Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

143

Caner EKDAI*

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

zet
Aristoteles mantyla ilgili olarak yanl bir anlama sonucu, siyah-beyaz
seenekleri dnda ara seenek brakmayan bir mantktr ifadesi olduka
yaygndr. Alev Alatl, Akln Yolu da Bir Deildir adl eserinde bu yanl
noktadan hareketle Aristoteles kkenli Bat mantnn alternatifi olarak bir
Dou mant da olabileceini ve hatta olduunu temellendirmeye almaktadr.
Bunu denerken Aristoteles mantyla ve genel olarak mantkla ilgili bir ok
ieriksel ve biimsel hata yapmaktadr. Felsefe eitimi alm olan yazarn bu
kadar ok yanl yapmas artcdr. Bu deerlendirmede, yaplm olan hatalar
aa karlarak mantn nelii, temelleri ve sembolik mantklarla ilikisi
sergilenecektir.

Anahtar Szckler
Akl yrtme, Aristoteles, elimezlik, karm, Hata, Kyas, Mantk, zdelik.

About Akln Yolu da Bir Deildir (by Alev Alatl)

Abstract
Its common false that Aristotles logic prefers us only two options like black and
white and these options are exclueded middle. Alev Alatl also has such false
opinions and says us her incorrect expressions by means of this book and tries her
arguments to establish. She asserts that Aristotles logic is one of possible logics
and we can call it western logic. So, there must be another one like eastern
logic. During her establishment she falls in formal and contentional falses about
formal logic too much. Its confusing that a writer who has master of philosophy
degree makes many mistakes. This critique aims at laying off falses and to show
Aristotles logic what really are.

Key Words
Argumentation, Aristotle, Contradictory, Fallacy, Identity, Logic, Syllogism.

Uluda niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Felsefe Blm Doktora rencisi, Felsefe

retmeni.

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

144

2010/15

Bir eseri eletirmek ve hakkn vererek deerlendirmek zor bir durumdur. Hele
bu, ok deer verilen, hatta hayran kitlesi olumu bir yazarnsa i daha da gleir.
Alev Alatl ite tam da byle bir zorluk karmaktadr. Ama Allahtan kendisinin yllar
nce yapm olduu bir kitap eletirisi1 bu anlamda yol gstericilik yaparak eletiri iini
kolaylatrmaktadr. Hemen hemen tm eserlerini okumu olduumuz yazar ok
birikimli, donanml ve bir kitab yazarken ele ald konuyla ilgili binlerce sayfalk
aratrma ve okuma yapabilen biridir. Bu ynyle ok zenli ve kl krk yaran,
okuyucusuna saygl bir aratrmac zellii vardr. Onun rnein, Orda Kimse Var
M?, Schrdingerin Kedisi veya Gogoln zinde adl nehir roman serilerini
okurken bir romana, bir kurguya hi benzemeyen, gerekten olmu olaylara ait tarihsel
belgelerle kar karya kalnd izlenimine kaplmamak elde deildir. Olay rgleri
ylesine sahicidir ve aina isimlerle doludur ki, insan hayret etmekten kendini alamaz.
Deerlendirmeleri o kadar ideolojilerin dnda ama onlar da iine alan bir yapdadr ki
sanki dnya d bir bilgenin nesnel ve isabetli aklamalarn dinliyor gibi olursunuz.
almalarndaki titizlik ve zeni, geni altyaps bilinen bir yazarn (internet
ortamndan hayat hikyesi daha geni bir ekilde renilebilir), eitimini de alm
olduu felsefe ve dolaysyla mantk alannda bir iddiada bulunan bu eserinde bylesine
ok sayda biimsel ve ieriksel hatay yapmamas gerekirdi. Eser ilk kez okunduunda
kendisiyle de mesajlalarak, burada ifade edilen eletiriler ana hatlaryla iletilmitir.
ten ve alnganlk gstermeyen bir dille byle bir duyarlla ve eletiriye ok memnun
olduunu belirtmitir. Kitabn, Lf Ola, Beri Gele! adl blmnden anlaldna
gre, Alev Alatl ile ilgili bir web sitesinde oluturulan tartma ortamnda meydana
gelen akl yrtmelerin yanllklar, tartmaclar arasndaki yanl anlalmalar ve ak
olmayan ifadelerin okluu zerine bu sitedeki bir grup kii, yaplan hatal akl
yrtmeleri toparlayp netletirmilerdir. Bu blm, yazarn dnda gelien ve bu
olaylarla i ie olan bu grubun almalarnn rn olup, safsata veya fallacy ad
verilen hatal akl yrtmeleri rneklemektedir. Yazar, bu blmn ncesini ve
sonrasn oluturacak bir takm dncelerini de buna ekleyerek bir btnlk
oluturmay amalam ve temelde Aristoteles Mantn eletiren bir iddiada
bulunmutur. Yazara yaplabilecek ilk eletiri, bu kitab kendi dnda oluan bir temel
metne, aklamalar, ilaveler ekleyerek alelacele ve zensizce oluturduu ynnde
olacaktr. nk Sayn Alatlnn gemii, eserleri ve kiilii bu kitapta grlen
btnszlkle ve yanllarla hi uyumamakta, bunlar bambaka birinin yazd
izlenimini dourmaktadr. Baka toplumlarda olduu gibi bizim toplumumuzda da
yaygn olan ve bilmeden yaplan Aristo Mant, Dz Mantk, Siyah-Beyaz Mantk
gibi olumsuz anlamdaki nitelemeler Sayn Alatl tarafndan ska Aristoteles mant
iin kullanlmaktadr. Bu da yazarn, klasik mantn temel zelliklerini tam olarak
anlamadan ve dolaysyla okuyucuya veremeden, belirli nyarglardan yola karak
eletirilerde bulunduunu gstermektedir. Bu deerlendirmede bir yandan ieriksel
anlamda yaplan hatalar gsterilirken veya eksiklikleri tamamlanrken dier yandan
biimsel hatalara dikkat ekilecektir.

Aydn Despotizmi, Alev Alatl, Alfa Basm Yaym Datm, 2002.

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

145

Genel Olarak Mantn Nelii ve Aristoteles Mantnn Dayand

Temel lkeler
Mantk Arapa sz, akl anlamlarna gelen nutk kelimesinden tremitir. Bat
dillerinde ise Yunanca yine ayn anlamlara gelen logos kelimesinden treyen ngilizce
logic, Almanca logik, Franszca logique gibi kelimelerle karlanmtr. Mantk iki
ekilde karmza kmaktadr. lki ve her eyden nceki anlamna gre tm insanlarn
sahip olduu bir potansiyel veya yetenektir. Akla uygun olma, elikiye, tutarszla yer
vermeme, samalamama, doru olma, gereklere uygun olma gibi zellikler, bir insann
dnmesi ve konumasnda onun mantkl olduunun iareti olarak kabul edilir.
Burada geen akla uygunluk veya tutarllk gibi ltler, iinde bulunulan toplumsal,
fiziksel koullarca da belirlenmektedir. rnein ilkel bir kabilenin her hasat zaman bir
insan kurban etmesi o zaman ve meknda yaayan insanlar iin mantkl olarak
grlebilmekteyken, gnmz insan iin bu olgu mantkszlk olduu kadar barbarlk
anlamna da gelmektedir. Ancak bu sosyolojik tespitten yola karak mantn tarihsel
ve toplumsal bir grelilik gsterdiini ve birok mantklar olabilecei sonucunu
karmamz hatal olacaktr. Burada greli olan kltrdr, ama insan akl, iinde
bulunulan kltr veya bilimi, dini, ideolojiyi kendisine lt alarak hep ayn alma
ve sonu karma tarz ile ilemektedir. Akl yrtmeleri konu alan mantk, akl
yrtmenin elerini oluturan nermelerin ierikleriyle ilgilenmez. erik, yani akl
yrtmemize zemin tekil eden ve kantlamaya altmz iddia ve bu iddiann
dayanan oluturan ncllerinin doruluu, bizim doruluk ltlerimizle ilgilidir.
nermelerimizin doru veya yanl olmas onlarn ltne, yani varl ve gereklii
nasl kavradmza ilikin olunca bu kavray biiminin (ama akl yrtmenin deil)
deiken ve greceli olmas da kanlmaz olmaktadr. rnein, u nermeler farkl
zaman ve kltrlerde doru veya yanl olabilmektedirler:
Dnya dzdr ve zaman bizim dmzda akp gitmektedir
Dnya yuvarlaktr ve zaman bizim dmzda akp gitmektedir
Dnya yuvarlaktr ve zaman grelidir.
Bu ifadelerden ilki Ortaada doru, sonrasnda yanltr. kincisi on yedinci
yzyldan itibaren doru, yirminci yzyldan itibaren yanltr. Sonuncusu ise
gnmzde doru olan bir nermedir. Bu ncllere gre yaplan bir akl yrtmeyle
gemi yolculuuna kacak bir kif, ilkiyle dnyann sonunda bir bolua decei
sonucuyla yolculuundan vazgeebilirken, dierleriyle balad noktaya dnecei
sonucuyla bu yolculua kmaya karar verebilir. akl yrtme de hatal deildir,
akl yrtme de geerlidir, ancak ncl durumundaki nermelerinin doruluu
deimektedir. Buna ramen yazar, kitap boyunca ak veya rtk bir biimde doulu
ve batl dnme tarzlarnn ve dolaysyla mantnn farkl olduunu gstermeye
almaktadr. Bunun iin de Nasrettin Hoca fkralarndan veya Hint, in gibi doulu
kltrlerin dnya grlerinden, hatta slam dnyasndan sk sk rnekler vermektedir
(Alatl, 2009: 15, 16, 18, 23, 25, 26, 47, 54). Ona gre batl mantk tek ynde sk
kalplar iinde sonulara varrken, doulu mantk ok ynl ve gevek kalplar iinde
alan bir zelliktedir. Burada gerekte yaplmas gereken belirleme kltrlerin hayat
alglay tarzndaki farkllk olmas gerekirken, akln ileyiinin kkten bir farkll
sonucuna ulalmtr. Eer tevekkl, kabullenme, kader, itaat etme, kretme

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

146

2010/15

gibi kavramlar insan hayatnda arlkl yer kaplarsa deerlendirmeleri de sadece somut
verilere dayanmaz, mucizelere, olaanst seeneklere veya sonulara da ans tanr ve
netice olarak bunlara da ular. Ancak bu sonulara ulaan doulu akl, akl
yrtmesinde gerekten farkl bir yntem mi kullanm, yoksa ncllerinin ieriini
batldan farkl m doldurmu, ltn m deitirmitir? Bize kalrsa ikincisi
olmutur. Bu tespitlerinin sonucu olarak yazar, Mutezileyi hem hem mantna,
bn Sinay da Aristoteles mantn hem hem mantna yaklatran kiiye rnek
olarak vermitir (a.e. 63). Yani doulu kiiler rnein Trkler, ayn anda ve ayn
koullarda bir aac hem aa hem de bir kedi olarak grmektedirler. Oysa slam ve
Hristiyan uygarlna damgasn vuran Aristotelesi gelenein dourduu Kndi,
Farabi, bn Sina, Gazali, bn Rd, Razi, Ebheri, Tusi, Crcani, Yanyal Esad Efendi,
Gelenbevi gibi birok mantk, Aristoteles mantn deitirmemi byk oranda
tekrar etmilerdir. Gerek Batda gerek Douda Aristotelesi mantk gelenei filozofun
eksik brakt veya yzeysel getii konular zerine eilerek bunlara dipnotlar,
rnekler ekleyerek, ana hatlar izilen bu alan genileterek tam bir bilim haline
getirmitir. Aklclyla tannan slam uygarlnn, mant kkten bir dnme
uratmas, deitirmesi, baka bir mantk bilimi ortaya koymas sz konusu olmamtr.
Esasnda biyolojik anlamda da insan soyunun devam etmesi, hayatta kalma becerisi
zdelik temelinde gerekleen bylesi akl yrtmelerle olabilmitir. Karsnda beliren
tehlikenin hem var hem de yok olduunu dnen birisi herhalde varln
srdremezdi. zdelik ilkesini temele alan insan, hayat karsnda baarl olabilmitir.
zetlenirse, mantk ilk anlamyla insan aklnn bir zellii olarak belli kalplara
dayanarak karmlarda, kantlamalarda bulunma yetenei eklinde belirmektedir.
Yazarn birinci hatas da ilk anlamnda insan aklnn ortak bir yetenei olan ve zdelik
temelinde ileyen mant, bir bilim olan mantk ile kartrmasndan
kaynaklanmaktadr.
kinci anlamyla bir bilim olan mantk, doru, geerli ve salam dnmenin,
akl yrtmenin, kantlamann kurallarn ve kalplarn aratrmaktadr. Doru
dnmenin bilimi de diyebileceimiz bu disiplini yazar, eski slam mantklarnn
tabiri ile mizan-l akl, yani akln lt olarak tanmlamay tercih etmitir (a.e. 11,
47). eitli mantk tanmlamalarndan biri de bu olmakla beraber, salt byle alndnda
eksik bir tanmdr. Eer mantk biliminin tanmda, doru ve salam dnmenin
kurallarnn ve biimlerinin incelendii, yanl karmlarn belirlendii ve ancak bu
yanyla evrenselleerek akln bir lt olduu vurgulanrsa, yukardaki tanmn
eksikliinden kurtularak tam bir tanm olacaktr. Sayn Alatl tarafndan bu tanmn
bylece, yani eksik olarak verilii, okuyucuya byle sunulmasnn tercih edilii gelii
gzel olmayp belli bir iddiay desteklemek iin zellikle seilmi izlenimi
dourmaktadr. nk bu iddiann devamnda akln ltnn sadece Aristoteles
mantnda olduu gibi birileri veya bir kltr tarafndan deil, bizzat akln kendisi
tarafndan belirlenebilecei ve dolaysyla birok akl lt olabilecei, bizim de kendi
mantklarmz oluturabileceimiz sonucuna ulalmaktadr. Onun ileri srd tez,
Dou ve Bat aklnn farkl alt eklinde olunca ister istemez mantk bilimine ilikin
olan tanmlamas da dnme uramaktadr. Eer mantk biliminin kendisi bir lt
olarak kabul edilirse, ltn de deikenliinden veya greliliinden artk rahatlkla
sz edilebilir hale gelinecektir. Kald ki temelini evrensel bir akln ileyii gibi bir
olguya dayandran bir bilim olarak mantk, acaba baka bir corafya ve baka bir

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

147

toplumda bu kadar kkten farkl baka bir mantk olarak belirebilir mi, tartmaldr.
Yazarn balangta ortaya koyduu tanm gemite yaplm, ama gnmz
mantklarnn artk tercih etmedii, yanl anlamalara yol aabilen yoruma ak ve
eksik bir tanmdr. Yukarda rneklendirdiimiz duruma gre akln lt tanm, akl
yrtmenin deil de nermelerin doruluunu tespit ederken devreye giren bir mihenk
ta olmaya daha uygun gzkmektedir. nk iinde bulunulan kltr, bilimin verileri,
bireyin kendi alglar ve hatta akln yine herhangi bir referans noktasna gre (rnein
matematiin aksiyomlar) belirledii bir takm temeller bir bilginin doruluunun lt
olabilmektedir, yoksa akl yrtmenin deil.
Aristoteles balangta mant bir bilim olarak kurmam, doru bilgiyi aratran
kimselere gvenilir bir yntem, bir ara bulmak istemi ve onu bir alet (organon) olarak
grmtr. Doal olarak akl yrtmelerin dayand en temel elemanlar olarak nerme
ve kavramlar ele alm, zmlemitir. Deneysel yntemi, yani tmevarm (epagoge)
olaslkl sonulara ulatrd iin bir yana brakm ve bizi zorunlu olarak geerli
sonulara gtren tek yntemin tmdengelim (apodeiksis) olduunu sylemitir. O
zaman ona gre, gvenilir bir bilgiye ulatracak yntemde aranacak temel zellik,
kantlanacak iddiann, yani sonucun eldeki verilerden zorunlu olarak kmasdr.
Ancak byle bir durumda bilgi gvenilir, zorunlu ve geerli olabilmektedir. Bu
sorularn O, Organonu oluturan eserlerinde ayrntl bir biimde ele alr ve analiz
eder. Aristoteles sonras mantklarn bu klliyat zerine yaptklar almalarla mantk
ok daha sonralar bir bilim haline gelmitir. Tm insanlarda ortak olarak bulunan bu
ileyi tarz, ortak olma zelliini varlklarda ve insan aklnda bulunduu varsaylan
birtakm ilkelerden almaktadr. Yani Aristoteleste akln ilkeleri ayn zamanda varln
da ilkeleridir. Filozofun mant, onun varlk hakkndaki grleriyle, yani
metafiziiyle, felsefesiyle i ie getii iin ister istemez felsefi bir arka plan
bulunmaktadr. nsan aklnn ileyiini hep ayn yapan a priori temeller sz konusudur.
Filozofun, Metafizik adl eserinde irdeledii bu temel ilkelere akln ilkeleri veya
mantn ilkeleri denmektedir. Buna gre zdelik, elimezlik ve nc Halin
mknszl olmak zere akl ilkesi mevcuttur. Tm bu ilkeler aslnda zdeliin
farkl biimde ifadelerinden baka bir ey deildir. Temele alnan ilke her eyin
kendisiyle ayn kald, srekli deiip durmad, ayn anda hem o, hem de bu olmad
dncesidir. Bu mantn dayand en temel ilke zdelik olduu iin Aristoteles
kkenli mantklara zdelik mant da denilebilir.

Akln lkeleri
1- zdelik ilkesi (principum identitas, the law of identity): A=A veya (p p)
olarak sembolletirilen, bir eyin kendisi olduunu ifade eden, aynla vurgu yapan
bir ilkedir. Bir dnme zincirinin banda bir varla veya bir eye hangi anlam
veriliyorsa o dnme zincirinin sonuna kadar bu anlamn ayn kalmas demektir.
rnein u an ve u koullarda u cisme aa deniliyorsa, yine u an ve u koullarda
ayn cisme ev denilemez. Bu ilke ok basit grnmesine ramen, insan hayatnn
devam ve bilginin olana iin en nemli dayanak ve k noktasdr. Eer her ey ayn
an ve ayn koullarda hem yle hem byle olsayd, hibir ey hakknda hibir ey
sylenemez, hibir ey kavranamaz, hibir ey olmazd. Aristoteles bylesi bir ilkeye
ularken kendisinden nceki dnemin, zellikle de Sofistlerin ortaya koymu olduu

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

148

2010/15

tarihsel ve greli bilgiler anlayn eletirerek felsefesini oluturmutur. nsann her

eyin ls olduu, bir eyin ayn anda hem o hem bu olduu koullarda kimse yargda
bulunamayacak, bilginin olana tahrip edilecektir. Oysa yaam ve saduyu bize bunun
tam tersini gstermektedir. O halde deien ve olua tabi olan yanmz ayryken,
deimeyen hep ayn kalan bir baka yanmz da vardr. Filozofun z adn verdii bu
ekirdek varlk, cins ve trlerde hep ayn kalr ve bireysel varlklarn maddelerini
biimleyerek onlar var eder. Bu yanyla her bireysel varlk, u aa, Ahmet, bu
okul birer tzdr. Ona gre tz (substantia), maddesi ve biimiyle birlikte var olan
bileik yapdaki her birey, bilgi cmlelerinde ise ancak zne ya da konu olup bir nitelik
veya yklem olamayan, bamsz olarak var olan her tikel eydir. Platonun tersine
gereklii bu dnyaya indiren filozof, tikel bireysel tzlerin deiime tabi olan yanlarn
madde, olmayan yanlarn ise birer z, form veya idea olarak kabul etmitir. te
varlklarn ortaklaa sahip olduklar, ama onlar yle yapan trsel ayrc temel zellikler
onlarn zlerini, ayrc olmayan genel ortak zellikleri ise ilineklerini oluturur. Bir
tanm, bu nedenlerle bir tr z belirlemesi, varlklarn ne olduklarnn aa
karlmas ilemidir. Doru bilgiler varlklarn bu yaplarndan dolay mmkndr ve
dolaysyla bilim mmkndr. te itiraz edilen mantk, burada anlan zdelik
mantdr ve yazar eylerin ayn anda ve ayn koullarda hem kendi kendilerine zde
olabilecekleri hem de kendi kendilerinden farkl bir ey olabilecekleri iddiasnda
bulunmaktadr.
2- elimezlik ilkesi (principum contradictionis, the law of contradiction):
Sembolik olarak ~ (p ~ q) eklinde ifade edilen bu ilke bir eyin ayn anda ve ayn
koullarda hem kendisi hem de kendisi olmayan bir ey olamayacan sylemektedir.
Aristotelesin deyimiyle bir konuya ayn yklem hem olumlu hem de olumsuz olarak
yklenemez, eliki oluturur. Varln eitli eliik zelliklerden geerek olutuu ve
deitii gz nne alnrsa bu ilke yanl gibi grnmektedir. Oysa lka felsefesinin
bu nemli problemine Aristotelesin verdii yant potansiyel (kuvve, dunamis) ile aktel
(fiil, energeia, entelekhia) olann ayrmn yapmakla olmutur. Bir varln u an olduu
ey aktel haliyken gemite olabilecei imkn, olanak durumlar veya gelecekte
olabilecei imknlar onun potansiyelidir. Ancak belli bir an ve koulda bunlardan ancak
biri o varln ereine de bal olarak gerek olabilmektedir. Madde, somut bireysel
varln potansiyeli iken, form ayn varln gerekleen durumunu, yani aktel yann
oluturmaktadr. Bylece potansiyel ve aktel ya da olanak ve gereklik anlay ile
elime durumu bir zme kavuturulmu olmaktadr.
Sayn Alatlnn da dhil olduu birok kii Aristoteles mantnn bir siyahbeyaz dikotomisi oluturarak gerek hayatta aslnda ara renklere, gri tonlara izin veren,
baka seenekleri de gz nne alan fiili durumlar grmezden geldiini ve dz bir
mantk olduunu ileri srerek eletirmektedir. Bu da yazarn ikinci nemli hatas olarak
grnmektedir. nk olumsuzlamann (negation) tek bir tr olmayp, kartlk
(contrary) ve eliiklik (contradictory) olmak zere en azndan iki ekli sz konusudur.
Kart (zt) olan eyler fiziksel bir nesne veya olgunun, yani ayn bir cinsin iki u
noktasn olutururlar ve ara durumlara izin verirler. rnein k gibi tek bir olgunun
bir ucunu siyah ve dier ucunu beyaz olarak nitelemekle bir kartlk oluturulabilir.
Ama bu iki rengin arasna birok baka renk yerleebilmekte ve k sz konusu
olduunda sadece iki renk seeneinden bahsedilememektedir. Keza uzun-ksa, scaksouk, tembel-alkan birer kartlk rneidir. eliik olan eyler ise bir nesne, olgu

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

149

veya ey ile onun dnda kalan btn nesneler, olgular veya eyler arasnda
olumaktadr. rnein siyahn eliii siyah olmayandr. Siyah olmayan kmesi iine
ise siyah gibi belirli bir eyin dnda kalan ve bir belirsizlik, sonsuzluk alan oluturan
her ey girmektedir. Mantk ve matematiki De Morgana gre eliik olan eylerin
toplam tm evreni oluturmaktadr (x + x olmayan = Evren). imdi bu tanmdan yola
ktmzda iki eliik seenek olan siyah ve siyah olmayan arasna yerletirecek bir ara
durum kalmamakta, gri veya mavi gibi bir seenek de siyah olmayanlar kmesinde yer
almaktadr. Sonuta eliikler arasnda keskin bir hat olumakta ve bu da ancak iki
seenee izin vermektedir.
O halde Aristoteles mantnn ya siyah ya da beyaz seeneklerini ileri
srdn sylemek ncelikle yanl bir bilmeye dayanmaktadr. Ancak bu tip
eletiriler kendilerini temellendirirken ada fizik biliminin verilerinden yola karak,
bir bilginin doruluu veya yanllnn tespit edilemeyecei belirsiz durumlarn
varlnn da geleneksel mant ykt sonucuna ulamaktadrlar. Oysa fuzzy mantk
(bulank mantk) da dhil olmak zere ok deerli mantklar Aristoteles mantn
ykmamakta, onu temele alarak doru ve yanl deerlerinin arasnda, ara deer
durumlar (belirsiz deeri) oluturmaktadrlar. Aristoteles mantna gerek darbeyi bu
durumlar vurmaktadrlar. nk doru ve yanl deerleri eliiklik ilkesi temelinde
olumaktadrlar. Bir ey kendisiyse, zdese yani bilgi nesnesine uygunsa doru,
deilse, yani eliikse yanltr. rnein Tebeir beyazdr nermesi tebeir gerekten
beyazsa doru, tebeir mavi ise eliik olaca iin yanl olacaktr. Fiziin yeni verileri
tebeirin tam olarak ne renk olduunun bilinemeyecei bulank, belirsiz gei
durumlarn n grd iin bu belirsiz olan durumlarn mantktaki deeri doru veya
yanla belli bir yzde olarak yaknlkla belirlenmektedir. rnein doruluk deerleri 0
(Y) ile 1 (D) leinde ele alnp, bu iki deerin aras derecelendirildiinde,
0 (tam yanl),
0.1 (az doru-ok yanl),
0.2,
.
.
0.5 (yar doru-yar yanl),
.
.
0.8,
0.9 (ok doru-az yanl),
1 (tam doru),
olarak tespit edilmektedir. Bu gei durumlarndaki bulanklk ise aslnda hibir zaman
aamayacamz bir fiziksel gereklik oluturmaktadr. Ancak dikkat edilirse bulank
mantk veya ok deerli mantklar 1 ve 0 gibi temel iki deeri inkr etmeyip onu da
iine alan bir anlay temsil etmektedirler. Buradaki bir dier nemli nokta da
Aristoteles mantnn doru ve yanl deerlerini eliiklik ilkesi temelinde

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

150

2010/15

oluturmasna karlk, ok deerli mantklarn kartlk durumunu temele almasdr.

nk Aristoteleste olann olduunu sylemek doru, olann olmadn sylemek
yanl olup bir elikidir. Doru deeri ile yanl deeri iki eliik durumun ifadesidir.
Oysa ok deerli mantklar olumsuzlamann bir dier biimi olan kartlk durumlarn
da bu deerlendirmenin iine dhil etmi gibi grnmektedirler. ada fizik alannda
ortaya kan belirsizlik ilkesine gre, atom alt bir paracn konumunu daha duyarl
bir hlde lmeye altmzda momentumunu da o lde belirsiz hale getirmi
oluruz. Yaygn kan (Kopenhag yorumu) bu imknszln sebebinin lm aletlerinden
ziyade lmn kendisinde olduu eklindedir. Byle olunca da hayatta karlatmz
olaylarn kesin deil belirsiz ve olaslklar ieren durumlar eklinde cereyan etmekte
olduu sonucu karlmaktadr. In yapsnn birbiriyle uyumayan hem parack hem
de dalga karakterlerini iermesi, kuantum fiziinin olaslklar, paralel evrenler ieren
teorileri de ileri iyice rndan karmaktadr. Ancak zellikle fizik biliminin gelip
dayand noktann artk yeni bir teoriye, Kuhncu bir deyile paradigma deiimine
ihtiya duyulduunun bir kant olarak da grlmektedir. Atom alt evrende karlalan
bu durumu atom st evrene (normal dnyaya) genileterek hayatmz buna gre
dzenleme istei, bu evrenin imdiye kadar kendi iinde oluturmu olduu sisteme ve
kurallara aykr gelecektir. ster dinsel adan ister bilimsel adan baklsn sonuta her
yaam ortam, her eko-sistem kendi kurallarn dayatmaktadr. Yaadmz dnya
zdelik mantn gerektiren bir yap gstermektedir. Nasl ki Einsteinn genel ve zel
grelilik teorileri Newton teorilerini rtmeyip, onlar da iine alan bir yapdaysa, ok
deerli mantklar da Aristoteles mantn iine alan ve gnlk hayatta daha salam
sonular veren bir yapdadr. Mantk Necati ner bu konuyla ilgili olarak unu
demektedir:
- Doentlik tezinizin konusu mantn menei ile ilgili, bu konuyu neden
setiniz?
- almam srasnda Ziya Gkalp'n Trk Medeniyeti Tarihi adl eserinde Trk
Mant balndaki blm dikkatimi ekti. Gkalp burada mantn meneinin
toplumsal olduu, ilkelerinin ferde toplum tarafndan empoze edildii fikrini
Fransz Sosyolojisi Okulunun dnrlerinin grne uyarak eski Trklerin
toplum hayatn ele alp baz mantk ilkelerinin nasl doduunu aklamaya
alyor. Bu farkl gr incelemek istedim ve doentlik tezi olarak Fransz
Sosyoloji Okuluna Gre Mantn Meneinin Sosyolojik zah adl bir konu
setim. Yaptm incelemede Fransz Sosyoloji Okulu'nun bu grnn yanl
olduu, form olarak mantkl dnmenin doutan ve deimez olduu, en ilkel
insanla en medeni insan arasnda bu bakmdan bir fark bulunmadn grdm.
Mantkl dnmenin bir tekml sonucu meydana gelmedii btn insanlarda
ayn olduu fikrinde olanlara itirak ettim. Bu almamda, ilkel toplumda
yaayan bir insanla, medeni bir toplum ierisinde yaayan insann farkl
dncelere sahip olduunu bu farklln mantktan deil zihniyetten
kaynaklandn tespit ettim. Batl dnrler iki farkl zihniyetten bahsederler.
Birincisini pozitif veya medeni ikincisini, magique, mystique veya primitif diye
adlandrrlar. Ben bunlardan birincisine olgusal (pozitif) ikincisine bysel
(magique) demeyi tercih ettim. (Kl, 1999: 9, 10)

Ortaya kan bu yeni mantklarn aslnda zdelik ilkesine deil, elimezlik

ilkesine bir eletiri getirdikleri ve doruyanl gibi elien iki deerin yan sra ara
deerler oluturduklar gzlenmektedir. Bu anlamda ok deerli mantklarn yanl

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

151

deerinin belirsizliine, yani De Morgann x-olmayanlar alannn sonsuzluunun

dourmu olduu belirsizlie (dolaysyla doru ve zellikle de yanl deerinin kesin
olarak belirlenememesine) eletiri yaparak ortaya kt, ama hala zdelik ilkesini
muhafaza ettikleri sylenebilir.
3- nc halin imknszl ilkesi (tertium non datur, the law of middle
exclue): (p ~p) eklinde ifade edilen bu ilke elimezlik ilkesiyle beraber en ok
eletiriye tabii tutulan ilke olarak grlmektedir. nc halin imknszl ilkesi
orijinal bir ilke olmayp elimezlik ilkesinin bir sonucu olarak kmaktadr. Dolaysyla
elimezlik iin yaplan tm eletiriler ve belirlemeler bu ilke iin de sz konusudur. Bir
eyin ya kendisi ya da kendisi olmayan bir ey olabileceini, nc bir seenein veya
ara bir durumun olamayacan bildirmektedir. eliki ilkesi gerei evren p ve onun
sonsuz sayda eliii olan ~ p eklinde ikiye blnyorsa ara durumun yokluu ilkesi
gerei de bu ikisinin dnda bir seeneimiz olamamaktadr. Bir ey ya vardr ya
yoktur, ya siyahtr ya siyah olmayandr ve bir bilgi de ya dorudur ya yanltr. Lotfi
Asker Zadehin bulank mant, temelde doru ve yanl deerlerini reddetmeden ara
durumlarn bulanklna, snrlarn belirsizliine dikkat ekmektedir. Bu anlayn
eliiklik ilkesinden te kartl temele alan ve doru-yanl deerlerini bunun zerine
ina eden bir yap arz ediyormu gibi grnd sylenmiti. Ya kartlkta grlen bu
geili durumun iki eliik elemanda da olaca ve birinden dierine keskin bir snrla
geilemeyecei varsaylmakta, ya da artk doru ve yanl deerleri, olumsuzlamann
eliiklik trnden kartlk trne doru kaydrlarak tanmlanmaktadr. Her iki
durumda da temel kavraylarda bir deiim sz konusu olduu iin bu mantk
yanltr, teki dorudur deerlendirmeleri grelidir. Bu konu ikinci akl ilkesi
balamnda ele alnd iin daha fazla irdelenmeyecektir. Mantklarn drdnc bir
akl ilkesi olarak gsterdii ve Leibniz kkenli olan yeter sebep ilkesi Aristoteleste
bulunmayan ve saf bir akl ilkesi olup olmad tartmal olan bir ilke olduundan
burada ele alnmayacaktr. Ve aslnda bu eletiride temel olan ilke zdelik olduu iin
zdelik ilkesi ve onun trevleri olan dier iki ilke ele alnp incelenmitir.

Yazarn eriksel ve Biimsel Hatalar

Eserde yalnzca bir bilim olarak mantk ile bir dnme biimi olarak
mantkn birbirine kartrlmas sorunu bulunmamakta, bunun yan sra birok ierik,
bilgi ve biim, yazm veya eviri hatalar da yer almaktadr. rnein eserin, Akln
Yolu Bir Deildir adl blmnde insanlarn kelimelerle dnd iddia edilmekte ve
birka sayfa boyunca bu ifade kullanlmaktadr (Alatl, 2009: 37). Kelime szlkte,
Anlam olan ses veya ses birlii, szck olarak tanmlanyor (TDK Trke Szlk,
1998: 1264). Psikoloji biliminin verilerinden yola karak ve szln bu tanmna
bakarak ses veya ses birlikleri ile deil, kavramlar ile dndmz sylemek
daha doru olacaktr. Kavramlar dnmenin temel elemanlar olup nesnelerin genel ve
kalc tasarmlardr. Yazarn burada, kavramla kelimeyi birbirine kartrd
grlmektedir.
Ayn kartrma Akln Ezeli ls blmnde felsefi birer kavram olan ve
Trke karlklarnn olmad ileri srlen a priori ve a posteriori kavramlar iin de
karmza kmaktadr. Kendi karln bulmakta zgr olduunu iddia eden yazar, a

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

152

2010/15

priori terimini kabullenilmi bilgi, a posteriori terimini denenmi bilgi olarak

Trkeletiriyor (Alatl, 2009: 49-50). Oysa bu iki kavram felsefi terminolojinin, nsel
(a priori) ve sonsal (a posteriori) olarak Trke karlklar olan, yerlemi ve iyi
bilinen kavramlardr. Herhangi bir felsefe szl, felsefe ansiklopedisi veya genel
olarak bir felsefe kitabna bile bakldnda bu iki terimin Trke karlklar hep ayn
biimde grlebilecektir (Cevizci, 2005: 135, 136, 1293; Gl v.d. 2002: 1, 2, 1100,
1327; Akarsu, 1979: 22, 137, 138, 157; Tokatl, 1973: 30, vb.). zleyen paragraflarda,
mantn biri klid, dieri Aristoteles olan iki ayr temsilci ile iki ayr koldan ortaya
kt iddias yer almaktadr (Alatl, 2009: 55). Mantn tm bilim ve insan
dnmesinin temelinde olma zelliiyle zaten tm insanlarda ve bilim dallarnda
bulunma gereklilii bir yana braklrsa, aslnda klid, mantn deil, matematiin
daha dorusu geometrinin kurucusu olarak bilinmektedir. Her ne kadar matematiksel
ispatlar tmdengelimsel bir akl yrtmeye dayansa da bu matematiin bir mantk
olduunu gstermez. Geri sembolik mantk, Russell gibi matematikilerin matematii
manta indirgeme abalarnn bir rndr ama baarl olamamtr. Bilim tarihileri
klidi matematiin temellerine yerletirirken Sayn Alatlnn bu yorumu ok ilgin
durmaktadr. Bu blmdeki bir dier bilgi hatas da peripatetik gelenei Platon ve
Aristoteles evresi olarak sunmakla olumutur (a.e. 55). Platon gelenei veya okulu
Akademia olarak anlrken Aristoteles Okulu Lykeum (Lise) olarak bilinmektedir. Yine
bu okula, Aristoteles Okuluna, ama sadece bu okula ayn zamanda peripatetikler
denilmektedir. Eflatun ve Aristonun evrelerinden olup diye balayan bir aklama
okuyucuyu yanltacak, her iki filozofu ayn ekol iinde grmelerine yol aacaktr.
Devamnda, Aristoya gre, felsefe ve bilim ayn uratr. Tmevarm dediimiz akl
yrtme biimini kullanarak, eldeki verilerden evrensel sonulara ulalmaya allr.
ifadesini bu haliyle vermek okuyucuda Aristotelesin tmevarm m, tmdengelimi mi
esas yntem olarak kabul ettii ve geerli saydna ilikin bir kuku yaratacaktr. Oysa
filozof epagogeyi (tmevarm yntemini) nemsemekle beraber, ele alnan evrenin
tmyle incelenmesinin mmkn olmamasndan dolay zorunlu sonularn sadece
tmdengelim yntemiyle elde edilebileceini sylemitir. Bunu byle belirtmek kafa
karkln ortadan kaldrabilirdi.
Bunlarn yannda eviri hatas m dizgi hatas m belli olmayan karklklar,
yanl eviriler ve aktarmalar sz konusudur. rnein Meraklsna adl balkta,
Temporal modal logic ifadesi yazar tarafndan Zamanl artl mantk olarak
evrilmitir, ancak dorusu zamanl kiplik mant veya Sreli kiplik mant
olmalyd (a.e. 65). Argman teriminin eski dildeki karl olarak kaziyye verilmitir
ki, kaziyye esasnda nerme anlamna gelmektedir (a.e.). Devam eden satrlarda,
kaziyye argman olarak kabul edildiine gre, argman aklayan bilgiler
verilmeliyken, nermenin ne olduuna ilikin bir takm alnt ve aklamalar yer
almakta ve karklklar dizisi iinden klmaz bir noktaya doru gitmektedir. Belki de
yazarn, argman ile nermeyi ayn kabul edip kaziyye terimini kullandn
varsaymamz gerekmektedir. Ayrca yine bu aklamalar iinde nerme terimi, bir
inancn ifadesi olarak da tanmlanmtr (a.e.). Oysa nermeler, yaygn olarak inan,
duygu, emir, dilek, istek, dua ve soru cmlelerinden ayr tutularak doru veya yanl bir
yarg bildiren nesnel cmleler veya yarglar olarak kabul edilmektedir. nan bildiren
cmlelerin nerme olup olmad geri bir mantk felsefesi konusu olup tartmaldr ve
deontik mantk ad verilen bir alanda deerlere (inanca ait deerlere) ait nermelerin

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

153

ele alnmas sz konusudur (zlem, 1991: 107-112, 323-324). Meraklsna adl

balklarn (nk bu sayfalarda Meraklsna ad altnda birok balk var ve ele
alnan kavramlar bu balklar altnda aklanmaya allyor.) bir dierinde nermenin
Osmanlca karl olarak burhan terimi verilmitir (Alatl, 2009: 66). Oysa burhan
kantlama demektir ve bu yaznn izleyen paragrafnda da aslnda burhann karl
olan argman, yani kantlamaya ait aklamalar yer almaktadr. Bu da tpk kaziyyenin
aklamasnda dlen bir karkl dndrmektedir. Eer olumlu dnrsek, bir
dizgi hatas olmu ve argmann karl olan burhan terimi ile nermenin karl
olan kaziyye terimi ile bunlara ait olan aklamalar yer deitirmitir, diyebiliriz. Bu
durumda da dzeltme, kontrol, inceleme aamalarna ait eletirileri engellemek mmkn
olmayacaktr. Burhana ait aklamalar iinde nemli bir bilgi yanl gze arpmaktadr.
Bir argmann geerli olup olmad, bileenlerinin tutarllklar ile llr denmitir
ki dorusu, Bir argmann geerlilii, sonucun ncllerden zorunlu olarak kp
kmadyla llr, eklinde olmalyd (a.e. 65).
Eserde, rnek vermek amacyla oluturulan veya eitli alntlar yaplarak
kurulan karmlar birok hatalar iermekte, terim saylar kurala uygun olmamakta
veya terimlerin anlamlar hep ayn kullanlmamaktadr. Byle hatal rnekler vermemek
ve karmlar olutururken ok anlamllk yanltsna yol amamak iin ncller ve
sonu nermelerinde geen terimlerin hep ayn olmas lazmdr. Oysa terimlerin ve
nermelerin zensizce seildii ve geliigzel rneklerin oluturulduu, bylece anlam
bulanklklarna yol ald gzlenmektedir. rnein,
Su kaynanda scakl 100 dereceyi bulur,
orta terim
100 derece suya el dayanmaz,
orta terim
O halde kaynayan suya elini sokarsan yanarsn
?

karmnda geen hem terimler hem de nermeler asndan sorunlar vardr. Basit bir
kyasta kk, byk ve orta terim olmak zere sadece terim bulunmas gerekirken,
burada durum byle olmamtr. Ayrca bu kyas basit ve koullu kyasn bir bileimi
gibi grnmekte, ama yine terimler karmaas ve kurallara uymama sorunu
gzlenmektedir. Aklk ve netlik' mantksalln arad temel zellikler olduuna
gre, bylesi akl yrtmeler oluturmak yerine rnein u daha uygun olurdu:
Tm kaynayan sularn scakl 100 derecedir,
orta terim
Tm kaynayan sular el yakar,
orta terim
O halde baz el yakan (eylerin) larn scakl 100 derecedir
kk terim

byk terim

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

154

2010/15

Bu kyas nc biim DARAPTI2 kipinden, sonu veren, terimleri ve kurallar

asndan uygun ve geerli olarak oluturulmu bir yapdadr.
Tmdengelimin tanmland bir paragrafn banda karm, istidll, dedksiyon
kavramlarna yer verilmi ama tmdengelim terimi hi kullanlmam ki bu, bir
eksikliktir (a.e. 67). Devamnda tmdengelime deinilmekte ancak sadece tmel
ncllerden zel sonular karmak eklinde bir ifadeyle eksik olarak tanmlanmaktadr.
Tmdengelimsel akl yrtmede tmel ncllerden ayn zamanda yine tmel sonular
da karlmaktadr (a.e. 68, 72). Ayrca bu tip akl yrtmelerdeki zorunluluu belirtmek
zere Yunanca kkenli apodeiktik terimi kullanlr. Ancak yazar, sanrz bu anlam
kastederek didaktik terimini kullanmtr. Didaktik szc, retici yapda olan
demek olup tamamen yanl bir karlkta yazlmtr. Yine bu balk altnda bir dier
bilgi hatas, Tmdengelen argmann sonularnn doru olmas iin ncllerinin
doru olmas gerekir, diyerek yaplmtr (a.e. 72). nk yanl ncllerden geerli
bir biimde doru veya yanl sonular karlabilir. Doruluk ve yanllk deerleri
olgusal bir denetlemeye baldr ve biimsel bir yapda olan Aristoteles mant olguyla,
ierikle ilgilenmez, sadece akl yrtmenin formuna bakar. Dorusu, Tmdengelen
argmann nclleri doruyken sonucu yanl olamaz eklinde olmalyd.
Tmevarmn geerlilik durumuna ilikin bir bilgi de eksik verilerek yanl anlamalara
yol aabilmektedir. Alatl, bir gazete yazarnn yazsn eserine tayarak eletirmi,
yazsndaki verilerin eksiklikleri yznden bu gazete yazarnn iddia ettii tmevarmsal
argmann geersiz olduunu sylemi ve eer istatistiksel veriler yeterli olsayd bu
gazete yazarnn argmannn geerli olabilecei anlamn dourmutur (a.e. 74-75).
Oysa istatistiksel veriler yeterli bile olsayd, bilindii gibi tm tmevarmsal akl
yrtmeler, ele alnan evrenin sonsuz sayda eleman olmasndan tr tam bir inceleme
yaplamayaca ve sonucunu gelecee ilikin bir inanla oluturduu iin geersizdir.
Devam eden satrlardaki bir dier hata ise mantklarn bir kyas tr olarak kabul ettii
bir entimem, yani eksik nermeli bir kyas rnei vererek, verdii bu rnein bir
aklama olduunu sylemesidir (a.e. 76). Elbette ki salam, net ve doru bir kyas
biimsel olarak da kurallara uygun olmaldr, ancak bu, eksik nermeli bir kyas kyas
olmaktan karp aklama gibi bir kategori altna getirmez.
Kitabn Lf Ola, Beri Gele! adl blm tmyle mantk hatalarna, safsatalara
ayrlm ve ok detayl bir biimde hata trleri ve rnekleri verilmitir. Bu blmn
varlnn bile yazarn kitabnda iddia ettii Aristoteles mantnn tek geerli akl
yrtme ls olmad, baka mantklar da olabilecei teziyle bir eliki oluturduu
ok aktr. Eer bir iddia bir dnceyi rtmeyi amalyorsa, o dnce sisteminin
2

Klasik mantkta, kyasn kipleri ifadesi, drt temel nerme olan tmel olumlu, tmel
olumsuz, tikel olumlu ve tikel olumsuz nermelerin, iki ncl ve bir sonu nermesinden
oluan ve toplam nermesi olan basit bir kyasla alabilecei olas sralanmalar anlamna
gelmektedir. Daha sonralar mantklar, kip ve biimini birlikte dndmzde 256 eidi
olabilen bu kyaslardan geerli olan 24 tanesini Latince DARAPTI, BARBARA, FERIO gibi,
sesli harfleri ve dizilileri belli bir anlama gelmek zere uydurulmu olan kelimelerle
sembolletirmilerdir. te yandan Kyasn biimleri veya ekilleri ifadesi ise, basit bir
kyasta geen terimin (kk, byk ve orta terim) zne veya yklem olmalarna bal
olarak, bu nermede olas olan sralanmalaryla ortaya kabilecek drt biimi
anlatmaktadr (Daha geni bilgi iin baknz: Mantk- A.Kadir en, Mantk-Doan zlem,
Klasik Mantk-Necati ner).

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

155

ortaya koymu olduu kurallar temele alp bunun dnda kalan veya o kurallara
uymayan hatal durumlar ve dnme biimlerini rnek vererek, Bunlar hatal
dnme rnekleridir demesi, rtlmeye allan dnce sistemini batan kabul
etmesi anlamna gelir. Bu eliki Sayn Alatlnn bu satrlarnda uzunca bir blm
boyunca yer alarak, aslnda kendi eletirdii mantn da eletirmi olduu yanl
dnme rneklerini okuyucuya sunmutur. stelik Ne ki akln lsnn tek
standard da Aristo mant deil! Hibir zaman da olmam! Safsata diye bir eyin var
olmaktan te, yaygn olmasnn belki bir nedeni de bu! demekle kendi elikisini
kendisi net bir biimde ifade etmitir (a.e. 135). Bu blmn iinde de zensizce
verilmi biim ve ierik hatalar birbirini takip etmekte ve okuyucuyu aknla
drmektedir. rnein,
Btn insanlar tutucudur
Mine de bir insandr
O halde Mine de tutucudur
gibi bir kyas yanl ve geersiz olarak nitelemitir (a.e. 84-85). Oysa verilen rnekteki
kyas geerli, ama nermeler yanltr. nermelerin doru veya yanl olmas formel
mantk asndan karmn geerliliini etkilememektedir. Ancak geerli ve salam
akl yrtmeler doru nermelerle yaplan akl yrtmelerdir. Ama yanl nermelerle
balanan ve yanl sonuca ulalan akl yrtmeler de geerlidir! Yeter ki akl
yrtmenin kurallarna veya kalplarna uygun olsun. rnein,
Tm kitaplar masadr
Tm denizler kitaptr
O halde tm denizler masadr
eklindeki bir kantlama veya akl yrtme geerli bir akl yrtmedir. nk ncller
size zorunlu olarak bu sonucu kartmaktadr. nermelerinizin yanl olmas referans
noktasna (bilime, kltre, koullara veya kiiye) baldr ve bu karmn geerliliini
etkilememektedir. Doru nermeler kullanlarak ayn kantlama kalbyla aadaki gibi
yine geerli ama ayn zamanda doru ve salam bir karm yaplm olunur:
Tm kediler hayvandr
Tm siyam kedileri kedidir
O halde tm siyam kedileri hayvandr
Yazar ok nemli bir tarihsel hata yaparak Taoizmin kurucusu olan Lao Tzunun ..
2500lerde yaadn iddia etmitir (a.e. 136). nk bu filozof ancak .. 6. yzylda
yaamtr! Olu ve deimeyi, atmay vurgulayan filozof olarak felsefe tarihinde
Herakleitosu deil Lao Tzuyu ne kararak, kantlamak istedii Doulu mantna bir
temel bulma abasna girimitir. Bir baka aknl da fenomen teriminin karl
olan grngnn, diyalektik terimi veya diyalektik akl yrtme iin kullanldn
sylemesiyle yaamaktayz (a.e. 139). Diyalektik teriminin Trke karl olarak
eytiim szc kullanlmakla beraber yaygn deildir. Oysa yazar diyalektie daha
uygun bir karlk olarak dillendirilen szcn dnm ve bunu kullanmakta bir
saknca grmemitir. stelik bunu, bir de diyalektie grng, yani fenomen
dendiini iddia ederek yapmtr. Benzer bir zensizlii maddenin eitli karlklarn

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

156

verirken onu bir tz olarak ifade etmesiyle de gstermektedir (a.e. 145). Madde bir tz
olarak kabul edilmi olabilir ama bu maddenin tze eit olduunu, ya da madde ile
tzn e anlaml kelimeler olduunu gstermez. Asl varlk (tz) olarak bir ksm
dnrn maddeyi kabul ettiini gsterir. Bir dier biimsel hata, Multi-valued (ok
deerli mantk) terimi, ok deikenli mantk olarak evrilerek yaplmtr (a.e. 147).
Multi-valued terimi ile multi-variable terimi birbirine kartrlarak bu sonu km
gibi grnmektedir, ancak bu sembolik mantk iin nemli anlamsal deiiklikler
getirecek bir yanllktr.

Sonu
Bu kadar karmaadan, sz etmeye deer bulunmayan ve bahsedilmeyen birok
yazm hatalarndan sonra kitap boyunca ileri srlen asl iddiann, Aristo mant
hayatn belirsizlii, deikenlii karsnda kesinlik ve deimezlii getirerek
gereklikle uyumamaktadr eklinde olduu hatrlanacaktr. Aslnda bununla, farkna
varlmadan ok eski bir felsefi problemle yzleerek bir taraf alnmaktadr. lka
felsefesinin olu veya deime konusundaki tartmalar tam da bu konu zerinden
gelimekteydi. Varlk srekli bir olu iinde ve her ey deimeye mi tabidir, yoksa
deime bir grnten ibaret olup kendisiyle ayn kalan bir eyler var mdr? Eer her
ey deiiyorsa bir eyin bilgisini, tanmn, kavramn elde etmek olanakszlaacak ya
da en basitinden greli bir hale gelecektir. Sofistler ite byle bir kaynaktan beslenerek
kendi dncelerini temellendirmilerdi. Oysa dier seenek, deimeden kalan bir
takm zlerin olduunu savunarak bilgiyi de olanakl bir hale getirmektedir. Atomcular,
Platon ve Aristoteles gibi dnrler deimez z anlaylaryla evrensel kavramlara,
deimez tzlere vurgu yapmlardr. Bu metafizik dncelerin iddialar elbette
tartlabilir ve kesinlii yoktur, zneldir. Ancak gnlk hayat deneyimleri zdelik
mant zerine temellenmekte ve ilemektedir. Fizik biliminin son bulgularnn ortaya
koymu olduu belirsizlik ve grelilikler ise daha ok u noktalar olan atom alt evrende
ve byk mesafelerin sz konusu olduu uzay fiziinde geerlidirler. nsan algsnn
kavrayabildii dnyada hala Newton fizii ve kesinlikler geerlidir. stelik daha nce
sylendii gibi yazar, zdelik mantn eletirirken kendisi de kesin bir bilgiyi
savunarak, yani zdelik temelinde dnerek ve davranarak bir elikiye dmektedir.
Ayrca sk sk alntlam olduu Einsteinn, Matematik gerei yanstmad iin
kesindir sznde geen matematik bilimine kar fazla bir eletirisi olmad da
gzlenmektedir. Oysa ayn matematik bilimi ve hatta dier bilimler tmyle zdelik
mantn temele almaktadrlar. Alatl, ABD bakan Barack Obamay yle
uyarmaktadr:
Bakn geldiimiz noktada, dnya tarihine ya bir turist gibi geeceksiniz ya da bir
fatih gibi. Turist olacaksanz, ykk bir tarihi eme grdnzde mesela,
yannda resim ektirir, dner arkanz lkenize gidersiniz. Ama bir fatih iseniz o
ykk eme artk sizden sorulur. Onarmakla mkellefsiniz. Hollywoodu yeniden
yaplandrmalsnz Bakan Obama! (Baaran, 2009).

Bu satrlarda olduu gibi dncelerini sergilerken defalarca ya o, ya bu

eklinde ikili seenekler oluturarak Aristoteles mantndan daha keskin bir tavr
ald, ya siyah ya da beyaz ikilii oluturduu gzlenmektedir. Bylece eletirdii
dnce biimini aslnda kendisi kullanarak bir eliki iine dmektedir.

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

157

Gnmzde, zellikle ada fiziin bulgular grelilik ve belirsizlii iaret

etmeye balaynca, bir dnemin sofizmi yeniden canlanarak, Protagorasn nsan her
eyin lsdr mottosunu tekrar dillendirmeye balamtr. Yazarn da katld bu
sylem, bu yeni sofizm, esasnda daha kendisini temellendirmeye balad anda yine
kendisini rtmeye mahkm bir duruma gelmektedir. Eer her dnme, her kltr
evresi, her a kendi doru dnme biimlerini en doru, ama yine de greli olarak
belirleyebilseydi ve ileri srlen iddialar, kantlamalar, karmlar ayn anda hem doru
hem de yanl olsayd, eer zdelik temelinde dnmeseydik u satrlar yazmak bile
mmkn olamayacakt. Doan zlem bu konuyla ilgili unlar sylemektedir:
Aristotelesten beri ontologlar, bir varlk sistemini hep iki deerli mantn
imknlaryla bize sunmulardr. Oysa artk birden fazla mantk sisteminin altnda
birden fazla varlk sistemlerinden, varlk yorumlarndan sz etmek
gerekmektedir. Denebilir ki, felsefe tarihinde Aristotelesten N. Hartmanna kadar
zaten birden fazla ontolojilere rastlamak mmkndr. Ama burada, tm bu
ontolojilerin felsefe tarihi boyunca iki deerli mantk sistemi altnda ortaya
atlm varlk yorumlar olmak bakmndan bir ortaklklar vardr.
Wittgensteindan Carnap ve Poppera kadar, yzylmzda bilim mant, bilim
kuram, bilim felsefesi adlar altnda konu klnm olan bilimlerin
gelitirdikleri gereklik yorumlar da, en nihayet, klasik mantn iki deerli
sistemi altnda ortaya atlmlardr. Ayrca bilim kuram, bilim mant, vb.
adlar altnda srdrlen felsefi almalarda bile, bilimin kendisi, yine iki deerli
bir mantk olduunu grdmz lojistiin (sembolik mantn) altnda
inceleme konusu klnmtr. Ksacas, ontolojide olsun, bilimde olsun, bugn
rneklerini grdmz tm varlk yorumlar, iki deerli mantn gdmnde
gelitirilmilerdir. Oysa artk biliyoruz ki, varlk ve gereklik, birden fazla
mantk sisteminin gdmnde yorumlanabilmektedir. Fakat klasik olmayan
mantklarn, ok deerli mantklarn deerini ve sunduklar varlk ve gereklik
yorumlarn kavramak olanakl mdr? Buna hem evet hem hayr denebilir. Bu
mantklarn gdmnde gelitirilmi gereklik yorumlarn, bizim klasik manta
gre ekillenmi ve klasik gereklik yorumu diyebileceimiz gereklik
yorumumuza uyarlamaya alan modeller gelitirilmitir. Reichenbachn giriimi
rneinde olduu gibi, grlmtr ki, klasik olmayan mantklarn yardmyla
gelitirilen gereklik yorumlarnn ne ifade ettikleri problematiktir. nk, en
nihayet, bu gibi yorumlar iki deerli mantmza evirmek ve
anlamlandrmak zorunda kalyoruz. te bu noktada ok nemli bir saptama
yapmak frsatn buluruz: iki deerli mantk, teorik planda, zdelik retisi
temelinde gelitirilebilecek mantk sistemlerinden sadece birisidir. Ama ayn iki
deerli mantk, dier mantk sistemlerini teorik planda bile anlamak ve
deerlendirmek iin bavuracamz tek pratik organonumuz olmaya devam
etmektedir. ki deerli mantmzn tek ilevinin, bizler iin gereklii ve hatta
dier mantklar da anlamlandrmak iinde bavurduumuz teorik organon
olmak olmad, onun bunun yan sra en nemli ilevinin zneler aras
anlamann ve iletiimin de vazgeilmez mediumu olmak olduunu gryoruz
(1991: 307-308).

Herkes iin ortak olan bir referans noktas, tm iddialar ve kantlamalar iin bir
kriter olma ilevini yerine getiren mantn bu ynne Stoal filozof Epiktetos, mantk
retirken bir rencisinin kendisinden mantn gerekliliini kantlamasn istemesi
zerine vermi olduu cevapla dikkat ekmitir:

Akln Yolu da Bir Deildir (Alev Alatl) zerine

2010/15

158

Peki ama benim kantlamamn balayc olduunu sen nereden bileceksin?

(Emirolu, 2007: 3)

Kaynaklar
AKARSU, Bedia (1979) Felsefe Terimleri Szl, Ankara: TDK Yaynlar.
ALATLI, Alev (2009) Akln Yolu da Bir Deildir, Ankara: Destek Yaynlar.
BAARAN, Baar (2009) Alev Alatl ile Sylei, http://www.radikal.com.tr/Radikal.
aspx?aType=RadikalEklerDetay&ArticleID=941185
CEVZC, Ahmet (2005) Felsefe Szl, stanbul: Paradigma Yaynlar.
EMROLU, brahim (2007) Klasik Manta Giri, Ankara: Elis Yaynlar.
GL, A. Baki; UZUN, Erkan; UZUN, Serkan; YOLSAL, mit Hsrev (2002) Sarp
Erk Ula Felsefe Szl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar.
KILI, Recep (1999) Prof. Dr. Necati ner ile Dncelerinin Geliim Seyri zerine
Yaplan Mlakat, http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/743/9473.pdf
ZLEM, Doan (1991) Mantk, Ankara: Ara Yaynlar.
PARLATIR, smail; GZAYDIN, Nevzat; ZLFKAR, Hamza (1998) Trk Dil Kurumu
Trke Szlk, Ankara: TDK Yaynlar.
TOKATLI, Attila (1973) Ansiklopedik Felsefe Szl, Ankara: Bilgi Yaynevi.