla 3.02 cm. den
uzun olanlar kusurlu olduklar iin kullanlmamaktadr.
Bu makinede retilen vidalarn yzde ka kusurludur?
a. 1.17
b. 2.10
c. 2.64
d. 3.00
e. 3.15
7. Bir A blgesinde 20 000 konuta iliflkin aylk elektrik
enerjisi tketimi, ortalamas 1 650 kilovat saat ve standart sapmas da 320 kilovat saat olmak zere normal
dalmaktadr.
Bu blgede ka konutun elektrik tketim miktarnn 900
- 1.300 kilovat saat arasnda olmas beklenir?
a. 1.854
b. 2.566
c. 2.700
d. 2.850
e. 3.204
8. Otomobillerin ya deiflimini yapan bir servis istasyonunda servis sresinin, ortalamas 15 dakika ve standart
sapmas da 2.4 dakika olmak zere normal dald bilinmektedir. Servis sorumlusu, daha ok mflteri ekebilmek amacyla, bir kampanya bafllatmak istemektedir.
Kampanya sresince, belirlenen sreden fazla bekleyen
mflterilerden servis cretinin yars alnacaktr. Ancak,
servis maliyeti dikkate alnarak, yar cret alnacak mflteri saysnn, toplam mflteri saysnn % 5 inden fazla
olmas istenmektedir. Buna gre ngrlecek bekleme
sresi ka dakikadr?
a. 12
b. 15
c. 19
d. 22
e. 25
9. Yaplan bir anket sonucunda belirli bir blgedeki aile

reislerinin 0.90 nn kendilerini ekonomik ynden fakir
grdkleri belirlenmifltir.
Bu blgeden rasgele seilen 10 aile reisinden 8 ya da daha fazlasnn kendini fakir grme olasl nedir?
a. 0.1427
b. 0.2218
c. 0.3715
d. 0.5219
e. 0.9290
10. X, ortalamas 3 ve varyans da 9 olan normal dalmfl
bir rassal deiflken iken P(0<x<1) olasl afladakilerden hangisidir?
a. 0.0960
b. 0.1223
c. 0.1544
d. 0.2218
e. 0.3441
165
Yant Anahtar
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
c
a
b
e
d
c
b
c
e
a
HOEL, P.G. and Jessen, R.J.: Basic Statistics for Business
and Economics, Wiley, New York, 1971.
New York, 1995.
OHAGAN, A.: Probability: Metods and Measurement,
WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: ntroductory
GAUSS (1777-1855)
oksul ve eitimsiz bir ailenin ocuu olan Gauss 25 yaflndan nce, matematik ve astronomi alanndaki alflmalaryla n kazanmfltr. Saylara ve hesaplamaya karfl erken yafllarndaki tutkusu, cebir, analiz, geometri, olaslk, hata teorisi, astronomi, haritalama, jeodezi,
jeomagnetizma, elektromagnetizma ve akterya gibi farkl dallarda baflar kazanmasna
neden olmufltur.
Gauss, tm zamanlarn en byk bilim ustas olarak gsterilmektedir.
167
rnekleme

Kavramlar ve bu kavramlar arasndaki iliflkiler dikkatle incelenmeli,
rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karfllafllrsa
kavramsal aklamalara geri dnlmelidir.
168
statistik
ve rneklem kavramlarn aklayabileceksiniz.

N Tamsaym
statistiksel
arafltrmalarda, rneklemenin, tamsayma tercih edilmesindeki
N nedenleri, kavrayarak
aklayabileceksiniz.
rnekleme plan srecinin aflamalarn belirleyebileceksiniz.
N Bir
rnekleme
snflandrabileceksiniz.
N rnekleme yntemlerini
dalm
kavramn
aklayabileceksiniz.
N rnekleme uygulamalarnda ifllenecek
hata trlerini aklayabileceksiniz.
N
Amalar:
erik Haritas
GRfi
TAMSAYIM VE RNEKLEM
RNEKLEME YAPMAYI GEREKL KILAN NEDENLER
RNEKLEME SRECNN AfiAMALARI
Ana Ktlenin Tanmlanmas
erevenin Belirlenmesi
rnekleme Ynteminin Seimi
rneklem Hacminin Belirlenmesi
rneklemin Seimi
RNEKLEME YNTEMLER
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri
Olaslkl rnekleme Yntemleri
RNEKLEME DAILIMI
rneklem Ortalamas X nn rnekleme Dalm
rneklem Oran pnin rnekleme Dalm
RNEKLEMEDE HATA KAVRAMI VE STANDART HATA
rnekleme Hatas - Standart Hata
rnekleme Dfl Hatalar
nite 7 - rnekleme
169
GRfi
Genel olarak bir istatistiksel arafltrma srecinin ilk aflamasnda, ilgili ana ktle tanmlanr. Sonraki aflamalarda, tanmlanan ana ktlenin ilgilenilen parametreleri
hakknda bilgi retilmeye alfllr. Tanmlanan ana ktle hakknda bilgi retmede
baflvurulabilecek ilk yntem, bu ana ktle tanm iinde yer alan btn birimler
zerinden, deiflken ya da deiflkenlerle ilgili veri derlemek, tamsaym yapmaktr.
Ancak tamsaym, eflitli nedenlerle her zaman mmkn olmaz. Bu durumda, istenilen bilginin retilebilmesi, ancak, tanmlanan ana ktleden, onu temsil edebilecek snrl sayda birimin, yani bir rneklemin seilmesi ve bu rneklem birimleri
zerinden, gereken verilerin derlenmesiyle mmkn olur.
Uygulamada, rneklemden elde edilen, verilerden hesaplanan rneklem istatistikleri yardmyla, ana ktle parametreleri hakknda bilgi retilebilir.
rnekleme, bir arafltrma srecinin btn aflamalaryla i ielik gsteren en
nemli aflamasdr ve arafltrmaclarn vazgeemedikleri nemli urafllarndan biridir. Bu nitede, ncelikle, rneklemenin temel kavramlar zerinde durulacak,
uygulamada yaygn olarak, neden rneklemeye baflvurulur, sorusu yantlanacaktr. Sonra da bir rnekleme srecinde izlenecek aflamalar tantlacaktr. Daha sonra olaslkl olmayanla, olaslkl rnekleme yntemleri ve nemli trleri hakknda
bilgi verilerek, ne tr bir rneklem seilecektir sorusuna yant aranacaktr. Seilen
rneklemler iin, hesaplanan rneklem istatistikleri dalmlarnn zellikleriyle ilgili bilgiler verilecektir. Bu nite, rneklemede hata kavramna iliflkin aklamalarla tamamlanmfl olacaktr.
TAMSAYIM VE RNEKLEM
AMA
Tamsaym ve rneklem kavramlarn aklayabileceksiniz.
Ulusal yayn yapan ve habercilikte de iddial bir TV kanalnn yneticileri, Anadolu blgesinde, kanallarnn etkinliini belirleyebilmek amacyla, bir arafltrma
yaplmasn kararlafltrmfltr. Konuyla ilgili ngrlen bte ve sonularn iki ay
iinde alnmas kofluluyla bir arafltrma firmasyla anlaflmaya varlmfltr.
Arafltrmay stlenen firma, snrl zaman ve parasal koflullar altnda, arafltrmay gereklefltirebilmek iin, nasl bir yol izlemelidir?
lk akla gelen, blgedeki tm TV izleyicileriyle birebir grflme yapmaktr. Ancak, ne zaman, ne de ngrlen bte, genel olarak elveriflli olmaz.
Ancak bu ve benzeri sorunlarn stesinden, konuyla ilgili gelifltirirlen istatistiksel teknikler yardmyla gelinebilir.
Arafltrmalarn pek oundaki ama, bir ana ktlenin parametreleri hakknda
bilgi elde etmektir. Genifl anlamyla ana ktle, bir arafltrma iin verilen tanm erevesinde yer alan btn birimlerin oluflturduu kmedir. Ana ktle bazan evren
olarak da isimlendirilir. Ana ktlenin zelliklerini belirleyen saysal karakteristiklere parametre ad verilir. Parametre deerleriyse rnein, bir snftaki rencilerin dnem ortalama baflar puan, belirli bir marka rne bir corafi blgede baml olan tketici oran gibi saylardr. Ana ktle parametreleri hakkndaki bu trden bilgiler, tam saym yaplarak ya da seilen bir rneklemin incelenmesiyle elde edilebilir. Tam saym, sonlu bir ana ktlenin btn birimlerinin incelenmesi ya
da saylmas ifllemidir.
Genifl anlamda ana ktle,

bir arafltrmada tanm
erevesinde yer alan tm
birimlerin oluflturduu
kmedir.
Ana ktlenin zelliklerini
belirleyen saysal
karakteristiklere, parametre
ad verilir.
170
statistik
Tam saym, sonlu bir

ktlenin tm birimlerinin
saylmas ifllemidir.
Tamsaym genellikle kk hacimli ana ktlelere uygulanr. Bununla birlikte,

byk hacimli ana ktlelerde btn birimlere ulaflabilmek olanaklysa ya da
arafltrmada ana ktlenin btn birimlerinden veri derlenmesi isteniyorsa, yine
tamsaym yaplr. Baflka bir ifadeyle, karfllafllan zel problemin zm iin
mmkn btn verilerin elde edilmesine gereksinim varsa ve bu mmknse,
tamsaym yaplmaldr.
RNEK 1
ZM
Yeni bir cret sisteminin uyguland 50 iflisi olan bir iflletmede, iflilerin
bu yeni cret sisteminden memnuniyetleri arafltrlmak istenmektedir.
Tamsaym yaplabilir mi?
RNEK 2
ZM
Bir bankann flube mdr genel mdrlkte yaplacak bir toplant iin,
flubesinin, toplant ncesindeki son ifl gn itibariyle mevduat durumuna
iliflkin bilgiye ihtiya duymaktadr. fiubenin 150.000 mevduat mflterisi
bulunmaktadr. Ad geen flubenin yeterli bilgisayar donanmna sahip olduu ve mevduat hesaplarna iliflkin bir veri tabannn da olduu bilindiine gre, ihtiya duyulan bilgi, tamsaym yaplarak elde edilebilir mi?
Bir ktlenin ilgilenilen

zelliklerini yanstmas
amacyla, sz edilen
ktleden belirli yntemlerle
seilmifl birimlerin
oluflturduu toplulua
rneklem ad verilir.
RNEK 3
Ana ktle hacmi N = 150.000 mflteridir. Byk hacimli bir ana ktledir. Ancak
flubenin bilgisayar donanmna sahip olmas ve mevduat hesaplaryla ilgili verilerin veri tabannda bulunmas nedeniyle, ana ktle hacmi byk bile olsa, ok
ksa zamanda gerekli bilginin elde edilmesi, baflka bir anlatmla tamsaym yaplmas mmkndr.
Ana ktlenin ilgilenilen zelliklerini yanstmas amacyla, ana ktleden belirli
yntemlerle seilmifl birimlerin oluflturduu toplulua, rneklem ad verilir. Bir
baflka ifadeyle rneklem, ana ktlenin bir alt kmesidir.
26.000 rencisi bulunan bir niversitede, rencilerin kendilerine sunulan hizmetleri yeterli bulup bulmadklarn belirlemek amacyla, bir arafltrma planlanmfl ve seilen 500 renciden grflleri alnmfltr. Bu arafltrmada ana ktle hacmi nedir, rneklem nedir, neden tamsaymdan kanlmfltr, aklaynz.
ZM
RNEK 4
Burada ana ktle hacmi N= 50 ifliden oluflmaktadr ve kk hacimli bir ana ktledir. flilerin her birine ulaflmak ve onlardan memnuniyetleri konusunda veri elde etmek kolaydr. Bu nedenle tamsaym yaplabilir.
Ana ktle hacmi N = 26.000 rencidir. Byk hacimli sonlu bir ana ktledir. 500
renciden oluflan topluluk rneklemdir. 26.000 rencinin grflne bafl vurmak, onlara ulaflmak gerekte ok zaman alr. renciler her gn okula gelmeyebilirler. Onlara ulaflmak mmkn olsa bile grfllerini eflitli nedenlerle bildirmeyebilirler. Bu nedenlerle tamsaym olduka zordur.
Bir fabrikada retilen biskvi paketlerinin, planlanan arlkta retilip
retilmediinin arafltrlmas amacyla, retilen paketler arasndan 250
paket seilmifltir. Bu arafltrmada ana ktle ve rneklem nedir, belirtiniz.
Ayrca tamsaymn yaplp yaplamayacan aklaynz.
171
nite 7 - rnekleme
En iyi rneklem ana ktleyi iyi temsil eden rneklemdir. Eer ilgilenilen zellikler bakmndan ana ktle ve rneklemdeki birimler benzer dalm gsteriyorsa, oluflturulan rneklem ana ktle iin temsili bir rnektir denir. rnein, tanmlanan ana ktle hacmi 1000 kifli olsun, bunlarn %50si erkek ve erkeklerin de
%30u 60 yafln zerinde olduu varsaylsn. Bu ana ktleden 200 kiflilik bir rneklem seilmifltir. Seilen 200 kifliden oluflan bu rneklemin temsili olabilmesi iin,
200 kifliden %50sinin erkek ve onlarn da %30unun 60 yafln zerinde olmas
beklenir.
rneklemler kendi bafllarna bir anlam ifade etmezler. Onlarn nemi, seildikleri ana ktleyi temsil etmedeki gcnde yatmaktadr. Bunun bir ls de rneklem istatistiinin doruluk ve gvenilirlik derecesidir.
rneklemenin temel amac temsili rneklem oluflturmaktr. rnekleme, tanmlanan ve ilgilenilen zellikleri bakmndan, hakknda genellemelerin yaplmas dflnlen bir ana ktleden belirli yntemlerle snrl sayda birimin seilmesi, bu birimlerden oluflan rneklemin ilgilenilen zellik (zellikler) asndan incelenmesi
ve gerekli istatistiklerin hesaplanmas ve bu istatistiklerin ana ktle hakknda genelleme yapmak amacyla kullanlmas ifllemleridir. Bir baflka flekilde ifade etmek
gerekirse rnekleme, rnekleme dayanan bir arafltrmay planlama ve ynetme
srecidir. Bu srecin aflamalaryla ilgili bilgiler izleyen kesimlerdeki rnekleme
srecinin aflamalar bafll altnda verilmifltir.
1. Byk hacimli ana ktlelere tamsaym uygulanabilir mi?
ZM
Ana ktle sonsuzdur. Aktr ki bu tr ana ktleler zerinde tam saym yaplamaz,
rnekleme zorunludur. rneklem, 250 biskvi paketinden oluflan topluluktur.
Bir rneklem yardmyla

ilglilenilen ktleye iliflkin
genelleme yapma srecine,
rnekleme denir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
2. rneklemenin temel amac nedir?

3. Tamsaymn yaplamad durumlarda parametre deerleri hesaplanabilir mi?
S O R U
S O R U
RNEKLEME YAPMAYI GEREKL KILAN NEDENLER

AMA
D K K A T tercih edilstatistiksel arafltrmalarda, rneklemenin, tamsayma

mesindeki nedenleri, kavrayarak aklayabileceksiniz.
SIRA SZDE
N N
Hakknda arafltrma yaplacak ana ktle sonsuz bir ktle olduu zaman, tamsaym
imkansz olduu iin ilgilenilen zelliklere iliflkin bilgi ancak bir rneklem yardAMALARIMIZ
myla elde edilebilir. Daha nce de deinildii gibi ilgilenilen
bu ana ktle sonlu
bir ana ktleyse, istenilen bilgi mmknse, tamsaym yaplarak, deilse, yine uygun bir rneklem yardmyla elde edilebilir. Ancak, bir arafltrma iin gerekli olan
K T A P
btn verileri derlemek mmknse ve isteniyorsa aktr ki, rneklemeye ihtiya
yoktur. Uygulamalarda, afladaki nedenlerden dolay rnekleme, tamsayma tercih edilmektedir.
TELEVZYON
Maliyet: rnekleme btesi, rneklemi tamsayma tercih etmede en nemli
belirleyicidir. rnekleme, tamsayma gre daha az maliyetle bilgi retme imkan
salar.
Tamsaymn yaplp yaplmayacana karar verilirken rnekleme btesi ,nemli snrlayclardan biridir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
172
RNEK 5
statistik
Belirli bir blge iin planlanan bir siyasi arafltrmada, partilerin bugnk
oy dalm hakknda bilgi edinmek amalanmfl olsun. Bu arafltrmadaki
ana ktle, ilgili blgedeki semen saysdr. stenen bilginin retilmesi
amacyla, tamsaym yapmaya karar verilirse, stlenilmesi gereken maliyet, blgedeki genel seim maliyetine efldeer olacaktr. Ad geen blge
iin yaplmfl genel seim harcamalarna bakldnda, bunun bir arafltrmac kifli ya da kurulufl tarafndan karfllanmas olduka zor grlmektedir. Kald ki, genel seimlerde btn semenler oy kullanmamakta ve
kullanlan baz oylar da geersiz saylmaktadr. Tamsaym yapmann imkansz ve maliyetli olduu bu gibi durumlarda, en aklc yol, ad geen
arafltrma iin uygun bir rneklemden yararlanmaktr.
te yandan, eer ana ktle hacmi kkse ve tamsaym yapmak bte olanaklaryla da mmknse, tamsaym tercih edilmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tamsaym yapma maliyeti elde edilecek bilginin deerinden kk
olmas gereidir. Aksi durumda rneklemeye baflvurmak uygun olacaktr.
Zaman: Bir arafltrma sonunda ulafllacak bilgiye duyulan ihtiyacn zaman snrlar, tamsaymla m yoksa rneklemeyle mi yaplacana karar vermek, dier
nemli bir etkendir. rnekleme, tamsayma gre daha ksa zamanda ve yeterli ayrntda bilgi elde etme olana verir. rneklemenin bu zellii ve stnl bilgiye ok hzl gereksinim olduu zaman bilhassa nemlidir.
Hem bir tamsaymdan, hem de bir rneklemden elde edilecek bilgi iin gerekli olan zaman, bir alternatif maliyet de stlenmeyi gerektirir. nk; bilgi elde etme sresine bal olarak verilecek kararn, erken ya da ge oluflu, kazan kadar
kayplara da neden olabilir.
RNEK 6
Bilindii gibi, semenlerin oy verme tercihleri zerinde, pek ok faktrn

etkisi bulunmaktadr. Partilerin, bu gnk oy dalmn belirlemeye ynelik bir arafltrma uzun bir zamana yaylrsa, semenlerin arafltrmaya
baflland gnk grflleriyle, arafltrmann sonuland zamandaki grflleri arasnda baz farklar oluflabileceinden, retilen bilginin deeri
de giderek azalacaktr.
Doru Veri Elde Etme: Tamsaym yaplan arafltrmalarda, rnekleme hatas
ifllenmez. Ancak, rneklemede hata kavram bafll altnda, ileride aklanacak
olan, rnekleme dfl baz hatalar da sz konusu olabilir. rneklemeye baflvurulduu zaman, hem rnekleme hatalar hem de rnekleme dfl hatalar ifllenmifl olabilir. Bu nedenle tamsaym, rneklemden daha tutarl veri elde etme imkan verir.
Ancak, tamsaym yaplabilmesi iin gerekli olan sayda ve istenen zelliklere sahip, veri derleme hatas yapmayacak gzlemci ya da grflmeci bulmak ya da yetifltirmek olduka zor, hatta olanakszdr. Bu nedenlerle rnekleme uygulamalarnda byk nem taflmaktadr.
rnee Giren Birimlerin Fiziksel Zarara Uramas: Tanmlanan ana ktlede yer alan birimler, veri derlemek ya da lm yapmak amacyla fiziksel zarara
uratlyorsa, aktr ki rneklemeye baflvurmak zorunludur. rnein, bir savunma sanayii kuruluflunda, retilen mermilerin ierisindeki hatal mermi orannn
belirlenmesi iin yaplacak bir arafltrmada tam saym benimsenirse, gerekli bilgilerin derlenmesi amacyla retilen tm mermilerin teste tabi tutulmas gerekir. Bu
durumda retimin amac gerekleflmemifl olur. Bu anlamsz bir testtir. Bu gibi durumlarda rneklemeden yararlanmak kanlmaz olur.
173
nite 7 - rnekleme
1. Tamsaym yapmay engelleyen nedenleri aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Ana ktle hacmi kk, parasal imkanlarn yeterli olduu bir arafltrma iin, tam saym m yoksa uygun bir rneklem mi tercih edersiniz, aklaynz.
D fi N E L M
D fi N E L M
3. 35.000.000 semenin olduu bir lkede yaplacak bir kamuoyu yoklamas iin, rnekleme mi ya da tam saym m yaparsnz?
S O R U
S O R U
RNEKLEME SRECNN AfiAMALARI

AMA
DKKAT
DKKAT
Bir rnekleme plan srecinin aflamalarn belirleyebileceksiniz.
SIRA SZDE
N N
Genel olarak rnekleme sreci alt aflamadan oluflmaktadr. Birbirleriyle ve bir

arafltrma srecinin dier aflamalaryla sk skya iliflki iinde
olan bu aflamalar,
AMALARIMIZ
aflada ele alnmfltr :
Ana Ktlenin Tanmlanmas
K T A P
rnekleme sreci ncelikle ana ktlenin tanmlanmasyla bafllar ve bir arafltrma

srecinde arafltrmacnn ilk nce yapaca ifllerden biridir.
Ana ktle, belirli bir tanma uyan ve hakknda bilgilerin retilecei, karsamaT E L E V olaylardan,
ZYON
larn yaplaca birimlerden, daha ak bir ifadeyle nesnelerden,
kurumlardan ya da bireylerden oluflan topluluktur. Ana ktlenin, ayrntl bir biimde tanmlanmasyla, hangi birimlerin rneklemde yer alabilecei, hangilerininde
yer alamayaca belirlenir.
rneklemede, arafltrmann konusuyla ilgili verilerin derlendii birimlere gzlem birimi ad verilir. Bu birimler ayn zamanda rnekleme seilen birimler de
olabilir. Bu durumda gzlem birimiyle rnekleme birimi ayn fleydir. Gzlem birimlerine iliflkin rneklemeyle ilgili olarak izleyen paragraflarda tanmlanacak
olan bir erevenin temin edilemedii ya da (bir ereve oluflturmann ok masrafl ve ok zaman alabilecei) durumlarda, rnekleme uygulamasn kolaylafltrmak, zaman ve maliyet tasarrufu salamak gibi nedenlerle rnekleme birimi kavramna kuramda yer verilir. Ksaca, rnekleme giren birimlere rnekleme birimi
ad verilir. Yeri gelmiflken vurgulamak gerekir ki rnekleme birimi birden fazla
gzlem birimini kapsayacak flekilde de tanmlanabilir.
Bir il merkezindeki tketicilerin, bulaflk deterjan tercih nedenlerini belirlemek iin bir arafltrma planlanmfl olsun. Arafltrma, ilgili il merkezinde, 18 yaflnn stndeki bayanlar arasndan, bir rneklem seilerek gereklefltirilebilir. Bu durumda, gzlem birimi ve rnekleme birimi (ayn birim), 18 yafln stndeki bayanlar olur. Alternatif olarak arafltrma, hane
halklarn rnekleme birimi olarak tanmlayarak da gereklefltirilebilir.
Bu durumda, hane halklar rnekleme birimi, seilen hane halklarndaki
18 yafln stndeki bayanlarsa gzlem birimi olur. Son durumda rnekleme birimi ve gzlem birimi ayn deildir. te yandan, ana ktleyi oluflturan birimler yer ve zaman bakmndan da tanmlanarak snrlandrlabilir. Hangi corafi snrlar iindeki birimlerin ana ktle tanm iinde yer
alacann belirlenmesine yer bakmndan snrlandrma, hangi zaman
noktasndaki ya da aralndaki birimlerin ana ktle tanm iinde yer
alacann belirlenmesine de ana ktlenin zaman bakmndan snrlandrlmas denir. Tketicilerin bulaflk deterjan tercihini etkileyen nedenlerin belirlenmesi konulu arafltrmada sz edilen il Eskiflehir ise, yer Eskiflehir il merkezi olur. Arafltrma Mays-2002 tarihinde yaplacaksa zaman Mays-2002 olur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
rneklemede verilerin derT E L Egzlem

VZYON
lendii birimlere,
birimi ad verilir.
RNEK 7
174
statistik
Bir arafltrmann amalarna ulaflabilmesi iin ana ktle tanmlanmasnda; aklk, kesinlik, arafltrma amacna uygunluk ve uygulama gl yaratmamas gibi
ilkelerin gz nnde tutulmas gerekir.
erevenin Belirlenmesi
Sonlu bir ana ktlede tm
birimlerin yer ald listeye,
ereve ad verilir.
rneklem oluflturma srecinin ikinci aflamas, erevenin belirlenmesidir. ereve, sonlu bir ana ktlenin btn birimlerinin yer ald bir listedir. dari bakmdan
uzun bir gemifle sahip lkelerde nfus kaytlar, semen ktkleri, tapu ve sicil
kaytlar ticaret ve sanayi odalar ye listeleri, ekonomik byklklere gre sanayi kurulufllarnn sra listesi, telefon rehberi, renci kayt listeleri v.b. ereve olarak kullanlabilecek aralardr.
rneklemeye bafllamadan nce, amaca uygun bir erevenin var olup olmad, yoksa, salanp salanamayaca, ncelikle arafltrlmaldr. Arafltrmaya uygun
bir erevenin var olmas durumunda bu erevenin gncel olup olmadnn
arafltrlmas da nemli bir konudur. Dikkat edilmelidir ki ereve olmadan ne tam
saym ne de rnekleme yaplabilir.
Bir ereve yoksa ya da oluflturulamyorsa bu durumda yeni bir erevenin hazrlanmas problemiyle karfllafllr.Yeni bir erevenin hazrlanmasnda, ereve
maliyeti ve kapsam hatas zellikle gz nnde tutulmaldr. Bazen, tanmlanan
ana ktlenin baz birimleri, erevede yer alamayaca gibi, tanmlanan ana ktlenin dflnda kalmas gereken birimler de erevede yer alabilir ya da baz birimler tekrarlanarak erevede yer alabilir. Byle bir zellikteki erevenin kullanlmas, ereve (kapsam) hatasna neden olur. Uygulamada kabul edilebilir ereve hatas, salad maliyet tasarrufuyla iliflkilendirilerek belirlenir.
ereve, kabul edilebilir bir ereve hatas dzeyinde, ana ktle birimlerinin
ok byk bir ksmn kapsamaldr. fiphesiz ama, ana ktle tanmnda yer alan
btn birimleri kapsamasdr.
rnekleme Ynteminin Seimi

rnekleme girecek birimlerin belirlenmesine imkan veren yntemlere, rnekleme
yntemleri denir. rnekleme yntemleri, rneklem iin birim seiminde uygulanlan usuln keyfi ya da rassal (tesadfi) olufluna gre iki snfa ayrlr. Birinci durumda olaslkl olmayan rnekleme, ikinci durumdaysa olaslkl rnekleme sz
konusu olur. rnekleme ynteminin seimiyle ilgili en nemli karar, bir rnekleme plannda, ne tr bir rnekleme yntemi (olaslkl, olaslkl olmayan) uygulanacadr. Bu konu, izleyen blmlerde, rnekleme yntemleri bafll altnda, ayrntl bir biimde ele alnacaktr.
rneklem Hacminin Belirlenmesi

rneklem hacmi, rnekleme girecek birimlerin saysn gsterir. Bu saynn ne
olacana iliflkin kesin yant vermek mmkn deildir. Ancak, bu sorunun yantlanabilmesi iin, aflada aklanan faktrlere iliflkin yaplacak, nitel deerlendirmelere ve nicel yntemlere baflvurulur.
nite 7 - rnekleme
175
Nitel Deerlendirmede Esas Olan Faktrler

Ana Ktlenin Homojenlii: Ele alnan ana ktlenin ilgilenilen deiflken/zellik bakmndan homojen ya da heterojen olmas rneklem hacminin belirlenmesine etki eder. Eer ana ktlenin btn birimleri ilgilenilen
deiflken itibaryla ayn deere sahipse, bir birimin incelenmesi, amaca
ulaflmak iin yeterlidir. Ancak heterojenlik arttka, ana ktleyi temsil edebilecek bir rneklem oluflturabilmek iin, rneklem hacminin de giderek
bymesi gerekir.
Arafltrmada Verilecek Kararn nemi: nemli kararlar iin olabildiince ok ve ayrntl bilgiye gereksinim vardr. Byle durumlar, byk hacimli bir rneklem zerinden arafltrma yapmay gerekli klar. Ancak, rneklem hacmi arttka maliyet ve gereksinim duyulan zaman ve nitelikli
personel says da artar. Burada dikkat edilmesi gereken husus, bir yandan
kk hacimli rneklem oluflturmak suretiyle, bu rneklemin ana ktleyi
temsil etmesi bakmndan yetersiz kalmasn engellemek, dier taraftan da
gereksiz yere ok byk hacimli rneklem seerek, zaman ve maliyet ynnden kayba uramamak iin, uygun byklkte bir rneklem hacmini
belirlemektir.
Arafltrmann Yaps: Arafltrmann doas da rneklem hacmi zerinde
etkilidir. Uygulamada genellikle nitel arafltrmalarda kk hacimli rneklemlerle, nicel arafltrmalardaysa daha byk hacimli rneklemlerle alfllr.
Benzer alflmalarda Kullanlan rneklem Hacimleri: rneklem hacmi, benzer alflmalarda kullanlan rneklem hacimlerinin ortalamalarndan
yararlanarak da belirlenebilir. zellikle, olaslkl olmayan rnekleme yntemleri kullanld zaman, bu tr yaklaflm, rneklem hacmi konusunda
kabaca fikir verir.
Kaynaklarla lgili Snrlayclar: rneklem hacminin belirlenmesiyle ilgili karar, zaman ve parasal imkanlarla snrldr. Ancak veri derleme konusunda iyi yetiflmifl eleman bulma hususu da bu balamda nemli snrlaycdr.
Nicel Yntemler
Karfllanabilecek Maliyeti Esas Alan Yntem: rneklem hacmi n, arafltrma btesine bal olarak,
n = C c0
Ct
eflitlii ile hesaplanr. Burada,
C = Arafltrma btesini,
C0 = Arafltrmann sabit maliyetini,
Ct = rnekleme birimi iin deiflken maliyeti gsterir.
Arafltrma btesinin 2.200.000.000 TL. ile snrl olduu bir arafltrmada,
sabit maliyet 800.000.000 TL. ve rnekleme seilecek her rnekleme birimi
iin maliyet ise 5.000.000 TL. dr. Bu bteyle oluflturulabilecek rneklem
hacmi en fazla ne olabilir?
RNEK 8
176
ZM
statistik
n = C c 0 2200.000.000 800.000.000 = 280 aile

Ct
5.000.000
gzlem birimi olmaldr.
Kabul Edilebilir Hata Dzeyini Esas Alan Yntem: rneklem istatistiinin dalmnn normal olduu varsaym altnda bu yntemle rneklem
hacminin belirlenmesi iin afladaki eflitlikten yararlanlr.
2
n= z
h2
Burada,
z , Arafltrmac tarafndan belirlenen anlamllk dzeyi (hata dzeyi) iin standart normal dalm tablo deeri,
2 , Ana ktle varyans,

h = z . x Arafltrmac tarafndan anlamllk dzeyi iin belirlenen kabul
edilebilir yanlg payn gsterir. (Bu bir rneklem istatistiinin deeriyle ilgili parametre deeri arasndaki mutlak fark olarak belirlenebilecei gibi, ilgilenilen parametrenin oransal bir deeri olarak da ifade edilebilir.)
rneklem hacminin yukardaki eflitlikle hesaplanabilmesi iin arafltrmacnn
anlamllk dzeyini ve h2 deerini belirlemesi ve ana ktle varyans 2 hakknda
bilgiye sahip olmas gerekir. Ana ktle varyans 2 genellikle bilinmez. Bu durumda, 2 ile ilgili bilgi gemifl yllarda yaplmfl olan ayn ya da benzer konudaki alflmalardan elde edilebilecei gibi, bir pilot alflmadan ya da en byk deerli gzlem deeri xmax ve en kk deerli gzlem deeri xmin biliniyorsa ve xi
rassal deiflkeni normal dalyorsa, = 0.01 iin
s = xmax - xmin
6
tahminleyicisi kullanlarak da hesaplanabilir.
RNEK 9
ZM
Bir arafltrmac, X ilinin merkez ilesinde ikamet eden ailelerin ortalama

aylk mutfak harcama tutarn tahminlemek istiyor. Ayrca bu tahminlemede 0.05 anlamllk dzeyinde en fazla 10 milyon TLlik bir yanlg pay
amalyor. rneklem hacmi ne olmaldr? Benzer amala bu il merkezinde yaplan arafltrmalardan ailelerin aylk mutfak giderleriyle ilgili standart sapmann 30 milyon TL olduu renilmifltir.
= 0.05
= 30 milyon TL.
z0.05 = 1.96
h = z . x = 10 milyon TLdir. Bu verilerden hareketle
n=
1.96 2 . 30
10 2
olarak elde edilir.
= 34 aile
nite 7 - rnekleme
177
rneklemin Seimi
rnekleme srecinin bu son aflamasnda, rnekleme girecek birimler seilerek,
veri derlenir. Bu, uygun zellikte bro ve alflma ortamyla nitelikli ifl grenlerin
teminini gerektirir. nceki aflamalarda alnan yanlfl kararlar ve dikkatsizlikler bu
aflamada byk sorunlarn yaflanmasna neden olur.
1. rnekleme srecinin aflamalarn sralaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Anadolu niversitesinin Akretim Fakltelerine kaytl olan rencilere iliflkin

yaplacak bir arafltrmada, anaktle nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
3. Akretim Faklteleri rencilerine iliflkin ereve bulunabilir mi, bulunabilirse

S O R U
gncel midir? Aklaynz.
S O R U
RNEKLEME YNTEMLER
AMA
DKKAT
DKKAT
rnekleme yntemlerini snflandrabileceksiniz.SIRA SZDE
N N
rnekleme yntemlerini olaslkl olmayan ve olaslkl yntemler fleklinde snflanAMALARIMIZ

drlabilecek ve bu yntemlerin nemli trleri hakknda bilgi sahibi olacaksnz.
Olaslkl Olmayan rnekleme Yntemleri
K T A P
Arafltrmay planlayan ya da (rnekleme uygulamasn yapan) kifli yada grubun istekleri ve deer yarglar, rnekleme seilecek birimlerin ve rneklem hacminin
belirlenmesinde etkili oluyorsa, yaplan rneklemeye olaslkl olmayan rnekleTELEVZYON
me denir.
Olaslkl olmayan rnekleme, rneklem iin birim seiminde, keyfi seim usulnn uyguland rneklemedir. rneklem oluflturulurken, tanmlanan ana ktleyi oluflturan birimler arasnda fark gzetilir ve btn birimlere, bilinen bir olaslkla seilme flans verilmezse, sz konusu olan seim, keyfi seimdir.
Temsili rneklem oluflturma bakmndan olaslkl olmayan rnekleme ynteminin baflars, rnekleme uygulamasn yrten kifli ya da grubun arafltrma konusuyla ilgili deneyimine, tanmlanan ana ktlenin zellikleri hakkndaki ncl
bilgilerine ve bu ana ktlenin ilgilenilen zellik ya da zellikler bakmndan homojenliine baldr.
Sosyal arafltrmalarda ska kullanlan olaslkl olmayan rnekleme yntemlerinden bazlar aflada ele alnmfltr.
Kolayda rnekleme
Bu rneklemede ama, kolayca ulafllabilir birimlerin seilmesiyle rneklemin
oluflturulmasdr. rnein; uygun grlen sokaktan, uygun grlen zamanda gelip geen bireylerle grflme yaplmas ya da bir konferansa katlan belirli saydaki katlmcdan arafltrma konusuyla ilgili grfllerinin alnmas, birer kolayda rnekleme uygulamasdr.
En ksa zamanda ve en az maliyetle bilgi retilmesine ihtiya duyulduu durumlarda kolayda rnekleme yntemi bir seenektir.
Bu rnekleme ynteminde en nemli sorun, seilen rneklemin ilgili ana ktleyi ne kadar temsil edebildiidir. Betimleyici ve iliflki arafltrc arafltrmalarda kolayda rnekleme uygun bir yntem deildir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
178
statistik
Yargsal rnekleme
Bu rnekleme de bir tr kolayda rneklemedir. Yargsal rnekleme, rneklemin
arafltrmacnn ya da rneklemecinin kiflisel arzu, dflnce ve deneyimlerine gre
seilmifl olduu rneklemedir. Bu yntemin kolayda rneklemeden fark, rneklem seimi iin arafltrmacnn belirli ltler belirlemesi ve bu ltlerin temsili
bir rneklem oluflturacak ltler olduuna inanyor olmasdr. Kolayda rneklemede olduu gibi bu rneklemede de rnekleme birimlerine kolayca ulafllabilir
ve verilerin ok hzl biimde derlenmesi mmkn olur. Bir A niversitesinin sorunlarn arafltrmak amacyla bu niversitenin st dzey yneticilerinin rnekleme seilmesi yargsal rnekleme iin bir rnektir. nk niversite st dzey yneticilerinin bu arafltrma iin temsili bir rneklem olaca dflnlebilir.
Yargsal rnekleme, pazarlama arafltrmasnda, kamuoyu arafltrmalarnda ve
biyolojik arafltrmalarda yaygn olarak kullanlmaktadr.
Kota rneklemesi
rneklem iin birim seiminin keyfi olarak yapld yntemlerden biri de kota
rneklemesidir. Bu yntemin baflaryla uygulanabilmesi iin tanmlanan ana ktleye iliflkin bir erevenin var olmas, ilgili ana ktle hakknda ncl bilgiye sahip
olunmas, ana ktlenin tabakalara blnebilmesi ve tabaka hacimlerinin bilinmesi gerekir.
Kota rneklemesi srecinde aflamalar afladaki gibidir :
Ana ktle hacmi N ve tabaka hacimleri Nh, (h = 1, 2, ...) belirlenir.
rneklem hacmi n keyfi olarak belirlenir.
Her tabakann, ana ktle hacmi iindeki Nh oran belirlenir.
N
Her tabakadan keyfi seimle nh = Nh . n sayda birim seilir ve bu seilen
N
birimler rneklemi oluflturur.
RNEK 10
ZM
Anadolu niversitesi ynetimi, verdii akretim hizmetlerinden memnun olan rencilerinin orann belirlemek amacyla bir arafltrma planlamfltr. Bu arafltrmay gereklefltirecek grup arafltrmay, kota rneklemesi uygulamak suretiyle tamamlamay dflnmektedir.
Cinsiyet tabakalama kriterine gre rencilere iliflkin bilgiler;
N
NE
NK
n
=
=
=
=
600.000
400.000
200.000
3000
Ana ktle hacmi.

Erkek renci hacmi
Kz renci hacmi
rneklem hacmi
Erkek renciler tabakasndan (NE) seilecek renci hacmi;

nE = NE . n = 400.000 . 3000 = 2000 renci
N
600.000
olarak bulunur.
Benzer hesaplama kz renciler tabakas iin de yaplrsa NK =1000 renci
bulunur.
Erkek ve kz renci tabakalarndan srasyla 2000 ve 1000 renci keyfi seimle
semek suretiyle n = 2000 +1000 hacimli rneklem seilmifl olur.
Bu rneklem zerinden ilgili veriler derlenir ve istenilen bilgi retilir.
nite 7 - rnekleme
179
Kartopu rneklemesi
Kartopu rneklemesi, zellikle bir erevenin mevcut olmamas ya da oluflturulmasnn imkansz olduu durumlarda, faydal bir rneklemedir. Bu yntemde, rnekleme sreci tanmlanan evrende yer alan bir bireyin, genellikle rassal olarak
seilmesiyle bafllar. Belirlenen bu birey rneklemeye giren birinci birimdir. Bu bireyle ayn ana ktle tanmnda yer alan tand bir bireyin olup olmad arafltrlr. Varsa, bu bireye ulafllr. Bylece rneklemde yer alacak olan ikinci birim belirlenmifl olur. Bu sre keyfi olarak belirlenen n hacimli rneklem oluflturuluncaya kadar srdrlr.
Bir blgedeki uyuflturucu madde kullananlar zerinde bir arafltrma yaplacak olsun. Bu blgede uyuflturucu kullananlarla ilgili bir liste bulmak
mmkn deildir. Blgeye gidilir, ya bir ya da iki uyuflturucu kullanan tanmlanabilirse, kartopu rnekleme sreci bafllar. rnekleme seilmifl olan
bu kifli ya da kiflilere uyuflturucu kullanan arkadafllarnn ya da tandklarnn olup olmad sorulur. Varsa adresleri renilir. Bu kiflilere ulafllr ve bunlar da rnekleme seilirler. Bu sre, keyfi olarak belirlenen n
hacimli rneklem oluflturuluncaya kadar srdrlr.
ete yeleri ve bir lkeye yasal olmayan yollarla girmifl olan kiflilerle ilgili
arafltrmalarda da kartopu rneklemesi uygulanr. Kartopu rneklemesi endstriyel rn alan ve satanlar hakknda yaplacak arafltrmalarda da kullanlabilir. Bu
yntem uygulandnda temsili rneklem oluflturmak olanakldr. Kartopu rneklemesinin rneklem oluflturma maliyeti ve rneklem varyans dflktr.
Tm olaslkl olmayan rnekleme yntemlerinde, rnee girecek birimlerin
seiminin keyfi olmas, tek ynl hatalara (sistematik hatalara) neden olur. Bu tr
hatalardan kanmak iin, izleyen paragraflarda ele alnacak olan olaslkl rnekleme yntemleri kullanlr.
Olaslkl rnekleme Yntemleri

Rassal rnekleme yntemleri olarak da anlan bu yntemler, rnekleme planlarnda yaygn olarak uygulanr. Bu tr rneklemede, rnekleme girecek birimlerin seimi rassal olarak yaplr. Rassal seim, ana ktleden, rnekleme girecek birimleri seerken, herhangi bir ayrcaln uygulanmad seimdir. Rassal seim yapma
imkan veren eflitli seim uygulamalar bulunmaktadr. Bunlar, kura usul, rassal
saylar tablosu, rassal say treten bilgisayar programlar ve sistematik seim olarak saylabilir.
Rassal seim iin kura usul uygulamasnda nce, oluflturulan erevedeki btn birimlere numara verilir. Sonra bu numaralar fifllere yazlr ve bir torbaya atlr. Fifller iyice karfltrldktan sonra, ekilen fifl torbaya iade edilmeksizin (ya da
iade edilerek) n tane fifl seilir. kan fifllerdeki numaralara karfl gelen birimler,
rassal rneklemi oluflturur. Rassal seim uygulamalar iin kullanlan rassal saylar
tablosu ve rassal say treten bilgisayar programlar kura usulyle seimin glklerini ortadan kaldran rassal seim aralardr. Bu aralarn birim seim srecinde
nasl kullanlacana deinilmemifltir.
Eer rassal seim iin, sistematik seim uygun grlrse, afladaki aflamalar
izlenir:
k = N/n oran hesaplanr. Bu oran bytme faktr olarak isimlendirilir.
1,2, ..... ,k adet say arasndan rassal olarak bir say ekilir. ekilen say a
ile gsterilsin. a, rnekleme girecek birinci birimin sra numarasn gsterir.
RNEK 11
180
statistik
anc, a+knc, a+2k'nc, ...... ,a+(n-1)knc sra nolu birimlerin seilmesiyle n hacimli rneklem oluflturulur.
Hem kura usul seimde, hem de sistematik seimde, seilecek bir birimin belirlenen n hacimli rneklemde yer almas olaslklar ayn (n/N) olmasna ramen;
olas rneklemlerden birinin incelenen rneklem olma olaslklar farkldr. Bu
olaslklar srasyla 1/C nN ve 1/k dr.
Rassal seim ve rassal seim usullerini akladktan sonra, olaslkl rnekleme
tanmn yapmak kolaylaflmaktadr. En basit tanmyla, rneklem iin birim seiminde rassal seimin uyguland yntemlere olaslkl rnekleme yntemleri
ad verilir. Genifl anlamyla olaslkl rnekleme, ilgili ana ktledeki her rnekleme birimine hesaplanabilir ve sfrdan farkl bir olaslkla seilme imkan veren rneklemedir. Tanmda belirtilen zelliklere sahip rneklemse olaslkl rneklem
olarak isimlendirilir.
Olaslkl rneklemenin nemli stnl vardr :
rneklemden elde edilen verilerden hesaplanan istatistikler, ana ktle parametreleri hakknda genelleme yapmak amacyla kullanlabilir.
rnekleme hatasnn bykl hakknda bilgi elde edilebilir.
Keyfi seimde sz konusu olabilecek yanllk (sistematik hata) giderilmifl
olur.
Olaslkl rneklem oluflturma prensibi esas olmak zere, uygulamada ya birim
seim ifllemini kolaylafltrmak ya da ana ktleyi temsil edecek daha iyi bir rneklemin oluflturulmasn salamak zere, eflitli rnekleme yntemleri gelifltirilmifltir.
zleyen kesimlerde, uygulamada en ok kullanlan olaslkl rnekleme yntemleri aklanacaktr.
Basit Rassal rnekleme

rnekleme planlarnda, rnekleme girecek birimlerin seiminde, rassal seimin
kolaylkla uygulanabilecei olaslkl rnekleme yntemi, basit rassal rneklemedir.
Basit rassal rnekleme, hacmi N olan sonlu bir ana ktleden, birbirinden farkl ve n hacimli oluflturulabilecek C nN saydaki olas rneklemlerin her birine, incelenecek rneklem olmas bakmndan eflit flans tanyan rnekleme yntemidir. Bu
tanmda belirtilen zellikleri taflyan C nN saydaki rneklemlerin her birine, basit
rassal rneklem denir. Bu rnekleme yntemi, ana ktledeki btn birimlere,
hacmi n olarak belirlenen rnekleme girmeleri bakmndan, bilinen ve birbirine
eflit (n/N) seilme olas salar.
Uygulamalarda, basit rassal rneklemin seimi iin afladaki sre izlenir:
Gncel ereve temin edilir ya da hazrlanr. Seilecek rneklemin temsili
olabilmesi iin, erevenin gncel olmas ok nemlidir.
rneklem hacmi belirlenir.
erevede yer alan N saydaki birime, onlar tanmlayc numara ya da iflaret verilir.
Ana ktledeki her birime eflit, 1/N seilme flans vermek suretiyle, rnekleme girecek birinci birim seilir. Seim iin kura usul, rassal saylar tablosu ya da rassal say treten bilgisayar programlar kullanlr.
Geriye kalan N-1 birimin her birine eflit flans vermek suretiyle ikinci birim
seilir.
Bu birim seim sreci, n hacimli rneklem seilinceye kadar tekrarlanr.
nite 7 - rnekleme
Aklanan seim srecinde, her ekiliflte seilen birim incelendikten sonra, ana
ktleye iade edilmedii iin, bu seim srecine iadesiz rassal seim sreci ad
verilir. Eer, basit rassal rnekleme planlarnda, nceki ekiliflte seilen birim, incelendikten sonra ana ktleye iade ediliyorsa, baflka bir ifadeyle, birimler tekrar
tekrar seilme flansna sahipse, bu seim srecine iadeli rassal seim sreci ad
verilir. adeli rassal seim srecinde, ana ktle hacmi ekiliflten ekilifle deiflmez.
Sonlu bir ana ktleden iadeli ekiliflle bir basit rassal rneklem seilirse, sonsuz ana ktleden basit rassal rnekleme yapyormufl gibi bir anlam ifade eder.
Bu ekilifl srecinde ana ktlenin her birimi, yaplacak ekilifllerin her birinde
birbirine eflittir, 1/N olan seilme olaslna sahiptir ve birbirini izleyen ekilifller
bamszdr.
Sonlu ana ktlelerde, ktle hacminin byk ya da kk oluflu, iadeli ve iadesiz seim iin nemli farkllklar gsterir. Ana ktle hacmi byk, rneklem oran
(n/N) ok kk olduu zaman, iadeli ve iadesiz rneklemler benzer zellik gsterirler. nk; iadeli ekilifl uygulandnda, nceki ekilifllerde seilmifl olan bir
birimin yeniden rnekleme seilmesi olasl ok kktr. Ancak, ana ktle hacmi kkse, iadeli ve iadesiz rassal ekiliflle oluflturulan ayn hacimli rneklemler
iin hesaplanan rneklem istatistikleriyle ana ktle parametreleri karfllafltrlrsa,
iadesiz basit rassal ekiliflle oluflturulan rneklem, iadeli olana gre daha az hatayla tahminleme imkan salar. Bu zellik nedeniyle de iadesiz rassal ekilifl, uygulamada genellikle baflvurulan yntem olmaktadr.
Arafltrmalarda ilgilenilen zellik asndan, ana ktlenin homojen olmas durumunda, basit rassal rnekleme, tercih edilmesi gereken bir yntemdir.
rnekleme planlarnda, basit rassal rnekleme ynteminin tercihini etkileyen
nemli snrlayclar vardr. Bunlardan birincisi, gncel bir ereve oluflturmak ya
da hazrlamak olduka zordur. kincisi, tanmlanan ana ktlenin birimleri genifl bir
corafik alana yaylmflsa, basit rassal rnekleme uygulamas ok zaman alr ve
veri derleme maliyeti giderek artar. ncs, eer tanmlanan ana ktle homojen deilse, basit rassal rneklem sonularnn baflars dier olaslkl rnekleme
yntemleri sonularnn baflarsndan dflktr.
Tabakal rnekleme
rnekleme planlarnda ama, ana ktleyi, ilgilenilen deiflken(ler) asndan en
iyi temsil edebilecek rneklemi oluflturmaktr. Baflka bir anlatmla, ana ktle parametre tahminine iliflkin varyansn, olabildiince kk olmasn salamaktr.
zerinde arafltrma yaplacak ana ktle, ilgilenilen deiflken(ler) ynnden heterojen olduunda, bu imkan veren rnekleme yntemi tabakal rnekleme yntemidir.
Tabakal rnekleme drt aflamal bir sretir. Bu aflamalar afladaki gibi
sralanabilir:
ncelikle, incelenecek zellikler asndan nemli farkllklar gsteren N
hacimli bir ana ktlenin birimlerini, birbirine daha ok benzeyen birimlerden oluflacak alt ktlelere, baflka bir ifadeyle, tabakalara ayrmada kullanlacak, tabakalama deiflkenleri belirlenmelidir. Burada dikkat edilmesi gereken nokta, tabakalama deiflkenleri seilirken, seilecek deiflkenlerin,
bir tabakadaki birimlerinin olabildiince homojen, farkl tabakalardaki birimlerinin de olabildiince heterojen olmasn salayarak, ayn zamanda,
uygulama ve lme kolayl da yaratmak suretiyle maliyeti arttrmadan,
tahminleme hatasn azaltmas gereidir. Tabakalama amacyla kullanlabi-
181
182
statistik
lecek deiflkenlere, demografik zellik, tketici tr, sosyoekonomik snf,

meslek grubu, firma bykl, corafik yerleflim yeri vb. rnek olarak
gsterilebilir.
Belirlenen tabakalama deiflkeni itibariyle, N hacimli bir ana ktle daha homojen L sayda ve hacimleri N1 , N2 , ... , NL olan alt tabakalara ayrlr. Bu
aflamada nemli olan, tanmlanan ana ktledeki her bir birimin yalnz bir
tabakaya ait olmas ve hibir birimin akta kalmamasnn salanmasdr.
Baflka bir ifadeyle,
N1 + N2 + ... + NL =
Nh = N
h=1
olmaldr.
Tabaka says L arttka tabakalarn homojenlii de artacandan tabaka varyanslar giderek klecek ve buna bal olarak da tahminlerin gvenilirlii giderek artacaktr. Tabaka saysnn artmas maliyetleri ykseltir ve uygulama zorluu yaratr. Bu nedenlerle tabaka says L belirlenirken tabaka saysnn yarataca maliyet, uygulama zorluu ve elde edilecek tahminlerin
gvenilirlii birlikte deerlendirilmelidir. Deneyimler ve uygulamalar, tabaka saysnn altdan fazla olmamasn, ou zaman iki ya da tabakann
yeterli olabileceini gstermektedir.
Her tabakadan basit rassal seimle srasyla n1 , n2 , ... , nL hacimli alt rneklemler oluflturulur. Alt rneklem hacimleri toplam, rneklem hacmine
eflittir. Baflka bir ifadeyle, n rneklem hacmini gstermek zere,
n1 + n2 + ... + nL =
nh
h=1
olmaldr.
Nihayet, oluflturulan alt rneklem birimleri zerinden derlenen bilgiler kullanlarak, arafltrma amalar iin gerekli olan istatistikler hesaplanr ve bu
istatistiklere dayanarak, istatistiksel karsamalar yaplr.
Daha nce de vurguland gibi, tabakalar ii homojenlik arttka tabakalar ii
varyanslar klr. Bu da ilgili ana ktle parametre tahminleyicisinin varyansn
kltr. Bu sonuca gre, heterojen ktlelerde ayn rneklem hacmi iin basit
rassal rnekleme uygulamasnn rnekleme hatas, tabakal rneklemenin rnekleme hatasndan byk olur. Baflka bir deyiflle, heterojen evrenler iin tabakal rnekleme yntemi daha etkindir.
Tabakal rneklemenin dier bir stnl, ilgilenilen ana ktlenin yan sra,
her tabaka iin de ayr bilgi elde etme olana salamasdr. Uygulamada ana ktleye gre tabakalar iin ereve oluflturmak daha kolay olabilir. Ancak salad
bu kolaylklara ramen, tabakal rneklemenin baz glkleri de vardr. ncelikle tabakal rnekleme uygulamas iin, tabaka hacimleri ve bunlarn toplam olan
ana ktle hacminin bilinmesi gerekir. Bunu kolayca belirlemek her zaman mmkn olamamaktadr. Ayrca ilgilenilen ana ktlenin homojen olup olmadnn tespit edilebilmesi iin de bu ana ktle hakknda pek ok ncl bilgiye de gereksinim vardr.
nite 7 - rnekleme
Sistematik rnekleme
rneklem iin birim seiminin aflada ele alnan bir sistematie uygun olarak yapld rnekleme srecine sistematik rnekleme ad verilir. Bu yntemin snrlayclar, ilgili ana ktleye iliflkin bir erevenin var olmas ve birimlerin doal bir
sraya sahip olmasdr.
Bir sistematik rneklem oluflturma srecinde flu aflamalar izlenir:
Ana ktledeki birimler 1den Ne kadar numaralandrlr.
Arafltrma iin yeterli olacak rneklem hacmi (n) belirlenir.
(k=N/n) rneklem aral belirlenir.
1 ile k arasnda bir tam say rassal olarak seilir. Bu say a ile gsterilirse, a
rnekleme girecek birinci birimin sra numaras olur.
anc birimi k aralklaryla izleyen a+knc, a+2knc, ....., a+(n-1) knc
sra nolu birimler rnekleme seilir ve n hacimli sistematik rneklem
oluflturulur.
Oluflturulan rneklemden elde edilen veriler kullanlarak ilgilenilen istatistikler hesaplanr.
Sistematik rnekleme ynteminde bir birimin seilecek n hacimli rneklemde
yer almas olasl, basit rassal rneklemede olduu gibi (n/N)dir.
Sistematik rnekleme, nceki rassal rnekleme yntemlerine gre daha az maliyetli ve daha kolaydr.
te yandan, ilgili ana ktleye iliflkin erevenin yaps hakknda bilgi sahibi olmakszn da sistematik rnekleme uygulanabilir. Bu durumda, ana ktle birimlerinin doal bir sraya sahip olmas gerekir. rnein; bir sper marketten ayrlan
her knc mflteriyle grflme yaplarak yrtlen arafltrmalar gibi.
erevenin doal yapsnda tekrarlamalar varsa, sistematik rnekleme kullanlmamaldr. rnein; veriler aylk olarak dzenlenmifl ve k = 12 alnmflsa, bu durumda her yln ayn ay rnekleme gireceinden, bu tr bir uygulama tek ynl
hatalara neden olabilir.
Kme rneklemesi
Bu rnekleme yntemi, ana ktle hacminin ok byk, birimlerin genifl bir corafik alana yaylmfl olmas ya da rnekleme girecek birimlere iliflkin bir ereve
oluflturmann mmkn olmad zaman tercih edilmesi gereken bir yntemdir. Bu
teknikte seim, kmeler arasndan yaplr.
Kme rneklemesi srecinde afladaki aflamalar izlenilir:
lgili ana ktledeki birimler (eer mmknse) corafik bir lte gre kmelere ayrlr. Kmeler, okullar, niversiteler, flehirler, devletler gibi doal
olarak var olan birimlerden oluflur.
Kmeler arasndan rassal olarak belirli sayda kme seilir.
Seilen kmelerdeki birimler zerinden veri derlenir. Seilen kmelerdeki
birimlerin says, rneklem hacmini gsterir.
Kmeleme rneklemesi, kmelemenin ve rneklemenin herhangi bir aflamada
yaplmas fleklinde de uygulanabilir. Bu tr kme rneklemesine aflamal kme
rneklemesi ad verilir.
183
184
statistik
RNEK 12
60 mahallesi olan bir il merkezinde partilerin seim ncesindeki oy dalm arafltrlacak olsun. Arafltrmac her mahalledeki semenleri birer
kme olarak tanmlar, mahalleler arasndan rassal olarak mahalle seer
ve seilen mahallelerden de yine rassal olarak belirli sayda sokak seerse ve seilen sokaklardaki btn semenleri incelemeye alrsa iki aflamal kme rneklemesi uygulamfl olur.
Rassal seim aflama says, benzer flekilde arttrldnda, ok aflamal
kme rneklemesi uygulanmfl olur.
SIRA SZDE
1. rnekleme
snflandrnz.
SIRAyntemlerini
SZDE
D fi N E L M
2. Olaslkl rneklemeyle olaslkl olmayan rnekleme arasndaki temel farkllk nedir, aklaynz.
D fi N E L M
3. Sistematik rneklemede rnekleme girecek birimler nasl seilir, aklaynz.
S O R U
S O R U
RNEKLEME DAILIMI
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
DKKAT
rnekleme dalm kavramn aklayabileceksiniz.
N N
5
SIRA SZDE
Buraya kadar yaplan aklamalarda, bir istatistiksel arafltrmada nemli amalardan birininAMALARIMIZ
de ele alnan ana ktlenin ilgilenilen zelliklerini belirlemek olduu,
tamsaymn mmkn olmad durumlardaysa bunun uygun bir rneklem yardmyla nasl gereklefltirilebilecei ve uygun rnekleminde nasl seilebilecei konular ele alnd.
K T A P
Daha nce de deinildii gibi, bir ana ktleye iliflkin saysal karakteristiklere
parametre ad verilir ve bir parametre genel olarak simgesiyle gsterilir. Daha
ak bir anlatmla,
tam saymla elde edilen x1 , x2 , ... , xN lmleriT E L E V Z Y Oparametre
N
nin kullanlmasyla hesaplanan ve ana ktle hakknda bilgi reten saysal karakteristiklerin genel addr. Tamsaymn yaplamad durumlarda hesaplanamayan
parametresine iliflkin bilgi, ya iliflkin bilgi reten rneklem istatistiklerinden
yararlanlarak elde edilebilir. rneklem istatistikleri genel olarak simgesiyle
gsterilir. rneklem istatistii ya da sadece istatistik, rassal olarak seilen n hacimli rneklemden elde edilen x1 , x2 , ... , xN gzlem deerlerinin kullanlmasyla
hesaplanan, saysal karakteristiklerin genel addr.
rnekleme srecinde rassal olarak seilen n hacimli bir rneklem iin hesaplanan istatistikler, bafllangta kendi baflna bir anlam ifade etmezler ve sadece ait
olduklar rneklem iin bilgi niteliindedirler. nk incelenen bu n hacimli rneklem birbirinden farkl ayn hacimli mmkn rneklemlerden sadece biridir ve
her mmkn farkl rneklem iin hesaplanan istatistikler birbirinden farkl deerlere sahip olabilirler. Bu nedenle, rneklem istatistiklerinden yararlanarak, ana
ktle parametreleri hakknda bilgi retme srecinde, bir rnekleme plannda rassal olarak seilen n hacimli bir rneklemin hesaplanan istatistiklerinden deil, o
istatistiklerin mmkn rneklemlerde alaca deerlerin dalmndan, bu dalmn zelliklerinden ve fleklinden yararlanlr. Bir baflka ifadeyle, rneklem istatistiklerinden yararlanmak suretiyle ana ktle parametreleri hakknda bilgi nasl retilir sorusunun yant iin bilinmesi gereken en nemli kavram, rneklem istatistiinin rnekleme dalm ya da sadece rneklem dalm kavramdr.
nite 7 - rnekleme
185
N hacimli bir ana ktleden rassal olarak seilebilecek n hacimli mmkn btn rneklemlerin seildii ve her rneklem iin istatistii hesapland varsayldnda 1 , 2 , ... , C nN istatistikleri hesaplanmfl olur. Hesaplanmfl olan istatistiklerinin dalmna, bu istatistiin rnekleme dalm ad verilir.
rnekleme planlarnda ilgili ana ktleden rassal olarak ekilen n hacimli sadece bir tek rneklem gznne alnr ve bu rnekleme iliflkin istatistik hesaplanr. Bu durumda rnekleme dalm tanm, oluflturulacak n hacimli basit rassal
rneklemden elde edilecek olan x1 , x2 , ... , xn gzlem deerlerinin , X1 , X2
, ... , Xn rassal deiflkenlerinin gzlenen deerleri olduu ve bu gzlem deerlerini kullanarak hesaplanan istatistiinin de bir rassal deiflken olduu gereinden kaynaklanmaktadr. Buna gre rnekleme dalm, bir rassal deiflken
olan istatistiinin olaslk dalmdr.
eflitli amalar iin rnekleme yapmaya karar verildii zaman, dikkatlerin en
ok odaklaflt parametreler ana ktle aritmetik ortalamas ve ana ktle oran
olmaktadr. Bu nedenle, izleyen blmlerde bu parametreler hakknda bilgi reten rneklem istatistiklerinin, srasyla rneklem aritmetik ortalamas X nn ve rneklem oran pnin rnekleme dalmlar ve zellikleri ele alnacaktr.
rneklem Ortalamas X nn rnekleme Dalm

Ana ktle aritmetik ortalamas , ilgili ana ktleye iliflkin nemli bir saysal karakteristiktir. , N hacimli sonlu ana ktlelerde tam saym yapldnda gzlem
deerleri x1 , x2 , ... , xn olarak gsterildiinde,
xi
N
i=1
X snfnda 4 renci bulunsun. Bu rencilerin simgesel isimleri ve baflar puanlar Tablo-1 de verilmifltir. Ana ktle aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
renci Ad
A
B
C
D
Baflar Puan
90
80
60
70
= 90 + 80 + 60 + 70 = 75 puan
4
Tamsaymn yaplamad ve rneklemeye baflvurulduu durumlarda aktr ki
hesaplanamaz. Bu durumda hakknda bilgi retme sorunuyla karfllafllr. Bu
sorunun zmlenebilmesi iin, rassal olarak seilen n hacimli bir rneklem iin
hesaplanan rneklem aritmetik ortalamas ve bu istatistiin dalmndan yararlanlr. rneklemden elde edilen gzlem deerleri x1 , x2 , ... , xn ise,
X=
xi
i=1
n
RNEK 13
186
statistik
forml ile hesaplanr.

Yukardaki rnek tekrar gz nne alnsn. N=4 renci olan ana ktleden basit rassal rneklemeyle A ve D isimli rencilerin seilmesiyle n=2 renci olan
bir rassal rneklem seildiinde, rneklemdeki rencilerin baflar puan ,
X = 90 + 70 = 80
2
olarak bulunur.
RNEK 14
rnek 1de verilen sonlu ana ktleden n=2 birim olan birbirinden farkl
mmkn tm basit rassal rneklemleri oluflturunuz ve her rneklem iin
aritmetik ortalamay hesaplaynz.
4 birimden 2 birim, farkl flekillerde seilir. Sonular afladaki tabloda verilmifltir:
rneklem No
rneklem Birimleri
Gzlem Deerleri
rneklem Ortalamalar
1
2
3
4
5
6
A,B
A,C
A,D
B,C
B,D
C,D
90,80
90,60
90,70
80,60
80,70
60.70
85
75
80
70
75
65
Yukardaki rnekte ilgilenilen ana ktledeki birim says az olduu iin X n

rnekleme dalm kolaylkla oluflturulabilir. Ancak, uygulamada, ilgilenilen ana
ktleden elde edilecek mmkn tm rneklemleri ve bunlara iliflkin aritmetik ortalamalar hesaplamak hem ok klfetli hem de anlamszdr. Bunun yerine X bir
rassal deiflken olarak alnp onun kuramsal dalmndan yararlanlr. Bir tanm
vermek gerekirse, bir ana ktleden ayn hacimde seilebilecek mmkn her rneklem iin farkl deerler alabilen X rassal deiflkeninin dalmna, X n rnekleme dalm ad verilir.
Belirlenen her rneklem hacmi iin, X n farkl rnekleme dalm vardr. X
n rnekleme dalm, X rassal deiflkeninin ortalamas ve standart sapmas (standart hata) ile belirlenir.
Ortalama Ve Standart Hata

rneklem hacmi arttka, X n rnekleme dalmnn ortalamas ana ktle aritmetik ortalamas ye yaklaflr. X n beklenen deeri (ya da ayn anlama gelen X
n rnekleme dalmnn ortalamas) E( X ) ile gsterilirse,
E( X ) =
olur.
X n rnekleme dalmnn standart sapmas (standart hata), rneklem hacmi
arttka klr. X n standart sapmas x simgesiyle gsterilir ve X n rnekleme dalmnn deiflkenliini ler. x , basit rassal rneklemede,
x =
nite 7 - rnekleme
eflitlii ile hesaplanr. Standart hatann karesi, rnekleme dalmnn varyansn

ifade eder ve 2x simgesiyle gsterilir. Eflitlikten de anlafllabilecei gibi, standart
hata, ana ktle standart sapmas ya ve rneklem hacmi ne baldr. Bir baflka
ifadeyle, ana ktle deiflkenlii bykse, herhangi bir n hacimli rneklem iin X
n rneklem dalmnn deiflkenlii byk olur. rneklem hacmi bydke
daha doru ve gvenilir bilgi retme olana da artar. te yandan, standart hata
ile rneklem hacminin kare kk arasnda ters bir iliflki olduu iin, rneklem
hacmini arttrmak suretiyle standart hatay azaltmak baz glklere yol aar. rnein; rneklem hacmi n=100 birim iken, X n standart sapmasn yarya indirebilmek iin rneklem hacmi 4 kat arttrlmaldr.
Ana ktle standart sapmas genellikle bilinmediinden, x hesaplanrken
yerine onun yansz bir tahminleyicisi olan rneklem standart sapmas s kullanlr.
Bu durumda standart hata x simgesiyle deil Sx simgesiyle gsterilir ve
sx
= s
ile hesaplanr.
rneklem standart sapmas da,
s
X X 2
i
n1
fleklinde hesaplanr.
Eer ilgilenilen ana ktle sonlu bir ana ktle ve rnekleme oran n/N 0.05 ise,
Nn
standart hata hesaplanrken
fleklindeki bir arpan, dzeltme faktr olaN1
rak kullanlr.
Basit rassal rneklemede rneklem hacmi arttka, X n rnekleme dalm
normal dalma yaklaflr. Bu sonuca, istatistikte nemli bir yeri olan, afladaki teorem yardmyla ulafllr.
Merkezi Limit Teoremi

Ana ktlelerin dalm flekli ne olursa olsun, basit rassal rneklem hacmi bydke, X n rnekleme dalm normal dalma yaklaflr. Bu dalmn ortalama
s , varyans 2 / n dir. rneklem hacmi n iin yeterli byklk, kesin olmamakla birlikte uygulamada n 30 birim olarak kabul edilmektedir.
Eer X , ortalamas ve varyans 2 olan normal dalml bir ana ktleden
seilmifl n hacimlik bir basit rassal rneklemin ortalamasysa, X n rnekleme dalm ortalamas , varyans 2 / n olan bir normal dalmdr.
X rassal deiflkeninin dalm normal olduundan,
z= X
/ n
eflitliiyle standart deiflkene dnfltrlr. Bylece, normal dalmn zellikleri
kullanlarak ana ktle aritmetik ortalamas hakknda, bilgi retmek kolaylaflr.
187
188
statistik
rneklem Oran pnn rnekleme Dalm

rnekleme planlarnda ele alnan ana ktlenin arafltrlmak istenen zelliklerinin
bazlar iki sonulu olmaktadr. rnein bir fabrikada retilen rnler, hatal ya da
hatasz rn, bir fakltedeki renciler, baflarl ya da baflarsz renci olmak
zere iki grupta toplanabilir. Bu iki sonutan birisi rnein baflarl renci A dieride A ile gsterilsin.
ki sonulu ana ktleler zerinde yaplan rnekleme uygulamalarnda, sz
edilen bu iki sonutan birinde, rnein A sonucunda, yer alan birimlerin oranyla
ilgilenilebilir. Bu durumda ana ktle oran, ana ktlenin birimleri iindeki ilgilenilen trden zellie sahip olanlarn oran biiminde tanmlanr.
RNEK 15
Y snfndaki rencilerin genel baflar durumu aflada verilmifltir. Bu snfn baflarl renci oran nedir?
renci Ad
A
B
C
D
Baflar Durumu
Baflarl
Baflarsz
Baflarl
Baflarl
rnekte snftaki baflarl renci oran, ana ktle orandr ve ile gsterilir.
Bu ana ktledeki ilgilenilen trden zellie sahip (baflarl) birim (renci) says
R ile gsterilirse, ana ktle oran ,
=R
N
eflitlii ile hesaplanr. Burada R = 0,1,2...,N deerlerini alabilecei iin, nin deer aral 0 1 olur. Snftaki baflarsz renci says (ilgilenilmeyen trden
zellie sahip birim says) N-R olduu iin, baflarsz renci oran Q,
Q=NR =1
N
olur.
Yukardaki rnekte baflarl renci says, R=3 olduu iin
= 3 = 0.75
4
olarak bulunur. Bu sonuca gre, snftaki rencilerin %75i baflarldr. Bu kesin
bir sonutur.
Tam saym yaplamad zaman R bilinemez ve hesaplanamaz. rnekleme
planlarnda parametresi hakknda bilgi, bu parametre hakknda bilgi reten rneklem istatistiklerinden yararlanarak retilebilir.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklemden, bu rneklemin seildii ana ktlenin parametresi hakknda bilgi retebilmek iin iki rneklem istatistii sz konusudur. Birincisi, hacmi n olan bir basit rassal rneklemdeki ilgilenilen trden
zellie sahip olan birimlerin saysdr ve r ile gsterilir. kincisi, ilgilenilen trden
nite 7 - rnekleme
zellie sahip olan rneklemdeki birimlerin orandr. rneklem oran p simgesiyle gsterilir ve
p= r
n
eflitlii ile hesaplanr. Burada r = 0,1,...,n deerlerini alabilir. rnin deerlerine bal olarak p' de 0 p 1 aralnda bir deere alr. rneklemi oluflturan birimler
arasnda ilgilenilen trden sonuca sahip olmayan birimlerin oranysa q ile gsterilir. Bu sonuca sahip birimlerin says n - r olduu iin
q= nr =1p
n
olur.
Yukarda verilen rnekte ele alnan N = 4 birimlik bir ana ktleden, basit rassal rneklemeyle hacmi n = 2 renci olan bir rneklem seildiinde rneklemdeki baflarl renci oran,
p = r = 1 = 0.5
n 2
olarak hesaplanmfl olur.
te yandan, anaktle oranna iliflkin varyans,
2 = 1
fleklinde ifade edilir. Varyansn pozitif kare kk de standart sapmay verdiinden,
= 1
fleklinde yazlr.
rneklem varyans ve standart sapmas da benzer flekilde srasyla
s2 = p ( 1 p )
ve
s
= p1 p
olarak gsterilir.
ki sonulu bir ana ktleden, mmkn btn n hacimli basit rassal rneklemlerin
seildiini ve her rneklem iin p orannn hesapland varsayldnda, pi oranlarndan oluflan bir dalm elde edilir. Bir ana ktleden seilebilecek ayn hacimli, mmkn btn rneklemler iin, hesaplanan rneklem oranlarnn oluflturduu dalma, oranlarn rnekleme dalm ad verilir.
rnekleme planlarnda tanmlanan ana ktleden rassal olarak n hacimli sadece tek bir rneklem oluflturulur ve bu rneklem iin p oran hesaplanr. p rassal
189
190
statistik
deiflkeninin ekilmesi mmkn tm n hacimli rneklemlerde ald deerlerin

dalmna, oranlarn rnekleme dalm ad verilir.
Ortalama ve Varyans
Ana ktle oran hakknda arafltrlmak istenen bilgi n hacimli tek bir rneklem
iin hesaplanan p istatistiine deil, bir rassal deiflken olan p istatistiinin rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanlarak retilir. Bu dalmn zellikleri dalmn, aritmetik ortalamas ve varyansyla belirlenebilir.
Sonsuz bir ana ktleden seilen n hacimli basit rassal rneklem iin hesaplanan p orannn rnekleme dalmnn aritmetik ortalamas p ana ktle oran
ye eflittir. Bu durum rneklem oran pnin ana ktle oran nin yansz (sistematik hata iermeyen) tahminleyicisi olduunu gsterir. Bu sonuca gre,
E(p) =
yazlr.
Sonsuz ana ktlelere ya da rnekleme oran n/N 0.05 olan btn sonlu ana
ktlelere uygulanan basit rassal rnekleme planlarnda, rneklem oran pnin dalmnn varyans 2p ve standart hatas da p ile gsterilir.
Eer, ana ktle varyans 2 biliniyorsa,
2p =
p =
eflitlikleriyle, ana ktle varyans
s2p
p1 p
n
2 bilinmiyorsa,
p1p
n
s=
Uygulanan bir basit rassal rnekleme plannda ilgilenilen ana ktle sonlu ve
rnekleme oran n/N<0.05 ise, rneklem oran pnin rnekleme dalmnn varyans 2p ve standart hatas p ;
ana ktle varyans biliniyorsa,
2p =
Nn
N1
p =
Nn
N1
ana ktle varyans bilinmiyorsa,

s2p
p1 p N n
.
n
n
sp =
eflitlikleri kullanlarak hesaplanr.
p1p
.
n
Nn
N
nite 7 - rnekleme
191
Dalm fiekli Ve Merkezi Limit Teoremi

Oranlarn rnekleme dalmnn flekli eer E(p) = < 0.5 ise saa arpk,
E(p) = > 0.5 ise sola arpk ve E(p) = = 0.5 ise simetrik bir dalm gsterir. Kolaylkla grlebilecei gibi, E(p) = nin deeri 0 ve 1e yaklaflrken dalmn arpkl artar.
Merkezi Limit Teoremine gre bir rnekleme plannda, seilen basit rassal rneklemin hacmi n byrken rneklem oran pnin rnekleme dalm normal dalma yaklaflr. Uygulamada n 5 ve n(1 ) 5 koflullarn birlikte salayan
rneklem bykl, yeterli rneklem bykl olarak kabul edilir. Ayn teoreme gre rassal rneklem hacmi n 30 birim olmas ve ana ktle oran nin 0 ya
da 1e yakn deerler almamas koflullaryla oranlarn rnekleme dalm, normal
dalma yaklaflr. Bu koflullar salayan oranlarn rnekleme dalmyla ilgili
problemlerin zmlerinde normal dalmn zelliklerinden yararlanlr. Bu amala p rassal deiflkeni standartlafltrlmfl Z deiflkeni
Z= p
p
fleklinde yazlr. Bu standart deiflken kullanlarak, ana ktle oran hakknda bilgi
retmek mmkn olur.
1. rnekleme dalm kavramn aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Merkezi Limit Teoremi istatistie ne tr kolaylklar getirmifltir, aklaynz.

D fi N E L M
D fi N E L M
3. E(p) < 0.45 ise, oranlarn rnekleme dalmnn flekli nasldr?

S O R U
RNEKLEMEDE HATA KAVRAMI VE STANDART

HATA
N
AMA
S O R U
DKKAT
DKKAT
rnekleme uygulamalarnda ifllenecek hata trlerini aklayabileceksiniz.
SIRA SZDE
N N
statistiksel arafltrmalarda iki tr hatadan sz edilir. Bunlar, rnekleme hatas ve

rnekleme dfl hatalardr.
AMALARIMIZ
rnekleme Hatas - Standart Hata
rneklem istatistikleri, hacmi sonsuz ya da N birimlik bir ana

K ktlenin
T A P sadece n
biriminden (n<N) oluflan rneklemlerden derlenen veriler kullanlarak hesapland iin, genellikle (bir dereceye kadar) hata ierirler. Bu nedenle, rneklem istatistiklerinin, ana ktle parametrelerine eflit kmas beklenmez.
TELEVZYON
rneklemden rnekleme deiflen deerler alan istatistiklerin ana ktle parametre deerlerine gre gsterdikleri sapmalara ( lara), rnekleme hatas ad
verilir. Herhangi bir sapma pozitifse st tahminleme, negatifse alt tahminleme yaplyor demektir ve hata sz konusu olur. Sapmalarn sfr olmas durumunda, yaplacak tahmin sapmaszdr ve bu durumda hata sz konusu olmaz. rnekleme
hatalar sfr, negatif ya da pozitif deerler alabildii iin, bunlarn ortalamas kareli ortalamayla hesaplanr. Bu deer, ilgilenilen rneklem istatistiinin standart
hatasn gsterir. Standart hata aslnda bir rneklem istatistiine ait dalmn deiflkenliinin bir lsdr ve baflka bir deyiflle standart sapmadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
192
statistik
Standart hata, hakknda bilgi elde edilecek ana ktle parametresine, ana ktlenin dalm flekline, rnekleme birim seim usulne ve rneklem hacminin byklne gre farkl tahminleyicilerle hesaplanr. Bu tahminleyiciler rnekleme
dalm bafll altnda aklanmfltr. Hesaplanan standart hata deeri, rneklem
istatistiinin deerinin ana ktle parametresi deerinden ortalama olarak ne kadar
saptn gsterir. Bu deerin sfra yaklaflmas rneklem istatistiinden yararlanarak retilen bilginin gvenilir olduunu gsterir. Standart hata giderilemeyeceine gre, bu hatann kabul edilebilir bir dzeyin stne kmamas istenir.
Standart hatann deeri, rneklem hacmiyle ters ynde, ana ktle deiflkenliiyle doru ynde iliflkilidir. Ana ktle deiflkenlii veri durumunda olduu iin,
standart hatay azaltabilmek amacyla rneklem hacmini arttrmak gerekir.
rnekleme Dfl Hatalar

ster rneklemeden, ister tam saym sonucu oluflmufl olsun, veri derleme srecinde ifllenen hatalara, rnekleme dfl hatalar denir. Bu hatalar;
Veri derleme ve kaydetme ynteminden,
Yanlfl anlamaya yol aan sorularn varlndan,
erevenin kapsam hatas iermesinden ya da ayn rnekleme birimin erevede birden fazla yer almasndan,
rnekleme seilen birimlerin bir ksmndan bilgi derlenememesi nedeniyle, ortaya karlabilir.
Hataya neden olan bu unsurlar ortadan kaldrlrsa, rnekleme dfl hata sz
konusu olmaz.
SIRA SZDE
1. rnekleme
SIRAsonucu
SZDE ifllenecek hatalar nelerdir?
2. rnekleme uygulamas sonucu ifllenebilecek btn hatalar istenirse giderilebilir mi?
D fi N E L M
D fi N E L M
3. rnekleme hatasn azaltabilmek iin ne yaplmaldr?

S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
nite 7 - rnekleme
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, rnekleme yapmay gerekli
klan nedenlerden biri deildir?
a. Maliyet
b. Zaman
c. Kesin sonu elde etme
d. Doru veri elde etme
e. lm iin birimlerin fiziksel zarara uramas
2. rneklemenin temel amac afladakilerden hangisidir?
a. Ana ktleyi temsil eden bir rneklem oluflturmak.
b. Ana ktleyi temsil eden, mmkn btn rneklemleri oluflturmak.
c. Ana ktlenin btn birimlerini incelemek.
d. rneklemdeki bir birimin incelenmesi.
e. rneklemdeki birimler arasndan, birimler semek.
193
6. rneklem orannn deer aral afladakilerden

hangisidir?
a. 0 1
b. -1 < < 0
c. -1 < < 1
d. < -1
e. > 1
7. Ana ktlenin tmne ulafllamad durumlarda, ana
ktleyle ilgili bir yarg elde etmek amacyla, zerinde istatistiksel deerlerin hesapland gruba ne ad verilir?
a. Kontrol grubu
b. rnekleme
c. rneklem
d. Veri
e. Parametre
3. Afladakilerden hangisi, bir ana ktlenin tanmlanmas iin kullanlan bileflenlerden biri deildir?
a. Yer
b. Ana ktle hacmi
c. Zaman
d. rnekleme birimi
e. Gzlem birimi
8. Afladakilerden hangisi ana ktle hacmi byk olduunda, tam saym yapmay engelleyen nedenlerden biri
deildir?
a. Parametrelerin kesin deerinin bulunmas
b. Masraflar karfllayacak yeterli parann olmamas
c. Yetenekli iflgc bulunmamas
d. ok zaman almas
e. Her zaman pratik olarak mmkn olmamas
4. Bir rnekleme plannda, kota rneklemesi uygulanmas benimsenerek, ilgilenilen ana ktle A, B ve C tabakalarna ayrlmfltr. Tabaka hacimleri NA = 1000, NB =
2000: ve NC = 3000 birimdir. rneklem hacmi n = 600 birim olarak belirlendiine gre, B tabakasndan seilecek
birim says katr?
a. 186
b. 200
c. 210
d. 222
e. 250
9. Anadolu niversitesi rencilerinin boy uzunluuyla

ilgili bir arafltrma yapmak iin sadece Fen Fakltesi rencilerinden rassal olarak belirli sayda renci seilmifltir. Fen Fakltesi rencilerinin oluflturduu toplulua ne
ad verilir?
a. Hedef ktle
b. rneklem hacmi
c. rneklenen ana ktle
d. Gzlem birimi
e. rnekleme birimi
5. Afladakilerden hangisi, tanmlanan bir anaktleden

rassal olarak seilen n = 36 hacimli, mmkn btn
rneklemler iin hesaplanan, p istatistiinin meydana
getirdii damdr?
a. Oranlarn rnekleme dalm
b. Ortalamalarn rnekleme dalm
c. rneklem oranlar arasndaki farkn rnekleme
dalm
d. rneklem ortalamalar arasndaki farkn rnekleme dalm
e. Hacmi n = 36 olan rneklemin oran
10. Ana ktle hacmi kk olduunda, rnekleme seilen bir birimin dierlerinin seilme flansn etkilememesi
iin afladaki seim yntemlerinden hangisi kullanlr?
a. adeli
b. adesiz
c. Sistematik
d. Karma
e. Keyfi
194
statistik
Yant Anahtar
1. c
2. a
3. b
4. b
5. a
6. a
7. c
8. a
9. c
10. a
FINK, Arlene: How to Sampling in Surveys, Sage Publication, London, 1995.

GRSAKAL, Necmi: Bilgisayar Uygulamal statistik I,
Marmara Kitapevi, Bursa, 1997.
MALHOTRA, Naresh K: Marketing Research An Applied Orientation 2nd Edition, Prentice-Holl International, Inc, New Jersey, 1996.
NETER,J; WASSERMAN,W, WHTMORE, G.A.: Applied
Statistics, Simon and Schuster, Inc, Boston, 1993.
SERPER, zer; AYTA, Mustafa: rnekleme, Ezgi Kitapevi, Bursa, 2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitapevi,
stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley and Sons Inc., New York, 1996.
195
statistiksel
Tahminleme
Verilen tanmlar iyice zmsenmeli,

rnek sorular ve zmleri dikkatle incelenmeli,
Kavramlar arasndaki farkllklar gz nne alnmal,
stenenlerin neler olduu net bir biimde ortaya konulmaldr.
196
statistik
tahminleme tanmn kavrayarak, tahminleme srecinin aflamaN statistiksel

larn gereklefltirebileceksiniz.
istatistiklerini kullanarak nokta ve aralk tahminlemesi
N rneklem
yapabileceksiniz.
Amalar:
erik Haritas
GRfi
STATSTKSEL TAHMNLEME
STATSTKSEL TAHMNLEME TRLER
Nokta Tahminlemesi
Aralk Tahminlemesi
nite 8 - statistiksel Tahminleme
197
GRfi
rnekleme konusu gzden geirilirken de deinildii gibi, rneklemler ana ktle
parametreleri hakknda bilgi retmek amacyla seilirler. Seilen rneklemler iin
hesaplanan istatistikler, bu parametreler hakknda bilgi retirler. rneklem istatistiklerinden yararlanarak ana ktle parametreleri hakknda genelleme yapma sreci, istatistiksel yorumlama olarak ifade edilir.
Ana ktle parametreleri hakknda yorumlama iki aflamada gereklefltirilir. Bunlardan ilki bilmeyen parametre deerinin tahminlenmesi, dieri de bu parametrenin deeri hakknda karar vermedir. statistiksel tahminleme bu nitede, karar
vermeyse hipotez snamalar ad altnda izleyen nitede ele alnacaktr.
Bu nitede nce istatistiksel tahminleme ve istatistiksel tahmin kavramlar
aklanacak sonra da istatistiksel tahminleme trleri, nokta tahminlemesi ve aralk
tahminlemesi ele alnarak ana izgileriyle aklanacaktr.
zleyen paragraflarda kolaylk asndan, ana ktle parametresi yerine parametre, rneklem istatistii yerine de istatistik ifadeleri kullanlacaktr.
STATSTKSEL TAHMNLEME
AMA
statistiksel tahminleme tanmn kavrayarak, tahminleme srecinin aflamalarn gereklefltirebileceksiniz.
2500 ifli alfltran bir iflyeri, alflanlarnn ulaflm sorununa kolaylk salamas asndan iflyerine gelifl ve dnfl iin servis hizmeti vermeyi planlamaktadr. Bunun
iin de alflanlarn ikametgahlaryla iflyeri arasndaki ortalama uzakla iliflkin bilgiye ihtiya duyulmaktadr. Neler yaplabilir?
Gnlk yaflamn hemen hemen her alannda parametre tahminlemesiyle karfllafllr. Bu nedenle, tahminleme arafltrmalarn nemli bir evresini oluflturur. Bir
arafltrma srecinin en nemli aflamas olan rneklemeyle tahminleme biribirinin
ayrlmaz birer parasdr.
Bir tanm vermek gerekirse, tahminleme, tanmlanan ana ktleden seilen rassal rneklemden hesaplanan istatistikler yardmyla, bu ana ktlenin uyduu dalmn parametre deerlerini arafltrmaktr denilebilir.
Tanmdan da anlafllabilecei gibi, bir tahminleme srecinde afladaki aflamalar sz konusudur :
Tanmlanan ana ktleden nceden belirlenen n hacimli rassal bir rneklem
seilir.
Bu gzlem deerleri kullanlarak tahminlenecek parametre iin bilgi retecek istatistikler hesaplanr.
Parametre iin bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanlarak parametre deeri tahminlenir.
Hem rneklem iin, hem de ana ktle iin bilgi reten istatistie iliflkin formlasyona tahminleyici rneklem, gzlem deerlerinin bir tahminleyiciye uygulanmasyla hesaplanan deereyse tahmin ad verilir. Tahminleyici, tahminin nasl
yaplacan gsterir. Tahminse saysal bir deerdir. rnein,
n
Xi
X = i=1
n
Tahminleme, tanmlanan
ana ktleden seilen rassal
rneklemden hesaplanan
istatistikler yardmyla, ilgili
ana ktlenin parametre
deerini arafltrmaktr.
Ana ktle iin bilgi reten

istatistie iliflkin formlasyona tahminleyici, tahminleyici yardmyla hesaplanan
deere de tahmin denilir.
198
statistik
forml ile tanmlanan rneklemin aritmetik ortalamas, ana ktle aritmetik ortalamas iin bir tahminleyicidir. Bu forml yardmyla hesaplanan deerse, ana ktle aritmetik ortalamasnn bir tahminidir.
Parametreleri, istatistiklerden hareketle, bir say ve bu sayy kapsayan bir araln snrlaryla tahminlemek mmkndr. Birinci durumda nokta tahminlemesi,
ikinci durumdaysa aralk tahminlemesi sz konusu olur. Nokta ve aralk tahminlemesi izleyen blmlerde ayrntl olarak ele alnacaktr.
1. statistiksel
tahminleme
nedir?
SIRA
SZDE
SIRA SZDE
2. Bir istatistiksel tahminleme srecinde hangi aflamalar izlenir?

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Tahmin ve tahminleme kavramlar arasndaki fark aklaynz.

S O R U
S O R U
STATSTKSEL TAHMNLEME TRLER

DKKAT
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
rneklem istatistiklerini kullanarak, nokta ve aralk tahminlemesi

yapabileceksiniz.
N N
K T A P
Bir rassal rneklemden
hesaplanan istatistiin
deerini, ilgili ana ktle
parametre deerine eflit
TELEVZYON
kabul eden tahminleme
srecine nokta tahminlemesi
denilir.
SIRA SZDE
statistiksel tahminleme, nokta ve aralk tahminlemesi olmak zere iki ana bafllk
altnda snflandrlr. zleyen paragraflarda bu tahmin trleri yeterli ayrntda ele
AMALARIMIZ
alnmfltr.
Nokta Tahminlemesi
K T A P
Bir rassal rneklemden hesaplanan istatistiinin deerini ilgili ana ktle parametresi deerine eflit kabul eden tahminleme srecine, nokta tahminlemesi denir. Bu srete, dikkat edilmesi gereken nokta, rneklem seilmeden nce istatisTELEVZYON
tik rassal bir deiflkendir ve ilgili ana ktle parametresinin bir nokta tahminleyicisi durumundadr. rneklem seildikten sonra bu tahminleyici yardmyla hesaplanan istatistik, bir saydr ve ilgili parametrenin nokta tahminidir.
Tahminleme srecinde nce, tanmlanan ana ktleden, belirlenen n birimlik
(hacimli) bir basit rassal rneklem seilir. Bu rneklemdeki birimler zerinden ilgilenilen deiflken itibariyle veriler derlenir. Sonra bu veriler kullanlarak tahminlenecek parametre iin tahminleyici olan istatistii hesaplanr. Bu istatistiin
deeri parametresi iin bir tahmin olarak kabul edilir.
Ana Ktle Aritmetik Ortalamas nn Nokta Tahminlemesi

Bir rneklemin aritmetik ortalamas X nin hesaplanabilmesi iin X1,X2,......Xn gzlem deerlerine gereksinim vardr. rneklem oluflturulmadan nce ayn ana ktleden seilebilecek ayn hacimli farkl rneklemlerde farkl deerler alabilecek
olan X , bir rassal deiflkendir ve nn nokta tahminleyicisi olarak isimlendirilir.
rneklem oluflturulduktan sonra (X1,X2,......Xn gzlem deerleri elde edildikten
sonra) hesaplanan X deeri, nn nokta tahminidir.
Gerekte N birimlik bir anaktleden n birimlik rneklemler CnN kadar farkl
biimde seilebileceinden, ilgilenilen parametresi iin CnN tane nokta tahmini
sz konusu olur.
Bir rassal deiflken olan X nin deerinin bu istatistiin bilgi rettii nn deerine eflit olan tahminlemeye nn nokta tahminlemesi, hesaplanan X deerine de nn nokta tahmini denir.
Yaplan aklamalar bir rnek zerinde grelim.
199
RNEK 1
Bir telefon idaresi, abonelerinin 2001 ylndaki ortalama aylk telefon

deme tutarlarn tahminlemek istemektedir. Bu amala rassal olarak 80
abone seilmifl ve bu abonelerin ortalama aylk deme tutarnn 45.000.000
TL ve standart sapmasnn da 2000 TL. olduu hesaplanmfltr. Aylk deme tutarn tahmin ediniz.
ZM
X = 45.000.000 TL
s = 2000 TL
n = 80
=?
80 birimlik rassal rnein aritmetik ortalamas, anaktle ortalamasnn bir nokta tahmini olduundan, aylk ortalama deme tutarna iliflkin tahmin 45.000.000
TL. olacaktr.
Ancak bu nokta tahminlemeyle, gerekte ana ktle ortalamas nn 45.000.000
TL.ye yakn bir deer olduu yorumu yaplabilir.
Ana ktle ortalamas bilinmezken, X = olan tek bir rneklem dflnlebilir mi?
Dflnmemelisiniz.
Ana Ktle Oran nin Nokta Tahminlemesi

rnekleme uygulamalarnn pek ounda ana ktle oran hakknda bilgi elde
edilmesi istenir. Bu durumda iin bilgi reten istatistik rneklem oran p olur.
Ana ktle oran ye iliflkin nokta tahminlemesi bir rassal rnekleme plannda
oluflturulan n hacimli rneklem iin, r bir binom rassal deiflkeni olmak zere,
hesaplanan p = r orannn deeri ye eflit olan bir tahminleme srecidir. Burada
n
p = r eflitlii tahminleyici, hesaplanacak p deeri de tahmindir.
n
RNEK 2
Bir TV film yapmcs gsterime giren filmini beenenlerin orann tahminlemek istiyor. Bu amala filmi izleyenler arasnda rassal olarak 100
kifli seiyor ve bunlarn 65inin filmi beendiklerini reniyor. stenen
tahmini nokta tahmini olarak yapnz.
r = 65 kifli
p = r = 65 = 0,65
n
100
olur. rneklem oran p = 0,65 deeri ana ktle oran pnin yansz tahminidir.
ZM
n = 100 kifli
200
statistik
Aralk Tahminlemesi
Bilinmeyen anaktle
parametresini, istenen bir
olaslkla, bir aralk iinde
tahminleme srecine, aralk
tahminlemesi denilir.
Daha nce akland gibi, bir tahminleme srecinde, kk varyansa (ya da

standart hataya) sahip olan tahminleyicinin tercih edilmesi, nemli bir kriterdir.
Standart hatann kkl tahminin gvenilirliiyle ilgilidir. Gvenilir tahmin, tanmlanan ana ktleden seilen ayn hacimli farkl rneklemlerde byk lde
farkllk gstermeyen tahmindir. Nokta tahminlemesi tahminin gvenilirlii hakknda bilgi veremedii iin snrl bir tahminlemedir.
Gvenilirlii somut bir flekilde ortaya koymak iin gven aral kavram gelifltirilmifltir. Bu kavram, tahminlenecek parametre deerini kapsayacak alan belirleyen bir ift snr deeri kullanmaktadr.Gven snrlar ad verilen bu snrlardan
biri alt snr (A), deeri st snr () olarak tanmlanr.
Bir parametrenin aralk tahminlemesi (ya da gven aral) tahminlenecek parametrenin iinde yer alabilecei ve bu parametrenin nokta tahmini etrafnda simetrik olan bir ift snr deerinin, rneklemin planlanmas aflamasnda belirlenen
bir olasla (gven dzeyine)gre hesaplanmas srecidir. Bu tanma gre parametresinin aralk tahminlemesinin gsterimi, genel olarak;
A
Gven aralnn tahmininde

parametre deerini
kapsayan olasla gven
dzeyi denilir.
fleklinde yaplr.
rneklem istatistiklerinin deerleri ve standart hatalar rneklemden rnekleme deifltiinden gven aralnn snr deerleri deiflir; gven aral genifller ya
da daralr.Bu nedenle baz gven aralklar parametre deerini kapsar, bazlar
kapsamaz. Bu sebeple tahminleme srecinde alt ve st snrlar birer rassal deiflken, bu snrlarn belirledii aralk da rassal aralk niteliindedir. Aralk tahminlemesi srecinde, arafltrmac tarafndan nceden belirlenen olaslk dzeyi ya da
gven dzeyi (G.D.) doru aralk tahminlemesinin yapld parametre deerini
kapsayan gven aralnn tahminlendii olasl ifade eder ve 1- ile gsterilir.
G.D=1- deeri byk seilirse tahminlenen araln y kapsayan bir aralk olma olasl artmfl, fakat tahminlerin gvenilirlii azalmfl olur.
Bir aralk tahminlemesi srecinde, gven snrlar A ve nin tahminlenebilmesi iin flu admlar izlenir:
Gven dzeyi G.D=1- belirlenir. Uygulamada genellikle gven dzeyi
G.D=1- , % 95 ya da % 99 olarak seilmektedir. Gven dzeyi tanmlanan
ana ktleden, n hacimli, mmkn pek ok farkl rneklemler ekilirse bu,
rneklemler iin hesaplanan gven aralklarnn, parametreyi kapsama olasln gsterir. Bu nedenle, parametreyi kapsayan gven aralklar, doru
gven aral olarak isimlendirilir.Burada anlamllk dzeyini gsterir. Gven dzeyi rnein % 95 seildiinde, anlamllk dzeyi = 1 - 0.95 = 0.05
olur.
Hacmi n olan bir basit rassal rneklem seilir. Tahminlenecek parametre
iin, bilgi retecek (X, s, p...) istatistii hesaplanr.
Bu istatistiin dalmyla ilgili bilgilerden yaralanarak gven aral oluflturulur.
Hesaplanan istatistiinin dalm normalse, gven snrlarnn belirlenebilmesi iin afladaki eflitliklerden yararlanlr.
Alt Snr,
A = z . s
2
ve
st Snr,
= + z . s
2
Bu eflitliklerde:
: rneklem istatistiinin deerini,
z : Belirlenen gven dzeyi iin, standart normal dalm tablo deerini,

2
: bilindiinde tahminin standart hatasn gsterir.

S : bilinmediinde ( yerine onun yansz tahminini s kullanldnda)
standart hata tahminini gsterir.
Belirlenen gven dzeyi iin ve istatistiinin rnekleme dalmnn normal olduu varsaym altnda parametresi iin aralk tahminlemesi
- z . < < + z .
2
bilindiinde
ve
- z . s < < + z . s
2
bilinmediinde
fleklinde ifade edilir.

Aralk tahminlemesinde gven aralnn mmkn olduu lde dar tutulmas arzu edilir.nk dar araln snrlar parametre deerine daha yakndr. Bu gven dzeyine ve rneklem hacmine baldr. Gven dzeyi % 99dan % 95e dfltnde daha dar gven aral elde edilir. Belirlenen rneklem hacmi iin hesaplanan standart hatann kk olmas durumunda da gven aral daralr.
Ana Ktle Aritmetik Ortalamasnn Aralk Tahminlemesi

Ana ktle aritmetik ortalamas iin 1- gven snrlarnn ya da gven aralnn belirlenmesi ifllemlerine nn aralk tahminlemesi denir. Bu tahminleme srecinde flu aflamalar izlenir:
G.D = 1- belirlenir,
Hacmi n olan bir rassal rneklem seilir,
Bu rneklem iin X ve s istatistikleri hesaplanr,
X nn standart hatas x hesaplanr ya da sx tahminleyicisi yardmyla tahminlenir,

X nn dalm flekliyle ilgili bilgilerden yararlanarak
201
202
statistik
XA X
gven aral tahminlenir. Burada; XA ve X araln srasyla, alt ve st snr deerlerini gsterirler.
rneklem hacmi n , X nin dalm fleklini belirleyen nemli bir belirleyici olduu iin, nn aralk tahminlemesiyle ilgili aklamalar rneklem hacminin yeterli byklkte olup olmamas durumuna gre iki alt bafllkta aklanmfltr.
Byk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi

Bilindii gibi byk rneklem hacmi iin yeterli byklk, n 30 birim kabul
edilmektedir.
Rassal rneklem hacmi yeterli byklkteyse, ana ktle blnme flekli ne
2
olursa olsun, X nn rnekleme dalm, ortalamas ve varyans olan norn
mal dalma uyar. X rassal deiflkeninin dalm normal dalm zelliine sahip
olduundan, Z standart rassal deiflkeni,
z=
X-
x
ile dnfltrlr.
statistiksel yorumlama amacyla yaplacak zmlemelerde byk kolaylklar
salayan bu dnfltrmeden yararlanarak birer rassal deiflken olan XA ve X gven snrlar
zA =
XA -
x
X -
x
eflitlikleri yardmyla hesaplanabilir. Burada zA = z ve z = + z olmak ze2

2
re belirlenecek gven aralnn alt snr deeri,
XA
= z x
2
ve st snr deeri de
X
= + z x
2
olur.
Daha nce de akland gibi X , nn yansz tahminleyicisi olduuna gre,
bilinmeyen anaktle parametresi iin gven aral
X z . x < < X + z . x
2
fleklinde oluflturulur.
Yukardaki formllerde z deeri, arafltrmac tarafndan bafllangta belirlenen
1- gven dzeyine bal olarak standart normal eri alanlar tablosundan bulunur. Baz 1- gven dzeyleri iin z deerleri afladaki tabloda verilmifltir.
1-
1-
0.99
0.95
0.90
2.576
1.960
1.645
0.80
0.60
0.50
1.282
0.842
0.674
203
Tablo 8.1 Baz (1-)
deerleri iin Z
tablo deerleri. 2
X nn standart hatas x , rnekleme oran n/N<0.05 ise ve rneklemin seiminde iadeli seim uygulanrsa, ya da tanmlanan ana ktle sonsuz hacimliyse,
x =
n
formlne gre, buna karfllk rneklemin seiminde iadesiz seim uygulanyor ya
da rnekleme oran n/N > 0.05 olduunda, x , yukardaki eflitlie N - n arN-1
pan ilave edilerek hesaplanr.
Ana ktle aritmetik ortalamas nn aralk tahminlemesiyle ilgili yukarda yaplan aklamalar ana ktle standart sapmas nn bilindii durum iin geerlidir.
Ne var ki, gerek yaflamda karfllafltmz problem zmlemelerinde genellikle bilinmez. Bu durumda standart hata, yerine onun tahmini olan rneklem
standart sapmas s kullanlarak tahminlenir ve sx simgesiyle gsterilir. X nn rnekleme dalm n 30 birim olduunda normal dalma uyduu iin, bu yaklaflm nemli bir hataya neden olmaz. Rassal rneklem hacmi yeterli byklkte
olduunda, 1 - gven dzeyi iin, nn gven aral
X z . sx < < X + z . sx
2
fleklinde bulunur.
Ortalamann standart hatasnn tahmini; rnekleme birim seiminde iadeli seim uygulanr, rnekleme oran n/N<0.05 olur, tanmlanan ana ktle sonsuz
olursa
sX = s
n
formlne gre hesaplanr. Buna karfllk birim seimi iadesiz yaplr ya da rnekleme oran n/N>0.05 olursa,
sx = s .
n
Nn
N1
formlyle hesaplanr.
Bir ekmek fabrikasnn retim srecinde, 100 ekmeklik bir rassal rneklem seilmifltir. Bu ekmeklerin ortalama arl 375 gr ve standart sapma
s=15 gr olarak hesaplanmfltr. retilen ekmeklerin ortalama arln
% 95 gven dzeyiyle tahminleyiniz.
RNEK 3
204
ZM
statistik
n = 100 Ekmek
X = 375 gr
s = 15 gr
G.D = 1 - = 0.95
dolaysyla
= 0.05
olur.
Problemde ana ktlenin deiflkenlii ve blnme flekli hakknda bilgi
bulunmamaktadr.
rneklem hacmi n=100 birim (n>30 birim) olduu iin X nin rnekleme blnmesi normaldir (Merkezi Limit Teoremi). Bu bilgilere gre Z = 1.96 dr.
2
Ana ktle hacmi sonsuzdur. Buna gre
sx = 15 = 15 = 1.5 gr.
100 10
ve gven aral
X z . sx < < X + z . sx
2
375 1.96(1.5) < < 375 + 1.96(1.5)

372.06 < < 377.94
olarak hesaplanr.
retilen ekmeklerin ortalama arl % 95 gvenle 372.06 gr ile 377.94 gr arasnda bir deerdir. Baflka bir ifadeyle 372.06 377.94 gr aralnn retilen ekmeklerin gerek ortalama arln kapsayacana % 95 gvenebilirsiniz.
Kk rneklemlerde nn Aralk Tahminlemesi

rneklem hacmi kk (n<30 birim) olduu zaman, rneklem ortalamalarnn
z=X
sx
standart deerleri yukarda akland gibi normal dalma sahip olmaz. Bu durumda iin aralk tahminlemesi, tanmlanan ana ktlenin, normal dalma sahip olup olmadnn bilinmesine baldr.
Normal dalan bir ana ktleden, rassal olarak seilebilecek birbirinden farkl,
n < 30 birim hacimli, mmkn btn rneklemlerin seildiini, her rneklem iin
X ve onlarn X / sx standart deerlerinin hesaplandn dflnelim. Deer
aral - ve + X / sx olan istatistii = n-1 serbestlik derecesinde t
dalm ad verilen srekli bir dalma uyar ve
t=X-
sx
fleklinde gsterilir.
205
t dalm ortalamas sfr olan tek modlu ve simetrik bir dalmdr. Bu dalmn flekli normal dalmn flekline benzer fakat deiflkenlii daha fazladr. Bilindii gibi rneklenen ana ktlenin dalm normal olduunda, ( X - ) / istax
tistii standart normal dalma sahip olur. Ana ktle deiflkenlii nn bilinmedii durumlarda nin yerine sx nin ikame edilmesi; bu standart deiflken zex
rinde ilave bir deiflkenlii tanmlar ve t istatistii bu deiflkenlii doru bir flekilde dikkate alr. rneklem hacmi artarken, serbestlik derecesi = n - 1 byr,
S x nin kullanlmas nedeniyle ortaya kan deiflkenlik klr ve t dalm
standart normal dalma yaklaflr.
Yukarda verilen bilgilerin flnda ilgilenilen ana ktle normal dalma sahip
olduunda, iin gven aral byk rneklerdekine benzer flekilde afladaki
gibi ifade edilir. Tek fark z yerine t istatistiinin kullanlmasdr.
Tanmlanan ana ktle normal dalyorsa, iin 1 - gven aral
X t sx < < X + t s x
fleklinde belirlenir.
Burada;
t: 1 - gven dzeyinde ve n - 1 serbestlik derecesine bal olarak t deerleri tablosundan bulunur. t tablosu rnei ekte verilmifltir.
sx : Ortalamann standart hata tahminidir ve
sx =
s
n1
tahminleyiciyle tahminlenir.
RNEK 4
Otomobil lastii reticisi bir fabrikann ynetim organ retilen lastiklerin ortalama mrn km olarak tahminlemek istemektedir. Bu amala
rassal olarak 26 lastik seilmifl ve bu lastiklerin ortalama mrnn 30.000
km ve standart sapmasnn da 1500 km olduunu tespit edilmifltir. % 99
gven dzeyi iin istenen tahminlemeyi yapnz.
26 lastik
30.000 Km
1500 Km
= 0.99
0.01
ZM
n =
X =
s =
G.D.
=
retilen lastiklerin ortalama mrnn normal blnmeye sahip olabileceini,

ok fazla arpk olamayacan biliyoruz. Bu nedenle
X t sx < < X + t s x
gven aral uygulanabilir. Belirlenen G.D = 1 - = 0.99 ve serbestlik derecesi
= n - 1 = 26-1 = 25 dir.
% 99 gven dzeyi ( =0.01) ve
t0.01;25 = 2.787 elde edilir.
= 25 serbestlik derecesi iin t Tablo Deeri
206
statistik
Ortalamann standart hatasysa

sx =
s
= 1500 = 300 km
n1
25
bulunur.
rneklem ortalamas, sx tahmininden yararlanlarak % 99 gven aral,
30000-2.787(300) < 30.000 + 2.787 (300)
29163.9 < < 30836.1
biiminde oluflturulur.
retilen bu otomobil lastiklerinin ortalama mr % 99 gvenle 29163.9 km ile
30836.1 km arasnda bir deerdir.
Ana ktlenin dalm normal deilse, verilerin bir matematiksel dnflmle
normale yaklafltrabilecei dflncesinden hareketle, nn gven aralnn tahminlenmesinde, (yukarda aklanan uygulama) dnfltrlmfl verilere uygulanr.
rnein logaritmik dnflm bu amala ska kullanlr. nk; dnfltrlmfl logaritmik veriler, dnfltrlmemifl verilere gre daha az arpktr.
Ana Ktle Orannn Aralk Tahminlemesi

Bu parametre iin aralk tahmini prosedr, rneklem hacmi byk ( n 30
birim) ya da n/ N 0.05 olduu hallerde uygulanr. Daha nce de akland
gibi, byk rneklemler iin rneklem oran, pnin rnekleme dalm, yaklaflk
normal dalm gsterir. Ayn zamanda biliniyor ki, bu dalmn ortalamas p,
standart hatas
p1p
n
sp =
dr.
Buradan, rassal rneklem hacmi yeterli byklkteyse, rneklem oranlarnn
standart deerlerinin,
z=p
sp
standart normal dalma sahip olduu sylenebilir ve anaktle ortalamas aralk
tahmininde olduu gibi, 1- gven dzeyinde ana ktle oran nin aralk tahmini iin gven aral,
p z . sp < < p + z . sp
2
207
RNEK 5
Bir blgedeki sigara ien insanlarn arasnda kanser hastas olanlarn

orannn belirlenmesi amalanmaktadr. Bu amala rassal seimle 1500
kiflilik bir rneklem oluflturulmufl ve 1500 kiflinin iinde 375 kiflinin kanser hastas olduu belirlenmifltir. Bu blgedeki sigara ien insanlarn iindeki kanserli hasta orann 1 a = 0.95 gven dzeyinde tahmin ediniz.
ZM
n = 1500 sigara ien

r = 375 sigara ien ve kanser hastas olan kifli says
= ?
1 = 0.95
= 0.05
Z/2 = 1.96
p = r = 375 = 0.25
n 1500
1 - p = 0.75
sp =
0.25 x 0.75 = 0.011

n
0.25-1.96(0.011) < < 0.25 + 1.96 (0.011)

0.25-0.02156 < < 0.25 + 0.02156
0.22844 < < 0.27156
olarak elde edilir.
Bu blgede sigara ienler arasndaki kanserli hasta oran % 95 gvenle, %
22.84 ile % 27.16 arasnda bir deer olarak elde edilir.
SIRAkoflullar
SZDE nelerdir?
1. rneklem ortalamasnn dalmnn normal olabilmesi iin gerekli
SIRA SZDE
2. Standart hata, ne lsdr? Bu hatay tamamen ortadan kaldrabilir misiniz, kalD fi N E L M

dramazsanz nedenleriyle aklaynz.
D fi N E L M
S O RmiU gvenirsiniz?
3. Uygulamada nokta tahminlemesine mi, yoksa aralk tahminlemesine
Nedenleriyle aklaynz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
208
statistik
Kendimizi Snayalm
1. Bir ana ktlenin aritmetik ortalamasnn gven snrlarn % 99.34 gvenle tahmin edebilmek iin kullanlacak
standart hata katsays z katr?
2
a. 2.66
b. 2.68
c. 2.70
d. 2.72
e. 2.74
2. Normal dalma sahip bir ana ktleden rasgele seilen
226 birimlik rnein ortalamas 16. standart sapmasysa 4
tr. Buna gre, ana ktle ortalamas, % 99.30 gvenle
hangi aralkta yer alr?
a. 14.20 16.72
b. 14.28 17.72
c. 15.26 16.74
d. 15.28 16.72
e. 15.28 17.72
3. Ana ktle ortalamasnn 0.99 gvenle tahminlenebilmesi iin rassal olarak seilen 15 birimlik rnein ortalamas 160. standart hatas ise 16 olarak hesaplanmfltr.
Tahminlemede kullanlacak tablo deeri katr?
a. 1.5
b. 2.718
c. 2.977
d. 2.947
e. 3.105
4. Bir ila firmasnda belirli bir ilacn gnde ortalama ka
kg. retildii tahmin edilmek istenmektedir. Bu amala ilacn 81 gnlk retimi incelenmifl ve ortalama retimin 892
kg., standart sapmasnnsa 27 kg. olduu belirlenmifltir.
= 0.05 iin, istenen tahmin afladakilerden hangisidir?
a. 876.15 896.88
b. 886.12 897.88
c. 989.88 886.12
d. 912.15 926.10
e. 985.10 986.18
5. Aralk tahminlemesinin nokta tahminlemesine tercih
edilmesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Aralk tahminlemesi, tahminin gvenilirliini belirleme imkn verir.
b. Nokta tahminlemesi, tahminin gvenilirliini belirleme imkn verir.
c. Aralk tahminlemesi parametre deerini kapsar.
d. Nokta tahminlemesiyle parametre deeri arasnda
fark daima sfrdr.
e. Aralk tahminlemesi sadece rneklem istatistiine
iliflkindir.
6. Seim yaplacak bir ilede, partilerin oy oranlarnn

tahminlenmesi amacyla oluflturulacak rassal rneklem
iin, uygun rneklem afladakilerden hangisidir?
a. Geen seimde oy kullanmfl btn semenler rnekleme alnr.
b. ledeki semen listelerinden rasgele isimler seilir.
c. Her semen efliyle birlikte rnekleme alnr.
d. Yalnzca okuryazar semenler rnekleme alnr.
e. lede oturan btn semenler rnekleme alnr.
7. Normal dalma sahip bir ana ktleden rasgele seilen 81 birimlik rneklemler iin ortalamann standart hatas 0.25 olarak hesaplanmfltr. lgili dalmn standart
sapmas katr?
a. 2.25
b. 4.50
c. 5.06
d. 12.25
e. 20.25
8 ve 9. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.
Bir niversitede sigara ien renci oran tahminlenmek
istenmektedir. Bu amala rassal seimle n = 1 000 renciden oluflan bir rneklem oluflturulmufltur. Bu rneklemden 300 rencinin sigara itii belirlenmifltir.
8. Bu niversitede sigara ien renci oranna iliflkin,
yaklaflk olarak % 99 gven dzeyi iin st snr deeri
katr?
a. 0.263
b. 0.284
c. 0.337
d. 0.420
e. 0.990
9. Yukardaki bilgilere gre, ortalama hata dzeyi katr?
a. 0.0048
b. 0.0100
c. 0.0370
d. 0.2570
e. 0.3280
10. Bir snfn ortalama baflar dzeyini tahminlemek amacyla rassal olarak 16 renci seilmifl ve bu rencilerin
ortalama baflarsnn 4 zerinden 2.224 olduu hesaplanmfltr. % 95 gven dzeyi iin yaplacak bir tahminlemede kullanlacak serbestlik derecesi katr?
a. 0.95
b. 2.24
c. 15
d. 16
e. 24
209
Yant Anahtar
1. d
FINK, Arlene: How to Sampling in Surveys, Sage Publications, London, 1995.

Marmara Kitabevi,Bursa, 1997.
MALTHORA, Naresh K.: Marketing Research An Applied Orientation, 2nd Edition, Prentice-Hall International Inc, New Jersey, 1996.
NETER, J; WASSERMAN, W, WHITMORE, G.A.: Applied
Statistics, Simon and Schuster Inc, Boston, 1993.
ZMEN, A., ZDAMAR, K., ODABAfiI, Y., HOfiCAN, Y.,
BR, A.A., KIRCAALFTAR, G., UZUNER, Y., Sosyal
Bilimlerde Arafltrma Yntemleri, TC. Anadolu niversitesi Yaynlar No:1081; Akretim Fakltesi Yaynlar No:601, Eskiflehir, 1999.
PSKLC Halis, KZ Fikret: statistie Girifl, (2. Bask), E.. Mhendislik Fakltesi Yayn No: 601, Ege
niversitesi Basmevi, zmir, 1986.
SERPER, zer, AYTA Mustafa: rneklem, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitabevi,
stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley & Sons Inc., New York, 1996.
TULL, Donald S., HAWKINS, Del I.: Marketing Research
Measurement and Method, 6th Edition, MacMillan
Publishing Company, New York, 1993.
2. d
3. c
4. b
5. a
6. b
7. a
8. c
9. c
10. c
211
Hipotez Testleri

Bu niteyi kolayca anlayabilmeniz iin rnekleme ve statistiksel Tahminleme
isimli niteler zmsenmifl olmal,
rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karfllafllrsa
kavramsal aklamalara geri dnlmelidir.
212
statistik
hipotez ve istatistiksel hipotez testi kavramlarn aklayabileceksiniz.

N statistiksel
Parametrik
ve parametrik olmayan teknikler arasndan seim yaparken,
N dikkat edilecek
kriterleri aklayabileceksiniz.
istatistiksel test srecinin aflamalarnda, hangi ifllemlerin yaplacan
N Bir
sralayabileceksiniz.
aritmetik ortalamasna ve anaktle oranna iliflkin hipotez testi
N Anaktle
uygulamalarn yapabileceksiniz.
Amalar:
erik Haritas
GRfi
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST
HPOTEZ TEST TRLER
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI
Hipotezlerin fade Edilmesi
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi
Verilerin Derlenmesi
Test statistiinin Seilmesi
statistiksel Kararn Verilmesi
Probleme liflkin Kararn Verilmesi
TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER
Anaktle Ortalamasna liflkin Hipotez Testleri
Anaktle Ortalamasna liflkin Byk rneklem Testi
Anaktle Ortalamasna liflkin Kk rneklem Testi
Anaktle Oranna liflkin Test
nite 9 - Hipotez Testleri
213
GRfi
rnekleme teorisi, anaktle parametrelerinin tahminlenmesi yannda, istatistiksel
hipotezlerin test edilmesine de imkan vermektedir. Yorumsal istatistikte geleneksel karar alma ifllemi olarak hipotez testi, rneklem bilgilerinden yararlanarak bu
rneklemin ekildii anaktlenin bir ya da daha fazla parametresi hakknda yorum yapma konularn ierir. Burada, rneklemdeki gzlem deerleri kullanlarak
hesaplanan istatistiin deeriyle, bu istatistiin bilgi rettii parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deeri arasndaki farklln, istatistiksel olarak anlaml
olup olmad belirlenir. Farkllk varsa, bu farklln neminin, sfr hipotezini
reddetmek iin yeterli olup olmadna karar verilir. Eer szkonusu farkllk anlaml bir farkllksa sfr hipotezi reddedilir, tersi durumda kabul edilir.
Genellikle, parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deerinin deiflmediinin ifade edildii sfr hipotezine iliflkin karar verebilmek iin, rneklem bilgilerinin olasla dayanarak genellefltirilmesi gerekir. Bu durum, ilgilenilen parametre
hakknda bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn bilinmesini gerektirir.
Bu nitede; anaktle aritmetik ortalamas ve anaktle oranna iliflkin hipotezlerin test edilmesinde, olaslk ve rnekleme dalm kavramlarnn, nasl uygulanaca gsterilmifltir. Bu amala nitede, nce hipotez ve hipotez testi kavramlar aklanmfl, sonra da bir hipotez testi srecinin aflamalar srasyla aklanarak,
hipotez trleri hakknda bilgi verilmifltir. Daha sonra da tek anaktle aritmetik ortalamasna ve oranna iliflkin hipotez testleri, rnekler zerinde, ayrntl bir flekilde aklanmfltr.
STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL

HPOTEZ TEST
N
AMA
statistiksel hipotez ve istatistiksel hipotez testi kavramlarn

aklayabileceksiniz.
F imento fabrikas rnlerini, zerinde ortalama 50 kg. yazan torbalarla, pazarlamaktadr. Z inflaat firmas, fabrika yetkililerine baflvurarak, son alnan 100 torbalk
bir partinin ortalamasnn 47.5 kg. olduunu bildirerek, zarara uradn ne srmfl ve fabrika yetkililerinden aklama istemifltir. Fabrika yetkilileri, eer kendi
rnlerini kullanmaya devam ederlerse, baflka partilerin ortalamasnn 50 kg. dan
fazla kabileceini ve zaman iinde giderek farkn sfrlanacan belirterek, bilinli bir eksik (ya da fazla) doldurmann sz konusu olmadn ifade etmifllerdir.
Fabrika yetkililerinin savunmalarnda ne kadar hakl olduklar (ya da olmadklar) istatistiksel tekniklerle arafltrlabilir. Bu nitede, benzer problemlerin zmlerinde kullanlan teknikler, yeterli ve ayrntlaryla ele alnmfltr.
Genel olarak hipotez, karfllafllan zel duruma iliflkin bir nermedir. statistiksel hipotez, bir arafltrmada ilgilenilen bir ya da daha fazla parametrenin deeri
hakknda ileri srlen ve doruluu, geerlilii bu parametre(ler) hakknda bilgi
reten istatistik(ler)den ve bu istatistik(ler)in rnekleme dalmyla ilgili bilgilerden yararlanarak arafltrlabilen nermelerdir. statistiksel hipotezler bir ya da daha fazla anaktle parametre deeriyle ilgili olabilirler. statistiksel hipotezleri dier hipotezlerden ayran zellik, bu hipotezlerin bir frekans dalmna ait olmasdr. Baz istatistiksel hipotez rnekleri aflada verilmifltir.
Hipotez, karfllafllan zel

duruma iliflkin bir nermedir.
statistiksel hipotez,
herhangi bir ana ktle
parametresine iliflkin olarak
ileri srlen ve doruluu
olaslk kurallaryla
arafltrlabilen nermedir.
214
statistik
rnekler:
1) Gnlk ortalama retimi 750 kg. olan bir ila fabrikasnda, uygulanan yeni
retim teknii, ortalama retimi artrmfltr.
2) Bir retim srecinde retilen tereya paketleri ortalama 500 gr arlndadr.
3) Bir yerleflim yerinde ikamet eden ailelerin %10u alflverifllerini sper marketlerden yapmaktadr.
Anaktle parametreleri hakkndaki hipotezler (nermeler), parametre deer(ler)i hakknda, daha nceden bilinen bir dzey, standart bir deer ya da varsaymsal bir deer olabilir. Birinci rnekte, ilk ila retim ynteminin ortalama retim dzeyi olan 750 kg. bilinen bir deerdir. kinci rnekteki tereya paketlerinin
planlanan arl olan 500 gr. standart bir deerdir. Son rnekteki sper marketlerden alflverifl yapan ailelerin oran olan %10 varsaymsal deerdir.
Bir istatistiksel hipotez, doru ya da yanlfl olabilir. nk bu bir nermedir.
Gerei renebilmek iin, anaktle parametresi nn deerini hesaplamak gerekir. Bu da tamsaym yapmay gerektirir. Ancak, rnekleme yapmay gerektiren
nedenlerden dolay bu, her zaman mmkn deildir. Bu durumda istatistiksel hipotezlerin geerlilii ya da doruluu konusunda karar verebilmek iin, bu hipotezlerin, tanmlanan anaktleden seilen rneklemin gzlem deerlerinden hesaplanan rneklem istatistiinden ( dan), bu istatistiin ( nn) rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanarak test edilmesi gerekir. statistiksel hipotez
testi, rneklem istatistiklerini kullanarak, bir hipotezin doru olup olmadn ortaya koymaya ynelik yaplan alflmalardr. Yorumsal istatistikte hipotez testi, rneklem gzlem deerlerinden yararlanarak, bu rneklemin seildii anaktlenin
durumu hakknda yorum yapmaktr.
Daha nceki nitede de belirtildii gibi, anaktleden rassal rneklem alnmfl
olsa bile, rneklem gzlemlerinden hesaplanan bir istatistiin, bu istatistiin bilgi
rettii parametre hakknda ileri srlen deere (0) eflit olmas beklenemez. Yani rneklem istatistikleri, ayn hacimli farkl rneklemlerde farkl deerler alabildii iin 0 > 0 , 0 = 0 ya da 0 < 0 gibi farklar olabilir. Bu nedenle, istatistiksel test sonucu verilecek kararn, gvenilir olduu konusunda, kesin karar
verilemez. Fakat, olaslk kuramndan yararlanarak, bir hipotezin istatistiksel testle
ne derece gvenle (ne derece hatayla) kabul ya da reddedileceini belirlemek
olanakl olmaktadr. Burada nemli olan, 0 farknn istatistiksel olarak anlaml olup olmadn belirlemektir. Baflka bir anlatmla, farklarn gerek deiflmeyi mi aklad, yoksa rassal olarak m meydana geldiini belirlemektir. Anlaml
farkllk belirlenmiflse hipotez, belirli bir hata payyla reddedilir. Tersi durumda
kabul edilir.
SIRA SZDE
1. statistiksel
SIRA hipotez
SZDE nedir?
2. statistiksel hipotez testinin konusu nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
3. statistiksel hipotez neden doru ya da yanlfl olabilir aklaynz.

S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
215
HPOTEZ TEST TRLER

AMA
Parametrik ve parametrik olmayan teknikler arasnda seim yaparken, dikkat edilecek kriterleri aklayabileceksiniz.
Hipotez testleri, ilgilenilen deiflken(ler)in llmesinde benimsenen lee bal olarak, parametrik hipotez testleri ve parametrik olmayan hipotez testleri fleklinde snflandrlrlar. Parametrik testler deiflkenlerinin llmesinde eflit aralkl
ya da oranl lein kullanld hipotez testleridir. nk; bu iki lekle de elde
edilen veriler zerinde aritmetik ifllemler yapmak mmkndr. Parametrik hipotez testlerinde, hipotezde bilinen bir olaslk fonksiyonundaki parametresinin
nceden bilinen, 0 deerine eflit ya da bundan byk, kk ya da farkl olduu ileri srlebilir.
Parametrik testler rneklem saysnn tek ya da iki olufluna ve iki rneklemin
varlnda, bu rneklemlerin bamsz ya da baml olufluna bal olarak snflandrlrlar. En nemli parametrik testler z ve t testleridir. Bu nitede tek
anaktle (ya da tek rneklem) ortalamasna iliflkin z ve t testleriyle tek anaktle (ya da tek rneklem) oranna iliflkin z testi ayrntl olarak incelenmifltir.
Parametrik olmayan testler, anaktle dalm nasl olursa olsun uygulanabilen
testlerdir. Bu testlerde, parametrelerle ilgilenilmeyip, hipotezler, ilgili deiflkenin
belirli bir nitel zelliine gre oluflturulur.
Parametrik olmayan testler, deiflkenlerinin llmesinde, snflayc ya da sralayc lein kullanld hipotez testleridir. Bu tr testlerde, parametrik testlerde olduu gibi, anaktlenin (rneklemin) tek ya da iki olufluna ve iki anaktle
(iki rneklem) szkonusu olduunda da rneklemlerin bamsz ve baml olufluna gre snflandrlrlar.
Parametrik olmayan hipotez testlerine iliflkin Ki-Kare Testi ayr bir nitede
incelenmifltir.
1. Deiflkenlerin llmesinde benimsenen lee bal olarak, istatistiksel
SIRA SZDE hipotezler
nasl snflandrlr?
SIRA SZDE
2. Deiflkenlerin llmesindeki, eflit aralkl lein kullanlmasnda,

D fi N Ehangi
L M test tr
kullanlr?
D fi N E L M
3. Parametrik olmayan testlere hangi durumlarda baflvurulur?
HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI

AMA
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bir istatistiksel test srecinin aflamalarnda, hangi ifllemlerin yaSIRA SZDE

placan sralayabileceksiniz.
N N
Anaktle parametre deerleri hakknda ileri srlen iddialarn

test edilmesinde
AMALARIMIZ
afladaki admlar izlenir:
Hipotezlerin fade Edilmesi
K T A P
statistiksel hipotezlerin testinde, iki hipotez sz konusudur. Bunlar; sfr hipotezi ve karflt hipotez olarak isimlendirilirler. Bu aflamada, sfr hipotezinin ve karflt hipotezin nasl ifade edileceine karar verilir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
216
statistik
Sfr hipotezi (H0), ilgili ana

ktle parametresinin bilinen
deerinde herhangi bir
farklln beklenmediini
ifade eden hipotezdir.
Sfr hipotezi H0 simgesiyle gsterilir ve hangi hipotezin test edileceini ifade

eder. H0 hipotezinde test sreci tamamlanncaya kadar rneklem istatistii deeriyle parametresinin deeri hakknda ileri srlen 0 , ile parametrelerinin deerleri arasndaki farkn rnekleme hatasndan kaynaklanabilecei, bu iki
deer arasnda gerekte anlaml bir farkllk olmad, farklln istatistiksel olarak, sfr olduu ifade edilir. Sfr hipotezi; parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deerinde, hibir farklln (etkinin) beklenmediinin ifade edildii hipotezdir.
Bu aklamalarn flnda H0 hipotezi,
H0 : = 0
Karflt hipotez (H1), ilgili

ana ktle parametresinin
bilinen deerinde
istatistiksel olarak anlaml
farklarn beklendiini ifade
eden hipotezdir.

H0 hipotezinin test edilebilmesinde, bu hipotezden farkl bir hipotezin de ifade edilmesi gerekir. H1 simgesiyle gsterilen bu hipoteze karflt hipotez ad verilir. H1 hipotezi H0 hipotezinin belirli bir olaslkla reddedilmesi durumunda kabul edilen ve genellikle arafltrma hipotezinin incelendii hipotezdir. Karflt hipotez, parametrenin nceden belirlenmifl, bilinen deerinde baz farklln ya da etkinin beklendiinin ifade edildii hipotezdir. Bu hipotez arafltrmann amacna
bal olarak, afladaki farkl flekilden birisiyle ifade edilmifl olur:
H1 : 0
H1 : > 0
H1 : < 0
Birinci ifadede, H0 hipotezi; verilecek kararn, anaktle parametre deerinden,
her iki yndeki (hem kk hem de byk yndeki), anlaml farkllklardan etkileneceini ifade eder. kinci ifadede, verilecek kararn, anaktle parametre deerinde, sadece byk yndeki anlaml sapmadan etkileneceini, son ifadedeyse sadece kk yndeki anlaml farklln, verilecek karar etkileyeceini ifade eder.
Hipotez testlerinde H1 hipotezi, testin ynn ya da H0 hipotezinin reddedilecei blgenin yerini belirleyen hipotezdir. Red blgesi, H0 hipotezinin reddedilmesine (H1 hipotezinin kabul edilmesine) neden olan rneklem istatistii (ya
da test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Kabul blgesiyse, H0 hipotezinin kabul edilmesine (H1 hipotezinin reddedilmesine) neden olan rneklem istatistii
(test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Hipotez testleri, H1 hipotezinin ifade
edilifl flekline gre: ki ynl test, tek ynl stkuyruk testi ve tek ynl alt
kuyruk testi olarak isimlendirilirler. Bu testlere iliflkin hipotezlerin ifade edilifl biimi aflada verilmifltir.
ki Ynl Testlerde Hipotezler:
H0 : = 0
H1 : 0
Tek Ynl stKuyruk Testlerinde Hipotezler:
H0 : = 0
H1 : > 0
217
Tek Ynl AltKuyruk Testlerinde Hipotezler:

H0 : = 0
H1 : < 0
fleklinde belirlenir.
Yukardaki her hipotez takmnda kullanlan isim, H1 hipotezinde iin verilen deerler araln aklamaktadr. Bu durum, rneklem istatistiinin nn normal dalma sahip olduu kabul edilerek afladaki flekillerle aklanmfltr. rnein iki ynl hipotezlerde H1 hipotezi fiekil 9.1de grld gibi 0n her iki tarafndaki ile ilgili deerleri kapsamaktadr. Baflka bir ifadeyle rneklem istatistii nn belirli bir A1 deerinden kk ya da belirli bir A2 deerinden byk
olan deerleri H1 hipotezi ynnde, H0 hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
1-
/2
A1
/2
A2
fiekil 9.1 ki Ynl

Testlerde Red
Blgeleri.
Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, 0dan byk olan ile ilgili deerleri ierdii iin, bu isim verilmifltir. Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, (fiekil 9.2de grld gibi) nn, 0dan byk olmak zere, belirli bir A
deerinden byk deerleri H1 hipotezi ynnde, H0 hipotezinin red blgesinde
yer almaktadr.
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
1-
Tek ynl altkuyruk testlerindeyse tek ynl st kuyruk testinin tam tersine,
(fiekil 9.3de grld gibi) 0n solunda ve nin Adan kk olan deerleri,
H0 hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
fiekil 9.2 Tek Ynl

st Kuyruk
Testlerinde Red
Blgesi.
Hipotez testlerinde kabul ya
da red edilen hipotez H0dr.
218
statistik
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
1-
fiekil 9.3 Tek Ynl

Alt Kuyruk
Testlerinde Red
Blgesi.
Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi
tipi hata yapmann

maksimum olaslna testin
anlam dzeyi ad verilir.
H0 doruyken test
sonucunda reddedilirse (I.
tip) tipi hata, H0 doru
deilken test sonucunda
kabul edilirse (II. tip) tipi
hata gerekleflmifl olur.
Bir istatistiksel hipotez testinde ya sfr hipotezinin reddedilmesi ya da kabul edilmesi fleklinde karar verilir. Bu iki karar arasnda seim yaparken, rneklem istatistiinden yararlanld iin, hatal karar verme riski vardr. nk; ayn anaktleden rassal olarak seilen, ayn hacimli farkl rneklemler iin hesaplanan istatistikler, rneklemden rnekleme deiflen deerler aldndan, anaktle parametre
deerinden farkllk gstermektedirler.
Hipotez testlerinde, sfr hipotezinin yanlfllkla reddedilmesi ya da kabul edilmesi sonucu ifllenen hataya yorumlama (karsama) hatas ad verilir. ki tr yorumlama hatas vardr: Bunlar; gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ifllenen hatayla, gerekte yanlfl olan sfr hipotezinin kabul edilmesi durumunda ifllenen hatadr. Gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ifllenen hataya I. Tip hata ya da tipi hata ad verilir. Arafltrmalarda tipi hata ifllemenin maksimum olaslna testin anlamllk dzeyi denir. Anlamllk dzeyinin belirlenmesi, doru olan sfr hipotezinin, rneklemden
elde edilen bilgilere dayanarak reddedilmesi olasln belirleyen nn seilmesidir. anlamllk dzeyi, arafltrmac tarafndan, hipotezler ifade edilip veri derlemeye bafllamadan nce seilmelidir. Sosyal bilim arafltrmalarnda iin genellikle %5 veya %1 deerleri seilmektedir. Yaplan bu seimle birlikte, doru olan
H0 hipotezinin reddedilme olasl, belirlenmifl olur. Bu olaslk rnekleme dalmyla iliflkilendirilerek kullanlr. Bu durumda, anlamllk dzeyi, doru olan
sfr hipotezinin reddedilmesi olaslna eflit olan, rnekleme dalmndaki oransal alan gstermifl olur. rnekleme dalmnda, doru olan sfr hipotezinin, reddedilmesi olaslna eflit olan oransal alana red blgesi denir. rnekleme dalmnn bu blgesi, sfr hipotezi doru olduunda, beklenmeyen rneklem istatistii deerlerini temsil eder. rnekleme dalmnda, red blgesini tanmlamadan
nce, rnekleme dalmn tanmlamak gerekir. rneklem istatistiinin normal
dalml olmas durumu iin red ve kabul blgeleri fiekil 9.1, 9.2 ve 9.3te gsterilmifltir. fiekillerdeki A, A1 ve A2 noktalar red blgelerinin bafllang noktalardr.
Dier taraftan, sfr hipotezi gerekte yanlfl olabilir ve arafltrmac yanlfl olan
bu hipotezi kabul ederse, yine hatal karar vermifl olur; bu tr hataya II. Tip hata ya da tipi hata denir. Bu trden hata yapmann maksimum olasl da ile
gsterilir.
219
statistiksel uygulamalarda tipi hatadan daha ok saknlr ve genellikle sadece tipi hata kontrol edilir.
Arafltrmalarda H0 hipotezinin doru olduuna inanan arafltrmac, anlamllk
dzeyini ok kk bir deer olarak seebilir. H0 hipotezinin kabul edilmesi riskli ise, byk kayplara neden oluyorsa, olasl byk tutulmaldr.
rneklem hacmi sabit olduunda, tipi hata ifllemenin azalmas (ya da artmas), tipi hata iflleme olaslnn artmasna (ya da azalmasna) neden olur.
Verilerin Derlenmesi
Bir arafltrma plannda, hipotezlerin ifade edilmesiyle arafltrmann genel erevesi ortaya konur, problem ve deiflkenler tanmlanmfl olur. fade edilen hipotezlerin test edilebilmesi iin, gerekli uygun anlamllk dzeyi belirlendikten sonra,
belirlenen ana ktleden, hangi hacimde bir rneklem seilecei kararlafltrlr. Daha sonra da ilgili anaktleden belirlenen hacimde rassal bir rneklem seilerek
veriler derlenir. Bu veriler kullanlarak, test edilecek parametre hakknda bilgi
reten rneklem istatistikleri hesaplanr.
Test statistiinin Seilmesi

Daha nce de belirtildii gibi, anaktleden rassal rneklem alnmfl olsa bile, hesaplanan rneklem istatistiinin anaktle parametresi hakknda, nceden bilinen,
belirlenen deere eflit olmas beklenmez. Bu durumda flu soru akla gelebilir: rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin sfr hipotezinde ifade edilen deeri arasnda nasl bir farkllk vardr? Baflka bir ifadeyle, sfr hipotezi doruysa, anlamsz bir farkll veren bir rneklem istatistii elde etmek mmkn mdr?
Bu sorunun yantlanabilmesi, iin, sfr hipotezinin test edilebilmesinde, rneklem istatistiinin dalmnn bilinmesine ve uygun test istatistiine gereksinim
vardr.
Test istatistii, rneklem istatistiinin deeriyle anaktlenin, sfr hipotezinde
ifade edilen deeri arasndaki farkn, standartlafltrlmfl deeri olarak tanmlanr.
Baflka bir ifadeyle test istatistii, rneklem istatistii ile 0 arasndaki fark standart hata birimiyle ifade eden ldr. Test istatistii rneklemin sfr hipotezine
ne kadar uyduunu gsterir. Bu nedenle de test istatistii test sonunda verilecek
kararn dayandrld bir rneklem istatistiidir.
Bir rneklem istatistiinin deeri, bu rneklem istatistiinin dalmnn bir deeridir. Mmkn her rneklem istatistiinin deeri iin, bir test istatistii deeri
hesaplanabileceine gre, test istatistii rnekleme dalmndan sz edilebilir.
Test istatistikleri genellikle normal dalm (z dalm), t dalm ya da Ki-Kare
dalm v.b. gibi bilinen dalmlara uyar.
Hipotez testi trleriyle ilgili bilgiler verilirken akland gibi, hipotez testleri
iin de uygun test istatistiinin seilmesiyle ilgilenilen deiflkenlerin llmesinde
kullanlan lek tr, rneklem hacmi, rneklem says; (rneklem says iki olduunda rneklemlerin bamsz ya da baml olmas) gibi hususlarn bilinmesi gerekir.
Bu nitede, baz parametrelere iliflkin hipotezlerin testinde, z ve t test istatistiklerinin seilme gerekeleri ve uygulamalarna yer verilmifltir.
Hipotez testlerinde,
rneklem istatistiinin
dalmnn bilinmesi
zorunludur.
220
statistik
statistiksel Kararn Verilmesi

statistiksel karar vermekle efl anlaml olan hipotez testi, aslnda anlamllk dzeyinde H0 hipotezinin kabul edilmesi ya da reddedilmesi karardr. Bu kararn
verilebilmesi iin bir ltn belirlenmesi gerekir. Test istatistiinin, kritik deeri
olarak isimlendirilen bu lt, istatistiinin rnekleme dalmnda, red ve kabul blgelerini birbirinden ayran bir deerdir. Test istatistiinin kritik deeri, bir
rnekleme dalmnda, red blgesinin bafllama noktasn gsteren deerdir. Kritik deer, seilen anlamllk dzeyine, H1 hipotezinin ifade edilifl biimine ve
rneklem istatistiinin dalm flekline baldr. zleyen aklamalar rneklem
istatistiinin ve bu istatistiin standart deeri olan
z = 0
test istatistiinin normal dalma sahip olduu kabul edilerek yaplmfltr. Aklamalarda = 0.05 seilmifltir.
Eer karflt hipotez H1 : 0 fleklinde ifade edilmiflse, red blgesi fiekil 9.4te
gsterildii gibi istatistiine iliflkin normal dalmn her iki ucunda simetrik olarak tanmlanmfl olur ve her birinin alan oransal olarak /2 = 0.05/2 = 0.025tir.
Buna bal olarak kritik deerler istatistiine iliflkin normal dalmn her iki
kuyruundaki, 0a gre simetrik, A1 ve A2 deerleri olmaktadr.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
1-
/ 2 = 0.025
fiekil 9.4 ki Ynl

Testlerde Red
Blgeleri ve Kritik
Deerler.
/ 2 = 0.5/2 = 0.025
A1
A2
Z1= -1.96
Z2= +1.96
Ancak; istatistiksel hipotez testlerinde, rneklem istatistii yerine, standartlafltrlmfl deer kullanlmaktadr. Bu durumda kritik deerler A1 ve A2nin
z1 = A 1 0
ve
z 2 = A 2 0
standart deerleri olur. A1 rneklem deeri 0n solunda (A1 0dan kk deerli) olduu iin, z1 negatif ve A2 rneklem deeri 0n sanda (A2 0dan byk deerli) olduu iin, z2 pozitif deer olarak ifade edilir. z1 ya da z2 kritik deerleri = 0.05 anlamllk dzeyi iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri
Alanlar Tablosundan yararlanlarak belirlenir. Z tablo deeri (ztab),
221
ztab = z0,50,025 = z0.4750 = 1.96 dr.

ztab = 1.96 deeri standart normal dalmda %47.5lik oransal alana karfl gelen rneklem istatistiinin standart deeridir. ki ynl testte H0 hipotezinin reddedilmesi iin,
z hes = 0 > z tab = 1.96
koflulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H0 hipotezi kabul edilir.

Eer H1 : > 0 ya da H1 : < 0 fleklinde ifade edilmiflse, H0 hipotezinin
red blgesi, birinci durumda, istatistiine iliflkin normal dalmn stkuyruunda, ikinci durumda altkuyruunda tanmlanmflsa alan = 0.05 olur. Buna bal
olarak kritik deerler srasyla (fiekil 9.5te gsterildii gibi) istatistiine iliflkin
normal dalmn st kuyruundaki A deeri ya da bunun standart deeri
z = A 0
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
1-
= 0.05
Z = 1.64
fiekil 9.6da gsterildii gibi olur. Bu z deerleri birbirinin simetriidir. stkuyruk testinde, z pozitif, altkuyruk testinde, z negatif iflaretlidir. z deerleri = 0.05
iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri alanlar tablosundan yararlanlarak belirlenirler.
ztab = z0.50.05 = z0.4500 = 1.64 tr.
ztab = 1.64 deeri, standart normal dalmda, %45lik oransal alana karfl gelen, rneklem istatistiinin standart deeridir. Tek ynl stkuyruk testi sz konusu olduunda ztab = +1.64, tek ynl altkuyruk szkonusu olduunda
ztab = 1.64 alnr. Bu bilgilere gre H0 hipotezinin reddedilmesi iin, tek ynl
stkuyruk testinde;
fiekil 9.5 Tek Ynl

st Kuyruk
Testlerinde Red
Blgesi ve Kritik
Deer.
222
statistik
z hes =
> z tab = 1.64
olmaldr.
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
1-
= 0.05
fiekil 9.6 Tek Ynl

Alt Kuyruk
Testlerinde Red
Blgesi ve Kritik
Deer.
A1
Ztab= -1.64
Tek ynl altkuyruk testinde H0n reddedilebilmesi iin,

z hes =
< z tab = 1.64
koflulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H0 hipotezi kabul edilir.

H0 hipotezinin reddedilmesi ynndeki kararlar, rneklem deeri ile anaktle parametresi arasnda, anlamllk dzeyinde anlaml bir farklln var olduunu, H0 hipotezinin kabul edilmesi durumundaysa varolan farklln rnekleme
hatasndan kaynakland anlamna gelir.
Probleme liflkin Kararn Verilmesi

Hipotez testlerinde nemli olan, istatistiksel kararn, arafltrma problemine iliflkin karara dnfltrlmesidir. Bu konu nitede rnek problemler zerinde
aklanmfltr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1. Hangi hipotez
test edilecek hipotezdir?
2. Hangi durumda iki ynl teste baflvurursunuz?

D fi N E L M
D fi N E L M
3. I. Tip hata ne demektir, bu hatann bykl nasl belirlenir?

S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ

TESTLER
N
AMA
Anaktle aritmetik ortalamasna ve anaktle oranna iliflkin hipotez testi uygulamalarn yapabileceksiniz.
Pek ok arafltrmada, tek bir anaktlenin bir parametresinin deerine iliflkin, hipotezlerin ileri srld grlmektedir. Baflka bir ifadeyle, bir anaktlenin ilgilenilen bir deiflkeni hakknda, bilinen ya da belirlenen bir standarta gre yorumlarn
yapld grlmektedir. Afladaki hipotezler tek anaktle parametresiyle ilgili hipotez testine rnek verilebilir: A rnnn reklamn beenenlerin oran en az
%45tir. Gnlk ortalama retimi 100 Ton olan bir retim srecinde yaplan deifliklik, gnlk ortalama retim miktarn arttrmfltr (vb.) gibi. Bu tr hipotezlerin
testinde, tanmlanan bir anaktlenin ilgilenilen bir deiflkenine iliflkin nceden
belirlenen (ya da bilinen) bir parametre deerinin (0n) deiflmedii fleklindeki
sfr hipotezi test edilir. Bylece, verilen karara gre, karflt hipotezde (arafltrma
hipotezinde) ileri srlen iddiann, kabul edilip edilmeyecei ortaya kar.
Bu testlerde karar verilirken rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin bilinen ya da belirlenen 0 deeri karfllafltrlr.
nitenin izleyen blmlerinde, uygulamada ska karfllafllan tek anaktle parametresiyle ilgili olarak, anaktle ortalamasna iliflkin testlerle anaktle oranna
iliflkin testler ele alnmfltr.
Anaktle Ortalamasna liflkin Hipotez Testleri

Bu testlerde, tanmlanan anaktleden rassal olarak seilen bir rneklem iin hesaplanan X deeriyle, bu rneklemin seildii anaktlenin aritmetik ortalamas
ile ilgili, nceden belirlenen (ya da bilinen) 0 gibi bir deer arasndaki farklln istatistiksel olarak anlaml olup olmad arafltrlr. Belirlenen farklln, sfr hipotezini reddetmek iin, yeterli olup olmadna karar verilir.
Anaktle ortalamasna iliflkin hipotez testleri uygulamada, ska kullanlan
nemli parametrik testlerdir.
Bu hipotezlerin test edilmesine iliflkin aklamalar, rneklem hacminin byk
olmas (n 30 birim) ve rneklem hacminin kk olmas (n < 30 birim) durumlar iin, alt bafllklar altnda, afladaki rnek problemler zerinde ayrntl olarak
ele alnmfltr.
Anaktle Ortalamasna liflkin Byk rneklem Testi

Bu test trnde :
rneklem rassal olarak seilir.
rneklem hacminin yeterli byklkte (n 30) birimden olufltuu ya da
anaktle normal dalml ve deiflkenliinin biliniyor olmas gereklidir.
H0 : = 0 hipotezi, seilecek bir anlamllk dzeyi iin test edilir.
223
224
statistik
RNEK 1
ZM
Bir peynir retim srecinde, retimin 500 gr.lk paketler halinde gereklefltirilmesi planlanmfltr. retimin planland gibi gerekleflip gerekleflmediini kontrol amacyla rassal olarak 100 paket seilmifl ve bu paketler iin ortalama arlk 495 gr., standart sapma da 20 gr. olarak hesaplanmfltr. = 0.05 anlam dzeyi iin, retimin planland gibi gereklefltii sylenebilir mi? Karar veriniz.
1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi
Peynir paketlerinin belirlenen ortalama arl (standart arlk) 500 gr.dr. Bu nedenle, burada sfr hipotezi, retilen peynir paketlerinin ortalama arlnn 500 gr.
olduu ynndedir. Bu iddiay, 500 gr.dan hem kk, hem de byk yndeki
anlaml arlk farkllklar rtecektir. Baflka bir ifadeyle, bu anlaml farkllklar
retimin planland gibi gerekleflmediini gsterecektir. Buna gre yaplacak
test, iki ynl test olup, hipotezler:
H0 : = 500 gr.
H1 : 500 gr.
fleklinde ifade edilmelidir.
2. Adm: statistiksel test
Bu rnekte tanmlanan anaktleler sonsuz olurlar. Anaktlenin dalm ve deiflkenlii hakknda bilgi yoktur. rneklem hacmi n = 100 pakettir ve n 30 olduundan, (daha nce aklanmfl olduu gibi) rneklem aritmetik ortalamasnn rnekleme dalm, normal dalmdr. Kullanlmas gereken test istatistiide rneklem aritmetik ortalamasnn standart deeri olan z istatistiidir. Bu nedenle burada z testi uygulanmaldr.
z = X 0
sx
Anaktle standart sapmas bilinmedii iin x nn tahmini olan s x kullanlmaldr.
sx = s
n
3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
Problemde doru olan hipotezinin reddedilmesi olasl , %5 seilmifltir. Red
blgeleri, ortalamann rnekleme dalmnn her iki kuyruunda tanmland
iin, red blgelerinin her birinin oransal bykl, = 0.05/2 = 0.025 dir.
2
4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi
H1 hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlediine gre, bu testte red blgesi rneklem ortalamasnn, rnekleme dalmnn simetrik olmas nedeniyle
hem alt kuyruunda hem de st kuyruunda tanmlanmfltr. Bu durum fiekil
9.7de gsterilmifltir.
225
5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas

n = 100 paket
X = 495 gr.
s = 20 gr.
0 = 500 gr.
= 0.05
s x = s = 20 = 2
n
100
ve
z=
X 0 495 500
=
= 2.5
sx
2
olarak hesaplanr.
x nn rnekleme dalm normal olduu iin, bu dalm oluflturan deerlerin standart deerleri olan z test istatistiinin rnekleme dalm, standart normal
dalm gsterir. ki ynl bir test olduu iin red blgesi fiekil 9.7de gsterildii
gibi bu dalmn her iki kuyruunda tanmlanmfltr ve oransal byklkleri
/2 = 0,05 = 0.025 dir. Buna gre, bu dalmn alt kuyruk blgesinde tanmla2
nan red blgesinin snr deeri z1 = 1.96, stkuyruk blgesinde tanmlanan red
blgesinin snr deeri z2 = 1.96 olacaktr.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
Red Blgesi
l - = 0.95
/ 2 = 0.025
/ 2 = 0.5/2 = 0.025
X
X = 495
A1
= 500
A2
Z
Zhes= -2.5
Z1= -1.96
Z2= +1.96
Hesaplanan test istatistii z hes = 2.5 > z tab = 1.96 olduundan H0 hipotezi
reddedilir, dolaysyla H1 kabul edilir. Ayrca ayn karar fiekil 9.7de zhes = 2.5
standart deerinin Zi eksenindeki red blgesinde yer aldn sylemek suretiyle
de aklanabilir.
fiekil 9.7 Anaktle

Ortalamas in ki
Ynl Test Sonular
226
statistik
H0 hipotezinin reddedilmesi, retilen peynir paketlerinin ortalama arlnn

500 gr. olmadn, retim sisteminin planland gibi retimi gereklefltirmediini
gsterir.
RNEK 2
ZM
Bir firmann pazarlama yneticisi, niversite rencilerinin aylk ortalama gazl iecek tketimlerinin en az 20 lt. olabileceini dflnmektedir.
Eer yneticinin bu dflncesi dorusa niversite rencilerine ynelik
yeni stratejiler gelifltirilecektir. Bu amala, rassal olarak seilen, 1000
niversite rencisi zerinden veriler derlenmifl ve bu rencilerin ortalama gazl iecek tketiminin 22 lt. ve standart sapmasnn da 8 lt. olduu
hesaplanmfltr. Yneticinin dflncesinin doru olup olmadna = 0.01
anlam dzeyini kullanarak karar veriniz.
Burada verilecek karar, ortalama gazl iecek tketiminin 20 lt.den fazla olmaddr. Arafltrma hipoteziyse 20 lt. ve daha fazla olduudur.
Buna gre hipotezler:
H0 : = 20 lt.
H1 : > 20 lt.
rneklem hacmi n = 1000 renci (n > 30 birim) olduu iin x nn rnekleme
dalm normaldir. x nn standart sapmas ya da standart hata s x birimi cinsinden x = 22 deerinin bilinen = 20 deerinden ne kadar farkllk gsterdiini
lmek iin standartlafltrlmfl z deiflkeni kullanlr. z standartlafltrlmfl test istatistii olarak ifade edilir.
z = x 0
sx
x nn rnekleme dalm normal olduu iin = 0 = 20 olduu zaman, z standart normal dalma sahip, rassal deiflkendir. Bu nedenle, bu hipotezlerin testi
iin z testi uygulanmaldr.
Firma yneticisi, doru olan H0 hipotezinin reddedilmesi olasl y, 0.01 olarak semifltir. nn kk seilmifl olmas yneticinin, dflncesinde ok fazla
kararl olmadn gsterir. nk H0 hipotezinin kabul blgesinin oransal bykl 1 = 0.99dur. Red blgesinin bykl = 0.01dir. Bu durum fiekil 9.8de gsterilmifltir.
4. Adm: H0n red blgesine karar verilmesi
Bu testte H1 > 20 lt. olarak ifade edildii iin H0 hipotezinin red blgesi (fiekil
9.8de gsterildii gibi) dalmn st kuyruunda tanmlanmfltr. Yani hipotez,
tek ynl st kuyruk testiyle test edilecektir.
227

0 = 20 lt.
X = 22 lt.
s = 8 lt.
n = 1000 renci
= 0.01
s x = s = 8 = 8 = 0.253
n
31.62
1000
z = x 0
sx
z = 22 20 = 7.905
0.253
z hes = 7.905 > z tab = 2.33
olduu ya da hesaplanan zhes = 7.905 deeri (fiekil 9.8de grld gibi) red
blgesinde kald iin H0 hipotezi red (dolaysyla H1 hipotezi kabul) edilir.
H0 Kabul Blgesi
H0
Red Blgesi
l-
= 0.01
X
= 20
A2
X = 22
Z
Z2= 2.33
Zhes= 7.905
Yukardaki istatistiksel karara gre, rencilerin aylk ortalama gazl iecek tketimi 20 lt. den fazladr. Ynetici, niversite rencilerine ynelik yeni stratejiler
gelifltirmelidir.
Anaktle Ortalamasna liflkin Kk rneklem Testi

Arafltrmalarn bir ounda arafltrmaya ayrlan para, zaman ve dier imkanlarn
snrl olmas gibi nedenlerle, rneklem hacmini, daha nceki aklamalarmzda
belirtilen byklkte (genellikle n 30 birim) salamak mmkn olmayabilir. rnein; ok nadir grlen bir hastalkla ilgili arafltrmada vaka saysn, uzun sren
deneylere dayanan arafltrmalarla ve maliyeti yksek olan laboratuar alflmalaryla
rneklem hacmini arttrmak ok gtr. rneklem hacminin az olduu bu gibi
durumlarda, kk rneklemler iin gelifltirilmifl test yntemlerine baflvurulur. Bu
fiekil 9.8 Anaktle

Ortalamas in Tek
Ynl stKuyruk
Testi Sonular.
228
statistik
blmde, tek anaktle ortalamas iin kurulan hipotezlerin, kk rneklemler (n

< 30 birim) kullanlarak, nasl test edilecei konusu ele alnmfltr.
nceki blmde aklanan tek anaktle ortalamasna iliflkin byk rneklem
testinde, sfr hipotezinin testi iin, rnekleme dalm olarak, normal dalm
kullanlmflt. nk; rneklem hacminin en az 30 birim olmas ya da anaktle
dalmnn normal ve deiflkenlii nn biliniyor olmas durumlar, gz nne
alnmflt.
Anaktle standart sapmas bilindiinde, ortalamann rnekleme dalm ortalamas ve standart sapmas (standart hatas) x = olan, normal dalm
n
gsterir.
Genellikle bilinmez. Arafltrmac tek anaktle ortalamasna iliflkin hipotez
testi iin yerine onun tahmini olan rneklem standart sapmas syi kullanarak
ortalamann rnekleme dalmnn standart hatasn ( s x ) tahminler. Bu durumda, ortalamann standart hata tahmini ( s x ) afladaki gibi yazlr:
sx = s
n
ve byk bir hata ifllenmemifl olur.
rneklem hacminin kk olmas durumunda, yerine snin kullanlmas istatistiksel test zerinde etkili olur. nk; yerine snin kullanlmas durumunda
tahmin edilen istatistik x 0 / s x standart normal dalm gstermemekte, dolaysyla byk rneklemlerde izlenen yntem geerli olmamaktadr. Normal dalma sahip ve deiflkenlii bilinmeyen bir anaktleden seilen 30dan daha az
birim ieren bir rneklemin aritmetik ortalamas, n 1 serbestlik derecesiyle t dalr. t istatistii,
Kk rneklem testlerinde
test istatistii,
x 0
t=
dir.
sx
t = x 0
sx
fleklindedir. Burada s x , rneklem ortalamasnn standart hata tahminini gsterir
ve
sx =
s
n1
eflitlii ile hesaplanr.

t dalm da normal dalm gibi simetrik bir dalmdr ve rneklem hacmi
bydke normal dalma yaklaflr.
Kk rneklem kullanlarak yaplan tek ana ktle ortalamasna iliflkin hipotez testleri, kullanlan test istatistii dflnda tek anaktle ortalamasna iliflkin byk rneklem testlerine benzemektedir. Afladaki rnek problem zerinde bu
testin uygulanfl biimi test srecinin admlar itibariyle aklanmfltr.
Tek anaktle ortalamasna iliflkin byk rneklem testinde olduu gibi, kk
rneklem testinde de rneklem aritmetik ortalamas x ile anaktlenin ortalamas
hakknda daha nceden bilinen ya da belirlenen bir deer 0 arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad arafltrlr.
229
RNEK 3
Bir okuldan gemifl yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puan 66 puandr. Bu yl mezun olan renciler arasndan 26 renci rassal olarak seilmifl ve bunlarn ortalama mezuniyet puannn 70
puan ve standart sapmasnn 10 puan olduu hesaplanmfltr. Gemifl
yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puanyla bu yl mezun olanlarn ortalama puanlar arasnda farkllk var mdr? = 0.01
iin test ediniz.
H0 : = 66 puan
H1 : 66 puan
rneklem hacmi n = 26 rencidir ve rencilerin gemifl yllardaki mezuniyet
puanlarnn dalm normal dalma sahiptir. 26 rencinin oluflturduu rneklem kk rneklemdir. H0 hipotezinin testi iin kk rneklem testlerinde kullanlan t test istatistii
t = x 0
sx
kullanlr. Bu nedenle de t testi uygulanmaldr.
Probleme iliflkin testte, = 0 = 66 puan olduunda, testin kontrolnn olaslk
dzeyi %1 olarak dflnlmfltr.
H0 hipotezi, iki ynl testle test edilecektir. Hipotezin red blgeleri, t dalmnn
her iki kuyruunda tanmlanmfltr. fiekil 9.9daki taral alanlar H0 hipotezinin red
blgeleridir.
n = 26
x = 70
s = 10
0 = 66
= 26 1 = 25
sx =
ve
s
= 10 = 2
n1
25
ZM

Bu problemde, iki dnemdeki mezuniyet ortalamalar arasnda bir farkllk olmad ynndeki sfr hipotezi test edilecektir. Buna gre hipotezler
230
statistik
t = x 0 = 70 66 = 2
sx
2
olarak elde edilir.
Test edilecek hipotez iki ynldr. = 0.01 ve n = 26 iin t tablo deeri

(ttablo)
ttablo = t (1 /2 ; = n 1) = 2.787 olarak belirlenir.
(thes = 2) < (ttablo = |2.787|)
Olduundan, istatistiksel karar H0 kabul, H1 red edilir fleklinde olacaktr. fiekil 9.9da grld gibi hesaplanan test istatistii deeri, kabul blgesinde yer almaktadr.
H0 Kabul Blgesi
H0
H0
Red Blgesi
l - = 0.99
/ 2 = 0.005
fiekil 9.9 Kk
rneklemlerde in
ki Ynl Test
Sonular.
Red Blgesi
/ 2 = 0.005
A1
= 20
t = 2.787
X
X = 20 A2
t hes= 2
t = +2.787
Yukardaki istatistiksel karara gre, eski ve yeni rencilerin mezuniyet puanlar arasndaki farkllk, rnekleme hatasndan kaynaklanmaktadr; eski ve yeni
rencilerin ortalama mezuniyet puanlar arasnda anlaml bir fark yoktur.
Anaktle Oranna liflkin Test

Pek ok arafltrmada ilgilenilen deiflken, iki flkl ya da iki flkka indirgenmifl deiflken olabilir. rnein Anadolu niversitesi rencileri, cinsiyet deiflkeni bakmndan erkek kadn, baflar deiflkeni bakmndan da baflarl baflarsz olmak zere iki flkldr.
Daha nce de akland gibi, bir anaktlenin, ilgilenilen iki flkl bir deiflkeninin, herhangi bir flkkna sahip birimlerinin oranna anaktle oran denir ve
simgesiyle gsterilir. nitenin bu kesiminde, anaktle oran nin deeri hakknda ileri srlen bir nermenin, nasl test edilecei konusu ele alnmfltr. Tek anaktle oranna iliflkin test olarak isimlendirilen bu testin, rneklem oran p ile ana-
231
ktle oran nin iddia edilen deeri 0 arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad arafltrlr. rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda (n
> 30 birim), anaktle oran hakkndaki testler daha nce aklanan anaktle ortalamas iin byk rneklem testlerindekilere benzer flekilde yaplr. Ancak,
test iin rneklem istatistii olarak rneklem oran p ve bu istatistiin rnekleme
dalm kullanlr. n 30 olduunda, rneklem oran pnin rnekleme dalm,
yaklaflk normal dalma sahip olur. Bu durumda, p rneklem istatistii dalmna iliflkin standart deerlerin dalmnn da normal olaca aktr.
Anaktle oran ye iliflkin testlerde rneklem hacmi byk olduunda, standartlafltrlmfl z test istatistii kullanlr:
z=
p 0
p
Burada, p rneklem oran, pnin rnekleme dalmnn standart sapmasn

gsterir ve
p =
0 1 0
Eer rneklem oran p ile

ana ktle oran nin ileri
srlen 0 deeri
arasndaki farkn,
istatistiksel olarak anlaml
olup olmad arafltrlyorsa
ana ktle oranna iliflkin
test uygulanr ve test
p 0
istatistii z =
dir.
p
RNEK 4
Bir ynetici, iflletmesinde toplam kalite ynetimi uygulamay dflnmektedir. Eer iflilerinin en az %60 bu dflnceden yanaysa ynetici dflncesini uygulamaya karar verecektir. Bu amala rassal olarak 750 ifli
seilmifl ve bunlarn 495inin toplam kalite ynetimi dflncesini benimsedii tespit edilmifltir. Ynetici, toplam kalite ynetimine gemeli midir?
= 0.01 anlam dzeyi kullanarak karar veriniz.
H0 : = 0.60
H1 : > 0.60
H1 : > 0 = 0.60 olduundan, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test ana
ktle oranna iliflkin tek ynl st kuyruk testi olmaldr.
Red blgesi, (fiekil 9.10da gsterildii) gibi oranlarn rnekleme dalmnn
stkuyruunda tanmlanmfltr. Anlamllk dzeyi = 0.01 benimsenmifltir. Testin
red blgesinin oransal bykl 0.01dir.
ZM

Bu rnekte; sfr hipotezi, toplam kalite ynetimi uygulamasn dflnenlerin oran
%60 ve daha azdr fleklindedir. Sfr hipotezi tek ynl karflt (arafltrma) hipotezi
ile test edilecektir. Hipotezler:
232
statistik

rneklem orannn %60a eflit ve kk olmas durumunda H0 hipotezinin reddedilmesi sz konusu deildir.
Test istatistiinin hesaplanmas problemde belirtildii gibi, 750 iflinin 495i toplam kalite ynetimi uygulamasndan yana dflnceye sahiptir yani rneklem
oran p:
p = r = 495 = 0.66
n 750
dr.
rneklem oran p = 0.66 ile anaktle oran hakkndaki hipotez deeri
0 = 0.60 arasndaki fark, istatistiksel olarak anlaml bir farkllk mdr? Baflka bir
ifadeyle rneklem oran p=0.66 olmas rnekleme hatasndan m kaynaklanmfltr? Bu sorunun yantlanabilmesi iin, test istatistiinin hesaplanmas gerekir.
n = 750 ifli (n 30 birim) olduu iin, rneklem orannn rnekleme dalm,
normal dalm gsterir. Buna gre uygulanacak test istatistii:
z=
p 0
p
olur. rnek iin, standart hata:

p =
0 1 0
0.60 0.40
= 0.0179
750
ve
z = 0,66 0.60 = 3.35
0.0179
olarak elde edilir.
Test istatistiinin dalm normal olduu ve = 0.01 iin kritik ztablo deeri
(standart normal eri alanlar tablosundan) ztablo = 2.33 olarak belirlenir. Bu
deer standart normal dalmn oransal olarak 0.495lik alanna karfl gelmektedir.
z test istatistiinin hesaplanan deeri zhes = 3.35 , ztablo = 2.33 deerinden byk
olduu (zhes = 3.35 > ztablo = 2.33) iin H0 : = 0.60 hipotezi reddedilir (dolaysyla H1 hipotezi kabul edilir). rneklem oran p = 0.66 deeri istatistiksel olarak anlaml bir farkll gstermektedir; rneklem oran p = 0.66 deeri iin standart
deer zhes = 3.35 red blgesinde yer almaktadr.
Bu kararn anlam: Toplam kalite ynetimini benimseyen iflinin oran
%60tan byktr; ynetici toplam kalite ynetimine geme dflncesini uygulamaldr.
233
H0 Kabul Blgesi
H0
l - = 0.99
Red Blgesi
= 0.01
= 0.60
p = 0.66
Z
Z = 2.33
Z hes= 3.35
fiekil 9.10 Anaktle

Oran in Test
Sonular.
RNEK 5
Pazarlama yneticisi, niversite rencileri arasnda gnde 2 ve daha

fazla gazl iecek tketenlerin orannn en fazla %40 olduuna inanmaktadr. Eer bu doruysa ynetici, niversite rencilerine ynelik pazarlama stratejileri uygulamaya karar verecektir. Bu amala, niversite rencileri arasndan rassal olarak 120 renci seilmifl ve onlarn 42sinin
gnde 2 ve daha fazla gazl iecek itii tespit edilmifltir. = 0.05 iin
ynetici niversite rencilerine ynelik pazarlama stratejileri uygulamal
mdr? Karar veriniz.
H0 : = 0.40
H1 : < 0.40
H1 hipotezi < 0.40 fleklinde ifade edildiinden, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test, ana ktle oranna iliflkin tek ynl alt kuyruk testi olmaldr.
Testin red blgesi, oranlarn rnekleme dalmnn altkuyruundadr. Anlam
dzeyi = 0.05 seildii iin, testin red blgesinin oransal bykl 0.05tir. Bu
%5lik blgede yer alan rneklem oranlar H0 hipotezinin reddedilmesine neden
olacak rneklem istatistikleridir.
zhes > ztablo iin H0 reddedilecektir.
ZM

Bu rnekte gnde 2 ve daha fazla gazl iecek tketen renci orannn 0.40 ve
daha fazla olduu hipotezi test edilecektir. Arafltrma hipotezi bu orann 0.40 dan
az olduu fleklindedir. Buna gre hipotezler
234
statistik

120 rencinin iinde gnde 2 ve daha fazla gazl iecek ien renci says 42
kiflidir. p = r = 42 = 0.35 tir. rneklem byk rneklemdir. rneklem oran
n 120
pnin dalm normaldir ve standart hatas,
p =
0 1 0
0.40 0.60
120
0.24 = 0.045
120
ve test istatistii:
z = 0.35 0.40 = 1.11
0.045
olarak elde edilir.
Hesaplanan z test istatistiinin deeri, zhes = 1.11 = 0.05 anlam dzeyinde
standart normal dalm tablo deerinden (ztablo = 1.64) kk olduu iin, H0
hipotezi kabul edilirse H1 hipotezi reddedilir. Burada ztablo = 1.64 deeri standart
normal dalmda 0.45lik alana karfl gelen deerdir.
H0 Kabul Blgesi
H0 Red Blgesi
l - = 0.95
= 0.05
P
A p = 0.35
fiekil 9.11 Anaktle

Oran in Test
Sonular.
= 0.40
0
Z
z = - 1.64 Z = -1.11 0
hes
Bu kararn anlam, niversite rencileri arasnda gnde 2 ve daha fazla gazl

iecek tketen rencilerin oran %40 tan az deil fazladr. Yneticinin renciler
iin ayr bir pazarlama stratejisi planlamasna gerek yoktur.
SIRA SZDE
1. rneklem
hacmi
SIRA
SZDEn 30 birim olduunda, tek anaktle ortalamasna iliflkin bir testte, hangi test istatistii kullanlr? Nedenini aklaynz.
D fi N E L M
2. Tek anaktle
iliflkin bir testte, ne zaman test istatistii kullanlr?
D fi N Eortalamasna
LM
S O R U
3. Anaktle oranna iliflkin bir testte, test istatistiinin kullanlmasnn koflullar

nelerdir?S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendimizi Snayalm
1. statistik dersine ait notlarn ortalamasnn, 80den byk olup olmad, snanmak istenmektedir. Bu snamada
kurulacak sfr hipotezi nedir?
a. > 80
b. = 80
c. 80
d. < 81
e. > 81
2. 0.02 anlam dzeyinde snanan bir hipotez iin, doru
olan sfr hipotezini reddederek hatal karar verme olasl katr?
a. 0.01
b. 0.02
c. 0.05
d. 0.98
e. 0.99
3. Bir hipotez snamasnda red blgesinin ynn afladakilerden hangisi belirler?
a. H0
b. H1
c. H0 ve H1
d. hatas
e. hatas
4. Bir iflyerinde, her birinde 50fler ifliden oluflan iki grup,
verimlilik bakmndan karfllafltrlacaktr. Tek ynl bir hipotez snamas yapldnda, 0.05 olaslk dzeyinde tablodan okunacak kritik deer afladakilerden hangisidir?
a. t = 2.750
b. t = 2.042
c. z = 1.960
d. z = 1.645
e. z = 1.276
5. ift ynl bir hipotez snamasnda t deeri 2.861 ise,
rnek bykl ve anlam dzeyi afladakilerin hangisinde birlikte verilmifltir?
a. 19 - 0.01
b. 19 - 0.02
c. 20 - 0.01
d. 20 - 0.02
e. 21 - 0.05
235
6. Normal dalma sahip bir ana ktlenin ortalamasnn

53 olup olmadnn snanmasnda, rasgele seilen bir rnein ortalamas 56, standart hatann tahmini deeri 1.3
tr. Ortalamann dnflt z deerinin sanda kalan
blgenin oranlanmfl alan katr?
a. 0.0107
b. 0.4893
c. 0.4898
d. 0.5000
e. 0.9893
7 ve 8. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.
Bir iflletmede, retilen ampullerin 450 saat olan dayanma
sresini artrmak iin, yeni bir hammaddenin kullanm
dflnlmektedir. Bu hammadde kullanlarak 1 000 rn
retilmifl ve ortalama dayanma sresi 462 saat olarak hesaplanmfltr. Hammaddenin olumlu sonu verip vermedii %95 gvenle snanacaktr.
7. Bu snamada rnekleme dalmnn red blgesi afladakilerden hangisidir?
a. Sa uta, %2.5 lik alan
b. Sol uta %2.5 lik alan
c. Sa uta, %5 lik alan
d. Sol uta %5 lik alan
e. Sa uta. %10 luk alan
8. Bu
a.
b.
c.
d.
e.
snamadaki alternatif hipotez nedir?

450
> 462
= 450
462
> 450
9. Boylar 170 cmden uzun olan erkeklerin arlk ortalamasnn 72 kg olup olmad snanmak istenmektedir.
Bu snamadaki sfr hipotezi nedir?
a. 170
b. 72
c. > 170
d. = 72
e. = 170
10. Ana ktle ortalamasnn 200 olup olmadnn %99
gvenle test edilmesi iin seilen 15 birimlik rassal rneklemin ortalamas 160, standart sapmas 60 tr. rnek ortalamasna karfl gelen test istatistiinin deeri katr?
a. 1
b. 1.5
c. 2
d. 2.5
e. 3
236
statistik
Yant Anahtar
1. b
2. b
3. b
4. d
5. c
6. b
7. c
8. e
9. d
10. d
CANKYER, Ersoy, AfiAN, Zerrin: Parametrik Olmayan

statistiksel Teknikler, Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1266, Eskiflehir, 2001.
MLEK, Necla: Bilimsel Arafltrma Yntemi ve statistiksel Anlamllk Snamalar, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul, 2001.
FINK, Arlene: How to Sampling in Surveys, Sage Publications, London, 1995.
Marmara Kitabevi, Bursa, 1997.
HINKLE, Dennir E; WIERSMA, Williams; JURS, Stephen
G: Applied Statics For The Bhavioral Sciences,
Boston, 1998.
MALTHORA, Naresh K.: Marketing Research An Applied Orientation, 2nd Edition, Prentice-Hall International Inc, New Jersey, 1996.
NETER, J, WASSERMAN, W, WHITMORE, G.A.: Applied
Statistics, Simon and Schuster, Inc, Boston, 1993.
ZMEN, A., ZDAMAR, K., ODABAfiI, Y., Hoflcan, Yaflar., BR, A. Atf, KIRCAALFTAR, G., UZUNER, Yldz.: Sosyal Bilimlerde Arafltrma Yntemleri, TC.
Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1081, Akretim
Fakltesi Yaynlar, No: 601, Eskiflehir, 1999.
PSKLC, Halis, KZ, Fikret: statistie Girifl, (2. Bask), E.. Mhendislik Fakltesi Yayn No: 601, Ege
niversitesi Basmevi, zmir, 1986.
SERPER, zer; Ayta Mustafa: rnekleme, Ezgi Kitabevi,
Bursa, 2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitabevi, stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley & Sons Inc., New York, 1996.
TULL, Donald S., HAWKINGS, Del I.: Marketing Research Measurement and Method, 6th Edition, MacMillan Publishing Company, New York, 1993.
237
Ki-Kare Testi
10

niteyi anlayabilmeniz iin, rnekleme ve hipotez testleri niteleri, yeterince
zmsenmifl olmal,
rnekler dikkatlice incelenmeli, sorunlarla karfllafllrsa ilgili nitelere
dnlmelidir.
238
statistik
olmayan deiflkenler arasndaki iliflkinin varln test edebileceksiniz.

N Saysal
Farkl
rneklemlerin ayn ana ktleden seilip seilmediini test
N edebileceksiniz.
hacimli bir rneklemin, ilgili ana ktleyi, iyi temsil edip edemediini
N nbelirleyebileceksiniz.
olmayan iki deiflken arasndaki iliflkinin derecesini
N Saysal
Amalar
erik Haritas
GRfi
K-KARE BAIMSIZLIK TEST
K-KARE HOMOJENLK TEST
K-KARE UYGUNLUK (Y UYUM) TEST
KONTENJANS KATSAYISI
nite 10 - Ki-Kare Testi
239
GRfi
Daha nce de belirtildii gibi, istatistikte deiflkenler, saysal (nicel) deiflkenler
ve saysal olmayan (nitel) deiflkenler olmak zere iki grupta snflandrlmaktadr.
Gnmzde yaplan bir ok arafltrmada saysal olmayan deiflkenlerin dikkate
alnd gzlemlenmektedir. rnein, insanlarn medeni durumlaryla setikleri
meslek gruplar arasndaki bir iliflki incelenmek istendiinde, medeni durumun ve
meslek grubunun rakamlarla ifade edilmesi olas deildir. Medeni durum evli,
bekar, boflanmfl ve dul fleklinde gsterilirken meslek gruplar da serbest
meslek, devlet memurluu, ifli, vb. fleklinde gruplandrlabilir.
flte saysal olmayan deiflkenler arasnda herhangi bir iliflkinin varolmadn
ileri srerek (H0 hipotezi), bu hipotezin red edilip edilemeyeceinin incelenmesinde uygulanan test Ki-Kare testidir.
Bir rneklemin gzlemlenmesi sonucunda elde edilen frekans dalmnn binom, Poisson, normal vb. gibi genellenmifl bir dalma uygun olup olmadna
karar verebilmek iin kullanlan test yine Ki-kare testi olacaktr. Dier yandan iki
ya da daha fazla rneklemin ayn ana ktleden seilip seilmedikleri konusunda
karar verilirken de ki-kare testinden yararlanlr.
1900 yllarnda Karl Pearson tarafndan bulunan ve ismi de onun tarafndan verilen bu istatististiksel testin uygulanmasnda nce, ki-karenin ve serbestlik derecesinin nasl hesaplanacann bilinmesi gerekir. Bunlar bamszlk, homojenlik
ve uygunluk testleri iin nite blmlerinde ayr ayr gsterilecektir.
K-KARE BAIMSIZLIK TEST

AMA
Saysal olmayan deiflkenler arasndaki iliflkinin varln test

edebileceksiniz.
Bir seim sonras, bir il merkezindeki yerel basn, seime katlan partilerin aldklar oylarla, semenlerin eitim dzeyleri arasnda, gz ard edilemeyecek, bir iliflkinin varln ileri srmektedir. Oy dalmna iliflkin farkl grfl taflyan A partisi yneticileri, yerel basnn bu konuda ne kadar hakl olduunu belirlemek amacyla bir arafltrmann yaptrlmasn kararlafltrmfltr. Arafltrma, yeterli grlen bir
rneklem zerinden gereklefltirilecektir.
Bu ve benzeri problemlerin zmlenmesinde uygun bir istatistiksel teknik de,
aflada yeterli ayrntyla ele alnacak olan ki-kare testidir.
ki ya da daha fazla snfl iki nitel deiflken arasnda bamszlk olup olmadn incelemek iin, ki-kare bamszlk testine baflvurmak gerekir. Bu test yaplrken, Kontenjans tablosundan yararlanlmaktadr. Bu tablo, incelenen iki deiflkenin flklarna dflen gzlenen frekanslarn yazld, yatay (satrlar) ve dfley (stunlar) bantlardan oluflan, ift ynl tablodur. Ki-kare bamszlk ve homojenlik
testlerini yapabilmek zere hazrlanacak kontenjans tablosunun yaps Tablo
ki ya da daha ok snfl
nitel deiflkenler arasndaki
bamszlk, ki-kare
bamszlk testiyle
arafltrlr.
240
statistik
Tablo 10.1 Kontenjan

tablosunun yaps.
2. Deiflkenin fiklar
1. Deiflkenin
fiklar
..........
..........
Toplam
n11
n12
n13
..........
n1j
..........
n1c
n1
n21
n22
n23
..........
n2j
..........
n2c
n2
n31
n32
n33
..........
n3j
..........
n3c
n3
ni1
ni2
ni3
..........
nij
..........
nic
ni
nr1
nr2
nr3
nrj
..........
nrc
nr
Toplam
n.1
n.2
n.3
..........
n.j
..........
n.c
n..= n
Aralarnda bant bulunduu dflnlen birinci deiflkenin r flkk (satr), ikinici deiflkenin c flkk (stun) varsa rxc TABLOSU olarak da isimlendirilen tablo
oluflturulur. Satr ve stunlarn kesifltikleri yerlerde bulunan gzelerdeyse ilgili frekanslar kaydedilir.
Ki-kare bamszlk testinin nasl uygulandn bir rnek yardmyla aklayalm.
RNEK 1
Bayan Televizyon izleyicilerinin renim dzeyleri ve TV programlarndan tercih ettikleri

trler sorgulanarak, bu iki deiflken arasnda bir bant bulunup bulunmadn, baflka
bir anlatmla, iki deiflkenin birbirinden bamsz olup olmadn, ortaya koymaya alfllsn. Bu amala, 200 kifliyi kapsayan bir rneklem zerinde yaplan gzlem sonular
afladaki tablo ile verilmifltir:
Tablo 10.2 Gzlenen

frekanslar.
Tercih edilen TV
program tr
DZ FLM
ELENCE
MAGAZN
TOPLAM
LK
50
20
20
90
renim Dzeyi
ORTA
YKSEK
20
10
30
10
10
30
60
50
TOPLAM
80
60
60
200
ZM
Tercih edilen TV program trne iliflkin renim dzeyinin etkili olup olmadn =0.01
anlamllk dzeyinde arafltrnz.
Tabloda yer alan saylar gzlenen frekanslardr. Tercih edilen TV program tr
zerinde renim dzeyinin etkisi olup olmadn test edebilmek iin (bamszlk testini yapabilmek iin), izlenmesi gereken admlar srasyla yerine getirelim:
1. Adm : Hipotezlerin ifade edilmesi
Sfr hipotezi (H0): Bayan TV izleyicilerinin renim dzeyiyle TV program, birbirinden bamsz deiflkenlerdir. Bu iki deiflken arasnda bir iliflki
(bant) yoktur.
Karflt Hipotez (H1): renim dzeyiyle TV program arasnda bir iliflki (bant) vardr.
241

ki saysal olmayan deiflken arasndaki iliflkinin varln arafltran bir test
olan 2 (ki-kare) bamszlk testi olmaldr.
3. Adm : Anlamllk dzeyinin belirlenmesi
2 = 0.01 olarak belirlenmifltir.
Bunun iin hesaplanan test istatistii, belli bir anlamllk dzeyine ve
= (r1)(c1) serbestlik derecesine gre 2 deerleri tablosundan
bulunan kritik deer ile karfllafltrlr. rneimiz iin serbestlik derecesi = (31) (31) = 4 olup = 0.01 dzeyinde 2 tablosundan bulunan
kritik deer 2k=13tr. Eer hesaplanan 2 istatistiinin deeri tablodan
bulunan 2k kritik deerden byk karsa H0 red edilecektir.
Kontenjans tablolarnda
serbestlik derecesi, satr ve
stun saylarndan birer
kartlarak, bunlarn
arplmas suretiyle elde
edilir.
5. Adm: 2 test istatistiinin hesaplanmas

Test istatistii
2 =
(G B B)
formlyle elde edilebilir. Formlde,

G= Gzlenen frekanslar
B= Beklenen frekanslar
ifade etmektedir. Test istatistiinin hesaplanabilmesi iin ncelikle beklenen (kuramsal) frekanslarn hesaplanmas gerekmektedir. Herhangi bir gzenin beklenen frekans bulunurken, o gzenin yer ald satr toplam frekansyla stunun toplam frekans arplp genel toplam frekansa blnmektedir. rneimiz iin, beklenen frekanslar, ilk gzeden bafllamak zere srasyla hesaplayalm:
Kuramsal (beklenen)
frekanslar, ilgili gzenin yer
ald satr toplamyla stun
toplam arplarak genel
toplama blnmek suretiyle
elde edilir.
B11 (birinci satr ve birinci stunda yer alacak frekans)

B11 = (birinci satr toplam x birinci stun toplam) / (genel toplam)
= (80 x 90) / (200) = 36
B12 = (birinci satr toplam x ikinci stun toplam) / (genel toplam)
= (80 x 60) / (200) = 36
Ayn yntemle hesaplanan beklenen frekanslar ve gzlenen frekanslar
kontenjans tablosunda gsterelim (G=Gzlenen frekanslar, B=Beklenen
freakanslar).
Tercih edilen Tv
program tr
LK
renim Dzeyi
ORTA
G
B
YKSEK
G
B
TOPLAM
DZ FLM
50
36
20
24
10
20
80
ELENCE
20
27
30
18
10
15
60
MAGAZN
20
27
10
18
30
15
60
TOPLAM
90
60
50
200
Tablo 10.3 Kontenjan

tablosu (Gzlenen ve
beklenen frekanslar).
242
statistik
Test istatistii:
2 = (5036)2/(36) + (2024)2/(24) + (1020)2/(20) + (2027)2/(27) +
(30-18)2/(18) + (1015)2/(15) + (2027)2/(27) + (1018)2/(18) +
(3015)2/(15) = 42.93
6. Adm: statistiksel Karar
statistiksel karar verilirken, red blgesinin tanm gerei, 2 > 2k olduunda sfr hipotezi red edilir, 2 2k olduundaysa sfr hipotezi reddedilemez. Sfr hipotezinin red edilmesi, deiflkenlerin birbirinden bamsz olmad (dier bir ifadeyle, deiflkenler arasnda iliflki bulunduu) anlamn
taflr. Buna gre rneimizde,
2 = 42.93
2k = 13.28
ve
2 > 2k
olduundan H0 hipotezi red edilecektir. Baflka bir anlatmla, bayan TV izleyicilerinin renim dzeyiyle izledikleri program trleri arasnda iliflki
vardr.
SIRA hangi
SZDE durumlarda yaplr? Aklaynz.
1. Ki-kare testi
SIRA SZDE
2. Ki-kare bamszlk testinde hipotezler nasl ifade edilir? Aklaynz.

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Ki-kare bamszlk testinde serbestlik derecesi nasl hesaplanr?

S O R U
S O R U
K-KARE HOMOJENLK TEST

DKKAT
AMA
SIRA SZDE
N N
Farkl rneklemlerin ayn

ana ktleden seilip
seilmedii,
ki-kare
AMALARIMIZ
homojenlik testiyle
arafltrlr.
K T A P
RNEK 2
TELEVZYON
DKKAT
Farkl rneklemlerin ayn ana ktleden seilip seilmediini test

edebileceksiniz.
SIRA SZDE
Ki-kare homojenlik testi ana izgileriyle, iki ya da daha fazla bamsz rneklemin,
ayn anaktleden seilip seilmediinin arafltrlmasnda kullanlr. Testin uygulaAMALARIMIZ
mas, ki-kare bamszlk testinde olduu gibidir. Yine nitel deiflkenlerle ve ayn
rneklem istatistiiyle alfllr. Ancak, dikkat edilmelidir ki, bamszlk testinde ele
alnan deiflkenler
arasnda bir iliflkinin varl arafltrlrken, homojenlik testinde
K T A P
bamsz rneklemlerin ayn ana ktleden seilip seilmedii arafltrlmaktadr.
Blgesel satfl yapan bir retim iflletmesi, 2 yeni rn gelifltirerek piyasaTELEVZYON
ya srmfltr. Tketicilerin bu rnlerle ilgili grfllerini (beendikleri,
beenmedikleri ya da ilgisiz kaldklar) belirlemek amacyla, birinci ve
ikinci rnlerle ilgili olarak iki rassal rneklem oluflturulmufltur. lk
rnle ilgili birinci rneklemde 100 tketiciyle, ikinci rnle ilgili ikinci
rneklemde de 150 tketiciyle grfllmfltr. Veriler afladaki tabloda
belirtilmifltir. Seilen rneklemlerin, ayn anaktleye ait olup olmadn,
%5 anlamllk dzeyinde test ediniz.
Tketici grflleri; fiyat, kalite, kolay ulaflabilme vb. gibi objektif ltlerle ve piyasadaki benzer rnlerle mukayese sonucu oluflmufltur.
243
GZLENEN FREKANSLAR
rnler
Tketici Grflleri
I. rn
60
30
10
II. rn
80
50
20
Toplam
140
80
30
Toplam
100
150
250
1. Adm: Hipotezlerin oluflturulmas

Sfr Hipotezi (H0): ki rneklem de ayn anaktleden seilmifltir.
Karflt Hipotez (H1): rneklemler farkl anaktlelerden seilmifltir.
2. Adm: statistiksel Test
ki rneklemin ayn anaktleden gelip gelmedii test edileceinden, ilgili
test, ki-kare homojenlik testi olmaldr.
3. Adm: Anlamllk Dzeyi
= 0.05
4. Adm: H0n ret blgesinin belirlenmesi
Hesaplanan test istatistii = (2-1)(3-1) = 2 serbestlik derecesi ve = 0.05
anlamllk dzeyi iin ki-kare tablosundan bulunan kritik deer,
2k = 5.99dur. Eer hesaplanan 2 istatistiinin deeri, 2k = 5.99dan byk karsa, H0 ret edilecektir.
5. Adm: 2 test istatistiinin hesaplanmas
Hatrlanaca gibi, test istatistiinin hesaplanabilmesi iin, ncelikle, beklenen frekanslarn hesaplanmas gerekir. Homojenlik testinde de her hangi
bir gzenin beklenen frekans, bamszlk testindeki gibi, ilgili gzenin yer
ald satr toplam frekansyla stun toplam frekans arplp, genel toplam
frekansna blnerek elde edilir. lgili kontenjans tablosu afladaki gibidir:
rnler
I. rn
II. rn
Toplam
Beenen
G
B
60
56
80
84
140
Tketici Grflleri
Beenmeyen
G
B
30 32
50 48
80
lgisiz
G
B
10
21
20
18
30
Toplam
100
150
250
Test istatistii:
2 = (6056)2/(56) + (3032)2/(32) + (1012)2/(12) + (8084)2/(84) +
(50-48)2/(48) + (2018)2/(18) = 1.04
olarak elde edilir.
6. Adm: statistiksel karar
Hatrlanaca gibi, 2 < 2k ise H0 hipotezi kabul edilir. rneimizde 2 =
1.04 ve 2k = 5.99 olduundan, H0 kabul edilecektir. Baflka bir anlatmla,
ilgili rneklemler ayn anaktleden seilmifltir.
ZM
zm admlar afladaki gibidir:
244
statistik
1. Bamszlk
homojenlik testleri hangi alardan birbirinden farkldr? Aklaynz.
SIRAveSZDE
SIRA SZDE
2. Bamszlk ve homojenlik testlerinde beklenen frekanslar nasl hesaplanr? Aklaynz.

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Serbestlik derecesi = 10 ve = 0.01 iin 2k nedir?

S O R U
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
S O R U
K-KARE UYGUNLUK (Y UYUM) TEST

D K K A Tbir rneklemin, ilgili ana ktleyi, iyi temsil edip edemen hacimli
diini belirleyebileceksiniz.
N N
SIRA SZDE
Ki-kare uygunluk testinin esasn, n hacimli (birimlik) bir rneklemin anaktleyi

iyi temsil edip edemeyeceini arafltrmak oluflturur. Bu testte, yine 2 deiflkeninin doas AMALARIMIZ
gerei, gzlenen ve beklenen frekanslardan yararlanlr. Testin nasl
yaplaca, zellikle beklenen frekanslarn nasl hesaplanaca, afladaki rnek
yardmyla aklanmaya alfllmfltr.
n birimlik rneklemin
ekildii, anaktleyi, iyi
temsil edip edemeyecei,
ki-kare
uygunluk testi ile
AMALARIMIZ
arafltrlr.
K T A P
K T A P
RNEK 3
Belirli bir blgede, Z marka margarin kullanan aile oran, 3/8 olarak ngrlmektedir. Her anketr, rassal olarak seilen 5 aileyle grflmek zeT E L E V Zkullanlarak
YON
re, 200 anketr
ilgili blgede bir anket dzenlenmifl ve anket
sonular afladaki frekans dalmyla verilmifltir:
TELEVZYON
Grfllen 5 aile iinde Z marka

margarin kullanan aile says
X
0
1
2
3
4
5
Anketr Says
f
18
57
69
42
11
3
200
Elde edilen bu sonular iin,

Cx5 3
8
P(x) =
0
5
8
5-x
, x = 0, 1, 2, 3, 4, 5
, dier durumlarda
ZM
formunda bir binom dalm ngrlmektedir. ngrlen dalmn, ele

alnan problem iin, uygun bir model olup olmadn = 0.05 anlamllk
dzeyi iin test ediniz.
1. Adm: Hipotezlerin oluflturulmas
H0: X rassal deiflkeni, n = 5 ve p = 3 parametre deerleriyle binom da8
lmfltr. (Binom dalmnda q+p=1 olduunu hatrlaynz.)
H1: X rassal deiflkeni, n = 5 ve p = 3 parametre deerleriyle binom
8
dalmamfltr.
245

2 uygunluk (iyi uyum) testi
3. Adm: Anlamllk dzeyi
= 0.05
Hatrlanaca gibi, red blgesi, hesaplanan 2 deerinin ngrlen anlamllk dzeyi ve belirlenen serbestlik derecesine gre, 2 tablosundan bulunan kritik deeriyle karfllafltrlarak belirlenir. Uygunluk testinde serbestlik
derecesi, snf saysndan ilgili dalmn parametre saysnn kartlmasyla
elde edilir. Ancak, uygunluk testlerinde rneklem hacmi deiflken olduundan, rneklem hacmi de bir parametre gibi deerlendirilir. Gerekte binom
dalmnn n ve p olmak zere iki parametresi vardr. Art toplam frekans
da bir parametre olarak grleceinden, serbestlik derecesi, snf says eksi 3 olarak belirlenecektir. Buna gre, = 63 = 3 olur. 3 serbestlik derecesi ve = 0.05 anlamllk dzeyi iin, kritik 2k deeri, 2 tablosundan, 7.81
olarak bulunur. Red blgesi, 2 > 7.81 olarak belirlenir.
Ki-kare uygunluk testinde

serbestlik derecesi, ilgili
dalmn parametre
saysna bir eklenip snf
saysndan kartlmak
suretiyle hesaplanr.
5. Adm: Ki-kare istatistiinin hesaplanmas

Beklenen frekanslarn, ilgili snfa iliflkin olaslk toplam frekansn arpm
olduu anmsanrsa, ilgili olaslklar,
Cx5 3
8
P(x) =
0
5
8
5-x
, x = 0, 1, 2, 3, 4, 5
, dier durumlarda
olaslk fonksiyonu yardmyla, xe srasyla 0, 1, 2, 3, 4 ve 5 deerleri verilerek, afladaki gibi hesaplanr:

X
0
1
2
3
4
5
f
18
57
69
42
11
3
f = 200
Olaslklar
P(x)
0.0954
0.2861
0.3433
0.2060
0.0618
0.0074
1.0000
Kuramsal frekanslarn bulunabilmesi iin bu olaslklar, frekanslarn toplamyla arplr.

x
0
1
2
3
4
5
f
18
57
69
42
11
3
f = 200
Olaslklar
P(x)
P(x).f
0.0954
19.08
0.2861
57.22
0.3433
68.66
0.2060
41.20
0.0618
12.36
0.0074
1.48
1.0000
200.00
Ki-kare uygunluk testinde

herhangi bir snfa iliflkin
kuramsal frekans, ilgili
snfn olaslyla toplam
frekans arplarak elde
edilir.
246
statistik
(G B B)
2 =
eflitlii uyarnca,
2
2
2
2
2 = (18 19.08) + (57 57.22) + (69 68.66) + (42 41.20)
19.08
57.22
68.66
41.20
2
2
+ (11 12.36) + (3 1.48)
12.36
1.48
2 = 0.0611 + 0.0008 + 0.0017 + 0.0015 + 0.1496 + 1.5611 = 1.7758

olarak elde edilir.
6. Adm: statistiksel Karar
2 = 1.7758
2k = 7.81
olarak bulunmufltur. Bu sonulara gre,
2 < 2k
olduundan H0 kabul edilecektir. Baflka bir anlatmla, eldeki frekans dalm, n = 5 ve p = 3 iin binom dalmfl bir anaktleden ekilmifl bir
8
rneklemdir.
SIRA SZDEtesti, hangi amala yaplr? Aklaynz.

1. Ki-kare uygunluk
SIRA SZDE
2. Ki-kare uygunluk testind,e serbestlik derecesi nasl hesaplanr?

D fi N E L M
D fi N E L M
3. Ki-kare uygunluk testinde, H0n ret ve kabul blgesi nasl belirlenir? Aklaynz.
S O R U
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
D K K Aolmayan
T
Saysal
iki deiflken arasndaki iliflkinin derecesini
N N
Saysal
olmayan iki deiflken
AMALARIMIZ
arasndaki iliflkinin
derecesi, kontenjans
katsaysyla belirlenir.
K T A P
S O R U
KONTENJANS KATSAYISI
SIRA SZDE
Ki-kare bamszlk testiyle, iki deiflken arasndaki iliflkinin varlyla ilgili karar
verebiliyordu. Oysa ki baz hallerde, iki deiflken arasndaki iliflkinin kuvveti hakknda da bilgi
sahibi olmak istenebilir. flte kontenjans katsays r x c kontenjans
AMALARIMIZ
tablolarndan (r > 2 ve c > 2) hesaplanan 2 deerinin gsterdii iliflki dzeyini
saptamak amacyla kullanlan bir katsaydr. ki deiflken arasnda bir iliflki bulunT A P verir. Buna karfllk iki deiflken arasnda en st dzeydeki
muyorsa c =K 0 deeri
iliflki katsays her zaman 1 kmaz, 1e ok yakn bir deer olur. c ile gsterilen
kontenjans katsaysnn forml,
TELEVZYON
TELEVZYON
c=
2
2 + n
fleklindedir.
247
RNEK 4
rnek 1de bayan televizyon izleyicilerinin renim dzeyleri ve TV programlarndan tercih ettikleri trler sorgulanmfl ve bu iki deiflken arasnda bant bulunup bulunmad (iliflki olup olmad) test edilmiflti. fiimdi kontenjans katsaysyla iliflkinin derecesini arafltralm.
ve
ZM
2 = 42.93
n = 200
olduuna gre,
c=
42.93
42.93 + 200
c = 0.42
elde edilir. Bu durumda, orta dzeyde bir iliflkinin olduu konusunda karar
verilebilir.
1. Kontenjans katsays, hangi amala kullanlr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
2. Kontenjans katsaysnn deeri, hangi durumda sfr olur?

3. Gzlem says 150 olan bir arafltrmada 2 test istatistii 52.17 olduuna gre, konS O R U
tenjans katsaysnn deeri ne olacaktr? Hesaplaynz.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
S O R U
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
248
statistik
Kendimizi Snayalm
(1 - 6. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.)
Bir arafltrma sonucunda elde edilen gzlem sonular
afladaki tabloda gsterilmifltir.
5. Yukarda verilen tabloya gre, 2 test istatistiinin

deeri katr?
a. 0.42
b. 0.67
c. 0.95
d. 1.15
e. 2.5
Sigara me Alflkanl
Cinsiyet
enler
meyenler
Toplam
Bayan
35
20
55
Erkek
25
20
45
Toplam
60
40
100
1. Yukardaki tabloya gre, sfr hipotezinin doru ifadesi afladakilerden hangisidir?

a. Sigara ime alflkanlyla cinsiyet birbirine
bamldr.
b. Sigara ime alflkanlyla cinsiyet birbirinden
bamszdr.
c. Bayanlarda sigara ime alflkanl daha yaygndr.
d. Erkeklerde sigara ime alflkanl daha yaygndr.
e. Bayanlarla erkekler ayn miktarda sigara ierler.
2. Yukarda verilen tabloya iliflkin serbestlik derecesi
katr?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
3. Yukarda verilen tablonun, ilk satrndaki ikinci gzenin
ki-kare deerine katks katr?
a. 1,5
b. 1,18
c. 0,40
d. 0,38
e. 0,18
4. Yukarda verilen tabloya gre, sigara ime alflkanlyla cinsiyet arasnda bir bant olup olmadn, 0,05
anlam dzeyinde test ederken, H0 hipotezinin red blgesi
a. 2 > 9,21
b. 2 > 6,64
c. 2 > 5,99
d. 2 > 3,84
e. 2 > 2,71
6. Yukarda verilen tabloya iliflkin kontenjans katsaysnn

deeri katr?
a. 0
b. 0.006
c. 0.017
d. 0.07
e. 0.5
7. Gzlem says 100 olan bir arafltrmada kontenjans katsays 0,40 olarak bulunmufltur. Buna gre, 2 istatistiinin
deeri katr?
a. 10.4301
b. 12.3205
c. 19.0476
d. 20.1313
e. 22.1864
8. Bir arafltrmada 2 istatistiinin deeri 14.06 ve kontenjans katsays (c) 0.6 olarak hesaplanmfltr. Bu bilgilere
gre, gzlem says (n) katr?
a. 15
b. 25
c. 40
d. 45
e. 50
9. Bir X rassal deiflkenine iliflkin frekans dalm ve
Xlere karfl gelen olaslklar [P(x) deerleri] afladaki
tabloda verilmifltir.
X
0
1
2
3
f
6
15
8
1
30
P(x)
0.1667
0.5000
0.3000
0.0333
1.0000
Yukardaki tabloya gre, X = 2 iin kuramsal frekans katr?

a. 4.87
b. 8.14
c. 9.00
d. 16.13
e. 32.05
10. X rassal deiflkeninin frekans dalm afladaki tabloda verilmifltir.

Snflar
05
5 10
10 15
15 20
20 25
25 30
30 35
35 40
f
2
6
11
15
14
8
3
1
60
X rassal deiflkeninin normal dald biliniyorken

yukardaki rneklemin, dalm iyi temsil edip etmediini
arafltrmak iin ki-kare uygunluk testi uygulanacaktr.
Yukardaki tabloya ve bu bilgilere gre serbestlik derecesi katr?
a. 5
b. 6
c. 7
d. 8
e. 9
249
Yant Anahtar
1. b
2. a
3. e
4. d
5. b
6. d
7. c
8. b
9. c
10. a
CANKYER, Ersoy, AfiAN Zerrin: Parametrik Olmayan
statistiksel Teknikler, Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1266, Eskiflehir, 2001
NEWBOLD, Paul: flletme ve ktisat in statistik,
eviren: mit fienesen, 4. Basm, Literatr Yaynclk,
2000.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, 4. Bask, Ezgi
Kitabevi, Bursa, 2000
YZER, Ali Fuat: Olaslk ve statistik, Anadolu niversitesi Yaynlar, No: 911, Eskiflehir, 1996.
KARL PEARSON (1857 - 1936)
emel ilgi alan genetiktir. 1892de The Grammar of Science adl kitab
yaynland.zleyen yllarda kaltm ve evrim srelerine iliflkin alflmalar srasnda istatistikle ilgilendi. Regresyon ve korelasyon konularndaki nemli katklarnn yan sra, kuramda kendi adyla anlan ve gzlem deerlerinin olaslk dalmlarna iliflkin Pearson eri
sistemini ve 1912 ylnda da Ki-kare testini gelifltirdi.
251
Basit Dorusal
Regresyon
11

rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karfllafllrsa ilgili nitelere geri dnlmelidir.
252
statistik
diyagram yardmyla, deiflkenler arasndaki iliflkinin, ne tr bir

N Serpilme
fonksiyonla ifade edilebileceini arafltrabileceksiniz.
dorusal regresyon modelinde yer alan katsaylar, en kk kareler
N Basit
tekniine gre hesaplayabileceksiniz.
dorusal regresyon modeliyle elde edilen kestirimlerin standart hatasN Basit
n hesaplayabileceksiniz.
dorusal regresyonda, parametrelerin nokta kestiriminden sonra genelN Basit
leme yapabilmek iin, parametrelere iliflkin aralk kestirimi yapabileceksiniz.
dorusal regresyon denkleminde elde edilen parametre kestirimlerinin,
N Basit
istatistiksel olarak anlamlln test edebileceksiniz.
Amalar:
erik Haritas
GRfi
SERPLME DYAGRAMI
BAST DORUSAL REGRESYON
Basit Dorusal Regresyon Modeli
Basit Dorusal Regresyon Denkleminin Kestirimi
Katsaylarn En Kk Kareler (EKK) Kestirimleri
VARYANSIN ( 2) KESTRM
BAST DORUSAL REGRESYONDA ARALIK KESTRM
REGRESYON KATSAYILARININ ANLAMLILIK TESTLER
nite 11 - Basit Dorusal Regresyon
253
GRfi
Regresyon (balanm); szlk anlamyla, bir fleyi baflka bir fleye balama ifli ve biimidir. Bilimsel olarak regresyon terimi bir deiflkenle baflka bir (ya da birden
ok) deiflken arasnda iliflki kurma iflini ve iliflkinin biimini anlatr.
statistiksel anlamda, iki deiflken arasndaki iliflki, bunlarn deerlerinin karfllkl deiflmeleri arasnda bir ballk fleklinde anlafllr. (X) deiflkeninin deerleri deiflirken, buna bal olarak (Y) deiflkeninin deerleri de deifliyorsa, bu iki
deiflken arasnda bir iliflki olduu sylenebilir. rnein, pancar retimi arttnda fiyat dflyorsa ya da azaldnda fiyat ykseliyorsa, insanlarn boy uzunluuyla birlikte arl da artyorsa bunlar, deiflkenler arasnda iliflki olduunu
gsterir. Aslnda deiflkenler arasndaki bu iliflki neden-sonu iliflkisidir. flte deiflkenler arasndaki neden sonu iliflkisinin matematiksel bir fonksiyonla ifade
edilmesi regresyon analizinin konusunu oluflturmaktadr. Regresyon, bir baml
(aklanan) deiflken, dieri de bamsz (aklayc) deiflken olarak en az iki deiflken arasndaki ortalama iliflkinin matematik bir fonksiyon fleklinde ifade edilmesidir. Bu fonksiyona regresyon denklemi ad verilmektedir. Bu nitede ilk olarak, regresyon zmlemesinde kullanlan serpilme diyagram hatrlatlacak, daha
sonraysa basit dorusal regresyon modeli ele alnacak, son olarak da basit dorusal regresyon modeline iliflkin katsaylarn, en kk kareler yntemiyle, kestirimlerinin elde edilmesi ele alnacaktr.
SERPLME DYAGRAMI
N
AMA
Serpilme diyagram yardmyla, deiflkenler arasndaki iliflkinin,

ne tr bir fonksiyonla ifade edilebileceini arafltrabileceksiniz.
Bir marketler zinciri E flehrinin farkl semtlerinde flubeler amay hedeflemektedir.

Ancak, planlama blm, alacak flube saysnn belirlenebilmesinde ad geen
flehirde hane baflna perakende satfllarn, hane baflna harcanabilir gelirle olan
iliflkisine ihtiya duymaktadr.
htiya duyulan iliflki, ilgili blgeden derlenecek veriler flnda, uygun istatistiksel teknikler uygulanarak, bir matematiksel model halinde ifade edilebilir.
Bu nitede, iki deiflken arasndaki iliflkinin matematiksel bir modelle ifade
edilme sreci, kitabn amalar uyarnca sadece basit dorusal regresyon dzeyinde ele alnmfl ve konuya iliflkin kavramlar rneklerle pekifltirilmeye alfllmfltr.
ki deiflken arasndaki iliflkinin ne tr bir fonksiyon tipine uyduu, yaklaflk
olarak serpilme diyagram izerek belirlenebilir. Deiflkenlerin arasndaki iliflkiyi
gstermenin en iyi yolu, iliflkinin derecesini saysal olarak belirlemektir. liflkiyi
gstermenin dier bir yolu da grafik yntemidir. X ve Y gzlem ikilileri bir grafik
zerinde birer nokta halinde gsterilsin. flaretlenen bu noktalarn oluflturduu
flekil anmsanaca gibi serpilme diyagram olarak isimlendirilir.
Regresyon, deiflkenler
arasndaki ortalama
iliflkinin matematiksel bir
fonksiyonla ifade
edilmesidir.
254
statistik
X
fiekil 9.1 Serpilme
Diyagram.
Dorusal liflki Durumu
Serpilme diyagram,
deiflkenler arasndaki iliflki
tipinin
belirlenmesine yardmc
olur.
RNEK 1
Erisel liflki Durumu
Serpilme diyagramnda noktalarn durumu ve genel seyri, iki deiflken arasnda iliflki olup olmadn ve varsa iliflkinin ne tr bir fonksiyon tipine uyduunun
belirlenmesinde yardmc olur.
Serpilme diyagram yalnz iliflkinin olup olmadn ve fonksiyonel fleklini gstermekle kalmaz, iliflkinin derecesi hakknda da bilgi verir. Bunun iin, noktalarn
en dflta kalanlar birlefltirilerek, bir flekil elde edilir. Sz konusu fleklin durumuna
gre iliflkinin derecesi hakknda tahminde bulunulur. Eer flekil, olduka dar bir
elipse benziyorsa, iliflki kuvvetlidir. Elips geniflledike iliflki zayflar.
Eskiflehir ilinde satfl yapan bir maaza rnlerini, yerel radyodaki reklamlarla tantmaktadr. Firmann 6 hafta sresince belirli bir rn iin
harcad reklam tutar ve satlan rn says afladaki tabloyla verilmifltir. Serpilme diyagramn izelim.
ZM
Reklam harcamas (X)

(Milyon TL)
10
20
30
40
50
fiekil 9.2 Reklam

Harcamalarna
liflkin Serpilme
Diyagram.
Satfllar (Y)
(Adet)
3
4
6
7
10
Kartezyen koordinat sisteminde X ve Y ye ait verileri iflaretlediimizde, iki

deiflken arasndaki iliflkinin dorusal olduunu
grebiliriz.
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
X
0
10
20
30
40
50
1. Serpilme diyagramyla ne belirlenir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. Serpilme diyagram, iki deiflken arasnda iliflki olup olmad ve fonksiyonel flekli
D fi N E L M
dflnda, baflka ne hakknda bilgi verir?
S O hz,
R U yllara gre
3. Bir A lkesinde, 1995-2000 yllar arasndaki erkek nfus artfl
afladaki tabloda verilmifltir. Serpilme diyagramn iziniz.
Erkek Nfus Artfl Hz (%)
1995
1996
1997
1998
1999
2000
18.50
19.00
20.00
20.40
21.60
22.90
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
YILLAR
255
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
BAST DORUSAL REGRESYON

AMA
ELEVZYON
Basit dorusal regresyon modelinde yer alan Tkatsaylar,
en kk kareler tekniine gre hesaplayabileceksiniz.
Regresyon analizinde bamsz (aklayc) deiflken says bir olduunda basit

regresyon modelinden, iki ya da daha fazla olduundaysa oklu regresyon modelinden sz edilir. rnein enflasyon oranyla para arz arasndaki ya da hem para
arz hem de kamu harcamalar arasndaki iliflkinin arafltrlmasnda olduu gibi.
Regresyon analizinde deiflkenler arasndaki iliflkinin dorusal olup olmad da
nemlidir. Dolaysyla deiflkenler arasndaki iliflki dorusal olduunda dorusal
regresyon modeli, dorusal olmadndaysa dorusal olmayan regresyon modeli
sz konusu olur. Kitabn amalar dorultusunda burada, sadece basit dorusal
regresyon konusuna yer verilecektir.
Basit Dorusal Regresyon Modeli

Basit dorusal regresyon modeli
Yi = 0 + 1 Xi +
i = 1, 2, ...., N
fleklinde stokastik(olaslkl) bir modeldir. 0 ve 1 bilinmeyen regresyon katsaylardr. i , i inci gzleme karfllk gelen hata terimidir. X (bamsz) ve Y (baml) deiflkenlerinin anaktlelerini oluflturan ve bu deiflkenler iin akla gelebilecek btn deerlere sahip olunmas uygulamada imkansz olduundan, sz konusu deiflkenler iin rneklemeye baflvurulur. Bylece 0 ve 1 parametrelerinin
kestirimi olan b0 ve b1 bulunabilir ve kestirimi elde edilen iliflki,
Yi = b0 + b1 Xi + ei
fleklinde yazlr.
0 , dorusal modelin sabit terimidir ve X = 0 olduunda regresyon dorusunun dikey eksen Y yi kestii noktay gstermektedir. 1 ise dorusal modelin
TELEVZYON
256
statistik
eimini vermektedir ve regresyon analizinde, bamsz Xdeki bir birimlik deiflmenin, baml deiflken Yde, ne kadarlk bir deiflmeye yol aacan gsteren
regresyon katsaysdr. b0 ve b1 ise anaktle regresyon katsaylarnn (0 ve 1
in) kestirimleridir.
Basit Dorusal Regresyon Denkleminin Kestirimi

ki deiflken arasnda gerek dorusal bir iliflki varsa regresyon denklemi, 0 ve
1 in Yi Yi artklarn kk yapabilen kestiricilerin elde edilmesiyle bulunur.
Varyans kavram gz nnde tutulduunda bunun bir ls artklarn kareler
toplamdr. Bu toplam en kkleyen 0 ve 1 kestiricilerinin elde edilmesine iliflkin kestirim yntemi, En Kk Kareler (EKK) Yntemidir. 0 ve 1 ve 2 in
kestirimlerinde ska bu yntem kullanlmakla birlikte, bir baflka kestirim yntemi
de en ok olabilirlik yntemidir. Burada sadece yaygn olarak kullanlan, EKK
yntemiyle regresyon modelinin kestirimine yer verilecektir.
Katsaylarn En Kk Kareler (EKK) Kestirimleri

Yi = 0 + 1 Xi +
dorusal iliflkisi, X ve Y deiflkenlerinin anaktleleri iin geerlidir. statistiksel alflmalarn ounda olduu gibi, regresyon analizinde de anaktleye iliflkin verilerin tmne ulafllamadndan, bu anaktleden seilen rnek verileriyle analiz yaplr. rnek verilerinden hareketle anaktle parametreleri olan 0 ve 1 in kestirimlerini elde edebilmek iin en kk kareler ynteminden yararlanlabilir. Bunun iin, ncelikle, gzlem ikililerini bir serpilme diyagramnda gsterdiimizi
varsayalm. Serpilme diyagram incelendiinde dorusal bir eilim grlyorsa,
Yin Xe gre matematik fonksiyonunun dorusal olduuna (kesin olmasa da) karar verilebilir. Ancak, gzlem noktalar arasndan, ok sayda dorusal fonksiyon
geirilebilir. Bu dorusal fonksiyonlardan en uygunu, Yi gzlem deerlerine en
yakn kuramsal (tahmin) Yi deerini veren dorusal fonksiyon olacaktr. Bir baflka ifadeyle, belirli bir X deeri iin, elimizde iki ordinat deeri olacaktr; birincisi
gzlem deeri, ikincisiyse bu noktann doru ya da eri zerinde teorik olarak
hesaplanacak ordinat deeridir. flte, Yi kuramsal deerlerle, Yi gzlem deerleri arasndaki farklar, hata terimlerini oluflturur.
ei= Yi - Yi fleklinde hesaplanan hata terimleri, pozitif ya da negatif ya da
sfr deerlerine sahip olurken, bu farklarn cebirsel toplam sfra eflittir:
ei =
i=1
i=1
n
Yi Yi = 0
En kk kareler ynteminin esas 0 ve 1 in kestirimleri olan b0 ve b1 i sz

konusu farklarn kareleri toplamn minimum, yani
e2i =
i=1
i=1
n
Yi Y = min.
olacak flekilde belirlemektir.
257
0 ve 1 in EKK kestirimleri, yukardaki en kkleme yntemi iin
i=1
n
Yi Yi = Yi b0 b1 Xi 2
2
i=1
ifadesinin b0 ve b1 e gre trevleri alnp sfra eflitlenerek:

e = 2
Yi b0 b1 Xi = 0
b0
e = 2 X Y b b X = 0
i i 0 1 i
b1
bulunur, elde edilen bu iki eflitlikten,
Yi = b0n + b1 Xi
Xi Yi = b0 Xi + b1 X2i
denklemleri elde edilir. Bu denklemler normal denklemler olarak isimlendirilir. Doru denklemleri ve katsaylarnn en kk kareler kofluluna uygun
olarak hesaplanmas, bu iki denklemin zmyle gerekleflebilir. Normal denklemlerdeki dier deerler n, Xi , Yi , Xi2 ve Xi Yi dr ve denklemlerdeki
Xi ve Yi deerleri sfr orijinine gre ifade edilmifllerdir. Bu deerleri seri kymetlerine dayanarak hesapladktan sonra, basit dorusal regresyon modelindeki
0 ve 1 in kestirimleri olan b0 ve b1 i normal denklemlere dayanarak kolaylkla zmek mmkndr. b0 ve b1 gibi iki bilinmeyenli iki denklem sisteminde bu
katsaylar hesaplandnda Y nin X e gre dorusal regresyon denklemi
Y = b0 + b 1X
Y=bo+b1X Basit dorusal

regresyonda, doru
denkleminin
parametreleri (bo,b1) en
kk kareler (EKK) teknii
ile hesaplanr.
fleklinde ifade edilecektir.

rnek 1de verdiimiz probleme tekrar dnelim. Eskiflehir ilinde satfl
yapan bir maaza rnlerini, yerel radyodaki reklamla tantmaktadr.
Firmann 5 hafta sresince, belirli bir rn iin harcad reklam tutar
ve satlan rn says tabloda verilmifltir. Satfl miktarnn, reklam harcamalarna gre, basit dorusal regresyon denkleminin kestirimini, en
kk kareler tekniiyle elde ediniz.
Reklam harcamas (X)

(Milyon TL)
Satfllar (Y)
(Adet)
10
20
30
40
50
3
4
6
7
10
RNEK 2
258
ZM
statistik
Basit dorusal regresyon denklemi Y = b0 + b 1X i oluflturabilmek iin b 0 ve

b1 katsaylarn normal denklemler yardmyla hesaplayalm. Normal denklemler:
Y = b0n + b1 X
XY = b0 X + b1 X2
dir. Bu durumda, X, Y, X2 ve X Y deerlerinin hesaplanmas gerekir.
X
10
20
30
40
50
Y
3
4
6
7
10
=150
XY
30
80
180
280
500
=30
XY=1070
X2
100
400
900
1600
2500
X2=5500
30 = 5b0 + 150b1
1070 = 150b0 + 5500b1
Bu iki denklemin b0 ve b1 katsaylar;
b0 = 0.9 ; b1 = 0.17
olarak hesaplanr. Buna gre, regresyon dorusu denklemi,
Y = 0.9 + 0.17X
fleklinde elde edilir. Regresyon katsays 0.17 bulunduundan, X bamsz deiflkenindeki bir birimlik deiflme, Y baml deiflkeninde 0.17 birimlik deiflmeye
neden olacaktr.
Normal denklemlerde X ve Y deerleri yerine bunlarn aritmetik ortalamalarndan sapmalar olan x ve y deerlerinin konulmasyla;
yi = b0n + b1 xi
xi yi = b0 xi + b1 x2i
denklemleri elde edilir. Tanm gereince xi = X X ve yi = Y Y olduundan aritmetik ortalamann temel zelliklerinden birincisine gre (aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarn toplam sfrdr.) xi = 0 ve yi = 0 dr. Bylece
son iki eflitlikten
b0 = 0
Regresyon doru
denklemleri, sfr ya da
ortalamalar orijinine gre
hesaplanabilir.
ya da
b1 =
xiyi
x2i
259
elde edilir. b0in 0a eflit olmas, ortalamalar orijinine gre, regresyon dorusunun, deiflkenlerin ortalamalaryla tanmlanan bir noktadan getiini ortaya koymaktadr. Bu durumda regresyon denklemi
y = b 1xi veya y = byxxi
fleklinde yazlabilir.
Bir regresyon dorusu ister sfr orijinine, ister ortalamalar orijinine gre yazlsn, eimi deiflmez. Bu nedenle her iki orijine gre hesaplanan b1 katsays ayndr. Buna karfllk b0 ise
Yi = nb0 + b1Xi
eflitliinden hareketle elde edilir. Eflitliin her iki taraf n ile blndnde
Yi = nb0
n
b1 Xi
n
Y = b0 + b1X
ve
b0 = Y b 1 X
sonucuna ulafllr. ve bu flekilde elde edildiine gre, veriler iin en iyi doru denklemi;
Y = b0 + b 1 X
fleklinde yazlabilir.
RNEK 3
rnek 2deki veriler iin, Ynin Xe gre regresyon denklemini, ortalamalar orijinine gre, en kk kareler tekniiyle elde edelim.
X
X = i = 150 = 30
n
5
Y
Y = i = 30 = 6
n
5
xi
yi
xiyi
xi2
-20
-10
0
10
20
-3
-2
0
1
4
60
20
0
10
80
400
100
0
100
400
170
1000
b0 = 0
ZM
Basit dorusal regresyon denklemini ortalamalar orijinine gre yazabilmek iin, ilk
olarak, X ve Y serisinin aritmetik ortalamalarn ve x, y, xy ve x2 leri elde edelim.
260
statistik
b1 = b yx = xiyi = 170 = 0.17

1000
X2i
Bu durumda, ortalamalar orijinine gre, Ynin Xe gre regresyon denklemi,
Y = 0,17X
fleklinde yazlr.
Yukardaki aklamalarda Y deiflkeni baml deiflken, X deiflkeniyse bamsz deiflken kabul edilmiflti. X deiflkeni baml Y deiflkeni bamsz deiflken olduundaysa doru denklemi;
X = b0 + b 1Y
olarak ifade edilecektir. Bu durumda b0 ve b1
b1 =
xiyi
y2i
ya da
bxy =
ve
xiyi
y2i
b0 = X b 1 Y
formlleri yardmyla bulunur. 0 ve 1 in kestirimleri olan b0 ve b1 in ve byx
formlleri incelendiinde, her ikisi de daima ayn iflareti taflr, fakat ayn deerde
deildir.
RNEK 4
ZM
rnek 1de verdiimiz reklam harcamas ve satlan rn says problemi

iin bu kez
i) Xin Y ye ve ortalamalar orijinine gre, regresyon denklemini,
ii) Xin Yye ve sfr orijinine gre, regresyon denklemini hesaplayalm.
i) Xin Yye ve ortalamalar orijinine gre regresyon katsays
bxy = xiyi = 170 = 5.66
30
y2i
olup, regresyon denklemi
X = 5.66 Y
fleklinde elde edilir.
261
ii) Xin Yye gre ve sfr orijinine gre, regresyon denklemini yazabilmemiz iin
b0 hesaplamamz gerekir.
X = b 0 + b 1Y
b 0 = X b 1Y
b 0 = 30 5.66(6)
b 0 = 3.96
ve regresyon denklemi
X = 3.96 + 5.66 Y
fleklinde elde edilir.
1. Bir retim yesi, rencilerin A dersinden aldklar final notlarnn,
rencilerin viSIRA SZDE
ze notlarna bal olduunu dflnmektedir. retim yesinin bu dflncesiyle oluflturulabilecek bir dorusal regresyon denklemindeki baml ve bamsz deiflkenler
D fi N E L M
neler olacaktr?
2. Baml deiflkenin sahip olduu deerle, bu baml deiflken iin,
dorusal regresS O R U
yon denkleminden elde edilen tahmin deeri arasndaki farka ne ad verilir?
3. Aflada (X) ve (Y) deiflkenleri iin gzlem deerleri verilmifltir.D (X)
deifl K K bamsz
AT
ken ve (Y) de baml deiflken olarak alnrsa, en kk kareler yntemine gre regresyon denklemi ne olacaktr?
SIRA SZDE
X
3
5
7
9
Y
2
4
6
5
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
VARYANSIN (2 ) KESTRM
N
AMA
Basit dorusal regresyon modeliyle elde edilen kestirimlerin standart hatasn hesaplayabileceksiniz.
Basit dorusal regresyon modelinde, 0 ve 1 in kestirimlerine ek olarak, aralk

kestirimlerinde ve hipotez testlerinde gerekli olan 2in kestirimine de gereksinim
vardr.
2, i hata terimlerinin ortak varyansdr. iin kestirimi ei hata terimi olduundan eilerin varyans da 2in bir kestirimi olacaktr. Hatalarn kareler toplam,
HKT = e2i
2
= Yi Yi
yazlabilir. HKTin serbestlik derecesine blmyle elde edilen
262
statistik
HKO = HKT
nk
hata kareler ortalamas, (bir baflka ifadeyle hatalarn varyans) 2in bir kestirimidir. Basit dorusal regresyon modeliyle hatalarn hesaplanmasnda, 0 ve 1 in
kestiricileri b0 ve b1 kullanldndan, serbestlik derecesi (n-2) olarak yazlr.
HKO un kare kk alndndaysa denklemin standart hatas elde edilir ve
ile gsterilir.
= HKO
RNEK 5
Yi Yi
n2
ZM
rnek 1deki verileri kullanarak, regresyon denklemine dayanarak yaplacak kestirimlerin standart hatas ( ) hesaplayalm.
hesaplayabilmek iin ncelikle, Y lar daha sonra da Y Y ve
leri hesaplayalm.
Y Y
Y = 0,9 + 0,17X
2
Y Y
Y Y
2.6
4.3
6
7.7
9.4
0.4
-0.3
0
-0.7
0.6
0.16
0.09
0
0.49
0.36
1.1
buradan,
1,1 = 0.36 = 0.6
52
olarak elde edilir.
SIRA SZDE
1.
i hata terimlerinin
SIRA SZDE ortak varyans nedir?
2. Basit dorusal regresyon modelinde serbestlik derecesi ne olacaktr?

D fi N E L M
D fi N Enerelerde
LM
3. in kestirimi
kullanlr?
S O R U
S O R U
BAST DORUSAL REGRESYONDA ARALIK KESTRM

DKKAT
AMA
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D Kdorusal
KAT
Basit
regresyonda, parametrelerin nokta kestiriminden
sonra genelleme yapabilmek iin, parametrelere iliflkin aralk kestirimi
SIRA yapabileceksiniz.
SZDE
N N
AMALARIMIZ
K T A P
263
statistiksel karsamalarda yaplan kestirimlerin, gerek deerlerle genellenmesi aralk kestirimleriyle yaplr. Regresyon zmlemesi, rneklem verileriyle
yapldndan, elde edilen b0 ve b1 lerin anaktle parametreleri, 0 ve 1e iliflkin
aralk testlerinde de elde edilmelidir.
b0 katsays iin t rnekleme dalm yardmyla 0 iin gven aral
P (b 0 t . s b 0 0 b 0 + t . s b 0) = 1
fleklinde verilir. Sb0, b0 in standart hatasdr ve
1 +
n
sb 0 =
X
2
Xi X
formlyle hesaplanr, t ise anlamllk dzeyi ve n-2 serbestlik derecesinde t

tablosundan bulunan deerdir.
1 iin gven aral
P (b 1 t . s b 1 1 b 1 + t . s b 1) = 1
formlyle elde edilir. sb1 , b1 in standart hatasdr ve
sb 1 =
Xi X
RNEK 6
rnek 2de rnek 1in verilerini kullanarak b1 = 0.17 olarak hesaplanmfltr. Bu sonuca gre, 1 katsaysnn %95 gven araln hesaplayalm.
ZM
b1 = 0,17
sb1 =
Xi X
=
2
0.6 = 0.6 = 0.019

31.6
1000
ve =3 serbestlik derecesinde t tablo deeri 3.182dir. Buna gre 1 iin %95

gven aral
0.17 (3.182)(0.019)
P(0.109 < 1 < 0.23) = 0.95
olarak hesaplanr.
Regresyon katsays 1 in 0.95 olaslkla alabilecei deerler 0.109 ile 0.23
olacaktr.
1. b0 katsaysnn gven aral oluflturulurken, hangi rnekleme dalm
kullanlr?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
2. b1 = 0.48 , sb 1 = 0.002 , = 0.05 , = 5 iin t tablo deeri t = 2.571 iken, 1 katsaysnn %95 gven araln hesaplaynz?
D fi N E L M
D fi N E L M
3. Basit dorusal regresyonda, parametreler hakknda genellemeler yapabilmek iin,

S O R U
hangi teknie ihtiya duyulur?
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
264
statistik
REGRESYON KATSAYILARININ ANLAMLILIK TESTLER

AMA
Basit dorusal regresyon

modelinde regresyon
katsaysna iliflkin test,
regresyon dorusunun
anlamlln da test eder.
Basit dorusal regresyon denkleminde elde edilen parametre kestirimlerinin, istatistiksel olarak anlamlln test edebileceksiniz.
Basit dorusal regresyon analizinde, bir baml bir bamsz deiflken olmas nedeniyle, test edilecek parametreler 0 ve 1 olacaktr. Daha nce akland gibi,
0 n kestirimi b0 regresyon sabitidir ve b1 ise 1 in kestirimi olup regresyon katsaysdr.
Basit dorusal regresyon modelindeki regresyon katsaysna iliflkin yaplan
test, regresyon dorusunun anlamlln da test etmektedir. fiyle ki:
H0 : 1 = 0
H1 : 1 0
hipotezleri
th = b 1
sb 1
istatistiinden yararlanlarak test edilir. anlam dzeyinde n-2 serbestlik derecesinde t tablosundan bulunan deer, hesaplanan t test istatistiinden bykse
H0 : 1 = 0 hipotezi kabul edilir ve regresyon dorusu anlaml deildir. Dier
bir ifadeyle Ydeki deiflimler Xdeki deiflmelerden kaynaklanmamaktadr (X
ve Y arasnda dorusal bir iliflki yoktur.). t istatistiinin deeri t tablo deerinden bykse H0 reddedilir, yani, regresyon dorusu anlamldr. Elde edilen
dorusal regresyon modeli amaca uygun olarak kullanlabilir.
RNEK 7
ZM
Ayn rneimiz iin regresyon katsaysnn anlamllk testini yapalm.

H 0 : 1 = 0
H1 : 1 0
b
Hipotezlerini test edelim. th = 1 , rneklem kk olduu iin benimsenen
sb 1
t, = n-2 = 5-2 = 3 serbestlik derecesiyle t dalr.
t = b 1 = 0.17 = 8.94
s b 1 0.019
= 0.05 ve n-2 = 5-2 = 3 serbestlik derecesi ile t 0.05= 3.182 olduundan
t > t 0.05 dir ve H0 reddedilecektir, b 1 kestirimi istatistiksel olarak anlamldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
SIRA
SZDE
Y = 5.08 + 1.58 X ve katsaylarn standart hatalar s(b0) =
1. Regresyon
denklemi
0.29 , s(b1) = 0.067 olarak verilmifltir. Katsaylarn anlamlln, %5 anlam dzeyine
gre test ediniz.
D fi N E L M
2. Basit dorusal regresyon modelinde katsaynn istatistiksel olarak anlaml olmasnn

pratik anlam
S O Rnedir?
U
3. Regresyon katsaylarnn testi iin hipotezler nasl kurulur?
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Kendimizi Snayalm
1. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflkiyi gsteren matematiksel fonksiyona ne ad verilir?
a. Regresyon denklemi
b. Korelasyon denklemi
c. Anlamllk testi
d. Hipotez testi
e. Baml deiflken
265
6. Baml deiflken (Yi ) ile bu deiflken iin regresyon

denkleminden elde edilen tahmin deeri ( Y i ) arasndaki
farka ne ad verilir?
a. Standart hata
b. Tahmin hatas
c. Standart sapma
d. Varyans
e. Regresyon katsays
2
2. Deiflkenler arasndaki iliflkinin gsterilmesinde kullanlan grafik yntemi afladakilerden hangisidir?

a. Histogram
b. Standart normal eri
c. Serpilme diyagram
d. Kk-yaprak diyagram
e. Poligon
7. Yi Y = 2,2 , n = 6 olan basit dorusal regresyon denklemiyle elde edilen tahminlerin standart hatas
katr?
a. 0.36
b. 0.55
c. 0.60
d. 0.75
e. 0.91
3-4 ve 5. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.

x : 40, 20, 22, 14
y : 12, 15, 14, 18 bileflik serisi verilmifltir.
8-9 ve 10. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr.

Regresyon denklemi Y = 1.1 + 0.81X , s(b1) = 0.09 ve
n= 6 olarak verilmifltir.
3. Yukardaki verilere gre, XY deeri katr?

a. 750
b. 825
c. 1250
d. 1340
e. 2340
8. Regresyon katsaysnn 0.01 anlam dzeyinde test

edilmesi istediinde, test istatistiinin deeri afladakilerden hangisidir?
a. t = 9
b. t = 3
c. t = 2.9
d. t = 1.9
e. t = 0.9
4. Yukarda verilen serinin basit dorusal regresyon denklemini afladakilerden hangisidir?

a. Y = 50 + 8.2X
b. Y = 18.35 0.15X
c. Y = 18.35 + 0.15X
d. Y = 50 8.2X
e. Y = 0.15 + 18.35X
5. Yukarda verilen bileflik seri iin ortalamalar orjinine
gre regresyon denklemi afladakilerden hangisidir?
a. Y = 18.35x
b. Y = 0.15x
c. Y = -0.15x
d. Y = -18.35x
e. Y =
8.2x
9. Yukardaki verilere gre, hipotez testinde sfr hipotezinin red blgesi afladakilerden hangisidir?
a. t > 3.747
b. t > 4.604
c. t > 2.776
d. t < 3.182
e. t < 2.132
10. Yukardaki verilere gre, regresyon denklemi Y = 1.1
+ 0.81X olduunda, (b) regresyon katsays afladakilerden hangisinde doru olarak ifade edilmifltir?
a. Xdeki bir birimlik artma (ya da azalma) Yde 0.81
birimlik artfla (ya da azalmaya) neden olur.
b. Xin deeri sfr olduunda Ynin deeri de sfr
olur.
c. Yde bir birimlik azalma Xde de bir birimlik azalmaya neden olur.
d. Yde 1.1 birimlik azalma Xde 2 birimlik artfla neden olur.
e. Xdeki artfl Yyi etkilemez.
266
statistik
Yant Anahtar
1. a
2. c
3. d
4. b
5. c
6. b
7. d
8. a
9. b
10. a
ORHUNBLGE, Neyran: Uygulamal Regresyon ve

Korelasyon Analizi, . . flletme Fakltesi, No : 267,
stanbul, 1996.
Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1989.
NEWBOLD, Paul: flletme ve ktisat iin statistik,
eviren : mit fienesen, 4. Basm, Literatr Yaynclk,
2000.
Kitabevi, Bursa, 2000.
267
Korelasyon
12

rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karfllafllrsa ilgili nitelere geri dnlmeli,
Regresyon konusu yeterince zmsenmelidir.
268
statistik
deiflken arasndaki iliflkinin ynn ve derecesini belirleyebileceksiniz.

N ki
Baml
deiflkendeki deiflmenin yzde kann bamsz deiflken tarafnN dan aklandn
korelasyon olup olmad yolundaki hipotezleri, belirli anlam
N Anaktlede
dzeyinde test edebileceksiniz.
Amalar
erik Haritas
GRfi
KORELASYON KATSAYISI
BELRLLK KATSAYISI
KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST
nite 12 - Korelasyon
269
GRfi
Bir nceki nitede iki deiflken arasndaki iliflkinin dorusal regresyon modeliyle
gsterimi zerinde durulmufltu. Bu nitedeyse iki deiflken arasndaki iliflkinin
yn ve derecesinin belirlenmesi konusu korelasyon analizi ele alnacaktr.
Bu tip analizin arac korelasyon katsaysdr. Hemen belirtelim ki korelasyon ve
regresyon birbirleriyle yakn iliflkileri olan konulardr.
KORELASYON KATSAYISI
AMA
ki deiflken arasndaki iliflkinin ynn ve derecesini

Turistik bir blgede, elde edilen turizm geliriyle yatak says arasndaki iliflkinin
derecesi blgeye, yeni yatrmlarn yaplmasna gsterge oluflturacaktr. Blgeye
yatrm yaplmasn isteyen bir grup, yatak says arttrlrsa, daha ok turist geleceini ileri srmektedir. Bu ve benzer iddialarn geerlilii yine uygun istatistiksel
teknikler kullanlarak arafltrlr.
Bu nitede deiflkenler arasndaki iliflkinin derecesi ve ynnn belirlenmesinde kullanlan istatistiksel teknikler ele alnmfltr.
ki deiflken arasndaki dorusal iliflkinin derecesi, r simgesiyle gsterilen
korelasyon katsaysyla llr. Korelasyon katsays iki deiflkenin deiflimlerinde, ne dereceye kadar uygunluk olduunu belirler. Fakat hi bir flekilde neden sonu iliflkisi kurmaz.
Aslnda bir ok durumda, modelin deiflkenlerinden hangisinin bamsz deiflken, hangisinin baml deiflken olduu bilinmez. flte bu gibi durumlarda,
iliflkinin derecesinin belirlenmesinde oransal bir l olan, korelasyon katsaysndan yararlanlr.
Korelasyon katsaysnn alabilecei en kk deer 1, en byk deerse +1
olur, baflka bir anlatmla korelasyon katsays r,
1 r +1
arasnda deer alr.
Korelasyon katsaysnn iflareti pozitifse, deiflkenlerden birinin deeri artarken
(azalrken) dierinin de arttn (azaldn) gsterir. Korelasyon katsaysnn iflareti negatifse, deiflkenlerden birinin deeri artarken (azalrken) dierinin deerinin azaldn (arttn) gsterir. Yani ters ynl bir iliflki sz konusudur.
r = 0 olduundaysa deiflkenler arasnda dorusal bir iliflkinin bulunmad
sylenebilir.
r nin +1e eflit olmas, deiflkenler arasnda pozitif ve tam dorusal bir iliflkinin varln ortaya koyar.
r nin -1e eflit olmasysa, deiflkenler arasnda negatif ve tam dorusal bir iliflkiyi belirler. Deiflkenler arasndaki iliflki kuvvetlendike 1e, zayfladka da sfra yaklaflan bir korelasyon katsays elde edilir.
Korelasyon katsays,
r=
xi yi
x2i y2i
ile hesaplanr.
Xi X Y i Y
Xi X
Yi Y
ki deiflken arasndaki
dorusal iliflkinin yn ve
derecesi korelasyon
katsaysyla llr.
Korelasyon katsays r ile
gsterilir.
Korelasyon katsays
neden sonu iliflkilerinin
kurulmasnda yeterli olmaz.
Korelasyon katsays r, 1
ile +1 arasnda deerler
alr (1 r +1 ).
270
statistik
RNEK 1
rencilerin istatistik dersinde ara snavdan aldklar notlarla dnem sonu snavndan aldklar notlar arasnda bir iliflki olduu dflnlmektedir. Bu iliflkinin ynn ve derecesini belirleyelim.
ZM
statistik Dersi
Ara Snav Notlar
X
45
54
55
68
30
48
300
statistik Dersi Dnem

Sonu Snav Notlar
Y
83
78
80
72
45
26
384
rencilerin ara snav notlaryla dnem sonu notlar arasndaki iliflkinin derecesini korelasyon katsaysyla belirleyebiliriz.
X = Xi = 300 = 50
n
6
Y = Yi = 384 = 64
n
6
olduundan,
xi = Xi X
yi = Yi Y
dnflmyle,
r=
xi
yi
xiyi
xi2
yi2
5
4
5
18
20
2
19
14
16
8
19
38
-95
56
80
144
380
76
641
25
16
25
324
400
4
794
631
196
256
64
361
1444
2682
xi yi
x2i
y2i
641
= 641 = 0.439
794.2682 1459
olarak hesaplanr.
Korelasyon katsays r,
regresyon katsaylar
yardmyla da hesaplanabilir
r=
b yx . b xy .
rencilerin, istatistik dersiyle ilgili, ara snav notlaryla dnem sonu snav
notlar arasnda, pozitif ynde, kuvvetli olmayan bir iliflki sz konusudur.
Korelasyon katsays, regresyon katsaylarndan da yararlanlarak afladaki
eflitlikle hesaplanabilir.
r=
b yx . bxy
271
formldeki,
byx = Ynin Xe gre regresyon katsays
bxy = Xin Yye gre regresyon katsaysdr.
Burada, dikkat edilmesi gereken nokta, eer regresyon katsaylar pozitifse r
pozitif, eer her iki regresyon katsays da negatifse r negatif olacaktr. Eer regresyon katsaylarndan biri pozitif, dieri de negatifse, deiflkenler arasnda iliflki
yoktur.
RNEK 2
rnek 1de yer alan veriler iin, korelasyon katsaysn, regresyon katsaylarndan yararlanarak hesaplayalm.
ZM
Bu yaklaflmla, korelasyon katsaysn hesaplayabilmek iin ncelikle, regresyon

katsaylarn elde edelim :
byx = yi xi = 641 = 0.807
794
x2i
b xy = yi xi = 641 = 0.239
2682
y2i
olarak elde edilir. Bu sonulardan,

r = + 0.807 . 0.239 = + 0.912
r = + 0.439
olarak elde edilir (Her iki regresyon katsaysnn da pozitif olduuna dikkat ediniz).
zmlerden de grlecei gibi, korelasyon katsays hangi yaklaflmla hesaplanrsa hesaplansn, ayn sonuca ulafllacaktr. Burada dikkat edilmesi gereken husus fludur: Regresyon katsaylarnn iflaretiyle korelasyon katsaysnn iflareti ayn
olacaktr.
Alfa retim iflletmesinin belirli bir dneme iliflkin retim miktaryla birim
deiflken maliyetleri afladaki gibidir:
retim Miktar
(Bin Ton)
X
1
2
3
4
5
15
Birim Deiflken Maliyetler

(Milyon TL)
Y
11
9
8
7
5
40
Regresyon katsaylarndan yararlanarak korelasyon katsaysn hesaplayalm.
RNEK 3
272
ZM
statistik
ncelikle regresyon katsaylarn bulalm. Bunun iin ilgili hesaplamalar aflada

verilmifltir:
Yi
xi = Xi X
1
2
3
4
5
15
11
9
8
7
5
40
2
1
0
1
2
0
X=3
Y=8
Xi
yi = Yi Y
3
1
0
1
3
0
xiyi
6
1
0
1
-6
-14
xi2
4
1
0
1
4
10
yi2
9
1
0
1
9
20
bu sonulardan hareketle regresyon katsaylar,

byx = xiyi = 14 = 1.4
10
x2i
x y 14 = 0.7
bxy = i i =
2
20
yi
olarak hesaplanr. Buradan,
r=
b yx . bxy =
(1.4)(0.7) = -0.9899
olarak elde edilir (her iki regresyon katsaysnn da negatif olduuna dikkat ediniz).
retim hacmiyle birim deiflken maliyetler arasnda, ters ynde, kuvvetli bir
iliflki vardr.
1. Korelasyon
katsays
SIRA
SZDE hangi amala kullanlr?
SIRA SZDE
2. Korelasyon katsaysnn alabilecei en kk ve en byk deer nedir?

D fi N E L M
D fi N E L M
3. X ve Y deiflkenleri iin korelasyon katsays r = 0,85 bulunduuna gre, sonucu

yorumlaynz.
S O R U
S O R U
BELRLLK KATSAYISI
DKKAT
AMA
SIRA SZDE
N N
Belirlilik katsays r2 ,
baml deiflkendeki
deiflimin
ne kadarnn
AMALARIMIZ
bamsz deiflkence
aklandn ifade eder.
K T A P
DKKAT
Baml deiflkendeki deiflmenin yzde kann bamsz deiflken tarafndan aklandn belirleyebileceksiniz.
SIRA SZDE
Regresyon denkleminin verilere olan uyumunun salanp salanmadnn bir

gstergesi de aklanabilen deiflimin toplam deiflime olan orandr. Bu oran, beAMALARIMIZ
lirlilik katsays olarak isimlendirilir ve baml deiflkendeki deiflimin ne kadarnn bamsz deiflkence aklanabildiini gsterir. Korelasyon katsaysnn karesine eflit olan Kbelirlilik
T A P katsaysnn alabilecei en kk ve en byk deerler sfrla art birdir.
0 r2 1
TELEVZYON
TELEVZYON
273
rneklem verilerinden hareketle, kestirimi yaplan regresyon dorusu, serpilme diyagramnda, noktalar arasndan gemektedir. Belirlilik katsays noktalarn doruya yaknlk derecesini gsterir. Fakat sadece flekle bakarak bunu grmek olas deildir. Bu nedenle, belirlilik katsaynn saysal olarak elde edilmesi
gerekir.
r2 = 1 ise Ydeki deiflimin %100nn X bamsz deiflkeni tarafndan aklanabildii kabul edilir ve serpilme diyagramnda tm noktalar regresyon dorusu zerindedir.
r2 = 0 ise X bamsz deiflkeni, Y baml deiflkenini hi aklayamyor
demektir.
Y
Belirlilik katsays r2 , 0 ile

1 arasnda deerler alr.
fiekil 12.1 r2 = 1
olmas durumu.
fiekil 12.2 r2 = 0
olmas durumu (hi
iliflki yok).
zetle r2 sfrdan kk ve birden byk olamaz.
RNEK 4
rnek 1deki veriler iin belirlilik katsaysn hesaplayalm.
r2 = (0.439)2
r2 = 0.192
ZM
Belirlilik katsaysnn korelasyon katsaysnn karesine eflit deer olduuna gre,
olarak elde edilir. Belirlilik katsaysnn deeri sfra yakn kmas nedeniyle, dnem sonu snavnda alnan notla, ara snav notlarndan ok az etkilenmifltir.
1. Belirlilik katsaysnn bire yakn olmas durumunda serpilme diyagramnda

noktalar
SIRA SZDE
nasl yer alr?
2. Belirlilik katsays ne amala kullanlr?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O Rr 2U hangi deeri
3. X bamsz deiflkeni Y baml deiflkenini hi aklamyorsa
alacaktr?
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
274
statistik
KORELASYON KATSAYISININ ANLAMLILIK TEST

AMA
Anaktlede korelasyon olup olmad yolundaki hipotezleri, belirli anlam dzeyinde test edebileceksiniz.
Anaktle iliflki katsays = 0 olan bir anaktleden seilen rneklemlerin r katsaylar normal dalma sahiptir. Bu nedenle,
H0 : = 0
H1 : 0
hipotezleri formle edildikten sonra
t=r- = r
sr
sr
buradan
t=r
n2
1 r2
test istatistii hesaplanr.

Korelasyon katsaysnn hesaplanmas, ou zaman, kk rneklemlere dayand iin formlde, = 0 hipotezine gre yaplacak testte bu forml kullanmak mmkn olur. Formlde sr , rnin standart hatasdr. n 2 serbestlik dereceli anlam dzeyinde tablodan bulunan t deeriyle t istatistiinin deeri karfllafltrlp, istatistiksel olarak anlaml olup olmadna karar verilir.
rnek 1de hesaplanan r = 0.439 deerinin anlamlln = 0.05 iin
snayalm.
ZM
RNEK 5
Hipotezler
H0 : = 0
H1 : 0
Anlamllk dzeyi = 0.05
t=r
n2
(n < 30)
1 r2
t = 0.439 6 2 = 0.878 = 0.97
0.898
1 0.192
t0.05 = 2.776 > t = 0.97 olduundan H0 kabul edilecektir. Anaktlede korelasyon
olmad yolundaki H0 hipotezi %5 anlam dzeyinde kabul edilecektir.
SIRA SZDE
1. Anaktle SIRA
iliflkiSZDE
katsays p = 0 olan bir anaktleden ekilen r katsaylar nasl bir dalma sahiptir?
D fi N E L M
2. sr neyi gsterir?
D fi N E L M
3. t0.05 = 2.776 < t = 3.105 olarak verilmifltir. Sonucu yorumlaynz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendimizi Snayalm
1. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflkinin derecesini,
afladakilerden hangisi belirler?
a. Regresyon katsays
b. t istatistii
c. Korelasyon katsays
d. Aritmetik Ortalama
e. Otokorelasyon katsays
2. Afladaki korelasyon katsaylarndan hangisi, X ve Y
deiflkenleri arasnda, ters ynde tam dorusal bir iliflkinin varln gsterir?
a. r = 1
b. r = 0.5
c. r = 0
d. r = 0.5
e. r = 1
3. Ynin Xe gre regresyon katsays byx = 0.86, Xin Yye
gre regresyon katsays byx = 0.90 ise korelasyon katsays (r) katr?
a. r = 0.88
b. r = 0.78
c. r = 0
d. r = 0.78
e. r = -0.88
4. Korelasyon katsaysyla ilgili afladaki ifadelerden hangisi yanlfltr?
a. 1 r 1
b. 1 r2 1
c. byx > 0 ise r > 0dr.
d. byx < 0 ise r < 0dr.
e. r2 = 0
5. X ve Y deiflkenleri iin korelasyon katsays r = 0.75
ise afladaki ifadelerden hangisi dorudur?
a. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflki zayftr.
b. X ve Y deiflkenleri arasnda iliflki yoktur.
c. X ve Y deiflkenleri arasnda ters ynl ve zayf
bir iliflki vardr.
d. X ve Y deiflkenleri arasndaki doru ynl ve
kuvvetli bir iliflki vardr.
e. X ve Y deiflkenleri arasnda doru ynl ve ok
zayf bir iliflki vardr.
275
6. Belirlilik katsaysnn kullanm amac afladakilerden

hangisidir?
a. X ve Y deiflkenleri arasndaki regresyonu aklamak
b. X ve Y deiflkenleri arasnda hata miktarn
gstermek
c. Baml deiflkendeki deiflimin ne kadarnn bamsz
deiflkence aklanabildiini gstermek
d. Tahminlerin hesaplamasnda kullanmak
e. Standart hatay azaltmak
7. X ve Y deiflkenleri arasndaki iliflkiyi gsteren korelasyon katsays r = 0,82 olduunda, belirlilik katsays
a. r2 = 0.75
b. r2 = 0.67
c. r2 = 0
d. r2 = -0.67
e. r2 = -1
8. X bamsz deiflkeni Y baml deiflkenini hi aklamyorsa r2 deeri katr?
a. r2 = -1
b. r2 = -0.5
c. r2 = 0
d. r2 = 0.5
e. r2 = 1
9. Korelasyon katsaysnn anlamllk snamasnda sfr
hipotezinin ifadesi afladakilerden hangisidir?
a. H0 : p = 0
b. H0 : p > 0
c. H0 : p < 0
d. H1 : p = 0
e. H1 : p < 0
10. rneklem bykl n = 8, r = 0.72 deerinin anlamlln snamak iin hesaplanan test istatistiinin deeri
a. t = 3.55
b. t = 2.55
c. t = 2
d. t = 1.764
e. t = -3
276
statistik
Yant Anahtar
1. c
2. e
3. a
4. b
5. d
6. c
7. b
8. c
9. a
10. b
ORHUNBLGE, Neyran: Uygulamal Regresyon ve

Korelasyon Analizi, . . flletme Fakltesi, No: 267,
stanbul, 1996.
Bilim Teknik Yaynevi, Eskiflehir, 1989.
NEWBOLD, Paul: flletme ve ktisat iin statistik,
eviren: mit fienesen, 4. Basm, Literatr Yaynclk,
2000.
Kitabevi, Bursa, 2000.
277
ndeksler
13

Ortalamalar konusunu yeniden gzden geirilmeli,
Tanmlar dikkatle okunmal,
rnekleri dikkatle gzden geirilmelidir.
278
statistik
N ndeks kavramn aklayabilecek, basit ve bileflik indeksler hesaplayabile-
Ama
ceksiniz.
erik Haritas
GRfi
NDEKSLER
Mekan ve Zaman ndeksleri
Basit ve Bileflik ndeksler
nite 13 - ndeksler
279
GRfi
zellikle, ar bir enflasyonun yafland lkemizde, indeks szc kulaa pek
yabanc gelmemektedir. Ekonomik haber ve yorumlarda, rnein; geen yln X
ayndaki toptan eflya fiyatlar indeksiyle iinde bulunulan yln X ayndaki toptan
eflya fiyatlar indeksi arasndaki yzde flu kadar artfln ya da azalfln gerekleflmesinden hareketle, lke ekonomisinin geldii nokta ve geleceine iliflkin olumlu ya
da olumsuz tablolar ve yaflanan enflasyonun kanlmaz sonular toplumun beklentilerini nemli lde etkilemektedir.
Bir lkedeki sosyo ekonomik nitelikteki eilimlerin belirlenebilmesi ve bu konuda verilecek kararlarn yerindelii, ancak doru, gvenilir ve zamannda ulafllabilir istatistiksel bilgilerle gereklefltirilebilir. Sz edilen bilgilerin retilmesinde
nemli bir istatistiksel ara da indekslerdir.
Bu nitede indeks konusu, yeterli ayrntyla ele alnmfltr.
NDEKSLER
AMA
ndeks kavramn aklayabilecek, basit ve bileflik indeksler

ndeks, bir istatistiksel olaya iliflkin gzlem deerlerinin, zaman ya da mekana gre gsterdii oransal deiflimler, olarak tanmlanr. Tanm uyarnca, indekslerde
biri temel, dieri de karfllafltrlan (cari) deer olmak zere, iki deer sz konusudur. ndeks hesaplanrken karfllafltrlan deer paya, temel deer paydaya yazlr ve kyaslamay daha basit ifade edebilmek iin sonu 100 ile arplr. Bylece temel deer 100 olmak zere dier deerlerdeki deiflimlerin, temel deere
gre ka olaca belirlenir.
Tm bu sz edilenler, I indeksi, x0 temel deeri xi ve de i. gzlem deerini
gstermek zere,
I=
ndeks, bir istatistiksel

olaya iliflkin gzlem
deerlerinin zaman ya da
mekana gre gsterdii
oransal deiflimlerin
lsdr.
xi
. 100
x0
biiminde formle edilir.

Aflada, belirli bir blgedeki buday retimi yllara gre verilmifltir. 1990
yl deerini temel alarak indeks deerlerini hesaplaynz. 1993, 1994 ve
1997 yllarna iliflkin indeks deerlerini yorumlaynz.
Yllar
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Buday retimi
(1000 ton)
450
375
400
525
450
400
325
300
375
405
RNEK 1
280
ZM
statistik
1990 yl deeri temel kabul edildiinden, (1990 = 100) olarak gsterilir ve

her yln deeri temel deere blnp, 100 ile arplarak, indeks deerleri
hesaplanr.
lgili ifllemler aflada gsterilmifltir:
Yllar
1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
Buday retimi
(1000 ton)
450
375
400
525
450
400
325
300
375
405
ndeks
(1990 = 100)
(450 / 450) . 100 =
(375 / 450) . 100 =
(400 / 450) . 100 =
(525 / 450) . 100 =
(450 / 450) . 100 =
(400 / 450) . 100 =
(325 / 450) . 100 =
(300 / 450) . 100 =
(375 / 450) . 100 =
(405 / 450) . 100 =
100.00
83.33
88.89
116.67
100.00
88.89
72.22
66.67
83.33
90.00
Bu sonular, 1993 yl buday retiminde 1990 ylna gre % 16.67lik bir artfln, 1994 ylndaysa 1990 ylna gre herhangi bir artfl ya da azalfln olmadn ve 1997 ylndaysa 1990 ylna gre % 33.33lk bir azalmann olduunu
ifade etmektedir.
Kuramda, indeks trne ve kapsamna uygun farkl yntemler gelifltirilmifltir.

Kolaylk asndan, hesaplama yntemleri indeks trleriyle birlikte ele alnacaktr.
Bu nitede indeksler, mekan ve zaman indeksleri ve basit ve bileflik indeksler olarak iki ana bafllk altnda ele alnacaktr.
Mekan ve Zaman ndeksleri

Ana izgileriyle, eer, indeksler bir mekan serisinden hareketle hesaplanyorsa bu
tr indekslere mekan, bir zaman serisine dayandrlyorsa bu tr indekslere de
zaman indeksleri ad verilir.
zleyen blmlerde mekan ve zaman indeksleri ayrntlaryla ele alnacaktr.
Mekan ndeksleri
retim ve fiyat gibi olaylara iliflkin deerlerin blgeler, flehirler, kasabalar, kyler
vb. gibi bir mekan iindeki oransal deiflimlerin lsne, mekan indeksi ad
verilir.
Mekan indekslerinin hesabnda temel deer olarak, seriyi oluflturan deerlerin
aritmetik ortalamas alnr. ndeks saylar seriyi oluflturan deerlerin aritmetik ortalamaya blnerek 100 ile arplmas suretiyle elde edilir. Baflka bir anlatmla,
mekan indeksleri
Mekan indeksleri ile verilen
mekan serisinin aritmetik
ortalamaya gre deiflimleri
arafltrlr.
I=
xi
. 100
x
eflitlii ile hesaplanr. Bylece, seriyi oluflturan deerlerin aritmetik ortalamaya gre deiflimleri belirlenir.
281
nite 13 - ndeksler
RNEK 2
Aflada, 6 yerleflim blgesi iin 2000 yl Ocak ayna iliflkin bir X maddesinin fiyatlar verilmifltir. Mekan indeksini hesaplaynz ve ilk ikisiyle iliflkin sonular yorumlaynz.
ller
Ankara
Antalya
Krklareli
Eskiflehir
Konya
Fiyatlar
(milyon TL)
69
75
70
79
75
ller
Ankara
Antalya
Krklareli
Eskiflehir
Konya
Fiyatlar
(milyon TL)
x
69
75
70
79
75
ZM
ncelikle, verilen serinin aritmetik ortalamas hesaplanr, sonra da gzlem deerleri aritmetik ortalamaya blnerek, indeks saylar elde edilir.
ndeks
(69 / 73,6) . 100

(75 / 73,6) . 100
(70 / 73,6) . 100
(79 / 73,6) . 100
(75 / 73,6) . 100
=
=
=
=
=
93.75
101.90
95,10
107.33
101.90
x = 73,6
Elde edilen sonulara gre, Ankarada X maddesinin fiyatlar verilen 6 ilin ortalama fiyatna gre % 6.25 (100 93.75 = 6.25) daha dflk, Antalyadaysa % 1.9 daha yksektir.
Zaman ndeksleri
retim ve fiyat gibi istatistiksel olaylara iliflkin deerlerin yl, ay, hafta, gn vb. gibi, zaman iindeki oransal deiflimlerinin lsne, zaman indeksi ad verilir.
Zaman indeksleri, uygulamada en ok kullanlan indeks trdr.
Zaman indeksleri, sabit ve deiflken esasl (zincirleme) indeksler olarak iki alt
bafllk altnda toplanabilir.
Sabit Esasl ndeksler

Sabit esasl zaman indekslerinin hesabnda temel prensip, devrelerden birinin deeri temel kabul edilerek, dier devrelerin kymetlerinin, seilen temel devre kymetinin yzdesi olarak ifade edilmesidir.
Gzlem deerleri xi, temel devre deeri de x0 ile gsterilirse sabit esasl
indeks,
I=
xi
. 100
x0
Zaman indeksleri ile verilen

zaman serisinin zaman iindeki oransal deiflimleri
arafltrlr.
282
statistik
RNEK 3
Turistik bir blgede, nemli bir mzeyi ziyaret eden turist saylar,
aflada verilmifltir. 1996 yl deerini temel kabul ederek, sabit esasl
indeks saylarn hesaplaynz ve 1997 ile 2001 yl indeks saylarn
yorumlaynz.
Yllar
ZM
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Turist Says
(000)
16
15
16
17
14
20
lgili hesaplamalar afladaki gibidir:

Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Turist Says
(000)
16
15
16
17
14
20
ndeks
(16 / 16) . 100
(15 / 16) . 100
(16 / 16) . 100
(17 / 16) . 100
(14 / 16) . 100
(20 / 16) . 100
=
=
=
=
=
=
100.00
93.75
100.00
106.25
87.50
125.00
1997 ylnda, 1996 ylna gre, mzeyi ziyaret eden turist says (100 - 93.75 =
6.25), % 6.25 orannda azalmfl, 2001 ylndaysa % 25 orannda artmfltr.
Deiflken Esasl (Zincirleme) ndeksler

Eer indeks hesabnda her deer, bir nceki dnemin deeriyle karfllafltrlmak
istenirse, oluflturulan indekslere deiflken esasl ya da zincirleme indeks ad
verilir.
xi, i. gzlem deerini gsteren deiflken esasl indeks,
I=
xi
xi
. 100
-1
RNEK 4
rnek 3teki verileri kullanarak deiflken esasl indeks saylarn hesaplaynz ve 1997 ile 1998 yllarna iliflkin sonular yorumlaynz.
283
nite 13 - ndeksler
Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001
Turist Says
(000)
xi
16
15
16
17
14
20
ndeks
(15 / 16) . 100

(16 / 15) . 100
(17 / 16) . 100
(14 / 17) . 100
(20 / 14) . 100
ZM
lgili ifllemler afladaki gibidir:
Sabit ve deiflken esasl

indeksler, zaman serileri
iin hesaplanabilir.
= 93.75
= 106.66
= 106.25
= 82.35
= 142.85
1996 yl iin 1995 ylna iliflkin deerler bilinemediinden deiflken esasl indeks
hesaplanamaz. Bu nedenle tabloda yeri bofl braklmfltr.
1997 ylnda mzeyi ziyaret eden turist says 1996 ylna gre %6.25 orannda
azalmfl, 1998 ylndaysa 1997 ylna gre % 6.66 orannda artmfltr.
Basit ve Bileflik ndeksler

ndeksler kapsadklar maddelere gre dikkate alndnda basit ve bileflik indeksler olmak zere iki grupta incelenebilirler.
zleyen blmde basit ve bileflik indeksler ayrntlaryla ele alnmfltr.
Basit ndeksler
Tek bir maddeyi kapsayan indekslere basit indeksler ad verilir. Basit indekslerle, bir maddeye iliflkin fiyat ya da miktardaki oransal deiflimler arafltrlr.
Basit indeks, ilgili maddenin fiyatndaki oransal deiflimlerin hesaplanmas
amacyla oluflturuluyorsa basit fiyat indeksi, miktarndaki oransal deiflimlerin
belirlenmesi amacyla oluflturuluyorsa basit miktar indeksi adn alr.
p0 temel devre fiyat ve p1 de i. devre fiyat olmak zere basit fiyat indeksi,
I=
Tek bir madde iin

hesaplanan indekse basit
indeks denir.
pi
. 100 ,
p0
q0 temel devre miktar ve qi de i. devre miktar olmak zere basit miktar indeksi,
I=
qi
. 100
q0
Belirli bir maddenin 2000 yl fiyat 175.000 TL ve 2001 yl fiyat ise 225.000
TL olsun. 2000 yl fiyatn temel kabul ederek, ad geen maddenin 2001
ylndaki fiyat artfl orann bulunuz.
RNEK 5
284
ZM
statistik

2000
p0
175.000
I=
2001
p1
225.000
p1 225.000
=
. 100 = % 128.57
p0 175.000
lgili maddenin fiyat, 2001 ylnda 2000 ylna gre % 28.57 orannda artfl
gstermifltir.
RNEK 6
ZM
Bir A blgesinde narenciye retimi 2000 ylnda 2500 ton, 2001 ylnda ise
2400 ton olarak gerekleflmifltir. 2000 ylna gre 2001 ylndaki narenciye retimindeki dflfl orann bulunuz.

2000
q0
2.500
I=
2001
q1
2.400
q 1 2400
=
. 100 = %96
q0 2500
2001 ylnda A blgesinde narenciye retiminde 2000 ylna gre %4 orannda

dflfl kaydedilmifltir.
Bileflik ndeksler
ki ya da daha ok maddeyi
kapsayan indekslere bileflik
indeksler ad verilir.
ki ya da daha ok maddeyi kapsayan indekslere bileflik indeks ad verilir. Bileflik indeksle, indeksin kapsad maddelere iliflkin fiyat ya da miktarlarn zaman
iindeki oransal deiflimleri arafltrlr.
Bileflik indeks hesabnda kullanlan teknikler, basit toplam indeks, basit
indekslerin tartsz aritmetik ortalamas ve basit indekslerin tartl aritmetik
ortalamas (ya da tartl toplam indeks) olmak zere ana bafllk altnda
toplanr.
Sz edilen teknikler aflada ayrntlaryla ele alnmfltr.
Basit Toplam ndeks

Basit toplam indeks hesaplanrken, indekse girecek maddelerin indeksi hesaplanarak (cari) devredeki fiyatlar toplanr ve temel devre fiyatlar toplamna blnerek, sonu 100 ile arplr.
285
nite 13 - ndeksler
Temel devre fiyatlar toplam p0 ve cari devre fiyatlar toplam da p1 ile

gsterilirse, indeks,
p
I = 1 . 100
p0
RNEK 7
Aflada 4 maddenin 2001 ve 2002 yllar Nisan ay kg fiyatlar verilmifltir.

2001 ylna iliflkin basit toplam indeksi hesaplaynz.
Maddeler
Fiyatlar
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
2001
p0
2002
p1
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
Fiyatlar
2001
p0
2002
p1
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
p0 = 11.574.812
p1 = 14.942.660
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
p
I = 1 . 100
p0
= 14.942.660 . 100
11.574.812
= 129,096
2002 Nisan aynda 2001 yl Nisan ayna gre verilen 4 maddenin fiyat, ortalama
olarak % 29,096 orannda artfl gstermifltir.
Basit ndekslerin Tartsz Aritmetik Ortalamas

Bu teknikte cari yldaki fiyatlar, temel devre fiyatlarna blnr ve aritmetik ortalama hesaplanr. Elde edilen sonu 100 ile arplarak, indeks says elde edilir.
Baflka bir anlatmla, bu teknikte temel yla gre her madde iin hesaplanan basit
indekslerin aritmetik ortalamas 100 ile arplr.
I=
p1
p0
100
n
ZM
Maddeler
Kaynak: D..E. Aylk

statistik Blteni,
Haziran, 2002.
286
statistik
RNEK 8
ZM
rnek 7de verilen 4 madde iin 2002 ylna iliflkin basit indekslerin tartsz aritmetik ortalamasn hesaplaynz.
Maddeler
Fiyatlar
2001
p0
Beyaz Peynir
St
Yourt
Tereya
2.725.660
724.348
1.373.302
6.751.502
2002
p1
p1/p0
3.831.389
1.026.073
1.531.306
8.553.892
(3.831.389 / 2.725.660)
(1.026.073 / 724.348)
(1.531.306 / 1.373.302)
(8.553.892 / 6.751.502)
p0 = 11.574.812 p1 = 14.942.660
I=
=
=
=
=
1.41
1.42
1.12
1.27
p1 / p0 = 5.22
p1
p0
100
n
= 100 5.22
4
= 130.5
olarak elde edilir.
Elde edilen sonuca gre verilen 4 maddenin fiyat, 2002 yl Nisan aynda 2001 yl Nisan ayna gre ortalama olarak % 30.5 orannda artmfltr.
Basit ndekslerin Tartl Aritmetik Ortalamas

Eer bir bileflik fiyat indeksinin kapsad maddelerin fiyatlar arasnda nem derecesi asndan farklar sz konusuysa ve indeks hesabnda bu farklarn da gz nne alnmas istenirse, bu durumda indekslerin tartl olarak hesaplanmas gerekir.
Tart, ilgili maddelerin oransal fiyat iin kullanlr. t tarty gsterirken basit indekslerin tartl ortalamas,
I=
p1
t
p0
100
t

Uygulamada kullanlan tartlar indeksin trne gre deiflir. Genel olarak tartlar,
ilgili maddelerin retilen ya da tketilen miktaryla, fiyatnn arplmas sonucunda elde edilir. Ancak, tartlar oluflturulurken temel yl fiyat esas alnr. Baflka bir ifadeyle,
t = p0 . q
olur.
Yukardaki eflitlie dikkat edilirse, tart hesabnda p0 temel devre fiyatdr. Ancak qnun hangi devreye ait olduu belirtilmemifltir. Tart hesaplanrken, q yerine
q0 ya da q1 deerlerinden birisi konabilir. Aktr ki, bu durumda farkl sonular
elde edilecektir. Baflka bir anlatmla, iki farkl indeks hesaplanacaktr.
287
nite 13 - ndeksler
Sz edilen indeksler aflada ayr ayr ele alnacaktr.

Temel Devre Miktarlarnn Kullanlmas (Laspeyres ndeksi)
t = p0 . q
eflitliinde, temel devre miktar olarak q0 alnrsa,
t = p0 . q0
olacaktr. Bu tart, basit indekslerin tartl aritmetik ortalamas formlnde yerine
konursa,
p
1 t
p0
I=
100
t
p1
p0 q 0
p0
100
p0 q 0
olur ve gerekli ksaltmalar yaplrsa,

p q0
I= 1
100
p0 q 0
sonucu elde edilir.
Bu indekse Laspeyres (Lasper okunur) indeksi ad verilir.
RNEK 9
Aflada 4 maddenin belirli bir blgedeki 2000 ve 2001 yllarna iliflkin fiyat
ve miktarlar verilmifltir. 2000 yln temel devre kabul ederek, 2001 yl iin
Laspeyres fiyat indeksini hesaplaynz ve elde ettiiniz sonucu yorumlaynz.
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
2000
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
700.000
125
850.000
130
500.000
150
650.000
100
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
850.000
145
950.000
155
700.000
130
800.000
135
ZM
lgili ifllemler afladaki gibidir:

Maddeler
2000
2001
Fiyat (TL) Miktar (ton) Fiyat (TL) Miktar (ton)
p0
q0
p1
q1
p1 . q0
(000)
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
700.000
850.000
500.000
650.000
125
130
150
100
850.000
950.000
700.000
800.000
145
155
130
135
p0 . q0
(000)
106.250
87.500
123.500 110.500
105.000
75.000
80.000
65.000
414.750 338.000
288
statistik
I = p1 q 0 100
p0 q 0
= 414.750 100
338.000
= 122.70
2001 yl iin verilen 4 maddenin Laspeyres fiyat indeksi 122.70tir. 2001 ylnda
verilen 4 maddenin fiyatnda 2000 ylna gre % 22.70lik bir artfl gerekleflmifltir.
ndeks Devresi Miktarlarnn Kullanlmas (Paasche ndeksi)
Eer t = p0 . q eflitliinde q indeks devresi miktar olarak alnrsa,
t = p0 . q1
olur. Bu ifade basit indekslerin tartl aritmetik ortalamas formlnde yerine
konulursa,
I=
p1 t
p0
100
t
p1 p q
0
1
p0
=
100
p0 q 1
olur ve gerekli ksaltmalar yaplrsa,
p q1
I= 1
100
p0 q 1
olarak elde edilir.
Bu indekse Paasche (Paafle okunur) indeksi ad verilir.
RNEK 10
ZM
rnek 9da verilen 4 madde iin Paasche fiyat indeksini hesaplaynz ve

elde ettiiniz sonucu yorumlaynz.
zme iliflkin hesaplamalar afladaki gibidir:

2000
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
p0
q0
p1
q1
700.000
850.000
500.000
650.000
125
130
150
100
850.000
950.000
700.000
800.000
145
155
130
135
p1 . q1
p0 . q1
(000)
(000)
123.250 101.500
147.250 131.750
91.000
65.000
108.000
87.750
469.500 386.000
289
nite 13 - ndeksler
p q1
I= 1
100
p0 q 1
= 469.500 100
386.000
= 121.63
2001 ylnda verilen 4 maddenin fiyatlar 2000 ylna gre % 21.63 orannda
ykselmifltir.
Fisher ndeksi
Laspeyres ve Paasche indeksleri, kullanlan farkl tartlar nedeniyle, doal olarak,
farkl sonular verir. Sz konusu farklar; Laspeyres indeksinde tart olarak temel
devre miktar kullanlmas nedeniyle, fiyat artfllarn, olduundan fazla, Paasche
indeksi de fiyat artfllarn olduundan az gsterir.
Fisher, fiyatlardaki artfl ya da azalfllarn gereklere daha yakn hesaplanabilmesi iin, Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik ortalamasnn alnmasn
nermifltir. Bu teknikle hesaplanan indekse Fisher indeksi ad verilir.
Fisher indeksi,
I=
Fisher indeksi, Laspeyres ve

Paasche indekslerinin
geometrik ortalamas
alnarak hesaplanr.
p1 q 0 p1 q 1 100
p0 q 0 p0 q 1
Fisher indeksine deal indeks ad da verilir.
RNEK 11
rnek 9da verilen 4 madde iin Fisher indeksini hesaplaynz ve elde ettiiniz sonucu yorumlaynz.
p0
Maddeler
Portakal
Mandalina
Elma
Armut
I=
700.000
850.000
500.000
650.000
q0
125
130
150
100
p1
850.000
950.000
700.000
800.000
q1
145
155
130
135
p1 . q0
p0 . q0
p1 . q1
p0 . q1
(000)
(000)
(000)
(000)
106.250
87.500
123.500 110.500
105.000
75.000
80.000
65.000
414.750 338.000
123.250 101.500
147.250 131.750
91.000
65.000
108.000
87.750
469.500 386.000
p1 q 0 p1 q 1 100
p0 q 0 p0 q 1
414.750 469.500 100
338.000 386.000
1.2270 1.2163 100
= 122.16
2001 ylnda verilen 4 maddenin fiyat 2000 ylna gre, %22.16 orannda ykselmifltir.
ZM
zme iliflkin hesaplamalar afladaki gibidir:
290
statistik
Dikkat edilecek olursa, Laspeyres, Paasche ve Fisher indekslerinin hesaplanmasnda ayn veriler kullanlmfltr. Sonular karfllafltrlacak olursa artfl, Laspeyres indeksi iin %22.70, Paasche indeksi iin %21.63 ve Fisher indeksi iin %22.16
bulunmufltur. Grlecei gibi, Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik ortalamas olan Fisher indeksine iliflkin indeks says, Paasche ve Laspeyres indeks saylarnn arasnda yer almfltr.
Bilindii gibi, indeksler, temel kabul edilen bir yla gre hesaplanrlar. Ancak
uygulamada, temel yl olarak rasgele bir yl seilmemelidir. Temel yl, ekonomik
zellikler asndan fazla hareketli olmayan (normal) bir yl olmaldr. Aksi durumda gerekleri iyi yanstmayan sonular elde edilecektir. rnein; fiyatlarn, herhangi bir nedenle yksek olduu bir yl, temel yl olarak seilirse, buna gre hesaplanan fiyat indekslerinde fiyatlar dflyormufl gibi, aksi durumdaysa ykseliyormufl gibi grnecektir. Bu nedenle, harp ve kriz yllar, indeks hesabnda temel yl olarak kullanlmamaldr.
Temel yl zaman ierisinde deifltirilebilir. Gerekte temel yl eskidike, indeks
saylar byr ve karfllafltrmalar da giderek zorlaflr.
SIRA SZDE
1. ndeks kavramn
aklaynz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
2. Aflada verilen seri iin deiflken esasl indeksi hesaplayarak 1987 ve 1991 yllarna
D fi Ndeerlerini
ELM
iliflkin indeks
yorumlaynz.
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Yllar
1985
1986
1987
1988
1989
1990
1991
1992
X
30
40
25
34
27
30
34
37
3. Aflada 3Kmaddenin
T A P 2001 ve 2002 yllarna iliflkin fiyat ve miktarlar verilmifltir. 2001
yln temel alarak 2002 ylna iliflkin Paasche, Laspeyres ve Fisher indekslerini hesaplaynz. Hangi indeksin geree daha yakn sonu verdiini nedenleriyle aklaynz.
TELEVZYON
TELEVZYON
Maddeler
Pirin
Makarna
Bulgur
2001
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
1.362.170
750
530.109
800
675.301
400
2002
Fiyat (TL)
Miktar (ton)
600
1.935.186
1.029.163
850
1.119.285
450
nite 13 - ndeksler
Kendimizi Snayalm
1. 1994 ylnda bir X maddesinin kilosu 650.000 TL
ve 1998 deyse 975.000 TLdir. 1994 yl temel devre
olmak zere, 1998deki fiyat artfl oran afladakilerden hangisidir?
a. 110
b. 140
c. 150
d. 155
e. 160
2. Afladaki tabloda 3 maddenin 1998 ve 2000 yl fiyatlar verilmifltir.
Maddeler
Fiyatlar
1998
500
450
600
A
B
C
2000
750
680
900
1998 yln temel yl kabul ederek, 2000 ylna iliflkin basit toplam indeks deeri afladakilerden hangisidir?
a. 114.22
b. 132.50
c. 141.10
d. 150.32
e. 154.33
3. Afladaki tabloda iki maddenin 2000 ve 2001 yllarna
iliflkin fiyat ve miktarlar verilmifltir.
Maddeler
Portakal
Mandalina
Fiyat
(TL)
575
645
2000
Miktar
(ton)
10
15
2001
Fiyat
Miktar
(TL)
(ton)
625
11
715
17
Yukardaki tabloya gre 2000 yl temel yl kabul edildiinde, 2001 ylna iliflkin Laspeyres fiyat indeksinin
deeri afladakilerden hangisidir?
a. 90.85
b. 92.15
c. 110.04
d. 110.45
e. 112.09
291
4. Afladaki tabloda iki maddenin 2000 ve 2001 yllarna

iliflkin fiyat ve miktarlar verilmifltir.
2000
Maddeler
Patates
Soan
Fiyat
(TL)
10.000
12.000
2001
Miktar
(ton)
5
6
Fiyat
(TL)
15.000
18.000
Miktar
(ton)
5
8
Yukardaki tabloya gre 2000 yl temel kabul edilerek

hesaplanacak Paasche fiyat indeksinin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 110.40
b. 122.18
c. 132.40
d. 150.00
e. 157.14
5. Afladaki tabloda bir A maddesine iliflkin 5 yllk
fiyatlar verilmifltir.
Yllar
Fiyat (TL)
1995
1996
1997
1998
1999
450.000
500.000
517.000
522.000
530.000
Yukardaki tabloya gre, 1997 yl deiflken esasl indeks

deeri afladakilerden hangisidir?
a. 103.40
b. 105.42
c. 108.34
d. 110.04
e. 112.43
6. Befl maddeye ve istenilen bir yla iliflkin indeksler hesaplanmak istenmektedir. Bu amala yaplan baz hesaplama sonular aflada verilmifltir.
p1 q0 = 4.784.000
p0 q0 = 3.853.000
p1 q1 = 4.560.000
p0 q1 = 3.760.000
Bu sonulara gre, Paasche indeks deeri afladakilerden hangisidir?
a. 114,4116
b. 121,2766
c. 124,1312
d. 125,1810
e. 127,1419
292
statistik
7. maddeye ve istenilen bir yla iliflkin Laspeyres fiyat

indeksi deeri 122.13 ve Paasche fiyat indeksi deeri ise
124.17 olarak hesaplanmfltr. Fisher fiyat indeks deeri,
a. 122.18
b. 122.43
c. 122.56
d. 123.15
e. 124.03
8. 6 maddeye ve istenilen bir yla iliflkin Laspeyres fiyat
indeksi 140.18, Fisher fiyat indeksiyse 142.78578 olarak
hesaplanmfltr. Paasche fiyat indeksi afladakilerden
hangisidir?
a. 127.15000
b. 132.18754
c. 140.14075
d. 141.13715
e. 145.44859
9. 4 maddeye ve istenilen bir yla iliflkin Paasche fiyat
indeksi 120.15, Fisher fiyat indeksiyse 124.25 olarak hesaplanmfltr. Laspeyres fiyat indeksi afladakilerden
hangisidir?
a. 123.1000
b. 125.1476
c. 128.4899
d. 129.1411
e. 130.1541
10. Drt maddeye iliflkin baz hesaplama sonular aflada verilmifltir.
p0 q0 = 710
p1 q0 = 838
p1 q1 = 738
p0 q1 = 630
Bu sonulara gre, Fisher fiyat indeksinin deeri afladakilerden hangisidir?
a. 115.42143
b. 117.58467
c. 118.41100
d. 120.13451
e. 121.42138
Yant Anahtar
1. c
2. d
3. c
4. d
5. a
6. b
7. d
8. e
9. c
10. b
BOWEN, Earl K., STARR Martin K.: Basic Statistics for
Business and Economics, McGraw-Hill Inc., 1994.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar,
stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977.
HARNETT, Donald L.: Statistical Methods, 3rd Edition,
Addison Wesley Pub. Comp., London, 1982.
McCLAVE James T., BENSON P.George, SINCICH Terry:
Statistics for Business and Economics, 7th Edition,
Prentice-Hall International Inc., 1998.
293
Zaman Serisi
zmlemesi
14
Verilen tanmlar iyice zmsenmeli,

rnek sorular ve zmleme sreci dikkatle incelenmeli,
Kavramlar arasndaki farkllklar belirlenmeli,
stenenlerin neler olduu net bir biimde ortaya konulmaldr.
294
statistik
serilerini grafikle gsterebileceksiniz.

N Zaman
Zaman
serilerini etkileyen temel ve yanltc faktrleri aklayabileceksiniz.
N Zaman serisi
zmlemesi kavramn aklayabilecek ve hareketli ortalamaN lar hesaplayabileceksiniz.
olmayan ve mevsimsel serilerin, betimsel ve ngr amalaryla
N Mevsimsel
zmlenmesinde, bileflenlerine ayrma modellerini uygulayabileceksiniz.
Amalar
erik Haritas
GRfi
ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE GSTERLMES
Zaman Serisi Tanm
Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi
ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER
Zaman Serilerini Etkileyen Faktrler (Bileflenler)
Yanltc Faktrler
ZAMAN SERS ZMLEMES
Zaman Serisi zmlemesi Tanm
Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar
ZAMAN SERS ZMLEMESNDE BLEfiENLERE AYIRMA YNTEM
Genel Aklamalar
Ynteme liflkin Modeller
Bileflenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aflamalar
nite 14 - Zaman Serisi zmlemesi
GRfi
ktisatlar ve ifl idarecileri, bir mal ya da hizmetin retilmesi, pazarlanmas ve
mflteri memnuniyetinin arafltrlmas aflamalarnda, zaman iinde deiflen deerler alan pek ok deiflkenle ilgilenmek zorunda kalrlar. Bir iflletmenin satfl tutar, likidite dzeyi, iflgc devir hz, bir lkeye gelen yabanc turist says, bir lkenin enflasyon dzeyi ve benzerleri, bu tr deiflkenlere rnek olarak verilebilir. Anmsanaca gibi, zamanla iliflkili olarak tanmlanan bu deiflkenler hakknda
yaplan lmleri, zamana gre sralanmfl olarak gsteren serilere zaman serisi
denir.
Ekonomik, sosyal, psikolojik vb. eflitli nedenlerin, zamanla iliflkili deiflkenler
zerindeki etkisi, yn ve fliddetinin farkl olmas nedeniyle, zaman serisi gzlem
deerlerinde baz deiflmeler gzlenir. Bu deiflmeler zaman serilerini etkileyen
faktrler ya da bileflenler olarak ifade edilirler ve Trend Bilefleni, Mevsimsel Bileflen, Konjonktrel Bileflen ve Rassal Bileflen olarak isimlendirilirler.
Zaman serileri, yukarda sz edilen bu deiflmeler nedeniyle, zmlenmeden bir anlam ifade etmezler. En basit anlamda, zaman serisi zmlemesi, serinin zelliklerini aklamaktr. Zaman serilerinin zelliklerini aklayabilmek iin,
bu serilerin rassal bileflenin yannda, dier bileflenden hangi(ler)inin etkisinde
olduunu belirlemek ve bu bileflenlerin etkilerini tahminlemek gerekir. Zaman serisi zmlemesinin ikinci, belki de en nemli amac ngr yapmaktr. ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi; seriyi etkileyen bileflenlerin, belirlenmesi belirlenen bileflenlerinin etkilerinin tahminlenmesi ve hesaplanan tahminlerden yararlanarak, serinin gelecek dnemlerine iliflkin ngr alflmalarn kapsar.
Bu nitede nce zaman serisi ve zaman serisi zmlemesiyle ilgili tanm ve
aklamalar yaplacak, daha sonra da zaman serilerinin aklanmas amacyla zmlemelerde kullanlan Bileflenlere Ayrma Yntemi tantlacak ve rnek uygulamalara yer verilecektir.
ZAMAN SERSNN TANIMI VE GRAFKLE

GSTERLMES
N
AMA
Zaman serilerini grafikle gsterebileceksiniz.
Zaman Serisi Tanm

Zaman deiflkeniyle iliflkili bir deiflken hakknda, elde edilen gzlem deerlerini zamana gre sralanmfl olarak gsteren serilere, zaman serisi denir. Bu tanm genel bir tanmdr. Zaman serilerini konu alan pek ok alflmada, serilerin
gzlem deerlerinin eflit aralkl zaman noktalarnda elde edilmifl olduu grlmektedir. Eflit aralkl zaman noktalar (baflka bir ifadeyle zaman deiflkeninin
flklar), gnler (gnlk hava scaklnda olduu gibi), aylar (aylk satfl miktarlarnda olduu gibi) ve yllar (yllk ihracat tutarlarnda olduu gibi) olabilir. Zaman serisi zmlemelerinde zaman deiflkeninin flklar genellikle t = 1, 2,...., n
ile ifade edilmektedir. Buna gre bir zaman serisi, eflit aralkl t = 1, 2,...., n
zaman noktalarnda Y deiflkeniyle ilgili elde edilen y1, y2, ....., yt , ...... yn gzlem deerlerini zamana gre sralanmfl olarak gsteren seri olarak tanmlanr.
Kuramda kesikli zaman serisi tanm olarak bilinen bu tanm, bu nitede zaman
serisi tanm olarak benimsenmifltir.
295
296
statistik
Zaman serileri gzlem deerlerinin elde edilmesinde benimsenen yaklaflm,

zaman serilerinin zaman deiflkeninin flklarna gre isimlendirilmesidir. rnein
gzlem deerleri zaman deiflkeninin ay flkkna gre elde edilmiflse aylk zaman
serisi (Tablo 14.1de gsterildii gibi), zaman deiflkeninin yl flkkna gre elde
edilmiflse yllk zaman serisiad verilir.
Tablo 14.1
Trkiye'nin
(1989-2001 dnemi)
ihracat tutar yllk
zaman serisi.
Kaynak:
http://tcmbf40.tcmb.
gov.tr/cbt.html
Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
1995
t
1
2
3
4
5
6
7
yt
hracat Tutar
(milyon $)
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637
Yllar
1996
1997
1998
1999
2000
2001
t
8
9
10
11
12
13
yt
hracat Tutar
(milyon $)
23.224
26.261
26.974
26.578
27.775
31.187
Zaman serileri iki flekilde oluflturulur:

lgilenilen zamana bal deiflkenin, belirlenen eflit zaman aralklar itibariyle almfl olduu deerlerin, toplam ya da ortalamas alnr. rnein; Tablo
14.1deki 1997 ylna iliflkin ihracat tutar 26.261 milyon ABD Dolar, 01 Ocak
1997 - 31 Aralk 1997 zaman dneminde yaplan ihracat tutarlarnn toplamn gsterir.
lgilenilen zamana bal deiflkenin belirlenen eflit zaman aralklarnda bir
tek lm yaplr. rnein; bir bankann aylk vadesiz mevduat zaman serisini oluflturan gzlem deerleri, aylarn son iflgn itibariyle bu bankann
vadesiz mevduat hesabndaki bakiyeleri gsterir.
Zaman Serisinin Grafikle Gsterilmesi

Zaman serileri genel olarak kartezyen koordinatl bir grafikle gsterilir. Grafiin
apsis ekseninde zaman deiflkeninin flklar (ya da bu flklara karfl gelen kod numaralar), ordinat ekseninde bu flklar itibariyle Y deiflkeninin ald deerler,
gzlem deerleri yt yer alr. Belirlenen eflit aralkl t zaman noktalar (t = 1, 2...., n)
ile bu zaman noktalarnda zamana bal y deiflkeninin ald y1, y2, ..., yt ,..., yn
gzlem deerlerini efllefltirmek suretiyle kartezyen koordinat sistemi zerinde iflaretlenen noktalarn meydana getirdii flekle, kartezyen grafik ya da serpilme diyagram ad verilir. Tablo 14.1de verilen zaman serisinin kartezyen grafii rnek
olarak fiekil 14.1de gsterilmifltir.
297
fiekil 14.1
Trkiye'nin
(1989-2001 dnemi)
ihracat zaman
serisinin grafii.
yt
hracat
30
20
10
t
2
10
12
Zaman
Kartezyen grafikteki noktalarn oluflturduu flekle bakarak, zaman deiflkeniyle ihracat tutar deiflkeni arasndaki iliflkiyi betimlemek mmkndr. Baflka
bir anlatmla, zaman serisinin kartezyen grafiini incelemek suretiyle, izleyen ksmnda aklanacak olan, zaman serisini etkileyen temel bileflenlerden hangilerinin, bu seriyi etkilediini, grsel olarak belirlemek mmkndr.
1. Zaman serisi nedir?
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
2. Zaman serileri ka flekilde oluflturulur?

3. Kartezyen grafik nedir?
ZAMAN SERLERN ETKLEYEN FAKTRLER

AMA
DKKAT
DKKAT
Zaman serilerini etkileyen temel ve yanltc faktrleri

aklayabileceksiniz.
SIRA SZDE
N N
Zaman serilerini etkileyen faktrleri, Temel Faktrler (Bileflenler) ve Yanltc Faktrler bafllklar altnda ele almak mmkndr.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Zaman Serisini Etkileyen Temel Faktrler (Bileflenler)
Zaman serilerinin gzlem deerlerinde, zaman iinde azalmaK ya TdaA artma

fleklinP
de, baz deiflmeler gzlenir. Ekonomik, sosyal, psikolojik vb. eflitli nedenlerin
zaman serisi gzlem deerleri zerindeki, yn ve fliddetinin farkl olmasndan ileri gelen bu deiflmeler; Trend (T), Mevsimsel Deiflmeler (M),
DeT E L EKonjonktrel
VZYON
iflmeler (K) ve Rassal Deiflmeler (R) olarak saylabilir. Bu deiflmelere, genel
olarak, Zaman Serisi Bileflenleri ya da temel faktrleri ad verilir.
Zaman serileri zerinde etkili olabilen bu bileflenlerin her birinin etkilerini
arafltrmaya gemeden nce, sz edilen bileflenlerin zellikleri ele alnacaktr.
Trend Bilefleni: Zaman serisi gzlem deerinin uzun zaman dneminde (en
az 7 yl) artma ya da azalma ynnde gsterdii genel eilime trend ad verilir.
Bu eilimi aklayan bileflene de Trend bilefleni denir. Trend bilefleni, zamana
bal deiflken zerindeki genel eilime neden olan uzun dnemli etkileri aklar.
Bu etkileri genel olarak, demografik zelliklerdeki, corafi dalmdaki, kifli bafl-
Bir zaman serisinin

K T A P
bileflenleri; Trend (T),
Mevsimsel deiflmeler (M),
Konjonktrel deiflmeler (K)
ve Rassal deiflmeler
TELEVZYON
(R)den oluflur.
298
statistik
Bir zaman serisinde gzlem

deerlerinin uzun dnemde
artma ya da azalma
ynnde gsterdii genel
eilime Trend ad verilir.
na gelirdeki, teknolojik geliflmelerdeki, tketici zevk ve alflkanlklarndaki deiflmelerdeki ve fiyat deiflmelerindeki etkiler olarak sralamak mmkndr.
Yukarda belirtilen etkilerin fliddetine bal olarak, artfl ve azalfl ynndeki
deiflmeler, bazan artabilir ya da yavafllayabilir, yani trend ayn kalmaz. Trend fiekil 14.2a, b, c, dde gsterildii gibi dorusal ya da erisel olabilir. fiekil 14.2de
yer alan trend trleri uygulamada sk karfllafllan trlerdir.
Zaman iinde artfl ya da azalfl gstermeyen, hemen hemen ayn dzeyde kararllk gsteren serilerin trendi yoktur. fiekil 14.2e trendinin olmad durumu
gstermektedir.
fiekil 14.2 eflitli

trend trleri
C3
yt
C2
yt
Zaman
2(a)
Zaman
2(b)
yt
C5
C4
yt
Zaman
2(c)
Zaman
2(d)
C7
yt
t
Zaman
2(e)
299
Mevsimsel Bileflen : Mevsimsel bileflen birbirini izleyen yllarn, mevsimlerin,

eyrek yllarn, aylarn ya da gnlerin ayn zaman noktalarnda zaman serisi gzlem deerlerindeki bir artma ve bir azalma fleklindeki dzenli deiflmeleri, mevsimsel deiflmeleri aklar. Mevsimsel deiflmeler, genellikle iklimle, saatle ya da
geleneklerle iliflkilidir. rnein; lkemiz deniz turizmi iin nemli bir lke olduundan, yaz mevsimlerinde lkemize gelen yabanc turist says artar, kfl mevsimlerinde azalr; fle gidifl ve iflten dnfl saatlerinde flehir ii toplu taflma aralarnda yolcu saylar artar, dier saatlerde azalr; cumartesi ve pazar gnleri tatil olduu iin byk alflverifl merkezlerinin satfllar artar, hafta ii gnlerde azalr.
Mevsimsel deiflme gsteren C2 zaman serisinin kartezyen grafii rnei fiekil
14.3de verilmifltir. eyrek yllk gzlem deerlerinden oluflan bu serinin kartezyen
grafii incelendiinde, serinin rassal dalgalanmalarn yannda trend ve birbirini izleyen yllarn IV. eyreklerinde maksimum, II. eyreklerinde minimum deerler alma eilimine sahip olan mevsimsel bileflenin etkisi altnda olduu sylenebilir.
Biribirini izleyen yl, mevsim

vb. ayn zaman noktalarnda
artma ya da azalma
fleklindeki dzenli
deiflmelere, mevsimsel
deiflmeler ad verilir.
yt
5500
Dalga Uzunluu
4500
Dalga fiiddeti
C2
3500
2500
t
5
10
15
20
Zaman
Birbirini izleyen iki mevsimsel deiflmenin maksimum noktalar arasndaki zaman aralna dalga uzunluu ad verilir ve L simgesiyle gsterilir. Genellikle mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluklar birbirine eflittir. fiekil 14.3 incelendiinde
mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluklarnn L = 4 eyrek yl olduu grlmektedir. Aylk zaman serilerinde L = 12 aydr.
Mevsimsel deiflmeler, dalga uzunluklarnn birbirine eflit olmas nedeniyle periyodik, tekrar tekrar meydana gelmifl olmalar nedeniyle de dngsel zellie sahip deiflmelerdir.
Bir mevsimsel deiflmenin maksimum ve minimum noktas arasndaki ykseklik farkna dalga fliddeti ad verilir. Mevsimsel deiflmelerin dalga fliddetleri, fiekil
14.3de grld gibi, farkl ya da eflit olabilir.
Eer bir zaman serisindeki mevsimsel deiflmelerinin dalga fliddetleri trend etkisinin belirledii genel eilimden bamszsa, bu serinin, eflit mevsimsel dalga
fliddetine sahip mevsimsel deiflme gsterdii , bamlyla eflit olmayan dalga fliddetine sahip mevsimsel deiflme gsterdii sylenir.
Mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluunun ve dalga fliddetinin doru olarak
belirlenmesi, zaman serisi zmlemelerinde en nemli konulardandr. nk;
bu durum, zmleme amacyla kullanlan yntem trnn ve model tipinin belirlenmesine etki eder. Mevsimsel deiflmeler dzenli deiflmeler olduundan,
herhangi bir zaman dnemi iin etkileri daha kolay tahminlenebilir.
fiekil 14.3 eyrek

yllk bir rnek
zaman serisinin
kartezyen grafii.
300
statistik
yt
C2
1980
fiekil 14.4
Konjonktrel
deiflme.
Uzun vadede trend etrafnda

artma ya da azalma
fleklinde tekrarlanan
deiflmelere, konjonktrel
deiflmeler ad verilir.
Konjonktrel Bileflen: Ekonomi ve ifl idaresi

alanlaryla ilgili deiflkenlerde genellikle, sabit bir
oranda artfl ya da azalfl grlmez. Trend dzeyi etrafnda, iki ile on yl ya da daha fazla yl zaman aralklaryla, herhangi bir dnemde, artma ya da azalma fleklinde tekrarlanabilen deiflmeler gzlenir.
Konjonktrel deiflme ad verilen bu deiflmelerin
etkisini aklayan bileflene konjonktrel bileflen
denir. rnein, lkemizde yaflanan fiubat-2001 kriziyle birlikte pek ok ekonomi ve ifl idaresiyle ilgili
t
1990
2000
deiflken azalan ya da artan deerler alma eilimiZaman
ne girmifltir. Yatrmlar azalmfl, hatta durmufl, retim azalmfl, dolaysyla gelirler azalmfl, zetle ekonomi durgunluk dnemine girmifltir. Bu eilimin yn, alnan ok ynl tedbirlerle artan ya da azalan ynde eilime dnfltrlmeye alfllmaktadr. Bu durum,
yeniden; yatrmlarda, retimde ve gelirde artfllara yol aacak, pek ok deiflkenin zaman iindeki deerlerinde artfllara ya da azalfllara sebep olabilecektir. Ancak, unutulmamaldr ki, uzun bir zaman dnemi iinde, herhangi bir zamanda
yeni benzer ya da baflka trl bir krizle karfllafllabilir. Aklanan trden deiflmeler tekrarlanr gider. Konjonktrel deiflme gsteren rnek bir grafik, fiekil 14.4te
verilmifltir.
Konjonktrel bileflenin aklad deiflmeler periyodik olmayan, ancak dngsel olan deiflmelerdir. Bu deiflmeler, ekonomi ve ifl idaresiyle ilgili deiflkenler zerinde ayn fliddette olmasa da ayn ynde etki ederler. Konjonktrn artma
ynndeki etkisi, trendin artfl eilimini hzlandrr. Buna karfllk, konjonktrn
azalma ynndeki etkisi trendin artfl hzn yavafllatr, hatta tamamen durdurabilir.
Konjonktrel deiflmelerin sadece ekonomik faktrlerdeki deiflmelerden
meydana gelmesi gerekmez. rnein; iklim koflullarndaki deiflmeler, tarm
rnlerinin retim miktarlarnda konjonktrel deiflmelere neden olabilir. Yine
modadaki deiflmeler, belirli bir rnn satfllar zerinde dngsel deiflmelere
neden olabilir.
Rassal Bileflen: Zaman serilerindeki dzensiz deiflmelere rassal deiflme
ad verilir. Rassal deiflmeler, beklenmedik olaylarn zaman serileri zerindeki etkisiyle meydana gelen deiflmelerdir. rnein; deprem, siyasal karflklklar, savafl, grev ve lokavt, rakip firmalarn politikalarndaki deifliklikler v.b. gibi etkiler,
rassal deiflmelere neden olur. Rassal Bileflen, zaman serileri zerinde trendin,
mevsimsel bileflenin ve konjonktrel bileflenin etkisi ayrfltrldktan sonra geride
kalan etkiyi aklayan bileflendir.
Yanltc Faktrler
Baz aylk zaman serilerinde bir ayn gzlem deeri, ilgili deiflkenin o ay iinde
almfl olduu deerlerin toplamndan oluflmaktadr. Bu tr zaman serilerinin
gzlem deerleri aylarn gn saylarnn 28 (bazan 29), 30 ve 31 olmasndan ya da
bayram ve hafta sonu tatilleri nedeniyle, aylarn iflgn saylarnn farkl olmasndan
etkilenmektedir.
Aylarn gn ve iflgn saylarndaki fakllklar zaman serilerinde mevsimsel deiflme varmfl gibi izlenim yarattklar iin, zaman serilerini etkileyen nemli yanltc faktrler olarak bilinirler. Aylk satfl miktarlarna iliflkin zaman serileri, bu yanltc faktrlerden etkilenen serilere rnek olarak verilebilir.
301
Gzlem deerleri para birimiyle ifade edilmifl olan zaman serileri, enflasyon
nedeniyle meydana gelen fiyat deiflikliklerinin etkisi altnda kalrlar. Fiyat deifliklikleri, bu tr zaman serilerinde trend etkisi varmfl gibi izlenim yaratan bir baflka yanltc faktr olarak bilinmektedir. Yllk renci yurt cretleri, zaman serisi
fiyat deiflikliklerinin etkisinde olan serilere rnek olarak verilebilir.
Zaman serilerini zmlemeye gemeden nce, eer gerekliyse, serileri aylarn gn ve iflgn saylarnn farkl olmas ya da fiyat deifliklikleri gibi yanltc
faktrlerin etkisinden arndrmak gerekir. Aksi halde zmleme sonucu, hatal
bilgi retilmifl olur. Uygulamalarda zaman serisi gzlem deerlerinin yanltc faktrlerin etkisinden arndrlmas amacyla, gn says, iflgn says ya da fiyat deiflikliklerine iliflkin uygun dzeltmelerin yaplmas gerekir.
Gn says ve iflgn saysna iliflkin dzeltilmifl gzlem deerlerinin hesaplanmas iin srasyla, afladaki eflitliklerden yararlanlr:
GSD =
GSD =
Ortalama Bir Aydaki Gn Says

. yt
Dzeltme Yaplacak Aydaki Gn Says
Ortalama Bir Aydaki flgn Says
. yt
Dzeltme Yaplacak Aydaki flgn Says
Burada,
GSD = Gn says bakmndan dzeltmeyi,
GSD = flgn says bakmndan dzeltmeyi,
yt = Dzeltme yaplacak ayn gzlem deerini gstermektedir.
Zaman serilerini fiyat deiflikliklerinin etkisinden arndrmak iin yaplacak dzeltmeyse, cari fiyatlarla verilmifl gzlem deerlerinin sabit fiyatlara dnfltrlmesi suretiyle yaplr. Bu amala, cari fiyatlarla verilmifl gzlem deerleri toptan
eflya fiyatlar indeksi, tketici fiyatlar indeksi v.b. gibi uygun indekse blnr.
1. Trende neden olan etkileri aklaynz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
2. Dalga uzunluu nedir?

3. Zaman serilerini etkileyen yanltc faktrler nelerdir?
ZAMAN SERS ZMLEMES

AMA
Zaman serisi zmlemesi kavramn aklayabilecek ve hareketli

ortalamalar hesaplayabileceksiniz.
SIRA SZDE
Zaman Serisi zmlemesi Tanm
N N
AMALARIMIZ
Zaman serisi gzlem deerleri zerinde rassal deiflmelerin yannda
dier zaman
serisi bileflenlerinden hangilerinin etkili olduunun belirlenmesi alflmalarna,
zaman serisi zmlemesi denir. Bu tanm kapsamnda, zaman serisi zmleK T A P
mesinin amac, serinin hangi bileflenlerin etkisinde olduunu belirlemek ve her
bileflenin etkisini tahminlemek, (baflka bir anlatmla) ilgili zaman serisinin zelliklerini aklayabilmektir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
302
statistik
Zaman serisi zmlemesinin ikinci ve en nemli amac, serinin ngr amacyla zmlenmesidir. Zaman serisi gzlem deerleri arasnda bamlln, i bamlln, var olmas ve serideki deiflmelere neden olan etkilerin gelecekte de
ayn flekilde devam edecei varsaymyla, bir zaman serisinin gemifl dnem gzlem deerlerini kullanarak, gelecek dnem ngr deerlerini elde etmek mmkn olabilmektedir. Zaman serileri zmlemesini, bamsz gzlem deerlerinden meydana gelen serilerin zmlemesinden ayran bu nemli zellik, ngr
amacyla zaman serisi zmlemesi tanm yapma gereini ortaya karmaktadr.
Zaman serilerinin ngr amacyla zmlemesi, bir zaman serisini etkileyen unsurlarn belirlenmesi, yaplan belirlemeden yararlanarak gemiflin aklanmas ve
istatistiksel adan normale gre gerekleflen durumun deerlendirilmesi, belirlenen unsurlarn gelecekte de seriyi ayn flekilde etkilemeye devam edecei varsaym altnda, gelecek dnemler iin ngrler yaplmas ve bunlarn karar verme
ve planlama faaliyetleri iin kullanma sunulmas alflmalardr.
Karar verme ve planlama faaliyetlerine her geen gn artan gereksinim, zaman
serilerinin ngr amacyla zmlemesini nemli bir konu haline getirmektedir.
Ana izgileriyle zmlemelerde, zaman serisi bileflenleriyle ilgilenilmektedir.
Bu nitenin izleyen blmlerinde, zaman serisi zmlemelerinin bileflenlere
ayrma yntemiyle nasl incelenecei konusu, uygulamal olarak ele alnacaktr.
Zaman Serisi zmlemesinde Hareketli Ortalamalar

Hareketli ortalamalar zaman serilerini mevsimsel ve rassal bileflenlerin etkisinden
arndrmak suretiyle, bu serilerin genel eilimini elde etmek amacyla baflvurulan
bir istatistiksel yaklaflmdr.
Hareketli ortalamalarn hesaplanmasndaki aflamalar, aflada ayrntlaryla ele
alnmfltr.
Zaman serisinin ilk gzlem deerinden bafllamak zere k sayda y1, y2, ..., yk
gzlem deerinden oluflan bir kme belirlenir. Bu kmede yer alan gzlem
deerleri iin aritmetik ortalama x1 hesaplanr. Burada k, oluflturulan kmedeki gzlem deeri saysn gsterir. Hesaplanacak hareketli ortalamalar serisini etkiledii iin knn deerini belirlemek nemlidir. Aylk serilerde mevsimsel dalga uzunluu L = 12, mevsimlik ve eyrek yllk serilerde dalga
uzunluu L = 4 deerleri, k deeri olarak alnr. k = 3 ya da daha kk hareketli ortalamalar, genellikle aylk zaman serilerini rassal bileflenin etkisinden arndrmak amacyla kullanlr. nk rassal etkiler aydan uzun srmez. Hareketli ortalamalar, belirlenen k deeriyle isimlendirilirler. rnein; k
= 3 ise 3erli hareketli ortalamalar (3erli H.O), k = 4 iin 4erli hareketli ortalamalar (4erli H.O) gibi.
lk k saydaki gzlem deerleri kmesinin ilk gzlem deeri y1 kmeden
karlr. (k+1)inci sradaki gzlem deeri yk+1 kmeye dahil edilerek k
gzlem deerinden oluflan ikinci bir kme oluflturulur ve bu kme iin de
aritmetik ortalama x2 hesaplanr.
Bu ifllemler benzer flekilde srdrlerek k tek sayysa n-(k-1) sayda, k ift
sayysa n-k sayda gzlem deerleri kmeleri oluflturulur ve n-(k-1) ya da
n-k sayda aritmetik ortalama hesaplanmfl olur.
Hesaplanan aritmetik ortalamalar (bir baflka ifadeyle hareketli ortalamalar), ait
olduklar kmenin tam ortalamasna karfl gelecek flekilde yazlr. Gzlem says
deeri tek olduunda, hesaplanan ortalamalar hesaplandklar kmenin bir terimi-
303
ne karfl gelir. 3erli H.Olar Tablo 14.2de gsterilmifltir. rnein, t=2 zaman dnemine karfllk gelen 3erli H.O afladaki gibi hesaplanmfltr.
y1 + y2 + y3 10 + 31 + 43
=
= 28
3
3
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
yt
10
31
43
16
11
33
45
17
13
34
Tablo 14.2 erli

hareketli
ortalamalar.
3erli H.O
28
30
21.,33
k iftse, rnein 4erli hareketli ortalamalarn uygulanmas halinde hesaplanan

hareketli ortalamalar ait olduklar kmedeki herhangi bir gzlem deerine (ya da
zaman dnemine) karfl gelmezler. rnein; Tablo 14.3de 3nc sutnda yer alan
ilk drt gzlem deerinden oluflan birinci kmenin hesaplanan aritmetik ortalamas 10 + 31 + 43 + 16 == 25
25 y2 ile y3 gzlem deerleri arasnda t = 2.5 zaman
4
noktasna karfl gelmektedir. Hesaplanan hareketli ortalamalarn ait olduklar kmedeki herhangi bir gzlem deerine karfl gelmesini salamak amacyla, yeniden
2flerli hareketli ortalamalar alnr. Bu hareketli ortalamalara merkezilefltirilmifl
hareketli ortalamalar ad verilir. Hesaplanan merkezilefltirilmifl ortalamalar Tablo
T
4erli H.O
10
31
2flerli H.O
Merkezilefltirilmifl H.O
-
25
3
43
25.12
25.25
16
25.50
25.75
.
.
.
.
.
.
11
33
45
17
13
.
.
.
.
.
.
.
.
-
10
34
27.25
Tablo 14.3 Drderli

hareketli
ortalamalar.
304
statistik
rnein birinci ve ikinci drderli hareketli ortalamalar x1 = 25 ve x2 = 25,25

dir. Buna gre birinci merkezilefltirilmifl hareketli ortalama
x1 + x2 25 + 25.25
=
= 25.12
2
2
ifllemiyle bulunmufltur.
Hareketli ortalamalar, mevsimsel ve rassal bileflenlerin etkisinden arndrlmfl
trend ve konjonktrel bileflenlerin etkisini gsteren deerlerdir. Zaman serilerinin
zmlenmesi srecinde k ift sayysa merkezilefltirilmifl hareketli ortalamalar, k
tek sayysa hareketli ortalamalar kullanlr.
SIRA SZDE
SIRA zmlemesi
SZDE
1. Zaman serisi
kavramn aklaynz.
2. Hareketli ortalamalarn hesaplanmasnda izlenen aflamalar sralaynz.

D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
D fi N E L M
3. Merkezilefltirilmifl hareketli ortalamalara, hangi zellikteki serilerde gereksinilir?

Aklaynz.S O R U
ZAMAN SERS
ZMLEMESNDE BLEfiENLERE
DKKAT
AYIRMA YNTEM
N N
AMA
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Mevsimsel olmayan ve mevsimsel serilerin, betimsel ve ngr

amalaryla zmlenmesinde, bileflenlerine ayrma modellerini
uygulayabileceksiniz.
AMALARIMIZ
Genel Aklamalar
K T A P
TELEVZYON
Bu ynteminK esas,
serisi bileflenlerinin, serinin gzlem deerleri zerinde T A zaman
P
ki etkilerini ayr ayr tahminlemek ve bu tahminlerden yararlanarak, serinin zelliklerini aklamaya imkan veren bilgiler retmektir. Ayrca; eer, zmlenecek
zaman serisinin
zaman iinde deiflmiyorsa (seriyi etkileyen bileT E L E V parametreleri
ZYON
flenlerin etkileri gelecekte de seriyi ayn flekilde etkilemeye devam ederse), bu
tahminler, nokta ngrlerini hesaplamak amacyla da kullanlabilir.
Bileflenlere ayrma yntemi, gemiflte yaygn olarak kullanlmfl olan betimsel
bir yntem olup, kuramsal yn olduka zayftr.
Ynteme liflkin Modeller

Bir arafltrmac bir zaman serisini zmlemek istediinde, zaman serisi bileflenlerinin etkilerini arafltrmak durumundadr. nk; zaman serileri, rassal bileflenin
yannda, dier bileflenin deiflik kombinasyonlarnn etkisinde, bunlarn adeta
ortak bir sonucu niteliindedir. Bu durum, zaman serisinin herhangi bir t dnemindeki yt gzlem deeriyle yukarda belirtilen zaman serisi bileflenleri arasnda,
yt = Tt . Mt . Kt . Rt
arpmsal
ya da
yt = Tt + Mt + Kt + Rt
toplamsal
fleklinde bir iliflkiye yer veren modelle aklanmaktadr.
Burada
yt = Zaman serisinin t zaman dnemindeki gzlem deerini,
Tt = Trend bilefleninin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Mt = Mevsimsel bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Kt = Konjonktrel bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
Rt = Rassal bileflenin (ya da faktrn) t zaman dnemindeki etkisini,
gstermektedir.
zmlenmesi istenen zaman serisi, trend artarken (artan ya da azalrken) azalan dalga fliddetine sahip mevsimsel deiflmeler gsteriyorsa ve seriyi aklayan
parametreler zaman iinde deiflmiyorsa, bu zaman serisinin zmlenmesi iin
arpmsal modelin kullanlmas uygundur. lgilenilen zaman serisinin parametreleri, zaman iinde deiflmiyorsa ve seriyi etkileyen mevsimsel deiflmelerin dalga
fliddetleri birbirine eflitse, (baflka bir ifadeyle trend etkisinden bamszsa) toplamsal model tercih edilir. Ancak, gerek yaflamda karfllafllan serilerin pek ounda
mevsimsel deiflmelerin dalga fliddetleri farkllk gsterdii iin, zaman serisi zmlemelerinde, genellikle arpmsal model kullanlmaktadr. Bu nedenle bu
nitede arpmsal modele iliflkin kuramsal aklamalara ve uygulamalarna yer
verilmifltir.
Bileflenlere Ayrma Yntemiyle zmlemede Aflamalar

Serinin Yanltc Faktrlerin Etkisinden Arndrlmas
Kimi zaman, serilerinde trend ya da mevsimsel bileflenin etkisi varmfl gibi izlenim
yaratan ve daha nce aklanan yanltc faktrlerin etkisi olabilir. Zaman serilerini zmlemeye gemeden nce, serilerin eer gerekliyse, sz konusu etkilerden
arndrlmas gerekir. Bu amala yine daha nce sz edilen (gn says, iflgn
says ya da fiyat deiflmeleri bakmndan) uygun dzeltme ifllemlerine baflvurulur. Gerekli olan dzeltme ifllemlerine baflvurmadan yaplacak zmlemelerde,
zaman serisi bileflenlerine iliflkin tahminler hatal ve bu tahminleri kullanarak elde edilecek ngrler tutarsz olabilir.
arpmsal Modelin Uygulanmas

Zaman serilerinin mevsimsel olmayan ve mevsimsel seriler olarak snflandrlmas, zaman serisi zmlemelerinde kullanlan en nemli bir snflandrmadr. Bu
nedenle, yukarda aklanan arpmsal modellerin uygulamalar, bu snflandrmaya uygun olarak, ayr ayr bafllklar altnda yaplmfltr.
Mevsimsel Olmayan Serilerin zmlenmesinde arpmsal Modelin

Uygulanmas
Modele liflkin Aklamalar
Zaman serileri, Rt rassal bileflenin yannda dier bileflenin de mutlaka etkisinde olmayp, onlarn deiflik kombinasyonlarnn etkisinde olabilmektedir. rnein; sk karfllafllan yllk zaman serileri, mevsimsel bileflenin etkisini gstermezler. Mevsimsel olmayan serilerin aklanmasnda
yt = Tt . Kt . Rt
305
306
statistik
arpmsal model uygulanabilir. Bu model tr tercih edildiinde, zaman serisini

etkileyen Tt , Kt ve Rt bileflenlerine iliflkin tt , kt ve rt tahminlerinin ayr ayr hesaplanmas gerekir. Bu durumda zaman serisinin t dnemine ait tahmin deeri,
y't = tt . kt . rt
olur.
Eer, ilgilenilen zaman serisinin gzlem deerleri zerinde, mevsimsel bilefleninin etkisi sz konusu deilse, seri, yllk zaman serisiyse, ngr amacyla yaplacak zmlemede kullanlacak arpmsal model,
y t = Tt +
fleklinde ifade edilir ve ytnin nokta ngr deeri y't = tt olur.

Modelde Yer Alan Bileflenlerin Tahminlenmesi Srecinde zlenen Aflamalar
Trend Bilefleninin Tahminlenmesi: zmlenen y1, y2, ... , yn serisinin t dnemindeki Tt bileflenini tahminleyebilmek iin, bu serinin gzlem deerlerine,
genellikle
Tt = 0 + 1t
dorusal trend
ya da
Tt = 0 + 1t + 2t2
erisel trend
eflitlikleri uygulanr (y1, y2, ... , yn gzlem deerleri yanltc faktrlerin etkisinden
arndrlmfl olduu varsaylmfltr). Bu uygulamayla zaman ve gzlem deerleri
arasnda fonksiyonel bir iliflki kurulmufl olur.
Burada 0, 1 ve 2 tahminlenecek model parametrelerini gstermektedir. Bu
iki modelden hangisinin, Ttin tahminlenmesi iin kullanlacana karar verebilmek amacyla, serinin kartezyen grafii incelenir. Serinin trendi fiekil 14.2a ve b
rneklerine benziyorsa, Tt in tahminlenmesi iin, dorusal modelin fiekil 14.2c ve
d rneklerine benzemesi durumunda erisel modelin tercih edilmesi nerilir.
Trend bilefleni Tt in tt tahmini iin dorusal model
tt = b0 + b1t
erisel model
tt = b0 + b1t + b2t2
eflitlikleri ile ifade edilir. Burada b0, b1 ve b2 srasyla 0, 1 ve 2 nin tahminlerini gsterirler ve aflada verilen En Kk Kareler Normal Denklemlerinin zmlenmesiyle hesaplanrlar.
Dorusal Trend modeline iliflkin En Kk Kareler Normal Denklemleri
yt = nb0 + b1 t
yt t = b0 t + b1 t2
Erisel Trend modeline iliflkin En Kk Kareler Normal Denklemleri

yt = nb0 + b1 t + b2 t2
yt t = b0 t + b1 t2 + b2 t3
yt t2= b0 t2+ b1 t3 + b2 t4
eflitlikleriyle ifade edilmektedir.
Ancak, bilgisayar desteinin olmad durumlarda, hesaplamalarda kolaylk
salad iin, yukardaki En Kk Kareler Normal Denklemlerinden deil, onlarn sadelefltirilmifl yazlmlarndan yararlanlr. En Kk Kareler Normal Denklemlerinde sadelefltirmeler zaman dnemlerine (daha nce aklanmfl olduu gibi) t = 1, 2, ..., n kodlar vermek yerine, serinin medyan dnemine sfr kodu verilmesi ve dier dnemlere iliflkin kodlamalarda, t = 0 olacak flekilde, dzenleme yaplmasyla salanmfl olur.
Serinin terim says n tek sayysa medyan dnem vardr ve bu dnem t = 0 olarak kodlanrsa, dier dnemler .... -3, -2 ,-1, 0, 1, 2, 3 .... kodlanmfl ve dolaysyla t = 0 elde edilmifl olur.
Serinin terim says n ift sayysa medyan dnem yoktur. En ortadaki iki dnemin aritmetik ortalamas medyan dnem olarak kabul edilir. Bylece iki zaman noktasnn aral iki birim uzunluk olarak tanmlanmfl olur. Bu tanma gre serinin en ortasndaki iki dnemden ilkine t = -1 dierine t = 1 kodu verilerek
dier t dnemleri ... -5, -3, -1, 1, 3, 5, .... fleklinde kodlanmfl olur. Burada da
ama t = 0a eflit klmaktr.
Zaman deiflkeninin flklarna verilecek kodlarn cebirsel toplamlarnn sfra
eflitlenecek flekilde dzenlenmesi, En Kk Kareler Denklemlerini sadelefltirir.
nk n bilinmeyenli denklem sistemi n-1 bilinmeyenli denklem sistemine dnfltrlmfl olur.
Sadelefltirilmifl normal denklemler aflada verilmifltir.
Dorusal Modele liflkin Sadelefltirilmifl Normal Denklemler
yt = nb0
ytt = b1 t2
eflitlikleriyle,
Erisel Modele liflkin Sadelefltirilmifl Normal Denklemlerse,
yt = nb0 + b2 t2
yt t = b1 t2
yt t2 = b0 t2 + b2 t4
eflitlikleriyle ifade edilir.
Tahmin edilen trend dorusu ya da erisinin zaman serisini aklama gc
(yt - tt)2 = minimum koflulunu salamasyla iliflkilidir. yt gzlem deerleriyle tt
trend tahmin deerleri arasnda
yt = tt
ve
yt tt
307
308
statistik
iliflkisi vardr. Gzlem deerleriyle trend tahmin deerleri arasndaki farklara

(yt - tt), tahmin hatalar ad verilir. Tahmin hatalarnn ortalama ls standart
hata, serideki gzlem deeri says n 30 ise,
sy =
(yt - tt)2
n
Buna karfllk, n < 30 olduunda
sy =
(yt - tt)2
n-k
eflitlii ile hesaplanr. Burada k, uygulanan trend denklemindeki tahminlenen

parametre saysn gsterir. Bu say, dorusal model iin k = 2, erisel model iin
k = 3 alnr.
Bir zaman serisi trendinin tahmininde tercih edilecek denklem trne karar
verebilmek iin, trendi her iki denkleme gre tahmin etmek ve standart hatalarn karfllafltrmak gerekir. Standart hatas kk olan dierine tercih edilir.
Bu nitede yer alan rnek zmlerde, sadece bir trend modelinin uygulamasna yer verilecei iin, seriyi daha iyi aklayan trend denkleminin belirlenmesi kartezyen grafiin incelenmesiyle yaplacak, standart hata lsnden
yararlanlmayacaktr.
RNEK 1
ZM
Tablo 14.1de verilen zaman serisinin trend bileflenini tahminleyiniz.

Tablo 14.1de verilen zaman serisinin fiekil 14.1de verilen grafii incelendiinde
serinin dorusal artan bir eilim gsterdii sylenebilir. Seride yanltc faktrlerin
etkisi olmad varsaylmfltr.
Bu grsel tespit nedeniyle, Ttnin tahminlenebilmesi iin seri deerlerine
t = 0 + 1t
dorusal model uygulanmfltr. Modelin 0 ve 1 parametrelerinin tahminleri b0 ve b1,
En Kk Kareler Normal Denklemlerinden yararlanarak afladaki gibi hesaplanr:
lgili deerler Tablo 14.4den elde edilmifltir.
yt = 269.987
t = 91
t2 = 819
ytt = 2197.06
Bu deerler normal denklemlerde yerlerine konarak,
269.987 = 13b0 + 91b1
2197.06 = 91b0 + 819b1
-7(269.978) = -7(13)b0 + (-7)(91)b1

2197.06 = 91b0 + 819b1
-1889.,846 = -91b0 - 637b1
2197.06 = 91b0 + 819b1
307.214 = 0 + 182b 1
182
182
b1 = 1.688
309
olarak elde edilir. b1 deeri ilk eflitlikte yerine konarak,

269.987 = 13b0 + 91.1688
b0 = 8.955
olarak elde edilir. Sonulara gre Ttnin dorusal tahmin modeli tt
tt = b0 + b1t = 8.955 + 1.688t
olarak elde edilir. b1 = 1,688 pozitif bir deer olduu iin serinin trendi, artan eilime sahiptir (b1 trend dorusunun eimini gsterir).
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Toplam
ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21.637
23.224
26.261
26.974
26,587
27.775
31.186
269.987
t2
1
4
9
16
25
36
49
64
81
100
121
144
169
819
t . yt
11.625
25.918
40.779
58.86
76.725
108.636
151.459
185.792
236.349
269.74
292.457
333.3
405.418
2197.058
tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894
269.986
Bu tahmin modelinde t iin t = 1, 2, ........, 13 deerlerini uygulamak suretiyle Tablo 14.4teki tahmin deerleri tt hesaplanmfl olur. rnein, Tablo 14.4te t = 2 iin
hesaplanan t2 = 12.33 trend tahmin deeri,
t2 = 8.955 + 1.688 (2) = 12.33
fleklinde elde edilmifltir.
Konjonktrel Bileflenin Tahminlenmesi: Bu tahminleme iin, serinin nce,

trend bilefleninden arndrlmas gerekir. Bu arndrma yt gzlem deerini tt tahmin deerlerine blmek ( yt ) suretiyle yaplr.
tt
yt' = tt . kt . rt
olduundan
yt tt . kt . rt
=
= kt . rt
tt
tt
trend bilefleninden arndrlmfl seri deerleri, bir baflka ifadeyle Konjonktrel ve
rassal bileflenlerin kt . rt tahminleri elde edilmifl olur. Yl ya da daha uzun zaman
Tablo 14.4
Dorusal trend
tahminleri.
310
statistik
aralklaryla yaplan lmlerden meydana gelen zaman serilerinde Kt konjonktrel

bilefleninin, tahmin deeri kt genellikle Rt rassal bilefleninin tahmin deeri rt ile
y
birlikte kt . rt = t eflitliiyle tahmin edilir. Tahmin edilmifl olan kt . rt tahminleri
tt
sanki, Kt bilefleninin kt tahminiymifl gibi yorumlanrlar. kt . rt = 1 olduunda zaman, serisinin t dnemindeki gzlem deeri zerinde konjonktrel etkinin grlmedii yorumu yaplr. kt . rt > 1 ya da kt . rt < 1 olmas durumlarnda serinin
t dnemindeki gzlem deeri zerinde konjonktrel etkinin olduu yorumu yaplr. Birinci durumdaki etki, serinin trendin zerinde deer almasna, ikinci durumdaki etkiyse trendin altnda deer almasna neden olur. Varolan etkinin dzeyi kt . rt - 1 fark alnarak belirlenir ve yorum kolayl salamak iin bu fark
100 ile arplr.
RNEK 2
ZM
Tablo 14.1deki zaman serisinin konjonktrel bilefleninin etkisini

tahminleyiniz.
Tablo 14.1de verilen seri iin kt . rt tahmin deerleri Tablo 14.5te verilmifltir. rnein; t = 2 iin y2 = 12.959 ve t2 = 12.33 olduuna gre, trend bileflenin etkisinden arndrlmfl seri deeri,
yt y2 12.959
=
=
= 1.051
tt
t2
12.33
bulunmufl olur. Bu 1.05 deeri t = 2 iin Konjonktrel ve rassal bileflenlerin t dnemindeki k2 . r2 tahmin deerini verir.
Tablo 14.5:
kt . rt tahminleri
t
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
ihracat = yt
11.625
12.959
13.593
14.715
15.345
18.106
21,637
23.224
26.261
26.974
26.587
27.775
31.186
tt = 8.955 + 1.688t
10.642
12.33
14.018
15.705
17.393
19.081
20.768
22.456
24.143
25.831
27.519
29.206
30.894
yt/tt = kt . rt
1.092
1.051
0.97
0.937
0.882
0.949
1.042
1.034
1.088
1.044
0.966
0.951
1.009
Tablo 14.5 incelendiinde, ihracat deiflkeni konjonktr etkisiyle rnein, 1990 ylnda (t = 2 iin) (1.051 - 1) . 100 = %5.1 orannda normalin (trend deerinin) zerinde deer almfl, buna karfllk 1991 ylnda (t = 3 iin) (0.970 - 1) . 100 = %-3 orannda normalin (trend deerinin) altnda deer almfltr denir. Genel olarak kt . rt
tahminleri 1e ok yakn deerler olduundan incelenen dnemde ihracat deiflkeni zeride konjonktrn etkisi yoktur yorumu yaplabilir.
311
ngr Deerlerinin Tretilmesi: Daha nce de aklanmfl olduu gibi,

Konjonktrel ve Rassal Bileflenlere iliflkin gvenilir ngrler tretilemedii iin,
ngr amacyla zmlemelerde genellikle bu iki bileflenle ilgilenilmez ve arpmsal ngr modellerinde bu iki bileflene yer verilmez. Bu durumda t+1 n dnem iin ngr modeli
yt+1 = Tt+1 +
t+1
olur. Dorusal Trend bilefleni t dnemi iin

t = 0 + 1t
ile aklandndan bu ngr modeli afladaki gibi de yazlabilir:
yt+1 = 0 + 1 tt+1 + t+1
Trend bilefleni Tt nin tahmini tt
tt = b0 + b1t
eflitliiyle ifade edildiinden t+1 n dnem ngr deeri
y't+1 = tt+1 = b0 + b1(t + 1)
eflitliiyle hesaplanmfl olur.
RNEK 3
Tablo 14.1deki zaman serisi iin 2002 yl ngr deerini hesaplaynz.
y'14 ngr deeri

y'14 = b0 + b1(t + 1) = 8.955 + 1.688(14) = 32.587
olur. Bu 2002 yl iin ihracat ngr deerini ifade eder. Bu tahmin modelinde t
yerine srasyla t + 2 = 13 + 2 = 15, t + 3 = 13 + 3 = 16 ve ... yazarak dier dnemler iin ngrler yaplabilir.
Mevsimsel Serilerin zmlenmesinde arpmsal Modelin Uygulanmas

Modele liflkin Aklamalar
Bilindii gibi, eyrek yllk, mevsimlik ve aylk zaman serileri, genellikle mevsimsel bileflenin etkisini gsterirler. Anmsanaca gibi, mevsimsel serileri aklamak
amacyla kullanlan arpmsal model genel olarak,
ve bu modele iliflkin tahmin modeli de,
y't = tt . mt + kt . rt
ZM
lgilendiimiz rnek iin 2002 yl t + 1 = 13 + 1 = 14 iin
312
statistik
gibi gsterilir. Ancak, ngr amacyla yaplacak zmlemelerde de mevsimsel

olmayan arpmsal modeller iin aklanan nedenle, Konjonktrel ve Rassal bileflenlere yer verilmemektedir. Buna gre, t dnemi iin ngr modeli,
y't = tt . mt
eflitliiyle ifade edilmifl olur.
Modelde Yer Alan Bileflenlerin Tahminlenmesi Srecinde zlenen Aflamalar
Yukardaki arpmsal modeller kullanlarak, mevsimsel serilerin zmlenmesinde afladaki sra izlenir.
Mevsimsel Bileflenin Tahminlenmesi: Bu tahminleme 4 aflamada gereklefltirilir:
I. ncelikle serinin mevsimsel dalga uzunluu, L belirlenir. Mevsimsel deiflmelerin dalga uzunluklar mevsimlik (ya da eyrek yllk) serilerde L = 4,
aylk serilerde L = 12 olup, genellikle birbirine eflittir. Baz serilerde mevsimsel deiflmelerin her birinin dalga uzunluklar eflit olmayabilir. Bu durumda ortalama dalga uzunluu, L deeri olarak anlabilir.
II. Serinin hareketli ortalamalar (ya da merkezilefltirilmifl hareketli ortalamalar) hesaplanr. Eer k tek sayysa merkezlefltirilmifl hareketli ortalamalara gereksinim duyulmaz. Hesaplanan hareketli ortalamalar mevsimsel ve rassal
bileflenlerden (mt . rt) arndrlmfl, trend ve konjonktrel bileflenlerin etkisini gsteren seri deerleridir. Bu durum matematiksel olarak t dnemi iin,
yt
t . mt . kt . rt
= t
= tt . kt
mt . rt
mt . rt
eflitliiyle ifade edilir.
III. yt gzlem deerleri, hareketli ortalamalara (ya da merkezilefltirilmifl hareketli ortalamalara) blnerek, Mt . Rt bileflenlerinin tahmini mt . rt afladaki eflitlik kullanlarak hesaplanr.
yt
= mt . rt
tt . kt
IV. Son ifllem, mevsimsel bileflenin tahminlenmesidir. Bunun iin, Mt . Rt bileflenlerinin mt . rt tahminlerinden rt etkisinin arndrlmas ve mt tahmininin
elde edilmesi gerekir. Mevsimsel bilefleni tahminlemek iin ayn zaman dnemine karfl gelen mt . rt tahmin deerleri gruplandrlarak ortalamalar hesaplanr. rnein; birbirini izleyen yllarn ayn aylarnn, mevsimlerinin ya
da eyrek yllarnn mt . rt tahmin deerleri gruplandrlr ve ortalamalar hesaplanr. Bu ortalamalarn says t = 1, 2 .... L olup mt simgesiyle gsterilir.
L
mt = L olmaldr. Eer bu eflitlik salanmyorsa, eflitliin salanmas

t=1
ve mt tahminlerinin elde edilmesi iin mt = mt .
dzeltmesi yaplr.
mt
t=1
t = 1, 2 ..., L sayda dzeltilmifl mt. tahminleri, rnein; bir yln 12 ay, 4

mevsimi (ya da 4 eyrek yl) iin mevsimsel deiflmeyi ifade eden tahminler olarak alnr.
313
Mevsimsel Bileflenden Arndrlmfl Seri Deerlerinin Tahminlenmesi:

Bu tahminler dt ile gsterilir ve
dt =
yt tt . mt . rt
=
mt
mt
eflitliinden hesaplanr.
Eer mt tahmin deeri 1den kkse buna karfl gelen mevsimsel deiflmeden arndrlmfl gzlem deeri dt, gerek gzlem deeri ytden byk deerli, mt
tahmin deeri 1den bykse dt, yt deerinden kk olur. Mevsim etkisinden
arndrlmfl gzlem deerleri dt trend deerlerine yaklaflrlar. Bir baflka ifadeyle
mt > 1 olduunda mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin ayn dnemdeki normal deerden (normal deer Tt . Mt dir) byk deer almasna neden olurken, mt < 1 olduunda tersi sz konusu olur.
Trend Bilefleninin Tahminlenmesi: Trend bilefleninin t dnemine iliflkin Tt
bileflenin tt tahmini iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen izlenir. Buradaki tek farkllk, trend eflitliklerinin gerek yt gzlem deerlerine deil, mevsimsel bileflenin etkisinden arndrlmfl olan dt serisine uygulanacak olmasdr.
Konjonktrel ve Rassal Bileflenlerin Tahminlenmesi: Mevsim etkisinden arndrlmfl dt deerlerini kullanarak Kt . Rt bileflenlerinin kt . rt ya da kt ve
rt tahminleri iin mevsimsel olmayan serilere uygulanan zmleme sreci aynen uygulanr.
ngr Deerlerinin Hesaplanmas: Daha nce de akland gibi, bileflenlere ayrma yntemiyle yaplan ngr amal zmlemelerde konjonktrel
ve rassal bileflenlerle ilgilenilmemektedir. Bu durumda, t + 1 n dnem iin, yt+1in
ngr deeri y't+1 = tt+1 . mt+1 eflitliiyle hesaplanr.
Tm yukarda sz edilenlere iliflkin uygulama, afladaki rnekte gsterilmifltir.
Afladaki seriyi arpmsal model kullanarak zmleyiniz.
eyrek Yllar
1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4
yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
eyrek Yllar
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4
yt
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
RNEK 4
Tablo 14.6 eyrek
yllk zaman serisi.
314
ZM
statistik
Mevsimsel bileflenin tahminlenmesi (Mevsim ndeksinin Tahminlenmesi):

fiekil 14.5 incelendiinde, serinin rassal bileflenin yannda, artan trend ve dalga
uzunluu L = 4 olan deiflen dalga fliddetli mevsimsel bileflene sahip olduu grlmektedir. Serinin yanltc faktrlerin etkisinde olmad varsaylmfltr.
5500
4500
3500
fiekil 14. 5 Tablo

14.6da verilen
zaman serisinin
grafii.
2500
Index
EYREK YIL
5
10
15
20
Bu bilgilere gre serinin aklanmasnda kullanlabilecek arpmsal model,

fleklinde ifade edilir. Mevsimsel dalga uzunluu L = 4 olduundan, mevsimsel bileflenin tahminlenmesi iin serinin nce, drderli (L = k = 4) hareketli ortalamalar, sonra da merkezilefltirilmifl hareketli ortalamalar hesaplanmfltr. Tablo 14.7de
gsterilmifl olan merkezilefltirilmifl ortalamalar, trend ve konjonktrel bileflenlerin
tahmin deerlerini (tt . kt) ya da mevsimsel ve rassal bileflenlerden (mt . rt) arndrlmfl deerlerini gsterirler. (mt . rt) tahminleri,
yt
= mt . rt
tt . kt
eflitlii kullanlarak hesaplanr.
315
Merkezilefltirilmifl
Hareketli
Ortalama (HO)
yt
tt . kt
= m t . rt
HO
eyrek
Yllar
yt
1989Q1
1989Q2
1989Q3
1989Q4
1990Q1
1990Q2
1990Q3
1990Q4
1991Q1
1991Q2
1991Q3
1991Q4
1992Q1
1992Q2
1992Q3
1992Q4
1993Q1
1993Q2
1993Q3
1993Q4
1994Q1
1994Q2
1994Q3
1994Q4
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
2930.06
2975.39
3033.16
3154.65
3287.86
3355.84
3419.52
3430.82
3419.78
3490.99
3602.37
3671.30
3694.07
3731.23
3735.56
3777.20
3855.40
3918.73
4119.56
4401.34
0.8764
1.2366
0.9871
0.8702
0.8692
1.2994
0.9880
0.8467
0.9382
1.1747
0.9854
0.8997
1.0019
1.1149
0.9833
0.9205
0.9238
1.1821
0.9288
0.8703
Mevsim
ndeksi
Tablo 14.7
Merkezilefltirilmifl
hareketli
ortalamalar ve
mevsim indeksleri.
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1.2
0.97
0.88
0.92
1,2
Mevsimsel bileflenin tahminlenmesiyle ilgili son ifllem olarak, Tablo 14.7deki mt . rt

tahminlerinden, rt bilefleninin etkisinin arndrlmas ve mt mevsimsel bilefleninin tahmin
edilmesi iin, ayn eyrek yllara karfl gelen mt . rt tahmin deerleri, Tablo 14.8de gsterildii gibi gruplandrlmfl ve her grup iin mt ortalamalar hesaplanmfltr.
Yllar
1989
1990
1991
1992
1993
1994
Ortalama = mt
1
----0.9871
0.9880
0.9854
0.9833
0.9288
0.97452
eyrek Yllar
2
3
-----0.8764
0.8702
0.8692
0.8467
0.9382
0.8997
1.0019
0.9205
0.9238
0.8703
----0.88148
0.9219
mt = L = 4
t=1
olmaldr.
L
mt = 0,9746 + 0,8816 + 0,9220 + 1,2020 = 4,0002

t=1
4
1.2366
1.2994
1.1747
1.1149
1.1821
-----1.20154
Tablo 14.8
eyrek yllar
itibaryla
gruplandrlmfl
mt . rt ve mt
tahminleri.
316
statistik
hesaplanan bu deer 4e eflit kabul edildii iin mevsimsel bileflen tahminlerinde

dzeltme yapma gerei duyulmamfltr. Her bir eyree iliflkin hesaplanan grup
ortalamalar mt lar, Tablo 14.7de olduu gibi, yllarn ilgili eyrekleri iin, mevsim bileflen tahminleri (mevsim indeksleri) mt olarak alnmfltr.
Serinin Mevsimsel Deiflmenin Etkisinden Arndrlmas: t dnemi iin,
mevsimsel deiflmeden arndrlmfl deer, dt simgesiyle gsterilir ve
y
t . mt . rt
dt = t = t
eflitliiyle hesaplanr. rnein, t = 1 iin Tablo 14.9daki
mt
mt
dt = 2889.97 deeri dt = 2803.27 = 2889.97 fleklinde hesaplanmfltr.
0.97
Trend Bilefleninin Tahminlenmesi : Bu aflamada Tt bileflenin tt tahmini hesaplanr. Hesaplama iin, mevsim etkisinden arndrlmfl dt seri deerleri kullanlr.
Bu deerler,
dt =
yt tt . mt . kt . rt
=
= tt . kt . rt
mt
mt
bileflenlerinin tahmin deerlerini gsterir. Trend bilefleninin t dnemine iliflkin

tt tahminin deerini hesaplamaya gemeden nce, dt serisinin kartezyen grafii
fiekil 14.6da a ve b incelenir. Bu incelemeyle, dt serisini en iyi aklayacak
trend denklemi belirlenir. fiekil 14.6da a ve b incelendiinde uygun olan trend
tahmin modelinin,
tt = b0 + b1t + b2t2
erisel modeli olabileceine karar verilmifltir.
dt
dt
5000
5000
4000
4000
3000
3000
0
fiekil 14.6
dt serisinin
grafikleri.
15
10
Zaman
(a)
20
25
15
10
20
25
Zaman
(b)
Bu tahmin modeli afladaki gibi sadelefltirilmifl, En Kk Kareler Normal Denklemleri yardmyla tt = 3525 + 37.2t + 0.504t2 olarak tahminlenmifltir. Gerekli
olan veriler Tablo 14.9dan elde edilmifltir. Bu erisel tahmin denkleminde, t yerine t = -23, -21, ...., 21, 23 deerleri yazlrsa, Tablo 14.10da verilen tt tahminleri elde edilmifl olur.
317
Sadelefltirilmifl En Kk Kareler Normal Denklemleri

dt = nb0 + b2 t2
86910,3 = 24b0 + 4600b2
dt t = b1 t2
171178,48 = 4600b1
dt t2 = b0 t2 + b2 t4
17011448 = 4600b0 + 1583320b2
b1 = 37,2
b0 = 3525
b2 = 0,504
yt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303.34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
Toplam 86342,98
t
-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
0
yt/mt=tt.kt=dt
2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62
86910.36
t2
t3
t4
529
441
361
289
225
169
121
81
49
25
9
1
1
9
25
49
81
121
169
225
289
361
441
529
4600
-12167
-9261
-6859
-4913
-3375
-2197
-1331
-729
-343
-125
-27
-1
1
27
125
343
729
1331
2197
3375
4913
6859
9261
12167
0
279841
194481
130321
83521
50625
28561
14641
6561
2401
625
81
1
1
81
625
2401
6561
14641
28561
50625
83521
130321
194481
279841
1583320
dt . t
dt . t2
-66469.31
1528794.13
-61421.85
1289858.85
-53037.36
1007709.84
-52125.23
886128.91
-46304.10
694561.50
-40557.92
527252.96
-34180,30
375983.30
-32705.91
294353.19
-24382.12
170674.84
-16505.30
82526.50
-10463.19
31389.57
-3417.63
3417.63
3659.74
3659.74
11261.40
33784.20
20115.85
100579.25
24266.76
169867.32
34081.83
306736.47
43466.06
478126.66
50332.36
654320.68
57906.60
868599.00
67059.90
1140018.30
82710.04
1571490.76
109911.90
2308149.90
107976.26
2483453.98
171178.48 17011437.48
Konjonktrel Bileflenin Tahmin Edilmesi: Bu bileflenin tahmin edilmesinde

ve tahminlerin yorumlanmasnda izlenen aflamalar mevsimsel olmayan serilerin
zmlenmesine benzer flekilde yaplr. rnein, t = -23 dnemi (1989 Iinci eyrei) iin konjonktrel ve rassal bileflen tahmini,
kt . rt =
yt
= 0.98
tt . mt
olarak hesaplanr. kt . rt = 0.98 deerinden yararlanarak 1989 yl Iinci eyreine

iliflkin gzlem deeri zerindeki konjonktrel deiflmenin etkisi hakknda yorum
yaplr. Yorum: 1989 yl Iinci eyreinde, eyrek yllk zaman serisi konjonktr
etkisiyle (0.98 - 1).100 = %-1 orannda normalin (trend ve mevsimsel etkinin) altnda deer almfltr.
Tablo 14.9
En Kk Kareler
normal denklemleri
veri tablosu.
318
statistik
Tablo 14.10
Trend, konjonktrel
ve rassal bileflen
tahminleri.
yt
yt/mt=tt.kt=dt
2803.27
2573.86
2568.12
3679.43
2994.33
2745.46
2858.71
4360.79
3378.66
2904.93
3208.71
4101.16
3549.95
3303,34
3701.31
4160.02
3673.27
3477.28
3561.98
4632.53
3826.36
3830.78
4815.19
5633.54
-23
-21
-19
-17
-15
-13
-11
-9
-7
-5
-3
-1
1
3
5
7
9
11
13
15
17
19
21
23
2889.97
2924.85
2791.44
3066.19
3086.94
3119.84
3107.30
3633.99
3483.16
3301.06
3487.73
3417.63
3659.74
3753.80
4023.17
3466.68
3786.87
3951.46
3871.72
3860.44
3944.70
4353.16
5233.90
4694.62
yt=3525+37.2t+0.504t2
2935.38
2965.46
2999.56
3037.70
3079.87
3126.08
3176.31
3230.58
3288.88
3351.20
3417.57
3487.96
3562.39
3640.84
3723.33
3809.85
3900.41
3994.99
4093.61
4196.25
4302.94
4413.65
4528.39
4647.17
mt
tt . mt
kt . rt
0,97
0,88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0,92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
0.97
0.88
0.92
1.20
2847.32
2609.60
2759.60
3645.24
2987.48
2750.95
2922.21
3876.69
3190.21
2949.06
3144,16
4185.55
3455.51
3203.94
3425.47
4571.82
3783.39
3515.59
3766.12
5035.51
4173.85
3884.01
4166.12
5576.60
0.98
0.98
0.93
1.00
1.00
0.99
0.97
1.12
1.05
0.98
1.02
0.97
1.02
1.03
1.08
0.90
0,97
0,98
0,94
0.91
0.91
0.98
1.15
1.01
ngr deerlerinin tretilmesi:

Bu amala y't+1 = tt+1 . mt+1 = (b0 + b1(t + 1) + b2t2(t + 1) mt+1 ngr modelinden yararlanlr.
tt+1 = 3525 + 37,2 (t + 1) + 0,504 (t + 1)2
t+1, 1995 yl 1. eyrei olduundan bu dnemin kod deeri 25tir. Buna gre,
t1995. Q1 = 3525 + 37.2.(25) + 0.504.(252) = 4770
y'1995.Q1 = 4770.0.97 = 4626.9
Burada 0.97, birinci eyrek yl iin mevsim bileflenin tahmin deerini ifade eder.
SIRA SZDE
1. Bileflenlerine
SIRA ayrma
SZDE yntemiyle zmlemede, zmleme aflamalarn sralaynz.
D fi N E L M
2. Eer ilgilenilen zaman serisinin gzlem deerleri zerinde mevsimsel bileflenin etkiD fi Ndeilse,
ELM
si sz konusu
ngr amacyla kullanlacak arpmsal modeli belirleyiniz.
S O R U
3. arpmsal Smodellerde
mevsimsel bileflenin tahminlenmesindeki aflamalar sralaynz.
O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi, zaman serilerinin temel bilefleni deildir?
a. Trend Bilefleni
b. Rassal Bileflen
c. Zaman Bilefleni
d. Konjonktrel Bileflen
e. Mevsimsel Bileflen
2. Bir zaman serisinin trend tahmini tt = 25 + 0.8t dir. Afladakilerden hangisi, bu trend tahmini iin sylenemez?
a. Trend dorusaldr.
b. Trend artan eilim gsterir.
c. Trend eriseldir.
d. Trendin eimi pozitiftir.
e. Trendin eimi 0,8dir.
3. Yllk zaman serilerinde hangi zaman serisi bilefleninin
etkisi grlmez?
a. Trend bilefleninin
b. Mevsimsel bileflenin
c. Konjonktrel bileflenin
d. Rassal bileflenin
e. Konjonktrel ve Rassal bileflenin
4. Afladakilerden hangisi, mevsimsel deiflmenin dalga
uzunluunu ifade eder?
a. Birbirini izleyen iki mevsimsel deiflmenin maksimum ya da minimum noktalar arasndaki zaman
aral
b. Birbirini izleyen mevsimler arasndaki zaman
aral
c. Bir mevsimsel deiflmenin maksimum ve minimum
noktalar arasndaki fark
d. Serideki veri says
e. En yksek ve en dflk mevsimsel deiflme arasndaki fark
5. Zaman serilerinde etkisi mutlaka grlen bileflen afladakilerden hangisidir?
a. Trend
b. Konjonktrel
c. Mevsimsel
d. Rassal
e. fl gn saysnn farkll
6. Bir
nda,
a.
b.
c.
d.
e.
319
zaman serisinin hareketli ortalamalar hesaplandseri hangi bileflenlerin etkisinden arndrlmfl olur?
Trend Mevsimsel
Trend Konjonktrel
Mevsimsel
Trend
Mevsimsel Rassal
7 ve 8. sorular afladaki tabloya gre cevaplandrlacaktr.

7.
t
-3
-1
1
3
yt
12
15
13
16
Yukarda verilen zaman serisinin tahmin edilecek dorusal trend denkleminde eimi veren parametre tahmininin
deeri katr?
a. 0.05
b. 0.12
c. 0.50
d. 0.80
e. 1.1
8. Yukarda verilen tabloya gre, zaman serisi iin tahmin edilen trend denklemi tt = 14 + 0,5t ise serinin t = 1
iin trend tahmin deeri katr?
a. 12.50
b. 14.25
c. 14.50
d. 15.10
e. 15.50
9. Yllk bir zaman serisinin bileflenleri arpmsal model
kullanlarak tahmin edilmek istenmektedir. t = 1 iin gzlem deeri 11.625, trend tahmin deeri 10.642 hesaplanmfltr. Ayn dneme iliflkin konjonktrel bileflenin tahmin
deeri katr?
a. 0.09
b. 1.009
c. 1.092
d. 1.15
e. 1.18
320
statistik
10. Bir zaman serisinin t dnemine iliflkin mevsimsel bileflen tahmini 0.92 dir. Bu deeri, afladakilerden hangisi
doru olarak ifade eder?
a. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %92 byk deer almasna neden
olmufltur.
b. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden % 8 kk deer almasna neden
olmufltur.
c. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %8 byk deer almasna neden
olmufltur.
d. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden %0,8 byk deer almasna neden
olmufltur.
e. Mevsimsel bileflen t dnemindeki gzlem deerinin normalden 0,02 kk deer almasna neden
olmufltur.
Yant Anahtar
1. c
2. c
3. b
4. a
5. d
6. e
7. c
8. c
9. c
10. b
BOWERMAN, Bruce L, OConnell: Forecasting and Time Series An Applied Approach, 3rd Edition, Wadsworth Inc., California, 1993.
GRTAN, Kenan: statistik ve Arafltrma Metodlar,
.. Yayn No: 1941, Sermet Matbaas, stanbul, 1974.
SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitapevi,
stanbul, 1986.
TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley and Sons Inc, NewYork, 1996.
321
Ek 1: Srekli Rassal Deiflkenler ve Normal Dalm
EK 1: NORMAL ER ALANLARI TABLOSU0
0.00
0.01
0.02
0.03
0.04
0.05
0.06
0.07
0.08
0.09
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
0.000000
0.039828
0.079260
0.117911
0.155422
0.191462
0.225747
0.258036
0.288145
0.315940
0.341345
0.364334
0.384930
0.403199
0.419243
0.433193
0.445201
0.455435
0.464070
0.471284
0.477250
0.482136
0.486097
0.489276
0.491802
0.493790
0.495339
0.496533
0.497445
0.498134
0.498650
0.003989
0.043795
0.083166
0.121719
0.159097
0.194974
0.229069
0.261148
0.291030
0.318589
0.343752
0.366500
0.386860
0.404902
0.420730
0.434478
0.446301
0.456367
0.464852
0.471933
0.477784
0.482571
0.486447
0.489556
0.492024
0.493963
0.495473
0.496636
0.497523
0.498193
0.498694
0.007989
0.047758
0.087064
0.125516
0.162757
0.198468
0.232371
0.264238
0.293892
0.321214
0.346136
0.368643
0.388767
0.406582
0.422196
0.435744
0.447384
0.457284
0.465621
0.472571
0.478308
0.482997
0.486791
0.489830
0.492240
0.494132
0.495603
0.496736
0.497599
0.498250
0.498736
0.011967
0.051717
0.090954
0.129300
0.166402
0.201944
0.235653
0.267305
0.296731
0.323814
0.348495
0.370762
0.390651
0.408241
0.423641
0.436992
0.448449
0.458185
0.466375
0.473197
0.478822
0.483414
0.487126
0.490097
0.492451
0.494297
0.495731
0.496833
0.497673
0.498305
0.498777
0.015953
0.055670
0.094835
0.133072
0.170031
0.205402
0.238914
0.270350
0.299546
0.326391
0.350830
0.372857
0.392512
0.409877
0.425066
0.438220
0.449497
0.459071
0.467116
0.473810
0.479325
0.483823
0.487455
0.490358
0.492656
0.494457
0.495855
0.496928
0.497744
0.498359
0.498817
0.019939
0.059618
0.098706
0.136831
0.173645
0.208840
0.242154
0.273373
0.302338
0.328944
0.353141
0.374928
0.394350
0.411492
0.426471
0.439429
0.450529
0.459941
0.467843
0.474412
0.479818
0.484222
0.487776
0.490613
0.492857
0.494614
0.495975
0.497020
0.497814
0.498411
0.498856
0.023922
0.063559
0.102568
0.140576
0.177242
0.212260
0.245373
0.276373
0.305106
0.331472
0.355428
0.376976
0.396165
0.413085
0.427855
0.440620
0.451543
0.460796
0.468557
0.475002
0.480301
0.484614
0.488089
0.490863
0.493053
0.494766
0.496093
0.497110
0.497882
0.498462
0.498893
0.027903
0.067495
0.106420
0.144309
0.180822
0.215661
0.248571
0.279350
0.307850
0.333977
0.357690
0.378999
0.397958
0.414656
0.429219
0.441792
0.452540
0.461636
0.469258
0.475581
0.480774
0.484997
0.488396
0.491106
0.493244
0.494915
0.496207
0.497197
0.497948
0.498511
0.498930
0.031881
0.071424
0.110261
0.148027
0.184386
0.219043
0.251748
0.282305
0.310570
0.336457
0.359929
0.381000
0.399727
0.414207
0.430563
0.442947
0.453521
0.462462
0.469946
0.476148
0.481237
0.485371
0.488696
0.491344
0.493131
0.495060
0.496319
0.497282
0.498012
0.498559
0.498965
0.035856
0.075345
0.114092
0.151732
0.187933
0.222405
0.254903
0.285236
0.313267
0.338913
0.362143
0.382977
0.401475
0.417736
0.431888
0.444083
0.454486
0.463273
0.470621
0.476705
0.481691
0.485738
0.489989
0.491576
0.493613
0.495201
0.496427
0.497365
0.498074
0.498605
0.498999
322
Ek 2: t Tablosu
EK 2: "t" TABLOSU
Serbestlik
derecesi P = 0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0.05
0.02
0.01
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
0.158
0.142
0.137
0.134
0.132
0.131
0.130
0.130
0.129
0.129
0.325
0.289
0.277
0.271
0.267
0.265
0.263
0.262
0.261
0.260
0.510
0.445
0.424
0.414
0.408
0.404
0.402
0.399
0.398
0.397
0.727
0.617
0.584
0.569
0.559
0.553
0.549
0.546
0.543
0.542
1.000
0.816
0.765
0.741
0.727
0.718
0.711
0.706
0.703
0.700
1.376
1.061
0.978
0.941
0.920
0.906
0.896
0.889
0.883
0.879
1.963
1.386
1.250
1.190
1.156
1.134
1.119
1.108
1.100
1.093
3.078
1.886
1.638
1.533
1.476
1.440
1.415
1.397
1.383
1.372
6.314
2.920
2.353
2.132
2.015
1.943
1.895
1.860
1.833
1.812
12.706
4.303
3.182
2.776
2.571
2.447
2.365
2.306
2.262
2.228
31.821
6.965
4.541
3.747
3.365
3.143
2.998
2.896
2.821
2.764
63.654
9.925
5.841
4.604
4.032
3.707
3.449
3.355
3.250
3.169
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
0.129
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.128
0.127
0.127
0.127
0.269
0.259
0.259
0.258
0.258
0.258
0.257
0.257
0.257
0.257
0.396
0.395
0.394
0.393
0.393
0.392
0.392
0.392
0.391
0.391
0.540
0.539
0.538
0.537
0.536
0.535
0.534
0.534
0.533
0.533
0.697
0.695
0.694
0.692
0.691
0.690
0.689
0.688
0.688
0.687
0.876
0.873
0.870
0.868
0.866
0.865
0.863
0.862
0.861
0.860
1.088
1.083
1.079
1.076
1.074
1.071
1.069
1.067
1.066
1.064
1.363
1.356
1.350
1.345
1.341
1.337
1.333
1.330
1.328
1.325
1.796
1.782
1.771
1.761
1.753
1.746
1.740
1.734
1.729
1.725
2.201
2.179
2.160
2.145
2.131
2.120
2.110
2.101
2.093
2.086
2.718
2.681
2.650
2.624
2.602
2.583
2.567
2.552
2.539
2.528
3.106
3.055
3.012
2.977
2.947
2.921
2.898
2.878
2.861
2.845
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.127
0.257
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.256
0.391
0.390
0.390
0.390
0.390
0.390
0.389
0.389
0.389
0.389
0.532
0.532
0.532
0.531
0.531
0.531
0.531
0.530
0.530
0.530
0.686
0.686
0.685
0.685
0.684
0.684
0.684
0.683
0.683
0.683
0.859
0.858
0.858
0.857
0.856
0.856
0.855
0.855
0.854
0.854
1.063
1.061
1.060
1.059
1.058
1.058
1.057
1.056
1.055
1.055
1.323
1.321
1.319
1.318
1.316
1.315
1.314
1.313
1.311
1.310
1.721
1.717
1.714
1.711
1.708
1.706
1.703
1.701
1.699
1.697
2.080
2.074
2.069
2.064
2.060
2.056
2.052
2.048
2.045
2.042
2.518
2.508
2.500
2.492
2.485
2.479
2.473
2.467
2.462
2.457
2.831
2.819
2.807
2.797
2.787
2.779
2.771
2.763
2.756
2.750
0.12566
0.25335
0.38532
0.52440
0.67449
0.84162 1.03643 1.28155
1.64485
1.95996
2.32634
2.57582
323
Ek 3: 2 Tablosu
EK 3: 2 TABLOSU
0.995
0.990
0.975
0.950
0.050
0.025
0.010
0.005
0.001
0.00003927
0.000157
0.000982
0.003932
3.841455
5.023903
6.634891
7.879400
10.827360
0.010025
0,020100
0.050636
0.102586
5.991476
7.377779
9.210351
10.596530
13.915004
0.071723
0.114832
0.215795
0.351846
7.814725
9.348404
11.344882
12.838073
16.265959
0,206984
0.297107
0.484419
0.710724
9.487728
11.143262
13.276699
14.860166
18.466226
0.411751
0.554297
0.831209
1.145477
11.070483
12.832492
15.086317
16.749648
20.514651
0.675733
0.872083
1,.237342
1.635380
12.591577
14.449355
16.811872
18.547513
22.457479
0.989251
1.239032
1,689864
2.167349
14.067127
16.012774
18.475324
20.277738
24.321296
1.344403
1,646506
2,179725
2.732633
15.507312
17.534545
20.090159
21.954861
26.123931
1.734911
2.087889
2,700389
3.325115
16.918960
19.022778
21.666048
23.589275
27.876731
10
2.155845
2.558199
3.246963
3.940295
18.307029
20.483201
23.209287
25.188055
29.587885
11
2.603202
3.053496
3.815742
4.574809
19.675153
21.920023
24.725022
26.756864
31.263507
12
3.073785
3.570551
4.403778
5.226028
21.026055
23.336660
26.216964
28.299660
32.909230
13
3.565042
4.106900
5.008738
5.891861
22.362027
24.735581
27.688184
29.819318
34.527367
14
4.074659
4.660415
5.628724
6.570632
23.684782
26.118935
29.141163
31.319425
36.123867
15
4.600874
5.229356
6.262123
7.260935
24.995797
27.488365
30.577951
32.801491
37.697774
16
5.142164
5.812197
6.907664
7.961639
26.296221
28.845325
31.999861
34.267053
39.251776
17
5.697274
6.407742
7.564179
8.671754
27.587100
30.190983
33.408717
35.718378
40.791109
18
6.264766
7.014903
8.230737
9.390448
28.869321
31.526410
34.805237
37.156386
42.311948
19
6.843923
7.632698
8.906514
10.117006
30.143505
32.852337
36.190775
38.582122
43.819365
20
7.433811
8.260368
9.590772
10.850799
31.410420
34.169581
37.566272
39.996856
45.314218
21
8.033602
8.897172
10.282907
11.591316
32.670558
35.478859
38.932232
41.400943
46.796271
22
8.642681
9.542494
10.982330
12.338009
33.924460
36.780678
40.289448
42.795664
48.267624
23
9.260383
10.195689
11.688534
13.090505
35.172460
38.075609
41.638334
44.181385
49.727643
24
9.886199
10.856349
12.401146
13.848422
36.415026
39.364060
42.979781
45.558363
51.178969
25
10.519647
11.523951
13.119707
14.611396
37.652489
40.646498
44.314014
46.927966
52.618738
26
11.160218
12.198177
13.843881
15.379163
38.885130
41.923138
45.641636
48.289777
54.051136
27
11.807655
12.878468
14.573373
16.151395
40.113266
43.194521
46.962837
49.645035
55.475080
28
12.461281
13.564666
15.307854
16.927876
41.337152
44.460790
48.278166
50.993559
56.891756
29
13.121067
14.256406
16.047051
17.708381
42.556948
45.722279
49.587829
52.335495
58.300642
30
13.786682
14.953464
16.790756
18.492667
43.772954
46.979218
50.892181
53.671868
59.702212
40
20.706577
22.164201
24.433058
26.509296
55.758487
59.341679
63.690771
66.766047
73.402900
50
27.990825
29.706725
32.357385
34.764236
67.504805
71.420194
76.153802
79.489839
86.660312
100
67.327533
70.064995
74.221882
77.929442
124.342101
129.561252
135.806891
140.169714
149.448789
324
Szlk
Szlk
Duyarl Ortalama: Bir seriyi oluflturan tm deerlerden etkilenen ortalama.
A
Alfa () Tipi Hata (I. Tip Hata): Doru bir hipotezin (H0 doru iken) test sonucunda reddedilmesi halinde ifllenecek
F
Fisher ndeksi: Laspeyres ve Paasche indekslerinin geometrik
hata.
Ana Ktle: Yn olay niteliinde ve ayn cins birimlerin olufl-
ortalamas.
Frekans Serisi: Bir serideki, gzlem deerlerinin ka kez tek-
turduu topluluk.
rarlandn, ilgili gzlem deerlerinin yanna, kaydedile-
Anlam(llk) Dzeyi: Doru bir hipotezin test sonucunda red-
rek oluflturulan seri.
dedilmesinin maksimum olasl.

Aralk Tahminlemesi: Arafltrlan ana ktle parametresini istenilen bir olaslkla bir aralk iinde tahminleme teknii.
G
Geometrik Ortalama: Bir seriyi oluflturan deerlerin arpm-
Aritmetik Ortalama: Bir seriyi oluflturan deerler toplamnn,
nn, gzlem deerleri saysna eflit mertebeden kk.
gzlem saysna oran.

Ayrk Olaylar: Birlikte ortaya kamayan olaylar.
H
Hareketli Ortalama: Zaman serilerinin mevsimsel ve rassal bi-
leflenlerin etkilerinden arndrmak suretiyle, bu serilerin
Bamsz Olaylar: Ortaya kp kmamas, baflka bir olayn ortaya kmasn ya da kmamasn zorunlu hale getireme-
genel eilimini elde etmek amacyla baflvurulan teknik.

Histogram: Snflandrlmfl bir seriye iliflkin, alan ilgili snfn
yen olaylar.
frekansna ve taban da ilgili snfn arala eflit, birbirine
Basit ndeks: Tek bir madde iin hesaplanan indeks.
bitiflik dikdrtgenlerden oluflan grafik.
Basit Olay: rneklem uzaynda tek rneklem noktas olan olay.

Basit Seri: Gzlem deerlerinin byklklerine gre kkten
bye ya da bykten ke doru sralanmasyla olufl-
ndeks: Bir istatiksel olaya iliflkin gzlem deerlerinin zaman ya
turulan seri.
da mekana gre gsterdii oransal deiflimler.
Belirlilik Katsays: Regresyon analizinde baml deiflkende-
statistik: 1. Belirlenen ama ya da amalar dorultusunda gz-
ki deiflimin ne kadarnn bamsz deiflkence akland-
lenen yn olaylardan derlenen verilerin ifllene-
n belirleyen katsay.
rek, ilgili olaylarn oluflturulduu ynlarn bilim-
Beta () Tipi Hata (II. Tip Hata): Doru olmayan bir hipotezin
sel olarak incelenmesinde kullanlan yntemler
(H0 doru deilken) test sonucunda kabul edilmesi halin-
btn.
de ifllenecek hata.
Bileflik ndeks: ki ya da daha ok maddeyi kapsayan indeks.
2. rnekleme iliflkin saysal karateristikler.

statistik Birimi: llebilen ya da saylabilen yn olay niteli-
Bileflik Olay: rneklem uzaynda birden ok rneklem noktas

olan olay.
indeki her olay.

statistik Serisi: Gzlem deerlerinin byklklerine gre olufl-
Bileflik Seri: Birimlerin birden fazla deiflkene gre dalmn

bir arada gsteren seri.
turulan dizi.
statistiksel Hipotez: Herhangi bir ana ktle parametresine ilifl-
Birikimli Seri: Bir frekans dalmnda her snfn frekansna bir
kin olarak ileri srlen ve doruluu olaslk kurallaryla
nceki snfn frekans eklenerek oluflturulan seri.
arafltrabilen nerme.
Dalma Serisi: Gzlem sonularnn maddesel bir deiflkenin

flklarna gre sralanmasyla oluflturulan seri.
Deiflim Aral: Bir serideki en byk deer ile kk deer
arasndaki fark.
Deiflken: statistik birimlerinin sahip olduu zellikler.
Deiflken Esasl ndeks: Bir zaman indeksinde her deerin, bir
nceki dnemin deerine gre oransal deiflimleri.
Duyarl Olmayan Ortalama: Serideki aflr deerlerden etkilenmeyen ortalama.
Kareli Ortalama: Bir seriyi oluflturan deerlerin karelerinin toplamnn gzlem saysna oran.
Karflt (H1) Hipotez: lgilenilen ana ktle parametresinin bilinen deerinde, istatiksel olarak anlaml farklarn beklendiini ifade eden hipotez.
Kontenjans Katsays: Saysal olmayan deiflkenler arasndaki
iliflkinin derecesini gsteren katsay.
Korelasyon Katsays: ki deiflken arasndaki dorusal iliflkinin ynn ve derecesini belirleyen (gsteren) katsay.
Szlk
325
S-fi
Laspeyres ndeksi: Arlkl indekslerde arlk katsaylarnn
Sabit Esasl indeks: Bir zaman indeksinde devrelerden birisi-
bafllang zamanndaki (ya da yerindeki) deerlerden seil-
nin deerinin temel kabul edilerek, dier devrelerin deer-
mesiyle oluflturulan indeks.
lerinin seilen temel devreye gre oransal deiflimi.

Sfr (H0) Hipotezi: lgilenilen ana ktle parametresinin bilinen
deerinde, herhangi bir farkn beklenmediini ifade eden
Medyan: Bir seride, seriyi iki eflit ksma blen deer.

Mekan ndeksi: Mekan serisi ile verilen bir istatistiksel olayn
hipotez.
Snflandrlmfl Seri: Deney ya da gzlem sonularnn belirli
aritmetik ortalamaya gre deiflimleri.
aralklar iinde kalan flklara gre dzenlenmesiyle olufl-
Mekan Serisi: Gzlem sonularnn lke, blge, flehir ya da

ky gibi bir mekan (yer) deiflkeninin flklarna gre sra-
turulan seri.
Standart Sapma: Bir seriyi oluflturan deerlerin aritmetik or-
lanmasyla oluflturulan seri.
talamadan farklarnn kareli ortalamas.
Mod: Bir seride en ok tekrarlanan deer.
fik: Bir deiflkenin ald deer.
Nokta Tahminlemesi: Bir rassal rneklemden elde edilen ista-
Tahminleme: Bir rassal rneklemden elde edilen istatistikler
tistiin deerini, ilgili ana ktle parametre deerine eflit ka-
yardmyla, rnein ekildii ana ktleye iliflkin parametre
bul eden tahminleme teknii.
deerlerini arafltrmak.
Tamamlayc Olay: Bir olayn ortaya kmamas ile tanmlanan
O-
Olay: Bir deneyin bir ya da daha ok sonucunu ieren kme.
olay.
Tartl Ortalama: Gzlem deerleri arasndaki nem dere-
Ortalama: Bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer.
celerini ieren ortalama.

Tipik Olay: Ait olduu kmedeki tm olaylar tek baflna temsil
rneklem: Ana ktleden uygun tekniklerle seilen birimlerden

oluflan alt topluluk.
edebilen olay.
Trend: Zaman serilerine iliflkin gzlem deerlerinin uzun dnem-
rneklem Noktas: rneklem uzaynn her bir eleman.
de artma ya da azalma ynnde gsterdii genel eilim.
rneklem Uzay: Deney ya da gzlem sonularnn tmn

ieren kme.
Y
Yn Olay: Ait olduu kmedeki olaylar tek baflna temsil ede-
meyen olay.
Paasche ndeksi: Arlkl indekslerde arlk katsaylarnn indeks devresindeki ( ya da yerindeki) deerlerden seilme-
siyle oluflturulan indeks.
Zaman ndeksi: Zaman serisi ile verilen bir istatistiksel olayn,

zaman iindeki oransal deiflimleri.
Zaman Serisi: Gzlem sonularnn yl, ay, hafta, gn ya da
Regresyon: Deiflkenler arasndaki ortalama iliflkinin matematiksel bir fonksiyonla ifade edilmesi.
saat gibi bir zaman deiflkeninin flklarna gre sralanmasyla oluflturulan seri.
326
Dizin
Beklenen Deer 111, 112, 186
Dizin
Beklenen Frekanslar 241, 243, 244, 245
Belirlilik Katsays 272, 273, 275

Ak Snf 18
Bernoulli Denemesi 118
Aklayc Deiflken 253, 255
Betimleme 297
Aa Diyagram 70, 71, 73, 82, 91, 93, 99, 110, 120
Bileflen Olaslk 80, 81, 96, 97
Alt Tahminleme 191
Bileflenlerine Ayrma Yntemi 318
Ana Ktle 5, 8, 9, 173, 174, 191, 192, 199, 213, 216, 219, 228, 231,
Bileflik ndeks 45, 46, 278, 279, 280, 283, 284
233, 235
Bileflik Olaslk 68, 79, 90, 91, 96, 97, 120
Anaktle liflki Katsays 274
Bileflik Olay 71, 72, 73, 74, 75, 95
Ana Ktle Oran 185, 188, 190, 191, 206, 231, 233
Bileflik Seri 12, 21, 22, 29, 31, 32, 265
Anaktle Regresyon Katsaylar 256

Ana Ktlenin Homojenlii 175
Binom Dalm 69, 104, 118, 119, 125, 126, 127, 128, 130, 137,
160, 161, 162, 163, 244, 245
Ani Birim 4, 7, 9
Binom Deneyi 104, 118, 119, 127, 130, 160, 163
Ani Veri Derleme 7, 9
Binom Olaslk Dalm 104, 118, 119, 125, 127, 160
Anlamllk Dzeyi 218, 222, 223, 224, 226, 229, 231, 233, 240,
Binom Rassal Deiflkeni 119, 127
241, 243, 244, 245, 263, 274
Birikimli Frekans 19, 27, 31, 50
Aralk Tahminlemesi 199, 200, 201, 202, 204, 206, 207, 208
Birikimli Seri 32, 52
Arafltrma Hipotezi 216, 223, 226, 233
Birim 4, 5, 6, 7, 8, 138, 142, 169, 173, 219
Aritmetik Ortalama 37, 41, 42, 43, 57, 198, 199, 201, 202, 208,
Btnleyici Olaylar 87
223, 228, 258, 259, 275, 280, 281, 284, 285, 286, 287, 288, 302, 303, 307
Byk Saylar Yasas 77
Artan Eilim 309, 319
Bytme Faktr 179
Artklarn Kareler Toplam 256

Aflamal Kme rneklemesi 183, 184
C-
Aylk Zaman Serisi 296
Chebyshev Teoremi 114
Ayrk Olaylar 68, 83, 84, 85, 87, 94, 97, 98, 99
apraz Tablo 80
Ayrk Olmayan Olaylar 84
arpmsal Model 305, 306, 311, 312, 313, 314, 318
Azalan Eilim 319
arpma Kural 68, 89, 90, 92, 93, 120

ereve 16, 168, 169, 173, 174, 177, 178, 179, 180, 181, 183, 192,
219
Baml Deiflken 21, 256, 258, 261, 265, 268, 269, 273, 275
ereve Hatas 174
Baml Olaylar 85, 86, 87
eyrek Yllar 299, 312, 313, 315
Bamsz Deiflken 240, 258, 261, 264, 268, 269, 273, 275
karsama 69, 173, 182, 218, 263
Bamsz Olaylar 68, 85, 86, 87, 92, 93
izgi Grafik 108
Bamsz rneklemler 242
oklu Regresyon Modeli 255
Bamszlk 239, 240, 241, 242, 243, 244, 246
ubuk Grafik 22
Balanm 253
Basit Dorusal Regresyon 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259,
261, 262, 263, 264, 265
Basit Fiyat ndeksi 283

Basit ndeks 283, 284, 285, 286, 287, 288
Basit ndekslerin Tartl Aritmetik Ortalamas 284, 287,
288
D
Dalm 13, 19, 59, 77, 80, 90, 119, 128, 129, 130, 137, 138, 140,
141, 142, 143, 218, 220, 263, 274, 297
Dalma Serisi 32
Dalga fiiddeti 299, 305
Dalga Uzunluu 299, 301, 302, 312, 314, 319
Basit ndekslerin Tartsz Aritmetik Ortalamas 284, 286

Basit Miktar ndeksi 283
Basit Olay 71, 72, 73, 74
Basit Rassal rneklem 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 188,
189, 190, 191, 198, 200
Basit Seri 14, 15, 16, 17, 31, 38, 43, 45, 47, 48, 53, 54, 60, 65
Basit Toplam ndeks 284, 285, 291
Deiflim Aral 36, 60, 64

Deiflim Katsays 36, 62, 63
Deiflken Esasl ndeks 282, 283, 290
Deiflkenlik 36, 37, 59, 60, 62, 63, 204
Deiflkenlik lleri 36, 37, 59, 60, 62
-den Az Serisi 31
-den ok Serisi 32
Dizin
Deneme 118, 119, 121, 125, 127, 160, 161, 163
Gncel ereve 180
Deney 3, 8, 17, 68, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 83, 84, 87,
Gven Aral 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 263
88, 89, 93, 98, 104, 105, 107, 110, 111, 117, 118, 119, 127, 130, 133, 160,
Gven Dzeyi 199, 200, 201, 202, 203, 204, 205, 206, 208
162, 163, 177, 178, 182, 227
Gven Snrlar 199, 200, 201, 208
Doal Birim 4, 5, 6, 9
327
Gvenilir Tahmin 199
Doal Olmayan Birim 9

Dorusal Model 255, 306, 307, 308
Dorusal Regresyon Modeli 252, 269

Dorusal Trend 306, 309, 311, 319
H0 Hipotezi 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222, 225, 226, 227, 229,
232, 233, 234, 239, 242, 243, 248, 274
Duyarl Olmayan Ortalama 36, 37, 48, 53
H1 Hipotezi 234
Duyarl Ortalama 36, 37
Hareketli Ortalama 294, 301, 302, 303, 304, 312, 314, 319
Dzeltme Faktr 161
Hata Dzeyi 176, 208

Hata Kareler Ortalamas 262
Hata Terimi 255, 261

Eik Seri 57
Hatalarn Kareler Toplam 261
Eilim 36, 37, 53, 256, 279, 297, 298, 299, 300, 308, 309, 319
Hatalarn Varyans 262
Erisel Model 306, 307, 308, 316
Hipotez 197, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 220, 221, 222,
Erisel Trend 306, 307
223, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237, 239,
Elementer Olay 71
240, 242, 243, 244, 248, 261, 264, 265, 268, 274, 275
En ok Olabilirlik Yntemi 256
Hipotez Testi 212, 213, 214, 218, 219, 220, 223, 228, 265
En Kk Kareler (EKK) Yntemi 256
Histogram 23, 24, 25, 26, 30, 32, 56, 138, 265
En Kk Kareler Normal Denklemleri 306, 307, 308, 316,
Hcre 80
317
Eflit Aralkl Zaman Noktalar 295

Eflit Olaslkl Sonular 75
I-
I. Tip Hata 218, 222
II. Tip Hata 218
adeli Rassal Seim Sreci 181

Faktriyel 104, 115, 116
adesiz Rassal Seim Sreci 181
Farkllk 63, 181, 184, 195, 199, 213, 214, 216, 218, 219, 224, 226,
ki Sonulu (Kesikli) Bir Rassal Deiflken 118
229, 230, 232, 293, 305, 313
ki Ynl Test 222, 224, 229
Fisher ndeksi 289, 290
liflki (Bant) 240
Frekans Dalm 15, 18, 19, 21, 22, 30, 31, 32, 59, 213, 239, 244,
liflkinin Derecesi 238, 246, 247, 253, 254, 269, 270, 275
246, 248, 249
Frekans Erisi 27, 31
ndeks 45, 46, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286, 287, 288, 289, 290,
291, 292, 301, 315, 316
Frekans Poligonu 23, 25, 26, 27, 30, 32
ndeks Says 285, 290
Frekans Serisi 16, 17, 18, 20, 23, 31, 32, 39, 42, 50, 54, 55, 61
radi rnekleme 8
statistik 3, 4, 5, 7, 8, 9, 13, 15, 17, 29, 32, 36, 37, 48, 49, 58, 59,
60, 69, 73, 101, 105, 169, 171, 180, 182, 183, 184, 185, 187, 188, 191, 196,
Genel Veri Derleme 8
197, 198, 199, 201, 212, 213, 214, 218, 219, 228, 233, 239
Geometrik Ortalama 45, 46, 289, 290
statistik Birimi 4
Gerek Birim 5, 6
statistik Ktlesi 5, 8, 9
Gerek Ktle 6
statistik Serisi 13, 15, 17, 32, 37, 48, 49
Greli Sklk Dalmlar 77, 105
statistiksel karsama 182
Greli Sklk Younluklar 138
statistiksel Deney 69, 73, 105
Gzlem Birimi 173, 176, 193
statistiksel Hipotez 213, 214, 215, 220
Gzlem Deeri 16, 22, 39, 42, 45, 46, 48, 49, 50, 51, 53, 54, 55, 60,
statistiksel Karar 222, 227, 230
65, 176, 256, 279, 282, 297, 300, 301, 302, 303, 304, 305, 308, 309, 310,
statistiksel Tahminleme 197, 198
313, 317, 319, 320
statistiksel Test 214, 215, 228
Gruplandrlmfl Seri 12, 17
statistiksel Yorumlama 197
328
Dizin
L
Kamuoyu Arafltrmas 163
Laspeyres ndeksi 289, 290
Karakteristik 3, 80, 169, 184, 185
Liste 14, 15, 32, 72, 79, 107, 108, 116, 174, 179, 208
Karar Verme 172, 197, 218, 220, 235, 302
Logaritmik Dnflm 205
Kareli Ortalama 37, 46, 47, 48, 60, 62, 66, 191
Karfllkl (ya da Tamamyla) Ayrk Olaylar 83
Karflt Hipotez 215, 216, 220, 223, 240, 243
Maddesel Bir Varla Sahip Birimler 4, 5, 9
Kartezyen Grafik 296, 297
Maddesel Varla Sahip Olmayan Birimler 4
Kartopu rneklemesi 179
Marjinal Olaslk 80
Katflk Olay 71, 72
Medyan 48, 49, 50, 51, 52, 53, 57, 65, 66, 307
Kesikli Dalm 104, 105, 106, 107, 108, 111
Medyan Snf 50, 51, 52
Kesikli Rassal Deiflken 104, 105, 106, 107, 111, 113, 118, 119,
Mekan Deiflkeni 5, 14
Mekan ndeksi 280, 281
126, 128, 137, 160, 161
Kesikli Rassal Deiflkenin Ortalamas 104, 111, 113
Mekan Serisi 14, 32, 280
Kesikli Bir Rassal Deiflkenin Standart Sapmas 104, 111,
Merkezi Eilim lleri 36, 37

Merkezi Limit Teoremi 187, 191, 203
112, 113, 114
Kesikli Zaman Serisi 295
Merkezilefltirilmifl Hareketli Ortalama 303, 304, 314
Kesin olay 74
Mevsim ndeksleri 315, 316
Kestirici 256, 262

Kestirim 69, 252, 253, 255, 256, 257, 260, 261, 262, 263, 264, 273
Mevsimsel Bileflen 295, 299, 305, 306, 311, 312, 313, 314, 316,
319
Keyfi Seim Usul 177
Mevsimsel Faktr 305
Ki-Kare Bamszlk Testi 239, 240, 242, 246
Mevsimsel Seriler 294, 304, 305, 311, 312
Ki-Kare Dalm 219
Mod 27, 48, 53, 54, 55, 57, 58, 59, 66
Ki-Kare Homojenlik Testi 242, 243
Mod Snf 54, 55
Ki-Kare Uygunluk Testi 244, 245, 246, 249
Mutlak Deiflkenlik lleri 62
Ksmi Veri Derleme 8

Klasik Olaslk Kural 75, 78
Kolayda rnekleme 177, 178
Nicel Arafltrma 175
Kombinasyon 104, 115, 116, 117, 304, 305
Nicel Deiflkenler 239
Konjonktrel Bileflen 295, 300, 304, 305, 309, 310, 312, 314,
Nitel Arafltrma 175
317, 319
Nitel Deiflken 239, 242
Konjonktrel deiflme 297, 300, 317
Nokta Tahmini 198, 199
Kontenjans Katsays 246, 247, 248
Nokta Tahminlemesi 196, 197, 198, 199, 207, 208
Kontenjans Tablolar 241
Nokta Tahminleyicisi 198
Korelasyon 249, 266, 267, 268, 269, 270
Normal Dalm 136, 137, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 147, 148,
Korelasyon Analizi 267, 269, 276
150, 151, 152, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 176, 187, 191, 200,
Korelasyon Katsays 269, 270, 271, 272, 273, 274, 275
201, 202, 204, 206, 208, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 224, 225, 226, 228,
Koflullu Olaslk 81, 83, 92
229, 231, 234, 235, 274
Kota rneklemesi 178, 193

Kritik Deer 220, 221, 222, 235, 241, 245
Kura Usul 179, 180
Normal Denklemler 257, 258, 306, 307, 308, 317

Normal Eri 140, 141, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 156, 157,
158, 159, 202, 220, 221, 232, 266
Kuramsal Frekanslar 245
Normal Olaslk Dalm 137, 140, 141
Kuramsal Olaslk 77, 107
Normal Rassal Deiflken 140
Kme rneklemesi 183, 184

Ktle 5, 6, 7, 8, 9, 107, 121, 169, 173, 174, 175, 177, 179, 180, 181,
O-
184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 197, 198, 199, 201, 204, 206, 213, 214,
Olanaksz Olay 74
215, 216, 223, 227, 230, 239, 242, 244, 255, 263, 274
Olasln Greli Sklk Kavram 75, 76, 77
Dizin
Olaslk 69, 70, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81, 107, 108, 118, 125, 128,
132, 137, 140, 156, 160, 199, 213, 215, 218, 245, 249
329
rnekleme Hatas 168, 172, 180, 182, 191, 192, 216, 222, 230,
232
rnekleme Oran 187, 190, 202, 203
Olaslk Dalm 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 112, 113,
115, 118, 120, 123, 124, 125, 126, 128, 129, 130, 131, 133, 134, 135, 136,
rnekleme Plan 173, 174, 184, 190, 191, 193
137, 138, 139, 140, 160, 185
rnekleme Teorisi 213
Olaslk Dalmnn Ortalamas 112

Olaslk Dzeyi 199, 229, 235
P-R
Paasche ndeksi 289, 290
Olaslk Younluk Fonksiyonu 138
Parametre 3, 130, 133, 134, 141, 158, 159, 161, 169, 171, 180, 181,
Olaslkl Olmayan rnekleme 168, 174, 175, 184

Olaslkl rnekleme 168, 169, 174, 179, 180, 184
182, 185, 188, 191, 192, 193, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 208, 212, 213,
Olay 3, 4, 5, 6, 7, 9, 13, 37, 68, 69, 71, 72, 74, 75, 76, 77, 78, 80, 81,
214, 215, 216, 219, 222, 223, 244, 245, 252, 255, 256, 262, 263, 264, 304,
82, 83, 84, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 96, 98, 100, 101, 110,
305, 306, 308
Parametre Tahminleyicisi 182
120, 129, 132, 173, 279, 281, 300
Olaylarn Ara Kesiti 68, 89
Parametrik Hipotez Testleri 215
Olaylarn Bileflimi 68, 95, 96
Parametrik Olmayan Hipotez Testleri 215
Oranlarn Ortalamas 45
Poisson Olaslk Dalm 129, 130, 131, 133, 134
Oranlarn rnekleme Dalm 189, 191, 193, 231, 233
Poligon 23, 25, 26, 27, 32, 138, 266
Oranl lek 215
Rassal Aralk 199

Rassal Bileflen 295, 300, 302, 304, 305, 309, 310, 311, 312, 313,
Oransal Byklk 225

Oransal Deiflim 279, 280, 281, 283
314, 317, 318, 319
Rassal Dalgalanma 299
Ortalama 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 53, 57,
Rassal Deiflken 105, 106, 107, 108, 111, 112, 118, 126, 128, 129,
59, 60, 111, 112, 128, 132, 141, 142, 147, 156, 158, 169, 175, 185, 186, 187,
190, 192, 198, 199, 201, 202, 204, 206, 213, 215, 223, 228, 253, 262, 280,
281, 285, 286, 289, 302, 314
137, 140, 142, 147, 152, 160, 161, 185, 186, 187, 189, 190, 191, 198, 199,
201, 226, 244, 248, 249
Rassal Deiflme 297, 300, 301
Ortalama liflki 253
Rassal rneklem 8, 179, 180, 181, 182, 183, 185, 186, 187, 188,
Ortalamalar Orijini 258, 259, 260

Ortalamalarn Ortalamas 45
nerme 213, 214
ngr 8, 69, 78, 164, 245, 294, 295, 302, 304, 306, 311, 312, 318
189, 190, 191, 197, 198, 199, 200, 201, 202, 203, 206, 208, 214, 219, 235,
242
Rassal rnekleme 179, 180, 181, 182, 183, 186, 187, 189, 190
Rassal rnekleme Yntemi 181
rneklem 3, 8, 9, 60, 69, 75, 169, 171, 172, 173, 174, 177, 178, 179,
Rassal Saylar Tablosu 179, 180
180, 181, 183, 184, 185, 187, 188, 190, 191, 192, 198, 199, 201, 204, 206,
Rassal Seim 179, 180, 181, 182, 184, 206, 208

213, 218, 219, 220, 227, 231, 263, 264, 273, 274, 275
Red Blgesi 216, 217, 218, 220, 221, 222, 224, 225, 226, 227, 229,
rneklem Hacmi 76, 78, 168, 174, 175, 176, 177, 178, 182, 183,
231, 232, 233, 235, 241, 242, 245, 248, 266
186, 187, 193, 201, 204, 206, 219, 224, 227, 228, 229, 231, 234, 245
Regresyon 249, 252, 253, 255, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
rneklem statistii 171, 176, 184, 188, 192, 197, 200, 208, 214,
263, 264, 267, 269, 270, 271, 272, 273, 275, 276
216, 217, 218, 219, 220, 221, 223, 231, 242
Regresyon Analizi 253, 255, 256, 264

rneklem statistiinin rnekleme Dalm 184
Regresyon zmlemesi 253, 263
rneklem Oran 168, 181, 189, 190, 193, 206, 230, 231, 232, 234
Regresyon Denklemi 252, 253, 256, 257, 258, 259, 260, 261, 262,
rneklem Orannn rnekleme Dalm 232

264, 266, 272
rneklem Uzay 68, 69, 70, 71, 74, 75, 89, 95, 101
rneklem Varyans 179, 189
rnekleme 8, 169, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 181,
Regresyon Dorusu 255, 258, 259, 264, 273

Regresyon Katsays 256, 258, 260, 263, 264, 266, 271, 272, 275
Regresyon Sabiti 264
182, 183, 184, 185, 188, 190, 191, 192, 197, 202, 206, 213, 214, 218, 219,
220, 228, 231, 255, 263
rnekleme Birimi 173, 180, 193

rnekleme Dalm 168, 184, 185, 186, 187, 190, 191, 192, 193,
197, 200, 201, 202, 206, 263
S-fi
Sabit Esasl ndeks 281, 282
Sabit Terim 255
Sadelefltirilmifl Normal Denklem 307
rnekleme Dalmnn Varyans 187, 190
Saysal (Nicel) Deiflkenler 239
rnekleme Dfl Hatalar 168, 172, 191, 192
Saysal Karakteristik 3, 169, 184, 185
330
Dizin
Saysal Olmayan Deiflken 238, 239, 241
Sayma Kural 79
t statistii 204, 264, 274, 275
Serbestlik Derecesi 204, 205, 208, 228, 239, 241, 242, 243, 244,
t rnekleme Dalm 263
245, 246, 248, 249, 261, 262, 263, 264
t testi 229
Seri 13, 14, 19, 21, 22, 23, 27, 29, 37, 43, 45, 46, 48, 53, 57, 59, 60,
Tabaka 178, 182, 193
62, 257, 259, 280, 281, 283, 295, 297, 299, 300, 302, 305, 306, 307, 308,
Tabakalama Deiflkeni 182
309, 310, 311, 312, 313, 316, 317
Tabakalama Kriteri 178
Serpilme Diyagram 29, 32, 252, 253, 254, 255, 256, 266, 273,
Tabakalar i Varyans 182
296
Tabakal rnekleme 181, 182

Sfr Hipotezi 213, 215, 216, 218, 219, 223, 224, 228, 229, 231, 235,
Tahmin 191, 197, 198, 199, 206, 208, 228, 256, 261, 265, 306, 307,
240, 242, 243, 248, 266, 275

308, 309, 310, 311, 312, 313, 314, 315, 316, 317, 318, 319
Sklk Dalmlar 77, 105, 107
Tahmin Hatas 265
Snf Aral 18, 23, 27, 30, 32, 54, 55
Tahminin Gvenilirlii 199
Snflandrlmfl Seri 12, 14, 17, 18, 19, 22, 23, 25, 31, 32, 40, 41,
Tahminleme 181, 191, 195, 196, 197, 198, 199, 201, 211, 309, 312
43, 46, 50, 51, 55, 56, 61, 62
Tamamlayc Olaylar 68, 87, 88
Snflayc lek 215
Tamsaym 168, 169, 170, 171, 172, 173, 214
Sralayc lek 215
Tanm Aral 137
Simetrik Dalm 145, 160, 191, 204, 228
Tart 44, 286, 287, 289
Sistematik Hata 179, 180, 190
Tartl Aritmetik Ortalama 43, 288
Sistematik rneklem 183, 184
Tek Modlu Seriler 57
Sistematik Seim 179, 180
Tek Ynl Alt Kuyruk Testi 216
Sonlu (Belirli) Ktle 6
Tek Ynl st Kuyruk Testi 231
Sonsuz Ktle 6
Temel Deer 279, 280
Sosyal Arafltrmalar 177
Temel Devre Fiyat 283, 286
Standart Birim 142
Temel Devre Miktar 283, 287, 289
Standart Deiflken 187, 191, 204
Temel Faktrler 297
Standart Hata 168, 186, 187, 190, 191, 192, 199, 200, 201, 202,
Temel Yl Fiyat 286
203, 204, 205, 206, 207, 208, 219, 226, 228, 232, 234, 235, 252, 261, 262,
Temsili rneklem 171, 177, 179
263, 264, 265, 274, 275, 308
Test statistii 216, 219, 220, 224, 225, 226, 227, 228, 229, 230,
Standart Normal Dalm 136, 141, 142, 143, 146, 147, 149,
231, 232, 234, 235, 241, 242, 243, 247, 248, 264, 266, 274, 275
152, 153, 156, 157, 161, 163, 164, 176, 200, 204, 206, 221, 225, 226, 228,
Testin Anlamllk Dzeyi 218
232, 234
Testin Yn 216
Standart Sapma 36, 60, 61, 62, 63, 64, 66, 104, 105, 111, 112, 113,
Tipik Olay 3
114, 115, 126, 127, 128, 132, 140, 141, 142, 147, 156, 158, 186, 187, 189,
Toplamsal Model 305
202, 203, 228
Trend 295, 297, 298, 299, 300, 301, 304, 305, 306, 307, 308, 309,
Standart Skor 142

310, 311, 312, 313, 314, 316, 317, 318, 319
Standartlafltrma 147
Trend Bilefleni 295, 297, 305, 306, 308, 309, 310, 311, 313, 316,
Stokastik (Olaslkl) Model 255

319
Student t Dalm 137

Srekli Birim 4, 9
U-
Srekli Dalm 204
Uzun Dnemli Etkiler 297
Srekli Ktle 6, 9
st Tahminleme 191
Srekli Rassal Deiflken 104, 106, 137, 138, 139, 148, 150, 151,
153, 159, 164
Srekli Veri Derleme 7

Sreklilik Dzeltmesi 161, 162
Sreksiz Ktle 6, 9
V
Varsaymsal Birim 5, 6
Varsaymsal Ktle 6, 9
Varyans 10, 62, 64, 66, 113, 134, 135, 164, 176, 179, 181, 182, 187,
fians Deiflkeni 105

189, 190, 199, 201, 252, 256, 261, 262, 266
fik 3, 5, 6, 7, 13, 14, 17, 32
Dizin
Venn Diyagram 70, 72, 87, 88, 89

Veri 2, 3, 6, 7, 8, 9, 13, 14, 18, 22, 30, 37, 76, 78, 115, 169, 170, 172,
175, 177, 181, 183, 192, 218, 317, 319
Veri Derleme 2, 6, 7, 8, 9, 169, 172, 175, 181, 192, 218
331
Z
z Dalm 219
z Deerleri 142, 147, 148, 152, 154, 157, 162, 202, 221
z statistii 224
z Rassal Deiflkeni 147
z Skorlar 142
Yaklaflk Olaslk 77, 107, 138, 160
Yaklaflk Olaslk in Greli Sklk 77
Yanlg Pay 176
Yanltc Faktrler 294, 297, 300, 301, 305, 306, 308, 314
Yanllk 180
z Testi 215, 226

Zaman Deiflkeni 5, 13, 14, 137, 295, 296, 297, 307
Zaman ndeksi 281
Zaman Serilerini Etkileyen Faktrler 294, 295, 297
Zaman Serisi 13, 32, 280, 281, 294, 295, 296, 297, 298, 299, 301,
Yansz Tahmin 200, 202

302, 304, 305, 306, 307, 308, 310, 311, 314, 318, 319, 320
Yargsal rnekleme 178

Yn Olay 3, 4, 5, 7, 13
Yllk Zaman Serisi 296, 306, 313, 317
Younluk Fonksiyonu 138
Yorumsal statistik 213, 214
Zaman Serisi Bileflenleri 297, 301, 302, 304, 305

Zaman Serisi zmlemesi 294, 295, 301, 302, 304
Zincirleme ndeks 282

Olasılık Ve İstatistik - Anadolu Üniversitesi Ders Notları

Uploaded by

Document Information

Copyright

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Olasılık Ve İstatistik - Anadolu Üniversitesi Ders Notları

Uploaded by

Copyright:

TC.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 1448

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Temel Kavramlar .................................................................... 1

statistik Serileri (Frekans Dalmlar) ............................... 11

Merkezi Eilim ve Deiflkenlik lleri .............................. 35

Kesikli Rassal Deiflkenler ve Olaslk Dalmlar ............. 103

GRfi ........................................................................................................... 105

Srekli Rassal Deiflkenler ve Normal Dalm ................. 135

GRfi ........................................................................................................... 137

rnekleme ............................................................................ 167

Nitel Deerlendirmede Esas Olan Faktrler ....................................... 175

statistiksel Tahminleme....................................................... 195

Hipotez Testleri .................................................................... 211

Probleme liflkin Kararn Verilmesi ........................................................... 222

Ki-Kare Testi ......................................................................... 237

GRfi .......................................................................................................... 239

Basit Dorusal Regresyon .................................................... 251

GRfi ........................................................................................................... 253

Korelasyon ............................................................................. 267

ndeksler ................................................................................. 293

Basit ndeksler ......................................................................................

Zaman Serisi zmlemesi ................................................. 293

Szlk ................................................................................ 324

Prof.Dr. Ali Fuat YZER

endi kendine renme

erik Haritas: erik haritas, nite

Yanyaz: nitenin iinde yer alan baz

rnek: niteler iinde alfltnz konuyu daha

Sra Sizde: Herhangi bir

Kendimizi Snayalm: nitelerin

alflma Biimine liflkin Olarak:

nite 1 - Temel Kavramlar

Bir olaylar kmesinde tek bir

statistik, belirlenen ama

BRM, DEfiKEN VE STATSTK KTLES (ANA KTLE)

statistiin temel kavramlarn aklayabileceksiniz.

Bir nesne ya da olayn, birim

Yn olay niteliindeki her olaya birim ad verilir. Kolaylkla anlafllabilecei gibi

Maddesel Bir Varla Sahip Olan ya da Olmayan Birimler

Srekli ya da Ani Birimler

Doal ya da Doal Olmayan Birimler

nite 1 - Temel Kavramlar

ki bir renci oluflturulamaz. Kolaylkla anlafllabilecei gibi, doal birimler bir

Gerek ya da Varsaymsal Birimler

statistik birimlerinin sahip

Deiflken (zellik) Trleri

statistik Ktlesi (Ana Ktle)

Yn olay niteliindeki ayn

Gerek ya da Varsaymsal Ktleler

Sonlu ya da Sonsuz Ktleler

Srekli ya da Sreksiz Ktleler

Veri derleme kavramn aklayabilecek ve veri derleme trlerini

nite 1 - Temel Kavramlar

Deiflken ve fiklarn Belirlenmesi

Veri Derleme Trleri

Ani ya da Srekli Veri Derleme

Genel ya da Ksmi Veri Derleme

Ana ktleden uygun

Hakknda bilgi edinilmek istenen ktlenin tamamnn gzlenmesine genel veri

3. Bir istatistik ktlesi hangi nedenlerle snrlanmak zorundadr, aklaynz.

nite 1 - Temel Kavramlar

7. Ktlelere iliflkin afladaki ifadelerden hangisi

AVRAOLU, Zeki: statistik, 2. Bask, Ankara ktisadi

RONALD AYLMER FISHER (1890-1962)

alflma Biimine liflkin Olarak