Kutle Transferi

KTLE AKTARIMI
VE
KTLE AKTARIM LEMLER
Prof. Dr. Erden ALPAY
Prof. Dr. Mustafa DEMRCOLU
ealpay@eng.ege.edu.tr
mdemir@eng.ege.edu.tr
Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya Mhendislii Blm

Bu dkman ticari amala oaltlamaz. All rights reserved. 2004
| En uygun znrlk: 1024x768 |
Eyll 2005, ZMR
NDEKLER
nsz
Giri
Blm-1 MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI
1.1 Giri
1.2 Gazlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm
Toplam Ak Denkleminin ntegrasyonu
A ve B Bileenlerinin Birbirlerine Zt Ynlerde E Molar Miktarlarda Aktarlmalar
Durgun B inde A nn Aktarlmas
10
Aklar Aras likinin Reaksiyon Stokiyometrisi Tarafndan Belirlenmesi
11
Aklar Arasi likinin Dier Baka Parametrelerle Belirlenmesi
12
Ktle Aktarm Alannn z ile Deitii Durumlar
12
ok Bileenli Gaz Karmlarnda A Bileeninin Moleklsel Yaynma ile Aktarlmas
14
Gazlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Bulunmas
14
Deneysel Tayin
15
Moleklsel Yaynma Katsaysnn Teorik Olarak ngrlmesi
18
Moleklsel Yaynma Katsaysnn Ampirik Denklemlerden

Yaklak Hesab
21
Gazlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scaklk ve Basncn Etkileri
1.3 Svlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm

Svlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaysnn Tayini
21
21
23
Deneysel Tayin
23
Svlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Ampirik

Denklemlerden Yaklak Hesab
25
Deriik Sv zeltilerinde Moleklsel Yaynma Katsays
29
Elektrolitik zeltilerde Yaynma Katsays
29
Svlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scakln Etkisi
29
ok Bileenli Svlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm
29
1.4 kili Bir Karmda Sreklilik Denklemi
30
1.5 Katlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm
32
Kat Yapsna Bal Olmayan Aktarm
33
Yatkn Halde Aktarm
33
Yatkn Olmayan Halde Aktarm
33
Kat Yapsna Bal Olan Aktarm
36
Svlarn Katlarda Aktarm
36
Gazlarn Katlarda Aktarm
37
Gazlarn Katlarda Yaynmasnda Aklar Arasndaki liki
40
Katlarda Gazlarn Moleklsel Yaynma Katsaylar ve Geirgenlik
42
Blm-2 : TRBLANSLI YAYINMA (eddy yaynmas) LE KTLE

AKTARIMI VE KTLE AKTARIM KATSAYILARI
43
2.1 Giri
43
2.2 A ve B bileenlerinin Zt Ynl E Molar Miktarlarda Aktarlmalar
46
2.3 Durgun B inde A Bileeninin Aktarlmas
46
2.4 Laminar Ak Rejiminde Ktle Aktarm Katsaylar
47
Laminar Rejimde Akan Bir Svya, Temasta Olduu Bir Gazdan Ktle Aktarm
47
2.5 Genelletirilmi Ktle Aktarm Katsays Denklemleri
54
2.6 Ak Hesabnda Kullanlacak Olan Etkin Deriim Fark
56
Blm-3 FAZLAR ARASI KTLE AKTARIMI
63
3.1 Giri
63
3.2 Fazlar Aras Denge
63
3.3 Fazlar Aras Ktle Aktarm
65
3.4 Ktle Aktarm Aks
66
3.5 Toplam Ktle Aktarm Katsaylar ve Toplam tici Gler
68
3.6 zel ve Toplam Ktle Aktarm Katsaylar Arasndaki Bant
69
Blm-4 GAZ SOURULMASI (Absorpsiyonu)
73
4.1 Giri
73
4.2 Sv-Gaz Dengesi
73
deal zeltiler
75
Gerek zeltiler
76
4.3 zc Seimi
78
4.4 Sourma lemleri
80
Devaml Temasl Gaz Sourulmas
80
Islak eperli Kolon
80
Pskrtmeli (Sprey) Kolon
83
Dolgulu Kolonlar:
84
Dolgulu Kolonda Gaz Sourulmas
90
Aktarm Birim Saylarnn Hesaplanmas
96
Aktarm Birimlerinin Yksekliklerinin Hesab
100
Dolgulu Kolonun apnn Hesab
102
Kademeli Temasl Gaz Sourulmas
107
Rafl Kolonda Gaz Sourulmas
Blm-5 DAMITMA (Destilasyon)
107
129
5.1 Giri
129
5.2 Sv-Buhar Dengesi
129
deal zeltiler
132
deallikten Sapmalar: Gerek ve Azeotropik zeltiler
134
Sv Fazda znmeyen ve Ksmen znen Sistemler
137
Uuculuk, Bal Uuculuk
141
K-Deerleri
143
Kabarcklama Scakl
143
ilenme Scakl
144
Entalpi-Deriim Diyagramlar
146
5.3 Damtma Yntemleri

Parlamal veya Denge Damtmas
148
148
Sabit Basnta Parlamal Damtma
148
Istlm Svnn Basncn Drerek Gerekletirilen Parlamal Damtma
151
Basit veya Diferensiyel Damtma
155
Ayrmsal Damtma
163
Srekli alan Rafl Bir Kolonda Ayrmsal Damtma
165
Kesikli alan Rafl Kolonda Ayrmsal Damtma
202
Dolgulu Kolonda Ayrmsal Damtma
211
Azeotropik Karmlarn Ayrmsal Damtlmas
215
5.4 Sv-Gaz Temasnda Kullanlan Rafl Kolonlarn Tasarm
219
Kolon ap
222
Raf Aral
223
Svnn Gaz Tarafndan Zerreler Halinde Tanmas
223
Delikler
223
Savak
224
Raf Boyunca Gazda Meydana Gelen Basn Dmesi
224
Dizayn Admlar
227
Blm-6 SIVI-SIVI ZTLEMES (Ekstraksiyonu)
230
6.1 Giri
230
6.2 Sv-sv dengesi
231
6.3 zc seimi
235
6.4 ztleme ilemleri
236
Kademeli temasl ilemler
236
Tek kademeli ilem
237
apraz temasl ok kademeli ilem
238
Zt ynl temasl ok kademeli ilem
242
Geri akm altnda zt ynl temasl ok kademeli ilem
246
Kartrc-durultucularn dizayn
248
Ekler
253
Kaynaka
259
NSZ
Ktle Aktarm ve Ktle Aktarm lemleri kimya mhendislii uygulamalarnda
byk neme sahiptirler. Ktle aktarm, ktle aktarm ilemleri olarak bilinen
damtma, gaz sourmas ve syrmas, sv-sv ztlemesi, kat yzeyinde sourma,
kat-sv ztlemesi ve membranla ayrma gibi temel ilemlerin esasn oluturduu
gibi kurutma, kristallendirme, nemlendirme ve nem giderme temel ilemlerinin
anlalmasnda da byk neme sahiptir. Bunlardan baka kimyasal reaktr
tasarmnda ve fermentasyon gibi birok biyolojik ilemde de ktle aktarm bilgisine
gereksinim vardr.
Uzun yllardr Ege niversitesi kimya mhendislii rencilerine lisans eitimleri
srasnda okutulan ders notlarna dayanlarak hazrlanan ve lkemizde kimya
mhendislii eitimi gren rencilerimize, konu ile ilgili uygulamalarda alan
mhendislerimize yararl olacana inandmz bu e-kitap; ticari maksat gdlmeden
herkes tarafndan baslp kullanla bilinir.
Deerli meslektalarmzn, uygulamada alan mhendis ve sevgili rencilerimizin
eletiri ve nerileriyle olgunlaacana inancmzdan dolay yaynna karar verdiimiz
bu e-kitap kukusuz mkemmellikten ok uzaktr.
Erden ALPAY
ealpay@eng.ege.edu.tr
Eyll-2005
Mustafa DEMRCOLU
mdemirciolu@eng.ege.edu.tr
Giri
KTLE AKTARIMI VE KTLE AKTARIM LEMLER
Ktle aktarm ve onun uygulamalar olan ktle aktarm ilemleri Kimya
Mhendislii pratiinde nemli yer tutarlar. Bunun yannda Biyo-mhendislik, evre
Mhendislii, Gda Mhendislii uygulamalarnda da ktle aktarm bilgisine
gereksinim vardr. Ktle aktarm nedir ve nasl gerekleir? Bunu anlamak iin su
ile dolu bir cam bardak alalm (ek.1). Bilindii zere bardan iindeki su bize gre
durgun grlse de plak gzle gremediimiz su moleklleri durgun olmayp her
ynde geliigzel hareket halindedirler. Bu hareketleri esnasnda yollar zerlerindeki
molekllerle arpp yn deitirirler. Ama bu hareketler hibir zaman molekllerin
net aktarm ile sonulanmaz. Zira bir blgeden dier bir blgeye giden molekl
yerine, yine ayni moleklden giden say kadar molekl gelir. Dolaysyla tek bir
molekl tipinden oluan ortamda (saf madde) ktle aktarmndan bahsedilemez. imdi
bu bardan iine irice bir KMnO4 (potasyum permanganat) kristali asalm. Bilindii
zere KMnO4 suda znebilen bir tuz olup meneke rengindedir. ok ksa bir sre
sonra kristali evreleyen suyun meneke rengini ald grlr. Bu, kristalin
zndn gsterir. Zaman ilerledike kristali evreleyen meneke renkli sv
tabakasnn byd gzlenir. Buradan, kristal etrafndaki suda znm KMnO4
molekllerinin (daha dorusu iyonlarnn) zndkleri yerde kalmayp her dorultuda
renksiz blgelere doru yayndklarn anlarz. Zaman daha da ilerlerse meneke rengi
btn barda kaplar ve nihayette rengin her yerde ayni olmas ile KMnO4
molekllerinin suda dalmnn yeknesak (niform) olduu, yani bardan deiik
noktalarndan alnacak birer ml lik zeltilerde ayni sayda KMnO4 moleklnn
bulunduu (zelti deriimi) duruma ulalr. Grld zere burada net bir madde
tanmas gereklemitir. znen KMnO4 moleklleri zndkleri blgeden,
bulunmadklar veya daha az bulunduklar blgelere tanmlardr. Bu olay ktle
aktarm olarak adlandrlr. Bu ekilde gerekleen ktle aktarmna, molekllerin
bireysel hareketleri sonucunda olutuu ve bu bireysel molekl hareketine moleklsel
ek.1 KMO4 kristalinin suda znmesi ve moleklsel yaynma ile aktarm

yaynma (difzyon) dendii iin moleklsel yaynma ile ktle aktarm denir.
Gerekte ok ufak boyutta olmalarndan dolay molekller ve dolaysyla hareketleri
plak gzle takip edilemez. Burada molekln renkli olmasndan dolay molekl
hareketini dolaysyla ktle aktarmn renk deiimi nedeniyle fark edebilmekteyiz.
Bu e-kitabn hibir sayfas ticari maksatla oaltlamaz. E.Alpay-M.Demirciolu
rnein, bu deneyi renksiz bir tuz olan yemek tuzu ile yapsak tuzun zndn
plak gzle fark etsek bile molekllerin tanmasn takip edemeyiz. Bu gibi
durumlarda ancak kimyasal analiz yaparak yani zeltinin muhtelif yerlerinde
deriimini lerek ktle aktarmn takip edebiliriz. Tekrar KMnO4 deneyine dnersek
KMnO4 molekllerinin yksek deriim blgesinden dk deriim blgesine doru
tandklarn anlarz. Dolaysyla ktle aktarmna sebep olan nedenin deriim fark
olduunu hemen syleyebiliriz. Madem ki ktle aktarmnn nedeni deriim farkdr, o
halde ktle aktarm ancak zeltilerde karmza kabilir. Bir zeltinin iki farkl
noktasnda zeltinin bileenlerinden birisinin deriimi farkl ise bu bileen bu deriim
farkn ortadan kaldrmak maksadyla yksek deriim blgesinden dk deriim
blgesine tanr. Bu deriim fark var olduu srece ktle aktarm devam eder.
Deriim farkll ortadan kalknca ktle aktarm da durur. Gerek de molekl hareketi
durmazsa da bu hareket net aktarmla sonulanmaz (dinamik denge).
imdi de gaz faz iinde ktle aktarmna bir rnek verelim. Kaps ve penceresi kapal
bir snfta retmenin elindeki parfm iesinin tepesindeki yayl kapaa basarak bir
miktar parfm krs civarnda havaya pskrttn dnelim. Bir mddet sonra
krsye en yakn sralarda oturan renciler parfm kokusunu alrlar. Orta sralarda
oturanlar daha sonra, en arka sralarda oturanlar ise parfm kokusunu en son alrlar.
imdi bu olay inceleyelim: krs civarnda buharlaan parfm svsnn moleklleri
hava moleklleri ile karrlar. Krs yaknndaki gazda parfm molekllerinin says
(deriimi), krsden uzak noktalardaki gazdakinden daha fazla olduundan, parfm
moleklleri bu deriim farkn ortadan kaldrmak iin krs civarndan uzak blgelere
doru tanrlar. Bu tanma aynen sv faz rneinde olduu gibi molekllerin
bireysel yaynma hareketleri ile olur. Bu bakmdan burada da ktle aktarm
moleklsel yaynma mekanizmasna gre gerekleir. Bu rnekte de ktle aktarmnn
gerekletiini, moleklleri grmememize ramen koku zelliklerinden dolay anlarz.
Bu iki deneyden ktle aktarm hznn ok yava olduu anlalr. Zira birinci deneyde
bardan tamamnn yeknesak meneke rengini , ikinci deneyde ise arka sralarda
oturan rencilerin parfm kokusunu olduka uzunca bir sre sonra almalar bizi bu
kanya gtrr. Eer birinci deneyi, dolu bardaa KMnO4 kristalini asar asmaz barda
bir kak ile kartrarak tekrarlayacak olursak, bardan yeknesak meneke rengini
alma sresinin- kartrmann iddetine bal olarak- birinci deneye gre ok
ksaldn grrz. Ne oldu da sre ksald sorusunun cevab, kartrma ile bardakta
trblans yaratld dr. Trblansta molekller artk bireysel olarak deil d etkinin
zoru ile gruplar halinde hareket etmektedirler. Trblansn karakteristii molekl
gruplar (eddy)nn olumas ve bunlarn hzla hareket etmeleri olarak bilinir. znen
ve zenden oluan bu molekl gruplarndaki molekl says trblansn iddetine
bal olarak deiir. En az iddetteki trblansta bile bu say 1016 mertebesindedir. Bu
ekilde gerekleen ktle aktarmna trblansl yaynma ile ktle aktarm denir.
Parfm rneine gelince, eer retmen parfm skar skmaz yanndaki fan
altrrsa, parfm molekllerinin trblansl yaynma ile aktarm artlarn yaratm
olur. Bu durumda rencilerin parfm kokusunu alma srelerinin fansz durumla
mukayese edildiinde ok ksald grlr. Bu rneklerden ktle aktarmnn iki
deiik mekanizma ile salanabilecei anlalr.
imdi de uygulamada daha ska karlatmz bir dier rnekle ktle aktarmn
anlamaya alalm. ekil.2 de gsterildii gibi yatay bir kat levha zerinden bir B
svsnn levhaya paralel aktn dnelim. Ak dorultusunu x, ak dorultusuna

dikey dorultuyu (levhaya dik dorultu) z, dier dorultuyu da y ile gsterelim.
Akkanlar mekaniinden bilindii zere levha zerinde akan svnn u x ortalama hz
ufaksa, sv levha zerinde dzgn bir ekilde adeta levhaya paralel ve birbiri
zerinden kayan tabakalar halinde akar. Levhaya yapk olan ilk sv tabakasnn hz
sfr (zira levha hareketsiz), onun stnde yer alan tabakalarn hzlar ise z ynnde
gittike artar. Bu ak rejimi bilindii zere Laminar Ak Rejimi olarak adlandrlr.
Bu rejimde tabakalar arasnda (yani z dorultusunda) sadece bireysel molekl geileri
vardr. Eer svnn hz arttrlrsa bir kritik hzdan sonra svnn dzenli ve tabakal
aktan uzaklat ve ak dorultusuna dikey dorultuda da gzle grlr bir sv
hareketinin balad fark edilir. Bu rejim Trblansl Ak Rejimi olarak bilinir.
Dzensizlii yaratan molekl gruplar (eddy) dr. Bu molekl gruplar gerek ak
dorultusunda gerekse ona dik dorultuda hzla hareket ederler. imdi levhann B
svsnda znebilen bir A kats ile kaplandn kabul edelim. Sv, levha zerinde
akmaya balaynca kat yzeyine yapk ilk sv katmannda A maddesi-deriimi
alma scaklndaki znrlne eit olacak ekilde- hemen znr. A nn
deriimi bu katmanda artk deimez. lk sv katmannda A nn deriimi onun
zerindeki katmanlardaki deriiminden byk olduundan A nn z ynnde aktarm
iin bir neden olumu olur. Eer akkann ak rejimi laminar ise ancak bireysel A
moleklleri z ynnde katmandan katmana geebileceklerinden ktle aktarm
moleklsel yaynma ile gerekleir. Eer ak rejimi trblansl ise z ynnde
molekl gruplar (eddy) da hareket edebileceklerinden bu ynde gerekleen ktle
aktarm trblansl yaynma ile olur. Grld zere akan sistemlerde ktle
aktarmnn hangi mekanizma ile gerekleeceini sistemin ak rejimi belirler. Dikkat
edilecek bir dier husus da ak dorultusu x iken ktle aktarm dorultusu z dir.
z
akkan B
znen A
kat levha
(a)
(b)
ek.2 (a) Laminar, (b) Trblansl ak rejiminde akan akkana levhadan ktle
aktarm
Bu rneklerden ktle aktarmnn durgun, kartrlan ve akan ortamlarda
gerekleebileceini anlarz. Ortamn durumu ktle aktarmnn oluup olumamasn
deil mekanizmasn belirler. Bir kez daha vurgularsak ktle aktarmnn nedeni ortam
iinde oluan deriim farklldr. Yine bu rneklerden ktle aktarmnn durgun ve
laminar rejimde akan akkanlarda moleklsel yaynma ile, buna karn kartrlan ve
trblansl rejimde akan akkanlar da ise trblansl (eddy) yaynma ile oluaca
anlalr.
Yine yukardaki gzlemlerden ktle aktarm hznn trblansl yaynma artlarnda
moleklsel yaynma artlarndakinden ok daha yksek olabilecei, ama her iki artta
arayzey
da ktle aktarmnn zamana bal bir ilem olduu, dier bir ifade ile anlk bir ilem
olmad anlalr.
Fazlararas ktle aktarm ve ktle aktarm ilemleri : imdiye kadar tek bir fazn
iinde gerekleen ktle aktarmn rnekledik. Birbiri ile temasta bulunan iki faz
arasnda gerekleen ktle aktarm, uygulamada
Gaz faz
Sv faz
ok yaygndr. Sistem olarak adlandracamz iki
A+C
B
faz; sv-sv, sv-gaz, kat-sv, kat-gaz, kat-kat
A
olabilir. Gazlar birbirleri ile her oranda
karabildiklerinden gaz-gaz sistemi mmkn
Sv kitlesi
deildir. rnek olarak sv-gaz sistemini gz Gaz kitlesi
nne alalm. Amonyak (A) ve azottan (C) oluan
bir gaz karmn oda koullarnda su (B) ile
z
temas ettirelim. Bilindii zere bu koullarda
sadece amonyak suda znr ve su da pratike
gaza buharlamaz. Su ile temas eden ilk gaz tabakasndaki amonyak molekllerinin
bir ksm su fazna getiklerinden gaz faz iinde amonyak iin bir deriim farkll
oluur: gaz kitlesi iindeki amonyak deriimi gaz-sv ara yzeyindeki gaz iindeki
deriiminden daha byk olur. Bu deriim farkndan dolay amonyak gaz kitlesi
iinden gaz-sv ara yzeyine doru aktarlr. Sv faznda ise ara yzeyi geip gelen
(znen) amonyak nedeniyle gazla temas eden ilk sv tabakasnda amonyak deriimi
sv kitlesindeki amonyak deriimine gre daha fazla olacandan amonyak, gaz- sv
ara yzeyinden sv kitlesi iine aktarlr. Grld zere gaz faz iinde gaz
kitlesinden gaz-sv ara yzeyine doru, sv faz iinde ise sv-gaz ara yzeyinden
sv kitlesi iine doru olmak zere her iki fazda da ktle aktarm gereklemektedir.
Bu ktle aktarmlar her iki faz, alma basn ve scaklnda birbiri ile dengeye
eriinceye kadar devam eder. Dengeye eriildiinde znme duracandan ktle
aktarmlar da durur. leride de grlecei gibi birbiri ile ktle dengesinde bulunan iki
fazda, aktarlan bileenin (rneimizde amonyak) deriimleri birbirine eit deildirler.
Sv ve gaz fazlarnda gerekleen bu ktle aktarmlarnn mekanizmalar nedir
sorusuna, temas eden fazlarn hidrodinamik durumlar bilinmedii srece cevap
verilemez. Eer iki faz da durgunsa veya laminar ak rejimlerinde akyorlarsa ktle
aktarm her iki fazda da moleklsel yaynma ile gerekleir.Yok eer fazlar
kartrlyorsalar veyahut trblansl ak rejimlerinde akyorsalar ktle aktarm her
iki fazda da trblansl yaynma ile olur. Pek tabiidir ki fazlarn hidrodinamik
durumlarna bal olarak ktle aktarm, fazlarn birinde moleklsel yaynma ile
dierinde ise trblansl yaynma ile de gerekleebilir.
Bu rnekten, gaz faznda bulunan amonyan bir ksmn su fazna aktarmakla gaz
faznn deriiminde bir deiimin gerekletii anlalr. Yani gaz faz temastan nce
amonyaka zenginken temastan sonra fakirlemitir. Sistemin dengeye erimesi
engellenerek, gazdaki amonyan tamamna yakn bir ksm gaz fazndan sv fazna
aktarlabilinir. Sonuta amonyaktan arndrlm azot gaz geride kalm olur.
Grld zere fazlar aras ktle aktarm gaz karmnn bileenlerinden birisinin
dierinden ayrlmas, yani bir saflatrma ile sonulanmtr. Bu ilem, gaz
sourulmas zel ad ile bilinen bir ktle aktarm ilemidir. Buna gre ktle
aktarm ilemleri, fazlar aras ktle aktarmna
dayanan, ayrma-saflatrma
ilemleridir. Endstride kullanlan birok ktle aktarm ilemi vardr. Gaz
sourulmasnda saflatrlan faz gaz fazdr. Eer saflatrlacak faz bir sv zeltisi
ise damtma veya ztleme ilemlerinden birisi veya her ikisi birden kullanlabilir.
Kimya mhendislii pratiinde ok sayda ayrma-saflatrma ilemi kullanlr.
Bunlarn hepsi ktle aktarm ilemi deildir. rnein szme ilemi bir ayrma ilemi
olmasna ramen bir ktle aktarm ilemi deildir. Tekrarlarsak ayrma-saflatrma
ilemlerinden sadece fazlar aras ktle aktarmna dayananlar ktle aktarm ilemleri
olarak adlandrlrlar. Ktle aktarm ilemi olsun olmasn btn ayrma-saflatrma
ilemleri fiziksel ilemlerdir. Ayrma-saflatrma ilemlerinin kimya mhendislii
uygulamalarnda neminden bahsetmitik. Zira hemen hemen hibir kimyasal
reaksiyon yoktur ki dorudan saf rnler versin. Hatta birok reaksiyonda reaksiyona
girenler (reaktantlar) bile reaksiyon ncesi saflatrma gerektirirler. rnek olarak
benzoik asidin, toluenin oksijen ile reaksiyonu sonunda retimini inceleyelim. Bu
reaksiyon bilindii zere endstride 5-10 bar basn altnda, 130-180 oC scaklklarda
sv faznda katalizr varlnda gerekletirilir.
Toluen + O2 Benzoik asit
Reaksiyon byle basite yazlabilirse de, endstriyel retim; ok sayda saflatrma
gereksinimi nedeniyle karmaktr. Reaktantlardan toluen, bir petro-kimyasal rn
olup, genelde benzen ve ksilenlerle karm halindedir. Bir seri damtma ileminden
sonra saf elde olunup reaksiyon kabna (reaktr) pompalanr. Dier reaktant olan
oksijen gaz ise havann svlatrlp, damtlmas ile azot ve dier safszlklardan
arndrlr ve reaktre sevk edilir. rn benzoik asit ise, reaksiyona girmemi toluen
(dnm % 35-40 civarndadr) ve yan rnler olan asetik asit, benzaldehit,
benzilbenzoat v.s. ile kark olduundan en az iki kademeli bir damtma nitesinden
geirilerek istenen safiyette elde olunabilir. Burada gerek reaktantlara gerekse rn
karmna uygulanan ayrma-saflatrma ilemlerinin tamam ktle aktarm
ilemleridir. Tesisin toplam sabit yatrm maliyetine bakldnda reaktr nitesinin
sabit yatrm maliyetinin , ayrma-saflatrma nitelerinin yatrm maliyetleri yannda
gayet ufak kald grlr. Bu hemen hemen genelde byledir. Buradan ktle aktarm
ilemlerinin uygulamadaki nemi de ortaya kar.
Ktle aktarm sadece ktle aktarm ilemleri iin mi nemlidir? Yukardaki
aklamalardan ktle aktarm bilgisine sadece ktle aktarm ilemlerini anlamak iin
gereksinim olduu yanlna kaplnmamaldr. Zira ktle aktarm daha birok ilemin
analizinde son derece nemlidir. rnein katalitik gaz faz reaksiyonlarnda, katlarn
kurutulmasnda, fermentasyon ilemlerinde de ktle aktarm nemli rol oynar. Kat
kataliz yzeyinde gerekleen gaz faz reaksiyonlarnda reaksiyona girecek bileenler
(reaktantlar) gaz kitlesi iinden kat yzeyine, rnler ise kat yzeyinden gaz faz
kitlesi iine aktarlrlar (neden?). Buradan rnn oluum hz zerine ktle aktarm
hzlarnn nemli etkisinin olaca kolayca anlalr. Katlarn kurutulmasnda kat faz
iinde bulunan sv (nem) kat boyunca aktarlp yzeye ular. Yzeyde buharlama
ile scak gaza geen nem bu seferde kat-gaz ara yzeyindeki gazdan gaz kitlesi iine
aktarlr. Katnn kuruma hz bir veya her iki fazdaki ktle aktarm hzlar tarafndan
kontrol edilir. Fermentasyon ileminde besinler ve oksijen sv kitlesi iinden
mikroorganizma yzeyine tanrlar. Bunlarla oalan mikroorganizma daha sonra
ortamda bulunan substrat fermente edip yeni rnler oluturur. Mikroorganizmann
oalma
hz besinler ile oksijenin, rnlerin oluum hz ise subustratn
mikroorganizma yzeyine aktarm hzlarna baldr. rnekler daha oaltlabilir.
Blm-1
MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI
1.1 Giri: Daha nceki aklamalardan moleklsel yaynma ile ktle aktarmnn durgun
veya laminar rejimde akan akkanlarda meydana geldiini grdk. Herhangi bir aktarm
ileminde, aktarlan bileenin aktarld miktar belirlemek son derece nemlidir. te
burada da, var olan deriim fark dolaysyla aktarlan bileenin miktarn belirlemeye
alacaz. Deriimleri belirtmek iin ktle ve molar deriimler kullanlabilinir. Burada
molar deriimler kullanlacaktr. lk kez Fick tarafndan belirtilen ve Fickin 1. kanunu
olarak adlandrlan kanuna gre; bir A+B karmnda, A bileeni iin z ynnde bir
deriim gradyan (gradyan yolla deiim) varsa, moleklsel yaynma ile aktarlan A
bileeninin molar yaynma aks, JAz:
JAz= -DAB dc A
dz
(1-1)
eklinde yazlabilir. Ak bilindii zere aktarm ynne dik bir yzeyin birim alanndan
birim zamanda geen miktar olarak tanmlanr (k-molA/m2s). Denklemdeki (dcA/dz)
terimi ktle aktarmna neden olan deriim gradyann (k-molA/m3 m), (-) iareti ise ktle
aktarmnn azalan deriim ynnde gerekleeceini gsterir. DAB A nn B iindeki
moleklsel yaynma katsays olarak adlandrlr (m2/s). Bu deer A ve B ye baml
olduu gibi koullara (basn, scaklk, deriim) da bal olan gerek bir fiziksel deerdir.
Karmda bulunan dier bileen B iin de z dorultusunda bir deriim gradyan sz
konusu ise benzer ekilde:
JBz= -DBA dc B
dz
(1-2)
yazlabilecei kolayca anlalabilir. Ktle aktarm aks ( J Az ) ile ktle aktarm hz

( J A z )(k-mol A/s) arasndaki ilikinin, S (m2) ktle aktarm alann (ktle aktarm
dorultusuna dikey alan) gstermek zere ;
J Az =
J Az
S
(1-3)
olaca kolayca grlr.

Molar birimler yerine ktle birimleri kullanlacak olursa, jAz A bileeninin z ynndeki
ktlesel yaynma aksn (kg A/m2s) gstermek zere benzer ekilde;
jAz=-DAB
dA
dz
(1-4)
yazlabilir. Burada A (kgA/m3) olarak A bileeninin ktle deriimini (younluunu)

gsterir.
Yukarda da bahsedildii gibi bu aklar moleklsel yaynma aklar, yani molekllerin var
olan deriim gradyanlar nedeniyle yaptklar hareketlerinin aklardr. Baz durumlarda
karmn kendisi de ktle aktarm dorultusunda hareket eder. Kitlesel ak olarak
adlandrlan bu hareketin ktle aktarmna olumlu veya olumsuz ynde katkda bulunaca
aikardr. Gerekte ikili bir karmda bileenlerden birisi iin bir dorultuda bir deriim
farkll (veya gradyan) var ise, dier bileen iin de ayn dorultuda fakat ters ynde bir
deriim farkllnn olmas gerekir (neden?). Dolaysyla yeknesak olmayan bir deriime
sahip ikili bir karmda her iki bileen de birbirine zt ynlerde moleklsel yaynma ile
aktarlrlar. Eer bu aktarmlar mol cinsinden birbirlerine eit deillerse karm (ortam)
moleklsel yaynma aks byk olan bileenin yaynmas ynnde srklenir (drift).
Dolaysyla sabit bir gzlemciye gre her bir bileen iin tanmlanan toplam ktle
aktarm aklar, bu bileenlerin moleklsel yaynma aklarndan farkl olur. imdi bu
durumu daha detayl olarak grelim. kili bir karmda A ve B molekllerinin sabit
koordinat eksenine gre z dorultusundaki hzlarn sras ile uAz ve uBz ile gsterelim.
Buna gre A ve B bileenlerinin ayr ayr toplam molar aklar, NAz= cA uAz ve NBz= cB
uBz olurlar. Karmn toplam molar deriimi c= cA + cB olacandan, karmn
molar ortalama hz, u& z (m/s)
u& z =
c A u Az + c B u Bz N Az + N Bz
=
c
c
(1-5)
olur.
Dier taraftan A bileeninin moleklsel yaynma aks JAz, A molekllerinin ortamn
molar ortalama hzna bal olarak yaptklar yaynma nedeniyle olacandan;
JAz= cA(uAz- u& z ) = cA uAz - c A u& z
(1-6)
yazlabilir. Sa taraftaki terimlerin edeerleri yukardan yerlerine konulur ve denklem
yeniden dzenlenirse;
NAz= JAz +
cA
( NAz + NBz )
c
(1-7)
elde olunur. Buradan grld zere toplam molar ak, molar moleklsel yaynma aks
ile kitlesel akdan o bileenin hissesine den molar aklarn toplamna eittir. kinci
terimin iaretine bal olarak kitlesel aktan ileri gelen ak toplam aky arttrc veya
azaltc ynde olabilir. Yine buradan eer ortamn ktle aktarm ynnde bir kitlesel ak
var ise Fick kanunu ile verilen yaynma aksnn, molekllerin var olan deriim gradyan
nedeniyle ortamn ortalama hzna bal olarak yaptklar hareketin aks olduu grlr.
Yukardaki admlar karmn dier bileeni olan B bileeni iin tekrarlanrsa bu bileen
iinde,
NBz = JBz +
cB
( NAz + NBz )
c
(1-8)
elde olunur. Benzer ekilde toplam molar ktle aktarm aks (NAz) ile toplam molar ktle
aktarm hz ( N Az ) (k-mol A/s) arasndaki iliki,
N Az =
N Az
S
(1-9)
olarak yazlabilir. Burada S (m2) ktle aktarm ynne dik alan gsterir.
Benzer ekilde molar birimler yerine ktle birimlerinin kullanld durumlarda toplam
ktle aks, nAz (kgA/m2s);
A
(nAz + nBz )
olur. Burada uz , u z = ( Au Az + B u Bz ) / =( n Az + nBz )/

nAz = j Az + A u z = j Az +
(1-10)
(1-11)
ile tanmlan ortamn ktle ortalama hz dr.

1. 2 GAZLARDA MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI

1.2.1 Toplam Ak Denkleminin Entegrasyonu : (1-7) denklemi eitli artlar altnda
entegre edilebilir. rnein, yatkn halde, sabit basn ve scaklkta ve ktle aktarm
alannn z ile deimedii hallerde entegrasyonunu inceleyelim. JAz yerine (1-1)
denkleminden deeri konulup deikenler ayrlr ve z = z1 de cA= cA1 , z = z2 de cA=cA2
alnrsa;
1
cD AB
A2
dc A
dz =
c A1 cN A c A ( N A + N B )
z2
z1
elde olunur. z indisi bundan byle
sadelii salamak iin denklemlerde yazlmayacaktr. Buradan;

c N A c A2 (N A + N B )
z 2 z1
1
=
ln
c D AB N A + N B
c N A c A1 ( N A + N B )
ele geer. Her iki taraf NA ile arplp,
yeniden dzenlenir ve z2-z1= z alnrsa,

NA =
NA
c D AB
.
NA + NB
z
NA
c
A2
NA + NB
c
ln
NA
c
A1
NA + NB
c
(1-12)
elde olunur. (1-12) denklemi deiik ekillerde yazlabilir. deal gaz kanunundan istifade
ile, P toplam basnc, pA ise A bileeninin gaz fazndaki ksmi basncn gstermek zere,
P=
n
RT = cRT
V
ve
pA =
nA
RT = c A RT
V
yazlabileceklerinden, (1-12)
denklemi;
NA =
D P
NA
. AB
N A + N B RTz
ln
NA
p
A2
NA + NB
P
NA
p
A1
NA + NB
P
(1-13)
eklinde ve Dalton kanunundan, yA, A bileeninin gaz fazndaki mol kesrini gstermek
zere, pA/ P = yA olduu hatrlanrsa,
NA =
D P
NA
. AB
N A + N B RTz
ln
NA
y A2
NA + NB
NA
y A1
NA + NB
(1-14)
eklinde de yazlabilir. (1-12), (1-13) ve (1-14) denklemlerinden herhangi birisi toplam

aky hesaplamada kullanlabilir. Grld zere bu denklemlerden NA toplam aksn
hesaplayabilmek iin, ncelikle NA ile NB arasndaki ilikinin bilinmesi gerekir. Bu iliki
birok durumda sistemin verilerinden kolayca elde olunabilir. zel durumlar olarak
adlandrlan bu hallerde yukardaki denklemlerin zmlerini grelim.
1.2.2 A ve B Bileenlerinin Birbirlerine Zt Ynlerde E Molar Miktarlarda
Aktarlmalar: Bu durumla ikili sv karmlarnn-bileenlerinin molar buharlama gizli
slarnn birbirine eit olduu haldeki-ayrmsal damtlmalarnda karlalr. Yukardaki
ifadeden denklemlerde NA = -NB yazlabilecei anlalr. Bu yaplrsa denklemler
belirsizlie gider. Bunu amak iin bu denklemlerin k denklemi olan (1-7) denklemine
gidilirse:
N A = D AB
dc A c A
[N A + ( N A )] = D AB dc A
+
dz
c
dz
elde olunur. Eer bu
denklem de (1-7) denkleminin entegre edildii koullarda entegre edilirse,

NA =
D AB
(c A1 c A 2 )
z
(1-15)
elde olunur. Bu denklem, (1-12) denkleminin bu zel artta alaca ekildir. Benzer
ekilde (1-13) ve (1-14) denklemlerinin bu zel arttaki zmleri srasyla:
NA =
D AB
RTz
NA =
D AB P
RTz
( p A1 p A 2 )
(1-16)
ve
( y A1 y A 2 )
(1-17)
olurlar. Grld zere bu zel durumda NA = JA dr. Buradan zt ynl e molar akml
ktle aktarmnda aktarm ynnde kitlesel akn olamayaca sonucu kar. Yukardaki
denklemlerden zt ynl e molar akm artlarnda deriimyol ilikisinin dorusal olduu
grlr. Bu iliki pA = f(z) iin ekil 1.1a da gsterilmitir. Yine bu artn varlnda NA
+ NB = 0 olduundan zt ynl e molar akm artlarndaki ktle aktarm sfr net ak
artlarndaki ktle aktarm olarak da adlandrlr.
1.2.3 Durgun B inde A nn Aktarlmas: Bu zel durumla gaz absorpsiyonu
ilemlerinde karlalr. Bu durumda NB = 0 olduundan (1-12), (1-13) ve (1-14)
denklemlerinde NB = 0 konularak srasyla;
NA =
c D AB
c
ln B2 ,
z
c B1
NA =
D AB P
p
ln B2 ,
RTz
p B1
NA =
D AB P
y
ln B2
RTz
y B1
(1-18)
elde olunurlar. Bu denklemler bu ekilde kullanlabilecekleri gibi, genelde biz bir

bileenin aksn, o aknn olumasna sebep olan o bileenin deriim fark cinsinden
yazmay tercih ettiimizden, yukardaki denklemleri u ekilde yazarz:
cA1 cA2 = cB2 cB1 ,
pA1 pA2 = pB2 pB1,
yA1 yA2 = yB2 yB1
olduundan, yukardaki denklemin sa taraflar sras ile,

c A1 c A 2
=1,
c B2 c B1
p A1 p A 2
=1
p B2 p B1
y A1 y A 2
=1
y B2 y B1
terimleri ile arplr ve logaritmik ortalamalar:
10
c B2 c B1
= (c B )ln
c B2
ln
c B1
p B2 p B1
= (p B )ln
p B2
ln
p B1
y B2 y B1
= (y B )ln
y B2
ln
y B1
ile gsterilirse,
NA =
D AB c
D AB P
D AB P
( c A1 c A 2 ) , N A =
( p A1 p A 2 ) , N A =
( y A1 y A 2 )
z (c B ) ln
RTz (p B )ln
RTz (y B ) ln
(1-19)
pA1
pB2
pB2
basn,pA,pB,P
basn,pA,pB,P
pB1
pA1
pA2
pB1
z1
uzaklk,z
z2
pA2
z1
(a )
uzaklk,z
z2
(b)
ek.1.1 (a) Zt ynl e molar akmda, (b) durgun B iinde A nn aktarmnda deriim
profilleri
elde olunur. Grld zere durgun B iinde A nn aktarlmas zel durumunda deriimyol ilikisi dorusal deildir. Bu durumda pA = f(z) ilikisi ek.1.1b de gsterilmitir.
ekilden grlecei gibi bu durumda da (dpB/dz ) sanld gibi sfr deildir. Yani B
bileeni mevcut deriim gradyan nedeniyle moleklsel yaynma ile A bileenine zt
ynde aktarlr, ancak bu aktarmn aks, aktarm ynne ters ynde gerekleen kitlesel
akn aksna deerce eit olduundan B bileeni sabit gzlemciye hareketsiz grnr.
Buradan durgun B iinde A nn aktarld zel durumda A nn aktarm ynnde mutlaka
bir kitlesel akn olmas gerei ortaya kar. Bu kitlesel ak A bileeninin moleklsel
yaynma yn ile ayn olduundan A nn toplam ktle aktarm aksn arttrr. Bu sonuca
(1-15), (1-16) ve (1-17) denklemlerinin ayn koullarda
(1-19) denklemleri ile
karlatrlmalarndan da kolayca ulalabilinir.
1.2.4 Aklar Aras likinin Reaksiyon Stokiyometrisi Tarafndan Belirlenmesi: Kat
kataliz zerinde gaz faznda gerekleen:
m A n B
kimyasal reaksiyonunu gz nne alalm. Stokiyometriye gre m mol A bileeni (reaktant)
kataliz yzeyine aktarlrken ayn anda n mol B bileeni (rn) de kataliz yzeyinden gaz
kitlesi iine aktarlmaldr. O halde n NA = - m NB olmaldr. Dolaysyla (1-12), (1-13)
veya (1-14) genel denklemlerinden birisinde NB = - (n/m) NA konularak NB elimine edilir
ve NA hesaplanr.
11
rnek-1.1) Molar aklarn hesab

Bir gaz faz kimyasal reaksiyonu aada verilen stokiyometriye gre 25 oC ve 2 bar basnta kat bir
katalist yzeyinde cereyan etmektedir.:
2A
Kat kataliste yapk 2 mm kalnlndaki gaz filminin solu ve sanda A bileeninin ksmi basnlar 0.40
and 0.10 bar olarak llmektedirler.
A ve B bileenlerinin toplam molar aklar nedir ?.
Reaksiyon artlarnda DAB= 4.10-5 m2/s dir.
zm :
Denklem(1-13) zm iin kullanlabilir. Reaksiyon stokiyometrisinden NB = - 0.5 NA olduundan,
katalist
NA
NA
1
=
=
=2
N A + N B N A 0.5 N A 1 0.5
B
N A = ( 2)
2 (0.1 / 2)
(4 *10 5 m 2 / s)(2 bar )
ln
3
3
2 (0.4 / 2)
(0.083 bar m / k mol K )(273 + 25 K )(2 *10 m)
NA = (3.23 * 10-3) ln (1.083) = 2.58 *10-4 k-mol A/m2s

NB = - (0.5) NA = - 1.29*10-4 k-mol B/m2s
elde olunur.
1.2.5 Aklar Aras likinin Dier Baka Parametrelerle Belirlenmesi: Bu duruma

rnek olarak, bileenlerinin molar buharlama gizli slarnn birbirinden farkl olduu iki
bileenli damtma ilemini gz nne alalm. Damtma daha dorusu ayrmsal damtma
ileminde uucu bileen sv fazdan buhar faza aktarlrken daha az uucu bileen de buhar
fazdan sv faza aktarlr. Sv ve buhar alma koullarnda doymu olduklarndan bir
bileenin sv fazdan buhar faza aktarlabilmesi iin buharlama gizli ss kadar bir sya
ihtiyac vardr. Bu gizli s buhardan svya aktarlan dier bileen tarafndan karlanr.
Bileenlerin molar buharlama gizli slar A ve B ile gsterilirse aklar arasndaki iliki
A NA = - B NB olacandan, (1-12), (1-13) veya (1-14) denklemlerinden birisinde NB =
- ( A/B ) NA konularak NB elimine edilir ve NA hesaplanr. A = B ise yukarda
bahsedilen birinci zel durum artlarnn oluaca kolayca grlebilir.
1.2.6 Ktle Aktarm Alannn Yol le Deitii Durumlar: Eer ktle aktarm alan S
sabit kalmayp z ile deiirse bu durumda (1-7) denkleminde ak ifadeleri yatkn
12
halde bile sabit kalmazlar. Bundan dolay bu halde ak ile deil sabit kalan hz ile almak
gerekir. Bunun iin (1-7) denkleminde ak ifadeleri yerine,(1-3) ve (1-9) denklemlerinden
hz ifadeleri konur. Daha sonra S alan z cinsinden yazlr ve entegrasyon yaplarak ktle
aktarm hz elde olunur. Herhangi bir z de ak istenirse nce bu z de S alan hesaplanr,
yukarda bulunan ktle aktarm hz bu z deki alana blnerek o z deki ktle aktarm aks
bulunur.
rnek-1.2) Deiken kesit alannda molar aklarn hesab
SO2 (A) 2 m boyundaki bir kanalda yatkn hal artlarnda durgun O2 (B) iinde 10 bar ve 598 K de
aktarlmaktadr. Kanaln kesit alan dikdrtgen olup bir ucundaki deer olan 300 mm x 400 mm den dier
ucundaki deer olan 300 mm x 200 mm ye dzgn olarak azalr. SO2 in ksmi basnlar kanaln iki ucunda
0.22 bar ve 0.055 bar olarak llmektedirler.
Buna gre kanaln tam orta kesitinde SO2 in molar aks ne olur?
SO2 in O2 iindeki moleklsel yaynma katsays 1 bar ve 0 oC de 2.25*10-5 m2/s dir.
zm :
b=300 mm
S1
a1 =400 mm
NA
Sm
pA2
S2
a2 =200 mm
NB= 0
pA1
b=300 mm
l/2
z
l
S = b * a = 0.3 * a (m2)
a = a1
a1 a 2
0.4 0.2
z = 0. 4
z = 0.4 0.1 z (m)
l
2
S = 0.3(0.4 - 0.1 z) = 0.12 - 0.03 z (m2) Denklem(1-7) den NB=0 ve J A = D AB dp a iin,

RT dz
N A (1
pA
D dp A
) = AB
P
RT dz
D P dp A
NA
dz = AB
RT P p A
S
NA
elde olunur. S nin deeri yukardan yerine konur ve deikenler ayrlrsa,
D P
dz
= AB
0.12 0.03 z
RT
p A2
p A1
dp A
P pA
NA
D P
2
0.055
ln [0.12 0.03 z ]0 = AB ln [P p A ]0.22
0.03
RT
elde olunur. DAB nin deeri alma koullarnda
13
D AB
1 598
= 2.25 *10
10 298
yukardaki denklemden,
z=l/2
(N A )l / 2 =
1.75
= 7.61*10 6 m 2 / s
olacandan,
N A =1.11 * 109 k mol A / s = sabit
de, Sm = 0.12 0.03 (1.0) = 0.09 m2
elde olunur.
olacandan,
N A 1.11 *10 9
=
= 1.23 * 10 8 k molA / m 2s
Sm
0.09
ele geer.
1.2.7 ok Bileenli Gaz Karmlarnda A Bileeninin Moleklsel Yaynma le

Aktarlmas: Eer gaz karm ikiden fazla bileen ierirse, ve bu bileenler kendileri iin
z dorultusunda var olan deriim gradyanlar nedeniyle moleklsel yaynma ile
aktarlyorlarsa, A bileeninin z ynndeki toplam molar aks (1-12), (1-13) veya (1-14)
denklemlerinde iki deiiklik yaplarak bu denklemlerden hesaplanabilir. Bu
n
NA+ NB yerine N i yazmak ikincisi ise
deiikliklerden ilki, denklemlerdeki
i=A
DAB
yerine aadaki denklemle tanmlanan ve etkin moleklsel yaynma katsays olarak

adlandrlan DAef yi almaktr.
n
D Aef =
NA yA Ni
i=A
(1-20)
1
( yi N A yA Ni )
i = A D Ai
n
Bunlar yaplrsa, rnein (1-12) denklemi :

NA
n
N c D Aef
NA = n A
ln
z
N
i=A
i=A
Ni
NA
n
i =A
Ni
cA2
c
c A1
c
(1-21)
eklini alr. Denklem (1-20) den grlecei zere DAef ikili moleklsel yaynma
katsaylarndan kolayca hesaplanabilir. A bileeni dndaki bileenlerin durgun olduu
zel durumda bu denklemin,
D Aef =
1 yA
n y
i
i = B D Ai
(1-22)
eklini alaca kolayca grlebilir.

1.2.8 Gazlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Bulunmas: Yukarda verilen
herhangi bir denklemi kullanmak iin ncelikle DAB nin bilinmesinin gerektii aikardr.
DAB nin sistemin gerek bir fiziksel zelliini oluturduu sylenmiti. Buradan bu
deerin; bileenlerin cinslerine, scaklk, basn ve karmn deriimine bal olaca
hemen anlalr. Bununla beraber gazlarda DAB nin deriime ballnn ihmal
edilebilecek deerde olduu gzlenmitir. DAB de herhangi bir fiziksel zellik gibi
14
deneysel olarak llebilir, ilgili teorik bantlardan ngrlebilir veyahutta ampirik

denklemlerden yaklak olarak hesaplanabilir.
1.2.8.1 Deneysel Tayin: A ve B bileenlerinin deney koullarndaki durumlarna bal
olarak uygulanabilecek balca deiik deneysel metot gelitirilmitir. imdi srayla
bunlar grelim:
V1
l
2 c oA 2
V2
cA2
ek.1.2 ki hazne cihaz

ki Hazne Metodu: Bu yntemle DAB nin tayini her iki bileenin de deney artlarnda
gaz olmas halinde yaplr. ek.1.2 de gsterilen deney dzenei, hacimleri V1 ve V2
olan iki haznenin, kesit alan S ve boyu l olan bir kapiler boru ile birletirilmesi ile elde
olunur. Kapiler boru ve her bir hazne zerinde birer vana bulunur. Bu deney cihaz
alma basncna bal olarak camdan yaplabilecei gibi metallerden de yaplabilir.
Hazneler vakum altnda tamamen boaltlr ve sonra kapiler boru zerindeki vana
kapatlarak, 1. hazneye saf A gaz, 2. hazneye ise saf B gaz ayn basnta doldurulur.
Sistem deney scaklnda sabit tutulan bir ortama alnr. = 0 annda kapiler boru
zerindeki vana alarak, hazneler aras ktle aktarmnn gereklemesi salanr. Belli bir
sre sonunda vana kapatlr ve 2 nolu hazne iyice kartrlp A bileeninin deriimi tayin
olunur. Moleklsel yaynma katsaysn verecek bir denklem yle tretilebilir: Kapiler
borunun hacmi hazne hacimleri yannda ihmal edilip, ktle aktarmnn gerekletii her
an her iki haznenin deriimlerinin yeknesak olduu kabul edilirse, belli bir an iin:
J A = D AB
dc A
D (c c )
= AB A 2 A1
dz
l
(1-23)
yazlabilir. 2 nolu haznede A bileeninin birikim hz, A bileeninin buraya olan ktle
aktarm hzna eit olacandan,
S D AB (c A1 c A2 )
dc
(1-24)
V2 A2 = S J A =
l
d
yazlabilir. c oA1 , c oA 2 , c A1 , c A 2 srasyla A bileeninin 1 ve 2 nolu haznelerdeki
deney balamadan nceki (o) ve deney sonundaki () molar deriimlerini gsterirlerse, A
bileeninin ortalama deriimi (c A ) deney ba ve deney sonu deriimleri cinsinden,
(V1 + V2 ) cA = V1 c oA1 + V2 c oA 2
(V1 + V2 ) cA = V1 c A1 + V2 c A 2
(1-25)
(1-26)
olarak yazlabilir. (1-26) denkleminden cA1 zlp, (1-24) denkleminde yerine konur,
deikenler ayrlr ve = 0 da c A 2 = c oA 2 , = da cA2 = cA2 alnrsa,
15

dc A 2
D (V + V2 )
p = AB 1
= o d
yazlabilir. Burada
(l/S)V1 V2
c p ( cA c A 2 )
Entegrasyon yaplr, p yerine deeri konur ve DAB zlrse;
cA 2
dir.
o
A2
cA c oA2
l V1 V2
D AB =
ln
S (V1 + V2 )
cA c A2
(1-27)
elde olunur. Geometrik byklkler V1 , V2 , S , l bilindiinden ve c A denklem (1-25)

den kolayca bulunabileceinden, bir deney sresi sonunda cA2 llerek ve btn bu
deerler (1-27) denkleminde yerlerine konarak DAB bulunur.
Winkelmann Metodu: Deney bileenlerinden birisinin deney artlarnda sv olduu
zaman kullanlr. ek.1.3 de gsterildii gibi dar bir tp sv bileenle belli bir seviyeye
kadar doldurulur. Gaz olan ikinci bileen tpn bal
olduu geni kanaldan dk bir hzda belli bir sresi
B gaz
boyunca geirilir. Bu esnada sv, sv-gaz ara
2
yzeyinde buharlap dar tp dolduran B gaz iinde z
ynnde moleklsel yaynma ile aktarlr (neden?).
pA20
Burada ktle aktarm durgun B iinde A nn aktarm
NA
eklinde gerekleir (neden?). Dolaysyla (1-19)
z
denklemlerinden birisi yazlabilir.
o
l
p = p
1
A1
NA =
A svs
D AB P
( p A1 p A 2 )
RTz (p B ) ln
(1-19)
Burada pA1 , A svsnn sv-gaz ara yzeyindeki ksmi

basnc olup, bu da A nn deney scaklndaki buhar
ek.1.3 Winkelmann deneyi
basncna ( p oA ) eittir. pA2 ise tpn geni kanalla
birletii yerdeki gaz karmnda A bileeninin ksmi
basnc olup, p A 2 0 alnabilir. A bileeninin buharlama aks, z ynnde ktle aktarm
aksna eit olacandan; VA svnn tpteki hacmini, S tpn kesit alann fakat ayn
zamanda ktle aktarm alann, MA ve A svnn molekl arl ve younluunu
dVA
yazlabilir. Dier taraftan VA = S(l-z)
gstermek
zere; N A = A
M A S d
olduundan, dVA = -S dz olacandan btn bu deerler (1-19) denkleminde yerlerine
konarak,
z
A dz
D AB P
D AB M A P p oA
o
=
p A buradan da, z z dz =
d ve nihayet
M A d RTz (p B ) ln
A RT ( p B ) ln o
t
2 D AB M A P p oA
zt zo =
A R T (p B ) ln
2
(1-28)
ele geer. Deney balangcnda (zo) ve deney sresi sonunda (zt ) tpteki sv
seviyeleri llerek bu denklemden DAB kolayca hesaplanabilir.
16
rnek-1.3) Moleklsel yaynma katsaysnn lm

Karbon tetraklorrn (A) havadaki (B) moleklsel yaynma katsays 1 atm. ve 50 oC de Winkelmann
metodu ile llecektir. Aznn 10 mm aasna kadar sv karbon tetraklorr ile doldurulan tp 55 saat
29 dakika sre ile hava akmna maruz braklmakta ve bu sre sonunda tpteki sv seviyesinin 7.38 mm
azald gzlenmektedir. Moleklsel yaynma katsaysnn deeri nedir? 50 oC da , karbon tetraklorrn
buhar basnc ve younluu 282 mmHg ve 1 500 kg/m3 dir. MA= 154.
zm:
Verilenlerden, zo=10 mm ve zt=10 +73.8= 83.8 mm olduu anlalr.
(p B ) ln =
760 (760 282)

= 608.1 mmHg
ln[760 /(760 282)]
= (55)(3 600) + (29)(60) = 199 740 saniye olacandan, denklem (1-28) den,
D AB =
[(83.8) 2 (10) 2 ] *10 6 (1 500)(0.083)(273 + 50)(608.1)

= 9.63 *10 6 m 2 / s
2(154)(1.013)(282)(199 740)
olarak bulunur.
Damlalarn Buharlatrlmas Metodu: Bu metodun uygulanabilmesi iin bileenlerden

birisinin deney scaklnda sv veya sblmleebilen kat olmas gerekir. A bileeni rp
yarapnda bir damla veya kat krecik olarak bir telle geni bir kanala aslr (ek.1.4).
Kanaldan deney basn ve scaklnda B gaz geirilir. A bileeni buharlaarak veya
sblmleerek sv (kat)-gaz ara yzeyindeki gazdan gaz kitlesi iine aktarlr (neden?).
Burada da ktle aktarm mekanizmas durgun B iinde A nn aktarm eklinde gerekleir
(neden?). O halde z = r alnarak (1-19) denklemlerinden birisi yazlabilir.
NA =
D AB P
( p A1 p A 2 )
RT r (p B ) ln
(1-19a)
pA1 sv-gaz ara yzeyindeki gazda A bileeninin ksmi basnc olup bu da alma
scaklndaki buhar basncna ( p oA ) eittir. B gaznn ak miktarn byk yaparak
p A 2 0 alnabilir. Dier taraftan MA ve A sv (veya kat) nn molekl arl ve
younluunu, S ve V ise damlann alan (ktle aktarm alan) ve hacmini gstermek zere,
dVA
NA = A
M A S d
4 3
r alnr ve deerler (1-19a)
3
yazlabilir. Damlay kre kabul ederek S = 4 r2 , VA =
denkleminde yerine konup yeniden dzenlenir ve deney banda ( = 0) r = rp , deney

sonunda ( = ) damlann tamamen buharlat (r = 0 ) gz nne alnrsa;
2
B
M A D AB P p oA
A RT (p B ) ln
Buradan da
d = r r dr yazlabilir.
p
rp2
M A D AB P p oA
=
A RT (p B ) ln
2
olur.
ek.1.4 Damlalarn buharlamas

Dier taraftan,
17
(p B ) ln =
p B2 p B1
p oA
=
p
ln P / (P p oA )
ln B2
p B1
olacandan nihayet:
D AB =
A rp2 RT
2 M A P ln[P /( P p oA )]
(1-29)
elde olunur. Buradan kresel damla (kat)nn balangtaki yarapn (rp) ve bu damlann
tamamen buharlamas iin gerekli sreyi () lerek DAB nin kolayca bulunabilecei
anlalr.
rnek-1.4) Moleklsel yaynma katsaysnn lm
yodun (A) havadaki (B) moleklsel yaynma katsays 760 mmHg ve 25 oC de llecektir. Bu maksatla 4
mm apnda kre olarak dklen kat iyot parac, iinden havann akt bir kanala aslmaktadr. 22 saat
ve 54 dakika sonunda kat krenin tamamen buharlat tesbit edildiine gre moleklsel yaynma
katsaysnn deeri nedir?
Kat iyodun 25 oC deki buhar basnc ve younluu 1.07 mmHg ve 4 930 kg/m3 dir. MA=254.
zm:
= (22)(3 600) + (54)(60) = 82 440 saniye olduuna gre denklem (1-29) dan,
D AB =
4 930 * (2 *10 3 ) 2 * 0.083 * (273 + 25)

= 8.16 *10 6 m 2 / s
2 * 254 * 82 440 *1.013 * ln[760 /(760 1.07)]
elde olunur.
Deneysel olarak deiik scaklk ve basnta tayin olunmu ok sayda gaz iftinin
moleklsel yaynma katsaylarndan bazlar Tabo.1.1 de verilmilerdir. Grld zere
gazlarda ikili moleklsel yaynma katsaylar 10-4 m2/s mertebesindedir. Burada yeri
gelmiken hemen belirtelim: gazlarda ikili moleklsel yaynma katsaylar arasnda
DAB = DBA ilikisi vardr (ispatlaynz).
1.2.8.2 Moleklsel Yaynma Katsaysnn Teorik Olarak ngrlmesi: Gazlarn
kinetik teorisi olduka iyi gelitirilmi olduundan, bu kinetik teoriden yola karak her
ikisi de polar olmayan veyahut birisi polar dieri polar olmayan gaz iftleri iin olduka
iyi sonu veren ve Hirschfelder-Bird-Spotz tarafndan gelitirilen,
10
D AB =
0.5
1
1
T 1.084 0.249
+
0.5
M A M B 1
2
M + M
P rAB
D , AB
B
A
3
(1-30)
denklemi kullanlabilir. Burada T (K) olarak mutlak scaklk, P (N/m2) olarak mutlak
basn, rAB , rAB= ( rA+ rB)/2 ile tanmlanan ve (nm) olarak alnan arpma apdr. D,AB
arpma fonksiyonu olarak adlandrlr ve (kT/ AB ) nn fonksiyonu olarak ifade olunur.
ek.1.5 de bu fonksiyonel iliki grafiksel olarak verilmitir. k Boltzman sabitidir.
Molekller aras ekim enerjisi olarak adlandrlan ve (K) olarak alnan AB ise, kuvvet
18
sabiti olarak bilinen /k deerlerinden AB /k = A B /k bants yardmyla bulunur.

Baz molekller iin arpma yaraplar ve kuvvet sabitleri Tablo.1.2 de verilmilerdir.
Deerler yukarda verilen birimlerde konulduunda denklemden DAB (m2/s) olarak
hesaplanr.
1.4
0.5
1.2
0.4
D ,AB
0.8
D ,AB
0.6
0.3
0.4
0.2
0.2
0.1
10
100
1000
kT/ AB
ek. 1.5 arpma fonksiyonu
rnek-1.5) Moleklsel yaynma katsaysnn teorik olarak ngrlmesi
Metann hava iindeki moleklsel yaynma katsaysn 1 atmosfer ve 0 oC de Hierschfelder-Bird-Spotz
denkleminden bulunuz.
Tablo.1-2 den,
Metan
Hava
rAB =
M.A.
16
29
A
B
rA + rB 0.3758 + 0.3711
=
= 0.37345 (nm)
2
2
kT
273
=
= 2.53
AB 108.074
ek.1.5 den
1
1
+
M
M
B
A
0.5
/k
148.6
78.6
AB
=
k
r (nm)
0.3758
0.3711
A B
=
k k
(148.6)(78.6) = 108.074 (K )
D,AB = 0.5 okunur.
1
1
= +
16
29
0.5
= 0.311
Btn bunlar denklem(1-30) da yerlerine konura,
10 4 ( 273) 3 / 2 [1.084 (0.249)(0.311)](0.311)

= 2 * 10 5 m 2 / s
(1)(1.013 * 10 5 )(0.37345) 2 (0.5)
elde olunur.
D AB =
19
Tablo 1-1. kili Gaz Karmlarnda Deneysel Olarak llm Moleklsel Yaynma Katsaylar
(P=1 atm.)
Gaz(Buhar) ifti
Amonyak-Azot
Amonyak-Azot
Amonyak-H2
Amonyak-H2
Amonyak-Hava
Anilin-Hava
Anilin-Hava
Anilin-Hava
Argon-Azot
Asetik asit-CO2
Asetik asit-H2
Asetik asit-Hava
Aseton-Hava
Azot-CO2
Azot-H2
Azot-SO2
Azot-Su
Benzen-CO2
Benzene Hava
Benzen-H2
CH4-H2
CH4-O2
Civa-Hava
CO2-H2
CO2-Hava
CO2-Hava
CO2-Helyum
CO2-O2
CO2-SO2
CO2-Su
CO2-Su
CO-Azot
Etanol-CO2
Scaklk DAB 104

m2/s
(oC)
25
0.230
85
0.328
25
0.784
85
1.093
0
0.198
0
0.061
25.9
0.074
59
0.09
20
0.194
0
0.0716
0
0.416
0
0.1064
0
0.109
25
0.165
25
0.784
-10
0.104
34.5
0.256
0
0.0528
0
0.077
0
0.306
15
0.694
500
1.1
0
0.07
0
0.55
0
0.138
44
0.177
25
0.612
0
0.139
70
0.108
34.4
0.202
55.4
0.211
100
0.318
0
0.0685
Scaklk DAB 104

Gaz(Buhar) ifti
m2/s
(oC)
Etanol-CO2
67
0.106
Etanol-Hava
0
0.102
Etil format-Hava
0
0.337
Etilen-H2
0
0.486
Formik asit-Hava 0
0.1308
Fosgen-Hava
0
0.095
H2-SO2
200
1.23
H2-Su
55.5
1.121
Hava-n-Btanol 25.9
0.087
Hava-n-Btanol
59
0.104
Helyum-Azot
20
0.705
yot-Hava
0
0.07
Metanol-Hava
0
0.132
Metil asetat-H2
0
0.303
Metil format-Hava 0
0.0872
Naftalin-Hava
0
0.0513
n-Dekan-H2
90
0.306
n-Hegzan-H2
15
0.290
n-Heptan-CH4
38
0.066
n-Oktan-H2
30
0.271
n-Oktan-O2
30
0.0705
n-Propanol-CO2
0
0.0577
n-Propanol-H2
0
0.315
n-Propanol-Hava
0
0.085
O2-Azot
0
0.181
O2-H2
0
0.697
O2-Hava
0
0.178
Su-O2
25.9
0.258
Su-O2
59
0.305
Su-O2
450
1.3
Toluen-Hava
0
0.076
Toluen-Hava
30
0.088
i-Valerik asit-H2
0
0.212
20
1.2.8.3 Moleklsel Yaynma Katsaysnn Ampirik Denklemlerden Yaklak Hesab:

Mevcut ok sayda deneysel sonular analizleyip bunlar bileenlerin dier fiziksel
zellikleri ve koullar (basn,scaklk) cinsinden yazmakla elde olunan ok sayda
ampirik veya yar ampirik denklem tretilmitir. Bu denklemleri kullanrken terimlerin
birimlerine ve denklemlerin limitasyonlarna dikkat etmek gerekir. Bu denklemlerden
Fuller-Schettler-Giddings tarafndan nerilen ve aada verilen denklem hem polar hem
de polar olmayan gaz iftleri iin kullanlabilir. Denklemin, ikili moleklsel yaynma
katsaylarn % 10 luk bir sapma ile verebildii gsterilmitir.
D AB =
1/ 2
1
1
+
2 M A M B
P ( v )1A/ 3 + ( v )1B/ 3
1.0 109 T1.75
(1-31)
Denklemde DAB (m2/s) , T (K), P basnc ise (atm.) birimlerine sahiptirler. v ise
molekln yaynma hacmi (m3/k-mole) olup, molekl iin deer yoksa molekl oluturan
atomlarn yaynma hacimleri ile yapsal (aromatik-heterosiklik) katklardan oluturulabilir.
Baz molekl ve atomlar iin yaynma hacimleri Tablo.1.3 de verilmilerdir. ChenOthmer yaynma hacimleri yerine bileenlerin kritik hacim (Vc) ve kritik
scaklklarn(Tc) kullanarak aadaki banty vermilerdir.
D AB =
1/ 2
1.5 10 6 T1.81
0.4
0.4
+ VcB
P (TcA TcB )0.1405 VcA
1
1
+
MA MB
(1-32)
Burada scaklklar (K), basn (atm.), hacimler (m3/k-mole) olarak alnmaldr, DAB ise
(m2/s) dir.
1.2.9 Gazlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scaklk ve Basncn Etkileri:
Gazlarda artan scaklkla moleklsel yaynma katsays artar, buna karn artan basnla
azalr. Bunun byle olmas doaldr. Zira artan scaklkla molekllerin kinetik enerjisi
dolaysyla hareketlilii artar. Buna karn artan basn ile hacim birimindeki molekl
says artacandan, molekllerin daha skk ortamda hareketlilii daha g olur. Belli bir
scaklk ve basnta bulunmu moleklsel yaynma katsaysn bir baka scaklk ve
basnta kullanmak iin,
(D AB )P ,T
2
1.75
P T
= (D AB )P ,T 1 2
1 1
P2 T1
(1-33)
yazlabilir. Burada scaklklarn (K) olarak alnaca unutulmamaldr.

1.3 SIVILARDA MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI
Svlar gazlara gre daha youn bir yapya sahip olduklarndan, molekller aras etkileim
gazlara gre daha fazladr. Bu etkileimleri formle etmek daha g olduundan svlarn
kinetik teorisi gazlarla mukayese edildiinde gelimemi saylr. Bu bakmdan svlarda
moleklsel yaynma ile ktle aktarm gazlarnkinden esinlenerek yazlr. Svlarda toplam
molar deriim c, sabit kalmad gibi DAB de deriime baldr. Dolaysyla (1-7)
denklemi svlar iin entegre edilirken c ve DAB deerleri iin ortalama deerler alnarak
bunlar entegral dna alnr. Yatkn halde ve ktle aktarm alannn deimedii
durumda bu denklemin entegrasyonundan,
21
Tablo 1-2. Baz Gaz Molekllerinin arpma aplar ve Kuvvet Sabitleri
Gaz(Buhar)
Amonyak
Argon
Arsin
Asetilen
Aseton
Azot
Azot monoksit
Azot oksidl
Benzen
Bor triflorr
Bor triklorr
Brom
i-Btan
n-Btan
Civa
Civa dibromr
Civa diiyodr
Civa diklorr
2,2 Dimetilpropan
Etan
Etanol
Etil asetat
Etil eter
Etil klorr
Etilen
Flor
Fosfin
Hava
n-Hegzan
Helyum
Hidrojen
Hidrojen bromr
Hidrojen florr
Hidrojen iyodr
Hidrojen klorr
Hidrojen peroksit
Hidrojen siyanr
r (nm) / k (K)
0.2900
558.3
0.3542
93.3
0.4145
259.8
0.4033
231.8
0.4600
560.2
0.3798
71.4
0.3492
116.7
0.3828
232.4
0.5349
412.3
0.4198
186.3
0.5127
337.7
0.4296
507.9
0.5278
330.1
0.4687
531.4
0.2969
750.0
0.5080
686.2
0.5625
695.6
0.4550
750.0
0.6464
193.4
0.4443
215.7
0.4530
362.6
0.5205
521.3
0.5678
313.8
0.4898
300.0
0.4163
224.7
0.3357
112.6
0.3981
251.5
0.3711
78.6
0.5949
399.3
0.2551
10.2
0.2827
59.7
0.3353
449.0
0.3148
330.0
0.4211
288.7
0.3339
344.7
0.4196
289.3
0.3630
569.1
Gaz(Buhar)
Hidrojen slfr
yot
Kalay bromr
Karbon dioksit
Karbon monoksit
Karbon slfr
Karbon tetraklorr
Karbon tetraflorr
Klor
Kloroform
Kripton
Ksenon
Kkrt dioksit
Kkrt hegzaflorr
Metan
Metanol
Metil asetat
Metil asetilen
Metil bromr
Metil eter
Metil klorr
Metilen klorr
Neon
Oksijen
n-Pentan
Propan
n-Propil alkol
Propilen
Su
Siklo- hegzan
Siklo-propan
Silikon tetraflorr
Silikon hidrr
Siyanojen
Trimetil borat
Uranyum hegzaflorr
/ k (K)
301.1
474.2
563.7
195.2
91.7
467.0
322.7
134.0
316.0
340.2
178.9
231.0
335.4
222.1
148.6
481.8
469.8
251.8
449.2
395.0
350.0
356.3
32.8
106.7
341.1
237.1
576.7
298.9
809.1
297.1
248.9
171.9
207.6
348.6
396.7
207.6
r (nm)
0.3623
0.5160
0.6388
0.3941
0.3690
0.4483
0.5947
0.4662
0.4217
0.5389
0.3655
0.4047
0.4112
0.5128
0.3758
0.3626
0.4936
0.4761
0.4118
0.4307
0.4182
0.4898
0.2820
0.3467
0.5784
0.5118
0.4549
0.4678
0.2641
0.6182
0.4807
0.4880
0.4084
0.4361
0.5503
0.5967
D AB c
NA
x N A /( N A + N B )
(1-34)
ln A 2
NA + NB z
x A1 N A /( N A + N B )
elde olunur. Burada x A , x A = c A / c olarak tanmlanan A bileeninin svdaki mol kesridir.
NA =
Benzer ekilde zt ynl e molar akml yaynmada, (NA=- NB) bu denklemin,

NA =
D
D AB c
( x A1 x A 2 ) = AB (c A1 c A 2 )
z
z
(1-35)
ve durgun B iinde A nn aktarlmas durumunda (NB=0) ise;
22
NA =
D AB c
1 x A2
D AB c
ln
=
( x A1 x A 2 )
1 x A1
z( x B ) ln
z
eklinde yazlabilecei gsterilebilinir. Burada ( x B ) ln =
x B2 x B1
ln(x B2 / x B1 )
(1-36)
dir
1.3.1 Svlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaysnn Tayini: Gazlarda olduu gibi
svlarda da ikili moleklsel yaynma katsaylar deneysel olarak llebilir, ampirik
denklemlerden yaklak hesaplanabilir. Fakat svlarn kinetik teorisi gazlarnki gibi
gelitirilememi olduundan, svlarda ikili moleklsel yaynma katsaylarn dorudan
dier fiziksel zellikler cinsinden veren shhatli teorik denklemler gelitirilememitir.
Aada nce deneysel tayin metodundan bahsedilecek daha sonra da baz ampirik
denklemler verilecektir.
1.3.1.2 Deneysel Tayin: ki hcre yntemi deneysel lmlerde yaygn olarak kullanlr.
ek.1.6 da gsterilen kalnlnda bir membran ile birbirinden ayrlm ve kartrclarla
donatlm V hacmindeki iki hcreden birincisine seyreltik, dierine ise ayn bileenlerden
oluan biraz daha deriik ikili sv zeltileri konur. Deriimler sra ile c oA1 ve c oA 2 (kmole A/m3) olarak gsterilsinler. Kartrclar devreye alnp, her iki hcredeki
deriimlerin her an yeknesak olmalar salanr. Membran gzeneklerini dolduran zelti
durgun olduundan bu gzenekler boyunca 2 nolu hcreden 1 nolu hcreye gerekleen A
bileeninin ktle aktarm moleklsel yaynma ile olur. Yatkn halin var olduu kabul
c c A1
c A
= A2
olarak
edilerek herhangi bir anda membran boyunca deriim gradyan,
K
z
yazlabilir. Membrann yapsna bal olan K sabiti deer olarak 1 den byk olup, gerek
aktarm yolunun dan byk olduunu vurgular. zeltiler seyreltik olduklarndan
kitlesel hareketin katks ihmal edilebilir ve
V1
cA1
kartrc
gzenekli
disk
V2
cA2
ek.1.6 ki Hcre Deney Dzenei
Tablo 1-3. Atomik ve Moleklsel Yaynma hacimleri

23
Atom
Azot
Hidrojen
Karbon
Klor
Molekl
Ar
Br2
Cl2
CO
CO2
CCl2F2
D2
Hava
H2
H2O
Yaynma hacmi,v
m3/kg atom *103
5.69
1.98
16.5
19.5
Atom
Yaynma hacmi,v
m3/kg atom *103
Kkrt
17.0
Oksijen
5.48
Aromatik halka
-20.2
Heterosiklik halka
-20.2
Yaynma hacmi, v
m3/k-mol *103
16.1
67.2
37.7
18.9
26.9
14.8
6.70
20.1
7.07
12.7
Molekl
He
Kr
N2
Ne
NH3
N 2O
O2
SF2
SO2
Xe
Yaynma hacmi, v
m3/k-mol *103
2.88
22.8
17.9
5.59
14.9
35.9
16.6
69.7
41.1
37.9
dc A
c c A1
= D AB A2
(1-37)
K dz
K
yazlabilir. Burada membranda ktle aktarmna ak olan alan kesrini gsterir ve
membrann yapsna baldr. stteki 1 no lu hcreye gelen A burada birikime neden
olacandan,
dc
S D AB
(1-38)
V A1 =
(c A2 c A1 )
d
K
yazlabilir. Burada S hcrenin kesit alandr. Benzer ekilde alttaki 2 no lu hazneden giden
A burada azalmaya neden olacandan,
dc
S D AB
(1-39)
V A2 =
(c A2 c A1 )
d
K
bu iki denklemin, taraf tarafa toplanmasyla,
dc dc A2
d(c A2 c A1 ) 2 S D AB
V A1
= V
=
(c A2 c A1 )
(1-40)
d
d
K
ele geer. Deikenler ayrlr ve = 0 da (deney balangcnda) c A1 = c oA1 , c A 2 = c oA 2 ve
= de (deney sonunda) c A1 = c A1 , c A 2 = c A 2 olduu grlrse,
N A = J A = D AB
c A2 c A1
o
o
A2 c A1
d (c A2 c A1 )
2 SD AB
=
c A2 c A1
KV
D AB =
KV
2 S
ln
ve nihayet buradan da,
c oA 2 c oA 1
c A 2 c A 1
(1-41)
24
ele geer. Balangta ve deney sonunda her iki hcredeki deriimler llp yukardaki
bantda yerlerine konurlarsa DAB kolayca hesaplanabilir. Sabitler bir sabiti altnda
= (K V/2 S) eklinde toplanp hcre sabiti olarak adlandrlr. Bu sabit; moleklsel
yaynma katsays bilinen bir ikili karmla deney yaplmak suretiyle nceden
bulunabilir.
ok sayda ikili moleklsel yaynma katsays deneyle tayin olunmu ve Tablo.1.4 de
bunlarn bir ksm verilmitir. Daha ncede bahsedildii zere svlarda moleklsel
yaynma katsaylar scakln yannda zelti deriimine de baldr ve Tablodan bu
aka grlmektedir. Tablo.1.4 Tablo.1.1 ile karlatrlrsa svlarda moleklsel yaynma
katsaylarnn gazlardaki deerlerin yaklak on binde biri mertebesinde olduu grlr.
rnek-1.6) Svlarda moleklsel yaynma katsaysnn lm
Hcre sabiti bilinmeyen iki hcreli bir deney dzeneinde metanoln (A) sudaki (B) moleklsel yaynma
katsays 25 oC de llecektir. Hcre-1 ve hcre-2 ye sra ile saf su ve 0.085 k-molA/m3 deriiminde
metanol zeltileri doldurulmakta ve 63 saat 36 dakika sren deney sonunda, metanol deriimleri hcre-1
ve hcre-2 de 0.0195 k-molA/m3 ve 0.0655 k-molA/m3 olarak llmektedirler.
Dzenein hcre sabitini bulmak zere 25 oC de moleklsel yaynma katsays DAB=1.52*10-9 m2/s olarak
bilinen, formik asit(A)-su(B) sistemi ile bir deney yaplmaktadr. Bu deneyde de hcre-1 e saf su, hcre-2
ye 0.12 k-molA/m3 deriiminde formik asit konmakta ve 48 saat 28 dakika sren deney sonunda formik
asidin hcre-1 ve hcre-2 deki deriimleri sra ile 0.025 k-molA/m3 ve to 0.095 k-molA/m3 olarak
llmektedir.
Buna gre metanoln sudaki moleklsel yaynma katsays allan deriim aral ve 25 oC de nedir?
zm:
nce hcre sabiti bulunmaldr. Verilenlerden: = (48)(3 600) + (28)(60) = 174 480 saniye.
c oA1 = 0.0 ; c oA 2 = 0.12 k molA / m 3 ; c A1 = 0.025 k molA / m 3 ; c A 2 = 0.095 k molA / m 3
Denklem (1-41) den;
(1.52 * 10 9 )(174 480)
=
= 4.92 * 10 4 m 2
ln[(0.12 0.0) /(0.095 0.025)]
bulunur. imdi bu sabit metanoln sudaki yaynma katsaysn hesaplamada kullanlabilir.
Verilenlerden : = (63)(3 600) + (36)(60) = 228 960 saniye.
c oA1 = 0.0 ; c oA 2 = 0.085 k molA / m 3 ; c A1 = 0.0195 k molA / m 3 ; c A 2 = 0.0655 k molA / m 3
Denklem (1-41) den;
4.92 * 10 4
0.085 0.0
D AB =
ln
= 1.32 * 10 9 m 2 / s
228 960
0.0655 0.0195
elde olunur.
1.3.1.3 Svlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Ampirik Denklemlerden

Yaklak Hesab: Seyreltik ve deriik zeltilere uygulanabilen ok sayda ampirik
bant gelitirilmitir. Bunlarn bazlar aada verilmitir.
Wilke-Chang Denklemi: 5- 40 oC scaklklar arasnda seyreltik zeltilerdeki moleklsel
yaynma katsaylarn; zcnn su olduu durumlarda % 10-15 lik, dier durumlarda
ise % 25 e varan bir sapma ile veren bu denklem;
1.17 10 16 ( B M B ) 0.5 T
o
(1-42)
D AB =
VA0.6
25
eklinde yazlr. Burada (kg/m s) olarak zeltinin viskozitesi, T (K) olarak mutlak
scaklk, VA yaynan bileenin normal kaynama noktasndaki molar hacmi (m3/k-mol), B
zcnn birleme faktrdr. Denklemden DAB (m2/s) olarak hesaplanr. DAB nin
zerindeki (o) zeltinin seyreltikliini vurgular. Birleme faktrnn deeri su iin 2.6,
metanol iin 1.9, etanol iin 1.5, benzen, eter, alifatik hidro-karbon gibi polar olmayan
svlar iin ise 1 dir. Baz bileenlerin normal kaynama scaklndaki molar ve atomik
hacimleri Tablo.1.5 de verilmilerdir. Yukardaki denklem yaynan bileenin molar hacmi
400 103 m3/k-mol n altnda ise kullanlabilir. Yaynan bileen (A bileeni) su ise
denklemden elde olunan DAB nin 0.453 ile arplmas gerekir.
Reddy-Doraiswamy Denklemi: zc iin birleme faktrnn bilinmedii durumlarda
(1-42) denklemi kullanlamaz. Bu gibi durumlarda Reddy ve Doraiswamy tarafndan
verilen:
10 10 17 M 0.5
B T
(VB/VA< 1.5 iin;
(1-43)
D oAB =
1/3
(VA VB )
(VB/VA) 1.5 iin;
o
AB
8.5 10 17 M 0.5
B T
=
1/3
(VA VB )
(1-44)
denklemleri kullanlabilir.
Othmer-Thaker Denklemi: zcnn su olduu hallerde kullanlabilen bu denklemin
kullanm kstlar denklem (1-42) ile ayndr.
1.11 10 13
o
D AB =
(1-45)
1.1 VA0.6
(1-43), (1-44) ve (1-45) denklemlerinde T (K) olarak mutlak scaklk, (kg/m s) olarak
zeltinin viskozitesi, VA,VB ise (m3/k-mol) olarak normal kaynama scaklndaki molar
hacimlerdir. Her denklemden de DAB ler (m2/s) olarak elde olunur.
rnek-1.7) Svlarda moleklsel yaynma katsaysnn tahmini
Etanoln sudaki seyreltik zeltisinde moleklsel yaynma katsaysn 20 oC de;
a) Wilke-Chang denkleminden,
b) Othmer-Thaker denkleminden
hesaplaynz.
Tablo.1-5 den karbon, hidrojen ve oksijenin atomik hacimleri 0.0148, 0.0037, 0.0074 m3/kg atom olarak
okunurlar.
Dolaysyla etanol (A) n molar hacmi : CH3-CH2-OH
VA =(2)(0.0148) + (6)(0.0037) + (1)(0.0074) = 0.0592 m3/k-mol olur.
Su iin B = 2.26 ve 20 oC de B = 1 cP.
Wilke-Chang denkleminden;
(1.17 *10 16 )[(2.26)(18)] (273 + 20)
= 1.192 *10 9 m 2 / s
(0.0592) 0.6 (1)(1*10 3 )
0.5
D oAB =
Othmer-Thaker denkleminden;
D oAB =
1.11 * 10 13
[(1)(1*10 )]
3
1 .1
(0.0592)
0 .6
= 1.21 *10 9 m 2 / s
bulunurlar.
26
Tablo 1-4. Svlarda Deneysel Olarak Tayin Olunmu kili Moleklsel Yaynma
Katsaylar (P= 1 atm)
Yaynan
(A)
Amonyak
Amonyak
Amonyak
Asetik asit
Asetik asit
Asetik asit
Asetik asit
Asetilen
Aseton
Benzen
Benzen
Benzoik asit
Benzoik asit
Benzoik asit
n-Btanol
Btirik asit
Etanol
Etanol
Etanol
Etanol
Etanol
Etanol
Fenol
Formik asit
Formik asit
Gliserin
HCl
HCl
Hidrojen
yot
Karbondioksit
KCl
KCl
Kloroform
Metanol
Metanol
Oksijen
Oksijen
Okzalik asit
n-Propanol
Propiyonik asit
Su
Su
Tartarik asit
Toluen
zc(B)
Su
Su
Su
Aseton
Benzen
Su
Su
Su
Su
Kloroform
Su
Aseton
Benzen
Su
Su
Su
Benzen
Kloroform
Su
Su
Su
Su
Etanol
Benzen
Su
Su
Su
Su
Su
Benzen
Su
Etilen glikol
Su
Etanol
Su
Su
Su
Su
Su
Su
Su
Etanol
Gliserin
Su
n-Hegzan
Scaklk (oC)
5
12
15
25
25
9.7
25
25
25
15
25
25
25
25
15
25
15
15
10
10
10
15
25
25
25
25
10
10
25
25
25
25
25
20
25
15
18
25
25
15
25
25
25
25
25
Deriim
(k-mol A/m3)
3.5
1.0
1.0
0
0
0.05
0.05
0
0
0
0
0
0
0
0
0.05
0
0
3.75
0.05
0
0
0
0
0
0
9
2.5
0
0
0
0.05
0.05
2
0
0
0
0
0
0
0.05
0
0
0
0
DAB x 109 m2/s

1.24
1.64
1.77
3.31
2.09
0.769
1.26
1.78
1.28
2.51
1.0
2.62
1.38
1.21
0.77
0.92
2.25
2.20
0.50
0.83
0.84
1.0
0.89
2.28
1.52
0.94
3.3
2.5
6.3
1.98
2.0
0.119
1.87
1.25
1.24
1.28
1.98
2.41
1.61
0.87
1.01
1.13
0.021
0.80
4.21
27
Tablo 1-5. Normal Kaynama Scaklnda Atomik ve Molar Hacimler

Atomik Hacim
m3/kg atom* 103
Atom
Azot
1 ift bal
1 primer aminde
1 sekonder aminde
15.6
10.5
12.0
27.0
19.0
20.4
8.7
27.0
Brom
Civa
inko
Flor
Fosfor
Halka
1 l halka
1 drtl halka
1 beli halka
1 altl halka
1 naftalin halkas
1 antrasen halkas
Hidrojen
yot
Kalay
Karbon
Klor
Klor
Krom
Kurun
Kkrt
Oksijen
(R-CHCl-R deki gibi)

(R-Cl deki gibi uta)
(aadakilerin dnda)
1 karbonilde olduu gibi ift bal
1 dier iki elemente bal aldehit ve ketonlarda
metil esterlerde
metil eterlerde
etil ester ve eterlerde
yksek karbonlu ester ve eterlerde
asitlerde (-OH)
S,P,N a bal
Silikon
Titan
Molekl
Br2
Cl2
CO
CO2
COS
H2
Hava
H2O
Molar Hacim,V
m3/k-mol *103
53.2
48.4
30.7
34.0
51.5
14.3
29.9
18.8
Molekl
H2S
I2
N2
NH3
NO
N2 O
O2
SO2
-6.0
-8.5
-11.5
-16.0
-30.0
-47.5
3.7
37.0
42.3
14.8
24.6
21.6
27.4
46.5-50.1
25.6
7.4
7.4
7.4
9.1
9.9
9.9
11.0
12.0
8.3
32.0
35.7
Molar Hacim,V
m3/k-mol *103
32.9
71.5
31.2
25.8
23.6
36.4
25.6
44.8
28
1.3.2 Deriik Sv zeltilerinde Moleklsel Yaynma Katsays: Yukarda verilen

denklemlerin tamam, zelti yaynan A bileeni bakmndan seyreltikse kullanlabilirler.
Leffler ve Cullinan tarafndan deneysel sonularn analizinden elde olunan aadaki
ampirik denklem ideal olmayan zeltiler ile zcs birlemeyen deriik zeltide A
bileeninin moleklsel yaynma katsaysn hesaplamada kullanlabilir.
ln A
D AB m = (D oAB B ) x B (D oBA A ) x A 1 +
(1-46)
lnx A
burada m , A , B srasyla karmn, yaynan bileenin ve zcnn viskoziteleri, A

A bileeninin aktiflik katsays ve xA, xB mol kesirlerdir.
1.3.3 Elektrolitik zeltilerde Yaynma Katsays: Bilindii zere elektrolitik zeltide
molekl anyon ve katyona ayrr. yonlarn boyutlar molekln boyutundan ufak
olduklarndan, iyonlarn zelti iindeki haraketlilii molekln zelti iindeki
hareketliliinden farkl olur. Her ne kadar kk boyutlu olan iyonun byk boyutlu olan
iyondan daha hzl yaynaca beklenirse de, elektrik yknde ayrlma olamayacandan
her iki iyon tipi de ayn hzda yaynmak mecburiyetindedir. Elektrolitik zeltilerde A
iyonik bileiinin sonsuz seyreltik durumda B zcs iinde yaynma katsays Nernst
tarafndan;
o+ o Z + + Z
RT +o o Z + + Z
14
o
= 8.91 x10 T o
D AB = 2
(1-47)
+ + o Z + Z
F +o + o Z + Z
olarak verilmitir. Burada F Faraday sabiti (A s/g-ekiv.), D oAB sonsuz seyreltiklikte
yaynma katsays (m2/s), o+ ve o sonsuz seyreltiklikte srasyla katyonik ve anyonik
iletkenlikler (A/cm2)(cm/V)(cm3/g-ekiv.), Z+ ve Z- katyon ve anyonun deerlikleri, T ise
mutlak scaklktr (K). Baz iyonlarn sonsuz seyreltiklikteki iletkenlikleri Tablo.1.6 da
verilmitir.
1.3.4 Svlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scakln Etkisi: Svlarda
moleklsel yaynma katsaysnn scaklkla deiimi,
D AB
D
= AB
(1-48)
T T2 T T1
ifadesi ile verilir. Artan scaklkla vizkozite deceinden moleklsel yaynma
katsaysnn artan scaklkla deiimi hakknda bir ey sylemek imkanszdr.
1.3.5 ok Bileenli Svlarda Moleklsel Yaynma le Ktle Aktarm: kiden fazla
bileen ieren sv zeltilerinde moleklsel yaynma ile ktle aktarmnda, ktle aktarm
aksn iki bileenli sistemler iin tretilen denklemlerde etkin moleklsel yaynma
katsaysn kullanarak hesaplamak mmkndr. rnein B ve C nin deriik zeltilerinde
seyreltik A nn yaynmasnda kullanlabilen aadaki denklemi Perkin ve Geankoplis
nermilerdir.
o
o
0.8
0.8
D oAet 0.8
(1-49)
m = x B D AB B + x C D AC C
burada m , B ve C sras ile karmn, B ve C bileenlerinin viskozitelerini, xB ve xC
ise mol kesirleri gsterirler.
29
Tablo 1-6. Baz iyonlarn sonsuz seyreltiklikteki iyonik iletkenlikleri

Katyon
Ag+
H+
Li+
Na+
K+
NH 4
Ca+2
Cu+2
Mg+2
Zn+2
o+ Anyon o
61.9
Br78.4
349.8 Cl
76.35
38.7 Cl O 3 64.6
50.1 ClO 4 67.6
73.5
F55.4
73.6
I
76.8
59.5 NO 3 71.46
56.6 OH- 198.6
53.0 CO 32 69.6
52.8 SO 42 80.0
1.4 KL BR KARIIMDA SREKLLK DENKLEM
A ve B den oluan bir ikili karmda, herhangi bir bileen iin; moleklsel yaynma,
kitlesel hareket, kimyasal reaksiyon, yatkn olmayan durumda moleklsel yaynma gibi
btn ihtimalleri gz nne alan bir genel denklem tretilebilir. Bunun iin A ve B den
oluan bir akkan iinde ek.1.7 de gsterildii gibi kenar uzunluklar x, y ve z olan
sabit bir hacim elemann gz nne alalm. Bu hacim eleman boyunca A bileeni iin
z
(nAx)x
(nAx)x+x
z
T
y
x
ek.1.7 Kontrol hacmi

ktle denkliini yazacak olursak, bu:
A nn ktlesel giri hz - A nn ktlesel k hz + A nn ktlesel oluum hz = A nn birikim hz
eklinde yazlr. imdi bu ifadelerin matematik edeerlerini bulup yerlerine koyalm. A

bileeninin bu hacim elemanna T noktasna bitiik 3 yznden girdiini, dier 3
yznden de ktn varsayalm. Buna gre bu 3 yzeyden A nn ktlesel giri hz:
ve dier 3 yzeyden k hz ise;
( n Ax )x y z + ( n Ay )y x z + ( n Az )z x y
( n Ax )x + x y z + ( n Ay )y + y x z + ( n Az )z + z x y olur. Burada n Ax A bileeninin toplam
30
ktle aksnn x ynndeki bileenini, parantez dndaki alt indisler x ve x + x ise bu

ak bileeninin x ve x + x noktalarndaki deerlerini gsterir. Grld zere ktle
aklar girdikleri yzey alanlar ile arplp ktle hzlarna evrilmilerdir. Eer A bileeni
B bileeninden kimyasal reaksiyonla oluuyorsa ve A nn hacim biriminde
ktle
3
oluum hz rA (kg A/m s) ise A nn ktlesel oluum hz, rA x y z olur. Dier
taraftan hacim birimi iinde A bileeninin toplam ktlesi, A (kg A/m3) bu bileenin
younluunu gstermek zere, x y z A olacandan A nn ktle birikim hz, t (s)
zaman gstermek zere, x y z ( A / ) olur. Btn bu deerler yukarda yerlerine
konur ve yeniden dzenlenirse,
[( Ax )x + x (n Ax )x ]y z + (n Ay )y + y (n Ay )y x z + [(n Az )z + z (n Az )z ]x y +
x y z /t = r x y z
A
A
(1 - 50)
elde olunur. Her iki taraf x y z ile blnr ve bu 3 terim sfra giderken limit
alnrsa,
n Ax n Ay n Az A
+
+
+
= rA
(1-51)
x
y
z
elde olunur. Benzer ilem dier bileen B iin yaplrsa,

n Bx n By n Bz B
+
+
= rB
(1-52)
+
y
z
x
elde olunur. Bu iki denklem taraf tarafa toplanrsa toplam madde denklii elde edilmi
olur.
(n A + n B )x (n A + n B )y (n A + n B )z
+
+
+
= 0
(1-53)
x
y
z
= A + B karmn younluudur. rA + rB = 0 olaca kolayca anlalr. (1-
burada
11) denkleminden ( n A + n B )z = u z olduu grlr ve bu denklemin z e gre trevi
alnrsa,
( n A + n B )z
u
= z + uz
elde olunur. (1-11) denklemine benzer denklemler x ve y
z
z
z
dorultular iin yazlr ve onlarnda x ve y ye gre trevleri alnrlarsa, benzer ekilde :
( n A + n B )y
u y
( n A + n B )x
u
= x + ux
+ uy
ve
=
elde olunur. Bu
x
x
y
y
x
y
deerler (1-53) denkleminde yerlerine konurlarsa,
u
u

u
x + y + z + u x
+ uy
+ uz
+
=0
(1-54)
x
y
z
y
z
x
ele geer. Bu denklem karm iin sreklilik denklemi olarak bilinir. Eer karmn
younluu, sabit ise nun btn trevleri sfr olacandan, denklem;
u x u y u z
+
+
=0
(1-55)
x
y
z
elde olunur. Bu denklem sktrlamayan akkanlar iin sreklilik denklemidir.
31
Yeniden A bileeninin sreklilik denklemi olan (1-51) denklemine dnelim. (1-10)

denkleminden,
n Az j Az
u
=
+ A
+ u z A olduu grlr ve (1-10) denklemine benzer denklemler x
z
z
z
z
ve y dorultular iin yazlr ve bunlardan ilkinin x e , ikincisinin ise y ye gre trevleri
alnr ve bunlar yukardaki denklemle beraber (1-51) denkleminde yerlerine konurlar ve
denklem yeniden dzenlenirse,
j
j
j
u
A + u x + y + u z + u
A +u
A +u
A + Ax + Ay + Az = r (1-56)
A
x
y
z
A x
x
y
z
x
y
z
y
z
u x u y u z
+
+
= 0 olacandan,
elde olunur. Karmn younluu sabit ise,
y
x
z
j
j
A
j
+ u x A + u y A + u z A + Ax + Ay + Az = rA
(1-57)
x
y
z x
y
z
geride kalr. Bu denklemin her iki taraf A bileeninin molekl arl olan MA ya
blnr ve A / M A = c A ,
rA / M A = R A
ve j A / M A = J A olduu grlrse,
J
J
c A
c
c
c
J
+ u x A + u y A + u z A + Ax + Ay + Az = R A
(1-58)
x
y
z x
y
z
J Ax / x = D AB ( 2 c A / x 2 ) olaca
yazlabilir. J Ax = D AB (c A / x ) olduundan,
grlr ve benzer ekilde ( J Ay / y ) ve ( J Az / z ) nin deerleri de yazlp btn bunlar
(1-58) denkleminde yerlerine konurlarsa,
2c
c A
c
c
c
2c A 2cA
+ RA
+ u x A + u y A + u z A = D AB 2A +
(1-59)
+
2
2
x
y
z
x
y
z
elde olunur. Bu denklem hzn sfr olduu ve kimyasal reaksiyonun olmad zel
durumlarda,
2cA 2cA 2cA
c A
= D AB 2 +
(1-60)
+
y 2
z 2
x
ekline sadeleir. Bu denklem Fickin 2. kanunu olarak bilinir. Yukarda tretilen ve A
bileeni iin sreklilik denklemi olarak adlandrlan denklem ayn zamanda ktle aktarm
genel denklemi olarak da bilinir. Bu denklemin, fiziksel durumun tanmndan
yararlanlarak yazlan balang ve snr koullar altnda zmnden A bileeninin
deriim profili elde olunur. Deriim profilinin bilinmesi durumunda ise ktle aktarm
aksnn hesab gayet kolaylkla yaplabilir.
1.5 KATILARDA MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI
Gaz, sv ve katlarn kat iinde aktarlmalar (yaynmalar) baz mhendislik ilemlerinde

nemli yer tutarlar. rnek olarak, kat-sv ekstraksiyonu, adsorpsiyon, katlarn
kurutulmalar, kat katalizin gzeneklerinde cereyan eden kimyasal reaksiyonlar,
zeltilerin membran prosesi ile saflatrlmalarndan bahsedilebilinir. Kat iinde bir
32
bileenin (A bileeni) aktarlmas ok deiik mekanizmalar zerinden olabilir. Burada

mekanizmalardan ziyade net sonucu bulmaya imkan veren hesaplama yntemleri
grlecektir. Baz durumlarda kat iinde bir bileenin aktarlmas kat yapsna skca
baml iken dier baz durumlarda ise bu byle deildir. Bu bakmdan incelemelerde bu
husus dikkate alnacaktr.
1.5.1 Kat Yapsna Bal Olmayan Aktarm: Bu durumla aktarlan bileenin katda
znp homojen bir zelti oluturduunda karlalr. Aktarmn gerek mekanizmalar
ok farkl olsa da net sonucu hesaplamak iin basit denklemler kullanlabilinir.
1.5.1.1 Yatkn Halde Aktarm: Yaynma katsaysnn deriime bal olmad, kitlesel
akn ihmal edilebildii birok gereki durumda Fickin 1. yasas yazlabilir.
dc
(1-61)
N A = D AB A
dz
Bu denklemin yatkn halde ve S= sabit artlarnda integrasyonu ile,
D (c c )
(1-62)
N A = AB A1 A2
z
elde olunur. S nin aktarm yolu boyunca deimesi durumunda N A = N A /S alnp
entegrasyonla nce ktle aktarm hznn hesab yoluna gidilir. rnein iyarap R1,
dyarap R2 ve boyu l olan bir borudan yarap dorultusunda (z = r) A bileeninin
aktarlmasnda ktle aktarm hznn,
2 l D AB
NA =
(c A1 c A2 )
(1-63)
ln (R 2 /R 1 )
ile verilebileceini gsteriniz.
1.5.1.2 Yatkn Olmayan Halde Aktarm: Kat yapsna bal olmayan birok ktle
aktarmnda ilem yatkn olmayan hal artlarnda gerekleir. Bu durumda aktarlan A
bileeninin deriimi sadece yere deil fakat ayni zamanda zamana da baldr. Bu
bakmdan denklem (1-60) ile verilen Fickin 2. yasas A bileeninin kat iindeki deriim
profilini hesaplamada kullanlabilinir. Denklem eitli geometrilerde ve verilen snr
koullar altnda zlmelidir.
Dikdrtgen prizmas ekilli kat: Katnn, kenarlarnn uzunluklarnn 2a, 2b ve 2c olan
prizmatik bir ekle sahip olduunu (ek1.9 a baknz) ve kk yzeylerinin (x ve y
ynlerine dikey yzeyler) ktle aktarmna kar yaltlm olduunu kabul edelim. A
bileeninin katdaki deriimi balangta yeknesak olup c Ao dr. Bu kat =0 annda A
bileenini zebilen bir svya atlsn. Katnn yzeylerindeki deriim cAs deerinde sabit
kalsn. [Eer katmz sv zcde ok uzun sre ( sre) kalrsa katnn deriimi cAs
yeknesak deriimine der.] Buna gre c c
fark katdan alma koullarnda
Ao
As
uzaklatrlabilecek olan znen A nn lsdr. Dier taraftan kat, zc iinde belli

bir sre ( sresi) tutulacak olursa, znen A bileeninin deriim profili cA, bu sre
bitiminde ek.1.8 de gsterildii gibi olur. Bu profil daha sonra i yaynma ile cA
yeknesak deriimine dnr. cA sre sonunda katdaki ortalama deriim olduuna gre
cA - cAs deriim fark sre sonunda katda kalan A bileen miktarnn bir lsdr.
Dolaysyla ( c A - cAs)/( c c ) oran bir sre sonunda, svya aktarlmayp katda
Ao
As
kalan A bileeninin kesrini; bu orann 1 den karlmas ile elde olunacak deer de katdan
svya aktarlan A bileeninin kesrini gsterir. imdi btn bu sylenenlerin nda
33
Deriim
cAo
cA
cA
c As
z
a
-a
merkezden uzaklk
ek.1.8 Prizma ekilli katda yatkn olmayan halde ktle aktarm

denklem (1-60) basitletirilebilinir ve snr koullar yazlabilir. Bunlarn,
c A
2c A
= D AB
z 2
<0
0<<
>0
(1-64)
cA= cAo = sabit

cA = c As = sabit
cA = cA
-a < z < a
z=a
-a < z < a
olacan gsteriniz. (1-64) denklemi bir ksmi diferensiyel denklemdir. zm iin

deiik metodlar vardr. Bunlardan Fourier transformasyonlar metodu kullanlarak
denklem zlr ve snr koullar uyarlanrsa sonu denklem olarak,
c c As
8
1
1 m
D
(1-65)
F = A
e + .........) = Fa
= f AB2 = 2 (e m + e m +
cAo c As
9
25
a
elde olunur. Fa fonksiyonu ek.1.9 da grafiksel olarak temsil olunmutur. Denklemdeki m
ve 1 , m = 2/4 ve 1 = DAB/a2 ile tanmlanan iki deerdirler.
Eer katnn kk yzeylerinden de ktle aktarm olursa, bu durumda (1-65)
fonksiyonuna benzer fonksiyonlar bu yzeyler iin de bulunurlar ve sonu,
1
F =
cA c As
D D D
= f AB2 f AB2 f AB2 = Fa Fb Fc
cAo c As
a b c
(1-66)
D
D AB
dir.
3 = AB2
2
c
b
Bu fonksiyonlar da ek.1.9 zerinde gsterilmilerdir
olur. Burada
2 =
Silindirik kat: Eer A bileenini ieren kat yarap a, boyu 2c olan silindirik bir yapya
sahipse, Fickin 2. yasas bu durumda silindirik koordinatlarda yazlp zlrse A nn
34
yarap dorultusunda katdan sv zcye aktarmnda deriim profilini veren Fr

fonksiyonu bulunabilir. A bileeninin silindirin dairesel yzeylerinden aktarmndaki
deriim profili prizmadaki gibi olacandan ,
F =
cA c As
D D
= f AB2 f AB2 = Fc Fr
cAo c As
c a
(1-67)
yazlabilir. Fr fonksiyonu ek.1.9 zerinde verilmitir.

1
2a
Fa , Fb , Fc (prizma)
2c
2b
Fr (silindir)
0.1
Fa
Fb
Fc
Fr
Fs
2a
2c
Fs (kre)
0.01
2a
y
z
0.001
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
D
D AB
D
2= AB2
3= AB2
2
a
b
c
Fig.1.9 Fa, Fb, Fc, Fs ve Fr Fonksiyonlar
1=
Kresel kat: A bileeni yarap a olan bir kat kreden onu evreleyen bir zcye
aktarlrsa bu durumda Fickin 2. yasasnn kresel koordinatlarda yazlp verilen snr
koullarnda zm ile
cA c As
D
= f AB2 = Fs
cAo c As
a
ede olunur. Fs fonksiyonu da eki1.9 zerinde gsterilmitir.
F =
(1-68)
35
Yukarda verilen ifadeler ktle aktarmnn katy evreleyen zeltiden kat fazna doru
olduu hallerde de kullanlabilir. Prizmatik ve silindirik katlarda denklemlerin eldesinde
bir dorultudaki her iki yzeyden de aktarmn olduu kabul edilmitir. Eer bir
dorultudaki sadece bir tek yzeyden ktle aktarm gerekleiyorsa bu durumda yaynma
yolu 2 katna kacandan, o yndeki teriminin paydasna 4 ilave olunarak ilgili
denklem kullanlabilir.
rnek-1.8) Katda yatkn olmayan halde ktle aktarm
Metrekp bana 18 kg ya ieren ve preslenerek 12 mm x 8 mm x 3 mm boyutlarnda pul haline

getirilen pamuk ekirdekleri, ya ztlemek iin iyice kartrlan hegzan zcs iine atlmlardr. Bir
saat sonunda ekirdeklerin ya ieriinin ne olacan hesaplaynz? zeltinin, ktle aktarmna kar tm
direncin kat fazda olacak ekilde iyice kartrldn kabul ediniz. alma artlarnda yan katdaki
moleklsel yaynma katsays 4.1*10-10 m2/s dir.
Verilenler :
Sorulan :
c Ao = ?
cAo = 18 kg ya / m kat
2a = 3 mm, 2b = 8 mm, 2c = 12 mm
= 1 saat
cAs = 0
DAB = 4.1*10-10 m2/s
Ktle aktarm btn yzeylerden olduu iin,
c A c As
D D D
= f AB2 f AB2 f AB2 = Fa Fb Fc
c Ao c As
a b c
denklemi kullanlmaldr.
D (4.1*10 10 )(1)(3600)
iin
1 = AB2 =
= 0.656
a
(1.5 *10 3 ) 2
(1-66)
F =
ek.1-9
dan
Fa = 0.17
2 =
D AB
(4.1 *10 10 )(1)(3600)
=
= 0.093
2
b
(4 *10 3 ) 2
iin
ek.1-9
dan
Fb = 0.65
3 =
D AB
( 4.1 * 10 10 )(1)(3600)
=
= 0.041
c2
(6 * 10 3 ) 2
iin
ek.1-9
dan
Fc = 0.85
okunurlar. Buradan,
cA 0
= (0.17)(0.65)(0.85) = 0.094
18 0
c A = 1.7 kg ya / m 3 kat
aktarlmtr.
bulunur. Demek ki yan [(18-1.7)/18]*100 = % 90.6 s katdan zeltiye
1.5.2 Kat Yapsna Bal Olan Aktarm: Kat yapsna bal olmayan ktle aktarmnda
Fickin 1. ve 2. yasalarnn dorudan uygulanabilecekleri grld. Kat yapsna bal olan
ktle aktarmnda, aktarm kat iinde yer alan boluklarn tip ve boyutlarndan nemli
lde etkilenir. Bu bakmdan bu boluklarn zelliklerini gsteren terimler de
denklemlerde yer alrlar.
1.5.2.1 Svlarn Katlarda Aktarm: ek.1.10 da ematik olarak gsterilen bir gzenekli
katnn gzeneklerinin bir A+B sv zeltisi ile doldurulduunu ve 1 v 2 kesitlerinde A
nn B iindeki deriimlerinin cA1 ve cA2 olduunu (cA1> cA2) kabul edelim. Buna gre A
bileeni 1 kesitinden 2 kesitine doru katnn gzeneklerinden aktarlacaktr. Bu aktarmda
36
A
z
2
ek.1.10 Gzenekli katdan svnn aktarlmas

aktarm yolunun z2-z1 den daha byk, buna karn ktle aktarm alannn (ktle aktarm
ynne dikey alan) S den daha kk olaca aikardr. Bu hususlar gz nne alnarak,
A nn ktle aktarm aks, kitlesel akn katksn ihmal ederek,
c A1 c A2
(1-69)
2 D AB
z 2 z1
kt
eklinde yazlabilir. Burada katnn boluk hacim kesrini gsterir. (Ktle aktarm
alannn bu durumda S olacana dikkat ediniz.) Eziyet faktr olarak adlandrlan kt
lerden birisi gerek aktarm yolunun (z2-z1) byk olduu, dieri ise birok gzenein
yzeyle bir a yapt gereini vurgular ve bu dzeltmeleri yaparlar. Buradaki DAB A nn
B svs iindeki moleklsel yaynma katsays olup katnn varlndan etkilenmez.
Katnn etkisini gsteren terimlerle birlikte bu,
NA =
DAef=(/ k 2t )DAB
(1-70)
eklinde gruplandrla bilinir (etkin moleklsel yaynma katsays). ve kt deerleri

deneyle bulunurlar.
1.5.2.2 Gazlarn Katlarda Aktarm: Gzenekli katlarda gazlarn aktarmnda katnn
gzenek boyutu ile gaz molekllerinin ortalama serbest yolu arasndaki ilikiye bal
olarak deiik tipte aktarm mekanizmalar ile karlalr. Bir molekln dier bir molekl
ile arpmadan nce alabilecei yol olarak tanmlanan molekln ortalama serbest yolu,
A =
3.2 A
P
RT
2 M A
0.5
(1-71)
ile verilir. Burada A (m) ortalama serbest yol, A (kg/m s) viskozite, P (N/m2) toplam
basn, T (K) mutlak scaklk, R=8314 J/k-mol K olarak genel gaz sabitidir. A
molekllerinin bir A+B gaz karmnda mevcut pA1, pA2 (pA1 > pA2) ksmi basn fark
nedeniyle (P=sabit) gzenekli bir katda yaynmas durumunda karlalabilecek
mekanizmalar ek.1.11 de gsterilmitir.
Knudsen yaynmas: Eer yaynan A molekllerinin ortalama serbest yolu ortalama
gzenek ap d(m) den ok bykse, bu durumda molekller birbirleri ile arpmak
yerine eper ile arprlar. Bu tr yaynmaya Knudsen yaynmas denir. Knudsen
yaynma katsays DKA(m2/s) dzgn yuvarlak gzenekler iin;
37
0.5
(1-72)
D KA = 48.5 d
MA
olarak verilir. Ortalama gzenek ap, d(m), katnn yn younluu, b (kg/m3), katnn
birim arlnda bulunan yzey alan Sk (m2/kg) ve katnn boluk hacim kesri dan,
4
d=
(1-73)
Sk b
denklemi yardmyla bulunabilir.
Buna gre l(m) boyunda bir gzenek boyunca yatkn halde A bileeninin toplam molar aks;
dc A
D dp A
D P
= KA
= KA (y A1 y A2 )
(1-74)
dz
RT dz
RTl
olur. Bu durumda grld zere A nn gzenek boyunca aktarm B bileeninin
varlndan etkilenmez. Zira A moleklleri B moleklleri ile deil eper ile arprlar.
N A = D KA
pA1
pA2
NA
(a)
NA
(b)
NA
(c)
ek.1.11 Gzenek boyunca ktle aktarm (a) Knudsen yaynmas,

(b) Moleklsel yaynma, (c) Gei blgesi yaynmas
Knudsen yaynmasnn geerli olmas iin,
(1-75)
d
ile tanmlanan boyutsuz Knudsen saysnn 10 dan byk olmas gerekir.
Moleklsel yaynma: Eer gzenein ortalama ap ortalama serbest yola gre ok
bykse, bu durumda molekl-eper arpmas yerine molekl-molekl arpmas hakim
olacandan A bileeninin A+B gaz karmnda gzenek iinde yaynmasnda gzenein
hi etkisi olmaz. Yani bu durumda A bileeninin toplam molar aksn hesaplamak iin (17) denklemi kullanlabilir. Bu denklem
D dy A
(1-76)
N A = AB
+ y A (N A + N B )
RT dz
eklinde yazlabilir. NR=NA/(NA+NB) ile gsterilirse denklem,
NKn =
38
NA =
D AB P
dy A
D AB
dp A
=
(1 y A /N R ) dz
(1 y A /N R ) dz
(1-77)
olarak yazlabilir. Bu denklemin yatkn halde ve S= sabit artlarnda entegrasyonu ile,

D P
N y A2
(1-78)
N A = N R AB ln R
RTl
N R y A1
ele geer. Moleklsel yaynma artlar Knudsen says 0.01 den kkse geerlidir.
Gei blgesi yaynmas: Eer Knudsen says 0.01 den byk fakat 10 dan kkse bu
durumda hem molekl-molekl hem de molekl-eper arpmas nemlidir. Gei
blgesi yaynmas veya kark yaynma olarak adlandrlan bu durumda A bileeninin
aksn hesaplamaya imkan verecek bir denklem momentum denkliinden hareketle
karlabilinir. Gzenek boyunca aktarlan A molekllerinin dz kadar yol almalar
esnasnda eper ile yaptklar arpma sonunda momentumlarnda meydana gelecek
azalma (1-74) denkleminden dpA nn zlp, bunun gzenek kesit alan, Ac ile arpm
kadar olur.
RT
(dp A ) K A c = N A
dz A c
(1-79)
D KA
Benzer ekilde , molekl-molekl arpmasndan meydana gelecek momentum kayb
(1-77) denkleminden,
RT
(dp A ) M A c = N A
(1 y A /N R ) dz A c
(1-80)
D AB
olacandan, toplam momentum kayb bu iki denklemin toplamndan,
RT
RT
dz A c + N A
(1 y A /N R ) dz A c
-(dpA) Ac = N A
D KA
D AB
ve yeniden dzenleme ile,
P dy A
1
(1-81)
NA =
(1 y A /N R )/D AB + 1/ D KA RT dz
elde olunur. Bu denklemin yatkn halde entegrasyonu ile,
1 y A2 /N R + D AB /D KA
D AB P
ln
(1-82)
+
1
y
/N
D
/D
RTl
A1
R
AB
KA
elde olunur. Gei blgesi yaynmas artlarnda geerli olan bu denklemin dk
basnlarda Knudsen, yksek basnlarda ise moleklsel yaynma denklemi ile ayn
sonular verecei kolayca gsterile bilinir.
NA = NR
rnek-1.9) Gazlarn katlarda aktarm
Oksijen(A) ve karbon monoksit (B), 0.05 atmosfer ve 400 K de bir kat katalizrn gzeneklerinde
yaynmaktadrlar. Gzenekler 4 mikron apnda ve 80 mm boyunda silindir olarak kabul olunabilirler.
Oksijenin ksmi basnlar gzeneklerin iki ucunda 0.10 ve 0.02 bar olarak lldne ve aklar
arasndaki ilikinin NA= - 2NB olduu bilindiine gre,
Oksijenin toplam molar aks ne olur?
39
Oksijen-karbon monoksit iftinin 1 atm. ve 20 oC daki moleklsel yaynma katsays 7.84*10-5 m2/s ve
oksijenin alma koullarndaki viskozitesi 0.026 cP dr.
zm:
Denklem(1-71) den oksijen molekllerinin ortalama serbest yolu,
0 .5
A =
(3.2)(0.026)(1*10 3 ) (8314)(400)
= 2.11 *10 6 m
(0.05)(1.013 *10 5 ) (2)(32)
Buna gre denklem(1-75) den,

N Kn =
(2.11*10 6 )
= 0.528
(4)(1 *10 6 )
0.01<NKn<10
NR =
olduundan ktle aktarm gei blgesi rejiminde cereyan eder.
NA
NA
=
=2
N A + N B N A + (0.5) N A
0.5
400
4
2
D KA = (48.5)(4)(1*10 6 )
= 6.86 *10 m / s
32
1.75
1
400
3
2
D AB = (7.84 * 10 5 )
= 2.71 * 10 m / s
0.05 273 + 20
D AB (2.71 *10 3 )
=
= 3.95
D Kn (6.86 *10 4 )
ve nihayet denklem(1-82) den;

NA =
(2)(2.71 *10 3 )(0.05)(1.013) 1 (0.02 / 2) + (3.95)

7
2
ln
= 8.4 *10 k molA / m s
(0.083)(400)(80 *10 3 )
1 (0.10 / 2) + (3.95)
bulunur.
1.5.3 Gazlarn Katlarda Yaynmasnda Aklar Arasndaki liki: Kapal bir sistemde
sabit basn altnda bir gaz karmnn gzeneklerden moleklsel yaynma yolu ile
aktarmnda bileenlerin aklar arasnda
Ni = 0
ilikisi vardr. Zira gzenein her iki ucunda da toplam basnlar aynidir. ki bileenli bir
sistemde NA = - NB olur. Buradan bu artlarda zt ynl e molar akml aktarmn
cereyan edecei anlalr. Dier taraftan ak bir sistemde gzenek boyunca ktle
aktarmnda ister Knudsen, ister moleklsel ve isterse gei blgesi yaynmalar olsun
aklar arasnda daima
Ni Mi = 0
ilikisi vardr. kili bir karmda bu NA MA = - NB MB olur. Daha ncede belirtildii
gibi, dier baz hallerde aklar arsndaki iliki baka tesirler tarafndan kontrol edilebilir.
40
Tablo 1-7. Katlarda geirgenlik ve moleklsel yaynma katsaylar

Yaynan
bileen(A)
Kat (B)
H2
O2
N2
CO2
H2
vulkanize kauuk
H 2S
naylon
sellloz asetat
vulkanize neopren
polivinil btral
polivinil triflora
asetat
mylar A
saran
Hava
Hava
H2O
H2O
He
gazete kad
deri
mum
selofan
pyreks cam
Hava
He
H2
porselen
SiO2
Ni
H2
CO
Bi
Cd
Al
Fe
Ni
Pb
Cu
Cu
Scaklk,
o
C
25
25
25
25
0
17
27
46.5
30
30
60
0
30
30
60
0
60
30
45
75
25
25
23
38
0
20
100
25
20
85
125
165
20
950
20
20
20
Geirgenlik,PM znrlk,s
cm 3 A ( N..A )
cm 3 A( N..A )
2
cm s (atm. / cm)
cm 3 B atm.
0.342 10-6
0.152 10-6
0.054 10-6
1.003 10-6
-
2.60 10-9
2.56 10-9
4.64 10-9
2.25 10-8
5.04 10-8
2.04 10-9
5.80 10-9
1.43 10-10
1.74 10-9
2.69 10-10
1.13 10-9
7.80 10-9
0.357
0.152-0.684
0.160 10-6
0.91-1.82 10-6
2.81 10-11
4.86 10-11
20.06 10-11
0.81 10-11
Moleklsel
yaynma
katsays,DAB
(m2/s)
0.040
0.070
0.035
0.900
0.065
0.051
0.053
0.050
5.20
16.0
9.1
15.0
8.0
0.3
8.55 10-10
2.17 10-10
1.54 10-10
1.11 10-10
0.37 10-10
1.03 10-10
1.80 10-10
4.81 10-10
5.0 10-14
1.6 10-14
5.1 10-14
1.5 10-13
6.3 10-13
6.8 10-13
0.2
11.0
2.8
2.8
3.9
1.3
2.9
1.3
6.2
9.6
2.9
6.0
0.01
0.202
0.194
0.192
10-12
10-15
10-14
10-15
10-15
10-13
2.4-5.5 10-14
1.16 10-12
3.4 10-12
10.5 10-12
2.59 10-13
4.0 10-12
1.1 10-20
2.7 10-19
1.3 10-34
41
1.5.4 Katlarda Gazlarn Moleklsel Yaynma Katsaylar ve Geirgenlik: Genellikle

gazlarn katlarda aktarlmalarnda moleklsel yaynma katsaylar yerine, katlarn
geirgenlii verilir. Geirgenlik, PM 1 cm kalnlndaki bir katnn 1 cm2 sinden 1 atm.
basn fark altnda 1 saniyede geen gazn 0oC ve 1 atm. koullarndaki cm3 olarak hacmi
olarak tanmlanr. Eer gazn ad geen katdaki znrl s (cm3 gaz/cm3 kat atm.) ise,
geirgenlik, moleklsel yaynma katsays (m2/s) ve znrlk arasnda ,
PM = 104 DAB s
(1-83)
ilikisi vardr. Dolaysyla Bir gazn bir katdaki znrl ve geirgenlii biliniyorsa
buradan gazn o katdaki moleklsel yaynma katsays kolayca bulunabilir.
Baz gazlarn baz katlarda deneyle bulunmu geirgenlik, znrlk ve moleklsel
yaynma katsaylar Tablo.1.7 de verilmilerdir.
42
Blm-2
TRBLANSLI YAYINMA (eddy yaynmas) LE KTLE AKTARIMI
ve
KTLE AKTARIM KATSAYILARI
A bileeninin molr deriimi ,
cA
2.1 Giri: imdiye kadarki incelemelerimizde ktle aktarmn moleklsel

yaynma artlar altnda grdk. Moleklsel yaynma ile ktle aktarmnn yava
gerekletiini muhtelif vesilelerle vurguladk. Mhendislik uygulamalarnn
birounda daha hzl gerekleen ktle aktarmna gereksinim vardr. Blm-1 in
giri ksmnda verilen rneklerden daha yksek ktle aktarm hzlarna ulaabilmek
iin ortamn trblansl ak rejiminde akmas gerektiini grdk. Bu bakmdan
ktle aktarm hzn arttrmann yolunun akkann ak rejimini laminardan
trblansa dntrmekte yatt kolayca grlr. En basit olarak bir yzey
zerinde akmakta olan bir akkann ak hzn arttrarak trblansl rejime
geinebilecei hemen her mhendis tarafndan bilinir. Kat bir yzey zerinde
laminar ak rejiminde akan bir akkann kat yzeye paralel dzgn tabakalar
halinde akt, ak dorultusuna dikey dorultuda sadece moleklsel hareketin
bulunduu sylenmiti. Bu haliyle laminar ak rejiminde akan bir akkann
hareketi matematiksel olarak tam yazlabilir. Bu denklemden hareketle akkann
muhtelif parametreleri , rnein akkann hz profili kolayca elde olunabilir.
Trblansl ak artlarnda oluan molekl gruplar (eddy) grnrde geliigzel
olarak her dorultuda hareket ettiklerinden bunlarn hareketleri matematiksel
olarak belirtilemezler. Dolaysyla nemli ak parametreleri, rnein hz profili bu
durumda ancak ampirik bantlarla
yaklak olarak elde olunabilirler.
A
Buradan anlalaca gibi trblansl
cA1
ak rejimi, laminar ak rejimine gre
Tampon tabaka
ok daha komplike olup matematiksel
Trblansl tabaka
analize de ak deildir. Bu, saf bir
cA
akkann aknda bile byle iken iin
cA2
iine bir de ikinci bileenin katlmas ve
cA=f(z)
ktle aktarmnn olmas durumunda
o Yzeyden itibaren uzaklk, z
olayn ne denli karmak bir hal alaca
Bu
bakmdan
kolayca
anlalr.
ek.2.1 Tipik deriim profili
trblansl
yaynma
ile
ktle
aktarmnda, ktle aktarm aksn
hesaplamada kullanlan bantlar teorik olmaktan ziyade ampiriktir. znebilen
bir madde ile kapl bir yzey zerinden bir akkann yzeye paralel olarak (xdorultusu) trblansl rejimde akmas durumunda, znen bileenin ktle
aktarm ynndeki deriiminin deiimi (deriim profili) tipiktir ve bu ek.2.1 de
gsterilmitir. Ordinat ekseninde, znen A bileeninin molar deriimi, apsis de
ise yzeyden dikey uzaklk, z gsterilmitir. ekilden grld zere znen A
nn yzeye yakn akkan iindeki deriimi, arayzey deriimi olan cAi den itibaren
hzla der, daha sonra deriimdeki bu azalma yavalar ve nihayet azalma
pratike yok olur. Bu olgu yle aklanr: En iddetli trblansl ak artlarnda
bile daima yzeye yapk laminar ak karakteristiine sahip bir tabaka bulunur.
43
Laminar alt tabaka olarak adlandrlan bu tabakada sadece bireysel molekl

hareketleri var olduundan, ktle aktarm sadece moleklsel yaynma ile
gerekleir. Bu mekanizma ile ktle aktarm daha nce de grld zere
yavatr. Dier bir ifade ile ktle aktarmna kar olan diren bu tabakada
byktr. Bunun sonucu olarak bu tabakada deriimde z ile byk bir d
gzlenir. Bu alt tabakann hemen sanda hem moleklsel yaynmann hem de
eddy (molekl gruplar) yaynmasnn birlikte gerekletii ve adna tampon
tabaka denilen bir ikinci tabakann varl kabul olunur. Eddy yaynmasnn
varl ktle aktarm hzn arttracandan ktle aktarmna kar olan diren
nispeten azalm ve bunun sonucu olarak da deriimde d yavalamtr.
Nihayet bu tabakann sanda gerek trblansn btn zelliklerini gsterdii
trblansl tabaka yer alr. Bu tabakada hzla hareket eden eddyler zgen
moleklleri yannda znm maddenin molekllerini de alp hzla tarlar. Dier
bir deyile bu tabakada ktle aktarmna kar olan diren ok ok kk
olduundan A nn deriimi z ile pratike deimez. Trblansl tabakada eddy
yaynmas yannda moleklsel yaynmada her zaman vardr, ama moleklsel
yaynma ile gerekleen ktle aktarmnn aks, eddy yaynmas ile gerekleen
ktle aktarmnn aks yannda ok kktr. Moleklsel yaynma ile ktle
aktarm mekanizmasndan eddy yaynmas ile ktle aktarm mekanizmasna
birden bire geilemeyeceinden bu iki yaynmann da hemen hemen ayn oranda
gerekletii bir tampon tabakann varl gayet mantkldr. Bu kesitten alnacak
akkan numunesi kartrlp A nn ortalama deriimi, cA tayin edilirse, bunun en
dk deriim olan cA2 ye hemen hemen eit olduu bulunur. Bu, laminar alt ve
tampon tabakalarn toplam kalnlklarnn trblansl tabakann kalnl yannda
ok ok kk olduunu gsterir. Laminar alt tabakann kalnl akkann hzna
bal olup, artan hzla bu tabaka incelir, fakat hibir zaman sfr olmaz.
Trblansl ak rejiminde akkann hareketini belirleyen denklemleri
yazmann bugnk bilgilerimizle mmkn olmad sylendi. Bu bakmdan bu
rejimde akan bir akkan iinde ktle aktarm gerekleiyorsa, ak denklemi,
moleklsel yaynma ile ktle aktarm gerekletiinde yazlan ak denkleminden
esinlenerek ve benzeim ile,
dc
(2-1)
J A = (D AB + M ) A
dz
olarak yazlabilir. Burada JA A bileeninin z dorultusundaki trblansl yaynma
aksn (k-moleA/m2s), (dcA/dz) ise ktle aktarmna neden olan deriim
gradyann gsterirler. M trblansl (eddy) yaynma katsays olarak adlandrlr
ve DAB ile ayn boyuta sahiptir. Her ne kadar moleklsel yaynma ile ktle
aktarmnda DAB neyse, trblansl yaynma ile ktle aktarmnda da M odur gibi
grnrse de gerekte M , DAB gibi gerek bir fiziksel zellik olmayp ak
artlarna skca bal olan dolaysyla z in fonksiyonu olan bir byklktr. z ile
M arasndaki bu iliki bugn iin tam olarak bilinmemekle beraber, z = 0 da
M nin de sfr olaca, artan z ile birlikte M in de artaca kolayca sylenebilir
(neden?). Ktle aktarm dorultusunda ortamn bir kitlesel aknn bulunmas
durumunda JA nn, ortamn molar ortalama hzna bal olan eddy yaynma
aksn gsterecei aikardr. Nihayet (2-1) denklemine DAB nin neye ilave
44
edildii sorusu sorulabilir. Yukardaki aklamalarda, deil laminer alt ve tampon

tabakalarda, trblansl tabakada bile bireysel molekl hareketlerinin var olduu
sylenmiti.
(2-1) denklemi yatkn halde, ktle aktarm alannn z ile deimedii durumlarda
entegre edilmek istenirse M = f (z) ilikisine ihtiya olunaca hemen grlr. Bu
ilikinin bugn iin bilinmedii sylenmiti. Bu bakmdan M ile bir ortalama
deer tanmlanrsa, bu ortalama deer z den bamsz olacandan entegral dna
alnr ve z=0 da cA=cA1 ve z=z de cA=cA2 alnrsa, entegrasyonun sonucu;
JA =
D AB + M
(c A1 c A 2 )
z
(2-2)
olur. Genelde cA1=cAi

olup bu da A bileeninin verilen artlarda denge
znrlne eittir. Yukardaki aklamalardan c A 2 cA alnabilecei grlr.
(2-2) denkleminde gerek z gerekse M ak artlarna skca bal olan ve genelde
deneysel olarak tayin edilebilecek byklklerdir. DAB nin de deneyle tayin olunan
bir byklk olduu hatrlanrsa bu terimi, deneyle tayin olunacak tek bir terim
altnda toplamak gayet aklc grnr. Bu ekilde adna ktle aktarm katsays
denilen ve k c (m/s) ile gsterilen bir katsay tanmlanm olur.
D + M
k c AB
(2-3)
z
DAB, M ve z yi etkileyen btn deikenlerin k c y de etkileyecei
unutulmamaldr. Bu ekilde tanmlanan ktle aktarm katsays, k c nin sadece
eddyler ile molekllerin var olan deriim fark nedeniyle yaynmalar ile oluan
ktle aktarmnn katsays olduu grlr. Yani ortamn kitlesel ak var ise bu
aktan ileri gelen ak, bu katsayy kullanarak hesaplanacak aknn dndadr
(neden?). Biz genelde toplam ak ile ilgilendiimizden, (1-7) denklemi bu halde,
N A = (D AB + M )
dc A c A
+
(NA + NB )
dz
c
(2-4)
eklinde yazlabileceinden, bu denklemin entegrasyonundan,

N
NA =
NA
NA + NB
AB
c ln
+N
A2
c
(2-5)
A1
c
N +N
A
elde olunur. k c = (D AB + M ) / z deeri yerine konursa denklem,

N
NA =
NA
NA + NB
k c c ln
A
+N
cA 2
cA1
N
N
A
+N
(2-6)
eklini alr. Bu denklemi aada verilen; ak eittir ktle aktarm katsays

arp ktle aktarmna neden olan deriim fark eklinde yazmay tercih
ederiz.
45
k c
(c c )
(2-7)
A1 A2
Burada kitlesel ak katk terimi veya srklenme katsays adn alr ve
kitlesel akn ktle aktarmna katksn gsterir. Kitlesel akn olmad hallerde
1 e eittir. nn deerini veren bir denklem (2-6) ve (2-7) denklemlerini
birbirine eitleyerek elde olunabilir. Yazmalarda kolaylk olmas bakmndan
NR=NA/(NA+NB) alnp bu yaplrsa;
NA =
N R k c c ln
N R c A 2 / c k c
=
(c A1 c A 2 )
N R c A1 / c
(N R c A 2 / c ) (N R c A1 / c)
(N c A 2 / c )
N R ln R
(N R c A1 / c )
(N R c A / c )ln
NR
buradan da,
(2-8)
elde olunur. imdi nn ok yaygn olarak karlalan ve 1. blmde de

bahsedilen A ve B bileenlerinin aklar arasndaki ilikiye bal olarak alabilecei
deerleri bulalm. Her eyden nce NA ve NB aklar arasndaki iliki ne olursa
olsun zelti A bileeni bakmndan seyreltikse cA/c 0 olacandan (2-8)
denkleminden 1 olaca grlr.
2.2 A ve B Bileenlerinin Zt Ynl E Molar Miktarlarda Aktarlmalar:
NA= - NB olacandan NR deeri belirsiz olur. Bu durumda k denklemi olan
(2-4) denklemine gidilir, burada NA=-NB konur ve ilem yaplrsa,
NA= k c (c A1 c A 2 )
(2-9)
elde olunur. Bu denklem (2-7) denklemi ile karlatrlrsa, =1 olduu grlr.
Bu sonu beklenen bir sonutur. Zira hatrlanacak olursa zt ynl e molar akml
ktle aktarmnda kitlesel akn olamayaca daha nce ispatlanmt. Buradan k c
ile gsterilen ktle aktarm katsaysnn zt ynl e molar akml ktle
aktarmnn ktle aktarm katsays olduu anlalr.
zeltilerde deriimler deiik ekillerde ifade olunabildiklerinden buna bal
olarak ktle aktarm katsaylar da deiik ekillerde verilebilirler. rnein gaz
karmlarnda molar deriimin yannda ksmi basn ve mol kesir de deriim
belirtmede kullanldklarndan;
N A = k c (c A1 c A 2 ) = k G (p A1 p A 2 ) = k y ( y A1 y A 2 )
(2-10)
ifadeleri yazlabilir. yA= cA/c ve cA= pA/P olduu hatrlanr ve bunlar yukarda
yerlerine konurlarsa, ktle aktarm katsaylar arasnda , k G P = k y = k c c ilikisinin
olduu kolayca bulunur. Sv karmlarnda yine molar deriimin yannda mol
kesir de yaygn olarak kullanldndan, svlarda;
N A = k L (c A1 c A 2 ) = k x ( x A1 x A 2 )
(2-11)
yazlabilir. Burada k x = k L c = k L ( / M) olduu kolayca grlebilir. ve M sv
karmnn younluu ve molekl arldr.
2.3 Durgun B inde A Bileeninin Aktarlmas: Bu zel durumda NB=0
olacandan NR=1 ve (2-8) denkleminden,
46
= (1-cA/c)ln = (1-xA)ln = (xB)ln

(2-7) den,
NA =
veya [(1-yA)ln = (yB)ln ] olacandan denklem
k c
(c A1 c A 2 )
( x B ) ln
(2-12)
elde olunur. Gazlarda bu denklem;

N A = k G (p A1 p A 2 ) = k c (c A1 c A 2 ) = k y ( y A1 y A 2 )
(2-13)
eklinde yazlabilir. Ktle aktarm katsaylar arasnda, kG P = ky = kc c ilikisinin

olduu kolayca grlebilir. Svlara gelince,
N A = k L (c A1 c A 2 ) = k x ( x A1 x A 2 )
(2-14)
yazlabilir.
Bu denklemlerden stsz ktle aktarm katsaylarnn durgun B iinde A nn
aktarlmas durumundaki ktle aktarm katsaylar olduu grlr. Yine yukardaki
ifadelerden stl ktle aktarm katsaylarnn deriime bal olmad buna karn
stsz ktle aktarm katsaylarnn deriime bal olduu kolayca grlr. Aklar
arasndaki ilikinin bu iki zel durumun dnda olduu hallerde (seyreltik
zeltiler hari) ktle aktarm katsaysnn k c / olaca unutulmamaldr. Zt
ynl e molar akml ve durgun B iinde A nn aktarlmalar durumunda aklarn
deiik deriim birimleri ve ktle aktarm katsaylar ile ifade edilebilecei
grld. Bu ifadeler ve ktle aktarm katsaylar arasndaki ilikiler topluca
Tablo.2.1 de verilmilerdir.
2.4 Laminar Ak Rejiminde Ktle Aktarm Katsaylar: Normalde laminar
ak rejiminde akan bir akkanda gerekleen ktle aktarmnda aky hesap
edebilmek iin ktle aktarm katsaysna gereksinim olmamas gerekir. Zira bu
artlarda bilindii zere ktle aktarm moleklsel yaynma ile gerekleir ve
Blm-1 de verilen denklemler vastas ile aknn hesap edilmesi gerekir. Fakat
kompleks geometriye sahip birok ilemde laminar ak matematiksel olarak tam
ifade etmek veyahut ta yazlan bu matematiksel ifadeyi nemli birtakm
basitletirici kabuller yapmadan zebilmek ok zor olduundan ve ayn zamanda
trblansl ak ile birliktelii salamak iin laminar ak rejiminde de ktle
aktarm katsaylar kullanr ve bunlar da trblansl ak rejiminde olduu gibi
deneysel olarak llrler. Aada ok basit bir geometri iin laminar ak
rejiminde ktle aktarm katsaysnn teorik olarak bulunmas rnek olarak
gsterilecektir. rnekte greceimiz gibi bu ok basit geometri iin bile zm
iin ok sayda kabul yaplmakta ve buna ramen gerekli matematik olduka
kapsaml olmaktadr.
2.4.1 Laminar Rejimde Akan Bir Svya, Temasta Olduu Bir Gazdan Ktle
Aktarm: ek.2.2 de gsterildii gibi dikey bir levha zerinde laminar rejimde
aaya doru akan ince bir sv (B) filmine bununla temasta bulunan ve bu svda
znrl dk olan bir A gaznn znmesini inceleyelim. Amacmz,
svmz levha zerinde bir l uzunluunda yol aldnda, svda znecek A
miktarn hesaplamak iin kullanacamz ak denkleminde gerekecek sv faz
ktle aktarm katsays, kL yi teorik olarak hesaplamaktr.
47
Tablo 2-1. Ktle Aktarm Katsaylar ve Ak Denklemleri

Genel Denklemler:
NA =
k y
k c
k
(c A1 c A 2 ) = x ( x A1 x A 2 ) =
( y A1 y A 2 )
( N R x A 2 ) ( N R x A1 )
N R ln ( N R x A 2 ) /( N R x A1 )
NR = NA/(NA+NB)
zel Haller:
Zt ynl e molar akm
=1
Durgun B iinde A nn
aktarlmas =(1-xA)ln
Ktle aktarm katsaylarnn

SI sisteminde birimleri
Gazlar:
k-mol A /m2 s bar
N A = k G (p A1 p A 2 )
N A = k G (p A1 p A 2 )
N A = k y ( y A1 y A 2 )
N A = k y ( y A1 y A 2 )
N A = k c (c A1 c A 2 )
N A = k c (c A1 c A 2 )
k-mol A /m2 s (k-molA /m3)
N A = k Y (YA1 YA 2 )
k-molA/m2 s (k-molA/k-molB)
k-mol A /m2 s
Svlar:
N A = k x ( x A1 x A 2 )
N A = k x ( x A1 x A 2 )
k-mol A/m2 s
N A = k L (c A1 c A 2 )
N A = k L (c A1 c A 2 )
k-mol A/m2 s (k-mol A/m3)
Ktle Aktarm Katsaylarnn Birbirine Dnmleri:
Gaz : k c c = k c
(p )
P
(p )
= k c B ln = k G (p B ) ln = ky B ln = k y
RT
RT
P
Sv: k L c = k L ( x B ) ln c = k L
= k x = k x ( x B ) ln
M
48
Sv
B
z
y
x
Ac=b*
b
x=0
c A = c Ao
Sv filmi
dx
Kat levha
cA
dS=b*dx
ux,max
u x ux=f(z)
c Ax
cAi
Ac
cAx=f(z)
x=ll
c A = cAl
ek.2.2 Laminar rejimde akan sv filmine gazdan ktle aktarm
Sv filminin ak yn x , ktle aktarm yn z olsun. y dorultusunda (sv filmi

genilii) bir deiikliin olmadn kabul edelim. Sv filmimizin kalnl sabit
ve ve svda A bileeninin deriimi, levhaya girmezden nce- eer sfr deilsec Ao olsun. Bu deriim yeknesak olacandan (-) ile gsterilmitir. Gaz ile temas
eden ilk sv tabakasnda A bileeninin deriimi, verilen basn ve scaklkta A nn
bu svdaki znrlk deeri olan cAi olarak sabit kalr. cAi nin x ile
deimeyeceine dikkat ediniz. Problemin zmne Blm-1 de karlan A
bileeni iin sreklilik denklemi ile svnn x dorultusundaki hareketini
belirleyen Navier-Stokes denklemlerini yazarak balamamamz gerekir. Bunlar:
2cA 2cA 2cA
c A
c A
c A
c A
+ RA
u
u
u
D
(1-58)
+ x
+ y
+ z
= AB 2 +
+
2
2
x
y
z
x
y
z
49
2
u x
u x
u x
u x 2 u x u y 2 u z P
=
+
+
+ ux
+ uy
+ uz
+ g (2-15)
y 2
z 2 x
x
y
z x 2

olur. Bu iki denklem birlikte zlmelidir. nce (2-15) denkleminden hz profili
yani ux= f(z) bulunur, daha sonra bu deer (1-58) denkleminde yerine konup,
deriim profili elde olunur ve ileme buradan devam olunur. Yukardaki iki
denklemin bu halleri ile zlemeyecekleri aikardr. Bunun iin nce bu
denklemlerin baz kabuller yaplp basitletirilmeleri gerekir. Bu kabuller:
1o) A ile B bileenleri arasnda kimyasal reaksiyon yoktur, o halde RA=0 dr. 2o)
artlarda y dorultusunda bir deiim yoktur, o halde y ye gre btn trevler sfr
alnmaldr.
3o)Yatkn
hal
hkm
srmektedir,
o
halde
o
c A / = 0 ve u x / = 0 olur. 4 ) A nn svdaki sourulma hz dktr,
bu u z 0 yazlabileceini gsterir. 5o) A bileeninin x ynndeki moleklsel
yaynma hz, bu ynde A nn kitlesel ak ile aktarm hz yannda ihmal
edilebilecek deerdedir. O halde D AB ( 2 c A / x 2 ) = 0 olur. 6o) Akkan kararl
halde akmaktadr, o zaman u x / x = 0 ve 2 u x / x 2 = 0 alnmaldrlar. 7o)

Ak dorultusunda basn d ihmal edilebilecek deerdedir, yani P / x = 0
dr. 8o) fiziksel deerler ( , , D AB ) sabittirler. Bu kabuller altnda (2-15)
denklemi,
d 2u x
+ g = 0
(2-16)
dz 2
haline sadeleir. Bu denklem z = da ux=0 ve z = 0 da du x / dz = 0 snr
koullar altnda entegre edilirse,
2
2
z 2
g 2 z 3 z
(2-17)
ux =
= u x,max 1
= u 1
1
2 2 x

elde olunur. Burada ux svnn yerel hzn, u x ise u x = g 2 /3 ile tanmlanan
ortalama hzn gsterirler. u x , max = 3u x / 2 ile verilen hz (2-17) denkleminde
z=0 konularak elde olunabilecek olan maksimim hz gsterir. (1-58) denklemine
gelince bu denklem yukarda yaplan kabuller altnda,
ux
2c A
c A
= D AB
z 2
x
(2-18)
haline sadeleir. Bu denklemde ux yerine deeri (2-17) den konursa,

z 2 c
2c A
u x , max 1 A = D AB
z 2
x
(2-19)
ele geer. Bu denklem; z = 0 da 0 < x < l iin cA = cAi , x = 0 da 0 < z < iin
cA = cAo ve z = da 0 < x < l iin c A / z = 0 snr koullar altnda entegre
edilmelidir. zm iki farkl ekilde yaplabilir.
50
1o) Sv- gaz temas sresinin uzun, dolaysyla h nn byk olduu durum: Bu
durumda A bileeni svnn btn katmanlarna nfuz edebilir. Bu durum
Re = 4/ ile verilen sv faz Reynolds saysnn 100 den kk olduu hallerde
gerekleir. Bu artlarda (2-19) denkleminin zmnden ilk etapta cA= f(x,z) elde
olunur. Bu zmde x=l konursa, svnn levhay terk ederken A bileeninin
deriim profili cAl= f(z) elde edilmi olur. Bu andaki ortalama deriim cAh ise,
cAl =
1
ux b
c Al u x b dz
(2-20)
denkleminden bulunabileceinden, bulunan bu cAl = f(z) deeri ve (2-17) den ux

deeri yukarda yerlerine konup ilem yaplrsa, svnn levhay terk ettii andaki
ortalama deriimini veren;
c Ai cAl
= 0.7857 e 5.1213 + 0.100 e 39.318 + 0.03599 e 105.64 + .....
c Ai cAo
(2-21)
denklemi ele geer. Burada = 2D AB l/3 2 u x ile verilen bir sabittir. ekilde taral
alandan svya aktarlan A bileeninin aktarm hz, svnn A ieriinin artm
hzna eit olacandan b levhann geniliini gstermek zere,
u x b d cA = k L (c Ai cA ) b dx
yazlabileceinden,
c Al
l
l
d cA
= o k L dx = k L o dx
u x
c c Ai cA
ve buradan da,
Ao
kL =
c cAo
ux
ln Ai
l
c Ai cAl
(2-22)
elde olunur. Dier taraftan Re < 100 iin (2-21) denkleminin ilk terimi yeterli
olacandan bu deer yukarda yerine konursa,
kL =
ux
e 5.1213 u x
ln
=
(0.241 + 5.1213) 3.41 D AB
l
0.7857
l
veyahut ta,
kL
= Sh av. = 3.41
D AB
(2-23)
(2-24)
elde olunur. Yukardaki ifadelerde k L ve k L sras ile sv faznn yerel ve

ortalama ktle aktarm katsaylardr. Shav. ise Sherwood saysdr.
2o) Sv-gaz temas sresinin ksa veyahut ta Reynolds saysnn 100 < Re <
1 200 aralnda olduu durum: Bu durumda A bileeni ancak svnn temasta
51
olduu ilk tabakalarna nfz edebilir. Bu durumda (2-18) denkleminde ux yerine

ux,max alnabilir. Bu yaplrsa,
c A
2c A
= D AB
( x / u x , max )
z 2
veya x/ux,max =
( : sv-gazn temas sresi) olduu grlrse;

c A
2cA
= D AB
(2-25)
z 2
yazlabilir. Bu denklem = 0 da 0 < z < iin cA= cAo , > 0 da z =0 iin
cA=cAi ve 0 da z = iin cA= cAo snr koullar altnda zlmelidir.
Grld zere sv filminin kalnl, ok ksa temas sresi nedeniyle,
alnmaktadr. zm iin deiik yntemler vardr. Bunlardan birisi de Laplace
transformasyonu yntemidir. Bilindii zere Laplace transformasyonu ile bir
ksmi diferansiyel denklem, zm kolay olan adi diferansiyel denklem haline
getirilebilir. (2-25) denkleminin her iki tarafnn Laplace transformasyonu ile;

c A ( z, ) c A s
e d =
c A (z, ) e s d = s c A (z, s) cAo
=
2
2
2
2 c A (z, )
c A (z, ) e s d = D c (z, )e s d = D d c A (z, s)

D
=
D AB
AB
AB
AB
A
z 2
z 2 o
dz 2
z 2
elde olunurlar. Burada s Laplace parametresi olarak adlandrlr ve bu entegrali

yaknsatacak derecede byk bir saydr. Yukardaki transformasyonlar (2-25)
denkleminde yerlerine konurlarsa,
d 2 c A ( z, s )
dx
s
D AB
c A ( z, s ) =
c Ao
D AB
(2-26)
adi diferansiyel denklemi elde olunur. Bu denklemin zm K1 ve K2 birer sabiti

gstermek zere;
c A ( z, s ) = K 1 e
z s / D AB
+ K 2 ez
s / D AB
c Ao
s
(2-27)
dir. K1 ve K2 sabitlerini bulmak iin geriye kalan iki snr koulu kullanlr. Bunun
iin nce bu snr koullarnn da Laplace transformasyonlar yaplmaldr.
[cA(o,)]=cA(o,s)=(cAi)=cAi/s
[cA(z,)]= cA(z,s)= ( cAo ) = cAo / s olur.

z
ve
c
c Ao
= K1 (0) + K 2 e + Ao
s
s
cAi/s = K1 (1) + c Ao / s ve
ikinci snr kouldan z iken cA= c Ao / s olduundan,
yazlrsa K2 = 0 bulunur. Birinci snr kouldan

K1 = (c Ai c Ao ) / s olur. Bunlar (2-27) denkleminde yerlerine konurlarsa,
c A (z, s) = (c Ai c Ao )
z s / D AB
c Ao
s
(2-28)
elde olunur. imdi Laplace transformu bu olan fonksiyonu bulmak gerekir. Bu da

Tablo.Ek.2.1 de verilen deerler yardmyla yaplrsa;
z
c A (z, ) = cAo + (c Ai cAo ) erfc
(2-29)
4D AB
52
bulunur. Burada
erfc (z / 4D AB ) = 1 erf (z / 4D AB ) ile verilen hata
fonksiyonu (error function) tamamlaycsdr. Hata fonksiyonu bir sonsuz seri olup
erfu =
2 u z2
e dz
o
eklinde tanmlanr ve u nun eitli deerleri iin erfu
deerleri Tablo.Ek.2.2 de verilmilerdir. Tekrar denklem (2-29) a dnlr ve

yerine x/ ux,max alnrsa,
c A (z, x ) = c Ao + (c Ai c Ao ) erfc
z
4D AB x / u x , max
(2-30)
elde olunur. Bu ifade de x = l konursa svnn levhay terk ederkenki deriim

profili cAl = f(z) bulunur. Buda,
z
(2-31)
c Al cAo = (c Ai cAo ) erfc
4D ABl / u x ,max
eklinde yazlabilir. Ortalama deriim cAl ise;
(c cAo )
1
z
dz
cAl cAo = o (c Al cAo ) dz = Ai
erfc
4D AB l/u x,max
(c Ai cAo ) 4D AB l/u x,max
(2-32)
olur. Bu durumda da diferansiyel hacim iin A bileen denklii yaplarak (2-22)

denklemine benzer bir denklem tretilebilir. Bu yaplrsa;
cAl cAo =
u x,max
c cAo
(2-33)
ln Ai
l
c Ai cAl
elde olunur. Ksa temas sresinde svnn A muhtevasnda deiim ufak
olacandan, bu durumda,
c cAo
c cAo
ln Ai
Al
yazlabileceinden, (2-33) ve (2-32)
c Ai cAl
c Ai cAo
denklemlerinden,
4D AB u x,max
6D AB
=
(2-34)
kL =
l
l
elde olunur. Burada ,
& /b = u x
=m
(2-35)
ile tanmlanan birim sv genilii bana svnn ktlesel hzn gsterir(kg/ms).
u x = g 2 /3 olduu hatrlanrsa sv filmi kalnl, nn;
kL =
= (3 / 2 g )1 / 3
(2-36)
denkleminden bulanaca kolayca grlebilir.

Grld zere bir levha zerinden ince bir film halinde laminer rejimde akan bir
svya bununla temasta bulunan bir gazdan bir bileenin aktarmnda, aktarlan bu
bileenin ortalama aksn hesaplamada kullanlacak olan (ksm 2.6 ya baknz),
N A = k L (c Ai c A ) ln
(2-37)
53
denklemi iin gerekli olan sv faz ortalama ktle aktarm katsays, k L yi veren
iki teorik denklem uzun ura ve kabullerden sonra tretilebildi. Yukarda da
deinildii gibi sv faz Reynolds says 100 den ufaksa k L denklem (2-23) den,
Reynolds says 100-1 200 arasnda ise denklem (2-34) den hesaplanmaldr. Bu
denklemlerin kullanlabilmeleri, problemin zm iin ta bata yaplan 8 kabuln
de geerli olmasna baldr. Deneysel lmlerden elde olunan sonularn
yukardaki denklemleri kullanarak elde olunan sonularla karlatrlmalarndan
gerekte llen k L deerlerinin yukardaki denklemlerden elde olunan
deerlerden daha byk olduklar gzlenmitir. Sapmalar zellikle byk
Reynolds saylarnda daha fazladr. Zira yksek Reynolds saylarnda sv filminde
oluan dalgalanmalar ktle aktarm katsaysnn nemli lde artmasna neden
olmaktadrlar.
rnek-2.1 Ktle aktarm katsaysnn hesab
Boyu 1.2 m eni ise 200 mm olan dikey bir levha zerinde 25 oC de aaya doru akan su Cl2
gazn absorplamaktadr . Suyun hacimsel debisi 0.15 m3/saat olduunda sv faz ortalama ktle
aktarm katsays ne olur? Suyun younluk ve viskozitesi ile Cl2 gaznn sudaki moleklsel
yaynma katsays 25 oC de sra ile 977 kg/m3, 0.894 cP ve 1.44*10-9 m2/s dir.
zm:
Suyun ktlesel debisi, m
& = (0.15 * 997) / 3600 = 0.0415 kg / s .
Suyun birim levha genilii bana ktlesel debisi denklem(2-35) den,
= 0.0415/0.20 = 0.208 kg/ms
Su filminin kalnl denklem (2-36) dan,
= [(3 * 0.894 *10 3 * 0.208) /(997) 2 (9.81)]1 / 3 = 3.85 *10 4 m.
Reynolds says, Re = 4/ = 4*0.208/(0.894*10-3) = 931. Dolaysyla, denklem (2-34) geerlidir.
kL =
6 * (1.44 * 10 -9 ) * 0.208
= 3.52 * 10 5 m / s
-4
* 997 * (3.85 * 10 ) *1.2
bulunur.
2.5 Genelletirilmi Ktle Aktarm Katsays Denklemleri: Daha ncede

sylendii gibi ok basit bir geometri olan dikey bir levha zerinde akan bir sv
filmine ktle aktarmnda bile teorik olarak yazlan denklemi zebilmek iin ok
sayda basitletirici kabuller yaplmakta buna ramen zm ok ok uzun olmakta
ve sonunda da yaplan bu basitletirici kabuller nedeniyle elde olunan denklemleri
kullanarak hesaplanan ktle aktarm miktarlar deneysel olarak tayin olunan
deerlerden ok farkl olmaktadr. Buradan laminar rejimde akan bir akkana
ktle aktarmnda bile deneysel olarak llm ktle aktarm katsaylarnn neden
kullanld kolayca anlalabilir. Trblansl rejimde akan akkanda ktle
aktarmnda; zaten olay belirleyen matematik denklemi bile yazmaya imkan
yoktur. Dolaysyla deneysel lm yegane alternatif olarak kalmaktadr. ster
laminar ister trblansl ak rejiminde olsun, ktle aktarm katsaylarn deneysel
lmde, gerek yaplacak deney saysn makul lde tutmak gerekse deney
sonularn kolayca ifade edebilmek iin boyut analizi denen bir metodun
yardmna bavurulur. Gerekte boyut analizi metodu, olay belirleyen matematik
54
denklemi yazmak veya yazlan denklemi zmenin ok g olduu bir ok

mhendislik probleminin deneysel zmnde yaygn olarak kullanlr. O zaman
nedir bu boyut analizi metodu? Mhendislik problemlerinin bir ounda bir
deikeni (baml deiken) etkileyen ok sayda bamsz deiken vardr.
Dolaysyla baml deiken ile bamsz deikenler arasnda deney yaparak bir
denklem tretebilmek iin, dierlerini sabit tutarken bir deikeni deitirip
bununla baml deikenin nasl deitiini bulmak gerekir. Bu her bir deikenle
sistematik olarak tekrarlanmaldr. ok sayda deikenin olduu bir durumda
ilemin ne kadar ok deneye gereksinim gsterecei de kolayca anlalr.
bununla da kalmaz, elde olunan deneysel sonular organize edip bir
genelletirilmi denklem haline getirmek de son derece gtr. Bunun yerine
deney yapmadan nce baml ve bamsz deikenler boyutsuz olacak ekilde
gruplandrlarak az sayda boyutsuz gruplar oluturulur. Bir boyutsuz grup veya
sayda yer alan her bir deikenin etkisi yerine artk o deikenlerden oluan
grubun etkisi nemlidir. Daha sora yaplacak deneylerle bu boyutsuz saylar
arasndaki iliki bulunur ve sonular da bir denklem vastasyla ifade olunmu olur.
Boyutsuz say veya gruplara ounlukla bu sahada alm bilim adamlarnn
ansna zel adlar verilir. rnein, Reynolds says, Schmidt says, Sherwood
says gibi. Bu ekilde yaplacak bir analize ktle aktarmndan bir rnek vermeden
nce, denklemde bulunmas gereken boyutsuz grup adedini batan belirlememize
imkan veren bir teoremden bahsetmekte fayda vardr. Bu teorem Buckingham
teoremi olarak bilinir ve ifadesi yledir: boyutlar n tane temel boyutla
verilebilen q tane deiken arasndaki fonksiyonel iliki m = q - n tane boyutsuz
say ile verilebilir. imdi bir rnekle, ktle aktarm katsaysn ieren
genelletirilmi bir denklemin boyut analizi ve onu takiben deneyle nasl elde
edildiini grelim. rneimiz, yatkn halde bir boruda akmakta olan bir
akkana boru eperinden ktle aktarm olsun. B ile akkan A ile eperden
aktarlan bileeni gsterelim. Bu durumda ktle aktarm katsays k c y etkileyen
deikenlerin bulunmas ilk adm tekil eder. Bunlarn srasyla, boru i ap D,
moleklsel yaynma katsays DAB, akkann younluu , viskozitesi ,
akkann ortalama hz u x olduunu kabul edelim. Bu aamada yaplacak eksik
veya fazla deiken tahmini boyut analizini sonusuz brakr. Bu kabullerle,
k c = f ( D, D AB , , , u x )
(2-38)
yazlabilir. Buradaki her bir deikenin tanm denklemlerinden boyutlar yazlacak
olursa bu q = 6 deikenin n = 3 temel boyutla (L, M, ) ile verilebilecei grlr.
O halde bu deikenler arasndaki iliki Buckingham teoremine gre m = 6-3 = 3
adet boyutsuz say ile verilebilir. imdi bu boyutsuz sayy bulalm. Sonuta
bulunacak olan ve boyut itibariyle homojen olacak denklemde deikenler aada
belirtildikleri stlerle bulunsunlar.
a
b
c
e
k c = f { [D] [D AB ] [] [] d [u x ] }
(2-39)
Denklemdeki btn deikenlerin boyutlar yazlacak olursa,
L 1 = La L2 b b M c L3 c M d L d d Le e
(2-40)
elde olunur. Denklem boyut olarak homojen olacandan denklemin sol ve sanda
bulunan her bir boyutun stleri toplam birbirine eit olmaldr.
L nin stleri: 1 = a+2b-3c-d+e
55
M nin stleri: 0 = c+d

nn stleri: -1 = -b-d-e
olur. 3 denklem fakat 5 bilinmeyen vardr. c ve
e sabit tutulup, a,b ve d bunlar cinsinden ifade edilirse; a = -1+e, b =1+c-e ve
e
+ ce c
c u x ) ve
d = -c bulunur. O zaman (2-39) denkleminden, k c = f (D 1+e D1AB
buradan da,
Dux
k c D
= f
D AB
D AB
D AB
yazlabilir. e ve c keyfi olarak 1 alnp son iki terim
D u x D AB D u x
*
=
elde olunacandan nihai olarak,
birbiri ile arplrsa,
D AB
k c D
Dux
=
D AB

D AB
(2-41)
yazlabilir. Bu boyutsuz say sras ile Sherwood (Sh), Reynolds (Re) ve

Schmidt (Sc) saylar olarak adlandrldklarndan denklem,
Sh = Re Sc
(2-42)
eklinde ksaltlm olarak da yazlabilir. Dolaysyla bu zel geometride ktle
aktarm katsaysn hesaplamada kullanlabilecek bir denklem tretilmi oldu.
imdi bu denklemde bulunan , ve sabitlerinin deneyle tayin edilmesi gerekir.
Bu, boru geometrisinde eitli A ve B bileenleri ile deneyler yaplarak
gerekletirilir. Sabitleri de bu ekilde tespit edilmi olan bu denklem artk boru
geometrisinde bir akkana veya akkandan epere ktle aktarm gerekletiinde
ktle aktarm katsaysn hesaplamada kullanlabilecek olan genel bir denklemdir.
Baka geometriler iin de benzer yolla genelletirilmi denklemler tretilebilir.
Perrynin el kitabnda ok sayda genelletirilmi ktle aktarm denklemi
Tablo.5.21-5.28 de (sayfa : 5-59 ile 5-77 aras) verilmitir. Aadaki Tablo.2.2
de bu denklemlerden bazlar verilmitir. Bu tr ampirik denklemleri kullanrken
ok dikkatli olmak gerekir. lk yaplacak ey denklemin bizim kullanacamz
geometriye uygun olup olmadnn kontrol olmaldr. Daha sonra denklemdeki
Sh ve Re saylarnda kullanlan karakteristik boyut nedir? o aratrlmal ve kendi
hesabmzda da bu boyut kullanlmaldr. Daha sonra denklemin hangi Re ve Sc
saylar aralnda kullanlabileceine dikkat edilmeli ve o aralklar dnda
denklem kullanlmamaldr. Son olarak baz denklemlerin akkanlar iin,
bazlarnn ise sadece svlar veya sadece gazlar iin geerli olabilecei gzden
uzak tutulmamaldr. zet olarak literatrde ok sayda yer alan bu tr ampirik
denklemlerin kullanmnda limitasyonlara ok dikkat edilmeli, her denklemin her
hal ve artta kullanlabilecei zannedilmemelidir.
2.6 Ak Hesabnda Kullanlacak Olan Etkin Deriim Fark: Yukardaki ak
denklemleri cihaz veya sistem iinde bir kesitteki aky hesaplamada
kullanlabilirler. Zira denklemlerdeki gerek ktle aktarm katsaylar gerekse ktle
aktarmna neden olan deriim farklar yerel deerlerdir. Bu deerler cihaz
boyunca genelde deiim gsterdiklerinden acaba biz cihaz iin gerekli olan
ortalama aky nasl hesaplayabiliriz? Bunun iin ek.2.3 de gsterildii gibi boyu
l, genilii b ve alan S=l*b olan yatay bir levhadan, zerinde akan bir akkana
(B) ktle aktarmn gz nne alalm. x-dorultusunda akan akkann ortalama
56
Tablo 2-2. Yaygn Kullanlan Baz Geometriler in Genelletirilmi Ktle

Aktarm Denklemleri
No.
Geometri
Boru iinde
ak
Denklem
Kullanm aral
Sh= 0.023 Re0.83 Sc0.33
4 000< Re< 60 000

0.6 <Sc <3 000
0.88
Sh= 0.0149 Re
0.33
Sc
10 < Re <4*10
Sc > 100
Re < 50 000
JD = 0.664 Re x0.5
2
Dz levhaya
parelel ak
Sc
Sc i
Sh=0.037 Re 0x.8 Sc 0.43
Sc
Sh= 0.027 Re x Sc 0.43

Sc
evrelenmi
bir levhaya
parelel ak
0.25
0.25
5*105<Rex <3*107
0.7<Sc <380
JD = 0.11 Re-0.29
Islak eperli
kolon
2 600<Re <22 000

Re=
Re Sc
2h
Sh=
kG P
GM
100<Re < 1200
Sh= (0.35+0.34 Re
Kre eksenine
dik
ak
0.58
+ 0.15 Re
{2 + 0.569(Gr Sc) 0.25
2 + 0.0254 (Gr Sc)
JD=
Dolgulu
Kolon (*)
0.1<Re< 105
0.7<Sc< 1 500
0.3
) Sc
0.333
Gr Sc < 10
Sc
0.244
2.06
Re 5.75
20.4
Re 0.815
1.09 2 / 3
JD=
Re
JD=
400 <Re< 25*103

0.6<Sc<2.6
Sh = Sho + 0.347 (Re Sc0.5)0.62

Sho=
0.250
Re 0.31
JD =
Levha
boyu
Akkan
Levha
boyu
Akkan
Sv
filmi
kalnl
Sv
1 300< Re <8 300
= 0.281 Re 0.44 Sc 0.56

0.5
Akkan
4
< 100
0. 5
Sh= 1.76 10-5 Re1.506 Sc0.5

Silindir
eksenine dikey
ak
Boru
ap
2*104<Rex< 5*105
0.7<Sc <380
Sh = 3.41
4
Karekt. Akkan
boyut
tr
Gaz
Silindir
ap
Akkan
1.8<Re Sc0.5<6*105
8
Gr Sc > 10
0.6<Sc<3 200
Kre
ap
Akkan
90< Re< 4 000

Sc=0.6
Gaz
5 000< Re < 10 300

Sc=0.6
Gaz
0.0016 < Re <55

168 < Sc < 70 600
Dolgu
ap
5 < Re < 1 500

168 < Sc < 70 600
Sv
Sv
gl 3
Sh
Grashof says, Gr =
ile verilir.
ile, JD- faktr ise ; J D =
Re Sc 0.33

: Boluk hacim kesridir. (*) Reynolds saysnda bo kolon kesit alanna gre tanmlanan hz
kullanlr.
57
hz u x (m/s), hacimsel debisi Q(m3/s) olsun. Levhadan akkana aktarlan A

bileeninin akkandaki ortalama deriimleri levhaya giri ve kta
3
c A1 ve c A 2 (k-molA/m ) ile gsterilsinler. Pek tabiidir ki akkan levhaya girite A
bileeni iermiyorsa cA1 = 0 olur.
Daha ncede muhtelif vesilelerle belirtildii gibi akkann levha ile temas eden ilk
tabakasnda; znen A bileeninin deriimi, alma scaklndaki znrlk
deriimi olan cAi deerine hemen eriir ve bu deerde sabit kalr. Yani akkann
ortalama deriimi olan cA deeri x ile deiirken (neden?) ara yzey deriimi olan
cAi x e baml deildir. Bu aklamalardan anlalaca zere akkan iinde zynnde gerekleen ktle aktarmnda, bu aktarma neden olan deriim farklar
levhann giri ucunda (c Ai cA1 ) , levha zerinde herhangi bir x
deerinde (c Ai cA ) , levhann k ucunda ise (c Ai cA 2 ) dir. Dolaysyla levha
boyunca gerekleen ktle aktarmnda ortalama aky hesaplamada bunlarn
hangisi kullanlacaktr? Bu sorunun cevabn bulmak iin levhann herhangi bir
z
x
ux
cA
Sv B
cA1
S
cAi
dS
x
x= 0
x+dx
cAi
znen kat
cA 2
b
x= l
ek.2.3 Ak hesabnda kullanlacak etkin deriim farknn bulunmas
x deerinde dS alan zerindeki akkan gz nne alalm. Yatkn halde;

A bileeninin dS alanndan znme hz= Bu bileenin bu dS alanna dik z-ynndeki aktarm hz
olacandan;
Q d cA = N A dS = k L (c Ai cA ) dS
(2-43)
yazlabilir. Burada kL yerel ktle aktarm katsaysdr. (neden stsz katsay
kullanld?). dcA ; akkan levha zerinde dx kadar yol aldnda A bileeninin
deriiminde meydana gelen art gsterir. Buradan deikenlerin ayrlmas ve
entegrasyonla;
c A2
S=
o
Q dc
Q
c cA2
dS =
=
ln Ai
k L c Ai cA
kL
c Ai cA1
(2-44)
cA1
elde olunur. Yerel ktle aktarm katsays kL deriime bal olduundan entegrali
yapabilmek iin levha iin k L ile gsterilen bir ortalama ktle aktarm katsays
58
tanmlanm ve bu da tanm gerei entegral dna alnmtr. Levhann tamam

iin;
A bileeninin S levha alanndan znme aks= A bileeninin S alanna dik z-ynndeki aktarm aks
yazlabileceinden ( c Ai cA ) ortalama ile ktle aktarm iin levhann tamam iin

geerli olan bir deriim fark tanmlanarak;
Q
(2-45)
( c A 2 c A1 ) = k L (c Ai c A ) ortalama
S
yazlabilir. Bu ekilde tanmlanan ( c Ai cA ) ortalama nn ne olmas gerektii (2-44)
NA =
ve (2-45) denklemleri arasndan k L nin yok edilmesi ile kolayca bulunabilir.

k L deeri denklem (2-44) den ekilir ve denklem (2-45) de yerine konursa;
c cA2
Q
Q
( c A 2 c A1 ) =
(c Ai c A ) ortalama ln Ai
S
S
c Ai c A1
(c Ai c A ) ortalama =
ve buradan da,
(c Ai c A1 ) (c Ai cA 2 )
(c c )
ln Ai A1
(c Ai c A 2 )
(2-46)
elde olunur. Denklemin sandaki ifade grld gibi (c Ai cA ) nin levhann

giri ve kndaki deerlerinin logaritmik ortalamasndan baka bir ey deildir.
Buradan (c Ai cA ) ortalama = (c Ai cA ) ln olmaldr sonucu kar. Buna gre levhadan
akkana olan ktle aktarmnda ortalama ak;
N A = k L (c Ai c A ) ln
(2-47)
denkleminden hesaplanmaldr. Bu denklemde kullanlacak olan ortalama ktle
aktarm katsays k L , levhann giri ve knda hesaplanan ktle aktarm
katsaylarnn aritmetik ortalamasndan bulunur.
rnek-2.2) Gaz faz ktle aktarm katsaysnn hesab
100 mm i apndaki dikey bir borunun i yzeyinden su ince bir film halinde aaya doru
akarken kuru hava da aadan yukarya doru ynde akmaktadr. Scaklk ve basn 30 oC ve 1
bar da sabit kalmaktadrlar..
a) Hava debisinin 30 m3/h olduu artlarda gaz faz
Su (A)
x
ktle aktarm katsays nedir?
2
b) Havann bal neminin 60 % a kabilmesi iin
A
borunun boyu ne olmaldr?
o
z
l
Havann 30 C ve 1 bar da viskozite ve younluu
0.019 cP ve 1.14 kg/m3, su buharnn havadaki
moleklsel yaynma katsays 0 oC ve 1 bar da
1
2.20*10-5 m2/s, suyun 30 oC deki buhar basnc
Hava(B)
ise 0.0424 bardr.
zm :
A)
A)
Su hava iine buharlar ve z-ynnde aktarlr.

Havann x-ynndeki ortalama hz;
ux =
QB
(30 / 3600)
=
=1.06 m / s
A c ( / 4)(100 *10 3 ) 2
59
Re =
u x D (1.14)(1.06)(100 *10 3 )
=
= 6 360
(0.019)(1 *103 )
1.75
T
(D AB ) T = (D AB ) T 2
T1
2
Sc =
1.75
273 + 30
= (2.20 *10 5 )
273 + 0)
(0.019)(1*10 3 )
=
= 0.631
D AB (1.14)(2.64 *10 5 )
= 2.64 *10 5 m 2 / s
(Re ve Sc saylarnn hesabnda havann younluk

ve viskozitesi alnmtr.)
Sh = 0.023 Re0.83 Sc0.33 in kullanlabilecei anlalr.
Tablo.2-2 den,
Sh= 0.023 (6 360)0.83 (0.631)0.33 = 28.31
kG
Sh =
kc D k G RT (p B ) ln D
=
= 28.31
D AB
D AB P
(p B ) ln (28.31)(D AB )
(28.31)(2.64 * 10 5 )
=
=
= 3.0 * 10 4 k mol A / m 2 s bar
P
D RT
(100 * 10 3 )(0.083)(273 + 30)
(Seyreltik gazda [(pB)ln / P]1 dir.)
(b) Havann bal nemi=(Su buharnn havadaki ksmi basnc / Suyun mevcut scaklktaki buhar
basnc)
H A= pA2/
poA
olarak tanmlanr.
Kesit-2 yi terk eden hava 60 % bal nemde olacandan,
pA2 = (60/100)(0.0424) = 0.02544 bar olur.
Su buharnn z-ynndeki toplam molar aks;
N A = k G (p Ai p A ) ln = k G (p oA p A ) ln dr.
Kesit-1 de ktle aktarmna neden olan itici g = (p oA p A1 ) = p oA = 0.0424 bar
Kesit-2 de ktle aktarmna neden olan itici g = (p oA p A 2 ) = 0.0424 0.02544 = 0.01696 bar
olduklarndan, boru boyunca ortalama itici g:
p oA (p oA p A 2 )
0.02544
=
= 0.0278 bar
o
0.0424
pA
ln
ln o
0.01696
pA pA2
Havann su buhar bakmndan seyreltik olduu varsaymyla,
(p oA p A ) ln =
kG
(p B ) ln
= k G = 3.0 * 10 4 k mol A / m 2 s bar
P
olur.
yazlabileceinden,
NA= (3.0*10-4)(0.0278) = 8.34*10-6 k-mol A /m2 s elde olunur.

Suyun havaya buharlama hz = Su buharnn z-ynnde hava iine aktarm hz olduundan,
N A = QG (c A 2 c A1 ) =
QG
(30 / 3600)
(p A2 p A1 ) =
(0.02544 0)
RT
(0.083)(273 + 30)
= 8.43*10-6 k-mol A /s
(Seyreltik gaz karmnda: QG = QB ).

Bu artlar altnda gerekli olan ktle aktarm alan:
S=
N A 8.43 *10 6
=
= 1.01 m 2
6
N A 8.34 *10
olacandan; boru boyu,
l=
S
1.01
=
= 3.22 m.
D ()(100 *10 3 )
olur.
Yukarda yaplan seyreltik gaz kabulnn geerli olup olmadnn kontrol !
60
Kesit-1 de :
p Bi = P p oA = 1 0.0424 = 0.9576 bar
(p B )ln =
ve
p B = P p A1 = 1 0 = 1 bar
olacandan,
p B p Bi
1 0.9576
=
= 0.979 bar
ln(p B / p Bi ) ln(1 / 0.9576)
Buradan; (kG)1 = (3.0*10-4)(1/0.979) = 3.06*10-4 k-mol A /m2s bar olur.

Kesit-2 de
: p Bi = P p oA = 1 0.0424 = 0.9576 bar p B = P p A 2 = 1 0.024544 = 0.974 bar olacandan,
(p B ) ln =
p B p Bi
0.974 0.9576
=
= 0.966 bar
ln(p B / p Bi ) ln(0.974 / 0.9576)
Buradan ; (kG)2 = (3.0*10-4)(1/ 0.966) = 3.1*10-4 k-mol A /m2s bar olur.

Buna gre boru iin ortalama ktle aktarm katsays:
kG =
(3.06 + 3.10) *10 4

= 3.08 *10 4 k mol / m 2 s bar
2
ve tm boru iin ortalama ak:

N A = k G ( p oA p A ) ln = (3.08 *10 4 )(0.0278) = 8.56 *10 6 k molA / m 2 s olur.
Buradan l = 3.14 m bulunur ki bu deer, seyreltik gaz kabulyle bulunan 3.22 m deerinden
sadece 2.5 % azdr. Dolaysyla seyreltik gaz karm kabul geerlidir..
rnek-2.3) Sv faz ktle aktarm kataysnn hesab
100 mm apndaki bir kat kre benzoik asid ile kaplanmtr. Su 35 oC de bu krenin zerinden
0.12 m/s lik bir hzla akmaktayken,
Benzoik
a) Sv faz ktle aktarm katsays, kc yi,
asid (A)
b) 1 saatte znecek benzoik asit miktarn gr olarak
hesaplaynz. 35 oC da suyun viskozite ve younluu 7.2*10-4
Su (B)
kg/ms ve 995 kg/m3, benzoik asidin sudaki znrl ve
moleklsel yaynma katsays 0.31 gr B.Asid/100 ml su ve
1.25*10-9 m2 /s dir.
zm:
Benzoik asidin sudaki znrl ok ufak olduundan seyreltik zelti kabul rahatlkla
yaplabilir
u d (995)(0.12)(100 *10 3 )
Re = x p =
=16 583
(7.2 *10 4 )
Sc =
(7.2 *104 )
=
= 578.9
D AB (995)(1.25 *109 )
nin kullanlabilecei grlr.

Tablo.2.2. den
Sh = Sho + 0.347 (Re.Sc0.5 )0.62
Sho n hesab iin Grashof saysnn bilinmesi gerekir.
Gr =
g d 3p

= 0 olduundan Gr =0 olur. Dolaysyla Tablo.2-2 den Sho = 2
Re Sc0.5 = (16 583)(578.9)0.5 = 398 990

Sh = 2 + 0.347 (398 990)0.62 = 1 032.2
61
Sh =
k c = (1 032.2 )
kc d p k c d p
=
=1 032.2
D AB
D AB
D AB (1 032.2)(1.25 *10 9 )
=
= 1.29 *10 5 m / s
dp
(100 *10 3 )
elde olunur.
0.31 gr A 3.1 kg A (3.1 / 122) k mol A

=
=
= 0.0254 k mol A / m 3 olacandan,
100 ml B
1m 3
m3
N A = k c (c Ai c A ) = (1.29 *10 5 )(0.0254 0) = 3.28 *10 7 k molA / m 2 s elde olunur.
Ktle aktarm alan, S = d 2p = ()(100 *10 3 ) 2 = 0.0314 m 2 olduundan,
b)
c Ai = .
& A = N AS M A (3600)(1000) = (3.28 * 107 )(0.0314)(122)(3600)(1000) = 4.52 gr B.Asid / saat

m
ele geer.
62
Blm-3
FAZLAR ARASI KTLE AKTARIMI
3.1 Giri: imdiye kadarki incelemelerimizde bir faz iinde gerekleen ktle
aktarmn grdk. Ktle aktarmnn nemli uygulamalar olan ktle aktarm
ilemlerinde daha ncede bahsedildii gibi ktle aktarm bir fazdan onunla temasta
bulunan ikinci bir faz iine gerekleir. Sistem olarak adlandracamz iki fazdan
birisi gaz dieri sv veya her ikisi de sv veya biri kat dieri sv veya gaz olabilir.
Burada nemli olan iki fazn birbirinde tamamen znmemesidir. Aksi halde iki fazl
sistemden bahsedilemez. Byle bir sistemde rnein bir bileen her iki fazda da
znebiliyorsa artlar elverirse bulunduu fazdan dierine geebilir (aktarlr). Nedir
bu artlar elverirsenin altnda yatan gerek? diye sorulursa bunun cevab: Dengede
olmamaktr. Dolaysyla birbiri ile ktle dengesinde bulunan iki faz arasnda ktle
aktarm olamaz. Ancak ve ancak dengeden uzak fazlar arasnda ktle aktarm
mmkndr. Dengeye eriilir eriilmez ktle aktarm durur. Birbiri ile temas eden iki
fazn her birisinde herhangi bir bileen iin deriim gradyanlarnn olmas fazlar aras
ktle aktarmnn gereklemekte olduunu gsterir. Deriim gradyanlarnn
bulunmamas ktle aktarmnn olmadn, yani iki fazn birbiri ile dengede olduunu
gsterir. Btn bu aklamalardan fazlar aras ktle aktarmnn incelenebilmesi iin
ncelikle fazlar aras ktle dengesinin bilinmesi gerektii gerei ortaya kar.
3.2 Fazlar Aras Denge: Her bir sistemin denge karakteristii farkl olup, bu tamamen
sistemi oluturan fazlara baldr. rnein, bir
sv-gaz sisteminin denge
karakteristii, sv-sv sisteminin denge karakteristiinden farkldr. Denge olayna
gemeden nce dengede olan sistemleri incelemede ok yararl olan, Gibbs tarafndan
verilen ve Faz Kural olarak bilinen bir kural grmekte yarar vardr. Bu kurala gre
birbiri ile dengede bulunan fazlar arasnda daima P+F =C+2 ile verilen bir iliki
vardr. Burada P sistemde bulunan faz saysn, C sistemde bulunan toplam bileen
saysn gsterirler. F ise serbestlik derecesi olarak adlandrlr ve sistemin dengesini
bozmadan deitirilebilecek olan keyfi deiken saysn gsterir. Tipik deikenler:
basn, scaklk ve bileenlerin fazlardaki deriimleridir. rnein her bir fazda en fazla
ikier tane bulunmak zere, toplam bileen ve iki fazdan oluan bir sistemin denge
konumunu bozmadan bamszca deitirilebilecek deiken says yukardaki
denklemden 3 olarak bulunur. Bu durumda muhtemel 4 deiken: basn, scaklk ve
bir bileenin her iki fazdaki mol kesirleridir. Fazlar ikier bileenden olutuklarndan
bir fazn bileimini tam olarak belirleyebilmek iin bir tek bileenin mol kesrini
belirtmek yeterlidir. rnein basn ve scaklk sabitlenirse deitirilebilecek deiken
says 1 kalr. Bir fazdaki bir bileenin mol kesri belirtilirse bu bileenin dier fazdaki
mol kesri otomatik olarak tesbit edilmi olur. Veyahut bir bileenin her iki fazdaki mol
kesirleri ile scaklk belirtilirse basn artk u olsun deme serbestliine sahip deiliz,
bu otomatik olarak belirlenmitir. Basnca mdahale dengeyi bozar. Denge olayn
aklayabilmek iin burada rnek olarak gaz absorpsiyonu ileminde nemli olan
sv-gaz dengesini inceleyelim. Daha spesifik bir rnek olarak amonyak ve azottan
oluan gaz ile suyun arasndaki dengeye bir gz atalm. Belli bir miktardaki amonyakazot gaz karm ile belli bir miktardaki suyu, basnc ve scakl sabit tutulan kapal
bir kapta bir araya getirelim. Sadece amonyak suda znebildiinden, gazda bulunan
63
amonyak molekllerinden bir ksm gaz-sv ara yzeyini geerek suda znrler. Bu
gei sv faz amonyaka doyana, dier bir deyile sv ve gaz fazlar birbiriyle
dengeye eriinceye kadar devam eder. Bu esnada i yaynma ile fazlardaki amonyak
deriimleri de yeknesaklar. Gerekte amonyak molekllerinin sv-gaz arasnda her
iki ynde gidi-gelileri durmaz ama her hangi bir zaman aralnda bir fazdan dier
faza giden amonyak molekl says kadar amonyak molekl dier fazdan bu faza
gelir. Dinamik denge olarak adlandrlan bu aamada fazlar arasnda net ktle aktarm
olmaz. Net ktle aktarmnn durduu bu denge halinde sv ve gazdan numuneler
alnp amonyak deriimleri tayin olunursa bir ift deer bulunmu olur. Bulunan bu
deerler zamanla deimezler. imdi bu sistemin gaz fazna dardan bir miktar
amonyak ilave edildiini varsayalm. Bu ekilde denge bozulacandan ilave olunan
amonyan bir ksm gazdan svya geer, bu gei yeni bir denge kurulana kadar
devam eder ve dengeye eriilir eriilmez ktle aktarm yeniden durur. Bu durumda
gaz ve svdan alnacak numuneler amonyak bakmndan analizlenirse her iki fazda da
bir ncekinden daha fazla amonyak bulunur. lem bu ekilde yeni amonyak ilaveleri
ile tekrarlanrsa (scaklk ve basn sabit tutularak) her iki fazda llen amonyak
deriimleriyle bir tablo ve bu tablodaki deriimleri bir milimetrik kada tamakla da
bir grafik elde olunur. Bu ek.3.1 de gsterilmitir. Deriim birimi olarak mol kesirler
alnmtr. x ile amonyan svdaki, y ile gazdaki mol kesirleri gsterilmitir. Bu
amonyan gazdaki mol kesri, y
P= sbt
t= sbt
o
o
amonyan sudaki mol kesri, x
ek.3.1 Sv-gaz denge ilikisine rnek

grafie, belirtilen basn ve scaklkta (faz kuraln hatrlaynz) amonyak-su sisteminin
denge grafii veya amonyan hava ve su fazlarndaki dalma grafii denir. Deney
sonularna dikkat edilecek olursa x in y ye eit olmad grlr. Bu olgu ktle
dengesinin en nemli zelliidir. Yani dengede bulunan bir sistemde dalan bileenin
fazlardaki deriimleri birbirine eit deildir. (Termal denge ile fark). Peki o zaman
ktle dengesinde bulunan iki fazda neler eittir sorusu sorulabilir. Bunun cevab:
dalan bileenin fazlardaki kimyasal potansiyelleri eittir olacaktr.
LA ve G
ile amonyan sv ve gaz fazlarndaki kimyasal potansiyelleri
A
gsterilecek olursa dengede LA = GA dir. Bu ekilde bir bileen (rneimizde
amonyak) birbirinde znmeyen (rneimizde hava ve su) iki faz arasnda dalacak
olursa fazlar arasnda -yukarda anlatld ekliyle- bir dinamik denge oluur. Bu
64
denge ilikisi deney banda alnan su ve gaz fazlarnn miktarlarna bal deildir.
Sadece deney basn ve scaklna baldr. Bunlardan birini veya her ikisini
deitirmekle ayni sistem iin baka bir eri elde olunur. Bu denge verilen artlarda o
sisteme zgdr. rneimizdeki amonyak SO2 ile, veya su toluen ile deitirilecek
olursa bu yeni sistem iin bambaka bir denge erisi elde olunur. Svsv fazlarndan
oluan sistemin denge ilikisi pek tabiidirki sv-gaz fazlarndan oluan sistemin denge
ilikisinden farkl olacaktr.
3.3 Fazlar Aras Ktle Aktarm: Eer birbiri ile temas eden iki faz denge
deriimlerinden uzaksalar, bu iki faz arasnda mutlaka ktle aktarm olur. Mhendislik
uygulamalarnda genellikle bu iki faz bir cihaz iinde yatkn hal artlarnda sabit
hzlarda ve birbirine zt ynlerde akarlar. Yine rnek olarak sv ve gaz fazlarndan
oluan bir sistemi gz nne alalm. Gazmz A ve C bileenlerinden olusun ve bu
gaz faz en basit bir cihaz olan slak eperli kolonda sadece A bileenini zebilen
bir B svs ile temas ettirilsin. ek.4.2 de gsterilen bu cihaz dikey bir borudan ibaret
olup, sv bu borunun i yzeyinde yukardan aaya doru ince bir film halinde
akarken gaz da aadan yukarya doru akar. Gaz faz aadan yukarya doru
akarken; iinde bulunan A bileeni, yukardan aaya doru akan B svs iinde
zneceinden A bileenince fakirleir. Bu bakmdan gaz faz A bileeni ierii
bakmndan kolana girite en zengin, kolondan kta ise en fakirdir. Sv faz iseyukardan aaya doru akarken A bileenini gazdan zp alacandan- A ierii
bakmndan- kolona girite en fakir, kolandan kta ise en zengindir. Kolonun her
kesitinde A bileeni gaz fazndan sv fazna aktarlr. Kolon iinde herhangi bir kesitte
durumu inceleyelim. Mademki A bileeni gazdan svya aktarlmakta, her iki fazda da
A bileeni iin ktle aktarm yn ile uyumlu deriim gradyanlar olmaldr. ek.3.2 de
ematik olarak gsterilen bu deriim gradyanlar yle aklanabilir. Gaz faznda A
A+B
A
xi
yi
sv faz deriimleri
gaz faz deriimleri
A+C
Sv faz
arayzey
Gaz faz
arayzeyden uzaklk
arayzeyden uzaklk
ek.3.2 Fazlar aras ktle aktarmnda iki fazdaki deriim profilleri

bileeninin mol kesri kitle deriimi olan y deerinden (kolaylk olmas bakmndan y
nin alt indisi olan A yazlmamtr. Bundan byle indissiz yazlan mol kesirler hangi
fazda olursa olsun aktarlan A bileeninin kitle mol kesrini gsterecektir) ara yzey
65
deriimi olan yi deerine der. Buna gre A bileeninin, gaz faznn kitlesinden svgaz ara yzeyine aktarlmasna neden olan deriim fark (itici g) y-yi dir. Sv
faznda ise gaz fazndan ara yzeyi geip gelen A bileeninin deriimi, ara yzey
svsndaki mol kesri olan xi deerinden kitle deriimi olan x deerine der. Buna
gre sv faz iinde ara yzeyden kitle iine aktarlan A bileeninin ktle aktarmna
neden olan deriim fark xi-x olur. Gaz fazndan sv fazna ktle aktarm olduuna
gre kitlesel deriimler olan y ve x deerleri denge deerleri olamazlar. Ara yzeyin
kendisinde ktle aktarmna kar bir direncin olmad (zel durumlar hari) kabul
edilir. Bu bizi yi ve xi deerlerinin birbirinin denge deerleri olmas gerektii
sonucuna gtrr. Dier bir deyile xi ve yi yi koordinat olarak alan nokta (M noktas
olsun) denge erisi zerinde bir noktadr. ekilde xi deerinin yi den byk olduu
grlr. Bu byle olabilecei gibi tersi de olabilir. Bu deerler birbirlerinin denge
deerleri olduklarna gre hangisinin byk olaca tamamen sistemin denge ilikisi
tarafndan belirlenir. xi deerinin yi deerinden byk olmas belirtilen ynde ktle
aktarmna bir engel tekil etmez. Ktle aktarm ynn belirleyen husus ne xi ile yi
deerleri arasndaki iliki nede y ile x arasndaki farktr. nemli olan husus ayn bir
fazdaki deriimler arasndaki farktr. y-yi veya xi-x pozitifse A bileeni ekilde
gsterildii gibi gaz fazndan sv fazna, bu farklar negatifse sv fazndan gaz fazna
aktarlr. y-x farknn bir anlam olmad gibi (neden?) yn belirlemede de bir etkisi
yoktur.
3.4 Ktle Aktarm Aks: Fazlar aras ktle aktarmnda en nemli husus -hemen her
ktle aktarmnda olduu gibi- aktarlan bileenin miktarnn hesaplanmasdr.
Yatkn halde; gaz faznda, gazn kitlesinden gaz-sv ara yzeyine aktarlan A
bileeninin aks, ayn bileenin sv faznda, sv-gaz ara yzeyinden sv kitlesi iine
olan ktle aktarm aksna eit olacandan,
NA =
k y
iy
(y yi ) =
k x
(x i x)
ix
(3-1)
yazlabilir. Yukardaki denklemlerde k y ve k x sras ile gaz ve sv fazlar zel ktle

aktarm katsaylarn, iy ve ix ise bu fazlarn-eer varsa-kitlesel ak dzeltme
faktrlerini gsterirler ve bunlarn (2-8 ) tanm denklemi yardmyla;
iy =
( N R y) ( N R y i )
N R ln( N R y) /( N R y i )
ve ix =
(N R x) (N R x i )
N R ln( N R x ) /( N R x i )
(3-2)
olacaklar kolayca grlr. (3-1) denklemlerinden herhangi birisi faz deitiren A

bileeninin aksn hesaplamada kullanlabilir. Bilindii zere y ve x deerleri A
bileeninin gaz ve sv kitleleri iindeki mol kesirleri olup bu fazlardan alnacak
numunelerin analizlenmeleriyle deneysel olarak kolayca llebilirler. zel ktle
aktarm katsaylar ise ilgili genelletirilmi denklemlerden, bilinen sistem zelliklerini
ve ak parametrelerini yerlerine koyarak hesaplanabilirler. Kitlesel ak faktrleri
(3-2) denklemleri yardmyla hesaplanabilirler. Fakat yi ve xi ile gsterilen ara yzey
deriimlerini- tam ara yzeyden numune almak hemen hemen imkansz olduundandeneyle lmek mmkn deildir. Buna karn yi ve xi deerleri birbirinin denge
deerleri olduu iin (3-1) denklemi sistemin alma koullarndaki denge ilikisi ile
birlikte zlerek yi xe xi deerleri hesaplanabilirler. zm; denge ilikisi genellikle
66
grafiksel olarak verildiinden grafik zerinde yaplr. Bunun iin (3-1) denklemi
yeniden dzenleme ile,
k x / ix
y yi
=
k y / iy
x xi
(3-3)
A bileeninin gazdaki mol kesri, y
eklinde yazlabilir.
eim =
P
k x / ix
k y / iy
E Denge erisi
eim = m''
yi
y*
S
o
eim = m'
x*
xi
A bileeninin svdaki mol kesri, x
ek.3.3 Arayzey deriimlerinin bulunmas
Grld zere bu P(x;y) ve M(xi;yi) noktalarndan geen ve eimi
k x / ix
k y / iy
olan
bir dorudur. M noktas ayni zamanda denge erisi zerinde de olacandan (3-3)
dorusu; P noktas ile eimin bilinmesi nedeniyle denge grafiini ieren milimetrik
kada izilerek M noktas dolaysyla xi ve yi bulunur. Daha sonra (3-1) de verilen
denklemlerden herhangi birisinden ak hesaplanr.
PM dorusunun izimi-eim aranan xi ve yi deerlerini ierdiinden- pek kolay
deildir. Bununla beraber eer her iki faz da A bileeni bakmndan seyreltik ise veya
fazlar arasnda zt ynl e molar akml ktle aktarm gerekleiyorsa, 2. Blmden
hatrlanaca zere; iy = ix = 1 olacandan, PM dorusunun eimi k x / k y olur
ve bu durumda dorunun izimi kolaydr. Buna karn A bileeni rneimizde olduu
gibi gaz faznda durgun C iinde, sv faznda ise durgun B iinde aktarlr ve zeltiler
de
A
bakmndan
seyreltik
olmazlarsa,
yine
2.
Blmden
iy = (1 y) i ln ve ix = (1 x ) i ln olaca hatrlanrsa, eim;
k x /(1 x ) i ln
k y /(1 y) i ln
olur ve bu
durumda PM dorusunun izimi ancak snama-yanlma ile yaplabilir.

durumda (1-y)iln ve (1-x)iln deerleri,
(1 y) i ln =
(1 y) (1 y i )
ln(1 y) /(1 y i )
ve
(1 x ) i ln =
(1 x ) (1 x i )
ln(1 x ) /(1 x i )
Zira bu
(3-4)
67
ile verildiinden aranan xi ve yi yi ierirler. Dier durumlarda nce aklar arasndaki

ilikiden NR bulunur, sonra ( 3-2) ve (3-3) denklemleri yardmyla yaplacak denemeyanlma ile PM dorusu izilip xi ve yi hesaplanr.
3.5 Toplam Ktle Aktarm Katsaylar ve Toplam tici Gler: (3-1) denkleminden
aky hesaplamak iin ara yzey deriimleri olan yi ve xi deriimlerine gereksinim
olduu ve bunlarnda hesap yoluyla genelde snama-yanlma yolu ile elde
olanabilecekleri grld. Buna ilaveten ktle aktarm katsaylarnn da genelde
deneyle bulunduklar bilinmektedir. Birok lmde ktle aktarmna kar bir fazda
bulunan direnci tamamen yok edip dier fazn ktle aktarm katsaysn lmek
mmkn olmaz. Yani zel ktle aktarm katsaysn lmek yerine iki fazn birden
(yani sistemin) ktle aktarm katsaysn lmek mmkn olur. Bu ktle aktarm
katsaysna toplam ktle aktarm katsays denir ve pek tabiidirki ak hesabnda bu
katsay ancak sistem iin geerli olan bir itici g (toplam itici g) ile birlikte
kullanlabilir. Toplam itici gcn; (y-x) veya (x-y) eklinde ifade olunamayaca
yukarda yaplan aklamalardan kolayca anlalabilir olmaldr. Burada bir kez daha
vurgulanrsa: ktle aktarmna neden olan gerek itici g aktarlan bileenin her iki
fazdaki deriimleri arasndaki fark olmayp, kimyasal potansiyelleri arasndaki farktr.
A bileeninin gaz faz mol kesri olan y nin bu bileeninin gaz fazndaki kimyasal
potansiyeline ball ile, bu bileenin sv faz mol kesri olan x in bu bileenin sv
fazndaki kimyasal potansiyeline ball farkldr. Dolaysyla toplam itici g olarak
deriimler kullanlacaksa, rnein gaz faz kitle deriimini gsteren y den x deil, bu x
in gaz faz birimlerine evrilmi ls karlmaldr. Bu, y ile gsterilecek olursa
sistem iin toplam itici g, gaz faz deriimleri cinsinden ( y y ) olur. y , x in
denge deeri olup S(x, y ) noktas denge erisi zerinde bir noktadr.Veyahutta toplam
itici g sv deriimleri cinsinden ifade olunacaksa bu ( x x )
eklinde
yazlmaldr. Burada x , y nin denge deeri olup E( x ;y) noktas denge erisi
zerinde bir noktadr. Bunlarn nda gaz fazndan sv fazna aktarlan A bileeninin
ktle aktarm aks iin (3-1) denklemine ilaveten;
NA =
K y
y
(y y ) =
K x
x
(x x)
(3-5)
denklemleri de yazlabilir. Burada K y ve K x srasyla gaz faz birimleri cinsinden

toplam ktle aktarm katsays ve sv faz birimleri cinsinden toplam ktle aktarm
katsays adn alrlar. y ve x ise gaz ve sv fazlar kitlesel ak dzeltme faktrleri
olup,
y =
( N R y) ( N R y )
N R ln( N R y) /( N R y )
ve x =
(N R x) (N R x )
N R ln( N R x ) /( N R x )
(3-6)
denklemleri ile tanmlanrlar.

zel hallerden olan, seyreltik zeltilerde ve zt ynl e molar akml ktle
aktarmnda,
y = x =1 olacandan, (3-5) denklemi;
N A = K y ( y y ) = K x ( x x )
(3-7)
68
haline sadeleir.
A bileeninin her iki fazda da, durgun olan dier bileenler iinde aktarlmasnda ise;
y = (1 y) ln ve x = (1 x ) ln olacaklarndan (3-5) denklemi bu durumda;
N A = K y ( y y ) = K x (x x)
eklinde yazlr. Burada K y = K y /(1 y) ln ve

(1 x ) ln
ise ; (1
y) ln
(1 y) (1 y )
ln(1 y) /(1 y )
ve
(3-8)
K x = K x /(1 x ) ln dir. (1 y) ln ve
(1 x ) ln
(1 x ) (1 x )
ln(1 x ) /(1 x )
(3-9)
den bulunurlar.
3.6 zel ve Toplam Ktle Aktarm Katsaylar Arasndaki Bantlar: zel ktle
aktarm katsaylar genelletirilmi bantlardan bulunabiliniyorlarsa, bunlardan
toplam ktle aktarm katsaylar kolayca hesaplanabilirler. Aralarndaki ilikiyi veren
denklemler yle bulunabilirler: ek.3.3 den, (y-y*) = (y-yi) + (yi-y*) = (y-yi) +
m (x-x) yazlabilir. Burada m SM dorusunun eimidir. Bu denklemdeki itici
glerin deerleri denklem (3-1) ve (3-5) den yerlerine konulup sadeletirmeler
yaplrsa;
1
K y / y
1
m
+
k y / iy
k x / ix
(3-10)
elde olunur. Bezer ekilde (x*-x)= (x*-xi)+(xi-x)=m"(x*-x)+(xi-x) yazlabileceinden,

(3-1) ve (3-5) denklemlerinden deerler yerlerine konur ve sadeletirmeler yaplrsa;
1
K x / x
elde olunur. Burada m
1
1
+
m k y / iy
k x / ix
(3-11)
EM dorusunun eimidir. Eer denge ilikisi dorusal

deiiyorsa, m = m = m olaca aikardr.
(3-10) denkleminin solundaki terim; A bileeninin gaz fazndan sv fazna
aktarlmasnda karlat toplam direnci verir (neden?). Denklemin sandaki ilk
terim bu direncin sadece gaz faz iinde olan ksmn, ikinci terim ise direncin sadece
sv faz iinde olan ksmn verir. Buna gre ktle aktarmna kar sistemde bulunan
toplam diren iki fazdaki direnlerin toplamndan oluur. Ayn ey (3-11) denklemine
baklarak da sylenebilir. Denklemlerin sandaki ilk terimlerin, denklemlerin
solundaki terimlere orannn 100 le arpm direncin yzde kann gaz faznda
olduunu gsterir. Kolayca anlalaca gibi sadaki ikinci terimlerin soldaki terimlere
orannn 100 le arpm ise direncin yzde kann sv faznda bulunduunu verir.
Diren analizi denen bu hesaplamalarn yaplmas fazlar aras ktle aktarmn
arttrmak iin hangi fazla oynanmak gerektiini gstermesi bakmndan nemlidir.
Doaldrki direnci byk olan fazda, direnci azaltc ynde yaplacak bir deiiklik,
ktle aktarmn nemli oranda arttrabilecektir. Birok durumda zel ktle aktarm
katsaylar mertebe olarak birbirlerine yakndrlar. Bu durumda denge erisinin
eiminin deeri fazlardaki direnleri belirlemede nemli rol oynar. Eer m deeri ok
bykse (Bu ayn zamanda A bileeninin B zcsndeki znrlnn ok ufak
olduunu gsterir) bu durumda (3-10) denkleminin sandaki ilk terim ikinci terim
yannda ihmal edilebilir, dolaysyla;
69
1
K y / y
m
k x / ix
(3-12)
yazlabilir. Buradan ktle aktarmna kar sistemdeki direncin hemen tamamna

yaknnn sv faznda olaca anlalr. Bu zel duruma sv faz kontrolnde
gerekleen ktle aktarmdenir. Doaldr ki ktle aktarm hzn arttrabilmek iin
bu durumda sv fazndaki bu direnci azaltc nlemleri almak gerekir. Aksine m
deeri ok kkse (Bu ayni zamanda A bileeninin B zcsndeki znrlnn
ok byk olduunu gsterir) bu durumda (3-10) denkleminin sandaki ikinci terim
ilk terim yannda ihmal edilebilir, dolaysyla;
1
K y / y
1
k y / iy
(3-13)
yazlabilir. Buradan ktle aktarmna kar sistemdeki direncin hemen tamamna

yaknnn gaz faznda olaca anlalr. Bu zel duruma gaz faz kontrolnde
gerekleen ktle aktarm denir. Bu durumda ktle aktarm hzn arttrabilmek iin
gaz fazndaki bu direnci azaltc nlemleri almak gerektii aikardr.
rnek-3.1) Fazlar aras ktle aktarm
kili bir karmn ayrmsal damtlmasnda, bileenlerden birisi buhardan svya aktarlrken dier
bileen de buhardan svya aktarlmaktadr. Cihazn bir kesitinde, A bileeninin sv ve buhardaki mol
kesirleri sra ile 0.25 ve 0.32 olarak llmektedir. Bileenlerin molar buharlama gizli slar
arasndaki iliki A = 3B olduuna gre;
a) Bileenlerin aktarm ynlerini bulunuz,
b) Bileenlerin toplam molar aklarn hesaplaynz,
c) Sv ve buhar fazlarnda ktle aktarmna kar olan direnleri hesaplaynz,
d) Her iki fazda bileenlerin deriim profillerini kalitatif olarak iziniz.
alma koullarnda sv ve buhar faz zel ktle aktarm katsaylar ilgili bantlardan ;
k =1.5 *10 4 k mol / m 2s. olarak hesaplanmlardr. alma
k = 3 *104 k mol / m 2s
y
koullarnda denge ilikisi y =1.8 x verilebilmektedir. Burada x ve y A bileeninin sv ve buhardaki

mol kesirleridir.
zm :
a) x ve y deerlerine bakarak aktarm ynleri hakknda bir ey sylenemez.
NA
NA
=
= 0.5
N A + N B N A 3N A
elde olunur. zeltiler deriik olduundan zm ancak snama-yanlma ile yaplr..
NB = - (A /B ) NA = - 3NA
PM dorusunun eimi;
olduundan,
m=
NA =
iy
k x / ix
k iy 3 *10 4 iy
= x .
=
.
= 2
4
k y / iy
k y ix 1.5 *10 ix
ix
dir.
lk snama olarak, ix = iy =1 alnrsa, m = - 2 olur.

Denklem(3-3) ve yi=1.8xi den;
0.32 1.8 xi = -2 (0.25 - xi)
xi = 0.216 ve yi = 1.8 (0.216) = 0.389 bulunur. Bunlar (3-2) denkleminde yerlerine konursa,
70
iy =
( 0.5 0.32) ( 0.5 0.389)

=1.71
(0.5 0.32)
(0.5) ln
( 0.5 0.389)
ele geer. PM dorusunun yeni eimi;
ix =
m = ( 2)
(0.5 0.25) (0.5 0.216)

= 1.466
(0.5 0.25)
(0.5) ln
(0.5 0.216)
1.71
= 2.33 olur.
1.466
Buna gre xi ve yi nin yeni deerleri;

0.32- 1.8 xi = - 2.33 (0.25 xi)
xi = 0.219
ve yi = 1.8 (0.219) = 0.394 olur.
Bunlar bir nceki deerlere olduka yakn olduklarndan snama-yanlmaya son verilir. Son deerler,
xi = 0.219 , yi = 0.394 , ix= 1.466 ve iy= 1.71 dir.
buradan, (y-yi) = (0.32-0.394) < 0 olduu grlrse, A bileeninin svdan buhara, dier bileen B nin
ise buhardan svya doru aktarldklar anlalr.
k y
1.5 * 10 4
NA =
(y y i ) =
(0.32 0.394 ) = 6.49 * 10 6 k mol A / m 2 s
iy
1.71
b)
veya,
NA =
kx
3 *104
(x i x) =
(0.219 0.25) = 6.35 *10 6 k mol A / m 2s
ix
1.466
elde olunur. (-) iareti A bileeninin svdan buhara doru aktarldn belirtir.
B bileeni iin NB = - 3 NA = (-3)(-6.42*10-6) = 1.93*10-5 k-mol B/m2 s elde olunur.
b)
c) m' = m" = 1.8 olduundan, denklem(3-10) dan;
1
1
1.8
=
+
=11 400 + 8 797 = 20 196
4
Ky / y
(1.5 *10 ) / 1.71 (3 *10 4 ) / 1.466
elde olunduundan,
Direncin svdaki yzdesi :
Direncin buhardaki yzdesi :
8 796
m / kx / ix
.100 = 43.5 %
.100 =
20 196
1 / Ky / y
1 / ky / iy
11 400
.100 = 56.5 %
.100 =
20 196
1 / Ky / y
olur. Kontrol iin NA birkez de toplam itici gler kullanlarak hesaplanabilir.

y* = 1.8 x = (1.8)(0.25) = 0.45
Ky
y
ve x* = y/1.8 = (0.32)/(1.8) = 0.178 ve
1
= 4.95 *10 5 k mol / m 2s
20 196
Kx
1
=
= 8.91*10 5 k mol / m 2s
x 11 220
olduklarndan, denklem (3-5) den;
NA =
Ky
( y y ) = (4.95 *105 )(0.32 0.45) = 6.44 *10 6 k mol A / m 2s
K x
N A = ( x x ) = (8.91*10 5 )(0.178 0.25) = 6.42 *10 6 k mol A / m 2 s
x
71
elde olunur. Grld zere bu deerler daha nce hesaplanan deerlere ok yakndrlar.
d)
x = 0.25
y = 0.32
xi = 0.219
yi = 0.394
xB = 1- x = 1- 0.25 = 0.75
yB = 1- 0.32 = 0.68
xBi =1- xi =1- 0.219 = 0.781
yBi = 1- 0.394 = 0.606
olduklarndan, bu deerler ile deriim profilleri aadaki gibi izilirler.
arayzey
Sv (A + B)
Buhar (A + B)
0.8
yB =f(z)
0.8
xB
xBi
yB
xB =f(z)
0.6
0.6
yBi
x, xB
y, yB
yi
0.4
y
0.4
x =f(z)
x
0.2
y=f(z)
0.2
xi
0.0
0.0
z
0.0
72
Blm-4
GAZ SOURULMASI (Absorpsiyonu)
4.1 Giri: Bir gaz karmnda bulunan bir veya daha fazla bileenin, bu gaz uygun bir
sv zcyle temas ettirip sv faza aktarlmas ilemine gaz sourulmasdenir. lem
gaz karmlarndan kymetli bileenleri kazanmak veya gaz karmlarnda bulunan
zararl bileenlerden kurtulmak maksad le gerekletirilir. Grld zere gaz
sourulmas ileminde orijinal faz gaz faz olup sv faz dardan seilip getirilir.
lemin temelini gazlarn svlardaki znrlklerinin farkl olmas tekil eder. lem
genelde dk scaklkta gerekletirildiinden sv zc gaz fazna buharlamaz.
Dolaysyla bu ilemde ktle aktarm tek ynl olup o da gaz fazndan sv fazna
dorudur. Eer ktle aktarm svdan gaza doru olursa gaz sourulmas ileminin
tersi olan soyulma veya desorpsiyon ilemi gerekleir. Buna gre soyulma ilemi;
bir svda znm bulunan bir veya daha fazla bileenin, bu sv fazn inert bir gaz
ile temas ettirip gaz fazna aktarlmas ilemi olarak tanmlanr. Soyulma ileminde
orijinal faz sv zeltisi olup, dardan seilip getirilen faz ise gaz fazdr. Grld
zere gerek sourulma gerekse soyulma ileminde ktle aktarm sv ile gaz fazlar
arasnda olur, dier bir deyile her iki ilemde de sistemi oluturan fazlar ayndr.
Yalnz maksatlar farkl olduundan ktle aktarm ynleri farkldr. Bu iki ilem
uygulamada birbirlerinden bamsz olarak kullanlabilecekleri gibi birbiri ard srada
kullanlabilirler. rnein bir kok frnn terk eden benzen, toluen, ksilen buharlar ile
azot, hidrojen, karbon dioksit gibi gazlardan oluan bir karm dk scaklkta,
yksek molekll parafinik hidro-karbon karmlarndan oluan bir sv zc ile
temas ettirilirse, benzen, toluen ve ksilenler bu svda zndklerinden, karmdaki
dier gazlardan ayrlrlar. Bu tipik bir sourulma ilemidir. Bu ekilde elde olunan sv
zeltisi stlp iinden su buhar geirilirse znm benzen, toluen ve ksilenler
desorbe olup zeltiyi terk ederler su buhar ile birlikte gaz fazn olutururlar. Bu da
tipik bir soyulma ilemidir. Burada scaklk, su buharnn youmasna imkan
vermeyecek kadar yksek fakat zc svsnn buharlamasna imkan vermeyecek
kadar da dktr. Bu ekilde elde olunan su buhar, benzen, toluen ve ksilenlerden
oluan gaz karm bir youturucuda soutulup youturulacak olursa, organiklerin
sudaki znrlkleri pratike sfr olduundan altta su stte organiklerden oluan iki
sv faz elde olunur. steki organik faz sudan kolayca ayrlp alnabilir. Grld
zere bylece birbirini takibeden sourulma ve soyulma ilemlerini uygulamakla
kymetli bileikler olan benzen, toluen ve ksilenler, gaz karmndan ayrlp elde
olunabilirler. Gaz sourulmas grld gibi dorudan saf bileiklerin eldesine imkan
vermez. Sonuta bir sv zeltisi ele geer, eer sourulan bileen kymetli bir bileen
ise bunun zeltiden elde edilmesi gerekir ki bunun iin de soyulma veya daha yaygn
haliyle damtma gibi bir baka ktle aktarm ilemine gereksinim vardr. Temel dizayn
prensiplerinin ayn olmalar nedeniyle gaz sourulmas ile soyulma genelde birlikte
incelenirler. Her iki ilem de prensipte sv ve gaz fazlar arasnda ktle aktarmna
dayandklarndan ncelikle sv-gaz denge ilikisinin iyice anlalmas gerekir.
4.2 Sv-Gaz Dengesi: Eer saf bir gaz, kendisini zebilen bir sv ile sabit bir
scaklk ve basnta dengeye getirilirse, svdaki gaz deriimine ad geen basn ve
scaklkta gazn znrl denir. znrlkler deneyle tesbit olunurlar. Scaklk
73
A1,A2,A3 gazlarnn basnlar,P
sabit tutulup basn artrlrsa gaz znrlnn artt gzlenir. Deiik basnlarda
elde olunan znrlkleri basnca kar grafie almakla o gazn znrlk erisi
(denge erisi) elde olunabilir. Bu ek.4.1 de A1, A2 ve A3 gazlar iin gsterilmitir.
Genelde bir gazn bir svda znmesinde s aa ktndan gazlarn svlarda
znrlkleri artan scaklkla azalr. Bu A1 gaz iin ek.4.1 de gsterilmitir (t2>t1).
Deiik gazlarn ayn bir svda znrlkleri farkl farkldr. Buna gre ek.4.1 den
A1
t2
A2
t1
t : scaklk
t1 A1
t2>t1
t1
A3
x2
x1
x3
A1,A2,A3 gazlarnn svdaki mol kesirleri
ek.4.1 Gazlarn znrlkleri

A3 gaznn znrlnn A1 ve A2 gazlarnn znrlklerinden daha byk
olduu kolayca grlr. Pek tabiidirki znrlkleri karlatrrken ayni scaklk ve
basntaki znrlklere bakmak gerekir. Birok endstriyel gazn suda ve dier
zclerde deiik scaklklarda znrlkleri deneyle tespit edilmi ve literatrde
verilmitir. Bunlardan bazlarnn deerleri Tablo.Ek.4.1-4 de verilmilerdir.
imdi de gaz karmlarnn svlarda znrlklerine bakalm. Gaz karmnda
bulunan bir bileenin bir svdaki znrlnn-baz zel durumlarda-gazda bulunan
dier bileenlerden etkilenmedii bulunmutur. Sadece bu durumda basn olarak
gazn toplam basnc deil o bileenin kismi basncnn alnmas gerekir. Bu zel
durumlardan birincisiyle gaz bileenlerinden sadece birinin ad geen svda
znmesi durumunda karlalr. rnein ekildeki A3 gazna ait olan znrlk
erisi, bu gaz bu svda znmeyen bir dier gazla (inert gaz) kark iken de A3
gaznn znrlk erisidir. Bunun byle olmas bize uygulamada byk kolaylklar
salar. Zira sourulma ilemlerinde genellikle biz znebilen bir gaz znmeyen
bir gazdan ayrrz. Dolaysyla znen saf gazla yaplan deneyler sonucu elde olunan
znrlk erisi bu gazn znmeyen herhangi bir gazla kark olduunda da
kullanlabilecek olan znrlk erisidir. Bir bileenin znrlnn gazda
bulunan dier bileenler tarafndan etkilenmedii bir dier zel durumla; znen her
bir bileenin oluturduu ikili zeltilerin ideal zelti olarak davranmas halinde
karlalr. Yani A1, A2 veA3 gazlar ayni bir svda yalnz balarna zndklerinde
elde olunan her zelti de ideal iseler, A1, A2 ve A3 bileenlerinden oluan bir gaz
karmnn bu svda znmesinde A1 in znrln dier iki bileenin varl
74
deitirmez. Yani bu durumda da saf A1 gaz kullanlarak elde olunan znrlk

erisi karm taktirinde de kullanlabilir. Pek tabiidir ki btn bu sylenenler A2 ve A3
bileenleri iin de geerlidirler. Eer ikili zeltiler (yani A1 in B deki, A2 nin B deki
ve A3 n B deki zeltileri) ideal deilseler bu durumda A1 in znrl A2 ve A3
n varlndan etkilenir. Bu durumda saf A1 kullanlarak elde olunan znrlk erisi
karm taktirinde kullanlamaz. Karm iin deney yapmak gerekir.
4.2.1 deal zeltiler: Svgaz denge ilikisinin deneyle bulunaca sylendi. Eer
oluan sv zeltisi ideal ise sv-gaz denge ilikisini deney yapmadan bulmak
mmkndr. Zira ideal zeltilerde, A bileeninin gaz fazndaki ksmi basncnn pA,
bu bileenin ad geen scaklktaki buhar basnc, p oA ile svdaki mol kesrinin,x
arpmna eit olduu Raoult tarafndan gsterilmitir. Raoult yasas olarak da
adlandrlan bu yasaya gre:
p A = p oA x
(4-1)
yazlabilir. Grld zere svnn (B) etkisini gsteren bir terim denklemde yer
almamaktadr. Yalnz svnn znen A gaz ile ideal zelti oluturmas art
unutulmamaldr. Buhar basnlar her bileen iin sadece scakln fonksiyonudur ve
bu bamllk birok bileen iin deneyle bulunmu ve termodinamik deerler
tablolarnda verilmitir. Herhangi bir scaklkta (4-1) denkleminin orijinden geen bir
doru ile temsil edilecei kolayca grlr. Dolaysyla herhangi bir A gaznn gz
nne alnan zcde znmesi ile elde olunan zeltinin ideal olduu bilinirse, bu
gazn; znrlk erisinin istendii scaklktaki buhar basnc bulunmak suretiyle bu
bilgi kolayca oluturulabilinir. Bir zeltinin ideal olabilmesi iin u drt koul ayni
anda salanmaldr: 1) sv moleklleri arasndaki itme ve ekme kuvvetleri, znen
A moleklleri ile sv moleklleri arasndaki itme-ekme kuvvetlerine eit olmaldr. 2)
zeltinin hacmi zeltinin deriimi ile dorusal deimelidir. 3) A nn znmesi ne
ortama s vermeli ne de ortamdan s almaldr. Buharlarn sourulmasnda aa
kacak olan youma gizli ss bunun dndadr. 4) zelti zerindeki gazn toplam
basnc mol kesir olarak ifade olunan gaz deriimiyle dorusal olarak deimelidir.
Gerekte bu drt art da ayni anda yerine getiren zelti yoktur. En yakn yaklam
optik izomer olarak adlandrlan organik bileiklerin zeltileri gsterirler. Bununla
beraber bir ok zelti bu artlara olduka yaklar ve bunlar mhendislik pratii
asndan ideal zelti olarak kabul edilebilirler. Bunlar arasnda herhangi bir homolog
seride yer alan iki bitiik veya yakn bitiik bileenin oluturduu zeltiler de yer
alrlar.
rnek-4.1) deal zelti
Propan ve btann parafin yandaki (M.A.=300) zeltileri idealdir. Hacimce %80 propan ve % 20
btan ieren 2 bar ve 10 oC de bulunan bir gaz karm ayni scaklkta bulunan parafin ya ile temas
ettiriliyor. Propan ve btann denge znrlklerini mol ve arlk yzdeleri olarak hesaplaynz.
Propan ve btann Antoine sabitleri aadaki tabloda verilmitir.
a
Propan
6.82973 813.200 248.000
Btan
6.83029 945.900 240.000
75
Antoine denklemi
log po = a
b
c+t
olup burada po (mmHg) ve t(oC) dir.
Propan ve btann 10oC deki buhar basnlar;

Propan(1) :
Btan(2) :
813.2
= 3.678
248 + 10
945.9
log p oA 2 = 6.83029
= 3.047
240 + 10
log p oA1 = 6.82973
p oA1 = 4762.03 mmHg

p oA 2 =1113.5 mmHg
Gaz karmlarnda : Hacim yzdesi = mol yzdesi olduundan, y1=80/100=0.8 ve y2=20/100=0.2

Raoult yasas: p A = p A x ; Dalton yasas : p A = yP ,
o
bu iki denklemden : x =
Propann svdaki mol kesri:
x1 =
y1 P
(0.8)(2)
=
= 0.252
o
p A1 (4 762.03 / 760) * 1.013
Btann svdaki mol kesri:
x2 =
y2P
(0.2)(2)
=
= 0.270
o
p A 2 (1 113.5 / 760) *1.013
yP
olur.
p oA
Parafin yann svdaki mol kesri : xB=1-(x1+x2) =1-(0.252+0.270)= 0.478 olarak elde olunur.
MA1 = 44, MA2 = 58, MB = 300 olduundan;
100 k-mol sv zeltisinde:
25.2 k-mol Propan
= (25.2)(44) = 1 108.8 kg Propan
27.0 k-mol Btan
= (27.0)(58) = 1 566 kg Btan
47.8 k-mol Parafin ya = (47.8)(300) = 14 340 kg Parafin ya vardr.
100 k-mol sv zetisinin ktlesi
= 17 014.8 kg olduundan;
mol %
Propan
:
Btan
:
Paraffin ya :
25.2
27.0
47.8
arlk %
(1 108.8/17 014.8)*100
(1 566/17 014.8)*100
(14 240/17 014.8)*100
= 6.52
= 9.20
= 84.28
100
100
elde olunur.
4.2.2 Gerek zeltiler: Yukardaki artlar salamaktan hayli uzak zeltiler ideal
olmayan veya gerek zeltiler olarak adlandrlrlar. Bu zeltilerin denge ilikileri
orijinden geen bir doru ile temsil edilemezler. Bununla beraber deneyle bulunan bu
denge ilikileri incelendiinde hemen hepsinde ok dk sv deriimi blgelerinde
znrlklerin dorusal deitii gzlenir. Yani bu blgede HA bir sabiti gstermek
zere;
pA = HA x
(4-2)
yazlabilir. lk kez Henry tarafndan verilen bu ifade Henry yasas olarak da bilinir.
Henry sabiti olarak adlandrlan HA her bileen ifti (znen-zen) iin yalnzca
scakln fonksiyonudur (neden?) . Doaldr ki Henry sabitleri deneysel olarak tayin
olunurlar. Baz gazlarn suda znmelerinde Henry sabitlerinin deerleri Tablo.4.1 de
verilmitir. Bazen gaz faz deriimi ksmi basn yerine mol kesir, y alnarak Henry
yasas;
76
y = mA x
(4-3)
eklinde de yazlr. Buradaki mA(-) da Henry sabiti olarak adlandrlr. Dalton yasas
Tablo 4-1. Baz Gazlarn Suda znmelerinde Henry Sabitlerinin Deerleri,
(HA * 10-4 atm.)
T( oC)
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
100
Hava
4.32
5.49
6.64
7.71
8.70
9.46
10.1
10.5
10.7
10.8
10.7
CO2
0.0728
0.104
0.142
0.186
0.233
0.283
0.341
CO
3.52
4.42
5.36
6.20
6.96
7.61
8.21
8.45
8.45
8.46
8.46
C2H6
1.26
1.89
2.63
3.42
4.23
5.00
5.65
6.23
6.61
6.87
6.92
H2
5.79
6.36
6.83
7.29
7.51
7.65
7.65
7.61
7.55
7.51
7.45
H2S
0.0268
0.0376
0.0483
0.0609
0.0745
0.0884
0.103
0.119
0.135
0.144
0.148
CH4
2.24
2.97
3.76
4.49
5.20
5.77
6.26
6.66
6.82
6.92
7.01
NO
1.69
2.18
2.64
3.10
3.52
3.90
4.18
4.38
4.48
4.52
4.54
N2
5.29
6.68
8.04
9.24
10.4
11.3
12.0
12.5
12.6
12.6
12.6
O2
2.55
3.27
4.01
4.75
5.35
5.88
6.29
6.63
6.87
6.99
7.01
yardmyla; P gazn toplam basncn gstermek zere, mA =HA/P olduu kolayca

grlebilir. Bu durumda mA nn her bir bileen ifti iin hem scakla hem de toplam
basnca bal olacan unutmamak gerekir. Henry sabiti HA ile sourulma ss (veya
znme ss) Hs (kJ/k-mol) arasda; C bileen iftine zg bir sabiti, R(=8.314
kJ/k-mol K) genel gaz sabitini ve T(K) de mutlak scakl gstermek zere:
H A = C e HS/RT
(4-4)
ilikisi vardr. Dolaysyla farkl scaklklarda Henry sabitlerinin deerleri biliniyorsa
bu bant yardmyla sourulma ss bulanabilir.
rnek-4.2) Sourulma ssnn hesaplanmas
Amonyaka seyreltik olan sulu amonyak zeltileri Henry yasasna uyarlar. Bu zeltilerin Henry
yasas sabitleri eitli scaklklarda aada verilmitir.
Scaklk (oC)
Henry sabiti (bar)
20
0.73
25
0.96
30
1.23
35
1.55
Bu scaklk aralnda amonyan suda sourulma (znme) ss nedir ?

zm :
(4-4) denkleminin her iki tarafnn logaritmas alnrsa,
ln H A = ln C
H s
RT
log H A = log C
veya,
H s
2.303 RT
elde olunur.
77
H s
Buradan log HA 1 / T ye kar grafie alndnda eimin = 2.303 R
t (oC)
20
1 1
(K )
T
0.2
0.00341
olaca anlalr.
25
30
35
0.00335
0.00330
0.003247
HA (bar)
0.73
0.96
1.23
1.55
log HA
-0.137
-0.018
0.090
0.190
log H A
. y
0.
0.
0.1
.0
-0.1 0.003243
-0.2
tg = -tg
0.0033
1
( K 1 )
T
0.0034
0.003345
.0
Eim = tg =
znme ss
0.2
y
=
= 1 906.8 olacandan,
x
(3.345 3.243) * 10 3
Hs = - (-1960.8)(2.303)(8.314) = 37 544 kJ / k-mol A
bulunur.
4.3 zc Seimi: Eer sourulma ilemi belli bir gazn belli bir zcdeki
zeltisini retmeye (rnein amonyan sudaki zeltisi gibi) ynelik deilse, ilem
iin ok sayda zc sz konusu olabilir. Bu durumda bu potansiyel zclerden en
uygununun seimi nem kazanr. Sourulma ileminde kullanlan zc genelde daha
sonraki ayrma ileminde geri kazanlp yeniden kullanlr. Yani zc kullanm bir
defa ile snrl deildir. Bu gibi durumlarda en uygun zcy semek iin potansiyel
zclerin aada belirtilen zelliklerine bakmak gerekir: 1) Gazn znrl: bir
gazn bir zcde znrl ne kadar yksekse ilem iin gerekli zc miktarda
o denli az olacandan potansiyel zcler arasndan gazn znrlnn en
yksek olduu zc seilmelidir. Burada znrlkler karlatrlrken mol deil
ktle birimleri ile allmaldr. Mol olarak yksek olan znrlk, byk molekl
arl nedeniyle pek ala dk ktle znrl demek olabilir. 2) zcnn
uuculuu: sourma cihazn terkeden sourulmam gaz (inert gaz) alma
scaklnda zc buhar ile doymutur. Dolaysyla eer zcnn buhar basnc
alma scaklnda yksekse bu nemli miktarda zc kaybna neden olabilecei
gibi inert gazn atmosfere atlmas durumunda (bu genellikle byledir) evre kirliliine
78
de neden olur. Bunlar nlemek veya en aza indirmek iin potansiyel zcler
arasndan buhar basnc dk olann (uuculuu az olan) semek gerektii anlalr.
3) zcnn andrcl: seilecek zc ucuz olan ve yaygn olarak kullanlan
cihaz yapm malzemelerini kolayca andrmamaldr. Aksi taktirde cihaz ya sk sk
yenilemek veya bu zcnn andrmasna direnli daha pahal malzemeden yapmak
gerekir. 4) zcnn viskozitesi: svlarn viskozitesi ktle ve s aktarm
katsaylarn etkiledii gibi, onlarn pompalanma masraflarn da etkiler. Ktle ve s
aktarm katsaylarn ieren genelletirilmi denklemlere bakldnda yksek sv
viskozitelerinin bu her iki katsayy da olumsuz etkiledii grlr. Dk aktarm
katsaylar dk aktarm hzlar demek olduundan cihaz boyutlar da byk olmak
mecburiyetindedir. Bu bakmdan zcnn viskozitesi olabildiince dk olmaldr.
Bu ileride grlecek olan tama kriteryas iin de nemlidir. 5) zcnn maliyeti:
sourulma ilemlerinde her nekadar zc geri kazanlp yeniden kullanlrsa da
kanlmaz olarak zc kayplar olacaktr (nerelerde?). Gerek ilk maliyeti drmek
gerekse kayplar nedeniyle ilave olunacak zc giderlerini belli bir seviyede tutmak
iin potansiyel zcler iinden birim maliyeti en dk olan seme yoluna
gidilmelidir. 6) Yukarda saylan bu be ana hususun yannda bunlara ilaveten
zclerin, zehirli olup olmadklar, kolayca ate alp almadklar, dk donma
scaklklarna sahip olup olmadklar ve nihayet-ilemler sresince bir stlp bir
soutulacaklarndan-kimyasal bakmdan kararl olup olmadklarna da baklmaldr.
rnek-4.3) Sourma scaklnn seimi
Benzenin hava ile oksidasyonu ile maleik anhidrit (MAN) retiminde, MAN reaktr k gazndan
kazanmak iin yeni bir yntem dnlmektedir. Bu ynteme gre reaktr terk eden ve arlka
yzde 3.5 MAN buhar (geri kalan hava kabul edilebilir) ieren gaz karm 760 mmHg basncnda
alan bir sourma kolonunda dibtil fitalat zgeni (k.n.=340 oC, MB=278) ile ykanacaktr.
Aada verilen 5 deiik sourma scaklnda kazanlacak her bir ton MAN iin solvent kaybn
hesaplaynz. Kolonda MAN n tamamnn kazanldn ve kolonu terk eden inert gazn(hava) zgen
buhar ile doymu olduunu kabul ediniz. Sourma scaklklar: 25, 50, 100, 150, 200 oC dir. Dibtil
fitalatn bu scaklklardaki buhar basnlar sra ile: 2.5*10-5; 4.8*10-4; 0.044; 1.07 ve 11.52 mmHg
dr.
zm:
Sourma kolonuna giren gaz arlka yzde 3.5 MAN ierdiine gre, ton MAN bana hava miktar,
mc= (96.5)(1 000)/3.5 = 27 571.4 kg veya nc= 27 571.4/29 = 950.7 k-mol
olur.
Buna gre sourma kolonuna terk eden inert gazdaki dibtil fitalat buhar miktar (mB) yle
hesaplanr:
p oB
yB =
P
n B p oB
=
nT
P
Bu denklemlerden,
nB = nc
pc
P
p oB + p c = P
n c pc
=
nT P
nB + nc = nT
yc =
p oB
P p oB
veya,
79
mB = M Bn c
p oB
p oB
p oB
264
294
.
6
(
278
)(
950
.
7
)
=
=
760 p oB
760 p oB
P p oB
elde olunur.
Her bir scaklktaki mB deerini yukardaki denklemden hesaplayarak ve sourma kolonunu terk eden
gazn younluunu ideal gaz yasasndan bularak, aadaki tablo oluturulmutur.
t(oC)
100
150
200
4.8*10-4
0.044
1.07
11.52
0.0087
0.167
15.30
372.62
4 067.7
G (kg/m3)
1.187
1.10
0.95
0.84
0.84
Doz (mg/m3)
0.375
6.7
527.2
11 252.4
p oB (mmHg)
mB (
kg dibf
ton MAN
25
50
2.5*10-5
123 928
Tablodan grld zere, yksek sourma scaklklarnda dikkate deer derecede zc kayb olur.
Bu sadece parasal kayba deil ayni zamanda hava kirliliine de neden olur. Dibtil fitalatn
atmosferde msaade edilen maksimum miktar 5 mg/m3 olduundan, sourma scaklnn 50 oC nin
altnda tutulmas gerektii ortaya kar.
4.4 Sourma lemleri: Endstride gerekletirilen sourma ilemleri, temas eden

gaz ve sv fazlarn temas ekline gre balca iki temel gruba ayrlrlar. Bir grup
ilemde sv ve gaz fazlar cihaza giriten ka kadar birbiri ile devaml temas halinde
bulunurlar, dolaysyla gazdan svya olan ktle aktarm cihaz iinde her noktada
gerekleir. Bu tr ilemlere biz devaml temasl ilem deriz ve bu tr ilemin
gerekletii cihaz da devaml temasl cihaz olarak adlandrrz. Islak eperli kolonlar,
pskrtmeli kolonlar ve dolgulu kolonlar tipik devaml temasl cihazlardr. Dier bir
grup ilemde ise gaz ve sv fazlar cihaz iinde yer alan belli blmelerde birbirleri ile
temas ederler, dolaysyla gazdan svya ktle aktarm bu blmelerde cereyan eder.
Bir blmede belli bir sre temas eden iki faz daha sonra birbirlerinden ayrlarak ayr
ayr kanallardan bir stteki ve bir alttaki blmelere geerler. Bu gei esnasnda iki
faz birbirleri ile temas etmediklerinden ktle aktarm da gereklemez. Blmeler
kademe genel ad ile adlandrldklarndan bu tr gerekleen ileme de kademeli
temasl ilem denir. Rafl (tepsili) kolon tipik bir kademeli temasl cihazdr.
Srekli rejimde altrlan bu cihazlarda iki faz birbirlerine zt ynlerde akarlar. Gaz
karm dikey kolona alttan, sv zc ise stten girerler. Zt ynl alma
yntemi olarak bilinen bu tr almada ktle aktarmna neden olan itici g kolon
boyunca en etkin biimde kullanlm olur (neden?).
Gaz sourulmas ilemi aada nce devaml temas salayan cihazlarda daha sonrada
kademeli temas salayan cihazlarda ayr ayr incelenecektir.
4.4.1 Devaml Temasl Gaz Sourulmas: Yukarda da deinildii gibi sourma
ilemi devaml temasl bir ilem olarak slak eperli kolonlarda, pskrtmeli
kolonlarda ve nihayet dolgulu kolanlarda gerekletirile bilinir. imdi bunlar srasyla
inceleyelim.
4.4.1.1 Islak eperli Kolon: En basit haliyle dikey bir borudan oluan bu cihazda sv
zc stten, kolonun i yzeyini slatacak bir sv filmi halinde verilirken gaz
karm da alttan verilir. Kolon boyunca ykselen gaz karm aaya doru akan
80
Gaz
A+C
Gaz
A+C
Sv
zc
B
Sv
zc
Soutma svs
Kolon
Soutma svs
Borular
sv filmi
sv filmi
Gvde
Soutma ceketi
Soutma svs
Soutma svs
A
Gaz
A+C
zelti
Gaz
A+C
(a)
zelti
(b)
ek.4.2 Islak eperli kolon : (a) Tek borulu tip, (b) ok borulu tip
sv filmi ile devaml temasta olduundan znebilen gaz bileen (A), gaz
karmndan devaml olarak svya geer. Bu cihazda ktle aktarm alan (sv ile
gazn temas alan) dikey borunun silindirik alandr. Dolaysyla aktarlan gazn
debisini belirlemede nemli olan bu alan boru geometrisi ile snrlandrlmtr. Bu
bakmdan slak eperli kolon; hacim birimi bana den ktle aktarm alan dk
olan bir cihaz olduundan baz zel sourma ilemleri dnda gnmzde pek
kullanlmaz. Bu zel durum, sourulma ssnn byk olduu durumdur. Sourulan A
bileeninin sourulma ss Hs bykse ve bu s cihazdan hzla uzaklatrlmazsa sv
ve gazn scakln artrr bu da sourmay olumsuz ynde etkiler. Yukarda da
deinildii gibi sourma ilemleri dk scaklklarda gerekletirilirler (neden?). te
bu gibi gazlarn sourulmasnda slak eperli sourma kolonunun kullanm son derece
yararl olur. Zira bu durumda kolonun dna geirilecek bir cekette soutma svs
dolatrlarak sourulma ss bu svya aktarlr ve bylece sourulma ortam dk
scaklkta tutulabilir (ek.4.2a). Sourulma ssnn olduka byk olduu durumlarda
geni apl tek bir borudan yaplm kolon yerine, kk apl ok sayda borulardan
(tplerden) oluturulmu ok borulu s deiricisi eklindeki slak eperli cihazlarn
kullanm gerekir (neden?) (ek.4.2b). Dolaysyla bu tip bir sourma kolonunun
dizayn sadece ktle aktarm bakmndan deil, s aktarm bakmnda da
yaplmaldr. Yani gerekli yzey alan (veya bir tbn boyu ve ap belirtilmise
gerekli tp says) hem istenen ktle aktarm iin, hem de s aktarm iin ayr ayr
81
hesaplanmal ve bunlardan byk kan esas alnmaldr (neden?). Ktle aktarm iin
gerekli alan (S) ve dolaysyla tp says (n),
N
(4-5)
S= n dil = A
NA
denkleminden bulunur. Burada di (m) seilen tbn i apn, l(m) ise boyunu
gsterir. k-molA/s olarak A gaznn sourulma hz olan N A deeri giren ve kan gaz
fazlarnn molar ak hzlar (k-mol/s) ve sourulan A bileeninin bu gazlardaki mol
kesirlerinden kolayca hesaplanabilir. A bileeninin gazdan svya olan toplam molar
ktle aktarm aksn gsteren NA ise Blm-3 de anlatlan bilgilerin yardmyla
bulunur.
rnek-4.4) Islak eperli sourma kolonunun dizayn
Hacimce %5 A ieren bir A+C gaz karm 35 C ve 1 bar basnta ters akm prensibine gre alan
bir slak eperli sourma kolonunda sadece A y zebilen bir sv ile ykanacaktr Byk sourma
ss nedeniyle kolon, 6m boyunda ve 25*2 mm apnda borular kullanlarak ok borulu s
deitiricisi eklinde imal edilecektir. Aadaki verilerle kolonu dizayn ediniz:
Gaz ve sv fazlarnn kolona besleme debileri sra ile 25k-mol/saat ve 45 k-mol/saat dir. Gaz kolonu
terk edite hacimce % 0.5 den fazla A iermemelidir. Sistemin denge ilikisi alma artlarnda y*=
0.52 x olarak temsil edilebilir. Burada y ve x A bileeninin gaz ve sv fazlarndaki mol kesirleridir.
Toplam ktle aktarm katsays gaz faz birimleri cinsinden K'y = 6.02 *10-4 k-mol/m2s olarak ifade
olunabilir. A gaznn svda sourulma ss 120*103 kJ/k-molA dr. Boru d yzeyine gre
tanmlanm toplam s aktarm katsays 140 W/m2 K olarak tahmin edilmitir. Boru demeti dnda
sirkle edilecek olan soutma suyunun giri ve k scaklklar 25 C ve 30 oC dir.
G2
zm:
nce G2, L1 ve x1 bulunmaldr.
Toplam ktle denklii:
G1+ L2 = G2 + L1
A bileen denklii :
G1y1 + L2 x2 = G2 y2 + L1x1
Inert C bileen denklii :
Gs= G2 (1 - y2) = G1(1 - y1)
olacandan,
G (1 y1) 25(1 0.05)

=
G2 = 1
= 23.87 k mol/ saat
1 y2
1 0.005
L1= G1+L2-G2=25+45-23.87= 46.13 k-mol / saat
(25)(0.05)+(45)(0.0)=(23.87)(0.005) +(46.13) x1
x1 = 0.0245 olur.
stenen ktle aktarmn gerekletirmek iin
gerekli olan boru says;
N
Si = A = n d i l
NA
y2=0.005
L2= 45 k-mol/sa
x2=0.0
tco=30 oC
l=6 m
tci=25 oC
y1=0.05
G1=25 k-mol/sa
Si=n si dan bulunur.
L1,x1
82
do
Buna gre nce ,
si= dil
dii
N A = G1 y1 G 2 y 2 = (25)(0.05) (23.87)(0.005)
bulunur.
k mol A
4 k mol A
= 1.13
= 3.14 *10
saat
A nn toplam molar aks

ao= dol
boru
K
N A = y ( y y ) ln
y
olacandan,
y1 = ( y1 y1 )
Kolonun dibindeki itici g :
y1 = 0.52 x 1 = 0.52(0.0245) = 0.01274

y1 = (0.05 0.01274) = 0.0373
t
Kolonun tepesindeki itici g :
y 2 = ( y 2 y2 )
y 2 = 0.52 x 2 = 0.52(0.0) = 0.0
Kolon boyunca ortalama itici g:
( y) ln = ( y y ) ln =
y 2 = (0.005 0.0) = 0.005

y1 y 2
0.0373 0.005
=
= 0.0161
ln(y1 / y 2 ) ln(0.0373 / 0.005)
Ky
6.02 *104
k mol A
( y y ) ln =
(0.0161) = 9.69 *106
1
m2 s
y
Bun gre A nn toplam aks :
NA =
Dolaysyla gerekli yzey alan;
Si =
Ve nihayet gerekli boru says; n =
Si
S
32.42
= i =
= 81.9 = 82 bulunur.
s i d i l (0.021)(6)
Gerekli
Is yk:
aktarm
alan
N A 3.14 *10 4
=
= 32.42 m 2
N A 9.69 *10 6
; Ao =
q
U o (T ) ln
Ao= n ao
dr.
q = N A H s = ( 3.14 *104 )(120 *103 ) = 37.68 kJ / s (= kW )
Kolonun dip ve tepesinde s aktarm iin mevcut itici gler: T1= 35-25 = 10 oC, ,T2=35-30 = 5 oC
Kolon boyunca ortalama s aktarm itici gc:
Is aktarm iin gerekli yzey alan A o =
Is aktarm iin gerekli boru says n =
(T) ln =
T1 T2
10 5
=
= 7.2 o C = 7.2 K
ln(T1 / T2 ) ln(10 / 5)
q
37.68 *103
=
= 37.38 m 2 olacandan;
U o (T) ln (140)(7.2)
Ao
Ao
37.38
=
=
= 79.4 = 80 olarak bulunur.
a o d o l (0.025)(6)
Buna gre 82 boru kullanlarak yaplacak slak eperli kolon hem ktle aktarm hem de s aktarm
bakmndan yeterli olacaktr.
4.4.1.2 Pskrtmeli (Sprey) Kolon: Dikey bir borudan oluan bu kolonda; sv

zc kolonun tepesinde bulunan llelerden kk damlalar halinde pskrtlrken
(neden?), gaz karm da kolona alttan girer. Byle oluturulan ok sayda sv
damlac yer ekimi altnda aaya doru derken ykselen gaz karm ile temasa
gelir ve gazda bulunan znebilen A bileeni gazdan svya aktarlr. Kolonun
83
boyunu
(damlann
dme
sresini)
ayarlayarak gazn k deriimi istenen
deere getirile bilinir.Yapm ok basit olan
bu
sourucularn
maalesef
nemli
Sv
hendikaplar vardr. Bunlardan birincisi
datcs
hacim biriminde bulunan ktle aktarm
sv
zc B
alannn (burada ktle aktarm alan nedir?)
ok kk olmasdr. kincisi, sv
sv
damlalarnn bir mddet yol aldktan sonra
kolon
damlalar
birbirlerine
arpp
birbirleri
ile
birlemeleridir (bunun ne gibi olumsuz etkisi
vardr?). Buradan kolon boyunun byk
Gaz
yaplamayaca anlalr. Yksek gaz
A+C
hzlarnda sv damlalarnn daima bir miktar
geriye tanmas (back-mixing) bu cihazn bir
dier
dezeventajdr
(bu
neden
dezevantajdr?). Bu hendikaplarndan dolay
zelti
ilenecek toplam gaz miktarnn ve ayni
zamanda gazdan svya aktarlacak A bileen
miktarnn az olduu (ufak kapasite)
ek.4.3 Pskrtmeli (Sprey) Kolon
durumlar dnda pskrtmeli kolonlar pek
kullanlmazlar.
4.4.1.3 Dolgulu Kolon: Bugn gaz sourulmas endstrisinde en yaygn olarak
kullanlan devaml temasl cihazlar dolgulu kolonlardr. Bu cihazlar isminden de
anlalaca gibi dikey bir kolonun uygun bir dolgu maddesi ile doldurulmasyla elde
olunurlar. Bu kolonlar ilk kez slak eperli kolonun hacim birimindeki ktle aktarm
alann arttrmak maksadyla almalar yapan Alman kimyageri Dr.F.Raschig
tarafndan dnlp kullanlmtr. Raschig bu maksada erimek iin kolonlar inert
kat maddeler ile doldurmutur. Dolgulu kolonda, kolona yukardan verilen ve btn
kesite datlan sv, kolon iinde bulunan tm katlarn (dolgu maddesi) yzeylerini
ince film halinde slatarak boluklardan aaya doru akar. Aadan kolona giren gaz
ise bu boluklardan yukarya doru akarken katlar zerindeki sv filimleri ile temas
eder ve gazda bulunan znebilen A gaz sv tarafndan sourulur. Buradan
anlalaca zere dolgu maddelerinin yzeyleri ktle aktarm alan olarak grev
yaparlar. Bu zelliklerinden dolay dolgulu kolonlar hacim biriminde en yksek ktle
aktarm alanna sahip devaml temasl cihazlar olarak bilinirler ve bundan dolay da
ok yaygn olarak kullanlrlar.
Dolgu maddeleri: Bugn endstride kullanlan ok deiik ekle ve boyuta sahip
dolgu maddeleri vardr. Btn bu dolgu maddelerinde olmas gereken ortak zellikler
yle sralanabilirler: 1) zgl yzey, aP (m2/m3): birim dolgu hacminde bulunan
yzey alan olarak tanmlanan zgl yzey olabildiince byk olmaldr. Zira dolgu
maddesinin tm yzeyleri-eer sv tarafndan slatlabilirlerse- ktle aktarm alan
olarak grev yapacaktrlar. 2) boluk hacim kesri, (m3/m3): birim dolgu hacminde
bulunan boluk hacmi olarak tanmlanan boluk hacim kesri olabildiince byk
olmaldr. Zira sv ve gaz bu boluklardan akacaklardr. nun kk olmas gaz
fazndaki basn dn arttrd gibi, kolonun tama hzn da drr. Bunlardan
Gaz
A+C
84
ilki iletme maliyetini, ikincisi ise yatrm maliyetini arttrr (neden?). 3) inertlik:
alma artlarnda, alma gaz ve svsnda znmeme olarak tanmlanan inertlik,
gerek kolondaki ktle aktarm alannn deimemesi ve gerekse zeltinin yabanc
maddelerle kirletilmemesi bakmndan nemlidir. 4) yapsal salamlk: dolgu
maddesinin; doldurma, boaltma ve st ste yma gibi durumlarda eklini
kaybetmemesi iin belli bir yapsal salamlkta olmas gerekir. 5) maliyet: birok
durumda dolgu maddesinin maliyeti kolonun sabit yatrm maliyetini belirleyen faktr
olduundan dolgu maddesinin birim maliyeti olabildiince dk olmaldr.
Yukarda da deinildii gibi birok firma tarafndan deiik tipte ok sayda dolgu
maddesi gelitirilmitir. Bunlarn bazlar ek.4.4 de gsterilmilerdir. Birinci gurupta
yer alan ve yapm itibariyle en basit ve en ucuz olan Raschig, Lessing, Pall Halkalar
olarak adlandrlanlar esas itibariyle ap boyuna eit ii bo silindirlerdir. kinci
grupta bulunan Berl, Intalox, Torus, Novalox Eyerleri olarak adlandrlanlar daha
komplike bir yapya sahiptirler. Nihayet ince tel veya levhalarn deiik ekillerde
rlmeleri ile elde olunan ve zel durumlarda kullanlan, nispeten daha pahal olan
Montz-Pak, Koch-Flexipac ve Sulzer-Mellapak vs. nc grubu olutururlar. Bu
dolgu maddeleri ok deiik malzemelerden yaplrlar. Seramik, karbon ve eitli
metaller gibi nispeten ar malzemeler yannda, plastik gibi hafif malzemeler de yapm
malzemesi olarak sk sk kullanlr. Yukarda inertlik maddesinde de bahsedildii gibi
belli bir ilem iin yapm malzemesinin seimi nemlidir. Halka ve Eyer tipleri-birok
gaz ve svya inert olmasndan dolay- ounlukla seramik malzemeden yaplr. Dolgu
maddeleri deiik boyutlarda retilirler. Boyutlar kolaylk salama bakmndan
standartlatrlmlardr. Birinci ve ikinci gurupta yer alanlarn yaygn olarak
kullanlan malzeme ve boyutta imal edilenlerinin baz nemli zellikleri Tablo.4.2 de
verilmitir. Daha detayl bilgiler imalatlarn kataloglarndan elde edilir.
nc gurupta yer alan ve genellikle aP ve deerleri dier guruptakilerden ok
byk olan zel dolgu maddeleri, iine yerletirilecek kolonun i apna gre 0.250.50 m boylarnda modller halinde sipari zerine imal edilirler. Byk apl kolonlar
iin bu modller tek para yerine dilimler halinde imal edilirler. Halka goemetrisine
sahip olan dolgu maddeleri kolona ya istifleme ile veyahut daha yaygn olarak
geliigzel doldurma ile yklenirler. kinci grupta yer alanlarn sadece geliigzel
doldurma ile yklenebilecekleri aikardr. zellikle krlgan malzemeden yaplan
dolgu maddelerinin geliigzel yklenmesinde-krlmay minimuma indirmek iinkolon nce su ile doldurulur daha sonra dolgu maddesi stten dklr.
Kolon ii yardmc elemanlar: Bir dolgulu kolonun dizaynnda dolgu maddesi en
nemli hususu oluturursa da en az bunun kadar nemli dier baz yardmc
elemanlara da dikkat etmek gerekir. Bunlar srayla grelim. 1) Dolgu destei:
kolonlarda dolgu destekleri kolonun en altnda ve genelde blm blm ayrlan dolgu
yksekliklerinin herbirisinin altnda yer alrlar. sminden de anlalaca zere grevi
zerlerinde bulunan dolgu maddesini tamaktr. Bu bakmdan dolgu destekleri,
zerlerinde yer alacak dolgu maddesini tayabilecek kadar gl olmaldrlar. Bu
husus zellikle ar malzemeden yaplm dolgu maddeleri taktirinde nemlidir. Dolgu
destekleri bunun yannda gaz ve sv fazlarn geilerinde byk basn dlerinin
olumasna meydan vermeyecek byklkte boluk alan kesirlerine sahip olmal ve
ayni zamanda sv ve gaz fazlarn tm kesite dzgn dalmlarn
engellememelidirler. Bunlar salayacak deiik tipte dolgu destekleri dizayn
85
Raschig Halkalar
Berl Eyerleri
Montz-Pak tip: BSH
Lessing Halkalar
Novalox Eyerleri
Pall Halkalar
Torus Eyerleri
Koch-Flexipac
Intalox Eyerleri
Sulzer-Mellapak
ek.4.4 Baz Dolgu Maddesi Tipleri
86
Tablo 4-2. Geliigzel doldurulmu baz dolgu maddelerinin zellikleri

Dolgu maddesi
Seramik
eper kalnl,mm
Cf
ap , m2/m3
Metal
0.8 mm kalnlk
Cf
ap , m2/m3
1.6 mm kalnlk
Cf
ap , m2/m3
9.5
13
R a s c h
0.8
1 600
0.73
787
1.6
1 000
0.68
508
2.4
580
0.63
364
2.4
380
0.68
328
2.4
255
0.73
262
3
155
0.73
190
700
0.69
774
390
300
0.84
420
170
155
0.88
274
115
0.92
206
220
29
410
0.78
0.73
236
387
P a l l
H a l k a l
137
0.85
186
a r
Plastik
Cf
ap , m2/m3
Metal
Cf
ap , m2/m3
Flexiring
Cf
ap , m2/m3
Hy-pak
Cf
B e
Seramik
Cf
ap , m2/m3
Seramik
Cf
ap , m2/m3
Plastik
Cf
ap , m2/m3
D o l g u b o y u t u, mm
16
19
25
32
i g
H a l k a l
900
0.60
899
I n t
725
0.75
984
330
200
0.78
623
9.5
6
4.8
65 37
95
0.71 0.74 0.78
62
125 92
110
0.87
162
57 32
83
0.90 0.92 0.95
135 103 68
52
0.90
206
25
40
0.91 0.92
128 102
70
0.93
341
48
0.94
206
20
28
0.95 0.96
128 102
78
0.92
341
45
0.94
213
22
28
0.96 0.96
131 115
E y e
45
0.96
r
l
170
0.66
269
E y
145
0.77
335
110
0.69
249
e
r
98
0.775
256
33
0.91
207
76
4.8
125
0.74
148
97
0.87
341
240
0.63
466
l o
38
50
a r
15
18
0.97 0.97
e
45
65
0.75 0.72
144 105
e r i
40
52
0.81 0.79
195 118
22
16
21
0.93 0.94
108 89
87
edilmilerdir. Metal eritlerin, ap kolon i apndan biraz kk bir metal embere,

birbirlerine paralel olarak eit aralklarla kllamasna kaynatlmas ile elde olunan
zgara tipi dolgu destei en basit olandr. Gaz ve svnn, zerinde yer alan ayr ayr
delik veya yarklardan getii ondln tipi dolgu destei ise zellikle byk apl
kolonlarda kullanlr. ek.4.5 de baz dolgu destek tipleri gsterilmitir. 2) Sv
datclar ve Sv yeniden datclar: dolgu maddesinin aP ile gsterilen zgl
ekil 4.5. Dolgu Destek Tipleri

yzeyinin tamamnn ktle aktarm alan olarak grev yapabilmesi bu yzeyin
tmnn sv ile slatlabilmesine baldr. Buradan, svnn kolonun tm kesitine
dzgn olarak datlmasnn ne kadar nemli olduu ortaya kar. Aksi taktirde byk
masraflarla kolona yerletiren dolgu maddesinin kuru kalan ksm, ktle aktarmna bir
88
ek.4.6 Sv Datclar(a,b,c,d,e,f) ve Sv Yeniden Datclar(g,h)
89
katkda bulunmayacaktr. Bunun iin ncelikle kolonun stne, yani svnn verildii
yere bir sv datcs yerletirilmelidir. ok deiik tipte sv datclar
gelitirilmitir. Bunlar: delikli dairesel boru, v- entikli borulu raf, savakl yalak,
kanal-boru tipi datc lardr. Kolonon apna ve sv debisine bal olarak bunlardan
birisi dierine tercih edilebilir. Geliigzel doldurulmu bir kolonda sv, kolononun
stnde ne kadar iyi datlrsa datlsn kolon boyunca yol aldka kolon eperine
yakn blgelerde toplanmaya balar. Kanallama olarak adlandrlan bu olay dolgu
maddesinin younluunun epere yakn blgelerde daha dk olmasndan ileri gelir.
Kanallama, svnn gazdan ayrlmas demek olduundan nlenmesi gereken bir
olgudur. Dolgu maddesinin apnn kolonun i apna oran 1/8 den kkse
kanallama pek nemli deilse de yinede dolgu iine her 5-6 kolon ap mesafede bir,
yeniden sv datclar koymak gerekir. Yeniden sv datclar eper yaknnda
toplanan svy toplayp kolonun kesitine yeniden eit olarak datr. Pratikte kolon
dolgusu, 5-6 kolon apna eit ykseklikte blmler halinde yaplr ve her blmn
dolgu desteinin hemen altna bir adet sv yeniden datcs konur. ek.4.6 da
uygulamada kullanlan sv datclar ve sv yeniden datclarndan bazlar
gsterilmitir. 3) Dolgu bastrcs: zellikle gaz hzlarnn byk olduu kolonlarda
kullanlan dolgu bastrcs kolon dolgu maddesinin gaz ile tanmasn engellemek iin
en st blmedeki dolgunun stne (sv datcsnn altna) konur. Seramik gibi ar
malzemelerden yaplm dolgu maddesi taktirinde dolgu bastrcs dolgu yatann
stnde kolona tutturulmadan serbeste konulabilecei gibi, plastik gibi hafif
malzemelerden yaplm dolgu maddelerinden oluan kolonlarda dolgu bastrcs
kolona tutturulmaldr. Genelde zgara tipi dolgu desteine benzer ekipmanlar bu
maksatla kullanlrlar. ek.4.7 de baz dolgu bastrclar gsterilmitir.
4) Sv zerrelerini tutucu: zellikle yksek gaz hzlarnda kolonu terk eden gaz bir
miktar svy da kk zerreler halinde tar. Bu, zc kaybna neden olabilecei
gibi, evre kirlenmesine de neden olabilir. Bunu engellemek iin sv datcsnn
stne bir adet sv zerrelerini tutucu yerletirilir. Bu maksatla, ok ok ince tellerin
dokunmas veya paketlenmesi ve bir ember iine yerletirilmesi ile elde olunan ve
ek.4.7 d de gsterilen bir plaka ok yaygn olarak kullanlr. Plakann % 98 lik
blm gaz geiine aktr. Labirent eklindeki bu aklklardan gemeye alan
gazda bulunan mikron mertebesindeki sv zerrecikleri bile birbirleri ile temas edip
birleirler ve damlalar halinde yerekimi altnda kolona geri dnerler. Sv
datcsnn zerine yerletirilmi yaklak bir metrelik geliigzel doldurulmu kuru
dolgu maddesi (rnein Raschig halkalar) de bu grevi grebilir. Btn bu yardmc
elemanlar da ieren geliigzel doldurulmu bir dolgulu kolonun dikey kesiti ek.4.8
de gsterilmitir.
4.4.2 Dolgulu Kolonda Gaz Sourulmas: Bir dolgulu kolonda gerekletirilecek
belli bir gaz sourulma ilemi iin gerekli olan dolgu yksekliinin hesab kolon
dizayn admlarnn en nemlisini tekil eder. Sadece bir tek bileenin (A bileeni)
absorpland, sabit scaklkta (izotermal) alan bir dolgulu sourma kolonunda bu
hesabn nasl yaplabilecei burada grlecektir. Bunun iin ek.4.9 da ematik olarak
gsterilen bir dolgulu kolonu gz nne alalm. G ve L ile sra ile gaz ve sv
fazlarnn toplam molar ak hzlarn (k-mol/s) gsterelim. Bu deerler kolon
boyunca deiime urayacaklarndan (neden?); G1, L1 ile bunlarn kolonun dibindeki,
G2, L2 ile kolonun tepesindeki deerlerini gsterelim. G ve L ise bunlarn kolon
90
ek.4.7. Dolgu Bastrclar(a,b,c) ve Sv Zerreleri Tutucusu(d)

iinde herhangi bir kesitteki deerlerini gsterirler. x ve y ile A gaznn sra ile sv ve
gaz fazlarndaki mol kesirlerini gsterecek olursak benzer ekilde x1, x2 sra ile
kolonun dip ve tepesindeki svlarda A bileeninin mol kesirlerini, y1,y2 ise sra ile
buralardaki gazlardaki A bileeninin mol kesirlerini gsterirler. Gaz ve sv fazlarnn
toplam molar ak hzlar kolon boyunca deiirlerse de Gs ve Ls ile gsterilen inert
gaz bileenin ve zc svsnn molar ak hzlar (k-mol/s) kolon boyunca sabit
kalrlar (neden?). imdi kolon boyunca toplam madde ve bileen A denkliklerini
yazalm. Yatkn halde kolona giren toplam madde miktar kolondan kan madde
miktarna eit olacandan,
G1 + L2 = G2 + L1
(4-6)
yazlabilir. Benzer ekilde yatkn halde kolona giren A bileen miktar kolondan
kan A bileen miktarna eit olacandan,
G1 y1 + L2 x2 = G2 y2 + L1 x1
(4-7)
yazlr. Gaz ve svnn inert bileenleri iinse,
Gs = G1(1-y1) = G(1-y) = G2(1-y2)
Ls = L1(1-x1) = L(1-x) = L2(1-x2)
(4-8)
91
G2,y2
Dolgu destei
L2,x2
2
h=z
dh
L,x
sv
G,y
h=0
gaz
G1,y1
L1,x1
ek.4.8 Dolgulu bir kolonun dikine kesiti
ek.4.9 Dolgulu kolonun ematik

gsterimi
yazlabilir. Yukarda tm kolon boyunca yazlan madde denklikleri bu defa kolunun

tepesi ile herhangi bir kesiti arasnda yazlacak olurlarsa, toplam madde denklii:
G + L2 = G2 + L
(4-9)
Bileen A denklii ise,
G y + L2 x2 = G2 y2 + L x
(4-10)
olurlar. Bu son denklemden y zlecek olursa,

y=
G y L2 x 2
L
x+ 2 2
G
G
(4-11)
92
ele geer. Bu denklem iletme izgisi denklemi olarak adlandrlr. Bu denklem

grld gibi kolonun herhangi bir kesitindeki gazn deriimi ile bu kesitteki svnn
deriimi arasndaki ilikiyi verir. Dolaysyla kolon iin bu denklem yazlmsa, biz
kolonun herhangi bir kesitinde rnein gaz faznn deriimini biliyorsak o kesitteki sv
faznn deriimini bu denklemden kolayca bulabiliriz. (4-11) denklemi
xydiyagramnda T(x2,y2) ve D(x1,y1) noktalar ile snrlanan ve eimi L/G olan bir eri
ile temsil olunur (neden?) (ek.4.10a). Eer sv ve gaz fazlarmz birer seyreltik
zeltiyseler, o taktirde G1 G 2 G = sabit ve L1 L 2 L =sabit olacaklarndan (4-11)
denklemi,
y=
L
L
x + y2 x 2
G
G
(4-12)
eklini alr. Bu denklemin xy-diyagramnda yine T ve D noktalar ile snrlanan bir

doru ile temsil olunaca kolayca grlr (neden?) (ek.4.10b). Grld zere
iletme izgisi seyreltik zeltiler durumunda iletme dorusu halini alr. Eer gaz ve
sv zeltileri (karmlar) seyreltik deillerse iletme ilikisi olarak adlandracamz
kolonun herhangi bir kesitindeki gaz ve sv fazlarnn deriimleri arasndaki ilikiyi
veren denklemin (denklem-4.11) xy-diyagramnda bir eri ile temsil edilebileceini
grdk. Erinin izimi dorunun iziminden daha zor olduundan biz bu durumda da
iletme ilikisinin dorusal olarak temsilini salayabiliriz. Bunun iin G, L, G2, L2 nin
deerleri (4-8) denklemlerinden alnp (4-11) denkleminde yerlerine konulacak
y=
olurlarsa,
L s /(1 x )
G y /(1 y 2 ) L s x 2 /(1 x 2 )
x+ s 2
G s /(1 y)
G s /(1 y)
ve buradan
da,
Y=
L
Ls
X + Y2 s X 2
Gs
Gs
(4-13)
denklemi ele geer.

y
denklem(4-11)
y1
y2
y1
eim=L/Gsbt
y2
x2
x1
denklem(4-12)
denklem(4-13)
Y1
Y2
eim=L/G=sbt
x1
x2
eim=Ls/Gs =sbt
X2
X1
ek.4.10 letme ilikilerinin grafik zerinde gsterilmeleri
93
Burada Y= y/(1-y) ve X = x /(1-x) ile tanmlanan ve gaz ve sv fazlarnda mol

oranlar olarak adlandrlan yeni bir deriim ifade terimleridir. Y; gaz fazndaki A
bileeninin mol miktarnn bu fazda bulunan dier bileenin (ki bu inert gaz dr) mol
miktarna orann, X ise; sv faznda bulunan A bileeninin mol miktarnn bu fazda
bulunan dier bileenin (ki bu bileen sv zcdir) mol miktarna oran olarak
tanmlanrlar. Grld zere (4-13) denklemi XY-diyagramnda T(X2,Y2) ve
D(X1,Y1) noktalar ile snrl ve eimi Ls/Gs olan bir doru ile temsil olunur (neden?)
(ek.4.6c). Grld zere mol kesirleri ve fazlarn toplam molar ak hzlar yerine,
mol oranlar ve fazlarn inert bileenlerinin molar ak hzlar ile almakla; iletme
ilikisi dorusallatrlmtr. zet olarak sourulma ileminde gaz ve sv fazlarmz
seyreltikseler (yani x 0.05 ve y 0.05 iseler) biz denklem (4-12) ile, yok eer
fazlarmz deriikseler denklem (4-13) ile alrz. Kolon iin iletme ilikisini
dorusal denklem halinde yazdktan sonra imdi de kolonun dolgu yksekliini
hesaplamada kullanlacak olan denklemi tretmeye balayabiliriz. Bunun iin kolonun
dolgusu iinde dh yksekliinde ve dv hacminde bir diferensiyel hacmi gz nne
alalm. (Ac bo kolonun kesit alann gstermek zere dv = Ac dh dir). Bu diferansiyel
hacim boyunca yatkn halde gaz faznn kaybettii A bileen miktar (k-molA/s) sv
faznn kazand A bileen miktarna eit olacandan, A bileen denklii olarak,
-d(G y) = d(L x) = NA dS
(4-14)
yazlabilir. Burada NA gaz fazndan sv fazna aktarlan A bileeninin toplam molar

ktle aktarm aksdr (k-molA/m2s). dS ise bu diferensiyel hacimde bulunan ktle
aktarm alann gsterir. Eer bir av (m2/m3) ile dolgulu kolonun birim hacminde
bulunan ktle aktarm alan tanmlanacak olursa, dS = av Ac dh
yazlabilir.
Grld zere burada ap deil av alnmtr. Zira ap sadece dolgu maddesine bal
bir geometrik byklk iken av ise buna ilaveten dolgunun slanmasna da bal olan
bir byklktr. potansiyel olarak var olan
ap slatlmad srece av ye
dnmemektedir. Kolonun dolgu maddesi ile yeknesak olarak doldurulduunu ve sv
ve gaz dalmlarnn kolonun her yerinde ayn olduunu varsayarsak (ki bunlar byle
olmaldrlar) av nin kolon boyunca deimediini kabul edebiliriz. dS nin deeri (4-14)
de yerine konur ve dh zlrse,
z
G 2 y2
z = dh =
G1 y1
d (G y)
=
NA Ac a v
L1 x1
d(L x )
N A a
A c v
(4-15)
L2 x 2
elde olunur. Gerekte bu denklemler bir dolgulu kolonda G ve L fazlar arasnda

gerekleen btn ktle aktarm ilemleri iin geerli olan genel denklemlerdir.
Denklemlerde yer alan NA nn deiik ktle aktarm ilemleri iin deiik yazlmlar
ile zmde farkllklar oluur. Gaz sourulmasnda A bileeni her iki fazda da
durgun ikinci bileen iinde aktarlr. Buna gre Bl.3 den ; denklemlerdeki NA yerine;
NA =
k y
(1 y) i ln
(y yi ) =
K y
k x
K x
=
( x x ) (4-16)
(x i x) =
(
y
y
)
(1 x ) i ln
(1 x ) ln
(1 y) ln
94
denklemlerinden uygun olanlarnn yazlaca anlalr. Dier taraftan,

G y
y
G s dy
G dy
=
d(G y) = d s = G s d
2 =
1 y
1 y
1 y (1 y)
ve
L dx
L dx
Ls x
x
= L s d
= s 2 =
1 x
1 x (1 x )
1 x
d(L x) = d
(4-17)
olduklarndan, bunlar (4-16) denklemindeki deerlerle birlikte (4-15) denkleminde

yerlerine konur, sabit olan Ac, av yannda k y , K y G1.0 , k x , K x L1.0 olduklar
kabul edilip G / k y sabit, G / K y sabit, L / k x sabit , L / K x sabit olarak entegral
dna alnrlarsa, (genelletirilmi ktle aktarm denklemlerine baklrsa gerekte
k y , K y G 0.8 ve k x , K x L0.8 olduklar grlrler burada stleri 1.0 almakla byk
hata yaplmaz.)
y1
x1
y2
x2
y1
x1
G
L
(1 y) i ln dy
(1 x ) i ln dx
z=
=
k y a v A c (1 y)( y y i )
k x a v A c
(1 x )( x i x )
(1 y) ln dy
(1 x ) ln dx
G
L
=
=
K y a v A c (1 y)( y y )
K x a v A c (1 x )( x x )
(4-18)
x2
y2
elde olunurlar. Bu denklemlerdeki entegral dndaki guruplar srasyla, HG, HL, HOG,
HOL ile, entegral terimleri ise yine sra ile NG, NL, NOG, NOL ile gsterilip; denklemler
HG =
G
k y a v A c
HL =
Bir gaz aktarm biriminin

ykseklii
L
k x a v A c
Bir sv aktarm biriminin

ykseklii
HOG =
G
K y a v A c
Bir toplam gaz aktarm biriminin

ykseklii
y1
x1
y1
y2
x2
y2
L
(4-19)
K x a v A c
Bir toplam sv aktarm biriminin

ykseklii
x1
(1
(1 x ) ln dx
dy
(1 y) i ln dy
(1 x ) i ln dx
NG=
NOL=
NL=
NOG=
(1 y)( y y i )
(1 x )( x i x )
(1 y)( y y )
(1 x )( x x )
Gaz aktarm birimi says
ksaca,
Sv aktarm birimi says
y) ln
HOL =
Gaz toplam aktarm birimi says
z = HG NG = HL NL = HOG NOG = HOL NOL
x2
Sv toplam aktarm birimi says
(4-20)
eklinde yazlr. z nin hesabnda eldeki verilere gre bu denklemdeki herhangi bir ift
kullanlabilir. N ler aktarm birimi says, H lar ise bir aktarm biriminin ykseklii
olarak adlandrlrlar. Dolaysyla bir fazn deriiminde belirtilen deiiklii yapmak
95
iin (rnein bu G faz iin y1 den y2 dir) gerekli olan dolgu ykseklii,z ; bu
deriim deiiklii iin gerekli olan aktarm birim says (bu G faz iin NG veya NOG
dir) ile bir aktarm biriminin yksekliinin (bu NG iin HG ve NOG iin HOG dir)
arpmna eittir. N lerin boyutsuz H larn ise uzunluk boyutunda olduuna dikkat
ediniz. Burada hemen yeri gelmiken (4-20) denkleminin soyulma ileminde de
kullanlabileceini belirtmemiz gerekir. Zira soyulma ileminde de sv ve gaz
fazlarnda A bileeni, durgun dier bileenler iinde aktarlr. Yalnz burada A
bileeninin aktarm yn svdan gaza doru olduundan sadece N li terimlerde itici
gler sra ile (yi-y), (x-xi), (y*-y) ve (x-x*) ekillerinde yazlmaldrlar.
4.4.2.1 Aktarm Birim Saylarnn Hesaplanmas: N deerleri belirtilen entegralleri
yapmakla elde olunurlar. Yalnz bu entegraller; rnein y ile yi veya x ile xi
arasndaki ilikiler fonksiyonel olarak ifade edilemedii durumlarda dorudan
yaplmazlar. Grafiksel integrasyon yntemi bu maksatla yaygn olarak kullanlr.
Grafiksel entegrasyon: Bunun iin nce sistemin alma artlarndaki denge ilikisi
ile iletme ilikisi bir grafik kadna izilirler. Daha sonra T ve D noktalar arasnda
iletme dorusu zerinde keyfi P noktalar seilir (ek.4.11). Eer NG ve NL

P=sbt.
t=sbt.
A bileeninin gazdaki mol kesri, y
y1
D
letme dorusu
Denge erisi
yi
y2
eim= -
k x /(1 x ) i ln
k y /(1 y) i ln
0
0
x2
x* x1
xi
A bileeninin svdaki mol kesri, x
ek.4.11 N deerlerinin grafiksel integrasyonla bulunmas
deerlerinden herhangi birisi hesaplanacaksa, bu seilen P noktalarndan geen ve

eimleri
k x /(1 x ) i ln
olan dorular snama-yanlma ile izilerek M noktalar tesbit
k y /(1 y) i ln
olunur (baknz Bl.3 e). Seilecek P noktalarnn says zmde istenen hassasiyete
baldr. Eer NG hesaplanacaksa P ve M noktalarnn ordinat deerleri (yani y ve yi
ler), NL deerleri hesaplanacaksa absis deerleri (yani x ve xi ler) okunup bu
deerlerle aada gsterildii gibi tablolar oluturulur (tabloda sadece NG yi
hesaplayacak deerler gsterilmilerdir). Soyulma ileminde iletme dorusunun
96
denge erisinin altnda olacana dikkat ediniz (neden?). Daha sonra tablonun son
stnundaki deerler ilk stnundaki deerlere kar bir milimetrik kada alnr.
izilen eri ile absis ekseni arasnda kalan alan; y1 , y2 limitleri arasnda NG yi verir.
NOG ve NOL nin hesab daha kolaydr. Zira bu durumda PM dorularnn izimine
gerek olmadndan snama-yanlmaya da gerek yoktur. NOG hesabnda E noktalarnn
ordinatlarna (yani y* lara), NOL nin hesabnda S noktalarnn absis deerlerine (yani x*
lara) ihtiya vardr.
se grafikten oku
yi
y1
y2
(1-y) (1-yi) (y-yi) (1-y)iln (1-y)iln/(1-y)(y-yi)
Seyreltik zeltiler: Seyreltik zeltiler taktirinde 1 in yannda x ve y deerleri

ihmal edilebileceklerinden (neden?) entegral terimleri sadeleir ve analitik zmler
elde olunabilirler. rnein NOG gz nne alnrsa (1 y) ln /(1 y) 1 olacandan,
y1
dy
N OG =
y y
(4-21)
y2
olur. Eer denge ilikisi alma aral olan x1 , x2 aralnda, m ve n birer sabiti
gstermek zere,
y* = mx + n
(4-22)
eklinde ifade olunur ve seyreltik zeltiler durumunda iletme ilikisinin,
y=
L
L
x + y2 x 2
G
G
(4-12)
ile verilecei hatrlanrsa, Bu son iki denklem arasnda x in yok edilmesi ile elde
olunacak,
y =
mG
( y y 2 ) + mx 2 + n
L
(4-23)
denkleminin (4-21) denkleminde yerine konmas ile,
97
y1
N OG =
y2
y1
=
mG
y
( y y 2 ) mx 2 n
L
y2
dy
1
mG
1
L
1
mG
1
L
dy
mG
mG
y(1
)+
y 2 mx 2 n
L
L
mG
mG
)+
y 2 mx 2 n
L
L
ln
mG
mG
y 2 (1
) +
y 2 mx 2 n
L
L
y1 (1
mG
( y 1 y 2 ) + mx 2 + n
y1
L
ln
y 2 (mx 2 + n )
( y y )1
1
ln
mG
( y y )2
1
L
(4-24)
elde olunur. (4-23) denklemini tepe koullarnda yazp buradan ( y1 y 2 ) zlrse

[(mx2 + n ) = y 2 olduuna dikkat ediniz.] ; ( y1 y 2 ) =
da,
y y 2 ( y y )1 ( y y ) 2
mG
= 1 1
=
L
y1 y 2
( y1 y 2 )
mG
( y1 y 2 )
L
ve buradan
yazlabileceinden nihayet
(4-24) denklemi,
NOG =
ekline basitleir. Burada
y1 y 2
(4-25)
( y y ) ln,1,2
( y y ) ln,1, 2 =
( y y )1 ( y y ) 2
ln ( y y )1 /( y y ) 2
olduuna dikkat
ediniz. Buradan gaz faz toplam ktle aktarm birim says NOG ; gaz faz
deriiminde yaratlmak istenen farkn (y1-y2), kolonun dip ve tepesindeki toplam itici
glerin logaritmik ortalamasna blnmesi ile elde olunur sonucu kar. Eer
sistem Henry yasasna uyarsa bu taktirde denge ilikisi, y*= mx eklinde
verilebileceinden, NOG nin bu durumda,
N OG =
y mx 2
1
1
ln 1
(1 1 / A) +
1 1/ A
A
y 2 mx 2
olaca kolayca gsterilebilinir. Denklemde A ; A =
L/G
m
(4-26)
ile tanmlanan ve adna
sourulma faktr denilen bir sabittir. Soyulma ileminde ise S , S = 1/A ile
tanmlanan ve soyulma faktr denilen bir sabiti gstermek zere, NOL iin benzer
bir denklem,
x y1 / m
1
ln 2
(1 1 / S) +
x y1 / m
S
N OL = 1
1 1/ S
(4-27)
98
olarak elde olunur.

Aktarm Birim Saylarnn izimle Bulunmalar (Baker Yntemi): (4-21)
denklemi bize, gazn deriiminde gerekleen deiimin (bu y1-y2 dir.) , bu
deiimin olumasna neden olan toplam itici gce ( bu y-y* dir.) eit olas halinde bir
adet gaz faz toplam ktle aktarm biriminin oluacan gsterir.
Yani (y1-y2) = (y-y*) ise NOG =1 dir.
y
D
y1
P=sbt
t=sbt
iletme erisi
denge erisi
yR
yH
y2
yI
arablme hatt
R
H
T
E
I
0
0
x2
x1
ek.4.12 Baker yntemini kullanarak aktarm birim saylarnn izimle bulunmas

Bu gerekten yola kan Baker,
gerekli transfer birim saylarnn izimle
bulunabileceini gstermitir. Bunun iin nce denge ve iletme ilikileri alma
artlarnda bir milimetrik kada izilirler (ek.4.12). Daha sonra eer NOG
hesaplanacaksa, iletme dorusu ile denge erisi arasndaki dikey mesafeleri eit iki
paraya blen bir arablme hatt (ekilde bu CK ile gsterilmitir) izilir. Daha
sonra kolonun bir ucundan (rnein tepesinden) balanarak absise paralel, TE = EF
olacak ekilde TF dorusu izilir. Sonra F noktasndan iletme dorusunu kesinceye
kadar ordinata paralel izilir. Eer HI = FR olduu gsterile bilinirse oluan TFR dik
genin bir adet gaz faz toplam ktle aktarm birimini temsil ettii anlalr. Zira eer
HI = FR ise gazn deriiminde gereklemi olan deiiklik, yR-y2, bu deriim
deiikliine neden olan, yH-yI ye eittir. TEH geni ile TFR genleri benzer
genlerdir (neden?). Buradan TE/TF = HE/FR yazlabilir. Dier taraftan izimden
dolay TF = 2TE olduundan FR = 2HE olur. Arablme dorusunun zelliinden
2HE = HI olacandan FR = HI bulunur. Demekki TFR geni bir aktarm birimini
temsil eder. izime bu ekilde D noktasna eriinceye kadar devam olunursa gazn
deriimini y1 den y2 ye drmek iin ka tane ktle aktarm birim saysnn gerektii
izimle bulunmu olur. ekilde bunun hemen hemen 4 adet olduu grlr. NOL nin
99
bu yntemle bulunmasnda, ara blme hatt iletme dorusu ile denge erisi arasndaki
yatay mesafeleri iki eit ksma blecek ekilde izilerek yaplr.
rnek-4.5 Aktarm birim saysnn hesab
Hacimce 3 % aseton ieren hava, aseton ieriini hacimce 0.5 % e drmek iin 1 bar ve 25 oC de
zt ynl akm prensibine gre alan bir dolgulu kolonda su ile ykanacaktr. Gaz ve suyun kolona
giri debileri sra ile 300 k-mol/saat ve 690 k-mol/saat tir.
a) letme dorusu denklemini yaznz,
b) Kolonu terk eden sv zeltisinin deriimini arlk yzdesi olarak hesaplaynz,
c) Asetonun kazanlma yzdesini hesaplaynz,
d) Gaz faz toplam transfer birim saysn bulunuz.
alma koullarnda asetonun hava ve su arasnda denge dalm y*=2.2 x olarak verilebilir. Burada
y ve x asetonun gaz ve svdaki mol kesirleridir.
zm :
Kabul : zeltiler seyreltiktir.
a) Denklem(4-12) seyreltik zeltilerin iletme dorusu
denklemi olduundan,
690
690
(0.0)
x + 0.005
y=
300
300
y = 2.3 x + 0.005 elde olunur.
y2=0.005
L=690 k-mol/sa
2
x2=0
G=300 k-mol/sa
b) letme dorusu denklemi kolonun dibinde yazlacak olursa,;

y 1 = 2.3 x 1 + 0.005
y 0.05 0.03 0.005
buradan,
x1 = 1
=
= 0.0109 ele geer.
2.3
2.3
Bu sonutan zeltilerin seyreltik olduu kabulnn geerli olduu

anlalr..
Sourulan aseton : L(x1-x2)= 690(0.0109-0.0)= 7.51 k-mol/saat
Kolonu terk eden sv zeltisinin debisi,
L& = (690 )(18) + (7.51)(58) = 12 855 .6 kg / saat olacandan,
zeltideki asetonun arlk kesri; w.100 = (7.51)(58) .100 = 3.39 %
12 855.6
7
.
51
c) Asetonun yzdesel kazanm =
.100 = % 83.4
(300)(0.03)
y1=0.03
x1=?
olur.
d) zeltiler seyreltik olduklarndan denklem (4-21) veya (4-25) kullanlabilir. Denklem (4-21) den,
0.03
0.03
0.03
dy
dy
dy
dy
=
=
=
=
y y y
0.005 y 2.2 x y 2.2( y 0.005 ) 0.005 0.0435 y + 0.0048
0.005
2.3
1
(0.0435)(0.03) + 0.0048
elde olunur.
=
ln
= 4.51
0.0435 (0.0435)(0.005) + 0.0048
y1
N OG
4.4.2.2 Aktarm Birimlerinin Yksekliklerinin Hesab: Gerekli aktarm birim

saylar bu ekilde hesaplandktan sonra kolon dolgu yksekliini bulabilmek iin bir
aktarm birim yksekliinin hesaplanmas gerekir. Bunlar tanm denklemlerinde
[( 4-19) denklemleri] ilgili terimlerin deerlerini yerlerine koyarak yaplabilirlerse de,
100
pratikte byle yaplmazlar. Zira H terimleri grld zere deneyle bulunan ktle
aktarm katsaylar ile birim hacimdeki ktle aktarm alanlarn birlikte ierirler.
Genelde bu iki terimin arpm ile oluan guruplar -oluan gurubun boyutundan dolay
hacimsel ktle aktarm katsaylar olarak adlandrlrlar ve deneyle birlikte llrler.
Nasl olsa hacimsel ktle aktarm katsaylar H deerlerinin hesaplanmasnda
kullanlacaklarndan deney sonular dorudan H lar cinsinden verilirler. Her ne olursa
olsun H deerlerinin hesab model (pilot) kolonlarda deneyi gerektirirler. HL ve HG
deerlerini genelletirilmi denklemler halinde verebilmek iin birok alma
yaplmtr. HL deerlerinin lmnde O2, N2 gibi suda ok az znen gazlar
model gaz olarak seilmilerdir (neden?). Sonular Sherwood ve Holloway tarafndan
genelletirilip kendi adlar ile bilinen,
H L = a (L / L ) b Sc 0L.5
(4-28)
denklemi olarak verilmilerdir. Burada HL m. olarak bir sv ktle aktarm biriminin
yksekiini, L' sv faznn ktlesel aksn (kg/m2s), L sv faznn viskozitesini
(kg/ms), ScL ise sv faznn Schmidt saysn gsterirler. a ve b dolgu maddesinin tip
ve boyutuna bal olan birer sabittirler. Raschig halkalar ile Berl eyerlerinin ok
kullanlan boyutlar iin a ve b sabitleri Tablo.4.3 de verilmilerdir.
HG nin tayininde ise NH3 gibi suda ok znen gazlarn hava ile karmlar deney
gaz olarak kullanlmlardr (neden?). Yine burada da sonular HG nin fonksiyonu
Tablo 4-3. Sherwood- Holloway denkleminin sabitleri
Dolgu maddesi
mmxmm
Raschig Halkas
9.5x9.5
12.7x12.7
25x25
38x38
50x50
Berl Eyeri
12.7x12.7
25x25
38x38
0.00032
0.00072
0.00235
0.00260
0.00293
0.46
0.35
0.22
0.22
0.22
0.00146
0.00128
0.00137
0.28
0.28
0.28
olarak verilmilerdir. Fellinger tarafndan verilen denklem,

H G = (G ) (L) Sc 0G.5
(4-29)
eklindedir. Burada HG m. olarak bir gaz ktle aktarm biriminin yksekliini, G' ve L'
ise sra ile gaz ve sv fazlarn ktlesel aklarn (kg/m2s), ScG gaz faz Schmidt sayn
gsterirler. , , dolgu maddesinin tip ve boyutuna bal olan sabitlerdir. Yine
Raschig halkas ile Berl eyerlerinin yaygn olarak kullanlan boyutlar iin deerleri
Tabl.4.4 de verilmilerdir. Yukarda verilen denklemler, elimizde alacamz
sistemle llm deerler yoksa ve de deney yapma imkanmz yoksa byk bir
ihtiyatla kullanlmaldrlar. Literatrde bir ok gaz sistemin genellikle Raschig ve Berl
101
eyerleri kullanlak llm H deerleri vardr. ncelikle bunlara bakmak gerekir. Bu

almalarn referanslarn veren bir tablo Perry nin Chemical Engineers Handbook
unda vardr. (4. bask, sayfa 14-35, tablo.14-52). Bazen bir sistem ve dolgu maddesi
iin HL ve HG deerleri bilinebilir ve NOG veya NOL deerleri hesaplanm olduundan
HOG veya HOL deerlerine gereksinim olabilir. HG ve HL deerleri ile HOG ve HOL
arasnda ilikiler yle bulunabilir. Bl.3 de grld zere denge erisinin eiminin
(m) sabit olduu durumdaki bu durum zeltilerin seyreltik olduunu gsterir:
Tablo 4-4. Fellinger denkleminin sabitleri
Dolgu maddesi, mmxmm

Raschig halkas
9.5x9.5
25x25
38x38
50x50
Berl eyerleri
12.7x12.7
25x25
38x38
0.62
0.56
0.69
0.89
0.45
0.32
0.38
0.41
-0.47
-0.51
-0.40
-.045
0.54
0.46
0.65
0.30
0.36
0.32
-0.74
-0.24
-0.45
1
1
m
=
+
K y
k y
k x
(4-30)
yazlabilir. Bu denklemin her bir terimi G/avAc ile arplr, ilaveten sadaki son terim
bir kez de L/L ile arplrsa,
G
G
mG
L
=
+
K y a v A c
k y a v A c
L k x a v A c
elde olunur. Bu denklem, denklem (4-19) ile
karlatrlrsa,
H OG = H G +
mG
HL
L
(4-31)
olaca grlr. Benzer ekilde,

H OL = H L +
L
HG
mG
(4-32)
elde olunabilir (nasl?).

4.4.2.3 Dolgulu Kolonun apnn Hesab: Bir dolgulu kolonun dizaynnda ikinci
adm, belirtilen gaz ve sv yklerine uygun kolon apnn tayini oluturur. Bilindii
zere dolgulu bir kolonda sv ve gaz fazlar dolgu boluklar arasndan birbirlerine zt
ynlerde akarlar. Gaz ile svnn bu ak esnasnda hidrodinamik etkileimi gerekli
kolon apn belirleyen en nemli husustur. Geliigzel doldurulmu effaf bir dolgulu
kolonun (rnein cam kolon); gaz faznda ak esnasnda dolgu boyunca meydana
gelecek basn dn lmeye yarayan bir basn fark ler ile donatldn farz
edelim (bu ne olabilir?). Bu kolona sten sv, alttan da gaz verebilmek iin
zerlerinde birer adet debimetrenin de yer ald iki besleme borusu ile, sv ve gazn
kolondan atlmalarn salayacak iki adet tahliye borusunun da ilave olunduunu
kabul edelim. Bu kolona hi sv beslemezken ara ara artan debilerde herhangi bir gaz
102
(rnein kuru hava) sevk edelim. llen gaz debilerinde gaz faznda meydana gelen
basn dlerini (P) okuyup kaydedelim. Bylece oluturacamz bir tablo
deerleri yardmyla, gazn bo kolon kesit alanna gre hesaplanm hz (uG) nn
logaritmasn, llen basn dlerinin logaritmasna kar bir milimetrik katta
grafie alrsak, ek.4.13 de (1) ile gsterilen doruyu elde ederiz. Dorunun eimi
hesaplanacak olursa bunun 1.8 olduu yani P u1G.8 olduu bulunur. Bu, gazn
3
L2
Log(P)
L3
b
a
uGF
L1
L3>L>L1
1
L=0
Log uG
ek.4.13 Yklenme ve Tama noktalar

dolgu boluklarndan trblansl rejimde aktn gsterir. Eer deneyi, dolgu
maddelerini bir sv (rnein su ) ile slatp tekrarlarsak (dikkat ediniz dolgu maddeleri
sadece slatlp brakld sv kolondan yine akmyor) bir nceki dorunun hemen
zerinde yer alan (neden?) ve ona paralel olan ikinci bir doru (ekilde 2 no.lu doru)
elde ederiz. imdi de deneyimizi kolondan sabit bir debide akan sv varlnda
tekrarlayalm. P uG ilikisinin bir a noktasna kadar ilk iki deneyle ayni olduunu
( pek tabidir ki ayni gaz hznda daha byk basn d llmek kaydyla-neden?)
buluruz. a noktasna kadarki lmler esnasnda kolona bakacak olursak sv ve gaz
fazlarnn birbirlerinden pek etkilenmeden kolondan akp gittiklerini ve birim hacim
dolgu maddesi tarafndan tutulan sv hacmi olarak tanmlanan sv tutulmasnn (Ho)
bu blgede pekte byk olmadn plak gzle bile fark edebiliriz. a noktasndan
itibaren ise dorunun eim deitirip daha dikletii grlr (3 no. lu dorular). Bu
esnada kolona dnp bakacak olursak artan gaz debisi nedeniyle svnn artk kolondan
pek rahat bir ekilde akamadn ve sv tutulmasnn da bir hayli arttn (sv
tutulmasn basite nasl tayin edersiniz?) fark ederiz. a noktasna bu bakmdan
yklenme noktas denir. Gazn debisi daha da arttrlacak olursa dorunun b
noktasnda bir defa daha eim deitirip dikletiini grrz. Bu esnada kolona dnp
bakacak olursak svnn artk aaya doru akamadn gaz tarafndan tanp gaz
k kanalndan atldn grrz (dikkat slanmaynz). Hidrodinamik bir kriz olan
bu nokta (b noktas) tama noktas olarak adlandrlr ve buna neden olan gaz hz ise
(b deki gaz hz) uGF ile gsterilir ve tama hz olarak bilinir. Eer deneyi daha byk
sv debilerinde, L2, L3 (sv debisi yine sabit) tekrarlayacak olursak ayn olgular bu
sefer daha dk gaz hzlarnda gsteren sonular elde ederiz. ok doaldr ki dolgulu
kolon dizaynnda hibir zaman tama olay ile karlalmak istenmez. Bunun iin
alma gaz hzlarnn (uG ler) daima tama hznn altnda seilmelerinin gerektii
103
anlalr. Buradan anlalaca gibi bir hidrodinamik kriz olan tama olaynn ktle
aktarm ile uzaktan yakndan ilikisi yoktur. Yani bu olay sv ve gaz fazlar arasnda
ktle aktarm olup olmamasna bal deildir. Zaten dikkat edilirse deney sistemi
olarak su ve havadan bahsedilmitir. Dolgulu kolonun apn belirlemede son derece
nemli olan tama hzn, herhangi bir dolgu maddesi ve herhangi bir sv gaz ifti ve
debisi iin bulabilmek iin bir genelletirilmi bant elde etmek maksadyla deiik
dolgu maddeleri ile geliigzel doldurulmu kolonlarda deiik sv ve gazlarla ok
sayda deney yaplm sonunda ek.4.14 de gsterilen grafiksel bir bant elde
olunmutur. Tama bants olarak bilinen bu bant grld zere ekilde en st
eri olarak verilmitir. Dolgulu kolon dizaynnda gaz faznda, dolgu boyunca
meydana gelecek olan basn dn hesaplamak da nemli olduundan (neden?)
bunu salamak iin tama erisi yannda, birim dolgu ykseklii bana sabit basn
dlerini veren eriler de ekile ilave edilmilerdir. Burada L& ve G& sra ile sv ve
gaz fazlarnn ktlesel hzlarn (kg/s) , L ve G sv ve gaz fazlarn younluklarn
(kg/m3), L svnn viskozitesini (kg/ms), G' ise gaz faznn ktlesel aksn (kg/m2s)
gsterirler. Tama erisinin ordinatnda
G nn
G F olarak alnaca
unutulmamaldr. Kullanlan dolgu maddesinin tama olay zerine etkisini Cf
parametresi gsterir. Birok dolgu maddesinin Cf
deerleri Tablo.4.2 de
verilmilerdir. ek.4.14 den bulunacak G F deeri gazn younluuna blnerek tama

Tama
Tama
G 2 C f 0L.1
G ( L G )
Gaz faznda
Gaz
GazFaznda
faznda
Basn
basn
d
basn
d
D
Pa/m.
dolgu
2 dolgu
Pa/m.
(N/m )/m
L& G
&
G
G
L
0.5
ek.4.14 Geliigzel doldurulmu bir kolonda tama ve basn dleri

hz uGF elde olunur. Sonra bu hzn belli bir yzdesi alnarak alma hz uG
bulunur. Bu deer, Dc = (4G& / G u G ) 0.5 denkleminde yerine konarak gerekli olan
kolon ap m. olarak hesaplanr. Bazan da kolon apnn, gaz faznda msaade
olunacak maksimum basn dne gre bulunmas istenir. Bu durumda absisten
klan dikin belirtilen basn d erisini kesim noktasnn ordinatndan G'
hesaplanr. Daha sonra A c = G& / G dan kolon kesit alan ve Dc = (4Ac/)0.5 den de
104
gerekli kolon ap hesaplanr. nc gurupta yer alan zel dolgu maddelerinin

kullanld kolon apnn hesab imalatnn verdii kataloglar yardmyla yaplr.
rnein, Montz-Pakn tip: BHS-400 dolgu maddesi ile doldurulacak bir kolonun
apnn hesabnda yapmc firmann kataloundan nce s = (L& / G& )( G / L ) den bir s
parametresinin hesaplanmas sonra srasyla x = - 1.443 s ile tanmlanan x
faktrnn ve FFL = C 0L.5 e x ile verilen tama yk faktrnn hesaplanmas (C
dolgu maddesinin tipine bal bir sabit olup yapmc firma tarafndan tip:BSH-400 iin
bu 0.115 olarak verilmektedir) ve daha sonra da bu FFL nin %70-75 i alnarak Fv
ile gsterilen gerek yk faktrnn bulunmas ve nihayet alma gaz hz uG nin de
uG =Fv / G den hesaplanmas nerilmektedir.
Dolgulu kolonlarda tam verimi elde edebilmek iin dolgu maddesinin her yerde sv ile
tamamen slatlmas gerektii muhtelif vesilelerle vurguland. Yaplan deneylerden,
bunu salamak iin geliigzel doldurulmu bir kolonda, L w = L& / L A c a p ile
tanmlanan slatma orannn 2.10-5 m3/ms den az olmamas gerektii bulunmutur.
Bu, dolgu maddesinin boyutu deitirilerek salanamazsa o taktirde sv
sirklasyonuna bavurmak gerekir. 3. guruba giren dolgu maddeleri ok ok kk
sv debilerinde bile tamamen slatlabildiklerinden bu bakmdan nemli bir avantaja
sahiptirler. Burada yeri gelmiken sv tutulmas Ho ile slatma oran Lw arasnda
Ho = 0.0136 ap L0w.33 ilikisinin olduunu vurgulayalm.
rnek-4.6) Dolgulu kolonun ap ve yksekliinin hesab
rnek-4.4) deki kolon 32*1.6 mm metal Raschig halkalar ile doldurulacaktr. Buna gre;
a) Gaz faznda 1 metre dolgu boyunca 400 N/m2 basn d iin kolon ap ne olmaldr?,
b) Gerekli dolgu ykseklii ne olur?,
c) Minimum slanma artlarnn salanp salanamayacan kontrol ediniz. artlar
salanamyorsa gerekli dzeltmeleri yapnz.
d) Kolonun tama hznn yzde ka ile alacan hesaplaynz.
32*1.6 mm Raschig halkalar ile doldurulmu bir kolonda asetonun su ile sourulmasnda aktarm
birim ykseklikleri deneyle;
G 0 .395
ve
H L = 0.345 L 0.22 olarak bulunmulardr. Burada HG ve HL metre,
H G = 1 . 397
L
G ve L
0 . 417
ise kg/m2s cinsindendir.
zm:
a) Kolon apn, gaz ve sv debilerinin en yksek deerlerde olduklar kolonun dip koullarnda
hesaplamak gerekir.
Kolonun dibinde gazn ortalama molekl arl; M G = (0.97)(29) + (0.03)(58) = 29.87
(1)(29.87)
Dolaysyla younluu;
G =
=1.21 kg / m 3 dir.
(0.083)(273 + 25)
% 3.39 lk aseton zeltisinin 25 oC deki younluk ve viskozitesi yerine ayni scaklktaki suyun
deerleri alnabilir. Bunlar 997 kg/m3 ve 0.894 cP dr.
Sv fazn debisi,
Gaz fazn debisi,
L& = 12 855 .6 kg / saat = 3.57 kg / s
G& = G * M G = (300 )( 29 .87 ) = 8 961 kg / saat = 2 .49 kg / s
olduklarndan,
105
L& G
&
G
G
L
0 .5
3.57 1.21
=
= 0.05
2.49 997 1.21
0 .5
elde olunur. Her 1 metre dolgu ykseklii bana
G 2 c f 0L.1
= 0.08 okunur.Tablo.4.2 den 32*1.6
G ( L G )
mm metal Raschig halkalarnda cf =110 ve ap = 162 m-1 olduundan,
400 N/m2 lik basn dnde ek.4.14 den
0.5
(0.08)(1.21)(997 1.21)
= 1.33 kg / m 2s
G =
3 0.1
(
110
)(
0
.
894
*
10
)
Buna gre gerekli kesit alan,

Gerekli kolon ap ise ,
b)
L =
olarak hesaplanr.
&
G
2.49
=
= 1.872 m 2
G 1.33
0.5
4 * 1.872
Dc =
= 1.55 m olarak bulunur.
Ac =
L&
3.57
=
= 1.91 kg / m 2 s
A c 1.872
HL = (0.345)(1.91)0.22 = 0.398 m
(1.33) 0.395
= 1.194 m
(1.91) 0.417
Denklem (4-31) den,
H OG = 1.194 + (2.2)(1 / 2.3)(0.398) = 1.575 m
Denklem(4-20) den gerekli olan dolgu ykseklii, z = (1.575)(4.51) = 7.10 m
L&
3.57
c) Islanma oran , L W =
=
= 1.18 * 10 5 m 3 / ms
L A c a p (997)(1.872)(162)
H G = (1.397)
olur.
Bu deer tavsiye olunan minimum deer (2*10-5 m3/ms) den ufak olduundan, ya sv sirklasyonuna
veyahutta dolgu maddesinin apnn artrmna gidilmelidir. Birinci seenek itici gc azaltacandan
dolgu yksekliini arttrr. Bu bakmdan ikinci seenek tercih edilir ve 32 mm lik dolgu yerine 50*1.6
mm lik dolgu kullanlrsa,
cf =57 ve ap =103 m-1 olacaklarndan,
0.5
110
G = (1.33)
= 1.85 kg / m 2 s olur.
57
Buna gre yeni kesit alan, AC = 2.49/1.85 = 1.346 m2 ; ve yeni ap, Dc = [(4*1.346)/]0.5 = 1.31 m.
olarak hesaplanrlar. Bu durumda;
yeni
L = 3.57 / 1.346 = 2.65 kg / m 2s , HL = 0.345 (2.65)0.22 = 0.428 m,
H G = (1.397 )
(1.85) 0.395
= 1.186 m
( 2.65) 0.417
HOG= 1.186 + (2.2)(1/ 2.3) (0.428) = 1.595 m ve nihayet z = (1.595)(4.51) = 7.19 m. olur. Gerekte
dolgu ykseklii bundan bir miktar fazla olur. Zira HG ve HL bantlarnn sabitleri bu boyuttaki
dolgu iin daha byktrler.
Bu artlarda slanma oran;
3.57
= 2.58 * 10 5 m 3 / ms olacandan gerekli koullar salanm olur.
LW =
(997)(1.346)(103)
d) ek.4.14 n tama erisinden,
G F 2 c f 0L.1
= 0.28 okunur.
G ( L G )
L& G
&
G
G
L
Dolaysyla,
0 .5
= 0.05
iin,
GF = (0.28 / 0.08) 0.5 (1.85) = 3.46 kg / m2s
G
1.85
.100 =
.100 = 53.5 % olarak bulunur ki buda olduka emniyetli
GF
3.46
alma artlarnn varln gsterir.
ve tama hz yzdesi =
106
4.4.3 Kademeli Temasl Gaz Sourulmas: Yukarda, endstride gerekletirilen

gaz sourulmas ilemlerini iki guruba ayrmtk. Devaml temasl gaz sourulmasn
grdkten sonra imdi de kademeli temasl gaz sourulmas ilemini inceleyelim. En
tipik kademeli temasl cihaz rafl kolon olduundan kademeli temasl sourulma ilemi
rafl kolonlarda incelenecektir.
4.4.3.1 Rafl Kolonda Gaz Sourulmas: Rafl kolonlar silindirik dikey bir borunun
iine belli aralklarla raf veya tepsilerin yatay olarak yerletirilmeleri ile elde olunurlar.
Blm-5 de daha detayl olarak grlecei gibi deiik tiplerde raflar gelitirilmitir.
Ortak zellikleri yle sralanabilir. Raflar; ap, kolon i apndan biraz kk olan
dairesel ince metal levhalardr. (Byk apl kolonlarda bunlar montaj kolayl
nedeniyle tek para deil birka para halinde yaplrlar). Bu dairelerin birer dilimleri
kesilerek atlr ve buraya kiri geniliinde ve nerede ise raflar aras mesafe boyunda
(gerekte ondan 30-40 mm ksa) bir plaka monte edilerek svnn akmas iin bu plaka
ile boru eperi arasnda bir kanal oluturulur (sv tama kanal). Ters tarafta da bir
st rafn sv tama kanalnn izdm kadar bir dilim bo brakldktan sonra rafn
geri kalan alanna gazn akmas iin delikler veya kanallar alr. Eer delikler ufak
apl alrlarsa (3-15mm) bunlarn zerlerine herhangi bir ilave eleman yerletirilmez.
Bu tip rafa delikli raf denir. Dier tiplerde ise alan deliklerin aplar daha byktr
(50-150 mm) ve deliklere gaz sv iinde ufak kabarcklar halinde datmak iin ilave
paralar konur ve raflar buna gre adlandrlrlar (valfl raf, kampanal raf, tnelli
raf vs). Sv tama kanaln oluturmada rafa monte edilen metal plaka raf zerinde
bir miktar (25-150 mm) uzatlarak raf zerinde bir savak oluturulur. Bu savak
sayesinde raf zerinde daima bir sv havuzcuu oluur. Bu husus son derece
nemlidir. Zira gaz ve sv fazlar kolon iinde birbirleri ile sadece raf zerindeki bu
sv havuzcuunda temas ederler ve A bileeni gaz fazndan sv fazna sadece burada
aktarlr. Raflar arasnda gaz ve sv fazlar birbirlerini grmeden ayr ayr kanallardan
bir steki ve bir alttaki rafa akarlar. ekil.4.16a da bir delikli rafl sourulma
kolonunun dikey kesiti gsterilmitir. Rafl kolonlar ematik olarak ek.4.16b deki
gibi gsterilirler. Raflar kolonun tepesinden itibaren numaralandrlrlar, n ile
herhangi bir raf, N ile ise son raf gsterilir. Gerek gaz ve sv fazlarnn toplam ak
hzlar (G ve L ) gerekse bu fazlardaki A bileeninin mol kesirleri (y ve x) raftan rafa
geite deitiklerinden (neden?), herhangi bir raftaki deerleri belirtmek iin bu
deerlere ktklar rafn numaras alt indis olarak verilirler. Buna gre rnein L3 , G3
, x3 , y3 , sra ile 3. raf terk eden sv ve gaz fazlarnn ak hzlar ile bu akmlarda A
bileeninin mol kesirlerini gsterirler. ek.4.16b de gsterilen ematik kolondaki
akmlar bu prensibe gre indislenmilerdir. 1. rafa giren svnn Lo , sonuncu rafa giren
gazn ise GN+1 ile gsterilecekleri kolayca anlalabilirler. Kolon iinde herhangi bir
rafa (rnein n. rafa) giren sv ve gaz fazlarnn deriimleri (xn-1,yn+1) denge
deerlerinden uzaktrlar (neden?). Temas esnasnda gazdan svya aktarlan A bileeni
bu iki fazn dengeye yaklamasna sebep olur, eer iki faz raf zerinde kafi srede
temas ederlerse nihayet dengeye eriirler ve o zaman raf terk eden sv ve gaz fazlar
(Ln , Gn) birbirleri ile dengede olacaklarndan bu fazlarn deriimleri olan xn ,yn i
koordinat olarak alan nokta sistemin denge erisi zerinde yer alr. Bu ekilde alan
rafa denge raf, ideal raf veya teorik raf denir. Eer iki fazn raf zerindeki temas
sresi yeterli byklkte deilse bu halde fazlar raf, dengeye erimeden terk ederler.
107
gaz k
G1,y1
Lo,xo
sv girii
sv tama
kanal
1
savak
G2,y2
L1,x1
G3,y3
L2,x2
Gn+1,yn+1
Ln,xn
2
raf
delikler
n
kolon
N
gaz girii
GN+1,yN+1
LN,xN
sv k
(a)
(b)
ek.4.16 (a) Delikli rafl sourma kolonunun dikey kesiti, (b) Rafl kolonun ematik gsterimi
Kendisini terk eden iki fazn birbirleri ile dengede olmad rafa ise gerek raf denir.
Bu tanmdan pratikte alan raflarn denge raf olmad anlalr. Zira temas eden iki
faz raf zerinde dengeye eriinceye kadar tutmann ekonomik olmayaca
bulunmutur (neden?). Bu tanmlardan ideal veya teorik veya denge rafnn; alma
koullarnda fazlar arasnda
mmkn olan maksimum ktle aktarmn
108
gerekletirdii, buna mukabil gerek rafn ise mmkn olan bu maksimum ktle
aktarmnn ancak belli bir kesrini gerekletirdii anlalr. Ktle aktarm ilemlerinin
rafl kolonlarda gerekletirilmelerinde btn raflarn-yle olmad bilinmesine
ramen- denge raf olarak altklar kabul edilerek nce belli bir ilem iin gerekli
olan denge raf says bulunur, daha sonra kolondaki raflarn denge rafna ne denli
yaklatklar hesaplanarak, gerekli olan gerek raf sayna geilir. Unutmamak gerekir
ki bizi ilgilendiren gerek raf saysdr. Zira sonunda biz gerek raf says kadar raf
ieren bir kolon ina edeceiz. deal olarak almayan raflarn performanslarn
belirlemek zere raf etkinlii denilen bir kavram kullanlr. Raf etkinlii gerek gaz,
gerekse sv faz gz nne alnarak tanmlanabilir. lk kez bu kavram kullananlardan
olan Murphree nin ansna raf etkinlikleri, Murphree gaz faz raf etkinlii (EMG) ve
Murphree sv faz raf etkinlii (EML) olarak adalandrlrlar. n. raf iin bunlar;
y n +1 y n
x x n 1
(4-33)
E ML = n
y n +1 y n
x n x n 1
eklinde yazlrlar. Denklemlerden grld zere raf etkinlii; bir raf zerinde bir
fazn deriiminde meydana gelen gerek deiimin, eer bu raf bir denge raf olarak
alsa idi fazn deriiminde meydana gelecek olan deiime oran olarak tanmlanr.
Bu denklemlerin anlalmalarna yardmc olmak zere bir denge raf ile bir gerek raf
zerinde sv ve gaz fazlarnn deriimlerinde meydana gelen deiimler ek.4.17
zerinde gsterilmilerdir.
E MG =
Gerek raf
Denge raf
Eim=-L/G
yn+1
yn
Denge erisi
yn
xn-1
xn
Eim=-L/G
yn+1
y n
x
xn-1
xn x n
ek.4.17 Bir denge raf ve bir gerek raf zerinde deriimlerde meydana gelen
deiimler
Yukarda (4-33) denklemi ile tanmlanan raf etkinlikleri raftan rafa deiebilirler. Bu
bakmdan hesaplanan ideal raf saysndan istenen gerek raf saysna geite, kolon
iindeki tm gerek raflarn etkinliklerinin ortalamasn veren ve kolon etkinlii (Eo)
olarak tanmlanan bir etkinliin kullanlmas daha pratiktir. Buna gre bu etkinlik,
istenen sourulma ilemini yapmak iin gerekli olan ideal raf says
ayn sourulma ilemini gerekletirmek iin gerekli olan gerek raf says
E o = -------------------------------------------------------------------------------------------(4-34)
109
Toplam kolon etkinlii, Eo
olarak tanmlanr. Gerek raf etkinlikleri gerekse kolon etkinlii pilot kolonlarda
gerekletirilen deneylerle bulunurlar. Deneysel olarak llm deerler yoksa ve
deney yapma imkan da yoksa Eo n yaklak tahmininde ek.4.18 de gsterilen ve
OConnell tarafndan verilen grafiksel bant kullanlabilinir. Bu ifade kampanal
rafl kolonlar iin elde olunmusa da delikli rafl ve valfl kolonlardaki sourulmalarda
da Eo n yaklak tahmininde kullanlabilinir. Burada; m(=y/x) denge erisinin
eimini, ML, L(kg/m.s) ve L(kg/m3) ise sv fazn molekl arl, viskozite ve
younluunu gsterirler.
Belli bir sourulma ileminde aada verilen yntemlerden birini kullanarak
hesaplanacak gerekli denge raf says, bu ekilde bulunacak kolon etkinliine
blnerek, ilem iin gerekli olan gerek raf says bulunur. deal raf says kesirsel bir
say olabilirse de, gerek raf says bir tam say olmaldr (neden?).
Gerekli Raf Saysnn Hesab: Rafl bir sourulma kolonunun dizaynnda belirtilen
bir ilem iin gerekli olan gerek raf saysnn bulunmas ilk adm oluturur. Bunun
iin de ncelikle gerekli olan ideal raf says hesaplanr. Burada yine nce tek bir
bileenin absorpland izotermal sourulma ilemi gz nne alnacaktr. ek.4.17b
de gsterilen rafl kolon boyunca toplam madde denklii ve A bileen denklii
mM L L
L
ek.4.18 Sourma kolonlarnda toplam kolon etkinlii
yazlacak olursa,
Lo + GN+1 = LN + G1
(4-35)
Lo xo + GN+1 yN+1 = LN xN + G1 y1
(4-36)
elde olunur. Gaz ve sv fazlarn inert bileenlerinin ak hzlar sabit olacandan,

Gs = G1(1-y1) = G n+1(1-yn+1) = GN+1(1-yN+1)
Ls = Lo(1-xo) = Ln(1-xn) = LN(1-xN)
ve
(4-37)
yazlabilir. Ayn denklikler kolonun tepesi ile herhangi bir n raf arasnda yazlacak
olurlarsa,
110
Lo + Gn+1 = Ln + G1
(4-38)
Lo xo + Gn+1 yn+1 = Ln xn + G1y1
(4-39)
elde olunur. Son denklemden yn+1 zlecek olursa,

yn+1 =
G y Lo x o
Ln
xn + 1 1
G n +1
G n +1
(4-40)
bulunur. Bu, grld zere ayni bir rafa (n. raf) giren ve kan iki akmnn
deriimleri arasndaki ilikiyi veren bir ifadedir, yleyse bu iletme ilikisinden baka
bir ey deildir. letme ilikisi bu haliyle xy-diyagramnda T(xo,y1) ve D(xN,yN+1)
noktalar arasnda bir eri ile temsil edilir. Ancak seyreltik zeltiler taktirinde
Lo= Ln= LN= L= sabit ve GN+1= G n+1 =G1= G= sabit olarak alnabileceklerinden,
(4-40) denklemi,
yn+1 =
L xo
L
x n + y1
G
G
(4-41)
eklinde yazlabilir. Bu denklem xy-diyagramnda yine ayni noktalar arasnda bir

doru ile temsil olunur ve iletme dorusu denklemi adn alr. Eer zeltiler
seyreltik deilseler (4-40) ile verilen denklem, G1, Gn+1 , Lo ve Ln nn deerleri (437) denkleminden yerlerine konularak,
Yn +1 =
Ls
L
X n + Y1 s X o
Gs
Gs
(4-42)
eklinde yazlabilir. Grld zere iletme ilikisini bu ekilde yazmakla onun XYdiyagramnda bir doru ile temsili salanm olur. Burada Y= y/(1-y) ve X = x/(1-x)
grld zere gaz ve sv fazlardaki bileenlerin mol oranlardrlar. zetle, seyreltik
zeltilerde iletme ilikisinin (4-41), deriik zeltilerde ise (4-42) denklemi ile
temsili tercih edilir. letme ilikisini bu ekilde yazdktan sonra imdi gerekli olan
ideal raf saysnn hesabna geebiliriz. Bunun iin deiik yntemler gelitirilmitir.
Bu yntemlere gemeden nce bir sourulma kolonunun dizaynna balarken nelerin
bilindiine bir bakalm. Bunlar: 1)ilenecek gazn toplam molar ak hz (GN+1), 2)
deriimi (yN+1), 3) k gaznda msaade olunan deriim (y1) veya A bileeninin
kazanlma yzdesi-ki buradan y1 kolayca hesaplanabilir. 4) kolonun alma scakl
ve basnc. Sv zcnn ne olaca ve ne miktarda kullanlaca (nemli) dizaync
tarafndan dizayna balamadan nce tesbit olunur, demekki 5) Lo ve 6) xo da bilinirler.
Raftan Rafa Hesaplama Yntemi (Lewis Metodu): nce alma scaklk ve
basncnda sistemin denge verileri bulunur. Eer zeltiler seyreltikseler bu veriler x-y
koordinatlarnda, deilse X-Y koordinatlarnda bir milimetrik kada tanr ve denge
erisi (dorusu) izilir. Verilenler yardmyla iletme ilikisi ya denklem (4-41) veya
denklem (4-42) yardmyla yazlr. Sonra kolonun bir ucundan, rnein tepesinden
hesaplamaya balanlr. y1 bilindiinden bu deer denge diyagramna tanarak x1
bulunur. Daha sonra bu x1 deeri iletme dorusu denkleminde yerine konarak y2
hesaplanr. Bu y2 deeri denge diyagramna tanarak x2 deeri okunur. leme
bylece bir denge ilikisini bir iletme dorusunu kullanarak yN+1 deerine eriinceye
kadar devam olunur. Bulunan son y deerinin indisinin bir eksii bu ilemi
gerekletirmek iin gerekli olan denge raf saysn verir.
111
Grafik zerinde izim Yntemi (Mc Cabe-Thiele Metodu): Denge ilikisinin

izildii grafik zerine iletme dorusu da kolayca izilebilir ve yukarda anlatlan
mnavebeli hesaplama dorudan izimle yaplabilir (ek.4.19). Yine tepeden
balayacak olursak, y1 bilindiinden T noktasndan denge erisini kesinceye kadar
absise bir paralel izilirse x1 bulunur. Sonra buradan bu sefer ordinata - iletme
dorusunu kesinceye kadar- bir paralel izilir. letme dorusunun kesim noktasnn
ordinat y2 yi verir (neden?). Bu ekilde denge erisi ile iletme dorusu arasnda
oluturulan dik genin etrafndaki deriimlere baklrsa (xo,x1,y1,y2), bunlarn
kolondaki birinci denge rafnn etrafndaki deriimler olduu grlr. Buradan, bu dik
genin kolondaki 1. denge rafn temsil ettii anlalr. izime bu ekilde bir absise
bir ordinata paraleller izerek, dolaysyla denge erisi ile iletme dorusu arasnda dik
genler oluturarak D noktasna ulalncaya kadar devam olunursa ele geen dik
genlerin toplam says ilem iin gerekli olan denge raf saysn verir.
Y(y)
YN+1=Y4
yN+1= y4
3
Y3
y3
iletme dorusu
Y2
y2
Y1
y1
denge erisi
0
0 Xo(xo)
X1(x1)
X2(x2)
X3(x3)
X(x)
ek.4.19 Mc Cabe-Thiele Metodu

rnek-4.7) Rafl kolonda gaz sourulmas
Hacimce % 20 amonyak ieren ve 150 k-mol/saat debiye sahip bir amonyak (A) hava (C) karm 20
C ve 800 mmHg da alan bir rafl kolonda su (B) ile ykanarak gazdaki amonyan mol yzdesi
1.96 ya drlecektir. Amonyak iermeyen su 2 581 kg/saat debide kolona beslenecektir.
a) Kolonu terk eden zeltinin deriimini,
b) Amonyan kazanlma yzdesini,
c) Gerekli olan denge raf saysn,
d) Her bir ideal raf zerinde gazdan svya aktarlan amonyak miktarn
hesaplaynz.
o
zm:
Gaz seyreltik olmadndan, mol oranlar ile allmaldr.
nce sistemin 20 oC ve 800 mmHg da denge ilikisi izilmelidir.Ek.Tablo.4.1 den amonyan 20 oC
deki znrl,
112
100 kg H2O da NH3

kg
20
15
10
7.5
NH3 n ksmi basnc 166 114 69.6 50.0 31.7 24.9 18.2 12.0
(mmHg)
olarak okunurlar. Deerlerin X veY ye evrilmeleri;

x=
y=
mA / MA
(m A / M A ) + (m B / M B )
pA
P
Y =
X =
y1=0.0196
G2,y2
L1,x1
G3,y3
L2,x2
x
1 x
y
1 y
L& o = 2 581 kg / s
xo =0.0
yardmyla yaplrlar.
Gn+1,yn+1 Ln,xn
Buna gre tablodaki ilk deerler;

N
0 .175
= 0 .212
1 0 .175
x=
20 / 17
= 0 . 175
( 20 / 17 ) + (100 / 18 )
X=
y=
166
= 0 . 208
800
Y=
LN,xN
0.208
= 0.262
1 0.208
GN+1= 150 k-mol/s

yN+1 = 0.20
LN,xN
olurlar. Dier deerler de benzer ekilde evrilirlerse:
ek.rnek-4.7a
0.212 0.159
0.106
0.079
0.053 0.042 0.032 0.021
0.262 0.167
0.095
0.067
0.042 0.032 0.024 0.015
Bu deerler ek.rnek-4.7b de gsterildii zere bir mm kada tanp denge erisi izilir.
YN +1 =
G
y N +1
0.20
=
= 0.25
1 y N +1 1 0.20
=G
N +1
Y1 =
(1 y N + 1 ) = 150 (1 0 . 20 ) = 120
y1
0 . 0196
=
= 0 . 02
1 y 1 1 0 . 0196
k mol C / saat
x o
1 x
= 0 .0
o
L s = L o (1 x o ) = L o (1 0 ) = L o
L s = L o = 2 581 / 18 = 143 . 4 k mol B / saat

letme dorusu;
Yn +1 =
143.4
143.4
(0.0)
X n + 0.02
120
120
Yn +1 = 1.195 X n + 0.020
olur.
olur.
YN +1 = 1.195 X N + 0.020
XN
0.192
=
= 0.161
XN = 0.192 ve xN =
1+ XN 1+ 0.192
Eer bu denklem kolonun dibi iin yazlrsa;

Buradan, 0.25 = 1.195 X N + 0.020
a) veya arlk kesri olarak: w N =
elde olunur.
b) Kolona giren amonyak
bulunur.
( x N )( M A )
(0.161)(17 )
=
= 0.153
( x N )( M A ) + (1 x N )( M B ) (0.161)(17 ) + (1 0.161)(18)
: GN+1 yN+1 = Gs YN+1 = (150)(0.20) = 30 k-mol/saat
Kazanlan (sourulan) amonyak : Gs (YN+1 - Y1) = 120 (0.25 0.02) = 27.6 k-mol/saat
Amonyan kazanlma yzdesi
27.6
.100 = % 92
30.0
olur.
113
c) T (0.0; 0.02) ve D (0.192; 0.25) noktalar XY-diyagramnda iaretlenip birletirilirlerse iletme

dorusu izilmi olur. Daha sonra McCabe-Thiele metodu kullanlarak denge raf says bulunur.
ek.rnek-4.7b den bunun 6 olduu grlr.
d) Her bir denge raf etrafndaki X ve Y deerleri diyaramdan okunarak aadaki tablo oluturulur:
Xo
X1
X2
X3
X4
X5
X6
0.0
0.028
0.066
0.108
0.145
0.175
0.194
Y1
Y2
Y3
Y4
Y5
Y6
Y7
0.02
0.055
0.10
0.15
0.194
0.23
0.253
Y
0.26
P = 800 mm Hg, t = 20 oC
D
Y7
YN+1= 0.25
Y6
0.22
5
Y5
0.18
4
Y4
letme dorusu
0.14
Denge erisi
3
Y3
0.1
0.06
2
Y2
1
Y1= 0.02
0.192=XN
0
Xo= 0
0.02
X3
X2
X1
0.06
0.10
X4
X5
0.14
0.18
X6
0.22
ek. rnek-4.7b
114
n. raf zerinde gazdan svya aktarlan amonyak miktar = GS(Yn+1-Yn) olacandan;

Birinci raf zerinde aktarlan amonyak : GS(Y2-Y1) = 120 (0.055-0.02) = 4.2 k-mol /saat
kinci raf zerinde aktarlan amonyak
: GS(Y3-Y2) = 120 (0.10-0.055) = 5.4 k-mol /saat
nc raf zerinde aktarlan amonyak : GS(Y4-Y3) = 120 (0.15-0.10) = 6.0 k-mol /saat
Drdnc raf zerinde aktarlan amonyak : GS(Y5-Y4) =120 (0.194-0.15) = 5.28 k-mol /saat
Beinci raf zerinde aktarlan amonyak : GS(Y6-Y5)=120 (0.23-0.194) = 4.32 k-mol /saat
Altnc raf zerinde aktarlan amonyak : GS(Y7-Y6) = 120 (0.253-0.23) = 2.76 k-mol /saat
+
Gazn kaybettii toplam amonyak = 27.96 k-mol /saat
Veyahutta, n. raf zerinde svnn kazand amonyak miktar = LS(Xn-Xn-1) olacandan;
= 4.02 k-mol /saat
Birinci raf zerinde svnn kazand amonyak : LS(X1-Xo) = 143.4 (0.028-0.0)
kinci raf zerinde svnn kazand amonyak : LS(X2-X1) = 143.4 (0.066-0.028) = 5.44 k-mol /saat
nc raf zerinde svnn kazand amonyak : LS(X3-X2) = 143.4 (0.108-0.066) = 6.02 k-mol /saat
Drdnc raf zerinde svnn kazand amonyak:LS(X4-X3) = 143.4 (0.145-0.108) = 5.3 k-mol /saat
Beinci raf zerinde svnn kazand amonyak: LS(X5-X4) = 143.4 (0.175-0.145) = 4.30 k-mol /saat
Altnc raf zerinde svnn kazand amonyak : LS(X6-X5) = 143.4 (0.194-0.175) = 2.72 k-mol /saat
+
Svnn kazand toplam amonyak = 27.80 k-mol /saat
Ksm (b) de amonyak kazanm 27.6 k-mol/saat olarak hesaplanmt. Grafik okuma hassasiyeti gz
nne alnrsa hesaplanan deerler arasnda ok iyi bir uyumun olduu anlalr.
Sourma Faktr Metodu: Eer zeltiler seyreltikse mol kesirler cinsinden

yazlm iletme ilikisi ile denge ilikisinin dorusal olaca bilinmektedir. Bu
durumda 1. denge rafnn etrafnda A bileen denklii yazlacak olursa, L = sabit, G =
sabit olduundan, bu:
L (xo-x1) = G (y1-y2)
olur. Denge ilikisi de 1. raf iin; y1 = m x1
olacandan eer bu iki denklem arasnda x1 yok edilirse,
y1 =
y 2 + (L / G ) x o
(L / mG) + 1
(4-43)
(4-44)
(4-45)
elde olunur. L/mG = A nn (sourulma faktr) olduu daha nce grlmt. Bu,
yukarda yerine konursa,
y1 =
y 2 + mAx o
A +1
(4-46)
olur. Benzer ilemler 2. raf iin tekrarlanr ve y1 = mx1 olduu grlrse,

y2 =
y 3 + mAx1
y + Ay1
= 3
A +1
A +1
(4-47)
elde olunur. (4-46) dan y1 (4-47) de yerine konursa,

y2 =
(A + 1) y 3 + mA 2 x o
A 2 + A +1
(4-48)
ele geer. Bu denklemin pay ve paydas (A-1) ile arplrsa,
115
y2 =
(A 2 1) y 3 + A 2 (A 1) mx o
A3 1
(4-49)
elde olunur. Benzer ilemler 3. 4. ve nihayet N. raf iin tekrarlanrsa,

yN =
(A N 1) y N +1 + A N (A 1) mx o
A N +1 1
(4-50)
olur. Tm kolon boyunca A bileen denklii yazlacak olursa,

L (xo-xN) = G (y1-yN+1)
elde olunur. Son raf iin denge ilikisi yN/m = xN
konur ve yN zlrse,
yN =
(4-51)
olacandan, bu yukarda yerine
y N +1 y1 + mAx o
A
(4-52)
ele geer. (4-50) ve (4-52) denklemlerinin sol taraflar eit olduundan sa taraflarda
eit olur. Bu eitlemeden sonra gerekli sadeletirme ve yeniden dzenlemeler yaplrsa;
y N +1 y1
A N +1 A
= N +1
y N +1 mx o
A
1
(4-53)
olur. Denklem bu haliyle mevcut bir kolonun (N belli) belli bir sourulma faktr (A
belli) altnda gaz deriiminde yapaca deiiklii hesaplamada kullanlabilinir. ler
dlar arpm yaplp AN+1 zlrse,
y
mx o
A N +1 = ( A 1) N +1
+1
y1 mx o
A 1 y N +1 mx o
AN =
A y1 mx o
1
+
A
her iki tarafn A aya blnmesiyle

ve her iki tarafn logaritmas alnarak
nihayet,
A 1 y N +1 mx o
log
A y1 mx o
N=
log A
1
+
A
(4-54)
elde olunur. Grld zere zeltilerin seyreltik olmalar durumunda gerekli olan
denge raf saysn hesaplamak iin bir analitik ifade elde olunabilmitir. Bilinen
deerler yerlerine konarak N buradan kolayca hesaplanabilir.
Soyulma ileminde de zeltilerin seyreltik olduu durumda benzer bir analizle,
x y N +1 / m 1
1
log o
1 +
S
x N y N +1 / m S
N=
log S
(4-55)
elde olunabilir.
Sourma leminde Sv zc Miktarnn Seimi: Bir sourma ileminde
kullanlacak sv zcsnn potansiyel zcler arasndan, zclerin hangi
116
zelliklerine baklarak seilecei Ksm 4.3 de anlatlmt. zc tipine karar

verildikten sonra ilem ister dolgulu kolonda isterse rafl kolonda gerekletirilecek
olsun, kullanlacak zc miktarn semek gerekir. Rafl kolonu gz nne alarak
zc miktarnn sourulma ilemi zerine etkisini bir XY-diyagram zerinde
irdeleyelim (ek.4.20). Veriler yardm ile denge ilikisini izdiimiz grafie iletme
dorusunu da izmee alalm. Kolonun tepesindeki deerler (Xo,Y1)
bilindiklerinden T noktas grafie kolayca yerletirilebilinir. Kolonun dibindeki
deerlerden sadece YN+1 bilindiinden bu deer grafie yerletirilip absise bir paralel
izilirse D noktasnn bu doru zerinde olaca anlalr. Gs deeri GN+1 ve yN+1
bilindiklerinden kolayca bulunur. Lo henz bilinmediinden Ls de bilinmez. imdi bir
Lo sv zc miktarn setiimizi varsayalm. Ls/Gs artk bilindiinden, T
noktasndan geen ve eimi Ls/Gs olan doru izilirse bu, bu zc miktarndaki
ietme dorusu olacandan [baknz denklem (4-42) ye] D noktas ve onun absisi olan
svnn kolon kndaki deriimi XN bulunmu olur. Eer denge raf says izimle
bulunacaksa ( Mc Cabe-Thiele metodu) yukarda anlatld zere T den balanarak D
ye kadar denge erisi ile iletme dorusu arasna dik genler izilerek bu bulunabilir.
Y
D1
YN+1
YN+1
D'
D'
denge erisi
eim=Ls/Gs
denge erisi
eim=(Ls/Gs)min
Y1
Xo
Y1
XN
eim=(Ls/Gs)min
XN mak= X N
Xo
XN
(XN)mak
ek.4.20 Sourma ileminde minimum zc miktar

imdi bir an iin fikir deitirdiimizi ve daha az zc kullanmaa karar verdiimizi
varsayalm. Bu durumda Ls/Gs deeri birinci duruma gre daha ufak olacandan bu
sefer yine T noktasndan izilecek dorunun eimi- ki bu doru zcnn bu yeni
seilen miktarna karlk gelen iletme dorusudur- daha ufak olacandan D noktas
denge erisine daha yakn olacaktr. (Bu, grafikte D1 ile gsterilmitir.) Grld
zere svnn kolondan k deriimi olan XN de ilk durumdaki XN den daha byk
olur (neden?). Denge raf iziminde; denge erisi bu sefer bu yeni iletme dorusu ile
birlikte kullanlacandan, eklin geometrisinden; bu sv miktarnda ilemi
gerekletirmek iin gerekli olan denge raf saynn ilk sv miktarnda gerekli olandan
daha fazla olaca kolayca grlebilir (fiziksel olarak bu neden byledir?). Buradan
117
bir sourulma ileminde dier her ey sabit kalmak kouluyla kullanlacak zc

miktar azaltlacak olursa ilem
ancak daha fazla raf ieren bir kolonda
gerekletirilebilir sonucu kar. Dier bir deyile zc miktar ile denge raf says
ters orantldr. Ayni analiz dolgulu kolonlarda yaplrsa azalan zc miktar ile
gerekli olan dolgu yksekliinin artaca grlr (nasl?). Eer zc miktar daha
da azaltlacak olursa gerekli olan raf saysnn daha da artaca aikardr. zc
miktarn azalta azalta nihayet yle bir zc miktarna inilebilinir ki bu durumda
iletme dorusu denge erisine bir noktada deer. Yukar bkey ve dorusal denge
ilikisinde (ek.4.20a) bu, D' noktasnda, aa bkey denge erisinde (ek.4.20b) ise
herhangi bir noktada gerekleebilir (K ile gsterilmitir). Bu durumda gerekli olan
denge raf says ne olur? T den balanp izilen dik genler bu deme noktasna
yaklatka klrler ve nihayet bu deme noktasnda kalemimiz taklr ve biz ayni
yerde sonsuz kere gidip gelmemize (yani sonsuz tane sonsuz kklkte gen
izmemize) ramen bu noktay aamayz (bu fiziksel olarak ne manaya gelir?). Demek
ki gerekli raf says (dogulu kolonda gerekli dolgu ykseklii) sonsuz olur. te ayrma
iin gerekli olan raf saysn (veya dolgu yksekliini) sonsuz yapan zc miktarna
Minimum zc Miktar denir. Bu durumda beklendii zere kolonu terk eden
svnn deriimi (XN) maksimum olur. Yukar bkey ve dorusal olan denge
ilikilerinde (XN)max.= X N olaca kolayca grlebilir. Dier durumlarda (XN)max ;T
noktasndan denge erisine izilen teetin oluturaca D' noktasnn absisidir.
Aklmza yle bir soru gelebilir, eer zc miktar minimum zc miktarndan
daha da kk seilirse ne olur? bunun cevab: o zaman istenen sourulma ilemi
sonsuz tane raf ieren kolonda bile yaplamazdr. Doaldr ki herhangi bir sourulma
ileminde zc miktar minimum zc miktarnn zerinde seilmelidir (neden?).
Genelde seilen zc miktarlar minimum zc miktarnn katlar eklinde ifade
olunurlar ( kat) . 1 den byk olacak nn hangi deerde olacan iin ekonomisi
belirler. Zira zc miktar arttrlrsa gerekli raf says azalacandan kolonun boyu
dolaysyla sabit yatrm maliyeti der. Ama artan zc miktar, elde olunacak
zeltiyi seyrelteceinden bu da zeltiden A bileenini kazanma masrafn (iletme
masraf) arttrr. Bu bakmdan deeri sourulma kolonu ile zcden A bileenini
kazanan kolondan (bu kolon bir soyulma veya damtma kolonu olabilir) oluan
sistemin, sabit yatrm ve iletme maliyetleri toplamn (toplam maliyet) minimum
klacak ekilde seilir. Bu duruma karlk gelen deerine optimum deeri, zc
miktarna da Optimum zc Miktar denir. Bir sourulma ileminde minimum
zc miktarnn bulunmas nemlidir. Bu (4-42) ile verilen iletme dorusu
denklemini kolonun dibinde minimum zc artlarnda yazp buradan (Ls/Gs)min. nin
zlmesi ile bulunur.
Ls
YN +1 Y1
=
G s min (X N )max . X o
(4-56)
zeltilerin seyreltik olmas durumunda ayni eyin ( 4-41) ile verilen iletme dorusu
denkleminde yaplmas ile,
y N +1 y1
L
=
G min (x N )max . x o
(4-57)
118
elde olunur. Dolgulu kolonda sourulmada karlk gelen denklemlerin ne olacan siz
bulunuz.
Soyulma ileminde ise sv faznn ak hz ve giri k deriimleri belirtilmi olup,
inert gazn miktarnn seimi dizaync tarafndan yaplacaktr. Yani bu ilemde
minimum ve optimum gaz miktarlarnn bulunmas problemleri ile kar karyayz. Bu
durumda bilinen deerler yardmyla grafik zerinde bu sefer D noktas yerletirilir
(dikkat: iletme dorusu bu ilemde denge erisinin altndadr ve D ile T noktalarnn
yerleri de deimilerdir). T noktasnn sadece Xo absisi bilinmekte olup ordinat deeri
Y1 ise seilecek inert gazn ak hzna bal olarak deiecektir. Eer sistemin denge
ilikisi dorusal veya aaya bkeyse, Xo dan klan dikin denge ilikisini kesim
noktas (T' noktas) D noktas ile birletirilirse minimum gaz miktarna karlk gelen
iletme dorusu izilmi olur (ek.4.21a). Yok eer denge ilikisi yukar bkeyse bu
sefer D ile, D noktasndan denge erisine izilen teetin (teetin deme noktas K dr)
Xo dan klan diki kesim noktas (T') arasnda kalan ksm, minimum gaz miktarna
karlk gelen iletme dorusunu gsterir (ek.4.21b). Bu ekilde bulunacak (Y1)mak.
Y
Y
(Y1)mak
'
denge erisi
denge erisi
eim=(Ls/Gs)mak
Y1
'
(Y1)mak
eim=(Ls/Gs)mak
Y1
T
K
eim=(Ls/Gs)
YN+1
YN+1
D
XN
Xo
eim=(Ls/Gs)
XN
Xo
ek.4.21 Soyulma ileminde minimum gaz miktarnn bulunmas

lardan sadece 1. durumda olannn Xo n denge deeri olacana ve soyulma ileminde
minimum gaz miktarna karlk gelen iletme dorusunun eiminin maksimum
olduuna dikkat ediniz. Gerekli olan minimum gaz miktar (Gs)min. bu ekilde izilen
iletme dorularnn eimlerinden;
(Y ) YN +1
Ls
= 1 max
Xo X N
G s max .
(4-58)
kolayca hesaplanabilir.
rnek-4.8 Minimum zc miktarnn bulunmas (Deriik zelti)
rnek-4.7 deki sourma ilemi iin gerekli olan minimum su miktarn ve ilemde seilmi olan
deerini hesaplaynz
zm:
119
Denge ilikisini XY-diyaram zerinde

Y
izdikten sonra YN+1=0.25 den denge erisini
'
0.26
kesinceye kadar bir yatay izilir (D noktas)
Y = 0.25
ve absis deeri olan (XN)mak. = 0.206 okunur. N+1
Daha sonra denklem (4-56) dan,
P = 800 mm Hg, t = 20 oC
D'
0.22
0.25 0.02
0.206 0.0
= 134.0 k-mol su/saat
bulunur.
rnek-4.7 de seilen su debisi
2 581 kg/saat olduundan, deeri;
2581 / 18
=
=1.07 olur.
134.0
Grld zere rnek-4..7 de verilen
sourma ileminde minimum su debisinin
sadece % 7 fazlas kullanlmtr.
Denge erisi
(L S ) min = 120
0.18
0.14
0.1
0.06
Y1= 0.02
0
X o= 0
(X N ) mak. = 0.206
0.02
0.06
0.10
0.14
0.18
0.22
rnek-4.9) Minimum zc miktarnn bulunmas (Seyreltik zelti)
rnek-4.5 de verilen sourma ilemi iin gerekli olan minimum zc miktarn ve ilemde seilen
deerini bulunuz.
zm:
Bu ilemde zeltiler seyreltik olduundan ve denge ilikisi y*=2.2x eklinde verildiinden, denklem
(4-57) dolgulu kolon iin yazldktan sonra kullanlabilir.
y
nce x 1 ; denklem x 1 = 1 = 0.03 = 0.0136 den bulunur.
2 .2 2 .2
Daha sonra denklem (4-57) den, L min = G y1 y 2 = 300 0.03 0.005 = 551.5 k mol / saat
0.0136 0.0
x1 x 2
elde olunur.
rnek-4.5 de 690 k-mol/saat zc kullanldna gre,
690
=
= 1.25 bulunur.
551.5
Bu bize rnek-4.5 deki sourma ileminde minimum zc miktarnn % 25 fazlasnn kullanldn
gsterir.
rnek-4.10) Gerek raf saysnn tahmini
rnek-4.7 de verilen sourma ilemi iin gerekli olan gerek raf saysn OConnell bants
yardmyla tahmin ediniz.
120
zm:
Denge ilikisinin eimi sabit olmadndan, kolonun tepe ve dip artlarnda hesaplanm eimlerin
geometrik ortalamas kullanlmaldr.
Y1= 0.02 nin denge deeri ek.rnek-4.8b den X1= 0.028 olarak okunur.
y1 =
Y1
0.02
=
= 0.0196
1 + Y1 1 + 0.02
ve
x1 =
X1
0.028
=
= 0.0272
1 + X 1 1 + 0.028
olacaklarndan kolonun tepe artlarnda eim: mT = y1 / x1= (0.0196) / (0.0272) = 0.72 bulunur.
X6 = 0.194 n denge deeri ek.rnek-4.8b den Y6 =0.23 olarak okunur.
Y6
0.23
ve
=
= 0.187
1 + Y6 1 + 0.23
olacaklarndan kolonun dip artlarnda eim:
y6 =
Buradan ortalama eim:;
x6 =
X6
0.194
=
= 0.163
1 + X 6 1 + 0.194
mD= y6/x6 = 0.187 / 0.163 =1.15 bulunur.
m = (m T )(m D ) = (0.72)(1.15) = 0.91
olur.
Sv, kolonun tepesinde su ve dibinde % 15.3 lik amonyak zeltisidir. Dolaysyla sv faz kolon
boyunca % 7.7 lik amonyak zeltisi olarak kabul olunabilir. Buna gre, ML, L ve L % 7.7 lik
amonyak zeltisinin 20 oC deki deerleri olarak alnmaldrlar.
Perrynin el kitabndan L = 965 kg/m3 olarak bulunursa da, L iin deer yoktur. Dolaysyla L= su
= 1 cP ve ML = Msu = 18 alnabilirler.
Buradan,
mM L L (0.91)(18)(1 * 10 3 )
=
= 1.7 * 10 5 elde olunur.
L
965
= y6 / x6
ek.4.18 den bu absis deeri iiilee Eo = 0.48 okunur.
Sonu olarak;
N gerek =
N ideal
6
=
= 12.5
E o 0.48
Ngerek= 13 bulunur.
rnek-4-11 Rafl kolonda soyulma
Uucu olmayan bir yada sourulmu bulunan propan, 138 oC ve 2.5 bar mutlak basnta rafl bir
kolonda su buhar ile soyulup alnacaktr. Sv mol olarak yzde 18.1 propan iermekte olup kolona
120 k-mol /saat lik bir debide girecektir. Soyulmu sv mol
G1,y1
olarak yzde 1.96 dan fazla propan iermeyecektir.
Kullanlacak su buhar miktar minimum su buhar
Lo=120 k-mol/h
miktarnn 1.25 kat olacaktr.
1
x
o= 0.181
a) Gerekli olan su buhar miktarn kg/saat olarak
hesaplaynz,
G2,y2 L1,x1
b) Kolonu terk eden gaz faznn deriimini bulunuz,
2
c) Propann kazanlma yzdesini hesaplaynz,
G3,y3 L2,x2
d) Gerekli olan ideal raf saysn bulunuz,
e) Gerek raf saysn OConnell bantsndan tahmin

n
ediniz.
Sistemin denge ilikisi 138 oC ve 2.5 bar basnta Y= 34 X
olarak verilmektedir. Burada Y ve X sra ile gaz ve sv
fazlarda mol oranlardr. Ya ve propann molekl arlklar
300 ve 44, yan younluk ve vizkozitesi 138 o C de 900
kg/m3 ve 0.5 cP dr.
Gn+1,yn+1 Ln,xn
N
LN,xN
LN
xN= 0.0196
GN+1
yN+1
121
Solution:
A : propan,
B : ya, C : su buhar
Sv deriik olduundan, mol oranlar ile allmaldr.
Xo =
xo
0.181
=
= 0.22
1 x o 1 0.181
XN =
xN
0.0196
=
= 0.02
1 x N 1 0.0196
YN +1 = 0.0
LS=Lo(1-xo)=120(1-0.181)= 98.28 k-mol B/saat
Y1 = 34 X o = (34)(0.22) = 7.48
nce, bu deerler gz nnde tutularak denge dorusu X-Y koordinatlarnda izilir.
letme dorusu,
Yn +1 =
D= y6 /Lx6
L
LS
X n + Y1 S X o
GS
GS
ve Y1 = Y (X o ) olacaklarndan,
(G S ) min da S
G
S maks
L
98.28
LS
Y YN+1 7.48 0.0
= 2.63 k mol subuhar / saat olur.
= 1
= 37.4 ve (G S ) min = S =
=
37.4 37.4
G S maks X o X N 0.22 0.02
a) G S = (G S ) min = (1.25)(2.63) = 3.29 k mol subuhar / saat
& =G
& = (3.29 )M = (3.29)(18) = 59.2 kg su buhar / saat
G
S
N +1
B
b) letme dorusu,
Yn +1 =
0 = (29.87)(0.02)+Y1-6.57 ve
1 =
olur.
YN +1 = 29.87 X N + Y1 6.57
Bu denklem kolonun dibinde yazlrsa:
y1 =
elde olunur.
98.28
98.28
(0.22)
X n + Y1
3.29
3.29
Yn +1 = 29.87 X n + Y1 6.57
Buradan;
buradan da,
Y1= 5.97 nihayet,
Y1
5.97
=
= 0.857
1 + Y1 1 + 5.97
elde olunur. Veyahut arlk yzdesi olarak,
y1 M A
(0.857)(44)
=
= 0.94
y1 M A + (1 y1 ) M C (0.857)(44) + (1 0.857)(18)
c) Kolona giren propan :
bulunur.
Loxo = (120)(0.181) = 21.72 k-mol/saat
Kazanlan (soyulan) propan :
GS(Y1-YN+1) = 3.29(5.97- 0) =19.64 k-mol/saat
Dolaysyla propann kazanlma yzdesi:
(19.64 / 21.72)*100 = % 90.4 olur.
d) T( 0.22 ; 5..97) ve D ( 0.02 ; 0.0 ) noktar grafie yerletirilir ve birletirilirlerse iletme dorusu
izilmi olur. Daha sonra gerekli olan ideal raf says McCabe-Thiele metodu ile ek.rnek-4.11de
gsterildii zere,
N ideal = 6 +
9 mm
ab
= 6+
= 6.3
30 mm
ac
olarak bulunur.
122
P = 2.5 bar t =138 oC
8.0
Y1 = 7.48
T'
7.0
6.0
Y=34X
Y1=5.97
1.0
5.0
Y6
0.8
4.0
letme
dorusu
3.0
6
0.6
2.0
0.4
1.0
D
YN+1
0.02
0.06
0.10
0.14
0.22
0.18
7
0
0
XN
0.2
Xo
X7
0.01
X6
D
0.03
0.05
ek.rnek-4.11
Veyahut ta, denge ve iletme ilikilerinin her ikisi de X ve Y koordinatlarnda dorusal olarak
deitiklerinden, denklem (4-55) nce y ve x yerlerine Y ve X yazldktan sonra denge raf saysn
hesaplamada kullanlabilir.
Burada;
X YN +1 / m 1
1
log o
1 +
S
X N YN +1 / m S
N=
log S
m
34
=
= 1.138
S=
m = Y*/ X =34
ve
L S / G S 29.87
0.22 0.0 / 34
1
1
log
+
1
0
.
02
0
.
0
/
34
1
.
138
1
.
138
= 6.13
N=
log 1.138
(4-55)
olduklarndan,
elde olunur.
ki yntemle elde olunan sonular grld zere birbirine ok yakndrlar.

e) Kolonun tepesinde :
Y1=5.97
X1=Y1/m= 5.97/ 34 = 0.176 ve
veya y1 = 0.857
X1
0.176
x1 =
=
= 0.15
1 + X 1 1 + 0.176
Kolonun dibinde : xN = 0.0196
veya
XN = 0.02
Y
0.68
N
YN =34 XN = (34)(0.02) =0.68 ve y N = 1 + Y = 1 + 0.68 = 0.405
N
Buna gre ortalama eim :
mT = y1 /x1 = 0.857 / 0.15 = 5.71
mD =yN /xN=0.405/ 0.0196 =20.66
m = (m T )(m D ) = (5.71)(20.66) =10.86
mM L L (10.86)(300)(0.5 *10 )
=
=1.81 *10 3
L
900
olur.
olacandan, ek. 4.18 den Eo = 0.13 okunur.
123
Sonuta,
N gerek =
N Ideal
6 .3
=
= 48.5
Eo
0.13
Ngerek = 49
bulunur.
zotermal Olmayan Sourma lemi: Yukardaki analizlerde sourma kolonunun

scaklnn sabit kaldn kabul ettik. Dier taraftan sourma ileminin ekzotermik
bir ilem olduunu sylemitik. Sourma kolonunun scaklnn sabit kalabilmesi
ancak iki ekilde mmkndr. Birincisi, kolonun
iine soutucu borular
yerletirilerek ve bu borulardan sirkle edilen soutma vastasyla absorbsiyon ssnn
uzaklatrlmasyla, ikincisi ise sourulan bileenin sourulma ssnn ve /veya
sourulan madde miktarnn dk olmas ile. Soutma ilemi rafl kolonlarda dolgulu
kolonlara nazaran daha kolay yaplabilir.
ek.4.22 Soutma borular ieren bir kampanal raf

ek.4.22 de soutma borular ieren bir kampanal raf gsterilmitir. Bazan da
soutucular kolon dna konur ve kolon iindeki sv zeltisi belli aralklarda kolon
dna alnp bu soutuculardan geirildikten sonra tekrar kolona verilir. Svnn
soutulmad ve sourulma ssnn ufak olmad durumlarda kolon scaklnda
ykselme kanlmazdr. Bu, kolonun kapasitesinde dmeye neden olur (neden?).
Kapasite dn engellemek iin zc miktarn arttrmak gerekir ki bu da kolonu
terk eden zeltinin seyrelmesi ile sonulanr. Adyabatik bir sourulma kolonunun
dizayn ktle denklikleri yannda entalpi denkliklerini de yazarak ancak denemeyanlma ile yaplabilir. Termodinamikten hatrlanaca zere bir sv zeltisinin
herhangi bir tL scaklndaki zgl entalpisi (kJ/k-mol),
h = c L ( t L t R ) + H s
(4-59)
olarak yazlabilir. Burada tR referans scakln, c L ; sv zeltisinin tL ve tR
scaklklarnn aritmetik ortalamasndaki zgl ssn (kJ/k-mol K), H s ise karma
entalpisini (veya mevcut sv deriimi ve referans scaklnda integral znme
ssn) (kJ/k-mol A) gsterirler. Sv zeltisinin zgl ss, saf bileenlerin zgl
slar cLA , cLB ile zeltinin deriiminden,
c L = x c LA + (1 x ) c LB
(4-60)
denklemi vastasyla hesaplanabileceinden bu deer yukarda yerine konursa,
h = [x c LA + (1 x ) c LB ]( t L t R ) + H s
(4-61)
124
elde olunur. Benzer ekilde bir (A+C) gaz karmnn tG scaklndaki zgl entalpisi,
H = y[cGA ( t G t R ) + A ] + (1 y) [cGC ( t G t R ) ] + H s
(4-62)
olur. Burada A , A bileeninin referans scaklndaki buharlama gizli ss (kJ/kmol A) olup, A bileeni referans scaklnda sv ise dikkate alnacaktr. Aksi
taktirde A = 0 alnr.
ek.4.23 de gsterilen bir rafl kolon boyunca toplam madde, A bileen ve entalpi
denklikleri yazlacak olurlarsa,
Lo + GN+1 = LN + G1
(4-63)
Lo xo + GN+1 yN+1 = LN xN + G1y1
(4-64)
L o h o + G N + 1 H N + 1 = L N h N + G 1 H1
(4-65)
G1,H1,y1,tG1
Ayn denklikler kolonun dibi ile herhangi bir n.
raf arasnda yazlrlarsa;
Ln + GN+1 = LN + Gn+1
(4-66)
Lo,hO
Ln xn + GN+1 yN+1 = LN xN + Gn+1yn+1 (4-67)
xo,tLo
t1
L n h n + G N +1H N +1 = L N h N + G n +1H n +1 (4-68)
1
elde olunurlar. Hesaplamalarn banda bilinenler;
2
GN+1 , yN+1 , tG,N+1 , y1 , Lo , xo , tLo ,
bilinmesi gerekenler ise: A , H s , cLA=f(t),
n
cLB =f(t), cGA = f(t), cGC =f(t) ve
Gn+1,yn+1
Ln,hn,xn
y*= m x, m= f(t) dir. Hesaplamalara kolonun
GN, HN, yN
herhangi bir ucundan balanabilir. rnein
tN
N
dibinden balanrsa, nce denklem (4-61) den
GN+1
HN+1
ho, denklem (4-62) den H N +1 bulunurlar, daha
yN+1
sonra Gs = G1(1-y1) = GN+1(1-yN+1) den G1,
tG,N+1
Gs ve nihayet denklem (4-63) ve (4-64)
den LN ve xN hesaplanrlar. Kolonun ilk
rafnn scakl , t1 kabul edilir.
LN,hN,xN,tLN
(doaldrki tL1=tG1=t1 olacaktr). imdi H1,
denklem (4-62) dan hesap edilebilir. Daha sonra
ek.4.23
ise hN denklem (4-65) den bulunur.
Bylece kolon etrafndaki btn akmlar ve bu akmlarn deriim ve zgl entalpileri
bulunmu olur. Denklem (4-61) de bilinenler yerlerine konup tLN hesaplanr ve bu tLN
de mN bulunur. Daha sonra yN=mN xN ve GN =Gs/(1-yN) den yN, GN ve denklem (462) den HN hesaplanr. Kolonun N. rafn terk eden gaz faz bylece belirlenmi oldu.
imdi n=N-1 alnarak bir stteki rafa geilir. Sra ile denklem (4-66) dan LN-1 ,
denklem (4-67) xN-1 , denklem (4-68) den hN-1 ve nihayet denklem(4-61) den tN-1
bulunur. Sonra yine bu tN-1 de mN-1 okunur. yN-1=mN-1 xN-1 ve GN-1=Gs/(1-yN-1) dan
yN-1 ve GN-1 , daha sonra ise denklem (4-62) den HN-1 hesaplanr. Daha sonra n=N-2
alnarak denklem (4-66) dan LN-2 , denklem (4-67) den xN-2 , ve denklem (4-68) den
hN-2 bulunur. Bylece kolondaki (N-1). rafn etrafndaki btn akmlar ve onlarn
deriim ve entalpileri tespit edilmi olur. Hesaplamaya bu ekilde y1 deerine
dnceye devam olunur ve bu ekilde bulunan t1 scakl (kolonun birinci rafnn
125
scakl) zmn banda kabul olunan t1 scakl ile karlatrlr. Eer aradaki
fark makul derecede ufaksa yaplan hesaplar ve dolaysyle zm dorudur. Yok eer
aradaki fark kabul edilemeyecek kadar bykse hesaplamalarn bana dnlr ve yeni
bir t1 scakl kabul ile hesaplar tekrarlanr. Tekrarlamaya, kabul olunan scaklk ile
bulunan scaklk arasndaki fark kabul edilebilecek seviyeye dene kadar devam
olunur.
Grld zere bu ekilde hesaplama, deneme-yanlmaya dayandndan olduka
uzundur. Sourulma esnasnda svda aa kan snn svda kald (gaz fazna
aktarlmad) kabul ile adyabatik alan sourulma kolonlarnn dizaynnn bir hayli
basitletirilebilecei bulunmutur. Yalnz bu kabl ile yani aa kan snn sadece
svda kalaca kabulyle biz svnn scakln gerekte olaca deerden daha fazla
kabul etmi oluruzki bu da gereinden daha fazla raf (veya dolgu ykseklii )
hesaplamamzla sonulanr (neden?). Bu fazlalk gerektiinde emniyet faktr olarak
kullanlabileceinden pek de kt saylmaz. (Bir an iin bu kabulle fazla deil de eksik
hesaplasaydk ne olacan dnnz.)
y
Dolaysyla G ve L nin sabit kald kabuluyle
kolon iinde bir dz diferansiyel ykseklii
P = sbt
boyunca entalpi denklii olarak;
tL1
G dHG + Hs L dx = L dhL
(4-69)
veya
adyabatik denge erisi
tL5
G cG dtG + Hs L dx = L cL dtL
(4-70)
tL4
yazlabilir. Hs L dx > G cG dtG kabuluyle,
x
H s dx = c L
x2
tL
dt L ve buradan da,
tL2
tL3
tL2
(4-71)
Hs (x-x2) = c L ( t L t L 2 )
elde olunur. Burada (2) noktas kolonun
x
x3
x2
x4 x5 x1
tepesini gsterir. Eer sourulan A bileeni
referans scaklnda sv ise o zaman Hs
ek.4.24 adyabatik denge erisi
ayni zamanda A bileeninin buharlama
gizli ssn da ierir. (4-71) denklemi yardmyla adyabatik kolonun denge ilikisi
yle izilebilir. tL2 den byk muhtelif tL scaklklarnda denge dorular bir
milimetrik kada izilirler. Ayni zamanda her bir tL scaklna karlk gelen x
deerleri (4-71) denkleminden hesaplanrlar. Hesaplanan bu x deerleri grafikte
karlk gelen denge dorular zerlerinde iaretlenirler. Bu
noktalarn
birletirilmesiyle elde olunan eri adyabatik artlardaki denge erisidir. Kolon ister
dolgulu, ister rafl kolon olsun bundan sonraki hesaplamalar yukarda anlatldklar
ekilde gerekletirilirler.
rnek-4.12 zotermal olmayan sourma
Amonyak ve havadan oluan bir gaz karm 20 oC ve 1 bar basnta bir sourma kolonunda su ile
temas ettirilerek gazdaki amonyan hacim yzdesi 5 den 0.5 e drlecektir. Amonyan sourulma
ss 37 544 kJ/k-mol amonyak, zeltinin zgl ss ise 75.3 kJ/k-mol oC dir. alma aralnda
sistemin denge ilikisi dorusal olup y*= m x eklinde verilebilir. Burada y ve x amonyan gaz ve
svdaki mol kesirleridir. Eim m nin eitli scaklklardaki deerleri aadaki tabloda verilmitir.
126
scaklk(oC)
m
20
0.73
25
0.96
30
1.23
35
1.55
a) zotermal olmayan artlardaki denge erisini iziniz,

b) Gazn debisinin 50 k-mol/saat olduu durumda minimum zc debisini bulunuz,
c) Minimum zc debisinin 1.15 katna eit zc seildiinde iletme dorusunu elde edip bunu
diyagrama iziniz,
d) Sourmann 20 oC de izotermal gerekleeceini kabul etmekle ne olacan irdeleyiniz.
zm:
a) Ksa metot kullanlabilir. Dolaysyla denklem (4-71) den,
x = x2 +
cL
73.5
(t L t L2 ) = 0.0 +
(t L 20) = 0.002(t L 20)
H s
37 544
elde olunur.
Yukarda verilen scaklklarda x deerleri hesaplanrsa,

tL
20
25
0.0
0.01
30
35
0.02
0.03
elde olunur.
ek.rnek-4.12 de gsterildii gibi, her bir scaklktaki y*= m x dorular izilir, karlk gelen x
deerleri bu dorular zerinde iaretlenir ve bu noktalar birletirilirse izotermal olmayan artlardaki
denge erisi izilmi olur.
b) Seyreltik zeltilerde iletme dorusu denklem (4-12) ile verilir. Bu denklem minimum zc
durumunda,
L
L
y1 = (
eklinde yazlacandan buradan
) min x 1 + y 2 ( ) min x 2
G
G
y y2
L
= 1
x1 x 2
G min
elde olunur.
y1 = 0.05 den denge erisini kesinceye kadar bir yatay doru izilerek x 1 = 0.032
0.05 0.005
= 70.31 k mol / saat
0.032 0.0
c) L = 1.15 (70.31) = 80.86 k-mol/saat olacandan,
Dolaysyla,
L min = 50
letme dorusu,
y=
okunur.
elde olunur.
80.86
80.86
x + 0.005
(0.0)
50
50
y = 1.62 x + 0.005
olarak elde olunur.
Bu denklemi kolonun dip artlarnda yazarak,
x1 =
y 1 0 .005 0 .05 0 .005

=
= 0 .028
1 .62
1 .62
bulunur.
Bu deer yardmyla D noktas yerletirilir. D ile T birletirilerek iletme dorusu izilmi olur.
d) y1= 0.05 den izilen yatay doru 20 oC deki denge dorusunu kesinceye kadar uzatlrsa x 1 = 0.069
elde olunur.
Bu durumda minimum zc miktar L min = 50
0.05 0.005
= 32.61 k mol / saat
0.069 0.0
ve seilen
127
zc miktar L = 1.15 (32.61) = 37.5 k-mol/saat olarak bulunurlar. Dolaysyla iletme dorusu
y = 0.75 x + 0.005 olur.
Bu denklemin kolonun dip artlarnda yazlmasndan x1= 0.06 elde olunur. Bu deer yardmyla D
noktas yerletirilir. Bu noktann T noktas ile birletirilmesiyle, sourmann 20 oC de izotermal olarak
gerekletirildii durumdaki iletme dorusu izilmi olur. ekilden grld zere, bu doru
adyabatik denge erisini K noktasnda keser. K noktasnda scaklk yaklak 28 oC ve x deeri 0.014
dir. Bu u demektir: eer 20 oC de izotermal sourulma kabulyle, 37.5 k-mol/saat lik debide zc
seilirse, svnn scakl 28 oC ye ulatnda sourulma durur. Bu esnada amonyan svdaki mol
kesri de ancak 0.014 e ulamtr.
Amonyan gazdaki mol kesri, y
Adyabatik denge erisi

35 oC
30 oC
0.06
D
y1= 0.05
0.04
D'
25 oC
20 oC
D'
letme
dorusu
20 oC de izotermal sourma
artlarnda iletme dorusu
0.02
T
x1=0.02
x =0.014=
y2 =0.005
0
x2 = 0
0.01
0.02
0.03
x1=0.06= x = 0.069
1
x1 = 0.032
0.04
0.05
0.06=
0.07=
Amonyan svdaki mol kesri ,x
ek.rnek-4.12
128
Blm-5
DAMITMA (Destilasyon)
5.1 Giri: Damtma ilemi sv zeltilerini bileenlerine ayrmak iin kullanlan bir
ktle aktarm ilemidir. Bu ilemde gerekli olan ikinci faz dier ktle aktarm
ilemlerinde olduu gibi dardan getirilmeyip, svnn bir ksmn buharlatrmak
suretiyle oluturulur. Grld zere damtma ileminde sistemi oluturan fazlar
sv ve buhardr. Bu iki faz arasnda gerekletirilen ktle aktarmlar sonucu fazlar
bileenlerce zenginletirilir. Damtma ilemini dier nemli bir temel ilem olan
buharlatrma (evaporasyon) ileminden ayrmak gerekir. Damtma ileminde
svnn bir ksmnn buharlatrlmas ile oluturulan buhar svda bulunan btn
bileenleri az veya ok ierir. Dier bir deyile svda bulunan btn bileenler
uucudurlar. Buna karn buharlama ileminde svda znen bileen alma
koullarnda uucu olmad iin buhar fazna gemez. zeltinin sadece zgeni
buhar fazna geer. rnein K2SO4 sulu zeltisinden ayrma ilemi bir
buharlatrma ilemidir. Zira zeltinin buharlama scaklnda K2SO4 kats uucu
deildir. Bir kez daha tekrarlanacak olursa damtma btn bileenlerinin uucu
olduu sv karmlarn ayrmak (saflatrmak) iin kullanlr. rnein, metanol ve
etanolden oluan bir sv zeltisi ksmen buharlatrlacak olursa ele geen buhar bu
her iki bileeni de ihtiva eder. Yalnz bu buhar metanolce geride kalan svdan daha
zengin olduundan (metanoln buhardaki mol kesri, geride kalan svdaki mol
kesrinden daha byktr) ksmi buharlama ile belli oranda bir ayrlma veya
saflatrma elde edilmi olur. Yani buhar metanolce zenginleirken sv da dier
bileen olan etanolce zenginlemitir. Eer elde olunan buhar karm bu sefer
ksmen youturulursa geride kalan buhar metanolce daha da zenginleir. Bu ksmi
buharlamalar ve youmalar tekrarlanacak olursa buharn tamamen metanolden,
buna karn svnn tamamen etanolden olutuu bir tam ayrlma elde olunur. Bu
aklamalardan bir sv zeltisinin damtma ile bileenlerine ayrlmasnn temelini;
sv zeltilerinin ksmi buharlamalar ve buhar karmlarnn ksmi
youmalar buhar daima uucu bileence, svy ise daima daha az uucu
bileence zenginletirir gerei oluturur. Ksmi buharlama ve ksmi youmann
yeterli sayda tekrar ile sonuta buhar tamamen uucu bileenden, sv ise tamamen
uucu olmayan bileenden oluturulabilir. Damtma bu haliyle tam bir ayrlmayla
sonulandndan kimya mhendislii uygulamalarnda en yaygn kullanlan bir
ktle aktarm ilemidir. Damtma metotlarnn uygulanabilmeleri iin sv buhar
denge ilikisinin iyi bilinmesi gerekir. Bu bakmdan bu husus ncelikle
incelenecektir.
5.2 Sv-Buhar Dengesi: A ve B bileenlerinden oluan ikili bir karmn sabit
basn altnda tutulan kapal bir kaptaki davrann inceleyelim. A bileenimiz B ye
gre daha uucu olsun. Bir bileenin buhar basnc btn scaklklarda dier
bileeninkinden daha bykse bu bileen dier bileene nazaran daha uucudur
denir. A bileeninin svdaki mol kesrini x, buhardaki mol kesrini ise y ile gsterelim.
Bu karmn tipik sv buhar denge ilikisi ek.5.1 de gsterildii gibi olur. tA ve tB
saf A ve B svlarnn ad geen basnta kaynama scaklklardr. K ile gsterilen
129
zeltiyi gz nne alalm ( scakl tK ve deriimi xk). Bu zelti souk bir svdr.
Eer bu zelti yava yava stlrsa ilk buhar kabarc H ile gsterilen noktada
oluur (scakl tH) ve bu buhar kabarcnn deriimi olan yJ J noktasndan okunur.
Beklendii zere bu yJ, xk dan byktr. xk ve yJ birbiri ile hem termal hem de ktle
uucu bileenin buhardaki mol kesri, y
yR= xk
tB
ilenme
N scaklklar erisi
S
tL
tH
G
M denge balant dorusu
scaklklar, t
scaklklar, t
yJ
P=sbt
tR
tS
yG
tA
kabarcklama
scaklklar erisi
tK
K
0 xS
xL
xH =xK
uucu bileenin svdaki mol kesri, x
ek.5.1 kili sv zeltisinin scaklk-deriim (t-xy) diyagram

dengesinde bulunan sv ve buharn deriimleridir. tH scaklna, xk deriimine sahip
sv zeltisinin kabarcklama scakl denir. HJ dorusu birbiri ile dengede
bulunan sv zeltisi ve buhar karmlarn gsterdii iin denge balant dorusu
adn alr. Karma daha fazla enerji verilirse, hem karmn scakl hemde
buharn miktar artar. rnein tL scaklna ulaldnda sv-buhar karmn
temsil eden nokta M dir. Bu sv-buhar karm L ile temsil olunan sv zeltisi ile
G ile temsil olunan buhar karmndan oluur. Bu sv ve buhar birbiri ile hem
termal hem de ktle dengesinde olduklarndan LG denge balant dorusu ile temsil
olunurlar. Grld zere artan buharlama ile svnn deriimi xk dan xL ye buharn
deriimi ise yJ den yG ye gerilemitir, ama yG xL den yine de byktr. Buhar ve
svnn mol miktarlar oran LM/GM uzunluklar oranna eittir (kaldra prensibi).
Karm stmaya devam olunursa scaklkla beraber buhar miktar da sv miktar
aleyhine artar (HR dorusu boyunca ilerlenir). Nihayet son sv damlac N ile
gsterilen noktada buharlar. Bu anda scaklk ts ye ulam olup buharlaan son sv
damlasnn deriimi de S noktasndan xs olarak bulunur. Grld zere sv
zeltimiz kaynamaya tH scaklnda balayp ts scaklnda bitirmitir. Buradan
anlalaca zere sv zeltilerinin- saf svlarn aksine- tek bir kaynama scakl
olmayp kaynama aral vardr. xk deriimli sv zeltisi iin kaynama aral ad
geen basnta tH-ts dir. ekilde tB-S-L-H-tA ile gsterilen eri kabarcklama
scaklklarnda bulunan doymu sv zeltilerini gsterdiinden kabarcklama
scaklklar erisi adn alr. N noktas ile temsil olunan buhar karmn daha da
stacak olursak, rnein R noktasnda ve tR scaklnda kzgn buhar haline
130
uucu bileenin buhardaki mol kesri, y
getiririz. imdi olay bir defa da tersinden irdeleyelim. R noktasnda bulunan kzgn
buhar karmn (scakl tR, deriimi yR) yava yava soutursak, N noktasna kadar
herhangi bir faz deimesi ile karlamayz. Scaklk tN=ts deerine indiinde
buhardan ilk sv damlac oluur (ilenme). Oluan bu ilk sv damlasnn deriimi
S noktasna karlk gelen xs dir. Eer soutmaya daha da devam edecek olursak
oluan svnn devaml olarak artt gzlenir. rnein M noktasna gelindiinde
(scaklk tM=tL) sv-buhar karmndaki svnn deriimi L noktasndan xL, bu sv
ile dengede bulunan buharn deriimi ise G noktasndan yG olarak okunur.
Soutmaya devam olunursa nihayet son buhar kabarcnn youtuu H noktasna
ulalr. Son youan buhar kabarcnn scakl tJ=tH deriimi ise yJ dir. tH
scaklnda bulunan doymu sv zeltisinden enerji uzaklatrmaya devam edersek
sadece svnn scakln dreceimizden svy soutmu oluruz. Grld zere
R noktas ile temsil olunan kzgn buhar soutma ile nce faz deitirmeden N
noktas ile temsil olunan doymu buhar haline gelmekte, tN scaklnda youmaya
balamakta, youma ile birlikte souyup uucu bileence zenginlemekte ve nihayet
uucu bileence en zengin son buhar kabarc H noktas ile temsil olunan noktada
tamamen youmaktadr. Yani youma olay da tN-tJ scaklk aralnda
gereklemektedir. tB-N-G-J-tA ile snrlanan eri ilenme scaklklarnda bulunan
doymu buhar karmlarn gsterdiinden ilenme scaklklar erisi adn alr.
Bu erinin stndeki noktalar ar snm buhar karmlarn, eri zerindeki
noktalar ilenme scaklnda bulunan doymu buhar karmlarn gsterirler.
Kabarcklama noktalar erisi altnda kalan noktalar souk sv zeltilerini, eri
zerindeki noktalar kabarcklama scaklnda bulunan doymu sv zeltilerini
gsterirler. ki eri arasnda yer alan noktalar sa sv-buhar karmlarn gsterirler.
Bu karmlarn ayrlmas ile elde olunacak ve birbirleri ile dengede olacak doymu
sv zeltisi ve buhar karmlarnn deriim ve miktarlarn bulmak iin bu noktadan
geen denge balant dorusu (absise paralel bir doru)nu izmek yeterlidir. Bu
dorunun kabarcklama scaklklar erisini kesim noktasnn absisinden sv
zeltisinin, ilenme scaklklar erisini kesim noktasnn absisinden de buhar
karmnn deriimi bulunur. Denge balant dorusuna kaldra prensibinin
uygulanmas ile de elde olunacak sv ve
1
P=sbt
buharn molar miktarlar hesaplanr. Dier
yJ
taraftan K noktas ile temsil olunan sv
Denge erisi
(H,J)
yG
zeltisi ak bir kapta stlrsa H
(L,G)
noktasnda
kaynamaya balar. Oluan
y= x
t
H
buhar kaptan uzaklaacandan ve buhar
yN
(S,N)
uucu bileence daima daha zengin
tL
olacandan geride kalan sv uucu
tS
bileence srekli fakirleir. Bu bakmdan
geride kalan doymu sv zeltisinin
scaklk ve deriimi kabarcklama
noktalar erisi boyunca sola doru (S
0
0 xS
1
xH
noktasna doru ) kayar.
xL
uucu bileenin svdaki mol kesri, x
ek.5.2 kili zeltinin xy-diyagram
ek.5.1 de verilen ve t-xy diagram veya

denge diagram olarak adlandrlan bu
131
iliki her bir ikili sv zeltisi iin tipiktir ve gerek sv zeltileri iin ancak
deneyle elde olunur. Bu tr diyagramlar elde etmek iin deiik deneysel metodlar
gelitirilmitir (Baknz: Elements of Fractional Distillation by E.R.Gilliland and
C.S. Robinson, Mc Graw-Hill,1950). ok sayda ikili sv zeltisinin sv-buhar
denge ilikiki deneyle llm ve literatrde verilmitir. Hirata ve arkadalar
tarafndan yazlan Computer Aided Data Book of Vapor-Liquid Equilibria
(Elsevier scientific publishing company, 1975) kitabnda ok sayda ikili sistemin
sv-buhar denge ilikisi toplanmtr. Bazen sv-buhar denge ilikisi uucu bileenin
buhardaki mol kesrini svdaki mol kesrine kar grafie almakla elde olunan xydiyagramlaryla da temsil yoluna gidilir (ek.5.2). Bu diyagramlarda dengede
bulunan sv ve buharn deriimleri arasndaki iliki kolayca grlrse de denge
scakl bilgisi grlmez (ekilde bu aklama maksadyla yazlmtr).
5.2.1 deal zeltiler: Eer hem sv zeltisi hem de buhar karmlar ideal
davranrlarsa bu gibi zeltilerin sv-buhar denge ilikileri deneye bavurmadan,
bileenlerin buhar basnlar yardmyla hesaplanabilir. Bir zeltinin ideal
olabilmesi iin hangi artlar yerine getirmesi gerektii ksm 4.2. de verilmiti.
Hatrlanaca zere ideal sv zeltilerinde Raoult yasas, ideal buhar (gaz)
karmlarnda ise Dalton yasas geerlidir. A ve B bileenleri iin Raoult yasas
yazlacak olursa,
p A = p oA x
t = sbt
P-x
P= p A + p B = p oA x + p oB (1 x)
(5-2)
olur. Bu ifadelerden sabit scaklkta gerek

ksmi basnlarn gerekse toplam basncn
svnn deriimi (mol kesir) ile dorusal
deitii grlr (ek.5.3).
P-y
pB x
pA x
0
(B)
x,y
1
(A)
ek.5.3 deal zelti
(5-2) denkleminden x zlrse,

x=
p oA
o
B
basn
p B = p (1 x)
(5-1)
elde olur. Bunlar taraf tarafa toplanrsa,
o
B
P p oB
p oA p oB
(5-3)
olur. Dalton ve Raoult yasalarndan,

pA
p oA
=
x
y=
P
P
(5-4)
olacandan, bu iki denklem yardmyla sv-buhar denge ilikisi yle

hesaplanabilir: Saf A ve B bileenlerinin ad geen basnta kaynama scaklklar
arasnda (tA< t <tB) keyfi t scaklklar seilir. Bu scaklklarda A ve B nin buhar
basnlar Antoine denklemlerinden hesaplanr. Bulunan deerler nce (5-3) daha
132
sonra (5-4) denkleminde yerlerine konup x ve y deerleri hesaplanr. Sonra bu

deerler yardmyla t-xy ve xy-diyagramlar kolayca izilebilir.
rnek-5.1) deal sistemin xy- ve t-xy diyagramlarnn izimi
Benzen- toluen zeltileri Raoult yasasna uyarlar.
a) Bu sistemin 760 mmHg da sv-buhar denge deerlerini hesaplaynz.
b) Bu deerlerle t-xy ve xy- diyagramlarn iziniz.
Benzen ve toluenin Antoine sabitleri aadaki tabloda verilmilerdir.:
b
Antoine denklemi log p io = a
eklinde olup, burada pio mmHg, t ise oC dir.
c+t
Bileen
tkn (oC)
Benzen(A)
80.1
6.90565
1211.033
220.79
7-104
Toluen(B)
110.6
6.95334
1343.943
219.38
7-111
t aralk ( oC)
zm :
t = 85 oC
seilirse,
log p oA = 6.90565
1211.033
= 2.9453
220.79 + 85
log p oB = 6.95334
1343.943
= 2.538
219.38 + 85
Denklem (5-3) ve (5-4) den,
x=
p oA = 881.7 mmHg
p oB = 345.1 mmHg
760 881.7
= 0.773
881.7 345.1
y=
olacaklarndan,
881.7
(0.773) = 0.897 elde olunurlar.
760
Deiik scaklklarda yukardaki hesaplar tekrarlanrsa aadaki tablo deerleri elde edilir.
Seilen
t (oC)
H e
p oA (mmHg)
p l
a n
p oB (mmHg)
a n
x
80.1
760.0
292.3
1.0
1.0
85.0
881.7
345.1
0.773
0.897
90.0
1021.0
406.8
0.575
0.773
95.0
1176.8
476.9
0.405
0.626
100.0
1350.5
556.4
0.256
0.455
105.0
1543.2
646.0
0.127
0.258
110.6
1783.4
759.5
0.0
0.0
133
Tablodaki deerlerle sistemin t-xy ve xy-diyagramlar aada gsterildii gibi millimetrik katlara
kolayca izilebilirler.
t-xy Diyagram
xy-Diyagram
Benzenin buhardaki mol kesri, y
scaklk (oC)
115
105
95
85
75
0
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Benzenin svdaki mol kesri,x

Benzenin mol kesri,x,y
5.2.2 deallikten Sapmalar: Gerek ve Azeotropik zeltiler: Gerek

zeltilerde, sv zeltisi zerinde llen toplam basn (5-2) denkleminden
hesaplanan toplam basntan byk veya kk olabilir. Eer bir sv zeltisi
zerindeki toplam basn denklem (5-2) den hesaplanan toplam basntan bykse
bu gerek zeltinin Raoult yasasndan (+) ynde, ufaksa (-) ynde sapt sylenir.
Bu gibi durumlarda bileenlerin ksmi basnlar da deriimle artk dorusal
deimezler. ek.5.4 de ideallikten (+) ve (-) ynde sapan zeltilerde ksmi ve
toplam basnlarn deriimle ne ekilde deitikleri gsterilmitir. ekillerden
grld zere bir bileenin svdaki mol kesri 1 e yaklarsa , ksmi basncda
ideal zelti ksmi basncna yaklar. Buradan Raoult yasasnn gerek zeltilerde
bile zeltinin o bileence deriik olduu durumlarda geerli olduu anlalr.
Gerek zeltilerde (5-1) denklemleri,
p A = A p oA x
p B = B p oB (1 x)
t =sbt
P-x
t =sbt
P-y
p oB
(5-5)
pA x
o
A
p oB
P-y
pB x
pB x
pA x
basn
basn
p oA
P-x
0
(B)
x,y
1
(A)
0
(B)
x,y
1
(A)
(b
(a
ek.5.4 deallikten (a) (+) ; (b) (-) ynde sapma
134
kloroformun aktiflik
katsays
asetonun aktiflik katsays
suyun aktiflik katsays
n-propanoln aktiflik katsays
eklinde yazlrlar. Burada A ve B A ve B bileenlerinin sv faz aktiflik

katsaylar olarak adlandrlrlar. Sv zeltilerinin ideallikten ne derece saptklarnn
birer ls olan bu katsaylar ideal zeltilerde 1 e eit, ideallikten az sapmalarda 1
e yakn, byk oranda sapmalarda ise 1 den ok farkldrlar. Scaklk ve deriime
bal olan aktiflik katsaylar ideallikten (+) ynde sapmalarda 1 den byk, (-)
ynde sapmalarda ise 1 den kktrler. ek.5.5 de ideallikten (+) ve (-) ynlerde
sapan iki deiik zelti iin bileenlerin aktiflik katsaylarnn zelti deriimi ile
deiimleri gsterilmitir. deallikten sapmann byk ve iki bileenin buhar
basnlar arasndaki farkn kk olduu baz durumlarda sabit scaklkta izilen
asetonun svdaki mol kesri, x
( b) aseton-kloroform
F
(a) propanol-su
ek.5.5 a) ideallikten (+) ynde sapan, b) ideallikten (-) ynde sapan iki sistemde
bileenlerin aktiflik katsaylarnn deriimle deiimi.
toplam basn-deriim erileri belli bir deriimde bir maksimum veya minimumdan
geebilir. Bu tip zeltilerin azeotrop (sabit scaklkta kaynama) oluturduklar
sylenir. Maksimumdan geme minimum scaklkta kaynayan azeotropizmle,
minimumdan geme ise maksimum scaklkta kaynayan azeotropizmle
sonulanr. Minimum ve maksimum scaklklarda kaynayan azeotropizmlerde; sabit
scaklk, sabit basn ve xy-diyagramlar ek.5.6 da gsterilmilerdir. ekillerden
grld zere Az noktasnda sv ve buhar erileri kesiirler. Bu, bu noktaya
tekabl eden sv zeltisinin aynen saf bir sv gibi sabit scaklkta kaynayacan ve
oluan buharnda sv ile ayni deriime sahip olacan gsterir. Az noktasnn
solunda bir bileen daha uucu iken sanda dier bileen daha uucudur. Yani Az
noktasnda bileenlerin uuculuklar deimektedir. Bu ekilde davran gsteren sv
zeltileri bilinen klasik damtma yntemleri ile bileenlerine ayrlamazlar.
Minimum scaklkta kaynayan azeotropizm maksimum scaklkta kaynayan
azeotropizme gre daha yaygn olup bu tr davran gsteren ok sayda ikili ve ok
bileenli sistem vardr (Baknz : Azeotropic Data-I,II by L.E. Horsley, Am. Chem.
Society,1952-1962). Baz sistemlerde azeotropik nokta (dolaysyle deriim) basnla
deiir hatta tamamen yok olabilir. Endstriyel neme sahip bir ikili zelti olan
etanol-su sistemi 1 atm. basnta 78.2 oC da minimum scaklkta kaynayan
azeotropik noktaya sahiptir. Azeotropik deriim arlka % 95.6 etanole karlk
135
Az
t =sbt
t =sbt
P-x
p oA
P-x
P-y
Az
o
B
P-y
o
B
pA-x
pB-x
0
(B)
pB-x
0
(B)
1.0
(A)
x,y
pA-x
basn
basn
o
A
1.0
(A)
x,y
Az
P= sbt
P= sbt
t-y
tB
t-x
tB
t-y
G
t-x
0
x
(B)
tA
L
scaklk
scaklk
tA
Az
y
x,y
x 1.0
(A)
1.0
0
(B)
1.0
P= sbt
y
x
x,y
1.0
(A)
Az
Az
y>x
y>x
P= sbt
y<x
y=x
y=x
y<x
0
x
1.0
1.0
ek.5.6 (a) Minimum ve (b) maksimum kaynama scaklkl azeotroplar
136
geldiinden sulu etanol zeltilerinden klasik damtma yolu ile bu deriimden daha
zengin etanol elde etmek mmkn deildir. Bu sistemin azeotropizmi 70 mmHg nn
altndaki basnlarda tamamen yok olduundan damtmay bu basnlarda
gerekletirerek % 100 lk etanol elde olunabilir.
rnek-5.2) deallik kontrol
65.9 oC de bulunan ve mol olarak % 30 aseton ieren bir doygun sulu aseton zeltisi zerinde
asetonun denge ksmi basnc 398 mm Hg olarak llmektedir. zeltinin ideal olup olmadn,
ideallikten sapma varsa bunun hangi ynde olduunu belirtiniz.
1279.9
Asetonun buhar basnc: log p oA = 7.24
olarak verilebilir. Burada p oA mmHg, t ise oC
237.5 + t
dir.
zm :
Asetonun 65.9 oC daki buhar basnc:
log p oA = 7.24
1279.9
= 3.0215
237.5 + 65.9
p oA =10 3.0215 = 1050.7 mmHg olduundan,
398
=1.26 elde olunur.
(1050.7)(0.30)
A 1 den byk olduundan zelti ideal deildir ve ideallikten sapma (+) yndedir.
Denklem (5-5) den :
A =
5.2.3 Sv Fazda znmeyen ve Ksmen znen Sistemler: Baz durumlarda A

ve B bileenleri sv fazda birbirlerinde hi veya ksmen znebilirler. Byle
sistemlerin sv-buhar denge ilikileri deiik zellikler arz ederler. nce
birbirlerinde hi znmeyen (dolaysyla iki ayr sv faz oluturan) karmlara
bakalm. Bu ekilde olan bir sv karmnda her bir bileen buhar faznda kendi
buhar basncn gstereceinden toplam basn P,
P = p oA + p oB
(5-6)
olur. Byle bir sv karm ak bir sistemde stlacak olursa, (5-6) denklemi ile
verilen basn d basnca eitlendiinde karm kaynamaya balar ve bu andan
itibaren gerek scaklk gerekse basn, sv karmnda bulunan bileenlerden daha
uucu olan bitinceye kadar sabit kalrlar (ilk periyot). Bu bileenin bittii anda
sistemin basnc derhal daha az uucu olan bileenin o scaklktaki buhar basncna
der. Eer enerji verilmeye devam olunursa bu bileenin buhar basnc d basnca
eritiinde kaynama tekrar balar ve scaklk bu bileen bitinceye kadar sabit
kalr(ikinci periyot). Her iki bileenin birlikte buharlatklar ilk periyotta oluan
buharda daha uucu olan A bileeninin mol kesri,
p oA
p oA
y=
= o
P
p A + p oB
daha az uucu olan bileenin (B bileeni) mol kesri ise,
(5-7) ve
137
p OB
p oB
1 y =
= o
P
p A + p oB
(5-8)
denkleminden hesaplanr ve bu deerler ilk periyot boyunca deimeden sabit

kalrlar. Bu zel durum su buhar ile damtmann esasn oluturur. Yksek
scaklkta kaynayan ve suda znmeyen bir organik maddeyi uucu olmayan
safszlklarndan ayrmak iin ortama su ilave olunarak karm stlr. Bu karm
suyun yksek olan buhar basnc nedeniyle dk scaklkta (atmosferik basnta 100
o
C nin altnda) kaynamaya balar ve ortamda su bulunduu srece de bu scaklk
deimez. Ele geen buharda suyun mol kesri y ve organik maddenin mol kesri (1-y)
olacandan, MB buharlaan organik maddenin molekl arln gstermek zere
birim organik buhar ktlesi bana gerekli olan su buhar ktlesi,
mA
18 p oA
kg su buhar
18 y
=
=
=
(5-9)
kg organik buhar m B
M B (1 y)
M B p oB
olur. Buna gre damtlacak mB kg organik madde bana gerekli olan qs(kJ) enerji
miktar,
qs
18 p oA
[c (t t o ) + A ] + [cLB (t t o ) + B ]
=
(5-10)
mB
M B p oB LA
denkleminden hesaplanr. Burada to ve t karmn balang ve kaynama
scaklklarn, A ve B su ve organik maddenin t scaklndaki buharlama gizli
slarn (kJ/kg), cLA ve cLB ise su ve organik maddenin s kapasitelerini( kJ/kg oC)
gsterirler. Bu buhar karmnn youturulmas ile oluan su ve organik sv
birbirlerinde znmediklerinden kolayca ayrlrlar. Su buhar ile damtma yoluna
gidilerek normalde ok yksek kaynama scaklna sahip olup bu scaklkta
bozunma riski tayan maddeler ok daha dk scaklklarda buharlatrlp
saflatrlabilirler. Yalnz bununda zellikle dk molekl arlkl organik
maddelerde fazla miktarda su buhar gereksiniminden dolay yksek maliyetinin
olaca gzden uzak tutulmaldr.
rnek-5.3) Su buhar ile damtma
25 oC bulunan ve ok az miktarda uucu olmayan safszlk ieren 500 kg orto-nitrotoluen

(M.W=137; b.p.= 222 oC) bir youturucu ve bir de dekantr ihtiva eden ceketli bir kazanda su
buhar ile damtlacaktr. 25 oC deki su, kazanda devaml bir su seviyesi salanacak sekilde kazana
beslenecek ve ilem 760 mm Hg basncnda gerekletirilecektir.
a) Damtmann cerayan edecei scakl bulunuz.,
b) Kullanlacak su miktarn hesaplaynz,
c) Gerekli olan stma su buhar miktarn bulunuz. Istma buhar 40 kN/m2 gsterge
basncnda doymu olup, cekette youmaktadr.
d) Su ile kaybolacak orto-nitrotoluen miktarn bulunuz,
e) Orto-nitrotoluenin dorudan damtlmas iin gerekli olan enerji miktarn
hesaplaynz.
f) Orto-nitrotolueni ayni scaklkta saflatrmak iin baka hangi yola bavurulabilir.
Bunu su buhar damtmas ile karlatrnz.
138
Scaklk ( oC)
Su
p oA (mmHg)
(A)
cLA(kJ/kgK)
A(kJ/kg)
o-nitro
p oB (mmHg)
Toluen
cLB(kJ/kgK)
(B)
B(kJ/kg)
60
-
62.3
-
99
733.5
99.5
746.8
12.8
2267
13.1
100
760
110
1060
123.5
-
222
-
4.182
2238
13.4
1.57
1.75
389.6
340
zm:
a) p oA + p oB = P = 760 mmHg olduunda damtma balar. Bu scaklk snama-yanlma ile bulunur.
t = 99 oC olsun, yukardaki tablodan,
p oA + p oB = 733.5 + 12.8 = 746.3 mmHg < 760 mmHg
Elde olunur. Buradan bu scakln ufak olduu anlalr.
poA + poB = 746.8 +13.1= 759.9 mmHg 760 mmHg
t = 99.5 oC olsun,
olduundan, damtmann 99.5 oC de balayaca ve bu scaklkta devam edecei anlalr.

b) Denklem (5-9) dan,
mA =
m B18 p oA (500)(18)(746.8)
=
= 3 745 kg su bulunur.
M B p oB
(137)(13.1)
c) Istma su buhar gereksinimi denklem(5-10) den bulunur. cLA ve cLB
t o + t 25 + 99.5
=
62.3 o C
2
2
da alnmaldrlar.
qs
18 (746.8)
[(4.182) (99.5 25) + 2267] + [(1.57) (99.5 25) + 389.6]= 19 820.1
=
m B (137)( 13.1)
Dolaysyla gerekli olan stma enejisi : qs= (19 820.1) mB= (19 820.1)(500) = 9.91*106 kJ olur.
Istma buharnn mutlak basnc; Ps=Pd + Pgsterge= 760+760(40/101.3) =1 060 mmHg olacandan,
yukardaki tablodan ; ts = 110 oC ve s =2 238 kJ/kg deerleri okunur.
ms =
Buna gre stma buhar miktar:
q s 9.91 *103
=
= 4 428 kg
s
2238
bulunur.
d) Perrynin el kitabnda o-nitrotoluenin sudaki znrl 30 oC da : 100 kg su da 0.07 kg onitrotoluen olarak verilir. Buna gre o-nitrotoluen kayb :
(3 745)(0.07)
=
100
2.62 kg
bulunur.
e) O-nitrotoluenin dorudan damtlmas 222 oC de gerekleir. Bu durumda, c BL

(25+222)/2=123.5 oC de alnacandan, enerji ihtiyac:
bulunur.
q s = m B [c LB (t t o ) + B ] = (500) [1.75 (222 25) + 340]= 3.43 * 10 5 kJ
3.43 * 105
.100 = % 3.46
9.91 * 10 6
Grld zere bu durumda su buhar ile damtmada

gerekli olan enerjinin sadece % 3.46 s yeterli olmaktadr.
139
f) Dier bir yntem olarak ayni scaklkta ( 99.5 oC da) vakum altnda damtma dnlebilir. Bu
13,1 mmHg mutlak basnca veya (760-13.1747 mmHg vakuma), karlk gelir.
q s = (500) [1.57 (99.5 25) + 389.6] = 2.53 * 10 5 kJ
Bu durumda gerekli olan s enerjisi,
2.53 * 105
olacandan, su buhar damtlmasndaki enerjinin sadece

.100 = % 2.55 si yeterli
9.91 * 106
olabilecektir.
Istma enerjisindeki bu tasarruf vakum yaratmak iin gerekli enerji ile karlatrldktan sonra tercih
yaplr.
Baz sistemlerin ideallikten sapmalar o denli byktr ki A ve B bileenleri sv

halde bile birbirlerinde ksmen znrler. Bu tr sistemlerin sv buhar denge
ilikileri bu ksmen znme aralnda olduka ilgintir. Endstriyel neme sahip
bu tr davranan bir sistem olan su/n-btanol sisteminin 1 atm. deki denge ilikisi
P =sbt
tB
N
S
scaklk,t
buhar
t-y
t-x
F
tA
t-y
sv
AZ
t-x
E
K
M
iki sv faz
suyun buhardaki mol kesiri, y
1.0
suyun sv ve buhardaki mol kesirleri, x,y
1.0
D
AZ
E
H,J
y =x
0
0
suyun svdaki mol kesiri, x
1.0
ek.5.7 Su / n-btanol sisteminin sv-buhar denge diyagramlar
ek.5.7 de gsterilmitir. D ve E noktalarnn altnda kalan alan, sv fazda ksmi

znrln bulunduu deriim araln gsterir. Bu blgede yer alan bir nokta ile
temsil olunan su/n-btanol karmlar heterojen olup iki denge svsna ayrlrlar.
rnein M noktas ile temsil olunan ve molar olarak % 82 su ieren 85 oC deki bir
ikili sv karm, birisi % 58 su % 42 n-btanol (C noktas), dieri % 98 su % 2
140
n-btanol (K noktas) ieren iki sv faza ayrlrlar (denge svlar). Bu fazlar M

noktasndan geen sv denge balant dorusu yardmyla bulunurlar. ki sv faznn
deriimleri scaklkla deiirler. Eer bu blgede yer alan bir heterojen sv karm
yava yava stlacak olursa nihayet kaynama scaklna (93 oC) eriilir ve
sistemden buhar olumaya balar. Oluan bu buhar Az noktas ile temsil olunan bir
azeotropik deriime (% 77 su % 23 n-btanol) sahiptir ve bileenlerden birisi
tkeninceye kadar scaklk ve deriimi deimeyip sabit kalr. Bu blgenin dnda
kalan (D nin solu ve E nin sa) blgelerde sv karmlar homojen olup sv-buhar
davranlar da normal sistemler gibidir. rnein F ile gsterilen sv zeltisi
stlrsa H noktasnda kaynamaya balar ilk oluan buhar J ile gsterilir. Buharlama
ilerledike geride kalan doymu svnn deriimi ve scakl S ye doru kayarken
oluan buharlarn deriimi de N ye doru kayar.
5.2.4 Uuculuk, Bal Uuculuk: A ve B den oluan ikili bir sistemde A ve B
bileenlerinin uuculuklar,
p
p
(5-11)
A = A
B = B
x
1 x
olarak tanmlanr. A nn B ye gre bal uuculuu ise;
p A /x
(5-12)
= A =
B p B /(1 x)
olarak verilir. Dalton yasasndan p A = y P ve p B = (1 y) P yazlabileceinden
bunlar yukarda yerlerine konurlarsa,
y (1 x)
(5-13)
=
x (1 y)
elde olunur. Bu denklemden y zlrse,
x
(5-14)
y=
1 + ( 1) x
ele geer. Bu ifade zellikle bal uuculuun alma scaklklar arasnda pek fazla
deimedii hallerde sv-buhar denge ilikisini fonksiyonel olarak ifade etmede
kullanlan faydal bir eitliktir. deal sistemlerde Raoult yasasnn yardmyla bal
uuculuun,
= p oA / p oB
(5-15)
olaca kolayca gsterile bilinir. Her ne kadar buhar basnlar scaklkla deiirlerse
de ideal zeltilerde oranlarnn yaklak olarak sabit kaldklar gzlenmitir. Bu
bakmdan (5-14) denklemi ideal zeltilerde sv-buhar denge ilikisini ifade etmede
rahatlkla kullanlabilir. Gerek zeltilerin bir ounda bal uuculuun scaklkla
deiimi ok fazla deildir. Bu tr zeltilerde alma scaklklarnn alt ve st
limitlerinde hesaplanan bal uuculuklarn geometrik ortalamas alnarak (5-14)
denklemi yine kullanlabilir. Bu ekilde hesaplanan bal uuculuklar arasndaki fark
%15 den fazla ise denklemin kullanlmas pek tavsiye olunmaz. Tablo.5.1 de baz
ikili sv zeltilerinin, zeltiyi oluturan bileenlerin kaynama scaklklarnda
hesaplanm bal uuculuklar verilmitir. zeltinin klasik damtma metodunu
kullanarak ayrlabilmesi iin nn hibir zaman 1 olmamas gerekir. 1 den ne
kadar bykse iki bileenin damtma ile ayrlmas o denli kolaydr.
141
Tablo 5-1. Baz ikili zeltilerin 1.ve 2. bileenlerin k.n. da hesaplanm bal
uuculuklar
zelti
1.bileenin
o
k.n ( C)
Benzen- etilen diklrr
80.1
1.113
Benzen-toluen
80.1
2.61
n-Btil klorr-n-btil bromr
77.5
2.08
Kloroform- karbon tetra klorr
61.1
1.71
Etanol-izopropanol
78.3
1.18
Etanol-propanol
78.3
2.18
Etil klorr-etil bromr
12.5
3.23
Etil eter- benzen
34.6
5.16
Etilen dibromr-propilen dibromr 131.7
1.30
Etilen diklorr-trikloretan
83.5
2.52
n-Heptan-metilsiklohegzan
98.4
1.058
n-Hekzan-n-heptan
69.0
2.613
Metanol-etanol
64.7
1.73
Metanol-izobtanol
64.6
6.1
Metanol-propanol
64.6
3.89
Metil aseton-etil asetat
56.8
2.036
Fenol- o-krezol
181.2
1.30
Fenol-m-krezol
181.2
1.768
Fenol-p-krezol
181.2
1.793
Toluen-benzil klorr
110.7
7.75
Toluen-kloro toluen
110.7
4.76
Su-etilen glikol
100.0
49.8
Su-etilen glikol (150 mm Hg)
60.1
98.0
Su-etilen glikol ( 50 mm Hg)
38.1
76 400
2.bileenin
o
k.n ( C)
83.48
1.109
110.7
2.315
101.6
1.87
76.6
1.60
82.3
1.17
97.2
2.03
38.4
2.79
80.2
3.95
141.5
1.30
113.7
2.33
100.3
1.056
98.4
2.33
78.1
1.64
107.5
4.4
97.2
3.15
77.1
1.923
190.6
1.275
201.5
1.699
202.2
1.728
178.0
4.45
162.0
3.65
197.0
13.2
150.2
21.0
202
244
rnek-5.4) Bal uuculuun hesaplanmas
Benzenin toluene gre bal uuculuunu x = 0.1 , 0.3 , 0.5 , 0.7 ve 0.9 de hesaplaynz ve
deerleri birbirleriyle karlatrnz.
zm:
Benzen-toluen sisteminin 760 mmHg daki xy-diyagram rnek-5.1 de izilmiti. Bu diyagramdan
yukarda belirtilen x deerlerinde karlk gelen y deerleri okunup denklem (5-13) den deerleri
hesaplanr. x= 0.1 iin y= 0.205 olduundan bu artlarda bal uuculuk,
0.205(1 0.1)
=
= 2.32 olarak hesaplanr.
0.1(1 0.205)
Dier artlarda hesaplanan bal uuculuklar aadaki tabloda verilmilerdir.
142
0.1
0.3
0.5
0.7
0.9
0.205
0.51
0.72
0.855
0.96
2.32
2.43
2.57
2.53
2.67
Bal uuculuklar beklendii zere deriimle pek fazla deimemektedirler.
5.2.5 K-Deerleri: zellikle ok bileenli sistemlerin sv-buhar denge ilikilerinin

ifadesinde ok sk kullanlan K-deerleri (veya dalma katsays) yardmyla
dengede bulunan sv-buhar karmlarnda bir i bileeninin mol kesirleri arasndaki
iliki;
yi = Ki xi
(5-16)
eklinde yazlabilir. Bu K deerine i bileenin K deeri veya dalma katsays denir.

deal zeltilerde Ki = p iO / P , gerek zeltilerde ise Ki = p iO i / P olacana dikkat
ediniz. Buradan herhangi bir bileenin K deerinin hem scaklk hem de basncn bir
fonksiyonu olaca anlalr. Birok maddenin K deerleri deneyle bulunmu olup
bunlar ya ek.5.8 de gsterildii gibi klasik diyagramlarda veyahut ta C.L.
DePriester tarafndan gelitirilen nomografik diyagramlarda scaklk ve basncn
fonksiyonu olarak verilirler.
ek.5.8 Baz hidrokarbonlarn 1atm.deki K deerleri

5.2.6 Kabarcklama Scakl: Deriimi bilinen bir sv zeltisinin belli bir
basnta kaynamaya balayaca scaklk ile, oluacak ilk buhar kabarcnn
deriimini bulmak iin,
yi = 1 = Ki xi
(5-17)
denkleminden faydalanlr. P ve xi deerleri bilindiinden keyfi bir t scakl
seilir. Bu scaklk ve verilen basnta her bir bileenin K deerleri bulunur. Daha
sonra her bir bileen iin Kx arpmlar oluturulur. Eer oluturulan bu arpmlarn
toplam 1 veya 1 e ok yaknsa seilen scaklk o zeltinin kabarcklama scakl
143
ve her bir bileenin Kx arpm ise o bileenin oluacak ilk buhar kabarcndaki
mol kesridir. arpmlar toplam 1 e eit deilse scaklk seimleri bu art salayana
kadar yenilenir(snama-yanlma).
5.2.7 ilenme Scakl: Deriimi bilinen bir buhar karmnn belirtilen bir
basnta ilenme scakl ve oluacak ilk sv damlasnn deriimi,
xi = 1 =
yi
Ki
(5-18)
denklemi yardmyla snama-yanlma ile yle bulunur: Keyfi bir t scakl seilir.
Bu scaklk ve belirtilen basnta her bir bileenin K deerleri bulunur. Daha sonra
her bir bileenin y/K deerleri hesaplanp toplanr. Eer toplam 1 veya 1 e ok
yaknsa seilen scaklk o buhar karmnn belirtilen basnta ilenme scakl ve
her bir bileen iin hesaplanm olan y/K deeri ise o bileenin ilk oluacak sv
damlasndaki mol kesridir. Eer toplam 1 den farkl ise, scaklk seimleri bu art
salayana kadar tekrarlanr.
rnek-5.5) ilenme scaklnn hesab
Benzen, toluen ve o-ksilenden oluan l zeltiler idealdirler.

a) Mol olarak % 20 benzen, % 30 toluen ve % 50 o-ksilen ieren buhar karmnn 760
mmHg toplam basncnda ilenme scakl nedir?
b) lk oluan sv damlacnn bileimi nedir?
c) Buharn tamamnn youaca scaklk aral nedir?
Bileenlerin Antoine sabitleri aadaki tabloda verilmilerdir.
Bileen
tkn (oC)
t aralk ( oC)
Benzen(A)
80.1
6.90565
1211.033
220.79
7-104
Toluen(B)
110.6
6.95334
1343.943
219.38
7-111
o-Ksilen(C)
144.4
6.99891
1474.679
213.69
7-145
zm :
a) Denklem(5-18)
den;
xA + xB + xC =
yA P yBP yCP
+ o + o =1
p oA
pB
pC
(0.20)(760) (0.30)(760) (0.50)(760)

+
+
p oA
p oB
p oC
152 228 380

+ o + o
p oA
pB
pC
elde olunur.
zm snama-yanlma ile yaplr: td =110 oC olduu kabulyle,
log p oA = 6.90565
1211.033
= 3.2446
220.79 + 110
p oA = 1756.4 mmHg
log p oB = 6.95334
1343.943
= 2.8731
219.38 + 110
p oB = 746.7 mmHg
144
log p oC = 6.99891
1474.679
= 2.4431
213.69 + 110
p oC = 277.4 mmHg
elde olunurlar. Bu deerler yukarda yerlerine konurlarsa,
xA + xB + xC =
152
228
380
+
+
=1.762
1756.4 746.7 277.4
ele geer. Bu deer 1 den byk olduundan

kabl olunan scaklk ok ufaktr.
Yeni scaklk kabul: td =132 oC. Antoine denklemlerinden;
p oA = 2971.1 mmHg ; p oB = 1344.6 mmHg
bulunurlar. Bu deerler yukardaki denklemde yerlerine konurlarsa;
p oC = 540.8 mmHg
xA + xB + xC =
152
228
380
+
+
= 0.924
2971.1 1344.6 540.8
elde olunur. Toplam bu sefer 1 den ufak olduundan seilen scaklk yksektir.
Yeni scaklk kabul : td =129 oC. Bu scaklkta
hesaplanrlar. Buradan;
p oC = 496.2 mmHg
xA + xB + xC =
p oA = 2776.4 mmHg ; p oB = 1246.4 mmHg
152
228
380
+
+
=1.004
2776.4 1246.4 496.2
elde olunur. Bu deer hemen hemen 1 olduundan seilen 129 oC buhar karmnn ilenme
sakldr.
b) Oluan ilk sv damlacnn deriimi:
xA =
152
= 0.055
2776.4
xB =
228
= 0.183
1246.4
xC =
380
= 0.766
496.2
olur.
c) Buhar 129 oC de youmaya balar. Youma ilerledike scaklk der. Son buhar kabarcnn
youtuu scaklk, bileimi bu buhar karmnnkine eit olan sv karmnn kabarcklama
scaklna eittir.
Buna gre : xA = 0.20 ; xB=0.30 ; xC=0.50 bileimine sahip olan sv zeltisinin kabarcklama
scakl denklem (5-17) snama-yanlma ile bulunur.
yA + yB + yC =
p oA (0.20 p oB (0.30) p oC (0.50)

+
+
= 1.0
760
760
760
= (2.63 p oA + 3.95 p oB + 6.58 p oC ) *10 4 =1.0

tb =110 oC kabulyle,
olacaklarndan,
p oA = 1756.4 mmHg
p oB = 746.7 mmHg
p oC = 277.4 mmHg
yA + yB + yC = [(2.63)(1756.4)+(3.95)(746.7)+(6.58)(277.4)]*10-4 = 0.94
elde olunur. Bu deer 1 den ufak olduundan, kabl olunan scaklk kabarcklama scaklna
yakn olmakla beraber ufaktr.
p oA = 1894.6 mmHg ; p oB = 812.7 mmHg ; p oC = 305.4 mmHg
Yeni scaklk kabul ; tb=113 oC.
olacaklarndan,
yA + yB + yC =[(2.63)(1894.6)+(3.95)(812.7)+(6.58)(305.4)]*10-4 = 1.02
ele geer. Bu deer hemen hemen 1 olduundan, kabl olunan scaklk kabarcklama scakldr.
145
Dolaysyla verilen buhar karmnn youma scaklk aral : 129 - 113 oC dir.
5.2.8 Entalpi-Deriim Diyagramlar: Damtma ileminde sv ve buhar fazlar

arasndaki enerji farklar baz durumlarda nemli rol oynadklarndan bu durumlar da
fazlarn entalpilerini bilmek gerekir. Doymu sv ve doymu buharn entalpilerinin
deriime kar grafie alnmas ile elde olunun entalpi-deriim diyagramlarn
kullanmak abuk sonuca ulamak iin ok yararldr. Bir sv zeltisinin zgl
entalpisi, h (kJ/k-mol) hem hissedilir hem de karma ssn gz nne alarak,
h = cL (t L t o ) + H s
(5-19)
olarak yazlabilir. Burada Hs (kJ /k-mol zelti) olarak to scaklnda ve
verilen
deriimde znme ssn, to referans scakln, tL entalpinin
hesapland scakl, cL ise to ve tL scaklklarnn aritmetik ortalamasnda
zeltinin molar s kapasitesini (kJ/k-mol oC) gsterirler. Eer tL scakl zeltinin
kabarcklama scaklna (tb) eit olursa o zaman h doymu zeltinin zgl
entalpisi olur.
P =sbt
R
HR
Kzgn buhar
Doymu buhar
HG
zgl entalpiler h,H
G1
sv-buhar
hM
hL
souk
sv
hK
L
K
yR x
zM
xk
L1 Doymu sv
y
x1
y1
1.0
x,y
1.0
y1
L1,G1
y =x
L,G
0
0
x1
1.0
ek.5.9 Tipik bir entalpi-deriim diyagram
146
zeltinin s kapasitesi zeltiyi oluturan saf bileenlerin s kapasiteleri ve

zeltinin deriiminden,
cL = x cLA + (1 x) cLB
(5-20)
denklemi yardmyla hesaplanr. Buna gre doymu sv zeltisinin zgl
entalpisinin deriimle deiimi,
h = [ x cLA + (1 x) cLB ] (tb- to) +Hs
(5-21)
olur. Karma sonunda ortama s verilirse Hs nn iaret (-) dir. deal zeltilerde
Hs= 0 dr.
Doymu buhar karmnn zgl entalpisi H, saf sv bileenlerin ayr ayr ilenme
scaklna (td) kadar stlp o scaklkta tamamen buharlatrlp kartrldklar
varsaym ile hesaplanabilir. Dolaysyla bu;
H = y [cLA (t d t o ) + A ] + (1 y) [cLB (t d t o ) + B ]
(5-22)
olarak yazlabilir. (5-21) ve (5-22) denklemlerinin izimleri ile elde olunan tipik bir
entalpi-deriim diyagram ek.5.9 da gsterilmitir. Genelde bu diyagramlarla
birlikte xy-diyagramlar da izilirler. Entalpi-deriim diyagramlarnda alttaki eri
doymu sv zeltilerini, stteki eri ise doymu buhar karmlarn gsterirler.
Doymu buhar erisinin st ksmnda yer alan bir nokta (R noktas) ar snm
(kzgn) buhar karmn, doymu sv erisinin altnda yer alan bir nokta (K noktas)
ise souk sv zeltisini temsil eder . ki eri arasnda bulunan bir nokta sv-buhar
karmn gsterir (M noktas). Bu heterojen karm birbiri ile dengede bulunacak
doymu sv zeltisi (L noktas) ve doymu buhar (G noktas) karmna ayrlr. Bu
fazlar bulmak iin bu noktadan geen denge balant dorusunun izimi gerekir. Bu
da altta bulunan xy-diyagram yardmyla yaplr (snama-yanlma ile). Zaten entalpideriim diyagramnn hemen altna xy-diyagramnn izilmesinin nedeni de budur. L1
ile gsterilen bir doymu sv ile dengede bulunacak G1 doymu buharnn yeri yine
xy-diyagram yardmyla L1 den geen denge balant dorusunun izimi ile bulunur.
Entalpi-deriim diyagramlarnda iki eri arasndaki dikey mesafe o deriimli doymu
svnn tamamnn buharlamas iin gerekli olan sy gsterir. Buna gre x = 0 ve
x = 1 deki iki eri arasndaki dikey mesafeler sra ile saf B ve saf A svlarnn
buharlama gizli slarna eittir. Entalpi-deriim diyagramlarnn nemli bir zellii
grafiksel toplama-karma ve kaldra prensibinin uygulanmalarna imkan
vermesidir. Buna gre eer K ile gsterilen bir sv zeltisi R ile gsterilen bir
buhar karmna ilave olunursa elde olunacak nihai M karm daima bu iki noktay
birletiren doru zerinde ve bu iki nokta arasnda bir yerde bulunur (grafiksel
toplama). M noktasnn yeri bu iki karmn miktarlarnn oranna bal olacandan,
KR dorusuna - M destek noktas olacak ekilde - kaldra prensibi uygulanarak
bulunabilir. Yani;
Svnn miktar . KM dorusunun boyu = Buharn miktar . RM dorusunun boyu
yazlabileceinden, Sv ve buharn miktarlar bilindiinden KR dorusunun boyu

llp bunun (svnn miktar/ buharn miktar) orannda blnmesi ile M noktasnn
yeri kolayca bulunabilir. Benzer ekilde M karmndan R ile gsterilen karm
karlacak olursa geride kalacak K karm, R ile M yi birletiren dorunun M
tarafndaki uzants zerinde olur (grafiksel karma). K nn yeri bu sefer K destek
147
noktasna gre kaldra prensibi yazlarak bulunabilir. Yukarda sylenenlerin

ispatlar yle yaplabilir.
Toplam madde denklii : K + R = M
(5-23)
A bileen denklii
: K xk + R yR = M zM
(5-24)
Entalpi denklii
:
K hk + R HR= M hM
(5-25)
Eer M, (5-23) ve (5-24) denklemleri arasnda yok edilirse,
K yR zM
=
elde olunur.
R zM x k
Benzer ekilde (5-23) ve (5-25) denklemleri arasndan M nin yok edilmesiyle de
H hM
K
= R
elde olunacandan, buradan
R
hM hk
yR zM
H hM
= R
(5-26)
zM x k
hM hk
yazlabilir. Bu ifade entalpi-deriim diyagramnda (xk;hk) , (zM;hM) ve (yR;HR)
noktalarndan geen bir doruyu temsil ettiinden K, M, R noktalarnn bir doru
zerinde olduu anlalr.
5.3 Damtma Yntemleri: Sv-buhar dengesini grdkten sonra endstride
kullanlan damtma yntemlerini incelemeye balayabiliriz. Sv zeltilerini ayrmak
maksadyla 3 deiik damtma yntemi kullanlmaktadr. Bunlar basitinden
karmana doru:
- Parlamal damtma veya denge damtmas
- Basit veya diferansiyel damtma
- Ayrmsal damtma
olarak bilinirler. imdi sra ile bunlar grelim. ncelemelerimizde sv zeltisinin A
ve B den oluan iki bileenli olduu kabul olunacaktr. ok bileenli zeltiler iin
incelemeler ise zaman geldiinde belirtilerek yaplacaktr.
5.3.1 Parlamal veya Denge Damtmas: En basit damtma yntemi olan bu
damtma tek kademeli bir ilem olup endstride genellikle srekli alma modunda
2 deiik ekilde gerekletirilir.
5.3.1.1 Sabit Basnta Parlamal Damtma: ek.5.10 da ematik olarak gsterilen
bu tr almada sv besleme akm F, srekli olarak bir s deitiricisine
st rn
buhar
besleme
F, xF, hF, P, tF
ksmi buharlatrc
sv
P, t , hF1
D, yD, HD, P, t
sv-buhar
ayrcs
sv-buhar
qS
sv
dip rn
W, xw, hw, P, t
ek.5.10 Sabit basn altnda srekli alan parlamal damtmann ak emas
148
zgl entalpiler h,H
pompalanr. Burada ayarlanan qs(kJ/k-mol) ss nedeniyle svnn bir ksm

buharlar (ksmi buharlatrc). Daha sonra bir sv-buhar ayrcsna geen svbuhar karm, burada birbirinden ayrlarak st ve dip rnleri olutururlar. Oluan
bu buhar ve sv birbiri ile dengededir. Buhar olan st rn istenirse daha sonra bir
youturucuda youturulur. Is
deitiricisi olarak ift borulu veya
P =sbt
D
ok borulu (kovan tipi) s
HD
deitiricileri
kullanlabilir.
Buharlama scakl ok yksekse
s deitiricisi direkt stmal bir
hF1=hF+qs/F
M
frna yerletirilir. Sv-buhar ayrcs
basit bir siklon ayrcs olabilir.
hw
Doaldr ki st rn buhar
W
olduundan uucu bileence, sv
hF
F
olan dip rne gre daha zengindir.
Sistem boyunca,
xF
yD
xw
1.0
0
Toplam madde denklii :
x,y
F=D + W
(5-27)
1.0
N
Uucu bileen denklii :
(5-28)
FxF=DyD+Wxw
y
Q
y =x
Entalpi denklii :
yD
FhF+qS=FhF1= DHD + Whw (5-29)
F
yazlabilir. Burada; F, D ve W
besleme, st rn ve alt rnn
molar ak hzlarn
(k-mol/s), xF,
0
yD, xW sra ile besleme akm, st
xF
1.0
xw
0
x
rn ve dip rnde uucu bileenin
mol kesirlerini, hF, HD ve hW ise bu
ek.5.11 Sabit basnta parlamal damtma
akmlarn zgl entalpilerini (kJ/kmol) gsterirler. Eer D/F ile
bir kesirsel buharlama tanmlanrsa, denklem (5-27) ile (5-28) arasnda ve keza
denklem (5-27) ile (5-29) arasnda W nun yok edilmesiyle,
=
xF x W
yD xW
(h F h W ) + q S /F
HD hW
(5-30)
ele geer. Bu ifadenin sol tarafndaki eitlik,

x
1
(5-31)
xW + F
yD =
eklinde de yazlabilir. Bu ifade grld zere st ve dip rnn deriimleri

arasndaki ilikiyi veren bir ifadedir. Bu ifade sabit bir buharlama kesrinde xydiyagramnda bir doru ile temsil olunur. Bu dorunun y = x diyagonalini F(xF;xF)
noktasnda kesecei kolayca gsterile bilinir. st ve dip rnn deriimleri
arasndaki bir dier iliki ise-madem ki bu akmlar birbiri ile dengededir-denge
ilikisi tarafndan verilir. Genelde sv-buhar denge ilikisi grafiksel olarak
verildiinden yD ve xW nin bulunmas grafiksel izimle yaplr. Bunun iin (5-31)
dorusu xy-denge diyagram zerine izilirse kesim noktas Q(xW;yD) dan xW ve yD
149
okunur. Sistemin entalpi-deriim diyagram biliniyorsa ek.5.11 de gsterildii gibi

ilem iin gerekli olan s enerjisi miktar kolayca bulunur. Karmn scakl iin txy diyagramna da ihtiya olaca anlalr. Pek tabiidir ki sv-buhar dengesi
fonksiyonel olarak ifade olunabiliyorsa (rnein bal uuculuk sabitse) o takdirde
(5-31) ve (5-14) denklemlerinin cebirsel zmnden xW ve yD bulunabilir. Herhangi
bir ktle aktarm ileminde ayrlan rnlerin safiyetleri yannda kazanm da
nemlidir. Besleme akmnda bulunan uucu bileenin st rne kazanmnnyzdesel kazanm- olarak,
DyD
y
100 = D 100
(5-32)
F xF
xF
ile verilebilecei kolayca gsterile bilinir. ek.5.11 den de grlecei gibi eer
kesirsel buharlama artacak olursa yD ile gsterilen st rnn safiyeti der. Buna
karn uucu bileenin st rne kazanm artar.
Y.K. =
rnek-5.6) Sabit basnta parlamal damtma
Mol olarak % 40 aseton ieren sulu zelti 760 mmHg da parlamal damtmaya tabi tutulacaktr.
0.2, 0.4, 0.5 ve 0.66 kesirsel buharlamalarda st ve dip rnlerin deriimleri ile asetonun yzdesel
kazanmlarn hesaplaynz.
Sulu aseton sisteminin 760 mmHg daki xy-diyagram aada verilmitir.
zm:
Denklem(5-31) de xF ve deerleri yerlerine konursa;
=0.20
=0.40
=0.50
=0.66
iin
iin
iin
iin
yD = - 4 xw+ 2
yD = - 1.5 xw+ 1
yD = - xw+ 0.8
yD = - 0.515 xw+ 0.6
elde olunurlar. Btn bu dorular xy-diyagramda izildiklerinde, F(0.40;0.40) noktasndan geerler.

Her bir dorunun getii dier bir nokta ise sra ile (0.25;1.0), (0.0;1.0), (0.0;0.8) ve (0.0;0.6) olur.
Bu noktalarn yardmlaryla yukarda verilen dorular izilir, denge erisini kesim noktalar olan Q
noktalarndan xw and yD deerleri okunur. Daha sonra denklem(5-32) den her bir kesirsel
buharlamada yzde kazanmlar hesaplanr. Sonular aadaki tabloda topluca verilmitir.
Y.K. =
yD
.100 = %
xF
yD
xw
0.20
0.80
0.30
40.0
0.40
0.76
0.16
76.0
0.50
0.72
0.075
90.0
0.66
0.58
0.04
95.7
150
Sulu aseton zeltisin 760 m m Hg da sv-buhar dengesi

1
asetonun buhardaki mol kesri,y
0.9
=0.4
0.8
0.7
=0.2
=0.5
0.6
0.5
yD= - 4xw + 2
yD= - 1.5xw + 1
=0.6
0.4
0.3
yD= - xw + 0.8
yD=- 0.515xw+0.60
0.2
0.1
xF
0
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
asetonun svdaki m ol kesri, x
Tablodan grld zere kesirsel buharlama artttnda, st rnn safiyeti der buna karn
asetonun yzdesel kazanm artar.
5..3.1.2 Istlm Svnn Basncn Drerek Gerekletirilen Parlamal

Damtma: Bu ynteme gre s deitiricisinde yksek scakla stlan besleme
svsnn bir basn drcsnden geirilerek ksmi buharlamas salanr.
Basncn ani d parlama eklinde ani buharlamaya sebep olur (neden?). Pratikte
bu yntem yukarda anlatlan yntemden daha yaygn olarak kullanlr. Parlamal
buharlama kelimesi de bu duruma daha ok uyar (ek.5.12). Bu durumda ile
gsterilen buharlama kesri de bilinmediinden (genletirilen P basnc bilinir)
zm ancak snama-yanlma ile yaplabilir. Bunun iin sistemin t-xy diyagram
st rn
buhar
besleme
F, xF, hF, P1, tF
stc
P1, tF1
hF1
sv
sv
qS
P, t
D, yD, HD, P, t
sv-buhar
ayrcs
sv-buhar
basn drc
vana
sv
dip rn
W, xw, hw, P, t
ek.5.12 Basn d altnda srekli alan parlamal damtmann ak emas
yannda entalpi-deriim diyagramna da ihtiya vardr (ek.5.13). nce bir t scakl

seilir ve t-xy diyagramndan bu scaklkta elde olunacak st ve dip rnlerin
deriimleri (xw;yD) okunurlar. (5-30) denkleminin sandaki ilk eitlikten
hesaplanr. Daha sonra bu deriimler entalpi-deriim diyagramna tanarak hW, HD ve
hF+qs/F bu diyagramdan okunurlar. Nihayet bu deerlerin (5-30) denkleminin
sandaki ikinci eitlikte yerlerine konmalaryla bir kez daha hesaplanr. Eer
151
scaklk
zgl entalpiler h, H
hesaplanan bu iki deeri birbirine eitseler seilen scaklk doru ve yaplan

hesaplamalar da dorudur. Yok eer deerleri farkl iseler seilen scaklk genleme
sonunda oluacak scaklk deildir. Yeni t scaklklar seilerek iki deeri
birbirine eit olana kadar snama-yanlma tekrarlanr.
Parlamal damtma ile sv zeltisi belli bir oranda bileenlerine ayrlrsa da saf
rnler elde edilemez. Buna ramen bal uuculuun ok byk olduu durumlarda
rn safiyetleri bir hayli yksektir. Parlamal damtma yntemi endstride daha ok,
ok bileenli sv zeltilerinin kabaca iki rne ayrlmasnda kullanlr (biri buhar
dieri sv). Daha sonra bu buhar ve sv rnler daha ileride grlecek olan ayrmsal
damtma ile saf bileenlerine ayrlrlar. ounlukla bu tr alma (nce parlamal
damtma sonra ayrmsal damtma) sv zeltisine dorudan doruya ayrmsal
damtmann uygulanmasndan daha ekonomik olur.
ok bileenli svlarn parlamal damtlmalarnda toplam madde ve entalpi
denklikleri yannda zeltide bulunan herhangi bir i bileeni iin bileen denklii de
yazlr.
Toplam madde denklii : F = D + W
(5-27)
i bileen denklii
: FxFi = DyDi + Wxwi
(5-33)
Entalpi denklii
:
P =sbt.
H-y
+q
=Fh
=DH
+Wh
(5-29)
Fh
F
s
F1
D
w
D
HD
= D/F tanmyla (5-27) ve (5-33)
denklemlerinden,
xFi = yDi + (1-) xWi
hF1=hF+qs/F
M
elde olunur. Eer sv-buhar denge
ilikisi:
(5-34)
yDi=KixWi
hw
W
eklinde verilirse buradan,
h-x
hF
x Fi
F
x Wi =
(5-35)
K i + (1 )
xw
1.0
yD
xF
ele geer. (5-29) ile verilen entalpi
x,y
denklii, (5-27) denklemi ve nun
tanmyla,
(5-36)
hF=HD+(1-)hw
tB
eklinde yazlabilir. Entalpiler gizli
t-y
s, s kapasitesi ve scaklklar
D
cinsinden yazlabileceklerinden
t
W
M
(5-36) denklemi,
t-x
tA
c FL t F1 = ( o + c G t ) + (1 ) c wL t (5-37)
eklinde yazlr. Burada referans

scaklk sfr alnmtr. o (kJ/k-mol)
yD
1.0
xF
xw
0
olarak karmn referans scaklktaki
x,y
ek.5.13 Basn drlerek yaplan parlamal damtma buharlama gizli ssn, c FL ve c wL
besleme svs ile dip rn svsnn
(kJ/k-mol K) olarak s kapasitelerini, cG ise buhar karmnn (kJ/k-mol K) olarak
s kapasitesini gsterirler. Is kapasiteleri ortalama scaklktaki deerlerdir. tF1
scakl dikkat edilirse zeltinin stcdan ktktan sonraki scakldr. Buna gre
152
sabit basnta gerekletirilen ok bileenli bir sv zeltisinin parlamal

damtlmasnda , P ve xF bilinirler. zm snama-yanlma ile yle yaplr: Bir t
scakl seilir, bu scaklk ve verilen basnta her bir bileen iin K deerleri ilgili
grafiklerden okunurlar. Daha sonra (5-35) denkleminden her bir bileenin dip
rndeki mol kesri hesaplanr. Eer bunlarn toplam 1 e eit karsa seilen scaklk
sv-buhar karmnn scakldr. Bu sv zeltisi ile dengede bulunacak st rn
buharnda yer alan her bir bileenin mol kesri ise (5-34) denkleminden kolayca
hesaplanabilir. (5-35) denkleminden hesaplanan mol kesirler toplam 1 den farkl ise,
o takdirde seilen scaklk doru deildir. Bu art salayncaya kadar yeni scaklk
seimleriyle snama-yanlma tekrarlanr. Eer parlamal damtma basn drerek
gerekletirilirse o zaman zm iin (5-37) ile verilen entalpi denkliini de
kullanmak gerekir. Zira bu durumda da bilinmez. zme yine bir t scakl
seilerek balanr. Bu scaklk yardmyla (5-37) denkleminden nce hesaplanr.
Daha sonra yine bu t ve verilen toplam basnta her bir bileenin K deerleri okunur
ve bu deerlerle her bir bileenin sv rndeki mol kesirleri (5-35) denkleminden
hesaplanr. xwi lerin toplam 1 e eit karsa seilen scaklk ve hesaplanan deriimler
dorudur. Toplamn 1 den farkl kmas seilecek baka scaklklarda snamayanlmann tekrarn gerektirir.
rnek-5.7) Basn drlmesi ile parlamal damtma
Bir ayrmsal damtma kolonunun dip rn iki bileenden oluup, kolonu 135 oC ve 5 bar basnta
terk etmektedir. Bileenlerinin mol kesirleri 0.5 olan bu zeltinin basnc 1 atmosfere drlrse
kesirsel buharlama ve sv ve buhar rnlerin deriimleri ne olur ? zeltinin 0 oC deki
buharlama gizli ss 38 000 kJ/k-mole, besleme svs ile rn svsnn zgl slar 250 kJ/k-mole
K, buharn zgl ss ise 180 kJ/k-mole K dr. Sistem Raoult yasasna uymakta olup bal
uuculuk 3 olarak sabit kalmaktadr. Daha az uucu bileenin buhar basncnn scaklkla deiimi
aada verildii gibidir.
t(oC)
p oB ( mbar)
60
280
65
340
70
410
75
486
80
570
85
670
90
780
st rn
(buhar)
D,yD,HD,P,t
Damtma
kolonu
c G = 180 kJ / k mol K
P1 =5 bar
Sv-buhar
ayrcs
svbuhar
Dip rn (ikili)
xF =0.5
tF1=135 oC
c FL = 250 kJ/k - mol K
t
P=1.013 bar
W,xw,hw,P,t
Dip rn
(sv)
c w L = 250 kJ/k - mol K
Basn drc
vana
153
zm :
Denklem (5-30) dan,
xF xW
0.5 - x w
=
yD x W
yD x w
(1)
Denklem (5-37) den
c wL (t F1 t )
250(135 t )
=
o (c wL cG )t 38 000 (250 180) t
(2)
yazlabilirler. deal zeltilerde denklem (5-3), (5-4) ve (5-15) geerlidirler. Genleme sonucu
oluan scaklk bilinmediinden zm ancak snama-yanlma ile yaplabilir
Kabl : t = 78 oC olsun. Yukardaki tablodan
Denklem (5-15) den,
o
= 533
mbar
p oB p=B570
mbar
p oA = p oB = (3)(533 ) =1599 mbar

P po
1013 533
= 533 = 0.45
x w =P op oB Bo 1013
x w = o p A o p=B 1599 533
= 0.45
p A p B 1599 533
p
po
1599
y D p=A A p=oA A x w 1599
=
(0.45) = 0.71
P=
Px w = 1013
yD =
(0.45) = 0.71
P
P
1013
Denklem(5-3) ve (5-4) den,

Denklem (1) den,
Denklem(2) den,
0.5 - 0.45
= 0.192
0.71 0.45
250(135 t )
250(135 78)
=
= 0.438
38 000 (250 180) t 38000 (70)(78)
ki deer birbirinden ok farkl olduklarndan seilen scaklk doru deildir. Yeni scaklk
t= 81 oC olsun. Yukardaki tablodan p oB = 590 mbar
Denklem(5-15) den,
p oA = p oB = (3)(590 ) =1770 mbar
xw =
P p oB 1013 590
=
= 0.359
p oA p oB 1770 590
yD =
p A p oA
1770
=
xw =
(0.359) = 0.627
P
P
1013
Buna gre denklem (1) den,
0.5 - 0.359
= 0.526
0.627 0.359
ve denklem(2) den,
250(135 t )
250(135 81)
=
= 0.418
38 000 (250 180) t 38000 (70)(81)
154
Hesaplanrlar. Buradan t nin 79 ile 81 oC arasnda olduu anlalr. Yeni kabl t = 80 oC.olsun.
Yukardaki tablodan, p oB = 570 mbar
Denklem(5-15) den,
p oA = p oB = (3)(570 ) =1710 mbar
Denklem (5-3) ve (5-4) den,
olacandan denklem(1) den,
Denklem(2) den,
xw =
P p oB 1013 570
=
= 0.389
p oA p oB 1710 570
yD =
p A p oA
1710
xw =
=
(0.389) = 0.657
P
P
1013
0.5 - 0.389
= 0.414
0.657 0.389
250(135 t )
250(135 80)
=
= 0.424
38 000 (250 180) t 38000 (70)(80)
elde olunurlar. Hesaplanan iki birbirlerine ok yakn olduklarndan, seilen 80oC zeltinin1
atmosfere genlemesi sonunda oluacak scaklktr. Kesirsel buharlama =(0.414+0.424)/2= 0.419,
uucu bileenin buhar ve svdaki mol kesirleri ise sra ile 0.657 and 0.389 dir.
5.3.2 Basit veya Diferansiyel Damtma: Tek kademeli bir ilem olan basit damtma
kesikli alma modunda gerekletirilir. Balca bir buharlatrc ve youturucudan
oluan damtma cihaz olduka basittir (ek.5.14). Buharlatrma kazan, iinde
stma borular ieren byke bir kazan olup ayrlacak sv zeltisi kazan hacminin
yaklak %70-75 ini dolduracak ekilde kazana yklenir (neden?). Istma borularnn
iinden stma vastasnn sirklasyonuna balanr. Souk sv zeltisi
kabarcklama scaklna eritiinde buharlama balar, oluan buhar, kazanla
youturucuyu birletiren boruda ykselerek youturucuya ular. Burada tamam
youan buhar bir toplama kabnda toplanr (st rn). Enerji miktar ayarlanarak
yava yava ve sabit hzda buharlama salanrsa herhangi bir anda kazandan
ykselen buhar geride kalan sv ile dengede olur. Oluan buhar her zaman uucu
bileence geride kalan svdan daha zengin olacandan, sv zamanla uucu
bileence fakirleir. Bunun sonucu olarak oluan buharlar da zamanla uucu
bileence fakirleirler. Buna gre buharlamann balad anda oluan buhar uucu
bileence en zengin, ilemin sonunda oluan buhar ise uucu bileence en fakirdir.
leme ya kazandaki svnn miktar veyahut ta deriimi, belirlenen bir deere
dtnde son verilir. Istma kesilerek kazan muhtevas boaltlr (dip rn) ve
kazan yeni bir yklemeye hazr hale getirilir. Burada dikkat edilecek bir husus
herhangi bir anda kazandan ykselen buhar o an geride kalan sv ile dengede ise de
ilem sonunda toplama kabnda toplanan sv (st rn) kazandan boaltlan sv ile
dengede deildir (neden?). Youturulan buharn yani toplama kabnda toplanan
155
Youturucu
soutma
vastas
Buhar
Dolum
Buharlatrc
Istma
vastas
st rn
Toplama
kab
Dip
ek.5.14 Basit damtma cihaz
svnn deriimi srekli deitiinden bir yerine birka toplama kab kullanlarak tek
bir st rn deil birden fazla st rn alnabilir. lk toplanan st rnn bir sonra
toplanan st rnden uucu bileence daha zengin olacana dikkat ediniz. Bu ilem
ilk kez Rayleigh tarafndan yle analizlenmitir. zeltinin A ve B gibi iki
bileenden olutuunu ve kazana balangta F k-mol sv zeltisi yklendiini ve
bu zeltide uucu A bileeninin mol kesrinin xF olduunu kabul edelim. lem
sonunda kazanda kalan sv (dip rn) W k-mol ve bu svda A nn mol kesri xw
olsunlar. Damtma devam ederken herhangi bir anda kazandaki sv miktar L k-mol
ve bu svda A nn mol kesri x olsun ve tam bu anda kazandan ykselen buharn
miktar dL k-mol ve bu buharda A nn mol kesri y* ile gsterilecek olursa, A bileen
denklii olarak;
(5-38)
y* dL = d (L x)
yazlabilir. (*) iareti ykselen buharn x deriimli sv ile dengede olduunu gsterir.
Buradan,
y* dL = L dx + x dL
dL (y*-x) = L dx
xF
dx
dL
=
L
y x
W
ln
ve nihayet
xw
F
=
W
xF
dx

y x
(5-39)
xw
elde olunur. Bu denklem yardmyla bilinen F, W, xF ve xw deikenlerinden

herhangi birisi hesaplanabilir. Yalnz entegrasyonun yaplabilmesi iin y* n x
156
cinsinden ifadesi gerekir. Genellikle bu iliki fonksiyonel deil grafiksel olarak

verildiinden (5-39) denkleminin zm de grafiksel entegrasyonla yaplabilir.
Bunun iin sistemin xy-diyagramndan xF ile xw arasnda kalan keyfi x deerlerine
karlk gelen y* deerleri okunur. Sonra tekil olunan 1/( y*-x) deerleri bir
milimetrik katta karlk gelen x deerlerine kar grafie alnr. Erinin altnda xw,
xF limitleri arasnda kalan alan entegralin deerini verir (ek.5.15).
1.0
P =sbt
1
y x
y =x
Alan= ln
F
W
0
0
1.0
xw
xF
ek.5.15 Grafiksel entegrasyon
y* ile x arasndaki iliki (denge ilikisi) cebirsel olarak verile biliniyorsa entegrasyon
dorudan yaplabilir. rnein sistemin bal uuculuu sabitse y* yerine deeri
(5-14) denkleminden konarak entegral gerekletirilirse,
1 xw
x (1 x w )
F
1
=
+ ln
(5-40)
ln F
ln
1 xF
x w (1 x F )
W 1
veya,
F (1 x F )
F xF
= ln
(5-41)
ln
W (1 x w )
W xw
elde olunur. Bunlara ilaveten yazlacak toplam madde ve A bileen denklikleri
vastasyla toplama kabnda toplanan sv (st rn)nn ortalama deriimi xD,av.
bulunabilir.
F = D+W
(5-42)
F xF = D xD,av. + W xw
(5-43)
Uucu bileen A nn st rne kazanlmas, yzdesel kazan olarak,
D x D,av.
100
(5-44)
Y.K. =
F xF
denkleminden bulunur.
Eer basit damtlmaya tabi tutulacak sv zeltisi ikiden fazla bileen ieriyorsa ve
sv zeltisi ideal davranyorsa bu taktirde zeltide bulunan bileenlerden birisi
anahtar bileen olarak seilir (rnein j bileeni olsun), ve bal uuculuklar bu
bileene gre tanmlanrlar. Buna gre ij i bileeninin bu anahtar bileene gre bal
uuculuudur. Bu durumda (5-41) denklemi
157
F x Fj
F x Fi
(5-45)
= ij ln
W x wi
W x wj
eklinde yazlr. Bu denklem, damtma sonunda elde olunacak dip rn svsnn
deriimini bulmak iin kullanlacaksa,
ln
wi
=1
(5-46)
denklemi ile birlikte snama-yanlma ile zlmelidir.

Basit damtmada gerekli olan toplam s enerjisi gereksinimi,
q T = q S + q L = F cFL (t t F ) + D
(5-47)
denkleminden hesaplanr. Burada qs (kJ), zeltiyi balang scakl olan tF(oC) den
ortalama damtma scakl olan t (oC) ye getirmek iin gerekli olan hissedilir sy,
qL(kJ) D k-mol buhar retmek iin gerekli olan gizli sy, cFL (kJ/k-mol oC); t ve tF
scaklklarnn aritmetik ortalamasnda sv zeltisinin molar s kapasitesini,
(kJ/k-mol) ise buhar karmnn ortalama kaynama scaklnda molar buharlama
gizli ssn gsterir.
1 arj ilem iin gerekli olacak sre, svy stma ve buharlatrma iin gerekli olan
srelere, kazan doldurma ve boaltma iin gerekli olacak srenin ilavesiyle bulunur.
zeltinin balang scakl olan tF den ortalama damtma scakl olan t ye
stlmas bir yatkn olmayan hal ilemi olup gerekli sre tH scaklnda bir
izotermal stma vastas kullanldnda,
t t
ln H F
t t
(saniye)
(5-48)
S = H
UA / FcFL
denkleminden, izotermal olmayan stma vastas kullanldnda ise,
t t
ln H1 F
t H1 t
S =
(saniye)
(5-49)
& HcH K 1
m
FcFL K
denkleminden hesaplanr.
UA
& H (kg/s) ve cH
Burada K, K = e m& c ile verilir. Yukardaki denklemlerde, tH1 (oC) , m
(kJ/kg oC) stma svsnn sra ile giri scakln, ktlesel debisini ve zgl ssn,
A (m2) kazandaki s aktarm yzey alann, U (kW/m2 oC) ise stma peryodu iin
toplam s aktarm katsaysn gsterirler.
Damtma sresinin hesabnda ise,
qL
L =
(saniye)
(5-50)
U b A( t H t ) ln
kullanlr. Burada Ub (kW/m2oC) kaynayan zeltinin toplam s aktarm katsaysdr.
Buradan 1 arj ilem iin gerekli sre CD kazan ykleme ve boaltma iin gerekli
olan sreyi gstermek zere ;
BT = S + L + CD
(saniye)
(5-51)
olur.
H H
158
Basit damtma ileminde, ayni artlarda allan parlamal damtmaya nazaran daha
iyi bir ayrma salanrsa da (neden?), tam bir ayrlma yine de elde olunamaz. Bal
uuculuun bykl ayrlmay olumlu ynde etkiler. Dolaysyla basit olan bu
damtma yntemi yksek safiyette rn istendiinde kullanlamaz.
rnek-5.8) Basit damtma
20 C de bulunan ve mol olarak % 20 aseton ieren 123.1 k-mollk bir sulu zelti 760 mmHg
basncnda basit damtmaya tabi tutulacaktr.. Asetonun kazandaki mol kesri 0.04 e dtnde
damtmaya son verilecektir.
o
a) Elde olunacak damtk miktarn,

b) Damtktaki asetonun mol kesrini (safiyet),
c) Asetonun yzdesel kazanmn
hesaplaynz.
d) Aada belirtilen artlar iin bir arj ilemin ka saat sreceini tahmin ediniz: Kazandaki s
aktarm yzey alan A =10 m2 dir, stma borular iinde youan 1.05 bar gsterge basncndaki
doymu buharla salanmaktadr, stma ve buharlama periyotlarnda toplam s aktarm katsaylar
U=200 W/m2K ve Ub= 1 000 W/m2K olarak tahmin edilmilerdir.
e) Eer zelti ayn basnta parlamal damtmaya tabi tutulsa idi st rnn safiyeti ve asetonun
kazanlma yzdesi ne olurdu ?
zeltinin zgl ss 83 kJ/k-mol oC, aseton ve suyun 71.4 oC deki buharlama gizli slar sra ile
28 880 kJ/k-mol ve 42 000 kJ/k-mol dr.
Aseton-su sisteminin 760 mmHg daki denge ilikisi aada verilmitir:
t(oC) 100
74.8
68.5
64.8
63.1
61.7
60.5
59.4
58.4
57.5
56.7
56.2
0.0
0.05
0.10
0.20
0.30
0.40
0.50
0.60
0.70
0.80
0.90
1.0
0.0
0.64
0.73
0.78
0.80
0.82
0.84
0.86
0.88
0.90
0.94
1.0
Burada x ve y asetonun sv ve buhardaki mol kesirleridir. .

zm:
a) nce sistemin xy- ve t-xy diyagramlar izilir. Daha sonra xF ve xW arasnda keyfi x deerleri
seilip bu deerledeki y deerleri okunmak suretiyle denklem (5-39) hesaplanr. Hesaplamalar
aadaki tabloda gsterilmitir.
se
x
oku
y*
0.20
y x
dx
0.04 y x
0.04
0.55
1.961
0.08
0.71
1.587
[(1.961+1.587)/2]*(0.08-0.04) = 0.07096
0.12
0.742
1.608
[(1.587+1.608)/2]*(0.12-0.08) = 0.0639
0.16
0.765
1.653
[(1.608+1.653)/2]*(0.16-0.12) = 0.06522
0.20
0.780
1.724
[(1.653+1.724)/2]*(0.20-0.16) = 0.06754
Toplam = 0.2676
159
W = 94.19 k-mol
123.1 0.2676
=e
= 1.307
W
0.20
ln
F
dx
=
= 0.2676
W 0.04 y x
Denklem (5-42) den, D = 123.1 - 94.19 = 28.91 k-mol bulunur.

b) Denklem (5-43) den, (123.1)(0.20) = (28.91) xD,av + (94.19)(0.04)
xD,av = 0.721 elde olunur.
Dx D , av
(28.91)(0.721)
.100 = % 84.6
.100 =
c) Denklem (5-44) den, Y.K. =
(123.1)(0.20)
Fx F
d) Sistemin t-xy diyagramndan damtmann 64.8 oC de balayaca ve 78 oC de tamamlanaca
grlr. Dolaysyle bu iki deerin aritmetik ortalamas olan 71.4 oC damtma scakl olarak alnr.
Denklem (5-47) den, hissedilir s gereksinimi, qS = (123.1)(83)(71.4 - 20) = 525 170 kJ olur.
= (28 880)(0.721) +( 42 000)(1 - 0.721) = 32 483 kJ/k-mol olacandan,
Gizli s gereksinimi , qL = (28.91)(32 483) = 939 084 kJ olarak elde olunur.
Denklem (5-48) den, zeltiyi 20 oC den 71.4 oC ye stmak iin gerekli sre;
S =
ln[(121 20) / (121 71.4)]

= 3 997 saniye 1 saat 07 dakika
(0.200)(10) / (135.41)(83)
olarak hesaplanr.
sulu asetonun 760 mmHg daki xy-diyagram
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
100
scak lk ,t (o C )
sulu asetonun 760 mmHg daki xydiyagram
0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9
90
80
70
60
50
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
asetonun mol kesri, x,y
Yukardaki hesapta kazann kendisinin (metal) stlmas iin gerekli enerjide dnlerek, F deeri
(1.1)(123.1) =135.41 k-mol olarak alnmtr.
Su buhar tablolarndan Ps=1.05+1 = 2.05 bar mutlak basntaki doymu su buharnn scakl tH
=121 oC olarak okunur.
Buna gre denklem (5-50) den, damtma iin gerekli olan sre;
L =
939 084
=1 894 saniye 32 dakika
(1.0)(10)(121 71.4)
olarak bulunur.
1 arj ilem iin gerekli toplam sre, tahmini 1 saatlik doldurma ve boaltma sreleri de dikkate
alnarak denklem (5-51) den;
olarak hesaplanr.
BT = 1 saat 07 dak. + 32 dak. + 1 saat = 2 saat 39 dak.
28.91
olacandan,
= 0.235
123.1
1 0.235
0.20
denklem (5-31) den,
yD =
xW +
0.235
0.235
bulunur. Bu doruyu xyy D = 3.26 x W + 0.85
diyagramna izip, Q nokasndan, yD = 0.67, xw = 0.065 elde olunur.
e) Kesirsel buharlama,
Denklem (5-32) den,
Y.K. = (0.235)
(0.67)
.100 = % 78.7
(0.20)
160
elde olunur. Grld zere basit damtma, ayn artlarda gerekleen parlamal damtmaya gre
daha yksek safiyet ve daha yksek kazanm gerekletirir.
rnek-5.9) Basit damtma: Bal uuculuun safiyete etkisi
20 oC de bulunan ve mol olarak % 20 kloroform ieren 123.1 k-mollk bir kloroform-toluen

zeltisi 760 mmHg basncnda basit damtmaya tabi tutulacaktr. Damtmaya asetonun kazandaki
mol kesri 0.04 e dtnde son verilecektir.
a) Elde olunacak damtk miktarn,
b) Damtkta asetonun mol kesrini (safiyeti),
c) Kloroformun yszdesel kazanmn,
d) Toplam s enerjisi gereksinimini
hesaplaynz.
e) 1 arj ilemin nekadar sreceini u verilerle bulunuz: Kazandaki s aktarm yzey alan
A=10 m2 dir, stma kazann borular iinde youan 1.05 bar gsterge basncndaki doymu su
buhar tarafnda salanmaktadr. Istma ve buharlama periyotlar iin toplam s aktarm katsaylar
U=200 W/m2K ve Ub= 1 000 W/m2K olarak hesaplanmlardr.
f) Damtn safiyetini rnek-5.8 ile karlatrnz. Fark varsa nedenini aklaynz.
zeltinin zgl ss ile buharlama gizli ssnn 140 kJ/k-mol oC ve 32 000 kJ/k-mol olarak sabit
kaldklarn kabl ediniz. Mkloroform= 119.4 , Mtoluen= 92.
Sistemin 760 mmHg daki denge ilikisi aada verilmitir.
t (oC) 110.7 105.2 101.1
94.5
89.0
84.0
79.3
74.9
70.8
67.2
63.9
61.1
0.05
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0.187
0.317
0.500
0.632 0.735
0.816
0.878
0.925 0.959 0.983
1.0
Burada x ve y kloroformun sv ve buhardaki mol kesirlerini gsterirler.

zm:
a) nce sistemin xy- ve t-xy diyagramlar izilir. Daha sonra xW ve xF aralnda keyfi x deerleri
seilir ve be deerlerdeki y deerleri okunmak suretiyle aadaki tabloda gsterildii ekilde
denklem (5-39) hesaplanr.
se
oku
H e
y*
0.04
0.155
8.696
0.08
0.275
5.128
[(8.696+5.128)/2]*(0.08-0.04) = 0.27648
0.12
0.358
4.202
[(5.128+4.202)/2]*(0.12-0.08) = 0.1866
0.16
0.430
3.704
[(4.202+3.704)/2]*(0.16-0.12) = 0.15812
0.20
0.500
3.333
[(3.704+3.333)/2]*(0.20-0.16) = 0.14074
0.20
dx
0.04 y x
y x
Toplam = 0.76194
161
0.20
ln
F
dx
=
= 0.76194
W 0.04 y x
123.1 0.76194
=e
= 2.142
W
W = 57.47 k-mol
Denklem (5-42) den, D= 123.1 57.47 = 65.63 k-mol bulunur.

b) Denklem (5-43) den, (123.1)(0.20) = (65.63) xD,av + (57.47)(0.04)
olunur.
Y.K. =
c) Denklem (5-44) den,
xD,av = 0. 34 elde
(65.63)(0.34)
.100 = % 90.6
(123.1)(0.20)
d) Sistemin t-xy diyagramndan grlecei zere damtma 94.5 oC de balar ve 106.5 oC son bulur.
Bu iki deerin aritmetik ortalamas olan 100.5 oC damtma scakl olarak alnabilir.
Denklem (5-47) den, hissedilir s gereksinimi, qS = (123.1)(140)(100.5 - 20) = 1 387 337 kJ
ve buharlama gizli s gereksinimi, qL= (65.63)(32 000) = 2 100 160 kJ olacaklarndan,
toplam s gereksinimi, qT = 3 487 497 kJ olarak bulunur.
e) Denklem (5-48) den, zeltiyi 20oC den 100.5 oC ye stmak iin gerekli sre ;
S =
ln[(121 20) / (121 100.5)]

= 15 116 saniye 4 saat 12 dak
(0.200)(10) / (135.41)(140)
olarak hesaplanr.
Yukardaki hesapta kazann kendisinin (metal) stlmas da gz nnde tutularak, F deeri
(1.1)(123.1) =135.41 k-mol olarak alnmtr.
Su buhar tablolarndan, Ps=1.05+1 = 2.05 bar mutlak basntaki doymu buharn scakl tH=121
o
C olarak okunduundan, denklem (5-50) den, damtma iin gerekli olan sre;
2 100 160
L =
=10 245 saniye 2 saat 51 dakika
(1.0)(10)(121 100.5)
kloroform-toluen sisteminin 760 mmHg daki
xy-diyagram
Kloroform-toluen sisteminin 760 mmHg deki

xy-diyagram
scaklk, t (OC)
tB
t-y
t-x
tA
1
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2
0.1
0
0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6 0.7 0.8 0.9 1
Kloroformun mol kesri, x,y
olarak hesaplanr.
Buna gre 1 arj ilem iin gerekli olan sre; kazan doldurup boaltmak iin gerekecek takribi 1
saatlik sre de gz nne alnarak denklem (5-51) den;
BT = 4 saat 12 dakika + 2 saat 51 dakika + 1 saat = 8 saat 03 dakika
olarak bulunur.
f) Grld zere st rnn safiyeti bir nceki rnekteki st rnn safiyetinden bir hayli
dktr. Bunun nedenini anlayabilmek iin iki sistemin bal uuculuklarna bakmak gerekir. Her
iki sistemin xy-diyagramlarndan asetonun suya gre ve kloroformun toluene gre bal uuluklar
ilgili deriim aralnda denklem (5-13) yardmyla hesaplanp aadaki tabloda verilmilerdir.
x
Aseton-Su
Kloroform-Toluen
0.04
29.33
4.4
0.08
28.16
4.36
0.12
21.09
4.09
0.16
17.09
3.96
0.20
14.18
4.0
162
Tablodan grlecei zere, iki sistemin bal uuculuklar arasnda byk farklar vardr. Bilindii
zere parlamal damtma ile basit damtmada yksek safiyette st rn eldesi ancak ve ancak
sistemin bal uuculuu bykse mmkndr. Buradan bu iki metodun da kloroform-toluen gibi
dk bal uuculua sahip sistemlerin ayrlmasnda kullanlamayacaklar anlalr. Ksm 5.3,3 de
verilen ayrmsal damtma yntemi bu gibi sistemlerin ayrlmasnda kullanlabilecek yegane damtma
yntemi olarak kalr.
5.3.3 Ayrmsal Damtma: Yukarda grlen iki metot da yksek safiyette rnler
elde etmemize imkan vermezler. Yksek kazanm yzdeleri ve yksek safiyette
Buhar
rnlerin eldesi iin daha
karmak ve daha pahal bir
Youturucu
metot
olan
ayrmsal
damtmaya
bavurmak
gerekir.
Bu
zelliinden
dolay ayrmsal damtma
metodu bugn endstride
1
Geri akm
kullanlan en yaygn ayrma
svs
st rn
metodudur. Bu i iin gerekli
Zenginleme
cihazlar kolon eklinde ok
blgesi
kademeli cihazlardr. Kolonlar
gaz
sourulmasnda
grdmz
dolgulu veya
Besleme
rafl tipte olabilirler. alma
modu ounlukla srekli
olmasna
karn
kesikli
Soyulma
alma modunda alma da
blgesi
nadir deildir. Tipik bir
ayrmsal damtma kolonu
ek.5.16 da gsterilmitir.
Buhar
N
Buradaki kolon rafl kolondur
ama pek ala dolgulu kolonda
olabilirdi. ekilden grld
zere ayrlacak sv zeltisi
Buharlatrc
(besleme) kolona aradan bir
yerden verilir. Aaya doru
Dip rn
akan sv aadan ykselen
buhar ile raflar zerinde temas
ek.5.16 Ayrmsal damtma kolonu
eder ve sv ile buhar arasnda
her iki ynde ktle aktarm
raflar zerinde gerekleir. Bir raf zerinde temas eden sv ve buhar dengeye
gelmeye alrlar. Bu bakmdan daha az uucu bileenin bir ksm youma ile
buhardan svya geer. Bu olay svy uucu olmayan bileence zenginletirirken
geride kalan buhar da uucu bileence zenginletirir. Bu esnada aa kan
youma ssn alan svdaki uucu bileenin bir ksm buharlar. Bu da geride kalan
svy uucu olmayan bileence daha da zenginletirirken, buhar da uucu bileence
daha da zenginletirir. Grld zere bu olaylarn sonunda raf terk edip bir st
rafa giden buhar, uucu bileence rafa gelen buhardan daha zengindir. Buna karn
163
raf terk edip bir alttaki rafa akan svnn ise , rafa gelen svyla karlatrldnda
uucu olmayan bileence daha zengin olduu grlr. Bu ksmi youma ve ksmi
buharlama ilemleri her bir raf zerinde tekrarlanr.
Bunun sonucu olarak sv faz kolon iinde yukardan aaya doru raftan rafa
akarken uucu olmayan bileence
G1,y1,H1
zenginleir. Kolon iine bu blgeye
yeterli sayda raf (dolgulu kolonlarda
Youturucu
dolgu ykseklii) koyarak kolon dibine
qC
ulaan svy uucu olmayan bileen
haline getirmek mmkndr. Bu sv
kolonun dibinden alnarak bir ksm bir
buharlatrcda
buhar haline getirilir ve
1
st rn
Lo,xo
kolona en alttan geri verilir. Dolaysyla
ho
D,xD,hD
L1,x1
G2,y2
yukardan aaya akan svnn raflarda
h1
H2
temas edecei buhar oluturulmu olur.
2
Dikkat edilirse bu buhar hemen hemen
L2,x2
G3,y3
h2
uucu olmayan bileenden oluan bir
H3
svdan oluturulduundan kendiside
Ln-1,xn-1
Gn,yn
uucu olmayan bileence en zengin
hn-1
Hn
buhardr. Kolonu terk eden svnnn
n
buharlatrlmayan ksm dip rn
olarak alnr. Bu rn de uucu
Ln,xn
Gn+1,yn+1
olmayan
bileence
en
zengin
hn
Hn+1
(dolaysyla uucu bileence en fakir)
Besleme
svdr. Kolona geri verilen buhar takip
edecek olursak bu buhar raftan rafa
F,zF,hF
geite yukarda anlatld gibi uucu
bileence zenginleerek kolon boyunca
ykselir.
m
Uucu bileence en zengin hale
Lm,xm
beslemenin
verildii raf (besleme raf)
Gm+1,ym+1
hm
Hm+1
terk edite ulaaca aikardr. Bu buhar
her ne kadar uucu bileence
zenginlemise de hala bir miktar uucu
olmayan
bileeni
de
iermekte
N
olduundan (neden?) saf deildir. Bu
GN+1,yN+1
LN,xN
buharn iinde hala bulunan uucu
hN
HN+1
olmayan bileeni de uzaklatrmak iin
Buharlatrc bu buharn uucu bileence daha zengin
olan sv ile temas ettirilmesi gerekir.
qS
te bu temas besleme rafnn zerine
Dip rn
yerletirilen raflarda (dolgulu kolonda
ise
dolgu
yksekliinde)
W,xw,hw
gerekletirilir. Buhar, uucu bileence
daha zengin sv ile temas ettike,
ek.5.17 Srekli alan rafl bir ayrmsal damtma
buharn iindeki daha az uucu bileen
kolonunda semboller
164
youma ile svya geerken youma ssn alan uucu bileense buharlama ile
svdan buhara geer. Besleme rafnn zerine yeterli sayda raf konarak nihayet
kolonun tepesine ulaan buharn tamamen uucu bileenden olumas salanr.
Kolonu terk eden bu buhar bir youturucuya sevk edilerek tamamen youturulur
ve bu ekilde elde olunan svnn bir ksm, besleme raf zerindeki raflarda gerekli
olan uucu bileence zengin sv fazn oluturmak zere kolona tepeden geri verilir
(geri akm). Youuun dier ksm ise st rn olarak alnr. Kolon iinde akan
sv ve buhar fazlarna bakacak olursak u ilgin sonular grrz. Kolona dibinden
verilen ve hemen hemen tamamen uucu olmayan bileenden oluan buhar, kolon
iinde ykseldike uucu bileene dnmekte ve kolonu tepeden hemen hemen
tamamen uucu bileenden oluan buhar olarak terk etmektedir. Buna karn kolona
tepeden verilen ve hemen hemen uucu bileenden oluan sv aaya doru aktka
uucu olmayan bileene dnmekte, besleme rafnda kendisine katlan besleme
svs ile birlikte kolonu dibinden hemen hemen tamamen uucu olmayan bileenden
oluan sv olarak terk etmektedir. Grld zere kolonun dibinden ve tepesinden
alnan akmlarn tamam rn olarak uzaklatrlmamakta bunlarn bir ksm faz
deiikliine uratldktan sonra kolona tekrar geri verilmektedirler. Bu yaplmazsa
kolondan anlatld ekilde saf rnler elde etmek mmkn olamaz. Kolon iinde
akan svlar daima kabarcklama scaklklarnda, buharlar ise daima ilenme
scaklklarnda bulunurlar. Bu bakmdan kolon iinde en dk scaklk tepede en
yksek scaklk ise dipte bulunur (neden?). Kolonun besleme rafnn (besleme raf
dahil) altnda kalan blgesinde uucu bileen svdan, ykselen buhar tarafndan
soyulup (syrlp) alndndan bu blgeye soyulma (syrma) blgesi denir.
Kolonun tepesi ile besleme raf arasnda kalan blgesinde ykselen buhar uucu
bileence daha da zenginletiinden bu blgeye de zenginleme blgesi denir. st ve
dip rnlerin safiyetlerini belirleyen sadece bu blgelerde bulunan raf saylar
(dolgulu kolonlarda dolgu ykseklikleri) deil ayn zamanda bu blgelerde akan sv
ve buhar miktarlarnn orandr da.
Ayrmsal damtmada kullanlan tipik bir cihaz grld zere sadece kolondan
ibaret (phesiz kolon bu cihazn en nemli parasdr) olmayp bunun yannda
sistemin ayrlmaz paralar olarak birer adet buharlatrc ve youturucu da ierir.
Bunlara ilaveten genelde enerji maliyetini drmek iin besleme akmn dip rn
(bazen de st rn) ile stmak maksadyla bu iki akm arasna yerletirilen bir ilave
s deitiricisi ile dip ve st rnleri depolama scaklklarna soutmak iin birer
soutucu da ihtiva eder. Youturucu ve soutucular hari kolon ve dier
ekipmanlarn s kayplarna kar iyice yaltlmalar da son derece nemlidir.
Ayrmsal damtmada kullanlan cihazn ana paras olan kolon yukarda da
deinildii gibi rafl veya dolgulu tipte olabilir. Dolaysyla ayrmsal damtma ilemi
nce rafl daha sonra da dolgulu kolonda ayr ayr incelenecektir.
5.3.3.1 Srekli alan Rafl Bir Kolonda Ayrmsal Damtma: Rafl bir ayrmsal
damtma kolonunun dizaynnda birinci adm verilen ayrlmay gerekletirmek iin
kolonun zenginleme ve soyulma blgelerinde bulunmas gereken raf saylarnn
bulunmas oluturur. Raflar aynen gaz sourulmas ileminde olduu gibi
uygulamada ideal (teorik, denge) raf olarak almazlarsa da hesaplamalar
kolaylatrmak iin nce btn raflarn ideal raf olarak davrandklar kabulyle
ayrma iin gerekli olan ideal raf saylar bulunur. Daha sonra raf etkinlii veya
165
toplam kolon etkinlii iin iine katlp hesaplanan bu ideal raf saylarndan gerek
raf saylar bulunur. Hatrlanaca zere eer bir raf terk eden sv ve buhar akmlar
birbiri ile dengede iseler bu raf denge raf veya ideal raf olarak adlandrlr. Kolon
iinde raflar yukardan aaya doru numaralanrlar. n ile kolonun zenginleme
blgesindeki herhangi bir raf, m ile soyulma blgesindeki herhangi bir raf, N ile de
kolonun son raf gsterilir. L ve G srasyla sv ve buhar fazlarnn toplam ak
hzlarn (k-mol/s) x ve y uucu bileenin bu fazlardaki mol kesirlerini, H doymu
buharlarn, h ise doymu svlarn zgl entalpilerini (kJ/k-mol) gsterirler. Bu
deerler raftan rafa geite deieceklerinden herhangi bir raf terk eden deeri
belirtmek iin rafn numaras bu akm ve deriimlere alt indis olarak yazlacaktr.
Bylece rnein L5, y4 ve H7 sra ile 5. raf terk eden svnn miktarn, 4. raf terk
eden buharda uucu bileenin mol kesrini ve 7. raf terk eden doymu buharn zgl
entalpisini gsterirler. F, D ve W srasyla besleme, st rn ve dip rnn molar
ak hzlarn, zF, xD ve xw bu akmlar iinde uucu bileenin mol kesirlerini, hF, hD
ve hw ise bu akmlarn zgl entalpilerini gsterirler. Kolon iinde herhangi bir raf
(n.raf) boyunca toplam ktle, uucu bileen ve entalpi denkliklerini yazalm
(ek.5.17).
Toplam madde denklii: Gn+1 + Ln-1 = Gn + Ln
(5-52)
Uucu bileen denklii: Gn+1 yn+1 + Ln-1 xn-1 = Gn yn + Ln xn
(5-53)
Entalpi denklii
: Gn+1 Hn+1+ Ln-1 hn-1 = Gn Hn+ Ln hn
(5-54)
Olur. Burada Hn+1 ve hn doymu buhar ve doymu svnn zgl entalpilerini
gsterirler. (5-21) ve (5-22) denklemlerinden bunlarn,
Hn+1 = y n+1 cLA (t n+1 t o ) + (1 y n+1 ) cLB (t n +1 t o ) + y n +1 A + (1 y n+1 ) B
h n = x n cLA (t n t o ) + (1 x n ) cLB (t n t o ) + H s eklinde yazlabilecekleri
anlalr. Birok durumda t n t n+1 ve A , B > Hs olduundan, Hs ihmal
olunabilir ve sonuta,
H n+1 h n = y n +1 A + (1 y n+1 ) B
(5-55)
yazlabilir. Birok svnn molar (ktle deil) buharlama gizli slar ya birbirine eit
veya birbirine ok yakndrlar. Yani A B(= ) dr. Bu durumda (5-55)
olaca grlr. Bu bize raf zerinde 1 mol
denkleminden, Hn+1-hn = = sabit
buharn youmas ile aa kacak snn bir mol svy buharlamaya yeteceini
gsterir. Buradan Gn+1= Gn olmas gerektii sonucu kar. (5-52) denkleminden ayni
zamanda Ln-1 = Ln olaca anlalr.(Bu ktle aktarmnda hangi zel duruma
karlk gelir?) Bylece eer zeltiyi oluturan bileenlerin molar buharlama gizli
slar birbirlerine eit veya yaklak eitse (% 25 lik fark bile yaklak eit kabul
olunabilir) sv ve buhar fazlarnn toplam molar ak hzlar (ktle ak hzlar deil)
o blgede kolona giren ve kan baka akmlar yoksa, kolon boyunca sabit kalrlar.
Mademki sv ve buhar fazlarnn toplam molar ak hzlar raftan rafa
deimemektedirler, o halde ak hzlarnda alt indis kullanmaya gerek yoktur.
Dolaysyla G ve L ile zenginleme blgesinde sabit kalan buhar ve svnn toplam
molar ak hzlarn, G ve L ile de soyulma blgesinde sabit kalan buhar ve svnn
toplam molar ak hzlarn gsterebiliriz. Kolona aradan bir yerden akm
verildiinden (besleme akm) zenginleme blgesindeki buhar ve svnn toplam
molar ak hzlarnn
soyulma blgesindeki ak hzlarna eit olmasn
166
bekleyemeyiz. Birok ikili sistem iin geerli olan bu zel durum sabit molar akm
altnda ayrmsal damtma olarak adlandrlr. Bu zel durumun geerli olduu
sistemlerde ayrlma iin gerekli olan denge raf saysnn (veya dolgu yksekliinin)
hesab ok kolaylar. Zira bu durumda sistemin alma koullarndaki xy-denge
diyagramnn bilinmesi yeterlidir. Bu zel durumun geerli olmad (yani A ile B
nin birbirlerinden ok farkl olduu ) durumlarda ise damtma iin gerekli olan raf
saysnn hesabnda sistemin xy-denge diyagramlar yannda entalpi-deriim
diyagramlarna da ihtiya vardr. imdi bu iki durumu ayr ayr inceleyelim.
Sabit Molar Akml Ayrmsal Damtma: ek.5.18 de gsterilen rafl kolonun
tepesi ile zenginleme blgesindeki herhangi bir raf (n. raf) arasnda ;
toplam madde denklii : G = L + D
(5-56)
uucu bileen denklii : G yn+1 = L xn + D xD
(5-57)
olur. Bu son denklem,
D xD
L
xn +
(5-58)
y n+1 =
G
G
eklinde de yazlabilir. Bu denkleme dikkat edilirse, denklemin ayni bir rafa giren ve
kan buhar ve sv akmlarndaki uucu
G,y1
bileenin mol kesirleri arasndaki ilikiyi
verdii grlr. Dolaysyla bu denklem
qC
iletme ilikisinden baka bir ey deildir.
Denklem
xy-diyagramnda
D(xD;xD)
noktasndan geen bir doru ile temsil
olunduundan
ve (5-57) denklemi
L G
zenginleme blgesi iin yazldndan (51
L,xo
58) denklemi zenginleme blgesi iletme
D,x
D
2
dorusu denklemidir. Bu denklemin bir
baka ekilde yazl tercih edilir.
n
Ayrmsal damtma da en nemli iletme
yn+1
xn
parametresi kolona tepeden geri verilen
sv miktarnn kolondan alnan st rn
F,zF
miktarna
orandr (R= L/D).
te
L G
zenginleme blgesi iletme dorusu geri
akm oran olarak adlandrlan bu oran
m
cinsinden
yle
yazlabilir.
(5-56)
xm
ym+1
denkleminden
G
deeri
(5-58)
denkleminde yerine konur ve denklemin
G yN+1
N
pay ve paydas D ile blnrse;
RD
xD
qS
y n+1 =
xn +
(5-59)
1+ RD
1+ RD
elde olunur. Bu denklem xy- diyagramnda
L xN
eimi RD/(1+RD), ordinat kesim noktas
xD/(1+RD) olan ve D(xD;xD) noktasndan
W,xw
geen bir doru ile temsil olunur.
Benzer
ekilde
kolonun
soyulma
ek.5.18 Sabit Molar Akml Ayrmsal Damtma
blgesindeki herhangi bir raf (m.raf) ile
kolonun dibi arasnda;
167
toplam madde denklii :
L= G + W
(5-60)
uucu bileen denklii :

olur. Bu son denklem ;
L x m = G y m+1 + W x w
(5-61)
W xw
L
(5-62)
xm
G
G
eklinde de yazlabilir. Bu denkleme dikkat edilirse, denklemin ayni bir rafa giren ve
kan iki akmn deriimleri arasndaki ilikiyi verdii grlr. Bu iliki iletme
ilikisidir. Dolaysyle (5-62) denklemi soyulma blgesi iletme dorusu
denklemidir. Bu dorunun y = x dorusunu W(xw;xw) noktasnda kesecei kolayca
gsterilebilinir.
Tm kolon iin benzer ekilde;
toplam madde denklii : F = D + W
(5-63)
uucu bileen denklii : F zF = D xD + W xw
(5-64)
ve uucu bileenin st rne yzdesel kazanm iin,
D xD
Y.K. =
.100
(5-65)
F zF
yazlabilir.
imdi de iletme dorularnn xy-diyagramnda iziminde bize yardmc olacak olan
iki iletme dorusunun kesime noktasnn ne olacan bulalm. Bu nokta Q(xq;yq)
olsun. Bu nokta her iki iletme dorusunun zerinde de olacandan (5-57) ve (5-61)
denklemleri bu noktann koordinatlarn salamaldrlar. O halde;
G yq = L x q + D x D
y m+1 =
G yq = L x q W x w
olur. kinci denklem birinciden karlrsa,

(G G) y q = (L L) x q + D x D + W x w
(5-66)
ele geer. D xD + W xw nn deeri denklem (5-64) dan yerine konur ve denklemin
her iki taraf F ile blnrse:
G G
L L
L
yq =
x + zF
G
(5-67)
F q
F
F
elde olunur. Besleme raf etrafnda toplam madde denklii
yazlrsa, bu : F + L + G = L + G olacandan, bu denklem
L
G
yeniden dzenlemeyle,
L L G G
+1
=
(5-68)
F F
eklinde yazlabilir. Buradan (G G) /F ekilip, denklem (5-67) de yerine konursa,
L L
L L
x + zF
y q =
1
F q
F
elde olunur. imdi de,
(5-69)
168
LL
(5-70)
F
ile bir q-parametresi tanmlar ve bunu (5-69) denkleminde yerlerine koyarsak,
zF
q
sonu da;
(5-71)
xq
yq =
q 1
q 1
ele geer. q-dorusu olarak bilinen bu denklem xy-diyagramnda ordinat zF/(q-1)
de, y = x dorusunu F(zF;zF) de kesen ve eimi q/(q-1) olan bir doru ile temsil
olunur. ki iletme dorusu daima bu q-dorusu zerinde kesieceklerinden buradan
q-dorusunun, iki iletme dorusunun kesime noktalarnn geometrik yer dorusu
olduu sylenir. Dorunun izimi iin (5-70) denklemi ile tanmlanan q
parametresinin bilinmesi gerekir. q parametresinin deeri geri akm oran yannda
besleme akmnn termal artlarna da baldr. Besleme akmnn kolona u 5 termal
arttan birinde verilebilecei aikardr: a) souk sv olarak: bu durumda besleme
akm doyma (kabarcklama) scaklnn altnda bulunduundan ve kolona girer
girmez doyma scaklna ulamak mecburiyetinde olduundan, gerekli enerjiyi
soyulma blgesinden gelen buhardan alr. Bu buhar doymu buhar olduundan enerji
vermekle youur. Besleme raf etrafnda sv ve buhar akmlarnn miktarlarnn ne
ekilde deiecekleri ek.5.19 a da ematik olarak gsterilmilerdir. Buna gre bu
durumda q > 1 olaca kolayca grlebilir. 1 den byk olmak mecburiyetinde olan
q nun gerek deerini hesaplamaya yarayacak bir denklem besleme raf etrafnda
entalpi denklii yazlarak elde olunabilir. Bu biraz ileride grlecektir. b) doymu
sv olarak: bu durumda besleme kabarcklama scaklnda olduundan dorudan
doruya zenginleme blgesinden gelen svya katlacaktr (ek.5.19 b). q
parametresinin bu durumda 1 e eit olaca kolayca grlr. c) ksmen sv ksmen
buhar olarak: bu durumda beslemenin sv olan ksm zenginleme blgesinden gelen
svya, buhar olan ksm ise soyulma blgesinden ykselen buhara katlacaktr
(ek.5.19c). 0 <q <1 aralnda olacak olan q parametresi bu durumda dorudan
doruya besleme akm iindeki svnn mol kesrine eit olur (neden?). d) doymu
q
F
L
G
(a)
G
(c)
(b)
G
F
G
(d)
G
(e)
ek.5.19 Besleme akmnn termal durumuna gre besleme raf etrafnda sv ve buhar
akmlarnn miktarlarnn deiimi
169
deime olmayacandan (ek.5.19d) q = 0 olacaktr. 5) ar snm buhar olarak:

buhar olarak: doymu buhar olan besleme akm bir deiime uramadan dorudan
soyulma blgesinden gelen buhara katlacandan ve sv fazn ak hznda bir
deime olmayacandan q =0 olur. e) ar snm buhar olarak: bu durumda
besleme buhar doymu buhar haline gelmek iin ar snmln atmak
mecburiyetindedir. Bunun iin yannda bulunan doymu svnn bir ksmn
buharlatracandan q < 0 olacaktr. q parametresinin bu be durumda alaca
deerlere bakarak denklem (5-71) ile verilen ve F(zF;zF) noktasndan
geecei bilinen q-dorularnn xy-diyagramnda
ne ekilde grlecekleri ek.5.20 de gsterilmitir.
L,hL
G,HG
1.ve 5. durumlarda q parametresinin
deerlerini hesaplamaya yarayacak bir denklem
F,hF
tretmek iin besleme raf etrafnda entalpi
L, h L G , H G
denklii yazlrsa:
Fh F + Lh L + GH G = Lh L + GH G
(5-72)
elde olunur. h L h L ve H G H G
olduklar kabul edilirlerse: Fh F + H G (G G) = h L (L L) yazlabilir.
Bu
denklemin her iki taraf F ile blnr ve denklem (5-68) ve (5-70) den deerler
yerlerine konurlarsa:
H hF
H hF
= G
(5-73)
q= G
HG h L
elde olunur. Bu denklem q parametresinin entalpiler cinsinden bir baka tanmdr.

Burada HG ve hL doymu buhar ve doymu svnn zgl entalpileri olduklarndan
aralarndaki fark buharlama gizli ssna eittir. Besleme akm souk sv ise,
H G h F = cFL (t Fb t F ) + olacandan denklem (5-73) den,
c (t t )
(5-74)
q = 1 + FL Fb F
1.0 P=sbt
0<q<1
(b)
(c)
q= 0
q>1
q=1
y=x
(a)
(d)
F
(e)
q< 0
0
0
zF
1.0
ek.5.20 q-dorularnn xy-diyagramnda grnmleri
170
elde olunur. Burada tF ve tFb

beslemenin sra ile kolona giri scakl ile
kabarcklama scakln gsterirler. c FL ise besleme svsnn
tF ve tFb
scaklklarnn aritmetik ortalamasndaki molar s kapasitesini gsterir.
Besleme akm ar snm buhar ise, H G h F = c FG ( t Fd t F ) olacandan bu
durumda,
c (t t )
(5-75)
q = FG Fd F
olur. Burada tF ve tFd beslemenin sra ile kolona giri ve ilenme scaklklarn,
cFG ise besleme buharnn tF ve tFd scaklklarnn aritmetik ortalamasnda
hesaplanm molar s kapasitesini gsterir.
letme dorularn ve onlarn kesime noktalarnn geometrik yer dorusu olan qdorusunu bylece grdkten sonra imdi belirtilen bir ayrma iin gerekli olan
denge raf saysnn hesabna geebiliriz. Buna gemeden nce bilinenleri bir
sralyalm: F, zF, besleme akmnn termal durumu, xD ve xw (veya kazanm
yzdesi). Dizaync alma basncn seip (neye gre seer acaba?) o basnta
sistemin xy-denge diyagramn temin eder. Daha sonra ileride detayl olarak
anlatlacak olan kriterler yardmyla almada kullanlacak geri akm oranna (RD)
karar verir. Pek tabiidir ki karm oluturan saf bileenlerin alma basncndaki
kaynama noktalarnda molar buharlama gizli slarn bulup, oradan sabit molar
akml ayrmsal damtmann bu halde geerli olup olmadna da bakmas gerekir
(geerlilik kriteryas ne idi?).
Bu zel artlarn geerli olduu halde gerekli olan ideal raf saysn hesaplamak iin
iki yntem vardr.
Raftan Rafa Hesap Yntemi (Lewis-Sorel Yntemi): nce sistemin xy-denge
diyagram alma basncnda izilir. Daha sora beslemenin termal artlarndan q
parametresi hesaplanr ve q-dorusu xy-diyagramna izilir. Bilahare zenginleme
ve soyulma blgeleri iletme dorusu denklemlerinde bilinenler yerlerine konarak bu
denklemler yazlrlar. Bu denklemlerden zenginleme blgesine ait olan ayni
diyagrama izilerek Q noktasnn xq kordinat bulunur. imdi hesaplamaya kolonun
tepesinden balayabiliriz. Kolonun tepesindeki youturucu toplam youturucu
olduundan (youturucunun ksmi youturucu olabildii durumlar da vardr bu
husus daha ilerde grlecektir) y1 = xo = xD dir. Yani birinci denge rafn terk eden
buharn deriimi bilinmektedir. Bilinen bu y1 deeri xy-denge diyagramna tanarak
ayni raf terk eden svnn deriimi olan x1 bulunur. Bulunan bu x1 deeri
zenginleme blgesi iletme dorusu denkleminde yerine konarak 2. raf terk edip 1.
rafa giren buharn deriimi, y2 bulunur. Ondan sonra tekrar xy-denge diyagramna
gelinerek bu y2 deeri ile dengede bulunan 2. raf terk eden svnn deriimi bulunur.
Bulunan x deerleri xq ile karlatrlarak besleme rafna eriilip eriilmedii kontrol
edilir. Eer herhangi bir x deeri xq ya eit veya ondan kkse kolonun soyulma
blgesine geildii anlalr. Bu x deerinin indisinin bir eksii zenginleme
blgesinde bulunmas gereken ideal raf saysn, x in indisi ise optimum besleme
rafnn yerini verirler. Hesaplamaya soyulma blgesinde de aynen devam olunur.
Yalnz bu durumda y deerlerinin bulunmas iin artk soyulma blgesi iletme
dorusu kullanlr. Soyulma blgesinde hesaplanan x deerleri xw deerleri ile
karlatrlrlar. Eer hesaplanan x deeri xw ya eit veya ondan kkse kolonun
dibine ulaldndan hesaplamaya son verilir. Bu son x in indisi kolonda bulunmas
171
gereken toplam ideal raf saysn, bu deerden zenginleme blgesinde bulunmas

gereken ideal raf saysnn karlmas ile elde olunan say da soyulma blgesinde
bulunmas gereken ideal raf saysn verir.
Grafiksel Hesaplama Yntemi (McCabe-Thiele Yntemi): Raftan rafa hesaplama
ynteminde dikkat edilirse hesaplamaya kolonun tepesinden balanp bir denge
ilikisi bir iletme ilikisi kullanlarak aaya doru ilerlenir. Bunu gren McCabe
ve Thiele denge ilikisinin izildii grafie her iki iletme dorusunu da izerek bu
mnavebeli hesab izimle gerekletirmilerdir (ek.5.21). Grafikte denge erisi ile
iletme dorular arasna D ve W noktalar arasnda kalacak ekilde yerletirilen dik
genler kolon iindeki denge raflarn temsil ederler. Buna gre bu dik genler
yukardan aaya doru numaralanarak gerekli denge raf saylarna kolayca
ulalabilinir.
Geri Akm Orannn nemi: Yukarda da eitli kereler geri akm orannn en
nemli iletme parametresi olduu ve bunun seiminin dizaync tarafndan yapld
sylendi. imdi bu durumu inceleyelim. ek. 5.21 e dikkat edilirse her ey sabit
kalmak artyla ilemde kullanlacak geri akm oran azaltlacak olursa, iletme
dorular denge erisine yaklarlar ve bu durumda D den W ya ulamak iin iletme
1.0
y1
y2
P=sbt
y3
q-dorusu
1
2
y=x
y4
y5
y6
6
K
y7
xD
1+ RD
zen.bl.il.dor.
soy..bl.il.dor.
7
y8
0
0
W
xw x7 x6
x8
x5
x4
zF x3
x2
x1
xD=xo 1.0
ek.5.21 McCabe-Thiele yntemine gre ideal raf saysnn bulunmas

dorular ile denge erisi arasna daha fazla dik gen izileceinden ayni ayrma
iin gerekli olan denge raf says artm demektir. Demek ki geri akm oranyla
ayrma iin gerekli olan denge raf says ters orantldr. Geri akm oran daha da
azaltlacak olursa Q noktas denge erisine daha da yaklar (ek.5.22a). Geri akm
orann azalta azalta nihayet yle bir geri akm oranna inilir ki Q noktas denge
erisi zerine gelir (Q' ile gsterilmitir). Dier bir ifade ile iki iletme dorusu qdorusu ile denge erisi zerinde bir noktada kesiirler. Bu durumda D noktasndan
balanp denge raflar izilmeye balanrsa Q' noktasna gelindiinde denge erisi ile
172
iletme dorusu arasnda boluk olmadndan ayni yerde gidilip gelinmeye balanr
(ktle aktarm bakmndan bu ne demektir?). Ayni yerde sonsuz kez gidip gelme
ayrma iin sonsuz tane denge rafnn gerektiini gsterir. te bu duruma sebep olan
geri akm oranna minimum geri akm oran (RDm) denir. Baz karmlarda
(ek.5.22b) xy-denge erisinin zelliinden dolay minimum geri akm oranna
karlk gelen zenginleme blgesi iletme dorusu denge erisine teet olur. Demek
ki minimum geri akm oran belirtilen ayrmay ancak sonsuz tane raf ieren kolonda
yapmamza imkan veren geri akm oran olarak tanmlanr. ok doaldr ki hibir
zaman minimum geri akm oran ile allmayacaktr. Bu bir limit haldir. Pratikte
kullanlan geri akm oranlar minimum geri akm oranlarnn katlar eklinde ifade
olunur. ekilden de anlalaca gibi minimum geri akm oran sisteme baldr. Ayni
bir sistem iinse minimum geri akm orannn beslemenin termal artlarna bal
olacana dikkat ediniz. Minimum geri akm orannda, zenginleme blgesi iletme
dorusunun denklemi,
R Dm
xD
(5-76)
y n +1 =
xn +
1 + R Dm
1 + R Dm
1.0
y q
1.0
P=sbt
q-dorusu
P=sbt
q-dorusu
Q'
K'
yq
min.geriakmda
zen.bl.il.dor.
min.geriakmda
zen.bl.il.dor.
Q'
K'
y=x
y=x
xD
1 + R Dm
xD
1 + R Dm
F
min.geriakmda
soy.bl.il.dor.
0 xw
F
min.geriakmda
soy.bl.il.dor.
x q
xD 1.0
zF
0 xw
x q
(a)
xD 1.0
zF
x
(b)
ek.5.22 Minimum geri akm orannn bulunmas
eklinde yazlacandan, minimum geri akm oran ya DQ' dorusunun (ek.5.22 b

iin teetin) eimini RDm/(1+RDm) ye eitleyerek veya bu dorunun uzantsnn
ordinat kesim noktasndaki (K') deeri xD/(1+RDm)
ye eitleyerek kolayca
bulunabilir. lki yaplrsa,
x yq
(5-77)
R Dm = D
yq x q
elde olunur.
173
Underwood minimum geri akm orann izim yapmadan hesaplamaya yarayan ve

kendi adyla bilinen bir seri analitik denklemler tretmitir. Underwood bunun iin
nce q-dorusu ile zenginleme blgesi iletme dorusunun minimum geri akm
oran koullarnda kesime noktasnn koordinatlarn Q'(x'q; y'q) bulmu, daha sonra
bu deerleri bal uuculuu tanmlayan denklemde yerlerine koymutur (neden?).
ki dorunun kesim noktasnn koordinatlar,
x (q 1) + z F (1 + R Dm )
q x D + R Dm z F
x q = D
olur.
yq =
q + R Dm
R Dm + q
yq /(1 yq )
Q' noktasndaki bal uuculuk, =
olacandan yukardaki deerler
x q /(1 x q )
burada yerlerine konurlarsa,
R Dm z F + q x D
[x D (q 1) + z F (R Dm + 1)]
(5-78)
=
R Dm (1 z F ) + q(1 x D )
(R Dm + 1) (1 z F ) + (q 1) (1 x D )
ele geer. Underwood denklemi olarak bilinen bu denklemden RDm belli bir q iin
snama-yanlma ile bulunur. q = 1 iin ( besleme doymu sv), RDm bu denklemden,
1 xD
(1 x D )
R Dm =
(5-79)
1 zF
(1 z F )
ve q = 0 iin ( besleme doymu buhar) ise,
1 xD 1 xD
(5-80)
R Dm =
1 zF
1 zF
olarak dorudan zlebilir. Deklemlerdeki nn iki iletme dorusunun
kesitikleri noktadaki (Q' noktas) olduuna dikkat ediniz.
imdi de geri akm orannn bir dier limit halini grelim. RD = L/D ile tanmlanan
geri akm orannn D = 0 iin sonsuz olaca aikardr. Kolondan st rn alnmaz
sa dip rnde alnmaz, o zaman kolona beslemede yaplmaz. Yani kolona yklenen
belli bir sv kolonun dibinde tamamen buharlatrlr, tepesinde ise youturulup
1.0
P=sbt
1
2
y
y =x
F
4
5
0
0
xw
zF
xD 1.0
ek.5.23 Toplam geri akmda ideal raf says

174
olduu gibi kolona geri verilir. Bu alma durumuna toplam geri akm altnda
alma denir. Bu durumda her iki iletme dorusunun eimleri de 1 olacandan
y = x dorusu kolonun iletme dorusu olur. Bu durumda istenen ayrma iin gerekli
olan ideal raf says da minimum olur (ek.5.23). Toplam geri akm altnda alma
normal bir alma ekli olamaz, ama kolonlar, ilk devreye alndklarnda yatkn
hale eriinceye kadar belli bir sre toplam geri akm altnda altrlrlar, sonra yava
yava normal alma rejimine geilir. Toplam geri akm altnda alma sresi kolon
boyutuna ve allan sisteme baldr. Bu birka saatle birka hafta arasnda
deiebilir.
Fenske toplam geri akm altnda almada gerekli olacak ideal raf saysn
hesaplamak iin bal uuculuun sabit veya yaklak sabit kald karmlar iin
analitik bir ifade elde etmitir. Bu ifade yle elde olunmutur. Bal uuculuun
tanm denkleminden kolonun en son ideal raf (N. raf) iin,
yN
xN
(5-81)
=
1 yN
1 xN
yazlabilir. Toplam geri akm da yN = xN-1 olacandan (neden?) bu denklem;
x N1
xN
(5-82)
=
1 x N1
1 xN
eklinde de yazlabilir. Benzer ey bir stteki raf (N-1. raf) iin yazlacak olursa,
y N1
x N1
xN
=
= 2
(5-83)
1 y N1
1 x N1
1 xN
elde olunur. Bu tr yazmalar 1. rafa kadar tekrarlanrlarsa,
xN
y1
(5-84)
= N
1 y1
1 xN
olur. Toplam youturucu iin y1 = xD ve dip rnn kolonun son rafndan alnd
durumlarda xN = xw olacandan (5-84) denklemi,
xw
xD
(5-85)
= N
1 xD
1 xw
eklinde de yazlabilir. ki tarafn logaritmas alnr ve N zlrse,
x (1 x w )
log D
x w (1 x D )
(5-86)
Nm =
log
elde olunur. Bu durumda gerekli olan ideal raf says minimum olduundan N = Nm
olarak yazlmtr.
En yi (Optimum) Geri Akm Orannn Hesab: Bir karmn ayrmsal damtma
ile saflatrlmasnda karlalan toplam maliyet hemen her ilemde olduu gibi, iki
farkl maliyetin toplamndan oluur. Bunlardan birincisi sistemin sabit yatrm
maliyeti, ikincisi ise sistemin iletme maliyetidir. Sistemin sabit yatrm maliyeti;
balca kolon, buharlatrc, youturucu, soutucular varsa dier s deitiricileri
ve pompalarn maliyetlerinden oluur. imdi bunlarn maliyetlerinin geri akm oran
ile ne ekilde deieceklerine bakalm. Kolonun maliyeti kolonun boyu (raf says)
ve ap ile orantldr. RD=RDm de kolonun maliyeti sonsuz olacandan (neden?)
sistemin sabit yatrm maliyeti de sonsuz olur. Artan RD ile gerekli olan raf says
175
azalacandan kolonun yatrm maliyeti de der. Bu esnada daha byk

buharlatrc ve youturucu gereksiniminden dolay bunlarn maliyetleri bir miktar
artarsa da kolon maliyetinde meydana gelen byk d (neden byk d?)
sistemin sabit yatrm maliyetini de drr. RD nin belli bir deerinden sonra bu
olgu tersine dner. Zira artan RD ile kolon iinde devreden buhar ve sv miktarlar da
arttndan kolonun apnn da artmas gerekir (neden?). Bu, kolonun maliyetini
arttrc bir faktrdr. Yalnz; RD nin RDm civarnda artmas ile raf saysnda azalma o
denli byktr ki, bundan dolay elde olunan maliyetteki d, kolon apnn
artmas ile oluacak maliyetteki art fazlas ile karladndan net sonu kolon
maliyetinde ve sistem maliyetinde d olarak grlr. Halbuki RD nin RDm den
olduka byk deerlerinde RD de meydana gelen art nedeniyle raf saysndaki
azal snrl kalrken kolon apnda art byk olur. Bunun sonucu olarak kolonun
maliyeti bu blgede artan RD ile artar. Bu esnada buharlatrc ve youturucunun
maliyetleri de artmaya devam ettiklerinden sistemin sabit yatrm maliyeti artar. Bu
izahlardan sistemin sabit yatrm maliyetinin artan RD ile nce decei, bir
minimumdan getikten sonra yine artaca anlalr (ek.5.24). Sistemin iletme
maliyetine gelince, adndan da anlalaca zere bu maliyet eer sistem alrsa
ortaya kar. Damtma ileminde iletme maliyeti buharlatrcda kullanlan stma
enerjisi (buharlatrc yk, qs = G ) ile youturucu da kullanlan soutma
enerjisinin (youturucu yk, qc = G ) maliyetleri toplamndan oluur. Bu
maliyetler grld zere dorudan kolon iinde akan buhar miktarlar ile
Yllk maliyet(106 TL)
Toplam maliyet
letme maliyeti
min.
Sabit yatrm maliyeti
RDm (RD)op
RD
ek.5.24 Optimum geri akm orann bulunmas

orantldrlar. Youturucu boyunca yaplacak bir madde denkliinden G = D(1+RD)
elde olunacandan youturucu yknn RD ile doru orantl olduu anlalr.
Dier taraftan rnein besleme akmnn doymu sv olduu durumda
G = G = D(1 + R D ) olacandan buharlatrc yk de RD ile doru orantldr.
Buradan iletme maliyetinin RD ile doru orantl olaca anlalr. Bizi ilgilendiren
toplam maliyet olduundan bu iki maliyet erisinin toplamndan elde olunacak
toplam maliyet erisi izilirse, bu erinin minimumuna karlk gelen geri akm oran
en iyi geri akm (optimum geri akm) oran olacaktr. Optimum geri akm oran
176
sistemden sisteme deitii gibi zamanla da deiebilir. Bunun n gzel rnei 1973
ylnda yaanan petrol krizinde grlmtr. Aniden 3 katna yakn artan petrol
fiyatlar RD optimumlar neredeyse bir gecede RDm a yaklatrdndan, birok
iletme mevcut kolonlara raflar ilave edip RDm a daha yakn olan geri akm
oranlarnda alma yoluna gitmilerdir. Sistemden sisteme deitii sylenen
optimum geri akm oran bugn birok sistem iin 1.25RDm civarndadr.
Besleme Akmnn Kolona Verilecei Rafn Tayini: Besleme akmnn kolona
verildii raf besleme raf olarak bilinir. Bu
1.0
rafn soyulma blgesinin ilk raf olaca
P =sbt
aikardr (neden?). ek.5.25 den grld
D
q-dorusu
E
zere D noktasndan balanarak raflar
temsil
eden dik genler izilirken,
y
y=x
zenginleme blgesi iletme dorusundan,
Q
R
soyulma blgesi iletme dorusuna E
noktasna ulalmadan geilemez. Yine
F
ayn ekilde zenginleme blgesi iletme
dorusunun
kullanmndan
soyulma
blgesi iletme dorusunun kullanmna da
W
0
en
ge R noktasnda gemek gerekir. Buna
0 xw
xD 1.0
zF
x
gre
zenginleme blgesi iletme
dorusundan soyulma blgesi iletme
ek.5.25 Optimum besleme raf
dorusuna E ile R noktalar arasndaki
herhangi bir noktada geilebilir. En iyi gei noktas belirtilen ayrmay en az rafta
yapmaya imkan veren nokta olacaktr. eklin geometrisine dikkat edilirse,
zenginleme ve soyulma blgelerinin raflarnn iinde buharn uucu bileence en
fazla zenginletii (fazlar aras ktle aktarmnn en byk olduu) raflarn iki
iletme dorusunun kesime noktas civarnda olduu grlr. Buradan en az raf
gereksiniminin bir blgenin iletme dorusundan dier blgenin iletme dorusuna
geiin dorularn kesime noktasnda yaplmasnda ortaya kaca anlalr.
Dolaysyla her ne kadar kolon; besleme akmnn kolona E ile R arasndaki herhangi
bir raftan verildii btn durumlarda istenen ayrmay yaparsa da en iyi (optimum)
besleme raf kesime noktasndaki raf olur. Besleme rafnda besleme akm,
zenginleme blgesinden gelen sv ve soyulma blgesinden gelen buhar fazlar
karp kendilerini bir bakma yeni artlara ayarlayacaklarndan pratikte besleme
rafnda meydana gelen zenginleme emniyet bakmndan ihmal edilip soyulma
blgesine bir raf ilave olunur. Besleme akmnn sv, buhar veya ksmen sv ksmen
buhar olmas durumlarnda besleme giri borularnn kolonun nerelerine alacana
dikkat ediniz. leride beslemenin deriim ve termal artlarnda oluabilecek olas
deiimleri gz nne alarak, kolona yapm esnasnda ilave giri borularnn
kaynatlp, bunlarn kr flanlarla kreltilmeleri son derece aklc bir davran olur
(neden acaba?).
Youturucular: Kolonun 1. rafn terkeden buharn youturulmas gerekir. Bu
ilem ounlukla kolonun dna yerletirilen ok borulu bir s deitiricisinde
yaplr. Buhar duruma gre ya borular iinde veya borular dnda (gvde de)
youturulur (kriterya ne acaba?). Birinci durumda soutma svs gvde de ikinci
durumda ise borular iinde sirkle eder. Baz zel durumlarda ok borulu
177
st rn
Vent
Youturucu
Youturucu
Soutma svs
Soutma
svs
Toplama kab
Geriakm svs
1.raf
Kolon
Kolon
st rn
( c)
1. raf
1.0
x
eim=-L/D
(a)
yD
Vent
y1
Youturucu
xD= yD
xo
x1
Zen.bl.il. do.
Soutma svs
y=x
Toplama kab
(d)
Geriakm svs
1.raf
st rn
Kolon
(b)
ek.5.26 Youturucu tipleri : (a) kolon ii youturucu, (b) toplam youturucu, (c) ksmi
youturucu, (d) ksmi youturucuda zenginleme
178
youturucu dikey olarak kolonun iine yerletirilir (hangi durumlarda bu tercih

edilir?) (ek.5.26a). Yalnz bu durumda borular iinde buhar ykselirken youuk da
ayni borulardan geri dneceinden tama olay yaanmamasna dikkat edilmelidir.
Tama olaynn yaanmamas iin;
[u
0.5
G
0.25
G0.25 + u 0.5
L L ] < 0.6 [g d i ( L G )]
0.25
(5-87)
olmas gerektii bulunmutur. Burada uG ve uL sra ile buhar ve svnn borular

iindeki hzlar (m/s), G ve L buhar ve svnn younluklar (kg/m3), di ise
borularn i apdr (m). Kolon dna monte edilen youturucu durumunda, geri
akm svsnn yer ekimi altnda kolona kendiliinden dnd ufak kapasiteli
sistemlerde, youturucu bu svnn giri noktasndan kafi derecede yksee
yerletirilmelidir ki sv kolona kendiliinden akabilsin (ykseklik hesab nasl
yaplr?). Buna dikkat edilmezse youturucu ksmen veya tamamen youuk (sv)
ile dolacandan istenen grevi yapamaz. Byk kapasiteli sistemlerde youturucu
daha alt seviyelere yerletirilir (neden?) ve geri akm svs kolona pompa ile sevk
edilir. Her nereye yerletirilirse yerletirilsin youturucularda, gelen doymu
buharn sadece gizli ss alnp youuun doymu sv olmas salanr. Eer
youuk ar souk sv haline kadar soutulursa, hem gereksiz yere soutma
vastas kullanlm olur ve hem de souk geri akm svsnn kolona girdii yerde bir
miktar buhar youturmasna neden olunur (ne mahzuru var?). Youuun st rn
olarak alnacak ksm bir soutucudan geirilerek depolama scaklna kadar ayrca
soutulur.
Baz zel durumlarda youturucuda sadece kolona geri verilecek olan sv
youturulup, st rn buhar olarak alnr. Bu durumla ya st rnn bir baka yerde
buhar olarak kullanlaca veya mevcut youturucunun kapasitesinin yetersiz
olduu hallerde karlalr. Eer ksmi youma olay yava gerekleirse elde
olunan sv ve buhar fazlar uzunca bir sre birbirleriyle temasta kalacaklarndan
dengeye eriirler. Bu durumda ek.5.26 d de gsterildii zere ksmi youturucu
bir denge kademesine edeer bir zenginleme yapacandan kolona konacak denge
raf says 1 tane azaltlabilir. Ama pratikte ksmi youmada dengeye
eriilemeyecei (ki ounlukta byledir) varsaylarak buradan gelebilecek olan ilave
zenginleme, dizayn emniyeti olarak deerlendirilir. Youturucularda youma
scaklna bal olarak soutma kulesinden gelen su veya bir soutma makinasnda
soutulmu buzlu su veya etilen glikol gibi svlar soutucu olarak kullanlabildikleri
gibi, scaklkln yksek olduu durumlarda soutma vastas olarak atmosferik
hava da kullanlr. Toplam youturucularda youturucu yk (grevi) qc( kW);
qc=G bantsndan, ksmi youturucularda ise, qc=(G-D) = L bantsndan
hesaplanr. Burada (kJ/k-mol) olarak youturucuya gelen buharn buharlama
gizli ssdr.
Buharlatrc Tipleri: Ayrmsal damtma sisteminin nemli bir paras olan
buharlatrc, esas itibariyle bir s deitiricisi olup, gerekli olan s ykne ve sv
karmnn buharlamadaki davranna gre deiik tiplerde imal edilir. Genellikle
kolonun dnda ayr bir ekipman olarak imal edilen buharlatrclar, dk
kapasitelerde ve kir oluturma meylinin yok veya ok az olduu durumlarda kolonun
bir paras olabilirler (ek.5.27 a ). Byk kapasitelerde ayr bir ekipman olarak imal
179
Kolon
Kolon
Son raf
Son raf
Istma vastas
Buharlatrc
Istma vastas
Buharlatrc
Dip rn
Dip rn
(a)
(b)
Kolon
Kolon
Son raf
Son raf
Buharlatrc
Buharlatrc
Istma
vastas
Istma
vastas
Dip rn
Dip rn
(c)
(d)
ek.5.27 Buharlatrc tipleri : (a) Kolon ii buharlatrc, (b) Kazan tipi buharlatrc,
(c) ok geili termosifon tipi buharlatrc, (d) Tek geili termosifon tipi buharlatrc
180
olunan tiplerinden kazan tipi (b) ile termosifon tipleri(c,d) yaygn olarak kullanlrlar.
Borularn ilerinin kirlenmesini nlemek iin termosifon tipi buharlatrclar ksmi
buharlama prensibine gre altrlrlar, yani buharlatrcda svnn belli bir ksm
buharlatrlr ve buharlatrcy terk edip kolona giren akm sv ve buhardan oluur.
Isya kar hassas olan svlarda tek geili termosifon tipi(d) tercih edilmelidir. Bu
tip buharlatrclarda s aktarmnda doal sirklasyondan yararlanlr. zellikle
viskozitesi yksek olan svlarn doal sirklasyonunda s aktarm katsays ufak
olacandan kolon ile buharlatrc arasna bir pompa konarak bu mahzur ortadan
kaldrlr. Bu halde buharlatrclara zorlamal dolaml buharlatrclar denir.
ek.5.27 b de gsterilen doal sirklasyonlu kazan tipi buharlatrcda buharlama
az ve yava olduundan, oluan buhar ve geride kalan sv dengeye eriebilirler.
Dolaysyla buharlatrc bir denge kademesi olarak kabul edilip kolon iine
hesaplanandan 1 eksik denge raf konabilirse de pratikte bu da dizayn emniyeti
olarak alnp bu yola gidilmez. Bu tip buharlatrcnn dizaynnda kazan ap yle
seilmelidir ki sv-buhar ara yzeyinde buharn hz uG (m/s);
0.5
G
(5-88)
u G < 0.2 L
G
olsun. Aksi taktirde buharn svy ufak zerreler halinde kolona tamas
engellenemez.
Buharlatrclarda stma vastas olarak kullanlan ortamlar; artan scakla gre
scak su, su buhar, kzgn ya veya Dowtherm buhar v.s. olabilir.
Buharlatrc yk (grevi) qs ( kW); qs = G bantsndan hesaplanr. Burada
( kJ/k-mol) olarak buharlaan svnn buharlama gizli ssdr.
rnek-5.10) Sabit molar akm artlarnda ayrmsal damtma
20 OC de bulunan ve arlka % 22.3 metanol ieren 15 000 kg/saat debideki bir metanol/npropanol sv zeltisi rafl bir kolonda 760 mmHg basncnda ayrmsal damtmaya tabi tutularak
arlka % 91 metanol ieren bir st rn ile yine arlka % 97.8 n-propanol ieren bir dip rne
ayrlacaktr. lemde minimum geri akm orannn 1.87 katna eit olan bir geri akm oran
kullanlacaktr. Kolon bir toplam youturucu ve bir de kazan tipi yeniden buharlatc ihtiva
edecektir.
a) st ve dip rnn debilerini hesaplaynz.
b) q-dorusu ile zenginleme ve soyulma blgesi iletme dorularnn denklemlerini yaznz.
c) McCabe - Thiele ytemini kullanarak kolonun her iki blgesinde gerekecek ideal raf saylarn
bulunuz.
d) Kolonun 2. ve 6. ideal raflarnda sv ile buhar arasnda aktarlacak olan metanol ve n-propanol
miktarlarn kg/saat olarak hesaplaynz.
e) Youturucu ve yeniden buharlatrc yklerini kW olarak hesaplaynz.
Sistemin 760 mmHg daki denge ilikisi ile bileenlerin baz fiziksel zellikleri aadaki tablolarda
verilmilerdir.
t(oC)
97.2 94.4
91.8
86.9 82.7
78.9
75.6
72.7
0.0
0.1
0.2
0.4
0.5
0.6
0.0 0.148
1.0
0.795
0.856 0.902
0.05
0.3
0.272 0.467 0.61 0.716
70.2
68.0
66.1
65.3
64.5
0.7
0.8
0.9
0.95
1.0
0.939
0.970
0.984
181
Metanol
760 mmHg da kaynama scakl, k.n (oC)
n-Propanol
64.5
97.2
32
60
k.n. da buharlama gizli ss, (kJ/kg)
1 100
693
50 0C de zgl s, cL (kJ/kg oC)
2.70
2.65
Molekl arl
Burada x,y metanoln sv ve buhardaki mol kesirleridir.

zm :
nce, Sabit molar akm artlarnn olup olmad kontrol edilmelidir.
Methanol iin :
A= (1 100)*(32) = 35 200 kJ/k-mol
n-Propanol iin :
B = (693)*(60) = 41 580 kJ/k-mol
elde olunurlar. Aradaki fark ok ufak olduundan Sabit molar akm artlar geerlidir.
a) Dolaysyle molar birimlerle allmaldr.
F=
zF =
(15 000 )( 0 . 223 ) (15 000 )(1 0 . 223 )

+
= 298 . 78 k mol / saat
32
60
(0.223 / 32)
= 0.35
(0.223 / 32) + (1 0.223) / 60
xw =
xD =
(0.91 / 32 )
= 0.95
(0.91 / 32 ) + (1 0.91) / 60
(1 0.978) / 32
= 0.04
(1 0.978) / 32 + (0.978/ 60)
olacaklarndan, denklem (5-63) ve (5-64) den,
F(z F x w )
298 . 78 ( 0 . 35 0 . 04 )
=
= 101 . 78 k mol / saat
(x D x w )
( 0 . 95 0 . 04 )
W = 298.78 - 101.78 = 197 k-mol/saat olarak elde olunurlar.
D =
ve
metanol/n-propanoln 760 mmHg daki t-xy diyagram

100
scaklk, t (0C)
tB
90
t-y
80
tFb=80.5 oC
t-x
70
tA
zF=0.35
60
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
metanoln mol kesri, x,y
182
b) Besleme svsnn termal artlarn belirleyebilmek iin, kabarcklama scakln bilmek gerekir.
Sistemin t-xy diyagram izilirse buradan kabarcklama scakl tFb = 80.5 oC olarak okunur.
tF= 20 oC olduundan , beslemenin souk sv olduu anlalr. Dolaysyla q-parametresi denklem
(5-74) den bulunmaldr.. cFL iin ortalama scaklk (20 + 80.5) / 2 50 oC olarak alnr.
Buradan, beslemenin molar zgl ss ile ortalama buharlama gizli ss;
cFL = (0.35)(2.70)(32) + (1 0.35)(2.65)(60) =133.6 kJ / k mol o C

= (35 200 + 41 580) / 2 = 38 390 kJ / k mol
olacaklarndan,
(133.6)(80.5 20)
q =1+
= 1.21
38 390
ve denklem (5-71) den;
yq =
0.35
1.21
xq
1.21 1
1.21 1
y q = 5 . 762 x q 1 . 667
elde olunur. Bu doru xy-diyagramna izilir ve Q' noktas iaretlenir. D ile Q' birletirilip
y-eksenini kesinceye kadar uzatlrsa, K' = 0.56 olarak okunur.
xD
0.95
Daha sonra minimum geri akm oran , R Dm = K 1 = 0.56 1 = 0.696 olarak bulunur.
letme geri akm oran ise, RD = (1.87)(0.696) = 1.30 olur. Daha sonra kolonun zenginleme ve
soyulma blgelerindeki sv ve buhar akmlar,
L = D RD= (101.78)(1.30) = 132.3 k-mol/saat , G = D(1+RD) = (101.78)(1+1.30) = 234,1 k-mol/saat
L = L + qF =132.3 + (1.21)(298.78) = 493.84 k mol / saat G = L W = 493.84 197 = 296.84 k mol / saat
olarak hesaplanrlar. Buna gre; denklem(5-59) dan zenginleme blgesi ve denklem (5-62) den
soyulma blgesi iletme dorusu;
y n +1 =
0.95
1.30
xn +
1 + 1.30
1 + 1.30
y n +1 = 0.565 x n + 0.413
y m +1 =
(197)(0.04)
493.84
xm
296.84
296.84
y m +1 = 1.664 x m 0.0266
olarak elde olunurlar.

c) K = 0.413 y-ekseni zerine iaretlenir ve bu nokta D ile birletirilirse zenginleme blgesi iletme
dorusu izilmi olur. Daha sonra Q ile W nun birletirilmesiyle soyulma blgesi iletme dorusu
izilir. D noktasndan balanp W noktasna kadar denge erisi ile iletme dorular arasna
yerletirilen dik gen saylar ger iki blgede gerekli olan ideal raf saylarn verirler. ekilden, 3
zenginleme ve 6 s soyulma blgesinde olmak zere toplam 9 ideal rafa gereksinim olaca grlr.
Her ne kadar kazan tipi yeniden buharlatrc 1 denge rafna edeerse de emniyet iin soyulma
blgesine 6 adet ideal raf yerletirmek tavsiye olunur.
d) Grld zere 2. ideal raf zenginleme blgesindedir ve diyagramdan 2. ideal rafa giren ve
kan akmlarn deriimleri, x1=0.834 , x2=0.665 , y3 =0.79 ve y2 =0.885 olarak okunurlar.
Buna gre svdan buhara aktarlan metanol, L (x1 - x2) = (132.2)(0.834-0.665) = 22.34 k-mol /saat
veyahutta G (y2 - y3) = (234.1)(0.885-0.79) = 22.24 k-mol /saat olur.
Bu iki deer grafik okuma snrlar iinde birbirlerine ok yakndrlar. ki deerin aritmek ortalamas
olan 22.29 k-mol methanol/saat alnrsa buradan aktarlan metanol miktar=(22.29)(32)=713.3
kg /saat olarak bulunur. Sabit molar akm artlarnda ; kolonun her bir raf zerinde,
183
Metanol xy-diagram
/n-propanoln
760 mmHg daki xy-diyagram
of methanol/n-propanol
at 760 mmHg
1
y1
0.9
yq= 5.762 xq + 1.667
y2
2
mole fraction of methanol in vapor,y
Metanoln buhardaki mol kesri, y
0.8
y3
Q'
0.7
y4
0.6
y5
0.5
4
Q
0.3
y7
6
F
7
y m + 1 = 1 . 685 x m 0 . 0274
y8
0.1
0
y=x
y6
K=0.413
y9
y10
y n +1 = 0.565 x n + 0.413
K'=0.56
0.4
0.2
W x7
x90 xw x0.1
8
x6
x5
0.2
0.3
x4
zF
0.4
x3
0.5
x1
x2
0.6
0.7
0.8
0.9
xD
mole fraction
of methanol
in liquid,x
Metanoln
svdaki
mol kesri,
x
Svdan buhara aktarlan metanoln mol = Buhardan svya aktarlan n-propanoln mol
olacandan,
Buhardan svya aktarlan n-propanol = 22.29 k-mol/h = (22.29)(60) =1 337.4 kg /saat olur.
6.. ideal raf kolonun soyulma blgesindedir ve bu rafa giren ve kan akmlarda metanoln mol
kesirleri diyagramdan x5=0.288 , x6=0.195 , y7 =0.300 ve y6 =0.455 olarak okunurlar.
Buna gre svdan buhara aktarlan metanol L ( x 5 x 6 ) = (493.84)(0.288-0.195) = 45.93 k-mol /saat
G ( y 6 y 7 ) = (296.84)(0.455-0.300) = 46.01 k-mol/saat olur. Bu iki deerin aritmetik
veya
ortalamas alnrsa, 45.97 k-mol metanol/saat elde olunur.
Buradan, svdan buhara aktarlan metanol, (45.97)(32) = 1 471 kg/saat ve buhardan svya aktarlan
n-propanol ise, (45.97)(60) = 2 758.2 kg/saat olarak elde olunurlar.
Grld zere raflar zerinde bir fazdan dier faza aktarlan miktarlar mol cinsinden bile
birbirlerinden farkldrlar.
e) Youturucu toplam youturucu olduundan,

234 . 1
(38 390 ) = 2 496.4 kJ/s (=kW)
q c = G =
3 600
ve yeniden buharlatrc yk,
olarak hesaplanrlar.
296 .84
(38 390 ) = 3 165.5 kJ/s (= kW)
q S = G =
3 600
184
Ak Su Buhar Kullanm: Ayrlacak sv zeltisinin uucu olmayan bileeni (dip

rn oluturacak bileen) su ise bu taktirde kolonun dibinde buharlatrc
kullanlmayabilir. Zira bu durumda kolonun dip basncna eit basnta bulunan
doymu su buhar dorudan doruya kolonun en son rafna verilebilir (neden?). Bu
q-dorusu
y
Denge erisi
yN-1
N-1
xN-1
yN-1
yN
y=x
F
N-1
xN
Su buhar
Dip rn
L , xw =xN
G , yN+1 =0
yN
yN+1
Soy.bl.il.dor.
N
xw
xN
xN-1
zF
(a)
(b)
ek.5.28 Kolonda ak su buhar kullanlmas
durumda kolon boyunca bileen denklii deimezse de toplam madde denklii

ek.5.28 a dan grld zere,
F + G = D+W
(5-89)
olur. Burada G k-mol/s olarak kullanlan su buharnn miktarn gsterir. yN+1= 0
olduundan W noktas bu durumda x ekseni zerinde olur, dolaysyla soyulma
blgesi iletme dorusu x eksenine kadar uzadndan belirtilen ayrma iin daha
fazla ideal raf gerekir. lave olunacak raf says ounlukla 1 ile snrl kalacandan,
buharlatrc maliyetiyle 1 raf maliyeti karlatrldnda raf maliyeti daha dk
olduundan sistemin yatrm maliyetinde bir dme olaca aikardr. Yalnz ak su
buhar kullanm buharlatrma kazannda kullanlacak kapal devre su buhar ile
karlatrldnda ayni miktar su buhar retimlerinde maliyet ak buharn
aleyhinedir. Zira bilindii zere su buhar reten kazanlarda iyonlarndan arndrlm
su kullanlr (neden?). Kapal devre buhar kullanmnda youuk (su), buhar
retecine geri dndrldnden iyon giderme ilemi bata bir kez yaplr. Buna
karn kolonda ak buhar kullanldnda iyon giderme ilemi srekli yaplacaktr.
Dolaysyla bu durumda sabit yatrm maliyetinde yaplacak tasarrufun iletme
maliyetinde oluacak ilave masraf ile karlatrlp ona gre karar verilmesi gerekir.
Kolondan Ara rn Alnmas: Baz durumlarda kolondan st ve dip rnlerden
baka ara yerden bir yerden de rn alnabilir. Bu rn ounlukla sv olarak alnr.
Geri kolondan ara rn ekimi ounlukla ok bileenli karmlarn
damtlmasnda yaplrsa da iki bileenli karmlarn damtlmasnda da ara rn
alnd durumlar vardr. ek.5.29 a da gsterildii gibi bu ara rnn ak hz S
(k-mol/s) ve bu rnde uucu bileenin mol kesri xs olsun. Bu durumda kolon 3
185
qC
L,xo
D,xD
st blge
st rn
n
yn+1
xn
GS
Ara rn
xk
qs-dorusu
q-dorusu
S, xS
LS
yk+1
P=sbt
1.0
y
U
Orta blge
Q
S
Besleme
F,zF
Alt blge
N
Orta bl.il.dor.
F
xD
1+ R D
m
ym+1
Alt bl.il.dor..
xm
G yN+1
0
0
xw
zF
xs
qS
L xN
(a)
st bl.il.dor.
xD
x
Dip rn
W,xw
(b)
ek.5.29 Kolondan ara rn alnmas
blgeye ayrlmtr. Bunlar sra ile st, orta ve alt blgeler olarak adlandrlabilirler.
Orta blgede sabit kalan sv ve buhar ak hzlar Ls ve Gs ile, herhangi bir raf ise k
ile gsterilsin. st blgenin her hangi bir raf (n. raf) ile kolonun tepesi arasnda
yaplacak uucu bileen denkliinden daha nce olduu gibi, bu blge iin geerli
olacak iletme dorusu denklemi,
xD
RD
(5-59)
xn +
y n+1 =
1+ RD
1+ RD
olarak yazlr. Orta blgenin her hangi bir raf ile kolonun tepesi arasnda ;
toplam madde denklii : Gs = Ls + S + D
(5-90)
uucu bileen denklii : Gsyk+1 = Lsxk + Sxs + DxD
(5-91)
olacandan, bu son denklemden,
L
Sx s + Dx D
(5-92)
y k +1 = s x k +
Gs
Gs
186
yazlabilir. Bu denklem orta blgenin iletme dorusu denklemidir. Bu dorunun

y = x dorusunu kesim noktasnn koordinatlarnn, (5-90) denkleminin yardmyla
Sx + Dx D Sx s + Dx D
da U( s
;
) olaca kolayca gsterile bilinir.
S+ D
S+ D
Bu durumda,
L L
(5-93)
qS = S
S
ile bir qs parametresi tanmlanrsa, st ve orta blge iletme dorularnn kesim
noktalarnn geometrik yer dorusu olan qS-dorusu,
qS
x
(5-94)
xq + S
qS + 1
qS + 1
elde olunur. Bu doru S(xS;xS) noktasndan geen bir dorudur. Ara rnn doymu
sv olmas durumunda qS = -1 olacandan qS-dorusu S noktasndan ordinata
paralel izilen bir doru olur. Ara rnn doymu buhar olmas durumunda qS = 0 ve
qS-dorusu ise S noktasndan absise izilen bir parallel olur.
yq =
S
Bu durumda q parametresi,
q=
L LS
F
(5-95)
ile tanmlanr.
Alt blgenin iletme dorusu denklemi daha nce grld ekilde,
W xw
L
y m+1 =
xm
(5-62)
G
G
olur.
Tm kolonu gz nne alarak 3 denklem daha yazlabilir. Bunlar:
toplam madde denklii
:
F=D+W+S
(5-96)
uucu bileen denklii
:
FzF = DxD + WxW + SxS
(5-97)
Dx D + Sx S
P.R. =
.100
(5-98)
yzdesel kazan
:
Fz F
dr.
Gerekli olan ideal raf says ek.5-29b de gsterildii gibi nce F, D, W ve S
noktalarn yerletirip, daha sonra qS-, q- ve iletme dorusunu izmek ve nihayet
denge erisi ile iletme dorular arasna bilinen ekilde dik genleri izmekle
kolayca bulunabilir. (Son ksm karklla meydan vermemek iin ekilde
gsterilmemitir).
rnek-5.11) Kolondan yan rn alnmas
Mol olarak % 25 metanol ieren bir sulu metanol zeltisi rafl bir kolonda 760 mmHg basncnda
ayrmsal damtmaya tabi tutularak % 60 metanol ieren 10 k-mol/saatlik bir ara rn ile % 95
metanol ieren bir st ve % 4 metanol ieren bir dip rne ayrlacaktr. 20 oC de bulunan besleme
akm kolona 173 k-mol/saatlik bir debide beslenecek ve iletme geri akm oran 1.235 olarak
seilecektir. Sabit molar akm artlarnn geerli olduunu kabul ederek;
a) Kolonun her blgesi iin iletme dorusu denklemlerini yaznz.
b) Gerekli olan ideal raf saysn, besleme raf ve yan rnn ekilecei raf bulunuz.
187
Sulu metanol zeltisinin 760 mmHg daki sv-buhar denge ilikisi aada verilmitir:
t (oC)
x
y
100
93.7
64.5
0
0.05
1.0
0
0.243
1.0
89.2
0.1
0.390
83.2
79.1
76.1
73.6
71.5
69.6
67.8
66.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
0.562
0.664
0.735
0.791
0.839
0.882 0.923
0.962
x ve y metanoln sv ve buhardaki mol kesirleridir.

Beslemenin ortalama scaklktaki zgl ss ile zeltinin buharlama gizli ss 76.5 kJ/k-mol oC
ve 38 000 kJ/k-mol drler.
zm :
a) nce sistemin t-xy ve xy-diyagramlar izilirler. t-xy diyagramndan beslemenin scakl tFb= 81
o
C olarak okunur. Dolaysyla besleme souk sv olduundan, q-parametresi denklem(5-74) den,
q =1+
Buna gre q-dorusu denklem (5-71) den;
(76.5)(80.5 20)
= 1.123 olur.
38 000
1.123
0.25
xq
1.123 1
1.123 1
yq = 9.13 xq 2.03
yq =
olarak ele geer.Denklem (5-94) ve (5-95)den; (173)(0.25)=(0.95)D + (10)(0.60) + (0.04)(173-10-D)

D = 33.77 k-mol/saat
W= 173-10-33.77 = 129.23 k-mol/saat
olur.
Buna gre kolonun iindeki akmlar,
L = DRD = (33.77)(1.235) = 41.71 k-mol/saat
G = L + D = 41.71 + 33.77 = 75.48 k-mol/saat
Ara akm doymu sv olduundan,
GS = G = 75.48 k-mol/saat
Denklem (5-90) dan;
LS = 75.48 10 - 33.77 = 31.71 k-mol/saat
L = 31.71 + (1.123)(173) = 225.99 k-mol/saat
Denklem (5-97) den;
G = L W = 225.99-129.23 = 96.76 k-mol/saat
Denklem (5-60) dan;
1.235
0.95
Buradan, st blgenin iletme dorusu denklem (5-59) dan; y n +1 =
xn +
1 + 1.235
1 + 1.235
yn+1 = 0.553 xn+ 0.425
Orta blgenin iletme dorusu denklem (5-92) den;
y k +1 =
(10)(0.60) + (33.77)(0.95)
31.71
xk +
75.48
75.48
yk+1 = 0.42 xk + 0.505

ve alt blgenin iletme dorusu denklem (5-62) den;
y m +1 =
(129.23)(0.04)
225.99
xm
96.76
96.76
ym+1 = 2.43 xm - 0.0535
188
scaklk (oC)
tFb
zF
Metanoln mol kesri, x,y
Sulu metanoln 760 mmHg daki xy-diyagram
b) F, W, D ve S noktalar xy-diyagram zerine iaretlendikten sora q-dorusu ve qS-dorusu izilir.

K1=0.425 y-ekseni zerinde iaretlenip D ile birletirilerek st blge iletme dorusu izilir. Sonra
K2=0.505 y-ekseni zerinde iaretlenip E ile birletirilerek orta blge iletme dorusu, daha sonra da
qS-dor.
Metanoln buhardaki mol kesri, y
y q = 9.13 x q 2.03
1
D
4
6
K2
E
S
K1
9
F
10
xS
W
xw
zF
xD
Metanoln svdaki mol kesri, x
Sulu metanoln 760 mmHg daki xy-diayagram
189
W ile Q birletirilerek alt blge iletme dorusu izilir. st blge iletme dorusu D ile E arasnda,
orta blge iletme dorusu E ile Q arasnda ve alt blge iletme dorusu ise Q ile W arasnda mana
ihtiva ederler. Denge erisi ile iletme dorular arasna D noktasndan balanarak yerletirilen dik
gen says gerekli olan denge raf saysn verir. ekilden bunun 10 olduu, beslemenin 6. raftan
verilmesi gerektii ve ara rnn de 4. raftan alnaca grlr.
Yksek Safiyette rnler: Eer st ve dip rnlerden birisinin veya her ikisinin
safiyetleri ok yksekse bu durumda xD ve/veya xw nin deerleri sras ile 1 ve 0 a
ok yakn olacaklarndan McCabe-Thiele yntemine gre xy-diyagramnn tepe ve
dibinde yaplacak izimler salkl olmazlar. xy-denge ilikilerine dikkat edilecek
olunursa bunlarn x =0 ve x= 1 civarnda dorusal deitikleri grlr. Bu dorusal
deiimlerin eimleri dip ve tepede sra ile K1 ve K2 ile gsterilsinler. Bu durumda
denge raf izimine besleme rafndan balanp her iki ynde hassas izim yaplana
kadar devam olunur. rnein zenginleme blgesinde bu n. raf olsun (raflarn
numaralanmas bu blgede besleme rafnn zerindeki ilk rafa 1 verilerek yukar
doru ynde yaplmtr). Bu raftan sonra xo ve y1 deerlerine eriinceye kadar
gerekecek ilave ideal raf says (ne), bu blgenin daha az uucu bileen iin adeta bir
absorpsiyon kolonu olduu kabulyle, Blm-4 deki (4-54) denklemine benzer bir
denklemden,
(1 y n ) (1 x o )/K 2 A 1 1
+
log
(1 y1 ) (1 x o )/K 2 A A
ne =
(5-99)
log A
hesaplanr. O zaman zenginleme blgesindeki toplam ideal raf says, NE = n + ne

olur. (5-99) denkleminde A = L/K2G dir.
Benzer ekilde soyulma blgesinde hassas izimin yapld son raf m. raf olsun
(raflarn numaralanmas besleme rafna 1 verilerek aaya doru yaplmtr).
Bundan sonra xw ya kadar gerekecek ideal raf says ms, bu blgenin uucu bileen
iin bir soyulma (desorpsiyon) kolonu gibi alt gz nne alnarak, (4-55)
denklemine benzer bir denklemden,
x x w /K1 1
1
1 +
log m
S
x w x w /K1 S
(5-100)
ms =
log S
bulunur. Buna gre soyulma blgesindeki toplam ideal raf says, Ns = m + ms olur.
Burada S = GK1/L dir.
Deiken Akml Ayrmsal Damtma: Karm oluturan bileenlerin buharlama
gizli slar birbirlerinden ok farkl ve/veya karmn karma ss ok bykse o
zaman sv ve buhar fazlarnn miktarlar raftan rafa geite molar birimlerde ifade
edilseler bile sabit kalmazlar. Bu durumda ayrma iin gerekli olan ideal raf saysn
hesaplamada yukarda grlen yntemler kullanlamaz. Bu durumda raftan rafa
deien sv ve buharn miktarlarn hesaplamak iin madde denklikleri yannda
entalpi denkliklerine de ihtiya vardr. Bu bakmdan sistemin alma basncnda xydiyagramnn yannda entalpi-deriim diyagramnn da bilinmesi gerekir. ek.5.30 a
daki rafl kolonu gz nne alalm:
Zenginleme blgesindeki her hangi bir raf(n. raf) ile kolonun tepesi arasnda;
190
toplam madde denklii : Gn+1 = Ln + D

(5-101)
uucu bileen denklii : Gn+1 yn+1 = Ln xn + D xD
(5-102)
entalpi denklii
: Gn+1 Hn+1 = Ln hn + D hD + qc
(5-103)
olurlar. Youturucu da birim st rn bana uzaklatrlan s enerjisini QCD=qc/D
ile gsterirsek, (5-94) denklemi;
Gn+1 Hn+1 = Ln hn + D (hD + QCD)
(5-104)
eklinde de yazlabilir.
Bir an iin herhangi bir rafa giren buharn miktarndan o raf terk eden svnn
miktarn kardmz dnp bunu e ile gsterelim,
Gn+1- Ln = e
(5-105)
Bu ekilde tanmlanan e ye toplam fark veya toplam net akm denir. Zira bu fark
sv ve buhar akmlarnn toplamlar arasndaki farktr. (5-101) denklemi (5-105)
denklemi ile karlatrlacak olursa toplam net akmn, st rn miktar olan D ye
eit olmas gerektii grlr. Dolaysyla, zenginleme blgesinde yukarya doru
ynde (zira D pozitif bir deerdir) bir toplam net akmn olduu, bu net akmn
miktarnn sabit (zira D sabittir) olup st rnn miktarna eit olduu grlr.
Benzer ekilde bir an iin herhangi bir rafa giren buhardaki uucu bileenin
miktarndan o raf terk eden svdaki uucu bileenin miktarn kardmz dnp
bunu e xe ile gsterecek olursak,
Gn+1yn+1- Lnxn = e xe
(5-106)
yazlabilir. Burada xe , e ile gsterilen toplam fark akmndaki uucu bileenin mol
kesrini gsterir. (5-102) denklemi ile (5-106) denkleminin karlatrlmasndan xe=
xD olduu anlalr (e= D idi). Dolaysyla, zenginleme blgesinde yukarya doru
ynde (zira D de pozitif xD de pozitif) bir uucu bileen net akmnn olduu, bu net
akmn miktarnn sabit (zira DxD sabittir) ve st rnde bulunan uucucu bileen
miktarna eit olduu grlr. Yine bu blgede herhangi bir rafa giren buharn
entalpisinden bu raf terkeden svnn entalpisini kardmz ve bunun ehe ye
eit olduunu kabul edersek,
Gn+1 Hn+1- Ln hn = ehe
(5-107)
yazlabilir. Burada he, e ile gsterilen toplam net akmn zgl entalpisidir. Bu
denklemin (5-104) denklemi ile karlatrlmasndan ,
he = hD + QCD
(5-108)
olaca grlr. Hem hD hem de QCD pozitif olduundan he de pozitiftir. Buna gre
zenginleme blgesinde yukarya doru ynde (zira D de pozitif he de pozitif) sabit
bir entalpi net aknn olduu ve bu sabit deerin st rnle uzaklatrlan entalpi ile
birim st rn bana youturucuda uzaklatrlan s enerjisi miktarnn toplamna
eit olduu grlr.
Soyulma blgesinde herhangi bir raf(m. raf) ile kolonun dibi arasnda;
toplam madde denklii : Lm = Gm+1 + W
(5-109)
uucu bileen denklii : Lmxm = Gm+1ym+1 + Wxw
(5-110)
entalpi denklii
: Lmhm + qs = Gm+1Hm+1 +Whw
(5-111)
olurlar. Buharlatrcda birim dip rn bana verilen s enerjisini Qsw=qs/W ile
gsterirsek, (5-111) denklemi;
Lmhm - Gm+1Hm+1 = W (hw- Qsw)
(5-112)
eklinde de yazlabilir.
191
G1,y1,H1
Youturucu
qC
Zarf-1
1
L1,x1
h1
G2,y2
H2
Lo,xo
ho
st rn
D,xD,hD
Ln-1,xn-1
hn-1
Gn,yn
Hn
n
Ln,xn
hn
P =sbt.
G3,y3
H3
Gn+1,yn+1
Hn+1
L6
L5
xW x5
he
G4
G2
G1
H1
h-x
L4
L3
x6
F,zF,hF
G5
hF
Besleme
H-y
G6
G3
zgl entalpiler, H,h
L2,x2
h2
x3
x4 zF
L2
L1
x2
x1
hD
xD=y1
x,y
hs
m
Lm,xm
hm
Gm+1,ym+1
Hm+1
LN,xN
hN
GN+1,yN+1
HN+1
y=x
Buharlatrc
1.0
(b)
qS
(a)
Dip rn
W,xw,hw
ek.5.30 Deiken akml ayrmsal damtma
Bir an iin herhangi bir raf terk eden svnn miktarndan o rafa giren buharn
miktarn kardmz dnp bunu s ile gsterelim,
192
Lm- Gm+1 = s
(5-113)
Bu ekilde tanmlanan s ye toplam fark veya toplam net akm denir. Zira bu fark
buhar ve sv akmlarnn toplamlar arasndaki farktr. (5-113) denklemi (5-109)
denklemi ile karlatrlacak olursa toplam net akmn, dip rn miktar olan W ya
eit olduu grlr. Dolaysyla, soyulma blgesinde aaya doru ynde (zira W
pozitif bir deerdir) bir toplam net akmn olduu, bu net akmn miktarnn sabit ve
dip rnn miktarna eit olduu grlr. Benzer ekilde herhangi bir raf terk eden
svdaki uucu bileenin miktarndan o rafa giren buhardaki uucu bileenin
miktarn kardmz dnp bunu s xs ile gsterecek olursak,
Lmxm- Gm+1ym+1 = s xs
(5-114)
yazlabilir. Burada xs , s ile gsterilen toplam fark akmndaki uucu bileenin mol
kesrini gsterir. (5-110) denklemi ile (5-114) denkleminin karlatrlmasndan
xs= xW olduu anlalr (s=W idi). Dolaysyla, soyulma blgesinde aaya doru
ynde (zira W da pozitif xw da pozitif) bir uucu bileen net akmnn olduu, bu net
akmn miktarnn sabit ve dip rnde bulunan uucu bileen miktarna eit olduu
grlr. Yine bu blgede herhangi raf terk eden svnn entalpisinden rafa giren
buharn entalpisini kardmz ve bunun shs ye eit olduunu kabul edersek,
Lmhm - Gm+1Hm+1 = shs
(5-115)
yazlabilir. Burada hs, s ile gsterilen toplam net akmn zgl entalpisidir. Bu
denklemin (5-112) denklemi ile karlatrlmasndan ,
hs = hw Qsw
(5-116)
olaca grlr. Her ikisi de pozitif olan, Qsw daima hs den byk olduundan hs
daima negatiftir. Buna gre soyulma blgesinde de yukarya doru ynde (zira W
pozitif hs ise negatiftir) sabit bir entalpi net aknn olduu ve bu sabit deerin
birim dip rn bana buharlatrcda verilen s enerjisi miktarndan dip rnle
uzaklatrlan entalpinin karlmasyla bulunacak entalpiye eit olduu grlr.
zetlenecek olursa, zenginleme blgesinde toplam net akm, uucu bileen net
akm ve entalpi net akm yukar doru yndedirler. Buna karn soyulma blgesinde
toplam net akm, uucu bileen net akm aaya doru ynde iken entalpi net akm
yine yukar doru yndedir. Dolaysyla uucu bileeni kolonun dibinden tepesine
tayan bir entalpi net akmnn olduu sylenebilir.
imdi de tm kolon boyunca toplam madde, uucu bileen ve entalpi denkliklerini
yazalm. Bunlardan ikisi daha nce yazlan denklemlerle ayn olacaklardr.
F= D+W
(5-63)
veya
:
F = e + s
(5-117)
uucu bileen denklii :
F zF = D xD + W xw
(5-64)
entalpi denklii
:
FhF + qs = DhD + Whw+ qc
(5-118)
veya
:
FhF = e he + s hs
(5-119)
olur.
Ayrmsal damtma ilemlerinde geri akm orannn (RD=Lo/D) nemli bir iletme
parametresi olduu daha nce vurgulanmt. Bu bakmdan RD ile he arasndaki
ilikinin bilinmesi nemlidir. Youturucu boyunca toplam madde ve entalpi
denklikleri yazlarak bu iliki bulunabilir:
G1 = Lo + D
(5-120)
G1H1 = Loho + D hD + qc
(5-121)
193
(5-120) den G1 in deeri (5-121) de yerine konur ve RD ile qc nin deerleri de gz

nne alnrsa buradan,
h H1
(5-122)
R D = e
H1 h O
elde olunur.
Yukarda yazlan denklemler yardmyla deiken akml ayrmsal damtmada gerekli
olan ideal raf says bulunabilir. Ponchon ve Savarit tarafndan gelitirilen ve ideal
raf saysn sistemin entalpi-deriim diyagram zerinde izimle bulmaya yarayan
yntem bu maksatla en ok kullanlan yntemdir (ek.5.30 b).
Yntemin uygulan yledir: Dizaynn banda F,zF,hF,xD ve xw (veya yzdesel
kazan) bilinir. alma basnc ve geri akm oran dizaync tarafndan seilir. Daha
sonra alma basncnda sistemin entalpi-deriim, xy- ve t-xy diyagramlar bulunur.
Kolondaki youturucunun toplam youturucu olduu kabul edilirse y1= xo= xD ve
ho = hD olacaktr. nce entalpi-deriim diyagram zerinde F, W, D ve G1 noktalar
verilenler yardmyla yerletirilirler. Kolonu terkeden G1 buhar y1 deriimli doymu
buhar (raflar terk eden buharlar doymu buhar, svlar ise doymu svlardr)
olduundan, keza tepe ve dip rnler doymu sv olduklarndan bu akmlar temsil
eden noktalar kolayca yerletirilebilinir. Daha sonra e noktas ayni diyagram
zerinde yerletirilir. Bu noktann x = xD den klan dikin stnde olaca yukarda
gsterilmiti (nasl?). Yerletirme iin gerekli olan he; (5-122) denkleminden
hesaplanr. Bu denklemde yer alan H1 ve ho deerleri entalpi-deriim diyagramndan
kolayca okunabilirler. e noktasnn yerletirilmesinden sonra sra s noktasnn
yerletirilmesine gelmitir. Bunun iin (5-117) denklemine dikkat edilirse F, e ve
s noktalarnn ayni bir doru zerinde olmas gerektii grlr (neden?). s noktas
ayni zamanda x = xw dan inilen dikin zerinde de olmak mecburiyetinde olduundan
(neden?) e ile F noktalar birletirilip, doru uzatlacak olursa dorunun x = xw dan
inilen diki kesim noktas s noktasn verir. imdi artk kolonun tepesinden
balanarak ideal raflarn izimi yaplabilir. Grld zere kolonun 1. rafn terk
eden buhar(G1) bilinmektedir. Bu buharla dengede bulunacak olan L1 svsnn x1
deriimi y1 i aadaki xy-diyagramna tayarak bulunabilir. Daha sonra bu x1 deeri
entalpi-deriim diyagramna tanarak L1 noktas iaretlenir. Dolaysyla G1 ile L1 i
birletiren denge balant dorusu kolonumuzda 1. raf temsil eder. L1 bulunduktan
sora G2 nin bulunmas denklem (5-105) yardmyla yaplr. Bu denkleme gre e, G2
ve L1 ayni bir doru zerinde olmak mecburiyetindedir (neden?). G2 ayni zamanda
doymu buhar erisi zerinde olacandan, L1 ile e birletirilirse, bu dorunun
doymu buhar erisini kesim noktas G2 yi verir. Daha sonra 2. raf terk eden sv
faznn deriimi(x2), yukarda anlatld gibi xy-diyagram yardmyla bulunur ve L2
noktas entalpi-deriim diyagram zerinde iaretlenir. G2 ile L2 yi birletiren denge
balant dorusu kolondaki ikinci denge rafn temsil eder. L2 ve e noktalarnn
varlnda G3 n bulunmas yine denklem (5-105) yardmyla yukarda anlatld
ekilde yaplr. leme bu ekilde bir denge balant dorusunu , bir e den geen
iletme dorusunu izerek devam olunur. eFs dorusunun soluna geildiinde
(soyulma blgesi), e noktas manasn yitireceinden (neden?) bu blgede G
noktalarn bulmak iin artk L noktalar s noktas ile birletirilir (iletme dorular).
leme aynen x = xw deerine eriincee kadar devam olunur. eFs dorusunu
kesen denge balant dorusu besleme akmnn kolona hangi raftan verileceini
194
(ek.5-30 b de bu 4.raftr), bu dorunun sanda kalan denge balant dorularnn

says zenginleme blgesinde bulunmas gereken ideal raf saysn (ekilde bu 3
dr.), besleme raf dahil solunda kalan denge balant dorularnn says ise kolonun
soyulma blgesinde yer almas gerek ideal raf saysn (ekilde bu 3 dr.) verir. e ve
s noktalarndan izilen dorulara iletme dorular dendiini grdk. Sv ve buhar
akmlarnn miktarlar her rafta deiik olduundan; grld zere her rafn
iletme dorusu farkldr. Halbuki sabit molar akml ayrmsal damtmada her
em
hem
h-x
D
xw
zF
xD 1.0
x,y
3
2
1
h-x
s -
sm
H-y
H-y
hsm
P=sbt.
zgl entalpiler, H,h
zgl entalpiler, H,h
P=sbt.
xw
x,y
xD 1.0
1.0
1.0
y
y=x
y=x
0
0
1.0
ek..5.31 Minimum geriakm orannn bulunmas
1.0
ek.5.32 Toplam geriakmda denge raf says
blgede sadece bir tane iletme dorusu vard. Bu durumda raftan rafa deien sv
ve buhar miktarlarn hesaplamak iin, kolonun 1.rafndan balanarak toplam madde
ve bileen (veya entalpi) denklikleri her bir raf iin birlikte zlmelidir.
Denklem (5-108) den
QCD = qc/D = he- hD
(5-123)
ve denklem (5-116) dan
Qsw = qs/W = hw- hs
(5-124)
yazlarak youturucu ve buharlatrc ykleri kolayca hesaplanabilirler. Buradan da
grld zere RD, qc ve qs birbirlerine baldrlar. Bunlardan her hangi birisi
seilirse dier ikisi otomatik olarak belirlenmi olur. RD yerine qc seilirse entalpideriim diyagramnda yine nce e noktas yerletirilir. Bu durumda he deeri
dorudan denklem (5-123) den hesaplanr. Eer bu nden qs verilirse bu durumda
diyagramda nce s yerletirilir. Bunun iin gerekli olan hs deeri denklem (5-116)
den hesaplanr.
Minimum Geri Akmn Oran: Minimum geri akm orannda ayrma iin gerekli
olan denge raf says sonsuz olacandan, bu durum izimde her hangi bir iletme
dorusu ile bir denge balant dorusunun akmasna karlk gelir (neden?).
195
Dolaysyla minimum geri akm orann bulmak iin F ile D noktalar arasnda keyfi
denge balant dorular izilir ve bunlar x = xD den izilen diki kesinceye kadar
uzatlrlar. Uzants bu diki diyagramdan en uzakta kesen nokta em i verir (neden?).
Dolaysyla bu noktann ordinat olan hem (5-122) denkleminde yerine konarak RDm;
H1
h
(5-125)
R Dm = em
H1 h O
hesaplanr. Minimum geri akm orann oluturan denge balant dorusu ek.5.31
de de gsterildii gibi ounlukla uzants F den geen denge balant dorusudur.
Toplam Geri Akm: Dier bir limit hal olan toplam geri akmda, bilindii zere
rn alnmaz ve beslemede yaplmaz. D = 0 da RD = olacandan (5-122)
denkleminden he nin de sonsuz olaca anlalr. Demek ki bu durumda e de
sonsuza gider. e nin sonsuza gittii bir durumda s ninde sonsuza gidecei
aikardr. Buna gre toplam geri akmda, ayrlma iin minimum olacak olan denge
raf saysnn entalpi-deriim diyagram zerinde izimle bulunmas ek.5.32 de
gsterildii gibi olur. Grld zere bu durumda raflarn iletme dorular
ordinata paralel dorular olurlar.
Ksmi Youturucu: Eer youturucu ksmi youturucu olarak alr ve oluan
e
he
H-y
G1
G1,y1,H1
D
qC
1
D,yD,HD
h-x
L1
st rn
L,xo,ho
H1
HD
Lo
y1
xo
x1
yD 1.0
x,y
1.0
1.0
eim=-Lo/D
yD
D
y
y1
(a)
Denge erisi
xD= yD
xo
x1
Zen.bl.il.dor.
y=x
(b)
ek.5.33 Ksmi youturucu

196
svnn geride kalan buhar ile dengeye gelmesi salanrsa bu durumda

youturucunun bir denge kademesi kadar zenginleme yapaca grlmt. Bu
durum ek.5.33 de entalpi-deriim diyagram zerinde izimle gsterilmitir. Ksmi
youturucu kullanlmas durumunda st rn doymu buhar olacandan D noktas
doymu buhar erisinin stnde olur. Bu halde D nin entalpisi HD olacandan e
noktasnn entalpisi de he = HD+QCD olur.
rnek-5.12 Deien akm artlarnda ayrmsal damtma
Arlka % 25 amonyak ieren sulu amonyak zeltisi 10 bar basnta alan bir rafl kolonda
ayrmsal damtmaya tabi tutularak arlka % 95 ve % 4 mass percent amonyak ieren bir st ve bir
dip rne ayrlacaktr. Doymu sv olan besleme kolona 5 500 kg/saatlik bir debide gnderilecek ve
geri akm oran 0.758 olarak seilecektir. Kolon bir toplam youturucu ve bir de kazan tipi yeniden
buharlarc ihtiva edecektir.
a) st ve dip rnlerin debileri ile amonyan yzdesel kazanmn,
b) Gerekli olan ideal raf saysn,
c) Her bir blgedeki toplam net akm, amonyak net akmn ve entalpi net net akmn,
d) Kolonun raflarna giren ve kan akmlarn miktar ve deriimlerini,
e) Youturucu ve yeniden buharlatcnn yklerini
hesaplaynz.
Sistemin 10 bar basntaki entalpi-deriim ve xy-diyagramlar aada verilmilerdir .
zm:
a) Denklem(5-63) ve (5-64) den;

0.25 0.04
z xw
= (5 500)
=1 269.2 kg / saat
W= 5 500-1269.2 = 4 230.8 kg/saat
D=F F
0.95 0.04
xD xw
(1269.2)(0.95)
.100 = % 87.7 olarak elde olunurlar.
ve denklem (5-65) den; Y.K. =
(5500)(0.25)
b) Entalpi-deriim diyagramndan; A= 1 200*17 = 20 400 kJ/k-mol ve B= 2 000*18= 36 000
kJ/k-mol okunurlar. Buradan deiken akm artlarnn geerli olaca anlalr.
Yine entalpi-deriim diyagramndan, hD=ho= 280 kJ/kg ve H1= 1600 kJ/kg olarak
okunduklarndan, denklem(5-122) den; he= 1 600 + 0.758(1 600-280)= 2 600 kJ/kg olarak
hesaplanr. Bu deerle e noktas diyagrama yerletirilir. Daha sonra bu nokta F noktas ile
birletirilip uzatlarak s noktas yerletirilir. G1 noktasndan balanarak ve sra ile bir denge
balant dorusu bir iletme dorusu izilerek gerekli olan denge raf says 4 olarak bulunur.
Diyagramdan besleme akmnn kolonun ikinci rafna verilecei grlr.
c) Diyagramdan, hw = 720 kJ/kg and hS = - 320 kJ/kg olarak okunurlar. Buna gre;
Zenginleme blgesindeki toplam net akm :
e = D = 1 269.2 kg/saat
Soyulma blgesindeki toplam net akm :
s = W = 4 230.8 kg/saat
= 1 205.7 kg NH3/saat
Zenginleme blgesinde amonyak net akm : exe=DxD=(1 269.2)(0.95)
= 169.2 kg NH3/saat
Soyulma blgesinde amonyak net akm
: sxs=Wxw=(4 230.8)(0.04)
Zenginleme blgesinde entalpi net akm : he = (1 269.2/3 600)(2 600) = 916.6 kJ/s
Soyulma blgesinde entalpi net akm
: shs= (4 230.8/3 600)(-320) = - 376.1 kJ/s
d) Lo=D RD= (1269.2)(0.758) =962.1 kg/saat,
G1 = 962.1 + 1269.2 = 2 231.3 kg/saat dr.
Grafikten, x1= 0.445 ve y2 = 0.83 olarak okunurlar. G2-L1=1269.2 ve 0.83G2-0.445L1 =1205.7 den,
L1 = 395.5 kg/saat ve G2 = 1 664.7 kg/saat olarak hesaplanrlar.
Yine grafikten, x2=0.195 ve y3=0.615 olarak okunduklarndan, L2-G3 = 4230.8 ve 0.195L2-0.615G3
=169.2 den; L2= 5 792.2 kg/saat ve G3= 1 561.4 kg/saat olarak elde olunurlar.
197
Amonyak-su
sisteminin 10
bar basntaki
entalpi-deriim
diyagram
Enthalpy-composition
diagram
of ammonia-water
at 10 bars
Amonyan mol kesri, x,y
mol fraction of ammonia,x,y
3200
G4
e
G3
1.8
2000
1.6
G1
H1600
1
1.5
L4
1200
800
W
L3
1.3
L2
F
xw
1.2
h
1.1s
he
2400
G2
1.7
1.4
hw
2800
0.1
0.2
zF
L1
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
xD
400
hD
0
1
-400
Amonyan
buhardaki mol kesri, y
mol fraction of ammonia in vapor,y
specific enthalpy of solution, H,h (kJ/kg solution
1.9
-800
0.9
-1200
0.8
-1600
0.7
-2000
0.6
-2400
0.5
-2800
0.4
-3200
0.3
-3600
0.2
-4000
0.1
-4400
-4800
0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
molfraction svdaki
of ammonia
liquid,x
Amonyan
molinkesri,
x
198
zeltinin zgl entalpisi, H,h, kJ/kg
ve nihayet grafikten, x3=0.09 ve y4=0.22 olarak okunurlar ve daha sonra L3-G4= 4230.8 ve
0.09L3-0.22G4=169.2 den; L3= 5 858.3 kg/saat ve G4= 1 627.5 kg/saat olarak bulunurlar.
e) Youturucu yk,
qc = D(he-hD) = (1 269.2/3 600)(2 600-280) = 817.9 kJ/s
Yeniden buharlatrc yk, qs = W(hw-hs) = (4 230.8/3 600)[720-(-320)] = 1 222.2 kJ/s
olarak bulunurlar.
Ak Su Buhar Kullanlmas: Dip rn oluturacak olan bileenin su olmas

durumunda kolonda buharlatrc kullanmayp kolon dip basncnda doymu su
buharnn dorudan kolonun son rafna verilebilecei grlmt. Bu durumda tm
kolon boyunca;
toplam madde denklii : F + GN+1 = D + W
(5-126)
uucu bileen denklii : F zF + GN+1(0) = D xD + W xw
(5-127)
entalpi denklii
: F hF + GN+1 HN+1 = D hD + qc + W hw
(5-128)
olurlar. Kolonun soyulma blgesinde:
toplam madde net akm : LN- GN+1 = W- GN+1 = s
(5-129)
uucu bileen net akm : LNxN- GN+1(0) = Wxw- GN+1(0) = sxs
(5-130)
entalpi net akm
: LNhN- GN+1HN+1 = Whw- GN+1HN+1 = shs
(5-131)
zgl entalpiler,H,h
olur. ek.5.34 b de gsterildii gibi, nce bilinen deerler yardmyla F,D,W,G1 ve

GN+1 noktalar entalpi-deriim diyagramnda yerletirilirler. Daha sonra bilinen RD
yardmyla e noktas yerletirilir. (5-129) denkleminden GN+1, W ve s noktalarnn
GN-1
GN+1
GN
GN
LN
H-y
N-1
hN=hw
LN=W
LN-1
GN-1
N-1
N
P=sbt.
hS
LN-1 L
N-2
Su buhar
GN+1
yN+1=0
h-x
zF
x,y
N-1
y=x
N
LN=W
xN=xw
hN=hw
yN+1=0
Soyulma bl.il.dor.
xw xS
xN
(b)
(a)
ek.5.34 Ak su buhar kullanm
199
ayni bir doru zerinde olacaklar anlaldndan GN+1 ile W noktas birletirilip
uzatlr. s noktas ayni zamanda eF dorusunun uzantsnda da olacandan iki
dorunun kesime noktas s yi verir. Daha sonra G1 den balanarak bilinen
ekilde denge raflar izilirler. ek.5.34 b de kolonun son 2 raf gsterilmitir.
Gerekli olan ak buhar miktarn (GN+1) hesaplamak iin nce xs diyagramdan
okunur ve yukardaki denklemlerden GN+1 zlr.
deal Raf Saysnn abuk Hesab in Ampirik Yntemler: Bir ayrmsal
damtma iin gerekli olan ideal raf saysnn hzl hesab iin nce Gilliland daha
sonralar Erbar ve Maddox ampirik bantlar tretmilerdir. ek.5.35 ve ek.5.36
da grafiksel olarak verilen bu bantlardan grlecei zere, gerekli olan ideal raf
saysnn hesab iin, ilem iin gerekli olan minimum geri akm oran ile toplam geri
akmda gerekli olan minimum raf saysnn bilinmesi yeterlidir. abuk hesap iin,
bunlardan ilki Underwood, ikincisi ise Fenske denkleminden bulunabilirler.
rnek-5.13) deal raf saysnn ampirik korelasyonlardan bulunmas
rnek-5.10 iin gerekli olan ideal raf saysn;
a) Gilliland korelasyonondan,
b) Erbar-Maddox korelasyonundan
hesaplayarak, sonular rnek-5.10 nun sonucu ile karlatrnz.
zm:
Sistemin xy-diyagramndan, Q' noktasnn koordinatlar x q = 0.415 , yq = 0.73 olarak okunurlar.
Dolaysyle bu noktaki bal uuculuk denklem (5-13) den : = 0.73(1-0.415)/[0.415(1-0.73)] =
3.81 olarak hesaplanr.
RDm Underwood denkleminden [denklem (5-78)] snama-yanlma ile bulunur.
RDm= 0.696 olduu kabul edilirse;
(0.696)(0.35) + (1.21)(0.95)
3.81[0.95(1.21 1) + 0.35(0.696 + 1)]
=
(0.696)(1 0.35) + (1.21)(1 0.95) (0.696 + 1)(1 0.35) + (1.21 1)(1 0.95)
2.716 2.715
elde olunacandan, kabul olunan RDm dorudur.
Toplam geri akm altndaki ideal raf saysnn Fenske denkleminden hesaplanabilmesi iin kolon iin
geerli olan ortalama bal uuculuk bilinmelidir.
Kolonun tepesinde, y = 0.95 , x = 0.834 olacandan, T = 0.95(1-0.834)/[0.834(1-0.95)] = 3.78
bulunur. Kolonun dibinde, y = 0.12 , x = 0.04 olacandan, B = 0.12(1-0.04)/[0.04(1-0.12)] = 3.27
olur. Buradan ortalama bal uuculuk,
olarak hesaplanr. Daha sonra denklem (5-86) dan,
AV = T B = (3.78)(3.27) = 3.52
log
Nm =
0.95(1 0.04)
0.04(1 0.95)
= 4.87
log(3.52)
elde olunur.
a) R D R Dm = 1.30 0.696 = 0.263

1+ RD
1 + 1.30
Dolaysyle
olacandan,
ek.5.35
den, N N m = 0.4
N+2
okunur.
4.87 + 0.8
= 9.45 bulunur. rnek-5.10 un McCabe-Thiele
1 0.4
diyagramnn dikkatli incelenmesinden 8.5 ideal rafn gerekli olaca grlr. Demekki Gilliland
gerekli olan ideal raf says,
N=
200
ek.5.35 Gilliland bants
ek.5.36 Erbar - Maddox bants
201
korelasyonu gerekli olan ideal raf saysn, [(9.45-8.5)/8.5]*100 = % 11 daha yksek tahmin
etmitir.
RD
1.30
b) R Dm = 0.696 = 0.41
ve
olduklarndan, ek.5.36 dan
=
= 0.57
1 + R Dm 1 + 0.696
1 + R D 1 + 1.30
Nm/N=0.70 olarak okunur. Dolaysyle gerekli olan ideal raf says, N = 4.87/0.70 = 6.96 olarak
bulunur.
Buradan, Erbar-Maddox korelasyonunun, gerekli olan ideal raf saysn [(6.96-8.5)/8.5]*100 = -18
% daha az tahmin ettii anlalr.
Bu zel durumda Gilliland korelasyonunun Erbar-Maddox korelasyonundan daha iyi sonu verdii
grlr.
5.3.3.2 Kesikli alan Rafl Kolonda Ayrmsal Damtma: lenecek sv karm

miktarnn az olduu veya ayn karmdan deiik safiyette rnlerin retilmesi
gerektiinde ayrmsal damtma srekli deil kesikli alma modunda altrlan bir
rafl kolonda gerekletirilir. Bu durumda ek.5.37 de gsterildii gibi buharlatrc
bir yklemede kullanlacak sv karmn alacak byklkte yaplr ve % 70
seviyesine kadar sv karm ile doldurulur. Genellikle rafl kolon buharlatrcnn
stnde yer alr. Istlan sv karm buharlamaya baladktan sonra st rnn
istenen safiyete erimesi iin belli bir sre toplam geri akm altnda allr. st rn
istenen safiyete eritikten sonra st rn alnmaya balanr. lem esnasnda dip rn
alnmaz. st rnn safiyeti kolonda bulunan raf says ve kullanlan geri akm
oranna bal olduu gibi buharlatrcdaki sv karmnn deriimine de baldr.
alma esnasnda kolona besleme yaplmadndan ve st rn uucu bileence
geride kalan svdan daima daha zengin olduundan buharlatrcdaki sv karm
ilem devam ettike uucu bileence fakirleir. Bunun sonucu olarak da st rn de
zamanla uucu bileence fakirleir. Eer st rnn safiyetinin deimemesi istenirse
zamanla geri akm orannn arttrlmas gerekir. Buradan anlalaca zere kesikli
alma modunda ayrmsal damtma ya sabit geri akm altnda veya arttrlan geri
akm altnda gerekletirilir. Birinci durumda st rn safiyeti zamanla azalr, ikinci
durumda ise safiyet sabit kalr.
Kolonun tamam zenginleme blgesinden olutuundan, tek bir iletme dorusu
olacaktr, o da; n kolonda her hangi bir raf gstermek zere:
xD
RD
yn+1 =
(5-132)
xn +
1+ RD
1+ RD
eklinde yazlr. Sabit geri akm altnda almada ilem boyunca iletme dorusunun
eiminin sabit kalacana fakat deien xD nedeniyle ordinat kesim noktasnn
devaml deieceine dikkat ediniz. Sabit st rn deriimi artlarnda almada ise,
deien geri akm oran nedeniyle iletme dorusunun eiminin zamanla
deimesine karn ordinat kesim noktasnn deimeyeceine dikkat ediniz.
Sabit Geri Akm Altnda Kesikli alma: Geri akm orannn deimedii
ilemde xD deeri srekli decektir. Buharlatrcya balangta yklenen sv
karm F k-mol, bunun iindeki uucu bileenin mol kesri xF, buharlama devam
ederken herhangi bir anda buharlatrcdaki sv miktar L k-mol ve bu svdaki
uucu bileenin mol kesri x ile gsterilsin. Bu anda xD deriimli dL k-mol st rnn
kolondan alnd varsaym ile uucu bileen denklii:
Lx=(dL)xD+(L-dL)(x-dx)
(5-133)
202
olarak yazlabilir. (dL)(dx) arpm ihmal edilirse,

dx
dL
(5-134)
=
L
xD x
elde olunur. Bu ifade damtmann balang (F,xF) ve biti (W,xw) deerleri arasnda
entegre edilirse;
xF
dx
F
dL
= ln
=
L
W xD x
W
xw
elde olunur. Bu denklem grld zere

Rayleigh denklemine benzer. Yalnz
burada xD x in denge deeri deildir
(neden?).
lemin sonunda toplam madde, uucu
bileen ve yzdesel kazan denklikleri;
F=D+W
(5-136)
FxF = DxD,av. + Wxw
(5-137)
Dx D ,av
.100
P.R. =
(5-138)
Fx F
G,y1
qC
youturucu
Geriakm
svs
L,xo
G
1
D,xD
st rn
n
xn
(5-135)
yn+1
olurlar.Denklem (5-135), (5-136)ve (5-137)

yardmyla, F, xF, RD, xw ve N (ideal raf
says)
si bilinen bir damtma ilemi
sonunda elde olunacak st rnn miktar
N
Dolum
ile bunun ortalama deriiminin ne olaca
bulunabilir. Bunun iin nce iletme
Buharlatrc
dorusunun eimi (5-132) denkleminden
hesaplanr. Bu eimli doru xydiyagramna izilir ve verilen xF den
balanarak bu doru ile denge erisi arasna
bilinen N says kadar dik gen izilinceye
Istma
kadar doru aa-yukar kaydrlr. Bunu
vastas
salayan doru damtmann balangcndaki
iletme dorusudur ve buradan da xDi
Dip rn
bulunur. Daha sonra bu xDi den kk
olmak zere keyfi bir xD deeri seilerek, o
ek.5.37 Kesikli alan ayrmsal
noktadan ilk iletme dorusuna paralel
damtma kolonu
izilir. Bu doru seilen xD ye karlk gelen
iletme dorusudur. Bu sefer xD deerinden balanarak bu yeni iletme dorusu ile
denge erisi arasna belirtilen N says kadar dik genler izilerek bu xD deerine
karlk gelen x deeri bulunur. Bu keyfi xD seimi ve karlk gelen x deeri hesab
bu ekilde tekrarlanr. Daha sonra xD deerleri 1/(xD-x) ye kar grafie alnarak xF ,
xw limitleri arasnda eri altnda kalan alan, dolaysyla (5-135) entegralinin deeri
hesaplanr, buradan da W bulunur. En sonunda da denklem (5-136) ve (5-137) den
D ve xD,av. hesaplanr.
Bu tr almada gerekli olan toplam s enerjisi miktar;
Kolon
203
q T = q S + q L = F cFL (t t F ) + (1 + R D )D
(5-139)
o
denkleminden bulunur. Burada qs (kJ) zeltiyi tF( C) scaklndan ortalama
damtma scakl olan t (oC) ye getirmek iin gerekli olan hissedilir s enerjisini, qL
(kJ) GT=D(1+RD) ile verilen GT k-mol buhar oluturmak iin gerekli olan gizli s
enerjisini, cFL (kJ/k-mol oC) t ve tF scaklklarnn aritmetik ortalamasnda sv
karmnn molar s kapasitesini, (kJ/k-mol) ise sv zeltisinin ortalama

kaynama scaklnda molar buharlama gizli ssn gsterir.
1 arj ilem iin gerekli olacak sre, svy stma ve buharlatrma iin gerekli olan
srelere, kazan doldurma ve boaltma iin gerekli olacak srenin ilavesiyle bulunur.
zeltinin balang scakl olan tF den ortalama damtma scakl olan t ye
stlmas bir yatkn olmayan hal ilemi olup gerekli sre izotermal stma vastas
kullanldnda denklem (5-48), izotermal olmayan stma vastas kullanldnda ise
denklem(5-49) hesaplanr.
Benzer ekilde damtma sresinin hesabnda denklem (5-50) ve toplam arj sresinin
hesabnda ise denklem(5-51) kullanlr.
rnek-5.14) Sabit geri akm altnda kesikli damtma
Arlka % 24.6 kloroform ieren ve 20 0C da bulunan 12 000 kg kloroform-toluen zeltisi , bu
sistem iin 3 tane ideal rafa edeer olan bir kolonda 760 mmHg basncnda kesikli damtmaya tabi
tutulacaktr. lem boyunca geri akm oran 3.125 olarak sabit tutulacak ve damtmaya kazandaki
svda kloroformun mol kesri 0.04 dtnde son verilecektir.
a) Ele geecek damtn miktar ve deriimini,
b) Kloroformun kazanlma yzdesini,
c) Gerekli olan toplam s enerjisi miktarn
hesaplaynz.
d) 1 arj ilem iin gerekli olan toplam sreyi u artlarda bulunuz: Kazandaki s aktarm yzey
alan A=10 m2 dir, stma; kazan borular iinde youan 1.05 bar gsterge bsncndaki doymu su
buhar tarafndan salanmaktadr. Istma ve buharlama periyotlarnda toplam s aktarm katsaylar
U=200 W/m2K ve Ub= 1 000 W/m2K olarak tahmin edilmilerdir.
kaldklarn kabul ediniz. Mkloroform= 119.4 , Mtoluen= 92.
Sistemin 760 mmHg daki sv-buhar dengesi aada verilmitir:
t (oC) 110.7 105.2
101.1
94.5
89.0
84.0
79.3
74.9
70.8
67.2
63.9
61.1
0.05
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0.187
0.317
0.500
0.632 0.735
0.816
0.878
0.925 0.959 0.983
1.0
Burada x ve y kloroformun sv ve buhardaki mol kesirleridir.

zm :
a) nce sistemin t-xy ve xy-diyagramlar izilir. Verilenler mol birimlerine evrilerek

0.246
119.4
xF =
= 0.20
0.246 (1 0.246)
+
119.4
92
F = (12 000)(0.246) / 119.4 + (12 000)(1 0.246) / 92 = 123.1 k mol
elde olunurlar
204
letme dorusunun eimi denklem (5-132) den,
RD
3 .125
=
= 0 .758
1 + R D 1 + 3 .125
olarak hesaplanr.
Bu eimli bir doru xy-diyagramna izilir ve F(0.20;0.20) noktasndan balanarak denge erisi ile
bu doru arasna 3 adet dik gen yerletirilinceye kadar doru yukar aaya kaydrlr. Bu andaki
doru damtmann balad andaki iletme dorusu olur ve diyagramdan okunan xDi deeri de
damtmann bandaki damtn deriimini verir. Daha sonra bu xDi den kk keyfi bir xD deeri
seilir ve buradan ilk iletme dorusuna paralel izilir. xD den balanp 3 tane dik genin bu doru
ile denge erisi arasna izilmesiyle bulunan x deeri okunur. Bu adm yeni x D deerleri seimi ve
son okunan x deerinin xW ya erimesi veya onu gemesine kadar tekrarlanr.
1
xD x
xD
0 . 20
dx
x
0 . 04 D x
0.90
0.20
1.429
0.80
0.12
1.471
0.5(1.429+1.471)(0.20-0.12) = 0.116
0.70
0.085
1.626
0.5(1.471+1.626)(0.12-0.085) = 0.0542
0.50
0.05
2.222
0.5(1.626+2.222)(0.085-0.05) = 0.06734
0.40
0.04
2.778
0.5(2.222+2.778)(0.05-0.04) = 0.025
Toplam = 0.2625
Yukardaki tablodan grld zere hesaplama 4 adet xD deeri seimi le tekrarlanmtr. ekilde
ise karklla neden olmamak iin, izilen toplam 5 iletme dorusundan sadece ilemin ba ve
sonundakiler gsterilmitir. Seilen ve bulunan xD ve x deerleri vastasyla denklem (5-135) in
deeri tabloda gsterildii ekilde hesaplanarak,
ln
F
= 0.2625
W
F
= e 0.2625 = 1.30
W
W=
123.1
= 94.69 k mol
1.30
elde olunur.
Klorofomun buhardaki mol kesri, y
Kloroform-toluen sisteminin 760 mmHg daki xy-diyagram
Di
Df
letme dorular
xF=0.20
xW=0.04
xDf =0.40
xDi=0.90
Kloroformun svdaki mol kesri, x
205
Daha sonra denklem (5-136) dan;

ve denklem (5-137) den ;
Y.K. =
b) Denklem (5-138) den;
D = F- W = 123.1- 94.69 = 28.41 k-mol

(123.1)(0.20) = (28.41)xD,av+ (94.69(0.04)
elde olunurlar.
xD,av= 0.733
(28.41)(0.733)
.100 = % 84.6
(123.1)(0.20)
bulunur.
c) Denklem (5-139) dan; hissedilir s gereksinimini hesaplayabilmek iin zeltinin ortalama

damtlma scaklna ihtiya vardr bu ise t = (ti +tf)/ 2 den bulunur.
Sistemin t-xy diyagramndan, ti = 94.5 oC, tf =106.5 oC olarak okunduklarndan t = 100.5 oC ve
gerekli olan hissedilir s, qs = (123.1)(140)( 100.5- 20) = 1 387 337 kJ olur.
Gerekli olan gizli s ise denklem (5-130) dan; qL = (1+ 3.125)(28.41)(32 000) = 3 750 120 kJ
olacandan, toplam s, qT = 1 387 337+ 3 750 120 = 5 137 457 kJ olarak ele geer.
d) zeltinin 20 oC dan 100.5 oC a stlmas bir yatkn olmayan hal ilemi olup gerekli olan
sre denklem (5-48) den hesaplanr.
Kazann kendisinin (metal) stlmas da gz nnde tutularak, F= (1.1)(123.1) =135.41 k-mol alnr.
Su buhar tablolarndan Ps=1.05+1 =2.05 bar mutlak basncndaki doymu su buharnn scakl
ts=121 oC okunduundan,
S =
ln[(121 20) / (121 100.5)]

(0.200)(10) / (135.41)(140)
olarak elde olunur. Damtma sresinin hesab iin denklem (5-50) kullanlarak,
L =
(1.1)(3 750 120)

(1.0)(10)(121 100.5)
Kloroform-toluen sisteminin 760 mmHg daki t-xy diyagram

tB
tf = 106.5
ti = 94.5
Scaklk, t (OC)
t-y
t-x
tA
xW = 0.04 xF=0.20
Kloroformun mol kesri, x,y
elde olunur. Kazann doldurulup boaltlmas iin 1 saat lik bir sre de gz nne alnp 1 arj iin
gerekli toplam sre;
olarak hesaplanr.
BT = 1 saat + 4 saat 12 dakika + 5 saat 36 dakika = 10 saat 48 dakika
206
Sabit st rn Deriimi Koullarnda Kesikli Ayrmsal Damtma: Daha ncede

belirtildii gibi ilem sresi boyunca st rnn deriiminin sabit kalmas istenirse
bu durumu salamak iin geri akm orannn srekli arttrlmas gerekir. Bu durumda
genellikle kolonda bulunacak ideal raf says N, ve F, xF, xD ve xw (veya yzdesel
kazanm) deerleri bilinirler. nce D ve W denklem (5-136) ve (5-137) den
hesaplanrlar. xD den F noktasna doru izilen keyfi doru (potansiyel iletme
dorusu) ile denge erisi arasna xD ve xF limitleri arasnda, verilen N says kadar
dik gen yerletirinceye kadar bu dorunun eimi deitirilir. Bunu salayan doru
balang geri akm oranna karlk gelen iletme dorusudur. Dorunun eiminden
veya ordinat kesim noktasndan balang geri akm oran hesaplanr [denklem (5132)]. Daha sonra yine xD den W noktasna doru daha byk eimli bir doru
izilir. Bu doru ile denge erisi arasna bu sefer xD ile xw limitleri arasnda yine
verilen N says kadar dik gen yerletirilinceye kadar dorunun eimi ile oynanr.
Son dorunun eiminden hesaplanan geri akm oran damtmann hangi geri akm
oran altnda bitirileceini gsterir. Doaldr ki ilem esnasnda geri akm oran
balang geri akm oranndan biti geri akm oranna doru srekli artacaktr.
Artan geri akm oran altnda almada gerekli olan toplam s enerjisi miktar,
q T = q S + q L = F cFL (t t F ) + G T
(5-140)
GT(k-mol) toplam buhar miktar yle hesaplanr: Damtma devam ederken herhangi
bir anda toplam madde ve uucu bileen denklikleri;
F = D + L
(5-141)
FxF = D xD + Lx
(5-142)
olarak yazlabilirler. Burada D bu ana kadar toplanm olan damtk miktarn

gsterir. L bu iki denklem arasnda elimine edilirse,
x x
D = F F
(5-143)
x
x
elde olunur.
GT
G T = 0 dG = 0 (1 + R D ) dD
Buradan,
yazlabilir. Bu denklem, denklem(5-143) n

1 + R D = 1 /[1 (L / G )] olduu gz nne alnarak,
xF
xF
(5-144)
yerine
konmasyle
veya
dx
1+ RD
G T = F( x D x F )
dx = F( x D x F )
(5-145)
2
2
x [1 (L / G )]( x D x )
x ( x D x )
ekillerinde de yazlabilir.
Buna gre D noktasndan balang (RDi) ve biti (RDf) geri akm oranlarna karlk
gelen iletme dorularnn arasnda kalmak zere keyfi iletme dorular izilir ve
bu dorularn eimlerinden RD deerleri hesaplanr. Daha sonra her bir iletme
dorusu ile denge erisi arasna N says kadar dik gen izilir ve sonuncu dik
genlerden x deerleri bulunur. Bu x deerleri kullanlarak (5-143) denkleminden
karlk gelen D deerleri hesaplanr. (1+RD) deerleri karlk gelen D deerlerine
kar grafie alnrsa, grafiin altnda RDi ile RDf limitleri arasnda kalan alan GT yi
verir.
207
zeltiyi balang scakl olan tF den ortalama damtma scakl olan t ye stmak
iin gerekli olan sre ya denklem(5-48) den veya denklem(5-49) dan hesaplanr.
Damtma sresi ise;
G
L = T
(saniye)
(5-146)
G
den hesaplanr. Burada G (k-mol/s), damtma boyunca sabit kalan buharn molar
oluum hz olup,
q U A ( t H t ) ln
(5-147)
G= = b
denkleminden hesaplanr. Bir arj ilem iin gerekli olan toplam sre ise denklem (551) den bulunur.
rnek- 5.15) Sabit st rn deriimi altnda kesikli damtma

rnek- 5.14 daki kloroform-toluen zeltisi ayni kolonda fakat bu sefer st rn deriimini 0.733 de
sabit tutmak iin deien geri akm altnda damtlacaktr. lem daha ncekinde olduu gibi yine
760 mmHg basncnda, kazandaki zeltide kloroformun mol kesri 0.04 e dnceye kadar
gerekletirilecektir.
a) Damtmann bandaki ve sonundaki geri akm oranlarn,
b) Kloroformun kazanlma yzdesini,
c) Toplam s enerjisi gereksinimini
hesaplaynz.
d) 1 arj ilem iin gerekli olan sreyi rnek-5.14 de verilen artlarda bulunuz.
e) Sonular rnek-5.9 ve 5.14 ile karlatrnz.
kaldklarn kabul ediniz.
zm :
a) nce F, D ve W noktalar sistemin xy-dyiagramna yerletirilirler. D noktasndan keyfi bir doru

izilir ve bu doru ile denge erisi arasna D ile F noktalar arasnda 3 dik gen yerletirilinceye
kadar dounun eimi ile oynanr. te bu doru damtmann balangcndaki iletme dorusudur.
Dolaysyle bu dorunun eiminden bulunan geri akm oran damtmann bandaki geri akm oran
olur. Bu deer RDi = 0.929 olarak bulunur. Yine D noktasndan bu sefer daha byk eimli bir
doru izilir ve yine 3 tane dik gen bu doru ile denge erisi arasna fakat bu kez D ve W
noktalar arasnda yerletirilinceye kadar dorunun eimi ile oynanr. Bu doru damtmann
sonundaki ietme dorusu olduundan eiminden bulunacak geri akm oran da damtma sonundaki
geri akm orandr. Bu deer RDf = 25.18 olarak hesaplanr.
b) Kloroformun kazanlma yzdesi F, xF , D ve xD bir nceki rnek ile ayn olduundan yine 84.6 %
dr. b
c) Gereki olan hissedilir s denklem (5-140) dan;
qS = (123.1)(140)( 100.5- 20) = 1 387 337 kJ olur.
Gerekli olan gizli sy hesaplayabilmek iin, nce GT hesaplanmaldr. Bunun iin balang ve son
iletme dorular arasnda kalmak artyle D noktasndan keyfi dorular izilir (karklk
yaratmamak iin bunlar ekilde gsterilmemilerdir) ve her bir doru ile denge erisi arasna D
noktasndan balanarak 3 adet dik gen yerletirilir. Son dik genlerden x deerleri elde olunur.
Daha sonra dorularn eimlerinden RD deerleri ve denklem (5-143) den de D deerleri
hesaplanrlar. Nihayet, D = 0 ve D = 28.41 limitleri kullanlarak denklem (5-144) ile verilen GT
hesaplanr. Btn bunlar aadaki tabloda topluca verilmilerdir.
208
1+RD
G T = 0
0.20
1,929
0.16
8.59
2.443
0.5(1.929+2.443)(8.59-0)
0.135
13.38
2.932
0.5(2.443+2.932)(13.38-8.59) = 12.87
0.1
19.45
3.665
0.5(2.932+3.665)(19.45-13.38) = 19.69
0.092
20.74
4.887
0.5(3.665+4.887)(20.74-19.45) = 5.52
0.072
23.84
7.33
0.5(4.887+7.33)(23.84-20.74) = 18.94
0.04
28.41
26.18
0.5(7.33+26.18)(28.41-23.84) = 76.57
28.41
(1 + R D ) dD
= 18.78
GT = 152.37 k-mol
Buradan gizli s gereksinimi,
toplam s gereksinimi,
olarak elde olunur.
olacandan,
qL = (152.37)(32 000)= 4 875 840 kJ
qT = 1 387 337+ 4 875 840 = 6 263 177 kJ
Kloroformun buhardaki mol kesri, y
Kloroform-toluen sisteminin 760 mmHg daki xy-diyagram
Balang il. Dor.
Nihai iletme dorusu
xF = 0.20
xW = 0.04
xD = 0.733
Kloroformun svdaki mol kesri, x
d) zeltinin 20 oC den damtma scakl olan 100.5 oC ye stlmas iin gerekli sre rnek-5.12
ile ayn olacandan, 4 saat 12 dakikadr.
Damtma sresinin hesab iin denklem (5-146) denklem (5-147) ile birlikte kullanlr.
(1.1)(4 875 840)
L =
(1.0)(10)(121 100.5)
209
(Burada da kolonun kendisinin stlmas gz nnde tutularak s enerjisi %10 artrlmtr.

1 arj ilem iin gerekli olan toplam sre, kazann doldurulup boaltlmas iin tahmini 1 saatlik
sre de gz nne alnarak denklem (5-51) den;
BT = 12 saat 28 dakika
olarak bulunur.
e) rnek-5.9, rnek-5.14 ve rnek-5.15 n karlatrlmalar
letme mode
rnek-5.9
rnek-5.14
Basit damtma
Kesikli damtma
RD= sabit
rnek-5.15
Kesikli damtma
xD= sabit
st rnn safiyeti
(mole kesir)
0.34
0.733
0.733
Uucu bileenin Y.K. (%)
90.6
84.6
84.6
Toplam s enerjisi (kJ)
3 348 497
5 137 457
6 263 177
1 arj sresi
8 saat 03 dakika
10 saat 48 dakika
12 saat 28 dakika
Tablodan grlecei zere basit damtma, kloroformun toluene gre bal uuculuu nispeten ufak
olduundan bu sistemin ayrlmas iin uygun deildir. Sabit geri akm altndaki kesikli damtma
gerek daha az enerji gereksinimi gerekse daha ksa damtma sresi nedeniyle , sabit st rn
deriimli kesikli damtmaya tercih edilmelidir.
Toplam kolon etkinlii, Eo
Gerek Raf Saysnn Bulunmas: Rafl ayrmsal damtma kolonlarnda yukarda

anlatld ekilde gerekli olan ideal raf says bulunduktan sonra buradan gerek raf
saysna geilir. Bunun iin Bl.-4 de grlen ya raf etkiliklerini veya daha pratii
denklem (4-34) ile tanmlanan toplam kolon etkinliini kullanmak gerekir.
Etkinlikler daha nce de belirtildii gibi pilot kolonlarda deney yaplarak bulunurlar.
Eer elimizde byle bir deney sonucu yoksa ve deney yapma imkanmz da yoksa
OConnell tarafndan verilen
grafiksel bant yaklak hesaplamalar iin
kullanlabilir. ek.5.38 de gsterilen bu ifade her ne kadar kampanal rafl kolonlar
FL
ek.5.38 Damtma kolonlarnda toplam kolon etkinlii
210
iin karlmsa da yaklak hesaplamalarda delikli rafl ve valfl rafl kolonlarda da

kullanlabilinir. Sistemin bal uuculuu kolon boyunca deiiyorsa, kolonun
ortalama scaklnda hesaplanm bal uuculuun kullanlmas gerekir. Keza sv
viskozitesi olarak alnacak deer, saf bileenlerin kolonun ortalama scaklndaki
viskozitelerinin beslemenin molar deriimine gre ortalamasdr (kg/m.s).
rnek-5.16 Gerek raf saysnn hesab
rnek 5-10 daki kolonun her iki blgesi iin gerekli olan gerek raf saylarn OConnell
korelasyonundan tahmin ediniz.
Sv metanol ve n-propanoln 81 OC deki viskoziteleri sra ile 0.298 cP ve 0.61 cP dr.
zm :
Sistemin t-xy diyagramndan, kolonun tepesindeki scaklk y1=0.95 iin 67 oC ve dibindeki
scaklk x9 =0.04 iin 95 oC olarak okunur. Buradan kolonun ortalama scakl 81 0C olur. Bu
scaklkta xy- diyagramndan : x = 0.342 ve y =0.658 okunur. Metanoln n-propanole gre bal
uuculuu denklem (5-13) den,
=
(0.658)(1 0.342)
= 3.7
(0.342)(1 0.658)
olarak hesaplanr.
Beslemenin 81oC de molar ortalama viskozitesi,
FL = (0.35)(0.298 * 10 3 ) + (1 0.35)(0.61 * 10 3 ) = 0.50 * 10 4 kg / ms

olacandan, FL= (3.7)(0.50*10-4) = 1.85*10-4 kg/ms elde olunur.
Bu deerle ek.5.38 den Eo=0.74 okunur.
3
Buna gre, zenginleme blgesinde gerekli gerek raf says =
=5
0.74
soyulma blgesinde gerekli olan gerek raf says
6
=9
0.74
olacaklarndan, kolon iin toplam gerek raf gereksinimi = 14
olur.
5.3.3.3 Dolgulu Kolonda Ayrmsal Damtma: Ayrmsal damtma ilemi iki fazn
srekli temasna dayanan dolgulu kolonlarda da gerekletirilebilinir. zellikle
ilenecek miktarn az, dolaysyla kolon apnn ufak olduu durumlarda rafl kolon
imalatnn zorluu nedeniyle dolgulu kolonlar tercih edilir. Son zamanlarda
gelitirilen ve ok kk basn dleri altnda etkin olarak almann mmkn
olduu zel dolgu maddeleri nedeniyle zellikle yksek vakum altnda almann
art olduu (neden?) ayrmsal damtma ilemlerinde tercih yine dolgulu kolon
tarafndadr. Bir fikir vermesi bakmndan ek.5.39 da bu tr bir dolgu maddesi olan
Montz-Pak Tip: A3-500 n birim metresi bana karlalacak basn
dleri(mbar) buhar ve sv yklerinin fonksiyonu olarak gsterilmitir. Dolgulu
kolonun tercih edildii bir dier durum da sya duyarl karmlarn ayrmsal
damtlmalardr. Zira dolgulu kolonlarda sv tutulmas rafl kolonlara nazaran ok
ufak olduundan maddenin yksek scaklkta kal sresi ufak, dolaysyla madde
bozunmas da az olur. Bu tr zel dolgu maddeleri yannda Bl.-4 de bahsedilen
klasik dolgu maddeleri de ayrmsal damtma kolonlarnda yaygn olarak
kullanlrlar. zel durumlar dnda tercihin rafl kolon veya dolgulu kolon tarafnda
kullanlmasna; iin ekonomisine baklarak karar verilir. Dolgulu ayrmsal damtma
211
kolonlarnn inasnda dolgulu gaz absorpsiyonu kolonlarnn inasnda geerli olan

btn kriterler geerlidir. rnein besleme akm kolona sv olarak verilecekse
burada da mutlaka bir sv datcsnn olmas gerekecektir. Bu kolonlarn ap hesab
aynen Bl.-4 de grlen tama hz veya birim dolgu ykseklii bana msaade
edilecek basn d kriteryasna gre ayni eitlikler kullanlarak yaplr
(ek.4.149 ). Zira hidro-dinamik davran bakmndan sv-gaz sistemi ile sv-buhar
sistemi arasnda bir fark yoktur. Yalnz bu durumda kolonun zenginleme ve
m3/m2h
pG mbar/m.
u G G
Pa0.5
ek.5.39 Montz-Pak, tip:A3-500 dolgu maddesinde basn d
soyulma blgelerinde sv ve buhar ykleri ok farkl olabileceklerinden bu

blgelerin aplar ayr ayr hesaplanmaldrlar. Keza belirtilen bir ayrmsal damtma
iin gerekli olan dolgu yksekliinin hesab da zenginleme ve soyulma blgeleri
iin ayr ayr yaplmaldr. Bu hesabn yapmnda sabit molar akm artlarnn geerli
olmas durumunda sistemin sadece alma koulunda xy-diyagramnn bilinmesi
yeterlidir. Deiken akml ayrmsal damtma artlarnda ise sistemin entalpi-deriim
diyagramna da gereksinim olur. Gerek sabit molar akm gerekse deiken akm
artlarnda rafl kolonlar iin yazlm; toplam ktle, uucu bileen ve entalpi
denklikleri dolgulu kolon durumunda da geerlidirler. Yalnz bu durumda iki fazn
srekli temas sz konusu olduundan denklemlerde raflar belirten alt indisler
yazlmamaldr. Zenginleme blgesinde aynen gaz absorpsiyonunda olduu gibi bir
dhe difereniyel dolgu ykseklii boyunca (ek.5.40a) uucu bileen denklii
yazlacak olursa bu;
d(Gy) = - d(Lx) = NA dS
(5-148)
olur. Burada NA uucu bileenin toplam molar ktle aktarm aksn, dS ise bu
diferansiyel hacimde bulunan ktle aktarm alann gsterirler. Daha nce de
yaptmz gibi av ile kolonun birim dolgu hacminde bulunun ktle aktarm alann
gsterecek olursak, Ac zenginleme blgesinin bo kolon kesit alann gstermek
zere, dS = av Ac dhe yazlabileceinden;
d(Gy) = - d(Lx) = NAavAcdhe
(5-149)
elde olunur. Sabit molar akm artlarnn geerli olmad durumda bile dh
diferansiyel ykseklii boyunca G ve L yaklak sabit kalrlar. Buradan NA= - NB
dolaysyla;
N A = k y (y i y) = k x (x x i ) = K y (y y) = K x (x x )
(5-150)
olduu hatrlanrsa; Btn bunlar (5-148) denkleminde yerlerine konularak;
212
qC
G2,y2
L2,x2
D,xD
Zenginleme bl.
zgl entalpiler, H, h
he=ze
P=sbt.
st rn
H-y
G
dhe
L L
L
h-x
he=o
Gq,yq
F,zF
zF
xw=x1
Lq,xq
x,y
hs=zs
xD=x2
1.0
Soyulma bl.
(b)
dhs
1.0
y2
yi
y
hs=o
G1,y1
q-dorusu
P
y=x
y
qS
yq
Q
Zen.bl.il.dor.
Dip rn
L1,x1
W
xw=x1
Soyulma bl.il.dor.
y1
0
(a)
W
0
xq
xw=x1
zF
xi
xD=x2
1.0
x
(c)
ek.5.40 Dolgulu kolonda ayrmsal damtma
(Gy) 2
(Lx) 2
(Gy)2
(Gy)q
(Gy)q
d(Gy)
d(Lx)
d(Gy)
=
=
z e = dh e =
k x a v A c (x x i ) K y a v A c (y y )
0
k y a v A c (y y i ) (Lx)
ze
(Lx) 2
d(Lx)
K x a v A c (x x )
(5 151)
(Lx) q
213
elde olunur. Deiken akml ayrmsal damtma durumunda entegraller yle

hesaplanr. rnek olarak denklemin sandaki ilk entegralin hesabn grelim. e
noktasndan eFs dorusunun sanda kalan blgede (zenginleme blgesi) keyfi
dorular (iletme dorular) izilip G ve L noktalar iaretlenir , karlk gelen y ve x
deerleri okunur ve bu deerler alttaki xy-diyagramna (ek.5.40c) tanarak
kolonun zenginleme blgesi iletme ilikisi (bu durumda eridir) izilir. Daha sonra
iletme erisi zerinde keyfi P noktalar seilir , bu noktalarn x ve y deerleri
okunur ve e=G-L ile exe= Gy-Lx denklemi yardmyla kolonun o kesitindeki G ve
L deerleri hesaplanr. P noktalarndan geen ve eimi (- k x a v /k y a v ) olan dorular
izilerek M noktalarndan karlk gelen yi deerleri okunurlar. Oluturulan
1/ k y a v A c (y i y) deerlerinin ordinata, karlk gelen Gy deerlerinin apsise
alnmas ile elde olunacak erinin altnda (Gy)q ve (Gy)2 limitleri arasnda kalan alan
ze deerini verir. Sabit molar akm artlar geerli ise (5-151) denkleminin hesab
daha da kolaylar. Zira bu durumda G ve L deerleri sabit olduklarndan,
G
L
L
L
(5-152)
HG =
HL =
HL =
H OL =
k y a v A c
k x a v A c
k x a v A c
K x a v A c
deerleri entegral dna alnabilirler ve hatrlanaca zere bir aktarm biriminin
ykseklii olarak adlandrlrlar. Geride kalan entegral terimleri; aktarm birim
says ad altnda,
y2
dy
NG =
yi y
yq
x2
dx
NL =
x xi
xq
y2
N OG
dy
=
y y
x2
dx
N OL =
x x
yq
(5-153)
xq
eklinde verilirler. Bu entegrallerin zmleri yine zenginleme blgesi iletme

ilikisi (bu sefer bu bir dorudur) zerinde keyfi P noktalarnn seimi ve buradan
eimi (- k x a v /k y a v ) olan dorularn izimi ve M noktalarnn bulunmas eklinde
yaplr. Denklem (5-148) den itibaren sre aynen kolonun soyulma blgesi iin
tekrarlanrsa soyulma blgesinin dolgu ykseklii(zs) hesaplanr.Yalnz bu blgenin
hesabnda entegral limitleri (Gy)q ile (Gy)1 benzer ekilde (Lx)q ile (Lx)1 olarak
alnr. Kolonun ap bu blgede farkl ise denklemlerde bu blgenin Ac deeri
kullanlmaldr. Deiken akm artlarnda soyulma blgesi iletme erisinin
iziminde entalpi-deriim diyagram zerinde keyfi dorular bu sefer s noktasndan
eFs dorusunun solunda izilmelidirler. Keza sabit molar akm artlarnn geerli
olmas durumunda (5-152) denklemi ile verilen H deerlerinde G ve L deerleri
kullanlmaldr.
Aktarm birim ykseklikleri gaz sourulmasnda olduu gibi yine deneyle tesbit
olunmaldrlar. Bunun iin ayni tip dolgu maddesi ile doldurulmu pilot kolonlarda
ayni sistemle deney yapmak gerekir. Bir fikir vermesi bakmndan Tablo.5.2 de
Furnas ve Taylor tarafndan etanol-su sistemi iin atmosferik basnta deneyle
bulunmu HOG deerler gsterilmitir.
Dolgulu kolonlarn dolgu yksekliklerinin hesabnda kullanlan bir dier yntemde
Bir Teorik Rafa Edeer Dolgu Ykseklii (H.E.T.P.) metodudur. Bilindii zere
belirtilen bir ayrmsal damtma iin gerekli olan teorik veya ideal raf says duruma
gre ya McCabe-Thiele veya Ponchon-Savarit yntemi ile kolayca bulunabilir.
Kullanlacak olan dolgu maddesinin alma koullarnda bir teorik rafta
214
gerekleecek ayrmay yapacak ykseklii bilinirse bu iki deerin arpmndan

gerekli olan dolgu ykseklii hesaplanabilir. Pall halkalar ile doldurulmu dolgulu
ayrmsal damtma kolonlarnda iyi bir sv datmnn yapld ve 1 m. dolgu
ykseklii bana buhar faznda 17 mm sv stunundan daha byk basn
dmesinin olduu durumlarda; 25 mm, 38 mm ve 50 mm dolgu boyutlar iin
H.E.T.P. nin sras ile; 0.4-0.5 m., 0.60-0.75 m. ve 0.75-1.0 m. aralklarnda
Tablo 5-2. Etanol-su sistemi iin HOG deerleri
Dolgu maddesi
50 mm Raschig halkas
25 mm Raschig halkas
9.5 mm Raschig halkas
9.5 mm Raschig halkas
25 mm Berl eyeri
25 mm Berl eyeri
12.5 mm Berl eyeri
12.5 mm Berl eyeri
Dolgu
Sv aks
derinlii(m) (kg/m2s)
3.0
1.06
3.0
1.02
2.44
0.416
2.44
0.780
2.75
0.195
2.75
1.25
3.0
0.25
3.0
1.196
HOG
(m)
0.670
0.366
0.396
0.305
0.427
0.335
0.457
0.274
A3-500
Nideal/m. dolgu
Nideal/m. dolgu
deitikleri bulunmutur. zel dolgu maddesi yapmclar genellikle rettikleri dolgu

maddesinin 1 metresinin ka teorik rafa edeer olduunu (H.E.T.P. nin tersi)
belirten bilgileri kataloglarnda verirler. ek.5.41 de Montz firmasnn rettii iki
farkl dolgu maddesi iin bunlar rnek olarak gsterilmilerdir.
u G G
Pa 0.5
u G G
Pa 0.5
ek.5.41 ki farkl dolgu tipinin ayrma gleri
5.3.3.4 Azeotropik Karmlarn Ayrmsal Damtlmas: Minimum veya

maksimum kaynama noktal azeotropa sahip ikili sv zeltileride yukarda
bahsedilen metodlara gre ayrmsal damtlmaya tabi tutulabilirler. Yalnz bu
durumda azeotrop deriimini amak mmkn olmadndan tam bir ayrlmann elde
edilmesi sz konusu olamaz. Ama besleme akmnn deriimi ile azeotropik deriime
bal olarak karmda bulunan bileenlerden birini saf elde etmek mmkn olabilir.
Bunun iin ek.5.42 de gsterilen minimum kaynama noktal azeotropik sistemi gz
nne alalm. Azeotropik deriimin %65 uucu bileen-%35 daha az uucu bileene
karlk geldiini varsayalm. rnein besleme akmnn %30 uucu bileen ieren
100 k-mol/h debiye sahip olduu durumda, st rn (neden st rn?) azeotrop
215
deriimine yaklaabileceinden, bu rnde beslemedeki uucu bileeninin hemen

hemen tamamna yaknnn bulunduunu kabul edersek bu rn, D=(100x30/0.65)=
46.15 k-mol/h olur. Buna gre kolondan hemen hemen saf daha az uucu bileenden
oluan 100-46.15 = 53.85 k-mol/h debide dip rnalnacaktr. Grld zere bu
durumda sadece daha az uucu bileenden oluan bir saf rn elde etmek mmkn
olmaktadr. Besleme akmmzn bu sefer %75 uucu bileen ieren 100 k-mol/h
debiye sahip olduunu varsayalm. Bu durumda st rn yine azeotropik deriime
yakn olacaktr. Bu rnde daha az uucu bileenin mol kesri 1.0-0.65= 0.35
olacandan ve beslemedeki daha az uucu bileenin hemen hemen tamam bu sefer
bu rnde bulunacandan, st rnn miktar, D = (100x25)/0.35 = 71.43 k-mol/h
olur. Buna gre kolondan 100-71.43 = 28.57 k-mol/h debide hemen hemen saf uucu
bileenden oluan dip rn alnabilecektir. Grld gibi bu durumda da hemen
hemen saf uucu bileenden oluan bir rn elde etmek mmkn olabilmektedir.
Dier rn ise saf deildir. Maksimum kaynama noktal azeotrope sahip karmlarda
da durum bundan farkl deildir. Sadece o durumda dip rnler azeotrop
olduklarndan st rnler saf olabilmektedirler. Bu aklamalardan anlalaca zere
azeotropizm gsteren karmlar ayrmsal damtma ile iki saf rne ayrlamazlar.
leride grlecei zere bu tr karmlarn tam olarak ayrlmalarn salamak zere
bir nc bileen ilave olunarak azeotropizm
alabilir.Yalnz bu durumda ilave olunan
t-y
tB
bileeni geri kazanmak iin bir kolona daha
ihtiya olur. ki bileenden oluan ve azeotropizm
tA
t
Az
gsteren
baz ikili karmlar ortama baka bir
t-x
bileen ilave etmeksizin de bileenlerine
ayrlabilirler. Bu gruba giren iki tr sistem vardr.
Bunlardan ilki; oluturduklar azeotrop, heterozF 0.8 1.0
0
0.2 zF 0.4 0.6
azeotrop olan sistemlerdir. Azeotropik karm
youtuunda iki sv fazna ayrlrsa bu tr
x,y
azeotropa hetero-azeotrop denir. Hetero1.0
azeotropizmin nedeni bileenlerin sv faznda
birbirlerinde znrlklerinin limitli olmasdr.
y
Az
Ksm 5.2 de grlen n-btanol/su sistemi heteroazeotropik bir sistemdir. Zira n-btanol ve su
D
svlar birbirlerinde ksmen znrler. Bu ksmi
y=x
znrln
scaklkla deiimi Tablo. 5.3 de
F
gsterilmitir. Buna gre n-btanol/su karm
ek.5.43 de gsterildii gibi iki kolondan oluan
0
zF 0.8 1.0
0.2 zF 0.4 0.6
bir sistemde tamamen saflatrlabilinir. Besleme
x
akm youturucunun altnda yer alan bir
ek.5.42 Minimum kaynama noktal dekantre beslenir. Dekantrn alt faz (sulu faz)
zeltinin ayrmsal damtlmas
bir kolona tepeden beslenirken dier faz (alkol
faz) dier kolona yine stten beslenir. Her iki kolon da grld zere sadece
soyulma blgelerinden oluurlar. Kolonlarn ortak bir youturucusu vardr.
Kolonlarn tepesinden gelen ve her ikisi de yaklak azeotropik karm olan
(azeotrop mol olarak %23 btanol ierir) buharlar bu ortak youturucuda youup
dekantre akarlar.Youuk da aynen besleme gibi burada iki faza ayrlr. Su
216
kolonunun buharlatrcsndan ykselen su buhar yukardan gelen sv karmndan

n-btanol syrp alr onun yerine suyu verir. Yeterli sayda raf (veya dolgu
ykseklii) salanarak ykselen bu buharn azeotropik deriime yaklamas salanr.
Tablo 5-3. n-Btanol/su ikilisinin birbirlerinde znrlkleri
Scaklk(oC)
5
10
15
20
25
30
35
40
50
60
70
Btanol faz
(arlka % alkol)
80.38
80.33
80.14
79.93
79.73
79.38
78.94
78.59
77.58
76.38
74.79
Su faz
(arlka % alkol)
9.95
8.92
8.21
7.81
7.35
7.08
6.83
6.60
6.46
6.52
6.73
Kolonu alttan terk eden sv hemen hemen tamamen sudan oluur. Bunun bir ksm
(dip rn) atlrken dier ksm buharlatrcda buharlatrlp kolona geri verilir. Bu
kolonun dibinde buharlatrc kullanlmayp kolona ak su buhar da verilebilir
(neden?). Dier kolonun dibinden ykselen ve hemen hemen tamamen n-btanolden
oluan buhar, yukardan inen svdaki suyu soyup alr onun yerine svya n-btanol
verir. Dolaysyla bu kolonda da yeterli sayda raf (veya dolgu ykseklii)
kullanlarak kolonu tepeden terk eden buharn azeotropik deriime, kolonu dipten
terk eden svnn da saf n-btanol deriimine yaklamas salanr. ster rafl olsun
ister dolgulu her iki kolon da yukarda grlen metotlarla kolayca dizayn
edilebilirler.
Daha ncede bahsedildii gibi bir grup azeotropik karmlarda azeotropik deriim
deien basnla deiebilir. Eer karm bu zellii tayorsa, deiik basnlarda
alan iki kolonlu bir sistem kullanlarak karm bileenlerine ayrlabilir. Buna
gzel bir rnek aseto nitril-su karmnn ayrmsal damtlmasdr. Aseto nitril-su
sistemi minimum kaynama noktal azeotroplar olutururlar. Azeotroplar 760 mmHg
da molar olarak %73 aseto nitril ierirken bu oran 150 mmHg da %84 e kar. Buna
gre iletmeden gelen ve yaklak molar olarak % 30 aseto nitril ieren sulu karm
ikinci kolonun st rn ile kartrldktan sonra 150 mmHg basncnda alan bir
ayrmsal damtma kolonuna aradan bir yerden beslenir. Kolonun tepesinden yaklak
azeotropik deriime sahip olan st rn alnrken kolonun dibinden de fazla su saf
olarak alnr. Bu kolonun st rn bu defa 760 mmHg basncnda alan ikinci bir
ayrmsal damtma kolonuna aradan bir yerden besleme olarak verilir. Bu kolondan
yaklak % 73 aseto nitril ieren azeotropik karm st rn olarak alnrken fazla
aseto nitril de hemen hemen saf halde kolonun dibinden rn olarak alnr
(ek.5.44). Bu kolonun st rn iletmeden gelen karmla kartrlarak birinci
kolonun beslemesini oluturur. Burada da grld gibi iki kolon kullanlarak tam
217
bir ayrlma elde edilebilmektedir. Rafl veya dolgulu olabilen her iki ayrmsal
damtma kolonu da yukarda grlen metotlar yardmyla kolayca dizayn
edilebilirler.
azeotrop
GI yDI 0.77
azeotrop
qc
youturucu
GII yDII 0.77
dekantr
II
760
mmHg
1
GI
LI xoI
LI
760
mmHg
LII xoII
n-Btanol
kolonu
GII LII
Su kolonu
Besleme
F, zF
GI
GII
qsI
buharlatrclar
qsII
LII
LI
n-Btanol
Su
WII xwII
WI xwI
WII
1.0
eim=LII/GII
P =760 mm Hg
Suyun buhardaki mol kesri,y
Az
yDI
N
1
yDII
Su kolonu
n-Btanol
kolonu
y=x
eim=LI/GI
WI
0
0 xwI
0.2
xoI
0.4
0.6
0.8
xoII
xwII
1.0
Suyun svdaki mol kesri,x
ek.5.43 Su/n-btanol zeltisinin ayrmsal damtlmas
218
Azeotrop-I
Azeotrop-II
qcI
II
P=150 mmHg
P=760 mmHg
xoI
qcII
xoII
DII xDII
FII =DII
zFII = xDII
Besleme
F, zF
Su kolonu
FI , zFI
N
Asetonitril
kolonu
N
qsI
qsII
Buharlatrclar
WI ,xwI
Su
WII , xwII
Asetonitril
ek.5.44 Sulu asetonitril zeltisinin ayrmsal damtlmas
5.4 Sv-Gaz Temasnda Kullanlan Rafl Kolonlarn Tasarm: Gerek gaz

sourulmas ve soyulma ilemlerinde gerekse ayrmsal damtma ilemlerinde rafl
kolonlar sk sk kullanlrlar. Hatrlanrsa bu kolonlarn tasarmlarnn ilk admn
fazlarn deriimlerinde belirtilen deiiklikleri gerekletirmek iin gerekli olan raf
saysnn hesab tekil eder. Raf says hesabnda sistemin denge ilikisi yannda
kolon iinde hareket eden fazlarn miktarlarnn mutlak deerleri deil oran
yeterlidir (iletme ilikilerini hatrlaynz). Bundan sonraki adm ise kolon apnn
hesab ve bizatihi raflarn dizayn oluturur. Kolon ap dorudan doruya kolon
iinde hareket eden fazlarn miktarlarna baldr. Rafl kolonun apnn hesabnda
aynen dolgulu kolonlarn ap hesabnda olduu gibi tama kriter yasndan yola
klr. Yalnz rafl kolonlarda bu husus daha da karmaktr. Zira bizatihi raflarn
kendi dizaynlar da burada nemli rol oynarlar. Olaya genelde bakldnda ok
Kampanal Raf
Delikli Raf
Valfli Raf
Valfli Raf
ek.5.45 Raf tipleri
219
sayda birbirine ters olan etkinin en iyi ekilde uzlatrlmas ile dizayn baarlr. Bu
da nemli sayda snama-yanlmay gerektirir. Bugn endstride kullanlan deiik
raf tipleri vardr. ek.5.45 de bunlardan bazlar gsterilmitir. En yaygn olarak
kullanlanlar: delikli raflar ve valfl raflardr. Bir zamanlar ok kullanlan
kampanal raflar maliyetleri nedeniyle baz zel durumlar dnda pek
kullanlmamaktadrlar. Delikli raflar dk maliyetleri ve iyice gelitirilmi dizayn
kriterleri nedeniyle hemen hemen standarttrlar. Yegane mahzurlar gaz (buhar)
debisinde dizayn deerinin altna dlmesinde raf etkinliini olumsuz ynde
etkileyen alama (deliklerden svnn dklmesi) olay ile karlalmasdr. Eer
alma esnasnda zaman zaman byle durumlarla karlalacaksa delikli raflar
yerine valfl raflar tercih edilmelidir. Zira bu raflar delik saysn gaz ykne gre
otomatik olarak ayarlayan bir zellie sahip olduklarndan geni bir gaz debisi
aralnda raf etkinliini kaybetmeden alabilirler. Maliyetleri delikli rafa gre ok
daha yksektir. Btn bu raf tipleri iin kolon i dizayn denklemleri elde olunmutur.
Bu denklemler farkl raf tipleri iin birbirlerine benzerlik tarlarsa da birbirlerinin
ayns deildirler. Aada rnek olarak ok yaygn olarak kullanlan delikli rafl
kolonun i dizayn incelenecektir.
Delikli bir raf ek.5.46 de gsterildii gibi dairesel bir metal levhann aktif alan
(Aa) olarak tanmlanan blgesine belli aralklarla kk apl deliklerin delinmesi ile
elde olunur. Rafn bir ksm (Ad) svnn bir alttaki rafa akmasn salamak iin
oluturulacak kanal nedeniyle kesilmitir. Bu kanala sv kanal denir. Bu kanal
oluturmak iin rafa tutturulacak olan metal levhann bir ksm raf seviyesinin stne
karlarak raf sava oluturulur. Buna gre savan boyu Lw, ykseklii ise hw
olur. Rafn dier tarafnda, bir st rafn svy tama kanalnn altna gelen ksmna
delik almaz. Buna gre eer Ac rafn toplam kesit alann gsterecek olursa aktif
alan; Aa=Ac-2Ad olur.
sv kanal
levhas
Savak
hda
how
delikler
hw
hdc
Raf
sv
LW
Ad
Kolon
Aa
buhar
Savak
sv kanal
An
(a)
(b)
ek.5.46 (a) Delikli rafl kolonun kesiti, (b) bir delikli rafn sten grnm
220
Ama, btn raf tiplerinde olduu gibi delikli rafta da, raf etkinliini olabildiince
yksek tutabilmektir. Bunun iin bir savak yardmyla raf zerinde belli bir
ykseklikte tutulan sv iinde gaz veya buhar faz ufak kabarcklar halinde datlr
(deliklerin grevi). Doaldr ki sv ykseklii ne kadar fazla ise sv gaz temas da o
denli uzun sreli olacandan raf etkinlii de artacaktr. Yalnz byk sv ykseklii
demek, svdan geen gazda yksek basn d demektir. Yksek basn d
ise gaz sourulmasnda yksek iletme maliyeti (neden?), damtma da ise kolon
dibinde yksek scaklk demektir (ne mahzuru var?). Buradan, savak yksekliinin
makul bir seviyede tutulmas gerei ortaya kar. Dier taraftan raf etkinliini yksek
tutabilmek iin gazn sv iinde olabildiince kk boyutta datlmas ve svdan
olabildiince yksek hzda gemesi istenir. Zira bu halde sv ile gaz karmndaki
yksek trblanstan dolay ktle aktarm katsaylar byk olacaklar gibi sv gaz
arasndaki ktle aktarm yzey alan da byk olur. Bu iki husus da yksek raf
etkinlii demektir. Ama gazn yksek hz demek yine gaz faznda basncn yksek
olmas demektir. Gaz hznn fazla yksek olmasnn bir dier mahzuru ve raf
etkinliini bu sefer azaltc etkisi, gazn raf zerindeki svnn bir ksmn ince
zerreler halinde bir stteki rafa tamasdr (neden mahzurlu?). Buradan da
anlalaca gibi gazn yksek hz belli bir deerden sonra yarardan ok zarar
getirebilmektedir. Raf boyunca gaz faznda meydana gelecek olan basn d,
svy bir stteki raftan bu rafa tayan sv tama kanalnda sv seviyesini dorudan
etkiler (neden?). Gaz faznda yksek basn d bu kanaldaki sv seviyesinin
daha da ykselmesi demektir. Artan basn d ile kanalda ykselen sv seviyesi
bir st rafn sv seviyesine ulaacak olursa btn kolon sv ile dolar, gaz faz
raflardan dzensiz bir ekilde gemeye balar ve raf etkinlii de hzla der. te bu
olay tama olaydr. Dolaysyla kolon iinde gaz hz yle seilmelidir ki tama
olay gzlenmesin. Dier taraftan gazn deliklerden gei hz dk olursa, baz
deliklerden sv bir alt rafa akar. Alama olarak adlandrlan bu olay raf etkinliini
nemli lde drr. Btn bu aklamalardan kolon iinde akan sv ve gaz
(buhar) ak hzlarna bal olarak rafn problemsiz olarak alaca bir blgenin
olaca anlalr. Bu ek.5.47 de gsterilmitir. Konileme dk sv hzlarnda
gzlenen bir olaydr. Bu durumda gaz svy delik evresinden iter ve kendisi bir ters
tama
konileme
Gaz ak hz
sv zerrelerinin
tanmas
Baarl
alma
blgesi
sv kanal
darboaz
alama
Sv ak hz
ek.5.47 Delikli rafl bir kolonda baarl alma aral
221
koni eklinde raftan geer gider. Sv gaz temas istenen dzeyde olmayacandan bu
olay da raf etkinliini nemli lde azaltr.
Rafn baarl alma aralnda dizayn son derece nemli bir husus olup, bu ancak
yukarda izah edilmeye allan bir ok ters etkinin en iyi ekilde uzlatrlmas ile
salanabilir.
5.4.1 Kolon ap: Kolon veya ayni ey demek olan raf ap,
0.5
&
4G
(5-154)
Dc =
G u G (1 a)
denkleminden hesaplanr. Burada Dc m olarak kolon ap, G kg/m3 olarak gaz
(buhar) younluu, uG ise m/s olarak gazn kolonun net alanna (An) gre
tanmlanm hzn gsterirler. a ise Ad/Ac oranndan baka bir ey deildir. Kolonun
net alan gazn raflar arasnda akt alandr. Buna gre net alann An=Ac-Ad olaca
kolayca grlebilir. uG hz, tama hznn belli bir yzdesi olarak alnr. Tama hz,
& , L& , , , P.S., , A /A ye bal olduu bulunmutur. Burada L& kg/s
uGF nin, G
G
L
h
a
3
olarak svnn debisi, L kg/m olarak svnn younluu, P.S. m. olarak iki raf
arasndaki mesafe, N/m olarak svnn yzey gerilimi, Ah ise m2 olarak toplam
delik alandr. Bu deikenlerden ilk 4 , ak parametresi olarak adlandrlan;
L& G
FLG = &
(5-155)
G L
FLG altnda toplanrlar. Dzeltilmemi kapasite faktr olarak adlandrlan, K1 in
eitli P.S. deerlerinde bu ak parametresine ball deneysel olarak tesbit olunup
sonular ek.5.48 de grafiksel olarak verilmitir. Buradan bulunacak kapasite faktr
= 0.02 N/m ve Ah/Aa 0.1 iin geerlidir. Eer bu deerler farkl ise K1 in
f.(/0.02)0.2 ile arplp dzeltilmi kapasite faktr, K1c nin bulunmas gerekir.
Buradaki f faktr aadaki tablodan bulunur.
Ah/Aa 0.1
f
1.0
0.08
0.9
0.06
0.8
Kapasite faktr, K1
0.2
Raf aral, m
0.1
0.08
0.06
0.04
0.02
0.01
0.01
0.02
0.04 0.06 0.08
0.1
Ak parametresi , FLG
0.2
0.4 0.6 0.8
L&
= G
&
G
L
1.0
2.0
5.0
0.5
ek.5.48 Kapasite faktr
222
Daha sonra;
u GF = K1c
L G
G
(5-156)
Kesirsel sv tanmas, E
denkleminden, kolonda tamaya neden olacak gaz hz bulunur. Bu hzn belli bir
yzdesi (genellikle % 60-80) alnarak normal alma hz uG bulunur. Nihayet bu
deer denklem (5-154) de yerine konarak kolon ap hesaplanr.
5.4.2 Raf Aral (P.S.)(m): Raflar aras mesafe kolonun boyunu belirleyen en
nemli parametredir. Bu deer baka nedenler yoksa olabildiince ufak tutulmaldr.
Bugn pratikte bu mesafe; ap 1.2 m den ufak kolonlarda 0.45 m veya altnda
seilirken, ap 1.2 m yi aan kolonlarda daha bykte seilebilmektedir. Bu ok
kesin bir kural deildir. Nitekim eksi santigrat scaklklardaki ilemlerde, rnein
havann ayrmsal damtlmasnda bu deer 0.15-0.20 m arasnda tutulmaktadr
(neden?).
5.4.3 Svnn Gaz Tarafndan Zerreler Halinde Tanmas: Daha ncede
belirtildii gibi yksek gaz hzlarnda rastlanan bu olay raf etkinliini azalttndan
minimumda tutulmas gerekir. Eer e kg/s olarak bir raftan bir stteki rafa gaz
tarafndan tanan sv miktarn gsterirse, svnn ak hz L& kg/s olduundan E ile
gsterilen kesirsel sv tanmas,
e
E= &
(5-157)
L+e
olur. Kesirsel sv tanmas ak parametresi ile tama hznn yzdesine baldr. Bu
iliki ek.5.49 da grafiksel olarak
1.0
verilmitir.
yi bir dizayn iin E nin 0.1
0.8
0.6
den ufak olmas istenir.
5.4.4 Delikler: Aktif alana alan
0.4
deliklerin aplar (dh), 3-15 mm
Tama yzdesi
0.2
arasnda deiirlerse de en yaygn
kullanlan delik ap 5 mm dir. Delikler
0.1
bu alana ya bir ekenar genin
0.08
kelerinde
veya
bir
karenin
0.06
kelerinde
olacak
ekilde
dzenli
0.04
olarak delinirler. Delik merkezleri
arasndaki mesafe, PT(mm) 2.5-5 delik
0.02
ap boyutunda olmaldr. Daha kk
0.01
mesafe,
deliklerden kmakta olan gaz
0.008
kabarcklarnn birlemesi ile sonulanr
0.006
(ne mahzuru var?). Daha byk mesafe
0.004
ise lzumsuz yere kolon apn
arttrmak demektir. Genelde; sv tama
0.002
kanal ile ilk delik sras arasnda ve
0.001
yine son delik sras ile savak arasnda
0.01
1.0
0.02
0.04 0.06 0.1
0.2
100 er mm lik boluklarn braklmas
Ak parametresi, FLG
tavsiye olunmaktadr (neden?). Buna
ek.5.49 Sv zerrelerinin tanmas
223
dikkat edilerek delikler btn aktif alana datlmaldr. Genellikle toplam delik alan
aktif alann % 5-15 i arasnda deiir. Toplam delik alannn aktif alana oran, delik
apnn delik merkezleri arasndaki mesafeye oranna baldr. Bu ilikinin orant
katsays delik dzenine baldr. Ekenar gen dzeninde alan deliklerde bu;
2
dh
Ah
(5-158)
= 0.907
Aa
PT
olurken, kare dzeninde alan deliklerde bu iliki;
d
Ah
= 0.785 h
Aa
PT
(5-159)
olur. Toplam delik says, n,

n d 2h 6
Ah =
10
4
(5-160)
5.4.5 Savak: Savak yksekliinin, hw(mm) byk olmas sv ile gaz arasnda uzun
bir temas sresinin olmasn, dolaysyla raf etkinliinin artmasn salarsa da, bu
gazdaki basn dn de attracandan bir optimum yksekliin bulunmas
gerekir. Bu ykseklik vakum altnda alan kolonlarda 20 mm ye kadar inerse de,
atmosferik basncn zerinde alan kolonlarda, 75 mm ye kadar kabilir.
Atmosferik kolonlarda en yaygn kullanlan ykseklik 50 mm dir. Dier taraftan
savak uzunluu Lw(m) nin, savak zerinden akan svnn yksekliini, how(mm sv)
fazla yapmayacak boyutta olmas gerekir. Bu bakmdan savak uzunluunun her bir
metresi bana svnn hacimsel debisinin 0.025 m3/s deerini amamas tavsiye
olunur.
Savak zeri sv ykseklii how; svnn
0.95
hacimsel debisi ile doru, savak boyu ile
Raf Kalnl
ters orantldr. Bu iliki;
Delik ap
0.90
h ow
Orifiz Sabiti ,Co
0.85
0.80
0.75
0.70
ve daha az
0.65
0
5 10
15
20
(delik alan/aktif alan).100= (Ah/Aa).100
ek.5.50 Orifiz Sabiti
L&
= 750
L L w
2/3
(mm)
(5-161)
olarak bulunmutur. Raf etkinliinin

makul deerlerde olabilmesi iin hw+how
toplamnn 50 mm den az olmamas
gerekir. Dairenin zelliinden dolay
Lw/Dc orannn belirtilmesi durumunda a
= Ad/Ac orannn da belirtilmi olacana
dikkat
ediniz.
Kolaylk
olmas
bakmndan yaygn olarak kullanlan
dizayn blgesi iin bu iliki aadaki
tabloda verilmitir.
5.4.6 Raf Boyunca Gazda Meydana
Gelen Basn Dmesi: Gaz faznn
raftan geerken karlaaca basn kayb
ikiye ayrlabilir: 1) Gazn sv yokken
224
raftan geite maruz kalaca basn kayb; kuru raf basn kayb olarak da
adlandrlan bu basn kayb, gazn deliklerden gemeye zorlanmas
0.690 0.695 0.700 0.705 0.710 0.715 0.720 0.725 0.730
Lw/Dc
a = Ad/Ac 0.0833 0.0855 0.0878 0.090 0.0922 0.0945 0.0968 0.0992 0.1016
nedeniyle oluur. Bu basn kayb bilinen orifiz eitliinden kolayca hesaplanabilir.
Buna gre mm sv stunu cinsinden bu basn kayb ho;
2
1 G 2
(5-162)
h o = 51
uh
Co L
olur. Burada uh(m/s) gazn deliklerden gei hz olup,
&
G
uh =
(5-163)
G A h
denkleminden bulunur. Co orifiz sabiti olup bu deer, raf kalnlnn delik apna
oran ile toplam delik alannn aktif alana orannn bir fonksiyonudur. Bu iliki
ek.5.50 de grafiksel olarak gsterilmitir.
2) gazn havalandrlm sv tabakasndan geite maruz kalaca basn kayb: ha ile
gsterilen bu basn kayb mm sv stunu olarak,
ha = Qp(hw+how)
(5-164)
denkleminden hesaplanr. Burada Qp havalandrma faktr olup, deeri ek.5.51
den elde olunur. Buna gre gazn raftan geerken maruz kalaca toplam basn
d, hT bu iki basn dnn toplamndan oluacandan bu deer mm sv
stunu olarak;
hT = ho + ha
(5-165)
Alama:Deliklerden svnn akmas olarak tanmlanan alama olaynn hi olmamas
veya makul seviyelerde tutulabilmesi iin, gazn deliklerden gei hz olan uh nin
(5-166) denklemiyle verilen minimum delik hzndan, uhm mutlaka byk olmas
1.0
Qp
K2
0.8
0.6
0.4
0.0
0.5
1.0
FGa =
1.5
2.0
&
G
A a G
ek.5.51 Havalandrma Faktr
2.5
3.0
0
120
20
40
60
80
100
hw+how , mm
ek.5.52 K2 katsays
225
gerekir. Burada K2, (hw+how) nin fonksiyonu olan bir sabit olup, aralarndaki iliki
ek.5.52 de verilmitir.
K 0.90(25.4 d h )
uhm = 2
(5-166)
0.5
G
Sv Kanalndaki Sv Seviyesinin Hesab: Svy aadaki rafa tayan kanaldaki
sv seviyesi tama iin son derece kritiktir. hda olarak gsterilen bu seviye raf
zerinde hw+how ile gsterilen sv seviyesi yksekliine, gaz ve sv fazlarda
oluacak basn dlerini ilave ederek bulunur. Gaz faznda raf boyunca oluacak
toplam basn d hT olarak hesaplanmt. Svnn tama kanalnda ak ile raf
giriinde oluturulan dar kesitten ak esnasnda karlaaca basn dleri
hidrolik denklemleri kullanlarak kolayca hesaplanabilirler. Svnn
tama
kanalndaki hz olduka kk ve kat ettii yol da ok ksa olduundan bu yolla
oluacak basn d rahatlkla ihmal edilebilir. Buna karn svnn raf giriinde
oluturulan daralmadan ak esnasndaki basn d gz nne alnacak boyutta
Sv kanal
hpe
ha
hda hd
Savak
ho
how
how
hw
hw
Raf
Kolon
Sv
Buhar
ek.5.53 Sv kanalnda seviye
olabilir. Raf zerindeki gaz kabarcklarnn sv tama kanalndan bir stteki rafa
kan engellemek iin sv tama kanaln oluturmak iin kullanlan metal levha
altta sv iine batacak ekilde uzun tutulur. Bunun sonucu olarak raf zerinde
genellikle mm olarak, hdc = hw-10 ye eit olan bir aklk braklr. Dolaysyla
svnn rafa girite akaca daralmann kesit alan Ape= Lw hdc10-3 (m2) ve svnn bu
daralmadan ak esnasnda maruz kalaca basn dmesi hpe mm su stunu olarak;
L&
hpe = 166
L A pe
(5-167)
olur. Bu basn d de kendini sv tama kanalnda gsterecektir. Bir st raftan

sv tama kanalna dklen sv gerekte havalandrlm sv olacandan emniyet
olarak Qp havalandrma faktr de kullanlarak sv tama kanalndaki nihai sv
seviyesi mm olarak (ek.5.53),
h da =
h w + h ow + h T + h pe
Qp
(5-168)
226
bulunur. Bu seviyenin P.S. den ufak olmas tama olmamas iin arttr. Pratikte i
dizayn genellikle,
hda (P.S.)*103
(5-169)
olacak ekilde gerekletirilir.

Svnn, Sv Tama Kanalnda Kal Sresi: st raftan sv kanalna akan sv
havalandrlm sv olduundan bir miktar gaz kabarcn da birlikte tar. Bu gaz
kabarcklarnn, sv alttaki rafa girerken svy terk etmi olmas gerekir (neden?).
Bu gaz kabarcklarnn svy tama kanalnda terk edip stteki raf terk eden gaz ile
birlemeleri iin svnn tama kanalnda belli bir sre elenmesi gerekir. Svnn bu
kanaldaki kal sresi dr saniye olarak,
A (P.S. )
(5-170)
dr = d
L& / L
denkleminden hesaplanabilir. Yaplan deneyler gaz kabarcklarnn svy terk
edebilmeleri iin dr 5 saniye olmas gerektiini gstermitir.
Yukarda, delikli rafl bir kolonda sv-gaz (buhar ) temasnda kolonun i dizayn iin
nemli olan parametrelerin nasl hesaplanacaklar grld. imdi de kolon i
dizaynnn nasl yaplacan ad adm grelim.
& y kg/s olarak
5.4.7 Dizayn Admlar: 1) nce kolon iindeki L& ve G
hesaplaynz. Bunlar artk bir daha deimeyecek deerlerdir. 2) alma koullarnda
L, G ve y bulunuz, veya hesaplaynz. 3) bir P.S. deeri kabul ediniz. 4) Bir raf
dzeni ve tama hz yzdesi kabul yapnz. Raf dzeni kabulnden, Lw/Dc, dh, PT
ve hw nin seimi anlalr. Bunlar her an deitirilebilecek kabullerdir. 5) kolonun,
dolaysyla rafn apn anlatld ekilde hesaplaynz. 6) ek.5.49 dan kesirsel sv
tamas olan E yi bulunuz. Bulunan deer 0.1 den bykse 4. admda yaptnz
tama hz yzdesi kabuln azaltnz. 7) alama olayn kontrol ediniz. Eer alama
varsa 4. adma geri dnp, raf dzeni kabulnde uygun olanlar deitiriniz. 8) raf
boyunca gaz faznda oluacak toplam basn dn hesaplaynz. Bu deer ok
bykse 4. adma geri dnp, raf dzeni kabulnde uygun olanlar yenileyiniz. 9)
sv kanalndaki sv seviyesini hesaplaynz. Eer bu deer P.S. in yarsndan
bykse 4. veya gerekli ise (son are) 3. adma geri dnnz ve kabulleri yenileyiniz.
10) sv kanalnda svnn kal sresini hesaplaynz. Eer bu deer 5 s. den ufaksa,
4. adma geri dnp, kabullerden uygun olann deitiriniz.
Her geri dnte, geri dndnz admdan itibaren btn hesaplamalar yeniden
yapacanz unutmaynz.
Grld zere i dizayn nce baz kabullerin yaplmas sonra da bunlarn kontrol
edilmesi eklinde gerekletirilmektedir.
&
Gaz sourulmas ve soyulmas kolonlarnn i dizaynnda, dizayn L& ve G
deerlerinin en byk olduu kesitte gerekletirilir. Ayrmsal damtma kolonlarnda
kolon ap hesab kolon tepesi ve kolon dibinde ayr ayr yaplr. ok byk fark
bulunmazsa byk olan deerlere uyulup zenginleme ve soyulma blgelerinde tek
bir ap kullanlr. Gerekirse iki blgedeki raflarn i dizaynlar farkl olabilir. ki
blgenin aplar arasnda ok fark varsa ve yapm malzemesi de pahal ise iki
blgenin aplar ve i dizayn pek ala birbirinden farkl olabilir.
227
rnek-5.17) Delikli rafl ayrmsal damtma kolonunun i dizayn

rnek-5.10 da verilen metanol/n-propanol zeltisinin ayrmsal damtlmas 4 mm kalnlndaki
delikli raflarla donatlm bir kolonda gerekletirilecektir. Kolonun soyulma blgesinin i dizaynn
en dip rafndaki deerlerle yapnz.
zm:
rnek-5.10 de, L = 493.84 k mol / saat G = 296.84 k mol / saat , tN= 95 oC, xN=0.022 (arlk
kesri), xN = 0.04 (mol kesir), yN = 0.12 (mol kesir) ve Ptepe= 1 atm. idiler.
Svnn ktlesel debisi, L& = L M L = (493.84 / 3 600)[(0.04)(32) + (0.96)(60)] = 8.1 kg / s
& = G M = (296.84 / 3 600)[(0.12)(32) + (0.88)(60)] = 4.7 kg / s olurlar.
Buharn ktlesel debisi, G
G
95 C de;
tan ol
me
L
prop = 0 .018 N / m
= 716 kg / m 3 ,
prop
= 735 kg / m3 ,
L
me tan ol = 0.016 N / m ,
olarak elde olunduklarndan; zelti deerleri
L = (0.022)(716) + (0.978)(60) = 734.6 kg / m 3 , = (0.022)(0.016) + (0.0978)(60) 0.018 N / m

olurlar. Buharn dip artlarndaki younluu ideal gaz yasasndan,
Pdip M G
(1.07)(56.64)
G =
=
= 2.0 kg / m 3 olur. (kolonun dip basnc 1.07 atm. olarak tahmin
RT
(0.082)(273 + 95)
olunmutur. Bu daha sonra kontrol edilecektir).
Kabller: P.S.=0.60 m, Lw/Dc=0.69, hw=50 mm, dh=5 mm, PT =2.5 dh() ve tama yzdesi =70.
8.1 2.0
= 0.09 olarak hesaplandndan
4.7 734.6
ek.5.48 den P.S.=0.60 m iin dzeltilmemi kapasite faktr K1=0.1 olarak okunur.
Denklem (5-158) den, Ah/Aa= 0.907(1/2.5)2 = 0.145 olacandan, f = 1 ve bylece dzeltilmi
kapasite faktr, K1c = (0.1)(1.0)(0.018/0.02)0.2 = 0.098 olarak ele geer.
Denklem (5-156) dan tama buhar hz; uGF = 0.098[(734.6-2.0)/2.0]0.5 = 1.88 m/s
ve alma buhar hz, uG = (0.70)(1.88) = 1.32 m/s olarak bulunur.
Lw/Dc = 0.69 iin a = Ad/Ac = 0.0833 olacandan, kolonun ap denklem (5-154) den,
Denklem (5-155) den, ak parametresi FLG =
0.5
(4)(4.7)
Dc =
= 1.573 m olarak hesaplanr. Bu Dc = 1.60 m olarak
()(2.0)(1.32)(1 0.0833)
alnrsa.
Kolon kesit alan,
Ac = (0.785)(1.60)2 = 2.01 m2
Sv tama kanalnn alan,
Ad = (0.0833)(2.01) = 0.167 m2
= 1.843 m2
Net alan,
An = 2.01-0.167
Aktif area,
Aa = 1.843-0.167
= 1.676 m2
Toplam delik alan,
Ah = (0.145)(1.676) = 0.243 m2
ve savak boyu, Lw = (0.69)(1.60) = 1.10 m olarak bulunurlar.
-Sv tanmasnn kontrol, ek.5.49 dan, FLG = 0.09 ve % 70 tama hznda , E = 0.021 okunur.
Bu deer 0.1 den ufak olduundan, sv tanmas ihmal olunabilecek boyuttadr.
-Alamann kontrol,
Buharn deliklerden gei hz denklem (5-153) den, uh = 4.7/(2.0)(0.243) = 9.67 m/s
Savak st sv ykseklii denklem (5-161) den, how = 750 [8.1/(734.6)(1.10)]2/3 = 34.87 mm
olarak hesaplanrlar. hw + how = 50 + 34.87 = 84.87 mm olacandan ek.5.52 den K2 = 30.8
okunur.
Daha sonra buharn deliklerden mininmum gei hz denklem (5-166) dan,
30.8 0.90( 25.4 5)
u hm =
= 8.8 m / s olarak hesaplanr.
2.0
Her nekadar uh uhm den bykse de aradaki fark (% 9) ufak olduundan alma iin bu fark
228
pek gvenli saylmaz. Bu bakmdan uh nin bu aamada bir miktar arttrlas yerinde olur. Bu,
aktif alana daha az delik delerek salanr. Bunu gerekletirmek iin PT/dh oran 2.5 dan 2.8 e
arttrlrsa bu yeni deerle Ah/Aa = 0.907 (1/2.8)2 = 0.116 olarak hesaplanr. Bu yeni deer de 0.1
den byk olduundan f faktr 1 olarak kalacandan K1c dolaysyle DC deimeden kalrlar.
Sadece Ah yeni deer alrki o da, Ah = (0.116)(1.676) = 0.194 m2 olur. Bu durumda buharn
deliklerden gei hz uh = 4.7/(2.0)(0.194) = 12.11 m/s ye yselir ki bu deer gerekli olan
minimum hzdan % 20 daha byk olduundan emniyetli alma iin yeterlidir.
-Raf boyunca buharda meydana gelen bas dnn hesab;
Kuru raf boyunca buharda meydan gelecek basn d denklem (5-162) den hesaplanr.
Gerekli olan Co deeri ek.5.50 den, (Ah/Aa)*100 = 11.6 ve /dh = 4/5 = 0.8 iin, 0.80 olarak
okunduundan,
2
1 2 .0
2
h o = 51

(12.11) = 31.82 mm sv ykseklii
0.80 734 .6
olarak bulunur.
Raf zerindeki havalandrlm svdan geite buharda meydana gelecek basn d ise
denklem (5-164) den bulunur. FGa = 4.7/[(1.676)(2.0)0.5] = 1.98 2 olacandan, ek.5.51 den
Qp = 0.61 okunur. Dolaysyla bu basn d,
ha = 0.61 (84.87) = 51.77 mm sv ykseklii olur.
Buradan, raf boyunca buharda meydana gelecek toplam basn d;
hT = 31.82 + 51.77 = 83.59 mm sv ykseklii olarak bulunur.
Bu basn d (83.59)(734.6)/13 600 = 4.52 mm Hg ya karlk gelir ki, bu deer atmosferik
basnta alan ayrmsal damtma kolonlar iin makul saylabilir.
Tama kanalnda akan svnn raf giriindeki daralmadan geite karlaaca basn d
denklem (5-167) den bulunur. Raf giriindeki aklk hdc = 50-10 = 40 mm olduundan
buradaki ak kesit alan Ape = (1.10)(40*10-3) = 0.044 m2 dolaysyla basn d de,
hpe = 166[8.1/(734.6)(0.044)]2 = 10.43 mm sv ykseklii olur.
-Tama kanalndaki sv seviyesinin hesab;
Bu, denklem (5-168) den,
50 + 34.87 + 83.59 + 10.43
h da =
= 293.3 mm olarak hesaplanr.
0.61
Grld zere bu deer (P.S.)*103 den kk olduundan kabl olunabilir bir deerdir.
-Svnn tama kanalndaki kal sresinin hesab; denklem (5-170) den;
(0.167)(0.60)
saniye olarak bulunur.
dr =
= 9.1
(8.1 / 734.6)
Bu deer 5 saniyeden byk olduundan yeterlidir.
-Kolonun dibindeki basncn hesab; rnek-5.16 dan kolondaki toplam gerek raf says 14
olduundan, kolonun dibindeki basn,
Pdip= Ptepe+ Ngerek hT = 1 + (14)(4.52)/760 = 1.083 atm. olarak bulunur. Grld zere bu
deer dizaynn banda kabul olunan 1.07 atm. deerine ok yakndr. Dolaysyle bata
hesaplanan G doru kabl olunabilir.
Dizayn sonular:
P.S.
hw
dh
(rafn kalnl)
PT ()
Dc
LW
hdc
n (1 raftaki delik says)
Ngerek
= 0.60 m
= 50 mm
= 5 mm
= 4 mm
= 14 mm
= 1.60 m
= 1.10 m
= 40 mm
= 5 908
= 14
Tama yzdesi
E
uh
uhm
dr
Pbottom
hda
= 70
= 0.021
= 12.11
= 8.8
= 9.1
= 1.083
= 293.3
m/s
m/s
s
atm.
mm
229
Blm-6
SIVI-SIVI ZTLEMES (Ekstraksiyonu)
6.1. Giri: Sv-sv ztlemesi veya zc ztlemesi olarak da adlandrlan ktle
aktarm ilemi sv karmlarn saflatrmak iin kullanlr. Bu ilemde bir C
zcsnde znm bulunan A bileeni, bu zeltiyi; bu zcde znmeyen
veya ksmen znen bir B zcs ile temas ettirerek bu yeni zcye aktarlr. C
zcsne rafinat zc B zcsne ise ekstrakt zc veya ksaca zc
denir. lemin esasn zclerin birbirlerinde znrlklerinin limitli olmas
oluturur. Bu ekilde oluan ve birbirinde znmeyen iki sv faz younluk farkndan
dolay birbirinden ayrlabilir. Bu sv fazlarndan ekstrakt zcs rafinat zcye
gre daha fazla ierenine ekstrakt faz, rafinat zcy ekstrakt zcye gre daha
fazla ierenine de rafinat faz denir. Duruma gre rafinat veya ekstrakt faz daha youn
olabilir. Eer temas sresi yeterli ve/veya karma iddeti yksek olursa iki faz
dengeye eriirler. lem iin ideali rafinat ve ekstrakt zclerin birbirlerinde hi
znmemeleridir. Ama bu durumla ok ender olarak karlalr. Genelde bu iki
zc de birbirlerinde ksmen de olsa znrler. Bu durumda her iki fazda da her
bileen de bulunur. Dengede, ekstrakt fazda A nn C ye oran, rafinat fazdaki A/C
oranndan daha byk olduundan A nn C den ayrlmas belli bir oranda gereklemi
olur. Bu ilem tekrarlanarak istenen dzeyde bir ayrlma salanabilir. Fazlarda her
bileeninde bulunmas nedeniyle sv-sv denge ilikisi aada da grlecei gibi zel
diyagramlarda verilebilirler. Sv-sv ztlemesi grld zere bir nihai saflatrma
ilemi deildir. Ele geen ekstrakt fazdan A bileeninin kazanlmas iin zcnn
uzaklatrlmas gerekir. Bu da genellikle damtma yoluyla yaplr. A+C den oluan
sv zeltisinin neden dorudan doruya damtma metodlar kullanlarak ayrlmad
sorulabilir. Bunun cevab ya fiziksel imkanszlklar veya ekonomik nedenlerdir.
Fiziksel imkanszlklardan kast zeltinin dorudan damtma yolu ile
ayrlamamasdr. Hatrlanacak olursa azeotrop oluturan sv zeltileri bilinen
damtma yntemleri ile bileenlerine ayrlamazlar. Bu gibi zeltilerin ayrlmasnda
ztleme ile zeltinin zcs deitirilir ve bu yeni zelti damtma ile kolayca
ayrlabilir hale getirilir. Fiziksel imkanszlklara bir dier rnek olarak sya kar
hassas olan bileen ieren zeltiler gsterilinebilir. rnein A bileeni sya kar
hassas bir bileikse ve C nn kaynama scakl yksek ve A, C nin iinde ok
seyreltikse damtma scakl kanlmaz olarak yksek olacandan (neden?) ve bu
scaklkta A bileeni bozulacandan dorudan damtma yntemine bavurulamaz. Bu
durumda zeltinin zcs daha dk kaynama scaklna sahip bir zcyle
deitirilir ve ondan sonra damtma ile A bileeni ayrlr. Dier durumlarda ise her ne
kadar A+C zeltisi dorudan doruya damtma yolu ile ayrlabilirlerse de ayrlma
maliyetinin yksekliinden dolay, nce ztleme sonra damtma yoluna gidilir. Buna
A nn C iinde seyreltik olduu ve C nin buharlama gizli ss olduka byk olan
daha uucu bileen olduu durumlarda ok ska bavurulur. nce C zcs
buharlama gizli ss dk olan ve A ya gre daha uucu olan B zcs ile
deitirilir. Daha sonra bu zelti damtma yoluyla ayrlr. Bu durumda A nn birim
miktarnn kazanm maliyeti, ilave olunan ztleme kademesine ramen daha dk
olabilmektedir. ztleme ileminin anlalabilmesi ve ztleme sistemlerinin dizayn
230
iin ncelikle sv-sv denge ilikisinin iyi bilinmesi gerektiinden nce bu husus
grlecektir.
6.2. Sv-Sv Dengesi: Deneyle tespit olunabilen sv-sv dengesini elde etmek iin A,
B ve C svlar belli oranlarda iyice kartrlp sistemin dengeye gelmesi salanr
(dengeye gelinip gelinmedii nasl anlalr?). Daha sonra durulma ile ayrlan iki
fazdan da numuneler alnarak analizler yaplr. x, xB ve xC rafinat fazda sra ile A, B ve
C bileenlerinin arlk kesirlerini, y, yB ve yC ise ekstrakt fazda sra ile ayni
bileenlerin arlk kesirlerini gstermek zere (alt indisi yazlmayanlar A bileenini
gsterirler); aadaki tablo oluturulur. Svlarn birbirlerinde znrlkleri scaklk
R a f i n a t
x
xB
-
f a z
xC
-
E k s r a k t
y
yB
-
f a z
yC
-
Ekstrakt fazda arlk oran, Y'=y /1-y
ile deitiklerinden deney scakl sabit tutulur (nasl?) ve deney sonular rapor
edilirken bu scaklk mutlaka belirtilir. Bu ekilde tespit olunan deney sonularnn
grafiksel temsili, eer C ve B zcleri birbirlerinde hi znmezlerse ( bu durumda
btn xB ve yC) deerleri sfrdr) xy-tipi
diyagramlarda
yaplabilir (neden?).
Genelde bu denge diyagramlar X' = x/xC
t = sbt
deerlerinin, Y' = y/yB deerlerine kar
mm lik kada tanmas ile oluturulurlar
(ek.6.1). X' ve Y' nn arlk oranlar
olduuna dikkat ediniz. Eer her iki fazda
da her bileen de varsa bu durumda xytipi diyagramlar kullanlamaz. Bu durumda
gen
diyagramlar
kullanlmaldrlar.
izimleri zel kat gerektiren ve istenen
blgelerinin bytlmeleri ok zor olan
0.0
ekenar gen diyagramlar yerine dik
0.0
Rafinat fazda arlk oran, X'=x /1-x
gen diyagramlar tercih edilirler. ek.6.2
ek.6.1 B ve C zclerinin birbirlerinde de gsterilen bu diyagramda genin
hi znmedii durumda sv-sv dengesi keleri yazld saf bileenleri, kenarlar,
o kenarn iki ucunda temsil olunan
bileenlerden oluan ikili sv karmlarn,
gen iinde bir nokta ise her bileeni de ieren l sv karmlarn gsterirler.
xC = 1-(x+xB) ve yC = 1-(y+yB) olduundan C bileeninin arlk kesrinin diyagramda
gsterilmesine gerek yoktur. Bu diyagramlarn nemli bir zellii grafiksel toplama ve
karma ilemlerine imkan vermeleridir. Buna gre L ile temsil olunan bir l sv
karmna G ile temsil olunan bir l sv karm ilave edilirse ele geecek olan M
karm bu iki karm temsil eden noktalar birletiren doru zerinde bulunur. M nin
231
A nn ekstrakt fazdaki arlk kesri,y
A nn rafinat ve ekstrakt
fazlardaki arlk kesri, x,y
1.0
0.5
M
L
L1
0.0
G1
0.0
B
0.5
B nin rafinat ve ekstrakt fazlardaki

arlk kesri, xB,yB
1.0
1.0
0.5
0.0
0.0
0.5
1.0
A nn rafinat fazdaki arlk kesri, x
ek.6.2 (a) Dik gen diyagram, (b) dalma diyagram
yeri L ve G sv karmlarnn miktarlarna bal olup, LG dorusuna kaldra

prensibi ( L.LM = G.GM ) uygulanarak kolayca bulunabilir. Benzer ekilde L1 ile
temsil olunan bir l sv karmndan G1 ile temsil olunan bir l sv karm
karlacak olursa geride kalacak sv karm L1 ile G1 i birletiren dorunun L1
tarafndaki uzants zerinde bulunur. Yeri, noktas destek noktas olacak ekilde
yazlacak bir kaldra prensibi yardmyla kolayca tespit olunabilir.
Tabloda yer alan deney sonular x ler xB ye ve y ler yB ye kar bu dik gen
diyagrama tanarak sistemin znrlk erisi elde olunur. Bu diyagramn hemen
yanna x deerlerinin karlk gelen y deerlerine kar tanmas ile oluturulan ve
dalma diyagram olarak adlandrlan bir ikinci diyagram daha izilir. Dalma
diyagram birbiri ile dengede bulunan ekstrakt ve rafinat fazlar tespit etmede
kullanlr. Deiik l sistemlerle yaplan deney sonularnn bu ekilde grafie
aktarlmalar ile ek.6.3 ve ek.6.4 de gsterilen znrlk ve dalma diyagramlar
elde edilirler. ekil.6.3 de gsterilen l sistemde sadece bir ift (B-C ifti)
birbirlerinde ksmen znrler. Dier iki ift (A-B ve A-C iftleri) birbirlerinde her
oranda znrler. znrlk erisinin altnda kalan her hangi bir nokta (rnein M
noktas) heterojen karm, eri dnda kalan her hangi bir nokta ise homojen karm
gsterir. Buna gre J noktas bir heterojen ikili (B-C) karm gsterir. Bu karm
durulduunda birisi R dieri T ile gsterilen iki adet ikili homojen faza ayrlr. Bu
fazlarn bileimleri dorudan znrlk diyagramndan okunabilirler. Miktarlar ise
RJT dorusuna kaldra prensibi uygulanarak kolayca bulunabilirler. R noktas B nin
C iindeki, T noktas ise C nin B iindeki maksimum znrlklerini gsterirler. M
noktas ise l bir heterojen karm gsterir. Bu karm durulduunda elde olunacak
olan iki homojen l karm-birbirleri ile dengede bulunacaklarndan-M noktasndan
geen denge balant dorusunun izimi ile bulunurlar. Denge balant dorusunun
232
A
1.0
x,y
1.0
x=y
Dalma er.
xP=yP
G,L
Ekstrakt faz erisi
denge balant dor.
Rafinat faz
erisi
xB
0.0
yP
0.0
yB
1.0
0.0
0.0
1.0
xp
xB,yB
(b)
(a)
ek.6.3 Bir ifti ksmen znen l sistemin: (a) znrlk, (b)dalma diyagram
izimi dalma diyagram yardmyla snama-yanlma ile gerekletirilir. Elde olunan

karmlardan birisi rafinat zcce zengin olduundan rafinat faz (L ile gsterilir),
dieri ise ekstrakt zcce zengin olduundan ekstrakt faz (G ile gsterilir) olarak
adlandrlrlar. Ele geen bu fazlarn deriimleri diyagramdan dorudan okunurlarken,
miktarlar da LMG dorusuna kaldra prensibi uygulanarak hesaplanrlar. Buna gre
znrlk erisinin RLP ile gsterilen ksm rafinat fazlar, TGP ile gsterilen ksm
ise ekstrakt fazlar temsil ederler. P noktasnda her iki fazn bileimleri de ayn
olduklarndan bu noktaya eznrlk noktas denir. Dikkat edilecek olursa bu
noktada denge balant dorusu noktaya indirgenmitir. ek.6.3b den grld zere
y
A
1.0
x,y
1.0
U
x=y
Rafinat faz er.
M
Denge balant dor.
Ekstrakt faz er.
G,L
0.0
Dalma er.
0.0
xB
B
1.0
T yB
xB,yB
(a)
0.0
0.0
1.0
(b)
ek.6.4 ki ifti ksmen znen l sistemin: (a) znrlk, (b) dalma diyagram
233
dalma katsays olarak adlandrlan, K=y/x oran 1 den byk bir saydr. Bu bize
znen A nn zclerden B zcsn tercih ettiini gsterir. ek.6.4 de
gsterilen l sistemde iki iftin (A-B ve B-C iftleri) birbirlerinde ksmen
zndkleri dier iftin (A-C ifti) ise birbirlerinde her oranda zndkleri anlalr.
U ve V noktalar A-B iftinin birbirlerinde maksimum znrlklerini gsterirler. ki
eri arasndaki herhangi bir nokta yine heterojen karmlar, dndaki her hangi bir
nokta ise homojen karmlar gsterirler. M ile gsterilen heterojen l karmnn
durulduunda ayrlaca iki denge faznn bulunmas bu noktadan geen denge
balant dorusu yardmyla yaplr. RLU erisi rafinat fazlar, TGV erisi ise ekstrakt
fazlar gsterirler. Bu durumda K dalma katsays grld zere 1 den kk bir
saydr. Yani A bileeninin tercihi
t =sbt
rafinat zc tarafndadr. Sv-sv
yB y
ekstrakt faz er.
denge ilikisinin bir baka ekilde
G
yB
T
temsili, fazlarn deriimlerini zcden
yB
V
arndrlm ekilde ifade etmek ve
denge
balant
dor.
daha
sonra da bunlar kolayca
xB
izilebilen
xy-tipi
digramlarda
M
R
birbirlerine kar izmekle elde olunur.
x B
zcden arndrlm koordinatl
L
U
diyagram olarak bilinen bu diyagramlar
x B x
rafinat faz er.
zellikle iki ifti ksmen znen
sistemlerin ztleme hesaplamalarnda
y
x
1.0
0
tercih edilir. Zira bu sistemlerin ekstrakt
x , y
faz erisi gen diyagramlarda gayet
ksa bir eri olarak karmza kar
1.0
(bak.ek.6.4). ztleme hesaplamalar
y
genelde grafikler zerinde izimle
yapldklarndan ksa ekstrakt faz erisi,
y =x
L,G
izimde karklklara sebep olur.
y
Halbuki
znrlk
diyagramn
zcden arndrlm koordinatlarda
izmekle
bu
mahzur
ortadan
kaldrlabilinir. Bunun iin A, B ve C
0
bileenlerinin
rafinat
fazdaki
x
1.0
0
deriimleri,
paydada
B
nin
deriimi
x
dlanarak; x'= x/(x+xC),
ek.6.5 zcden arndrlm
x B = xB/(x+xC),
x C = xC/(x+xC) ve
koordinatlarda sv-sv denge ilikisi
ekstrakt fazda yine ayni ekilde, y'=
y/(y+yC), yB = yB/(y+yC),
'
yC = yC/(y+yC) olarak yazlrlar. Daha sonra ek.6.5 de gsterildii zere x B ler x e
kar, yB ler y' ye kar grafie alnarak rafinat ve ekstrakt faz erileri izilir. Bu
grafiin hemen altna denge balant dorularn izebilmek iin y'-x' grafii de izilir.
ki eri arasndaki her hangi bir nokta (rnein M noktas) heterojen l karm
gsterir. Bu heterojen karmn durulduunda ayrlaca rafinat ve ekstrakt fazlar bu
noktadan geen denge balant dorusunun izimi ile bulunur. Fazlarn deriimleri
234
diyagramdan dorudan okunur, miktarlar ise LMG dorusuna kaldra prensibi

uygulanarak hesaplanrlar.
6.3. zc Seimi: Birok durumda belli bir ztleme ileminde kullanlmak zere
birden fazla zc bulunabilir. Bu zcler arasndan en uygununu semek iin u
zelliklere bakmak gerekir: 1) seimlilik (); dengede bulunan ekstrakt ve rafinat
fazlarda y/yC orannn x/xC oranna oran olarak tanmlanan zc seimlilii,
zcnn A bileenini C bileeninden ayrma gcnn bir lsdr.
y/yC
=
(6-1)
x/x C
Damtmada bal uuculuk, ne ise ztlemede da odur. =1 olmas bu zcnn
A iin bir seimliliinin bulunmadn dolaysyla bu ilemde kullanlamayacan
gsterir. deeri 1 den ne kadar bykse bu zc bu ilem iin o kadar uygundur. 2)
dalma katsays; K= y/x olarak tanmlanan dalma katsaysnn ztleme iin
sanldnn aksine 1 den byk olmas art deilse de, bu deer 1 den ne kadar
bykse ztleme ileminde o zcden o kadar az gerekeceinden, potansiyel
zcler arasndan K deeri byk olan tercih edilmelidir. 3) zcnn
znmezlii; seilecek zcnn rafinat zcde znrl ne kadar az ise bu
zc ilem iin o denli uygundur (neden?). 4) zcnn znenden ayrlmas;
daha ncede belirtildii gibi kullanlacak zc daha sonra damtma yoluyla
znenden ayrlacaktr. Bu bakmdan zc ve znen azeotrop oluturmamal ve
bu karmn damtma ile kolayca ayrlabilmesi iin mmknse bal uuculuk
olabildiince byk olmaldr. 5) younluu; ztleme ileminde iki fazn
birbirlerinden kolayca ayrlabilmeleri iin bu fazlarn younluklar arasndaki farkn
olabildiince byk olmas gerekir. Bu bakmdan seilecek zcnn younluu
rafinat zcnn younluundan ne kadar farkl ise bu zc o kadar iyidir. 6)
arayzey gerilimi; ztleme ilemi esnasnda nce fazlardan birisi dieri iinde ufak
damlalar halinde iyice datlr (neden?), daha sonra bu damlalar tekrar birleerek ayr
bir faz olutururlar. Bir svnn dier bir sv iinde datlmas, iki sv arasndaki
arayzey gerilimine skca baldr. Bu gerilim ne kadar ufaksa dalma da o kadar
kolaydr. Dier taraftan dalm sv damlalarnn tekrar birleip ayr bir faz
oluturmas, arayzey gerilimi ne kadar bykse o kadar kolaydr. Dalma iin dk
arayzey gerilimi, tekrar birleme
Besleme
zc,S,ys
iinse byk arayzey gerilimi
F, xF
istenir. Bu iki olaydan tekrar
birleme sresinin olabildiince ksa
olmas tercih edildiinden seilecek
zcnn
rafinat
zcyle
Ekstrakt
arayzey
geriliminin
oluturaca
Kartrc
faz,G,y
olduka byk olmasna dikkat
edilmelidir. 7) kimyasal kararllk;
zc geri kazanlp tekrar tekrar
Rafinat
faz,L,x
Durultucu
kullanlacandan ve bu esnada
srekli stlp soutulacandan
kimyasal kararlla sahip olmaldr.
8)
dier
zellikler;
zc
olabildiince dk vikoziteye sahip
ek.6.6 Bir kartrc-durultucu nitesi
235
olmal, buhar basnc dk olmal, mmknse zehirli olmamal, kolayca ate

almamal ve pek tabiidir ki ucuz olmaldr.
6.4. ztleme lemleri: Endstride ztleme ilemi, daha nce grlen ktle aktarm
ilemlerinde olduu gibi, ya kademeli temasl bir ilem olarak veyahutta srekli
temasl bir ilem olarak gerekletirilebilinir.
6.4.1 Kademeli Temasl lemler: Kademeli temasl ilemde hatrlanaca zere iki
faz birbirleri ile belli bir sre temas ederler ve bu esnada fazlar aras ktle aktarm
gerekleir. Daha sonra iki faz birbirlerinden ayrlrlar. ek.6.6 da gsterilen
kartrc-durultucu nitesi ztleme ileminde kullanlan tipik bir kademeli temasl
cihazdr. Bu nite birbirinden ayr iki cihaz olarak yaplabilecei gibi modern
iletmelerde bu iki cihaz birletirilmitir. Kartrc ksmnda adnda anlalaca gibi
bir kartrma pervanesi yer alr. ki faz burada iyice kartrlr bu esnada fazlardan
birisi dierinin iinde ufak sv damlalar halinde datlr. Fazlar
arasnda
gerekleen ktle aktarm, sre kafi ise iki fazn dengeye ulamas ile sonulanr. Bu
taktirde niteye denge kademesi denir. Daha sonra bu heterojen karm durulma
blgesine gelir. Dalm fazn damlalar tekrar birleerek, iki faz birbirinden ayrlrlar.
lem srekli veya kesikli alma modunda gerekletirilebilinir. Srekli almada iki
faz (bunlardan birisi besleme, F dieri zc, S olarak adlandrlr) srekli olarak
Hafif faz k
Esas ara
yzey
Hafif faz k
Ar faz
Ar faz
k
Dalm
hafif faz
Delikli raf
Aa tama
kanal
Ar faz
Delikli raf
Birlemi
ar faz
Yukar tama
kanal
Dalm
ar faz
Birlemi
hafif faz
Esas ara
yzey
Hafif faz
Hafif
faz
Ar faz
k
(a)
(b)
ek.6.7 ztlemede kullanlan delikli rafl kolon : a) hafif faz dalm,

(b) ar faz dalm
236
kartrma ksmna pompalanrlar. Durultucu ksmnda birbirlerinden ayrlan iki denge

faz (birisi ekstrakt dieri rafinat faz) srekli olarak dar alnrlar. Tek kademeli veya
apraz akm prensibine gr alan ok kademeli ilemlerde kartrc-durultucu
niteleri kullanlabilecek yegane cihazdrlar. Buna karn zt akml temas prensibine
gre alan ok kademeli ilemlerde kartrc-durultucu niteleri yannda delikli
rafl kolonlar da yaygn olarak kullanlrlar.
Ekstrakt faz, G1,y1
zc, S,ys
Bu kolonlar sv-gaz (buhar) temasnda
kullanlan kolonlara benzerler sadece raflarda
1
savak bulunmaz. ek.6.7 de hafif ve ar
fazlarn datld
delikli rafl ztleme
Besleme, F,xF
Rafinat faz, L1,x1
kolonlar gsterilmitir.
6.4.1.1 Tek Kademeli lem: ek.6.8 de
ek.6.8 Tek bir denge kademesi
ematik olarak gsterilen tek bir kartcdurultucu nitesi boyunca yazlacak ktle denkliklerinin sistemin denge ilikisi ile
birlikte zmyle elde olunacak ekstrakt ve rafinat fazlarn miktar ve deriimleri ile
A bileeninin kazanm yzdesi hesaplanabilir.
y
A
1.0
x,y
1.0
y1
xF F
xM1
x=y
Gm
G1
M1
x1
E
y S Lm
G1,L1
x1 L 1
0.0
y1
0.0 x1B
xM1B
y1B
xB,yB
ySB 1.0
0.0
0.0
x1
1.0
(b)
(a)
ek.6.9 Tek kademeli ztleme ileminin zm
(6-2)
Toplam madde denklii : F+S = M1 = L1+G1
(6-3)
A bileen denklii
: FxF + Sys = M1xM1 = L1x1 +G1y1
(6-4)
B bileen denklii
: FxFB+ SysB = M1xM1B = L1x1B + G1y1B
yazlabilirler. Burada F ve S; ilem kesikli olarak gerekletiriliyorsa kg olarak,
srekli olarak gerekletiriliyorsa kg/s olarak beslemenin ve zcnn debilerini
gsterirler. zc girite A bileenini iermezse ys=0 olur. ek.6.9 dan beslemenin
A ve C den olutuu, zcnn ise az miktarda A bileeni ierdii grlr.
Deriimleri belli olduundan F ve S noktalar sistemin znrlk diyagramna
kolayca yerletirilirler. Daha sonra ya FS dorusuna kaldra prensibi uygulanarak
237
veya (6-3) denkleminin sol taraf zlp xM1 in bulunmasyla M1 noktas diyagrama
yerletirilir. M1 noktasndan geen denge balant dorusu snama-yanlma ile
izilerek L1 ve G1 noktalar bulunurlar. Bu noktalarn deriimleri grafikten okunurlar.
Miktarlar ise ya L1M1G1 dorusuna kaldra prensibi uygulanarak veyahutta (6-2) ve
(6-3) denklemlerinin sa taraflarnn ortak zmnden hesaplanrlar. Grld
zere hesaplamada kartrc-durultucu nitesinin denge kademesi olarak alt
kabul edilmitir.
ztleme ileminin gerekleebilmesi iin M1 noktasnn daima heterojen blgede
olmas gerekir (neden?). Buradan hareketle tek kademeli bir ztleme ileminde
kullanlabilecek minimum ve maksimum zc miktarlar yle bulunabilirler:
kullanlan S zc miktar azaltlacak olursa M1 noktas F noktasna doru kayar
(neden?). Nihayet M1 in D noktasna gelmesi kullanlabilecek minimum zc
mikarn gsterir (neden?). Bu durumda Gm ile gsterilen sonsuz kk miktarda
ekstrakt faz oluur. Aksine zc miktarnn arttrlmasyla M1 noktas S noktasna
doru kayar (neden?). Nihayet M1 in E noktasna gelmesi kullanlabilecek maksimum
zc miktarn gsterir (neden?). Bu durumda Lm ile gsterilen sonsuz kk
miktarda rafinat faz oluur.
A bileeninin besleme akmndan ekstrakt faza yzdesel kazanm;
Fx F L1 x 1
(6-5)
.100
Y.K.=
Fx F
ile verilir. Bir ok tek kademeli ilem sonunda A bileeninin ekstrakt faza kazanm
kk olduundan, bunu arttrmak iin birden fazla denge kademesi (kartrcdurultucu nitesi) ard arda kullanlr. Bunlarn birbirlerine balanmas iki deiik
ekilde yaplabilir.
6.4.1.2. apraz Temasl ok Kademeli lem: A bileeninin kazanm yzdesini
arttrmak iin kullanlacak zc ksmlara ayrlp, her bir ksm bir nceki
kademeden kan rafinat fazda hala kazanlmam olan A bileeninin kazanmnda
kullanlr. Sistemin gerek ve ematik grnmleri ek.6.10 da verilmilerdir.
F,xF
L1,x1
S1
L2,x2
S2
S,ys
zc
S3
Besleme
S1
1
G1
y1
Besleme
G2
y2
G, y
Ekstrakt
rn
(a)
G3
y3
L3,x3
Rafinat
rn
G1
y1
G2
y2
S,ys
zc
L3,x3
L2,x2
L1,x1
F,xF
G3
y3
S3
S2
G3
y3
Rafinat
rn
G, y
Ekstrakt
rn
(b)
ek.6.10 kademeli apraz temasl ztlemenin ak emas
ekilde basitlik iin sadece 3 kademeli bir sistem gsterilmitir. Bu herhangi bir say
olabilir. Grld zere sistemde yer alan denge kademeleri soldan saa doru
numaralanrlar ve herhangi bir kademeyi terk eden akm ve onun deriimi, kademenin
numaras alt indis olarak kullanlarak belirtilirler. lemin analizi hatt zatnda yukarda
238
tek kademe iin yazlan denkliklerin her bir kademe iin tekrar ile kolayca yaplr.
Buna gre sistemde yer alan herhangi bir kademe n ile gsterilecek olursa bu kademe
iin;
(6-6)
toplam madde denklii : Ln-1 + Sn = Mn = Ln + Gn
(6-7)
A bileen denklii
: Ln-1xn-1 + Snys = MnxMn = Lnxn + Gnyn
olarak yazlabilirler. Bu denklemler 1. kademe iin(n=1), L0 = F ve x0 = xF alnarak,
F + S1 = M1 = L1 + G1
FxF + S1ys = M1xM1 = L1x1 +G1y1
olurlar. F ve S1 noktalar, deriimleri bilindiinden znrlk diyagramnda kolayca
yerletirilirler. Daha sonra yukarda anlatl gibi nce M1 daha sonrada L1 ve G1
noktalar bulunurlar ve L1 ve G1 akmlarnn miktarlar hesaplanrlar.
n=2 alnarak, (6-6) ve (6-7) denklemleri 2.kademe iin;
L1 + S2 = M2 = L2 + G2
L1x1 + S2ys = M2xM2 = L2x2 + G2y2
olarak yazlrlar. Buradan L1 , M2 ve S2 noktalarnn ayni bir doru zerinde olaca
anlalacandan, L1 ile S2 noktas birletirilir ve M2 noktas bu doru zerine
yukarda anlatld ekilde yerletirilir. Denklemlerin sa taraflarndan, L2, M2 ve G2
noktalarnn ayni bir doru zerinde olacaklar buna ilaveten L2 ve G2 noktalarnn
ayni zamanda znrlk erisi zerinde olacaklar bilindiinden, M2 noktasndan
geen denge balant dorusu izilerek L2 ve G2 noktalar tespit edilirler. Daha sonra
L2 ve G2 fazlarnn miktarlar hesaplanrlar. lem takip eden kademeler iin aynen
tekrarlanr (ek.6.11). A bileeninin kazanm yzdesi, bu durumda;
Fx F L N x N
(6-8)
Y.K. =
.100
Fx F
olur.
y
A
1.0
x,y
1.0
y1
xF
x=y
P
F
M1
x1 L1
y2
G1
x3
yS
0.0
0.0
1
x1
y3
x2
y1
M2
L2
L3
G2
y2
y3
G3
x2
M3
x3
xB,yB
1.0
0.0
0.0
x3
x2
(a)
x1
1.0
(b)
ek.6.11 kademeli apraz temasl ztlemenin dik gen diyagram zerinde zm
239
zm zcden arndrlm koordinatlarda yaplacak olursa; L', G', S', M' ve F'
zc dnda kalan bileenlerin ak hzlarn gstermek zere; sistemde bulunan n.
kademe iin;
(6-9)
toplam madde denklii : Ln1 + Sn = Mn = Ln + G n
(6-10)
A bileen denklii
: Ln1x n1 + Sn ys = Mn x Mn = Ln x n + G n yn
B zc denklii
: Ln1x (n 1)B + Sn ysB = Mn x MnB = Ln x nB + G n ynB
(6-11)
yazlabilir.
n=1 iin LO = F ve x o = x F alnarak bu denklemler;
F + S1 = M1 = L1 + G1
Fx F + S1 ys = M1 x M1 = L1 x1 + G1 y1
Fx FB + S1 ysB = M1 x M1B = L1 x1B
+ G1 y1B
eklinde yazlrlar. F ve S noktalar bilinen deriimleri yardmyla znrlk

diyagram zerinde yerletirilirler (ek.6.12). Bu iki noktay birletiren doru
zerinde M1 noktas bilinen ekilde yerletirilir. Daha sonra bu M1 noktasndan geen
S
denge balant dorusu izilerek,
t =sbt
y'SB
L1 ve G1 noktalar bulunurlar. Bu
y'B-y'
noktalarn
koordinatlar
G3
yB
G2
G1
'
diyagramdan
okunur
ve
L1 ile G1
y 1B
x B
akmlarnn
miktarlar
bilinen
M3
ekilde hesaplanrlar. Daha sonra
2
3
(6-9), (6-10) ve (6-11) denklemleri
1
sra ile 2. ve 3. kademeler iin
M2 M
x'3B
1
x'B-x'
yazlarak bu kademeleri terk eden
L3
L2
ekstrakt ve rafinat akmlarn miktar
L1
ve deriimleri yukarda anlatld
ekilde bulunurlar. A bileeninin
F
'
'
'
'
1.0
y'1
x'F y'2
0
x'3 y S x2 y 3 x 1
yzdesel kazanm bu durumda;
x',y'
Fx F LN x N
.100
(6-12)
Y.K.=
1.0
Fx F
y'
'
Eer rafinat ve ekstrakt zcler
y2
y'
birbirlerinde hi znmezlerse, bu
y =x
durumda zm daha da basitleir.
y'3
Zira bu durumda rafinat ve ekstrakt
zclerin ak hzlar, C ve B kg/s
olarak kademelere giri ve kta
0
deimeyeceklerinden. n. kademe
x3'
x'1
1.0
x2'
0
etrafnda yazlacak A bileen
x'
denklii:
ek.6.12 kademeli apraz temasl ztlemenin
C Xn 1 + B n Ys = C Xn + B n Yn (6-13)
zcden arndrlm diyagramda zm
olur. Buradan,
240
Ys Yn
C
=
Bn
Xn 1 Xn
(6-14)
Y'
Y'1
denge erisi
Y'2
eim= -C/B1
1
Y'3
eim= -C/B3
2
eim= -C/B2
3
Y'S
0.0
0.0
X'2
X'3
X'1
X'F
X'
ek.6.13 Birbirlerinde hi znmeyen zcler durumunda

apraz temasl ztlemede denge kademelerinin bulunmas
yazlabilir. Bu denklem eimi -C/Bn olan ve ( Xn1 ; Ys ) , (Xn ; Yn ) noktalarndan

geen bir doru denklemidir. Bu doru n. denge kademesinin iletme dorusudur.
Hatrlanaca zere bu durumda sistemin denge ilikisi, Y'-X' diyagramlarnda
verilebilmekte idi. Buna gre zm yle yaplr.: nce sistemin denge ilikisi, Y'-X'
diyagramnda izilir. Daha sonra (6-14) denklemi Xo = XF alnarak 1. denge
kademesi iin ;
Ys Y1
C
=
B1
XF X1
olarak yazlr. Bilinen deerler yardmyla (XF ; Ys) noktas diyagram zerine
yerletirilir. Bu noktadan geen ve eimi C/B1 olan doru izilirse bu dorunun
denge erisini kesim noktasnn koordinatlar, X1 ve Y1 dir. Daha sonra (6-14)
denklemi 2. denge kademesi iin yazlarak zm aynen yukardaki gibi yaplr.
Sistemde bulunan her bir denge kademesi iin bu ilem tekrarlanr. ek.6.13 de 3
denge kademesi ieren sistem iin zm gsterilmitir. Bu durumda A bileeninin
yzdesel kazanm;
X XN
(6-15)
Y.K. = F
.100
XF
olur.
241
6.4.1.3. Zt Ynl Temasl ok Kademeli lem: A bileeninin kazanm yzdesini

arttrmak iin kullanlacak olan kademeler bir baka ekilde birbirlerine borulanarak
her iki faznda birbirlerine zt ynlerde akmalar salanr. ek.6.14 de gsterilen bu
ekilde alma, apraz ynl temasl alma ile karlatrldnda ayn bir kazan
yzdesi iin sabit tutulan zc miktarnda daha az sayda kademenin yeterli olaca
veyahutta sabit tutulan kademe saysnda daha az zcnn gerekecei bulunmutur.
Ekstrakt rn
G1, y1
zc
G3, y3
G2, y2
1
F, xF
Besleme
Gn+1, yn+1
Gn, yn
S, yS
GN, yN
2
L2, x2
L1, x1
Ln-1, x n-1
N
Ln, x n
LN, xN
Rafinat rn
LN-1, xN-1
(+)
ek.6.14 Zt ynl temasl ztleme ileminin ak emas
Kaskat olarak da adlandrlan sistemde n herhangi bir kademeyi, N ise sonuncu

kademeyi gsterir. Kaskat boyunca;
(6-16)
Toplam madde denklii : F + S = M = LN + G1
(6-17)
A bileen denklii
: FxF+Sys= MxM = LNxN+ G1y1
olarak yazlrlar. Bu denklemler M noktasnn FS ve RNG1 dorularnn zerlerinde
dolaysyla iki dorunun kesime noktasnda olacan gsterir. (6-16) denklemi s
toplam net akm gstermek zere;
(6-18)
F - G1 = L N - S = s
eklinde yazlrsa, buradan kaskat boyunca her yerde toplam net akmn sabit kald
anlalr (neden?). Dolaysyla (6-18) denklemi;
(6-19)
F - G1 = Ln - Gn+1 = LN - S = s
y
A
1.0
x,y
1.0
y1
G1
L1
L2
x1
0.0
y3
G3
x2
y4
G4
x3
LN=L4
0.0
x=y
L3
y2
G2
xF F
xB,yB
B
1.0
x4
0.0
0.0
x4
x3
x2
x1
ek.6.15 Drt kademeli zt ynl temasl ztlemenin dik gen diyagram zerinde zm
242
eklinde genelletirilebilinir. F > G1 veya LN > S ise toplam net akm ekilde
gsterildii gibi soldan saa dorudur. Aksi taktirde bu sadan sola doru olur. (6-19)
denkleminden s nin FG1 dorusu ile LNS dorularnn kesime noktasnda olaca
anlalr. Bu denklemler yardmyla belirtilen bir ztleme iin gerekli olacak denge
kademesi says sistemin denge ilikisini kullanarak yle bulunur (ek.6.15). Bilinen
deriimler yardmyla F, S ve LN noktalar sistemin znrlk diyagram zerine
yerletirilirler. LN noktasnn rafinat faz erisi zerinde olacana dikkat ediniz
(neden?). F ile S noktalar birletirilerek M noktas bu doru zerinde bilinen ekilde
yerletirilir. Daha sonra LN noktas M ile birletirilir ve bu doru ekstrakt faz erisini
kesinceye kadar uzatlr. Kesim noktas G1 i verir (neden?). G1 F ile, S ise LN ile
birletirilip dorular kesiinceye kadar uzatlrlar. Kesim noktas s noktasdr. imdi
kademelerin izimine balanabilir: G1 bilindiine gre bununla dengede olacak L1
rafinat faz, G1 den geen denge balant dorusunun izimi ile kolayca bulunur. Bu
denge balant dorusu kaskatta bulunan ilk denge kademesini gsterir. (6-19)
denkleminden s, L1 ve G2 noktalarnn ayni bir doru zerinde bulunacaklar
anlaldndan ve G2 nin ayni zamanda ekstrakt faz erisi zerinde olaca
bilindiinden, s ile L1 birletirilip uzatlarak G2 noktas bulunur. G2 ile gsterilen
ekstrakt faz ile dengede bulunacak olan L2 rafinat faz G2 noktasndan geen denge
balant dorusunun izimi ile bulunur. Sonra tekrar s noktasna dnlerek, s ile L2
birletirilip uzatlarak G3 noktas bulunur. leme bu ekilde bir denge balant bir
iletme dorusu (s noktasndan izilen dorular iletme dorusu olarak adlandrlrlar)
izilerek LN noktasna eriilinceye kadar devam olunur. izilen denge balant
dorularnn says ilemi gerekletirmek iin gerekli olan denge kademe saysn
verir. LNMG1 dorusuna uygulanacak kaldra prensibiyle, oluacak ekstrakt rn
miktar G1 kolayca bulunabileceinden, A bileeninin kazanm yzdesi;
Fx F L N x N
.100
(6-20)
Y.K.=
Fx F
Problemin zcden arndrlm koordinatl diyagramlarda zm ise yle
yaplr: Kaskat boyunca zc dndaki bileenlerin ak hzlar ile toplam madde
denklii:
(6-21)
F' + S' = M' = G1 + LN
Fx F + Sys = Mx M = G1 y1 + LN x N
(6-22)
ve A bileen denklii:
olarak yazlrlar. (6-21) denklemi,
F G1 = Ln G n+1 = LN S = s
(6-23)
'
eklinde de yazlabilir. Eer besleme akm zc iermezse F = F olur. zc saf
zcyse S' = 0, S' ys = 0, F' = M', x F = x M olurlar. Buradan zc dndaki
bileenlerin ak hzlar arasndaki farkn kademeler arasnda sabit kalaca anlalr.
Buna gre zm zcden arndrlm koordinatl diyagramda ek.6.16 da
gsterildii zere yle yaplr. nce bilinen deerlerle F, S ve LN noktalar diyagram
zerinde yerletirilirler. Daha sonra F ile S noktalar birletirilir. M noktas ya kaldra
prensibiyle veyahut (6-21) ve (6-22) denklemlerinin sol taraflarnn ortak zmyle
bulunacak x M koordinat yardmyla bu doru zerine yerletirilir. LN nin M ile
birletirilip uzatlmasyla G1 noktas bulunur (neden?). Denklem (6-23) den s
243
noktasnn FG1 ile SLN dorularnn kesime noktasnda olaca anlaldndan S ile
LN ve G1 ile F birletirilip uzatlarak s noktas bulunur. Daha sonra kademelerin
izimine geilir. G1 noktas bilindiine gre bu noktadan geen denge balant dorusu
izilerek L1 bulunur. Denklem
S
y'SB
(6-23) s, L1 ve G2 noktalarnn ayni
bir
doru
zerinde
olmas
G3
gerektiini gsterdiinden s ile L1
G2
yB
G1
y'1B
birletirilip uzatlarak G2 bulunur.
x B
3
Daha sonra G2 den geen denge
y'B-y'
balant dorusu izilerek L2
bulunur. Sonra tekrar s a dnlr.
2
1
M
leme bir denge balant bir iletme
dorusunu (s den izilen dorulara
L3
LN L2
L1
iletme dorusu denir) izerek LN
'
'
'
x
-x
B
noktasna eriinceye kadar devam
xN
olunur. izilen denge balant
'
y'1
1.0
y'2
0 y'S '
y
3
dorularnn says ilem iin gerekli
F
x3
' '
x'F
x ,y
olan denge kademe saysn verir.
1.0
A bileeninin kazanm yzdesi;
Fx F LN x N
x'SB
.100
(6-24)
Y.K.=
S
F
x
F
'
y'2
y =x
C ve B zclerinin birbirlerinde
hi
znmedikleri
durumda
zm daha da basitleir. Bu
0
durumda ekstrakt fazlarn zc
'
x2'
x'1
1.0
0 x3
miktarlar kademeden kademeye
x'
geite deimeyecei gibi, rafinat
ek.6.16 Zt ynl temasl ztlemenin zcden fazlarn rafinat zc miktarlar da
arndrlm kordinatl diyagramda zm
kademeden
kademeye
geite
deimez. O zaman kaskatn n. ve N. denge kademeleri arasnda;
A bileen denklii:
C XN + B Yn+1 = C Xn + B Ys
(6.25
olur. Bu denklem,
y'3
C XN
C
(6-26)
Xn + Ys
B
B
eklinde yazlrsa, denklemin Y'-X' diyagramnda, eimi C/B olan ve
( XN ; Ys), (XF ; Y1) noktalarndan geen bir doruyu temsil ettii anlalr. Bu doru
ayni bir kademeye giren ve kan rafinat ve ekstrakt fazlarn deriimleri arasndaki
ilikiyi verdiinden iletme dorusundan baka bir ey deildir. Buna gre belirtilen
bir ztleme iin gerekli olan denge kademe says yle bulunur (ek.6.17): nce
sistemin denge ilikisi Y'-X' diyagramna izilir. Daha sonra ayni diyagram zerine
iletme dorusu izilir. Dorunun izimi iin gerekli olan C, B, Ys ve XN ile XF
Yn+1 =
244
deerleri batan bilinirler. Daha sonra denge erisi ile iletme dorusu arasna izilen
dik genler, ilem iin gerekli olan denge
Y'
kademe saysn verir (McCabe-Thiele).
A bileeninin yzdesel kazanm;
Y'1
1
XF XN
.100
(6-27)
Y.K.=
denge er.
XF
2
Minimum zc miktar: zt ynl
iletme dorusu
eim= C/B
temasl ok kademeli ztleme ileminde
3
kullanlan S zc miktar azaltlacak
olursa ek.6.15 den M noktasnn F
noktasna doru kayaca ve bunun sonucu
4
'
olarak da s noktasnn diyagrama daha da
Ys
'
X
'
'
yaklaaca grlr. Diyagrama daha yakn
XF
XN
noktas ayni ztleme iin daha fazla
ek.6.17 B ve C zclerinin birbirlerinde s
znmedii zt ynl temasl ztlemede denge kademe says demektir. Buna gre
ayni bir ztleme; artan zc miktar ile
denge kademe saysnn bulunmas
daha az sayda denge kademesinde, azalan
zc miktarylasa daha fazla sayda
denge kademesinde gerekletirilir. Eer seilen zc miktarnda s noktasndan
izilen iletme dorularndan birisi denge balant dorularndan birisiyle akacak
olursa bu durumda belirtilen ztleme iin gerekli olan denge kademe says sonsuz
olur (neden?). Bu duruma sebep olan zc miktar minimum zc miktar olarak
bilinir. lem iin seilecek zc miktar mutlaka bu zc miktarndan fazla olmak
zorundadr. Buna gre belirtilen bir ilem iin minimum zc miktar yle bulunur:
F ile LN noktalar arasnda keyfi denge balant dorular izilir ve bunlar SLN
dorusunun uzantsn kesecek ekilde uzatlrlar. Bunlardan SLN dorusunun
uzantsn diyagramdan (veya C noktasndan)
y
A
1.0
x,y
1.0
P
(y1)m
(G1)m
x=y
F
Mm
Sm
0.0
LN
0.0
xB,yB
1.0
0.0
0.0
ek.6.18 Minimum zc miktarnn bulunmas
245
en uzakta kesen, minimum zc miktarna karlk gelen sm i verir. ek.6.18 de bu;

ou sistemlerde olduu gibi uzants F noktasndan geen denge balant dorusudur.
Daha sonra sm noktas F noktas ile birletirilip, znrlk erisini kesene kadar
uzatlr. Kesim noktas (G1)min dir. Bu (G1)min LN ile birletirilirse, bu dorunun FS
dorusunu kesim noktas Mmin i verir. FMminS dorusuna kaldra prensibi uygulanarak
minimum zc miktar olan Smin bulunur. Smin den byk olarak seilecek iletme
zc miktarnda s in sm in gerisinde olacana dikkat ediniz.
6.4.1.4. Geri Akm Altnda Zt Ynl Temasl ok Kademeli lem: Zt ynl
temasl ok kademeli ztlemede; kaskat terk eden ekstrakt faz en fazla giren
besleme akm zeltisi ile dengede bulunacak kadar zenginletirilebilir. Ekstrakt rn
tarafnda geri akm kullanlmakla ekstrakt rn daha da zenginletirilebilir. Rafinat
rn tarafnda geri akm kullanmaya gerek yoktur (neden?). Ekstrakt rn tarafnda
geri akm kullanan bir zt ynl ok kademeli ilemin akm emas ek.6.19 da
gsterilmitir. Buna gre ayrlacak olan besleme akm kaskata aradan bir yerden
verilir. Zenginleme blgesinde, ekstrakt fazn A bileen deriimi, bu faz A
bileenince zengin rafinat faz ile temas ettirerek arttrlr. A bileenince zengin rafinat
faz, kaskatn 1. kademesini terk eden eksrakt fazn zcsnn bir zc
ayrcsnda uzaklatrp, geride kalan zeltinin bir ksmnn ekstrakt rn D, olarak
soyulma blgesi
z e n g i n l e m e b l g e s i
Se,ye
zc
ayrcs
Lo
xo
D, xD
Gn,yn
L1,x1
Gn+1,yn+1
Gf,yf
G,y
G3,y3
G2,y2
G1,y1
L2,x2
Ln-1,xn-1
Gf+1,yf+1
f
Ln,xn
Lm-1,xm-1
Lm,xm
LN-1,xN-1
F, xF
ek.6.19 Geri akm altnda kademeli temasl ztlemenin ak emas
alnrken dier ksmnn, (Lo) 1. kademeye geri akm olarak dndrlmesiyle salanr.
Soyulma blgesinde A bileeni rafinat fazdan ters ynde akan ekstrakt zc
vastasyla soyulup alnr. lem iin gerekli denge raf saysnn hesab, zcden
arndrlm koordinatl diyagramlarda yaplr. Buna gre, zenginleme blgesinde
herhangi bir denge kademesi, ile 1. denge kademesi arasnda:
G n +1 = Ln + D
(6-28)
G n +1 Ln = D = e
(6-29)
olur. Bu denklem
eklinde yazlrsa, kaskatn zenginleme blgesinde miktar ekstrakt rn miktarna
eit ve ak yn sadan sola doru olan bir toplam (zc d toplam) net akmn,
e olduu anlalr.
G n +1 yn +1 = Ln x n + Dx D
(6-30)
A bileen denklii :
olur. Bu denklem de
G n +1 yn +1 Ln x n = Dx D = e ye
(6-31)
eklinde yazlrsa, yine zenginleme blgesinde sadan sola doru sabit bir A bileen
net akmnn olduu ve bunun miktarnn ekstrakt rn ile uzaklatrlan A bileen
miktarna eit olduu anlalr. Bu blgede B zc denkliinden hareketle;
S,yS
N
Lf,xf
Lf-1,xf-1
Gm+1,ym+1 GN,yN
Gm,ym
246
LN,xN
G n +1 y(n +1)B Ln x nB = Dx DB = e yeB
(6-32)
yazlabilir.
Kaskatn soyulma blgesinde, herhangi bir kademe (m.kademe) ile son kademe
(N.kademe) arasnda ;
Toplam madde denklii : Lm + S = G m+1 + LN
(6-33)
olur. Bu denklem
Lm G m+1 = LN S = s
(6-34)
eklinde yazlrsa, soyulma blgesinde, s ile verilen sabit bir toplam net akmn
olduu anlalr.
Lm x m + Sys = G m+1 ym+1 + LN x N
(6-35)
A bileen denklii: :
olacandan bu denklem
Lm x m G m+1 ym+1 = LN x N Sys = s x s
(6-36)
eklinde yazlrsa, bu blgede deeri s x s e eit olan bir A bileen net akmnn
olduu anlalr. Bu blgede B zc denkliinden hareketle;
Lm x mB G m+1 y(m+1)B = LN x NB SysB = s x sB (6-37)
yazlabilir.
ySB
Tm kaskat boyunca toplam

yB y
madde denklii ise:
G5
F' + S' = D' + LN
(6-38)
G4
yB
G3
G2 G1
olarak yazlr. Bu denklem
x B
y1B
(6-29) ve (6-34) denklemleri
yardmyla;
5
4
F = e + s
(6-39)
2
3
1
eklinde de yazlabilir. Buna
L5
LN
gre gerekli denge kademe
L4
L3
L2
saysnn hesab ek.6.20 de
L1
gsterildii
zere
yle
Lo,D
x B x
yaplr: nce F ve S noktalar
1.0
0
xN yS
F
bilinen deriimleri yardmyla

xF
x D = ye
x , y
diyagram
zerine
1.0
yerletirilirler. Daha sonra
y1
y
bilinen x D (= x o = ye ) ve x N
y2
yardmyla D(Lo) ve LN
y3
noktalar
diyagrama
xSB
S
y
=x
y4
yerletirilirler. LN noktas
rafinat faz erisi zerinde
olmak mecburiyetinde iken
y5
Lo iin byle bir art yoktur
0
(neden?). S ile LN birletirilip
1.0
0
x
x
x
x
aaya doru uzatlr ve
2
3
x 5 x 4
1
x
S
x D (= x o = ye ) den bir dik
ek.6.20 Geri akm altnda zt ynl temasl ztlemenin klr, iaretlenen G1 den y1B
zcden arndrlm kordinatl diyagramda zm
okunur. Seilen geri akm
oran,
RD
ile
y1B
,
S
yeB
247
x oB deerleri aadaki denklemde yerlerine konarak, yeB zlr. Bu deer

yardmyla e noktas yerletirilir.
RD =
Lo yeB y1B
=
D y1B
x oB
(6-40)
Denklem (6-39) dan e, F ve s noktalarnn ayni bir doru zerinde ve denklem

(6-34) den s noktasnn ayni zamanda SLN dorusunun uzantsnda olaca
anlaldndan, e noktas F ile birletirilip uzatlarak s noktas bulunur. Daha sonra
denge kademelerinin izimine geilir. G1 noktas bilindiinden bu noktadan geen
denge balant dorusu izilerek L1 noktas bulunur. (6-29) denkleminden G2, L1 ve e
noktalarnn ayni bir doru zerinde olaca (iletme dorusu) anlaldndan L1 ile e
birletirilerek G2 noktas bulunur. Daha sonra izime yukarda anlatld ekilde
denge balant dorusu izilerek devam olunur. F noktasnn soluna geildiinde
iletme dorularnn izimi iin e noktas yerine, s noktas kullanlr. izilen denge
balant dorularnn says kaskatta yer almas gereken denge kademe saysn
verirken, eFs dorusunun kestii denge balant dorusu beslemenin verilecei
denge kademesini gsterir.
lemde kullanlacak olan geri akm oran dizaync tarafndan seilir. Eer geri akm
oran azaltlacak olursa e ve s noktalar diyagrama yaklarlar, bu bize belirtilen
ztleme iin daha fazla denge kademesi gerekeceini gsterir. Aksine geri akm oran
arttrlacak olursa e ve s noktalar diyagramdan uzaklarlar, bu bize ayni ilem iin
daha az sayda denge kademesinin yeterli olacan gsterir. Eer izim esnasnda bir
iletme dorusu herhangi bir denge balant dorusu ile akacak olursa istenen
ayrma iin sonsuz sayda denge kademesinin gerekecei anlalr (neden?). Bu
duruma karlk gelen geri akm oran minimum geri akm oran olarak bilinir.
Minimum geri akm orannn bulunmas iin F ile D noktalar arasnda keyfi denge
balant dorular izilir ve bunlar x D (= x o = ye ) den klan diki kesinceye kadar
uzatlrlar. Uzants bu diki diyagramdan en uzakta kesen em i verir. Bu noktann
ordinat olan yemB okunup,
y
y1B
R Dm = emB
(6-41)
y1B
x oB
denkleminde yerine konarak, RDm bulunur. Seilecek RD deeri RDm den byk
olmaldr. e noktas daima em noktasnn gerisinde yer alr.
6.4.2 Kartrc-Durultucularn Dizayn: Kartrc-durultucu sisteminin kartrma
ksm genellikle kapal bir kazan eklinde olup trbn kartrc ile kartrlr. Tam
dolu olarak altklarnda akm krclarna gereksinimleri yoktur. Kartrlacak sv
fazlar kazana ayr ayr kanallardan girerler ve burada ounlukla 60 saniyenin altnda
bir kartrma sresi sonunda dengeye eriir veya ona ok yaklarlar. Karm,
kartrma kazann bir emlsiyon olarak terk edip sistemin durulma blgesine akar.
Kartrma kazanlar genellikle dz levhal trbn tipi kartrclarla donatlrlar.
Kartrc pervanenin apnn (di) kazan ap (Dv)na oran 0.25 ile 0.33 arasnda
deiir. Akm krc ihtiva etmeyen tam dolu kazanlarda bu tip kartrc iin gerekli
olan g ek.6.21 den kolayca hesaplanabilir. Burada n trbnn saniyedeki devir
saysn, P ise Watt olarak gerekli gc gsterirler. M (kg/m3) ve M(kg/ms)
248
100
0.1
10000
10
100000
Re
1000000
P
d n 3 M
5
i
0.1
1
10
100
1000
Re =
10000
100000
d n M
M
2
i
ek.6.21 Akm krclar iermeyen trbn tipi kartcl kazanlarda gerekli g

karmn younluk ve viskozitesini gsterirler. Bunlar karm oluturan saf
bileenlerin deerlerinden,
M = s s + d d
6 oo
)
w > 0.4
M = w (1 +
w + o
w
(6-42)
1.5 w w
)
w < 0.4
M = o (1 +
w + o
o
denklemleri vastasyla elde olunurlar. Burada s ve d alt indisleri srayla srekli ve
dalm fazlar w ve o alt indisleri ise su ve organik faz gsterirler. ise, indisinde
gsterilen fazn karmdaki hacim kesrini gsterir. Kazan iinde dalm fazn hacim
kesri d , bu svnn besleme akm iindeki hacim kesrin( dF ) den genelde ufaktr. d
nin;
(6-43)
dF = q dF /(q dF + q sF )
ile verilen dF ye oran,
P q dF s2
d
= 3.39
3
dF
V
0.247
3s
2
q
dF s
0.427
0.430
3 s
4
9.81
0401
d

s
0.0987
(6-44)
249
denklemi ile verilir. Burada qdF , qsF dalm ve srekli fazlarn giriteki hacimsel
ak hzlar(m3/s), VL svnn kartrcdaki hacmi(m3) [VL= 0.785 D 2v z ], ise iki sv
arasndaki ara yzey gerilimi (N/m) dir. z kazandaki sv yksekliini (m) gsterir.
Kartrc iinde datlan sv faznn ortalama damla ap,dp (m) ve ortalama zgl
ara yzey alan (hacim biriminde bulunan ktle aktarm alan), av (m2/m3);
d p = 10
s

s
6 d
av =
dp
0.0473
2.066 + 0.732 d
VL M
0.204
0.274
(6-45)
(6-46)
denklemlerinden elde olunurlar.

Srekli fazn zel ktle aktarm katsaysnn, kLs hesab iin gvenli bir bant elde
edilememise de, kk kat taneciklerden ktle aktarmnda elde olunmu olan,
2/3 0.62
0.17
1/3
di
k Ls d p
P
s
4/3
Sc s0.36 (6-47)
= 2 + 0.47 d p
Sh s =
D As
VL s D v
denkleminin bu maksatla kullanlabilecei gsterilmitir. Burada, DAs m2/s olarak A

bileeninin srekli faz bileeni ( bu B veya C olabilir) iindeki moleklsel yaynma
katsays, Scs ise Scs = s/s DAs ile verilen srekli fazn Schmidt saysdr.
Dalm fazn zel ktle aktarm katsays, kLd ise;
3
64 D
d
(6-48)
k Ld = p ln Tn2 exp n 2 Ad
dp
6 8 1
denkleminden bulunur. Burada karmn kazanda kal sresi(s) olup,

= VL/(qsF+qdF) bantsndan elde olunur. DAd m2/s olarak A bileeninin dalm
bileen (bu B veya C olabilir) iindeki moleklsel yaynma katsaysdr. Tn ve n
deerleri Tablo.6.1 de verilmilerdir.
Tablo 6-1. (6-48) denklemindeki Tn ve n deerleri
kLsdp/DAs
3.20
5.33
8.00
10.7
16.0
21.3
26.7
53.3
107
213
320
1
0.262
0.386
0.534
0.680
0.860
0.982
1.082
1.324
1.484
1.560
1.600
1.656
2
0.424
4.92
5.26
5.63
5.90
7.04
7.88
8.50
8.62
9.08
15.7
17.5
19.5
20.8
21.3
22.2
T1
1.49
T2
0.107
1.49
1.48
1.47
1.49
1.43
1.39
1.31
1.31
1.29
0.300
0.382
0.428
0.495
0.603
0.603
0.588
0.583
0.596
T3
0.205
0.298
0.384
0.396
0.391
0.386
250
Buradan dalm faza gre toplam ktle aktarm katsays;

1
1
1
(6-49)
=
+
K Ld
k Ld
m sd k Ls
olur. msd ;A bileeninin srekli fazdaki molar deriiminin, cAs (k-molA/m3 srekli faz),
dalm fazdaki molar deriimine, cAd (k-molA/m3 dalm faz) oran olarak
tanmlanan dalma katsaysdr.
Murphree Kademe etkinlii, aktarm birim says mant zerine kurulabilir. Buna
gre dalm faz iin toplam aktarm birim says, zeltiyi seyreltik farz edip, molar
deriim birimleriyle;
c Ad1
dc Ad
N od =
c Ad cAd
(6-50)
cAd2
olarak yazlabilir. Burada kazan iinde A bileeninin dalm fazda molar deriiminin
cAd1 den cAd2 ye deitii kabul edilmitir. c Ad ; srekli faz ile dengede bulunduunda
dalm fazn elde edecei deriimi gsterir. ok iyi kartrlan kazanlarda svnn
k deriiminin sabit kalaca gereiyle bu denklem;
N od =
1
c Ad 2 c Ad 2
c Ad1
dc Ad =
c Ad 2
c Ad1 c Ad 2
c Ad 2 c Ad 2
(6-51)
eklinde yazlabilir. Dier taraftan;

N od =
z
z
=
H od u d / K Ld a v
(6-52)
yazlabilir. Burada Hod (m) dalm fazn bir aktarm biriminin boyunu, ud (m/s) ise
dalm fazn kazandaki hzn [ ud= qdF /0.785 D 2v ] gsterir.
Murphree kademe etkinlii dalm faz iin;
E Md =
c Ad1 c Ad 2
c Ad1 c Ad 2
(6-53)
eklinde yazlabileceinden, buradan da;

c Ad1 c Ad 2
(c Ad1 c Ad 2 ) /(c Ad 2 c Ad 2 )
=
E Md =
(c Ad1 c Ad 2 ) + (c Ad 2 c Ad 2 ) (c Ad1 c Ad 2 ) /(c Ad 2 c Ad 2 ) +1
ve nihayet (6-51) denklemiyle karlatrlarak;

E Md =
N od
N od + 1
(6-54)
elde olunur. (6-51) denkleminden elde olunacak Nod nin (6-54) de yerine konmasyla
kartrc-durultucu nitesinin etkinlii bulunur.
Kartrccy terk eden sv karm emlsiyon halindedir. Yani fazlardan birisi dier
faz iinde kk damlalar halinde dalmtr. Emlsiyonun yaps durultucuda iki
fazn birbirinden ayrlmas iin son derece nemlidir. Kararl emlsiyonlar kolayca
fazlarna ayrlmazlar. Bu tr emlsiyonlarda dalm fazn damlalar ok kk,
fazlarn younluklar arasndaki fark ufak ve iki fazn ara yzey gerilimi olduka
kktr. Damla ap 1-1.5 m arasnda deien emlsiyonlar bu tr emlsiyonlardr.
251
Damla ap 1 mm nin stne ktnda ayrlma hzlanr. Srekli fazn yksek

viskozitesinin de faz ayrlmas zerine olumsuz etkisi vardr. Kararsz emlsiyonlarda,
heterojen karm kartrcy terk edip durultucuya aktnda , damlalarn birleip iki
fazn birbirinden ayrlmas hzla gerekleir. ki faz arasnda keskin bir ara yzey hzla
oluur. Bu aama ilk ayrlma aamas olarak adlandrlr. Bununla beraber genellikle
ounlukta olan fazn iinde dier faz gayet ince bir sis ve damlack bulutu halinde
kalmaya devam eder. Bu bulut ancak uzun sre sonunda bulunduu fazdan ayrlp bu
fazn berrak hale gelmesine msaade eder. Bu aama da ikinci ayrlma aamas olarak
adlandrlr. Srekli alan ok kademeli ilemlerde bu ikinci ayrlma aamasn
beklemek ekonomik olmadndan, bu yola bavurulmayp, hzl olan (genellikle
dakika mertebesinde) birinci ayrlma aamas ile yetinilir. Kartrcdan durultucuya
akan emlsiyonun hali hazr ayrlm olan berrak fazlar kartrmamasna dikkat
edilmelidir. Bu bakmdan emlsiyonun hz durultucuda trblansa meydan
vermeyecek kadar ufak olmaldr. Genellikle durultucunun boyutlandrlmasnda
laboratuvarda deneyle bulunun kal sreleri kullanlr. Elde deneysel veri yoksa
boyunun ne eit olacak olan durultucu ap Dd (m) ;
Dd = 8.4 (qs+ qd)0.5
(6-55)
denkleminden hesaplanabilir.
ok ince dalm damlalar ieren emlsiyonlar durultucuya girmeden nce bir
birletiriciden geirilirse, iki fazn durultucuda ayrlma sresi ksaltlabilir. Birletirici,
boluk hacim kesri byk olan; metal yn, fiber glas veya polipropilen bez, cam yn
ve hatta Raschig halkalar tabakas olabilir. Emlsiyon buradan geerken ince
damlacklar birbirine temas sonucu birleerek daha iri damlalara dnrler bu da
durultucuda ayrlmay kolaylatrr.
252
EKLER
253
Tablo. Ek.2.1 Laplace Transformlar

Transform
No
.
Fonksiyon f()
(s) = e s f ()d
0
1
s
1
s2
n 1
(n 1)!
1
s
1
s3 / 2
1
sa
ea
k2
exp
3
4
2 ( )
11
12
13
1 k
e
s
k 2
k
k
erfc
exp
4
2
exp(ak ) exp(a 2)erfc a +
k
k
+ erfc
2
2
exp(ak ) exp(a 2)erfc a +
2k
erf
k >0
1 k
e
s
k2
1
exp
()
4
10
e k
erfc
n = 1, 2, 3,...
1
()
1
sn
k 0
k 0
3 k s
s 2e
k 0
ae k s
k 0
s (a + s )
e k s
k 0
s (a + s )
1
exp(k 2 s 2 )erfc(ks) k > 0
s
254
Tablo.Ek.2.2 Hata Fonksiyonu
erf u =
u
0.00
0.05
0.10
0.15
0.20
0.25
0.30
0.35
0.40
0.45
0.50
0.55
0.60
0.65
0.70
0.75
0.80
0.85
0.90
0.95
1.00
e z dz ;
d
2 u du
(erf u ) =
e .
; erf(-u) =-erf u; erf(o)=o; erf()=1
dz
dz
erf u
0.0
0.056372
0.112463
0.167996
0.222703
0.276326
0.328627
0.379382
0.428392
0.475482
0.520500
0.563323
0.603856
0.642029
0.677801
0.711156
0.742101
0.770668
0.796908
0.820891
0.842701
u
1.1
1.2
1.3
1.4
1.5
1.6
1.7
1.8
1.9
2.0
2.1
2.2
2.3
2.4
2.5
2.6
2.7
2.8
2.9
3.0
erf u
0.880205
0.910314
0.934008
0.952285
0.966105
0.976348
0.983790
0.989091
0.992790
0.995322
0.997020
0.998137
0.998857
0.999311
0.999573
0.999764
0.999866
0.999925
0.999959
0.999978
255
Tablo.Ek.4.1 Amonyan sudaki znrl

kg NH3
----------100 kg H2O
100
90
80
70
60
50
40
30
25
20
15
10
7.5
5
4
3
2
1
Amonyan ksmi basnc, mmHg

0o C
947
785
636
500
380
275
190
119
89.5
64
42.7
25.1
17.7
11.2
10oC
987
780
600
439
301
190
144
103.5
70.1
41.8
29.9
19.1
16.1
11.3
20oC
30oC
945
686
470
298
227
166
114
69.6
50.0
31.7
24.9
18.2
12.0
719
454
352
260
179
110
79.7
51.0
40.1
29.6
19.3
40oC
50oC
60oC
692
534
395
273
167
120
76.5
60.8
45.0
30.0
15.4
825
596
405
247
179
115
91.1
67.1
44.5
22.2
834
583
361
261
165
129.2
94.3
61.0
30.2
Tablo.Ek.4.2 Kkrt dioksitin sudaki znrl

kg SO2
---------100 kg H2O
20
15
10
7.5
5.0
2.5
1.5
1.0
0.7
0.5
0.3
0.1
0.05
0.02
Kkrt dioksitin ksmi basnc, mmHg

0oC
646
474
308
228
148
69
38
23.3
15.2
9.9
5.1
1.2
0.6
0.25
7oC
657
637
417
307
198
92
51
31
20.6
13.5
6.9
1.5
0.7
0.3
10oC
15oC
20oC
30oC
40oC
50oC
726
474
349
226
105
59
37
23.6
15.6
7.9
1.75
0.75
0.3
567
419
270
127
71
44
28.0
19.3
10.0
2.2
0.8
0.3
698
517
336
161
92
59
39.0
26.0
14.1
3.2
1.2
0.5
688
452
216
125
79
52
36
19.7
4.7
1.7
0.6
665
322
186
121
87
57
7.5
2.8
0.8
458
266
172
116
82
12
4.7
1.3
256
Tablo.Ek.4.3 CO2 in arlka %15.3 Monoetanolamin ieren sulu zeltisinde znrl

CO2 in ksmi
basnc,mmHg
1
5
10
30
50
70
100
200
300
400
500
600
760
1000
2000
3000
5000
7000
k-mol CO2/ k-mol amin

40oC
0.383
0.438
0.471
0.518
0.542
0.558
0.576
0.614
0.639
0.657
0.672
0.686
0.705
0.727
60oC
0.412
0.459
0.482
0.498
0.516
0.552
0.574
0.591
0.605
0.615
0.631
0.650
0.702
80oC
0.379
0.405
0.422
0.442
0.481
0.505
0.523
0.538
0.550
0.566
0.584
0.637
0.669
0.712
0.742
100oC
0.096
0.152
0.194
0.265
0.299
0.322
0.347
0.393
0.423
0.442
0.458
0.472
0.489
0.509
0.562
0.596
0.641
0.672
120oC
140oC
0.200
0.227
0.281
0.314
0.336
0.355
0.370
0.390
0.413
0.476
0.513
0.562
0.597
0.109
0.162
0.194
0.219
0.237
0.254
0.275
0.300
0.366
0.408
0.464
0.500
Tablo.Ek.4.4 H2S in arlka %15.3 Monoetanolamin ieren sulu zeltisinde znrl

H2S in ksmi
basnc, mmHg
1
3
5
10
30
50
70
100
200
300
400
500
600
700
800
k-mol H2S / k-mol amin

40oC
0.128
0.212
0.271
0.374
0.579
0.683
0.750
0.802
0.890
0.931
0.949
0.959
0.970
0.980
-
60oC
0.137
0.171
0.240
0.386
0.472
0.534
0.600
0.722
0.790
0.836
0.871
0.900
0.921
0.942
80oC
0.141
0.243
0.314
0.364
0.422
0.545
0.617
0.666
0.706
0.738
-
100oC
0.029
0.050
0.065
0.091
0.160
0.203
0.238
0.279
0.374
0.439
0.490
0.536
0.575
0.607
0.636
120oC
140oC
0.025
0.036
0.056
0.101
0.139
0.153
0.182
0.256
0.312
0.357
0.393
0.426
0.453
-
0.016
0.025
0.040
0.072
0.091
0.106
0.124
0.167
0.200
0.226
-
257
Tablo Ek 5 Periyodik Tablo

Group
Period
Ia
IIa
IIIb
IVb
Vb
VIb
VIIb
10
VIIIb
11
12
13
14
15
16
17
18
Ib
IIb
IIIa
IVa
Va
VIa
VIIa
VIIIa
1
H
1.01
2
He
4.00
3
Li
6.94
4
Be
9.01
11
12
Na
Mg
22.99 24.31
19
20
21
K
Ca
Sc
39.10 40.08 44.96
22
23
24
25
26
27
28
Ti
V
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
47.88 50.94 52.00 54.94 55.85 58.93 58.70
37
38
39
Rb
Sr
Y
85.47 87.62 88.91
40
41
42
43
44
45
46
47
Zr
Nb
Mo
Tc
Ru
Rh
Pd
Ag
91.22 92.91 95.94 98.91 101.07 102.91 106.42 107.87
55
56
57
72
73
74
75
76
77
78
79
* Hf
Cs
Ba
La
Ta
W
Re
Os
Ir
Pt
Au
132.91 137.33 138.91 178.49 180.95 183.85 186.21 190.20 192.22 195.08 196.97
80
81
82
83
84
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
200.59 204.38 207.20 208.98 (209)
85
At
(210)
86
Rn
(222)
87
88
89
104
105
106
107
108
109
110
** Rf
Fr
Ra
Ac
Ha
Sg
Ns
Hs
Mt
Uun
(223) 226.03 (227)
(261) (262) (263) (262) (265) (266)
112
Uub
117
118
Lanthanoide
Actinoide
29
Cu
63.55
111
Uuu
5
B
10.81
6
C
12.01
7
N
14.01
8
O
15.99
9
10
F
Ne
19.00 20.18
13
Al
26.98
14
Si
28.09
15
P
30.97
16
S
32.07
17
18
Cl
Ar
35.45 39.95
30
31
Zn
Ga
65.39 69.72
32
Ge
72.61
33
As
74.92
34
Se
78.96
35
Br
79.90
48
49
50
51
52
53
54
Cd
In
Sn
Sb
Te
I
Xe
112.41 114.82 118.71 121.75 127.60 126.90 131.29
113
114
115
116
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
* Ce
Pr
Nd
Pm
Sm
Eu
Gd
Tb
Dy
Ho
Er
Tm
Yb
140.12 140.91 144.24 (145) 150.36 151.96 157.25 158.93 162.50 164.93 167.26 168.93 173.04
71
Lu
174.97
90
91
92
93
94
95
96
** Th
Pa
U
Np
Pu
Am
Cm
232.04 231.04 238.03 237.05 (244) (243) (247)
103
Lr
(260)
97
Bk
(247)
36
Kr
83.80
98
Cf
(251)
99
Es
(254)
100
Fm
(257)
101
Md
(258)
102
No
(259)
258
KAYNAKLAR
1- Mass Transfer Operations. 3rd ed. R.E.Treybal, McGraw-Hill, 1980.
2- Mass Transport Phenomena. C.J.Geankoplis. Holt, Rinehart and Winston, 1972.
3- Chemical Engineering. Vol.1 (2nd ed.) and Vol.2 (3rd ed.) J.M. Coulson and J.F.
Richardson. Pergamon Press, 1970-1978.
4- Perrys Chemical Engineers Handbook. 7th ed. D.W.Green (edit.), McGraw-Hill, 1998.
5- Transport Processes and Unit Operations. 3rd ed. C.J.Geankoplis, Prentice-Hall, 1993.
6- Distillation Engineering. R.Billet, Chemical Pub. Co., 1979.
7- Ktle Aktarm. E.Alpay, Ege niv. Mh. Fak. Yayn. No.3, 1984.
8- Stoffaustausch einschliesslich chemischer Reaktionen. H.Brauer, Sauerlander AG, Aarau,
1971.
9- Mass Transfer. T.K.Sherwood, R.L.Pigford and C.R.Wilke, McGraw-Hill, 1975.
10-Diffusional Mass Transfer. A.H.P Skelland, John Wiley, 1974.
11-Fundamentals of Transport Phenomena. R.W.Fahien, McGraw-Hill, 1983.
12-Mass Transfer. A.L.Hines and R.N.Maddox, Prentice-Hall, 1985.
13-Vapor-Liquid Equilibria. M.Hirata, S.Ohe and K.Nagahama, Elsev. Sci. Pub., 1975.
14-Elements of Fractional Distillation. E.R.Gilliland and C.S.Robinson, McGraw-Hill, 1950.
15-Azeotropic Data. Vol.1-2. L.E.Horsley. Am.Chem.Soc., 1952-1962.
259

Kutle Transferi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kutle Transferi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

KTLE AKTARIMI

Prof. Dr. Erden ALPAY

Prof. Dr. Mustafa DEMRCOLU

Ege niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya Mhendislii Blm

Eyll 2005, ZMR

Blm-1 MOLEKLSEL YAYINMA LE KTLE AKTARIMI

1.2 Gazlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm

Toplam Ak Denkleminin ntegrasyonu

A ve B Bileenlerinin Birbirlerine Zt Ynlerde E Molar Miktarlarda Aktarlmalar

Durgun B inde A nn Aktarlmas

Aklar Aras likinin Reaksiyon Stokiyometrisi Tarafndan Belirlenmesi

Aklar Arasi likinin Dier Baka Parametrelerle Belirlenmesi

Ktle Aktarm Alannn z ile Deitii Durumlar

ok Bileenli Gaz Karmlarnda A Bileeninin Moleklsel Yaynma ile Aktarlmas

Gazlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Bulunmas

Moleklsel Yaynma Katsaysnn Teorik Olarak ngrlmesi

Moleklsel Yaynma Katsaysnn Ampirik Denklemlerden

Gazlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scaklk ve Basncn Etkileri

1.3 Svlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm

Svlarda kili Moleklsel Yaynma Katsaylarnn Ampirik

Deriik Sv zeltilerinde Moleklsel Yaynma Katsays

Elektrolitik zeltilerde Yaynma Katsays

Svlarda Moleklsel Yaynma Katsays zerine Scakln Etkisi

ok Bileenli Svlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm

1.4 kili Bir Karmda Sreklilik Denklemi

1.5 Katlarda Moleklsel Yaynma ile Ktle Aktarm

Kat Yapsna Bal Olmayan Aktarm

Yatkn Halde Aktarm

Yatkn Olmayan Halde Aktarm

Kat Yapsna Bal Olan Aktarm

Svlarn Katlarda Aktarm

Gazlarn Katlarda Aktarm

Gazlarn Katlarda Yaynmasnda Aklar Arasndaki liki

Katlarda Gazlarn Moleklsel Yaynma Katsaylar ve Geirgenlik

Blm-2 : TRBLANSLI YAYINMA (eddy yaynmas) LE KTLE

2.2 A ve B bileenlerinin Zt Ynl E Molar Miktarlarda Aktarlmalar

2.3 Durgun B inde A Bileeninin Aktarlmas

2.4 Laminar Ak Rejiminde Ktle Aktarm Katsaylar

2.5 Genelletirilmi Ktle Aktarm Katsays Denklemleri

2.6 Ak Hesabnda Kullanlacak Olan Etkin Deriim Fark

Blm-3 FAZLAR ARASI KTLE AKTARIMI

3.2 Fazlar Aras Denge

3.3 Fazlar Aras Ktle Aktarm

3.4 Ktle Aktarm Aks

3.5 Toplam Ktle Aktarm Katsaylar ve Toplam tici Gler

3.6 zel ve Toplam Ktle Aktarm Katsaylar Arasndaki Bant

Blm-4 GAZ SOURULMASI (Absorpsiyonu)

4.2 Sv-Gaz Dengesi

4.4 Sourma lemleri

Devaml Temasl Gaz Sourulmas

Islak eperli Kolon

Pskrtmeli (Sprey) Kolon

Dolgulu Kolonda Gaz Sourulmas

Aktarm Birim Saylarnn Hesaplanmas

Aktarm Birimlerinin Yksekliklerinin Hesab

Dolgulu Kolonun apnn Hesab

Kademeli Temasl Gaz Sourulmas

Rafl Kolonda Gaz Sourulmas

Blm-5 DAMITMA (Destilasyon)

5.2 Sv-Buhar Dengesi

deallikten Sapmalar: Gerek ve Azeotropik zeltiler

Sv Fazda znmeyen ve Ksmen znen Sistemler

Uuculuk, Bal Uuculuk