Ottoman History

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/4 Spring 2014, p. 675-737, ANKARA-TURKEY
TUNA VLYETNDE NFUS VE DEMOGRAF (1864-1877)*

Akn KOYUNCU
ZET
1864 ylnda kurulan Tuna Vilyeti, Rusuk, Varna, Tula, Vidin,
Trnova, Sofya ve Ni sancaklarndan oluuyordu. Tuna Vilyetinde
nfusun ana bileenini Bulgarlar ve Trkler tekil ediyordu. Ayrca,
eitli Mslim ve Gayrimslim gruplar mevcuttu. 1855-1864 arasnda
bu blgede 250.000-300.000 dolaynda Krm ve Kafkas muhaciri iskn
edilmiti. Muhacirler hari mstakbel Tuna Vilyeti blgesinde 18591860da 569.868 (%34,68) Mslman ve 1.073.496 (%65,32)
Gayrimslim nfus yayordu. Kuyd- Atke gre 1865de, Ni Sanca
dnda, Tuna Vilyetinde kadnlar dhil 658.600 (%40,51) Mslman
ve 967.058 (%59,49) Gayrimslim mevcuttu. Tuna Vilyetinde 18651874 yllar arasnda yaplan emlk ve nfus tahrirleri Osmanl
Devletinde modern nfus saymlarnn nclerinden biridir. 1865den
itibaren ehir ve kasabalarda yaplan saymlarda kadnlar da
kaydedilmitir. Kylerdeki nfusun saymna ise ancak 1869 ylnda
balanmtr. Ni Sanca, 1869-1874 yllar arasnda Prizren Vilayetine
balanmtr. Tuna Vilyeti Salnmelerinde baz eksiklik ve
tutarszlklar, bask ve hesaplama hatalar olduu halde, 1291
Salnmesi dnda, nfus oranlar ve demografik dalm gvenilirdir.
Osmanl istatistiklerine gre Rusuk, Varna ve Tula sancaklarnda
Mslmanlar, dierlerinde ise Gayrimslimler ounluktayd. Ayrca,
Gayrimslimlerde hane ba nfus ortalamas ve nfus art hz
Mslmanlardan daha yksekti. 1873de Tuna Vilyetinde ehirli
nfus oran %17,96 idi. 1874 Ekiminde tamamlanan Tahrir-i Cedide
gre Ni Sanca hari, Tuna Vilyetinde 963.596 (%42,22) Mslman
ve 1.318.506 (%57,78) Gayrimslim nfus mevcuttu. Ni Sanca ile
birlikte ise vilyetin nfusu 1874de 1.055.650 (%40,68) Mslman ve
1.539.278 (%59,32) Gayrimslim olmak zere 2.594.928e ulamt.
1876da Sofya ve Ni sancaklar Tuna Vilyetinden ayrlarak Sofya
Valilii kuruldu. 1877de ise Sofya Sanca Edirne Vilyetine, Ni
Sanca da Kosova Vilyetine baland. 1877-1878 Osmanl-Rus
Harbinden nce blgede en az 1.100.000 dolaynda Trk ve Mslman,
1.700.000 dolaynda Gayrimslim nfus yayordu. Ancak, sava
yalnzca Tuna Vilyetinde deil, ayn zamanda ark Rumelide de
demografik dengeleri deitirdi ve her iki blgede Trk ve Mslman
nfusun nemli bir ksmn lm ve g suretiyle tasfiyesine yol at.
Anahtar Kelimeler: Tuna Vilyeti, Midhat Paa, demografi,
nfus, Bulgaristan.
makale Crosscheck sistemi tarafndan taranm ve bu sistem sonularna gre orijinal bir makale olduu
tespit edilmitir.
Yrd. Do. Dr., anakkale Onsekiz Mart niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. El-mek:
askinkoyuncu@comu.edu.tr
*Bu
676
Akn KOYUNCU
POPULATION AND DEMOGRAPHICS IN THE DANUBE

PROVINCE (1864-1877)
ABSTRACT
The Danube Province, which was founded in 1864, consisted the
sanjaks (subprovinces) of Ruse, Varna, Tulcea, Turnovo, Vidin, Sofia
and Nish. The main components of the population of the Danube
Province were Bulgarians and Turks. There were also other Muslim and
non-Muslim groups. Before the establishment of the Danube Province,
some 250.000-300.000 Muslim immigrants from Crimea and Caucasus
had been settled in this region from 1855 to 1864. There were 569.868
(34,68%) Muslims, apart from the immigrants and 1.073.496 (65,32%)
non-Muslims in 1859-1860 in the area of the future Danube Province.
According to the Old Register of 1865, 658.600 (40,51%) Muslims and
967.058 (59,49%) non-Muslims, including females, were living in the
province except Nish sanjak. The property and population censuses
made between 1865 and 1874 in the Danube Province were one of the
first modern censuses in the Ottoman Empire. Female population was
also registered in the censuses in cities and towns beginning in 1865.
The registration of property and population in the villages was started
in 1869. Nish sanjak, became the part of the Prizren Vilayet between
1869 and 1874. Although the data given in the Yearbooks of the
Danube Province have some incompleteness and inconsistencies as well
as misprinting and calculation mistakes, the population ratios and
demographic distribution are reliable, except the Yearbook of 1291.
According to of the Tahrir-i Cedid (New Census) completed in October
1874, there were 963.596 (42,22%) Muslims and 1.318.506 (57,78%)
non-Muslims in the Danube Province excluding Nish sanjak. In
addition, the entire population of the province, together with the sanjak
of Nish, reached the number of 2.594.928 including 1.055.650 (40,68%)
Muslims and 1.539.278 (59,32%) non-Muslims in 1874. The Ottoman
statistics show that the Muslims were in majority in the sanjaks of
Ruse, Varna and Tulcea, while the non-Muslims were in majority in
other sanjaks. Besides, average population per household and the
population growth rate of non-Muslims were higher than those of
Muslims. In 1873, 17,96% of the population of the province were living
in the urban areas. Sofia and Nish sancaks were separated from the
Tuna Vilayet and the detached Sofia Province was founded in 1876.
However, Sofia and Nish sancaks were annexed to Adrianople and
Kosovo vilayets respectively in 1877. At least 1.100.000 Muslims as well
as 1.700.000 non-Muslims lived in this region before the Russo-Turkish
War of 1877-1878. However, the war changed the demographic
situation deeply not only in the Danube Province, but also in the
Eastern Rumelia and exterminated almost half of the Turkish and
Muslim population by death or migration in both regions.
Key Words: Danube Province, Midhat Pasha, demography,
population, Bulgaria.
Turkish Studies
International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic
Volume 9/4 Spring 2014
Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)
677
Giri
1864 ylnda li ve Fuat Paalarn nclnde Osmanl Devletinde tara idaresini
yeniden yaplandrmak, yerel ynetimleri glendirerek sorunlarn mahallinde zmn salamak
ve uygulanmas dnlen idar, adl, mal ve sosyal reformlar ve imar faaliyetlerini hzlandrmak
gibi amalarla Fransz tara idaresi modelinde yeni bir vilyet uslne geilmesi tasarland. Buna
gre, Osmanl idar taksimatnda eylet sisteminin kaldrlmas ve sancak (liv), kaza ve
nahiyelerden oluan vilyet sistemine geilmesi planlanyordu.1 Ancak, yrrle konulmadan
nce uygulamada karlalabilecek sorunlarn grlebilmesi iin hazrlanacak olan nizamnmenin
ncelikle Rumelide pilot bir blgede tecrbe edilmesine karar verildi. Bu amala Silistre, Vidin ve
Ni (Prizren ve skp sancaklar hari) eyletlerinin birletirilerek Tuna Vilyeti adyla yeni bir
vilyet kurulmas ve Ni valiliinde baarl almalar ile dikkat eken Midhat Paann da vali
olarak atanmas kararlatrld ve Midhat Paa stanbula davet edildi.2 Bizzat Midhat Paa ve
Sadrazam Fuat Paa tarafndan hazrlanan Tuna Vilyeti Nizamnmesi, Meclis-i Mahss-u
Vkelnn onayndan sonra 13 Ekim 1864de Sultan Abdlaziz tarafndan tasdik edildi ve Midhat
Paa, Tuna Vilyeti valiliine atand.3 Buna gre, Tuna Vilyeti, Rusuk merkez olmak zere,
Trnova, Sofya, Varna, Vidin, Ni ve Tula (Tol) sancaklar ile bunlara bal 45 kaza ve 17
nahiyeden oluuyordu.4 Midhat Paann Tuna Vilyeti valiliine tayini 17 Ekim 1864de Takvim-i
Vekyide ilan edildi.5 Ayrca, 26 Ekim 1864de Tuna Vilyetinin Usl- daresi Hakknda
Talimat neredildi.6 Tuna Vilyeti Nizamnmesi ise 7 Kasm 1864de Takvim-i Vekyide
yaynland.7 Literatre 1864 Vilyet Nizamnmesi olarak yerleen Tuna Vilyeti Nizamnmesi,
1865 ve 1866da kk deiiklilerle Bosna, Edirne, Halep, Suriye, Trablusgarp ve Erzurum
M. Hdai entrk, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi (1850-1875), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 109;
Mehmet Seyitdanlolu, Yerel Ynetim Metinleri III: Tuna Vilyeti Nizmnmesi, ada Yerel Ynetimler, C. 5, S.
2, 1996, s. 68, 69; lber Ortayl, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu, Ankara
2000, s. 53, 54; Selda Kl, 1864 Vilyet Nizamnamesinin Tuna Vilyetinde Uygulanmas ve Mithat Paa, Ankara
niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 102-104.
2 Dstr, Defa-i Snye, Matbaa-i mire, stanbul 1282, s. 516; Takvim-i Vekyi, Defa 773, 26 Terinievvel 1280/7
Cemziyelhir 1281 (7 Kasm 1864); Ali Haydar Midhat (nr.), Midhat Paa: Hayat- Siysiyesi, Hidemt, Menf
Hayat, Birinci Kitab: Tabsra-i bret, Hilal Matbaas, stanbul 1325, s. 23, 24.
3 Babakanlk Osmanl Arivi (BOA), rde - Meclis-i Mahsus (.MMS), No. 29/1245, 12 Cemziyelevvel 1281 (13 Ekim
1864); Takvim-i Vekyi, Defa 773, 26 Terinievvel 1280/7 Cemziyelhir 1281 (7 Kasm 1864); Dstr, Defa-i Snye, s.
516; BOA, Yldz, Esas Evrak (Y.EE), No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894) (Tuna Vilyetinin tekiline ve
Hersek ihtilaline dair Ahmed Cevdet Paann layihas); Ali Haydar Midhat, age, s. 24; M. Hdai entrk, age, s. 169.
4 BOA, .MMS, No. 29/1245, 12 Cemziyelevvel 1281 (13 Ekim 1864); Dstr, Defa-i Snye, s. 516; M. Hdai
entrk, age, s. 169. Midhat Paa ve Tuna Vilyeti hakknda geni bilgi iin bkz. Ali Haydar Midhat, age, s. 23-54;
Mehmet Seyitdanlolu, agm, s. 67-81; M. Hdai entrk, age, s. 163-181; smail Selimolu, Osmanl Ynetiminde Tuna
Vilyeti 1864-1878, Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 1995; Bekir Ko,
Midhat Paa (1822-1884), Baslmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, Ankara 2002; Ayn
yazar, Midhat Paann Ni ve Tuna Vilyetlerindeki Yeniliki Valilii, Kebike, S. 18, 2004, s. 407-415; Osman
Kksal, Tanzimat Sonras Bulgaristana Ynelik Baz Islahat Faaliyetleri ve Tuna Vilyetinin Kuruluu, Asker Tarih
Aratrmalar Dergisi, S. 2, Austos 2003, Yl. 1, s. 59-70; Selda Kl, agm, s. 99-111; Mehmet elik, Balkanlarda
Tanzimat: Midhat Paann Tuna Vilyeti Valilii, 1864-1868, Libra Kitap, stanbul 2010; Mustafa Genolu, 1864 ve
1871 Vilyet Nizamnamelerine Gre Osmanl Tara daresinde Yeniden Yaplanma, ankr Karatekin niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C. 2, S. 1, 2011, s. 29-50; Georgi Pletnov, Midhat Paa i upravlenieto na Dunavskiya
vilaet, IK Vital, Veliko Trnovo 1994; Milen V. Petrov, Tanzimat for the Countryside: Midhat Paa and the Vilayet of
Danube, 1864-1868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822); Teodora Bakrcieva, Na kraka pred
vremeto: Drjavnikt reformator Midhat Paa, (1822-1884), Avangard Print, Ruse 2009.
5 Takvim-i Vekyi, Defa 770, 5 Terinievvel 1280/16 Cemziyelevvel 1281 (17 Ekim 1864); lber Ortayl, age, s. 58.
6 Selda Kl, agm, s. 104.
7 Takvim-i Vekyi, Defa 773, 26 Terinievvel 1280/7 Cemziyelhir 1281 (7 Kasm 1864); Takvim-i Vekyide
yaynlanan nizamnme ile 13 Ekim 1864 tarihli irde (BOA, .MMS, No. 29/1245) ekindeki nizamnme ayndr. Dstru Atikde neredilen Tuna Vilyeti Nizamnmesinin 50, 51 ve 77. maddelerinde kk farkllklar mevcuttur. (Dstr,
Defa-i Snye, s. 517-536). Tuna Vilyeti Nizamnmesinin metni iin bkz. M. Hdai entrk, age, s. 253-271 (BOA,
.MMS, No. 29/1245deki nizamnme); Mehmet Seyitdanlolu, agm, s. 70-81 (Dstr, Defa-i Snye metni).
1
Turkish Studies
678
Akn KOYUNCU
vilyetlerinde uygulamaya konuldu. 1867de ise gzden geirilerek (Tekilt-) Vilyet

Nizamnmesi adyla Osmanl Devleti genelinde tatbik edildi ve 1871de dre-i Umumiye-i Vilyet
Nizamnmesinin ilanna kadar yrrlkte kald.8
Tuna Vilyetinde nfusun byk ounluunu Bulgarlar ve Trkler tekil ediyordu.
Trklerin dnda Mslman unsurlar, Pomaklar, Arnavutlar, Krm ve Kafkas muhacirleri (Tatar,
Nogay, erkez, Abaza vs.), Kptiler vs. kk gruplardan mteekkildi. Gayrimslimler ise
Bulgarlarn yan sra Rumlar, Ulahlar, Srplar, Ermeniler, Yahudiler, Gagavuzlar, (Ortodoks)
Kptiler, bir ksm Bulgar olan eitli Katolik gruplar ve dier unsurlardan oluuyordu.9
Osmanl Devletinde yeni vilyet modelini uygulamak zere Tuna Vilyetinin
seilmesinde blgenin nfus yaps, mahall sorunlar, toprak ve vergi meseleleri kadar, Bulgar
milliyetiliinin ykselii ve Bulgarlarn durumunu bahane ederek Rusyann uygulad bask ve
ikyetleri engelleme abalarn da gz ard etmemek gerekir.10 Dier taraftan, Tuna Vilyeti
snrlar ile 18771878 Osmanl-Rus Harbinin ardndan 3 Mart 1878de imzalanan Ayastefanos
Antlamasn tadil eden Berlin Antlamasnda (13 Temmuz 1878) izilen mstakbel Bulgaristan
Prensliinin snrlar byk lde rtmektedir. Bu sebeple Tuna Vilyetinde nfus ve
demografik yapnn tespiti, hem Bulgaristann kurulu sreci, hem de 93 Harbinin blgedeki Trk
ve Mslman nfus zerinde yaratt demografik felaket ve 93 Muhceretinin boyutlarnn
anlalabilmesi bakmndan nemlidir. Aslnda, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde
Bulgaristan nfusuna ilikin pek ok aratrma mevcuttur ve savan Tuna Vilyeti ve ark
Rumeli blgesinde Trk ve Mslman nfus zerinde yol at ykm byk lde akla
kavuturulmutur.11 Ancak, biz burada daha nce yaynlanmam baz icmal nfus defterleri ve
belgeler ile Tuna Vilyeti Salnmeleri, Tuna gazetesinde neredilen nfus istatistikleri, eitli nfus
BOA, Y.EE, No. 39/8, 25 Ramazan 1311 (2 Nisan 1894); Ahmed Cevdet Paa, Marzt, Yay. Haz. Yusuf Halaolu,
ar Yaynlar, stanbul 1980, s. 111, 177; (Ahmed) Cevdet Paa, Tezkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Bask,
Trk Tarih Kurumu, Ankara 1991, s. 199, 200; Mehmet Seyitdanlolu, agm, s. 69; lber Ortayl, age, s. 54-63; Selda
Kl, agm, s. 103.
9 Milen V. Petrov, agt, s. 66; Engin Deniz Tanr, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of
the French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle East Technical
University, Ankara 2005, s. 54-71.
10 Bkz. Osman Kksal, Tanzimat Sonras Bulgaristana Ynelik Baz Islahat Faaliyetleri..., s. 59-65.
11 Nikola Todorov, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle & London 1983, pp. 309-365;
Slavka Draganova, Tuna Vilyetinin Ky Nfusu, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2006; Kemal H. Karpat, Osmanl Nfusu
(1830-1914): Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar Trnakc, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003, s. 63-67,
88-91; Bilal N. imir, Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986, s. 17-35; Ayn yazar, Rumeliden Trk
Gleri, C.I-III, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1989; Nedim pek, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Trk
Tarih Kurumu, Ankara 1994; Ayn yazar, 93 Muhacereti, Osmanl, C. 4, Ed. Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 1999, s. 661-668; Alexandre Toumarkine, Les Migrations Des Populations Musulmanes Balkaniques En Anatolie
(1876-1913), Isis, Istanbul 1995; Justin McCarthy, lm ve Srgn: Osmanl Mslmanlarna Kar Yrtlen Ulus
Olarak Temizleme lemi, 1821-1922, ev. Bilge Umar, nklp Kitapevi, stanbul 1998; mer Turan, The Turkish
Minority in Bulgaria (1878-1908), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1998, s. 79-98; Ayn yazar, 1877-78 Osmanl-Rus
Savann Bulgaristandaki Trk Varlna ve Mimar Eserlerine Etkisi, Balkanlarda Kltrel Etkileim ve Trk
Mimarisi Sempozyumu, umnu, 17-19 Mays 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa-Zeynep Zafer, Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s. 763-771; Ayn yazar, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Bulgaristandan
Trk G, Balkanlar ve G (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat ren-smail Mangaltepe, Bursa
Bykehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164; Akn Koyuncu, Balkanlarda Kltrel Deiim: Bulgaristan rnei
(1878-1913), Avrasya Etdleri, S. 25, Sonbahar-K 2003, s. 63-65; Ayn yazar, Balkanlarda Dnm, Milli Devletler
ve Osmanl Mirasnn Tasfiyesi: Bulgaristan rnei (1878-1913), Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi,
Sosyal Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Ankara 2005, s. 198-211; Ayn yazar, Bulgaristandan G ve Trk
Varlklarnn Tasfiyesi (1877-1908), Balkanlar ve G (The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat ren-smail
Mangaltepe, Bursa Bykehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 530-539; Ayn yazar, 18771878 Osmanl-Rus Harbi
ncesinde ark Rumeli Nfusu, Avrasya Etdleri, S. 44, 2013-2, s. 195-203; Pinar re, Immediate Effects of the
1877-1878 Russo-Ottoman War on the Muslims of Bulgaria, History Studies, Journal of the University of Limerick
History Society, Vol. 13, 2013, pp. 153-170.
8
Turkish Studies
679
raporlar ve modern aratrmalardan hareketle Tuna Vilyetinin nfus ve demografik yapsna

ilikin baz meseleleri inceleyeceiz. Ayrca, Tuna Vilyeti Salnmelerinde tespit ettiimiz baz
problemler ve bask hatalarndan dolay bunlarn kullanmnda dikkat edilmesi gereken hususlar
gstermeye ve Tuna Vilyeti Salnmelerinin nfus ve demografi aratrmalarnda gvenilirliini
deerlendirmeye alacaz.
Ancak, ncelikle Tuna Vilyetinin idar taksimatnda literatrde dikkatlerden kaan baz
deiikliklere iaret etmemiz elzemdir. Tuna Vilyetine bal yedi sancaktan biri olan Ni Sanca,
1869 Temmuzunda yeni kurulan Prizren Vilyetine balanmtr;12 1874 Hazirannda ise Prizren
ve kodra vilyetlerinin birletirilerek Manastr Vilyetinin kurulmas zerine tekrar Tuna
Vilyetine dhil edilmitir.13 Tabiatyla bu yllara ait salnmeler ve nfus cetvellerinde Ni
Sanca yoktur.14 Keza, Sofya Sanca da 1876 Temmuzunda Tuna Vilyetinden ayrlarak
mstakil bir valilie dntrlm ve Ni Sanca da buraya balanmtr.15 1877 ubatnda ise
Ni Sanca yeni kurulan Kosova Vilyetine, Sofya Sanca da Edirne Vilyetine dhil
edilmitir.16
I. Tuna Vilyetinin Kurulmasndan nce Blgede Nfus ve Demografi (1831-1864)
Osmanl Devletinde geleneksel tahrir yntemlerinden farkl olarak modern anlamda ilk
nfus saym, Yenieri Ocann kaldrlmasndan sonra kurulan Askir-i Mansre-i
Muhammediye iin asker potansiyelini tespit etmek, vergilerin dalm ve tahsilinde grlen
aksaklklar gidermek ve cizye vergisini yeniden dzenlemek amacyla 1830-1831 yllarnda
yaplmtr.17 Tahrir sonularnn 1831de icmal olarak bir araya getirilmesi sebebi ile literatrde
yaygn olarak 1831 nfus saym eklinde nitelenen bu tahrirler, yalnzca Rumeli, Anadolu ve
Adalarda uygulanmtr.18 Tahrirler esnasnda Osmanl millet anlay dorultusunda din ve mezhep
Slavka Draganova, Ni Sancann Tuna Vilyetinden ayrl ile ilgili olarak 1866, 1867 ve 1869 olmak zere
farkl tarih vermektedir. (age, s. 1, 18, 19). Bir baka almasnda ise Ni Sancann 1867de Tuna Vilyetinden
karldn iddia etmektedir. (Slavka Draganova, Yeni Bulunan Tuna Vilyetinin Nfusuna Ait Emlak ve Vergi
Defteri, Uluslararas Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, 11-13 Mays 2005, Eskiehir,
Bildiriler Kitab, Osmangazi niversitesi, Eskiehir 2005, s. 207). Ycel Yiit ise Prizren Vilyetinin 1868de skp,
Debre ve Ni sancaklarndan mteekkil olarak kurulduunu belirtmektedir. [Ycel Yiit, Prizren Sancann dar
Yaps (18641912), History Studies, Vol. 2, No. 1, 2010, s. 126]. Ancak, Prizren Sanca, 1867de yeni vilyet
uslnce kodra Vilyetine balandktan sonra, 1868de mstakil bir mutasarrflk yaplmtr. Prizren Vilyeti ise 1869
Temmuzunda skp ve Ni sancaklarnn katlmasyla kurulmutur. Dolaysyla, Ni Sanca, 1869 yl ortalarna kadar
Tuna Vilyetine bal kalmtr. [Tuna, No. 399, 7 Cemziyelevvel 1286/3 Austos 1286 (15 Austos 1869); BOA,
.MMS, No. 37/1545, 3 Rebilhir 1286 (13 Temmuz 1869)].
13 BOA, .MMS, No. 49/2110, 8 Cemziyelevvel 1291 (22 Haziran 1874); Ycel Yiit, agm, s. 130.
14 Bu durumu fark edemedikleri iin Nikola Todorov (age, s. 343), Ni Sancann 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde
atlandn; Kemal H. Karpat (age, s. 156, 157) ise 1291 Tuna Vilyeti Salnmesinde Ni Sancann tabloya dhil
edilmediini belirtmilerdir.
15 BOA, rde - Dhiliye (.DH), No. 726/50658, 24 Cemziyelhir 1293 (16 Temmuz 1876); Salnme-i Devlet-i Aliyye-i
Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Dart-Tbaatl-Amire, stanbul 1294, s. 434, 435.
16 Salnme-i Vilyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilyet Matbaas, Edirne 1294, s. 103-112; Salnme-i Devlet-i Aliyye-i
Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Dart-Tbaatl-Amire, stanbul 1295, s. 323, 324, 338; Kr. Ycel Yiit, agm, s. 132.
17 Enver Ziya Karal, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, II. Bask, T.C. Babakanlk Devlet statistik
Enstits, Ankara 1997, s. 10-23; Mahir Aydn, Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri, Sultan II.
Mahmud ve Reformlar Semineri, Bildiriler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma Merkezi, stanbul
1990, s. 92, 93; Kemal H. Karpat, age, s. 56-58; Cem Behar, Osmanl Nfus statistikleri ve 1831 Sonras
Modernlemesi, Osmanl Devletinde Bilgi ve statistik, Derl. Halil nalck-evket Pamuk, T.C. Babakanlk Devlet
statistik Enstits, Ankara 2000, s. 68; Osmanl daresinde Kbrs (Nfusu-Arazi Dalm ve Trk Vakflar), T.C.
Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 43, Babakanlk Basmevi,
Ankara 2000, s. 94; Adnan imen, Saym, Kayt Dzeni ve Tekilatlanma Asndan Osmanlda Nfus Hizmetleri,
Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 194, 195.
18 Mahir Aydn, agb, s. 83. 1830-1831 tahrirlerinde stanbul dnda Rumelide Arnavutluk, Bosna ve Teselyada;
Anadoluda ise Erzurum, Diyarbakr ve Van eyletlerinde saym yaplmamtr. Ayrca, asker alnmayan Lahsa, Basra,
12
Turkish Studies
680
Akn KOYUNCU
esasna gre yalnzca erkek nfus kaydedilmitir.19 1830-1831 nfus saym, vergi ve askerlik
meselelerinden dolay bir takm ahalinin gizlenmesi ve saymdan kaynaklanan hata ve ihmaller
sebebiyle reel nfusu yanstmaktan uzaktr. Ancak, saym sonularn deerlendirmek zere
Cerde-i Nfus Nezaretinin kurulmas ve nfustaki hareketliliin takibi iin nfus defterlerinin
tutulmaya balanmas bakmndan nem arz etmektedir.20
Nikolay Todorov, 1831 saym sonularndan hareketle Tuna blgesinde 159.308
Mslman (%33,33), 306.534 Hristiyan (%64,15), 11.603 Kpti (%2,43) ve 417 Yahudi (%0,09)
olmak zere 477.862 erkek nfus tespit etmitir.21 1844de yine asker kaynaklarnn tespiti ve
Tanzimatn ruhuna uygun olarak vergi adaletinin salanmas amacyla yeni bir nfus saym
yaplmtr. M. A. Ubicini, bu saymda etnik-dinsel farkllklara iaret etmeksizin Bulgaristanda,
Silistre, Vidin, Ni ve Sofya eyaletlerinde, 3.000.000 nfus olduunu belirtmitir.22 Ancak, bu
rakam bir hayli abartldr. 1844 saymndan sonra, Bosna (1851),23 Rumeli (1852), Anadolu ve
Suriyede (1856) muhtelif tahrirler yaplmtr.24 1858de Tahrir-i Emlk Nezretinin
kurulmasndan sonra emlk ve nfus saym bu nezret tarafndan yrtlmeye balanm ve
1858de Bursada, 1859da Yanyada ve 1862de Beyrutta emlk ve nfus tahriri yaplmtr.
Ayrca, 1860da Tahrir-i Nfus ve Emlk Nizmnmesi karlmtr.25 te yandan, Tuna
Vilyetinin tekil edilmesinden ksa bir sre nce, 1864 yl ortalarnda, Osmanl Devletinde
yirmi yldr umum nfus saym yaplmamas ve yoklama defterlerinin dzgn tutulamamasndan
dolay kura-i eriyye uslnde karklklarn yaanmas ve bedelt- askeriye gelirlerinin azalmas
sebebiyle btn eylet ve sancaklarda nfus saym yaplmas amacyla Bb- Seraskerde bir
komisyon kurulmutur. Bu komisyon tarafndan hazrlanan layiha ve talimatnme, Dr- ur-y
Asker ve Meclis-i Vlnn onayndan sonra Sultan Abdlaziz tarafndan tasdik edilmitir. Buna
gre, Osmanl Devleti genelinde askeri daireler itibaryla umum saym yaplacak, tahrirler
esnasnda erkek ve kadn btn Osmanl tebaas kaydedilecek ve saym bittiinde herkese birer
Osmanl tezkeresi verilecekti. Bu talimatnme gerekli hazrlklarn yaplmas iin Ordu-yu
Hmyn mirlikleriyle eylet ve sancaklara da gnderilmitir.26
Yemen, Msr, Tunus, Cezayir, Trablusgarp ve Habe vs. yerlerde de nfus tahriri yaplmamtr. [Stanford J. Shaw, The
Ottoman Census System and Population, 1831-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct.
1978, p. 326; Osmanl daresinde Kbrs, s. 94; Musa amaz, The Ottoman Censuses and the Registration Systems in
the Nineteenth and Early Twentieth Centuries, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi (OTAM), S. 6, 1995, s. 290; Cem Behar, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, Tarihi
statistikler Dizisi, C. 2, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara 1996, s. 24; Ayn yazar, agm, s. 69; Adnan
imen, agm, s. 194].
19 Enver Ziya Karal, age, s. 17-19; Stanford J. Shaw, agm, s. 325; Kemal H. Karpat, age, s. 58; Mahir Aydn, agb, s. 8387, 96,97; Musa amaz, agm, s. 290; Cem Behar, agm, s. 68, 69.
20 Stanford J. Shaw, agm, s. 327; Nuri Akbayar, Tanzimattan Sonra Osmanl Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete
Trkiye Ansiklopedisi, C. 5, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s. 1239; Mahir Aydn, agb, s. 90, 91; Osmanl daresinde
Kbrs, s. 90; Adnan imen, agm, s. 195, 199.
21 Nikola Todorov, age, s. 311, 312; Ayrca bkz. mer Turan, age, s. 81. Sancak ve kazalarn nfus bilgileri iin bkz.
Enver Ziya Karal, age, s. 28-94, 195-200.
22 Engin Deniz Akarl, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial, and Religious
Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972, p. 45; Numan Elibol, Osmanl mparatorluunda
Nfus Meselesi ve Demografi Aratrmalar, Sleyman Demirel niversitesi ..B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s. 153,
154; Nuri Akbayar, agm, s. 1239; Selahaddin Bey de muhtemelen Ubiciniye dayanarak 1867 Paris Sergisi iin
hazrlanan eserde Bulgaristan nfusunun 3.000.000 olduunu belirtmitir. (Kemal H. Karpat, age, s. 64; Cem Behar, age,
s. 29).
23 Nikola Todorov, age, s. 310, 311.
24 Osmanl daresinde Kbrs, s. 96.
25 Alp Ycel Kaya ve Ycel Terzibaolu, Tahrirden Kadastroya: 1874 stanbul Emlak Tahriri ve Vergisi: Kadastro
tabir olunur tahrir-i emlak, Tarih ve Toplum: Yeni Yaklamlar, S. 9 (249), Gz 2009, s. 20-23.
26 Narodna Biblioteka Sv. Sv. Kiril i Metodiy (NBKM), Orientalski Otdel (Or.Otd.), Fond 26 (Vidin), a.e. 11701, 25
Rebilevvel 1281/16 Austos 1280 (28 Austos 1864).
Turkish Studies
681
Tanzimat dneminde Osmanl Devletinin muhtelif blgelerinde tahrirler icra edilmi ise
de, 1846-1847de yapld anlalan tahrirden sonra Tuna Vilyetinin kurulmasna kadar bu
blgede nfus saym yaplmamtr. Buna karlk, Varna ngiliz konsolosu Edward S. J. Nealenin
raporu ile baz icmal nfus defterlerinden Tuna blgesindeki nfusu tespit etmek mmkndr.
Edward S. J. Neale, 28 Mart 1858 tarihli raporunda ky ve hane saylar zerinden yapt
tahminlerle Bulgaristanda (Silistre, Vidin ve Ni Paalklar) 430.485 (%30,95) Mslman,
910.735 (%65,48) Ortodoks Bulgar, 10.100 (%0,73) Rum, 25.000 (%1,80) Ulah, 5.000 (%0,36)
Yahudi ve 9.535 (%0,68) dier unsurlar olmak zere toplam 1.390.855 nfus olduunu belirtmitir.
Neale, ayrca, Mslman nfusun zorunlu askerlik ve sava sebebiyle dme eiliminde
olduunu ve on yl ncesine gre 100.000 dolaynda azaldn, Bulgar nfusun ise 1838den beri
uygulanan lml idare sayesinde olduka arttn ilave etmitir.27
Tablo 1. H. 1276 (18591860) tarihli icmal nfus defterine gre Tuna Vilyetinin kurulduu
blgelerde hane ve erkek nfus miktar 28
Eylet
Sancak
Mslim
Vidin
Lofa
Toplam
Ni
Kstendil
Ni
Samakov
Sofya
Toplam
Silistre
Tula
Hezargrad
Silistre umnu
Varna
Trnova
Toplam
Genel Toplam
Vidin
4650
9964
14614
6924
6410
3046
3409
19789
19304
2667
5806
16020
9364
11038
64199
98602
Hane
GayriKpti
mslim
26925
1298
20106
1631
47031
2929
28405
725
11898
509
12832
447
16824
261
69959
1942
8069
4685
37
2092
4820
155
3925
22872
1060
46463
1252
163453
6123
Toplam
Mslim
32873
31701
64574
36054
18817
16325
20494
91690
27373
7389
7898
20995
13289
34970
111914
268178
10259
28722
38981
21589
18384
6909
7804
54686
40032
5713
28162
47792
20053
29916
171668
265335
Gayrimslim
72543
63091
135634
106248
39731
46966
58254
251199
20335
11042
8801
15566
11129
79784
146657
533490
Nfus
Kpti
(M)
1647
3163
4810
1823
1079
725
300
3927
3225
437
1655
2013
1383
2149
10862
19599
Kpti
(GM)
435
373
456
309
1573
769
341
323
140
112
1685
3258
27
Toplam
84449
94976
179425
130095
59567
55056
66667
311385
64361
17533
38941
65511
32677
111849
330872
821682
British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print, Part I, From
the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman
Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed. David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984, p.
96, 97; mer Turan, age, s. 28, 80, 88.
28 BOA, Maliye Nezreti, Cerde Odas Defterleri (ML.CRD.d), No. 1924. Defterde, Mecidiye ve Snne sancaklarnda
tahrir yaplmad iin nfuslarnn (Silistre Eyletine) dhil edilmedii ve Ni Eyletine bal Sofya Sancann
mstakil bir mutasarrflk olarak idare edildii belirtilmitir. Bunun yan sra Lofa Sancann nefs-i Lofa, Servi,
Plevne ve Nibolu kazalarndan olutuu kaydedilmitir.
Turkish Studies
682
Akn KOYUNCU
Tablo 2. H. 1276 (18591860) tarihli icmal nfus defterine gre Tuna Vilyetinin kurulduu
blgelerde Mslim ve Gayrimslim oran 29
Eylet
Sancak
Vidin
Lofa
Toplam
Ni
Kstendil
Ni
Samakov
Sofya
Toplam
Silistre
Tula
Hezargrad
Silistre umnu
Varna
Trnova
Toplam
Genel Toplam
Vidin
Mslim
Nfus
Yzde
11.906
14,10
31.885
33,57
43.791
24,41
23.412
18,00
19.463
32,67
7.634
13,86
8.104
12,16
58.613
18,82
43.257
67,20
6.150
35,08
29.817
76,57
49.805
76,03
21.436
65,60
32.065
28,67
182.530
55,17
284.934
34,68
Gayrimslim
Nfus
Yzde
72.543
85,90
63.091
66,43
135.634
75,59
106.683
82,00
40.104
71,33
47.422
86,14
58.563
87,14
252.772
81,18
21.104
32,80
11.383
64,92
9.124
33,43
15.706
23,97
11.241
34,40
79.784
71,33
148.342
44,83
536.748
65,32
Toplam
84.449
94.976
179.425
130.095
59.567
55.056
66.667
311.385
64.361
17.533
38.941
65.511
32.677
111.849
330.872
821.682
H. 1276 (31.7.1859-20.7.1860) tarihli icmal nfus defterine gre, Mecidiye ile Snne
sancaklar hari, Tuna Vilyetinin kurulduu blgenin nfusu kadnlarla birlikte (erkek nfus X 2)
1.643.364 dolayndadr. Bunun %32,29u Mslman, %64,93 Gayrimslim ve %2,78i ise
Kptilerden olumaktadr. Kptilerle beraber blgedeki Mslman nfus oran %34,68;
Gayrimslim nfus oran ise %65,32dir. Ayrca, Silistre Eyletinde Mslman nfus (%55,17);
Vidin ve Ni eyletlerinde ise Gayrimslim nfus (srasyla %75,59 ve %81,18) ounluktadr.
Vidin, Ni ve Silistre eyletlerinde hane ba nfus ortalamas srasyla Mslmanlarda 5,33; 5,53
ve 5,35; Gayrimslimlerde 5,77; 7,18 ve 6,31 olup, umum ortalama ise 5,56; 6,79 ve 5,91dir.
Hane ba nfus ortalamas Vidin Eyletinde kaytl Mslman Kptilerde 3,29; Ni Eyletinde
meskn Mslim ve Gayrimslim Kptilerde 5,66dr. Silistre Eyletinde ise Kpti hane ve nfus
bilgileri kyaslama yapmaya elverili deildir.
18591860 icmal nfus defterindeki veriler, Nikolay Todorovun 1831 icmallerinde Tuna
blgesine ilikin olarak tespit ettii nfusla karlatrldnda atlamalar ve idari taksimattaki
farkllklardan kaynaklanabilecek hata pay ile birlikte Mslim, Gayrimslim ve Kpti nfus
orannn neredeyse hi deimedii; buna karlk, Mslman nfusun %66,55, Gayrimslim
nfusun %73,80, Kpti nfusun %97,03 ve toplam nfusun da %71,95 orannda artt
grlmektedir. Yaklak otuz ylda blge nfusunun bu denli ykseliini doal nfus art ile izah
etmek gtr. Aada grlecei zere Krm Harbi esnasnda ve akabinde Krmdan Tatar g
balam30 ve Osmanl kaynaklarna gre 1856 Haziran ay sonuna kadar Dobruca blgesine 13.600
muhacir gelmitir.31 Bu muhacirler yeni kurulan Mecidiyeye ve civarndaki kylere iskn
29
BOA, ML.CRD.d, No. 1924.

Krm Harbi ncesinde Dobrucaya yaplan Tatar gleri hakknda bkz. Mark Pinson, Russian Policy and the
Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I), Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, C.
1, 1972, s. 37-41; Kemal H. Karpat, age, s. 262, 263. Enver Ziya Karaln aktard rakamlara gre 1831 saymnda
Babada Tatarlarnn says 3.621dir. (age, s. 200).
31 Hakan Krml, Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War, Middle Eastern
Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 761, 762. 1854 sonlarnda yaanan baz mnferit rnekler bir kenara braklacak olursa
Tatar gleri, 1855 Maysnda balam ve Paris Antlamasnn (30 Mart 1856) imzalanmasndan sonra ivme
kazanmtr. Balk ve Varna taraflarna gelen Tatar muhacir says 12 Maysta 11.134e, Mays sonunda ise 13.036ya
30
Turkish Studies
683
edilmitir.32 Varna ngiliz konsolosu Neale de 28 Mart 1858 tarihli raporunda Krm Harbi sonunda
Dobruca blgesinde yerletirilen Tatar muhacirlerin 13.000 kii dolaynda olduunu belirtmitir.33
Dolaysyla, bu sradaki Tatar gleri demografik dengeleri deitirebilecek boyutta deildir.
stelik 18591860 tarihli icmal nfus defterinde tahrirleri yaplmad iin Mecidiye ve Snne
sancaklarnn nfusu Silistre Eyletine dhil edilmemitir.34 Bu sebeple Mslman nfus artnda
Krmdan yaplan ilk gleri dikkate almamak gerekir. Ayrca, ayn dnemde Gayrimslim
nfusun da yaklak %74 dolaynda artm olmas, blgede bu apta reel bir nfus artndan ziyade
1831 saymnn eksik ve problemli olduunu dndrmektedir. Nitekim Todorovun esas ald
1831 icmallerinde Mslman nfusun youn olduu Silistre, umnu, Hezargrad, Cuma-i Atik ve
Tutrakan yoktur. Ayrca, Trnova, Hotali, Torluk, Sahra, Servi (Selvi), zladi, Etrepol, Lofa,
Plevne, Rahova ve Siprede de reaya nfusu yazlmamtr.35
Tablo 3. H. 1278 (1862) tarihli icmal nfus defterine gre Tuna Vilyetinin kurulduu blgelerde
hane ve erkek nfus miktar36
Eylet
Sancak
Vidin
Vidin
Lofa
Berkofa
Toplam
Ni
Kstendil
Ni
Samakov
Sofya
Toplam
Silistre
Tula
Hezargrad
Silistre umnu
Varna
Trnova
Toplam
Genel Toplam
Hane
25.283
32.521
16.057
73.861
27.587
18.817
16.333
19.705
82.442
27.393
8.025
12.039
21.774
13.823
35.197
118.251
274.554
Nfus
61.158
92.798
49.470
203.426
102.135
58.322
54.282
65.968
280.707
65.026
17.932
38.251
69.075
32.263
116.487
339.034
823.167
ulamtr. [Abdullah Saydam, Krm ve Kafkas Gleri, (1856-1876), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 83, 85; Ayn
yazar, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skn Siyaseti, Osmanl, C. 4, Yeni Trkiye Yaynlar,
Ankara 1999, s. 679]. Tatar gleri Haziran sonuna kadar youn bir ekilde devam etmitir. Ancak, 1856 ylnn ikinci
yarsnda ve hatta 1857de de mnferit gler yaanmtr. Ayrca, bu srada Osmanl Devletine g edenler arasnda az
sayda Akenaz Yahudisi ile Lehliler de vard. (Hakan Krml, agm, s. 757-765). Mark Pinsonn naklettii rakamlara
gre Krm Harbi akabinde Dobrucada iskn edilen Tatar says 16-20.000 arasnda deimektedir. (Mark Pinson,
Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862, VII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eyll
1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1973, s. 1041). Frederick De Jong ise ayn
dnemde Mecidiyede iskn edilen muhacir saysnn 18-20.000 olduunu belirtmektedir. (Frederick De Jong, The
Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and Notes on Their Present-day Condition, Turcica,
Vol. XVIII, 1986, pp. 167, 168).
32 Kemal H. Karpat, age, s. 261-268; Hakan Krml, agm, s. 765.
33 British Documents..., p. 97, 105.
34 BOA, ML.CRD.d, No. 1924.
35 Enver Ziya Karal, age, s. 196-199.
36 BOA, ML.CRD.d, No. 1862. Tabloya aktardmz hane ve nfus rakamlar 18 aban-5 Ramazan 1278 (18 ubat-6
Mart 1862) tarihlerinde kayda geirilmitir.
Turkish Studies
684
Akn KOYUNCU
1862 tarihli defterde Mslim ve Gayrimslim nfus toplam bir arada gsterilmitir. Buna
gre, eyletin nfusu kadnlarla birlikte 1.646.334 dolayndadr. Ancak, Mecidiye ve Snne
sancaklar yine yazlmamtr. 18591860 verileri ile kyaslandnda 18591861 senelerinde
blgede iskn edilen Tatar, Nogay ve erkez muhacirler de defterlere kaydedilmedii gibi, Vidin,
Ni ve Sofya sancaklarnda hane saysnda bir gerileme olduu grlmektedir. Keza, Vidin, Lofa,
Ni, Kstendil, Samakov, Sofya, Hezargrad ve Varna sancaklar nfusunda da bir azalma sz
konusudur. Buna karlk, eyletteki hane ve nfus saysnda nisp bir art mevcuttur. Vidin, Ni
ve Sofya sancaklarndaki hane ve nfus gerilemesi, Berkofa Sancann kurulmas sebebiyle idari
taksimatta yaanan deiimin bir sonucu olmaldr. Ayrca, Vidin Sancanda 1861 Temmuzunda
Vidin, Lom, Adliye (Kula/Sahra) ve Belgradk taraflarndan Rusyann tevikiyle Krma g
ettirilen 10.000 dolayndaki Bulgar ahaliyi de hesaba katmak gerekir.37 Bu verilere gre hane ba
nfus ortalamas Vidin Eyletinde 5,50; Ni Eyletinde 6,81; Silistre Eyletinde ise 5,73tr.
18591860 ve 1862 tarihli icmal nfus defterleri, hem Krm ve Kafkas muhacirleri hari
blgedeki hane ve nfus miktarn gstermesi, hem de Tuna Vilyetinin kurulmasndan nceki son
toplu nfus verilerini ihtiva etmesi bakmndan nemlidir.
II. Tuna Blgesinde skn Edilen Krm, Kafkas ve Srbistan Muhacirleri (1855-1865)
Osmanl Devleti, Krm Savandan 1865 ylna kadar, Krm (18551862) ve
Kafkasyadan (18591865) gelen byk bir muhacir aknna sahne olmutur. 18551856da
yaanan Tatar glerinden sonra,38 1859 Sonbaharnda Krmdan ikinci g dalgas balam ve
18601861de Tatar ve Nogay gleri kitlesel boyutlara ulamtr. Keza, erkez gleri de
mnferit olarak Krm Harbi akabinde balam ve 1859dan sonra hzlanmtr. Ancak, Rusyann
uygulad srgn politikas sebebiyle zellikle 18631864de byk bir erkez (ve Adige, Abaza,
een vs.) muhcereti yaanmtr. Ayrca, 1862 ve 1865 yllarnda Srbistandan ihra edilen
Mslmanlar da Osmanl topraklarna snmlardr.
Takvim-i Vekyiye gre 1272 senesinden 1280 senesine kadar (13.9.1855-17.6.1863)
Osmanl Devletine 311.333 muhacir gelmitir. 1280de (18.6.1863-5.6.1864) gelen muhacirlerin
says 283.000 amtr. 1281 senesinde (6.6.1864-26.5.1865) ise 87.000den fazla muhacir
gelmitir. Buna gre, salgn hastalklar, alk, souk, deniz kazalar vs. sebeplerle yaamn
yitirenler hari on ylda Krm ve Kafkasyadan Osmanl Devletine g edenlerin says
682.000den fazladr.39 Yine Takvim-i Vekyide aktarlan dier bir habere gre (1863/1864) k
Vidin Sancandan Rusyaya g ettirilen Bulgarlarn neredeyse tamam kendilerine sunulan artlar beenmedikleri
iin 1862 yaznda memleketlerine geri dnmlerdir. (Mahir Aydn, Vidin Bulgarlarnn Rusyaya G Ettirilmeleri,
Trk Dnyas Aratrmalar, S. 53, Nisan 1988, s. 67-79). Ayrca bkz. Mark Pinson, From the Danube to the Crimea and
Back: The Bulgarian Migration of 1861-1862 in Recent Bulgarian Historiography, Harvard Ukrainian Studies, Vol. 3/4,
Part 2, 1979-1980, pp. 662-674.
38 Geni bilgi iin bkz. Hakan Krml, agm, s. 751-773.
39 Takvim-i Vekyi, Defa 760, 27 Temmuz (1280), 5 Rebilevvel 1281 (8 Austos 1864); Takvim-i Vekyi, Defa 804, 3
Haziran (1281), 21 Muharrem 1282 (15 Haziran 1865); Abdullah Saydam, age, s. 91; Ayn yazar, agm, s. 680; Nedim
pek, Kafkaslardaki Nfus Hareketleri, Trkiyat Mecmuas, C. 20, 1997, s. 291. Kr. Kemal H. Karpat, age, s. 111,
112; Nedim pek, age, s. 4. Alan W. Fisher, 1856-1864 senelerinde Osmanl Devletine g eden Krm ve Kafkas
Mslmanlarnn saysnn 700.000 ila 900.000 arasnda olduu grndedir. (Alan W. Fisher, Emigration of Muslims
from the Russian Empire in the Years after the Crimean War, Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3,
1987, p. 364). Krm ve Kafkas gleri hakknda ayrca bkz. Mark Pinson, Russian Policy and the Emigration of the
Crimean Tatars to the Ottoman Empire, 1854-1862 (I-II), Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, C. 1, 1972, s. 3756; C. 2-3, 1973-1974, s. 101-114; Ayn yazar, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean
War, tudes Balkaniques, Vol. 8, 1972, No.3, pp. 71-85; Alan W. Fisher, agm, s. 356-371; Brian Glyn Williams, Hijra
and Forced Migration from Nineteenth-Century Russia to the Ottoman Empire. A Critical Analysis of the Great Crimean
Tatar Emigration of 1860-1861, Cahiers du Monde russe, Vol. 41, No.1, Jan. - March 2000, pp. 79-108; Alexandre
Toumarkine, Entre Empire Ottoman Et tat-Nation Turc: Les Immigres Musulmans Du Caucase Et Des Balkans Du
Milieu Du XIXe A Nos Jours, Thesis (doctoral), Universite de Paris IV, Sorbonne, 2000; Hakan Krml, Krmdan
37
Turkish Studies
685
mevsiminden 22 Temmuz 1864e kadar Osmanl Devletine 258.067 erkez g etmitir.40 Krm
ve Kafkas muhacirlerinin nemli bir blm Tuna Vilyetinin kurulmasndan nce Silistre, Vidin
ve Ni eyletlerine yerletirilmilerdir.
Osmanl kaynaklarna gre, 1861 yl ortalarna kadar 142.852si (34.344 hane) Tuna
sahillerinde olmak zere, Rumelide toplam 157.562 muhacir (37.557 hane) iskn edilmitir.41
1860da yalnzca Vidin ve kazalarnda 5.050 dolaynda muhacir vard.42 1861de Vidine bal
Rahovaya (Oryahovo) 2.500 hane Krm muhaciri iskn edilmesi kararlatrlmt. 13 ubat
1862ye kadar Rahova ve kylerine yerletirilen Tatar ve Nogay muhacirlerin says 1.997 haneye
ve kadn-erkek 7.556 kiiye ulamt.43 Muhacirlerin sevk ve isknndan sorumlu Nusret Bey
(sonradan Paa), 1862 Maysna dein Rumelide 48.500 hane Tatar muhaciri yerletirildiini
rapor etmitir.44 Kemal H. Karpat, Dobruca ve Bulgaristanda iskn edilen Krm muhacirlerinin
120.000 dolaynda olduunu belirtmektedir.45 Marc Pinson ise, Tuna Vilyeti blgesinde 150200.000 dolaynda Tatar muhaciri iskn edildiini aktarmaktadr.46 1862 ylna kadar gelen
muhacirlerin byk blm Tatar ve Nogay olmakla birlikte, ilerinde erkezlerin de olduunu,
hatta az sayda Hristiyan ve Musevi de bulunduunu belirtmemiz gerekir.47 Nitekim ilk erkez
kafilesi 1859 Austosunda Varnaya ulam ve sonraki birka haftada gelen erkezler Dobruca
taraflarnda iskn edilmilerdir.48
Tatar ve Nogay glerinin kesilmesinden sonra erkez muhacirleri gelmeye devam etti.
1863 ubatnda Vidin dare Meclisi, blgeye sevk edilecek 6.706 hane erkez muhacirin
ihtiyalar iin hazrlk yapmaya balad.49 1864 Maysnda Nusret Paa, akvm- erkiseden
6.000 hanenin Ni Eyletine ve bir o kadarnn da Vidin Eyletine sevk edilmesine karar verdi. 50
Trkiyeye Krm Tatar Gleri, Uluslararas G Sempozyumu: Bildiriler: 8-11 Aralk 2005, Zeytinburnu Belediyesi,
stanbul 2006, s. 147-152; James H. Meyer, Immigration, Return, and the Politics of Citizenship: Russian Muslims in
the Ottoman Empire, 1860-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 39, No. 1, Feb. 2007, pp. 15-32;
Mara Kozelsky, Casualties of Conflict: Crimean Tatars during the Crimean War, Slavic Review, Vol. 67, No. 4, Winter,
2008, pp. 866-891; Erdoan Kele, Krm Savandan Sonra Gelen Muhacirlerin Mentee Sancanda skn, Turkish
Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol.
4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.995, pp. 1166-1188;
Ferhat Berber, 19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler, Karadeniz Aratrmalar, S. 31, Gz 2011, s.
17-49.
40 Takvim-i Vekyi, Defa 772, 19 Terinievvel (1280), Selh-i Cemziyelevvel 1281 (31 Ekim 1864). Takvim-i Vekyide
erkez muhacirlerin geldikleri blgeler ve saylar da aktarlmtr. Kemal H. Karpat, Rus basnna dayal bir rapora gre
1864 k ve ilkbaharnda 257.058 erkez muhacirin g ettiini belirtmektedir. (age, s. 110); Oktay Kzlkaya - Tolga
Akay, Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine skn ve Karlalan Zorluklar, Turkish Studies: International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4567, p. 140.
41 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1047; Abdullah Saydam, age, s. 131.
42 Margarita Dobreva, Circassian Colonization in the Danube Vilyet and Social Integration (Preliminary Notes),
Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), S. 33, Bahar 2013, s. 12.
43 NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 464a, 1 ubat 1277 (13 ubat 1862).
44 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1048.
45 Kemal H. Karpat, age, s. 265; Ali Eminov, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol.
28, No. 1, 2000, p. 132.
46 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians, p. 76; Ayn yazar, Ottoman Colonization of the Crimean
Tatars..., s. 1048.
47 Mark Pinson, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars..., s. 1047. Kemal H. Karpat da muhacirler iinde Alman,
Romen ve Yahudilerin olduunu belirtmektedir. (age, s. 266).
48 Margarita Dobreva, agm, s. 10.
50 Takvim-i Vekyi, Defa 752, 31 Mays (1280)/7 Muharrem 1281 (12 Haziran 1864); Nedim pek, Kafkaslardaki
Nfus, s. 301. Ni taraflarna sevk edilmek zere yalnzca 26 Maysta gelen erkez muhacirlerin says 2.500 idi.
[NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11885, 14 Mays 1280 (26 Mays 1864)]. 4 Haziran itibaryla Nie gnderilmeyi
bekleyen muhacir adedi ise 5.000 idi. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11886, 23 Mays 1280 (4 Haziran 1864)].
Turkish Studies
686
Akn KOYUNCU
Bunlardan 1.900 hane Vidine bal Rahovada iskn edilecekti.51 15 Haziranda Sofyaya sevk
edilmek zere Lomda bekletilen erkez muhacirlerin says 6.000 idi.52 1864 Temmuz ay
ortalarna kadar Varna ve Kstenceye gelmi olan ve saylar 60.000e ulaan erkez muhacirleri,
Nusret Paa tarafndan Vidin, Ni, Sofya, Kosova, Vasovik, tip ve Rohova (Rahovec/Orahovac)
taraflarna gnderilmilerdi.53 Ni ve Kosova taraflarnda iskn edilmek zere sevk edilen 15.000
kadar erkez muhacir, Lom zerinden Ni ve oradan rgp ve Pritineye kadar Bulgarlarn
yardmlaryla nakledilmiti.54 Bunlarn 3.000den fazlas Ni, ehirky, rgp ve znebola
dierleri ise Pritine ve Vasovik taraflarna yerletirilmiti.55 Takvim-i Vekyiye gre 1864
Temmuz ay sonuna kadar Rumelide eitli yerlere gnderilen muhacirler 20.000 haneye ve
70.000 nfusa ulamt. Bunlardan 56.000 hanesi Burgaz iskelesi zerinden Edirne ve slimye
taraflarna; keza bir o kadar Varna iskelesine ihra edilerek umnu ve Silistre zerinden Vidin
Eyletine ve Kstenceye karlan 12.000 hane kadar da Kosova, Vasovik ve tip taraflarndan
balayarak Ni, Sofya ve Berkofa sancaklarna srasyla yerletirilmiti. Ayrca, Vidin Sanca ile
Lofaya da (toplam) 7.500 hane yerletirilmek zere idi.56 Austos ayndan itibaren gnderilecek
olan ve miktar 10.000 hane ve 50.000 nfus olabilecei tahmin edilen muhacirler ise Nibolu,
Zitovi, Rusuk, Silistre ve Dobruca (Tula mutasarrfl) ile Varna Sancana iskn
edileceklerdi.57 Bylece, blgeye yaplan erkez muhacir sevkyat tamamlanm oluyordu.
Krm muhacirleri daha ok Dobruca blgesine Tula, Babada, Hrsova, Mecidiye,
Kstence, Silistre ve Varnann kuzeyine ve ayrca Vidin, Lofa ve Sofya taraflarna; Kafkas
muhacirleri ise Prizren, skp, Ni, Vidin, Berkofa, Silistre (Rusuk), umnu, Mecidiye ve Varna
sancaklarna bal kazalara ve ksmen de Trnova ve Sofya sancaklarna iskn edilmilerdir.58
Ayrca, Edirne ve Selanik eyletlerine bal kazalara da az miktarda erkez muhacir
gnderilmitir. Osmanl Devletinin bilhassa erkez muhacirleri Srbistan hududunda Kosova ve
Ni taraflarndan balayp Vidinden Dobrucaya kadar Tuna boyunca bir kordon hlinde iskn
etmeye alt grlmektedir.
Midhat Paa, Tuna Vilyetinin kurulmasndan nce Ni, Vidin ve Silistre eyletlerinde
muhacirlerin iskn meselesinin halledildiini ve kadn-erkek toplam saylarnn 350.000e
vardn belirtmitir.59 1 Nisan 1866 tarihli Tuna gazetesinde Dobruca taraflar ile Vidin ve
Rusuk sancaklarnda iskn edilen Tatar ve Nogay muhacirlerin saysnn 200.000e yaklat,
erkez muhacirlerin de 100.000 nfusa ulat aktarlmtr.60 Fransann Rusuk konsolosu
Aubaret ise Osmanl kaynaklarna dayal olarak, Ni Sanca hari, Tuna Vilyetinde 1874 yl
51
NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11887, 3 Muharrem 1281 (8 Haziran 1864).
NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11890, 3 Haziran 1280 (15 Haziran 1864).
53 BOA, Sadret Mektub, Mhimme Kalemi Evrak (A.MKT.MHM), No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864);
Takvim-i Vekyi, Defa 757, 6 Temmuz (1280)/13 Safer 1281 (18 Temmuz 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138; Nedim
pek, Kafkaslardaki Nfus, s. 301.
54 Takvim-i Vekyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Austos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 187; mer
Karata, 19. Yzylda Balkanlarda Kafkas Muhcrlerinin skn, Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, K
2012, s. 367.
55
Takvim-i Vekyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Austos 1864).
56 Takvim-i Vekyi, Defa 759, 20 Temmuz (1280)/28 Safer 1281 (1 Austos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138.
Niboluda iskn edilecek erkezlerin evleri iin gerekli kereste, Lofadan temin edilecekti. [NBKM, Or.Otd., Fond 26
(Vidin), a.e., 11892, 22 Muharrem 1281 (27 Haziran 1864)]. Ayrca, geici olarak barnmalar iin 300 kadar adra
ihtiya vard. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e., 11898, 9 Safer 1281 (14 Temmuz 1864)].
57 BOA, A.MKT.MHM, No. 305/94, 10 Safer 1281 (14 Temmuz 1864); Takvim-i Vekyi, Defa 759, 20 Temmuz
(1280)/28 Safer 1281 (1 Austos 1864); Abdullah Saydam, age, s. 138,139; Nedim pek, Kafkaslardaki Nfus, s.
301, 302; mer Karata, agm, s. 367, 368.
58 Kemal H. Karpat, age, s. 112; Abdullah Saydam, age, s. 123-152; mer Karata, agm, s. 354, 365.
59 Ali Haydar Midhat, age, s. 34.
60 Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); Slavka Draganova, age, s. 8.
52
Turkish Studies
687
balarnda 110.000 Tatar ve 200.000 dolaynda erkez muhacir bulunduunu ifade etmitir.61 M.
Hdai entrk ve mer Turan, yalnzca Ni ve civarna 25.000 erkez iskn edildiini
belirtmektedirler.62 Mark Pinson, 1865e kadar Edirne Eyletine 6.000 hane, Silistre ve Vidine
13.000 hane, Ni ve Sofyaya 12.000 hane; Zitovi, Nibolu, Rusuk ve Dobrucaya 10.000 hane
(ve Kosova ve Pritineye de 42.000 hane) erkez muhaciri iskn edildiini ve dolaysyla
Bulgaristan topraklarnda 40.000den fazla hanenin ve 250.000e yakn bir nfusun yerletirildiini
savunmaktadr. Ancak, Pinsonun toplam erkez nfus tahmini abartldr. Pinsonun aktard
rakamlara gre Tuna Vilyeti blgesinde 35.000 hane dolaynda erkez muhacir iskn edilmitir.
Keza, Pinson, Journal de Constantinopleden naklen Vidin ve Ni eyletlerine 1864 Temmuzuna
kadar 50.000 hane Tatar ve erkez muhaciri g ettiini aktarmakta ve ayrca 1867de 179.000
nfuslu Dobrucada 124.000 Tatar ve erkez gmen olduunu belirtmektedir.63 Kemal H. Karpat,
Tuna boyuna yerletirilen Krm ve Kafkas muhacirlerinin toplam saysnn 200300.000 dolaynda
olduunu tahmin etmektedir.64 Nedim pek ise 175.000i Kafkas muhaciri olmak zere Rumelide
iskn edilen muhacirlerin toplam saysnn 300.000den fazla olduu kanaatindedir.65 Bu verilerden
hareketle Tuna Vilyetinin tekilinde Ni Eyletine bal skp ve Prizren sancaklar darda
brakld iin tip, Vasovik, Rohova ve Kosova taraflarnda iskn edilenlerle Edirne Eyletine
bal slimye Sancana gnderilen erkez muhacirleri dikkate alnmakszn Tuna Vilyetinin
kurulduu blgede kadn-erkek 250300.000 dolaynda Krm ve Kafkas muhaciri iskn edildii
sylenebilir. Ancak, aada grlecei zere Tuna Vilyeti dneminde tutulan nfus istatistikleri,
Krm ve Kafkas muhacirleri konusunda ketumdur ve muhacirlerin net saysn tespit etmek gtr.
Dier taraftan, Tuna blgesi, Krm ve Kafkas muhacirlerinin yan sra 1862 ve 1865de
Srbistandan karlan Mslmanlarn bir ksmna da ev sahiplii yapmtr. Ancak, blgede iskn
edilen Srbistan muhacirleri 3.000 kii dolayndadr ve dierlerine nispetle saylar ok azdr.
Belgrad (1862), Semendire (1862) ve Fethlislam (Kladovo) (1865) muhacirlerinden 350si
ehirkyde olmak zere 2.000-2100 Ni ve 1.000 kadar da Vidin taraflarnda iskn
edilmilerdir.66
Muhacirlerin blgede iskn olduka skntl gemitir. Osmanl Devleti tarafndan
muhacirlerin iskn ve adaptasyon srecini kolaylatrmak iin daha 1856da, iskn tarihinden
geerli olmak zere muhacirlere cretsiz emlk ve arazi verilip, ziraat iin gerekli ift hayvan ve
tohum destei salandktan sonra, ekonomik adan glenmelerine kadar, on sene mddetle, aar eriyye ve teklif-i saire muafiyeti tannd. Ayrca, yirmi be sene kura-i eriyyeden istisna
tutulmalar hakk verildi.67 Krmdan gelen muhacirlerin saysnn artmas sebebiyle 1860da
muhacirlere yine on sene aar- eriyye ve teklif-i saire muafiyeti verildi, ancak, askerlik
Engin Deniz Tanr, agt, s. 52, 78.

M. Hdai entrk, age, s. 166; mer Turan, age, s. 32.
63 Marc Pinson, Ottoman Colonization of the Circassians..., s. 75, 76; Ayn yazar, Ottoman Colonization of the
Crimean Tatars..., s. 1048. Ayrca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 108-112, 264-269.
64 Kemal H. Karpat, age, s. 91.
65 Nedim pek, age, s. 4.
66 Ni ve Vidin taraflarna yerletirilen Belgrad, Semendire ve Fethlislam muhacirleri dnda 300 Belgradl olmak
zere Uzie, Sokol ve Brdelenden toplam 7.000 dolaynda Mslman nfus, Bosnaya iskn edilmitir. [Hatice
Oru, Srbistandan Vidine Mslman Gleri (1862-1865), Kltrleraras Kavakta Bulgaristan ve Trkiye:
Uluslararas Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitab, Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 2013, s. 108113; Aye zkan, Kanlca Konferans Sonrasnda Mslmanlarn Srbistandan karlmalar ve Osmanl Devletinin
Srbistandan ekilii (1862-1867), Akademik Bak, C. 5, S. 9, K 2011, s. 125-132].
67 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebilhir 1282/21 Austos 1281 (2 Eyll 1865) ve lef 2, 14
Cemziyelevvel 1282/23 Eyll 1281 (5 Ekim 1865); Abdullah Saydam, age, s. 119, 167; Ayn yazar, agm, s. 682; Hakan
Krml, agm, s. 762; kr. Kemal H. Karpat, age, s. 268.
61
62
Turkish Studies
688
Akn KOYUNCU
muafiyeti yirmi seneye drld.68 1863-1864deki youn erkez gleri zerine muhacirlerin
vergi muafiyetleri yeniden dzenlendi. Buna gre, muhacirlere verilen hane ve arazinin vergiden
muafiyetinin devam etmesine karlk, levzm- iskniye ve zirayeleri kesb-i istikrar etmi olan ve
iskn tarihinden itibaren sene ve daha fazla sre geen muhacirlerden muafiyet srelerinin
bitimine kadar muhacir aar ve anam vergisi alnmas kararlatrld (1 Haziran 1864).69 Muhacir
aarndan ayn olarak alnacak rn ve elde edilecek gelir, yine muhacirlerin masraflarna (nn-
aziz ve tohumluk verilmesi; iskn-iae masraf; hasta, sakat, yal ve kimsesiz muhacirlere tayinat
ve yevmiye verilmesi; hastane, okul, cami inas vs.) sarf edilecekti.70 Bylece, tespit edebildiimiz
kadaryla Varna ve Vidin taraflarnda iskn edilmi olan Krm muhacirlerinden iskn tarihlerine
gre 1281 ve 1282 (1865 ve 1866) senelerinden itibaren r ve anam vergisi tahsil edilmeye
balanmtr.71 Keza, iskn tarihinden itibaren yl geen erkezlerden de Anadoluda 1865 Mart,
Rumelide ise 1866 Mart ayndan itibaren muhacir aar ve anam vergisi alnmaya balanmtr.72
te yandan, on yllk vergi muafiyeti sresi dolan muhacirlerden ahali-i kadme misill hal ve
kudretlerine gre btn vergiler tahsil edilmeye balanm ve toplanan vergiler dorudan hazineye
aktarlmtr.73 Krm ve Kafkas muhacirlerine salanan kolaylklar Srbistan muhacirlerine de
tannm ve hicret tarihlerinden geerli olmak zere on sene mddetle aar ve vergiden ve yirmi be
sene kura-i eriyyeden muaf tutulmalarna karar verilmitir. Ayrca, fakirlikleri dolaysyla 1871
Austosundan itibaren vergi muafiyetleri on yl daha uzatlmtr.74 Muhacirlere verilen
muafiyetler, 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde muhacir kylerinin tespiti ve Tahrir-i Cedid
cetvellerindeki saylarnn tahlili bakmndan mhimdir.
III. Tuna Vilyetinde Emlk ve Nfus Tahrirleri (1865-1874)
1846/1847de yaplan tahrirden Tuna Vilyetinin kurulmasna kadar blgede umum nfus
tahriri olmad gibi, doum ve vefat vukuatnn da salkl bir ekilde yrtlememesinden dolay,
68
BOA, A.MKT.MHM, No.185/45, 27 Zilkade 1276 (16 Haziran 1860); No. 188/90, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz
1860); No. 188/92, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No. 188/93, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); No.
188/95, 4 Muharrem 1277 (23 Temmuz 1860); Ferhat Berber, agm, s. 30; Erdoan Kele, agm, s. 1170.
69 BOA, .MMS, No. 28/1220, 26 Zilhicce 1280 (2 Haziran 1864); BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14
Cemziyelevvel 1282/23 Eyll 1281 (5 Ekim 1865); Tuna, No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866); BOA,
Cevdet-Maliye (C.ML), No. 41/1868, 2 Rebilhir 1289 (9 Haziran 1872); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad/stanbul),
a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Terinisni 1294 (18 Kasm 1878) ve list 2, 3 ubat 1294 (15 ubat 1879).
70 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebilhir 1282/21 Austos 1281 (2 Eyll 1865) ve lef 2, 14
Cemziyelevvel 1282/23 Eyll 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866);
NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd.,
Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemziyelhir 1290 (5 Austos 1873); NBKM, Or.Otd., Fond 26(Vidin), a.e. 12077, 8
aban 1291/7 Eyll 1290 (19 Eyll 1874); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12087, 25 Muharrem 1292/19 ubat
1290 (5 Mart 1875); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan
1871); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad), a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Terinisni 1294 (18 Kasm 1878).
71 NBKM, Or.Otd., Fond 20 (Varna), a.e. 20/395 (Kozluca nahiyesiyle kurlarnda meskun Krm ve erkez
muhacirlerinin hin-i sevkleri ve hane ve nfusuyla fevt ve tevelldlerinin defteridir.) (tarihsiz); NBKM, Or.Otd., Fond
26 (Vidin), a.e. 11943, list 5, 6 (tt. 1866).
72 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 2, 14 Cemziyelevvel 1282/23 Eyll 1281 (5 Ekim 1865); NBKM, Or.Otd.,
Fond 26 (Vidin), a.e. 11948, list 4, 15 Zilkade 1282/19 Mart 1282 (31 Mart 1866); NBKM, Or.Otd., Fond 1 (Tsarigrad),
a.e. 18593, list 1, 22 Zilhicce 1295/6 Terinisni 1294 (18 Kasm 1878) ve list 2, 3 ubat 1294 (15 ubat 1879); Tuna,
No. 58, 16 Zilkade 1282/20 Mart 1282 (1 Nisan 1866). Tuna gazetesinde vilyette iskn edilmi olan erkezlerin
muhacir masraflarna sarf edilmek zere kendi rzalaryla aar vermek istedikleri belirtilmitir.
73 BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebilhir 1282/21 Austos 1281 (2 Eyll 1865); BOA, rde - Meclis-i
Vl (.MVL), No. 564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Terinisni 1282 (4 Aralk 1866), irde: 3 aban 1283 (11 Aralk
1866); NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871);
NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 40a, no. 301, 16 Rebilevvel 1288 (5 Haziran 1871); NBKM,
Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemaziyelhir 1290 (5 Austos 1873).
74 BOA, rde - r-y Devlet (.D), No. 21/917, 5 Cemaziyelhir 1288 (22 Austos 1871); BOA, Cevdet-Dhiliye
(C.DH), No. 218/10893; 29 aban 1288 (13 Kasm 1871); BOA, A.MKT.MHM, No. 465/35, 5 aban 1290 (28 Eyll
1873).
Turkish Studies
689
defterlerde kaytl nfusla reel nfus arasnda byk bir farkllk ortaya kmtr. Bu durum, kura
ile asker almnda ve vergi meselelerinde karkla yol at iin Tuna Vilyetinin
kurulmasndan sonra idar, mal, sosyal ve asker reformlarn yan sra vilyet genelinde emlk ve
nfus tahriri yaplmasn ncelikli bir konu hale getirmitir.75 Ayrca, 1865 yl ortalarnda Tuna
Vilyetinin yan sra yeni vilyet uslnn tatbikine balanan Bosna ve Suriye vilyetleri ile Halep
ve Adana eyletlerinde ve Mara Sancanda emlk tahriri yaplmasna karar verilmitir.76 Tuna
Vilyetinde de nfus saym bu suretle balamtr.
Osmanl nfus literatrnde Tuna Vilyetinde Midhat Paa nclnde giriilen
reformlara paralel olarak balatlan ve din ve mezhep esasna dayal biimde yaplan nfus saym,
kadn nfusun saylmamasna ramen ya, meslek, gelir, meden durum, sahip olunan
gayrimenkuller vs. ayrntlar iermesi bakmndan Osmanl nfus saymlar iinde en kapsamls
olarak deerlendirilmekte ve saymn 18661873 yllar arasnda yapld kaydedilmektedir.77
Ancak, ncelikle bu saymn 1865de balayp 1874 ylna kadar devam ettiini ve Ubicininin
1844 saymnda stanbul iin verdii kadn nfus says bir kenara braklrsa, Osmanl Devletinde
kadnlarn ilk defa Tuna Vilyetine bal ehir ve kasabalarda 1865den itibaren saylmaya
balandn belirtmemiz gerekir.78 Ayrca, sz konusu nfus saymnn Osmanl Devletinde
uygulanmaya balanan vergi reformu ve Tahrir-i Emlk Nezretinden bamsz dnlmemesi
gerektii kanaatindeyiz.
1865 Hazirannda Tuna Vilyetine bal sancaklarda emlk saym iin Babliden
tahrir-i emlk mfettii Abdullah Efendi bakanlnda bir komisyon grevlendirildi ve tahrir
komisyonu 1865 yl Temmuz ay banda Rusukta almalarna balad.79 Tahrir-i emlk
komisyonunun vazifeleri arasnda emlk ve temettuat saymnn ve bedel-i askernin tespitinin yan
sra nfus saym da yer alyordu.80 Ancak, Tuna Vilyetinde komisyon tarafndan emlk ve nfus
tahririne baland srada, Osmanl Devleti genelinde umum bir nfus saym yaplmas ve
Tuna Vilyeti dare Meclisinin 20 Mays 1866 tarihli mazbatasnda 1262 (1846) senesinde yaplan umum tahrirden
sonra yirmi yldr blgede saym yaplmad ifade edilmitir. [BOA, Meclis-i Vl (MVL), No. 1073/9, lef 2, 5
Muharrem 1283/8 Mays 1282 (20 Mays 1866)]. Midhat Paann bir tezkeresi ile 1285 ve 1286 Tuna Vilyeti
Salnmelerinde ise son umum nfus tahririnin 1263de (1847) yapld belirtilmektedir. [BOA, MVL, No. 1074/68, 13
Receb 1284/28 Terinievvel 1283 (9 Kasm 1867); Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilyeti Matbaas,
Rusuk 1285, s. 101; Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilyeti Matbaas, Rusuk 1286, s. 101].
Nitekim 1845 Ekiminde Vidin ve kazalarnda (Belgradk, Lom, Rahova, vraca ve Plevne) nfus tahriri iin Osman
(Nuri) Aa memur tayin edilmi ve 1846da Vidinde umumi bir nfus saym yaplmtr. [NBKM, Or.Otd., Fond 26
(Vidin), a.e., 3394, 3395, 5 Safer 1263 (23 Ocak 1847)]. Ancak, 1846/1847deki bu saymn sonular u an iin
mehuldr.
76 BOA, A.MKT.MHM, No. 335/33, 23 Muharrem 1282 (18 Haziran 1865); BOA, .MVL, No. 534/23982, lef, 1-3, 24
Muharrem-14 Safer 1282 (19 Haziran-9 Temmuz 1865)
77 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Ayn yazar, Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893,
International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, p. 245; Cem Behar, agm, s. 69; Adnan imen,
agm, s. 197; Musa amaz, agm, s. 292.
78 Osmanl nfus literatrnde kadnlarn ilk defa 1881/1882den itibaren saylmaya balandklar kanaati yaygndr.
(Kemal H. Karpat, age, s. 68; Nuri Akbayar, agm, s. 1241; Musa amaz, agm, s. 297; Adnan imen, agm, s. 197; Servet
Mutlu, Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution, Nfusbilim Dergisi, C. 25, 2003, s. 6). Hasan Yksel,
1870 tarihli Divrii nfus defterlerine dayal olarak Osmanl Devletinde modern anlamda ilk nfus saymnn 1870lere
kadar gittiini ileri srm ve bu saymda kadnlarn da defterlere kaydedildiini tespit etmitir. [Hasan Yksel,
Osmanlda Modern Anlamda Yaplan lk Nfus Saymna Gre Divriinin Demografik Yaps, Nfusbilim Dergisi,
C. 28-29, 2006-07, s. 74-77]. Osmanl daresinde Kbrs adl eserde ise (s. 96) kadnlarn ilk defa 1844 saymnda
kaydedildikleri belirtilmektedir. Ancak, bu sayma ait kaytlar henz gn yzne kmamtr.
79 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebilevvel 1282/28 Temmuz
1281 (10 Austos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebilhir 1282/11 Austos 1281 (23 Austos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb
1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15
Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebilevvel 1282 (26 Temmuz 1865).
80 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2 Rebilevvel 1282 (26 Temmuz 1865), lef 5, 9 Ramazan 1282 (26 Ocak 1866).
75
Turkish Studies
690
Akn KOYUNCU
saymlar sonucunda erkek ve kadn btn Osmanl tebaasna tezkere-i Osmaniye verilmesi
meselesi gndemdeki yerini koruyordu. Bu amala 5.000.000u Tuna Vilyetine gnderilmek
zere, toplam 20.000.000 nfus tezkeresinin basm, 1.250.000 kuru karlnda Boyacolu
Agopa (Agop Boyacyan) ihale edilmiti.81 Midhat Paann, Tuna Vilyeti iin lzumu tahmin
edilen 5.000.000 tezkere-i Osmaniyenin yzde on daha ucuz maliyetle vilyet matbaasnda
baslabilecei ynndeki teklifi, Meclis-i Vl tarafndan uygun grld ise de daha sonra bunun
Agop Efendi ile yaplan mukaveleye aykr olduu anlald.82 te yandan, planlanan umum nfus
saymnn asker daireler itibaryla ve Seraskerlik tarafndan gnderilecek memurlar vastasyla
yrtlecek olmasndan dolay,83 Midhat Paa, vilyette greve balayan tahrir-i emlk komisyonu
tarafndan yalnzca emlk ve temettuat saym yaplmas ve mkerreren kayt yaplmamas iin
nfusun Seraskerlikten gnderilecek memurlar tarafndan yazlmas talebiyle 17 Temmuz 1865de
Babliye bavurarak ilgili memurlarn bir an nce gnderilmesini istedi.84 Meclis-i Vl, vilyetin
talebine olumlu yaklat ise de Seraskerlik makam ile yaplan yazmalarda nfus defterlerinin
kark ve dzensiz olmas sebebiyle kura ileminin shhatli yrtlemedii; kura iinin
aciliyetinden ve emlk tahririnin uzun zaman alacak olmasndan dolay nfusun redif zabitleri ve
ktipler tarafndan saylmasnn yerinde olaca; ayrca nfus- mektmeye (gizli nfus) mahal
vermemek iin nfusun mkerreren yazlmasnn yararl olaca gibi mlahazalarla tahrir-i emlk
memurlarnn talimatlar gerei nfus tahririne devam etmelerine karar verildi.85 1866da Tuna
Vilyetinin yan sra Bosna, Suriye86 ve Irakta87 emlk ve nfus tahririne baland. Dier taraftan,
saymlar sonucunda tebaaya verilmesi dnlen nfus tezkerelerinin nemli bir ksm basld88 ise
de lke genelinde umum saym yaplamad iin 1867de bu uygulamadan vazgeildi.89
Midhat Paaya gre tahrir-i nfus maddesi vilyete ehemm ve elzem olan ilerin birisi
ve belki birincisi idi.90 Bu sebeple Babli ile yaplan ve alt ay sren yazmalardan bamsz
olarak emlk komisyonu derhal ie koyuldu. ncelikle Rusuk Sancana bal kaza ve kasaba
merkezlerinde emlkin yan sra erkek ve kadn nfusun saylmasna karar verildi. Tahrir
memurlar, nefs-i Rusukda sokaklarn isimlerini tayin etme, hane ve dkknlar numaralandrma
ve kadn ve erkek nfusun saymn bir aylk alma sonunda 1865 Austos ortalarnda bitirdi.91
Ardndan dier kazalarn saymna geildi ve emlk ve nfus tahriri tamamlandka sonular Tuna
81
BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7
Rebilhir 1282 (28 Austos 1865); Ayrca bkz. Kemal H. Karpat, age, s. 63; Ayn yazar, Ottoman Population
Records..., s. 245.
82 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7
Rebilhir 1282 (28 Austos 1865); BOA, C.DH, No. 255/12711, 21 aban 1282 (8 Ocak 1866); BOA, MVL, No.
1072/72, lef 6, 21 aban 1282 (8 Ocak 1866).
83 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1072/10, lef 1, 2
Rebilevvel 1282 (26 Temmuz 1865); BOA, MVL, No. 1032/37, 7 Rebilhir 1282 (28 Austos 1865).
84 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 2, 21 Safer 1282/3 Temmuz 1281 (15 Temmuz 1865).
85 BOA, MVL, No. 1072/10, lef 2, 22 Receb 1282 (25 Aralk 1865); BOA, MVL, No. 1072/72, lef 1-6, 22 aban 1282 (9
Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1072/78, 13 Ramazan 1282 (30 Ocak 1866).
86 Tahrir Nezaretinden gnderilen bir komisyon tarafndan 1866da Suriye Vilyetinde emlk ve nfus saymna
balanm ve Tuna Vilyetinde olduu gibi ehir merkezlerinde kadn nfus da saylmtr. Bu saymda, amda 78
mahallede mevcut 14.700 hanede 70.542 (33.553 erkek-36.989 kadn) Mslman, 13.654 (6.742 erkek-6.912 kadn)
Gayrimslim ve 40.295 erkek ve 43.901 kadn olmak zere 84.196 nfus tespit edilmitir. [Tuna, No.91, 16 Rebilevvel
1283/17 Temmuz 1282 (29 Temmuz 1866)].
87 Kemal H. Karpat, age, s. 63; Ayn yazar, Ottoman Population Records..., s. 245.
88 BOA, MVL, No. 1072/78, 12 Ramazan 1282/16 Knunusni 1281 (28 Ocak 1866); BOA, MVL, No. 1033/64, 25
evval 1282 (13 Mart 1866); BOA, MVL, No. 1034/8, 29 Rebilevvel 1283 (11 Austos 1866).
89 BOA, MVL, No. 879/67, 7 Cemziyelhir 1284 (6 Ekim 1867).
90 BOA, MVL, No. 1072/72, lef 6, 21 aban 1282 (8 Ocak 1866).
91 Tuna, No. 18, 18 Safer 1282/30 Haziran 1281 (13 Temmuz 1865); Tuna, No. 22, 17 Rebilevvel 1282/28 Temmuz
1281 (10 Austos 1865); Tuna, No. 24, 2 Rebilhir 1282/11 Austos 1281 (23 Austos 1865); Tuna, No. 40, 25 Receb
1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865).
Turkish Studies
691
gazetesinde peyderpey neredildi. Rusuk Sancandaki kaza merkezlerinde tahrir ilemi drt ayda
tamamland ve saym sonular icmal olarak 13 Aralk 1865de Tuna gazetesinde yaynland.92
Tablo 4. Rusuk Sancana bal ehirlerin kadn ve erkek nfusu (1865)
Kaza/Nahiye
Rusuk93
Zitovi94
Silistre95
Cuma-i Atik96
Nibolu97
Hezargrad98
Plevne99
Tutrakan100
umnu101
Yenipazar (N)102
Toplam
Mslman
10.765
4.554
4.667
5.976
4.954
6.678
6.974
1.994
10.076
1.115
57.753
Bulgar
7.676
6.745
2.263
3.230
302
2.567
7.207
2.624
8.108
517
41.239
Ermeni
778
267
976
2.021
Yahudi
956
193
1
134
99
318
424
2.125
Kpti
469
616
156
231
190
379
797
69
230
85
3.222
Toplam
20.644
11.915
7.546
9.438
5.580
9.723
15.296
4.687
19.814
1.717
106.360
Tablo 5. Rusuk Sancana tabi ehirlerde milletlere gre erkek ve kadn nfus (1865) 103
Kaza/
Nahiye
Rusuk
Hezargrad
umnu
Plevne
Silistre
Nibolu
Zitovi
Cuma-i
Atik
Tutrakan
Yenipazar
(N)
Toplam
Genel
Toplam
Millet-i
slam
E
K
5355
5410
3400
3278
5175
4901
3513
3461
2351
2316
2550
2404
2295
2259
3026
2950
Millet-i
Bulgar
E
K
3885
3791
1380
1187
4062
4046
3684
3523
1133
1130
148
154
3463
3282
1671
1559
1018
568
1383
265
976
547
29251 28502
57753
1241
252
21074 20165
41239
Millet-i
Ermeni
E
K
378
400
481
495
132
135
-
991 1030
2021
Millet-i
Yahudi
E
K
487
469
57
42
223
201
187
131
87
106
58
76
1
-
1100 1025
2125
Kbtiyn-
Mslim
E
K
128
129
99
110
119
111
247
232
84
72
99
91
159
158
83
84
21
48
24
37
1087 1048
2135
Kbtiyn-
Gayrimslim
E
K
105
107
90
80
162
156
146
153
31
33
15
-
9
-
549
538
1087
Toplam
E
10338
5026
10060
7793
3787
2855
6063
4812
K
10306
4697
9754
7503
3759
2725
5852
4626
2437
881
2250
836
54052 52308
106360
Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865).
Tuna, No. 24, 2 Rebilhir 1282/11 Austos 1281 (23 Austos 1865).
94 Tuna, No. 33, 5 Cemziyelhir 1282/13 Terinievvel 1281 (25 Ekim 1865).
95 Tuna, No. 34, 12 Cemziyelhir 1282/20 Terinievvel 1281 (1 Kasm 1865).
96 Tuna, No. 36, 26 Cemziyelhir 1282/3 Terinisni 1281 (15 Kasm 1865). Kpti nfus sehven 331 yazlmtr. Gerek
bu sayda verilen toplam nfus, gerekse Tuna gazetesinin 40. saysnda yaynlanan nfus cetvelinden bu saynn 231
olmas gerektii anlalmaktadr.
97 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Terinisni 1281 (22 Kasm 1865).
98 Ayn yer.
99 Tuna, No. 37, 4 Receb 1282/10 Terinisni 1281 (22 Kasm 1865). Bulgar nfus sehven 7.107 yazlmtr. Ancak,
Tuna gazetesinin 40. saysnda yaynlanan cetvelden bu saynn 7.207 olmas gerektii anlalmaktadr. [Tuna, No. 40, 25
Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865)].
100 Tuna, No. 38, 11 Receb 1282/17 Terinisni 1281 (29 Kasm 1865).
101 Tuna, No. 39, 18 Receb 1282/24 Terinisni 1281 (6 Aralk 1865).
102 Ayn yer.
103 Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865). Gazetedeki cetvelde umnuda kadn nfus
toplam sehven 9.757; Niboluda ise erkek nfus toplam sehven 2.850 yazlmtr.
92
93
Turkish Studies
692
Akn KOYUNCU
Tablo 6. Rusuk Sancana bal ehirlerde hane, nfus oranlar ve hane ortalamalar (1865) 104
Kaza/
Nahiye
Rusuk
Hezargrad
umnu105
Plevne
Silistre
Nibolu
Zitovi
Cuma-i Atik
Tutrakan
Yenipazar (N)
Toplam
Hane
4.306
1.814
4.152
2.668
1.522
1.009
2.327
1.859
1.108
322
21.087
Mslman
Nfus Yzde
11.022
53,39
6.887
70,83
10.306
52,01
7.453
48,73
4.823
63,91
5.144
92,19
4.871
40,88
6.143
65,09
2.039
43,50
1.200
69,89
59.888
56,31
Gayrimslim
Nfus Yzde
9.622
46,61
2.836
29,17
9.508
47,99
7.843
51,27
2.723
36,09
436
7,81
7.044
59,12
3.295
34,91
2.648
56,50
517
30,11
46.472
43,69
Toplam
Nfus
20.644
9.723
19.814
15.296
7.546
5.580
11.915
9.438
4.687
1.717
106.360
Hane
ort.
4,79
5,36
4,77
4,72
4,96
5,53
5,12
5,08
4,23
5,33
5,04
Tuna gazetesinde yaynlanan cetvellerde Mslman nfus, etnik ayrm yaplmakszn

Mslman veya Millet-i slam eklinde gsterilirken; Gayrimslimler Bulgar, Ermeni ve Yahudi
eklinde yazlmlar; Kptiler de ayrca kaydedilmilerdir. Mslman nfusa ehirlerde iskn edilen
muhacirlerin dhil olup olmadna dair herhangi bir aklama yaplmamtr. Ancak, Mslman
nfusun %90ndan fazlasnn Trklerden olutuu sylenebilir. Tablo 4e gre Rusuk Sancana
bal ehirlerde Mslman (Trk vd.) nfus oran %54,3, Bulgar nfus oran %38,77, Ermeni nfus
oran %1,9, Yahudi nfus oran %2, Kpti nfus oran ise %3,03tr. Kptiler hari Rusuk
(%52,15), Silistre (%61,85), Cuma-i Atik (%63,32), Nibolu (%88,78), Hezargrad (%68,68),
umnu (50,85) ve Yenipazarda (%64,94) Mslmanlar; Zitovi (%56,61) ve Tutrakanda
(%55,99) ise Bulgar nfus ounluktadr. Yine Tablo 4e gre Kptiler hari Plevnede Mslman
(%45,6) ve Bulgar (%47,1) nfus birbirine ok yakndr. Tablo 5e gre Rusuk Sancandaki
Kptilerin 2/3 Mslmandr. Tablo 6ya gre Kptilerle birlikte Rusuk Sancana bal ehir ve
kasabalarda Mslim-Gayrimslim oran %56,31e %43,69dur. Mslman nfusun sayca en fazla
olduu ehirler Rusuk, umnu, Plevne ve Hezargrad; en youn olduu ehirler ise Nibolu,
Hezargrad, Cuma-i Atik ve Silistredir. Tablo 5deki verilere gre Rusuk Sancana bal
ehirlerde erkek ve kadn nfus ortalamas %50,82ye %49,18dir. Bir baka ifade ile her 1.000
erkee karlk, 968 kadn nfus mevcuttur. ehirli nfus iinde hane ba nfus ortalamas ise
5,04tr.
Rusuk Sancandan sonra Trnova Sancana bal ehir ve kasaba merkezlerinde emlk
ve nfus tahririne balanm ve 1865 sonlarnda Trnovada 3.070 hanede 4.414 Mslman
(%34,3), 8.241 Bulgar (%64) ve 219 (%1,7) Kpti olmak zere toplam 12.874 (erkek ve kadn)
nfus kaydedilmitir.106 Bu verilere gre Trnovada hane ba nfus ortalamas 4,2dir. 1866 yl
balarnda yaplan saymlar esnasnda Servide 7.690 (3.962 erkek3.728 kadn), Lofada 9.843
(5.043 erkek4.800 kadn), Gabrovada 6.349 (3.307 erkek3.042 kadn) ve Osman Pazarnda
Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865); Nikola Todorov, age, s. 360.
18441845 Temettuat defterine gre umnuda 2.737 hane (1.625 Mslman, 1.112 Gayrimslim) mevcuttu. [Osman
Kksal, XIX. Yzyl Ortalarnda umnudaki Gayrimslim Sekenenin Demografik, Sosyo-Ekonomik Grnm,
Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 6, S. 2, 2005, s. 191,192]. Buna gre, umnuda hane
says, ehrin ordugh ve ticaret merkezi olmasnn yan sra muhtemelen Krm ve Kafkas glerinin de etkisiyle yirmi
ylda 1.415 hane artmtr.
106 Tuna, No. 43, 16 aban 1282/22 Knunuevvel 1281 (3 Ocak 1866).
104
105
Turkish Studies
693
4.762 (2.432 erkek2.330 kadn) nfus tespit edilmitir.107 Trnova hari dier kazalarda erkek
kadn oran %51,47-%48,53tr ve her 1.000 erkek nfusa karlk, 942 kadn nfus vardr.
Sofya Sancana bal kazalarda ise yeni uslde emlk ve nfus tahriri 1866 ylnn ikinci
yarsnda balam108 ve 1867 senesi balarnda bitirilmitir.109 Ancak, sadece Samakov, Orhaniye
ve nefs-i Sofyaya ait bilgiler Tuna gazetesinde neredilmitir. Buna gre, Samakovda 2.200
hanede 3.043 Mslman (1.468 erkek1.575 kadn), 7.516 Hristiyan (3.689 erkek3.827 kadn), 4
Ermeni (1 erkek3 kadn), 587 Yahudi (277 erkek310 kadn), 336 Mslman Kpti (168 erkek
168 kadn), 85 Gayrimslim Kpti (53 erkek32 kadn) ve 68 yabanc olmak zere toplam 11.639
(5.724 erkek5.915 kadn) nfus tespit edilmitir.110 Tuna gazetesinde hane says ile Mslim,
Gayrimslim ve Kpti adedi belirtilmeksizin Orhaniyede 2.224 (1.104 erkek ve 1.120 kadn) nfus
olduu aktarlmtr.111 Sofya istatistik cetveline gre ise Sofyada 2.874 hanede 6.139 Mslman
(3.009 erkek3.130 kadn), 5.580 Hristiyan (2.700 erkek2.880 kadn), 15 Ermeni (8 erkek7
kadn), 2.590 Yahudi (1.328 erkek1.262 kadn), 509 Mslman Kpti (248 erkek261 kadn) ve
62 Gayrimslim Kpti (35 erkek27 kadn) olmak zere toplam 14.895 kii (7.328 erkek7.567
kadn) kaydedilmitir.112 Samakovda Hristiyan (%65,6), Sofyada ise Mslman nfus (%41,21
Mslman Kptilerle birlikte %44,6) en kalabalk unsurdur. Burada Hristiyan tabirinin (Ortodoks)
Bulgarlar ifade ettii aktr. Sofya ve Samakovdaki Yahudi nfus oran (srasyla %17,4-%5,04)
dikkat ekicidir. Sofya, ayn zamanda Bulgaristanda Osmanl dneminde Yahudi nfusun en fazla
olduu ehirdir.113 Hane bana den nfus ortalamas Sofyada 5,2; Samakovda ise 5,3tr.
Ayrca, Sofya, Samakov ve Orhaniyede kadn nfus says, erkek nfustan daha fazladr ve her
1.000 erkek nfusa kar 1.037 kadn nfus (%49,09 erkek%50,91 kadn) mevcuttur. Rusuk,
Trnova ve Sofya sancaklarna bal ehir ve kasabalarda erkekkadn oran %50,62ye %49,38dir
ve her 1.000 erkek nfusa 975 kadn nfus dmektedir.114
Varna115 ve Tula sancaklarna bal kaza ve kasabalarda da emlk ve nfus tahriri 1867
baharna kadar bitirilmitir.116 Vidinde yaplan saymlarda kadn nfus dhil nefs-i Vidinde
13.092, Belgradkta 1.057, Ada-i Kebir Kalesinde ise 300 Mslim ve Gayrimslim nfus
kaydedilmitir.117 Tespitlerimize gre Adliyede nceki kazalardan farkl olarak kyler de saylm
ve 1867 yl sonlarnda Adliye kazas ve kylerinde 4.870 hanede 13.835 (%50,71) erkek13.445
Nikola Todorov, age, s. 360.
14 Kasm 1866da Tuna gazetesinde Kstendilde emlk ve nfus tahririnin bittii ilan edilmi ise de sonular
neredilmemitir. [Tuna, No. 150, 6 Receb 1283/2 Terinisni 1282 (14 Kasm 1866)].
109 Tuna, No. 150, 20 evval 1283/12 ubat 1282 (25 ubat 1867).
110 Tuna, No. 146, 6 evval 1283/29 Knunusni 1282 (10 ubat 1867).
111 Ayn yer.
112 Tuna, No. 152, 27 evval 1283/19 ubat 1282 (4 Mart 1867). Gazetenin Trke ksmnda Sofyann toplam nfusu
18.368, Bulgarca ksmnda ise 13.898 olarak gsterilmitir. Bu dneme ait bir vesikada ise nefs-i Sofyada 2.924 hanede,
2.524 (%37,41) Mslim, 4.222 (%62,59) Gayrimslim olmak zere toplam 6.746 erkek nfus kaytldr. (BOA, Y.EE,
No. 34/47, tarihsiz).
113 Nikola Todorov, age, s. 354.
114 Rusuk ve Trnova sancaklarn birlikte deerlendiren Todorov, her 1.000 erkee karlk, 956 kadn nfus olduunu
tespit etmitir. (Nikola Todorov, age, s. 360). Osmanl sonrasnda ise 1880 saymna gre Bulgaristanda 1.000 erkee
961 kadn, 1910 saymna gre de 1.000 erkee 966 kadn nfus kaydedilmitir. (G. Th. Danailof, Bulgaristan Nfus
statistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Trkeye Hulsa Eden: brahim, Baveklet Matbaas, Ankara 1937, s. 8).
115 1866 senesi balarnda Varnaya bal Hacolu Pazarck kazas Cami-i Atik Mahallesinde 261 erkek-284 kadn
olmak zere 545 Mslman nfus [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri/Hacolu Pazarck), a.e., 13, tarihsiz]; Debbahane
Mahallesinde ise 147 hanede 150 erkek-139 kadn ahali-i kadim ve 336 erkek-311 kadn muhacir olmak zere 936
Mslman nfus kaydedilmitir. [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e., 268, 11 evval 1282 (27 ubat 1866)]. Yine
Varnaya bal Yenikyde ise 19 hane ahali-i kadm (52 erkek-45 kadn), 13 hane Kabil-i Tatarn (30 erkek-25 kadn),
26 hane Krm muhacir Tatarn (67 erkek-58 kadn) ve 45 hane Bulgar (123 erkek-105 kadn) nfus tespit edilmitir.
[NBKM, Or.Otd., Fond. 20 (Varna), a.e, 388a, tarihsiz].
116 Alp Ycel Kaya ve Ycel Terzibaolu, agm, s. 25.
117 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 8523 (tarihsiz).
107
108
Turkish Studies
694
Akn KOYUNCU
(%49,29) kadn olmak zere 27.280 ahali-i kadme (Bulgar) ve muhacir nfus tespit edilmitir.118
Ni Sancana bal kaza merkezlerinde emlk ve nfus tahririnin ne zaman yapld mehuldr.
Ancak, Ni Sancanda saymn 1868de icra edildii sylenebilir.
Tuna Vilyetinde yrtlen saymlarda tahrir memurlar kap kap dolaarak ya, cinsiyet,
evlilik tarihi, meslek, gelir, emlk vs. istatistik bilgiler topluyorlard. 1866da Cetvel-i Mizan-
Vergi ve Nfus adyla esas saymdan farkl olarak yalnzca vergi mkelleflerinin etnik-dinsel
kkeni, emlk ve gelirleri vs. mal bilgilerini ihtiva eden istatistik cetvelleri tutulmaya baland.119
Cetvel-i Mizan- Vergi ve Nfus kaytlarna gre 1866da Tuna Vilyetinde ehir ve kasabalardaki
vergi mkelleflerinin %45,2si Bulgarlar (Rumlar dhil), %40,6s Mslmanlar (Trkler), %4,4
Tula, Varna ve Sofya sancaklarna bal kazalarda kaydedilmi olan Mslman muhacirler,
%2,4 Mslman Kptiler, %0,9u Gayrimslim Kptiler, %1,3 Ermeniler, %3,1i Yahudiler ve
%2,1i ise Katolik ve dier unsurlardan oluuyordu.120
Tuna Vilyetinde kaza ve kasabalarda yeni uslde saym devam ederken, vergi ve askerlik
meseleleri asndan kylerin tahriri aciliyet kesbediyordu. Bu sebeple Tuna Vilyeti dare Meclisi,
Babliye bavurarak vilyet kurulduktan sonra H. 1282 (1865) senesinden geerli olmak zere
kylerin bal olduklar kazalarn yeniden dzenlenmesinden dolay idar, mal, nfus vs. kaytlarn
yeni ilhak edildikleri kazalara devredildiini; ancak bu dzenlemenin zaten bozuk ve dzensiz olan
nfus kaytlarn bsbtn kartrd gibi, kura (askerlik) dairelerinin de birbirine gemesine yol
atndan bahisle vilyet genelinde yeniden umum tahrir yaplmasnn zaruri hale geldiini
bildirdi. Ardndan, 20 Mays 1866da Babliye tekrar mracaat ederek emlk memurlar
tarafndan kasabalarn nfusu yazlmakta ise de kylerin tahririnin ok uzun zaman alacandan ve
buna karlk, 1846da yaplan saymdan sonra nfus ilemlerinin ve vukuatnn kayt ve zapt
edilememesi ve aradan yirmi sene gemesi sebebiyle kura ilemlerinin yrtlemediinden
yaknd. Vilyet dare Meclisi, yaplacak umum tahrirle nfus kaytlarnn slah ve yeni
kaydedilecek nfusla birlikte vergi gelirlerinde de byk bir art olaca mlahazasyla tahrir-i
emlk memurlarn beklemeden asker daireler veya baka bir surette vilyette nfus saym
yaplmasn talep ediyordu.121 Meclis-i Vl tarafndan konu kendisine havale edilen tahrir
mfettii Abdllatif Suphi Bey (sonradan Paa), Defter-i Hakn kaytlarna gre Tuna Vilyetine
bal sancaklarda 874.660 erkek ve bir o kadar kadn nfus olduundan hareketle erkek nfusun
900.000den fazla ve vilyet nfusunun 2.000.000a yakn olduu tahmininde bulunarak bir reis ve
62 ktiple bu nfusun bir ylda saylabileceini rapor etti.122 Ancak, bu dnce tatbik edilemedi ve
Tuna Vilyetinde saym faaliyeti mevcut emlk memurlar tarafndan yrtlmeye devam etti. Bu
esnada redif zabitleri de asker alm iin yoklamalar yapyordu. Nitekim 1867de Lofaya bal
Borima kynde yaplan kura-i eriyyede bir yandan elli yana kadar 260 dolaynda nfus-
mektme tespit edildi.123
NBKM, Or.Otd., Fond 30 (Kula/Adliye), a.e., 162, 25 aban 1284/9 Kanunuevvel 1283 (22 Aralk 1867).
Nikola Todorov, age, s. 342. Bulgaristan ehirlerine ait Tuna Vilyeti dneminde hazrlanan Cetvel-i Mizan- Vergi
ve Nfus gibi istatistik cetvelleri, nfus defterleri, arazi defterleri, emlk defterleri, anam defterleri, temett defterleri vs.
Osmanl kaytlar Sofyada Kiril ve Metodiy Milli Ktphanesi, Oryantal Blmnde mahfuzdur.
120 Nikola Todorov, age, s. 345, 350; Ayn yazar, The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century, tudes
Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, p. 33. Todorovun tespitlerine gre 1866da ehir ve kasabalardaki vergi mkellefi olan
toplam nfus iinde Tulada 289 (%5,3), Babadanda 188 (%9,2), Mainde 18 (%1,2), Mecidiyede 2.021 (%97,5);
Varnada 885 (%11,8), Mankalyada 100 (%31,8), Balkta 421 (%19,4), Pravadide 163 (%12,4), Pazarckta 2.738
(%48,5); Kstendilde 115 (%3,4), Radomirde 46 (%15,1) ve Orhaniyede 41 (%3,9) olmak zere 7.025 muhacir nfus
kaydedilmitir.
121 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 2, 5 Muharrem 1283/8 Mays 1282 (20 Mays 1866).
122 BOA, MVL, No. 1073/9, lef 1, lef 3, 27 Safer 1283/28 Haziran 1282 (10 Temmuz 1866).
123 BOA, MVL, No. 1074/68, 13 Receb 1284/28 Terinievvel 1283 (9 Kasm 1867).
118
119
Turkish Studies
695
Tahrir-i Emlk komisyonu, Rusuk Sancana bal kaza ve kasaba merkezlerindeki

emlk ve nfus saymn 1865 Aralk aynda tamamladnda, dier sancaklara bal kaza, kasaba
ve nahiyelerdeki nfus ve emlk saymnn bir buuk ylda bitirilebilecei hesaplanmt.124 Ancak,
saym ilemi beklenenden uzun srd. Sofya, Ni ve Vidin sancaklarna bal kaza ve kasabalarn
tahriri tamamlandktan sonra, Rum 1285 senesinden (13 Mart 1869) itibaren vergiler ve bedel-i
asker yeni usle gre tahsil edilmeye balad ve tahmis, yevmiye-i dekkin, damga, bc- pazar
gibi vergiler kaldrld. Hayvan, kantar ve kereste rsumt ise eskiden olduu gibi alnmaya
devam etti.125 Adliye kazas rnei mstesna, Tuna gazetesinde aktarldna gre, kylerde emlk
ve nfus tahririne ancak 1869 Temmuzunda balanabildi. Fakat yedi sancakta birden tahrire
balanmas masrafl ve g olacandan ilk etapta sancakta saym yaplmasna karar verildi. Bu
amala Tahrir Mmeyyizlii tarafndan yedi tahrir heyeti tekil edilerek Rusuk, Trnova ve Tula
sancaklarna bal kylerde emlk ve nfus saymna giriildi.126 te yandan, 1868 Mart aynda
Midhat Paann r-y Devlet bakanlna atanmasndan sonra yeni tahrir usl vilyetin
genelinde standart ekilde uygulanamad. Ayrca, kylerde yaplan tahrirlerde kadn nfus da
sayl(a)mad. Tuna Vilyetinde yrtlen tahrir faaliyetinin ilk sonular 1873de ortaya kmaya
balad ve Rusuk Sancanda kylerin saym 1873 yl ortalarnda tamamland. Ancak,
vilyetteki emlk ve nfus tahriri niha olarak 1874 Ekim aynda bitirilebildi.
IV. Umum statistik Verilere Gre Tuna Vilyetinde Nfus ve Demografik Yap (1865-1874)
Tuna Vilyeti dnemine ait ilk umum nfus bilgileri Kuyd- Atk adl bir sicile dayaldr.
Kuyd- Atkin hangi tarihe ait olduu mehuldr. Ancak, 1292 (1875) Tuna Vilyeti
Salnmesinde vilyetteki nfus artnn karlatrlmas amacyla Tahrir-i Cedid sonular ile
birlikte neredilmesinden dolay, Kuyd- Atkin Tuna Vilyetinde emlk, arazi ve nfus
tahrirlerinin balamasndan ksa bir sre ncesine, 1865 ylna, ait olduu tahmininde bulunulabilir.
Bununla birlikte, 1869 Temmuz-1874 Haziran arasnda Prizren Vilyetine bal olmas hasebiyle
Tuna Vilyetinde yrtlen saym faaliyetinin dnda kald iin, Ni Sancana ait nfus
verilerine Kuyd- Atkde yer verilmemitir.
Tablo 7. Kuyd- Atke gre Tuna Vilyetinde erkek nfus miktar (tt.1865)127
Sancak
Rusuk
Vidin
Varna
Trnova
Tula
Sofya
Toplam
Yzde
slam
milleti
138.017
14.835
38.230
77.539
38.479
20.612
327.712
40,32
Rum
milleti
2.693
2.215
4.908
0,60
Bulgar
milleti
85.268
93.613
9.553
113.213
12.961
142.410
457.018
56,23
Ermeni
milleti
926
368
5.720
7.014
0,86
Ulah
vs.
7.446
7.446
0,92
Yahudi
milleti
1.101
630
14
1
1.790
3.536
0,44
Kbtiyn-
Mslim
312
245
118
128
19
766
1.588
0,19
Kbtiyn-
Gayrimslim
145
130
999
1.455
92
786
3.607
0,44
Tuna, No. 40, 25 Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865).
Tuna, No. 392, 11 Rebilhir 1286/9 Temmuz 1285 (21 Temmuz 1869).
126 Tuna, No. 391, 8 Rebilhir 1286/6 Temmuz 1285 (18 Temmuz 1869).
127 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, Matbaa-i Vilyet-i Tuna, Rusuk 1292, s. 54a.
124
125
Turkish Studies
Toplam
225.769
116.899
51.975
192.335
59.487
166.364
812.829
100
696
Akn KOYUNCU
Tablo 8. Kuyd- Atke gre Tuna Vilyetinde hane ve erkek nfus miktar (tt.1865) 128
Sancak
Hane
Rusuk
Vidin
Varna
Trnova
Tula
Sofya
Toplam
14.601
34.695
23.205
38.748
-
Mslim
Nfus
Yzde
138.329
61,27
15.080
12,90
38.348
73,78
77.667
40,38
38.498
64,71
21.378
12,85
329.300
40,51
Gayrimslim
Nfus
Yzde
87.440
38,73
101.819
88,10
13.627
26,22
114.668
59,62
20.989
35,29
144.986
87,15
483.529
59,49
Toplam
Nfus
225.769
116.899
51.975
192.335
59.487
166.364
812.829
Kuyd- Atkde Mslman unsurlar slam milleti ad altnda; Gayrimslimler ise etnik
kken, din ve mezhep esasna gre kaydedilmilerdir. Kptiler de ayrca yazlmlardr. Buna gre,
1865de, Ni Sanca hari, Tuna Vilyetinde kadnlarla birlikte 658.600 (%40,51) Mslim ve
967.058 (%59,49) Gayrimslim olmak zere 1.625.658 kii yayordu. Nfusun %40,32sini slam
milleti, %56,23n Bulgar milleti tekil ediyordu. Rum, Ermeni, Ulah, Yahudi ve MslimGayrimslim Kptilerin her birinin oran ise %1in altndayd. Ayrca, Rusuk, Varna ve Tula
sancaklarnda Mslmanlar, dier sancaklarda ise Gayrimslimler ounluktayd.
Kuyd- Atk verileri ile Ni Sanca hari 18591860 tarihli icmal nfus defterindeki
(Tablo 1) Mslim ve Gayrimslim nfus (261.522430.065) kyaslandnda Mslman erkek
nfusun 67.778 (%25,91); Gayrimslim erkek nfusun ise 53.464 (%12,43) kii dolaynda artt
grlmektedir. dari taksimattaki deimelerden dolay sancaklardaki nfus artn tespit etmek
gtr. 18591860 tarihli defterde yer almayan Mecidiye ve Snne taraflarndaki nfus bir yana
braklacak olursa, Mslman nfus oran (Ni Sanca hari) %37,81den %40,51e ykselirken,
Gayrimslim nfus oran %62,19dan %59,49a dmtr. Varna ngiliz konsolosu Nealein
gerileme eiliminde olduunu belirttii Mslman nfusun Gayrimslim nfusa oranla iki kat fazla
artmas ve blgede Mslman nfus orannn ykselmesi Tatar, Nogay ve muhtemelen 1864den
nce gelen nispeten az saydaki erkez muhacirin kaytlara geirilmeye balanmasnn bir
sonucudur. Nitekim Varna ve Tula sancaklarnda Mslman nfus saysndaki muazzam art,
Dobruca blgesinde iskn edilen Krm muhacirlerinin nfus defterlerine kaydedildiklerini
gstermektedir.
Tuna Vilyetinde 1865den itibaren yrtlen tahrirler esnasnda nfusun yan sra hane,
msakkaft, dkkn, maaza, cami, mescit, medrese, kilise, havra, hkmet kona,
metropolithane, telgrafhane, hastahane, postahane, rdiye mektebi, sbyan mektebi, hamam, trbe,
mezarlk, han, eme, frn, maaza, meyhane, imalathane, fabrika, deirmen ve hatta ahr,
samanlk, arsa, ayr vs. gibi muhtelif bina ve emlk trlerinin envanteri karlmaya baland.
Ayrca, vilyetteki ift, koum, damzlk, binek vs. hayvanlarn da saylar kayt altna alnd.
Toplanan bu tr istatistik veriler Tuna gazetesi ve vilyet salnmelerinde gncellenerek neredildi.
Tuna Vilyetinin ilk salnmesi olan H. 1285 Salnmesi 1868 Sonbaharnda,129 onuncu ve son
salnme ise 1877 (1294)de yaynland. Ayrca, aada grlecei zere Tuna gazetesinde 1873 ve
1874 ylnda vilyette yrtlen tahrirlere dayal olarak umum nfus istatistikleri neredildi.
Tuna Vilyetinde yaplan saymlarda nfus, din ve mezhep esasna gre kaydedilmitir ve
Gayrimslimlerde etnik kkene de dikkat edilmitir. Ancak, 1292 (1875) Salnmesi dndaki
128
129
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54adaki verilerden hareketle dzenlenmitir.
Tuna, No. 319, 9 Receb 1285/13 Terinievvel 1284 (25 Ekim 1868).
Turkish Studies
697
salnmelerde nfus, Mslim ve Gayrimslim eklinde iki kategoride sunulmu ve yalnzca hane ve
erkek nfus bilgileri aktarlmtr. Ayrca, salnmelerde ya, meslek, gelir vs. istatistik bilgilere de
yer verilmemitir. Bu durum, muhtemelen yeni tahrir uslnn vilyet genelinde
uygulanamamasnn ve sonularda trdelik salanamamasnn bir tezahrdr. te yandan,
salnmelerdeki nfus bilgileri, vilyette yrtlen tahrirlerinden elde edilen sonularla
gncellenmekle birlikte, saymlar e zamanl olmad iin, anlk nfusu gstermekten uzaktr. Bu
durum zellikle 1285 ve 1286 Salnmeleri iin geerlidir. Ayrca, Tuna Vilyeti Salnmelerindeki
nfus bilgileri karlatrldnda saymlarda elde edilen sonularn gecikmeli olarak salnmelere
yansd ve verilerin slnamelere aktarlmas veya bask esnasnda baz atlamalar ve hesap hatalar
yapld anlalmaktadr.
Tablo 9. 1285 (1868) Tuna Vilyeti Salnmesine gre erkek nfus130
Sancak
Rusuk
Varna
Vidin
Sofya
Trnova
Tula
Toplam
Ni131
Genel
Toplam
Ky
Says
833
391
434
711
453
252
3.074
549
3.623
Mslim
Nefer
Yzde
138.692
59,14
58.689
73,86
25.338
16,90
24.410
14,23
71.645
40,73
39.133
68,58
357.907
41,22
54.510
35,18
412.417
40,30
Gayrimslim
Nefer
Yzde
95.834
40,86
20.769
26,14
124.567
83,10
147.095
85,77
104.273
59,27
17.929
41,42
510.467
58,78
100.425
64,82
610.892
59,70
Toplam
234.526
79.458
149.905
171.505
175.918
57.062
868.374
154.935
1.023.309
Tablo 10. 1286 (1869) Tuna Vilyeti Salnmesine gre erkek nfus 132
Sancak
Rusuk
Varna
Vidin
Sofya
Trnova
Tula133
Toplam
Ni
Genel
Toplam134
Ky
Says
833
467
523
706
453
248
3.230
1.208
4.438
Mslim
Nefer
Yzde
143.455
60,10
43.431
72,20
25.701
16,98
25.796
14,92
72.053
38,43
39.509
62,74
349.945
40,06
29.331
18,26
379.276
36,67
Gayrimslim
Nefer
Yzde
95.267
39,90
16.727
27,80
125.692
83,02
147.068
85,08
115.434
61,57
23.461
37,26
523.649
59,94
131.265
81,74
654.914
63,33
Toplam
238.722
60.158
151.393
172.864
187.487
62.970
873.594
160.596
1.034.190
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, s. 101; Osman Keskiolu, Bulgaristanda Trkler, Kltr ve Turizm
Bakanl Yaynlar, Ankara 1985, s. 24; Kr. Kemal H. Karpat, age, s. 63, 156; Mehmet elik, age, s. 119.
131 Ni Sancanda Gayrimslim erkek nfus miktar 100.625 yazlm ise de toplam rakamlarn mukayesesi sonucunda
bunun 100.425 olmas gerektii anlalmaktadr.
132 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 101; Kemal H. Karpat, age, s. 156; Slavka Draganova, age, s. 19, 34.
Slavka Draganova, 1286 Salnmesinde kaza merkezlerindeki bina ve emlk trleri arasnda aktarlan hane saylarnn (s.
108-114) kyler dhil olmak zere kazadaki btn hane saylarn gsterdii zehabyla bunlarn tevzii (nominal) hane
olduu iddiasnda bulunmu ve bunlar nfus cetveli ile birletirmitir. Oysa salnmedeki hane saylar yalnzca kaza
merkezlerindeki hane saylarn gstermektedir. Tabiatyla Draganovann bu varsaymdan hareketle rettii kylerde
ortalama hane says ve hane ba nfus ortalamas gibi sonular geersizdir.
133 Tula Sancanda Mslman erkek nfus miktar sehven 39.059 yazlmtr. Ancak, toplam rakamlarn
karlatrlmas bunun 39.509 olmas gerektiini gstermektedir.
134 Vidin Sanca yeknu sehven 151.593 yazld iin, salnmede vilyetin toplam nfusu 1.034.390 olarak
gsterilmitir.
130
Turkish Studies
698
Akn KOYUNCU
ncelikle her iki salnmede yer alan Tahrir-i emlk srasnda kasabalarn nfus- zkr
ve ins yazldndan mikdar mazbut ve malum ise de kurnn nfus- ins imdiye kadar tahrir
olunmam ve nfus- zkru dahi (12)63 tarihinden beri yazlmayarak vukuat da her yerde
laykyla yrtlememi olduu eklindeki izahattan bu verilerin byk blmnn gncel
olmad anlalmaktadr. Ayrca, vilyet memurlar, kadn nfusun da erkek nfusa eit olduu ve
ancak %2 fazla veya eksik olabilecei varsaymndan hareketle muhtemel nfus artn da ilave
ederek Tuna Vilyeti nfusunun 2.100.000den fazla olduu tahmininde bulunmulardr.135 Tuna
Vilyetinde Mslim-Gayrimslim nfus oran 1285 Salnmesine gre %40,3-%59,7; 1286
Salnmesine gre ise %36,67-%63,33 dolayndadr. Rusuk, Varna ve Tula sancaklarnda
Mslman, dierlerinde Gayrimslim nfus ounluktadr. 1285 Salnmesi ile kyaslandnda
1286 Salnmesinde Varna, Vidin ve Ni sancaklarnda ky saylarndaki art dikkat ekicidir.
Rusuk, Vidin, Sofya ve Trnovada %1-2, Nide %3,7, Tulada ise %10 dolaynda genel bir
nfus art mevcuttur. Ancak, Varna ve Ni sancaklarnda Mslman nfusun %26 ve %46, yine
Varna Sancanda Gayrimslim nfusun %19,5 seviyesinde azald grlmektedir. Buna karlk,
Gayrimslim nfus saysnda Trnova, Tula ve Ni sancaklarnda srasyla %10,7, %30,85 ve
%30,27lik ciddi artlar dikkat ekmektedir. Genel itibarla vilyette Mslman nfus 33.141 kii
azalrken, Gayrimslim nfus 44.022 kii artmtr. Vilyet nfusu ise 10.881 kii (%1)
ykselmitir. Ancak, 1286 Salnmesi basld srada kylerin yeni uslde saymna henz
balanmad iin Mslman ve Gayrimslim nfusta grlen byk apl azalma ve artlar reel
olmaktan ziyade hesaplama hatas, atlama, muhacirlerin dhil edil(me)mesi, idari snrlarn
deiimi (Ni), eski kaytlarn revize edilmesi veya gncellenmesi ile ilgili olmaldr.136
18591860 ve 1862 tarihli defterlerde kaytl nfusla kyaslandnda toplam nfus, 1285
(1868) Salnmesine gre %24,50; 1286 (1869) Salnmesine gre ise yaklak %26 dolaynda
ykselmitir. 1285 ve 1286 Salnmelerindeki veriler 18591860daki Mslim ve Gayrimslim
nfusla mukayese edildiinde nfus art oranlar ve nfus yzdeleri vilyette Mslman nfus
lehine bir demografik hareketlilik yaandn gstermektedir. Nitekim 1285 Salnmesine gre
Mslim ve Gayrimslim erkek nfus srasyla 127.483 (%44,74) ve 74.144 (%13,81) kii; 1286
Salnmesine gre ise ayn ekilde 94.342 (%33,81) ve 118.166 (%22,01) dolaynda artmtr.
Rakamlardaki tutarszlklara ramen Mslman nfusun Gayrimslim nfusa nispetle daha fazla
artt aktr. Bylece, vilyetteki Mslman nfus oran (Ni Sanca dhil) %34,68den 1285
Salnmesine gre %40,3e; 1286 Salnmesine gre ise %36,67ye ykselmitir. Her ne kadar bu
iki salnmede Mslman nfusa Krm ve Kafkas muhacirlerinin dhil olup olmadna dair
herhangi bir aklama yaplmam ise de sz konusu artta Kuyd- Atkde de grld gibi
kaytlara girmeye balayan muhacirlerin etkili olduunu sylemek mmkndr.137 Ayrca, yukarda
belirtildii zere Cetvel-i Mizan- Vergi ve Nfus kaytlar (1866) kaza ve kasabalarda yaplan
saymlarda muhacirlerin kaydedildiini gstermektedir.
1285 ve 1286 Salnmelerindeki veriler (Ni Sanca hari), Kuyd- Atkdeki nfusla
karlatrldnda nfus yzdelerinin rtmesi dikkat ekicidir. 1285 Salnmesine gre alt
sancaktaki toplam erkek nfusun 28.607 (%8,69) Mslman ve 26.938 (%5,57) Gayrimslim
olmak zere 55.545 (%6,83) kii; 1286 Salnmesine gre ise 20.645 (%6,27) Mslman; 40.120
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, s. 101; Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 101; mer
Turan, age, s. 82.
136 1285 Salnmesinin baslmasndan ksa bir sre sonra 25 Ekim 1868de Tuna gazetesinde kan bir haberde -ne tr
bilgilerin kastedildii mehul olmakla birlikte- bu salnmenin drt-be ayda alelacele hazrlanmasndan dolay toplanan
verilerin salkl bir ekilde tetkik edilmeden basld belirtilmitir. [Tuna, No. 319, 9 Receb 1285/13 Terinievvel 1284
(25 Ekim 1868)].
137 Kemal H. Karpat 200-300.000 dolayndaki Tatar ve erkez muhacirin 1285 Tuna Vilyeti Salnmesindeki nfusa
dhil edilmediini belirtmektedir. (age, s. 91). Ancak, muhacirlerin ksmen de olsa salnmedeki nfusa yansd
anlalmaktadr.
135
Turkish Studies
699
(%8,3) Gayrimslim olmak zere 60.765 (%7,48) kii ykseldii grlmektedir. Toplam nfus
asndan dengeli bir art yaanm gibi grnse de sancaklarda istikrarsz bir durum sz
konusudur. 1285 Salnmesine gre Mslim ve Gayrimslim nfus srasyla Rusuk Sancanda
%0,26-%9,6; Varna Sancanda %53,28-%52,41; Vidin Sancanda %68,02-%22,34 ve Sofya
Sancanda %14,18-%1,45 orannda artmtr. Buna karlk, Trnova Sancanda Mslman
nfus %7,75, Gayrimslim nfus ise %9,06 orannda azalm grnmektedir. Tula Sancanda
Mslman nfus %1,65 orannda ykselirken, Gayrimslim nfus %14,58 orannda gerilemitir.
1286 Salnmesine gre ise Mslim ve Gayrimslim nfus srasyla Rusuk Sancanda %3,7%8,95; Varna Sancanda %13,25-%22,75; Vidin Sancanda %70,43-%23,45; Sofya
Sancanda %20,67-%1,44; Tula Sancanda ise %2,63-%11,78 orannda artmtr. Trnova
Sancanda ise Mslman nfus %7,23 dolaynda azalrken, Gayrimslim nfus ise %0,67
orannda artm grnmektedir. Verilerdeki tutarszlklar ve nfus vukuatnn takip edilmeye
allmas dnda kylerde saym faaliyetinin balamam olmas sebebiyle nfus art oranlarna
ihtiyatla yaklamak gerekir. Ancak, zellikle Varna, Vidin ve Sofya sancaklarnda Mslman
nfustaki art, muhacirlerin kaytlara geirildiini gstermektedir. Bununla birlikte, Varna ve
Vidin sancaklarnda Gayrimslim nfusta yaanan art da dikkat ekici boyuttadr.
1287, 1288 ve 1289 Tuna Vilyeti Salnmelerinde nfus bilgileri yoktur. 1873e kadar
tahrirlerden elde edilen sonularn bir ksm eksik olmakla birlikte 1873 Hazirannda baslan 1290
Salnmesinde neredilmitir.138 Ayrca, 1873 Austos ay bandan itibaren Tuna gazetesinde
sancak ve kazalarn nfus bilgileri yaynlanmaya balanmtr. 1290 Salnmesinde vilyetteki
ehir, kaza ve nahiyelerin merkez nfusu; ayr ayr btn kylerdeki Mslim ve Gayrimslim hane
ve nfus says; vergi, bedel-i asker ve r miktarlar ile hayvanlarn cins ve saylar
kaydedilmitir. Bunun yan sra, 1290 Salnmesinde muhacir kylerine ait snrl da olsa baz
bilgiler mevcuttur. Bu sebeple Tuna Vilyeti Salnmeleri iinde en kapsaml olandr. Ancak,
saym faaliyeti devam ettii iin baz nfus bilgileri eskidir. Dier taraftan, 1290 Salnmesinde
nfusu icmal olarak gsterilen baz kazalarda hesaplama hatalar yaplm ve bunlar ayn ekilde
Tuna gazetesinde yaynlanan nfus istatistiklerine (Tablo 15) ve 1291 Salnmesine (Tablo 16) de
aktarlmtr. Bununla birlikte, 1290 Salnmesindeki toplama hatalar vilyetteki nfus yzdesini
etkileyecek boyutta deildir. Tuna gazetesinde yaynlanan cetveller Rusuk Sancanda Tahrir-i
Cedid sonucunda tespit edilen nfusu gstermesi bakmndan nemlidir. 1291 Salnmesindeki
nfus cetveli ise byk lde 1290 Salnmesine dayal olarak hazrlanmtr ve nfusun yan sra
kasabalardaki saymlarda tespit edilen bina ve emlk trleri kaydedilmitir. Tuna gazetesinde
yaynlanan nfus istatistikleri (Tablo 15) ile 1290 ve 1291 Salnmelerindeki ham veriler Rusuk
Sanca dnda hemen hemen ayndr. Ancak, 1290 Salnmesinden intikal eden hatalar bir yana,
1291 Salnmesinin basm esnasnda yaplan bask hatalar ve karklklar sebebiyle Mslim ve
Gayrimslim nfus yzdesinde byk farkllklar ortaya kmtr. Bu sebeple 1291
Salnmesindeki nfus verileri yanltcdr.
138
Tuna, No. 782, 26 Receb 1290/10 Haziran 1289 (22 Haziran 1873).
Turkish Studies
700
Akn KOYUNCU
Tablo 11. 1290 (1873) Tuna Vilyeti Salnmesine gre hane ve erkek nfus miktar139
Sancak/Kaza/
Nahiye
Rusuk140
umnu
Silistre
Hezargrad
Nibolu
Zitovi
Plevne
Cuma-i Atik
Tutrakan
Toplam
Vidin
Berkofa
Lom
Rahova
Adliye
vraca
Belgradk
Toplam
Sofya
Kstendil
Samakov
Dubnie
Radomir
zladi
Orhaniye
Cuma
Toplam
Trnova
Rahovie N.
Bebrova N.
Elena N.
Dryanova N.
Tryavna N.
Lofa
Osman Pazar
Kazgan N.
Servi
Gabrova
Toplam
Tula
Snne
Babada
Main
Kstence
Hrsova
Mecidiye
Ky
Says
81
156
235
145
61
39
47
47
41
852
65
95
75
61
43
82
41
462
198
174
59
71
127
19
30
38
716
123
6
25
20
10
6
77
86
1
34
19
407
17
12
58
26
34
39
56
Hane
4.660
13.092
7.425
14.852
3.752
3.581
3.675
4.838
2.249
58.124
2.819
1.092
1.502
4.304
657
1.270
638
12.282
2.883
1.529
1.265
819
566
1.240
710
959
9.971
7.691
141
1.596
68
6.263
3.575
63
2.892
25
22.314
631
10
3.099
1.230
4.445
2.653
4.342
Mslim
Nfus
12.126
35.657
21.935
44.075
11.276
8.088
9.764
12.940
7.756
163.617
10.838
4.862
6.174
7.235
2.737
1.293
1.856
34.995
6.263
4.096
2.701
1.834
1.520
2.891
2.312
2.596
24.213
21.832
336
5.930
164
21.508
16.446
313
8.813
45
75.387
1.419
34
4.756
6.084
16.233
12.426
12.022
Yzde
50,32
73,65
64,77
74,51
35,95
36,70
35,26
81,36
78,04
59,86
40,66
11,50
15,80
30,37
12,18
4,57
19,79
18,23
12,77
13,05
11,24
14,08
8,42
39,17
10,50
48,51
14,22
37,77
3,34
58,68
0
0
0
58,28
90,69
10,97
39,80
0,30
39,22
15,47
1,26
24,05
40,54
98,36
77,19
92,97
Gayrimslim
Hane
Nfus
3.911
11.973
4.479
12.759
3.377
11.933
3.487
15.078
3.486
20.091
4.438
14.854
6.979
17.924
1.060
2.965
953
2.136
32.170 109.713
5.021
15.813
6.164
37.394
5.071
32.881
11.129
16.591
4.515
19.733
6.816
27.022
3.721
7.523
42.437 156.957
11.961
42.794
6.520
27.293
5.748
21.334
3.418
11.192
4.039
16.532
1.264
4.490
7.511
19.706
1.721
2.755
42.182 146.096
9.774
35.971
2.485
9.735
805
4.176
2.778
7.749
1.720
4.269
1.882
7.087
4.498
15.397
406
1.688
970
2.540
3.739
13.332
3.629
14.866
32.686 116.810
3.719
7.711
585
2.653
2.622
15.016
2.001
8.924
62
301
936
3.672
431
909
Yzde
49,68
26,35
35,23
25,49
64,05
63,30
64,74
18,64
21,96
40,14
59,34
88,50
84,20
69,63
87,82
95,43
80,21
81,77
87,23
86,95
88,76
85,92
91,58
60,83
89,50
51,49
85,78
62,23
96,64
41,32
100
100
100
41,72
9,32
89,03
60,20
99,70
60,78
84,53
98,74
75,95
59,46
1,64
22,81
7,03
Toplam
Hane
Nfus
8.571
24.099
17.571
48.416
10.802
33.868
18.339
59.153
7.238
31.367
8.019
22.942
10.654
27.688
5.898
15.905
3.202
9.892
90.294 273.330
7.840
26.651
7.256
42.256
6.573
39.055
15.433
23.826
5.172
22.470
8.086
28.315
4.359
9.379
54.719 191.952
14.844
49.057
8.049
31.389
7.013
24.035
4.237
13.026
4.605
18.052
2.504
7.381
8.221
22.018
2.680
5.351
52.153 170.309
17.465
57.803
2.626
10.071
2.401
10.106
2.778
7.749
1.788
4.433
1.882
7.087
10.761
36.905
39.81
18.134
1.033
2.853
6.631
22.145
3.654
14.911
55.000 192.197
4.350
9.130
595
2.687
5.721
19.772
3.231
15.008
4.507
16.534
3.589
16.098
4.773
12.931
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, Matbaa-i Vilyet-i Tuna, Rusuk 1290, s. 106-309. Salnmede baz
kazalarn hane ve nfus says -muhtemelen kazalardan geldii ekliyle- icmal olarak verilmitir. Ancak, bunlardan
bazlarnn hane ve nfus toplamlar yanltr. Verilerinin hatal olduunu tespit ettiimiz kazalar, tabloda alt izili olarak
gsterilmitir. Buna karlk, tabloda salnmedeki rakamlar esas alnmtr.
Saylara kaza ve nahiye merkezleri dhildir.
140 Rusuk ehir merkezi nfusu salnmede gsterilmemitir.
139
Turkish Studies

Mahmudiye
N.
sak N.
Kili N.
Toplam
Varna
Pravadi
Balk
Pazarck
(Hacolu
Pazarck)
Mankalya
Toplam
Genel
Toplam
701
11
576
2.192
59,16
352
1.513
40,84
928
3.705
10
9
272
68
91
72
109
348
71
17.405
3.739
3.956
2.006
4.640
1.395
163
56.724
7.982
9.982
6.954
13.960
34,94
15,89
56,23
60,69
70,74
65,78
80,48
531
360
11.599
2.226
1.079
635
523
2.598
850
44.147
5.170
4.129
3.618
3.385
65,36
84,11
43,77
39,31
29,26
34,22
19,52
879
431
29.004
5.965
5.035
2.641
5.163
3.993
1.013
100.871
13.152
14.111
10.572
17.345
71
411
3.120
7.225
21.566
141.662
6.675
45.553
400.489
93,04
73,06
40,41
226
4.689
165.763
499
16.801
590.524
6,96
26,94
59,59
7.451
26.255
307.425
7.174
62.354
991.013
1290 Salnmesinde, Rusuk Sancanda Rusuk merkez nfusu atlanmtr. Ayrca,

salnmenin baslmasndan ksa bir sre sonra Tuna gazetesinde neredilen nfus cetvelleri
salnmedeki Rusuk Sanca nfusunun gncel olmadn gstermektedir. Keza, 46 ky olan
Plevnede 17si vakf ky olmak zere, 27 kyde Mslmanlarn vergileri yazld halde nfus
ve hane bilgileri yoktur. Bu sebeple Plevnede Mslman nfus saysnn salnmedekinden ok
daha yksek olduu muhakkaktr. Bunun dnda, vilyet genelinde 18 kyde Mslmanlarn, 10
kyde de Gayrimslimlerin vergi miktarlar yazlm, ancak nfus ve hane bilgileri bo
braklmtr. Ayrca, baz kaza, kasaba ve nahiyelerde hi Mslman nfus yazlmamtr. Bu
durum, idareci (kaymakam, kaza/nahiye mdr, mal mdr, memur, ktip vs.), asker/zaptiye vs.
ile ilmiye mensuplarnn salnmelerdeki nfus iinde gsterilmedii kanaati uyandrmaktadr.141
te yandan, yukarda belirtildii zere salnmede nfusu icmal olarak verilen baz kazalarn hane
ve nfus toplamlarnda Mslim ve Gayrimslim nfus lehinde veya aleyhinde yanllklar
yaplmtr.142 Bylece, vilyet genelinde Mslman nfus 9.352, Gayrimslim nfus ise 13.040
kii eksik kaydedilmitir. Bu tr rnekler yine muhacirlerin sayl(ma)mas, hesaplama hatalar veya
verilerin tablolara aktarlmas esnasnda baz kylerin atlanmasndan kaynaklanm olmaldr.
Tablo 12, 1290 Salnmesindeki verilerin tashih edilmesi ile oluturulmutur:
Benzer bir durum Orta Balkan (Sredna Gora) zerinde Filibeye bal baz nahiyelerde de grlmektedir. Bkz. Akn
Koyuncu, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde..., s. 190-194.
142 Mesela, hane saylarndaki farkllklar bir tarafa, Hezargrad kazasnda Mslman nfus 42.423 yerine 44.075,
Gayrimslim nfus 15.378 yerine 15.078; Plevne kazasnda Gayrimslim nfus 22.024 yerine 17.924; Niboluda
Gayrimslim nfus 21.897 yerine 20.091; Kstendilde Gayrimslim nfus 29.269 yerine 27.293; Cuma (Cuma-i
Bl)da Gayrimslim nfus 8.038 yerine 2.755, Mslman nfus ise 2.896 yerine 2.596; Lomda Gayrimslim nfus
32.431 yerine 32.881; vracada Mslman nfus 3.493 yerine 1.293; Babada kazasnda ise Mslman nfus 15.706
yerine 4.756 olarak gsterilmitir. Bu rnekleri oaltmak mmkndr.
141
Turkish Studies
702
Akn KOYUNCU
Tablo 12. Tashih edilmi 1290 (1873) Tuna Vilyeti Salnmesi verilerine gre hane ve erkek nfus
miktar143
Sancak/Kaza/
Nahiye
Rusuk144
umnu
Silistre
Hezargrad
Nibolu
Zitovi
Plevne
Cuma-i Atik
Tutrakan
Toplam
Vidin
Berkofa
Lom
Rahova
Adliye
vraca
Belgradk
Toplam
Sofya
Kstendil
Samakov
Dubnie
Radomir
zladi
Orhaniye
Cuma
Toplam
Trnova
Rahovie N.
Bebrova N.
Elena N.
Dryanova N.
Tryavna N.
Lofa
Osman Pazar
Kazgan N.
Servi
Gabrova
Toplam
Tula
Snne
Babada
Main
Kstence
Hrsova
Mecidiye
Mahmudiye N.
sak N.
Ky
Says
81
156
235
145
61
39
47
47
41
852
65
95
75
61
43
82
41
462
198
174
59
71
127
19
30
38
716
123
6
25
20
10
6
77
86
1
34
19
407
17
12
58
26
34
39
56
11
10
Hane
4.660
13.092
7.425
15.150
3.752
3.607
3.965
4.838
2.249
58.738
2.819
1.092
1.502
4.304
707
1.337
638
12.399
2.863
1.529
1.265
819
566
1.220
720
1.158
10.140
7.691
141
1.596
68
6.263
3.575
63
2.892
25
22.314
631
10
3.199
1.230
4.345
2.653
4.342
576
348
Mslim
Nfus
12.126
35.657
21.935
42.423
11.276
7.972
9.764
12.940
7.756
161.849
10.838
4.862
6.174
7.235
2.737
3.493
1.856
37.195
6.222
4.096
2.701
1.834
1.520
2.891
2.322
2.896
24.482
21.832
336
5.930
164
21.508
16.446
313
8.813
45
75.387
1.419
34
15.706
6.024
15.950
12.426
12.022
2.192
1.395
Yzde
50,32
73,65
64,77
73,39
33,99
34,93
30,72
81,36
78,04
58,27
40,66
11,50
15,99
30,37
12,18
11,45
19,85
19,20
12,68
12,28
11,12
14,03
8,47
40,20
10,54
26,49
13,76
37,77
3,34
58,68
0
0
0
58,28
90,69
10,97
39,80
0,30
39,22
15,53
1,27
51,12
40,27
98,15
77,19
92,97
59,16
34,94
Gayrimslim
Hane
Nfus
Yzde
3.911
11.973
49,68
4.479
12.759
26,35
3.377
11.933
35,23
3.517
15.378
26,61
3.486
21.897
64,01
4.528
14.852
63,07
6.979
22.024
69,28
1.060
2.965
18,64
953
2.136
21,96
32.290 115.917
41,73
5.021
15.813
59,34
6.164
37.394
88,50
5.066
32.431
84,01
11.129
16.591
69,63
4.526
19.739
87,82
6.778
27.022
88,55
3.721
7.496
80,15
42.405 156.486
80,80
11.915
42.848
87,32
6.520
29.269
87,72
5.807
21.581
88,88
3.920
11.237
85,97
4.035
16.416
92,53
1.264
4.300
59,80
7.511
19.702
89,46
2.129
8.038
73,51
43.101 153.391
86,24
9.774
35.971
62,23
2.485
9.735
96,64
805
4.176
41,32
2.778
7.749
100
1.720
4.269
100
1.882
7.087
100
4.498
15.397
41,72
406
1.688
9,32
970
2.540
89,03
3.739
13.332
60,20
3.629
14.866
99,70
32.686 116.810
60,78
3.719
7.721
84,47
585
2.649
98,73
2.621
15.016
48,88
2.001
8.934 59, 73
62
301
1,85
936
3.672
22,81
431
909
7,03
352
1.513
40,84
531
2.598
65,36
Toplam
Hane
Nfus
8.571
24.099
17.571
48.416
10.802
33.868
18.667
57.801
7.238
33.173
8.135
22.824
10.944
31.788
5.898
15.905
3.202
9.892
91.028
277.766
7.840
26.651
7.256
42.256
6.568
38.605
15.433
23.826
5.233
22.476
8.115
30.515
4.359
9.352
54.804
193.681
14.778
49.070
8.049
33.365
7.072
24.282
4.739
13.071
4.601
17.936
2.484
7.191
8.231
22.024
3.287
10.934
53.241
177.873
17.465
57.803
2.626
10.071
2.401
10.106
2.778
7.749
1.788
4.433
1.882
7.087
10.761
36.905
39.81
18.134
1.033
2.853
6.631
22.145
3.654
14.911
55.000
192.197
4.350
9.140
595
2.683
5.820
30.722
3.231
14.958
4.407
16.251
3.589
16.098
4.773
12.931
928
3.705
879
3.993
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 106-309. Tabloda alt izili olarak gsterilen kazalarn bilgileri
gzden geirilmi ve yeniden hesaplanmtr.
Saylara kaza ve nahiye merkezleri dhildir.
144 Rusuk ehir merkezi nfusu salnmede gsterilmemitir.
143
Turkish Studies

Kili N.
Toplam
Varna
Pravadi
Balk
Pazarck
Mankalya
Toplam
Genel
Toplam145
9
272
68
91
72
109
71
411
3.120
71
17.405
3.739
3.956
2.130
4.739
3.282
17.846
138.842
163
67.331
7.982
9.982
6.343
13.060
6.230
43.597
409.841
15,89
60,39
60,69
70,74
63,68
79,44
92,58
72,19
40,44
360
11.598
2.226
1.079
638
823
246
5.012
167.092
703
850
44.163
5.170
4.129
3.618
3.381
499
16.797
603.564
84,11
39,61
39,31
29,26
26,32
20,56
7,42
27,81
59,56
431
29.003
5.965
5.035
2.768
5.562
3.528
22.858
305.934
1.013
111.494
13.152
14.111
9.961
16.441
6.729
60.394
1.013.405
1290 Salnmesinde tashih edilmi verilere gre Tuna Vilyetinde nfusun %40,44
Mslman, %59,56s Gayrimslimlerden olumaktadr ve kadnlarla birlikte toplam nfus
2.026.810 dolayndadr. Mslim ve Gayrimslim erkek nfus, Ni Sanca hari 18591860
verilerine gre srasyla 148.319 (%57,1) ve 173.499 (%40,34) olmak zere 321.818 kii; Kuyd-u
Atk verilerine gre ise 80.541 (%24,46) 120.035 (%24,82) olmak zere 200.576 kii
ykselmitir. Ancak, baz kazalarn nfus bilgileri gncel deildir. Mesela, Pazarckta 1290
Salnmesinde 17.345 (tashih edilmi verilere gre ise 16.441) nfus kaydedildii halde, daha
Mehmed Ruhi Efendinin kaymakaml dneminde (1868-1869da), 6.994 ahali-i kadme (Trk),
9.150 muhacir, 2.418 Bulgar, 131 Ermeni ve 400 Kpti olmak zere 19.093 nfus kaydedilmitir.146
te yandan, Kuyd- Atk ile 1285 ve 1286 Salnmelerinde de grld zere vilyetin
dou kesimindeki Rusuk, Varna ve Tula sancaklarnda Mslman, bat kesimindeki Trnova,
Sofya ve Vidin sancaklarnda ise Gayrimslim nfus ounluktadr. Mslman nfusun en youn
olduu sancak Varna, Gayrimslim nfusun en youn olduu sancak ise Sofyadr. Buna karlk,
saysal adan en fazla Mslman nfus Rusuk Sancanda, en fazla Gayrimslim nfus ise Vidin
Sancandadr. Sancaklara gre hane bana den nfus ortalamas srasyla Mslim ve
Gayrimslim olmak zere yledir: Rusuk: 5,517,18; Vidin: 6,007,38; Sofya: 4,837,12;
Trnova: 6,767,15; Tula: 7,747,62; Varna: 4,886,70. Vilyet genelinde hane ba nfus
ortalamas Mslmanlarda 5,91, Gayrimslimlerde 7,22 olup, umum ortalama ise 6,63tr. Bu
verilere gre Tula Sanca dnda Gayrimslimlerde hane bana den nfus ortalamas
Mslmanlardan daha yksektir.
Tablo 13. 1290 (1873) Tuna Vilyeti Salnmesine gre ehirli nfus 147
Sancak
Rusuk
Nefs-i
Rusuk
Vidin
Sofya
Trnova
Tula
Varna
Toplam
ehir
Says
Hane
Mslman
Nfus
Yzde
9
1
10447
-
23208
5483
53,11
53,04
Hane
Ort.
4,44
-
7
12
11
10
5
55
4532
5318
3726
3114
5122
32259
16315
10605
9325
10950
10119
86005
43,01
36,25
33,18
52,53
73,88
46,78
7,3
3,99
5,00
7,03
3,95
5,33
Hane
Gayrimslim
Nfus
Yzde
7054
-
20486
4855
46,89
46,96
Hane
Ort.
5,81
-
5469
7004
7347
3714
1485
32073
21619
18651
18778
9894
3578
97861
56,99
63,75
66,82
47,47
16,12
53,22
7,90
5,33
5,11
5,33
4,82
6,10
Toplam
Hane
Nfus
17501
4306
43694
10338
10001
12322
11073
6828
6607
68638
37934
29256
28103
20844
13697
183866
Nikola Todorov, 1290 Salnmesine gre Tuna Vilyetinde 414.766 Mslman, 605.599 Gayrimslim olmak zere
1.020.365 erkek nfus tespit etmitir. (Nikola Todorov, age, s. 323).
146 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e. 276, list 1 (tarihsiz). 1285 ve 1286 Salnmelerine gre 1868-1869da
Mehmed Ruhi Efendinin Hacolu Pazarc (Pazarck) kaymakam olduu grlmektedir. (Salnme-i Vilyet-i Tuna,
Defa 1, Sene 1285, s. 54; Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, s. 98).
147 Salnmede nefs tabiri olan kaza, kasaba, nahiye gibi yerleim yerleri dikkate alnmtr.
Rusuk ehir merkezinde 1865 ylnda yaplan kadn-erkek saymnda tespit edilen erkek nfustur. [Tuna, No. 40, 25
Receb 1282/1 Knunuevvel 1281 (13 Aralk 1865)].
145
Turkish Studies
704
Akn KOYUNCU
1290 Tuna Vilyeti Salnmesine gre ehirlerde yaayan erkek nfus says (nefs-i
Rusukta 1865de tespit edilen 10.338 erkek nfus ile birlikte) 183.866dr. Buna gre, Tuna
Vilyetinde ehirli nfusun %46,78ini Mslmanlar, %53,22sini Gayrimslim unsurlar tekil
ediyordu. Sancaklara gre Mslim ve Gayrimslim ehirli nfus ortalamalar ise srasyla yleydi:
Rusuk: %17,15-%20,98; Vidin: %43,86-%13,81; Sofya: %43,32-%12,16; Trnova: %12,37%16,07; Tula: %16,26-%22,40; Varna: %23,21-%21,30. Bu verilere gre Mslman nfusun
%20,71inin; Gayrimslim nfusun ise %16,08inin ehirlerde yaad grlmektedir. Vidin ve
Sofya sancaklarnda ehirli Mslman nfus oran dikkat ekici boyuttadr. Buradan hareketle,
ounluu kylerde iskn edilen muhacirlerin geliinden nce vilyet genelinde ehirli Mslman
nfus orannn daha yksek olduu tahmin edilebilir. ehirli nfus oran Rusuk Sancanda
%18,76; Vidin Sancanda %19,59; Sofya Sancanda %16,45; Trnova Sancanda %14,62;
Tula Sancanda %18,7 ve Varna Sancanda %22,68dir. Vilyet genelinde ehirli nfus oran
ise %17,96dr.148 Ayrca, ehirlerde hane ba nfus ortalamas Mslmanlarda 5,33,
Gayrimslimlerde ise 6,10dur. Dier taraftan, Osmanl ehirlerinin genelinde olduu gibi Tuna
Vilyetinde de etnik-dini gruplar ayr mahallelerde yayorlard. Ancak, bu konuda kat bir kural
yoktu. Mesela, 1860larda Rusukda 3 Trk, 1 Ermeni, 1 Yahudi mahallesi dnda 25 mahallenin
20sinde farkl din ve mezhebe mensup unsurlar karma olarak yayorlard.149
1290 Salnmesine gre Tuna Vilyetinde ehir ve kasabalarda Mslman nfus oran
dikkat ekici boyuttadr. Mesela, Rusuk (1865, %52,15), Yenipazar (%67), Silistre (%58,81),
Hezargrad (%66), Nibolu (%92,52), Cuma-i Atik (%63,17), Vidin (%55,44), Belgradk (%65,2),
Dubnie (%50,79), zladi (%79,5), Cuma-i Bl (%53,76), Lofa (%70,22), Osman Pazar
(%78,93), Bebrova (%56,76), Babada (%69,32), Kstence (%88,11), Hrsova (%72,9), Mecidiye
(%100), sak (%62,85), Varna (%67,67), Pravadi (bir Mslman mahallesi eksik %50), Balk
(%77,82), Pazarck (%80,48) ve Mankalya (%85,71) gibi ehirlerde Mslman nfus
ounluktadr. Ayrca, umnu (%49,76), Zitovi (%37,3), Plevne (%43,42), Tutrakan (%42,46);
Berkofa (%37,92), Lom, (%33,35), Rahova, (%47,67), vraca (%26,69); Sofya (%39,16), Etrepol
(%28,56), Kstendil (%47,68), Samakov (%26,44), htiman (%29,3), Radomir (%49,73); Trnova
(%35,58), Servi (%37,76); Main (%46,57) ve Mahmudiye (%48,39) gibi yerlerde de Mslman
nfus %25-50 arasndadr. Dier ehirlerde ise Mslman nfus oran %25in altndadr. Vilyetin
kuzeybatsnda Srbistan snrndaki Adliye kazasnda Krm muhacirleri (517 erkek) hari
Mslman nfus yoktur. Keza, Tuna nehrinin Karadenize dkld deltada kurulmu olan
Snnede de ancak %1,27 dolaynda Mslman nfus mevcuttur. Bulgaristan boydan boya kat
eden Kocabalkann (Stara Planina) dou eteklerindeki Trnova Sancana bal Osman Pazarna
tabi Kazgandan, batya doru gidildike Mslman nfus azalmaktadr. Mesela, Bebrova dnda
Kocabalkann kuzeyindeki Elena ve Tryavna nahiyelerinde hi Mslman nfus
kaydedilmemitir. Salnmede Kazgan nahiyesi ve Gabrova kazasndaki Mslmanlarn da Kpti
olduklar not edilmitir. Kocabalkann bat kanadnda ise Sofya Sancana bal Teteven
kasabasnda Mslman nfus yoktur. Buna karlk, Etrepol kasabasnda %28,56; Orhaniye
kazasnda ise %15,6 dolaynda Mslman nfus mevcuttur. te yandan, ehirlerdeki Mslman
nfus iinde muhacirlerin orann tespit etmek imknszdr. Ancak, zellikle Vidin Sanca ve
Dobruca blgesindeki baz ehir ve kasabalarda muhacirlerin varl belirgin olarak
hissedilmektedir. Mesela, 1290 Salnmesinde nefs-i Pazarckta 2.065 hanede 4.383 Mslman,
981 Gayrimslim kaytldr.150 Buradaki Mslmanlarn ounluu muhacirdir. yle ki,
Michael Palairet, 1866 yl itibaryla Kuzey Bulgaristandaki ehirli nfus orannn %15,3-18,4 civarnda olduunu,
1290 Tuna Vilyeti Salnmesini esas alan Nikola Todorov ise 1873de bu orann %17,4 olduunu belirtmektedir.
(Michael Palairet, Balkan Ekonomileri, 1800-1914: Kalknmasz Evrim, ev. Aye Edirne, Sabanc niversitesi
Yaynlar, stanbul 2000, s. 30; Nikola Todorov, age, s. 322).
149 Milen V. Petrov, agt, s. 80.
150 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 305.
148
Turkish Studies
705
Pazarcka ait tarihsiz bir defterde 2.042 hanede 2.079 ahali-i kadme-i slam, 2.435 muhacir ve 836
Hristiyan olmak zere 5.350 kii kaydedilmitir.151 Ayrca, yukarda bahsedildii zere Mehmed
Ruhi Efendinin kaymakaml esnasnda, nefs-i Pazarckta 2.060 hanede 1.723 ahali-i kadme
(Trk), 3.242 muhacir, 628 Bulgar, 131 Ermeni ve 225 Kpti olmak zere 5.949 nfus tespit
edilmitir.152
Tablo 14. 1290 (1873) Tuna Vilyeti Salnmesine gre kylerin dinsel dalm 153
Mslman
Gayrimslim
Karma
Belirtilmemi Toplam
Sancak
Kyleri
Kyleri
Kyler
Kyler
Ky
Says
Adet Yzde Adet Yzde Adet Yzde Adet Yzde
Rusuk
527
62,37
106
12,54
210
24,85
2
0,24
845
Vidin
51
11,21
358
78,68
44
9,67
2
0,44
455
Sofya
26
3,67
559
78,84
120
16,93
4
0,56
709
Trnova
179
44,53
122
30,35
99
24,63
2
0,49
402
Tula
151
56,98
78
29,44
33
12,45
3
1,13
265
Varna
248
60,93
30
7,37
128
31,45
1
0,25
407
38,34 1.253
40,64
634
20,57
14
0,45
3.083
Toplam 1.182
1290 Salnmesine gre Tuna Vilyetinde her be kyden birinde Mslman ve

Gayrimslimler bir arada yaamaktadr. Vidin ve Sofya sancaklarnda yeni kurulan muhacir
kylerine ramen ahalisi srf Mslman olan kylerin says ok azdr. Bu durum, her iki sancan
da erken Osmanl dneminde Trk nfus isknnn snrl dzeyde kald blgelerden olmasnn
bir tezahrdr. Ancak, Sofyann asrlar boyu Rumeli Beylerbeyilii merkezi olmasna ramen
Sofya merkezi hari, evresinde pek fazla Trk nfus iskn edilmemi olmas dikkat ekicidir.
Mslman kyleri daha ok vilyetin dou kesimindeki ovalarda younlamtr. Keza, Tula ve
Varna sancaklarnda da Gayrimslim kylerinin says olduka azdr. Lofa, Plevne, Rahova ve
vraca taraflarndaki altma yakn kyde Pomak nfus mevcuttur.154 Bu blgede Kemal Gzlerin
Pomaklarla meskn olduunu tespit ettii 40 kyde 1290 Salnmesinde155 4.797 hanede 26.990
Mslman nfus kaytldr. Bulgar kyleri ise daha ok vilyetin batsnda ve dalk blgelerde
younlamtr. te yandan, vilyet genelinde nfusunun tamam Mslman veya
Gayrimslimlerden oluan kylerin adedi birbirlerine olduka yakndr. Buna ramen Gayrimslim
nfusun vilyette %60 dolaynda bir nfusa tekabl etmesi, Gayrimslim kylerinin byk
ounluunu tekil eden Bulgar kylerindeki hane saysnn daha fazla olmasnn yan sra,
Bulgarlarda geni aile yapsnn daha yaygn oluu ve buna bal olarak hane bana den nfus
ortalamasnn da yksek oluunun bir sonucudur. zellikle, Trnova, Sofya ve Vidin sancaklarna
bal Bulgar kylerinde 10-15 nfuslu hanelere rastlanmaktadr. Ancak, baz kylerde hane ve
erkek nfus miktar anormaldir. Mesela, Trnovaya bal Bebrovo nahiyesine tabi Yumrukaya
NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e. 275, list 1, 2a, 2b, 5 (tarihsiz).
NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e. 276, list 1 (tarihsiz).
153 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 106-309.
154 Kemal Gzler, XV ve XVInc Asrlarda Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman Sakinleri: 1479-1579, XIII. Trk
Tarih Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999, Kongreye Sunulan Bildiriler, III. Cilt, III. Ksm, Trk Tarih Kurumu, Ankara
2002, s. 1400. Lofa Pomaklar hakknda ayrca bkz. Bernard Lory, Une communaute musulmane oublie: les Pomaks de
Love, Turcica: Revue dEtudes Turques, Vol.19, 1987, pp. 95-117.
155 Kemal Gzler (agb, s. 1406-1407), 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde sz konusu kylerdeki hane saylarn be ile
arpp, ayrca zerine nfusu ekleyerek toplam 37.480 Mslman nfus tespit etmitir. Ancak, bu kylerin nfusunun
hesaplanmasnda erkek nfusa (13.495), kadnlar eklenmelidir. [Akn Koyuncu, Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn
Zorla Tanassur Edilmesi (1912-1913), OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi), S. 33, (Bahar 2013), s. 155].
151
152
Turkish Studies
706
Akn KOYUNCU
kynde156 54 hanede 2.100 (ort.39), Sofyaya bal Radomir kazasna tabi Jedna157 kynde 7
hanede 315 (ort.45), Samakova bal Dospek (Dospey)158 kynde 8 hanede 225 (ort.28),
Sofyaya bal Ponor159 kynde 29 hanede 960 (ort.33), Vidine bal Lom kazasna tabi
Vledrma160 kynde 360 hanede 4500 (ort.12,5), Berkofaya bal Bistrilie (Bistrilitsa)161
kynde 40 hanede 600 (ort.15) erkek nfus kaydedilmitir. Bu rnekler ilk bakta geleneksel
avarzhne veya tevzii hane benzeri bir yap ile kar karya olduumuzu dndrse de, bu durum
birbirine kan ba ile bal kiilerin ayn avluya bakan i ie gemi odalarda oturduklar zadruga
denilen geni aile yapsndan kaynaklanyor olmaldr.162 Ancak, yine de kylerde tahrir faaliyetinin
bitmemi olmas hasebiyle hane saylarna ve hane ortalamalarna ihtiyatla yaklamak gerekir.
Tuna Vilyetinde Trk ve Bulgar nfus younluu asndan Yantra nehrinin doal bir
snr tekil ettii ve nehrin dousunda Trk nfusun, batsnda ise Bulgar nfusun ounlukta
olduu grlmektedir. G. Th. Danailovun, 1878 ncesinde Trklerin kasabalarda ikamet ettikleri
ve yalnz memleketin dou tarafnda ayr kyler tekil ettikleri, Kocabalkanda sadece Bulgarlarn
yaad eklindeki tespitleri163 salnmedeki verilerle byk lde rtmektedir.
te yandan, 18551864 arasnda Tuna boyunda ok sayda Tatar, Nogay, erkez ve Abaza
muhacir iskn edilmi ise de 1290 Salnmesinde umnu, Yeni Pazar, Zitovi, Cuma-i Atik,
Vidin, Berkofa, Adliye, Belgradk, Sofya, Radomir ve Varnada yalnzca 46 ky ve 10
mahallenin muhacir olduu kaydedilmitir. Buralarda nfus ve hane says yazlmayan 3 ky hari
4.048 hane ve 13.847 erkek nfus kaytldr. Salnmede muhacir ky veya mahallesi olduu
belirtilen baz mahalle ve kylerde, muhacirlerin hem r, hem de vergi demeye baladklar,
baz yerlerde ise on yllk vergi muafiyetlerinin dolmamas hasebiyle yalnzca r dedikleri
anlalmaktadr. Ayrca, Silistre, Hezargrad, Plevne, Lom, Rahova, Belgradk, Lofa, Pazarck,
Babada gibi kazalarda bunlarn dnda, Mecidiye, Aziziye, (Yusuf) zzeddin, Hamidiye,
Mahmudiye, Osmaniye, Feyz-i Aziz, Nusretiye, Muradiye, mariye, Hayriye, Hayreddin, Nureddin,
Tevfikiye, Raidiye, Fuadiye, Ali Paa, Midhat Paa, Sabri Paa, Hsrev Paa, Sleyman Paa,
Kamil Paa, Abidin Bey, Aziz Bey, Ali Bey vb. ky isimlerinden hareketle muhacir ky olduklar
anlalan 32 kyde 2.831 hane ve 8.891 nfus erkek nfus kaytldr. Bu kylerde de iskn tarihine
bal olarak muhacirlerin yalnzca r veya hem r, hem de vergi dedikleri grlmektedir.
Bunlarn yan sra, salnmede vergilerinin yazlmayp, aar bedellerinin yazlmasndan dolay
muhacir ky olmas muhtemel 133 kyde 9.791 hane ve 21.884 Mslman nfus
kaydedilmitir.164 Ancak, muhacir iskn edildiini tespit ettiimiz ok sayda ky salnmede
yoktur. Mesela, Plevnede 1861de muhacirler iin be mahalle ve 525 haneden oluan Aziziye
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 249.

Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 227.
162
Bat Balkanlarda yaygn olan zadruga ve Osmanl dneminde Bulgaristanda hane yaps ve aile hakknda geni bilgi
iin bkz. Maria Todorova, Population Structure, Marriage Patterns, Family and Household (According to Ottoman
Documentary Material from Northeast Bulgaria in the 1860s), tudes Balkaniques, Vol. 19, 1983, No. 1, pp. 59-72;
Ayn yazar, Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic Development in Ottoman Bulgaria,
Central European University Press, Budapest, New York 2006, pp. 127-143.
163 Georgi T. Danailov, zsledvaniya vrhu Demografiyata na Blgariya, Blgarska Akadamiya na Naukite, Sofiya 1930, s.
385, 386; G. Th. Danailof, age, s. 27.
164 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde umnu, Silistre, Hezargrad, Kstendil, zladi, Sofya (nefs), Cuma-i Bl, Tula
(nefs), Snne, Mecidiye, sak ve Kili kazalarnda baz Gayrimslim kylerinin de vergileri yazlmamtr. Ayrca,
Niboluda Mslim-Gayrimslim hibir kyn vergi ve aar yazlmad gibi, Plevne, Balk ve Pazarckta da
Gayrimslim kylerinin vergileri yazlmamtr.
156
157
Turkish Studies
707
kasabasndan baka 660 hane muhacir iin 27 ky kurulmu165 ise de, salnmede bunlardan sadece
Aziziye (552 hane1.239 erkek nfus) kaydedilmitir.166 Dier taraftan, perakende olarak eski
kylerde iskn edilen muhacirleri tespit etmek mmkn deildir. 1290 Salnmesinde Dobruca
blgesinde Tatar muhacirleri iin kurulmu olan Mecidiye kazas ve Mahmudiye nahiyesi ile yine
Krm muhacirlerinin youn olarak iskn edildii Babada, Kstence, Hrsova, Mankalya ve
Pazarcktaki kylerle ilgili herhangi bir aklama yaplmamtr. Hlbuki Pazarcka bal 107
kyden 2si yalnzca muhacirlerle meskn olmak zere 85 kyde muhacir mevcuttu.167 Ayrca,
Mankalya ve Hrsovada 32 muhacir ky vard.168 Ancak, buralardaki nfus oranlar muhacirlerin
rakamlara dhil olduklarn gstermektedir.
Vidin rnei, 1290 Salnmesinde muhacirlerin durumunu deerlendirebilmek asndan
elverilidir. Krm muhacirleri bir yana Vidin Sanca ve kazalarnda erkez muhaciri iskn edilen
kylerin says 42 idi.169 Salnmede nefs-i Vidin kazasnda 7 kyn (5 Krm-2 erkez, 489 hane
1.905 nfus) muhacir olduu belirtilmitir.170 te yandan, Adliye kazasnda Mslman nfusun
tamam Tatar ve erkez muhacirlerden oluuyordu.171 1290 Salnmesinde Adliye kazasnda 707
hane ve 2.737 nfus Krm [Adliye merkez ile Rakovie (Rahovie) ve Nusretiye kylerinde 336
hane ve 1.134 nfus] ve erkez (zzeddin mahallesi ile Mecidiye ve Hayriye kylerinde 371 hane
ve 1.603 nfus) muhaciri kaydedilmitir. Krm muhacirlerinin aar bedeli ve vergileri yazld
halde, erkez muhacirlerin yalnzca hane ve nfus bilgileri yazlmtr.172 Ancak, 1864 Nisan ve
Kasm aylar arasnda nefs-i Adliye ile Hamidiye, Boynie, Borilofa, ipkova, Rabrova, Turin-i
Kebir, Gramada, Urbanie ile sonradan Vidine balanan Nevesil, Delayina, Bregova ve Gre
(Gradets) kylerinde 2.900-3.000 dolaynda erkez muhacir iskn edildii173 ve bu kyler
salnmede mevcut olduu halde, ad geen kylerde hi Mslman nfus yazlmamtr.174 Lom
kazasnda da 13 kyde Krm ve erkez muhaciri iskn edilmiti.175 1864 ortalarnda zzeddin, Ali
Paa (Virler), Raidiye, Nusretiye (slova), Nureddin, Nevasir (Dragovite) ve Feyz-i Aziz
(Bukofa) kylerine erkez muhacirler yerletirilmiti ve 1872 Maysnda bu kylerde 436 hanede
1.554 erkez nfus tespit edilmiti.176 1290 Salnmesinde ise Lom kazasnda bunlar dhil 14
kyde 1.013 hanede 4.147 Mslman nfus kaydedilmitir. Bu kylerin hem aar bedeli, hem de
vergileri yazlmtr. Rahova kazasnda ise srasyla 1861 ve 1864de iskn edilen Krm ve Kafkas
muhacirlerinin saylarna baklrsa 1290 Salnmesinde Rahova kylerinde kaydedilmi olan
Mslman nfusun (3.942 hane6.591 nfus) byk blmnn Tatar, Nogay ve erkez
muhacirlerden olutuu anlalmaktadr. Krm muhaciri yerletirildiini tespit ettiimiz kylerin 177
Nedim pek, Kafkaslardaki Nfus, s. 302, 303. Burada kylerin isim ve hane saylar da mevcuttur.
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 158-161.
167 NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e. 275 [Varna Sanca dhilinde Pazarck kazas kurlarnda bulunan ahali-i
kadme-i slam ve muhacirn ve Hristiynn haneleriyle nfuslarn mbeyyin bir kta defteridir. (Tarihsiz)]. Defterde
Pazarck kazasnda 2.571 hane7.443 nfus ahali-i kadme-i slam; 2.265 hane8.211 nfus muhacir (Tatar-erkez) ve
704 hane2.504 nfus Bulgar olmak zere 5.440 hane ve 18.158 nfus kaydedilmitir.
169 NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, l. 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871).
171 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12068, 10 aban 1290/20 Eyll 1289 (2 Ekim 1873).
173 NBKM, Or.Otd., Fond 30 (Kula/Adliye), a.e. 179, list 1,2, 28 ubat 1280 (12 Mart 1865).
174 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 167-171, 187-189.
175 NBKM, Or.Otd., Fond 31 (Lom), a.e. 760 (tarihsiz).
176 NBKM, Or.Otd., Fond 31 (Lom), a.e. 569, 4 Rebilevvel 1288/20 Nisan 1288 (2 Mays 1872).
177 Rahovada Krm muhaciri iskn edilmi olan baz kyler unlardr: smail Pnar, Galova, Bragar (Aziziye) (Tatarerkez karma), Buzove, Krivobara, Braski, Mecidiye ve Mahmudiye. [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12008, 18
Zilhicce 1285/20 Mart 1285 (1 Nisan 1869); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12038, 3 Haziran 1283 (15 Haziran
1871); NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 465 (14 Mays 1865), 466, 467, 468, 469, 470, 471, 472, 475
(6 Temmuz 1867-11 Ekim 1867)].
165
166
Turkish Studies
708
Akn KOYUNCU
hem aar bedeli, hem de vergileri yazlrken; erkez kylerinin yalnzca aar bedeli yazlmtr.
Salnmede on adet erkez kynde178 1.350 hane ve 2.583 erkek nfus kaydedilmitir.179
Berkofada da 1290 Salnmesinde 4 erkez mahallesinde (hsaniye, Rdiye, Feyz-i Hda ve
Ahmediye) 279 hane ve 1.085 nfus yazlmtr. Bunun yan sra, iki ky (Haclar ve Kutlofa) ve
iki mahallede (Cuma ve Kaliman) daha erkez muhacir vardr. Buralarda da 286 hane ve 1.280
nfus yaamaktadr. Ancak, vergi ve aar bedellerinin yazlm olmasna baklarak bu iki ky ve iki
mahallede ahali-i kadme veya muafiyet sreleri bitmi Krm muhacirlerinin de meskn olduu
sylenebilir. nk salnmede sz konusu alt mahalle ve iki kyde iskn edilmi olan erkez
muhacirlerin muafiyet sreleri dolmad iin yalnzca aar bedellerinin yazld not edilmitir.
Bunlarn dnda, Lutf-u Aziz Ky (27 hane, 145 nfus) ile hane ve nfusu belirtilmeyen Feyz-i
Hda kylerinde Krm muhacirleri mevcuttur.180 Dolaysyla, Berkofaya bal kylerdeki
Mslman nfusun da byk blm muhacirdir. Son olarak, vraca kazasnda ise Krm
muhacirleri hari 1.100 dolaynda erkez muhacir iskn edildii halde,181 salnmede bunlara iaret
edilmemitir. Ancak, 11 kyde Mslmanlarn (299 hane, 985 erkek nfus) aar bedeli yazlmasna
ramen vergileri yazlmamtr.182 Bu rnekler 1290 Salnmesinde muhacirlerle ilgili standart bir
yazm kural uygulanmadn gstermektedir. Kanaatimize gre Tatar ve Nogay muhacirlerin
hemen tamam, erkez muhacirlerin ise, 1863-1864de gelenler dhil, nemli bir blm sicillere
kaydedilmi ise de salnmede bunlarn ancak kk bir ksmnn izleri srlebilmektedir.
1290 Salnmesinin baslmasndan sonra 3-20 Austos 1873 tarihleri arasnda Tuna
gazetesinde vilyet nfusu ile ilgili cetveller yaynlanmtr:
Tablo 15. Tuna gazetesinde yaynlanan cetvellere gre 1873 ylnda Tuna Vilyetinde Mslim ve
Gayrimslim hane ve erkek nfus miktar
Hane
4.850
13.426
14.852
3.752
3.581
6.844
3.675
50.980
-
Mslim
Nfus
12.127
30.652
35.616
44.075
11.276
8.088
13.328
9.384
9.764
174.310
46.408
Yzde
50,40
70,66
67,97
74,51
35,95
36,70
81,80
79,47
35,26
60,30
91,34
50.980
2.815
220.718
10.838
64,94
40,66
Sancak
Rusuk183
umnu
Silistre
Hezargrad
Nibolu
Zitovi
Cuma-i Atik
Tutrakan
Plevne
Toplam
Rusuk
tetimme 184
Toplam
Vidin185
Gayrimslim
Hane
Nfus
Yzde
3.911
11.933
49,60
9.569
12.729
29,34
16.782
32,03
3.487
15.078
25,49
3.486
20.091
64,05
4.438
14.854
63,30
1.060
2.965
18,20
2.424
20,53
6.979
17.924
64,74
32.930 114.780
39,70
4.399
8,66
Toplam
Hane
Nfus
8.761
24.060
22.995
43.381
52.398
18.339
59.153
7.238
31.367
8.019
22.942
7.904
16.293
11.808
10.654
27.688
83.910
289.090
50.807
32.930
4.967
83.910
7.782
119.179
15.818
35,06
59,34
339.897
26.656
Rahovada erkez muhacir iskn edildiini tespit ettiimiz kyler unlardr: Hayreddin, Brzina, Malgrad, Belibrod,
Kuren, pnar, Sivad, Trnava, Dbnie ve Bragar (Aziziye) (Tatar-erkez karma). [NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin),
a.e. 12008, 18 Zilhicce 1285/20 Mart 1285 (1 Nisan 1869); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12038, 3 Haziran 1283
(15 Haziran 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 32 (Oryahovo/Rahova), a.e. 470, 473, 474, 476 (27 Temmuz 1867- 17 Ekim
1867)].
181 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 11927, 19 evval 1280/5 Mart 1281 (17 Mart 1865).
183 Tuna, No. 794, 9 Cemziyelhir 1290/22 Temmuz 1289 (3 Austos 1873). Nefs-i Rusuk nfusu dhil deildir.
184 Rusuk tetimmesi olarak gsterdiimiz nfus, Tuna gazetesinin 794. saysnda yaynlanan Rusuk Sanca cetvelinde
yer almad halde, 799. saydaki cetvele ilave edilen Rusuk merkez nfusu ile yeni tahrirde Rusuk Sancanda tespit
edildii belirtilen nfusun toplamdr. [Tuna, No. 799, 26 Cemziyelhir 1290/8 Austos 1289 (20 Austos 1873)].
178
Turkish Studies

Berkofa
Lom
Rahova
vraca
Belgradk
Adliye
Toplam
Sofya186
Kstendil
Samakov
Dubnie
Radomir
zladi
Orhaniye
Cuma-i
Bl
Toplam
Trnova187
Lofa
Osman
Pazar
Servi
Gabrova
Toplam
Varna188
Pravadi
Balk
Pazarck
Mankalya
Toplam
Tula189
Snne
Babada
Main
Kstence
Hrsova
Mecidiye
Toplam
Genel
Toplam190
709
1.092
1.503
4.302
1.270
638
657
12.277
2.883
1.529
1.265
819
566
1.240
710
959
4.862
6.174
7.235
1.293
1.856
2.737
34.995
6.263
4.096
2.701
1.834
1.520
2.891
2.312
2.596
11,45
15,80
30,14
4,57
19,79
12,18
18,20
12,77
13,05
11,24
14,08
8,42
39,17
10,50
48,51
6.974
5.071
11.129
6.816
3.721
4.515
43.193
11.961
6.520
5.748
3.418
4.039
1.264
7.511
1.721
37.594
32.881
16.771
27.022
7.523
19.733
157.342
42.794
27.293
21.334
11.192
16.532
4.490
19.706
2.755
88,55
84,20
69,86
95,43
80,21
87,82
81,80
87,23
86,95
88,76
85,92
91,58
60,83
89,50
51,49
8.066
6.574
15.431
8.086
4.359
5.172
55.470
14.844
8.049
7.013
4.237
4.605
2.504
8.221
2.680
42.456
39.055
24.006
28.315
9.379
22.470
192.337
49.057
31.389
24.035
13.026
18.052
7.381
22.018
5.351
9.971
10.231
6.263
3.638
24.213
28.066
21.508
16.811
14,22
29,01
58,30
82,28
42.182
19.480
4.494
1.376
146.096
68.671
15.387
3.620
85,78
70,99
41,70
17,72
52.153
29.711
10.757
5.014
170.309
96.737
36.895
20.431
2.895
25
23.052
3.739
2.950
2.006
4.640
7.225
20.560
1.050
10
3.099
1.230
4.445
2.653
4.342
16.829
133.669
8.813
45
75.243
7.982
8.879
6.954
13.960
6.675
44.450
2.977
34
4.756
6.084
16.233
12.426
12.022
54.532
454.151
39,78
0,30
39,37
60,78
62,26
65,78
80,48
93,04
72,60
21,06
1,26
24,05
40,54
98,36
77,19
92,97
56,12
43,17
2.739
3.629
31.718
2.226
1079
635
523
226
4.689
4.610
585
2.622
2.001
62
936
431
11.247
165.959
13.342
14.866
115.886
5.150
4.129
3.618
3.385
499
16.781
11.159
2.653
15.016
8.924
301
3.672
909
42.634
597.918
60,22
99,70
60,63
39,22
37,74
34,22
19,52
6,96
27,40
78,94
98,74
75,95
59,46
1,64
22,81
7,03
43,88
56,83
5.634
3.654
54.770
5.965
4.029
2.641
5.163
7.451
25.249
5.660
595
5.721
3.231
4.507
3.589
4.773
28.076
299.628
22.155
14.911
191.129
13.132
13.008
10.572
17.345
7.174
61.231
14.136
2.687
19.772
15.008
16.534
16.098
12.931
97.166
1.052.069
Tuna gazetesinin Trke ksmnda Gayrimslim nfusun Bulgar, Rum, Ermeni, Ulah,
Yahudi ve Kpti nfustan olutuu, Mslman nfusa ise muhacirlerin dhil olmad
kaydedilmitir. Bulgarca ksmda ise Gayrimslim unsurlar ayn ekilde sralanrken, erkezlerin
Mslman nfusa dhil edilmekleri not edilmitir. Buna karlk, 1290 Salnmesi ile
karlatrldnda yukarda iaret edilen yerlerdeki muhacirlerin Tuna gazetesindeki cetvellere
Tuna, No. 795, 12 Cemziyelhir 1290/25 Temmuz 1289 (6 Austos 1873).
Tuna, No. 796, 16 Cemziyelhir 1290/29 Temmuz 1289 (10 Austos 1873).
187 Tuna, No. 797, 19 Cemziyelhir 1290/1 Austos 1289 (13 Austos 1873).
Hane says hataldr.
190 Tuna, No. 799, 26 Cemziyelhir 1290/8 Austos 1289 (20 Austos 1873). Gazetede vilyetteki Mslman hane
toplam 123.733 olarak gsterilmitir, ancak hane saylarnn toplam 133.669dur. Ayrca, Gayrimslim erkek nfus
toplam da 617.850 olarak kaydedilmi ise de mfredat rakamlarnn toplam 597.918dir.
185
186
Turkish Studies
710
Akn KOYUNCU
aktarld grlmektedir. Ancak, buradaki problem terminoloji ile ilgilidir. Bu sebeple Tuna
gazetesindeki izahat muhacir stats devam eden erkezlerin cetvellere dhil edilmedikleri veya
henz yazlmayan erkez muhacirlerin olduu eklinde yorumlamak gerekir. Kanaatimize gre
1864 ylnda iskn edilen erkezlerin byk blm baz sancaklarda ancak Tahrir-i Cedid
tamamlandnda umum istatistiklere yansmtr. Nitekim Rusuk Sancanda nfus saymnn
1873 ortalarnda bitirilmesinden sonra Tuna gazetesindeki cetvele eklenen tetimme nfusa (nefs-i
Rusuk nfusu ile birlikte 46.408 Mslman ve 4.399 Gayrimslim) erkezlerin dhil olduu
anlalmaktadr. Rusuk Fransz konsolosu Aubaretin Osmanl kaynaklarna dayal olarak
aktard rakamlar da bunu teyit etmektedir. Aubarete gre, Rusuk Sancanda 73.254
Mslman ve 38.518 Gayrimslim hanesi olmak zere toplam 111.767 hane vard ve sancakta
kadnlar dhil 441.000 Mslman (388.000 Trk, 33.000 erkez, 20.000 Mslman Kpti) ve
238.200 Gayrimslim (229.500 Bulgar, 3.500 Hristiyan Kpti, 2.000 Ermeni, 1.000 Ulah ve 2.200
Yahudi) olmak zere 679.200 kii yayordu.191 1292 Salnmesinde neredilen Tahrir-i Cedid
sonularndaki (Tablo 19) Rusuk Sancanda kaytl 16.588 erkek erkez nfus da bunu
dorulamaktadr. Buradan hareketle gerek 1290 Salnmesinde, gerekse Tuna gazetesinde
yaynlanan nfus cetvellerinde (Rusuk tetimmesi hari), erkez muhacirlerin tamamnn
gsterilmedii sonucunu karabiliriz.
1290 ve 1291 Salnmeleri ile kyaslandnda Tuna gazetesindeki cetvelde Trnova kazas
nfusuna Rahovie, Bebrova, Elena, Dryanova ve Tryavna; Osman Pazar kazas nfusuna Kazgan;
Tula kazas nfusuna da Kili ve sak nahiyelerinin dhil edildii anlalmaktadr. Tuna
gazetesinde aktarlan rakamlar Tablo 11de gsterilen 1290 Salnmesindeki sancak ve kaza
nfuslar ile byk lde rtmektedir. Mesela, Sofya ve Tula sancaklar nfusu ayndr. Dier
sancaklarda da birka ehir ve kaza nfusu dnda fark yoktur. Dolaysyla yukarda iaret edilen
baz hatalar da yinelenmitir. En byk farkllk, Rusuk Sancanda nefs-i Rusuk nfusuyla yeni
tahrirde tespit edilen nfusun cetvele ilave edilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. te yandan,
Rusuk tetimmesi dnda Silistrede Mslman nfusta %62,37, Gayrimslim nfusta %40,64;
Tutrakanda Mslman nfusta %21, Gayrimslim nfusta %13,5; Eski Cumada ise Mslman
nfusta %3 art sz konusudur. umnuda Mslman erkek nfus says 5.005 kii (%14) azalm
grnyor ise de bu durum pek makul deildir. Kanaatimize gre Silistre ve Tutrakan nfusu da
yeni saym sonularn yanstmaktadr. Ancak, Tuna gazetesinde (Tablo 15) ve Aubaret tarafndan
aktarlan Rusuk Sanca Mslman nfusu ile Tahrir-i Cedid sonularndaki (Tablo 19, 21)
Rusuk Sanca Mslman nfusu tutarszdr. Trnova ve nahiyelerinde ise Mslman nfusta
%2,75, Gayrimslim nfusta ise %0,5 azalma grlmektedir. Keza, bir arada yazlan Osman Pazar
ve Kazgan nahiyesinde de Gayrimslim nfusta %16,8 (608 kii) azalma sz konusudur. Bunun
dnda rakamlarda nemsiz farkllklar mevcuttur. Ayrca, Varna Sancana bal Pravadi
kazasnda 1290 Salnmesinde de yazlmayan Orta mahalle dnda, 675 kiinin kaytl olduu
nefs-i Pravadi Mslman nfusu ile Tula Sancanda 2.192 Mslman, 1.513 Gayrimslim
nfusun kaytl olduu Mahmudiye nahiyesi de atlanmtr.
Tuna gazetesindeki verilere gre 1873de vilyetin nfusu kadnlarla birlikte 2.100.000i
amtr. Rusuk Sancandaki yeni tahrirlerden sonra sancaktaki Mslman nfus oran %64,94,
Gayrimslim oran ise %35,06 eklindedir. Dier sancaklarda byk bir farkllk yoktur. Ayrca,
vilyet genelinde Mslman nfus oran %43,17ye ykselirken, Gayrimslim nfus oran ise
%56,83e gerilemitir. Sancaklar itibaryla hane bana den nfus ortalamas srasyla Mslim ve
Gayrimslim olmak zere yledir: Rusuk: 5,075,80; Vidin: 5,707,29; Sofya: 4,856,93;
191
Engin Deniz Tanr, agt, s. 55, 63.
Turkish Studies
711
Trnova: 6,537,30; Tula: 6,487,58; Varna: 5,667,15dir. Vilyet genelinde hane ba nfus
ortalamas ise Mslmanlarda 5,63, Gayrimslimlerde 6,92 olup, umum ortalama 6,25tir.192
Tablo 16. 1291 (1874) Tuna Vilyeti Salnmesine gre erkek nfus 193
Sancak/Kaza
Rusuk
umnu
Hezargrad
Cuma-i Atik
Silistre
Tutrakan
Zitovi
Nibolu
Plevne
Toplam
Vidin
Lom
Adliye
Belgradk
Berkofa
vraca
Rahova
Toplam
Sofya
Dubnie
Orhaniye
htiman N.
Kstendil
Samakov
zladi
Radomir
Cuma-i Bl
Toplam
Trnova
Rahovie N.
Bebrova N. Elena N.
Dryanova N.
Tryavna N.
Lofa
Osman Pazar
Kazgan N.
Servi
Gabrova
Toplam
Tula
Snne
Babada
Main
Kstence
Ky
92
156
135
46
235
40
39
61
46
850
64
74
43
40
104
82
60
467
198
70
29
40
173
58
18
127
37
750
122
6
45
10
6
77
85
1
33
18
403
16
11
57
25
34
Hane
13.548
23.270
15.628
5.894
10.912
3.182
8.018
7.238
10.649
98.339
7.850
6.573
5.172
7.260
8.086
4.359
39.300
14.851
4.237
8.221
4.359
8.049
7.013
2.504
4.600
2.680
56.514
17.592
2.626
5.176
1.788
1.882
10.525
3.840
1.033
7.631
3.724
55.817
4.350
595
5.721
3.231
4.507
Mslim
24.293
34.624
43.433
13.039
21.616
7.756
8.088
11.276
9.764
173.889
10.839
6.174
2.737
4.862
1.293
1.856
27.761
42.796
11.192
19.706
1.856
27.293
21.334
4.490
16.532
2.755
147.954
22.561
336
5.930
164
21.548
1.154
2.540
7.813
45
62.091
1.419
34
4.756
6.084
16.233
Gayrimslim
21.056
12.859
15.685
2.965
12.133
2.036
14.854
20.097
17.924
119.609
15.818
32.881
19.773
35.394
27.022
7.523
138.411
6.263
1.834
2.312
7.523
4.096
2.701
2.891
1.520
2.596
31.736
42.555
9.735
11.901
4.269
7.087
15.397
16.446
2.540
13.332
14.866
138.128
7.711
2.653
15.016
8.924
301
Toplam
45.349
47.483
59.118
16.004
33.749
9.792
22.942
31.373
27.688
293.498
26.657
39.055
22.510
40.256
28.315
9.379
166.172
49.059
13.026
22.018
9.379
31.389
24.035
7.381
18.052
5.351
179.690
65.116
10.071
17.831
4.433
7.087
36.945
17.600
5.080
21.145
14.911
200.219
9.130
2.687
19.772
15.008
16.534
Silistre, Tutrakan ve Rusuk tetimmesinde hane saylar belirtilmediinden dolay, Varna Sancana tabi
Mankalyada ise Mslman hane ve nfus says problemli olduu iin hane ortalamas hesaplamalarnda dikkate
alnmamtr.
193 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 7, Sene 1291, Matbaa-i Vilyet-i Tuna, Rusuk 1291, s. 124-127; Kr. Kemal H.
Karpat, age, s. 157; mer Turan, agb, s. 764; Slavka Draganova, age, s. 32, 33. (Tablo oluturulurken salnmedeki
toplama hatalar dzeltilmitir).
192
Turkish Studies
712
Akn KOYUNCU
Hrsova
Mecidiye
Mahmudiye N.
Kili N. sak N.
Toplam
Varna
Pravadi
Balk
Pazarck
Mankalya
Toplam
Genel Toplam
38
55
11
19
266
67
91
71
108
70
407
3.143
3.589
4.773
928
1.310
29.004
5.959
4.744
2.641
5.163
7.451
25.958
304.932
12.426
12.022
2.192
1.558
56.724
7.978
9.311
6.954
13.960
6.675
44.878
513.297
3.672
909
1.513
3.448
44.147
5.170
4.029
3.618
3.385
499
16.701
488.732
16.098
12.931
3.705
5.006
100.871
13.148
13.340
10.572
17.345
7.174
61.579
1.002.029
1291 Salnmesinde neredilen nfus cetveli, 1290 Salnmesinden kopya edilen hatalar
bir yana kendi iindeki hesaplama ve bask hatalar sebebiyle Tuna Vilyeti Salnmelerinde
yaynlanan en problemli nfus istatistiidir. 1291 Salnmesinde Mslim ve Gayrimslim hane
says bir arada verilmitir ve yekn hanesinde 467.292 (%48,88) Mslman ve 488.732 (%51,12)
Gayrimslim olmak zere 956.024 erkek nfus kaydedilmitir. Ancak, Rusuk Sancanda
Mslman erkek nfus toplam 173.889 yerine, sehven 137.889 olarak baslmtr. Ayrca, Vidin
Sancanda da Mslman erkek nfus toplam 27.761 yerine, yanllkla 17.761 olarak yazlmtr.
Cetveldeki toplama hatalar giderildiinde vilyette 513.297 (%51,23) Mslman ve 488.732
(%48,77) Gayrimslim olmak zere 1.002.029 erkek nfus olduu sonucuna ulalmaktadr.
Dolaysyla nceki nfus verilerinden farkl olarak 1291 Salnmesinde Tuna Vilyetinde
Mslman nfusun ounluk tekil ettii gibi bir sonu ortaya kmaktadr. Ancak, dier
salnmeler ve Tuna gazetesinde yaynlanan nfus cetveli ile karlatrldnda bu durumun Sofya
Sancandaki btn kazalarn Mslim ve Gayrimslim nfus saysnn sehven birbirlerinin yerine
baslmasndan kaynakland anlalmaktadr. Ayrca, Sofya, Vidin ve Trnova sancaklarnda baka
mhim yanllklar da yaplmtr.194 Dolaysyla 1291 Salnmesindeki veriler mevcut haliyle
gvenilir olmaktan uzaktr.195 Ancak, Rusuk ve Vidin sancaklar Mslman nfus toplamnn
Slavka Draganovann (age, s. 17,18) 1291 Tuna Vilyeti Salnmesinde Sofya Sanca ile Trnovaya bal Osman
Pazar ve Kazgan nfusuna ynelik ikazlarndan hareketle, 1290 ve 1291 Salnmeleri ile 1873de Tuna gazetesinde
yaynlanan nfus cetvelleri zerinde yaptmz incelemede metinde iaret ettiimiz hususlarn dnda u sonulara
ulatk: Rusuk Sancanda nefs-i Rusuk kazasnda on ky fazla, Hezargradda ise on ky eksik yazlmtr. Vidin
Sancanda Mslman erkek nfus toplamnda yaplan yanlln yan sra kaza nfuslarnda da atlama ve karklklar
sz konusudur. 1290 Salnmesinde Rahovada 7.235 Mslim-16.591 Gayrimslim; Belgradkda ise 1.856 Mslim7.523 Gayrimslim kaydedildii ve 1873de Tuna gazetesinde neredilen cetvelde de (Tablo 15) Rahovada 7.235
Mslim-16.771 Gayrimslim; Belgradkda ise 1.856 Mslim-7.523 Gayrimslim kaydedildii halde, 1291
Salnmesinde Rahova nfusu yerine Belgradk nfusu (1.856 Mslim-7.523 Gayrimslim) yazlm, Belgradk nfusu
ise bo braklmtr. Ayrca, Berkofada Gayrimslim nfus 2.000 kii eksik yazlmtr. Sofya Sancanda ise Mslim
ve Gayrimslim nfus verilerinin sehven birbirleri yerine baslmasndan baka, htiman nahiyesine ait nfus bilgileri de
yanltr. 1290 Salnmesinde (s. 218-223) Samakov kazas iinde gsterilen htiman nahiyesi 1291 salnmesinde ayrca
kaydedilmitir. Ancak, htiman stununa da yanllkla Belgradk kazas bilgileri (40 ky, 4.359 hane, 1.856 Mslim7.523 Gayrimslim) yazlmtr. Buna karlk, 1291 Salnmesindeki Samakov kazasnn toplam nfusu (2.701
Mslman, 21.334 Gayrimslim) 1290 Salnmesindeki ile ayndr. Sofya Sancanda hane says toplam da 56.514
yerine sehven 46.515 yazlmtr. Trnova Sancanda da toplam hane says sehven 55.517 olarak gsterilmitir. Bunun
yan sra, Trnova Sancana bal Osman Pazar kazasnda Mslim (16.446) ve Gayrimslim (1.154) nfus says da
birbirlerinin yerine baslmtr. Ayrca, Osman Pazarna tabi Kazgan nahiyesi Gayrimslim nfusu (2.540) sehven
Mslman nfus hanesine de yazlmtr. Oysa 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde Kazganda 313 Mslman, 2.540
Gayrimslim erkek nfus olduu grlmektedir. Keza, Servide de Mslman nfus sehven 1.000 kii eksik yazlmtr.
Son olarak, Varna Sancana tabi Pravadi kazasnda nefs-i Pravadideki 675 Mslman nfus da kaydedilmemitir.
195 1291 (1874) Tuna Vilyeti Salnmesindeki karklk ve bask hatalarnn, salnme tek bana kullanldnda fark
edilemeyecei iin, yanl yorum ve deerlendirmelere sebebiyet vermesi tabiidir. Ancak, Kemal H. Karpat, 1285, 1286
ve 1291 Tuna Vilyeti Salnmelerini kulland halde bu durumu gzden kard gibi, 1291 Salnmesindeki nfus
194
Turkish Studies
713
bask hatalaryla eksik gsterilmesi ve yine Mslman nfus orannn %90dan fazla olduu
Osman Pazar kazasnda Mslman nfusun Gayrimslim stununa yazlmas, salnmedeki
hatalarn, o dnemde Balkanlarda ska karlald zere siyasi amalarla nfus verilerinin
maniple edilmesinden deil, ihmallerden kaynaklandn ve sehven yapldn ortaya
koymaktadr.
Kaza ve ky says ile nfus incelendiinde, Rusuk Sanca dnda 1290 Salnmesindeki
verilerin 1291 Salnmesine esas tekil ettii, ancak bask hatalar sebebiyle mhim farkllklarn
ortaya kt grlmektedir. 1291 Salnmesinde Rusuk Sancana bal baz kazalarn nfusu
gncellenmitir. nceki salnmede yer almayan nefs-i Rusuk nfusu bu kez ilave edilmitir.
Bylece, Rusuk kazas nfusu 12.167 Mslman, 9.083 Gayrimslim olmak zere 21.250 kii
artmtr, fakat bu nfusa kylerdeki artn dhil olup olmad mehuldr. Dier sancaklarda
kk art ve azalmalar sz konusudur. te yandan, Tuna gazetesinde (Tablo 15) Rusuk
Sancanda yeni tahrire dayal olarak aktarlan nfus, 1291 Salnmesine yanstlmamtr. 1290
Salnmesi ve Tuna gazetesindeki bilgilerle karlatrldnda erkez muhacirlerin nemli bir
blmnn 1291 Salnmesine de dhil edilmedikleri anlalmaktadr.
1291 Tuna Vilyeti Salnmesindeki nfus bilgileri olmas gerektii yere konulduunda
Vidin, Sofya, Trnova, Tula ve Varna sancaklarnda birka nemsiz fark ve atlama dnda
nfusun 1290 Salnmesi ile hemen hemen ayn olduu sonucu ortaya kmaktadr. Gzden
geirilmi ve yeniden dzenlenmi haliyle 1291 Salnmesinde icmal nfus yle olmaldr:
Tablo 17. Tashih edilmi 1291 (1874) Tuna Vilyeti Salnmesine gre erkek nfus 196
Sancak
Hane
Rusuk
Vidin
Sofya
Trnova
Tula
Varna
Toplam
98.339
54.733
52.155
55.817
29.004
25.958
316.006
Mslim
Nfus
Yzde
173.889
59,25
34.996
18,42
24.213
14,22
75.156
37,96
56.724
56,23
44.878
72,88
409.856
40,41
Gayrimslim
Nfus
Yzde
119.609
40,75
155.002
81,58
146.098
85,78
122.836
62,04
44.147
43,77
16.701
27,12
604.393
59,59
Toplam
293.498
189.998
170.311
197.992
100.871
61.579
1.014.249
Hane
ort.
5,96
6,94
6,53
7,09
6,96
4,74
6,42
Buna gre Tuna Vilyetinde kadnlarla birlikte 819.712 (%40,41) Mslman ve 1.208.786
(%59,59) Gayrimslim olmak zere 2.028.498 dolaynda bir nfus mevcuttur.197 Tablo 12, 15 ve
saylarn da 504.297 Mslman ve 491.742 Gayrimslim eklinde yanl toplamtr. Ayrca, -bu srada Prizren
Vilyetine bal olan- Ni Sancann tabloya dhil edilmediini belirtmitir. [Kemal H. Karpat, age, s. 63, 156, 157;
Ayn yazar, By Way of Introducing This Issue: Bulgarias Methods of Nation Building-The Annihilation of Minorities,
International Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No. 2, Fall/Winter, 1989, p. 12; Bu makale ayrca urada yaynlanmtr:
Karpat, Kemal H. (Ed.), The Turks of Bulgaria: The History, Culture and Political Fate of a Minority, Isis Press, stanbul
1990, p. 1-22]. Ayrca bkz. mer Turan, agb, s. 764.
196 Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 7, Sene 1291, s. 124-127. Salnmede Sofya Sancandaki Mslim-Gayrimslim nfus
stununu deitirdik. Ayrca, htiman nahiyesi, 1290 Tuna Vilyeti Salnmesinde (s. 218-223) Samakov kazas iinde
gsterildii ve Tuna gazetesindeki cetvel ile 1290 ve 1291 Tuna Vilyeti Salnmelerinde Samakov kazas nfus toplam
ayn olduu iin htiman stununa sehven ve ayrca yazlm olan Belgradka ait 4.359 hane, 1.856 Mslim-7.523
Gayrimslim nfusu kardk. Osman Pazar kazasnda birbirleri yerine baslan nfusu tebdil ettik. Kazgan nahiyesinde
Mslman stununa yanllkla yazlm olan nfusun yerine 1290 Salnmesinde (s. 262-263) Kazganda kaydedilen
313 Mslman erkek nfusu tabloya ilave ettik. Ayrca, Rahova kazas stununda gsterilen 4.359 hane, 1.856 Mslim
7.523 Gayrimslim nfusu, bo braklm olan ve ait olduu Belgradk stununa naklettik ve 1290 Salnmesinden
Rahovaya ait 15.433 hane, 7.235 Mslman ve 16.591 Gayrimslim nfusu ekledik. Ancak, yukarda belirttiimiz zere
Berkofa ve Servide sehven eksik yazldn dndmz nfus ile atlanm olan nefs-i Pravadi Mslman nfusunu
ilave etmedik. Keza, devamlln grlebilmesi iin 1290 Salnmesinde tespit ettiimiz hatalar gz ard ettik.
197 Kr. Kemal H. Karpat, age, s. 157; mer Turan, agb, s. 764.
Turkish Studies
714
Akn KOYUNCU
17deki veriler dikkate alndnda 1873/1874de Tahrir-i Cedid ncesinde Tuna Vilyetinde
Mslim-Gayrimslim orannn %40-%60 ila %43-%57 dolaylarnda olduunu sylemek
mmkndr.
V. Tahrir-i Cedid (1874) ve Emlk ve Vergi Defterine (1876) Gre Vilyetin Nfusu
1874 ylna gelindiinde Tuna Vilyetinde kylerde saym sreci devam etmekteydi,
ancak emlk ve nfus tahririnde son aamaya girilmiti. 1874 Mart ayna kadar 41 kasaba, 8 nahiye
ve 1.325 kyn tahriri bitirilmiti.198 1874 Martnda da nefs-i Varna kazas ile Kozluca
nahiyesindeki toplam 67 kyde emlk ve arazi tahriri tamamland. Nfus- atkas 5.348 olan 67
kyde, 914 muhacir olmak zere 12.856 nfus tespit edildi. Bylece, bu kylerde muhacirler
dnda nfus- atka zerine 6.594 kiilik bir art olduu ortaya kt.199 Ayrca, redif zabitlerinin
yapt yoklamalarda Trnovada 3.500, Osman Pazar ve Bebrovada 1.196 nefer nfus- mektme
zuhur etmiti. Bu durum 1 Nisan 1874 tarihli Tuna gazetesinde yaklak otuz yldr umum saym
yaplmamasna balanyor ve Tahrir-i Cedid bitiminde vilyet nfusunda hayret verici bir art
ortaya kaca tahmin ediliyordu.200 5 Temmuz 1874de Tuna gazetesinde Sofyada, o zamana
dek, tahriri bitirilen kylerde kaytl nfus- atka zerine 12.665 art tespit edildii, ayrca
Trnova, Servi, Orhaniye, zladi, Mankalya, Pazarck, Hrsova, Babada ve Main kazalarna bal
kylerde de nfus, emlk ve arazi tahririnin tamamland ilan edildi.201 1874 Temmuz ve
Austosunda Varnaya bal Pravadi kazasna tabi kylerin saym bitirildi.202 23 Austos 1874de
Tuna gazetesinde vilyette yrtlmekte olan saymn sonuna gelindii, Varna ve Tula
sancaklarnda kylerin tahririnin bittii, Sofya ve Trnovada ise devam ettii duyuruldu.203 20
seyyar tahrir heyeti Varna, Tula, Sofya ve Trnova sancaklarndaki kylerin saymn yedi ayda
tamamlad. Bylece, Tuna Vilyetinde 1865den beri yrtlmekte olan tahrir faaliyeti nihayet 20
Eyll 1290 (2 Ekim 1874) tarihinde bitirildi ve sonular 18 Ekim 1874de Tuna gazetesinde ilan
edildi.204 Vidin Sancandaki kylerin saymnn ne zaman tamamlandn bilemiyoruz, ancak,
Rusuk Sancann ardndan 1873 ylnn ikinci yarsnda bitirilmi olmas muhtemeldir.
Tablo 18. Tuna gazetesinde neredilen Tahrir-i Cedid sonularna gre Tuna Vilyetinde meskn
erkek nfus (1874)205
slam
Milleti
Nfus
Ahli-i Kadme
Muhacirn
Kbtiyn-
Mslim
Toplam
I
232.848
30.573
14.957
II
159.521
33.825
10.074
Toplam
392.369
64.398
25.031
Yzde
34,39
5,64
2,19
278.378
203.420
481.798
42,22
Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874).
Tuna, No. 859, 12 Safer 1291/20 Mart 1290 (1 Nisan 1874).
200 Ayn yer.
201 Tuna, No. 884, 21 Cemziyelevvel 1291, 23 Haziran 1290 (5 Temmuz 1874). Tahrir memurlar tarafndan 1874
Hazirannda Pazarck kazasna bal Abidin Bey kynde 58 hanede 156 Tatar muhaciri ve 1 ahali-i kadm olmak zere
157 Mslman erkek nfus kaydedilmitir. [NBKM, Or.Otd., Fond 22 (Dobri), a.e. 273, 4 Haziran 1290 (16 Haziran
1874)]. Burada, tahrir memurlarnn mahalli dzeyde Mslmanlar arasnda ahali-i kadm ve Tatar muhacirler eklinde
ayrm yaptklar grlmektedir.
202 NBKM, Or.Otd., Fond 25 (Provadiya/Pravadi), a.e. 165-180, 22 Haziran-25 Temmuz 1290 (4 Temmuz-6 Austos
1874). Tahrir memurlar, Pravadi kylerindeki Mslman nfusu slam, Tatar, muhacir, Tatar muhaciri, erkez muhaciri,
Kpti-i Mslim eklinde; Gayrimslim nfusu ise Bulgar veya Hristiyan eklinde kaydetmilerdir.
203 Tuna, No. 898, 11 Receb 1291/11 Austos 1290 (23 Austos 1874).
204 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874).
205 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Gazetedeki tabloda Yahudiler, sehven
Hristiyan milleti iinde kaydedilmitir. Ayrca, tabloda Katolikler atland halde, aklama ksmnda saylarnn 3.556
olduu belirtilmitir.
198
199
Turkish Studies
Hristiyan
Milleti
Yahudi Milleti
Genel Toplam
Bulgar
Rum
Ermeni
Katolik
Milel-i Sire
Kbti-i
Gayrimslim
Toplam
Yahudi
715
275.604
3.523
2.125
3.556
24.791
4.570
316.969
4.132
3
15.512
3.093
592.573
7.655
2.128
3.556
40.303
7.663
51,93
0,67
0,19
0,31
3,53
0,67
314.169
5.192
597.739
339.709
183
543.312
653.878
5.375
1.141.051
57,31
0,47
100
Tablonun ilk stunundaki rakamlar 1282 tarihinden 1289 nihayetine kadar (13 Mart 186612 Mart 1874) yazlm olan 41 kasaba, 8 nahiye 1.325 kyn nfusunu, ikinci stundaki rakamlar
ise 1290 senesi Mart ayndan 20 Eylle (13 Mart-2 Ekim 1874) kadar saym bitirilen 8 nahiye ve
1.807 kyn nfusunu gstermektedir.206 Buna gre, kadnlarla birlikte Tuna Vilyetinin nfusu,
Ni Sanca hari, 963.596 Mslman ve 1.318.506 Gayrimslim olmak zere 2.282.102dir.
Ancak, gazetede vilyet nfusu icmal olarak neredilmi ve sancak ve kaza baznda hane ve nfus
detaylar aktarlmamtr. Ayrca, Mslman unsurlar arasnda etnik kken ve dile dayal bir ayrm
gzetilmemi, muhtemelen vergi meselesinden dolay ahali-i kadme ve muhacirler eklinde bir
tasnif yaplm ve Mslman Kptiler de yine ayr olarak kaydedilmitir. Buna karlk,
Gayrimslim unsurlar arasnda din, mezhep ve etnik kkene dayal bir ayrm yaplmtr.207 Tahrir-i
Cedid sonucuna gre vilyet nfusunun %42,22si Mslman, %57,78i ise Gayrimslimlerden
olumaktadr. Vilyetteki Bulgar nfus oran %51,93; Gayrimslim unsurlar iinde Bulgar nfus
oran ise %89,89dur. Gayrimslimler iinde Rumlar %1,16, Ermeniler %0,32, Katolikler %0,54,
milel-i saire %6,11, Yahudi %0,82 ve Gayrimslim Kptiler %1,16lk bir orana sahiptirler. Ancak,
Bulgarlar ve Rumlar arasnda titiz bir ayrm yaplmad ve baz yerlerde Rumlarn Bulgar nfus
iinde gsterildii anlalmaktadr.208
Tahrir-i Cedid sonularna gre Tuna Vilyetindeki Mslman nfus iinde ahli-i kadme
oran %81,44, muhacirlerin oran %13,37, Mslman Kptilerin oran ise %5,19dur. Ahali-i
kadme olarak gsterilen Mslman nfusun genel nfus iindeki oran %34,39dur. Ancak, Tuna
Vilyetinde meskn muhacir saysnn Ni Sanca hari yalnzca 64.398 (kadnlarla birlikte
128.796) olarak gsterilmesi ilk bakta artcdr. nk bu say daha 1861-1862de Osmanl
makamlar tarafndan tespit edilmi olan muhacir saysnn dahi olduka gerisindedir. Kanaatimize
gre buradaki problem de saym sonularndan ziyade terminoloji ile ilgilidir ve Tahrir-i Cedid
sonularnda aktarlan ahli-i kadme nfusu, Krm ve Kafkas muhacirlerinin blgede isknndan
nceki Trk ve dier Mslman unsurlarn saysn deil, onlarla birlikte on yllk vergi muafiyeti
sresinin dolmasndan sonra ahali-i kadme saylan Krm muhacirlerini de ihtiva etmektedir. yle
ki, Midhat Paann, 1271 senesinde Tula Sancanda (Mecidiyede) iskn edilmi olan Krm
Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Gazetede aktarlan bu bilgiye karlk yukarda
belirtildii zere Tuna Vilyetinde tahrir faaliyeti 1865de balamtr.
207 Tuna gazetesinde yalnzca nefs-i Tulada yaayan Mslman, Hristiyan ve Yahudi nfusun terkibine ilikin yaplan
u aklama dikkat ekicidir: Mslimn: Ahali-i Mslime (Trk, AK), Tatar, Nogay, erkez, Arap, Acem, Arnavut,
Bonak, Krt, Kpti-i Mslim, Tatar Kptisi. Hristiyan: Rum, Bulgar, Bulgar Gagavuz, Bulgar op, Arnavut Bulgar,
Moldovan, Ermeni, Ermeni Katolii, talyan, Fransz, ngiliz, Macar, Polak, Srp, Karadal, Kazak, Zeburucan denilen
Sar Kazak, Neme, Lipovan, Lipovan- Bezboyi, Nim-Ulak, Proveslav, Lipovan Subotnik, Asl Lipovan. Yahudi:
Amerikan Yahudisi, Prusya Yahudisi, Yahudi Kptisi. Ayrca, Gagavuzlar iin yaplan Rumdan dnme olup ekserisi
Bulgar lisann bilmediinden Gagavuz tesmiye olunmutur. eklindeki tanmlama manidardr.
208 Cetvel-i Mizan- Vergi ve Nfus kaytlarn ve Tuna gazetesindeki bu cetveli tetkik eden Todorov, tahrir memurlar ve
mali uzmanlarn Rum-Bulgar ayrmna pek dikkat etmediklerini, vilyette dank kk Rum gruplarn Bulgar nfus
iinde kaydettiklerini belirtmektedir. Mesela, Cetvel-i Mizan- Vergi ve Nfus zerine sonradan Varnada (vergi
mkellefi) 3.532 Rum ve 662 Bulgar olduunun not edildiini tespit etmitir. (Nikola Todorov, age, s. 344, 353, 354).
206
Turkish Studies
716
Akn KOYUNCU
muhacirlerinin 1281 sonunda muafiyet srelerinin dolacak olmas ve bunlardan 1282 Martndan
itibaren r ve vergi alnacak olmas sebebiyle muhacirlere tarh ve tevzi edilecek verginin
nceden kararlatrlmas iin 2 Eyll 1865de Sadarete bavurmas209 zerine, Tula Sancanda
meskn muhacirlerin 1 Mart 1282de (13 Mart 1866), mazhar olduklar mddet-i muafiyet tekmil
olarak kendileri artk ahali-i kadme srasna gemi ve bu cihetle emsli misill bunlarn dahi hal
ve iktidarlar gzetilerek virglerinin tarh ve tevzii zaman gelmi olduuna karar verilmitir.210
Keza, Vidine bal Adliye kazasnda Rahovie-i Kebir kynde meskn Krm muhacirlerinin de
1873de kylerine muhacir aar malndan cami yaplmasn talep etmeleri zerine, liva muhacir
komisyonu, muafiyet mddetlerinin 1287 senesi sonunda (12 Mart 1872) bitmesi hasebiyle ahali-i
kadme hkmne girdikleri iin kendilerine muhacir aarndan para aktarlamayacana
hkmetmitir.211 Ayrca, yukarda da belirtildii zere on yllk vergi muafiyeti dolan muhacirler
ahali-i kadme misill vergilendirilmilerdir.212 Bu rnekler vergi muafiyeti sresi dolan Krm
muhacirlerinin ahali-i kadme snfna getiklerini gstermektedir. Bu konuda baka bir rnek de
udur: Vidin Sanca kylerinde Tahrir-i Cedid sonularn yanstan ve aada ele alnacak olan
bir cetvelde Mslman unsurlar, slam milleti (11.048) ve Air (erkez) (6.522) eklinde
kaydedilmilerdir. Cetvelde erkez muhacirlerin vergi muafiyetlerinin dolmad not edilmitir.
Ancak, Tatar ve Nogay muhacirlerden bahis yoktur.213 Burada da Krm muhacirlerinin, Kuyd-u
Atkde olduu gibi, slam milleti iinde kaydedildikleri anlalmaktadr. Dolaysyla Tahrir-i
Cedidde aktarlan muhacir says 18631864de gelen ve muhacir stats devam eden erkez
muhacirleri gsteriyor olmaldr.214 1292 Salnmesinde de eksik de olsa yalnzca erkez
muhacirlerden sz edilmesi bu ihtimali glendirmektedir.
Tahrir-i Cedid sonular 1875 Mart aynda baslan215 1292 (1875) Tuna Vilyeti
Salnmesinde de neredilmitir. te yandan, Ni Sanca, 1874 Hazirannda yeniden Tuna
Vilyetine balanm ise de Tahrir-i Cedidin dnda kald iin 1292 Salnmesindeki nfus
cetvelinde de gsterilmemitir.
BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebilhir 1282/21 Austos 1281 (2 Eyll 1865).
BOA, .MVL, No. 564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Terinisni 1282 (4 Aralk 1866), irade: 3 aban 1283 (11
Aralk 1866).
211 NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin), a.e. 12064, 10 Cemaziyelhir 1290 (5 Austos 1873). 18771878 OsmanlRus
Harbinden sonra Rumeli vs. yerlerden Osmanl topraklarna hicret eden muhacirlerin muafiyet srelerinin bitmesinden
sonra ahali-i kadime saylmas/yerli hkmne girmesi hakknda pek ok rnek mevcuttur. [BOA, r-y Devlet (D),
No. 309/15, 15 Muharrem 1303 (24 Ekim 1885); BOA, Dhiliye Nezreti, Mektub Kalemi (DH.MKT), 5 Receb 1304,
18 Mart 1303 (30 Mart 1887), No. 1408/49; BOA, DH.MKT, No. 1594/1, 12 Cemaziyelhir 1306, 1 ubat 1304 (13
ubat 1889); BOA, DH.MKT, No. 1292/72, lef 1, 26 Austos 1324 (8 Eyll 1908), lef 2, 9 aban 1326, (6 Eyll 1908)].
Ayrca bkz. Aye Pul, 187778 Osmanl-Rus Sava Sonras Beykozda Muhacirler in skn Yeri almalar, Tarih
Okulu Dergisi, Yl 6, S. XV, Eyll 2013, s. 173, 178.
212
BOA, A.MKT.MHM, No. 343/67, lef 1, 12 Rebilhir 1282/21 Austos 1281 (2 Eyll 1865); BOA, .MVL, No.
564/25360, lef 1, 26 Receb 1283/22 Terinisni 1282 (4 Aralk 1866), irade: 3 aban 1283 (11 Aralk 1866); NBKM,
Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 8b, no. 115, 28 Muharrem 1288 (19 Nisan 1871); NBKM, Or.Otd., Vidin
pred-fond (VD), a.e. 107/16, list 40a, no. 301, 16 Rebilevvel 1288 (5 Haziran 1871); NBKM, Or.Otd., Fond 26 (Vidin),
a.e. 12064, 10 Cemaziyelhir 1290 (5 Austos 1873).
213 NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 93/36, list 2 (tarihsiz).
214 Nikolay Todorov, Tuna gazetesindeki bu cetvelden sz ettii halde muhtemelen bu durumu fark edemedii iin
rakamlara itibar etmemi ve cetveli yaynlamaya gerek grmemitir. (Nikola Todorov, age, s. 344). Keza, Milen Petrov
(agt, s. 68, 351) da tahrir-i cedid sonucunda aktarlan muhacir saysn gerek olamayacak kadar dk olarak nitelemi
ve muhacirlerin gerek saysn yanstmadn belirtmitir.
215 Tuna, No. 956, 20 Safer 1292/16 Mart 1291 (28 Mart 1875).
209
210
Turkish Studies
717
Tablo 19. 1292 (1875) Tuna Vilyeti Salnmesinde neredilen Tahrir-i Cedid sonularna gre Tuna
Vilyetinde erkek nfus (1874)216
Sancak
slam
milleti
erkez
Muh.
Rum
milleti
Bulgar
milleti
Ermeni
milleti
Rusuk
Vidin
Varna
Trnova
Tula
Sofya
Toplam
Yzde
164455
20492
52742
88445
53059
27001
406194
36,23
16588
6522
4307
2954
202
30573
2,73
3421
494
217
4132
0,37
114792
131279
21261
148713
10553
179202
605800
54,04
991
808
3885
5684
0,51
Ulah,
Katolik
vs.
500
14690
15512
30702
2,74
Yahudi
milleti
Kbtiyn Mslim
1102
1009
110
780
2374
5375
0,48
9579
2783
2825
6545
139
2964
24835
2,22
Kbtiyn Gayrimslim
1790
2048
331
1697
356
1437
7659
0,68
Toplam
309797
178823
85805
245894
87455
213180
1120954
100
Tablo 20. Tahrir-i Cedide gre Tuna Vilyetinde Bulgar ve dier unsurlarn miktar (1874)217
Sancak
Rusuk
Vidin
Varna
Trnova
Tula
Sofya
Toplam
Bulgar
Nfus
Yzde
114.792
37,05
131.279
73,41
21.261
24,78
148.713
60,48
10.553
12,07
179.202
84,06
605.800
54,04
Gayri Bulgar
Nfus
Yzde
195.005
62,95
47.544
26,59
64.544
75,22
97.181
39,52
76.902
87,93
33.978
15,94
515.154
45,96
Toplam
Nfus
309.797
178.823
85.805
245.894
87.455
213.180
1.120.954
1292 Salnmesinde yaynlanan Tahrir-i Cedid sonular, Tuna gazetesinde neredilen

cetvele (Tablo 18) nazaran biraz farkldr. Buna gre, vilyet nfusunun %36,23 slam milleti,
%2,73 erkez muhaciri ve %2,22si Kptiyn- Mslim olmak zere %41,18ini Mslman
unsurlar tekil etmektedir. Tabloya gre Mslman nfus iinde slam milleti %89, erkezler
%6,62, Mslman Kptiler ise %5,38lik bir orana sahiptirler. Vilyetteki Bulgar nfus oran,
%54,04, Bulgarlarn Gayrimslim unsurlar iindeki oran ise %91,88dir. Ulah ve Katolik
unsurlarn oran %2,74 olup, Rum, Ermeni, Yahudi ve Gayrimslim Kptilerin her birinin oran
%1in altndadr. Ancak, bu veriler Tablo 18 ile karlatrldnda baz eksiklik ve tutarszlklar
grlmektedir. Gayrimslim nfus toplamnda nemsiz bir farkllk mevcuttur (99 kii). Bulgar ve
Ermenilerin says artarken Rum, Ulah, Katolik vs. unsurlarn says azalmtr. Tablo 18in I.
stununda gsterilen Rum nfus, 1292 Salnmesinde Bulgar nfusa dhil edilmitir. Mslman
unsurlarn toplam saysnda ise 20.196 kiilik bir azalma sz konusudur. Mslman Kptilerin
says 196 kii eksilmitir. Tablo 18in I. stununda gsterilen muhacirler, 1292 Salnmesinde
erkez muhacirleri olarak aynen kaydedilmi ise de II. stundaki 33.825 muhacir salnmeye eksik
biimde aktarlmtr. Bunun 13.825inin slam milletine eklendii, 20.000 muhacirin ise atland
anlalmaktadr. Bu sebeple saymlar byk lde 1874de tamamlanan Varna ve Tula
sancaklarndaki erkez nfus olmas gerekenden azdr. Trnova Sancanda hi erkez muhacir
yazlmamas ve Sofya Sancanda saylarnn ok az oluu da bununla alakaldr. Dolaysyla
Tablo 18deki veriler Mslman nfus toplam asndan daha tutarldr. te yandan, muhacir
216
217
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a.

Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54adaki verilerden hareketle hazrlanmtr.
Turkish Studies
718
Akn KOYUNCU
nfus iinde Tatar ve Nogaylara iaret edilmemesi onlarn Tuna gazetesinde yaynlanan Tahrir-i
Cedid cetvelinde (Tablo 18) ahali-i kadme iinde gsterildikleri eklindeki tespitimizi teyit
etmektedir. 1292 Salnmesinde etnik ve dinsel aidiyetlerine gre tasnif edilmi nfusu, nceki
verilerle karlatrma amacyla Mslim ve Gayrimslim eklinde ayrtrdmzda Tahrir-i
Cedide dayal olarak salnmeye aktarlan baz bilgilerin eksik veya hatal olduu grlmektedir.
Tablo 21. 1292 (1875) Tuna Vilyeti Salnmesinde neredilen Tahrir-i Cedid sonularna gre Tuna
Vilyetinde Mslim ve Gayrimslim nfus (1874)218
Sancak
Hane
Mslim
Gayrimslim
Toplam
Nfus
Yzde Nfus
Yzde Nfus
Rusuk
- 190.622
61,53 119.175
38,47
309.797
Vidin
29.797
16,66 149.026
83,40
178.823
Varna
24.072
59.874
69,78
25.931
30,22
85.805
Trnova 74.075
94.990
38,63 150.904
61,37
245.894
Tula
25.999
56.152
64,20
31.303
35,80
87.455
Sofya
56.619
30.167
14,15 183.013
85,85
213.180
Toplam
- 461.602
41,18 659.352
58,82 1.120.954
Tahrir-i Cedid sonularna gre, nceki istatistiklerde de olduu gibi Rusuk, Varna ve
Tula sancaklarnda Mslman nfus; Trnova, Vidin ve Sofya sancaklarnda ise Gayrimslim
nfus ounluktadr. Tahrir-i Cedid ile Kuyd- Atk verileri kyaslandnda Varna, Trnova,
Tula ve Sofya sancaklarnda hane saysnn %62,49 artla 111.249dan 180.765e kt
grlmektedir. Rusuk ve Vidin Sancaklarnda hane miktar yazlmad iin hane saylar
zerinden karlatrma yapma imkn yoktur. Kuyd- Atk ile Tablo 21deki Tahrir-i Cedid
sonular kyaslandnda (atlanm olan 20.000 muhacir hari) Mslim ve Gayrimslim nfus art
oranlar yledir: Rusuk Sanca: %37,8-%36,29; Vidin Sanca: %97,59-%46,36; Varna
Sanca: %56,13-%90,29; Trnova Sanca: %22,3-%31,6; Tula Sanca: %45,86-%49,14; Sofya
Sanca: %41,11-%26,23. Ayrca, toplam Mslman nfus %40,18, Gayrimslim nfus ise
%36,36 orannda ykselmitir. Tuna gazetesinde neredilen ve Tablo 18de aktarlan sonulara
gre ise Mslman nfus %46,31, Gayrimslim nfus ise %36,34 orannda artmtr.
Nefs-i Rusuk ve baz kyler olmad iin 1290 Salnmesi (Tablo 11) bir tarafa
braklacak olursa, Tahrir-i Cedide gre Rusuk Sancanda kaytl Mslman nfus, tahrir
ncesindeki nfusa gre (Tablo 15, 16, 17) %9,5 dolaynda artmtr. Ancak, Tablo 15deki Rusuk
tetimmesi ve Aubaretin aktard rakamlar gz nne alndnda 30.000 kii dolaynda eksiktir.
Buna karlk, Tahrir-i Cedide gre Rusuk Sancandaki Gayrimslim nfus, tetimme nfusla
(Tablo 15) ve 1291 Salnmesinde (Tablo 16, 17) kaytl nfusla tutarldr. Vidin Sancanda hem
Mslman, hem de Gayrimslim nfus, Tablo 11, 12, 15 ve 17de aktarlan nfusun gerisindedir.
Mslman erkek nfus Tablo 11e gre 7.400 (%24,87); Tablo 15 ve 17ye gre ise 5.200 kii
(%17,5) dolaynda azalmtr. Gayrimslim nfusta da 6.000-8.300 (%4-5,6) dolaynda bir azalma
mevcuttur. te yandan, yalnzca Vidin Sancana bal kylerde Tahrir-i Cedid sonularn ieren
bir cetvelde 461 kyde 50.079 hanede 11.048 slam milleti, 6.522 Air (erkez), 118.331 Bulgar
milleti, 14.690 Katolik vs., 2.326 Kbtiyn- Mslim ve 1.719 Kbtiyn- Gayrimslim olmak zere
154.636 erkek nfus kaytldr.219 Vidin krsalndaki nfusla Tablo 13de aktarlan Vidin
Sancandaki ehirli nfus (16.315 Mslman-21.619 Gayrimslim olmak zere 37.934 nfus)
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54adaki verilerden hareketle hazrlanmtr.
NBKM, Or.Otd., Vidin pred-fond (VD), a.e. 93/36, list 2 (tarihsiz). Cetvelde ayrca, Kuyd- Atke gre sz konusu
461 kyde 30.923 hanede 6.841 slam milleti, 83.948 Bulgar milleti, 7.446 Katolik vs. olmak zere 98.235 erkek nfus
kaydedilmitir. Bu belge de dhil olmak zere NBKMde Vidin n Fonundaki [Vidin pred-fond (VD)] belgelere
ulamam salad ve kullanmama izin verdii iin M. Safa Saraoluna mteekkirim.
218
219
Turkish Studies
719
gz nne alndnda da 1292 Salnmesindeki Vidin sonularnn eksik olduu anlalmaktadr.

Nitekim 1873/1874 verilerini kullanan Aubaret de Vidin Sancanda 69.000 Mslman ve
321.000 Gayrimslim olduunu kaydetmitir.220 Varna Sancann hane says Tablo 12ye gre
1.214 hane artmtr. Keza, Mslman erkek nfus 16.277 (%37,56), Gayrimslim nfus ise 9.134
(%54,38) dolaynda ykselmitir. Ayrca, Tablo 11, 15, 16 ve 17de aktarlan rakamlara gre de
hane saylar dt halde Mslman nfus 14.321-15.424 (%31,43-%34,70); Gayrimslim nfus
ise 9.130-9.230 (%54,34-%55,26) civarnda artmtr. Trnova Sancanda ise nceki verilere gre
hane says 21.000 dolaynda oalmtr. Tablo 11, 12 ve 15e gre Mslman nfus 19.60019.750 (%26); Gayrimslim nfus ise 34-35.000 (%29-30) dolaynda ykselmitir. Tablo 17ye
gre de Mslman nfus 19.800 (%26,4); Gayrimslim nfus ise 28.500 (%23,3) kii civarnda
artmtr. Tula Sancanda 1290 ve 1291 Salnmelerine gre (Tablo 11, 12, 16, 17) hane says
3.000; 1873de Tuna gazetesinde yaynlanan cetvele (Tablo 15) gre ise kaydedilmemi olan 928
haneli Mahmudiye nahiyesi hari 2.080 dolaynda azalmtr. Tabiatyla toplam nfusta da byk
bir gerileme sz konusudur. 1290 ve 1291 Salnmeleri (Tablo 11, 16) ile 1873de Tuna gazetesinde
yaynlanan nfus cetvelindeki (Tablo 15) ham verilerle kyaslandnda Mslman nfus srasyla
572 ve 1.620 kii azalm grnmektedir. Ancak, 1290 ve 1291 Salnmelerinde Babada, Main
ve Kstence Mslman nfusu 10.607 kii eksik gsterildii ve Tuna gazetesinde (Tablo 15) ise bu
kazalardaki Mslman nfus saysndaki hatalarn yan sra Mahmudiye nahiyesi de hi
yazlmad iin aslnda Mslman nfus 12.799, Gayrimslim nfus ise 1.513 kii eksik
yazlmtr. Dolaysyla tashih edilmi 1290 Salnmesi (Tablo 12) verileri ile karlatrldnda
nfus art bir yana Tula Sancanda toplam nfus 11.179u (%16,6) Mslman; 12.860
(%27,53) Gayrimslim olmak zere 24.039 (%21,56) kii azalm grnmektedir. Tahrir-i Cedide
gre Sofya Sancanda hane ve nfus saysnda mhim bir art vardr. Tablo 11, 15, 16 ve 17ye
gre Sofya Sancanda hane says 3.378 adet, Mslman nfus 5.954 (%24,6), Gayrimslim
nfus 36.917 kii (%25,27), toplam nfus ise 42.871 (%25,17) kii ykselmitir. Tablo 11e gre
ise hane says 4.466 adet, Mslman nfus 5.685 (%23,22), Gayrimslim nfus 29.622 (%19,3) ve
toplam nfus da 35.307 kii (%19,85) artmtr. Tablo 15e ve Aubaretin aktard rakamlara gre
Mslman nfusu eksik gsterilmi olmasna ramen Rusuk Sancann yan sra Varna, Trnova
ve Sofya sancaklarnda Mslman ve Gayrimslim nfus saysnda nemli lde art grlrken,
Vidin ve Tula sancaklarndaki azalmay izah etmek gtr. Kanaatimize gre, Tahrir-i Cedid
sonularnda Rusuk Sancanda Mslman; Vidin ve Tula sancaklarnda ise hem Mslim, hem
de Gayrimslim nfus eksiktir. Ayrca, salnmede aktarlan hane saylar da problemlidir.
Yukardaki hususlar gz nne alndnda vilyetteki genel nfusun hesaplanmasnda ve
nfus artnn tespitinde Tablo 18deki verilerin esas alnmas daha uygundur. Dier taraftan, 1874
Hazirannda Tuna Vilyetine yeniden balanm olan Ni Sancanda da Prizren Vilyeti
Salnmelerine gre 1873 ve 1874de nefs-i Ni dhil yedi kaza ve 1.252 kyde 46.027 (%29,43)
Mslman ve 110.386 (%70,57) Gayrimslim olmak zere toplam 156.413 erkek nfus
kaydedilmitir.221 Bylece, 1874 yl itibaryla Ni Sanca ile birlikte Tuna Vilyetinde 1.055.650
(%40,68) Mslman, 1.539.278 (%59,32) Gayrimslim olmak zere 2.594.928 dolaynda bir nfus
olduunu syleyebiliriz.
Tuna gazetesinde ilan edilen Tahrir-i Cedid sonular (Tablo 18) ile Kuyd- Atkdeki
nfus karlatrldnda slam milleti/ahli-i kadmenin 64.657 kii (%19,72) artarak 327.712den
392.369a kt grlmektedir. Ancak, Mslman Kptilerin saysnn 1.588den 25.031e
kmas anormaldir. 18591860 defterindeki saylarnn Ni hari 17.780 olduuna baklrsa bu
Engin Deniz Tanr, agt, s. 67. Aubaret, bu nfusa erkezlerin dhil olmadn beyan etmise de buna ihtiyatla
yaklamak gerekir.
221 Prizren Vilyeti Salnmesi, Defa 1, Sene 1290, Prizren Vilyeti Matbaas, Prizren 1290, s. 114; Prizren Vilyeti
Salnmesi, Defa 2, Sene 1291, Prizren Vilyeti Matbaas, Prizren 1291, s. 109-122.
220
Turkish Studies
720
Akn KOYUNCU
durum muhtemelen byk bir ksmnn Kuyd- Atkde slam milleti iinde gsterilmi
olmasndan kaynaklanmaktadr. Kuyd- Atkdeki slam milleti ve Mslman Kptilerin says
88.100 kii (%26,75) artla 329.300den 417.400e ykselmitir. (erkez) Muhacirlerle birlikte
blgedeki Mslman erkek says da 152.498 kii (%46,31) artmtr. Gayrimslim nfus ise
175.724 kii (%36,34) artla 483.529dan 659.253e kmtr. Bu dnemde, Bulgar erkek nfus da
135.555 kii (%29,66) artarak 457.018den 592.573e ykselmitir. Keza, (erkez) muhacirler
dnda Tuna Vilyeti nfusu 263.824 kii (%32,46) artla 812.829dan 1.076.653e erimitir.
(erkez) muhacirlerle birlikte ise vilyetin toplam nfusu 328.222 kii (%40,4) artarak 1.141.051e
ulamtr. Dolaysyla, Ni Sanca hari, Tuna Vilyetinde yaplan saymlar sonucunda
kadnlarla birlikte Mslman nfus 304.996, Gayrimslim nfus da 351.448 olmak zere 656.444
kii artmtr. Buna karlk, Tahrir-i Emlk Mmeyyizliinin 18 Ekim 1874 tarihli Tuna
gazetesinde bahsedilen raporuna gre ise vilyette kaytl erkek nfus, nfus- atkaya gre 365.330
(kadnlarla birlikte 730.660) kii (%47,10) ykselmitir.222 Bu durumun 9-10 yllk bir arttan
ziyade, nfus kaytlarnn gncel olmamas sebebiyle, daha uzun bir birikimin neticesi olduunu
belirtmemiz gerekir. Bu sonular, ncelikle Tuna Vilyetinde ciddi bir nfus art yaandn
gstermektedir ve Kuyd- Atikde kaytl slam milleti iinde muhacirlerin de olduunu bir kez
daha teyit etmektedir. Ancak, en dikkat ekici nokta, Kuyd- Atkde yazlmam olan
muhacirlerin ilave edilmi olmasna ramen Tahrir-i Cediddeki Mslim-Gayrimslim nfus
yzdesi (%42,22-%57,78) ile Kuyd- Atkdeki nfus yzdelerinin (%40,51-%59,49) birbirine
yakn oluudur. Bu durum, Bulgarlarda ve Gayrimslim nfus genelinde dourganlk orannn ve
nfus art hznn Trk ve dier Mslman unsurlardan daha yksek olduunu; buna ramen
vilyette iskn edilen Krm ve Kafkas muhacirleri sayesinde nfus yzdelerinin korunduu gibi,
Mslman nfus orannn bir miktar arttn gstermektedir. 1859-1860 verilerine bakldnda bu
husus daha net olarak anlalmaktadr.
Nikolay Todorov, 1831 saymnda Tuna blgesinde tespit ettii 159.308 Mslman erkek
nfustan hareketle 1870lerde Mslman nfusun kat artn byk apta Tatar ve erkez
glerine balamaktadr.223 Ancak, Todorovun verilerine gre ayn dnemde Gayrimslim nfus
da 2,5 kat artmtr. Ayrca, yukarda belirtildii zere 1831 saymnda pek ok kazann Mslim ve
Gayrimslim nfusu eksiktir. Bu sebeple blgedeki demografik hareketliliin tespiti ve Krm ve
Kafkas muhacirlerinin etkisinin anlalabilmesi iin 18591860 icmal nfus verileri esas
alnmaldr. Buna gre, Krm muhacirlerinin youn olarak iskn edildikleri Mecidiye ile Snne
sancaklar yazlmad halde, 18591860ta blgede 284.934 Mslman536.748 Gayrimslim
nfus kaydedilmi olduunu hatrlatmalyz. 18591860tan 1874e kadar Ni Sanca hari
blgedeki Mslman nfus, %84,23 (220.276 kii) artla 261.522den 481.798e; Gayrimslim
nfus %53,29 (229.188 kii) artla 430.065den 659.253e ve toplam nfus ise %65,02 artla
691.587den 1.141.051e ykselmitir. Bu srete Mslman nfus oran %37,81den %42,22ye
karken, Gayrimslim nfus oran %62,19dan %57,88e gerilemitir. Dolaysyla 18591860 ile
1874 yllar arasnda kadnlarla birlikte blgedeki nfus 440.552si Mslman ve 458.376s
Gayrimslim olmak zere 898.928 kii artmtr. Bu verilere gre, Ni Sanca dnda Tuna
blgesinde iskn edilen Krm ve Kafkas muhacirleri, Mslman nfustaki doal nfus art da
gz nnde bulundurularak sz konusu 440.552 Mslman nfus iinde aranmaldr.
Tuna Vilyetinde 1874 ylnda tamamlanan nfus tahririnden sonra nfus vukuatnn
takibi dnda bir daha umum saym yaplmamtr. Ancak, 1874 sonlarndan itibaren Ni
Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874). Buradan hareketle nfus- atkann Ni
Sanca hari 775.721 olduu anlalmaktadr. Gazetede nfus- atkann detaylar ve hangi tarihe ait olduu
belirtilmemi ise de bu saynn Tuna Vilyetinin kuruluu ncesine, 1864 ylna, ait olduu sylenebilir.
223 Nikola Todorov, age, s. 311, 321.
222
Turkish Studies
721
Sancann da tahririne balanmtr.224 11 Mart 1876 tarihli Emlk ve Vergi Defteri Ni

Sancan da ihtiva etmesi bakmndan nemlidir:
Tablo 22. Emlk ve Vergi Defterine gre Tuna Vilyetinde erkek nfus (1876) 225
Sancak
Hane
Mslim
Gayrimslim
Toplam
Hane
Ort.
Nfus
Yzde Nfus
Yzde Nfus
Rusuk
109.374 181.764
59,55 123.474
40,45
305.238
5,58
Sofya
68.375
26.608
12,67 183.438
87,33
210.046
6,14
Tula
32.887
45.423
60,86
29.210
39,14
74.633
4,54
Trnova
84.257
95.653
38,58 152.258
61,42
247.911
5,88
Vidin
61.758
29.797
16,26 153.495
83,74
183.292
5,94
Varna
33.430
58.361
68,83
26.424
31,17
84.785
5,07
Toplam
390.081 437.606
39,57 668.299
60,41 1.105.905
5,67
Ni
61.037
39.375
18,49 173.547
81,51
212.922
6,98
Genel Toplam 451.118 476.981
36,17 841.846
63,83 1.318.827
5,85
Emlk ve Vergi Defterindeki hane saylar, vilyetteki nfus artn ve demografik

hareketlilii bir kez daha teyit etmektedir. Ancak, 1292 Salnmesinde aktarlan Tahrir-i Cedid
sonularna gre (Tablo 21) Sofya, Tula, Trnova ve Varna sancaklarnda hane saysnn 38.184
adet ykselmi olmas makul deildir. Bu durum 1292 Salnmesindeki hane saylarnn pheli
olduunu dndrmektedir. dari taksimattaki farkllktan kaynaklanabilecek hata pay ile birlikte
hane says 1859-1860 ile 1876 arasnda 182.940 (%68,22) adet, 1862 ylna gre ise 176.564
(%64,31) adet artmtr. Kuyd- Atkde hane saylar gsterilen Varna, Trnova, Tula ve Sofya
sancaklarnda ise hane says 1865-1876 arasnda 107.700 (%96,81) adet ykselmitir. Hane says
nefs-i Rusuk hari Tablo 11e gre 82.656; Tablo 12ye gre 84.147 adet artmtr. 1291
Salnmesinde tashih edilmi verilere (Tablo 17) gre ise 74.075 adet ykselmitir.
Emlk ve Vergi Defterinde aktarlan Mslman nfus Rusuk, Sofya, Tula ve Varna
sancaklarnda Tahrir-i Cedid sonularna gre nemli lde azalm, Vidinde deimemi,
Trnovada ise czi bir ekilde artm grnmektedir. Mslman nfus says Tablo 18e gre
44.192; 20.196 kii eksik gsterildiini tespit ettiimiz nfus dnda Tablo 21e gre de 23.996
kii azalmtr. Ni Sanca dhil olduu halde toplam Mslman nfus, Tablo 18de aktarlan
nfusun gerisindedir. Buna karlk, Gayrimslim nfusun Tula Sancanda azald, dier
sancaklarda ise ykseldii ve toplamda 9.000 kii dolaynda artt grlmektedir. Ancak, Tulada
hane says artt halde hem Mslman, hem de Gayrimslim nfus, Tablo 11, 12, 15, 17 ve 21de
yer alan nfusun ok altndadr. Vidin Sancanda da Mslman ve Gayrimslim nfus Tablo 11,
12, 15 ve 17de aktarlan nfusun gerisindedir. Ayrca, vilyette hane ortalamasnn da nceki
verilere gre olduka dk olmas nfus bilgilerinin problemli olduunu dndrmektedir. Ni
Sancanda ise idari snrlar deimedii halde 1290 ve 1291 Prizren Vilyeti Salnmelerinde
aktarlan nfusa gre Mslman nfus 6.652 kii azalrken, Gayrimslim nfus 63.161 kii
artmtr.226 Bu deftere gre Ni Sanca ile beraber Tuna Vilyetinde kadnlar dhil toplam nfus
953.962i Mslman, 1.683.692si Gayrimslim olmak zere 2.637.654 dolayndadr. Ancak,
Tablo 22deki bilhassa Mslman nfus rakamlarna ihtiyatla yaklalmaldr.
Tuna, No. 933, 21 Zilkade 1291/18 Kanunuevvel 1290 (30 Aralk 1874).
Slavka Draganova, agb, s. 210-213. Slavka Draganovann yaynlad bu defterde Tuna Vilyetine bal
sancaklardaki btn kaza ve nahiyelerdeki emlk, arazi, msakkafat, nfus ve vergilerle ilgili ayrntl bilgiler mevcuttur.
226 Prizren Vilyeti Salnmesi, Defa 1, Sene 1290, s. 114; Prizren Vilyeti Salnmesi, Defa 2, Sene 1291, s. 109-122.
224
225
Turkish Studies
722
Akn KOYUNCU
1293 (1876) ve 1294 (1877)227 Tuna Vilyeti Salnmelerinde nfus bilgileri olmad iin
Tablo 18, 19, 21 ve 22de aktardmz veriler, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde blgenin
Osmanl kaynakl son nfus bilgilerini ihtiva etmektedir.228 Bu tablolardan hareketle ve Tahrir-i
Cedide ilikin yukarda iaret ettiimiz hususlar da gz nne alarak 1877 ylnda Tuna Vilyeti
ile Edirne Vilyetine balanan Sofya Sanca ve Kosova Vilyetine balanan Ni Sancanda en
az 1.100.000 dolaynda Mslman, 1.700.000 dolaynda Gayrimslim nfus olduu sonucunu
karabiliriz.
VI. Yabanc Kaynaklarda Tuna Vilyeti Nfusu
Tuna Vilyetinde yrtlen tahrir faaliyetinin sonularnn ilan edildii 18 Ekim 1874
tarihli Tuna gazetesinde Tahrir-i Emlk ve Nfus bal altnda aktarlan ...otuz sene evvelden
ibu Tahrir-i Cedid uslnn ibtid-y icras tarihine kadar Memlik-i Mahrsa-i hnede
mkemmel tahrir-i nfus vuku bulmam olduundan nfusun mikdar tahminde kalp, binaenaleyh
Tuna Vilyetinin hvi olduu nfusun mikdar- sahihi imdi tebeyyn eden derecede olduuna
hkm olunamaz ve hususiyle milel-i muhtelife-i mevcdeden bazsnn mikdar hakknda mbalaa
ve baz heri istikll olunarak hakikati kimse bilemezdi. Hele baz bedhahlar menfi-i
mahssalarna muvafk, fakat hakk ve savba gayr-i mutabk, muhayyilt nevinden neriyatta
bulunurlard.229 eklindeki aklama Bulgar milliyetiliinin ykselmesi ve Rusyann Balkan
politikas sebebiyle blgenin nfus yaps hakknda siyas ve mill amalarla yaplan
maniplasyonlardan duyulan rahatszln davurumudur.230 te yandan, Ami Boue (1847);
Guillaume Lejean (1861), Mackensie ve Irby (1867), M. F. Mirkowitsch (1867), Jaromir Erben
(1868), Elisee Reclus (1876), Heinrich Kiepert (1876) vs. seyyah ve etnograflarn hazrladklar
haritalarda da Trk ve Mslman unsurlarn genellikle grmezden gelindii malumdur.231 Buna
Bilal N. imir (Bulgaristan Trkleri, s. 29,30), 1294 (1876) (sic) tarihli Tuna Vilayeti Salnamesinde (s.54e ek),
vilayetteki Mslman erkek nfusun toplam 436.477 gsterilmiti. Ni Sanca bunun dndayd. Buna karlk Bulgar
erkek nfusu da 605.800 olarak grnyordu. demekte ise de 1294 Tuna Vilyeti Salnmesinde nfus cetveli yoktur.
Bilal N. imirin bu rakamlar aslnda 1292 Salnmesinden (s. 54a) ald, ancak, Mslman Kptileri hari tutarak
slam milleti ile erkez nfusu sehven eksik toplad anlalmaktadr.
228 1294 (1877) ve 1295 (1878) Devlet Salnmeleri ile 1294 (1877) Edirne Vilyeti Salnmesinde Tuna Vilyeti
nfusuna ait bilgiler 1292 (1875) Tuna Vilyeti Salnmesinde neredilen Mslman nfus asndan eksik olan Tahrir-i
Cedid sonularnn (Tablo 19, 21) icmalidir. (Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, s. 430-433;
Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, s. 327-320; Salnme-i Vilyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, s.
69. Ayrca bkz. Engin Deniz Akarl, agt, s. 91; Kemal H. Karpat, age, s. 158). 1294 Devlet Salnmesinde Sofya
Valiliine bal Sofya (213.180) ve Ni (147.000) sancaklar nfusu sehven birbirlerinin yerine baslmtr. (Salnme-i
Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, s. 434-435). Keza, 1294 Edirne Vilyeti Salnmesinde de Kosova
Vilyetine bal olan Ni Sanca nfusuna da 1292 Tuna Vilyeti Salnmesindeki Sofya nfusu (213.180) yazlmtr.
(Salnme-i Vilyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, s. 69). 1295 Devlet Salnmesinde Edirne Vilyetine bal Sofya
Sancann nfusu 1292 Tuna Vilyeti Salnmesindeki nfustur. Ayrca, nefs-i Ni, rgp, Kurunlu ve Leskofa
kazalarndan oluan Ni Sanca nfusu da 143.814 olarak gsterilmitir. (Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa
33, Sene 1295, s. 324, 338). Dolaysyla 1294 ve 1295 Devlet Salnmeleri ile 1294 Edirne Vilyeti Salnmesinde
aktarlan rakamlar gncel deildir.
229 Tuna, No. 914, 2 Ramazan 1291/6 Terinievvel 1290 (18 Ekim 1874).
230
Balkanlarda nfusun etnik ve dinsel bileenine ilikin olarak 18. yzyl sonu ve 19. yzyl balarndan itibaren
ounluu Avrupal seyyah, etnograf, bilim adam ve konsoloslar tarafndan tahminlere dayal olarak pek ok nfus
istatistii retilmitir. (Georgi T. Danailov, age, s. 376-383. Ayrca bkz. Nikola V. Mihov, Naselenieto na Turtsiya i
Blgariya prez XVIII i XIX v: Bibliografsko-Statistini zsledvanija, Tom I-III, Blgarska Akadamiya na Naukite, Sofiya
1915-1929). Mesela, Fransz diplomat Eugne Poujade, 1859da Bulgaristanda, 2.510.000 Hristiyan Bulgar, 400.000
Mslman, 50.000 Tatar, 50.000 Kazak, 50.000 Yahudi, 50.000 Pomak olmak zere 3.110.000 nfus olduunu
belirtmitir. (Engin Deniz Tanr, agt, s. 52). Ancak, Kemal H. Karpatn da vurgulad gibi bu tr kaynaklarn ou
somut verilere dayanmaktan ziyade, siyasi mlahazalarla hazrlanm olup, gvenilir olmaktan uzaktr. (Kemal H. Karpat,
age, s. 41-43; Ayrca bkz. Bilal N. imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, s. CLXVI, CLXVII).
231 Haritalar iin bkz. D. Rizoff, Die Bulgaren: in ihren historischen, ethnographischen und politischen Grenzen: [679 1917]; (atlas Mit 40 Landkarten) = The Bulgarians: in their historical, ethnographical and political frontiers = Les
227
Turkish Studies
723
karlk, dnemin ngiliz, Fransz ve Avusturya-Macaristan mparatorluu konsoloslarnn raporlar

Osmanl istatistiklerinin ortaya kmaya balamasna bal olarak, birka istisna dnda, olduka
dengelidir.
Rusuk ngiliz konsolosu R. Dalyelle gre 1869da Tuna Vilyetinde 1.640.000
Mslman (%46,86), 1.725.000 Bulgar (%49,28) ve 135.000 dier unsurlar (Srp, Ulah, Rum,
Kpti, Rus, Yahudi ve Ermeni) (%3,86) olmak zere 3.500.000 dolaynda bir nfus mevcuttu.232
Ancak, Dalyellin aktard rakamlar Osmanl istatistiklerine gre olduka yksektir. 1873-1874
yllarna ait Osmanl verilerini kulland anlalan Fransann Rusuk konsolosu Aubarete gre
ise Ni Sanca hari Tuna Vilyetinde 1.130.000 Bulgar (Pomaklar dhil), 12.000 Rum, 2.500
Ermeni; 65.000 Ulah ve dier unsurlar, 12.000 Hristiyan Kpti, 12.000 Yahudi olmak zere
1.233.500 Gayrimslim; 774.000 Trk, 110.000 Tatar, 200.000 erkez ve 35.000 Mslman Kpti
olmak zere 1.119.000 Mslman yayordu.233 Buna gre, Tuna Vilyetinde Bulgar nfus oran
%48,03; Trk nfus oran %32,90; Mslman muhacir oran %13,17 olup, dier unsurlarn oran
ise %5,9 idi. Ayrca, vilyetteki Mslim-Gayrimslim oran ise %48-%52 seviyesindeydi.
Aubaretin kaydettii Gayrimslim nfus 1290 ve 1291 Salnmeleri ile uyumludur. Ancak,
muhtemelen o srada henz saylmayan muhacirleri hesaba katt iin aktard Mslman nfus
says salnmelerdeki verilerden daha yksektir. Tahrir-i Cedid verilerini kullandklar ve buna Ni
Sancann 1873-1874 nfusunu ilave ettikleri anlalan M.A. Ubicini ve Pavet de Courteilleye
gre ise Tuna Vilyetinde 1874 ylnda 1.055.650 (%40,74) Mslman ve 1.535.466 (%59,26)
Gayrimslim olmak zere 2.591.116 nfus yayordu.234
1875 Bosna-Hersek ve 1875 ve 1876daki Bulgar isyanlar ile balayan ve Rusyann
desteinde Srbistan ve Karadan Osmanl Devletine saldrmasyla trmanan Balkan krizinde
Bosna-Hersek ve Bulgaristana zerklik verilmesi taleplerinin gndeme getirilmesi, dikkatleri
blgenin demografik yaps zerine evirdi. stanbulda toplanan Tersane Konferansnda (23
Aralk 1876-20 Ocak 1877) da bu konu masaya yatrld.
Tablo 23. Jocelyne gre blge nfusu (1876/1877)235
Sancaklar
Rusuk
Vidin
Trnova
Tula
Varna
Toplam
Sofya
Ni
Genel Toplam
Mslman
352.620
69.990
150.484
109.064
88.900
771.058
48.424
92.054
911.536
Yzde
58,36
18,19
39,37
56,12
71,43
45,65
14,22
29,43
38,91
Gayrimslim
251.560
314.744
231.772
84.270
35.562
917.908
292.196
220.772
1.430.876
Yzde
41,64
81,81
60,63
43,88
28,57
54,35
85,78
70,57
61,09
Toplam
604.180
384.734
382.256
194.334
124.462
1.688.966
340.620
312.826
2.342.412
Bulgares: dans leurs frontieres historiques, ethnographiques et politiques = Bulgarite v tehnite istorieski etnografieski
i politieski granitsi, Wilhelm Greve, Berlin 1917.
232 mer Turan, age, s. 88; Ayn yazar, agb, s. 765.
233 Engin Deniz Tanr, agt, s. 52, 53; Bilal N. imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, s. CLXVII; Ayn yazar, Bulgaristan
Trkleri, s. 30; mer Turan, age, s. 89; Ayn yazar, agb, s. 765; Osman Kse, Bulgaristan Emareti ve Trkler (1878
1908), Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN:
1308-2140, Vol. 1, No. 2, Fall 2006, www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.26,
p. 270.
234 M. A. Ubicini - Pavet de Courteille, tat present de lempire ottoman: Statistique, gouvernement, administration,
finances, armee, communautes non musulmanes, etc. dapres le Salnmeh (Annuaire imperial) pour lannee 1293 de
legire (1875-76) et les documents officiels les plus recents, Dumaine, Paris 1876, p. 19.
235 mer Turan, age, s. 90.
Turkish Studies
724
Akn KOYUNCU
Tersane Konferans ncesinde Jocelyn tarafndan hazrlanarak ngiliz bykelisi Sir

Henry Elliota sunulan nfus cetveli, yeni idari taksimata uygun olarak hazrlanmtr, ancak 1874
verilerini (Tahrir-i Cedid ncesi) yanstmaktadr. Jocelynin aktard nfus oranlar tutarl ise de
nfus miktar gncel deildir.
Tablo 24. ngiliz elilii tercman Stavridese gre blge nfusu (1876/1877) 236
Sancaklar
Rusuk
Vidin
Trnova
Tula
Varna
Toplam
Sofya
Ni
Genel Toplam
Mslman
371.336
59.594
198.780
92.864
119.748
842.322
63.522
51.756
957.600
Yzde
61,02
16,68
39,71
59,95
69,41
46,96
16,00
27,20
40,22
Rum&Bulgar
233.038
266.654
301.808
21.804
37.044
860.348
328.592
137.836
1.326.776
Yzde
38,29
74,64
60,29
14,07
21,47
47,96
82,80
72,45
55,73
Dierleri
4.186
31.000
40.242
15.724
91.152
4.748
656
96.556
Yzde
0,69
8,68
25,98
9,12
5,08
1,20
0,35
4,05
Toplam
608.560
357.248
500.588
154.910
172.516
1.793.822
396.862
190.248
2.380.932
Stavridesin raporu da yeni idari taksimat dorultusunda hazrlanmtr. Vidin, Trnova ve

Varnadaki Mslman nfus Tahrir-i Cedid sonular ile uyumludur, ancak, Rusuk ve Tula
nfusu 40.000 kii dolaynda eksiktir. Gayrimslim nfus ise Tahrir-i Cedid sonular ile
rtmektedir. Sofyada Mslman nfus 3.000 kii fazla, Gayrimslim nfus ise 33.000 kii
dolaynda eksik gsterilmitir. Nide ise Mslim ve Gayrimslim nfus, srasyla 1873 Prizren
Vilyeti Salnmesine gre 40.000-55.000, 1876 Emlk ve Vergi Defterine gre ise 27.000127.000 kii dolaynda eksiktir. Buna karlk, Stavridesin aktard nfus oranlar Osmanl
istatistikleri ile paraleldir. te yandan, Stavridesin, Bulgar ve Rum nfusu birlikte kaydetmesi
dikkat ekicidir.
Yine Rusuk ve Edirne ngiliz konsoloslarnn raporlarnda (1876/1877de) Rusuk
Vilyetinde (sic) 1.208.000 Hristiyan, 1.102.500 Mslman ve 12.000 Yahudi olmak zere
2.323.000; Sofya Valiliinde ise 153.000 Hristiyan, 226.500 Mslman ve 7.500 Yahudi olmak
zere 387.000 nfus olduu belirtilmektedir.237 Ancak, burada aktarlan Sofya Valiliine ait nfus
bilgileri hataldr. Keza, Avusturya-Macaristan mparatorluunun Rusuk konsolosu Kutschera ve
onun rakamlarn kullanan Ravensteine gre 1877de Tuna Vilyetinde 1.690.000, Sofya
valiliinde ise 653.000 nfus mevcuttu. Ayrca, Kutscheraya gre Tuna Vilyeti Salnmeleri
mutlak rakamlar gstermese de resmi makamlar tarafndan derlendii iin seyyahlar, ruhban ve
kilise kaynaklarna gre daha gvenilirdi.238 te yandan, dnemin muhtelif yabanc kaynaklarn
inceleyen Engin Deniz Akarl ise 1876/1877de Tuna Vilyetinde 945.600, Sofya Valiliinde
154.200 Mslman nfus olduu sonucunu karmtr.239
mer Turan, age, s. 91. mer Turan, bu verilerin Osmanl hkmeti tarafndan ngiliz eliliine sunulan raporlardan
hareketle hazrlandn belirtmektedir.
237 mer Turan, age, s. 92. ngiliz viskonsl Dalziel tarafndan hazrlanan raporda 1877 ylnda Varna Sancanda
200.379 Mslman, 27.580 Bulgar, 3.001i Yunan tebaas olmak zere 28.499 Rum, 3.860 Ermeni, 220 Yahudi olmak
zere 260.948 nfus olduu kaydedilmitir. (mer Turan, age, s. 93). Ancak, Dalzielin aktard nfus, Osmanl
istatistiklerine gre bir hayli yksektir.
238 Engin Deniz Akarl, agt, s. 69-70.
239 Engin Deniz Akarl, agt, s. 82.
236
Turkish Studies
725
Tablo 25. Prens erkaskiye gre Tuna Vilyeti nfusu240

Sancak
Rusuk
Vidin
Trnova
Tula
Varna
Sofya
Ni
Genel Toplam
Mslman
381.224
59.654
189.980
112.300
119.754
59.930
77.500
1.000.342
Yzde
61,53
17,66
38,71
63,34
69,78
14,02
21,63
38,73
Bulgar
233.164
246.654
300.820
26.212
43.180
362.714
270.000
1.482.744
Yzde
37,63
73,04
61,29
14,78
25,16
84,87
75,36
57,41
Dierleri
5.186
31.398
38.788
8.678
4.748
10.800
99.598
Yzde
0,84
9,30
21,88
5,06
1,11
3,01
3,86
Toplam
619.574
337.706
490.800
177.300
171.612
427.392
358.300
2.582.684
Rusya tarafndan 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde mstakbel Bulgaristan

tekilatlandrmak zere 1876 Kasm aynda kurulan Bulgaristan Mlki dare Tekilatnn
bakanlna atanan Panslavist Prens erkaskinin241 raporundaki Mslman nfus, Ni Sanca
dnda, 1292 (1875) Tuna Vilyeti Salnmesinde neredilen Tahrir-i Cedid sonular (Tablo 21)
ile paraleldir. erkaskinin Vidin ve Tula sancaklarnda aktard Gayrimslim nfus ise Tahrir-i
Cedidin gerisindedir.
te yandan, Rusyann Tersane Konferansnda Bulgaristan iin zerklik istedii blgelere
ilikin iddialarn 1870de kurulan Bulgar Eksarhl242 snrlarna ve Vladimir Teplov, M. F.
Mirkowitsch, Heinrich Kiepert vs. uzmanlar tarafndan derlenen rakamlara ve etnografik haritalara
dayandrd malumdur. Teplovun Rusyann Balkan politikas dorultusunda hazrlad
almas, siyasi amalarla nfus verilerinin maniplasyonuna tipik bir rnektir:243
Tablo 26. Teplova gre Tuna Vilyeti nfusu (1877)244
Sancak
Rusuk
Vidin
Ni
Sofya
Trnova
Tula
Varna
Toplam
Mslman
Nfus
Yzde
268.824
48,05
39.723
10,65
72.188
16,68
57.789
11,87
68.199
17,20
103.328
47,07
64.621
58,48
674.672
26,16
Gayrimslim
Nfus
Yzde
290.626
51,95
333.317
89,35
360.559
83,32
428.949
88,13
328.390
82,80
116.203
52,93
45.875
41,52
1.903.919
73,84
Toplam
559.450
373.040
432.747
486.738
396.589
219.531
110.496
2.578.591
mer Turan, age, s. 86, 87.

Bilal N. imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, s. CLXII, CLXIII; mer Turan, age, s. 56.
242 Geni bilgi iin bkz. Akn Koyuncu, Bulgar Eksarhl, Baslmam Yksek Lisans Tezi, anakkale Onsekiz Mart
niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits, anakkale, 1998.
243 Kemal H. Karpat, age, s. 41, 47, 90; Akn Koyuncu, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde..., s. 196, 197.
244 Vladimir Teplov, Material dlya statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii: s prilozheniem kart raspredieleniya
narodonaseleniya po vieroispoviedaniyam, Tip. i khromolitografiya A. Transhelia, S.-Peterburg 1877, s. 3, 35. Burada
Teplovun eserinden yalnzca Tuna Vilyeti dhilinde kalan yerlerin nfusu aktarlmtr. Ancak, Teplov, Sofya ve Ni
Sancaklarnn bu srada Tuna Vilyetinden ayrlm olduklar hususunu gzden karmtr.
240
241
Turkish Studies
726
Akn KOYUNCU
1291 (1874) Tuna Vilyeti Salnmesi, mahalli Bulgar kaynaklar, Bulgar Eksarhl
raporlar, Felix Kanitz vs. kaynaklardan yararlanan Teplov, toplad istatistik verileri gzden
geirerek her sancak ve kazada farkl katsaylarla nfusu yeniden hesaplamtr. Ancak, Teplovun
tespit ettii rakamlar Todorovun da vurgulad zere keyfdir ve gvenilir olmaktan uzaktr.245
Nitekim Teplov, uygulad yntemle Tuna Vilyetinde Mslman nfusu yaklak 1/4 seviyesine
indirmitir.246 Teplova gre, kadnlar dhil, Tuna Vilyetinde 674.672 Mslman, 1.903.919
Gayrimslim yayordu ve Mslman unsurlar, yalnzca Varna Sancanda ounlukta olup,
Rusuk ve Tula dhil dier sancaklarda ise aznlktayd.
Tablo 27. Osmanl hkmetinin V. Teplovun almas ve Bulgar Eksarhl raporlarndan hareketle
hazrlad cetvelde Tuna Vilyetinin ihtiva ettii blgelerin nfusu (1878) 247
Sancaklar
Rusuk
Vidin
Trnova
Tula
Varna
Toplam
Sofya
Ni
Genel Toplam
Bulgar
Nfus
Yzde
201.025
36,20
263.600
66,70
188.500
62,73
40.570
17,68
36.000
32,70
729.695
45,87
297.500
61,15
283.500
65,69
1.310.695
52,25
Gayr-i Bulgar
Nfus
Yzde
354.324
63,80
131.600
33,30
112.000
37,27
188.930
82,32
74.100
67,30
860.954
54,13
189.000
38,85
148.100
34,31
1.198.054
47,75
Toplam
555.349
395.200
300.500
229.500
110.100
1.590.649
486.500
431.600
2.548.749
Osmanl hkmetinin Berlin Antlamas arifesinde Rus iddialarna kar hazrlad bu

raporda blgenin toplam nfusu Ni Sanca hari, Tahrir-i Cedid sonucunda ortaya kan nfusun
Nikola Todorov, age, s. 320; Kemal H. Karpat, age, s. 47.

Teplovun tespit ettii nfus, kaza baznda incelendiinde yle bir yntem uygulad anlalmaktadr: Teplov,
Rusuk kazasnn nfusunu hesaplarken 1291 (1874) Tuna Vilyeti Salnmesinden Rusuk kazasnda 24.293 Mslman
ve 21.057 Gayrimslim nfus olduunu kaydettii halde, F. Kanitzin aktard hane saylarn esas alarak Mslman
hane saysn (15.842) 4,8; Gayrimslim hane saysn (14.028) ise 6 ile arpm ve 76.044 Mslman-84.168
Gayrimslim nfus tespit etmitir. Bu suretle, Rusuk kazasnda Gayrimslim unsurlar ounlua tamtr. Trnova
kazasnda da ayn salnmeden 22.561 Mslman ve 42.555 Gayrimslim erkek nfus olduunu aktardktan sonra yine
Kanitzin verdii hane saylarn dikkate alm ve 5.844 Mslman hanesini 5; 10.483 Gayrimslim hanesini ise 9,37 ile
arparak 29.220 Mslman-98.329 Gayrimslim nfus olduu sonucuna ulamtr. (Vladimir Teplov, age, s. 22, 23;
Nikola Todorov, age, s. 320; mer Turan, age, s. 85; Ayn yazar, agb, s. 766). Teplovun umnu ve Lofa kazalar
nfusuna ilikin bulgular daha da ilgintir. Teplov, 1291 Tuna Vilyeti Salnmesine gre umnuda 34.624 Mslman12.859 Gayrimslim erkek nfus olduunu kaydetmi ve Kanitzin eserindeki 6.576 Mslman hanesini 5; 2.796
Gayrimslim hanesini ise 8,75 ile arparak kadn-erkek toplam 32.880 Mslman-24.450 Gayrimslim nfus saptamtr.
Bylece, umnuda salnmedeki erkek nfustan daha az toplam Mslman nfus tespit etmitir. Lofada ise 1291
Salnmesinden 21.547 Mslman ve 15.397 Gayrimslim nfus olduunu aktardktan sonra yine Kanitzin aktard
3.150 Mslman hanesini 5; 7.436 Gayrimslim hanesini 7,42 ile arparak 15.750 Mslman, 55.166 Gayrimslim nfus
tespit etmi ve bylece yine salnmedeki erkek nfustan daha az toplam Mslman nfus tespit ettii gibi Lofa
kazasnda Mslmanlar aznlk durumuna drmtr. (Vladimir Teplov, age, s. 6, 7, 22, 23). Ayrca, Teplovun
Kanitzden alarak hesaplamalarnda kulland hane saylarnn da tutarl olmadn belirtmemiz gerekir.
247 Bilal N. imir, Rumeliden Trk Gleri, C. II, s. CLXVIII; Nedim pek, age, s. 12; mer Turan, age, s. 94-96; Ayn
yazar, agb, s. 766; BOA, Y.EE, No. 42/155, tarihsiz, (Belgede Bulgar Eksarhl ve Teplovun rakamlar birlikte verilmi
olup, tablodaki sancaklardan Rusuk ve Varnaya ilikin rakamlar mevcuttur). Ayrca bkz. Akn Koyuncu, Balkanlarda
Dnm..., s. 206; Ayn yazar, Bulgaristandan G..., s. 535; Ayn yazar, 18771878 Osmanl-Rus Harbi
ncesinde..., s. 197.
245
246
Turkish Studies
727
gerisindedir. Bu cetvele gre Tuna Vilyeti blgesinde Bulgar nfusun Bulgar olmayan nfusa
oran %52ye %48 civarndadr.
Yabanc kaynaklardaki verilerle Osmanl kaynaklar kyaslandnda Teplovun aktard
rakamlarn maksatl, Dalyell ile Rusuk ve Edirne ngiliz konsoloslarnn aktardklar nfus
bilgilerinin problemli olduu; dierlerinin ise Osmanl istatistiklerine yakn olduu grlmektedir.
Ubicini ve Pavet de Courteillenin aktardklar rakamlar Ni Sanca dhil bizim tespit ettiimiz
1874 nfusuyla rtmektedir. Sonu olarak Tahrir-i Cedid dhil Osmanl istatistikleri eksiklik ve
hatalarna ramen blge nfusu asndan gvenilirliini korumaktadr. Bu sebeple yukarda Tablo
18, 19, 21 ve 22den hareketle 1877-1878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, Tuna Vilyeti ile Edirne
Vilyetine balanan Sofya Sanca ve Kosova Vilyetine balanan Ni Sancanda en az
1.100.000 civarnda Mslman ve 1.700.000 dolaynda Gayrimslim nfus olduu ynndeki
tespitimizi bir kez daha vurgulamamz gerekir.
1877-1878 Osmanl-Rus Harbinin Bulgaristanda Trk ve Mslman nfus zerindeki
etkilerinin anlalabilmesi iin yalnzca Tuna Vilyetinin deil, mstakbel ark Rumeli (Filibe ve
slimye sancaklar) nfusunun da gz nne alnmas elzemdir. Bu iki sancakta 1876 ylnda kadn
nfusla birlikte en az 376.260 Mslman (%40,52) ve 552.282 (%59,48) Gayrimslim olmak zere
toplam 928.542 kii mevcuttu.248 Buna gre, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde Tuna
Vilyetinin ihtiva etmi olduu sancaklarla ark Rumeli topraklarnda 1.480.000 dolaynda
Mslman-2.250.000 civarnda Gayrimslim nfus olduunu sylemek mmkndr. mer Turan,
sava ncesinde Tuna Vilyetinde 1.200.000, ark Rumelide ise 400.000 olmak zere toplam
1.600.000 dolaynda Mslman nfus olduu grndedir.249 Justin McCarthy ise 1877de Tuna
Vilyetinde 1.069.580 ve ark Rumelide ise 432.303 olmak zere toplam 1.501.883 Mslman
nfus olduunu belirtmektedir.250
Malum olduu zere 18771878 Osmanl-Rus Sava sonucunda blgede Osmanl
hkimiyeti sona ermitir. Ayastefanos Antlamas ile Ni Sanca Srbistana; Tula Sanca ise
Romanyaya verilmitir. Ayrca, Ayastefanos Antlamasnda Bulgaristan Prenslii snrlarnda yer
aldklar halde Berlin Antlamasnda Sofya Sancana bal Cuma-i Bl kazas Osmanl
Devletine iade edilmi; Ni Sancana bal vraniye ve ehirky kazalar Srbistana; Varna
Sancana bal Mankalya kazas ise Romanyaya terkedilmitir. Dolaysyla zerk Bulgaristan
Prenslii, Tuna Vilyetine bal Vidin, Trnova, Rusuk ve Varna sancaklar ile Edirne Vilyetine
bal Sofya Sanca zerinde kurulmutur.251 Buna gre Bulgaristan Prensliine terk edilen
blgelerde muharebelerin balamasndan nce 1877de kadnlarla birlikte en az 850-900.000
Mslman ve 1.300.000 dolaynda Gayrimslim nfus olduunu sylemek mmkndr. Keza,
Berlin Antlamasnda Osmanl Devletine iade edilen Filibe Sancana tabi Sultanyeri, Ahi
elebi ile ark Rumeliye balanmay reddederek direnie geen ve ark Rumelinin 1885de
Bulgaristana ilhakndan sonra yeniden Osmanl Devletine balanan Rupoz kazalar bir kenara
brakldnda, ark Rumelide 1876 verilerine gre en az 313.620 (%37,3) Mslman ve 527.214
(%62,7) Gayrimslim olmak zere 840.834 dolaynda bir nfus mevcuttu.252 Dolaysyla ark
Akn Koyuncu, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s. 195.
mer Turan, age, s. 101, 134, 145; Ayn yazar, agb, s. 768.
250 Justin McCarthy, age, s. 108-110.
251 Ayastefanos ve Berlin Antlamalarnda Bulgaristann durumu hakknda bkz. Muhedt Mecmas, IV. Cilt, Trk
Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 188-192; Muhedt Mecmas, V. Cilt, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2008, s. 113-125;
Mahir Aydn, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1992, s. 11-19; Ayn yazar, Osmanl Eyaletinden
nc Bulgar arlna, Kitabevi, stanbul 1996, s. 125-128; Fahir Armaolu, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914),
Trk Tarih Kurumu, Ankara 1997, s. 520-526; mer Turan, age, s. 59, 60; Osman Kse, agm, s. 268, 269; Akn
Koyuncu, Balkanlarda Kltrel Deiim, s. 65, 66; Ayn yazar, Balkanlarda Dnm, s. 197, 198; Ayn yazar,
Bulgaristandan G, s. 528-530; Ayn yazar, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s. 179-181.
252 Akn Koyuncu, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s. 181, 196.
248
249
Turkish Studies
728
Akn KOYUNCU
Rumeli ile birlikte Bulgaristan Prensliini tekil eden topraklarda 1877 ylnda 1.165.0001.215.000 Mslman ve 1.830.000 civarnda Gayrimslim nfus olduu sonucu karlabilir.253
93 Harbi esnasnda Rus birlikleri, Kazaklar ve Bulgarlar tarafndan yaplan yama,
zulm ve katliamlarn yaratt dehet, yz binlerce Trk ve Mslmann (Tatar, Nogay,
erkez, Pomak vs.) kitleler halinde g etmesine yol at. Osmanl kaynaklarna gre 93 Harbi
bandan 12 Mart 1880e kadar Tuna Vilyetinin kapsam olduu blgelerle ark Rumeliden
Osmanl topraklarna g ederek iskn edilmi olan muhacir says 500.389dur.254 Bu sayya
savan yerlerinden skt, fakat muharebelerden sonra memleketlerine geri dnen nfus dhil
deildir. Ayrca, katliam, alk, souk ve salgn hastalklardan dolay lenlerin says da
mehuldr.255 te yandan, blgede iskn edilmi olan Krm ve Kafkas muhacirleri bu savala
birlikte bir kez daha g yollarna dmlerdir ve zellikle erkezler Bulgaristan topraklarndan
tamamen srlmlerdir.256 Bulgaristan Prensliinde 1880 ylnda yaplan nfusu saymnda
kadnlar dhil 1.404.409 Ortodoks (%69,95), 578.060 (%28,8) Mslman, 5.562 Katolik (%0,27),
14.342 Yahudi (%0,71) ve 5.546 (%0,27) dier unsurlar olmak zere 2.007.919 nfus
kaydedilmitir.257 Yine ayn yl ark Rumelide de 555.236 (%68,11) Bulgar, 174.749 (%21,44)
Trk, 42.096 (%5,16) Rum, 19.524 (%2,4) Kpti, 1.306 (%0,16) Ermeni, 4.177 (%0,51) Yahudi ve
18.065 (%2,22) Bulgar muhacir olmak zere 815.153 nfus tespit edilmitir.258 Dolaysyla, 1880
yl itibaryla Bulgaristan Prenslii ve ark Rumelide Kptiler hari 752.809 Trk/Mslman
nfus mevcuttu.259 1880/1884 saymlarnda ise Bulgaristan ve ark Rumelide 2.135.046 Ortodoks
(%71,6), 802.597 (%26,9) Mslman ve 45.306 (%1,5) dier unsurlar olmak zere 2.982.949 nfus
kaydedilmitir.260 Ayrca, Romanyaya terk edilmi olan Tula taraflarnda da 1883 yl Haziran ay
itibariyle 50.000 dolaynda Trk nfus bulunuyordu.261 Sava srasnda Srp igaline giren Ni
Sanca merkezinde ise 8.300 Mslmandan sava sonunda sadece 300 kii kalmt ve Ni
Sancandaki Mslmanlarn neredeyse tamam g etmiti.262 Ksacas, sava ncesi ve sonras
nfusu mukayese edildiinde 1877-1878 Osmanl-Rus Harbinin Rumelide byk bir demografik
katastrofa yol at ve Trk ve Mslman nfusun yarya yaknnn lm ve g yoluyla yok
edildii anlalmaktadr.
Sonu
1864 ylnda kurulan Tuna Vilyeti, Rusuk, Trnova, Sofya, Varna, Vidin, Ni ve Tula
(Tol) sancaklar ile bunlara bal 45 kaza ve 17 nahiyeden oluuyordu. Tuna Vilyetinde
K. Popov 1877de Bulgaristanda (Tuna Vilyeti ile Edirne Vilyetine bal Filibe ve slimye sancaklarnda) 885.000
Mslman ve 2.000.000 Bulgar nfus olduunu belirtmi ise de (Georgi T. Danailov, age, s. 32, 383) bu tespit gereki
deildir.
254 Akn Koyuncu, Balkanlarda Dnm, s. 208, 209; Ayn yazar, Bulgaristandan G, s. 537; Ayn yazar,
18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s. 200-202.
255 Geni bilgi iin bkz. Nedim pek, age, s. 14-41; Osman Kse, agm, s. 270-273; Akn Koyuncu, Bulgaristandan
G, s. 537-539.
256 93 Harbi esnasnda Bulgaristandan srlen erkezlerin nemli bir ksm Osmanl Devleti tarafndan Suriye
Vilyetinde iskn edilmitir. (Oktay Kzlkaya - Tolga Akay, agm, s. 145).
257 Spiridion Gopevi, Bulgarien und Ostrumelien. Mit besonderer Bercksichtigung des Zeitraumes von 1878-1886,
nebst militrischer Wrdigung des serbo-bulgarischen Krieges, B. Elischer, Leipzig 1886, s. 20; Akn Koyuncu, 1877
1878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s.201; Ayn yazar, Bulgaristandan G, s.538.
258 Spiridion Gopevi, age, 22; Mahir Aydn, ark Rumeli..., s. 215; Akn Koyuncu, 18771878 Osmanl-Rus Harbi
ncesinde, s. 202.
259 Georgi T. Danailov, 1880de Bulgaristanda 750.000 Trk-1.920.000 Bulgar olduunu belirtmektedir. (Georgi T.
Danailov, age, s. 32, 383, 384).
260 mer Turan, age, s. 106, 107, 113; Ayn yazar, agb, s. 768.
261 Akn Koyuncu, Balkanlarda Dnm, s. 206; Ayn yazar, Bulgaristandan G, s. 539; Ayn yazar, 1877
1878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde, s. 202.
262 Justin McCarthy, age, s. 94; Akn Koyuncu, Balkanlarda Dnm, s. 209; Ayn yazar, 18771878 Osmanl-Rus
Harbi ncesinde, s. 202.
253
Turkish Studies
729
nfusun byk ounluunu Bulgarlar ve Trkler tekil ediyordu. Trklerin dnda Mslman
unsurlar, Pomak, Arnavut, Krm ve Kafkas muhacirleri (Tatar, Nogay, erkez, Abaza vs.), Kpti
vs. kk unsurlardan mteekkildi. Gayrimslimler ise Bulgarlarn yan sra Rum, Ulah, Srp,
Ermeni, Yahudi, Gagavuz ve Hristiyan Kptilerle bir ksm Bulgar olan eitli Katolik gruplar ve
dier unsurlardan oluuyordu.
1855-1864 yllar arasnda Tuna Vilyetinin kurulduu blgelerde 250-300.000 civarnda
Krm ve Kafkas muhaciri iskn edilmiti. Ancak, Tuna Vilyeti istatistikleri muhacirler konusunda
ketumdur. Buna karlk, verilerin analizinden muhacirlerin Kuyd- Atkden itibaren kaytlara
yansmaya balad, sancaklara gre farkl uygulamalar olduu ve muhacirlerin tedricen nfus
istatistiklerine girdikleri anlalmaktadr. 1290 Salnmesinde muhacirlere ilikin snrl da olsa
baz bilgiler mevcuttur.
Tuna Vilyetinde 1865-1874 yllar arasnda yrtlen nfus ve emlk tahrirleri Osmanl
Devletinde modern nfus saymlarnn nclerinden biridir. 1865 ylnda ehir ve kasabalarda
balayan saymlarda kadnlar da kaydedildii gibi, ya, cinsiyet, meslek, gelir, vergi miktar; bina
ve emlk trleri vs. alanlarda istatistik bilgiler toplanmtr. Kylerin saymna ise ancak 1869
ortalarnda balanm ve emlk ve nfus tahriri 1874 Ekiminde tamamlanmtr. Ancak, kylerde
kadn nfus sayl(a)mamtr. Saymlardan elde edilen sonular Tuna gazetesi ve vilyet
salnmelerinde neredilmitir. Bununla birlikte, tahrirler e zamanl olmad iin Tuna Vilyeti
Salnmeleri anlk nfusu gstermekten uzaktr. Ayrca, verilerin toplanmas ve neredilmesinde
aksaklklar yaand, atlamalar olduu, bask ve hesaplama hatalar yapld grlmektedir. Buna
karlk, 1291 Salnmesi dnda Tuna Vilyeti Salnmelerindeki nfus oranlar ve demografik
dalm tutarldr. 1291 Salnmesindeki nfus cetveli, vilyetteki Mslim-Gayrimslim oran ve
demografik yapnn yanl yorumlanmasna sebebiyet verecek boyutta hatal olduu iin ham
haliyle gvenilir deildir. te yandan, Ni Sanca 1869 Temmuz-1873 Haziran arasnda Prizren
Vilyetine baland iin 1290 ve 1291 Salnmeleri ile Tahrir-i Cedid sonularnda yer
almamaktadr.
Tuna Vilyetinin kurulduu blgede 1859-1860da muhacirler hari, kadnlarla birlikte
569.868 (%34,68) Mslman; 1.073.496 (%65,32) Gayrimslim olmak zere 1.643.364 erkek
nfus vard. Ni Sanca dnda ise 523.044 (%37,81) Mslman ve 860.130 (%62,19)
Gayrimslim olmak zere 1.383.174 kii mevcuttu. Kuyd- Atke gre (tt.1865), Ni Sanca
hari, Tuna Vilyetinde kadnlarla birlikte 658.600 (%40,51) Mslman ve 967.058 (%59,49)
Gayrimslim olmak zere 1.625.658 nfus yayordu. 1874 ylnda tamamlanan Tahrir-i Cedide
gre ise yine Ni Sanca hari, Tuna Vilyetinde 963.596 (%42,22) Mslman, 1.318.506
(%57,78) Gayrimslim olmak zere 2.282.102 kii vard. Buna gre toplam nfus, 18651874
yllar arasnda 304.996s Mslman ve 351.448i Gayrimslim olmak zere 656.444 kii
artmtr. 18591860 ile 1874 yllar arasnda ise kadnlarla birlikte blgedeki nfus 440.552si
Mslman ve 458.376s Gayrimslim olmak zere 898.928 kii ykselmitir. te yandan, Tahrir-i
Cedid sonularnda yalnzca 64.398 (kadnlarla birlikte 128.796) muhacir gsterilmekle birlikte,
muafiyet sresi dolan muhacirlerin (Tatar ve Nogaylarn) ahali-i kadme srasna kaydedildikleri ve
bu rakamn 1863-1864de gelen erkezleri yanstt anlalmaktadr. Mslman nfusun 18591860da %37,81den 1874de %42,22ye kmas Krm ve Kafkas muhacirlerinin eklenmesinin bir
sonucudur. Bu durum, ayn zamanda Bulgarlarda ve Gayrimslimlerde dourganlk oran ve nfus
art hznn Trk vs. Mslman unsurlardan daha yksek olduunu gstermektedir. Ancak,
zorunlu askerlik ve savalarn gen Mslman nfus zerindeki etkisini gz ard etmemek gerekir.
Kuyd-u Atik, Tuna Vilyeti Salnmeleri, Tuna gazetesinde yaynlanan istatistik cetvelleri
ve Tahrir-i Cedid sonular Rusuk, Varna ve Tula sancaklarnda Mslman; Trnova, Sofya ve
Vidin sancaklarnda ise Gayrimslim nfusun ounlukta olduunu izhar etmektedir. Ayrca,
Turkish Studies
730
Akn KOYUNCU
Osmanl istatistikleri, Tuna Vilyetinde nfusun asgari %40-42sinin Trk vs. Mslman
unsurlardan olutuunu ortaya koymaktadr. Trk ve Bulgar nfus younluu bakmndan Yantra
nehri doal bir snr grnmndedir. Nehrin dousunda kalan blgelerde Trnova Sancana bal
Osman Pazar dhil olmak zere, Deliorman ve Dobruca taraflarnda Trk vs. Mslman nfus
ezici bir stnle sahiptir. Trk nfusun daha ok Orta, Dou ve Kuzeydou Bulgaristandaki
ovalk ve dzlklerde yerletii grlmektedir. Yerli ahali arasnda meydana gelen slamlama
hadiseleri bir yana, bu durum Osmanl klasik dneminde youn olarak Trk nfus iskn yaplan
blgelerle de rtmektedir. Yantra nehrinden batya doru gidildike Mslman nfus oran
azalmaktadr. Bununla birlikte nehrin batsnda kalan Lofada da Mslman unsurlar ounlukta
olduu gibi, Trnova, Zitovi, Nibolu, Plevne gibi kazalarda da Mslman nfus oran olduka
yksektir. Sofya ve Vidin Sancaklarnda, Kocabalkan zerindeki ehir, kasaba ve kylerde ise
Bulgar nfus byk bir ounlua sahiptir.
Dier taraftan, Tuna Vilyetinde Vidinden Varnaya kadar ok sayda ehir ve kasabada
Trk ve Mslman nfus ounluktayd. Ayrca, ehirli nfusun %46,78ini Mslman,
%53,22sini Gayrimslim unsurlar tekil ediyordu. Sofya ve Vidin sancaklarnda Mslman
nfusun %43 ehirlerde yayordu. Keza, toplam Mslman nfusun %20,71i; Gayrimslim
nfusun da %16,08i ehir ve kasabalarda ikamet ediyordu. Tuna Vilyeti genelinde ehirli nfus
oran %17,96 idi. Kylerin %20sinde Mslim ve Gayrimslim unsurlar karma olarak yayorlard.
Gerek ehirlerde, gerekse kylerde hane ba nfus ortalamas Gayrimslimlerde daha yksekti.
1876 Temmuzunda Sofya ve Ni sancaklar Tuna Vilyetinden ayrlarak Sofya Valilii
kuruldu. 1877 ubatnda ise Sofya Sanca Edirne Vilyetine; Ni Sanca da yeni kurulan
Kosova Vilyetine dhil edildi. Dolaysyla 1877 ylnda Tuna Vilyeti Rusuk, Vidin, Trnova,
Varna ve Tula sancaklarndan oluuyordu.
Osmanl istatistikleri incelendiinde hata pay ile birlikte 1877 ylnda Tuna Vilyetinin
ihtiva ettii blgelerde (Sofya ve Ni Sanca ile birlikte) en az 1.100.000 dolaynda Mslman ve
1.700.000 civarnda Gayrimslim nfus olduu sylenebilir. Teplov ve birka istisna dnda
dneme ilikin yabanc kaynaklarn Osmanl istatistiklerini destekledii grlmektedir. 93
Harbinin etkilerinin anlalabilmesi iin Tuna Vilyeti blgesi ile mstakbel ark Rumelinin
nfusu (1876) dikkate alndnda bu iki blgede 1.480.000 dolaynda Mslman2.250.000
civarnda Gayrimslim nfus olduunu sylemek mmkndr. Berlin Antlamasndan sonraki
Bulgaristan Prenslii ve ark Rumeli snrlar esas alndnda ise 1877 ylnda bu blgelerde
1.165.000-1.215.000 Mslman ve 1.830.000 civarnda Gayrimslim nfus olduu sonucu
karlabilir. 93 Harbi, yalnzca Bulgaristanda be asrlk Osmanl hkimiyetinin sonunu
getirmekle kalmam ve sosyal, kltrel, ekonomik ve demografik adan da Trk varlna byk
bir darbe vurmutur. Rusya, bu savata bilinli olarak Trk ve Mslman unsurlar tasfiye ve ihra
politikas takip etmitir. Bunun sonucunda Rus birlikleri, Kazaklar ve Bulgarlarn yama ve
katliamlarndan dolay Trk ve Mslman nfus kitleler halinde g etmek zorunda kalm; souk,
alk, sefalet ve salgn hastalklar yznden on binlercesi hayatn kaybetmitir. Sava ncesi ve
sonras nfus rakamlar karlatrldnda Trk ve Mslman nfusun yarya yakn bir blmnn
lm ve g suretiyle tasfiye edildii anlalmaktadr.
Turkish Studies
731
KAYNAKA
I. Arivler
1) Babakanlk Osmanl Arivi (BOA):
Cevdet-Dhiliye (C.DH)
Dhiliye Nezreti, Mektub Kalemi (DH.MKT)
rde-Dhiliye (.DH)
rde-Meclis-i Mahsus (.MMS)
rde-Meclis-i Vl (.MVL)
rde-r-y Devlet (.D)
Maliye Nezreti, Cerde Odas Defterleri (ML.CRD.d)
Meclis-i Vl (MVL),
Sadret Mektub, Mhimme Kalemi Evrak (A.MKT.MHM)
r-y Devlet (D)
Yldz, Esas Evrak (Y.EE)
2) Narodna Biblioteka Sv. Sv. Kiril i Metodiy (NBKM), Orientalski Otdel (Or.Otd.) (Sofya
Kiril ve Metodiy Milli Ktphanesi, arkiyat Blm):
Fond 1 (Tsarigrad/stanbul)
Fond 20 (Varna)
Fond 22 (Dobri/Hacolu Pazarck)
Fond 25 (Provadiya/Pravadi)
Fond 26 (Vidin)
Fond 30 (Kula/Adliye)
Fond 31 (Lom)
Fond 32 (Oryahovo/Rahova)
Vidin pred-fond (VD)
3) Yaynlanm Ariv Belgeleri:
British Documents on Foreign Affairs: Reports and Papers from the Foreign Office Confidential
Print, Part I, From the mid-nineteenth century to the First World War, Series B, The Near
and Middle East, 1856-1914, Vol. I, The Ottoman Empire and the Balkans, 1856-1875, Ed.
David Gillard, University Publications of America, [Frederick, Md.], 1984.
Turkish Studies
732
Akn KOYUNCU
II. Sreli Yaynlar

Dstr, Defa-i Snye, Matbaa-i mire, stanbul 1282.
Prizren Vilyeti Salnmesi, Defa 1, Sene 1290, Prizren Vilyeti Matbaas, Prizren 1290.
Prizren Vilyeti Salnmesi, Defa 2, Sene 1291, Prizren Vilyeti Matbaas, Prizren 1291.
Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 32, Sene 1294, Dart-Tbaatl-Amire, stanbul 1294.
Salnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniye, Defa 33, Sene 1295, Dart-Tbaatl-Amire, stanbul 1295.
Salnme-i Vilyet-i Edirne, Defa 8, Sene 1294, Vilyet Matbaas, Edirne 1294.
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 1, Sene 1285, Tuna Vilyeti Matbaas, Rusuk 1285.
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 2, Sene 1286, Tuna Vilyeti Matbaas, Rusuk 1286.
Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, Matbaa-i Vilyet-i Tuna, Rusuk 1290.
Takvim-i Vekyi
Tuna Gazetesi
III. Aratrma ve nceleme Eserler
Ahmed Cevdet Paa, Marzt, Yay. Haz. Yusuf Halaolu, ar Yaynlar, stanbul 1980.
(Ahmed) Cevdet Paa, Tezkir: 21-39, Yay. Haz. Cavid Baysun, 3. Bask, Trk Tarih Kurumu,
Ankara 1991.
AKARLI, Engin Deniz, Ottoman Population in Europe in the 19th Century Its Territorial, Racial,
and Religious Composition, Thesis (M.A.), University of Wisconsin, Madison, 1972.
AKBAYAR, Nuri, Tanzimattan Sonra Osmanl Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye
Ansiklopedisi, C. 5, letiim Yaynlar, stanbul 1985, s. 1238-1248.
Ali Haydar Midhat (nr.), Midhat Paa: Hayat-i Siysiyesi, Hidemt, Menf Hayat, Birinci Kitab:
Tabsra-i bret, Hilal Matbaas, stanbul 1325.
ARMAOLU, Fahir, 19. Yzyl Siyasi Tarihi (1789-1914), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
AYDIN, Mahir, Osmanl Eyaletinden nc Bulgar arlna, Kitabevi, stanbul 1996.
AYDIN, Mahir, ark Rumeli Vilyeti, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1992.
AYDIN, Mahir, Sultan II. Mahmud Dneminde Yaplan Nfus Tahrirleri, Sultan II. Mahmud ve
Reformlar Semineri, Bildiriler, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi, Tarih Aratrma
Merkezi, stanbul 1990, s. 81-106.
AYDIN, Mahir, Vidin Bulgarlarnn Rusyaya G Ettirilmeleri, Trk Dnyas Aratrmalar, S.
53, Nisan 1988, s. 67-79.
BEHAR, Cem, Osmanl Nfus statistikleri ve 1831 Sonras Modernlemesi, Osmanl Devletinde
Bilgi ve statistik, Derl. Halil nalck- evket Pamuk, T.C. Babakanlk Devlet statistik
Enstits, Ankara 2000, s. 61-72.
Turkish Studies
733
BEHAR, Cem, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, Tarihi statistikler

Dizisi, Cilt 2, T.C. Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara 1996.
BERBER, Ferhat, 19. Yzylda Kafkasyadan Anadoluya Yaplan Gler, Karadeniz
Aratrmalar, S. 31, Gz 2011, s. 17-49.
ELK, Mehmet, Balkanlarda Tanzimat: Midhat Paann Tuna Vilayeti Valilii, 1864-1868,
Libra Kitap, stanbul 2010.
MEN, Adnan, Saym, Kayt Dzeni ve Tekilatlanma Asndan Osmanlda Nfus Hizmetleri,
Gazi niversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi Dergisi, C.14, S. 3, 2012, s. 183-216.
DANALOF, G. Th., Bulgaristan Nfus statistiklerine Aid Tetkikler, Almancadan Trkeye
Hulsa Eden: brahim, Baveklet Matbaas, Ankara 1937.
DANALOV, Georgi T., zsledvaniya vrhu Demografiyata na Blgariya, Blgarska Akadamiya na
Naukite, Sofiya 1930.
De JONG, Frederick, The Turks and Tatars in Romania: Materials Relative to their History and
Notes on Their Present-day Condition, Turcica, Vol. XVIII, 1986, pp. 165-189.
DOBREVA, Margarita, Circassian Colonization in the Danube Vilayet and Social Integration
(Preliminary Notes), Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi (OTAM) , S. 33, Bahar 2013, s. 1-30.
DRAGANOVA, Slavka, Tuna Vilayetinin Ky Nfusu, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2006.
DRAGANOVA, Slavka, Yeni Bulunan Tuna Vilyetinin Nfusuna Ait Emlak ve Vergi Defteri,
Uluslararas Osmanl ve Cumhuriyet Dnemi Trk-Bulgar likileri Sempozyumu, 11-13
Mays 2005, Eskiehir, Bildiriler Kitab, Osmangazi niversitesi, Eskiehir 2005, s. 207216.
EMNOV, Ali, Turks and Tatars in Bulgaria and the Balkans, Nationalities Papers, Vol. 28, No.
1, 2000, pp. 129-164.
ELBOL, Numan, Osmanl mparatorluunda Nfus Meselesi ve Demografi Aratrmalar,
Sleyman Demirel niversitesi ..B.F. Dergisi, C. 12, S. 2, 2007, s.135-160.
FISHER, Alan W., Emigration of Muslims from the Russian Empire in the Years after the
Crimean War, Jahrbcher fr Geschichte Osteuropas, Vol. 35, No. 3, 1987, pp. 356-171.
GOPEV, Spiridion, Bulgarien und Ostrumelien. Mit besonderer Bercksichtigung des
Zeitraumes von 1878-1886, nebst militrischer Wrdigung des serbo-bulgarischen
Krieges, B. Elischer, Leipzig 1886.
GZLER, Kemal, XV ve XVInc Asrlarda Lofa Pomak Kylerinin lk Mslman Sakinleri:
1479-1579, XIII. Trk Tarih Kongresi, Ankara 48 Ekim 1999, Kongreye Sunulan
Bildiriler, III. Cilt, III. Ksm, Trk Tarih Kurumu, Ankara 2002, s. 1397-1437.
PEK, Nedim, Kafkaslardaki Nfus Hareketleri, Trkiyat Mecmuas, C. 20, 1997, s. 273-313.
PEK, Nedim, Rumeliden Anadoluya Trk Gleri (1877-1890), Trk Tarih Kurumu, Ankara
1994.
KARAL, Enver Ziya, Osmanl mparatorluunda lk Nfus Saym 1831, II. Bask, T.C.
Babakanlk Devlet statistik Enstits, Ankara 1997.
KARATA, mer, 19. Yzylda Balkanlarda Kafkas Muhcrlerinin skn, Trk Dnyas
ncelemeleri Dergisi, C. XII, S. 2, K 2012, s. 355-388.
Turkish Studies
734
Akn KOYUNCU
KARPAT, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914): Demografik ve Sosyal zellikleri, ev. Bahar
Trnakc, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 2003.
KARPAT, Kemal H., By Way of Introducing This Issue: Bulgarias Methods of Nation BuildingThe Annihilation of Minorities, International Journal of Turkish Studies, Vol. 4, No. 2,
Fall/Winter, 1989, pp. 1-22.
KARPAT, Kemal H., Ottoman Population Records and the Census of 1881/82-1893,
International Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 237-274.
KAYA, Alp Ycel ve TERZBAOLU Ycel, Tahrirden Kadastroya: 1874 stanbul Emlak
Tahriri ve Vergisi: Kadastro tabir olunur tahrir-i emlak, Tarih ve Toplum: Yeni
Yaklamlar, S. 9 (249), Gz 2009, s. 7-56.
KELE, Erdoan, Krm Savandan Sonra Gelen Muhacirlerin Mentee Sancanda skn,
Turkish Studies: International Periodical for the Languages, Literature and History of
Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 4, No. 8, Fall 2009, www.turkishstudies.net,
DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.995, pp. 1166-1188.
KESKOLU, Osman, Bulgaristanda Trkler, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara
1985.
KILI, Selda, 1864 Vilyet Nizamnamesinin Tuna Vilyetinde Uygulanmas ve Mithat Paa,
Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Tarih Blm Tarih Aratrmalar
Dergisi, C. 24, S. 37, 2005, s. 99-111.
KIRIMLI, Hakan, Emigrations from the Crimea to the Ottoman Empire during the Crimean War,
Middle Eastern Studies, Vol. 44, No. 5, 2008, pp. 751-773.
KIZILKAYA, Oktay - Tolga AKAY, Kafkasya Muhacirlerinin Suriye Vilayetine skn ve
Karlalan Zorluklar, Turkish Studies: International Periodical for the Languages,
Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 1308-2140, Vol. 8, No. 2, Winter 2013,
www.turkishstudies.net, DOI Number: http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.4567, pp.
137-152.
KOYUNCU, Akn, 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde ark Rumeli Nfusu, Avrasya
Etdleri, S. 44, 2013-2, s. 177-208.
KOYUNCU, Akn, Balkan Savalar Srasnda Pomaklarn Zorla Tanassur Edilmesi (19121913), OTAM (Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama Merkezi
Dergisi), S. 33, Bahar 2013, s. 139-196.
KOYUNCU, Akn, Bulgaristandan G ve Trk Varlklarnn Tasfiyesi (1877-1908),
Balkanlar ve G (The Balkans and Mass Immigration) , Ed. Ali Fuat ren-smail
Mangaltepe, Bursa Bykehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 525-558.
KOYUNCU, Akn, Balkanlarda Dnm, Milli Devletler ve Osmanl Mirasnn Tasfiyesi:
Bulgaristan rnei (1878-1913), Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi, Sosyal
Bilimler Enstits, Tarih Anabilim Dal, Ankara 2005.
KOYUNCU, Akn, Balkanlarda Kltrel Deiim: Bulgaristan rnei (1878-1913), Avrasya
Etdleri, S. 25, Sonbahar-K 2003, s. 47-74.
KKSAL, Osman, XIX. Yzyl Ortalarnda umnudaki Gayrimslim Sekenenin Demografik,
Sosyo-Ekonomik Grnm, Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi,
C. 6, S. 2, 2005, s. 185-213.
Turkish Studies
735
KKSAL, Osman, Tanzimat Sonras Bulgaristana Ynelik Baz Islahat Faaliyetleri ve Tuna
Vilyetinin Kuruluu, Asker Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 2, Austos 2003, Yl. 1, s.
59-70.
KSE, Osman, Bulgaristan Emareti ve Trkler (18781908), Turkish Studies: International
Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, ISSN: 13082140, Vol. 1, No. 2, Fall 2006, www.turkishstudies.net, DOI Number:
http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.26, pp. 259-302.
McCARTHY, Justin, lm ve Srgn: Osmanl Mslmanlarna Kar Yrtlen Ulus Olarak
Temizleme lemi, 1821-1922, ev. Bilge Umar, nklp Kitapevi, stanbul 1998.
MUTLU, Servet, Late Ottoman Population and Its Ethnic Distribution, Nfusbilim Dergisi, C.
25, 2003, s. 3-38.
ORTAYLI, lber, Tanzimat Devrinde Osmanl Mahall dareleri (1840-1880), Trk Tarih Kurumu,
Ankara 2000.
ORU, Hatice, Srbistandan Vidine Mslman Gleri (1862-1865), Kltrleraras Kavakta
Bulgaristan ve Trkiye: Uluslararas Dil, Tarih ve Edebiyat Sempozyumu-II, Bildiri Kitab,
Ankara niversitesi Basmevi, Ankara 2013, s. 103-114.
Osmanl daresinde Kbrs (Nfusu-Arazi Dalm ve Trk Vakflar), T.C. Babakanlk Devlet
Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivi Daire Bakanl Yayn Nu: 43, Babakanlk
Basmevi, Ankara 2000.
ZKAN, Aye, Kanlca Konferans Sonrasnda Mslmanlarn Srbistandan karlmalar ve
Osmanl Devletinin Srbistandan ekilii (1862-1867), Akademik Bak, C. 5, S. 9, K
2011, s. 123-138.
PALARET, Michael, Balkan Ekonomileri, 1800-1914: Kalknmasz Evrim, ev. Aye Edirne,
Sabanc niversitesi Yaynlar, stanbul 2000.
PETROV, Milen V., Tanzimat for the Countryside: Midhat Paa and the Vilayet of Danube, 18641868, Ph.D. Thesis, Princeton University, 2006 (UMI No. 3223822).
PINSON, Mark, Russian Policy and the Emigration of the Crimean Tatars to the Ottoman Empire,
1854-1862, Gneydou Avrupa Aratrmalar Dergisi, C. 1, 1972, s. 37-56; C. 2-3, 19731974, s. 101-114.
PINSON, Mark, Ottoman Colonization of the Crimean Tatars in Bulgaria, 1854-1862, VII. Trk
Tarih Kongresi, Ankara 25-29 Eyll 1970, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Trk Tarih
Kurumu, Ankara 1973, s. 1040-1058.
PINSON, Marc, Ottoman Colonization of the Circassians in Rumili after the Crimean War,
tudes Balkaniques, Vol. 8, 1972, No. 3, pp. 71-85.
PUL, Aye, 187778 Osmanl-Rus Sava Sonras Beykozda Muhacirler in skn Yeri
almalar, Tarih Okulu Dergisi, Yl 6, S. XV, Eyll 2013, s. 159-182.
RZOFF, D., Die Bulgaren: in ihren historischen, ethnographischen und politischen Grenzen: [679
- 1917]; (atlas Mit 40 Landkarten) = The Bulgarians: in their historical, ethnographical
and political frontiers = Les Bulgares: dans leurs frontieres historiques, ethnographiques
et politiques = Bulgarite v tehnite istorieski etnografieski i politieski granitsi, Wilhelm
Greve, Berlin 1917.
Turkish Studies
736
Akn KOYUNCU
SAYDAM, Abdullah, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skn Siyaseti,

Osmanl, C. 4, Ed. Gler Eren, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara 1999, s. 677-685.
SAYDAM, Abdullah, Krm ve Kafkas Gleri, (1856-1876), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
SEYTDANLIOLU, Mehmet, Yerel Ynetim Metinleri III: Tuna Vilyeti Nizmnmesi,
ada Yerel Ynetimler, C. 5, S. 2, 1996, s. 67-81.
SHAW, Stanford J., The Ottoman Census System and Population, 1831-1914, International
Journal of Middle East Studies, Vol. 9, No. 3, Oct. 1978, pp. 325-338.
AMAZ, Musa, The Ottoman Censuses and the Registration Systems in the Nineteenth and
Early Twentieth Centuries, Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma ve Uygulama
Merkezi Dergisi (OTAM) , S. 6, 1995, s. 289-305.
ENTRK, M. Hdai, Osmanl Devletinde Bulgar Meselesi (1850-1875), Trk Tarih Kurumu,
Ankara 1992.
MR, Bilal N., Rumeliden Trk Gleri, Cilt II, Trk Tarih Kurumu, Ankara 1989.
MR, Bilal N., Bulgaristan Trkleri, Bilgi Yaynevi, Ankara 1986.
TANIR, Engin Deniz, The Mid-Nineteenth Century Ottoman Bulgaria from the Viewpoints of the
French Travelers, A Thesis Submitted to the Graduate School of Social Sciences of Middle
East Technical University, Ankara 2005.
TEPLOV, Vladimir, Material dlya statistiki Bolgarii, Trakii i Makedonii: s prilozheniem kart
raspredieleniya narodonaseleniya po vieroispoviedaniyam, Tip. i khromolitografiya A.
Transhelia, S.-Peterburg, 1877.
TODOROV, Nikola, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle &
London 1983.
TODOROV, Nikolaj, The Balkan Town in the Second Half of the 19th Century, tudes
Balkaniques, Vol. 5, 1969, No. 2, pp. 31-50.
TODOROVA, Maria N., Balkan Family Structure and the European Pattern: Demographic
Development in Ottoman Bulgaria, Central European University Press, Budapest, New
York 2006.
TODOROVA, Maria, Population Structure, Marriage Patterns, Family and Household (According
to Ottoman Documentary Material from Northeast Bulgaria in the 1860s), tudes
Balkaniques, Vol. 19, 1983, No. 1, pp. 59-72.
TURAN, mer, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Bulgaristandan Trk G, Balkanlar ve G
(The Balkans and Mass Immigration), Ed. Ali Fuat ren-smail Mangaltepe, Bursa
Bykehir Belediyesi, Bursa 2013, s. 157-164.
TURAN, mer, 1877-78 Osmanl-Rus Savann Bulgaristandaki Trk Varlna ve Mimar
Eserlerine Etkisi, Balkanlarda Kltrel Etkileim ve Trk Mimarisi Sempozyumu, umnu,
17-19 Mays 2000: Bildiriler, C. 2, Ed. Azize A. Yasa - Zeynep Zafer, Atatrk Kltr
Merkezi Bakanl Yaynlar, Ankara 2001, s. 763-771.
TURAN, mer, The Turkish Minority in Bulgaria (1878-1908), Trk Tarih Kurumu, Ankara 1998.
UBICINI, M. A. - Pavet de Courteille, tat present de lempire ottoman: Statistique,
gouvernement, administration, finances, armee, communautes non musulmanes, etc.
Turkish Studies
737
dapres le Salnmeh (Annuaire imperial) pour lannee 1293 de legire (1875-76) et les
documents officiels les plus recents, Dumaine, Paris 1876.
YT, Ycel, Prizren Sancann dar Yaps (18641912), History Studies, Vol. 2, No. 1,
2010, s. 114-146.
YKSEL, Hasan, Osmanlda Modern Anlamda Yaplan lk Nfus Saymna Gre Divriinin
Demografik Yaps, Nfusbilim Dergisi, C. 28-29, 2006-07, s. 73-89.
Turkish Studies

Ottoman History

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ottoman History

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 9/4 Spring 2014, p. 675-737, ANKARA-TURKEY

TUNA VLYETNDE NFUS VE DEMOGRAF (1864-1877)*

POPULATION AND DEMOGRAPHICS IN THE DANUBE

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

vilyetlerinde uygulamaya konuldu. 1867de ise gzden geirilerek (Tekilt-) Vilyet

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

raporlar ve modern aratrmalardan hareketle Tuna Vilyetinin nfus ve demografik yapsna

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

BOA, ML.CRD.d, No. 1924.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Engin Deniz Tanr, agt, s. 52, 78.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna gazetesinde yaynlanan cetvellerde Mslman nfus, etnik ayrm yaplmakszn

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tahrir-i Emlk komisyonu, Rusuk Sancana bal kaza ve kasaba merkezlerindeki

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

1290 Salnmesinde, Rusuk Sancanda Rusuk merkez nfusu atlanmtr. Ayrca,

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

1290 Salnmesine gre Tuna Vilyetinde her be kyden birinde Mslman ve

Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 6, Sene 1290, s. 249.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Engin Deniz Tanr, agt, s. 55, 63.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

1292 Salnmesinde yaynlanan Tahrir-i Cedid sonular, Tuna gazetesinde neredilen

Salnme-i Vilyet-i Tuna, Defa 8, Sene 1292, s. 54a.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

gz nne alndnda da 1292 Salnmesindeki Vidin sonularnn eksik olduu anlalmaktadr.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Sancann da tahririne balanmtr.224 11 Mart 1876 tarihli Emlk ve Vergi Defteri Ni

Emlk ve Vergi Defterindeki hane saylar, vilyetteki nfus artn ve demografik

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

karlk, dnemin ngiliz, Fransz ve Avusturya-Macaristan mparatorluu konsoloslarnn raporlar

Tersane Konferans ncesinde Jocelyn tarafndan hazrlanarak ngiliz bykelisi Sir

Stavridesin raporu da yeni idari taksimat dorultusunda hazrlanmtr. Vidin, Trnova ve

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tablo 25. Prens erkaskiye gre Tuna Vilyeti nfusu240

Rusya tarafndan 18771878 Osmanl-Rus Harbi ncesinde mstakbel Bulgaristan

mer Turan, age, s. 86, 87.

Osmanl hkmetinin Berlin Antlamas arifesinde Rus iddialarna kar hazrlad bu

Nikola Todorov, age, s. 320; Kemal H. Karpat, age, s. 47.

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

II. Sreli Yaynlar

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

BEHAR, Cem, Osmanl mparatorluunun ve Trkiyenin Nfusu 1500-1927, Tarihi statistikler

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

SAYDAM, Abdullah, Krm ve Kafkasyadan Yaplan Gler ve Osmanl skn Siyaseti,

Tuna Vilyetinde Nfus Ve Demografi (1864-1877)

You might also like