1

1. YALAMA VE KAYMALI YATAKLAR

1.1.Giri
Temasta olan ve birbirine gre izafi harekette bulunan iki elemann temas eden yzeyleri
arasnda srtnme ve buna bal olarak anma, scaklk art ve enerji kayb meydana gelir.
Bu olaylarn etkisini azaltmak iin alnmas gereken nlemlerin banda yalama gelmektedir.
Srtnme, anma ve yalama konular ile ilgilenen bilim dalna triboloji denir.
1.2. Srtnme
Genel anlamda temasta olan ve izafi hareket yapan iki elemann temas yzeylerinin
harekete veya hareket ihtimaline kar gsterdikleri dirence srtnme denir. Temasta olan
hareketli paralarn yzeyleri arasnda; kayma , yuvarlanma veya kayma-yuvarlanma
tarznda bir hareket mevcut olabilir. Buna gre de srtnme kinematik bakmdan kayma,
yuvarlanma veya kayma-yuvarlanma eklinde olur. Kaymal yataklar kayma srtnmesi
prensibine gre alr.
zafi hareket yapan yzeyler arasnda bir yalayc maddenin bulunmas veya
bulunmamas bakmndan srtnme;
Kuru srtnme
Snr srtnme (yar sv srtnme)
Sv srtnme
eklinde olabilir.
1.2.1 Kuru Srtnme
Kuru srtnme; birbirine gre izafi harekette bulunan ve dorudan doruya temasta olan
iki yzey arasnda oluan srtnmedir. Temasta olan bu iki yzey ekil-1.1de gsterildii
gibi Fn normal kuvvetinin etkisi altnda ise temas yzeyleri arasnda harekete kar
Fs .Fn

ekil-1.1 Kuru srtnme modeli

2
deerinde bir srtnme kuvveti oluur. Burada srtnme katsaysdr. ekil-1.1deki A
cismine F kuvveti uygulanrsa iki durum ortaya kabilir.
Fn > F olabilir. Bu durumda cisimler birbiri zerinde kaymaz. Ancak hareket
olana olduundan yzeyler arasnda statik srtnme denilen bir diren
meydana gelir.
Fs F olabilir. Kinematik srtnme olarak adlandrlan bu durumda F kuvvetinin
etkisi altnda yzeyler birbiri zerinde kayar. Pratikte srtnme denilince bu tr bir
srtnme akla gelir. Anma, scaklk art ve enerji kayb gibi olaylar kinematik
srtnme halinde ortaya kar.
Eer Fn [N] kuvveti ile bastrlan A elemannn hz [m/sn] ise srtnme sonucu
kaybolan g;
P .Fn .

[Nm/sn = Watt]

olur. Buna gre srtnme nedeniyle meydana gelen g kaybn azaltabilmek iin srtnme
katsaysnn deerini azaltmak gerekir. Bu ise

Yzeylerin ok hassas ilenmesi

Yzeyler arasna srtnme katsays kk olan ve yalayc ad verilen bir

baka malzeme konulmas

Yzeyler arasnda yuvarlanma srtnmesi aa karan yuvarlanma elemanlar

konulmas

suretiyle salanabilir.
1.2.2 Snr Srtnme
Yzeyler arasnda yalayc bir madde bulunduu halde sv srtnme hali meydana
gelmedii takdirde snr srtnme hali ortaya kar. Pratikte ok rastlanan bu srtnme
halinde srtnme katsays genel olarak 0.02 ile 0.1 arasnda deiir.
1.2.3 Sv Srtnme
Sv srtnme halinde birbirine gre izafi hareket yapan yzeyler bir ya tabakas
tarafndan tamamen ayrlr. Srtnme dorudan doruya yalama yann tabakalar arasnda
olur. Cismin hareketine kar koyan diren
gerilmesine baldr.

kuvveti

ya

tabakalar

arasndaki

kayma

3
Yzeylerin przll gz nne alnrsa, analitik bakmdan sv srtnmesi;
h 0 R t1 R t 2

bants ile ifade edilir. Burada;

h0
Rt1 ve Rt2

minimum ya tabakas kalnl

yan yzeylerin maksimum przllkleridir.

Sv srtnmenin olumasnda rol oynayan esas etken ya tabakasnda meydana gelen

basntr. Ya tabakasndaki basn d yk dengeleyecek bir deere ulat takdirde
yzeyler tamamen birbirinden ayrlr. Ya tabakasndaki basn oluumu;
Hidrodinamik
Hidrostatik
olmak zere iki olaya baldr.
1.2.3.1. Hidrodinamik Sv Srtnme
Hidrodinamik sv srtnmede, yzeylerin geometrik ve kinematik artlarna bal olarak
ya tabakasnda kendi kendine bir basn alan oluur. Basnl bir ya filminin oluabilmesi
iin kinematik ve geometrik artlar, yzeylerin birbirine gre belirli bir izafi hza sahip
olmas ve ya tabakasnn hareket ynnde daralmasdr. Pratikte bu iki art eik dzlemsel
yzeylerde ( eksenel yataklarda, ekil-1.2a ) ve birbirine gre eksantrik bir durumda olan
silindirik yzeylerde ( radyal yataklarda, ekil-1.2b) gerekleir.

a-) Eksenel yatak

b-) Radyal yatak

ekil-1.2- Hidrodinamik sv srtnme

Hidrodinamik sv srtnme kinematik ve dinamik artlara bal olduundan uygulama
alan snrldr. Genellikle bu srtnme hali, izafi hareketin srekli olduu ve ya tabakasnn

4
hareket ynnde daralan bir ya kamas oluturduu takdirde ok ksa sreli gerekleebilir.
Ancak bu srtnme hali hibir zaman srekli olmaz.
1.2.3.2. Hidrostatik Sv Srtnme
Hidrostatik sv srtnme halinde, d ykn dengelenmesi ve yzeylerin birbirinden
ayrlmas iin gereken basn, bir yksek basnl pompa vastas ile dardan salanr. Ya,
basn ile yzeyler arasna gnderilir. Bu durumda btn sistemlerde, yzeylerin kinematik ve
geometrik artlarna bal olmakszn sv srtnme salanabilir. Yani hidrostatik sv
srtnme hareketsiz yzeylerde de oluturulabilir. Kuru ve snr srtnmenin bulunmad bu
yalama durumunda anma da yoktur.
1.3. Viskozite
Genel olarak viskozite, herhangi bir akkann harekete kar gsterdii diren veya baka
bir deyimle, akma srasnda sv tabakalar arasndaki i srtnmeyi ifade eden bir zelliktir.
ekil-1.3teki sisteme Newtonun viskoz akkanlarla ilgili kanunu uygulanarak viskoziteyi
veren bir bant elde edilebilir. ekil-1.3teki A ve B tablalar birbirine paralel olup kalnl
h olan bir ya filmi ile ayrlmtr. A tablas u hz ile hareket etmekte, B tablas ise sabit
durmaktadr.

ekil-1.3
Ya filminin bir seri yatay tabakalardan meydana geldii ve F kuvvetinin bu tabakalar
deforme ettiini veya birbiri zerinde bir deste oyun kartnda olduu gibi kaydrdn kabul
edelim. Madensel yzeylerle dorudan doruya temasta olan ya tabakalar absorpsiyon
nedeniyle yzeylere tamamiyle yaptndan u hz ile hareket eden A yzeyine yapm olan
tabakann hz u, sabit B yzeyi zerindeki tabakann hz ise sfrdr. Ara tabakalarn hz ise
sabit yzeyden olan uzaklklar yye bal olarak sfr ile u hz arasnda deiir. Newton
kanununa gre akkan filminin herhangi bir noktasndaki kayma gerilmesi yye gre hzdaki
deiim miktar ile orantldr. O halde

5
F
du

A
dy

yazlr. Burada;

orant sabiti olup dinamik viskozitedir.

du
dy

hzn y mesafesine gre deiimi, hz gradyan veya kayma orandr.

Buna gre viskozite () akkann i srtnme direncinin bir lsdr. Hz ya

filminin kalnlyla doru orantl deitiine gre;
du
u

dy
h

olur ve

F
u

A
h

ifadesi elde edilir. Boyut analizi yaplrsa viskozitenin;

F.t
( kuvvet).(zaman)

L2
( uzunluk) 2

boyutunda olduu grlr. Dinamik viskozite, Poise ( P ) veya bunun yzde biri olan
Centipoise ( cP ) ile llr. Buna gre

F.h
[ N.].[ m.]

[ Pa.s ] 10 [ Poise] 10 3 [cP] 145 [reyn]

A.u
[ m 2 ].[m / s]

olur. ngiliz-Amerikan sisteminde ise dinamik viskozitenin birimi;

[ Pound ].[s.]
1 [ reyn] 10 6 [reyn]
[inch 2 ]

olur. Dier bir viskozite tarifi de kinematik viskozite ( ) eklinde olup

eklinde ifade edilir. Burada;

dinamik viskozite

ktle younluu

yerekimi ivmesi

zgl arlktr.

.g

6
Ktle younluu ile zgl arlk arasnda
uzunluk 2
viskozitenin boyutu
zaman

bants vardr. Kinematik

dr ve Stokes ( St ) veya bunun yzde biri olan Centistokes (

cSt ) ile llr. Buna gre

[cm 2 ]
1
[St.] 100 [cSt.]
[ft 2 / s.]
[s.]
929

olur. Almanyada kinematik viskozite Engler derecesi ile gsterilir ve aadaki esasa gre
tayin edilir.
E

100 cm 3 ya akma zaman

100 cm 3 suyun 20 C de akma zaman

Buna gre Engler derecesi ile dinamik viskozite arasnda

6.44

4
7.42 E
10
E

daN.s
m 2

eklinde bir bant vardr. Burada yan zgl arl ( )nn birimi [daN/dm3] olarak
alnacaktr.
1.3.1 Viskozitenin llmesi
Viskozite, viskometre veya viskozimetre denilen cihazlarla llr.Viskozite tayininde
prensip olarak belirli hacimdeki bir svnn ince bir borudan akma zaman tespit edilir ve bir
viskozite katsays belirlenir. Amerikada Saybolt viskometresi, ngilterede Redwood
viskometresi ve Avrupada Engler viskometresi kullanlr. rnein; Saybolt Universal
Viskometresinde, 600 mm3lk svnn 17.6 mm. apnda, = 12.25mm. boyundaki ince bir
borudan geme zaman llr. Svnn ak zaman saniye cinsinden Saybolt Universal
Viskozitesi ( SUV ) veya Saybolt Universal Saniyesi ( SUS ) olarak isimlendirilir.
( SUS ) yan izafi viskozitesi olarak ie yarar. stenirse standart tablolar yardmyla cP
veya reyne dntrlebilir. Ayrca Amerikadaki otomobil mhendisleri dernei ( The
Society of Automotive Engineers, SAE ) yalar fiziksel bnyelerinden ayr olarak
snflandrlm ve yalara numaralar verilmitir.Yalarn viskozitesi 0F ( -17.8 C ) veya 210
F ( 98.9 C ) scaklklarda tespit edilmitir. Viskozitesi 0F

da tesbit edilen yalarn

numaras yannda ayrca W iareti ( SAE 10W gibi ) vardr. Bu yalar kn kullanlabilecek
yalardr. Yalar ince, orta ve kaln ya olmak zere ana gruba ayrlr.
E

[ cSt ]

7
SAE 5W
2.2
SAE 10W
2.8
SAE 20W
5.1
SAE 20
4.9
SAE 30
8.15
SAE 50
17.1
1.3.2 Viskozitenin Scaklkla Deiimi

13
18
33
32
60
120

NCE YA
ORTA YA
KALIN YA

Viskozite; scakln artmasyla azalr. Bu nedenle genel olarak scakla bal bir
viskozite forml yazlamaz, ancak scakla gre viskozite deiimini gsteren diyagramlar
izilebilir. Yalama yalarnn viskozitesinin tespiti yatan alma scaklna gre yaplr.
Viskozite ile scaklk arasndaki ilikiyi veren bant
log 10 log 10

( 0.8) K

log 10 T C

eklindedir. Burada;

kinematik viskozite [ cSt ]

mutlak scaklk [ T+273 C ]

K ve Cyan cinsine bal sabitlerdir.

Bu ifade yardmyla iki deney yaplarak scaklk-viskozite deiim erisi bulunabilir.

Viskozite normal alma scaklna gre seilirse sistemin ilk hareketinde scaklk dk
olduundan viskozite yksek olur ve dolaysyla yalama gleir. Sistemin harekete gemesi
srasndaki scakla gre seilirse, alma halinde scaklk ykselir ve viskozite der. Bu ise
yalamann yetersiz olmas demektir. Bundan dolay pratikte nemli olan sadece belirli bir
scaklktaki viskozite deeri deil, ayn zamanda viskozitenin scaklkla mmkn olduu
kadar az deimesidir. Viskozitenin scaklkla deimesini gsteren birok izafi yntem
gelitirilmitir. Bunlardan en ok kullanlan Viskozite ndeksi ( VI ) adyla tannan DeanDavis Yntemidir.

8
1.3.2.1 Viskozite ndeksi
Bu yntemde scaklkla viskozitesi en az deime gsteren ya 100 VI deerinde kabul
edilmitir. Scaklkla viskozitesi en ok deien yani kalitesiz ya ise 0 VI olarak alnmtr.
Ayrca 210 F scaklkta viskoziteleri ayn olan fakat biri en kaliteli dieri ise en kalitesiz ya
iftleri seilmitir. Buna gre 100 F ( 37.8 C ) ve 210 F ( 98.9 C ) standart scaklklar
arasnda herhangi bir yan viskozite indeksi
VI

LU
.100
LH

eklinde ifade edilir. Burada;

L

viskozite indeksi sfr olan yan 100 F scaklktaki kinematik viskozitesi

viskozite indeksi yz olan yan 100 F scaklktaki kinematik viskozitesi

viskozite indeksi bilinmeyen yan 100 F scaklktaki kinematik

viskozitesidir.

1.3.3 Viskozitenin Basnla Deiimi

Yalarn viskozitesi basnla artar. Basncn viskoziteyi etkilemesi ok yksek basn
deerlerinde ortaya kar. Genellikle madensel yalarn viskozitesi zerinde basn, organik
esasl yalarn viskozitesi zerinde olduundan daha byk etkiye sahiptir. Basncn viskozite
zerine etkisi Tablo-1.1de verilen deerlerde aka grlmektedir.

Tablo-1- Basncn Viskozite zerine Etkisi

Basn [ atm.]
Su
Domuz Ya Madeni Ya
1
1
1
1
1000
1.08
2.8
4.3
2000
1.16
5.6
15

9
3000

1.36

17.4

112

Genel olarak viskozitenin basnla deiimi

0 e P

eklinde ifade edilir. Burada;

0

atmosfer basncndaki yan viskozitesi

basn

yaa ait bir sabittir.

1.4. Petroff Kanunu

Yataklanm dey konumda ve n [ d/dak ] hzla dnmekte olan bir mil gz nne alalm ve
kaymal yatan ok kk bir yk tadn
yatak boluunun tamamen ya ile dolu olduunu
ya kaaklarnn ihmal edilebilir olduunu
kabul edelim.

ekil-1.4 Petroff analizi iin kaymal yatak

Burada mil n [ d/dak.] hzla dndne gre mil yzeyinin evresel hz;
u

2 . r . n
60

[m/sn.]

olur.Ya tabakalar arasndaki kayma gerilmesi, hz gradyan ile viskozitenin arpmna eit
olup;

u
2 . r . . n

h
60 . c

10
eklinde yazlabilir. Bu ifade de h yerine radyal boluk c konulmutur. Ya tabakalarnn
kaymas iin gerekli olan kuvvet;
F .A

olduuna gre moment;

2 .r 3 .b..n
2.r..n
.( 2.r.b).r
60c
15.c

M b F.r ( .A ).r

(1)
eklinde elde edilir. Burada yatak alan;

A 2 .r.b

dir.

Eer yatak zerine etkiyen kk bir kuvvet F ile gsterilirse, yatak basnc;
P

F
F
F

A
2r.b
d.b

olur. Bu ifade de ise d; mil ap ve yatak yzey alan da

olduuna gre srtnme kuvveti;

Fs .F

A d.b

dir. srtnme katsays

olur. Buna gre yataktaki srtnme momenti;

M s .F.r .( 2r.b.P ).r 2.r 2 ..b.P

(2)
dir. Elde edilen Mb ve Ms momentlerinin eit olmas gerekir. Buna gre (1) ve (2) ifadeleri
eitlenerek srtnme katsaysna gre bir dzenleme yaplrsa;
Mb Ms
.r .b..n
15.c
2

30
2

2.r 2 ..b.P
r .n

c P

denklemi elde edilir. Bu denkleme Petroff Kanunu denir ve ilk defa 1883de yaynlanmtr.
r

Burada

.n

ve

ifadeleri yalamada ok nemli iki parametredir. Bu parametreler

iin uygun boyutlar kullanld takdirde bunlarn boyutsuz olduklar grlr. Denklemin elde
edilmesinde yaplan kabuller nedeniyle ok hafif yklenmi yataklarn dndaki durumlarda
Petroff denkleminin kullanlmas uygun olmamaktadr.
1.5. Kararl Yalama
Snr ve hidrodinamik yalama arsndaki fark ekil-1.5te verilen grafik yardmyla izah
edilebilir. Bu grafik yalamann kararlln belirtmesi ve hidrodinamik yalama ile snr
veya ince film yalamann anlalmasn salamas bakmndan ok nemlidir.

11

ekil-1.5
AB dorusunun sanda alld ve ya scaklnn
herhangi bir nedenle artt kabul edilsin. Scakln artmas ile viskozite deceinden
.n

nin deeri klr. Bu ise ekil-5e gre srtnme katsaysnn klmesi

P

demektir ve ya tabakalarnn birbiri zerinde kaymas ile aa kan s azalr ve sonu

.n
nin deeri artar. Buna gre
P

olarak akkann scakl der, viskozite ykselir ve

AB dorusunun sandaki blge kararl yalama blgesidir. nk scaklk ve viskozite

deiimleri kendi kendine dzelir.
AB dorusunun sol tarafnda viskozitedeki bir d srtnme katsaysnn
bymesine, bunun sonucu da scakln artmasna yol aar. Viskozitenin azalmasna
neden olan bu durum zincirleme devam eder. Bu nedenle AB dorusunun sol tarafnda
kararl olamayan bir yalama sz konusudur.
.n
deerinin kk olmas demektir. Bu ise ya film
P

Viskozitenin kk olmas

kalnlnn ok ince olduu anlamna gelir ve metal-metal temasnn olma ihtimalini

.n

artrr ki bu da daha byk bir srtnme katsays demektir. Buna gre C noktas

deerinin klmesi ile metal-metal temasnn balangcn gsterir ve kritik nokta adn
alr.
1.5.1 Kritik Noktann Bal Olduu Faktrler

12
Yatak boluu: Mil ve yatak arasndaki boluk azaldka eri ( ekil-5 ) yukarya
doru kayar, yani srtnme katsays artar. Buna karlk kritik nokta dey eksene doru
yaklar ve bylece kararl yalama blgesi byr.
Ya kaaklar: Yatak ularnda meydana gelen ya kaaklar srtnme katsaysnn
artmasna neden olur.
Ya kanallar: Yatan basn blgesinde ya kanallarnn bulunmas yatak basncnn
.n
deerinin kritik noktaya yaklamasna neden olur.
P

artmasna yol aar. Bu ise

Aktif yzey: Yatan aktif yk tayc yzeyini azaltan her sebep yatak basncnn
.n
deerinin azalmasna, yani kritik noktaya yaklamasna yol
P

artmasna dolaysyla
aar.

Yalama kabiliyeti: Yatakta yalama kabiliyeti yksek olan bir yan kullanlmas
kritik noktay dey eksene doru yaklatrr.
1.6. Yalama Mekanizmas
Bir muylu-yatak sisteminde hidrodinamik yalamann nasl meydana geldiini aklamak
iin nce
ekil-1.6a da olduu gibi muylunun yatak ierisinde hareketsiz ve yatak yknn de
W olduunu gz nne alalm. Bu durumda yatak zarf ile muylu arasndaki boluun ya
ile dolu olduu kabul edilir. Yatak boluu ya ile dolu olmasna ramen n = 0 olmas
halinde yatak ile muylu arasnda metal temas vardr.

ekil-1.6a
Muylu yatak iinde ve W yknn altnda dnmeye balad zaman ekil-1.6b de
olduu gibi metal temas ( kuru srtnme ) sz konusu olduundan yatak ierisinde nce
saa doru trmanr. Ya muylu zerine ok iyi yapm olduundan dnmenin devam
etmesi halinde, ya filmi muylu ile yatan temas eden yzeyleri arasna ekilerek ya
kamas oluturur ve muylu yatak cidarndan uzaklar.

13

ekil-1.6b
Eer hidrodinamik yalama iin gerekli artlarn tamam mevcutsa ekil-1.6cdeki
gibi denge durumu meydana gelir. Bu artlarda yzeyler birbirinden minimum kalnl h0
olan bir ya filmi ile ayrlr.

ekil-6c
Minimum ya filmi kalnlnn deeri ve muylu ile yatak merkezlerini birletiren
dorunun pozisyonu aada belirtilen faktrlere baldr.
Yatak yknn bykl
Dnen muylunun evresel hz
Muylu ile yatak arasndaki boluk
Yatak genilii
Yalaycnn zellikleri ve alma scakl
1.7. Bir Kaymal Yatakta Geometrik Bantlar
Bir kaymal yatak sistemi, dnen muylu ve sabit yatak olmak zere esas olarak iki
paradan meydana gelmektedir. Yatak muyluyu tamamen veya ksmen sarabilir. Buna gre de
yatak, tam yatak veya ksmi yatak adn alr. Yatak ile muylu aplar arasnda bir fark bulunur.
Buna radyal boluk ( c ) denir.
Yatak ap D ve muylu ap da d olmak zere radyal boluk; c = D - d olur. Radyal boluk
c
denir. Bir kaymal yatak
r

ile muylu yarapnn oranna ise izafi yatak boluu

14
sisteminde muylu merkezi ile yatak merkezi st ste gelmez.Bu iki merkezin tek merkez
haline gelmesi iin yatak yknn ok kk ve muylu hznn sonsuz olmas gerekir. Bu
pratikte mmkn deildir. Muylu ile yatak merkezlerinden geen doruya hareket dorusu
denir. Bu doru zerindeki ya filmi kalnl minimumdur ve h0 ile gsterilir ( ekil-1.7a ).
Muylu merkezi ( O1 ) ile yatak merkezi ( O ) arasndaki uzakla yatan
eksantriklii ( e ) denir ve e = OO1 = c - h0dr. Eksantrikliin radyal bolua oran ise
eksantriklik oran ( )olup

OO1
h
e c h0

1 0
c
c
c
c

eklinde yazlabilir. Bu ifadeye gre ve

h0
deerleri muylunun yatak iindeki davrann
c

belirler.

a-) radyal

b-) eksenel

ekil-1.7- Muylu yatak sisteminde radyal ve eksenel basn dalm

15

Pmax maksimum yatak basncnn asal konumu

P0

ya filminin sona erdii noktann asal konumu

yk blgesi ba ile sonu arsndaki a

1.8. Hidrodinamik Yalama

Hidrodinamik yalama, yzeyler arasndaki boluun ekline ve izafi hza bal olarak, bu
yzeylerin birbirinden tamamen ayrlmas iin yeterli derecede basnca sahip bir ya filmi
meydana getiren yalama sistemidir.
Hidrodinamik teorisinin amac, bu basncn hangi koullarda meydana geldiini, bunun
deerini ve basnca bal olarak yatan yk tama kabiliyetini, srtnme katsaysn, ya
miktarn ve scakln hesaplamak iin gereken denklemleri meydana getirmektir. Mevcut
yalama teorisi Reynolds diferansiyel denklemi zerine kurulmu olup bu denklemin elde
edilmesinde aada verilen kabullerin yaplmas gerekir.
Kabuller;
Yalayc akkan Newtonun viskoz ak kanununa uyar. Yani
uyar.

du
dy

bantsna

16
Ak laminerdir.
Akkan yzeylere mkemmel bir ekilde yapr.
Akkann arl ve akkan atalet kuvvetleri ihmal edilebilir.
Akkan sktrlamaz.
Yzeyler arasndaki akkan filmi ok ince olup film kalnlnca basn sabittir.
Akkan filmi ok ince olduundan yzeylerin erilii ihmal edilebilir.
Akkan viskozitesi film iinde her yerde ayndr.
Yzeylerin yan taraflarnda akkan kaaklar yoktur, yani yzeyler z ekseni
dorultusunda sonsuz uzunluktadr.
Bir muylu yatak sisteminde muylunun saat ynnde dnd ve deiken kalnl h
olan bir ya filmi ile desteklendii kabul edilsin. asal hz ile dnen muylu sabit bir u
evresel hzna sahiptir. Yzeylerin erilii ihmal edilebilir kabul kullanlarak xyz referans
eksen takm ekil-1.8deki gibi alnabilir.

ekil-1.8 Muylu yatak sistemi ve bir ya elemannn serbest cisim diyagram

17

Kenar uzunluklar dx, dy ve dz olan ya elemanna etkiyen kuvvetlerin statik denge art
yazlrsa;

dx dydz dxdz
dy dxdz pdydz 0
x
y

dxdydz
dxdydz
x
y
p

x
y

(1)

denklemi elde edilir. Newton kanununa gre;

u
y

(2)

dir. (2) ifadesi (1)de yerine yazlrsa;

p
2u

x
y 2

(3)

2u
1 p

x
y 2

(4)

veya

diferansiyel denklemi elde edilir. Bu denklemden hz gradyannn yzey boyunca her blgede
sabit olmas halinde

2u
y 2

nin sfr, yani basntaki deiimin sfr olaca sonucu

karlabilir.Bunun anlam ya filminde bir basn art meydana gelmeyecei ve sonu

olarak yzeylerin hibir d yk tayamayacadr. Buna gre hidrodinamik yalama iin
art hz gradyannn deiken yani ya film kalnlnn ekil-1.9daki gibi kama
eklinde olmasdr.

18

ekil-1.9
ekil-1.9da verilen yzeylerin giriinde

2u
0
y 2

ve bu nedenle

p
x

pozitiftir. Yani

xin deeri azaldka film iinde meydana gelen p basnc artmaktadr.

Yzeylerin orta blgesinde

2u
0
y 2

ve

p
0
x

olur. Bu ise p basncnn maksimum

olmas demektir.
Yzeylerin knda

2u
0
y 2

olduundan

p
0
x

olur. Bu ise x deeri azaldka

film iinde meydana gelen p basncnn azalmas demektir.

Yaplan bu aklamalardan da anlalaca gibi ya filminde meydana gelen basn (yatak
basnc) ekil-1.9da gsterildii gibi bir deiim gsterecektir. Ya filminde meydana gelen
yatak basnc kendine edeer bir yatak ykn yzeylerin metal temas olmadan tayabilir.
Bunun iinde ekil-1.9da grld gibi ya filminin hareket ynnde daralmas gerekir.

19
Ya filminin ekli kamaya benzediinden daralan ya kamas adn alr. Yzeyler paralel
olursa veya hareket ynnde genilerse basn alan meydana gelmez ve bu durumda
yzeylerin yk tama kabiliyeti yoktur.
(4) nolu denklemin iki defa integrali alnmak suretiyle u hz iin bir denklem elde
edilebilir.
u
1 p

y c1
y
x
u

1 p 2
y c1 y c 2
2 x

(5)

Burada c1 ve c2 integral sabitleri snr artlarndan elde edilebilir.

y = 0 olduunda

u=0

y = h olduunda

u = -u

olur Bu snr artlar (5) nolu denklemde kullanlrsa;

c2 0

c1

u
1 p

h
h
2 x

deerleri elde edilir. Bulunan c1 ve c2 deerleri (5) nolu denklemde yerine yazlrsa hz
denklemi;
u

1 p 2
u
1 p
y
y
hy
2 x
h
2 x

veya
u

1 p
u
y( y h )
y
2 x
h

(6)

eklinde elde edilir. Bu hz denklemi yan ya filmi iindeki hz dalmn y koordinat ve

p
basn gradyannn bir fonksiyonu olarak verilmektedir. Bu hz dalm iki ksmdan
x

olumaktadr.
1.

1 p
y( y h )
2 x

terimi ya filmi kalnlnca hz dalmnn parabolik

olduu ksm
2.

u
y
h

terimi ya filmi kalnlnca hz dalmnn lineer

olduu ksm
Buna gre hzn ya filmi kalnlnca deiimi ekil-1.10da gsterildii gibi lineer
ve parabolik hz deiimlerinin birbirine eklenmesiyle elde edilir.

20

ekil-1.10 Ya tabakasnda hz dalm

Genel olarak lineer terime parabolik deiim, basn gradyanna bal olarak artrc veya
eksiltici etki yapar.Yatak basncnn maksimum olduu blgede
u

p
0
x

u
y
h

olur ve hz;
(7)

olup lineer bir iliki vardr. Yzeyler arasnda x ekseni dorultusunda birim zamanda geen
akkann debisini (Q ) bulmak iin z ekseni dorultusunda bir birim uzunluk dikkate alnrsa;
h

(8)

dy

yazlabilir. (6) nolu denklem ile verilen u hz (8) ifadesinde yerine yazlp integrali alnrsa
debi denklemi;
Q

u h
h 3 p

2
12 x

(9)
eklinde elde edilir. Akkan sktrlamaz kabul edildiinden yzeyler arasndaki herhangi
bir kesitten geen akkan miktar ayndr. Buna gre
Q
0
x

olup (9) nolu denklemden

Q
u h

x
2 x
x

h 3 p
0
12 x

21
veya
3 p
h
h
6 u
x
x
x

(10)

denklemi elde edilir. Bu denklem z ekseni dorultusundaki ak ihmal eden tek boyutlu
Reynolds diferansiyel denklemidir. z ekseni dorultusundaki ak da dikkate alnarak benzer
ilemler yaplrsa, iki dorultuda ak iin Reynolds denklemi elde edilir. Bu denklem;
3 p
3 p
h
h

h
6 u
x
x
z
z
x

(11)

eklindedir. Bu denklemin genel zm yoktur. Deiik yaklak zmleri vardr ve

bunlarn en nemlilerinden biri Sommerfeld zmdr. Yatak hesabnda yaygn olarak
kullanlan bu zm;
r
r

c
c

.n

(12)

eklindedir. Burada bir fonksiyon ilikisini gstermektedir.

r

.n

(13)

deeri Sommerfeld says olarak bilinir ve ayn zamanda yatak karakteristik says da denir.
Kartezyen koordinatlar yerine polar koordinatlar ( r, ) kullanlrsa iki boyutlu Reynolds
denklemi (11) nolu denklem;

1 3 p
h
3 p
rh

h
6 u
r
r
r

eklini alr.
1.9. Radyal Kaymal Yatak Hesab
Kaymal yatak tasarmndaki deikenler iki gruba ayrlabilir.
Birinci grup;
1. Yan viskozitesi ()
2. Yatak basnc ( yatak projeksiyon alannn birim alanna gelen kuvvet ) ( p
)
3. Milin dnme hz ( n )
4. Yatak boyutlar
r ; yatak yarap
c ; Radyal boluk
; ksmi yatan asal boyu
b ; yatak genilii

22
Bu gruptaki deikenlerin deerleri ya verilir veya tasarmc kontrol altndadr. Bu drt
deikenden hz zerinde tasarmcnn genellikle kontrol olmaz. nk hz sistemin genel
tasarmnda belirlenir. Bazen viskozite nceden belirli olabilir. rnein; yan depolanarak
ok sayda yatan yalanmas ve soutulmasnda kullanld durumlarda viskozite nceden
belirli olur.
kinci grup;
1.

Srtnme katsays ()

2.

Scaklk fark (T)

3.

Yalama yann debisi (Q)

4.

Minimum ya film kalnl (h0)

Bu deikenler baml deikenlerdir. Tasarmc bunlar dorudan kontrol edemez. Fakat

dolayl olarak birinci gruptaki deikenlerden bir veya daha fazlasn deitirerek bu
deikenleri deitirebilir. Bu gruptaki deikenler yatan performansnn ne kadar iyi
olduunu gsterir ve bu nedenle yatak performans faktrleri olarak dikkate alnabilir.
Bunlarn deerlerine belirli limitler konulmak suretiyle tasarmcnn tatmin edici bir
performans salamas garanti edilebilir. Bu limitler yalaycy ve yatak malzemelerinin
karakteristikleri tarafndan tayin edilir. Bundan dolay yatak tasarmnda temel problem, ikinci
grup deikenler iin tatminkar limitler bulmak ve daha sonra birinci grup deikenler iin
deerlerin ne olacana karar vermektir.
1.10. Yatak Performans
Westinghouse Aratrma Laboratuarlarnda alan aratrmac Albert A. Raimondi ve
John Boyd tarafndan Reynolds denkleminin bilgisayar zmleri 1950 ylnda ok geni
kapsaml olarak yaplmtr. Elde edilen veriler ok kompleks olup bugn dahi hidrodinamik
yalamal muylu yatak sistemlerinin tasarm ve analizinde kullanlan en iyi yaklamdr.
1.10.1. Yatak Karakteristik Says ( S0 )
Yatak hesabnn esasn tekil eden yatak karakteristik says ayn zamanda Sommerfeld
says olarak da bilinir.
r

S0

ifadesi ile verilir. Burada;

S0

Sommerfeld says

Muylu yarap [m , mm]

.n

23
c

Radyal boluk [m , mm]

Dinamik viskozite [ Pa.sn , Nsn / m2 ]

Muylu devir says [ dev/sn]

Yatak basnc [ Pa, N/ m2 ]

dir. Bu ifadelerde muylu devir saysnn [ dev/sn] olduuna dikkat etmek gerekir. nk
viskozite birimi saniye cinsinden yazlmtr. Sommerfeld says genellikle tasarmc
tarafndan belirlenen deikenleri ihtiva eder ve boyutsuzdur.
1.10.2. Scaklk Ykselmesi ( Tc )
Muylu-yatak sistemindeki yalama ya yatan yk blgesinden geerken bir i yapar.
Dolaysyla yan scakl yk blgesi knda girie gre daha yksek olur. Yatakta
scakln artmas nedeniyle yan viskozitesi der.Yatak hesabnda nemli yeri olan
Raimondi-Boyd analizinde ise yan viskozitesinin sabit olduu kabul edilmitir. Bu nedenle
yatak hesabnda tasarmcnn ana problemi kullanlacak olan yan viskozitesinin
bulunmasdr.
Viskozitenin bulunmasnda scaklk olarak yan yk blgesine giri ve k
scaklklarnn ortalamas kullanlr. Yan ortalama scakl;
Tort T1

T
2

dir. Burada;
T1

yan yk blgesine giri scakl

yan yk blgesine giri ve k scaklklar arasndaki fark (ya

scaklndaki art)
Yatak hesabnda kullanlan viskozitenin Tort scakla karlk gelmesi gerekir. Yalama
analizinde nemli konlardan biride yala ya ve yan yataa giri scakl belirlendii
zaman yan k scaklnn bulunmasdr. Bu ise deneme-yanlma trnde bir problemdir.
Yan yatak yk blgesine giriinden kna kadar scaklndaki art bulmakta
kullanlan boyutsuz scaklk ykselme deikeni
Tvar

C H T
P

dir. Burada;

yan birim hacminin ktlesi olup genellikle 861 [ kg/m3 ] alnr.

CH

yan zgl ss olup genel kullanm iin ortalama bir deer olarak
1760 [ J /kg C ] alnr.

24
P

yatak basnc [Pa]

b
iin
d

Scaklk ykselme deikeninin deeri deiik yatak genilik-ap oranlar

Sommerfeld saysna bal olarak Figure-12den bulunabilir. Yatakta bulunan yan scaklk
ykselmesi P [ mPa = N/mm2 ] olmak zere;

Tc

(8.30) P

1 Qs

2 Q

r

c
Q
r.c.n.b

ifadesiyle bulunabilir.
1.10.3. Minimum Ya Film Kalnl (h0)
Minimum ya film kalnlnn kabul edilebilir en kk deeri muylu ile yatan
yzeylerinin przllne baldr. nk yatan sv srtnme artlarnda alabilmesi
iin ya film kalnlnn yzey przleri toplamndan byk olmas gerekir. Minimum ya
b
oranlar iin Sommerfeld saysna bal olarak Figure -13ten ve
d

film kalnl deiik

asal konumu da Figure -14ten bulunabilir.

1.10.4. Eksantriklik Oran ()
Eksantriklik oran

e
c

olup deeri 0 ile 1 arasnda deimektedir.

= 0 yatak yknn sfr olduu durumdur. Bu halde e = 0 ve h

= c olur.
= 1 yatak yknn maksimum olduu durumdur. Bu halde h =
0 ve e = c olur. Yani muylu ile yatak arasnda metal-metal temas vardr.
b
oranlar iin Sommerfeld saysna bal olarak Figure -13ten
d

Eksantriklik oran deiik

bulunur.

Yatak tasarmnda optimizasyon denilince yatak yknn maksimum ve yataktaki g

kaybnn minimum olmas akla gelir. Figure -13te bu artlar veren deerlerin alnaca blge
kesik izgi ile gsterilmitir. Dolaysyla minimum ya film kalnl veya eksantriklik oran
iin optimum deerler Figure -13 yardmyla kolayca bulunabilir.
1.10.5. Srtnme Katsays ()

25

Srtnme katsays, srtnme katsays deikeni

r

c

r
deerleri
c

den bulunur.

b
oranlar iin Sommerfeld saysna bal olarak Figure-16da verilmitir.
d

deiik

Srtnme katsays bulunduktan sonra yatak performans ile ilgili deerler hesaplanabilir.
Bunlardan srtnmeyi yenmek iin gerekli moment;
M b .W.r

ve yataktaki g kayb;
H 2 . n . M b

ifadeleri kullanlarak hesaplanr.

1.10.6. Ya Debisi (Q)
Radyal kaymal yataklarda muylu tarafndan yatak yk blgesine ekilen ya hacmini (Q)
bulmak iin debi deikeni

r
.
c
.
n
.
b

nin deeri Figure-17 yardmyla bulunur. Bu ekilde

b
oranlar iin Sommerfeld saysna bal olarak
d

debi deikeni deerleri deiik

verilmektedir. ekildeki grafiin elde edilmesinde yatan atmosfer basncnda alt ve

yatakta ya kanal veya delii bulunmad kabul edilmitir. Tasarm yaplan yatan, grafiin
elde edildii artlarda alabilmesi iin ya debisinin en azndan hesaplanan Q deeri kadar
olmas gerekir.
Yatak iindeki yan bir ksm yatak kenarlarndan akar. Yataktan dar akan bu yaa yan
Qs
deerinden bulunur.
kaaklar denir. Yan kaaklarn miktar ( Qs ) ak oran
Q

Qs
Q

deeri ise Figure -18den alnr.

1.10.7. Ya Filmi Basnc (P )
Ya filminde oluan basncn deeri; belirli bir muylu yarap r, radyal boluk c,
eksantriklik oran , muylu evre hz u ve viskozite iin asal konumunun bir
fonksiyonudur.

26

deerinden hesaplanabilir.
Ya filmindeki maksimum basn deeri, basn oran
Pmax

Pmax

b
oranlar iin Sommerfeld saysna bal olarak Figure
d

oran deerleri deiik

-19da verilmitir.
Maksimum basncn meydana geldii noktann asal konumu ( Pmax ) ile ya filminin
b
oranlar iin
d

sona erdii, yani basncn sfr olduu noktann asal konumu ( P0 ) deiik
Sommerfeld saysna bal olarak Figure -20den bulunur.
b
Oran
d

1.11. Kaymal Yataklarda

Kaymal yataklarda

b

d

oran ne kadar kkse; yatak kenarlarnda tayc ya

filminin basn dmesi o derece abuk ve hzl olur. Buna karlk yan devri
(sirklasyonu) ok daha hzl olacandan yatan soutulmas daha iyi olur. Bu nedenle
b
oran kk tutulur.
d

byk evre hz ile alan yataklarda

b

d

ekil-1.11a

oran kk

Bunun tersi olarak dk evre hzlarnda ve byk yatak yklerinde daha geni
b
b
oran byk tutulur. orannn
d
d

alanda tayc ya filminin olumas bakmndan

bykl nispetinde ise yatakta ke basmas meydana gelir.

27

b

d

ekil-1.11b

oran byk

Ke basmasnn meydana geldii durumlarda muylunun sehim hareketlerine gre

ayarlanabilecek yatak ekilleri dnlmelidir. Kaymal yataklarda ke basmas meydana
geldii takdirde yatak basnc ekil-1.11cdeki gibi olur. Bu nedenle basncn byk olduu
blgelerde ya filmi yrtlabilir ve yatak kenarlarnda byk anma meydana gelir. Bu ise
yatan yk tayan alannn klmesi demektir.

b
oran byk fakat oynak olmayan yatak
d

ekil-1.11c

Tablo-1.2- Kaymal yataklarda b/d oranlar

b

d

Kullanma yeri

0,5 0,8

Tat ve uak motorlar, krank milleri

0,8 1,2

Genel olarak pompalar, pistonlu buhar

Aklama
Mutlak sv yalama, yalama
ya soutulur, ksa miller iin
Mutlak sv yalama, kk

28
makineleri, takm tezgahlar,
transmisyon milleri
1,2 1,5

Transmisyon milleri, krenler, vinler,

presler, ziraat makineleri

ayarlanabildii durumlar
Kk evre hzlar, yksek
yatak ykleri, kenar basmalar
mutlaka nlenmelidir.

1.12. Is Dengesi
Kaymal yataklarda srtnme kuvvetinden dolay s aa kar ve bunun sonucu yatan
alma scakl ykselir. Eer bu alma scakl belirli snrlar aarsa ya filmi kopabilir
ve bu durum yatan tamamen ie yaramaz hale gelmesine neden olabilir. Dier taraftan
scakln artmas ile yataktaki yan viskozitesi azaldndan, kaln film yalamann olutuu
kabul edilirse, yksek alma scaklklar iin srtnme kuvvetleri daha kk olur ve
bylece aa kan s miktar azalr.
Bir radyal kaymal yatakta aa kan s belirli bir iletme scakl dengesi oluuncaya
kadar, yatak gvdesinden kondksiyon ve gvdenin d yzeyinden atmosfere konveksiyon
yoluyla tanr. Eer bir yatakta, yatak ykleri ve hzlarndan dolay ya filminin yatak
alma artlarndaki scakl 80..95C olursa bu yatan dardan soutulmas gerekir.
Soutma ya yatan dorudan su ile soutulmas yada yataa basn altnda yeteri miktarda
soutma ya gnderilmesi suretiyle yaplr.
Yataklarn ou genellikle, srtnmeden dolay aa kan snn tabii soutma yoluyla
evredeki havaya atlarak yatak alma scaklnn belirli bir deerden fazla olmamas
salanacak tarzda tasarlanmaktadr. Bu tasarmda kondksiyon yoluyla mil zerinden ve yatak
ayaklarndan dar atlan s miktar kk olduundan ihmal edilmektedir. Dolaysyla
yatakta aa kan snn tamamnn yatak gvdesinden hava ile temas eden yzeyinden
evreye iletildii kabul edilerek s dengesi hesab yaplr.
Tabii soutmal bir hidrodinamik yatakta Newtonun soutma kanunu uygulanrsa
yataktan evreye atlan s miktar;
H 1 C.A.( t g t h )

olur. Burada;
H1

yataktan atlan s miktar [ W ]

radyasyon ve konveksiyon iin s transferi katsays [ W/m2C ]

yatak gvdesi yzey alan [m2 ]

tg

yatak yzeyinin scakl [C ]

(1)

29
th

yatak evresindeki havann scakl [C ]

Is transfer katsays; yatak malzemesi, rengi, geometrisi ve gvde yzeyinin przll,

gvde yzeyi ile evre scaklklar arasndaki fark, havann scakl ve hzna bal
olduundan deerini belirlemek ok zordur.
100 mm. apnda ve 200 mm. boyunda olan bir yatak zerinde yaplan aratrmalarda
s transfer katsays iin aadaki deerlerin kullanlabilecei belirlenmitir.
C [ W/m2C ]
Aklama
11.9
Hareketsiz hava iin
33.5
Hava hz 2.54 m/sn. iin
11.3
Genel tasarm maksadyla
Ya film scakl (ty) ile yatak gvde scakl (tg) arasndaki fark iinde (1) nolu
denkleme ok benzeyen bir denklem yazlabilir. Yalama sisteminin tipi ve ya
sirklasyonunun kalitesi yatak scaklklar zerinde etkili olup bu durum dikkate alnarak
(2)

( t y t g ) B( t g t h )

yazlabilir. Burada;
ty

ortalama ya film scakl

yalama sistemi ile evre artlarna gre belirlenen bir sabittir.

B sabitine ait deerler
Yalama sistemi
evre artlar
Hareketli hava
Ya bilezii
Durgun hava
Hareketli hava
Ya banyosu
Durgun hava

B deerleri
12
0,51
0,51
1
2

5
5

Ya film scakl (ty) ve yatak evresindeki hava scakl (th)genellikle bilinir. (1) ve
(2) denklemlerinden yataktan atlan s miktar;
H

C.A
(t y t h )
B 1

eklinde elde edilir.

1.13. Hidrodinamik Eksenel Yataklar
Hidrodinamik eksenel yataklarn esas eik plaka sistemine dayanr. Ancak bu yataklarda
hidrodinamik sv srtnmesi olumas iin yani kama eklinde hareket ynnde daralan bir

30
ya tabakasnn olumas iin yatak yzeyi belli saylarda lokmalara ayrlr ve bu lokmalara
kayma hareketi ynnde bir eim verilir. Bu lokmalarn eimi sabit veya deiken olabilir.

a-) Sabit eim

b-) Deiken eim

ekil-1.12 Eksenel yatak alm

Deiken eimli lokmalar kresel veya silindirik mesnetlerle oynak hale getirilir.
Lokmalar arasnda yatan yk tama alann azaltan birer kanal bulunur. Alan kaybnn
yaklak %20 olduu kabul edilirse ve bir lokmann uzunluu ve genilii b ile ifade
edilirse yatak yzeyine gelen ortalama basn
F
F
F

A
z.b.
(0.8) .D 0 .b

Pm

eklinde yazlr.Burada;
z

lokma says

D0

yatan ortalama ap

D2

yatan d ap

D1

yatan i ap

yatan uzunluu

yatan genilii

D0

D1 D 2

(0.8).D 0

D 2 D1

olarak ifade edilir. yatak genilii yaklak olarak

b (0.3) D 0

ifadesinden de hesaplanabilir.

Eksenel yataklarn hesab radyal yataklarnkine benzer ekilde yaplmaktadr. Ancak bu

yataklarda en iyi alma artlar izafi minimum ya tabakas kalnlnn

h0
0.8
b.m

ve

1
b

31
deerleri iin gerekleir. Burada

m h1 h 0

dr. Bu deerler iin yatan minimum ya

tabakas kalnl;
.u.b
Pm

h 0 0.253

[mm.]

daN.sn
daN
m
,u
, b [m.] ve Pm
olarak yarine
2
2

m
sn

mm

bants ile hesaplanr. Burada;

konmaldr. Ayrca eksenel yataklarda Sommerfeld says;

2

S0

ifadesi ile verilir.

0.8

ve

1
b

Pm .h 0
.u.

iin bu say

S 0 0.064

deerini alr. Minimum ya

tabakas kalnl;
h 0 h m 2.3 ( D 0 b) 2

artn salamaldr. Burada D0 ve b [cm.] olarak yerine konulursa hm [m] olarak elde edilir.
Srtnme katsays;
k

.u
Pm .b

0.03

.u
Pm .b

ifadesinden bulunur. Ya debisi iin

q (0.7 ) z.b.u.h 0

q 42.z.b.u.h 0

dak

bants kullanlabilir. Burada b [m.], u [m/sn.] ve h0 [mm.] olarak alnr. Snr srtnmeden
sv srtnmeye geie karlk gelen dnme hz;

n 0.1

Pm
.b

dev
dak

daN
daN.sn.
bantsndan tayin edilir. Burada Pm
, b [cm.] olarak konulur.
2 ,
m 2
cm

1.14. Hidrostatik Eksenel Kaymal Yataklar

Hidrostatik eksenel kaymal yataklarda yatak yknn dengelenmesi ve yzeylerin
birbirinden ayrlmas iin gereken basn, bir yksek basnl pompa vastasyla salanarak
basnl ya mil ile yatak arasna gnderilir. Hidrostatik yataklarda mil ile yatak yzeyleri
birbirine paralel olup yataktaki ya basnc, mil hzna bal deildir. Yzeyler milin harekete
geiinden nominal hza ulancaya kadar geen srede de birbirinden ya filmi ile ayrlr.
Yani bu yataklarda srekli olarak sv srtnme hali vardr. Bu nedenle mil-yatak yzeylerinde

32
anma meydana gelmez ve srtnme katsays kktr. ok dk alma hzlarnda dahi
yzeyler arasnda metal temas yoktur.
Avantajlar;
Yk tama kapasiteleri ve ya film kalnl yzeylerin izafi kayma hzndan
bamszdr ve ya filmi milin dnme hz sfrken meydana gelir.
Byk rijitlik ve snmleme zellikleri vardr.
Anma meydana gelmez ve srtnme direnci ok dktr.
Dezavantajlar;
Sistemin boyutlarnn byk ve karmak olmas ( pompa, filtre vs. gibi )
Ya pompalarnn montaj ve bakm maliyetleri
Yksek hzlarda pompann bozulmas ve bunun sonucu ya filminin tamamen
kaybolma riski
Hidrostatik eksenel kaymal yataklarda dikey konumda alan milin ucunda fatura ile ap
geniletilmitir. Ayn aptaki yatan ortasnda ise basnl yan yataa gnderildii bir delik
ve yan yzeyler arasnda dalmn kolaylatran cep vardr.

33
ekil-1.13 Hidrostatik yatak ( ya cebi ortada )
Yksek basnl pompadan gelen ya, merkezdeki ya deliinden geerek iki yzey
arasndaki cebi doldurur ve cepten de radyal dorultuda evreye akar. Tm cep blgesinde
yan basnc maksimum deerde olup, cebin ri d yarapndan itibaren basn azalarak
yatan d kenarnda sfr olur. Birbirine paralel iki yzey arasna basnl ya
gnderildiinde, yzeyler arasnda akan yan debisi;

qx

h 0 dP
12. dx

veya

h 0 dP
12. dr

dir.

Hidrostatik eksenel kaymal yatak silindirik olduuna gre, yatak merkezinden r

uzaklnda dr geniliindeki halkadan geen ya debisi;
3

olur. Burada eksi iareti

h 0 dP
( 2r )
12. dr

dP
basn gradyannn negatif olmas ile ilgilidir. Bu debi ifadesinde
dr

basn iin dzenleme yaplrsa;

dP

6Q dr
3
h 0 r

olur ve bu ifadenin integrali alnrsa;

P

6Q
h 0

dr
6Q

ln r c
3
r
h 0

sonucu elde edilir. Bu ifadedeki integral sabiti r = rd iin P = 0 snr artndan;

c

6Q
ln rd
3
h 0

eklinde bulunur. Buna gre ekil-1.13deki gibi bir kaymal yatakta basn dalm;
P

6Q rd
ln

3
h 0
r

(1)

ifadesi ile verilir. Bu ifade yeniden dzenlenirse yatakta istenen h0 film kalnlnn meydana
gelmesi iin yksek basnl pompadan istenen minimum ya debisi;
3

h 0 P
6

1
rd

ln

veya r = ri iin P = Pe olduu da dikkate alnrsa;

(2)

34
3

h 0 Pe
6

1
r
ln d
ri

(3)

eklinde bulunur. Burada;

Pe

cepteki yan basnc [ Pa ]

h0

ya film kalnl [ mm., m. ]

dinamik viskozite [Pa.sn ]

rd

yatak d yarap [ mm., m. ]

ri

cep d yarap [ mm., m. ]

ya debisi [ mm3/sn , m3/sn ]

(1) ve (3) denklemlerinden, yatak merkezinden herhangi bir r uzaklnda ya basnc,

cepteki sabit efektif basn ( Pe ) yani pompa basncna bal olarak

rd

P Pe
r
ln d
ri
ln

(4)

1.14.1 Yatan Yk Kapasitesi

Yatan yk tama kapasitesi yatak yzeyi zerinde basn dalmnn integrali olarak
bulunur. Yatak yk;
rd

W Pe ( ri ) 2 P( r )dr
2

(5)

ri

olup (4) nolu ifade dikkate alnrsa;

2

W Pe (ri ) 2Pe

ln

1
rd
ri

rd

rd
dr
r

r ln
ri

olur. ntegral ilemi yaplrsa;

2

W Pe (ri ) 2Pe

ln

1
rd
ri

r 3 rd
r2
ln

4
2 r

rd

ri

veya gerekli basitletirmeler yaplrsa yan tayabilecei yk veren ifade;

35

2
2
rd ri
W
Pe
2
r
ln d
ri

eklinde elde edilir. (1)ve (6)denklemlerinden

(6)

iin

r ri

P Pe

olduu da dikkate alnarak

W yatak ykne kar yatan ilevini yapabilmesi iin gerekli olan ya debisini veren bir
ifade;
Q ger

Wh 0
2

(7)

3(rd ri )

eklinde elde edilir. Bu debiyi salamak iin gerekli pompa gc p pompa verimi olmak
zere (1) ve (7) nolu denklemlerden bulunur. Pompa gc;
r
3
W 2 h 0 ln d
2
ri

2
3 p rd ri 2

N p Pe Q ger

(8)

1.14.2 Srtnme Momenti

Hidrostatik eksenel yatakta viskozite etkisiyle, ya tabakalar arasnda, harekete kar bir
srtnme direnci meydana gelir. Bu direnci yenmek iin mile uygulanacak dndrme
momenti genellikle ok kk olup
Ms

rd

ri

2.. 3
r dr
h0

veya integral ilemi yaplrsa toplam srtnme momenti;

Ms

.
4
4
rd ri
2 h0

(9)

ifadesinden hesaplanr. Srtnme momentini yenmek iin gerekli pompa gc;

. 2

4
4
Np Ms
rd ri
2 h0

(10)

olur. Buna gre (8) ve (10) denklemlerinden hidrostatik eksenel yatakta harcanan toplam g (
ya pompas iin gerekli g);
N top N p N p

N top

r
3
W 2 h 0 ln d
2
2
ri . r 4 r 4

d
i
3 p rd 2 ri 2 2 h 0

36
eklinde olur.
1.14.3 Scaklk Art
Hidrostatik eksenel yataklarda aa kan s sadece ya tarafndan dar atlr. Bu
nedenle scaklk art hesab;
T

Np

C 0 ..Q

eitliine gre yaplr. Burada;

C0

yan zgl ss

yan younluu

ya debisidir.

1.15 Soutma Ya le Soutulan Yataklar

Hidrodinamik yalama artlarnda yatakta aa kan s; yalama ya tarafndan yatak
dna tanamayacak derecede byk olduu zaman, soutma amacyla yataa, basn altnda
ilave ya gnderilir. Yataa daha fazla ya gnderilerek soutmann salanmasnda en yaygn
olarak kullanlan metot; yatan tam orta blgesine alan bir kanala yk blgesinin
karsndaki bir delikten yan gnderilmesi eklindedir. Bu tr bir yatak ve bu yataktaki
basn dalm ekil-1.14de gsterilmitir.

37
ekil-1.14 Ya kanalnn ortalama yatak basncna etkisi
Ya kanal nedeniyle basn dalm erisi iki eit blgeye ayrlmakta ve minimum ya
film kalnlnn deeri azalmaktadr. Yani

b
oran byk olan bir yatak (geni yatak) orta
d

blgesine ya kanal aldnda genilik-ap oran

b
olan iki dar yatak gibi almaktadr.
2d

Dolaysyla ya kanal yatak yk tama kapasitesini drr. Buna karlk yatakta srekli bir
ya sirklasyonu olduundan yatan ar snmas nlenir.
Ya kanal bulunan ve basnl ya ile soutulan bir yatakta soutma iin gerekli ya
miktarn veren bir ifade elde etmek amacyla aadaki kabuller yaplr;
Ya kanal yeteri genilikte olup kendi ierisindeki basn dmesi
ihmal edilebilir kklktedir.
nce yatak-muylu sistemindeki eksantriklik ihmal edilebilir ve daha
sonra bir dzeltme faktr kullanlabilir.
Soutma

yann

debisi

konsantrik

durumdaki

milin

ekseni

dorultusunda, yatan iki yarsnn yanlarndan akan ya miktar toplamna eittir.

Yataktaki ya ak laminerdir.
Eer milin dnmesi ihmal edilirse; ekil-1.15de gsterilen kuvvet durumu elde edilir.

ekil-1.15 Ya soutmal bir yatakta yan ak

Burada;
Ps Yataa gnderilen yan basnc

P Yatakta herhangi bir noktadaki basntr.

38
Yatak ierisinde akan yadan uzunluu dx, kalnl 2y ve genilii 1 birim olan bir ya
eleman ele alalm. Bu elemann sa yzne etkiyen basn P, sol yzne etkiyen basn
P+dP, elemann alt ve st yzeylerindeki kayma gerilmeleri olur.Ya elemannn denge
denklemi;
2 y(P dP ) 2 yP 2dx 0

(1)
olup buradan
y

dP
dx

(2)

bulunur. Viskoz akkanlar iin Newton Kanununa gre;

du
dy

(3)
du

dir. Bu analizde kayma gerilmesi eksi ynde alnmtr. Hz gradyan dy de negatif

iaretlidir. nk ynin deeri arttka u hz azalmaktadr. Buna gre Newton Kanunu;
du

dy

(4)

eklinde yazlabilir. (2) ve (4) denklemleri birbirine eitlenerek hz gradyanna gre

dzenlenirse;
du
1 dP
.
.y
dy
dx

(5)
olur.

dP
sabit kabul edilerek yye gre integral alnacak olursa hz iin;
dx
u

1 dP 2
.
.y c 1
2 dx

ifadesi elde edilir. Snr artlarnda; yani y

(6)

c
deerlerinde u = 0 olur. Bu snr
2

artlarndan herhangi biri kullanlrsa integral sabiti;

c1

c 2 dP
.
8 dx

(7)
bulunur. Bu deer (6) nolu denklemde yerine yazlrsa;
u

denklemi elde edilir.

1 dP
.
. 4y 2 c 2
8 dx

(8)

39
Eer ekil-1.16da gsterildii gibi yatak basncnn, yatan ortasndan kenarna doru
lineer deitii kabul edilirse basncn deiimini gsteren dorunun denklemi;

P Ax B
eklinde yazlabilir. Snr artlarnn

x0
xb

(9)

iin

P Ps

iin

P0

olduu dikkate alnrsa;

Ps
b / veya

B Ps

Ps
x Ps
b/

(10)

olur ve bylece basncn xe gre deiimini veren ifade;

P
dP
s/
dx
b

(11)

eklinde bulunur.

ekil-1.16 Ya basncnn lineer deitii durum

(11) nolu denklem (8) nolu denklemde yerine konulursa ya hz ile y koordinat
arasndaki iliki elde edilir.
u

Ps
(c 2 4 y)
8b /

(12)

Bu denklem yan hznn muylu yzeyi ile yatak yzeyi arasnda nasl deitiini
vermektedir. Hz deiimi ekil-1.17de gsterildii gibi paraboliktir ve maksimum hz orta
blgede yani y = 0 deerindedir. Buna gre maksimum hz (12) nolu denklemden;
u max

Ps .c 2
8.b /

(13)

40
eklinde bulunur.

ekil-1.17 Ya hznn parabolik deiimi

Parabolik deiim gsteren hzn ortalama deeri;
u ort

2
2 Ps .c 2
u max
3
3 8.b /

(14)

olur. ekil-1.18de verilen radyal kaymal yatan herhangi bir noktasndaki ya fil kalnl;
h c e. cos

(15)

dr. (14) nolu denklemde c yerine h deeri yazlrsa;

u ort

Ps
2 Ps .h 2
c e. cos 2

/
/
3 8.b
12.b

olur.

ekil-1.18 Radyal yatak ve h deeri

(16)

41
Ya ak iin ortalama hz denklemi elde edildikten sonra yata her iki kenarndan dar
akan toplam ya miktar hesaplanabilir. Herhangi bir asal konumunda yatak ularndan
akan elemanter ya debisi;
dQ s 2.u ort .dA 2u ort ( r.h.)

(17)

Burada dA elemanter alandr. (16) nolu denklem bu denklemde yerine yazlp (15) nolu ifade
de dikkate alnrsa;
dQ s

Ps .r
c e. cos 3 .d
/
6..b

(18)

olur. Bu ifadenin yatak evresince integrali alnrsa yatak ularndan akan yan toplam
debisi;
Q s dQ s

Ps .r
6.b /

(c e. cos )

.Ps .r.c 3
Qs
(1 1.5 2 )
3.b /

(19)

eklinde elde edilir. Ya soutmal yataklarda yatak geniliinin b / alnmas gerekir. Buna
gre yataa gelen birim yk (basn);

2 W
2r.b / 4r.b /

(20)

olur. nk genilii b olan yatan her bir yars yatak yknn yarsn tar. ekil-17 ve
ekil-18 deki debi deikeni ile debi oran deerleri ya soutmal yataklarn hesabnda
kullanlamaz. ekil-19dan bulunacak olan maksimum ya film basncnn, yataa gnderilen
yan Ps basncna eklenmesi gerekir. Bylece toplam ya film basnc bulunmu olur.
Ya soutmal yataklar iin scaklk art;
T

H
.C H .Q s

ifadesi ile verilir. Burada;

kg
861 3 yan ktle younluu
m

kg. C

C H 1760

H s kayb
olup

yan zgl ss

(21)

42
H 2.M b .n

(22)
den hesaplanr. (19) ve (22) nolu denklemler (21) denkleminde yerine yazlp T ye gre
dzenleme yaplrsa;

2.M b .n
6.b..W.n

.C H .Q s
.C H .Ps .c 3 .(1 1.5 2 )

(23)
denklemi elde edilir. Eer bu denklem;
r

S0

.n r

P
c

4r.b / ..n
W

(24)

eklindeki Sommerfeld says ile arplp blnrse ve terimler yeniden dzenlenirse;

r
1.5 . .S 0 .W 2
c
T
.C H .Ps .r 4 .(1 1.5 2 )

(26)
kg
r
deeri ekil-16dan alnr. Eer 3 ,
c
m

olur. Bu ifadedeki srtnme deikeninin

kg
. C

CH

, W N , Ps Pa ve r m. biriminde ise scaklk fark T C olur.

1.16 Yalama ve Kaymal Yataklarla lgili Problemler

Problem-1;
20 de zgl arl 0.88

kg
olan bir yan kinematik viskozitesi 30 cSt. dur.
dm 3

a-) Yan dinamik viskozitesini cP olarak hesaplaynz.

b-) Yan E olarak viskozitesini hesaplaynz.
zm-1;
a-) Dinamik viskozite .
Kinematik viskozite 30cSt. 0.30St. 0.30

m2
cm 2
0.3 * 10 4

sn
sn

43
kg
kg
0.88 * 10 3 3
2
3

dm
m 89.7 kg.sn
Younluk

4
m
m
g
m
9.81 2
9.81 2
sn
sn
0.88

Buradan dinamik viskozite;

89.2

2
kg.sn 2
kg.sn
4 m
.
0
.
30
*
10
0.2691 * 10 2
0.2691 * 10 2 Pa.sn 0.2691 * 10 2 cP.
4
sn
m
m2

bulunur.
6.44

4
b-) E olarak viskozite 7.42 E .10
E

kg.sn
m 2

6.44

26.91 * 10 4 7.42 E .0.88 * 10 4

E

30.58 E 7.42 E 2 6.44

E 2 4.12 E 0.87 0

E 1, 2

( 4.12)
2 *1

E 1 4.32

E 2 0.2

( 4.12) 2 4 * 1 * ( 0.87) 20.45

4.12

20.45
2

4.12 4.52
2

olur.

Problem-2;
10 cm. apnda b = 7 cm. uzunluunda bir piston, ap 10.04 cm. olan bir silindir iinde
hareket etmektedir. Piston ile silindir arasna viskozite katsays 0.65 Poise. olan bir ya
gnderilerek yalama ilemi yaplmaktadr. Pistonu 0.8 m/sn.lik bir hz ile hareket
ettirebilmek iin eksenel olarak piston zerine uygulanmas gereken kuvvet ne kadardr?
zm-2;
Newton Hipotezinde

du
F

tir. Burada A s ;srtnme yzeyidir.

dy A s

du

Ya filminin kalnl boyunca hz yayl lineerdir kabul ile dy y yazlabilir. Buna

gre;

44
A s .d.b .(10).(7) 219.9 220cm 2 .
y

10.04 10
0.02cm.
2

u u 0.8

m
cm
80
sn
sn

0.65Poise 0.65 * 10 6

daN.sn
cm 2

Piston zerine uygulanmas gereken kuvvet;

cm
du
u
sn
daN.sn
F
As
A s 0.65 * 10 6
.
.220 cm 2 0.572 daN.
2
dy
y
cm 0.02 cm
80

olur.

Problem-3;
ekilde gsterilen yatak iinde mil yksz olarak 1300 dev/dak. ile dnmektedir. Bu dnme
hznda mil ile yatak eksenlerinin akt ve aradaki boluun tamamen ya ile dolu olduu
kabul edildii takdirde
a-) Ya filmi iindeki hz yayl nasl olur?
b-) Yatak genilii b olduuna gre srtnme kuvvetlerini yenmek iin mile
uygulanmas gereken moment ne kadar olur? ( Yatak ekseni ynnde akm olmad kabul
edilecek. )

daN.sn
dir.
2
m

3
d = 2r = 50 mm., r 0.05 mm., b = 75 mm., 50de 5 * 10

zm-3;
a-) Hzn yayl lineerdir ve max. deeri milin evresel hz uya eittir.
u

.d.n
.50 * 10 3.1300
m

3.403
60
60
sn.

b-) Mile uygulanmas gereken moment, ya filmindeki kayma gerilmelerinin meydana

getirdii dirence eittir. Yan viskozitesinden dolay milin d yzeyindeki diren kuvveti;

45
F .A .( 2r.b) dir. Bu ifadede kayma gerilmesi yerine

u
deeri yazlrsa mil
r

yzeyindeki diren momenti;

M F.r

u
.n.d
2 .r 3 .n.b
(2r.b).r
(2r.b).r
r
60.r
15. r

eklinde elde edilir. Problemde verilen deerler bu ifadede yerine konulursa;

M 5 * 10 7

2 .( 2.5) 3 .(1300).(7.5)
10.023 [daN.cm] 0.10023 [daN.m]
15.(0.005)

c-) Aa kan srtnme ss; N M. M.

olur.

.n
.1300
daN.m
0.10023
13.645
30
30
sn

olur. Srtnme iinin sl deeri 1 kcal. = 427 daNm. olduundan N

13.64
kcal
0.0319
427
sn.

dir.
Problem-4;
ekilde gsterildii gibi a geniliinde ve sonsuz uzunlukta bir yzey ile buna paralel sonsuz
byklkte dier yzey arasnda ok kk h 0 aral vardr. Alt yzey dzgn (-u ) hz ile
hareket etmektedir. h 0 ok kk olduundan ak laminer blgededir. Ya filmi yzeyler
arasna basnsz olarak verilmektedir.
a-) Byle bir filmde y ynndeki basn yayl nasldr?
daN.sn
2
m

b-) a = 10 cm., h 0 = 0.02 mm., viskozite 0.003

m
sn

ve u 20

deerleri iin 10 cm. geniliindeki bir ksmn x dorultusundaki hareketi iin uygulanmas
gereken kuvvet ne kadardr?
c-) Byle bir ya filmi yk tayabilir mi? Neden?

zm-4;
a-) Yzeyler birbirine paralel olduundan ve ya yzeyler arasna basnsz verildiinden y
ynnde bir basn deiimi ( art ) yoktur. Bu durum ya scaklnn her noktada ayn,
dolaysyla viskozitenin sabit olmas hali iin dorudur.

46
b-) Ak laminer olduundan

Fs .A dr. Buna gre; Fs

du
u

olur ve yzeye uygulanmas gereken kuvvet;

dy
h0

u
20
A 0.003
(0.1 * 0.1) 30 daN. olur.
h0
0.02 * 10 3

c-) Yzeyler paralel olduundan bir ya kamasnn ve dolaysyla yk tayabilecek basn

alannn meydana gelmesi sz konusu deildir. Ya tabakas hidrodinamik olarak yk
tayamaz.
Problem-5;
ekilde gsterildii gibi tepe as

olan bir koni, ii ya dolu ayn tepe asnda bir konik

yuva iinde n hz ile dnmektedir. Konik yuva ile koni arasnda her noktadaki aralk eit ve
h 0 dr. Koninin ykseklii a ve yan viskozitesi olduuna gre A miline uygulanmas

gereken moment ne kadardr?

90 ,

a = 10 cm.,

h 0 = 0.05 mm.,

n = 1000 dev/dak.,

0.002

daN.sn
m2

zm-5;
Konik yzeyler birbirine paralel ve aralarndaki mesafe ok kk olduundan ya ak
laminerdir. Dolaysyla

du
du
u
.n r
.n.r

olur. u
olduundan
dr.
dy
dh
h0
30 h 0
30

A miline uygulanmas gereken moment kayma gerilmelerinin momentlerinin toplamna eittir.

Buna gre dM .dA.r olur.

47
dA 2r

dr
alan moment ifadesinde yerine yazlr ve her iki tarafn integrali alnrsa;
sin
2

dM .(2r ).r.
.n
M
30

R a.tg
M

2
h 0 sin

.n. 2

dr

sin
2

.dr

R4
4
15.h 0 . sin
2
.

olduundan
2
2 .n

2 .1000
90

..a 4 . tg 4
.(2 * 10 7 ).10 4. tg 4
93.05 daN.cm.

90
2
2

60.h 0 . sin
60.(0.005). sin
2
2

bulunur.
Problem-6;
ap 40 mm. olan bir radyal kaymal yatan genilii 40 mm. ve muylunun dnme hz 30
dev/sn.dir. Yataa gelen radyal ykn deeri 2.5 kN., kullanlan ya SAE 30, yan yataa
giri scakl 60 C ve radyal yatak boluu 32 m. olduuna gre;
a-) Yan scaklndaki art ve ortalama scakln,
b-) Minimum ya film kalnl ve asal konumu ile eksantriklik orann,
c-) Yataktaki g kaybn,
d-) Yan kaaklar ve toplam ya debisini,
e-) Max. ya filmi basnc ve asal konumunu,
f-) Ya filminin sona erdii noktann asal konumunu
bulunuz.
zm-6;
a-) Scaklk art ve ortalama scaklk;
Yatak basnc P

W
W
2.5

1562.5 [ kPa.]
2.r.b
d.b
( 40).(40).10 6

Hesapta esas olan ortalama scakl bulabilmek iin tahmini bir ortalama scaklk
belirlenir. rnein; bu problem iin ortalama scaklk deeri 75C olsun. Buna gre Figure-

48
10dan SAE 30 yann 75C scaklktaki dinamik viskozitesi 14 * 10 3 [Pa.s.] olarak
bulunur.
r = 20 mm., c = 0.032 mm., n = 30 dev/sn. ve 14 * 10 3 [Pa.s.] deerleri iin

Sommerfeld says S 0

.n 20 14 * 10 3.(30)

0.105 olur.
.
P
1562.5 * 10 3
0.032

Figure-12den S 0 0.105 ve

b 40

1 deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 40

Tvar 14 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
1562.5 * 10 3
14.
14.4 C ve
.C H
861.(1760)

T
14.4
60
67.2 C
2
2

olarak bulunur. Eer bulunan bu ortalama deer iin Figure-10dan dinamik viskozite tekrar
okunursa 18.4 * 10 3 [Pa.s.] bulunur. Ayn ilemler tekrarlanacak olursa S 0 0.138 ,
Tvar 15.6 ,

T 16 C

ve

Tort 68 C

bulunur. Bu scaklk deeri elde edilebilecek en

yakn ortalama scaklktr.

b-) Minimum ya filmi kalnl, asal konum ve eksantriklik oran;
Figure-13ten S 0 0.138 ve

h0
b 40
e

1 deerleri iin
0.42 ve 0.58
d 40
c
c

bulunur. Buna gre;

Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.42).(0.032) 0.0134 mm.
Eksantriklik oran e .c (0.58).(0.032) 0.01856 mm. olur.
Minimum ya filmi kalnlnn asal konumu Figure-14ten S 0 0.138 ve
b 40

1 deerleri iin 53 bulunur.

d 40

c-) Yataktaki g kayb;

Figure-16dan S 0 0.138 ve

b 40
r

1 deerleri iin srtnme deikeni 3.50

d 40
c

bulunur. Buna gre;

Srtnme katsays 3.50

c
0.032
3.50
0.0056 bulunur.
r
20

Srtnmeyi yenmek iin gerekli moment M b .W.r (0.0056).(2.5).(20) 0.28

[Nm.]

49
Yataktaki g kayb H 2.n.M b 2.(30).(0.28) 52.8 [Watt.] olur.
d-) Yan kaaklar ve toplam ya debisi;
b 40
Q

1 deerleri iin debi deikeni

4.28
d 40
r.c.n.b

Figure-17den S 0 0.138 ve
bulunur. Buna gre;

Toplam ya debisi Q (4.28).r.c.n.b ( 4.28).(20).(0.032).(30).(40) 3287

mm 3
sn.

olur.
Figure-18den S 0 0.138 ve

Qs
b 40
0.655 bulunur

1 deerleri iin ak oran

Q
d 40

ve buna bal olarak;

Yan kaaklar Q s (0.655)Q (0.655).(3287) 2153

mm 3
dir.
sn

e-) Max. ya filmi basnc ve asal konumu;

Figure-19dan S 0 0.138 ve

b 40

1 deerleri iin basn oran

d 40

P
0.42
Pmax

bulunur. Buna gre;

Max. basn Pmax

P
1562.5

3719 [kPa.] olur.

0.42
0.42

Figure-14ten S 0 0.138 ve

b 40

1 deerleri iin asal konum 52 bulunur.

d 40

f-) Ya filminin sona erdii noktann asal konumu;

Figure-20den S 0 0.138 ve

b 40

1 deerleri iin P max 18.5 ve P0 75

d 40

bulunur.
Problem-7;
50 mm. apndaki bir radyal kaymal yatan genilii 55mm. ve tam orta blgesinde 5 mm.
geniliinde bir ya kanal bulunmaktadr. Yataa 55C scaklkta gnderilen ya SAE 30 ve
ya basnc 200 kPa.dr. Muylu 48 dev/sn. hzla dnmekte olup yatak yk 10 kN.dur.
a-) Yan scaklndaki art,
b-) Toplam ya miktarn,
c-) Minimum ya film kalnln
bulunuz. ( c = 0.042 mm. )
zm-7;
a-) Scaklk art ve ortalama scaklk;

50
Yatak basnc P

W
10

4000 [ kPa.]
3
d.b (50 * 10 ).(55 5) * 10 3

Ortalama scaklk deerini 80C aldmzda Figure-10dan SAE 30 yann 80C

scaklktaki dinamik viskozitesi 13 * 10 3 [ Pa.s.] olarak bulunur.
r = 25 mm., c = 0.042 mm., n = 48 dev/sn. ve 13 * 10 3 [ Pa.s.] deerleri iin

Sommerfeld says S 0

.n 25 13 * 10 3.(48)

0.0552 olur.
.
P
4000 * 10 3
0.042

1
(55 5)
25
Figure-13ten S 0 0.0552 ve b 2
deerleri iin eksantriklik oran

0 .5
d
50
50
/

e
0.85 bulunur.
c
r
b/
2. 3
0.5 deerleri iin srtnme deikeni
Figure-16dan S 0 0.0552 ve
c

J
kg
bulunur. Buna gre 861 3 , C H 1760
deerleri iin scaklk art;

kg. C
m

r
1.5. .S 0 .W 2
(1.5).(2.3).(0.0552)(10 *10 3 ) 2
c

77.2 C
4
2
3
4
2
.C H .Ps .r .(1 1.5 ) (861).(1760).(200 *10 ).(0.025) .(1 1.5 * 0.85 )
bulunur. Buna bal olarak ortalama scaklk; Tort T1

T
77.2
55
93.6 C olur.
2
2

Eer bulunan bu ortalama deer iin Figure-10dan dinamik viskozite tekrar okunursa
8.5 * 10 3 [ Pa.s.] bulunur. Ayn ilemler tekrarlanacak olursa birka denemeden sonra

dinamik viskozite iin en yakn deer 11 * 10 3 [Pa.s.] olur. Bu viskozite deerine gre;
S 0 0.0467 ,

r
e
2.03 , 0.866 ,
c
c

T 56 C

ve

Tort

83 C

bulunur.

b-) Toplam ya miktar;

mm 3
.Ps .r.c 3
.( 200 * 10 3 ).(0.025).(0.042) 3
2
2
Qs
(
1

1
.
5

.(
1

1
.
5
*
0
.
866
)

3000

3..b /
3.(11 * 10 3 ).(25 * 10 3 )
sn

c-) Minimum ya film kalnl;

h
b/
0.5 deerleri iin 0 0.134 bulunur. Buna gre;
Figure-13ten S 0 0.0467 ve
d
c

Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.134).(0.042) 5.63 m.dir.

Problem-8;

51
60 mm. ap ve genilikteki bir radyal kaymal yatak SAE 30 ya ile yalanmakta olup yan
yataa giri scakl 40 Cdir. Yatak yk 4 kN. ve muylunun dnme hz 1120 dev/dak.dr.
yatan radyal boluu 45 m. olduuna gre;
a-) Yan scaklndaki art ve ortalama scakln,
b-) Srtnme katsaysn,
c-) Minimum ya film kalnl ve asal konumunu,
d-) Yan kaaklar ve toplam ya debisini,
e-) Max. ya filmi basnc ve asal konumunu,
f-) Ya filminin sona erdii noktann asal konumunu
bulunuz.
zm-8;
a-) Yan scaklndaki art ve ortalama scaklk;
n

1120
18.7 dev/sn.
60

W
4000

1110 [kPa.]
3
d.b (60 * 10 ).(60) * 10 3

T 22C aldmzda Tort 40

22
51 C olur. Figure-10dan SAE 30 yann 51C
2

scaklktaki dinamik viskozitesi 45 * 10 3 [Pa.s.] olarak bulunur.

r

S0

.n 30 45 * 10 3.(18.7)

0.337
.
P
1110 * 10 3
0.045

Figure-12den S 0 0.337 ve

b 60

1 deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 60

Tvar 30 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
1110 * 10 3
30.
22 C
.C H
861.(1760)

ve

T
22
40
51 C
2
2

olarak bulunur. Ortalama scaklk deerinde herhangi bir deime olmadndan dinamik
viskozite yine 45 * 10 3 [Pa.s.] dir.
b-) Srtnme katsays;
Figure-16dan S 0 0.337 ve
bulunur. Buna gre;

b
1 deerleri iin srtnme deikeni
d

r
7.2
c

52
Srtnme katsays 7.2

c
0.045
7.2
0.0108 bulunur.
r
30

c-) Minimum ya film kalnl ve asal konumu;

Figure-13ten S 0 0.337 ve

h
b
1 deerleri iin 0 0.655 bulunur. Buna gre;
d
c

Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.655).(45) 29.5 m. olur.

Figure-14ten S 0 0.337 ve

b
1 deerleri iin asal konum 66 bulunur.
d

d-) Yan kaaklar ve toplam ya debisi;

Figure-17den

S 0 0.337 ve

b
Q
1 deerleri iin debi deikeni
3.85
d
r.c.n.b

bulunur. Buna gre;

Toplam ya debisi Q (3.85).r.c.n.b (3.85).(30).(0.045).(18.7).(60) 5832

mm 3
sn.

olur.
Qs
b
0.43 bulunur ve
1 deerleri iin ak oran
Q
d

Figure-18den S 0 0.337 ve
buna bal olarak;

Yan kaaklar Q s (0.43)Q (0.43).(5832) 2508

mm 3
dir.
sn

e-) Max. ya filmi basnc ve asal konumu;

Figure-19dan S 0 0.337 ve

P
b
0.495 bulunur.
1 deerleri iin basn oran
Pmax
d

Buna gre;
Max. basn Pmax

P
1110

2242 [kPa.] olur.

0.495 0.495

f-) Ya filminin sona erdii noktann asal konumu;

Figure-20den S 0 0.337 ve

b
1 deerleri iin P max 96 ve P0 24 bulunur.
d

Problem-9;
ap 40 mm. olan bir radyal yatan genilii 40 mm., muylu hz n = 35 rpm.ve yatak yk 3
kN.dur.Yatak SAE 40 ya ile yalanmakta olup yan yataa giri scakl T1 65 C ve
ortalama scakl Tort 70 C dir. Radyal yatak boluu c = 0.032 mm.dir. Buna gre;
a-) Ortalama scakl,
b-) Min. ya filmi kalnln,

53
c-) Yataktaki g kaybn ve yan kaaklar,
d-) Max. ya filmi basncn,

J
kg
bulunuz. ( 861 3 , C H 1760 kg. C dir.)

zm-9;
a-) Ortalama scaklk;
P

W
3000

1875 [ kPa.]
d.b ( 40 * 10 3 ).( 40) * 10 3

Figure-10dan

SAE

40

yann

70C

scaklktaki

dinamik

viskozitesi

25 * 10 3 [ Pa.s.] olarak bulunur.

2

S0

.n 20 25 * 10 3.(35)

0.1823
.
P
1875 * 10 3
0.032

Figure-12den S 0 0.1823 ve

b 40

1 deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 40

Tvar 18 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
1875 * 10 3
18.
22.2 C ve
.C H
861.(1760)

T
22.2
65
76.1 C
2
2

olur. Buna gre Figure-10dan SAE 40 yann 76.1C scaklktaki dinamik viskozitesi tekrar
okunduunda 19.5 * 10 3 [Pa.s.] bulunur.
r

S0

.n 20 19.5 * 10 3.(35)

0.1421
.
P
1875 * 10 3
0.032

Figure-12den S 0 0.1421 ve

b 40

1 deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 40

Tvar 17 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
1875 * 10 3
17.
21 C
.C H
861.(1760)

ve

T
21
65
75.5 C olur.
2
2

b-) Min. ya filmi kalnl;

Figure-13ten S 0 0.1421 ve

h
b
e
1 deerleri iin 0 0.44 ve 0.58 bulunur.
d
c
c

Buna gre;
Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.44).(0.032) 0.01408 mm.

54
Eksantriklik oran e .c (0.58).(0.032) 0.01856 mm. olur.
Minimum ya filmi kalnlnn asal konumu Figure-14ten S 0 0.1421 ve
deerleri iin

54

b
1
d

bulunur.

c-) Yataktaki g kayb ve yan kaaklar;

Figure-16dan S 0 0.1421 ve

b
r
1 deerleri iin srtnme deikeni
3 .6
d
c

bulunur. Buna gre;

Srtnme katsays 3.6

c
0.032
3.50
0.00576 bulunur.
r
20

Srtnmeyi yenmek iin gerekli moment M b .W.r (0.00576).(3).(20) 0.3456

[Nm.]
Yataktaki g kayb H 2.n.M b 2.(35).(0.3456) 76 [Watt.] olur.
Figure-17den S 0 0.1421 ve

b
Q
1 deerleri iin debi deikeni
4.25
d
r.c.n.b

bulunur. Buna gre;

Toplam ya debisi Q (4.25).r.c.n.b (4.25).( 20).(0.032).(35).(40) 3808

mm 3
sn.

olur.
Figure-18den S 0 0.1421 ve

Qs
b
0.66 bulunur ve
1 deerleri iin ak oran
Q
d

buna bal olarak;

Yan kaaklar Q s (0.66)Q (0.66).(3808) 2513.28

mm 3
dir.
sn

e-) Max. ya filmi basnc;

Figure-19dan S 0 0.1421 ve

P
b
0.43 bulunur.
1 deerleri iin basn oran
Pmax
d

Buna gre;
Max. basn Pmax

P
1875

4360 [kPa.] olur.

0.43 0.43

Problem-10;
40 mm. ap ve genilikteki bir radyal kaymal yatakta

r
1000 dir. Muylu hz 1200
c

dev/dak.,yatak yk 2.7 kN. ve yalama ya SAE 40dr. Yan yataa giri scakl 40C
olduuna gre;

55
a-) Ya k scakln ve minimum ya film kalnln,
b-) Max. ya filmi basncn ve asal konumunu bulunuz.
zm-10;
a-) Ya k scakl ve minimum ya film kalnl;
n

1200
= 20 dev/sn.
60

W
2700

1687.5 [ kPa.]
3
d.b ( 40 * 10 ).(40) * 10 3

Figure-10dan SAE 40 yann ortalama scakl 50C kabul edildiinde dinamik

viskozitesi 65 *10 3 [ Pa.s.] olarak bulunur.
r
S0
c

3
.n
2 65 * 10 .( 20)
1000 .
0.77
P
1687.5 * 10 3

b 40

1 deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 40

Figure-12den S 0 0.77 ve
Tvar 61 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
1687.5 * 10 3
61.
67.9 C ve
.C H
861.(1760)

T
67.9
40
74 C
2
2

olur. lemlere devam edildiinde;

lem no:
Tort

S0
Tvar

T
bulunur.

1.
50
65*10-3
0.77

2.
74
20*10-3
0.237

3.
51.68
60*10-3
0.71

4.
73
20.5*10-3
0.242

5.
62.5
32*10-3
0.379

6.
57.25
41*10-3
0.485

7.
60
36*10-3
0.426

61
67.9

21
23

60
66.7

23
25.6

31
34.5

40
44.52

36
40

Figure-13ten S 0 0.426 ve

h
b
1 deerleri iin 0 0.7 bulunur. Buna gre;
d
c

20
0.014 mm. olur.
1000

Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.7).

b-) Max. ya filmi basnc ve asal konumu;
Figure-19dan S 0 0.426 ve

Buna gre;

P
b
0.5 bulunur.
1 deerleri iin basn oran
Pmax
d

Max. basn Pmax

P
1687.5

3375 [kPa.] olur.

0.5
0.5

56
Figure-14ten S 0 0.426 ve

b
1 deerleri iin asal konum 69 bulunur.
d

Problem-11;
ap 90 mm. olan bir radyal yatan genilii 45 mm., muylu hz n = 1960 dev/dak.ve yatak
yk 2.5 kN.dur.Yatak 10W ya ile yalanmakta olup yan yataa giri scakl
T1 75 C dir. Radyal yatak boluu c = 30 m.dir. Buna gre;

a-) Min. ya filmi kalnln ve asal konumunu,

b-) Yataktaki g kaybn,
c-) Toplam ya debisini ve yan kaaklar,

J
kg
bulunuz. ( 861 3 , C H 1760 kg. C dir.)

zm-11;
a-) Min. ya filmi kalnl ve asal konumu;
n

1960
= 32.6 dev/sn.
60

W
2500

617 [kPa.]
3
d.b (45 * 10 ).(90) * 10 3
T 10 C

iin Tort T1

T
10
75
80 C de Figure-11den 10W yann dinamik
2
2

viskozitesi 7.4 * 10 3 [ Pa.s.] olarak bulunur.

r

S0

.n 45 7.4 * 10 3.(32.6)

0.879
.
P
617 * 10 3
0.03

Figure-12den S 0 0.879 ve

b 45 1

deerleri iin scaklk ykselme deikeni

d 90 2

Tvar 70 bulunur. Buna gre;

Ya scaklndaki art T Tvar

Ortalama scaklk Tort T1

P
617 * 10 3
70.
28.5 C ve
.C H
861.(1760)

T
28.5
75
89.25 C
2
2

olur. Buna gre Figure-11den 10W yann dinamik viskozitesi tekrar okunduunda
6 * 10 3 [Pa.s.] olarak bulunur. Ayn ilemler tekrar yapldnda;

lem no:
Tort

1.
80

2.
89.25

3
87.2

57

S0

7.4*10-3
0.879

6*10-3
0.712

6*10-3
0.712

70
28.5

60
24.43

60
24.43

Tvar

T
bulunur.
Figure-13ten S 0 0.712 ve

h
b 1

deerleri iin 0 0.58 bulunur. Buna gre;

d 2
c

Minimum ya filmi kalnl h 0 (0.58). 0.03 0.0174 mm. olur.

Figure-14ten S 0 0.712 ve

b 1

deerleri iin asal konum 60 bulunur.

d 2

b-) Yataktaki g kayb;

b 1

d 2

Figure-16dan S 0 0.712 ve

deerleri iin srtnme deikeni

r
16
c

bulunur. Buna gre;

c
r

0.03
0.01066 bulunur.
45

Srtnme katsays 16 16

Srtnmeyi yenmek iin gerekli moment M b .W.r (0.01066).(2.5).(45) 1.199

[Nm.]
Yataktaki g kayb H 2.n.M b 2.(32.6).(1.199) 245.78 [Watt.] olur.
c-) Toplam ya debisi ve yan kaaklar;
Figure-17den S 0 0.712 ve

b 1

d 2

deerleri iin debi deikeni

Q
4.3
r.c.n.b

bulunur. Buna gre;

Toplam ya debisi Q (4.3).r.c.n.b ( 4.3).(45).(0.03).(32.6).( 45) 8515.93

mm 3
sn.

olur.
Figure-18den S 0 0.712 ve

Qs
b 1
0.58 bulunur ve

deerleri iin ak oran

Q
d 2

buna bal olarak;

Yan kaaklar Q s (0.58)Q (0.58).(8515.9) 4939.2

mm 3
dir.
sn

58