Sayısal Analiz Ders Kitabı

HARTA MHENDSLER
iin
SAYISAL
ZMLEME
Do. Dr. Temel BAYRAK

2010 GMHANE
HARTA MHENDSLER N
SAYISAL
ZMLEME
Bu kitabn her hakk sakldr. Yazarn yazl izni olmakszn kitabn tamam
veya herhangi bir blm hibir ekilde oaltlp yaynlanamaz.
Do. Dr. Temel BAYRAK

Yazar adresi:
Gmhane niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Harita Mhendislii Blm
Balarba Mahallesi
29100 GMHANE
E-mail: tbayrak@gumushane.edu.tr
Tel: +90 456 2337425 6 1230
2010 GMHANE
NDEKLER
Sayfa No
1.
GR
2.
MATRSLER
2.1.
Matrislerin Transpozesi (Devrii)
2.2.
Matrislerde Determinant
2.2.1.
Bir Boyutlu Matrislerin Determinant
2.2.2.
ki Boyutlu Matrislerin Determinant
2.2.3.
Boyutlu Matrislerin Determinant
10
2.2.4.
Sarrus Kural le Determinant Hesab
12
2.3.
Bir Matrisin Rank
13
2.4.
Bir Kare Matrisin zi
15
3.
MATRSLERDE TEMEL LEMLER
17
3.1.
Matrislerde Toplama ve karma
17
3.2.
Matrislerin arpm
19
3.3.
Matrislerin Tersi (nvers)
22
3.3.1.
Determinant Yntemi le Simetrik Olmayan Matrislerin Tersi
24
3.3.2.
Gauss Yntemi Simetrik Matrislerin Tersi
28
3.3.2.1.
Gauss Yntemi le 2 2 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi
28
3.3.2.2.
Gauss Yntemi le 3 3 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi
30
TAYLOR SER AILIMIYLA SAYISAL TREV
34
5.
DENKLEM SSTEMLERNN ZM
44
5.1.
Dorusal (Lineer) Denklem sistemleri
44
5.1.1.
Simetrik Olmayan Dorusal Denklem sistemlerinin Matris zm
44
5.1.2.
Simetrik Dorusal Denklem Sistemlerinin Matris zm
53
5.2
Dorusal olmayan Denklem sistemlerinin Matris zm
54
6.
ENTERPOLASYON
71
6.1.
Dorusal Enterpolasyon
71
6.2.
gen Enterpolasyon
73
6.3.
Polinomlarla Enterpolasyon
76
6.3.1
Tek Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon
76
6.3.2.
ift Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon
82
6.4.
Multiquadrik Enterpolasyon
88
7.
EN KK KARELER REGRESYONU LE LK BELRLEME
98
7.1.
Dorusal Regresyon
98
7.2.
likinin Gc ve Yn
100
1.GR
Haritaclk
uygulamalar,
bilgisayarlarn
gelimesine
paralel
olarak,
hzla
ekil
deitirmektedir. Uygulamal matematik ve geometri arlkl mesleimizde bilgisayarlar ve

bilgisayar destekli uygulamalar nemli yer tutmaktadr. Youn konum bilgilerinin ilenmesi
ve grntlenmesi artk saysal ortama tanmtr. Devasa boyutlu problemlerin zm
gnmzde bilgisayarlar yardmyla yaplmaktadr.
Saysal zmleme uygulamal matematik ve bilgisayar biliminin bir ara kesitidir. Matematik
uygulamalarnn
boyutlarnn
byk
olmas
nedeniyle
problemlerin
zm
iin
bilgisayarlarn hzndan yararlanlmaktadr. Saysal zmleme matematik problemlerin

bilgisayar yardmyla nasl zlebileceinin cevaplarn sunmaktadr. Bu balamda
mhendislik uygulamalar iin birok yntem gelitirilmitir. Baz yntemler her probleme
uyarlanmaz. Bazen de bir problemin zm iin birok yntem olabilir.
Saysal zmleme bir problem iin en uygun yntemin aratrlmas, en anlaml sonu veren
yntemin uygulanmas ve yeni yntemlerin gelitirilmesini amalar. Bu hedefe ulamak iin
bilgisayarlarla problem zmnde;
Yntemin programlanabilmeye yatkn olmas
Bilgisayarlarda az bellek kaplamas
Ksa ilem sresi ile sonuca gitme
Gibi zelliklere dikkat edilir. Bu n koullar dikkate alnarak uygulanan yntemin en doru
sonucu vermesi Saysal zmlemenin en nemli hedefidir. Uygulamada bu zelliklerin
hepsini salayan bir yntem olmayabilir. Bu nedenle en uygun sonucu veren yntem tercih
edilebilir. Bu srete tercih tamamen kullancnn ihtiyacna gre ekillenir. Yaplacak i iin
yeterli doruluu salayan yntemler her zaman tercih edilen yntemler olmaktadr.
2. MATRSLER
Harita mhendislii uygulamalar gnmzde bilgisayar destei gerektiren byk boyutlu
problemler olarak karmza kmaktadr. Problemler genelde zm eitliklerinin ve
karmak hesaplama ilemlerinin ksa, ak ve anlalabilir bir biimde gsterimini salayan
matrisler yardmyla zlr.
Matris gsterimleri byk harflerle yaplr. Matris, m sayda satr ve n sayda stundan oluan
m, n elemanl bir sistemdir. Matrisler genelde byk harflerle gsterilir. m sayda satr n
sayda stunlardan oluan bir A matrisinin eleman says m x n kadardr.
m,n
a11
a
21
= a31
.
am1
a12
a13
a22
a32
.
am 2
a23
a33
.
am3
. a1n
. a2 n
. a3 n
. .
. amn
A matrisindeki aij ler matrisin elemanlardr. i ler (i = 1, 2, , m) satr, j ler (j = 1, 2, , n)

stunu gsterir.
4,2
1 2
3
0
=
4
2
7
1
A4,3
a11 a12
a
a
= 21 22
a31 a32
a41 a42
C3, 4
a13 1
a23 4
=
a33 1

a43 0
1 3 0 2
= 0 0 1 5
1 4 7 3
7 6
3 2
0 7
5 9
A matrisinin eleman says 4 x 3 = 12
a22 = 3
a43 = 9
a41 = 0
a13 = 6
m satr n stunlu bir A matrisi iin
m=n
ise A matrisi bir kare matristir.
m n
ise A matrisi bir dikdrtgen matristir.
1 9
A2, 2 =
8 7
m = n A matrisi bir kare matristir.
0 3 7 4
A2, 4 =
1 6 4 3
m < n A matrisi bir dikdrtgen matristir.
1 3
A3, 2 = 4 6
7 2
m > n A matrisi bir dikdrtgen matristir.
Yalnzca bir stundan veya bir satrdan oluan matrislere vektr denir. Eleman says
vektrn boyutunu gsterir. Vektrler kk harflerle gsterilir.
Stun vektr: Stunlardan oluan vektre stun vektr denir.
bm,1
b11
b
21
= b31

.
bm1
b1
b
2
bm = b3

.
bm
Satr vektr: Satrlardan oluan vektre satr vektr denir.

b1,n = [b11
bn = b1
b12
b2
b13
. b1n ]
b3 . bn
Bir vektr: Btn elemanlar bir (1) olan stun vektrdr.

1
1
bm =
.
1
Birim vektr: Elemanlarndan sadece bir tanesi bir (1) ve dierleri sfr (0) olan stun
vektrdr.
1
0
bm =
.

0
Sfr vektr: Btn elemanlar sfr (0) olan stun vektrdr.
0
0
bm =

0
Kegen matris: Kegenleri dnda tm elemanlar (0) olan kare matrise denir.
m,n
a11
0
= 0
.
0
0
a22
0
.
amn
0 .
0 .
a33 .
.
0
.
0
0
0
0
0
1 0
0
3, 3 = 0 8
0 0 4
m=n
Sfr matris: Tm elemanlar sfr (0) olan matrise denir.
m,n
0
0
= 0
.
0
0
0
0
.
0
0
0
0
.
0
.
.
.
.
.
0
0
0
.
0
0 0 0
3,3 = 0 0 0
0 0 0
m n olabilir
Birim matris: Kegenleri elemanlar bir (1) dier tm elemanlar sfr (0) olan kare matrise
denir.
m,n
1
0
= 0
.
0
0
1
0
.
0
0
0
1
.
0
.
.
.
.
.
0
0
0
.
1
m=n
1 0 0
3,3 = 0 1 0
0 0 1
Skaler matris: Kegen elemanlar sabit bir say ve dier tm elemanlar sfr olan kare
matrise denir.
m,n
t
0
= 0
.
0
0 0
t 0
0 t
. .
0 0
.
.
.
.
.
0
0
0
.
t
m=n
3 0 0
3,3 = 0 3 0
0 0 3
Simetrik matris: Ana kegene gre elemanlar eit olan kare matrise denir.
m,n
a11
a
12
= a13
.
a1n
a12
a 22
a 23
a13
a 23
a33
a2n
a3n
. a1n
. a 2 n
. a3n
. .
. a nn
3 5
2
3,3 = 3 1 8
5 8 7
2.1. Matrislerin Transpozesi (Devrii)

Bir matrisin satr ve stunlarnn yer deitirmesi ile elde edilen matrise denir.
4 ,3
4,3
a11
a
= 21
a31
a41
a12
a22
a32
a42
1
4
=
1
7 6
3 2
0 7
5 9
a13
a23
a33
a43
T
3, 4
T
3, 4
a11
= a12
a13
a31
a32
a23
a33
a41
a42
a43
1 4 1 0
= 7 3 0 5
6 2
7 9
1
3,1 = 0
3
A1T,3 = [1 0 3]
1 9
2,2 =
8 7
1 8
A2T, 2 =
7
9
a21
a22
Skaler bir saynn transpozesi kendisine eittir.
2 T =2
Simetrik matrislerin transpozeleri kendisine eittir.

aij = a ji
A = AT
3 5
2
3,3 = 3 1 8
5 8 7
3 5
2
A = 3 ,3 = 3 1 8
5 8 7
T
3, 3
Transpoze ile ilgili zellikler
( + )T
= T + T
( )T
= T + T
( )
T T
(k )T
= k T
k skaler bir saydr.
Excelde bir matrisin transpozesini alabilmek iin matrisin her eleman bir hcreye girilir.
3,2 matrisi 3x2 boyutlu matris ise transpozesi 2T,3 lk bir matristir. Transpoze iin Excelde
2x3 lk bir alan seilir ve ilev ekle ( f x de tklanabilir) den DEVRK_DNM seilir ve
tamam tuuna baslr. Tamam tuuna basldnda yandaki ekran gzkr. Bu ekranda Dizi
yazan alana 3,2 matrisinin hcreleri girilir (fare ile bu alan taranabilir) ve yine Tamam
tuuna baslr. Bu durumda matrisin transpozesi gzkmez. f x ekrannda forml seilir ve
ctrl + shift + enter tularna hep birlikte baslr. Bu ekilde matrisin transpozesi alnm olur.
Matlabda bir matrisin transpozesini almak iin Command Window ekrannda 3,2 matrisi
girilir. ' komutu transpoze alma iin yeterlidir. B = ' eklinde bir komut girilirse 2,3
matrisinin transpozesi B matrisine atanm olur.
2.2. Matrislerde Determinant

Kare matrisleri bir sayya eleyen fonksiyondur. Determinant fonksiyonunun, kare matrisi
elendii o sayya matrisin determinant denir. Bir kare matrisin determinant aadaki
biimde gsterilir. Bu gsterim mutlak deerle kartrlmamaldr.
a11 a12
a21 a22
det = a31 a32
.
.
an1 an 2
a13
a23
a33
.
an 3
.
.
.
.
.
a1n
a2 n
a3n
.
ann
det , A matrisinin i. satr elemanlarna gre yazlrsa aadaki eitlik bulunur.

det = = ( 1)
n
i+ j
j =1
m,n
a11
a
21
= a31
.
a n1
aij ij
a12
a 22
a 32
a13
a 23
a33
an2
a n3
a1n
a 2 n
.
. a3n
.
.
. a nn
.
i = 1 ve j = 1, 2, 3,, n iin
= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 A13 + ...... + ( 1) a1n A1n

1+1
1+ 2
i =1, j =1
1+ 3
i =1, j = 2
i =1, j = 3
= a11 11 a12 12 + a13 13 a14 14 + ...
2.2.1. Bir Boyutlu Matrislerin Determinant

Bir boyutlu matrislerde determinant matrisin elemanna eittir.
= [a11 ]
= a11 = a11
= [2]
= 2 =2
2.2.2. ki Boyutlu Matrislerin Determinant
a12 2 8
a
= 11
=
3
a21 a22 4
i=1 ve j=1, 2 iin
= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12

1+1
i =1, j =1
1+ 2
i =1, j = 2
= a11 11 a12 12
= a11 a22 a12 a21

= a11 a22 a12 a21
= 2 3 ( 8) 4
= 23+ 84
= 38
1+ n
i =1, j = n
2.2.3. Boyutlu Matrislerin Determinant
a13 1 2 3
a23 = 4 5 6
a33 7 8 9
a11 a12
= a21 a22
a31 a32
i = 1 ve j = 1, 2, 3 iin
= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 13

1+1
1+ 2
i =1, j =1
i =1, j = 2
1+ 3
i =1, j = 3
= a11 11 a12 12 + a13 13
= a11
a22
a32
a23
a
a
a
a
a12 11 13 + a13 21 22
a33
a31 a33
a31 a32
= a11 (a 22 a33 a 23 a32 ) a12 (a11 a33 a13 a31 ) + a13 (a 21 a32 a 22 a31 )
= a11 (a22 a33 a23 a32 ) a12 (a11 a33 a13 a31 ) + a13 (a21 a32 a22 a31 )
= 1
5 6
4 6
4 5
2
+ 3
8 9
7 9
7 8
= 1 (5 9 6 8) 2 (4 9 6 7 ) + 3 (4 8 5 7 )
= 1 (45 48) 2 (36 42 ) + 3 (32 35)

= 3 + 12 9
= 12 12
=0
Determinant ile ilgili zellikler
Skaler bir saynn determinant kendisidir.
det 2 = 2 = 2
10
Bir matrisin en az bir satr ya da bir stununun elemanlar sfrdan oluuyorsa bu

matrisin determinant sfrdr.
3 5
0
= 0 1 8
0
8 7
det = = 0
Bir matrisin iki satr ya da stun elemanlar arasnda sabit bir oran varsa bu matrisin
determinant sfrdr. Aadaki rnekte 1. ve 2. Satr arasnda sabit bir oran (iki =2)
vardr. Bu nedenle determinant sfrdr.
1 3 5
= 2 6 10
0 8 7
det = = 0
Bir kegen matrisin determinant kegen elemanlarnn arpmna eittir.
0 1 0
0
0 = 0 8
0
a33 0 0 4
a11 0
= 0 a22
0
0
i=1 ve j=1, 2, 3 iin
= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 13

1+1
1+ 2
i =1, j =1
1+ 3
i =1, j = 2
i =1, j = 3
= a11 11 a12 12 + a13 13

= a11
= 1
a22
a32
a23
a
a
a
a
a12 11 13 + a13 21 22
a33
a31 a33
a31 a32
8 0
0 0
0 8
0
+ 0
0 4
0 4
0 0
= 1 (8 ( 4 ) 0 0 ) 0 (0 ( 4 ) 0 0 ) + 0 (0 0 8 0)
= 1 8( 4 )
= 32
11
Determinant sfr olan matrise = 0 tekil (singler) matris denir.
Determinant sfrdan farkl olan matrise 0 dzenli (regler) matris denir.
2.2.4. Sarrus Kural le Determinant Hesab

Bu yntemle matrisin en alt satr ksmna ilk iki satr yeniden yazlr ve aadaki ilem
gerekletirilir.
a11 a12
= a21 a22
a31 a32
a13 1 2 3
a23 = 4 5 6
a33 7 8 9
3 5 7 = 105
6 8 1 = 48
9 2 4 = 72
1
4
7
1
4
2
5
8
2
5
3
6
9
3
6
1 5 9 = 45
4 8 3 = 96
7 2 6 = 84
T1 = 45 + 96 + 84 = 225
T1 = 105 + 48 + 72 = 225
= T2 T1 = 225 225 = 0
Excelde bir matrisin determinantn alabilmek iin her eleman bir hcreye girilir.
Determinant iin Excelde 1x1 lik bir alan seilir ve ilev ekle ( f x de tklanabilir) den
DETERMNANT seilir ve tamam tuuna baslr. Tamam, tuuna basldnda ekranda Dizi
yazan alana matrisin hcreleri girilir (fare ile bu alan taranabilir) ve yine Tamam tuuna
baslr. Bu durumda matrisin determinant gzkmez. f x ekrannda forml seilir ve ctrl +
shift + enter tularna hep birlikte baslr. Matrisin determinant alnm olur.
12
Matlabda bir matrisin determinantn almak iin Command Window ekrannda matris girilir.
det (A) komutu determinat almak iin yeterlidir. B = det (A) eklinde komut girilirse matrisin
determinant B matrisine atanm olur.
2.3. Bir Matrisin Rank

Bir A matrisinin baz satr ve stunlarnn silinmesiyle elde edilecek kare alt matrisler arasnda
determinant sfrdan farkl olanlardan boyutu en byk olan r x r boyutunda ise bu r saysna
A matrisinin rank denir. rank A = r biiminde gsterilir. Bir A matrisinin rank dorusal
(lineer) bamsz satr ya da stun saysna eittir.
rnek:
3 4
= 2 5
1 6
rank A = ?
Cevap: Oluabilecek kare alt matrislerin boyutu en fazla 2x2 dir. Bu nedenle rank A en fazla
2 olabilir. Herhangi bir 2x2 boyutlu bir kare matris seelim.
3 4
=
2 5
= 3.5 2.4 = 7 0 0
rank A = 2
13
2 5
=
1 6
rnek:
= 2.6 5.1 = 7 0
0
1 2
= 3 1 2
5 1
0
rank A = 2
rank A = ?
Cevap: Oluabilecek kare alt matrislerden en bynn boyutu 3x3, dierlerinin ise 2x2
dir. Bu nedenle rank A en fazla 3 olabilir. nce bir 3x3 boyutlu kare alt matrisi seelim.
nc stuna gre determinant hesaplayalm.
0
1 2
1 2
1 2
3 1
( 2 )
+ 0
= 2 (1 1 2 5) = 18 0
= 3 1 2 = 0
5 1
5 1
3 1
5 1
0
rank A = 3
rnek:
2 3 1
= 1 5 0
4 6 2
rank A = ?
Cevap: Oluabilecek kare alt matrislerden en bynn boyutu 3x3, dierlerinin ise 2x2 dir.
Bu nedenle rank A en fazla 3 olabilir. nce bir 3x3 boyutlu kare alt matrisi seelim. nc
stuna gre determinantn hesaplayalm.
2 3 1
1 5
2 3
2 5
= 1 5 0 = 1
0
+ 2
4 6
4 6
1 3
4 6 2
= 1 ( 1 6 5 4 ) 0 (2 6 3 4 ) + 2 (2 5 3 ( 1)) = 26 0 + 26 = 0
=0
rank A = 3 olamaz.
14
Bu durumda 2x2 boyutlu kare matrislerin determinantlarna bakmamz gerekir. Herhangi bir
2x2 boyutlu kare alt matris seelim.
2 3
=
1 5
= 2 5 3 ( 1) = 13 0
rank A = 2
Yorum: Bir matrisin iki satr ya da stun elemanlar arasnda sabit bir oran varsa bu matrisin
determinant sfrdr. rnekteki A matrisinin1. ve 3. satrlar arasnda sabit bir oran vardr. Bu
nedenle determinant sfr kmaktadr. A matrisinin rank dorusal (lineer) bamsz satr ya
da stun saysna eittir. A matrisinin 1. ve 3. Satrlar lineer bamldr. Lineer bamsz satr
says 2 dir. Bu nedenle rank A =2 kmtr.
Matlabda bir matrisin rankn almak iin Command Window ekrannda matris getirilir. rank
(A) komutu matrisin rankn bulmak iin yeterlidir. B = rank(A) eklinde bir komut girilirse
matrisin rank B deikenine atanm olur.
2.4. Bir Kare Matrisi zi

Kare matrisin ana kegen elemanlarnn toplamna matrisin izi denir ve aadaki forml
yardmyla hesaplanr.
n
iz{A} = aii = a11 + a22 + a33 + ... + ann

i =1
15
2 3 1
= 1 5 0
4 6 2
iz{A} = aii = 2 + 5 + 2 = 9
i =1
16
3. MATRSLERDE TEMEL LEMLER

3.1. Matrislerde Toplama ve karma
m n boyutlu matrislerin toplanmas veya farklarnn alnmas karlkl elemanlarn
toplanmas ya da karlmas ile bulunur. Matrislerin toplanabilmesi veya karlabilmesi iin
boyutlarnn eit olmas gerekir.
Am,n
a11
a
21
= a31

am1
a12
a22
a13
a23
a32
a33
am 2
am 3
a1n
a2 n
a3 n

amn
Bm ,n
a11 + b11
a + b
21 21
C = A + B = a31 + b31
am1 + bm1
a12 + b12
a22 + b22
a32 + b32
am 2 + bm 2
a13 + b13
a23 + b23
a33 + b33
am3 + bm3
a11 b11
a b
21 21
D = A B = a31 b31
am1 bm1
a12 b12
a22 b22
a32 b32
a13 b13
a23 b23
a33 b33
am 2 bm 2
am 3 bm 3
b11 b12
b
21 b22
= b31 b32

bm1 bm 2
b13
b23
b33
bm3
b1n
b2 n
b3n

bmn
a1n + b1n
a2 n + b2 n
a3n + b3n
amn + bmn
a1n b1n
a2 n b2 n
a3n b3n
amn bmn
A+ B = B+ A
Yer deitirme zellii
A + B + C = A + ( B + C ) = ( A + B) + C
A + B C = A + ( B C ) = ( A + B) C
Birleme zellii
A +A
+
A+
+
A = n A
17
iz{A + B} = iz{A} + iz{B}
A+0 = A
A A = 0
rnek:
0 2
1
A=
1 4 8
2 3 0
B=
0 5 4
A+ B = ?
Cevap:
0 + 3 2 + 0 3 3 2
1+ 2
A+ B =
=
1 + 0 4 + 5 8 + 4 1 1 12
0 3 2 0 1 3 2
1 2
A B =
=
1 0 4 5 8 4 1 9 4
18
A B =?
3.2. Matrislerin arpm
C m ,n = Am , p B p ,n gibi iki matrisin arplabilmesi iin A matrisinin stun says B matrisinin
satr saysna eit olmaldr. arpm sonucu ortaya kacak yeni matrisin boyutlar A
matrisinin satr says ve B matrisinin stun saysna eit olur.
a13
a23
a33
B3, 2
b11 b21
= b21 b22
b31 b32
C 3, 2
c11 c21
= c21 c22
c31 c32
A3,3
a11
= a21
a31
a22
a32
C 3, 2
c11
= c 21
c31
c 21 a11 b11 + a12 b21 + a13 b31

c 22 = a 21 b11 + a 22 b21 + a 23 b31
c32 a31 b11 + a32 b21 + a33 b31
A3,3
a12
1 1 3
= 4 0 6
1 3 2
a11 b21 + a12 b22 + a13 b32

a 21 b21 + a 22 b22 + a 23 b32
a31 b21 + a32 b22 + a33 b32
B3, 2
2 1
= 1 3
0 2
C 3, 2
1 2 + 1 1 + 3 0
1 (1) + 1 3 + 3 (2) 3 4
= (4) 2 + 0 1 + 6 0 (4) (1) + 0 3 + 6 (2) = 8 8

1 2 + 3 1 + 2 0
1 (1) + 3 3 + 2 (2) 5
4
Genel olarak matrislerin sadan ve soldan arpmlar farkldr. Yani yer deitirme
zellii yoktur.
A B B A
A B = 0
ise arpanlardan birinin sfr olmas gerekmez.
A B = AC
ise B = C olmas gerekmez.
19
ok sayda matris arpmnda matrislerin sralar deitirilmemelidir.

A B C = ( A B) C = A ( B C )
( A + B) C = A C + B C
C ( A + B) = C A + C B
Bir matrisin birim matris ile arpm kendisine, sfr matris ile arpm sfra eittir.
EA= A
0 A = 0
Matris arpmlarnn transpozesi, matrislerin transpozelerinin ters srada arpmna

eittir.
( A B ) T = B T AT
( A B + C ) T = B T AT + C T
Bir matris soldan transpozesi ile arplrsa simetrik bir matris elde edilir.
AT A
T
3, 4
simetrik bir matristir
4 4 0 2
= 2 0 1
1
8 1 3
0
A4,3
4 2 8
4 0 1
=
0 1 3
1 0
2
C 3, 3
36 6 28
= 6 6 13
28 13 74
Bir matrisin tm elemanlar bir k says ile arplrsa veya blnrse matris de k
says ile arplm ya da blnm olur.
k ( A + B) = k A + k B
(k1 + k 2 ) A = k1 A + k 2 A
(k1 k 2 ) A = k1 (k 2 A) = k 2 (k1 A)
20
0 2
1
rnek: A =
1 4 8
5 A = ?
0 2 5 1 5 0 5 2 5 0 10
1
Cevap: 5 A = 5
=
=
1 4 8 5 1 5 4 5 8 5 20 40
0 2
1
rnek: A =
1 4 8
A
=?
3
1
1 1
1
1
0
2
1
0
2
1
1
3
3
3
3
=
Cevap: A =
=
3
3 1 4 8 1 1 1 4 1 8 1
3 3
3
3
2
0
3
4
8

3
3
Soru:
3 2
A = 1 4
0 6
4
x=
2
3
= 0
1
v = A x = ?
21
3.3. Matrislerin Tersi (nvers)

Matrislerde blme ilemi tanml deildir. Bu durumda matrislerin tersinden yararlanlr. Ters
matris hesab yalnz determinant sfrdan farkl kare matrislerde sz konusudur.
Determinant sfrdan farkl ( A 0 ) bir kare matrisin tersi her zaman aadaki art
salar.
A A 1 = A 1 A = E
A A 1
Sadan blme
A1 A
Soldan blme
E : birim matris
Bir matrisin tersinin transpozesi, transpozesinin tersine eittir.

( A 1 )T = ( AT ) 1
22
Bir matrisin tersinin tersi kendisine eittir.

( A 1 ) 1 = A
Bir matrisin say ile arpmnn tersi, saynn tersiyle matris tersinin arpmna eittir.
(k A) 1 =
1 1
A
k
Bir matrisin arpmnn tersi, sondan baa doru her birinin terslerinin arpmna
eittir.
( A B C ) 1 = C 1 B 1 A 1
Bir kegen matrisin tersi yine bir kegen matristir. Ters matrisin kegen elemanlar
kegen matrisin elemanlarnn tersine eittir.
4 0 0
A = 0 10 0
0 0 20
0
0
1 / 4
0
A = 0 1 / 10
0
0 1 / 20
1
Bir kegen blok matrisin tersi, bloklar ayr ayr tersi eklindedir.
N
N = 11
0
0
N 22
N111
=
0
23
N 221
3.3.1. Determinant Yntemi le Simetrik Olmayan Matrislerin Tersi
1
1
A =
A
A11
A12
A21
A22
A13
A14
A23
A24
A43
A44
A31
A32
A33
A34
A41
A42
rnek:
2 5
A=
3 8
A 1 = ?
Cevap:
A = a11 A11 a12 A12

A = 28 35 =1
A 1 =
1
A
A11
A12
A21
A22
A11 = 8
A21 = 5
A12 = 3
A22 = 2
1 8 5 8 5
=
A 1 =
2 3
2
1 3
24
rnek:
3 2 1
A = 4
7 2
0 1 6
A 1 = ?
Cevap:
A = a11 A11 a12 A12 + a13 A13

A = 3
7 2
4 2
4 7
(2)
+ 1
1 6
0 6
0 1
A = 3 (7 6 2 (1)) (2) (4 6 2 0) + 1 (4 (1) 7 0)
A = 176
A11
1
A = A12
A
A13
1
A21
A22
A23
A31
A32
A33
A11 =
7 2
= 44
1 6
A21 =
2 1
= 11
1 6
A31 =
2 1
= 11
7 2
A12 =
4 2
= 24
0 6
A22 =
3 1
= 18
0 6
A32 =
3 1
=2
4 2
A13 =
4 7
= 4
0 1
A23 =
3 2
= 3
0 1
A33 =
3 2
= 29
4
7
A11
1
A = A12
A
A13
1
A21
A22
A23
A31
44 (11) 11
1
18 2
A32 =
24
172
4 (3) 29
A33
0.2558 0.0640 0.0640

A = 0.1395 0.1047 0.0116
0.0233 0.0174
0.1686
1
25
rnek:
1 2 3
A = 4 5 6
7 8 0
A 1 = ?
Cevap:
35 7
6 8 1
024
1
4
7
1
4
2
5
8
2
5
+
---------------------T1 = 153
3
6
0
3
6
1 5 0
4 83
726
+
---------------------T2 = 180
A = T2 T1 = 180 153 = 27
A = a11 A11 a12 A12 + a13 A13

A = 1
5 6
4 6
4 5
2
+ 3
= 27
8 0
7 0
7 6
A11
1
A = A12
A
A13
1
A21
A22
A23
A31
A32
A33
A11 =
5 6
= 48
8 0
A21 =
2 3
= 24
8 0
A31 =
2 3
= 3
5 6
A12 =
4 6
= 42
7 0
A22 =
1 3
= 21
7 0
A32 =
1 3
= 6
4 6
A13 =
4 5
= 3
7 8
A23 =
1 2
= 6
7 8
A33 =
1 2
= 3
4 5
26
A11
1
A = A12
A
A13
1
A31
3
48 (24)
1
A32 =
(42)
21 (6)
27
A33
3 (6)
3
A21
A22
A23
0.8889 1.1111
1.7778
A = 1.5556 0.7778 0.2222

1.1111
0.2222 1.1111
1
rnek:
3 0 0
A = 5 2 0
4 8 6
Cevap:
A 1 = ?
A A 1 = E
3 0 0 b11 b12
5 2 0 b
21 b22
4 8 6 b31 b32
b13 1 0 0
b23 = 0 1 0
b33 0 0 1
1
3
3 b11 + 0 b21 + 0 b31 = 1
3 b11 = 1
b11 =
3 b12 + 0 b22 + 0 b32 = 0
3 b12 = 0
b12 = 0
3 b13 + 0 b23 + 0 b33 = 0
3 b13 = 0
b13 = 0
5 b11 + 2 b21 + 0 b31 = 0
1
5 + 2 b21 = 0
3
b21 =
5
6
5 b12 + 2 b22 + 0 b32 = 1
5 0 + 2 b22 = 1
b22 =
1
2
5 b13 + 2 b23 + 0 b33 = 0
5 0 + 2 b23 = 0
b23 = 0
27
4 b11 + 8 b21 + 6 b31 = 1
1
5
4 + 8 + 6 b31 = 0
3
6
8
4
b31 = =
6
3
4 b12 + 8 b22 + 6 b32 = 0
1
4 0 + 8 + 6 b32 = 0
2
4
2
b32 = =
6
3
4 b13 + 8 b23 + 6 b33 = 0
4 0 + 8 0 + 6 b33 = 1
b31 =
1
6
1
0 0
3
0.3333
0
0

5
1
1
0 = 0.8333
0.5
0
A =
2
6
4 2 1 1.3333 0.6667 0.1667
3
3 6
Soru:
1 1 3
A = 1 2 5
1 2 6
2 0 1
A = 1 3 2
0 1
1
3.3.2. Gauss Yntemi le Simetrik Matrislerin Tersi

Harita mhendislii uygulamalarnda genellikle simetrik matrislerle karlalr. Simetrik
matrislerin tersi de simetrik matristir.
3.3.2.1. Gauss Yntemi le 2 2 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi
2 4
A=
4 9
a
A = 11
a12
A 1 = Q = ?
a12 2 4
=
a 22 4 9
2 + 4 6
S=
=
4 + 9 13
28
A A 1 = E ilikisinden yararlanarak Gauss yntemiyle simetrik matrislerin tersi aadaki

gibi alnabilir.
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
a11 = 2
a12 = 4
e11 = 1
e12 = 0
-1= h1 = a11 /- a11
-2= h2 = a12 /- a11
a 22 = 9
1= h5 = a12 x h2 +
-1 =
h3 = e11 /- a11
-0.5 =
0=
e21 = 0
a22
-2 =
h8 = h5 /- h5
e22 = 1
h6 = a12 x h3 + e21
2=
1=
h9 = h6 /- h5
A 1 =
-1 = q 22 = e12 x h4 + h7 x h10
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
-1 = 2/(-2)
-2 = 4/(-2)
-0.5 = 1/(-2)
0 = 0/(-2)
1 = 4x(-2)+9
-2 = 4x(-0,5)+0
1 = 4x0+1
-1 = 1/(-1)
2 = -2/(-1)
-1 = 1/(-1)
-4,5 = 1x(-0,5)+(-2)x2
2 = 1x0+(-2)x(-1)
Kontrol
4.5 2
Q ==
1
2
6
S=
13
1
1
29
h10 = h7 /- h5
2 = q12 = e11 x h4 + h6 x h10
q12 4.5 2
=
q 22 2
1
A 1 =
h7 = a12 x h4 + e22
-1 =
-4,5 = q11 = e11 x h3 + h6 x h9
q
A 1 = 11
q12
h4 = e12 /- a11
-1 = 0x0+1x(-1)
3.3.2.2. Gauss Yntemi le 3 3 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi
4 2
2
A = 4 11 7
2 7
7
a11
A = a 21
a31
a13 2
4 2
a 23 = 4 11 7
a33 2 7
7
a12
a 22
a32
a1 j
A 1 = Q = ?
a2 j
a3 j
2 + 4 2 4
S = 4 + 11 7 = 8
2 7 + 7 2
e2 j
e1 j
e3 j
-2
-1 = 2/(-2)
-2 = 4/(-2)
1 = -2/(-2)
-0.5 = 1/(-2)
0 = 0/(-2)
0 = 0/(-2)
11
-7
3 = 4x(-2)+11
-3 = 4x1+(-7)
-2 = 4x(-0.5)+0
1 = 4x0+1
0 = 4x0+0
-1 = 3/(-3)
1 = -3/(-3)
0.67 = -2/(-3)
-0.33 = 1/(-3)
0 = 0/(-3)
2 = (-2)x1+(-3)x1+7
-1 = (-2)x(-0.5)+(-3)x0.67+0
1 = (-2)x0+(-3)x(-0.33)+0
1 = (-2)x0+(-3)x0+1
-1 = 2/(-2)
0.5 = -1/(-2)
-0.5 = 1/(-2)
-0.5 = 1/(-2)
q11 = -2.33
q12 = 1.17
q13 = 0.5
1x(-0.5)+(-2)x(0.67)+(-1)x(0.5)
1x0+(-2)x(-0.33)+(-1)x(-0.5)
1x0+(-2)x0+(-1)x(-0.5)
q 22 = -0.83
q 23 = -0.5
0x0+1x(-0.33)+1x(-0.5)
0x0+1x0+1x(-0.5)
A 1 =
q33 = -0.5
0x0+0x0+1x(-0.5)
q11
A = q12
q13
1
q12
q 22
q 23
q13 2.3333 1.1667 0.5

q 23 = 1.1667
0.8333
0.5
q33 0.5
0.5
0.5
Kontrol
2.3333 1.1667 0.5
A = 1.1667
0.8333
0.5
0.5
0.5
0.5
1
4
S = 8
2
1
1
30
rnek:
Yanda verilen A matrisinin,
a) Determinant yntemiyle inversini alnz.
b) Gauss yntemiyle inversini alnz.
31
3.25 0.00 7.14

A = 0.00 5.25
7.13
9.21
7.14 7.13
zm:
a) Determinant yntemiyle invers
A11 =
5.25 7.13
= 2.4844
7.13 9.21
A21 =
0.00 7.14
= 50.9082
7.13
9.21
A31 =
A12 =
0.00 7.13
= 50.9082
7.14 9.21
A22 =
3.25 7.14
= 21.0471
7.14
9.21
A32 =
A13 =
0.00 5.25
= 37.4850
7.14 7.13
A23 =
3.25 0.00
= 23.1725
7.14 7.13
A33 =
A = a11 A11 a12 A12 + a13 A13
A = 3.25 (2.4844) 0.00 50.9082 + (7.14) 37.4850
A = 275.7172
A11
1
A = A12
A
A13
1
A21
A22
A23
A31
A32
A33
37.4850
2.4844 50.9082
1
A =
50.9082 21.0471 23.1725
275.7172
37.4850 23.1725
17.0625
1
0.0090 0.1846 0.1360

A = 0.1846 0.0763
0.0840
0.1360 0.0840 0.0619
1
32
0.00 7.14
= 37.4850
5.25
7.13
3.25 7.14
0.00
7.13
= 23.1725
3.25 0.00
= 17.0625
0.00 5.25
b) Gauss yntemiyle invers
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
3.2500
-1
0.0000
0.0000
5.2500
5.2500
-1
-7.1400
2.1969
7.1300
7.1300
-1.3581
9.2100
-16.1592
-1
1
-0.3077
0
0.0000
0.0000
0
2.1969
0.1360
-0.0090
0
0
1
1
-0.1905
0
-1.3581
-0.0840
-0.1846
-0.0763
0
0
0
0
0
1
1
0.0619
0.1360
-0.0840
0.0619
0.0090 0.1846 0.1360
= 0.1846 0.0763
0.0840
0.1360 0.0840 0.0619
rnek: Aada verilen matrisin tersini Gauss yntemiyle hesaplaynz.
4 2
4
N = 4 11 6
2 6
7
0.3942 0.1538 0.0192

0.2308
0.1538
= 0.1538
0.0192
0.1538
0.2692
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
4
-1
4
-1.0000
11
7.0000
-1
-2
0.5000
-6
-4.0000
0.5714
7
3.7143
-1
1
-0.2500
0
-1.0000
0.1429
0
-0.0714
0.0192
-0.3942
N 1 =
0
0
1
1
-0.1429
0
0.5714
-0.1538
0.1538
-0.2308
0
0
0
0
0
1
1
-0.2692
0.0192
-0.1538
-0.2692
33
4. TAYLOR SERS AILIMIYLA SAYISAL TREV HESAPLAMA
Trev Almada Temel Kurallar
x n nin trevi
f ( x) = x n ise fonksiyonun trevi f ( x) = n x n1

f ( x) = 4 x 41
f ( x) = x 4
f ( x) = 4 x 3
c sabit saysnn trevi

f ( x) = c ise fonksiyonun trevi f ( x) = 0
f ( x) = 0
f ( x) = 5
c f (x) in trevi
[c f ( x)] = c f ( x)
c=3
[3 x ] = 3 (2 x ) = 6 x
f ( x) = x 2
21
Toplamn Trevi
[ f ( x) + g ( x)] =
f ( x) = x 2
f ( x) + g ( x)
g ( x) = x 3
[x
+ x 3 = 2 x + 3x 2
x 3 = 2 x 3x 2
Farkn Trevi
[ f ( x) g ( x)] =
f ( x) = x 2
f ( x) g ( x)
g ( x) = x 3
[x
arpmn Trevi
[ f ( x) g ( x)] =
f ( x) g ( x) + g ( x) f ( x)
(Birincinin Trevi kinci) + (kincinin Trevi Birinci)

f ( x) = x
g ( x) = x 2
[x x ] = (1 x ) x + (2 x ) x = 3x
11
34
21
Blmn Trevi
f ( x)
f ( x) g ( x) g ( x) f ( x)
g ( x) =
[g ( x)]2
(Payn Trevi Payda) (Paydann Trevi Pay) / Paydann Karesi

f ( x) = x
g ( x) = x 2
1 x11 x 2 2 x 21 x
x2
1
x
=
=
= 2
2
4
x 2
x
x
x2
( )
Kkl Fonksiyonun trevi

f ( x) = n u m = u n
f ( x) =
m n 1
m
u
u u =
n
n n u nm
f ( x) = u
f ( x) =
u
2 u
f ( x) = x
f ( x) =
f ( x) = sin(u ) nun trevi
f ( x) = u cos(u )
f ( x) = sin( x 2 )
f ( x) = 2 x cos( x 2 )
f ( x) = cos(u ) nun trevi
f ( x) = u sin(u )
f ( x) = cos( x 2 )
f ( x) = 2 x sin( x 2 )
f ( x) = tan(u ) nun trevi
f ( x) =
u
= u 1 + tan 2 (u )
2
cos (u )
f ( x) = tan( x 2 )
f ( x) =
2x
= 2 x 1 + tan 2 ( x 2 )
2
2
cos ( x )
2 x
f ( x) = arctan(u ) nun trevi f ( x) =
u
1+ u2
f ( x) =
2x
f ( x) = arctan( x 2 )
( )
1+ x
35
2 2
2x
1+ x4
)
)
Bilinmeyenlerin hesaplanmasnda kullanlan fonksiyonlar (denklemler) bazen dorusal

olmayabilir. Bu denklemler TAYLORa gre seriye alr yani dorusallatrlr.
Dorusallatrma iin bilinmeyenlerin yaklak deerleri kullanlr. Bu ilemlerle dorusal
olmayan denklem dorusal denkleme dntrlr ve bilinmeyenlerin zm yaplr. zm
sonucunda bilinmeyenlerin deerleri yaklak deerlere eklenerek bilinmeyenlerin kesin
deerleri elde edilir.
Bir f ( x) = 0 eklindeki bir bilinmeyenli dorusal olmayan denklemin zm iin denklem
Taylor serisine alr. Yani, fonksiyonun x bilinmeyenine gre ksmi trevi alnr ve burada
bilinmeyenin yaklak deeri yerine konulur.
Bilinmeyenin kesin deeri = Bilinmeyenin yaklak deeri + Bilinmeyen x = x0 + dx
2
f dx f
f ( x0 ) + + 2
x 1! x
0
dx 2 3 f

+
2! x 3
dx 3

+ = 0
3!
Taylor almnda ok fazla katks olmad ve yinelemeli zm yapld iin 2. dereceden

sonraki terimler ihmal edilir.
f
f ( x0 ) + dx = 0
x
0
dx =
f ( x0 )
f

x
Kesin deer
x = x0 + dx
x = x0
f ( x0 )
f

x
Bu eitlik yinelemeli olarak zlr.
36
rnek: x 2 + 2 x 3 = 0 denkleminin x0 = 0.5 civarnda bir kk olduu tahmin ediliyor. Bu

kk Taylor serisi almyla saysal trev hesaplama yntemini kullanarak hesaplaynz.
zm:
f
f ( x0 ) + dx = 0
x
0
( x02 + 2 x0 3) + (2 x0 + 2) dx = 0
dx =
( x02 + 2 x0 3)
(2 x0 + 2)
x = x0 + dx
( x02 + 2 x0 3)
x = x0
(2 x0 + 2)
(0.5 2 + 2 0.5 3)
1. x = 0.5
= 1.0833
(2 0.5 + 2)
2. x = 1.0833
No
(1.0833 + 2 1.0833 3)
= 1.0017
(2 1.0833 + 2)
2
1
2
3
4
x0
0.5000
1.0833
1.0017
1.0000
x
1.0833
1.0017
1.0000
1.0000
(1.0017 2 + 2 1.0017 3)
3. x = 1.0017
= 1.0000
(2 1.0017 + 2)
4. x = 1.0000
(1.0000 2 + 2 1.0000 3)
= 1.0000
(2 1.0000 + 2)
x 3 = 0 denkleminin x0 = 3 iin Taylor serisi almyla saysal trev hesaplama
rnek:
yntemini kullanarak kk hesaplaynz.

zm:
f
f ( x0 ) + dx = 0
x
0
1
x0 3 +
2 x
0
dx = 0
37
)(
x0 3
= x0 3 2 x0
1
dx =
x = x0 + dx
2 x0
x = x0
1. x = 3
)(
x0 3 2 x0
)( )
3 3 2 3 = 7.3923
( 7.3923 3) (2
x = 8.9210 ( 8.9210 3) (2
x = 8.9998 ( 8.9998 3) (2
x = 9.0000 ( 9.0000 3) (2
2. x = 7.3923
3.
4.
5.
)
8.9210 ) = 8.9998
8.9998 ) = 9.0000
9.0000 ) = 9.0000
7.3923 = 8.9210
No
1
2
3
4
5
x0
3.0000
7.3923
8.9210
8.9998
9.0000
x
7.3923
8.9210
8.9998
9.0000
9.0000
f ( x, y, z , ) = 0 Bir eklindeki ok bilinmeyenli dorusal olmayan denklemin zm iin

fonksiyonun x, y, z , bilinmeyenlerine gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenin
yaklak deeri yerine konulur.
Bilinmeyenlerin kesin deeri = Bilinmeyenlerin yaklak deeri + Bilinmeyenler
x = x0 + dx , y = y 0 + dy , z = z0 + dz
f
f
f
f ( x0 , y 0 , z 0 ) + dx + dy + dz + = 0
z
x
y
0
rnek: f ( x) = x 2 + y 2 fonksiyonunu Taylor serisine anz.

zm: Fonksiyonun x, y ye gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenlerin yaklak
deerleri ( x = x0 + dx , y = y 0 + dy ) yerine konulur.
38
f
f
f ( x0 , y 0 ) + dx + dy = 0
x
y
0
f
f
x + y + dx + dy = 0
x
y
0
2
0
2
0
f ( x) = u nun trevi f ( x) =
2 x0
f
=
=
2
2
x
2 x0 + y 0
0
x0
x02 + y 0
2 y0
f
=
=
2
x
2 x02 + y 0
0
x0
x02 + y 0
dx +
y0
x02 + y 0
y0
x02 + y 0
u
dur. Bu problemde u = x 2 + y 2 dersek.
2 u
dy + x02 + y 02 = 0
Bu denklemde iki bilinmeyen olduu iin tek bana zlemez. zm iin en az iki
denklem gereklidir.
rnek: f ( x) = 4 x 2 + y 2 fonksiyonunu Taylor serisine anz.
zm:
4 x0
4 x + y0
2
0
dx +
y0
4 x + y0
2
0
dy + 4 x02 + y02 = 0
rnek: f ( x) = s cos fonksiyonunu Taylor serisine anz.

zm: Fonksiyonun s, ya gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenlerin yaklak
deerleri ( s = s 0 + ds , = 0 + d ) yerine konulur.
39
f
f
f ( s 0 , 0 ) + ds +
d = 0

s
0
f
f
s 0 cos 0 + ds +
d = 0

s
0
f
= cos 0
s
0
f
= s 0 sin 0
cos 0 ds s 0 sin 0 d + s 0 cos 0 = 0
rnek: f ( x) = arctan
x
fonksiyonunu Taylor serisine anz.
y
zm: Fonksiyonun x, y ye gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenlerin yaklak

deerleri ( x = x0 + dx , y = y 0 + dy ) yerine konulur.
0
f
f
f ( x0 , y 0 ) + dx + dy = 0
x
y
0
f
x f
arctan 0 + dx + dy = 0
y 0 x
y
0
f ( x) = arctan(u ) nun trevi f ( x) =
u
x
dur. Bu problemde u = dersek.
2
y
1+ u
y
f
= 2 0 2
y 0 + x0
x
0
x
f
= 2 0 2
y 0 + x0
y
y0
y0 + x
2
2
0
dx
x0
y0 + x
2
2
0
dy + arctan
x0
=0
y0
40
rnek: f ( x) = r 2 fonksiyonunu Taylor serisine anz.

zm: Fonksiyonun r ye gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenin yaklak deeri
( r = r0 + dr ) yerine konulur.
f
f (r0 ) + dr = 0
r
0
r02 + 2 r0 dr = 0
2 r0 dr + r02 = 0
rnek: f ( x) = ( y j yi ) 2 + ( x j xi ) 2 fonksiyonunu Taylor serisine anz.
zm: Fonksiyonun xi , y i , x j , y j ye gre ksmi trevi alnr ve burada bilinmeyenlerin

yaklak deerleri ( xi = xi0 + dxi , yi = yi0 + dyi , x j = x 0j + dx j , y j = y 0j + dy j ) yerine konulur.
f
f ( x , y , x , y ) +
xi
0
i
0
i
0
j
0
j
f
( y y ) + ( x x ) +
xi
o 2
i
0
j
0
j
dx j + f
f
dxi +
dyi +
x
yi
j
o 2
i
f
dxi +
dy i +
x
y i
j
0
dy j = 0
dx j + f
y
xi
2 ( x 0j xio ) (1)
( x 0j xio )
=
=
2 ( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
y i
2 ( y 0j y io ) (1)
( y 0j y io )
=
=
2 ( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
x
j
2 ( x 0j xio )
=
=
2 ( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
y
j
2 ( y 0j y io )
=
=
2 ( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( x 0j xio )
( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( y 0j y io )
( y 0j y io ) 2 + ( x 0j xio ) 2
41
dy j = 0
( x 0j xio )
( y 0j yio ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( x 0j xio )
( y 0j yio ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( y 0j yio )
dxi
dx j +
( y 0j yio ) 2 + ( x 0j xio ) 2
( y 0j yio )
( y 0j yio ) 2 + ( x 0j xio ) 2
dyi +
dy j + ( y 0j yio ) 2 + ( x 0j xio ) 2 = 0
rnek:
y y1
fonksiyonu iin
Yanda verilen f ( x) = arctan 2
x
x
2 1
a) Fonksiyonda ka deiken vardr.
b) Fonksiyon lineer midir yoksa lineer deil midir?
c) Fonksiyonu Taylor serisine anz ve en son denklem halini yaznz.
zm:
a) Fonksiyonda 4 deiken vardr. Bunlar x1 , y1 , x2 , y2 dir.
b) Fonksiyon Lineer deildir. Trigonometrik fonksiyonlarn hi biri lineer deildir.
c) Fonksiyonun srasyla
x1 , y1 , x2 , y2
ye gre ksmi trevi alnr ve burada
bilinmeyenlerin yaklak deerleri ( x1 = x10 + dx1 ,
y1 = y10 + dy1 ,
y2 = y20 + dy2 ) yerine konulur.
f
f
f
f
dx1 +
dy1 +
dx2 +
dy2 = 0
f ( x , y , x , y ) +
x1
y1
x2
y2
0
1
0
1
0
2
0
2
f
f
f
y20 y10 f
dx1 +
dy1 +
dx2 +
dy2 = 0
+
arctan 0
0
x2 x1 x1
y
x
y
1
2
2
42
x2 = x20 + dx2 ,
(1) y 20 y10
x20 x10 y 20 y10
y 20 y10
0 0
2
2
x x
x20 x10
x20 x10
=
= 2 1 2 =
2
2
y 20 y10 + x20 x10
y 20 y10
y 20 y10
1+
1 + 0 0
2
2
x20 x10
x20 x10
x2 x1
x1
y1
x2
y 2
) (
) (
(
(
)
)
) (
) (
(
(
)
)
) (
) (
(
(
)
)
(
(
) (
(y y )
(y y )
=
s
) (y y ) +
(x x )
=
0
2
0
2
0 2
1
0
1
0
2
0
2
0 2
1
s2
0
2
0 2
1
0
2
0
1
0
2
0 2
1
0
2
(
) = (y y )
s
) (y y ) +
(x x )
)
)
y 20 y10
0 2
1
0
2
0
2
0 2
1
0
2
0
1
s2
(x x )
(x x )
=
s
) (y y ) +
(x x )
2
0
2
0 2
1
0
2
0
1
0
2
0
2
0 2
1
s2
y 20 y10
y 20 y10
x20 x10
y 20 y10
x20 x10
+
dx
+
dy
+
dx
+
dy2 = 0
1
1
2
x20 x10
s2
s2
s2
s2
43
0
1
s2
Fonksiyonun lineer hale getirilmi son hali,
arctan
0
1
(x x )
(x x )
=
s
(x x )
) (y y ) +
x20 x10
y 20 y10 x20 x10
y 20 y10
0
2
2
x2 x10
x20 x10
x20 x10
=
=
=
2
2
2
y 20 y10 + x20 x10
y 20 y10
y 20 y10
1
+
1 + 0
2
2
0
x20 x10
x20 x10
x2 x1
)
)
x20 x10 y 20 y10

y 20 y10
y 20 y10
0 0
2
2
x2 x1
x20 x10
x20 x10
=
=
=
2
2
2
y 20 y10 + x20 x10
y 20 y10
y 20 y10
1+
1 + 0 0
2
2
x20 x10
x20 x10
x2 x1
(
(
(1) x20 x10

y 20 y10 x20 x10
y 20 y10
0 0
2
2
x x
x20 x10
x20 x10
=
= 2 1 2 =
2
2
y 20 y10 + x20 x10
y 20 y10
y 20 y10
1+
1 + 0 0
2
2
x20 x10
x20 x10
x2 x1
) (
0
1
5. DENKLEM SSTEMLERNN ZM
5.1. Dorusal (Lineer) Denklem sistemleri
5.1.1. Simetrik Olmayan Dorusal Denklem sistemlerinin Matris zm
a1 x + b1 y + c1 z + 1 = 0 denklemine birinci dereceden u bilinmeyenli dorusal (lineer)
denklem denir. Birinci dereceden n sayda u bilinmeyenli lineer denklemlerin oluturduu

sisteme dorusal denklem sistemi denir.
a1 x + b1 y + c1 z + 1 = 0
a 2 x + b2 y + c 2 z + 2 = 0
a n x + bn y + c n z + n = 0
A : katsaylar matrisi, x : bilinmeyenler vektr, : sabit vektr olmak zere,
a1
a
A= 2
a n
b1
b2
c1
c2
bn
cn
x
y
x=
1

= 2

n
Denklem sisteminin matris gsterimi;
A x = 0
a1
a
2
a n
b1
b2
c1
c2
bn
cn
x 1
y 2

u n
En Kk Kareler lkesi ile tek anlaml zm iin A x = 0 soldan transpozesi ile arplr
ve minimuma eitlenir.
44
( A x ) T ( A x ) = min
( x A ) ( A x ) = min
T
x A A x x A A x + = min
T
olduundan (skaler bir deer)
x A = A x
T
x A A x 2 A x + = min
T
Bu fonksiyonun minimum olmas iin x vektrne gre trev sfra eitlenir.
( )
vT v
T
T
T
= 2 x A A 2 A = 0T
x
Bu eitlik 2ye blnr ve transpozesi yazlrsa,
A A x A = 0
T
N xn =0
Normal denklemler
a1
a
A= 2
an
a1
b
T
A = 1
c1
a2
b2
c2
an
bn
cn
b1
b2
c1
c2
bn
cn
[aa ]
[ab]
T
N = A A=
[ac ]
[ab] [ac]
[bb] [bc]
[bc] [cc]
45
[aa] = a1 a1 + a2 a2 + + an an
[bb] = b1 b1 + b2 b2 + + bn bn
[ab] = a1 b1 + a2 b2 + + an bn
[bc] = b1 c1 + b2 c2 + + bn cn
[ac] = a1 c1 + a2 c2 + + an cn
[cc] = c1 c1 + c2 c2 + + cn cn
1

= 2

n
a1
b
T
A = 1
c1
an
bn
cn
a2
b2
c2
[a]
[b]
T
n= A =
[c]

[a] = a1 1 + a2 2 + + an n
[b] = b1 1 + b2 2 + + bn n
[c] = c1 1 + c2 2 + + cn n
N xn =0
[aa ]
[ab]
[ac ]
Matris gsterimi
[ab] [ac]
[bb] [bc]
[bc] [cc]
x [a]
y [b]
=0
z [c]

Normal denklem katsaylar matrisi
N=A A
Bilinmeyenler vektr
Sabit terimler
n=A
46
Normal Denklemlerin zellikleri

Normal denklemler simetriktir.
Denklem says bilinmeyen says kadardr.
Kareli katsaylar [aa ] , [bb] , [cc ] her zaman + dr.
Simetrik katsaylar [ab] , [ac ] bazen +, bazen de olabilirler.
N xn =0
NxN
soldan N
n = 0
dx
dy
1
1
T
T
x = = N n = A A A
dz

) (
N = E
ile arplrsa,
birim matristir.
bilinmeyenler zlm olur.
rnek: Aadaki denklem sistemini A x = 0 eklinde yaznz.

x=0
y=0
0.7332 x + 0.6799 y + 14 = 0
Cevap: ncelikle denklemleri bilinmeyenlere gre dzenleyelim.

1 x + 0 y + 0 = 0
0 x + 1 y + 0 = 0
0.7332 x + 0.6799 y + 14 = 0
0
1
A= 0
1
0.7332 0.6799
x
x=
y
0
= 0
14
47
A x = 0
0
1
0 0
x
0
1 0 = 0
y
0.7332 0.6799 14 0
x=0
y=0
z=0
0.8 x + 0.6 y + 0.8 z 4 = 0
0.3511 y + 0.9363 z 8 = 0
0.8 x + 0.6 y 5 = 0
Cevap: ncelikle denklemleri bilinmeyenlere gre dzenleyelim.

1 x + 0 y + 0 z + 0 = 0
0 x + 1 y + 0 z + 0 = 0
0 x + 0 y + 1 z + 0 = 0
0.8 x + 0.6 y + 0.8 z 4 = 0
0 x + 0.3511 y + 0.9363 z 8 = 0
0.8 x + 0.6 y + 0 z 5 = 0
A x = 0
0
0
0 0
1
0 0
0
1
0
dx
0
0
1 0 0
dy =
0
.
8
0
.
6
0
.
8
dz 4 0
0
0.3511 0.9363 8 0

0.6
0
5 0
0.8
48
Cevap: Denklemleri dzenleyelim.

3x + 4 y + 0 z 2 = 0
0 x + 1y 2 z + 1 = 0
1x + 0 y 2 z + 0 = 0
2 x + 0 y + 3z + 0 = 0
A x = 0
3
0
4
0
2
x
1 2 1
=0
y
0 2 0
z
0
3 0
Cevap: Denklemleri dzenleyelim.

3 x + 0 y + 0 z + 0k + 0 = 0
0 x + 1 y + 0 z + 0k + 0 = 0
1x + 0 y 2 z + 0k + 0 = 0
2 x 1 y + 3 z + 5k + 0 = 0
49
A x = 0
0
3 0
0
1
0
1 0 2
3
2 1
0 x 0
0 y 0
=0
0 z 0

5 k 0
rnek: Aada denklem sistemini znz.

2.15 x + 1.23 y + 2.25 = 0
4.22 x + 5.65 y 0.25 = 0
1.00 x + 0.72 y 3.28 = 0
A x = 0
2.15 1.23
2.25
4.22 5.65 x 0.25 = 0
y
1.00 0.72 3.28

2.15 1.23
A = 4.22 5.65
1.00 0.72
23.43 27.21
N = AT A =
27.21 33.95
2.15 4.22 1.00

AT =
1.23 5.65 0.72

a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
23.4300
-1
27.2100
-1.1613
33.9500
2.3502
-1
1
-0.0427
0
-1.1613
0.4941
-0.6166
0
0
1
1
-0.4255
0.4941
-0.4255
0.6166 0.4941
N 1 =
0.4941 0.4255
0.50
n = AT =
1.01
x 0.80
x= =
y 0.67
50
2.25
= 0.25
3.28
0.50
n = AT =
1.01
rnek: Aadaki denklem sistemini znz.

x 6 y + 2z 5 = 0
2x 3y + z 4 = 0
3x + 4 y z + 2 = 0
Cevap:
1 6 2
A = 2 3
1
3
4 1
x
x = y
z
5
= 4
2
1 6 2 x 5 0
2 3
1 y 4 = 0
3
4 1 z 2 0
A x = 0
2
3
1
AT = 6 3 4
2
1 1
1 6 2
A = 2 3
1
3
4 1
0
1
14
N = AT A = 0
61 19
1 19
6
5
= 4
2
7
n = AT = 50
16
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
14,0000
-1
0,0000
0,0000
61,0000
61,0000
-1
1,0000
-0,0714
-19,0000
-19,0000
0,3115
6,0000
0,0105
-1
1
-0,0714
0
0,0000
0,0000
0
-0,0714
6,7778
-0,5556
0
0
1
1
-0,0164
0
0,3115
-29,5556
2,1111
-9,2222
0
0
0
0
0
1
1
-94,8889
6,7778
-29,5556
-94,8889
51
Q xx = N
7
n = AT = 50
16
x 1
x = y = 3
z 7
0.5556 2.1111 6.7778

9.2222 29.5556
= 2.1111
6.7778 29.5556 94.8889
Kontrol
1 6 2
A = 2 3
1
3
4 1
x 1
x = y = 3
z 7
5
A x = 4
2
A x = 0
5 5 0
A x = 4 4 = 0
2 2 0
52
5.1.2. Simetrik Dorusal Denklem sistemlerinin Matris zm
A x = 0 denklem sisteminde, eer A katsaylar matrisi simetrik ise

A x = 0
1
soldan A
1
A A x A = 0
dx
dy
1
x = = A
dz

A A=E
ile arplr.
birim matris
bilinmeyenler zlm olur.
rnek: Aadaki denklem sistemini znz.

1.0344 x 0.0344 y + 0.1723z 0.0029 = 0
0.0344 x + 1.0344 y 0.1723 z + 0.0029 = 0
0.1723 x 0.1723 y + 1.8623 z 0.0146 = 0
Cevap: Yukardaki denklem sistemi simetriktir. x = A
0.1723
1.0344 0.0344
A = 0.0344
1.0344 0.1723
0.1723 0.1723
1.8623
x
x = y
z
A x = 0
0.1723 x 0.0029 0
1.0344 0.0344
0.0344
1.0344 0.1723 y 0.0029 = 0
0.1723 0.1723
1.8623 z 0.0146 0
53
0.0029
= 0.0029
0.0146
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
1,0344
-1
-0,0344
0,0333
1,0344
1,0333
-1
0,1723
-0,1666
-0,1723
-0,1666
0,1612
1,8623
1,8067
-1
1
-0,9667
0
0,0333
-0,0322
0
-0,1612
0,0892
-0,9822
0
0
1
1
-0,9678
0
0,1612
-0,0892
-0,0178
-0,9822
0
0
0
0
0
1
1
-0,5535
0,0892
-0,0892
-0,5535
0.9822 0.0178 0.0892

A = 0.0178 0.9822
0.0892
0.0892 0.0892
0.5535
1
0.9822 0.0178 0.0892

A 1 = 0.0178 0.9822
0.0892
0.0892 0.0892
0.5535
0.0029
= 0.0029
0.0146
x 0.0015
x = y = 0.0015
z 0.0075
5.2. Dorusal Olmayan Denklem sistemlerinin Matris zm

Bilinmeyenlerin hesaplanmasnda kullanlan fonksiyonlar (denklemler) bazen dorusal
olmayabilir. Bunlar TAYLORa gre seriye alarak dorusallatrlr. Dorusallatrma iin
bilinmeyenlerin yaklak deerleri kullanlr. Bu ilemlerle dorusal olmayan denklem sistemi
dorusal denklem sistemine dntrlr ve bilinmeyenlerin zm yaplr. zm
sonucunda bilinmeyenlerin deerleri yaklak deerlere eklenerek bilinmeyenlerin kesin
deerleri elde edilir.
54
f ( x, y , z ) = 0
g ( x, y , z ) = 0
h ( x, y , z ) = 0
k ( x, y , z ) = 0
Yukarda drt denklem n = 4 ve bilinmeyen u = 3 ( x, y, z ) vardr. Dorusal olmayan

denklemlerden oluan bir sistemin zm iin denklemler Taylor serisine alr. Yani,
fonksiyonlarn bilinmeyenlere gre ksmi trevleri alnr ve burada bilinmeyenlerin yaklak
deerleri yerine konulur.
x = x0 + dx
x
x0 dx
y = y + dy

0
z
z0 dz
y = y0 + dy
z = z0 + dz
f
f
f
f ( x0 + y0 + z0 ) + i dx + i dy + i dz = 0
x
y
z
a1
c1
b1
0
g
g
g
g ( x0 + y0 + z0 ) + i dx + i dy + i dz = 0
x
y
z
a2
c2
b2
0
h
h
h
h( x0 + y0 + z0 ) + i dx + i dy + i dz = 0
x
y
z
a3
c3
b3
0
k
k
k
k ( x0 + y0 + z0 ) + i dx + i dy + i dz = 0
x
y
z
a4
b4
c4
Dorusallatrlm denklemler,
a1 dx + b1 dy + c1 dz 1 = 0
a2 dx + b2 dy + c2 dz 2 = 0
a3 dx + b3 dy + c3 dz 3 = 0
a4 dx + b4 dy + c4 dz 4 = 0
55
A : katsaylar matrisi, x : bilinmeyenler vektr, : sabit vektr olmak zere,
a1
a
A= 2
a3
a4
b1
b2
b3
b4
c1
c2
c3
c4
dx
x = dy
dz
Denklem sisteminin matris gsterimi
a1
a
2
a3
a 4
b1
b2
b3
b4
1
= 2
3
A x = 0
c1
dx 1
c 2
dy 2 = 0
c3
dz 3
c4
Bu denklem sistemi simetrik olmayan dorusal (lineer) denklem sistemi zm ile

zlebilir.
dx
1
1
T
T
x = dy = N n = A A A
dz
) (
Denklem sisteminin zm sonucunda elde edilen bilinmeyenlere yaklak deerler

eklenerek bilinmeyenlerin kesin deerleri bulunur.
x0 dx
x
y = y + dy
0

z0 dz
z
Bilinmeyenlerin kesin deerleri ilk dorusal olmayan denklemlerde yerine konularak denklem
sisteminin salanp salanmad kontrol edilir.
56
f ( x, y , z ) = 0
g ( x, y , z ) = 0
h ( x, y , z ) = 0
k ( x, y , z ) = 0
Eer yaklak deerler uygun seilmemi ise bu art salanmayabilir. Bu durumda
bilinmeyenlerin kesin deerleri yaklak deerler olarak alnr ve zm ilemi tekrarlanr.
rnek: Aada iki bilinmeyenli dorusal olmayan iki denklem verilmitir. Yaklak
deerleri x0 = 1.250 ve y 0 = 1.011 alarak bilinmeyenleri znz.
x 2 + y 2 2.529 = 0
2 x 2 3 y 2 0.199 = 0
zm:
Denklemler dorusal deildir. Bu denklemler Taylor serisine alr ve dorusallatrlr. Yani,
denklemlerin x ve ygre trevleri alnr ve yaklak deerleri yerine konur.
f
f
f ( x0 , y 0 ) + dx + dy = 0
x
y
0
Taylor alm
1. Denklem
x 2 + y 2 2.529 = 0
0

x + y 2.529 + dx + dy = 0
x
y
0
2
0
2
0

a1 = = 2 x0 dx = 2.5
x
57

b1 = = 2 y 0 dy = 2.022
y
x02 + y 02 = 2.585
0

2
2
dx + dy + x0 + y 0 2.529 = 0
x
y
0
2 x0 dx + 2 y 0 dy + x02 + y 02 2.529 = 0
2.5 dx + 2.022 dy + 2.585 2.529 = 0
2.5 dx + 2.022 dy + 0.056 = 0
2. Denklem
2 x 2 3 y 2 0.199 = 0
0

2 x 3 y 0.199 + dx + 3 dy = 0
x
y
0
2
0
2
0

a 2 = = 4 x0 dx = 5
x

b2 = = 6 y 0 dy = 6.066
y
2 x02 3 y 02 = 0.059
0

2
2
dx + dy + 2 x0 3 y 0 0.199 = 0
x
y
0
4 x0 dx 6 y 0 dy + 2 x02 3 y 02 0.199 = 0
5 dx 6.066 dy + 0.059 0.199 = 0
5 dx 6.066 dy 0.140 = 0
Dorusallatrlm denklemler
2.5 dx + 2.022 dy + 0.056 = 0
5 dx 6.066 dy 0.140 = 0
58
Matris formatnda denklemler ( A x = 0 )

2.022 dx 0.056
2.5
5 6.066 dy 0.140
5
2.5
AT =
2.022 6.066
2.022
2.5
A=
5 6.066
0.056
=
0.140
25.275
31.25
N = AT A =
25.275 40.8848
0.563
n = AT =
0.964
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
31,2500
-1
-25,2750
0,8088
40,8848
20,4424
-1
1
-0,0320
0
0,8088
-0,0396
-0,0640
0
0
1
1
-0,0489
-0,0396
-0,0489
0.0640 0.0396
Q xx = N 1 =
0.0396 0.0489
0.0640 0.0396
Q xx = N 1 =
0.0396 0.0489
0.563
n = AT =
0.964
dx 0.002
x= =
dy 0.025
Bilinmeyenlerin Kesin Deeri
x x0 dx
y = y + dy
0
x 1.250 0.002
y = 1.011 + 0.025

x 1.248
y = 0.986

Kontrol
x 2 + y 2 2.529 = 0
(1.248) 2 + (0.986) 2 2.529 = 0.001
2 x 2 3 y 2 0.199 = 0
2 (1.248) 2 3 (0.986) 2 0.199 = 0.002
59
Hesaplanan bilinmeyenler ilk denklemlerde yerine koyulduunda denklem sisteminin

salanmad grlmektedir. Bunun nedeni yaklak deerin iyi seilmemi olmasdr. Bu
balamda yaplacak i yinelemeli zmdr. Denklem sistemi zmnde elde edilen
bilinmeyenlerin kesin deerleri bir sonraki ilem iin yaklak deer olarak seilir. Yaklak
deerler x0 = 1.248 ve y 0 = 0.986 alarak bilinmeyenler tekrar zlr.
2 x0 dx + 2 y 0 dy + x02 + y 02 2.529 = 0
4 x0 dx 6 y 0 dy + 2 x02 3 y 02 0.199 = 0
2 1.248 dx + 2 0.986 dy + 1.248 2 + 0.986 2 2.529 = 0

4 1.248 dx 6 0.986 dy + 2 1.248 2 3 0.986 2 0.199 = 0
2.4958 dx + 1.9722 dy + 0.001 = 0
4.9915 dx 5.9167 dy 0.002 = 0
Matris formatnda denklemler ( A x = 0 )

1.9722 dx 0.001
2.4958
4.9915 5.9167 dy 0.002
4.9915
2.4958
AT =
1.9722 5.9167
1.9722
2.4958
4.9915 5.9167
0.001
=
0.002
31.1441 24.6110
N = AT A =
38.8968
24.6110
0.008
n = AT =
0.012
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
31,1441
-1
-24,6110
0,7902
38,8968
19,4485
-1
1
-0,0321
0
0,7902
-0,0406
-0,0642
0
0
1
1
-0,0514
-0,0406
-0,0514
60
0.0642 0.0406
Q xx = N 1 =
0.0406 0.0514
0.0642 0.0406
Q xx = N 1 =
0.0406 0.0514
0.008
n = AT =
0.012
dx 0.00000
x= =
dy 0.00031
Bilinmeyenlerin Kesin Deeri
x x0 dx
y = y + dy
0
x 1.248 0.00000
y = 0.986 + 0.00031

x 1.24788
y = 0.98580

Kontrol
x 2 + y 2 2.529 = 0
(1.24788) 2 + (0.98580) 2 2.529 = 0.000
2 x 2 3 y 2 0.199 = 0
2 (1.24788) 2 3 (0.98580) 2 0.199 = 0.000
rnek: Aada bilinmeyenli dorusal olmayan denklem verilmitir. Denklemleri

dorusallatrp A x = 0 matris formatnda yaznz.
x2 + y2 3 = 0
x2 z2 5 = 0
y2 + z2 1 = 0
zm:
Denklemler dorusal deildir. Bu denklemler Taylor serisine alr ve dorusallatrlr. Yani,
denklemlerin x, y ve zgre trevleri alnr.
61
1. Denklem
x2 + y2 3 = 0
0

x + y 3 + dx + dy + dz = 0
z
x
y
0
2
0
2
0
2 x0

a1 = =
=
2
x
2 x02 + y 0
0
x0
x02 + y 0
2 y0

b1 = =
=
2
2
y
2 x0 + y 0
y0
x02 + y 0
c1 = = 0
z
0
Dorusallatrlm birinci denklem

x0
x + y0
2
0
dx +
y0
x + y0
2
0
dy + 0 dz + x02 + y 02 3 = 0
2. Denklem
x2 z2 5 = 0
0

x z 5 + dx + dy + dz = 0
z
x
y
0
2
0
2
0
2 x0

a2 = =
=
x
2 x02 z 02
0
x0
x02 z 02

b2 = = 0
y
2 z0
z0
c2 = =
=
2
2
2
z
2 x0 z 0
x0 z 02
0
Dorusallatrlm ikinci denklem

x0
x z
2
0
2
0
dx + 0 dy
z0
x z
2
0
2
0
dz + x02 z 02 5 = 0
62
3. Denklem
y2 + z2 1 = 0
0

y + z 1 + dx + dy + dz = 0
z
x
y
0
2
0
2
0

a3 = = 0
x
0
2 y0

b3 = =
=
2
y
2 y 02 + z 0
2 z0
c3 = =
=
2
2
z
2 y0 + z0
y0
y 02 + z 0
z0
y 02 + z 0
Dorusallatrlm nc denklem
y0
0 dx +
y + z0
2
0
z0
dy +
dz + y 02 + z 0 1 = 0
2
y + z0
2
0
Dorusallatrlm denklemler
x0
x + y0
2
0
x0
x z
2
0
0 dx +
2
0
y0
dx +
x + y0
2
0
dx + 0 dy
y0
y 02 + z 0
A x = 0
x0
x02 + y 0 2
x0
2
x0 z 02
dy + 0 dz + x02 + y 02 3 = 0
z0
x z
2
0
2
0
dz + x02 z 02 5 = 0
z0
dy +
y 02 + z 0
dz + y 02 + z 0 1 = 0
2
Denklem sisteminin matris gsterimi
y0
x02 + y 0
0
y0
y + z0
2
0
2
2
dx x0 + y 0 3
z0
dy x02 z 02 5 = 0
2
2
x0 z 0 dz 2
2
y 0 + z 0 1
z0
2
2
y0 + z0
0
(
(
63
)
)
rnek: Aada verilen denklem sistemi iin

a) Ka bilinmeyen vardr. Bunlar yaznz.
b) Denklemler lineer midir yoksa lineer deil midir?
c) Denklem says bilinmeyenleri zmeye yeterli midir?
d) Bilinmeyenleri x = A A
T
) (A ) fonksiyonunu kullanarak hesaplaynz.

1
z 6 y + 2x 5 = 0
2z 3y + x 4 = 0
3x + 4 y + 2 = 0
zm:
a) Fonksiyonda 3 deiken vardr. Bunlar x, y, z dir.
b) Denklemler Lineerdir.
c) Yeterlidir. bilinmeyen iin 3 denklem vardr. Direk zm yaplabilir.
T
) (A ) fonksiyonunu kullanarak hesaplayalm.

1
Denklemleri x, y, z srasna gre dzenleyelim.

2x 6 y + z 5 = 0
x 3y + 2z 4 = 0
3x + 4 y + 0 z + 2 = 0
1 3
2
A = 6 3 4
1
2 0
T
2 6 1
A = 1 3 2
3
4 0
5
= 4
2
x
x = y
z
2 6 1
A = 1 3 2
3
4 0
5
= 4
2
4
14 3
N = A A = 3
61 12
4 12
5
8
n = A = 50
13
64
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
14.0000
-1
-3.0000
0.2143
61.0000
60.3571
-1
4.0000
-0.2857
-12.0000
-11.1429
0.1846
5.0000
1.8000
-1
1
-0.0714
0
0.2143
-0.0036
0
-0.2462
0.1368
-0.1059
0
0
1
1
-0.0166
0
0.1846
-0.1026
0.0217
-0.0355
0
0
0
0
0
1
1
-0.5556
0.1368
-0.1026
-0.5556
8
n = AT = 50
13
Q xx = N
0.1059 0.0217 0.1368

0.0355
0.1026
= 0.0217
0.1368
0.1026
0.5556
x 0.15
x = y = 0.62
z 1.00
rnek: Aada verilen denklem sistemi iin;

d) Bilinmeyenleri
(A A) x (A ) = 0
T
formatnda yaznz (arpma ilemlerini ak
gsteriniz).
2z 2 y + x = 0
3x + z = 0
y2=0
2z 4 = 0
65
zm:
c) Yeterlidir. bilinmeyen iin 4 denklem vardr. zm yaplabilir.
d) Bilinmeyenleri A A x A = 0 formatnda yazalm.

T
Denklemleri x, y, z srasna gre dzenleyelim.

1x 2 y + 2 z + 0 = 0
3 x + 0 y + 1z + 0 = 0
0 x + 1y + 0 z 2 = 0
0x + 0 y 2z 4 = 0
A x = 0 formatnda yazalm.
2
0 0
1 2
x
3
0
1 0 0
=
y
0
1
0 2 0
z
0 2 4 0
0
0
1 3 0
A = 2 0 1
0
2 1 0 2
T
2
1 2
3
0
1
A=
0
1
0
0 2
0
0
0
=
2

4
5
10 2
N = A A = 2
5 4
5 4
9
0
n = A = 2
8
(A A) x (A ) = 0
T
5 x 0
10 2
2
5 4 y 2 = 0
5 4
9 z 8
66
rnek: Aada verilen fonksiyonlarda N = 0.5 , h = 0.9 , B = 90 ve L = 90 alarak sorulan

sorular cevaplaynz. Burada e 2 = 0.1 sabit bir saydr.
a) Fonksiyonda ka deiken vardr. Bunlar yaznz.
b) Fonksiyonlar lineer midir, yoksa deil midir?
d) Denklemleri dzenleyerek A x = 0 formatnda yaznz.
f ( x) = (N + h ) cos B
f ( y ) = ( N + h ) sin L
f ( z ) = 1 + e 2 (N + h )
zm:
a) Fonksiyonda 4 bilinmeyen vardr. Bunlar N , h, B, L dir.
b) Fonksiyonlarn ilk ikisi Lineer deildir. nk bu iki denklemde trigonometrik
fonksiyonlar vardr. nc fonksiyon lineerdir.
c) Yeterli deildir. 4 bilinmeyen iin 3 denklem vardr.
d) Fonksiyonlarn srasyla N , h, B, L ye gre ksmi trevi alnr. Bilinmeyenlerin
yaklak deerleri: N = N 0 + dN , h = h 0 + dh , B = B 0 + dB , L = L0 + dL
[(
f ( x)
f ( x)
f ( x)
f ( x)
N + h cos B +
dL = 0
dN +
dB +
dh +
h
L
N
B
0
[(N + h ) cos B ] + cos B dN + cos B dh (N + h ) sin B dB + 0 dL = 0

[(0.5 + 0.9) cos 90 ] + cos 90 dN + cos 90 dh (0.5 + 0.9) sin 90 dB + 0 dL = 0
0
0 dN + 0 dh 1.4 dB + 0 dL = 0
67
[(
f ( y )
f ( y )
f ( y )
f ( y )
N + h sin L +
dL = 0
dN +
dB +
dh +
L
N
B
h
0
[(N + h ) sin L ] + sin L dN + sin L dh + 0 dB + (N + h ) cos L dL = 0

[(0.5 + 0.9) sin 90 ] + sin 90 dN + sin 90 dh + 0 dB + (0.5 + 0.9) cos 90 dL = 0
0
1.4 + 1 dN + 1 dh + 0 dB + 0 dL = 0
1 dN + 1 dh + 0 dB + 0 dL + 1.4 = 0
[(1 + e ) (N
+h
[(1 + e ) (N
+ h 0 + 1 + e 2 dN + 1 + e 2 dh + 0 dB + 0 dL = 0
)]
f ( z )
f ( z )
f ( z )
f ( z )
+
dL = 0
dB +
dh +
dN +
L
B
h
N
)] (
[(1 + 0.1) (0.5 + 0.9)] + (1 + 0.1) dN + (1 + 0.1) dh + 0 dB + 0 dL = 0

1.54 + 1.1 dN + 1.1 dh + 0 dB + 0 dL = 0
1.1 dN + 1.1 dh + 0 dB + 0 dL + 1.54 = 0
0 dN + 0 dh 1.4 dB + 0 dL = 0
1 dN + 1 dh + 0 dB + 0 dL + 1.4 = 0
1.1 dN + 1.1 dh + 0 dB + 0 dL + 1.54 = 0
A x = 0
dN
0 1.4 0
0
0
dh
1
1
0 0 1.4 = 0
dB
1.1 1.1
0 0 1.54
dL
rnek: Aada verilen denklem sistemi iin
T
) (A ) fonksiyonunu kullanarak hesaplaynz.

1
68
z 6 y + 2x 5 = 0
3x + 4 y + 2 = 0
z y2=0
2z 3y + x 4 = 0
zm:
c) Yeterlidir. bilinmeyen iin 4 denklem vardr. zm yaplabilir.
d) Denklemleri dzenleyelim.
2
3
0
1
x
x
x
x
6
4
1
3
y
y
y
y
+
+
+
+
1
0
1
2
z
z
z
z
5
2
2
4
=
=
=
=
0
0
0
0
A x = 0
5
2 6 1
x
3
4 0 2
=0
y
0 1 1 2
z
4
1 3 2
2
A = 6
1
T
3
4
0
1
1 3
1
2
0
2 6 1
3
4 0
A=
0 1 1
1 3 2
4
14 3
T
N = A A = 3
62 13
4 13
6
69
5
2
=
2

4
8
n = A = 52
15
T
a1 j
a2 j
a3 j
e1 j
e2 j
e3 j
14
-1
-3
0.2143
62
61.3571
-1
4
-0.2857
-13
-12.1429
0.1979
6
2.4540
-1
1
-0.0714
0
0.2143
-0.0035
0
-0.2433
0.0991
-0.0963
Q =
0
0
1
1
-0.0163
0
0.1979
-0.0806
0.0161
-0.0323
0
0
0
0
0
1
1
-0.4075
0.0991
-0.0806
-0.4075
8
n = AT = 52
15
x 0.12
x = y = 0.60
z 1.13
0.0963 0.0161 0.0991

0.0323
0.0806
= 0.0161
0.0991
0.0806
0.4075
70
6. ENTERPOLASYON
Bir x bamsz deikeni ve bir de h baml deikeni arasnda h = f (x) gibi bir iliki
olsun. ( x1 , h1 ), ( x 2 , h2 ), ( x3 , h3 ), , ( xu , hu ) ikili deerlerinden faydalanarak herhangi bir xi
deeri iin
hi = f ( xi )
fonksiyonu yardmyla
hi
deerinin hesaplanmas ilemine
prediksiyon (kestirim) denir. Hesaplamada kullanlan xi bamsz deikeninin deeri x

deerleri arasnda ise buna bal olan hi deerinin hesabna enterpolasyon denir.
Hesaplamada kullanlan xi bamsz deikeninin deeri x deerleri arasnda deil ise buna
bal olan hi deerinin hesabna extrapolasyon denir.
6.1. Dorusal Enterpolasyon

Bu yntem, koordinatlar verilen iki noktadan geen doru zerindeki nc noktann bir
koordinatna karlk dier koordinatnn kestirilmesi prensibine dayanr. Bu problemde P1
noktas x1, y1 koordinatlaryla, P2 noktas x2, y2 koordinatlaryla tanmldr. nc nokta olan
P3 noktasnn x3 koordinatna karlk y3 koordinatnn kestirilmesi amalanmaktadr.
koordinatnn kestirilebilmesi iin y1 koordinatna y3 y1 farknn eklenmesi yeterlidir.
X
P2
x2
x3
P3
x2 x1
x3 x1
x1
P1
y3 y1
y1
y3
y2 y1
71
y2
y3
y 3 = y1 + (y 3 y1 )
Bu eitlikte y3 koordinat bilinmemektedir. Tanjant teoreminden aadaki eitlik yazlabilir.
tan =
x3 x1 x 2 x1
=
y 3 y1 y 2 y1
y 3 y1 = (x3 x1 )
y 2 y1
x 2 x1
Yukardaki eitlii y 3 = y1 + (y 3 y1 ) denkleminde yerine yazarsak
y 3 = y1 + (x3 x1 )
y 2 y1
x 2 x1
Dorusal enterpolasyon denklemini elde etmi oluruz.
rnek:
NN
P1
P2
P3
x
250
1250
750
y
1
5
?
y 3 = y1 + (x3 x1 )
y 2 y1
x 2 x1
y 3 = 1 + (750 250 )
5 1
=3
1250 250
72
6.2. gen Enterpolasyon

Bu yntem noktadan bir dzlem geirilmesi ve enterpole edilmesi istenilen noktann bu
dzlem zerinde olmas prensibine dayanr. Bu problemde P1 noktas x1, y1, z1
koordinatlaryla, P2 noktas x2, y2, z2 koordinatlaryla ve P3 noktas x3, y3, z3 koordinatlaryla
tanmldr.
P1
P4
P2
P3
Bir noktann dzlem zerinde olma art z = ax + by + c denklemi ile tanmlanr. nokta
iin bu denklemleri yazarsak aadaki eitlikleri elde etmi oluruz.
y
NN
P1
P2
P3
x
x1
x2
x3
y1
y2
y3
z
z1
z2
z3
P4
x4
y4
z1 = ax1 + by1 + c
z 2 = ax 2 + by 2 + c
z 3 = ax3 + by 3 + c
z1 x1
z = x
2 2
z 3 x3
y1 1 a
y 2 1 b
y 3 1 c
73
Denklem sisteminin A x = 0 eklinde matris gsterimi
x1
x
2
x3
y1 1 a z1
y 2 1 b z 2 = 0
y 3 1 c z 3
Bu eitlik simetrik olmayan lineer bir denklem sistemidir. Lineer denklem sistemi zlerek
a, b ve c parametreleri hesaplanr. Bu deerler x4, y4, z4 koordinatlaryla tanml P4 noktas
iin yazlan aadaki ifadede yerine konulur ve 4. noktann z deeri kestirilmi olur.
z 4 = ax 4 + by 4 + c
rnek: Tabloda verilen noktadan yararlanarak drdnc noktann z deerini hesaplaynz.

NN
P1
P2
P3
P4
x
5
10
20
10
y
15
5
20
15
z
9
2
5
?
z1 = ax1 + by1 + c
9 = 5a + 15b + c
z 2 = ax 2 + by 2 + c
2 = 10a + 5b + c
z 3 = ax3 + by 3 + c
5 = 20a + 20b + c
5 15 1 a 9
10 5 1 b 2 = 0

20 20 1 c 5
74
5 10 20
A = 15 5 20
1 1 1
T
a1 j
a2 j
525,0000
-1
Q xx = N
5 15 1
A = 10 5 1
20 20 1
525 525 35
T
N = A A = 525 650 40
35 40 3
525,0000
-1,0000
650,0000
125,0000
-1
e1 j
a3 j
35,0000
-0,0667
40,0000
5,0000
-0,0400
3,0000
0,4667
-1
9
= 2
5
165
n = A = 245
16
T
e3 j
e2 j
1
-0,0019
0
-1,0000
0,0080
0
-0,0267
0,0571
-0,0114
0
0
1
1
-0,0080
0
-0,0400
0,0857
0,0057
-0,0114
0
0
0
0
0
1
1
-2,1429
0,0571
0,0857
-2,1429
0.0114 0.0057 0.0571

0.0114 0.0857
= 0.0057
0.0571 0.0857
2.1429
165
n = A = 245
16
a 0.4286
x = b = 0.4857
c 3.8571
T
Q xx = N
Kontrol
0.0114 0.0057 0.0571

0.0114 0.0857
= 0.0057
0.0571 0.0857
2.1429
A x = 0
5 15 1 0.4286 9 0
10 5 1 0.4857 2 = 0

20 20 1 3.8571 5 0
75
4. noktann z deeri kestirilmi deeri
z 4 = ax 4 + by 4 + c
z 4 = 0.4286 10 + 0.4857 15 + 3.8571
z 4 = 6.86
6.3. Polinomlarla Enterpolasyon

Polinom kelimesi ok terimli bir yap anlamna gelir. Haritaclk uygulamalarnda polinomlar
genelde enterpolasyon yapmak iin kullanlr. Polinomlar yzey tanmlamak iin uygun
fonksiyonlardr. Haritaclk uygulamalarnda yzey enterpolasyonlar iin polinomlarn
kullanm yaygndr. zellikle jeoid yksekliklerinin hesabnda kullanlan bir yntemdir.
6.3.1. Tek Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon
n. dereceden tek deikenli ( x : bamsz deiken) bir polinom iin genel ifade aadaki
gibi yazlabilir.
f ( x) = ai x i = a 0 + a1 x + a 2 x 2 + a3 x 3 + a 4 x 4 + a5 x 5 + a 6 x 6 +
Bu polinom almnda a0 , a1 , a2 , a3 , a4 , a5 , a6 polinom katsaylardr. Bu problemde polinom
katsaylar bilinmeyenlerdir. Yukardaki polinom 6. derece bir polinomdur. Polinomda ara
katsaylardan her hangi biri sfr olabilir.
rnein aadaki fonksiyonda a2 ve a4 katsaylar sfr olduu iin polinom yapsnda yer
almazlar.
f ( x) = a0 + a1 x + a3 x 3 + a5 x 5 + a6 x 6
76
Tek deikenli bir polinomda f ( x) = 0 artn salayan x deikeninin deerinin bulunmas

polinomun zm anlamna gelir.
hi = f ( xi ) = a 0 + a1 xi + a 2 xi2 + a3 xi3 + fonksiyonu iin u tane denklem yazlsn
( i = 1, 2, 3, , u )
h1 = a 0 + a1 x1 + a 2 x12 + a3 x13 +
h2 = a 0 + a1 x 2 + a 2 x 22 + a3 x 23 +
h3 = a 0 + a1 x3 + a 2 x32 + a3 x33 +
h4 = a 0 + a1 x 4 + a 2 x 42 + a3 x 43 +
Haritaclkta kullanlan koordinatlar byk deerlerdir. Koordinatlar bu halleriyle matris

hesabnda kullanlamaz. Bunun yerine koordinatlarn normlandrlm deerleri kullanlr.
x=
x1 + x 2 + x3 + + xu
u
xi =
x xi
1000
x1 =
x x1
1000
ortalama koordinatlar olmak zere
normlandrlm (kltlm) koordinatlar
x 2 =
x x2
1000
x3 =
h1 = a 0 + a1 x1 + a 2 x1 2 + a3 x1 3 +
h2 = a 0 + a1 x 2 + a 2 x 2 2 + a3 x 2 3 +
h3 = a 0 + a1 x3 + a 2 x3 2 + a3 x3 3 +
h4 = a 0 + a1 x 4 + a 2 x 4 2 + a3 x 4 3 +
Bu denklem sistemini dzenlersek
77
x x3
1000
x 4 =
x x4
1000
a 0 + a1 x1 + a 2 x1 2 + a3 x1 3 + h1
a 0 + a1 x 2 + a 2 x 2 2 + a3 x 2 3 + h2
a 0 + a1 x3 + a 2 x3 2 + a3 x3 3 + h3
a 0 + a1 x 4 + a 2 x 4 2 + a3 x 4 3 + h4
Denklem sisteminin matris gsterimi A x = 0 eklinde
1
1
x1
x 2
x1 2
x 2 2
x1 3
x 2 3
x3
x 4
x3 2
x 4 2
x3 3
x 4 4
a 0 h1

a1 h2
a 2 h3 = 0

a3 h4

Bu eitlik simetrik olmayan lineer bir denklem sistemidir. Lineer denklem sistemi zlerek
a 0 + a1 xi + a 2 xi2 + a3 xi3 + hi = 0 artn salayan x ve y deikeninin deerinin
bulunmas polinomun zm anlamna gelir.
rnek: Aadaki tabloda be noktann koordinatlar ve ykseklikleri verilmektedir.

h = f ( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2
eklindeki 2. derece polinom yardmyla P5 noktasnn
yksekliini hesaplaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
P5
x
1000
2000
3000
4000
3500
h
2
4
6
8
?
zm: Bu problemde verilen 4 nokta iin h( x) = a 0 + a1 x + a 2 x 2 eitlii yazlr.
78
h( x1 ) = a 0 + a1 x1 + a 2 x12
h( x 2 ) = a 0 + a1 x 2 + a 2 x 22
h( x3 ) = a 0 + a1 x3 + a 2 x32
h( x 4 ) = a 0 + a1 x 4 + a 2 x 42
x koordinatlar byk deerler olduu iin normlandrlmalar gerekir. Normlandrma

ileminde ykseklii bilinen drt noktann x koordinatlar kullanlr.
x=
x1 + x 2 + x3 + x 4 10000
=
= 2500
4
4
xi =
x xi
normlandrlm koordinatlarn hesab
1000
x1 =
x x1 2500 1000
=
= 1.5
1000
1000
x 2 =
x x 2 2500 2000
=
= 0.5
1000
1000
x3 =
x x3 2500 3000
=
= 0.5
1000
1000
x 4 =
x x 4 2500 4000
=
= 1.5
1000
1000
h1 = a 0 + a1 x1 + a 2 x1 2
2 = a 0 + a1 1.5 + a 2 1.5 2
h2 = a 0 + a1 x 2 + a 2 x 2 2
4 = a 0 + a1 0.5 + a 2 0.5 2
h3 = a 0 + a1 x3 + a 2 x3 2
6 = a 0 + a1 ( 0.5) + a 2 ( 0.5)
h4 = a 0 + a1 x 4 + a 2 x 4 2
8 = a 0 + a1 ( 1.5) + a 2 ( 1.5)
a 0 + a1 1.5 + a 2 1.5 2 2 = 0
a 0 + a1 0.5 + a 2 0.5 2 4 = 0
a 0 + a1 ( 0.5) + a 2 ( 0.5) 6 = 0
2
a 0 + a1 ( 1.5) + a 2 ( 1.5) 8 = 0
2
79
1 a 0 + 1.5 a1 + 1.5 2 a 2 2 = 0
1 a 0 + 0.5 a1 + 0.5 2 a 2 4 = 0
1 a 0 + (0.5) a1 + (0.5) 2 a 2 6 = 0
1 a 0 + (1.5) a1 + (1.5) 2 a 2 8 = 0

1.5
1
1
0.5
1 0.5
1 1.5
2.25
2
a0
0.25 4
=0
a1
0.25 6
a 2
2.25 8
2.25
0.25
0.25
2.25
5
4 0
N = AT A = 0 5
0
5 0 10.25
1.5
1
1
0.5
A=
1 0.5
1 1.5
1
1
1
1
AT = 1.5 0.5 0.5 1.5

2.25 0.25 0.25 2.25
a1 j
a2 j
4,0000
-1
Q xx = N
0,0000
0,0000
5,0000
5,0000
-1
a3 j
5,0000
-1,2500
0,0000
0,0000
0,0000
10,2500
4,0000
-1
e1 j
1
-0,2500
0
0,0000
0,0000
0
-1,2500
0,3125
-0,6406
e2 j
0
0
1
1
-0,2000
0
0,0000
0,0000
0,0000
-0,2000
0 0.3125
0.6406
0 0.2
0
=
0.3125
0
0.25
80
e3 j
0
0
0
0
0
1
1
-0,2500
0,3125
0,0000
-0,2500
2
4
=
6

8
20
n = AT = 10
25
Q xx = N
0 0.3125
0.6406
0 0.2
0
=
0.3125
0
0.25
A x = 0
Kontrol
1.5
1
1
0.5
1 0.5
1 1.5
20
n = AT = 10
25
a 0 5
x = a1 = 2
a 2 0
2.25
2 0
a0
0.25 4 0
=
a1
0.25 6 0
a 2
2.25 8 0
a 0 5
x = a1 = 2
a2 0
1.5
1
1
0.5
A=
1 0.5
1 1.5
x5 =
2.25
0.25
0.25
2.25
2 2
4 4
A x = =
6 6

8 8
x x5 2500 3500
=
= 1.0
1000
1000
h5 = a 0 + a1 x5 + a 2 x5 2
Yeni noktann normlandrlm koordinat
Yeni noktann ykseklii
h5 = 1 a0 + (1) a1 + (1) 2 a 2
h5 = 1 5 + (1) (2) + (1) 2 0 = 7.0
a 0 5
x = a1 = 2
a2 0
A = [1 1.0 1.0]
0
0
A x =
0

0
A x = [7.0]
81
6.3.2. ift Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon

n. dereceden ift deikenli ( x, y : bamsz deikenler) bir polinom iin genel ifade
aadaki gibi yazlabilir.
f ( x, y ) = aij x i y j = a 00 + a10 x + a 01 y + a 20 x 2 + a11 x y + a 02 y 2 +

Bu polinom almnda a 00 , a10 , a 01 , a 20 , a11 , a 02 polinom katsaylardr yani bilinmeyenlerdir.
Yukardaki polinom 2. derece bir polinomdur.
ift deikenli bir polinomda f ( x, y ) = 0 artn salayan x ve y deikeninin deerinin
bulunmas polinomun zm anlamna gelir.
hi = f ( xi , y i ) = a 00 + a10 xi + a 01 y i + a 20 xi2 + a11 xi y i + a 02 y i2
fonksiyonu u iin tane denklem yazlsn ( i = 1, 2, 3, , u )

h1 = a 00 + a10 x1 + a 01 y1 + a 20 x12 + a11 x1 y1 + a 02 y12
h2 = a 00 + a10 x 2 + a 01 y 2 + a 20 x 22 + a11 x 2 y 2 + a 02 y 22
h3 = a 00 + a10 x3 + a 01 y 3 + a 20 x32 + a11 x3 y 3 + a 02 y 32
h4 = a 00 + a10 x 4 + a 01 y 4 + a 20 x 42 + a11 x 4 y 4 + a 02 y 42
Haritaclkta kullanlan koordinatlar byk deerlerdir. Koordinatlar bu halleriyle matris

hesabnda kullanlamaz. Bunun yerine koordinatlarn normlandrlm deerleri kullanlr.
x=
x1 + x 2 + x3 + + xu
u
ortalama x koordinat
y=
y1 + y 2 + y3 + + yu
u
ortalama y koordinat
82
normlandrlm (kltlm) koordinatlar
xi =
x xi
1000
y i =
y yi
1000
x1 =
x x1
1000
x 2 =
x x2
1000
x3 =
x x3
1000
x 4 =
x x4
1000
y1 =
y y1
1000
y 2 =
y y2
1000
y 3 =
y y3
1000
y 4 =
y y4
1000
h1 = a 00 + a10 x1 + a 01 y1 + a 20 x1 2 + a11 x1 y1 + a 02 y1 2
h2 = a 00 + a10 x 2 + a 01 y 2 + a 20 x 22 + a11 x 2 y 2 + a 02 y 2 2
h3 = a 00 + a10 x3 + a 01 y 3 + a 20 x3 2 + a11 x3 y 3 + a 02 y 3 2
h4 = a 00 + a10 x 4 + a 01 y 4 + a 20 x 4 2 + a11 x 4 y 4 + a 02 y 4 2
Bu denklem sistemini dzenlersek

a 00 + a10 x1 + a 01 y1 + a 20 x1 2 + a11 x1 y1 + a 02 y1 2 h1 = 0
a 00 + a10 x 2 + a 01 y 2 + a 20 x 2 2 + a11 x 2 y 2 + a 02 y 2 2 h2 = 0
a 00 + a10 x3 + a 01 y 3 + a 20 x3 2 + a11 x3 y 3 + a 02 y 3 2 h3 = 0
a 00 + a10 x 4 + a 01 y 4 + a 20 x 4 2 + a11 x 4 y 4 + a 02 y 4 2 h4 = 0
1
1
x1
x 2
x3
x 4
y1
y 2
y 3
y 4
x1 2
x 2 2
x3 2
x 4 2
x1 y1
x 2 y 2
x3 y 3
x 4 y 4
a 00
y1 2 h1
a10

y 2 2 h2
a
01
y 3 2 h3 = 0
a 20

y 4 2 h4
a11

a 02
83
Bu
denklem
lineer
bir
denklem
sistemidir.
Lineer
denklem
sistemi
zlerek
a 00 + a10 xi + a 01 y i + a 20 xi2 + a11 xi y i + a 02 y i2 hi = 0 artn salayan x deikeninin
deerinin bulunmas polinomun zm anlamna gelir.
rnek: Aadaki tabloda noktalarn koordinatlar ve ykseklikleri verilmektedir.

h = f ( x, y ) = a 00 + a10 x + a 01 y eklindeki 1. derece polinom yardmyla P5 noktasnn
yksekliini hesaplaynz.
x
1060.477
749.228
7055.988
9645.566
4938.485
NN
P1
P2
P3
P4
P5
y
9121.569
4139.007
1965.772
5985.901
6321.854
h
34.87
34.61
34.57
34.71
?
zm: Bu problemde verilen 4 nokta iin h( x) = a 00 + a10 x + a 01 y eitlii yazlr.

h1 = a 00 + a10 x1 + a 01 y1
h2 = a 00 + a10 x 2 + a 01 y 2
h3 = a 00 + a10 x3 + a 01 y 3
h4 = a00 + a10 x 4 + a01 y 4
x=
x1 + x 2 + x3 + x 4
= 4627.815
4
ortalama x koordinat
y=
y1 + y 2 + y 3 + y 4
= 5303.062
4
ortalama y koordinat
x1 =
x x1
= 3.5673
1000
x 2 =
x x2
= 3.8786
1000
x3 =
x x3
= 2.4282
1000
x 4 =
x x4
= 5.0178
1000
84
y1 =
y y1
= 3.8185
1000
y 2 =
y y2
= 1.1641
1000
y 3 =
y y3
= 3.3373
1000
y 4 =
y y4
= 0.6828
1000
h1 = a 00 + a10 x1 + a 01 y1
34.87 = a 00 + a10 3.5673 + a 01 (3.8185)
h2 = a 00 + a10 x 2 + a 01 y 2
34.61 = a 00 + a10 3.8786 + a 01 1.1641
h3 = a 00 + a10 x3 + a 01 y 3
34.57 = a 00 + a10 (2.4282) + a 01 3.3373
h4 = a00 + a10 x 4 + a01 y 4
34.71 = a 00 + a10 (5.0178) + a 01 (0.6828)
a 00 + 3.5673 a10 3.8185 a 01 34.87 = 0

a 00 + 3.8786 a10 + 1.1641 a 01 34.61 = 0
a 00 2.4282 a10 + 3.3373 a 01 34.57 = 0
a 00 5.0178 a10 0.6828 a 01 34.71 = 0
3.5673 3.8185
34.87
1
a
00
1
3.8786
1.1641 34.61
=0
a10
1 2.4282
3.3373 34.57
a 01
34.71
1 5.0178 0.6828
1
1
1
1
3.5673 3.8786 2.4282 5.0178
3.8185 1.1641
3.3373 0.6828
AT
3.5673 3.8185
1
1
3.8786
1.1641
1 2.4282
3.3373
1 5.0178 0.6828
A
4
0
0
0
58.8432 13.7842
0 13.7842
27.5398
34.87
34.61
34.57
34.71
138.76
0.52
1.19
N = AT A
n = AT
85
a1 j
a2 j
4,0000
-1
0,0000
0,0000
58,8432
58,8432
-1
a3 j
0,0000
0,0000
-13,7842
-13,7842
0,2343
27,5398
24,3108
-1
e1 j
e2 j
e3 j
1
-0,2500
0
0,0000
0,0000
0
0,0000
0,0000
0
0
1
1
-0,0170
0
0,2343
-0,0096
0
0
0
0
0
1
1
-0,0411
-0,2500
0,0000
0,0000
-0,0193
-0,0096
-0,0411
Q xx = N
0
0
0.25
= 0 0.0193 0.0096
0 0.0096 0.0411
138.76
n = A = 0.52
1.19
T
Q xx = N
Kontrol
0
0
0.25
= 0 0.0193 0.0096
0 0.0096 0.0411
a 00 34.69
x = a10 = 0.0014
a 01 0.0441
A x = 0
3.5673 3.8185
34.87 0
1
a 00
1
3.8786
1.1641 34.61 0
=
a10
1 2.4282
3.3373 34.57 0

a 01
34.71 0
1 5.0178 0.6828
86
a 00 34.69
x = a10 = 0.0014
a 01 0.0441
3.5673 3.8185
1
1
3.8786
1.1641
A=
1 2.4282
3.3373
1 5.0178 0.6828
Not: Kontrolde
34.85 34.87
34.63 34.61
=
A x =
34.55 34.57
34.73 34.71
kmamasnn nedeni polinomun yzeyi tam temsil
A x = 0
edememesinden kaynaklanmtr.
x5 =
x x5
= 0.3107
1000
y 5 =
y y5
= 1.0188
1000
Yeni noktann ykseklii
a 00 34.69
x = a10 = 0.0014
a 01 0.0441
A = [1 0.3107 1.0188]
0.02
0.02
A x =
0.02
0.02
A x = [34.74]
87
6.4. Multikuadrik Enterpolasyon

Konuma bal bilginin modellenebilmesi iin enterpolasyonla ara deerlerin retilmesi
haritaclkta nemli bir yer tutar. Multikuadrik Enterpolasyon yntemi bu amala kullanlan
en yaygn yntemlerden bir dieridir. zellikle iki boyutlu saysal ykseklik modellerinin
oluturulmasndaki kullanm haritaclk uygulamalarnda ok yaygndr. Multikuadrik
enterpolasyon yntemi genel bir yntemdir ve ok boyutlu uygulamalar iin idealdir.
Multikuadrik yzey genel olarak aadaki fonksiyonla tanmlanr.
h = h h0 = c f (x, y, z , , u )
Yntemde ncelikle rnekleme noktalarndan yararlanarak nce dk dereceli bir trend
yzeyi geirilir. Genelde sfrnc (veya birinci) dereceden bir trend yzeyi ( h0 ) yeterlidir.
Bunun iin aadaki eitlik kullanlr.
n
h0 =
h
i =1
h1 + h2 + h3 + + hn
n
Daha sonra, yntem dayanak noktalarnn tmn kullanarak araziyi tek bir fonksiyonla
tanmlamaya alr. Dayanak noktalarnn arasndaki uzaklk fonksiyonu bu amala kullanlr.
f (x, y, z , , u ) fonksiyonu boyutlarna gre aadaki gibi yazlr.
Uzaklk Fonksiyonu
Boyut
1
aij = f ( x) = x j xi
aij = f ( x, y ) = ( x j xi ) 2 + ( y j yi ) 2
aij = f ( x, y, z ) = ( x j xi ) 2 + ( y j yi ) 2 + ( z j zi ) 2
aij = f ( x, y ) = ( x j xi ) 2 + ( y j yi ) 2 olmak zere, multikuadrik iki boyutlu yzey aadaki

ekilde yazlabilir.
88
hi = hi h0 = c j aij
i =1 j =1
Bu eitlii aarsak,
c1 a11 + c 2 a12 + c3 a13 + c 4 a14 + c5 a15 + + c n a1n = h1
c1 a 21 + c 2 a 22 + c3 a 23 + c 4 a 24 + c5 a 25 + + c n a 2 n = h2
c1 a 31 + c 2 a 32 + c3 a 33 + c 4 a 34 + c5 a 35 + + c n a 3n = h3
c1 a n1 + c 2 a n 2 + c3 a n 3 + c 4 a n 4 + c5 a n 5 + + c n a nn = hn
h1 h1 h0
h h h
0
2 2
h3 h3 h0
h4 = h4 h0
h5 h5 h0

h h h
0
n n
a11
a
21
a31
a 41
a51

a
n1
a12
a 22
a32
a13
a 23
a33
a14
a 24
a15
a 25
a 43
a53
a34
a 44
a54
a35
a 45
a55
a 42
a52
an2
a n3
an4
a n5
a1n c1 h1 h0
a 2 n c 2 h2 h0
a3n c3 h3 h0

a 4 n c 4 h4 h0 = 0
a5 n c5 h5 h0

a nn c n hn h0
Burada aij leri ak biimde yazalm.
89
a11 = ( x1 x1 ) 2 + ( y1 y1 ) 2
a12 = ( x 2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2
a13 = ( x3 x1 ) 2 + ( y 3 y1 ) 2
a14 = ( x 4 x1 ) 2 + ( y 4 y1 ) 2
a 21 = ( x1 x 2 ) 2 + ( y1 y 2 ) 2
a 22 = ( x 2 x 2 ) 2 + ( y 2 y 2 ) 2
a 23 = ( x3 x 2 ) 2 + ( y 3 y 2 ) 2
a 24 = ( x 4 x 2 ) 2 + ( y 4 y 2 ) 2
a31 = ( x1 x3 ) 2 + ( y1 y 3 ) 2
a 32 = ( x 2 x3 ) 2 + ( y 2 y 3 ) 2
a33 = ( x3 x3 ) 2 + ( y 3 y 3 ) 2
a 34 = ( x 4 x3 ) 2 + ( y 4 y 3 ) 2
aij = a ji lere eit olduu iin A katsaylar matrisi simetrik bir matristir ve aadaki gibi
yazlabilir.
a11
a
12
a13
a14
a15

a
1n
a12
a 22
a 23
a 24
a 25
a2n
a13
a 23
a33
a34
a35
a3n
a14
a 24
a34
a 44
a 45
a4n
a15
a 25
a35
a 45
a55
a5 n
a1n c1 h1 h0
a 2 n c 2 h2 h0
a3n c3 h3 h0

a 4 n c 4 h4 h0 = 0
a5 n c5 h5 h0

a nn c n hn h0
Yukardaki eitlik simetrik denklem sistemlerinin matris zm yntemi ile zlr ve ci

katsaylar hesaplanr.
c1
c
1
x = 2 = A
c3

Ykseklii enterpole edilecek yeni bir p ( x p , y p ) noktas iin A p katsaylar matrisi aadaki
biimde oluturulur.
90
A p = a p1
a p2
a p3
a p4
a p5
a pn
a p1 = ( x1 x p ) 2 + ( y1 y p ) 2
a p2 = ( x2 x p ) 2 + ( y 2 y p ) 2
a p 3 = ( x3 x p ) 2 + ( y 3 y p ) 2
a p4 = ( x4 x p ) 2 + ( y 4 y p ) 2
aij ve ci katsaylar iki boyutlu yzey denkleminde yerine konur. Bu eitlik ykseklii
enterpole edilecek nokta iin aadaki ekilde yazlabilir.

n
h p = c j aij
h p = A p x
yani
i =1 j =1
Hesaplanan yukardaki deer yardmyla, yeni noktann ykseklii h p = h0 + h p biiminde

elde edilmi olur.
rnek: Tabloda verilen noktadan yararlanarak drdnc noktann h4 deerini

n
i =1 j =1
ve
aij = f ( x, y ) = ( x j xi ) 2 + ( y j y i ) 2
kullanarak multikuadrik enterpolasyon yntemi ile hesaplaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
x
5
10
20
10
y
15
5
20
15
h
9
2
5
?
zm: ncelikle sfrnc dereceden bir trend yzeyi geirelim
91
fonksiyonlarn
h0 =
h
i =1
h1 + h2 + h3 9 + 2 + 5
=
= 5.33
n
3
hi = hi h0 = c j aij eitliini ak bir biimde yazalm. Burada n = 3 tr.

i =1 j =1
c1 a11 + c 2 a12 + c3 a13 = h1

c1 a 21 + c 2 a 22 + c3 a 23 = h2
c1 a 31 + c 2 a 32 + c3 a 33 = h3
a11
a
21
a31
a12
a 22
a31
a13 c1 h1 h0
a 23 c 2 h2 h0 = 0
a31 c3 h3 h0
f ( x, y ) = ( x j xi ) 2 + ( y j y i ) 2 fonksiyonunu kullanarak aij katsaylarn hesaplayalm.
a11 = ( x1 x1 ) 2 + ( y1 y1 ) 2 = 0
a12 = ( x 2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 = 11.1803
a13 = ( x 3 x1 ) 2 + ( y 3 y1 ) 2 = 15.8114
a 22 = ( x 2 x 2 ) 2 + ( y 2 y 2 ) 2 = 0
a 21 = ( x1 x 2 ) 2 + ( y1 y 2 ) 2 = 11.1803
a 23 = ( x3 x 2 ) 2 + ( y 3 y 2 ) 2 = 18.0278
a31 = ( x1 x3 ) 2 + ( y1 y 3 ) 2 = 15.8114
a 32 = ( x 2 x3 ) 2 + ( y 2 y 3 ) 2 = 18.0278
a 33 = ( x3 x3 ) 2 + ( y 3 y 3 ) 2 = 0
92
0 11.1803 15.8114 c1 3.67
11.1803
0 18.0278 c 2 3.33 = 0
15.8114 18.0278
0 c3 0.33
Bu matrisin inversi iin determinantla invers alma yntemini kullanalm. Determinant birinci
satra gre alalm.
A = a11 A11 a12 A12 + a13 A13
A = 0
0 18.0278
11.1803 18.0278
11.1803
0
11.1803
+ 15.8114
18.0278
0
15.8114
0
15.8114 18.0278
A = 0 (0 0 18.0278 18.0278) 11.1803 (11.1803 0 18.0278 15.8114)

+ 15.8114 (11.1803 18.0278 0 15.8114)
A = 6373.7718
Matrisin inversi
A11
1
A 1 = A12
A
A13
A11 =
A12 =
A21
A22
A23
A31
A32
A33
0 18.0278
= 325.0016
18.0278
0
11.1803 18.0278
= 285.0448
15.8114
0
A21 =
11.1803 15.8114
= 285.0448
18.0278
0
A31 =
11.1803 15.8114
= 201.5562
0 18.0278
A22 =
0 15.8114
= 250.0004
15.8114
0
A32 =
93
0 15.8114
11.1803 18.0278
= 176.7762
A13 =
11.1803
0
= 201.5562
15.8114 18.0278
A11
1
A =
A12
A
A13
1
A21
A22
A23
A23 =
0 11.1803
= 176.7762
15.8114 18.0278
A33 =
0 11.1803
= 124.9991
11.1803
0
A31
201.5562
325.0016 (285.0448)
1
A32 =
(285.0448)
250.0004 (176.7762)
6373.7718
A33
201.5562 (176.7762)
124.9991
0.0447
0.0316
0.0510
0.0277
= 0.0447 0.0392
0.0316
0.0277 0.0196
0.0447
0.0316
0.0510
A = 0.0447 0.0392
0.0277
0.0316
0.0277 0.0196
1
A 4 = [a 41
a 42
3.67
= 3.33
0.33
c1 0.3466
x = c 2 = 0.2855
c3 0.0300
a 43 ]
a 41 = ( x1 x 4 ) 2 + ( y1 y 4 ) 2 = 5.0000
a 42 = ( x 2 x 4 ) 2 + ( y 2 y 4 ) 2 = 10.0000
a 43 = ( x 3 x 4 ) 2 + ( y 3 y 4 ) 2 = 11.1803
c1 0.3466
x = c 2 = 0.2855
c3 0.0300
A 4 = [5 10 11.1803]
h4 = h0 + h4
h4 = 1.4577
h4 = 5.33 + 1.4577 = 6.79 noktann ykseklii
94
Kontrol
0 11.1803 15.8114 c1 3.67
11.1803
0 18.0278 c 2 3.33 = 0
15.8114 18.0278
0 c3 0.33
c1 0.3466
x = c 2 = 0.2855
c3 0.0300
0 11.1803 15.8114
A = 11.1803
0 18.0278
15.8114 18.0278
0
3.67 3.67
A x = 3.33 3.33 =
0.33 0.33
0
A x = 0
0
rnek: Tabloda verilen drt noktadan yararlanarak beinci noktann

n
ve
i =1 j =1
aij = f ( x, y ) = ( x j xi ) 2 + ( y j y i ) 2
kullanarak multikuadrik enterpolasyon yntemi ile hesaplaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
P5
x
1060.477
749.228
7055.988
9645.566
4938.485
y
9121.569
4139.007
1965.772
5985.901
6321.854
h
34.87
34.61
34.57
34.71
?
Cevap: Noktann ykseklii h5 = 35.71
95
h5
deerini
fonksiyonlarn
rnek: Tabloda verilen noktadan yararlanarak drdnc noktann h4 deerini

n
ve
i =1 j =1
aij = f ( x, y, z ) = ( x j xi ) 2 + ( y j yi ) 2 + ( z j zi ) 2
fonksiyonlarn kullanarak multikuadrik enterpolasyon yntemi ile hesaplaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
x
5
10
20
10
y
15
5
20
15
z
9
2
5
7
h
7
0
3
?
rnek: Tabloda verilen noktadan yararlanarak drdnc noktann z deerini gen

enterpolasyon yntemiyle hesaplamak iin kurulacak denklemlerini A x = 0 eklinde
yaznz (Bir noktann dzlem zerinde olma art z = ax + by + c ).
NN
P1
P2
P3
P4
x
5
10
20
10
y
15
5
20
15
z
9
2
5
?
z1 = ax1 + by1 + c
9 = 5a + 15b + c
z 2 = ax 2 + by 2 + c
2 = 10a + 5b + c
z 3 = ax3 + by 3 + c
5 = 20a + 20b + c
5 15 1 a 9
10 5 1 b 2 = 0

20 20 1 c 5
96
rnek: Aadaki tabloda drt noktann koordinatlar ve ykseklikleri verilmektedir. Bu

noktalardan h = a 00 + a10 x + a 01 y + a 20 x 2 + a11 x y + a 02 y 2 eklinde verilen polinom
yardmyla 2. Derece bir yzey geirilmek isteniyor. Bu drt noktadan yararlanarak kurulacak
denklem sistemini;
a)
A x = 0 eklinde yaznz.
b) Bu denklem sistemi zlebilir mi? Aklaynz.
NN
P1
P2
P3
P4
x
1
1
-3
0
y
0
-2
-1
-1
h
5
-4
7
-3
zm:
Bu problemde verilen 4 nokta iin h = a 00 + a10 x + a 01 y + a 20 x 2 + a11 x y + a 02 y 2
eitlii yazlr.
a 00 + a10 x1 + a 01 y1 + a 20 x12 + a11 x1 y1 + a02 y12 h1 = 0
a00 + a10 x 2 + a01 y 2 + a 20 x 22 + a11 x 2 y 2 + a02 y 22 h2 = 0
a00 + a10 x3 + a 01 y 3 + a 20 x32 + a11 x3 y 3 + a02 y 32 h3 = 0
a 00 + a10 x 4 + a 01 y 4 + a 20 x 42 + a11 x 4 y 4 + a 02 y 42 h4 = 0
1 a 00
1 a 00
1 a 00
1 a 00
+ 1 a10 + 0 a 01 + 1 a 20 + 0 a11 + 0 a 02 5 = 0
+ 1 a10 2 a 01 + 1 a 20 2 a11 + 4 a 02 + 4 = 0
3 a10 1 a 01 + 9 a 20 + 3 a11 + 1 a 02 7 = 0
+ 0 a10 1 a 01 + 0 a 20 + 0 a11 + 1 a 02 + 3 = 0
A x = 0 eklinde
1
0 1
0
1
1
1 2 1 2
1 3 1 9
3
0 1 0
0
1
a 00
0 a10 5
4 a 01 4

=0
1 a 20 7

1 a11 3

a 02
d) zlemez. Denklem says bilinmeyen saysnda azdr.
97
7. EN KK KARELER REGRESYONU LE LK BELRLEME

Yaplan ller ve hesap sonularndan baz deikenler arasnda birbirine bal bir ilikinin
varl belirlenebilir. Bir barajn memba tarafndaki su seviye deiimi (suyun mevsime bal
olarak ykselmesi ve alalmas) ile baraj gvdesinde meydana gelen deformasyon (yatay ve
dey yer deitirmeler) arasndaki ilikiyi, ya miktarna bal olarak heyelan saylarndaki
art ilikisini buna rnek olarak verebiliriz. Bu ilikinin varl ve ilikinin gcnn
belirlenmesi gelecee ynelik tahminlerin yaplabilmesi iin nemlidir.
Regresyon analizi, iki ya da daha ok deiken arasndaki ilikiyi belirlemek iin kullanlan
bir analiz metodudur. Eer tek bir deiken kullanlarak analiz yaplyorsa buna tek deikenli
regresyon, birden ok deiken kullanlyorsa ok deikenli regresyon analizi olarak
isimlendirilir. Regresyon analizi ile deikenler arasndaki ilikinin varl, eer iliki var ise
bunun gc hakknda bilgi edinilebilinir.
Regresyon, iki (ya da daha ok) deiken arasndaki dorusal ilikinin fonksiyonel eklini,
yani biri baml dieri bamsz deiken olarak bir doru denklemi olarak, gstermekle
kalmaz, deikenlerden birinin deeri bilindiinde dieri hakknda kestirim yaplmasn
salar.
Regresyonda, deikenlerden biri baml dierleri bamsz deiken olmaldr. Buradaki
mantk eitliin solunda yer alan deikenin sanda yer alan deikenlerden etkilenmesidir.
Sada yer alan deikenlerse dier deikenlerden etkilenmemektedir. Burada etkilenmemek
matematiksel anlamda bu deikenleri bir dorusal denkleme koyduumuzda etki yapmas
anlamndadr.
7.1. Dorusal Regresyon
ki deikenden birindeki bir birim arta karlk, dier deikende sabit bir deiiklik (artma
veya azalma) meydana geliyorsa bu deikenler arasnda dorusal (lineer) bir iliki vardr.
98
Dorusal ilikiyi belirlemeyi hedefleyen bu yntemde ama, ( x1 , y1 ), ( x 2 , y 2 ), , ( x n , y n ) gibi

gzlem iftlerine bir doru uydurmaktr. Bir x bamsz deikeni ve bir de y baml
deikeni arasndaki dorunun matematiksel ifadesi aadaki ekildedir.
y = a 0 + a1 x + e
Bu ilikinin grafii doru biimindedir. Burada a0 dorunun y eksenini kesme noktasn ve
a1 dorunun eimini gstermektedir. e ise gzlemler ve model arasndaki hatadr. Hata

denklemi dzenlenirse
e = a 0 a1 x + y
Hesaplanan hatalar gzlemlere dzeltme olarak getirilir. Dzeltmeler ise hatalarla ters
iaretlidir.
v = e
Buna gre yukardaki denklem dzeltmeler olarak yeniden dzenlenir.
v = a 0 + a1 x y
Bu durumda v dzeltmesi a0 + a1 x dorusal denklemi yardmyla tahmin edilmi yaklak
deer ile y nin gerek deeri arasndaki fark (a 0 + a1 x y ) olur. Yukardaki eitlik tm
gzlem iftleri iin yazlr.
v1 = a 0 + a1 x1 y1
v 2 = a 0 + a1 x 2 y 2
v3 = a 0 + a1 x3 y 3
v n = a 0 + a1 x n y n
99
Yukardaki denklemler v = A x matris formatnda dzenlenir.

v1 1
v 1
2
v3 = 1

v n 1
x1
y1
y
x2
2
a 0
x3 y 3

a1

y n
x n
) (
1
a
T
T
Bu denklem sistemindeki x = 0 bilinmeyenleri x = A A A denklem sistemi
a
1
y = a 0 + a1 x denkleminde yerine konularak
zmyle elde edilebilir. Bilinmeyenler
deikenler arasndaki ilikinin denklemi elde edilmi olur.

7.2. likinin Gc ve Yn
ki veya daha fazla deiken arasndaki ilikinin gcn ve ynn belirlemek korelasyon
analizi ile mmkndr. Dorusal ilikinin gcn ve ynn belirlemeyi hedefleyen
korelasyon analizinde ama, ( x1 , y1 ), ( x 2 , y 2 ), , ( x n , y n ) gibi gzlem iftlerinden bir
korelasyon katsays hesaplamaktr. Bir x bamsz deikeni ve bir de y baml deikeni
arasndaki korelasyon katsaysnn hesab aadaki admlarla zetlenebilir.
1. Deikenlerden biri x dieri y olarak kabul edilir.
2. x ve y den yararlanarak
x ve y deerleri hesaplanr.
4. x ve y
y deerleri hesaplanr.
deerleri arplarak toplam x y deeri hesaplanr.
3. x ve y nin kareleri toplam
ve
Korelasyon katsays
R=
( x ) ( y )
xy
n

x ( x ) y ( y )
n
n
2
100
eitliinden hesaplanabilir.
Korelasyon katsaysnn iareti ilikinin ynn, mutlak deeri ise ilikinin gcn gsterir.
Korelasyon katsays deikenlerin birbiriyle olan bamllnn bir ltdr. Korelasyon
katsaysnn snr deerleri 1 R 1 arasndadr.
R = 0 ise x ve y arasnda bir bamllk yoktur. Aralarnda dorusal bir iliki yoktur.
Biri tekinin bir dorusal fonksiyonu olarak gsterilemez.

R 0 ise x ve y birbirine bamldr. Aralarnda, sfra yakn ise zayf ve bire yakn
ise kuvvetli dorusal iliki vardr.

R = 1 ise x ve y arasnda %100 korelasyon vardr. x ve y arasnda tam bir
dorusal iliki vardr. Biri tekinin bir dorusal fonksiyonu olarak gsterilebilir.
R 2 deeri belirlilik katsays olarak adlandrlr. R 2 , bamsz deiken (rnein bir barajda
su seviye deiimi) yardmyla aklanabilen baml deikendeki (yatay ya da dey
deformasyon) deiimin orann verir. Dier bir deyile R 2 , iki deikenden birinin,
dierindeki deiimi ne lde tanmladn gsterir.
rnek: Bir barajda su seviye deiimine bal olarak baraj gvdesindeki bir noktadaki yer
deitirmeler aadaki tabloda verilmitir. Su seviye deiimi ile yer deitirme deerleri
arasndaki ilikiyi, ilikinin gcn ve ynn belirleyiniz.
Periyot
P1
P2
P3
h (m)
31.99
58.72
70.33
d (cm)
0.00
-5.26
-5.61
101
v1 = a 0 + a1 x1 y1
v1 = a 0 + a1 31.99 0.00
v 2 = a 0 + a1 x 2 y 2
v 2 = a 0 + a1 58.72 + 5.26
v3 = a 0 + a1 x3 y 3
v3 = a 0 + a1 70.33 + 5.61
Yukardaki denklemler v = A x matris formatnda dzenlenir.

y1
v1 1 x1
v = 1 x a 0 y
2
2
2
a1
y 3
v3 1 x3
0.00
v1 1 31.99
v = 1 58.72 a 0 5.26
a
2
v3 1 70.33 1 5.61
1 31.99
A = 1 58.72
1 70.33
0.00
= 5.26
5.61
a
x = 0
a1
1
1
1
AT =
31.99 58.72 70.33
1 31.99
A = 1 58.72
1 70.33
3
161.04
N = AT A =
161.04 9417.7074
a1 j
a2 j
e1 j
e2 j
3,0000
-1
161,0400
-53,6800
9417,7074
773,0802
-1
1
-0,3333
0
-53,6800
0,0694
-4,0607
0
0
1
1
-0,0013
0,0694
-0,0013
4.0607 0.0694
Qxx = N 1 =
0.0694 0.0013
102
0.00
= 5.26
5.61
10.87
n = AT =
703.42
10.87
n = AT =
703.42
a 4.7033
x = 0 =
a1 0.1551
4.0607 0.0694
Qxx = N 1 =
0.0694 0.0013
v1 0.26
v = 0.85
2
v3 0.60
0.00
v1 1 31.99
v = 1 58.72 a 0 5.26
a
2
1 5.61
v3 1 70.33
n = 3 l says
u = 2 Bilinmeyen says
mo =
[vv]
nu
[vv]
= 1.07 cm
3 2
likinin dorusal denklemi
x y
31.99
58.72
70.33
0.00
-5.26
-5.61
x
161.04
R=
y = a 0 + a1 x
0.00
-308.87
-394.55
x2
1023.36
3448.04
4946.31
y2
0.00
27.67
31.47
x y
-10.87
-703.42
9417.71
703.42
59.14
R=
( x ) ( y )
xy
n

x ( x ) y ( y )
n
n
y = 4.7033 0.1551 x
(161.04) ( 10.87 )
(161.04)
9417.71
3
2
( 10.87 )2
59.14
103
R = 0.97
Korelasyon katsays
Yorum: R 0 olduu iin x ve y birbirine bamldr. R bire yakn olduundan

deikenlerin aralarnda kuvvetli bir dorusal iliki vardr.
R 2 = 0.94
Belirlilik katsays
Yorum: R 2 nin anlam bamsz deikenle aklanabilen baml deikendeki deiimin %

94 olduudur. Geri kalan % 6 lk ksm bu iliki ile aklanamaz.
104
KAYNAKLAR
1.
Ergn ZTRK, Dengeleme Hesab, Cilt I, K.T.. Mhendislik Mimarlk Fakltesi,

K.T.. Basmevi, Genel Yayn No: 119, Faklte Yayn No: 38, Trabzon, 1991.
2.
Hseyin DEMREL, Dengeleme Hesab, Y.T.. naat Fakltesi, niversite Yayn No:
YT.N.DK-05.0735, Yldz Teknik niversitesi Basm-Yaym Merkezi, stanbul,
2005.
3.
brahim Yksel, MATLAAB le Mhendislik Sistemlerinin Analizi ve zm, Nobel

Yayn Datm, Yayn No: 672, Teknik Yaynlar Dizi No: 43, ISBN 975-591-656-3,
Ankara, 2004.
4.
Laurene V. FAUSETT, Applied Numerical Analysis, Prentice Hall, ISBN 0-13-3198499, USA, 1999.
5.
Mehmet BAKOLU, Saysal Analiz, Birsen Yaynevi Ltd. ti., ISBN 975-511-353-3,
stanbul, 2004.
6.
Mustafa SNMEZ, Saysal

niversitesi.
7.
Recep TAPRAMAZ, Saysal zmleme, Literatr Yaynlar, ISBN 975-8431-82-X,

stanbul, 2005.
8.
Sebahattin BEKTA, Mhendisler

rnekleriyle, Samsun, 1998.
9.
Hasan HEPERKAN, Uur KESGN, (eviri: Steven C. CHAPRA, Raymond P.

CANALE), Yazlm ve Programlama uygulamalaryla Mhendisler in Saysal
Yntemler, ISBN:975-8431-83-8, Literatr Yaynclk, 2003.
Analiz Ders
in
Notlar (Yaynlanmam), Aksaray
Saysal
zmleme
Basic
Program
TEMEL BAYRAK
zgemi
1968 ylnda Trabzonda dodu. lk, Orta ve Lise renimini Trabzonda tamamlad. 1992 ylnda
Lisans renimini KT Harita blmnde tamamlad. 1993 ylnda N AMF de asistan olarak
greve balad. 1996 ylnda Harita Yksek Mhendisi, 2003 ylnda Doktora unvann ald. 2005
ylnda askerlik grevini HGK da tamamlad. 2009 ylnda Doentlik unvann ald. 2010 ylndan
itibaren Gmhane niversitesi MF Harita Mhendislii Blmnde Lisans ve Yksek Lisans
programlarnda eitim-retim etkinliini (Dengeleme Hesab, statistik, saysal zmleme,
Jeodezi, , GNSS, Deformasyon izleme, Heyelan izleme) srdrmektedir. Evli ve ocuk babasdr.

Sayısal Analiz Ders Kitabı

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sayısal Analiz Ders Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

HARTA MHENDSLER

Do. Dr. Temel BAYRAK

Do. Dr. Temel BAYRAK

Matrislerin Transpozesi (Devrii)

Bir Boyutlu Matrislerin Determinant

ki Boyutlu Matrislerin Determinant

Boyutlu Matrislerin Determinant

Sarrus Kural le Determinant Hesab

Bir Matrisin Rank

Bir Kare Matrisin zi

MATRSLERDE TEMEL LEMLER

Matrislerde Toplama ve karma

Matrislerin Tersi (nvers)

Determinant Yntemi le Simetrik Olmayan Matrislerin Tersi

Gauss Yntemi Simetrik Matrislerin Tersi

Gauss Yntemi le 2 2 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi

Gauss Yntemi le 3 3 Boyutlu Simetrik Matrislerin Tersi

TAYLOR SER AILIMIYLA SAYISAL TREV

Dorusal (Lineer) Denklem sistemleri

Simetrik Olmayan Dorusal Denklem sistemlerinin Matris zm

Simetrik Dorusal Denklem Sistemlerinin Matris zm

Dorusal olmayan Denklem sistemlerinin Matris zm

Tek Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon

ift Deikenli Polinomlarla Enterpolasyon

EN KK KARELER REGRESYONU LE LK BELRLEME

deitirmektedir. Uygulamal matematik ve geometri arlkl mesleimizde bilgisayarlar ve

bilgisayarlarn hzndan yararlanlmaktadr. Saysal zmleme matematik problemlerin

Yntemin programlanabilmeye yatkn olmas

Bilgisayarlarda az bellek kaplamas

Ksa ilem sresi ile sonuca gitme

A matrisindeki aij ler matrisin elemanlardr. i ler (i = 1, 2, , m) satr, j ler (j = 1, 2, , n)

A matrisinin eleman says 4 x 3 = 12

m satr n stunlu bir A matrisi iin

ise A matrisi bir kare matristir.

ise A matrisi bir dikdrtgen matristir.

m = n A matrisi bir kare matristir.

m < n A matrisi bir dikdrtgen matristir.

m > n A matrisi bir dikdrtgen matristir.

Satr vektr: Satrlardan oluan vektre satr vektr denir.

Bir vektr: Btn elemanlar bir (1) olan stun vektrdr.

Sfr matris: Tm elemanlar sfr (0) olan matrise denir.

2.1. Matrislerin Transpozesi (Devrii)

Skaler bir saynn transpozesi kendisine eittir.

Simetrik matrislerin transpozeleri kendisine eittir.

Transpoze ile ilgili zellikler

k skaler bir saydr.

2.2. Matrislerde Determinant

det , A matrisinin i. satr elemanlarna gre yazlrsa aadaki eitlik bulunur.

= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 A13 + ...... + ( 1) a1n A1n

= a11 11 a12 12 + a13 13 a14 14 + ...

2.2.1. Bir Boyutlu Matrislerin Determinant

2.2.2. ki Boyutlu Matrislerin Determinant

i=1 ve j=1, 2 iin

= a11 a22 a12 a21

2.2.3. Boyutlu Matrislerin Determinant

= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 13

= a11 11 a12 12 + a13 13

= 1 (45 48) 2 (36 42 ) + 3 (32 35)

Determinant ile ilgili zellikler

Skaler bir saynn determinant kendisidir.

Bir matrisin en az bir satr ya da bir stununun elemanlar sfrdan oluuyorsa bu

Bir kegen matrisin determinant kegen elemanlarnn arpmna eittir.

i=1 ve j=1, 2, 3 iin

= ( 1) a11 11 + ( 1) a12 12 + ( 1) a13 13