Bilim

ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 48 Say 565
Aralk 2014

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Bu Kasm ayn neredeyse tm dnya Philaenin bir kuyrukluyldza iniini konuarak geirdi. Dnyadan yaklak 500 milyon kilometre uzaklkta
gerekleen bu buluma iin Philaenin taycs Rosetta 6,5 milyar kilometre yolu 10 seneyi akn bir srede kat etti. Rosetta yola karken
cep telefonlar akll deildi, her birinin megapiksellik kameras yoktu ve ou yerde internete balanma hz hl KB ile llyordu. Rosettann
yolculuu ve Dnyadan ayrlndan bu yana gnlk hayatmzdaki deiim etkileyici olsa da bence asl etkileyici olan tm bu gelimeleri borlu
olduumuz teknolojinin ve bilimin aslnda insanln ortak birikimi olmas. Rosetta kelimesi bu adan ok anlaml. Msrda bulunan Rosetta Ta
insanlk tarihinin ortak miras Msr hiyerogliflerini anlamlandrmamzn anahtar olmutu. imdi de yine insanln ortak birikimi
Rosetta Gne Sisteminin tarihini ve belki de yaamn kaynan anlamamz salayacak bir anahtara dnecek. Bu saymzda ksa bir
yazyla ve infografikle deindiimiz bu konuyu takip etmeye devam edeceiz.
nsanln ortak birikimi demiken, kapak konusu olarak setiimiz mekanik d iskeletleri mmkn klan robotik biliminin kklerini
Eski Yunandan ortaa Cizresine, oradan da Rnesans Avrupasna kadar takip edebilirsiniz. zlem Kl Ekici geen ay ele ald giyilebilir teknoloji
konusunu bu sayda bir adm ileri gtrerek bilim kurgunun vazgeilmezlerinden robotik d iskeletleri yazd. Baka haberlerin glgesinde
kalsa da, insanlk tarihinin en eski sanat buluntularnn Avrupada deil de Endonezyada olduu anlald. Emine Sonnur zcann
konu ile ilgili yazsn sayfalarmzda bulabilirsiniz.
Dergimiz yaymlandnda Bilkent niversitesi, Washington niversitesi, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi ve Ankara niversitesi Tp Fakltesi
aratrmaclarndan oluan bir ekip tarafndan yaplan almada Parkinson ve esansiyel tremor hastalklarndan sorumlu bir genin ilk kez
belirlendiini renmi olacaksnz. Bu kefin hikyesini ve tam olarak ne anlama geldiini zlem Ak kincinin bu kefi yapan aratrma grubunun
liderlerinden Prof. Tayfun zelik ve Do. Dr. Aye Begm Tekinay ile yapt rportajda bulabilirsiniz. Trkiyeden bir ekibin bu kadar nemli ve
karmak bir hastaln tedavisine giden yolda nderlik etmesi bizi gururlandryor. Aratrma ekibinin stratejisini daha nce tm dnyada yaplan
almalarn yanllarn ve dorularn dikkate alarak ekillendirmesi de, bilimin evrenselliine olan gvenimizi tazelerken, kesin sonular
vermese bile doru bir ekilde yaplan aratrmalarn sonularnn boa gitmediini de bizlere bir kez daha gsteriyor.
Sayglarmzla,
Murat Yldrm

Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak

Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici

Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca

(ilay.celik@tubitak.gov.tr)

(duran.akca@tubitak.gov.tr)

Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm

(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)

Yayn Danma Kurulu

Prof. Dr. Erol Arcaklolu
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Dr. Ahmet Uluda

(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)

lay elik

Pnar Dndar

(pinar.dundar@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Kl Ekici

(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)

Dr. Blent Gzceliolu

(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)

Dr. zlem Ak kinci

Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr

Mali Ynetmen
Kemal Tan

Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan

dari Hizmetler
Yeim Doru

(odul.tongur@tubitak.gov.tr)

(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)

(kemal.tan@tubitak.gov.tr)

(yesim.dogru@tubitak.gov.tr)

Web
Burak Fevzi Sabah

(burak.sabah@tubitak.gov.tr)

(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)

Dr. Mahir E. Ocak

(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)

Dr. Tuba Sargl

(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)

brahim zay Semerci

(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)

Redaksiyon
Sevil Kvan

(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)

Mehmet Koak

(mehmet.kocak@tubitak.gov.tr)

Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara

Abone likileri
(312) 222 83 99
Faks: (312) 221 18 60
abone@tubitak.gov.tr

Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00

nternet
www.bilimteknik.tubitak.gov.tr

Faks
(312) 427 66 77

Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr

e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr

Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63

ISSN 977-1300-3380

Bask Tarihi: 28.11.2014

Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.

indekiler

30

22 Bilim ve Toplum Proje arlar / M. Cihat Ayar

23 Ar-Ge ve Yenilikte Horizon 2020 ile Yeni Ufuklara! /

zlem Kl Ekici

24 El Titreten Gene Sust! / zlem Ak kinci

Bilkent niversitesi, Washington niversitesi, Hacettepe

niversitesi Tp Fakltesi ve Ankara niversitesi Tp Fakltesi
aratrmaclarndan oluan bir ekip tarafndan yaplan almada
Parkinson ve esansiyel tremor hastalklarndan sorumlu gen
bulundu.

68

28 Gne Sistemi Arkeolou Hedefine ndi / Erdem Aytekin

30 Sonbahar Renklerinin Kimyas / zlem Ak kinci

Sonbaharn en gzel yan muhteem renkleri olsa gerek.

Yapraklardaki krmznn, morun, turuncunun ve sarnn
karmndan ortaya kan esiz grnt aslnda aalarda yazdan
ka doru mevsim deiimine bal olarak gerekleen kimyasal
tepkimelerin bir sonucu.

34 Giyilebilir Robotlar / zlem Kl Ekici

84

Giyen kiinin fiziksel dayanklln artran, byk arlklar

kaldrmasn salayabilen, dardan gelebilecek darbelere kar
ok daha korunakl olan ve kullancsna rahat hareket etme
imkn veren robotik g kyafetleri sayesinde sper glere
sahip insanlar bilim kurgu deil gerek olacak.

40 Robotlar Eiten Beyin Robo Brain / zlem Kl Ekici

54 Apple Siri / Brtein Ege

Siri, Applen doal dil ileme yani konuulan anlama yeteneine

sahip yeni nesil yazlm sistemi

56 Romanlarn Bestesini Yapan Algoritma / Mahir E. Ocak

Aratrmaclar, mzik ile edebiyat arasndaki yakn ilikiyi

bir adm daha teye gtrecek bir algoritma gelitirdi.
Transprose ad verilen algoritma edebi eserlerin analizini
yaparak eserin bestesini yapyor.

60 Sanatn Doduu Yer Avrupa deil Asya / Emine Sonnur zcan

62 Fizyoloji veya Tp Nobeli Beynin GPS Sistemini

Kefedenlerin Oldu / lay elik

Nobel Fizyoloji veya Tp dl bu yl yer-yn bulma becerimizi
salayan beynimizdeki konumlandrma sisteminin bileenlerini ve
ileyiini kefeden bilim insanna veriliyor.

66 100. Ylnda Franck-Hertz Deneyi / Turan zbey

68 Midyeler Yapabiliyorsa Biz de Baarabiliriz / Tuba Sargl

Salgladklar baz proteinler ortamda su olduu durumlarda bile

ok gl olan baz canllar, sentetik yaptrclarda karlalan
en nemli sorunlardan biri olan sulu ortamlarda kullanlamama
probleminin zmnde bilim insanlarna ilham veriyor.

73 Huzursuz Bacak Sendromu / zlem Kl Ekici

74 Tkrkteki Gizli Hazine / brahim zay Semerci

Yakn gelecekte tkrk analiziyle, bugn kan veya baka vcut

svlarnn analizi ile koyulabilen tanlar koymak mmkn olacak.

76 Gelecein Akll Yollar / zlem Kl Ekici

78 Airbus A380 / Brtein Ege

Gnmze kadar ina edilen dier uaklardan daha sessiz ve evre

dostu olan A380 akll uak kategorisinin de ilk rneklerinden.

82 Manyetik Alan letkenleri / Mahir E. Ocak

84 Cam flemenin Srlar / Pnar Dndar

Yaammzn iinde hep var olan, binlerce yllk gemie sahip

cam rnler retilirken hangi bilimsel gereklerden yararlanlyor?

4
Haberler

14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

18
Tekno Yaam /Elif Zehra Arslan

42
Ayrntlar /zlem Ak kinci

44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

88
Gkyz /Alp Akolu

90
Nasl alr? /Erhan Balk

92
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc

Ek

POSTER Robotlar /

Hazrlayan: zlem Kl Ekici

96
Yayn Dnyas /lay elik

Haberler

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi Bilim Syleileri Balad

zlem Ak kinci

Toplumumuzun bilime
ve teknolojiye olan
ilgisini, sevgisini ve
farkndaln artrmak
TBTAKn kuruluundan
bu yana ncelikli
hedeflerinden biri oldu.
Gkyz Bilim enlikleri,
Elektrikli Ara Yarlar
gibi TBTAKa ait
pek ok bilim ve toplum
etkinlii Bilim ve Teknik
dergisi nclnde
balad.

imdi de TBTAK Bilim ve Teknik

dergisi olarak Bilim Syleileri adn verdiimiz yeni bir etkinlie baladk.
Ortaokul ve lise rencilerine ynelik bu
etkinlikte, rencilerin hayatn kendilerine sunduu seeneklerin farkna varmasna yardmc olmay amalyoruz. Bilim
insanlarnn deneyimleri, hayat ykleri,
meslekleri ve aratrma konular hakknda
paylaacaklar bilgiler ile genlerin hayatlarna dorudan dokunmay hedefliyoruz.
Bu amala baladmz bilim syleilerinin ilkini 12 Kasm tarihinde Ulucanlar
Yar Ak Cezaevi Kltr-Sanat ve Kongre
Merkezinde gerekletirdik. Altnda Be-

Gen Bilim Kadnlarna

Destek Burslar
zlem Kl Ekici

Oral Trkiyenin UNESCO Trkiye Milli Komisyonu

ile birlikte 11 yldr baaryla srdrd Gen
Bilim Kadnlarna Destek Burslar programna 2015
iin bavurular balad.

lediyesi Genlik Merkezine devam eden

renciler Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi Radyasyon Onkolojisi Anabilim
Dal Bakan Prof. Dr. Gkhan zyiiti
byk ilgiyle dinledi. Prof. Dr. Gkhan
zyiit konumasnda hibir baarnn
tesadfi olmadn belirterek baary
yakalamak iin dzenli olarak almak ve
hedefleri belirlemek gerekir dedi. Altnda Belediyesi Genlik Merkezine devam
eden rencilere hitap eden Prof. zyiit
baarya giden yolda verdii mcadeleyi
anlatarak baarl olabilmek iin, dzenli
olarak almak, hedef koymak ve odaklanmak gerektiini vurgulad.

rencilerin bilime ynelimlerini artrmak iin TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi tarafndan dzenlenen Bilim Syleileri devam edecek.

Bilim Kadnlar in projesi ile, kadnlarn bilime

olan katksn artrmak ve bilim kadnlarna dikkat
ekerek toplumsal farkndalk uyandrmak hedefleniyor. Trkiyede 2003 ylndan bu yana hayata geirilen
ve bugne kadar 70 gen Trk bilim kadnna destek
bursu salanan proje ile baarl kadn aratrmaclar
belirlenerek gen nesiller ile rol modellerin buluturulmas salanyor. Bilim dnyasna destek olunmas
ve bilim insanlarnn glendirilmesi de projenin
amalar arasnda yer alyor. Bavurularda, aratrma
konularnn bilimsel yeniliinin olmas ve bu aratrmalarn bilime salayaca katk lt alnyor. Bilimsel yetenekleri kantlanm ve doktora derecesine
sahip olan 40 yandan gn almam TC uyruklu tm

gen bilim kadnlar burs programna bavurabiliyor.

LOralin UNESCO ortaklnda uluslararas For Women In Science programnn bir uzants olarak hayata geirdii Gen Bilim Kadnlarna Destek Burslar
ulusal programna bavurular balad. 26 Aralk 2014
tarihine kadar srecek bavurular sonrasnda yaam
bilimleri ve malzeme bilimleri alanlarnda aratrma
yapan er gen kadn aratrmac 15 bin dolar deerinde birer yllk burs ile desteklenecek.
Bursa bavurmak isteyenler gerekli belgelere, bavuru formuna ve program hakknda geni bilgilere
www.loreal.com.tr internet sitesinden ulaabilir.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Trk retmenler Uzay

Kampnda
zlem Kl Ekici

Tm dnyadan 200 retmenle birlikte ABDde dzenlenen Honeywell Uzay

Akademisi Kampna katlan Trk retmenler, 5 gnlk eitim kapsamnda
astronotluk ve uzay mekii eitimi ald.

oneywell ve ABD Uzay ve Roket Merkezi

ibirlii ile hazrlanan dll Honeywell
Educators@Space Academy HE@SA kamp,
ortaretim matematik ve fen retmenlerinin bilim, teknoloji, mhendislik ve matematik alanlarnda daha donanml olmasna
yardmc oluyor.
ABDnin Alabama blgesindeki Uzay ve Roket
Merkezinde, bu sene 10. kez gerekletirilen
kampa, 27 lkeden 204 retmen katlarak
bilgi ve becerilerini gelitirme frsat buldu.
Kampa bu yl lkemiz adna zel Avrupa
Kolejinden idem Ik, MEF Okullarndan
Serkan Kurbal ve Hisar Okullarndan zge
Aydemir ile Hatice Ergi katld.
Uzay Merkezinde astronotlar gibi eitim
gren retmenler, rencilerinin bilime
olan ilgisini artracak yeni beceriler ediniyor.
Kampta birbirleriyle tanp farkl kltrleri
renme frsat da bulan retmenler, toplam 45 saatlik laboratuvar eitimi ve saha
etkinlikleri kapsamnda, yksek performansl jet simlasyonu, senaryo bazl uzay
grevi, karada ve suda hayatta kalma eitimi, etkileimli uu dinamikleri program
gibi etkinliklere katlyorlar.
Getiimiz on yllk srete uzay kampna 55
lkeden toplam 2176 retmenin katld
belirtiliyor. HE@SA programna katlmak iin
aday retmenlerin kapsaml bir bavuru
srecinden gemesi gerekiyor. Programa seilen retmenlerin tm program, seyahat,
konaklama ve benzeri giderleri Honeywell
tarafndan karlanyor. Program hakknda
daha fazla bilgi iin http://educators.honeywell.com adresini ziyaret edebilirsiniz.

Topran Hareketi Ikla llecek

Pnar Dndar

Her yl dnyada pek ok blgede saysz doal afet gerekleiyor.

Bunlardan biri de toprak kaymas.

oprak kaymas yzeydeki topran,

kayalarn, bitki rtsnn ya da
insan eliyle oluturulan yaplarn
yerekimi ve arazi yapsnn etkisiyle
eim boyunca, aa doru hareketi
olarak tanmlanr. Tektonik hareketler,
ormanszlatrma ve yzeydeki
dayanksz malzemenin anmas
gibi nedenlerle, farkl iddette toprak
kaymalar gerekleebilir.
yle ki, iddetli bir toprak kaymas
yllardr ayakta duran evleri ve
dier yaplar birka dakika iinde
yok edebilir. Bu yzden de erken
uyar sistemleri tpk dier tm doal
afetlerde olduu gibi toprak
kaymasnda da yaamsal nem
tayor.
Gnmzde toprak kaymalarn
tahmin etmek iin elektronik eimlerler
kullanlyor. Bu eimlerler toprak
kaymas riski bulunan alan zerine
yerletiriliyor ve herhangi bir hareket
sonucunda eimin ne kadar deitii
kaydediliyor. Ancak talyadaki
Naples Second niversitesinden bir grup
aratrmac getiimiz ay yeni bir erken
uyar sistemi gelitirdiini duyurdu. Bu

sistemde elektronik eimlerler

yerine fiberoptik alclar kullanlyor.
zellikle iletiim alannda ska
adn duyduumuz fiberoptik
teknolojisi, bilginin k sinyali eklinde,
sa teli kalnlndaki cam malzeme
yoluyla iletimi prensibine dayanyor.
Bu yeni uyar sisteminde de iine
ok sayda fiberoptik alc yerletirilmi
plastik tpler, riskli alan boyunca
toprakta alan ukurlara yerletiriliyor.
Toprak hareket ettiinde plastik tpler
ve iinde bulunan alclar bklyor.
Bilim insanlar her bir alcnn ne kadar
bkldn uzaktan grntleme
yoluyla gzlemliyor. Bu sayede toprakta
oluan gerilimi tespit edebiliyorlar.
Aratrmaclar fiberoptik alclarn
elektronik eimlerlere gre ok daha
dayankl olduunu ve bu alclarla
daha geni alanlarda veri
elde edilebileceini dnyor.
Bylece alclar, daha iddetli toprak
kaymalarnda zarar grmeden
ilevlerini yerine getirebilecek ve
kilometrelerce karelik arazilerde
topran hareketini
kaydedebilecek.
5

Haberler

Mimarlar stanbulda Bulutu

zlem Kl Ekici

Arkitera Mimarlk Merkezinin dzenledii, mimarlk ve tasarm alanndaki nemli buluma platformlarndan
biri olan ARKIMEET Ya Sonra temasyla 19-20 Kasm tarihlerinde stanbulda gerekletirildi.
Her sene, kentsel lekte etkili bir
projenin ilk admlarndan projenin
uygulama aamalarna kadar, dorusal
tarih ak takip edilerek incelenmesi
hedefleniyor. Mimari anlam ve
btnl hususunda henz bitmeden
ok sz sylenen ama srecini kimsenin
tam olarak kavrayamad mimarlk
projeleri ele alnacak.

u yl ikinci kez dzenlenen

ARKIMEET, mimarlk ve tasarm
dnyasnn nemli isimlerini arlad.
Mimarlar stanbulda Buluuyor
sloganyla yaplan etkinlikte
ulusal ve uluslararas konumaclarn
yer ald konferans ve paneller
dzenlendi, dl programlaryla
fiziksel evrenin niteliinin
iyiletirilmesine katk salayan
kiiler ve kurumlar
onurlandrld.

Mimarln, ehirlerin, ehirlerdeki

hayatn ve insanln Ya Sonra?s
ne olacak? ARKIMEET 2014
bu belirsizlik ortamn Ya Sonra?
sorusuyla masaya yatrarak,
ulusal ve uluslararas 60 akn
konumacnn katlmyla
cevap arad.
ARKIMEET kapsamnda tekrarlanmas
dnlen ve geleneksellemesi beklenen
oturumlardan biri Zaman Tneli.

Etkinlik hakkndaki bir dier nemli

husus da dikkat ekiyor.
ARKIMEETin hazrlk almalar
srasnda ve etkinlik sresince
oluan karbon ayak izi hesaplanyor
ve ayn miktar, yenilenebilir enerjiye
yatrm yapan firmalardan
karbon kredisi olarak satn alnyor.
Karbon ayak izi hesaplanrken,
konumaclarn ve katlmclarn
etkinlie ulamlar ve
konaklamalarndan etkinlik
iin retilen her trl malzemeye,
etkinlik srasnda tketilecek
yiyeceklerin hazrlk srecine kadar,
karbon salnmna yol aan
her trl eylem ayr ayr gz nnde
bulunduruluyor.
Mimarlk odakl olmak zere tm tasarm disiplinlerinin
ilgiyle izledii ARKIMEET 2014 ile ilgili gncel bilgilere
www.arkimeet.com web adresinden eriilebiliyor.

Yksek Hzl Trende Yerli 3D Yazc mzas

zlem Kl Ekici

TC Vagon Sanayi A.. (TVASA), Trkiyenin ilk yerli 3 boyutlu yazcsn (TeTe 3D Printer) reten LTS Teknoloji Grup ile ortak alma balatt.
Bundan byle TVASA vagonlarn retiminde %100 Trk sermayesi ile gelitirilmi, Trkiyenin ilk yerli 3 boyutlu yazcsn kullanacak.

urum alanlarna TeTe 3D yazc ile ilgili gerekli tm eitimlerin verildiini belirten yetkililer zellikle
vagonlarn plan ve tasarm aamalarnda boyutlu yazc teknolojisinden yararlanlacann altn izdi.
(http://www.tete3dp.com/tete-turkiye/35/tete-3d-printer.html)

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Spor ve Uyku zleme Cihaz Gelitirildi

zlem Kl Ekici

Yeni nesil giyilebilen teknoloji rn olarak gelitirilen spor ve uyku takip cihaz Peak, benzersiz dokunmatik
ekranl yapsyla kalp at hzn grntlemede isabet orann artryor.

por, uyku ve salk uygulamalar

iin tasarlanan giyilebilir cihaz
teknolojileri alannda lider olan
ve getiimiz aylarda Intel tarafndan
satn alnan Basis (www.mybasis.com)
yeni nesil salk ve uyku izleme cihaz
Basis Peaki duyurdu. Parlak dokunmatik
ekran tasarm ve gelitirilmi sensr
teknolojisiyle Peak, herhangi bir srt
bana ihtiya duymadan, egzersizler de
dahil olmak zere 7 gn 24 saat
kalp ritmi grntleme imkn sunuyor.
Basis bu rnle kendine zg otomatik
etkinlik izleme, gelimi uyku analizi
ve gerek davran deiimlerine
gre tasarlanm kullanc
deneyimini bir araya getirerek kendi
kategorisindeki en kapsaml
spor ve uyku fotorafn ekiyor.

nmzdeki aylarda pazara sunulmas

ngrlen Basis Peak nceki Basis
modellerine gre daha stn performans,
daha fazla ilev ve gelimi tasarm vaat
ediyor. Peakin gelitirme aamasnda,
optik kalp ritm motoru daha gl
sensrler ile tasarlanarak daha isabetli
ve tutarl sonular iin yeniden yaratld.
Peak ayrca hareketleri, terlemeyi ve
vcut ssn srekli gzlemliyor.
Basisin BodyIQ teknolojisiyle oluan
oklu sensr yaps, Peakin yrme,
koma, bisiklete binme, uyku safhas,
uyku kalitesi ve daha fazlasn
otomatik olarak alglamasn salyor.
Bu sensrler 7 gn 24 saat alrken
bile Peak, pil mrn drt gne kadar
koruyarak piyasadaki birok
giyilebilir cihaz geride brakyor.

50 metreye kadar suya dayankl olan

saat ile kullanclar rahatlkla yzebilecek.
Peak, iOS ve Android cihazlardan gelen
arama ve yazmalar gibi akll telefon
bildirimlerini de gsterebilecek.
Gelimi teknoloji ve k tasarm bir
araya getiren Peak, BodyIQ ile
akll hareket ve uyku izleme, stn
kalite ve kiiye gre ayarlanabilen
tasarm, akll saat bildirimleri ve mobil
cihazlarla optimizasyon zellikleri ile
Basisin gelimi spor ve uyku izleme
yeteneklerini de ortaya karyor.

Honeywellden Giyilebilir zmler

zlem Kl Ekici

Giyilebilir cihazlar ve akll ara terminalleri gelecein datm ve depolama merkezlerinin iini kolaylatracak.

avaclk rnleri ve hizmetleri, bina, konut,

endstriyel uygulamalar iin otomasyon ve kontrol
zmleri sunan Honeywell firmas, 2-5 Kasm tarihleri
arasnda ABDnin ikago kentinde dzenlenen 2014 Pack
Expoda, yeniliki iki rnn tantmn yapt. Depo ve
antrepolarn hatasz, etkin ve verimli almas iin giyilebilir
teknoloji ile tasarlanan Dolphin 70e ile zellikle forklift
srclerinin hareket kabiliyetlerini artrmak zere gelitirilen
ara terminali Thor CV31 ilk kez grcye kt.

zel tasarm sayesinde Thor CV31, forklift srclerine

piyasadaki rakiplerinden yzde 20 orannda
daha fazla gr imkn salyor. Honeywell rnleri
hakknda daha fazla bilgi iin, www.honeywellnow.com ve
http://www.honeywellaidc.com/en-us/Pages/default.aspx
sayfalarn ziyaret edebilirsiniz.

zellikle toplama, paketleme ve sevkiyat gibi lojistik ilemler

iin tasarlanan Dolphin 70e Blackin bilee taklarak giyilebilen,
kullanrken elleri serbest brakan yeni modelinin byk
ilgi grd belirtiliyor. Fuarda sergilenen bir dier rn ise,
zellikle depo ve antrepo operasyonlar iin tasarlanan,
datm kanal i aknn ekran zerinde kolayca
izlenebildii Thor CV31 akll ara terminali.
7

Haberler

Rahim Nakli Yaplan Kadn

Doum Yapt
Mahir E. Ocak

sveteki Gothenburg niversitesinde 1999 ylndan beri devam eden

aratrmalar sonucunda dokuz kadna rahim nakli yaplmt.
Hayattaki gnlllerden alnarak nakledilen rahimlerden ikisi daha
sonra geri alnsa da organ nakli dier yedi kadnda baarl oldu.

rgan nakli yaplmasndan

yaklak bir yl sonra, kadnlardan
birinin rahmine tp bebek yntemi
ile elde edilen kendi embriyosu
yerletirildi. Hamilelik srasnda baz
salk sorunlar yaansa da otuzlu
yalardaki kadn Eyll aynn banda
sezaryenle doum yapt.
Bebein doduunda 1775 gram olduu
ve gebelik ya gz nne alndnda
bu arln normal olduu belirtiliyor.
Doumu gerekletiren
Prof. Mats Brnnstrm, anne ve bebein
salk durumlarnn iyi olduunu
ve bebein normal geliimine
devam ettiini sylyor.

Kadnlarda grlen ksrlk trleri

arasnda bugne kadar sadece rahimle
ilgili sorunlardan kaynaklanan
ksrlklar tedavi edilemiyordu.
Gothenburg niversitesi
aratrmaclarnn yllar sren
almalar sonucunda bu sorun da
alm oldu. Doum yapan
kadna nakledilen rahmin 61 yandaki
bir gnllden alnd belirtiliyor.
Baarl olarak rahim nakli
yaplan dier alt kadnn da hamile
kalmas iin almalar
devam ediyor.

Linked Open Data

Brtein Ege

vrupa Birliinin 7. ereve Program

kapsamnda finanse ettii en nemli semantic web projelerinden LOD2 (Linked Open
Data) iki yllk bir srenin ardndan getiimiz
Austosta sonuland. LOD2 projesi kapsamnda 11 Avrupa lkesi ve Gney Koreden semantic web konusunda uzmanlam birok
firma, aratrma kurumu ve niversite bu iki
yl iinde beraber alarak gelecein internetinin nasl olmas ve internetin gelecek neslinin hangi teknolojilerle gelitirilmesi gerektii ile ilgili ok nemli sonulara ulat. Ayrca
proje kapsamnda sz konusu Linked Data ve
semantic web uygulamalarnn programlanmas iin gerekli olan birbirinden farkl uygulamalar gelitirildi. LOD2 projesi kapsamnda
ulalan sonular ve gelitirilen uygulamalar
ile bunlarn nitelikleri Prof. Dr. Sren Auer
(Bonn niversitesi) ynetiminde hazrlanan
Linked Open Data - Creating Knowledge Out
of Interlinked Data balkl bir kitapta toplanarak ksa bir sre nce Springer yaynevi
tarafndan yaymland. Proje kapsamnda
gelitirilen uygulamalar ve kitap internetten
cretsiz olarak indirilebiliyor. Kitap, semantic
web uygulamalar gelitirmek isteyenler iin
ok iyi bir balang frsat sunuyor.

Kitab indirmek iin aadaki internet adresine

gidilmesi yeterli: http://link.springer.com/book/
10.1007/978-3-319-09846-3
lgili dier balantlar:
http://lod2.eu/Welcome.html
http://aksw.org/Projects/LOD2.html

Bilim ve Teknik Aralk 2014

3D Bask Ayakkab
Hseyin Lutin

inde ayaklarnzn hi rahat etmedii

ama kullanmak zorunda olduunuz
ayakkablar, 3D bask sayesinde ok yaknda
tarih oluyor. Tabii maazalarda ayakkab
denemek de. Kimi insanlarn sa ve sol
ayak lleri ayn iken, kimilerinin bir aya
dier ayandan daha byk olabiliyor.
Bu nedenle her iki ayan da iinde rahat
edecei ayakkaby bulmak hayli zor
bir ie dnebiliyor.

te 3D bask ayakkablar fazlasyla cazip klan

ey de her mteri iin zel ayakkab retilebilmesi.
Peki 3D bask ayakkab retimi nasl yaplyor?
lk olarak mterinin ayak fotoraflar farkl alardan
ekiliyor. Bu fotoraflar kullanlarak kiinin ayann
3D modeli karlyor. Sonrasnda ise bu bilgi ile
kiinin boy, kilo ve etkinlik bilgileri birletiriliyor ve
zel ayakkab retiminde veri olarak kullanlyor.
Tm bu aamalarn sonunda, mteri kendi ayaklar
iin tasarlanm ayakkablara kavuuyor.
3D bask ayakkab teknolojisi, ayakkabda konforu
ilk srada tutanlar iin bulunmaz nimet.

Dnyann Manyetik
Kutuplar ok Hzl Yer
Deitirebiliyor
Mahir E. Ocak

Dnyann manyetik kutuplarnn gemite defalarca

yer deitirdii biliniyor. Berkeleydeki Kaliforniya
niversitesinde alan bir grup aratrmacnn yapt
almalar, manyetik kutuplarn yer deitirmesinin
grece ok ksa zaman aralklarnda gerekleebileceini
gsterdi. Dr. L. Sagnotti ve arkadalarnn Geophysical
Journal Internationalda yaymladklar sonulara
gre, 780.000 yl nce gerekleen son yer deitirme,
100 yldan daha ksa bir srede meydana geldi.

ratrmalar, Apenin
Dalarndaki Sulmona
havzasnda bulunan eski gl
tortularndaki katmanlar
incelenerek yaplm. Tortular,
civardaki volkanlarn
patlamasyla oluan katmanlar
ieriyor. Farkl zamanlarda
oluan katmanlardaki
manyetik alann ynelimi
incelenerek Dnyann manyetik
kutuplarnn hangi zamanlarda
deitii anlalabiliyor.
Romann dousundaki
Sulmona havzasnda yaplan
son almalar 786.000 yl
nce Dnyann manyetik
kutuplar yer deitirmeden
nce yaklak 6000 yl sren bir
kararszlk dnemi olduunu
gsteriyor. Bu sre iinde her
biri yaklak 2000 yl sren
iki dnem srasnda manyetik
alann byklnn hayli
kld grlyor. Manyetik
kutuplarn yer deitirmesinin
bu kararszlk dnemlerinin
sonuncusu srasnda
gerekletii dnlyor.
Manyetik kutuplarn yer
deitirmesi srasnda yaanan
kararszlk dnemleri,
insanlar iin tehlikeli olabilir.

Dnyann manyetik alan

Gneten gelen yksek enerjili
paracklarn ve kozmik nlarn
yeryzne ulamasn engelleyen
bir kalkan grevi gryor.
Manyetik alann byklnn
azald dnemler srasnda
yeryzne ulaan zararl
nlarn miktarnn artmas,
genetik mutasyonlara ve
daha ok insann kansere
yakalanmasna neden olabilir.
Yaplan son lmler,
Dnyann manyetik alannn
normalden on kat daha hzl
azaldn gsteriyor. Baz
aratrmaclar manyetik
kutuplarn nmzdeki birka
bin yl iinde yeniden yer
deitirebileceini dnyor.

Haberler

Hava Kirlilii, Sal Anne

Karnndayken Bozmaya Balyor
Mahir E. Ocak

2014n
Yeil Beyinleri

Columbia niversitesi aratrmaclarnn yapt almalar,

anne karnndayken yksek seviyede hava kirliliine maruz kalan
ocuklarn, davran bozukluu gsterme ihtimalinin normalden be
kat daha fazla olduunu gsteriyor.

zlem Kl Ekici

ODT

Kuzey Kbrs Kampsnun

Srdrlebilir evre ve Enerji
Sistemleri Yksek Lisans Program tarafndan
evre, enerji ve su kaynaklarnn srdrlebilirlii konularnda farkndal artrmak ve gelitirmek zere lise ve niversite rencilerine
ynelik olarak Kuzey Kbrs Turkcell (KKTCELL)
sponsorluunda dzenlenen Yln Yeil Beyinleri Uluslararas Proje Yarmasnn 2014 finali
yapld. 17 lkeden 271 projenin katld yarmada ilk dereceye girenler dllerini ald.
Yarma sonunda liseler kategorisinde Pakistan
Karachi Grammar Schooldan Daniyal Motan ve
Arvin Anoop Knkanatl Bcek Yntemiyle Su
Toplama balkl projeleriyle birincilik, Samsun
Garip Zeycan Yldrm Fen Lisesinden evval
lke Gneysu ve Ezgi Nur Benek Dedemden
Torunuma balkl projeleri ile ikincilik, Mula Marmaris Halc Ahmet Urkay Anadolu
Lisesinden Emre Hatay ve Ahmet zer ALGAIR Kavram Proje Bildirisi balkl projeleri ile
nclk dllerini ald.
niversite rencilerine ynelik Uluslararas
Proje Yarmasnda da Hindistan SAICEden
Pranav Agarwal ve Mukunda Bundredi Sivrisinee Kar Gne balkl projeleri ile birinci,
Endonezya Teknoloji Enstitsnden Bandung
Amalia Nur Alifah evre Dostu Di Macunu
in stiridye Kabuu balkl projesi ile ikinci, ODTden lker mge Koca ve Aliye Bihter
Gnay Vakumlanan Buharlatrcdan Saf Su
retimi, Biyogaz Srecinden Temiz Enerji ve
Artlan Atktan yiletirilmi Kmr Elde Edilmesi balkl projeleri ile nc oldu.
(http://greenbrain.ncc.metu.edu.tr/tr/)
10

aha nceleri yaplan

aratrmalar, fosil yaktlarn
iinde bulunan polisiklo aromatik
hidrokarbonlarn (PAH) ocuklarda
davran bozukluklarna sebep
olabildiini gstermiti. Dr. F. P.
Perera ve arkadalarnn PloS ONEda
yaymladklar sonular, anne
karnndayken PAHye maruz kalan
ocuklarda da davran bozukluklarnn
grlme ihtimalinin arttn
gsteriyor.
Aratrma iin New Yorkta yaayan
233 siyahi ve Dominikli kadn yllarca
takip edilmi. Doum yaptklar gn
kadnlardan alnan kan rneklerinin
%42sinde PAH izlerine rastlanm.
ocuklar 9 yana geldikten sonraysa,
ocuklarda davran bozukluu

grlp grlmediinin anlalabilmesi

amacyla annelerin eitli sorulara
cevap vermesi istenmi. Dikkat eksiklii
hiperaktivite bozukluu (ADHD)
davran sorunlarnn tans iin
yneltilen sorulara verilen cevaplar
incelendiinde, doum yapt gn
kannda yksek miktarda PAHye
rastlanan kadnlarn ocuklarnda dier
ocuklara oranla daha fazla davran
bozukluu olduu grlm.
PAHnin ADHDye nasl sebep olduu
henz tam olarak anlalamam olsa
da, davran bozukluklar, ocuklarn
geliimini etkileyen ok nemli
bir sorun. ADHD grlen ocuklar
zihinsel olarak yatlarndan geri kalyor
ve bu durum eitim hayatlarnda
baarsz olmalarna yol ayor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

LHCb Deneyi Daha nce Gzlemlenmeyen

ki Yeni Baryon Kefetti
Enis Yazc

CERNdeki Byk Hadron arptrcs zerinde kurulu LHCb laboratuvar,

daha nce gzlemlenmeyen iki yeni baryon kefettiini duyurdu. X 'b - ve X *b - olarak
bilinen paracklar standart modelde ngrlyor olsa da imdiye kadar deneysel
olarak gzlemlenmemiti.

uark modeline gre alt temel kuark vardr.

Baryonlar kuarkn gl etkileimle
bir araya gelmesiyle oluur. Bildiimiz anlamda
maddeyi oluturan proton ve ntronlar da
baryon ailesine ait paracklardr. CERNde proton
demetleri k hzna yakn hzlarda arptrlarak
baka kuarklardan oluan yeni baryonlar yaratlr.
Kuarklar birbirlerinden ktleleri ve elektrik
ykleriyle farkllk gsterir. lgin olan ise,
baryonlarn ktlelerinin, kendilerini oluturan
kuarklarn toplam ktlesinden ok daha fazla
olmasdr. nk baryon ktleleri sadece
ierdikleri kuarklara deil, kuarklarn kendi
i etkileimlerine de baldr. Her kuarkn,
spin denilen bir i zellii var. Yeni kefedilen
iki baryon da ayn kuarklardan oluuyor.
Ancak X 'b - baryonunda iki hafif kuarkn
spinleri zt ynlyken, X *b - baryonundaki hafif
kuarklarn spinleri e ynl. Bu da
X 'b - baryonunu biraz daha ar yapyor.

Ktlelerinin dnda baka fiziksel zellikleri de

incelenen yeni baryonlar, gl etkileimi tarif eden
Kuantum Renk Dinamii (KRD) kuramnn
ngrleriyle son derece uyumlu sonular verdi.
LHCbnin fizik koordinatr Patrick Koppenburg,
yeni sonular hakknda yle konutu:
Eer standart modelin tesinde yeni bir fizik
bulmak istiyorsak, daha net sonulara sahip
olmalyz. Bu tr yksek kesinlikli almalar,
standart model etkileri ile yeni ve beklenmedik
bulgular ayrt etmemizde yardmc olacak..

stn Zekl Bilgisayarlar

zlem Kl Ekici

Sesimizi tanyacak, sylediimizi anlayacak, okuduumuzu yazacak ve kullancsna tam anlamyla

itaat edecek zellikte akll bilgisayarlar retiliyor.

eni nesil ileri teknoloji sayesinde akllanmayan elektronik rn kalmad. Herhangi bir cihaza bilgisayar zellii eklendiinde ve bilgisayar ile iletiime getiinde o cihaz
akll cihaz olarak kabul ediliyor. Gnmzde ska kullanlan akll telefonlar, saatler, televizyonlar, beyaz eyalar derken imdi de sper akll bilgisayarlar gndemde. Bilgisayar
teknolojisi amzn en hzl gelien ve yenilenen teknolojik
alan. Btn dnyaya yaylm teknoloji yazlm ve donanm
reticileri her gn yeni rn ve teknolojiler gelitiriyor. Bunlardan bir tanesi de Tesla Teknoloji (http://teslateknoloji.com/)
firmasnn kendisine patentli Intelligent Technology isimli

teknoloji ile rettii akll bilgisayar. Quadro Computer olarak adlandrlan ileri akll teknoloji rn bu bilgisayarn
sesli komut alma, ses tanma, metin yazma, metin okuma,
metni ses formatnda kaydetme gibi yeniliki zellikleri var.
2014 Design Awards dln alan Quadro bilgisayar konuarak ynetiliyor yani sylenileni anlyor ve yazyor. Bylece
okuma yazma bilmeyen veya zel eitime gereksinimi olan
ocuklarn ve grme engelli kullanclarn teknoloji ve internet olanaklarna eriebilmesi salanyor.

11

Dr. Tuba Sargl

Meksika Krfezindeki
Petrol Sznts
ok Geni Alanlar
Etkiliyor

Alamy

2010 ylnda Meksika Krfezinde patlayarak

batan Deepwater Horizon isimli ak deniz
petrol sondaj platformu kontrol edilemeyen
miktarda petroln okyanusa yaylmasna
neden oldu. Szan petroln yaklak
5 milyon varil yani 600 milyon litre olduu
tahmin ediliyor. Bu miktar dnya genelinde
bir gnde retilen toplam petroln
yaklak %5i kadar.

12

Fotorafta grlen gkkua renklerinin

sebebi, Meksika Krfezinin Alabama eyaletine
yakn blgelerinde 2010 ylndaki byk
sznt nedeniyle suyun yzeyine
yaylan petrol tabakas.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Szan petrol suda dalrken, genellikle ok ince bir tabaka oluturarak

suyun yzeyinde kalr. Ancak Meksika Krfezine yaylan
petroln yaklak te biri hibir zaman suyun yzeyinde grlmedi.
ki milyon varil kayp petroln, okyanusun iinde yaklak
1000 metre derinlikte bir katman oluturduu dnlyordu.
Ekim aynda yaymlanan bir aratrma suyun iindeki petroln,
bir ksm biyolojik olarak paralansa da, nemli bir ksmnn okyanus
tabanna kp 3200 kilometrekarelik bir alanda biriktiini gsteriyor.
Bu daha nce tahmin edilenden onlarca kat daha geni bir alan.

13

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Microsoft Office Mobil Cihazlar in Artk cretsiz

Microsoft, getiimiz yl Office 365 rnn iOS ve Android gibi Windows harici
platformlar iin de uygulama olarak yaynlayp kullanlabilir hale getirmiti. Sz konusu uygulamalarla Office dosyalarn grntleyebiliyor, ancak zerlerinde dzenleme yapmak iin cretli Office 365 aboneliine ihtiya duyuyordunuz. te Microsoft
getiimiz ay ilgin bir adm daha atarak
mobil cihazlardaki srmlerde bu zorunluluu kaldrdn duyurdu. Bu sayede rnein iPad tabletiniz zerinde ykl olan
Word veya Excel ile herhangi bir cret demeniz gerekmeden mevcut dosyalarnz dzenleyebilecek ve yeni dosyalar oluturabileceksiniz. Tabii yine de baz gelimi fonksiyonlar yalnzca cretli abonelerin kullanmna ak olacak. Microsoft Office uygulamalarn kullandnz cihazn uygulama maazasnda bulabilirsiniz.
Microsoft Office, artk mobil cihazlarda Office 365 aboneliine ihtiya duymadan belgeleri dzenleme olana salyor.

Gemiin Esintisi Taraycnza Gelsin

Dier nostalji projesi de Windows 3.1 ile

Windows 95 zamann zleyenler iin. MerakInternet Archive tarafndan yaymlanan Internet Arcade projesi,
onlarca yl ncesinden yzlerce oyunu taraycnzda yeniden oynamanz salyor.

Neredeyse 30 yldr bilgisayarlarla i ie

birisi olarak, internet zerinde eskiyi canlandran bir eyler grdke pek seviniyorum.
Bu ay da yine bu alanda ilgin gelimeler
var. Bunlardan ilki Internet Archive tarafndan hayata geirilen Internet Arcade projesi. Internet Archive, 70lerden 90lara kadar
olan dneme damgasn vurmu jetonlu

14

l birka programc, dorudan tarayc zerinde alan ve Windows esintileri tayan web
tabanl bir iletim sistemini windows93.net

oyun makinelerinde yer alan yzlerce oyu-

adresinde kullanma am. letim sistemin-

nu internet taraycs zerinde tklayp oyna-

de temel uygulamalarn yan sra yllar n-

yabileceiniz ekilde bir araya toplam. stelik herhangi bir kuruluma veya emlatre
de ihtiyacnz yok. Bu ilgi ekici koleksiyonu

cesinden kalma ilgin baz srprizler de yer

alyor. Bunlardan en dikkat ekici olan ilk

archive.org/details/internetarcade adresinde bulabilirsiniz.

Star Wars filminin yalnzca harfler ve rakamlar yardmyla yeniden hazrlanan uzun metraj srm. ncelemek iin taraycnz windows93.net adresine ynlendirmeniz yeterli.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

Byk Veri Meer Neler Biliyormu Neler

Son zamanlarda endstride byk veri diye bir
kavramdan ska sz ediliyor. Amac, metin ve grnt arlkl belgelerden sosyal medya paylamlarna kadar, normal bir veri tabanna oturtamadnz
veri ynlarn ileyerek iinden anlaml bir eyler karmaya uramak. Bu konuda da hayli ilgin sonulara imza atmaya baladlar. rnein Workday isimli,
bulut tabanl byk veri analiziyle uraan bir irket,
Insight Applications adn verdii bir uygulamayla, firmalarn insan kaynaklar blmlerindeki veriyi analiz
edip iyi performans gsteren alanlardan hangilerinin nmzdeki 1 yl iinde irketten ayrlmaya eilimli olduunu bulabildiini ne sryor. stelik bununla da kalmayp olas sebeplerini de ortaya koyuyor ve cret art, terfi gibi tedbirler nerebiliyormu.
Buyurun size dijital ortamda farknda olmadan arkanzda ne kadar ok iz braktnza dair bir rnek daha.
Konuya ilikin basn bltenini bit.ly/insightapplications adresinde bulabilirsiniz
Byk veri sayesinde irketler hangi alanlarn nmzdeki 1 yl iinde
irketten ayrlma eiliminde olduunu bile grebiliyor.

Daktiloya zlem Duyanlar in kinci Bahar Yolda

Tek arjda 6 hafta kesintisiz almak, 1 milyondan fazla
sayfay hafzasnda tutabilmek, internete balanarak yazdklarnz bulut servislerinde yedekleyebilmek sunduu
vaatlerden birka. Detaylar hemingwrite.com adresinde
bulabilirsiniz. Bir an nce hayata gese ah ne gzel olur...

Hemingwrite, daktilonun verdii hissi

ada teknolojinin olanaklaryla bir araya
getirmek isteyenler iin ilgin bir rn
olacaa benziyor.

Yazmak hayatnzda nemli bir yer tutuyorsa, klasik

bir daktilonun mekanik tularnn parmaklarnzda brakt hisse ve yazarken kard seslere tarifsiz bir yaknlk duyarsnz. Adam Leeb ve Patrick Paul adl iki tasarmc da bu beklentiden hareketle Hemingwrite adl yeni bir yaz cihaz zerinde almaya balam. Hemingwrite, daktilo hissi veren tasarm ve mekanik tularyla e-kt ve kablosuz balant gibi ada teknolojileri bir araya getirerek, yalnzca yaz yazmak zere kurgulanm bir alma ortam sunmay vaat ediyor.

15

Ctrl+Alt+Del

Levent Dakran

Masast Sistemlerde Yaratclk Yeni Bir ekle Kavuuyor

Geirdii alkantl yllarn ardndan yaad buhranlar sonucunda
getiimiz aylarda ikiye blnme aamasna kadar gelen HP, geleceini kurtarmak iin ilgin rnlere imza atyor. Bunlardan biri de getiimiz ay tantlan Sprout adl bilgisayar. Sproutun, altmz masast bilgisayarlardan farkl olarak klavye yerine dokunmatik bir projeksiyon ekran var. Bu ekran monitrn tepesinden sarkan, nndeki cisimleri boyutlu olarak alglayp bilgisayara aktarma zellii olan
bir projektrle destekleniyor. Bylece masanzn zerine koyduunuz
herhangi bir cismi tarayarak bilgisayara aktarabiliyor, dier bir deyile
gerek dnyadaki nesnelerle bilgisayarnz arasnda etkileimin yolunu am oluyorsunuz. Masanzn zerine koyduunuz bir kitab annda tarayp ekrana aktararak metin zerinde deiiklikler yapmak, elinizin altnda duran bir bibloyu hazrladnz boyutlu modelin paras haline getirmek gibi. zellikle tasarmclar iin yepyeni olanaklarn
kaplarn aralayacak bu ilgin cihazn neler yapabildiini grmek iin
sprout.hp.com adresini ziyaret edebilirsiniz.

HPnin yeni bilgisayar Sproutun, zellikle tasarmclarn hayatn

kolaylatrmaya ynelik hayli ilgin zellikleri var.

ocuklara Bilgisayar Programlamay reten Kk Maymunla Tann

ocuklara elenceli bir oyun eliinde bilgisayar programlamann temellerini retmek isteyenler
iin Codemonkey harika bir frsat sunuyor.

Bilgisayarlarla etkileimde kullanc olmann tesine geip kendi

uygulamalarnz yazmak istiyorsanz bilgisayarlarn dilini, yani kod
yazmay renmek zorundasnz. Peki nasl? Codemonkey adl bir si-

aktrmadan oyuncuya kod yazmann mantn alyor. zellikle bilgisayarlarn nasl programlandna ilgi duyan ve bu yolda ilk adm

te, bu ii bir oyuna dntrerek ocuklarn bir yandan elenip bir

yandan da kod yazmann temellerini renebilecei harika bir pro-

resinden ulaabilirsiniz.

je hayata geirmi. Yazacanz kk kodlarla sevimli bir maymunu

ekrann bir dier kesindeki muza ulatrmaya altnz bu oyun,

16

en temelden balayp her admda biraz daha iin derinliklerine inerek

atmak isteyen ocuklar iin ideal. Siteye playcodemonkey.com ad-

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ctrlaltdel@tubitak.gov.tr

3 Boyutlu Yazclarla Anlar da Canlanyor

boyutlu yazclarla, uak ve otomobil paras gi-

Yllar sonra anlarna yeniden dokunma ans bulanla-

bi endstriyel rnlerden yiyecek ve yapay dokulara

kadar birok ey yaplabileceinden bahsettik. Peki

rn yaad deneyim ve verdikleri tepkiler gerekten

grmeye deer. zlemek iin pirate3d.com/touchable-

boyutlu yazclarn hatralar da geri getirebilecei hi

aklnza gelir miydi? Touchable Memories adl bir pro-

memories adresini ziyaret edebilirsiniz.

boyutlu yazclarn
grme engellilerin anlarn
canlandrmak iin de
kullanlaca
aklnza gelir miydi?

jede konunun bu ynn ele alarak, grme engellilerin gemite kalan hatralarn yeniden canlandrmak
iin 3 boyutlu yazclardan yardm almlar. Bunun iin
de eski fotoraflarda yer alan grntleri modelleyerek
boyutlu yazcdan ktsn almlar ve grme engellilere dokunabilecekleri birer model olarak sunmular.

Bitcoin Czdann Derisinin Altnda Tayor

Sanal para birimini saklamak iin elin iine NFC yongas ieren
bir kapsl yerletirmek belki de yaknda o kadar da tuhaf gelmeyecek.

Bu durumdan korunmak isteyen Hollandal Martijn Wismeijerin izledii yntem ise son derece dikkat ekici: Wismeijer, sahip olduu Bitcoinleri internet zerinde bir yerlere saklamaktansa elinin iine
bir NFC (yakn alan iletiimi) yongas yerletirmeye
karar vermi. Enjeksiyon yoluyla iki eline birer yonga
kapsl yerletiren Wismeijer, bunlardan birini ifreli
elektronik czdan, dierini de akll telefonlarla iletiim bilgilerini paylamak iin kullanyormu. Tabii buSaysal bir para birimi olan Bitcoin, deerinin bir
aralar birim bana 1000 dolarn zerine kmas ve

rada bir parantez ap Wismeijerin doktorunun byle

bir uygulamay asla onaylamadn ve bu nedenle i-

takibinin zorluu nedeniyle zellikle internetin ka-

lemin bir piercing stdyosunda yaptrldn not d-

ranlk ekonomisinde en deerli para birimi olarak kabul gryor. Doal olarak bilgisayar korsanlar da bu

mek lazm. Yine de Biohacking ad verilen bu alanda

neler olup bittiine daha yakndan bakmak isterseniz

para birimini elinde bulunduranlara zel ilgi gsteri-

dangerousthings.com adresine gz atabilirsiniz.

yor ve almak iin ellerinden geleni yapyor.

17

Tekno - Yaam

Elif Zehra Arslan

Dnyann
En Kk
Boyutlu
izim
Kalemi: LIX
Dijital ortamda hazrlad
modelleri 3 boyutlu yazclar ile
basmak yerine, 3 boyutlu olarak
izmeyi tercih edenler iin
tasarlanan dnyann en kk
3D izim kalemi: LIX. Kk olmas,
hafiflii, sessizlii ve konforlu
kullanm ile kullanclarna havaya
yazma ve izim yapma frsat
sunan LIX, hayalinizdeki izimleri
geree dntryor. Gelimi
teknoloji ve k tasarm bir araya
getiren LIX tasarmc, mimar
ve stilistlerin yan sra 3D baskya
ilgisi olan tm kullanclar iin
tasarlanm harika bir rn. LIXi
kullanma hazr hale getirmek iin
ise g kablosunu balamak ve
bir dakikadan az bir sre gerekli
scakla gelmesini beklemek
yeterli. Renkli plastii hzla
eritip soutarak dilediiniz gibi
ekillendirmenize imkn salayan
3D izim kalemi, siyah ve beyaz
olarak iki renkte retilmi.
http://www.lixpen.com/

18

Doruk

Doruk

uyuyo

Sproutling
ile Bebeinizi
Uyurken
Tanyn
Kaliforniya merkezli teknoloji
firmas Sproutling, ebeveynlerin
yardmcs olacak ve bebeklerinin
daha salkl ve huzurlu bir
yaam srmesi iin onlara yol
gsterecek akll bebek izleme
cihaz Sproutlingi gelitirdi.
Bebeinizin uyku alkanlklarn
izleyerek, akll telefonunuza
yklediiniz uygulama ile
sizi bilgilendiren Sproutling,
bebeinizin ayak bileine
uygun olarak tasarlanm
giyilebilir bir bant.

Akll sensr donanm olan bant

hem bebein kalp ritmini ve
vcut scakln lyor hem de
hareketi ve konumu hakknda
gerektiinde size bir uyar
gnderiyor. Yumuak yaps ve
hava geirmesi sayesinde
bebeinizin hassas teninde
rahatlkla kullanabileceiniz cihaz
tbbi adan kullanma uygun.
Su geirmez silikonlu yaps ile
kullanclarna ykama kolayl da
sunuyor. Sproutling yannda bir
de bebein bulunduu ortamn
scakln, nem orann ve
ses seviyesini len akll arj cihaz
ile sata sunuluyor. Sproutling ile
bebeinizden uzakta olsanz bile
gznz arkada kalmayacak.
http://www.sproutling.com/

Bilim ve Teknik Aralk 2014

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Bileinizi
Yormayan
Mouse:
FlyingFingers
Mouse kullanmn daha salkl
ve konforlu bir hale getirmek
iin gelitirilen FlyingFingers,
Trkiyenin ilk giyilebilir teknoloji
rnlerinden biri olarak kullanclara
sunuluyor. Eldivene benzeyen
bir tasarm olan giyilebilir mouse,
ilk olarak el bileinde sinir
skmas gibi rahatszlklar ortadan
kaldrma dncesi ile gelitirildi.
Bilgisayar ve akll televizyonu
20 metreye kadar uzaklktan
kontrol edebilen FlyingFingers
bilgisayar oyunlarn daha keyifli
bir hale getirmesinin yan sra
kullancsna ayn anda baka ileri
yapabilme imkn da salyor.
Bileinizi yukar aa ve
saa sola hareket ettirerek
kontrol edebileceiniz cihazn
zerinde sol click, sa click,
scroll up, scroll down ve
geri tuu olmak zere
be buton var. USB kablo ile
arj edilen rn 8 saate kadar
kullanlabiliyor ve silikon
yaps ile esnek bir ekilde
ele uyum salyor.
http://www.flyingfingers.co/Default.aspx?lang=en

Akll Valiz
nternet balantl seyahat rnleri
gelitiren New York merkezli
teknoloji firmas Bluesmart,
dnyann ilk akll valizini gelitirdi.
Akll telefonunuza ykleyeceiniz
bir uygulama ile kontrol
edebileceiniz akll valizi uzaktan
kilitleyebileceiniz gibi, onunla
olan balantnz gvendiiniz
kiilerle paylamanz da mmkn.

Sahibinden uzaklat zaman

otomatik olarak kendini
kilitleyen akll valiz ile arlkla
ilgili endieler de son buluyor.
indeki dijital terazi ile valizinizin
ka kilo olduunu uygulama
zerinden takip edebilirsiniz.
Seyahat esnasnda yannzda
bulunan cihazlarnz
arj edebilmenizi salayan
sper gl dahili bir bataryas
olan Bluesmartn, akll
telefonunuzu alt kez arj edecek
kapasitesi var. Valizinizi bir
yerde unutmanz durumunda
ise zerindeki yaknlk sensr
sayesinde telefonunuz
aracl ile sizi uyaryor.
http://bluesmart.myshopify.com/

19

Tekno - Yaam

Elif Zehra Arslan

Chairless Chair
Sandalyeniz
Artk Hep
Yannzda

Sonrasnda ise her tabanlk iin

arzu edilen scaklk seviyesi
ayarlanyor. Scaklk seviyesi
ayarlanan seviyenin altna
dtnde ise, Digitsoleun
dahili termostat scakl nceden
belirlenen seviyeye tekrar
karyor. Digitsole uygulamas ile
gn iinde attnz adm says,
yrdnz mesafe ve yaktnz
kalori verilerine ulamanz da
mmkn. Tek seferlik arj ile
8 saat boyunca kullanlabilen
Digitsoleun bataryasn arj etmek
iin ise USB kablosunu tabanln
arkasna takmanz yeterli.

malat endstrisinde salk

sorunlarnn zmne ynelik
robotik aratrmalar yapan
svire merkezli irket Noonee,
giyilebilir teknoloji rn
ChairlessChair gelitirdi. Chairless
Chair bacaklara giyilebilen, hafif,
enerji tasarruflu mekatronik bir
cihaz. Etkinletirilmedii srece
kullanclarna kolaylkla yrme
ve koma imkn salayan
cihaz hafif, tanabilir, inip
kalkan bir oturma dzenei ile
kullanclarnn istedikleri konumda
oturmas iin bir dayanak grevi
gryor. Bylece bacak ve kaslar
zerindeki stresi hafifletiyor.
Kullancs hareket halinde iken
de rahata tanabilen Chairless
Chair, uzun sre ayakta alan
iilerin kas rahatszlklarn
azaltmak iin gelitirilmi bir
cihaz. Nooneenin imdiki hedefi
ise bu teknolojiyi rehabilitasyon
ve fizyoterapi alannda
kullanlabilir hale getirmek.

http://www.digitsole.com/

http://www.noonee.ch/

Digitsole ile
K Scak
Karlayn
Fransz giriimciler tarafndan
gelitirilen Digitsole etkileimli,
su geirmez ve stmal yaps
ile akll telefonunuz zerinden
Bluetooth balants ile kontrol
edebileceiniz akll bir taban
keesi. Kullanclarnn ayak sal
ve konforu iin tasarlanan rn,
Android ve OS iletim sistemiyle
alan cihaznza yklenen
Digitsole uygulamas ile kontrol
ediliyor. Kullanm iin ilk admda
ayakkab tabannn uygulama
ile balants kuruluyor ve
stma fonksiyonu etkinletiriliyor.

20

Bilim ve Teknik Aralk 2014

teknoyasam@tubitak.gov.tr

Ekransz
Akll Gzlk
in Teknolojisi
ile Geliyor
inin en gelimi teknoloji
firmalarndan biri olan
Baidu, ekransz akll gzlk
BaiduEye gelitirdi.

Bir gzlkten farkl olarak ekran

veya herhangi bir optik gstergesi
olmayan cihaz, ba saran bir kulaklk
grnmnde ve sol tarafnda
bir kulaklk sa tarafnda da
bir kamera var. Baidu firmasnn
uluslararas ilikiler uzman
KaiserKuo, gzlkte bir ekran
olmamasnn sebebini ise ekrann
gr asn daraltmasna ve
gz abuk yormasna balyor.
Bununla birlikte cihaz akll telefon
veya tablet gibi geni ekran zellii
tayan bir cihaza balayarak
kullanmak da mmkn. BaiduEye,
grnty analiz etme, belirli
bir cisim veya gr alan hakknda
bilgi verme, bitkileri tanmlama ve
e-ticaret sitelerinde rn bulma
zelliine sahip. Cihazn gr
alannda bulunan bir cismi parmakla
daire iine alarak veya objeye
doru yaknlap el hareketleri ile
kontrol edilebilen akll gzlk,
sesli komutlarla da kullanlabiliyor
ve kullancya cisim hakknda
kulaklktan bilgi aktaryor.
http://www.itpro.co.uk/mobile/23026/
baidu-eye-is-google-glass-without-the-screen
21

Dr. M. Cihat Ayar

><

TBTAK

Bilim ve Toplum Proje arlar

larn gelitirecek, aratrma ve sorgulama isteklerini destekleyecek ve etkin renmeyi gerekletirecek etkinliklerin yaplmas bekleniyor. Son bavuru tarihi 26
Aralk 2014.

TBTAK, Bilim ve Toplum Projeleri

Destekleme Program kapsamnda 4004
Doa Eitimi ve Bilim Okullar, 4005 Bilim ve
Toplum Yeniliki Eitim Uygulamalar,
4006 TBTAK Bilim Fuarlar Destekleme
Program ve 4007 Bilim enlii Destekleme
Program iin bavurular balad.
4004 Doa Eitimi ve Bilim Okullar
kapsamnda her yl olduu gibi bu ylda
yzlerce bavurunun yaplaca dnlyor. Doa Eitimi ve Bilim Okullar destek program ile yediden yetmie toplumun her kesiminden vatandalarn bilim
ile bulumas, evremizdeki olay ve olgular bilimsel bak asyla anlamas, problemlere zm retmesi, bireylerin yaratclk ve zgvenlerini gelitirmesi amalanyor. Program kapsamnda destek alacak projelerde bireylerin merak duygu22

4005 Bilim ve Toplum Yeniliki Eitim

Uygulamalar destek program daha ok
retmen ve akademisyenlere farkl, yeniliki yaklamlar ve yntemler ile eitim
verilmesini amalyor. Bylece toplumumuza yn veren, model olan retmenlerimizin ve akademisyenlerimizin mesleki anlamda yetitirilmesi bu proje kapsamnda desteklenmi oluyor. Son bavuru
tarihi 26 Aralk 2014.
4006 TBTAK Bilim Fuarlar Destekleme Program TBTAK ve Milli Eitim Bakanl arasnda imzalanan Eitimde birlii Protokol kapsamnda bilim kltrn tabana yaymay amalyor.
2014-2015 eitim-retim yl iin 2000
okulun desteklenmesi planlanyor. Bavuru yapacak okullardan en az 25 proje ile
okulda bilim fuar yapmas isteniyor. Fakat 5. ve 6. blgedeki okullarn en az 15
proje ile bavurmas isteniyor. 5-12. snf

rencilerine ynelik bu program iin son

bavuru tarihi 30 Ocak 2015.
4007 Bilim enlii Destekleme Program ilk kez bavuruya alyor. Bu program
kapsamnda zellikle belediyeler ve dier
kamu kurum ve kurulularnn bavuru
yapmas bekleniyor. Programn ana amac geni toplum kesimleri ile bilimin bulumasn, bilim-teknoloji-toplum-evre etkileiminin alanmasn ve bilimin gnlk
yaantmzdaki yerinin anlalmasn salamak. Bu kapsamda dzenlenecek organizasyonlarda bireylerin bilime kar farkndalk ve olumlu tutum gelitirmesi hedefleniyor. Son bavuru tarihi 26 Aralk 2014.

Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Aralk 2014

AB Horizon 2020 ereve Program

Ar-Ge ve Yenilikte Horizon 2020 ile Yeni Ufuklara!

Avrupay bilim ve teknolojide bulunduu
yere getiren ereve Programlarnn en yenisi
olan Horizon 2020 Programna Trkiyeden
katlm salanmas amacyla gelitirilen
TBTAK destekleri devam ediyor.

vrupa Birlii ereve Programlar

(AB P) Avrupann bilim, teknoloji politika ve uygulamalarnn uyumlatrlmas amacyla oluturulmu, dnyann
en yksek bteli sivil bir aratrma program. AB P, Avrupann aratrma ve teknoloji gelitirme kapasitesini glendirmek, niversite sanayi ibirliini tevik etmek, AB ye lkeleri, AB aday lkeleri ve
ABnin ibirlii yapt dier lkeler ile AB
politikalarna ilikin farkl alanlarda ibirliini gelitirmeyi amalyor. Program,
uluslararas ortaklklar yolu ile gelecein
teknolojilerine yn vermeyi hedefliyor.
ereve Programlar, geni kapsaml bir bilimsel ereve iinde aratrma ve
teknoloji gelitirme faaliyetlerini desteklemek iin kurulan zel bir fonlama sistemi ile hayata geiriliyor. 2007-2013 yllarn kapsayan srete AB 7. ereve Progra-

m yrtld. Avrupa Birliinin yeni dnem Aratrma ve Yenilik ereve Program olan Horizon 2020 ise 2014-2020 yllar arasnda Avrupa Komisyonu tarafndan yrtlecek.
Trkiyeden katlacak akademisyen,
aratrmac, sanayi ve KOB alanlarnn Horizon 2020 Programndan Avrupa Birlii ye lke vatandalar ile eit koullarda yararlanmasn salayan anlama,
4 Haziran 2014te Trkiye ve Avrupa Komisyonu tarafndan imzalanmt. Horizon 2020 Programna katlanlar, 19. ve 20.
yzyllarn en nemli bilim insanlarn ve
mucitlerini yetitirmi Avrupann aratrma ve gelitirme geleneklerinden yararlanarak, dnyann en nemli niversiteleri,
aratrma ve endstri merkezleri ile ortaklaa alma imkn bulabilecek.
TBTAK Uluslararas birlii Daire Bakanl Horizon 2020 Ulusal Koordinasyon Ofisi, rekabetin st seviyede olduu ve dnyann en iyileri ile birlikte yola klan Horizon 2020 Programnn her
aamasnda aratrmaclarn yannda ol-

maya hazr. Bu balamda, Trkiye Aratrma Alan aktrlerinin Horizon 2020

Programndan en st seviyede yararlanmasn ve Trkiyenin AB Ar-Ge programlarnda isminin en baarllarla anlmasn salamak iin konsorsiyumlara
katlm amacyla seyahat, koordinatr olabilme gibi desteklerin yan sra yeni tevik
ve dl programlar da gelitirildi.
Horizon 2020 Ulusal Koordinasyon
Ofisinin, ar balklarnn yaymland
gnden Program bitimine kadar tm srete ortak bulma, konsorsiyum kurma,
koordinatr olabilme gibi nemli konularda ve projeler ile ilgili her trl sorunda katlmclara yardmc olaca belirtiliyor. TBTAKn Trk bilim ve teknoloji evrelerinin ereve Programlara katlmn zendirmek amacyla tasarlad seyahat, organizasyon, proje yazma ve yazdrma, n deerlendirme hizmeti destekleri kapsamnda yrrle giren yeni destek ve tevik mekanizmalar hakknda daha fazla bilgiye http://www.h2020.org.tr/
adresinden ulaabilirsiniz.
23

Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

El Titreten Gene
Sust!
Dnya nfusunun yaklak %1inin elleri titriyor. Avrupa Birlii lkelerinde
14 milyon kii, ABDde 10 milyon kii, lkemizde ise 1,5-2 milyon kii bu dertten muzdarip.
Hepsinin ortak zellii esansiyel tremor yani el titremesi hastal.

lleri titreyen biriyle karlatmzda aklmza ilk gelen hastalk genellikle Parkinson
hastaldr. Pek ok nl isimde bu hastaln grlmesi bu tahminin nemli nedenlerinden
biri olabilir. Oysa insanlarda en sk grlen hareket
bozukluu zellikle bir i yaparken ellerin titremesi
yani esansiyel tremor. Parkinson hastal ise hareket bozukluklar listesinde ikinci srada. Tm dnyada yaklak 7 milyon Parkinson hastas var. Nrodejeneratif olarak adlandrlan bu tr hastalklarla ilgili aratrmalar sryor. Bu almalardan biri de Bilkent niversitesi, Washington niversitesi, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesi ve Ankara
24

niversitesi Tp Fakltesi aratrmaclarndan oluan bir ekip tarafndan yapld. Proceedings of the
National Academy of Sciences dergisinde yaymlanan almada aratrma ekibi Parkinson ve esansiyel tremor hastalklarndan sorumlu geni buldu.
Uluslararas ibirliiyle gerekletirilen bu projenin belki de en nemli paras, kkenlerinin 400 yl
ncesine gittii bilinen ve Orta Anadoluda yaayan
bir aileydi. Bilim insanlarnn bulmaya alt cevap bu ailedeydi.Aratrmaclar yaklak 5 yl sren
projenin sonucunda mitokondrilerde grev yapan
bir serin proteaz olanHTRA2geninin her iki hastaln da ortak nedeni olduunu gsterdi.

>>>
Genom Projesinin At Kaplar
Proje srecini ve elde edilen bu nemli sonu
ile ilgili merak ettiklerimizi proje ekibinden Bilkent niversitesi Fen Fakltesi Dekan ve Molekler Biyoloji ve Genetik Blm retim yelerinden Prof. Dr. Tayfun zelike ve Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinden Do. Dr. Aye Begm Tekinaya sorduk. Prof. Dr. Tayfun zelik ilk
aamas 11 yl nce biten genom projesinin salk
sektr asndan nemli iki kap atn belirterek balyor szlerine. Bunlardan biri hastalklarn
sebeplerine ulama ans, bir dieri de sebebi bulunan hastalklar iin tedavi gelitirilebilmesi. Prof.
zelik hlihazrda bilim insanlarnn 2020-2025
ylna kadar -belki de daha nce- insan genom bilgisi sayesinde pek ok hastaln sebebinin bulunaca konusunda hemfikir olduunu vurguluyor.
Ancak tahmin edilecei gibi bu sre hi de kolay
deil. Her eyden nce insan genomunun eitlilii
ve karmakl sreci zorlatryor. zellikle hastalklarla ilgili genlerin bulunmasnda toplum yaps byk nem tayor. rnein akraba evliliklerinin fazla olduu bir ailenin drt, be ya da alt nesil ncesine ulaldnda, zellikle de bu ailelerin
ok sayda ocuu varsa, bu ailenin genom dizilimleri incelenerek hastalklarla ilgili genler ortaya karlabiliyor. Bu yntem ounlukla nadir grlen
hastalklara neden olan genlerin tespitinde kullanlyor. Binlerce kiinin sahip olduu ve toplumu
ok etkileyen eker, hipertansiyon ve nrodejeneratif hastalklarda ise akraba evlilii yaklamnn
kullanld ve baarl olan alma ok az. Prof.
zelik ve Do. Tekinay projelerinde bu yaklam
kullandklarn belirtiyor. Dier yandan Prof. zelik hastala neden olan geni tespit etmek iin on
binlerce ya da binlerce aileyi incelemeye gerek olmadn, onun yerine 100 aileyi derinlemesine incelemenin kendilerini sonuca gtren asl etkenlerden biri olduunu dnyor. Tabii bunu, daha
nce baka aratrmaclar tarafndan yz binlerce,
on binlerce ailenin incelendii ancak herhangi bir
sonuca ulalamayan almalardaki dezavantajlar
ve sorunlar bilerek sylyor. Her ailenin yksnn kendisine zg olduunu syleyen Prof. zelik zellikle kompleks hastalklara neden olan genleri aratrrken, kendi projelerinde olduu gibi,
byk bir ailenin gemi nesillerinin, rnein alt neslinin derinlemesine incelenmesinin daha verimli ve doru sonulara ulalmasn saladn
dnyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Suluya Nasl Ulald?

Do. Tekinay esansiyel tremor hastalnn toplumda en yaygn grlen motor hastalklardan biri olduunu sylyor. Nrodejeneratif bir hastalk
olan esansyiel tremorun iddeti yalandka artyor.
Baz kiilerde yalannca ortaya karken bazlarnda
ocuklukta ya da genlikte de grlebiliyor. Kiinin
gnlk hayatn son derece zorlatran bu hastaln
tedavisi iin bir ka ila olsa da Do. Dr. Aye Tekinay bu ilalarn nemli yan etkileri olduunu belirtiyor. Bir dier tedavi seenei de cerrahi yntemler,
ancak onlar da kesin sonu vermiyor ve zellikle yallarda pek fazla uygulanamyor. Do. Dr. Aye Tekinay gen terapisinin ve gelitirilebilecek kk molekllerin tedavi amacyla kullanlabileceini sylyor.

Ancak gen terapisinin henz dnyada bir uygulamas olmadn da szlerine ekliyor. Yani bu yntem
henz emekleme aamasnda. Kaltsal hastalklarn
tedavisinde akla gelen dier yntem ise kk molekllerin gelitirilmesi, bu da ila irketlerinin alma
alan. Yani kaltsal hastalklarn molekler mekanizmasnn ortaya karlmasyla atlan temelin zerine,
ila sektrndeki aratrmalarn oturtulmas gerekiyor. Bu alma molekler mekanizmann ortaya karlmas ve dolaysyla ila gelitirilmesi iin atlmas gereken ilk admlardan biri.

25

El Titreten Gene Sust!

Psikolojik Travma ve
Genlerin birlii
Esansiyel tremor ok erken yalarda ok kt etki
gstermedii iin olsa gerek Parkinson kadar bilinmiyor. Birden fazla genin etkisiyle ortaya ktndan
yani kompleks hastalklar snfnda yer aldndan,
bu hastalkla ilgili aratrma says da hayli az. Daha
nce yaplan aratrmalarda esansiyel tremor ile ilgili
bir gen bulunmu. Ancak her esansiyel tremor hastasnda bu gen yok. Yani asl sulu bu gen deil. Prof.
Tayfun zelik ve Do. Dr. Aye Tekinayn yer ald projenin sonucunda ite asl sulu bulundu. lkemizde akraba evliliklerinin, ayn yreden kiilerin
evliliklerinin sk grld bilinen bir kltrel olgu.
Bu olgu, bir anlamda bu projeye nemli bir katkda
bulunmu. Projede incelenen aile, Hacettepe niversitesi Tp Fakltesinin son 30 yllk arivi incelenerek
belirlenmi. Balangtaki binlerce kiilik liste incelemesi sonunda say 100e inmi. Bu epidemiyolojik
n almann ardndan seilen, 400 senelik bir tarihe ve esansiyel tremor hastalna sahip ailenin incelen bireylerinden 25-30unda asl sulu genin varl tespit edilmi. te bu gen sayesinde artk esansiyel tremor ve Parkinson hastalnn molekler temeli aklanabilecek.

Erhan Balk

HTRA2 geninin mutasyonlarnn esansiyel tremor ve Parkinson hastal

ile ilikilendirildii aile aac

26

Prof. zelik ve Do. Dr. Tekinay bir kiinin esansiyel tremor hastalna sahip olmasnn bu kiinin
Parkinson hastas olaca ya da Parkinson hastalnn belirtilerine sahip olaca anlamna gelmediini sylyor ve unu ekliyorlar: Her genin iki kopyas vardr ve biri anneden, biri babadan gelir. Hastala
neden olan gen kiiye rnein sadece anneden ya da
sadece babadan geldiyse bu kiide 40-50 ya civarnda el titremesi balyor, ama o kii Parkinson hastalna hi yakalanmyor. Ancak bir kii hastala neden
olan bu geni hem anneden hem de babadan aldysa
10-20 ya civarnda el titremesi balyor ve o kii maalesef 50-60 yana geldiinde Parkinson ile tanyor.
Tabii aklmza hemen u soru geliyor: Bu hastaln tek nedeni genler mi? evresel faktrlerin hi
etkisi yok mu? Aratrmaclarmz evresel etkenlerin de bu hastalklara bir miktar katks olduunu
belirtiyor ve nrodejeneratif hastalklarda, rnein
beslenme gibi etkenlerin yan sra asl nemli evresel etkenin psikolojik faktrler olduunu szlerine ekliyor. Psikolojik bir travma nrodejeneratif bir
hastaln balangcn ne ekebiliyor ya da ciddiyetini artrabiliyor.

<<<

Esansiyel tremor hastalna neden olan gen says belki yzlerce. Bunlardan ilki bulundu. Do. Dr.
Aye Tekinay TBTAK destekli projesiyle 100 ailedeki, hastalk nedeni olabilecek yeni genleri aratrmaya devam ediyor. Ama bu hastaln molekler haritasn karmak. Prof. Dr. Tayfun zeliki
ve Do. Dr. Aye Tekinay bu baarlarndan dolay
kutluyor, bir sonraki baarlarn renmek iin en
ksa zamanda tekrar grmeyi umut ederek yanlarndan ayrlyoruz.

Prof. Dr. Tayfun zelik

Tayfun zelik Bilkent
niversitesi, Molekler Biyoloji
ve Genetik Blm retim
yesi. Aratrmalarnda
insanlarda hastalklara neden
olan genlerin bulunmasna
odaklanyor. Prader-Willi
sendromu, kaltsal nropati
CMT1A ve farkl lsemi trlerine
neden olan genleri tanmlad.
nsanlarda el ve ayak zerinde
yrme ile sonulanan
ner Tan Sendromuna yol aan
gen buldu. lkemizde adli
tpta DNA incelemelerini
balatt. Avrupa ve ABD Genetik
Topluluklarnn Ynetim
Kurulu yesidir. Uluslararas
Nadir Genetik Hastalklar
Konsorsiyumu ve Avrupa Birlii
Genetik Hastalklar Komisyonu
Bilim Kurulu yesi. 2012
TBTAK Bilim dl sahibi.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Do. Dr. Aye Begm Tekinay

Lisans eitimini Bilkent
niversitesi, Molekler Biyoloji
ve Genetik Blmnde
tamamlayan Aye Tekinay,
doktorasn Rockefeller
niversitesinde yapt.
ABDden HHMI, Avrupa
Birliinden Marie Curie ve
lkemizden TBA-GEBP
olmak zere, gen aratrmaclar
iin verilen en prestijli dllerin
sahibi. Aratrmalar nral doku
rejenerasyonu, nrodejeneratif
hastalklar, hcre d matriks
etkileimleri, kk hcre biyolojisi
ve ila sunum platformlar
zerinde younlayor.

Projede Yer Alan Aratrmaclar

Proje, Bilkent niversitesinden
doktora rencisi Hilal nal Glsner,
doktora sonras aratrmac Onur Emre Onat,
Do. Dr. Aye Begm Tekinay,
Prof. Dr. Tayfun zelik; Hacettepe
niversitesinden Prof. Dr. Haluk Topalolu,
Prof. Dr. Blent Elibol, Prof. Dr. Tlay Kansu;
Ankara niversitesinden
Prof. Dr. Cenk Akbostanc ve Dr. Nazl
Mercan; Mersin niversitesinden Prof. Dr.
Okan Dou; University of Washingtondan
Dr. Sleyman Glsner, Dr. Tom Walsh
ve Prof. Mary-Claire King; Filistin Bethlehem
niversitesinden Dr. Hashem Shahinin
katklar ile gerekleti. TBTAK-113S959
(A.B. Tekinay), TBA (T. zelik),
TBA-GEBP (A.B. Tekinay), TBTAKBDEB 2214/A (H.. Glsner) ve
King lab. fonu (M.C. King) tarafndan
aratrma destei saland.
27

Erdem Aytekin

Gne Sistemi Arkeolou

Hedefine ndi

te Philaenin zorlu ini manevrasnn en nemli 8 aamas:

11 Kasm 21:30 Ayrlma ncesi Rosettann uygun yrngede olup

olmadnn kontrol
12 Kasm 02:00 Son talimatlarn Rosettaya yklenmesi ve uzay aracnn
salkl alp almadnn kontrol edilmesi
03:35 Philaenin son durum kontrolleri
08:03-09:03 Rosettann ayrlma ncesi son manevrasn yapmas ve
uzay aralarnn son yaklama rotasna yerletirilmesi

10 yl nce bir kuyrukluyldz incelemek zere

Dnyadan frlatld. Bilimsel ekipmanlarn dnda,
insanln bitmek bilmeyen merakn da iinde
barndran Philae, sonunda kk hedefine vard.
imdi ise Gne Sisteminin erken dnemlerine ait
izler iin bir kuyrukluyldzn yzeyinde.
Gne Sisteminin oluumu, Dnyadaki suyun
kkeni ve belki de hayatn balangc
konusunda bize ipular verecek.
ni Blgesi Panoramas

28

08:35-09:35 Operasyon Merkezi tarafndan ayrlmann gereklemesiyle

ilgili son karar. Bu noktadan sonra Philae iin geri dn
ans yoktu.
11:03 ni aracnn Rosettadan ayrlarak kuyrukluyldza doru
alalmaya balamas
12:53 Philaenin alal srasnda Rosetta ile kurduu balantnn
baarl olup olmadna dair ilk sinyal: Sondann tm
telemetri verileri bu balant sayesinde Rosetta zerinden
Dnyaya aktarld.
18:03 ni: Baaryla sonulanp sonulanmadn, aracnn
kuyrukluyldzn yzeyine tutunup tutunmadn bu
noktadan sonra renebildik.
Zamanlar TS olarak verilmitir (TS: Trkiye saati ile)

67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldzna inen Philaeyi tayan Rosetta uzay arac, 6,5 milyar kilometrelik yorucu yolculuun ve uzayda geirdii 10 yl akn srenin ardndan hedefine vard.
Kuyrukluyldzn etrafndaki yrngede, Philaenin
inii iin en uygun koullar hazrlad.12 Kasm
2014te Trkiye saatiyle 10:35te Rosettadan ayrlarak hedefine doru alalmaya balayan kondu (yzey ini arac), bir kuyrukluyldz zerine kontroll olarak inen ilk uzay arac oldu. Kuyrukluyldzla
ilk temasn sinyali ise Trkiye saati ile 18:03te alnd.
Avrupa Uzay Ajansndan bilim insanlar Philaenin
ve Rosettann gnderdii verileri heyecanla incelemeye koyuldu.
Philaenin ini manevras son derece hassas ve hata paynn sfra yakn olduu bir dizi eylemden oluuyordu. Bunlar iin belirlenen zaman izelgesinde eylemin baaryla gerekletiine dair sinyalin
Dnyaya ulat an esas alnd. Yani zaman izelgesini okurken, manevrann 28 dakika 20 saniye nce gerekletiini dnmeliyiz. Bu, bizden 510 milyon kilometre uzaklktaki Rosettann sinyallerini
Dnyaya ulatrabilmesi iin gereken sre.

><

Philaenin inii hayli zorlu geti. ni srasnda

konduyu yzeye sabitleyecek olan zpknlar ve iti
sistemi almad. Telemetri verilerine gre, kondu
Trkiye saati ile 17:34, 19:25 ve 19:32de olmak zere yzeyle defa temas etti. Bu Philaenin duraan bir hal alncaya kadar zpladna iaret ediyor.
lk temastan sonra 38 cm/sn hzla 1 saat 50 dakika boyunca, yaklak 1 kilometre kadar srklendi. kinci temastan sonra ise 3 cm/sn hzla srklenmeye devam etti. Philae yzeye gvenle inmi
olmasna ramen, kuyrukluyldza tutunmu deil
(bu, yzey delme ileminin hayli zorlu getii anlamna geliyor), fakat yumuak bir yzeye inmi olabilecei tahmin ediliyor. Konumu itibaryla aydnlanma asndan zayf bir blgede, yani Philaenin
zerine yeterli gne dmyor. Yaklak 1,5
saatlik aydnlanma sresi var. Daha nce inilmesi planlanan blge, 12,4 saatlik kuyrukluyldz gnnde yaklak 7 saatlik aydnlanma sresi salayacakt. Buna ramen kondu, pil voltaj kritik seviyeye dene kadar veri gndermeye devam etti.
Kuyrukluyldzn Gnee daha yakn bir konuma
gelmesiyle gne panellerinin daha iyi aydnlanma
deerlerine ulaaca dnlyor.
Bu olumsuzluklar dnda Philaenin ana g
nitesi, yn hafzas ve bilimsel cihazlar kusursuz olarak alyor. Kuyrukluyldzn kendi etrafnda dn srasnda yaanan balant kesilmeleri dnda iletiim nitesinde de bir problem yok.
Dnya ile veri transferi Rosetta zerinden yaklak
28 Kbps (Kilobit/saniye) hzla gerekleiyor, bunun
2 Kbpssi aralarn telemetri verilerini olutururken
26 Kbps ise bilimsel veriler iin ayrlm. Bu, gnlk kullandmz internet hzna kyasla hayli dk bir hz. Bu hzda yksek znrlkte bir fotorafn ya da bilimsel verilerin iletilmesi zaman
ald iin, bulgularn ulamas ve deerlendirilmesi biraz uzun sryor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Philaenin alalma ve ini annn zaman izelgesi

lk Bulgular:
imdilik Philae yzeyde derin bir uykuda, fakat
uykuya dalmadan nce gnderdii verilerde bilim
insanlar organik molekllerin izlerine rastlad. Bu
molekllerin ne kadar karmak olduu nmzdeki gnlerde yaplacak daha detayl incelemelerle anlalacak. Dier bulgulara gre ise kuyrukluyldzn 10-20 cm derinliinde ve kumtana benzer yzeyinin altnda donmu halde su olabilecei dnlyor.

67P/Churyumov-Gerasimenko Kuyrukluyldz ve
uzay aralarnn gncel konumlarna
u balantdan eriebilirsiniz:
http://theskylive.com/67p-tracker
Kaynaklar
http://rosetta.jpl.nasa.gov/
http://blogs.esa.int/rosetta/
http://blogs.esa.int/rosetta/2014/11/13/rosetta-operations-update/
http://blogs.esa.int/rosetta/2014/11/13/philae-the-happy-lander/
http://blogs.esa.int/rosetta/2014/11/07/rosetta-and-philae-landing-timeline/
http://blogs.esa.int/rosetta/2014/11/04/hello-agilkia/
http://blogs.esa.int/rosetta/2014/11/07/landing-operations-the-most-critical-moments-you-should-watch-for/
29

Dr. zlem Ak kinci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

30

r
a
h
a
b
n
o
S inin
r
e
l
k

n
s
e
a
y
R im
K

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Sonbaharn en gzel yan muhteem renkleri

olsa gerek. Yapraklardaki krmznn, morun, turuncunun
ve sarnn karmndan ortaya kan essiz grnt aslnda
aalarda yazdan ka doru mevsim deiimine bal olarak
gerekleen kimyasal tepkimelerin bir sonucu.

KLOROFL

KAROTENODLER ve FLAVONODLER

Klorofil A
Profilin

Flavonol
Genel yap

Flavon
Genel yap

Antisiyaninler
Genel yap
Lutein
Kartenoid

izim: Erhan Balk

Likopen
Karotenoid
Beta_Karoten
Karotenoid
ANTOSYANNLER

lkbaharda ve sonbaharda yapraklar

aacn bymesi iin gerekli olan besinlerin ounun retildii bir fabrika
gibi grev yapar. Bu besin retme sreci
yapraklardaki klorofil ieren pek ok hcrede gerekleir. Su ve besinler kklerden
dallar araclyla yapraklara ular. Fotosentez ile ortaya kan eker (karbonhidrat) yapraklardan aacn dier blmlerine iletilir. Sonbaharda gnlerin ksalmas
ve gecelerin soumasyla beraber aalar-

da da deiim balar. Klorofil seviyesinin

dmesi ve fotosentezin azalmasyla bitkinin ihtiya duyduu enerji karlanamaz,
bitki lmeye, yapraklar da dklmeye
balar. Bu sre olgunlama yani yalanma olarak da bilinir. Mevsime bal olarak aalarn yaprak dkmesi, aslnda kn kkler donmu topraktan su alamad
iin, aacn kurumamas iin bir nlemdir. nk aalar yapraklardan terleme
yoluyla nemli miktarda su kaybeder.
31

Klorofil
Yaprak dklmesi birka bitki hormonunun
dhil olduu hayli karmak bir sretir. Yaprak sapnn dala bal olduu ve kk bir grup
hcrenin yer ald blm kurumaya balar. Buradaki hcreler ve dal arasnda mantar benzeri
hcrelerden bir tabaka oluur ve bitkinin iletiim
borularnn ilevi (ksilem ve floem) yapkan bir
madde tarafndan engellenir, yapraklar susuz kalr. Bu aamadan nce yaprak hcrelerinin ierii
paralanmaya balar ve znebilir rnler aa
tarafndan geri emilir.
Sonbaharda, gn nn sresindeki ve
scaklktaki deiimler nedeniyle yapraklar besin
retme ilemini durdurur, klorofil paralanr, yeil renk kaybolur ve yapraklar farkl renklere brnr. Sonuta karmza kan krmzms, morumsu
ya da turuncu yapraklar bize sonbahar mevsiminin
en gzel renklerini sunar. Baz aalarn yapraklarnn rengi sadece sarya dner, bazlarnn rnein
meeninki de ounlukla kahverengiye. Tm renkler yapraklardaki deien miktarlardaki klorofil kalntlarnn ve dier pigmentlerin karmnn sonucudur. Eer yaprak hu ve ceviz aalarnda olduu
gibi karoten ieriyorsa klorofil azaldka yeil renk
parlak sarya dnr.
32

Klorofil yapraa yeil rengini veren pigmenttir.

Klorofil gne ndan krmz ve mavi emer.
Yapraklardan yansyan mavi ve krmz k az olduu iin de yeil grnr. Klorofil byk bir molekldr (C55H70MgN4O6). Bitki hcrelerindeki kloroplastlarn zarna bal olan klorofil sulu ortamda znmez. Kloroplastlar bitkide fotosentezin gerekletii yani k enerjisinin kimyasal enerjiye dnt blmdr. Kloroplastlarda klorofil tarafndan
emilen k, bitkilerin karbondioksiti ve suyu oksijene ve karbonhidratlara evirmesi iin gerekli enerjiyi
salar. Klorofilin emdii k, karbonhidratlarda (eker ve niasta) depolanan kimyasal enerjiye dnr.
Bu kimyasal enerji de bitkilerin byyp ieklenmesi ve tohum remesini salayan biyokimyasal tepkimelerin gereklemesi iin kullanlr.
Kararl bir bileik olmayan klorofil parlak gne nda paralanr. Yapraklarda srekli belli bir
miktarda klorofil olmas iin bitkiler srekli klorofil
sentezler. Klorofil sentezi iin gne ve yksek
scaklk gerekir. Bu yzden yaz boyunca aalarn
yapraklarnda klorofil srekli paralanr ve tekrar
retilir. Sonbaharn balamasyla gne azaldndan bitkilerde klorofil sentezi de azalr ve yapraklar yeil rengini kaybetmeye balar.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

<<<

Karotenoidler ve Flavonoidler
Karotenoidler ve flavonoidler kloroplastlarda bulunan byk molekllerdir. Karoten (C40H36) maviyeil ve mavi emer. Karotenden yansyan k sar
grnr. Karoten tarafndan emilen k klorofile iletilir ve fotosentezde enerji kayna olarak kullanlr.
Karoten klorofile gre daha kararl bir bileiktir. Klorofil tamamen yok olsa bile karoten yapraklarda bulunmaya devam eder. Yaz yazlarnda yksek miktarda bulunan klorofil, bu pigmentlerin renklerini maskeler. Sonbaharda klorofil paralanp azaldnda karotenoidlerin ve flavonoidlerin rengi daha ok farkedilir. Her iki bileik de sar renkli grnme katkda
bulunurken karotenoidler ayn zamanda turuncu ve
krmz renk oluumuna da katkda bulunur. Bu bileikler sonbahar sresince klorofille beraber paralanr, fakat paralanma hzlar klorofilinkinden hayli
yavatr. Bu yzden renkleri daha belirgindir. Karotenoid havuca rengini veren beta karoten, yumurta
sarsna rengini veren lutein ve domatese rengini veren likopen ierir.

Antosiyaninler
Antosiyanin mavi, mavi-yeil ve yeil emer.
Klorofilin ve karotenin aksine antosiyanin hcre
zarna bal deildir. Hcre zsuyunda znme
zellii vardr ve ortamn pHsna bal olarak krmz, mor ve mavi grnebilir. Flavonoid snfna ait
olan bu molekller fenilpropanoid yola araclyla sentezlenir.

Antosiyaninler yksek bitkilerin yaprak, sap,

kk ve meyveleri de dhil olmak zere btn dokularnda bulunur. Yapraklarda antosiyanin sadece
mantarms tabaka nedeniyle bitki zsuyu yapraklara ulaamadnda aa kar. Yaprakta bir sre
daha karbonhidrat retimi srer. Yaprakta kalan
karbonhidrat souk hava koullarnda antosiyanine
dnr. Bu da sararan yapraklarn krmzya dnmesine neden olur. Kzl akaaa ya da kzlmee gibi aalarda parlak krmz ve mor renkler ok miktarda antosiyanin retilmesinin sonucudur. Antosiyaninler hem bazik hem asidik zellie sahiptir. Antosiyanin pigmenti ayn zamanda olgun krmz elmaya ve olgun mor zme renklerini verir. Antosiyanin pigmenti hcre zsuyunda ekerler ve belirli proteinler arasnda gerekleem bir tepkime sonucunda
oluur. Bu tepkimenin gereklemesi iin zsuyunda eker younluunun hayli yksek olmas gerekir.
Tepkime iin ayn zamanda a da ihtiya duyulur.
Bu yzden elmalarn a bakan blmleri krmz
iken, glgede kalan ksmlar yeil olur.
Sonbahar renkleri grsel bir len olmann tesinde, pigmentlerin aslnda aac korumak iin gsterdikleri bir abann sonucu. Yaprak renk deitiriyor,
dklyor, bylece aacn sal ve canll korunuyor. Salkl aalar da salkl ekosistemlerin srdrlebilmesi iin en nemli temeli oluturuyor.

http://www.sciencedump.com/
content/chemistry-autumn-colors
33

Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Engel Tanmayan Robotik Kyafet Teknolojisi

nsanlara Sper Gler Kazandryor
Bilim kurgu filmlerde ya da romanlarda karmza kan ve sper gleri olan kahramanlar
Dnyay kurtarrken pek de yalnz saylmazlar. Bilim kurgu karakterlerini sper kahraman yapan ey
aslnda zerlerine giydikleri ve onlara sper gler kazandran zel kyafetler.
te filmlerde grdmz ve insanlara sper gler veren bu robotik kyafetlerin benzerlerini
artk gerek hayatta da grebileceiz. Ama tabii ki Dnyay kurtarmak deil, en azndan imdilik!
Belki yine uamayacaz ama iilerin yzlerce kilo arlndaki malzemeleri
kolayca kaldrdna ya da felli insanlarn ayaa kalkp yryebildiine ahit olacaz.

>>>

iyen kiinin fiziksel dayanklln artran, ok ar

eyleri kaldrmasn salayabilen, dardan gelebilecek darbelere kar ok daha korunakl
olan ve engelli kullancya rahat hareket etme imkn veren robotik kyafetleri grmek iin artk sinemaya gitmemize gerek yok. ok yakn
zamanda bu tr kyafetleri ok eitli amalar iin kullanan insanlar
gerek hayatta da sk sk karmza
kacak. Kimisi hayatnda ilk defa

Bilim ve Teknik Aralk 2014

adm atmann hatta dans etmenin,

bazlar yeniden yryebilmenin
hatta Dnya Kupas al manda
balama vuruunu yapmann mutluluunu, ar ilerde alan iiler
kaldrabilecekleri arln onlarca
kat daha fazla yk hi zorlanmadan kaldrabilmenin rahatln yaayacak. Teknoloji tutkunu birok
insan da bylesine zel bir kyafeti
giyerek sanal dnyay gerekten yaayarak hissedebilmenin heyecann tadacak.

35

Giyilebilir Robotlar

Robotik G Kyafetleri:
Robotik Ortezler ve Diskeletler
Vcudun herhangi bir parasn -kol, bacak, kala, diz kapa, ayak bilei- dardan destekleyen yardmc bir cihaz, eer yksek performansl elektrik
motorlar ve mikroilemciler yardmyla o vcut parasnn hareket etmesini salyorsa, robotik ortez veya robotik diskelet olarak adlandrlr.
Robotik g kyafetleri tasarlanrken ok farkl
kullanm alanar gz nnde bulunduruluyor.
Gnmzde Daewoo, Ekso Bionics, Argo, Rex
Bionics, Eythor Bender ve Skeletonics gibi firmalar
endstriyel ve tbbi kullanmlar iin eitli model ve
zelliklerde robotik g kyafetleri retmeye balad.
Bu firmalarn ou Harvard, MIT ve Duke gibi niversitelerdeki aratrmaclarla ortak almalar yrtyor. zellikle ABD Donanmas ve Savunma Bakanl leri Aratrma Projeleri Ajansnn (DARPA)
bu alandaki projelere yksek bteli destekler verdiini biliyoruz. Gelitirilen baz prototipler piyasalardaki yerlerini ald bile. Askerler iin retilen yumuak robotik kyafetler ve robotik ortezler olarak da
bilinen robotik gce sahip diskelet sistemleri artk
gnmzde ska kullanlyor.
36

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Vcudun herhangi bir parasn

-kol, bacak, kala, diz kapa, ayak bileidardan destekleyen yardmc bir cihaz,
eer yksek performansl elektrik
motorlar ve mikroilemciler yardmyla
o vcut parasnn hareket etmesini salyorsa,
robotik ortez veya robotik diskelet
olarak adlandrlr.

Giyilebilir robotik ortez sistemler zellikle paraplejik (belden aas tamamen fel) ve paraparetik (belden aas ksmi fel) hastalarn hareket
edebilmesi iin rehabilitasyon merkezlerinde kullanlyor. Bu robotik ortezler, hastann hissedemedii uzuvlarn motorlar yardm ile hareket ettirerek hastann adm atmasn salyor. Bylece hastalar ayaa kalkp yryebiliyor, merdiven kp inebiliyor ve fiziksel ihtiyalarnn birounu giderebiliyor yani hayat kaliteleri nemli lde artyor.
Amerikan Gda ve la daresinin (FDA) onayndan geen, piyasada ReWalk ticari ismiyle bilinen
bu rn hastay tekerlekli sandalyeye mahkm olmaktan kurtararak hastann ayakta durmasn ve
yryebilmesini salasa da hasta kendisini ancak koltuk denekleri ile dengede tutabiliyor. Benzer rnler olan Ekso ve Indego sadece rehabilitasyon ve aratrma merkezlerinde kullanlrken
69.500 dolar olanlar ReWalk satn alp evlerine
de gtrebilecek. Elleri ve ayaklar tamamen felli
olan hastalar bu robotik sistemleri maalesef imdilik kullanamyor, ama almalar yle hzl ilerliyor
ki belki de ok yakn gelecekte bu tr cihazlar herkesi mutlu edecek.
37

Giyilebilir Robotlar

2014 Dnya Kupasnn ilk karlamasnda balang vuruunu belden aas tamamen felli olan
29 yandaki Juliano Pintonun giydii robotik diskelet yardmyla yapmas aslnda bu teknolojinin geleceinin ne kadar mitvar olduunu herkese gsterdi. Walk Again projesinde alan 150 aratrmacnn birlikte gelitirdii bu robotik diskelet,
beyin sinyalleriyle kontrol edilebilen ilk ve imdilik tek sistem. Kullancnn bana geirilen zel bir
kaskn iine yerletirilmi alglayclar beyin sinyallerini kyafetin zerine yerletirilmi bilgisayara aktaryor. Sinyallerin kodunu zen mikroilemciler
gerekli komutlar robota iletiyor ve bylece hidrolik
motorlar sayesinde ayaklar hareket etmeye balyor.
(http://www.youtube.com/watch?v=fZrvdODe1QI)

38

verimlilii ve ii sal asndan yararl olabilecek baka bir robotik kyafeti de Daewoo isimli
irket gelitirdi. Dnyann en byk gemilerini ina
eden tersane iileri bu kyafet sayesinde gerekten
ok ar ve geni metal levhalar, borular ve dier
malzemeleri tek bir seferde kolayca kaldrp tayabilecek. Karbon, alminyum alam ve elikten oluan 28 kg arlndaki
robotik kyafet iilerin
hareketlerini takip ediyor ve kendi kendini
destekleyebiliyor, yani
iiler zerlerinde fazladan bir yk hissetmiyor. ilerin kaldrabilecekleri arln yaklak 30 kg daha fazlasn kaldrabilmesini salayan, hl test
aamasndaki bu kyafetin arj sresi 3 saat.
Ancak prototip olarak retilen kyafeti kullanan iilerin zellikle dik ve kaygan zeminlerde zorlandn ve seri hareket edemediini aklayan firma
yetkilileri, ileride bu sorunlarn giderilmesiyle birlikte iilerin 100 kiloya kadar yk kaldrabileceini belirtiyor.

<<<
zellikle ABDnin savunma sanayisinde kullanmak zere bu teknolojiye hayli nem verdiini gryoruz. Gelecein Askerleri ve Savalar projesi kapsamnda Harvard niversitesi ile ortak alacak olan ABD Donanmasnn 2,9
milyon dolar harcayarak gelitirecei, yumuak ve esnek kumatan retilen robotik kyafetleri askerler normal niformalarnn altna giyebilecek. nsan kas sistemi model alnarak tasarlanan
bu kyafeti giyen askerlere dardan bakldnda, robotik bir g kyafeti giydikleri belli olmayacak. Soft
Exosuit olarak adlandrlan bu kyafet gelitirilen dier prototiplerin aksine gayet hafif, yumuak ve esnek
olacak. Kullanclarn zellikle bel, srt, bacak ve ayak
blgelerine fazladan g salayacak olan kyafetlerin
retiminde kullanlan kumalara alglayclar, mikroilemciler ve g kaynaklar yerletirilmi. Sektrde
bu tr kumalara robotik kuma ad veriliyor. Ayrca kuman dokusuna yerletirilen ve fazladan kuvvet ve hareket salayan motorlar da kullancnn bel
ksmna gelecek ekilde kyafette yer alyor. Bu kyafeti giyen askerler normal bir insann kaldramayaca
ykleri tayabilecek. Yani birka sper asker bir araya geldiinde neredeyse bir ordu byklnde askeri gce ve mhimmata sahip olacak.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ABD Ulusal Havaclk Ve Uzay Dairesi NASA da

astronotlarn uzayda kullanabilecei robotik kyafetlerin gelitirilmesi almalarna balad. X-1 ad verilen robotik kyafet, astronotlarn yerekimsiz ortamda hareket eitimlerinde kullanlyor. Ancak
uzayda astronotlara daha kolay hareket imkn veren baka prototiplerin de en ksa zamanda tamamlanaca bildiriliyor.

Her teknoloji harikas rnde olduu gibi robotik g kyafetleri retiminde de almas gereken
baz engeller var elbette. u an iin en nemli olan,
robotik diskeletlerin motorize balant nitelerinin yani g kaynaklarnn yeterince verimli almamas. Ama uzmanlar bunun da aresini eminiz
en ksa zamanda bulacaktr. yle ya da byle, sper glere sahip robotik kyafetler birok insann
hayatn inanlmaz derecede deitirecee benziyor. Kullanc askerden iiye, felli hastadan yalya, itfaiyeciden adrenalin tutkunu bir macerapereste kadar her kim olursa olsun, bu teknolojinin retim hedefi tek bir noktada birleiyor: Faydal olabilmek. Kullancsna mmkn olduu kadar fazladan
g, dayankllk ve hareket imkn salamak. Gelimeleri heyecanla takip etmeye devam edeceiz.
Kaynaklar
http://www.eksobionics.com/ekso
http://www.bbc.com/news/science-environment-27812218
http://www.loadthegame.com/2014/10/07/exoskeleton-skeletonics-ceatec-2014/
http://science.howstuffworks.com/exoskeleton.htm
http://www.newscientist.com/article/mg22329803.900-robotic-suit-gives-shipyard-workers-super-strength.html#.VDUGzKPm530
http://www.theverge.com/2014/9/11/6137511/the-us-military-is-spending-2-9-million-to-develop-a-soft-robot-suit
http://www.fastcoexist.com/3035535/a-wearable-robot-suit-that-will-add-power-to-your-step
http://en.wikipedia.org/wiki/Powered_exoskeleton
http://edition.cnn.com/2013/05/22/tech/innovation/exoskeleton-robot-suit/
http://phys.org/news/2014-06-methods-soft-machines-robots.html#jCp
http://phys.org/news/2014-09-robotic-fabric-wearable-robots.html#jCp
39

Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Robotlar Eiten
Beyin Robo Brain
C

anllarn ilevlerini ve yaam biimlerini taklit

eden, programlanabilen veya renebilen yetenee ve zekya sahip olan robotlar endstriyel retimde, uzayda, tp, eitim, savunma gibi birok sektrde yaygn olarak kullanlyor. Otomobillerimizi
kullanan, imlerimizi bien ve evlerimizi temizleyen
robotlarn kullanm da gittike artyor. Aileden biri
gibi olmalar an meselesi. Evlerimizde, iyerlerimizde ve fabrikalarda bizlere hizmet edebilmeleri iin,
evrelerinde olup bitenleri ve insanlarn nasl ve neye gre davrandn anlamalar ve doru yorumlamalar gerekiyor.

Bugne kadar robotikiler robotlara birtakm bilgileri teker teker retiyorlard: Anahtarlar nasl bulunur, bulak makinas nasl boaltlr ya da iki insan konuurken neden araya girilmez gibi. Ama imdi btn bu bilgilerin hepsini bir arada ieren zel
bir program tek bir paket halinde robotlar eitmek
iin kullanlabilecek.
40

Cornell, Brown, Stanford ve California-Berkeley

niversiteleri gelecekte hizmetimizde olacak robotlarn eitilmesi ve uygun yazlmlarn yklenebilmesi iin ortak bir alma balatt. alma NSF, Deniz
ve Kara Kuvvetleri Aratrma Merkezi, Google, Microsoft ve Qualcomm gibi kurulular ve firmalar tarafndan finanse ediliyor. Projenin amac robotlarn
kullanm iin ok zengin bir evrimii bilgi bankas oluturmak.

Merhaba! Benim adm Robo Brain.

Ben bir robot beyniyim.
Robotlarn eitiminden sorumluyum.
Kavramlar internetten aratrarak
renirim. Farkl dillerde hazrlanm
metinleri, grntleri, videolar
anlar ve yorumlarm.
Sensrlerimle srekli insanlar
izler ve onlarla etkileerek
her gn yeni eyler renirim.
Bu balamda gelitirilen Robo Brain yani Robot Beyin, internetten toplad bilgileri robot
dostu bir formatta saklayarak robotlarn bu bilgilere
kolayca eriebilmesini salayacak. Bylece robotlar
gerektiinde robotik Wikipediaya bavurarak dnyay bizim grdmz gzle grebilecek ve yapmak
istedii ii kolayca yapabilecek, edinmek istedii bilgiyi kolayca renebilecek.
Robot rnein bir fincan grdnde Robo
Braine bavuracak. Buradan fincan denen bu nesnenin sadece adn deil, iine bir sv koyulabileceini ve svnn darya da dklebileceini renecek.
Fincann kulpundan tutulabileceini, ii svyla doluysa az ksm yukarya dnk olarak tanmas gerektiini ya da ii bo ve temiz olduunda mesela bulak makinesinden alp dolaba kaldrmas gerektiini renecek ve uygulayacak.

><
Robotlarn farkl nesneler hakknda insanlarn
kurduu balantlar kurabilmek iin programlanmalar gerekiyor. Robotlarn kontrol edilmesi ve birtakm ileri yapmalarnn salanmas iin algoritmalar yani sonlu matematiksel ilemler kmesi gelitiriliyor. Bunun iin verileri alp ileyen ve sonlandran birtakm programlama ve yazlm yntemleri kullanlyor.
Proje ekibi u sralar yz milyondan fazla nasl
alr, nasl yaplr ynergesinin, milyonlarca kullanm klavuzunun, bir milyar grsel malzemenin ve
120.000 YouTube videosunun Robot Beyine ilenmesiyle megul. Denek robotlar video ve grnt simlasyonlarn kullanarak mikrodalga frn, kahve makinesi gibi birok elektrikli ev aletini kullanmay rendiler, insanlar ve onlarn gnlk hayatta ska kulland eyalar arasnda balantlar kurdular. Projenin web sayfasnda, robotlarn Robot Beyinden imdiye kadar neler rendii ve ilerde daha baka ne
marifetler renecei konularna ayrntl bir ekilde
yer verilmi (http://robobrain.me).

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Tpk renen insanlar gibi Robot Beyinin de retmenleri olacak. Nasl m? Tabii ki geni katlmc kitlesi sayesinde. Proje ekibinin gelitirdii Robo
Brain web sayfas belli bir noktada herkese ak olacak, yani geni kitlelere sunulan robotik Wikipedia uygulamasnda insanlarn fikirleri ve zm nerileri alnacak. Sayfay ziyaret eden insanlar robotik
beynin neler rendiini grerek birtakm eklemeler
veya dzeltmeler yapabilecek. Eer siz de bir katkda
bulunmak isterseniz Robo Brainle robotlarn eitimi
sayfasn ziyaret edebilirsiniz.

Kaynaklar
http://www.news.cornell.edu/stories/2014/08/robo-brain-mines-internet-teach-robots
http://phys.org/news/2014-08-robo-brain-robots-internet.html#jCp
http://robobrain.me/#/
41

Ayrntlar

zlem Ak kinci

Robotlar
Bir zamanlar robotlara
sadece bilim kurgu filmlerinde
ve kitaplarnda rastlardk.
Son zamanlarda ise
robot bilimindeki
ve teknolojideki gelimeler
sayesinde robotlar neredeyse
hayatmza girmek zere.
Henz RoboCopa ya da
Terminatore edeer
olmasalar da hepsinin insanla
yardm etme potansiyeli var.
Ayrntlar kesinin
bu ayki konuu robotlar.

u an kullanmda olan
bir milyondan fazla endstriyel
robotun yarsndan ou
Japonyada.

M 5. yzylda Platonun
yakn arkada Tarantolu
Arhitas buharla hareket ettirilen
bir mekanik ku yapt.
Bu kuun tarihin ilk robotu
olup olmad hl
tartlyor.

! Robot kelimesi ekede zorla

altrlan ii anlamna gelen
robota kelimesinden geliyor. lk
kez 1921de Karel Capek adl
ekoslovak bir yazarn RUR
(Rossums Universal Robots) isimli
tiyatro oyununda kullanlm.
! 1981de Japon Kawasaki
fabrikasnda bir mhendis tamir
etmeye alt robotik kol
tarafndan ezildi. Kaza olduu
belirtilen bu olay, ilk kez bir
robotun bir insann lmne yol
amas olarak tarihe geti.
42

12. yzyl Cizresinde doan

Ebul-z el-Cezer, bal
gnmz Trkesine Marifetli
Mekanik Aletler Kitab olarak
evrilebilecek, El Hiyel olarak
bilinen kitabnda o zamana kadar
ina ettii otomatlardan ve
mekanik aletlerden 100 kadarn
resimledi ve yapln
tasvir etti. El Cezer robotik
biliminin kurucularndan biri
olarak bilinir.

Leonardo da Vinci 1495te

zrhl, insana benzeyen bir
makinenin plann izdi.
Mhendis Mark Rosheim NASA
iin bu izimin ilevsel bir
minyatrn yapt.

! Yava hareket eden ve

glkle yryen Mars robotlar
Spirit ve Opportunity Marsta
3,5 yldan fazla srede
yaklak 17 km yol katetti.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr

! Bristol Robot Teknolojisi

Laboratuvarndan Chris
Melhuish rk elma ve l
sineklerden elektrik retmek iin
bakterileri kullanan robotlar
retti.
! Avustralyal aratrmaclar
E.colinin kamlarnn alma
mekanizmasna benzeyen
mikrorobotlar retmeye alyor.
Hastaya enjekte edilmesi
planlanan bu mikrorobotlar
hastalardan biyopsi iin rnek
alnmasnda kullanlacak.

Srekli hareket halinde

olan robotlarn balangta
sadece 3 ay dayanabilecei
dnlyordu. Oysa
aratrmalar yllarca srd.

! PackBot robotunun reticisi

iRobot firmas evre duyarll
teknolojisine sahip, bir
milyondan fazla Roomba isimli
robotik elektrik sprgesi
satm.

! MITnin medya laboratuvar

robotlar kiiselletirmeye
alyor. rnein RoCo isimli
bilgisayar robotu monitrn
kafa ve omuz hareketlerine
benzer ekilde hareket
ettirebiliyor. Furby benzeri ama
ondan daha gelimi bir
robot olan Leonardo ise renk,
ekil ve hareket alglama
dedektrleri sayesinde
insanlarla etkileime giriyor
ve karsndaki insann
tavrna gre tepki
verebiliyor.

Dnyann ilk insans

robotu Elektro 1939da
Westinghouse firmas
tarafndan retildi. 2,5 metre
uzunluundaki bu yryen
makine konuabiliyordu.
Kelime hazinesinde
700den fazla kelime vard.

! Elektro daha sonra,

1960ta, Sex Kittens Go to College
filminde yer ald.

! R2-D2 isimli robot Star Wars

filmlerinde deimeyen
tek karakterdi. R2-D2 robot
karakteri aktr Kenny Baker
tarafndan canlandrlyordu.

ngiliz bilim insan

ve gdmbilim profesr
Kevin Warwick kendisini bir
siborg (sibernetik ile
organizma kelimelerinden
tretilen bu kelime
yar insan yar makine
anlamna geliyor) haline
getirmek zere 1998 ylnda
koluna radyo frekansl
tanma ipi yerletirdi.
Bylece Warwick kaplar,
yapay kollar ve elektrikli
sandalyeleri uzaktan
kontrol edebiliyor.

! Carnegie Mellon Robot

Enstitsnn kurucusu Hans
Moravec robotlarn 2040 ylndan
itibaren bizlerin yapt her ii
yapabileceini hatta toplumu
bizsiz idare edecebilecek
zelliklere sahip olacaklarn
tahmin ediyor.

! Japonya NEC Sistem

Teknolojilerinin ve
Mie niversitesinin ibirlii ile
yaplan Winebot isimli robot
farkl pek ok arabn,
peynirin ve mezenin ieriini
tanmlyor ve yorum
yapyor.

43

Merak Ettikleriniz

Uan Trblansa Girmesi Tehlikeli Bir Durum mu?

Tuba Sargl

n gvenli seyahat yntemi

olsa da uak yolculuklar
birok insan iin endie
verici olabiliyor. Bu yolcular
iin uan trblansa
girmesi en korku veren
durumlarn banda geliyor.
Trblans en basit ekliyle
dzensiz hava hareketi olarak
tanmlanabilir. Gneten gelen
enerjideki deiimler nedeniyle
atmosfer basncnda ortaya
kan farkllklar, farkl hzlarda
hareket eden hava ktlelerinin
arpmas, havann bir da
ktlesi evresindeki hareketi,
frtnalar, jet akmlar gibi
farkl nedenlerle oluabilir.
Trblans suyun iinde oluan
girdaplara benzetilebilir.
Normal bir doa olay olmas
ve sk sk grlmesine ramen
baz durumlarda tehlikeli
olabilir. nk trblans ak
ve bulutsuz havalarda da
ortaya kabilir, ounlukla
tahmin edilmesi ve uaklarn
radarlar tarafndan tespit
edilmesi mmkn deildir.

44

Genellikle yksek irtifalarda

grlr. Bu nedenle uaklar
beklenmedik ekilde
trblansa girebilir ve bu
durum emniyet kemerlerinin
takl olmad durumlarda
yolcularn yaralanmasna
neden olabilir.
Uan trblanstan nasl
etkilendii trblansn
younluuna, uan
byklne ve irtifasna
gre deiir. Trblans
uan hznda ve irtifasnda
ani deiikliklere neden
olabilir. Yzlerce kilometre
hzla hareket eden bir uan
hzndaki ve irtifasndaki
kk bir deiim ciddi
sarsntlara neden olabilir.
Gnmzde kullanlan
modern uaklarn trblans
nedeniyle dme ihtimali
ok dk. Ancak zellikle
emniyet kemerlerinin takl
olmad durumlarda ciddi
yaralanmalara ve nadiren
de olsa lmlere sebep
olan sonular olabiliyor.

Atom Numaras
Demirinkinden
Daha Byk
Olan Elementler
Neden Yldzlarn
inde Oluamaz?
Tuba Sargl

ldzlar enerjilerini
hidrojen ekirdeklerini
nkleer fzyon tepkimeleri
sonucu helyum ekirdeklerine
dntrerek elde eder.
Ancak enerji elde etmek
iin kullandklar hidrojenin
byk ksmn tketen
yldzlarn ekirdekleri
kendi ktleekimleri

nedeniyle ker ve artan

scaklk ve basn,
karbon ve oksijen gibi daha
ar elementlerin olumasna
imkn verir. Ancak bu
sre demir ve nikel
atomlarna kadar devam
eder. Demir ve nikelden
daha ar elementler
yldzlarn ekirdeklerinde
nkleer fzyon tepkimeleri
sonucu oluamaz.
Ktle numaras 60a yakn olan
elementler olan demire ve
nikele kadar bu srete enerji
aa karken daha ar
elementlerin olumas iin
enerjiye ihtiya vardr.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

K Lastikleri
Karl Havalarda
Yola Nasl Tutunur?
Tuba Sargl

lastikleri kn
souk havalarda sr
iin tasarlanm lastiklerdir.
Scaklk yaklak
7Cnin altna dtnde
dier mevsimlerde
kullanlan lastikler sertleir
ve yol tutular azalr.
K lastikleri ise daha
yumuak kauuk
malzemeden retilir.
Bylece dk scaklklarda
bile esnekliklerini korur
ve yolu kavrama yeteneklerini
kaybetmezler. K lastikleri
yaklak -30Cye kadar
bu zelliklerini korur.
Ayrca k lastiklerinin
kar ve buz kapl yola daha
iyi tutunabilmesi iin
yzeylerinde farkl ekillerde
ok sayda oluk bulunur.

nk ekirdek balanma
enerjisi en yksek olan
elementler ktle numaras
60yakn olanlardr ve bu
elementlerin ekirdekleri
ok kararldr.
ekirdek balanma enerjisi
bir atomun ekirdeinin
blnebilmesi iin gerekli
enerjidir. Bir atomun
ekirdeinin ktlesi,
kendisini oluturan
protonlarn ve ntronlarn
toplam ktlesinden daima
daha kktr. Bu ktle
fark, ekirdei oluturan
protonlar ve ntronlar bir
araya geldiinde enerji

olarak yaylr ve ekirdei

bir arada tutan ekirdek
balanma enerjisinin
bir lsdr. ekirdek
balanma enerjisi, proton
ve ntron saysnn toplam
olan ktle numarasndaki
artla belli bir deere kadar
artar. ekirdek balanma
enerjisi en yksek olan
elementler ktle numaras
60yakn olan elementlerdir.
Bu deerden sonra ktle
numaras arttka ekirdek
balanma enerjisi azalr.
Aslnda ekirdek balanma
enerjisi en yksek olan
element nikel-62 izotopudur.

Ancak bu izotop yldzlarn

ekirdeklerinde demir-56
izotopu kadar bol
bulunmad iin, genellikle
yldzlarda nkleer fzyon
tepkimeleri sonucu en
son demir atomlarnn
olutuu bilinir.

Kar zerinde hareket

ederken yazlk lastiklerin
yzeyindeki oluklar
ksa srede karla dolar ve
bu durum lastiin yola
tutunmasn engeller.
Oysa k lastiklerinin
yzeyindeki farkl ekil
ve derinlikteki bu oluklar
aracn arl nedeniyle kara
tutunur. K lastiklerinin
zellikle kenarlarndaki zikzak
eklindeki kk oluklar
aracn arl nedeniyle
hafife eilir ve lastiin
hareketi ile kar srkleyerek
lastiin yere daha
fazla temas etmesini salar.
Ayrca k lastiklerinin
yzeyindeki oluklarn
tasarm ilerine
giren kar kolayca tahliye
edecek ekildedir.

Yldzlarn yaktlar
tkendiinde meydana
gelen nkleer fzyon
tepkimeleri sonucu
aa kan enerji yldzn
kendi ktleekimini
dengeleyemez.
Bunun sonucunda
ktlesi belirli bir
deerin zerinde olan
yldzlarda bir spernova
patlamas meydana
gelir. Atom numaras
demirden daha
byk olan atomlarn
spernova patlamalar
sonucu olutuu
dnlyor.

45

Merak Ettikleriniz
Kendi kendine konumann
nasl bir ilevi olduu hakknda
ise ok fazla bilgimiz yok.
zellikle erken yalarda ska grlen
bir davran olan kendi kendine
konumann, ocuklarda geliimin
bir paras olduu, yeni kavramlar
renmelerini kolaylatrd ve
ocuklara davranlarn ynlendirme
imkn verdiini dnlyor.
rnein bir ocuun ayakkabsnn
backlarn balarken kendi
kendine konumas, bir sonraki
adm hatrlamasn ve
yapt ie odaklanmasn
kolaylatrabilir.

nsanlar Neden
Kendi Kendilerine Konuur?
Tuba Sargl

endi kendine konuma baz

psikolojik hastalklarn iareti
ve sonucu olabilen bir durum.
Ancak psikolojik adan herhangi bir
problemi olmayan salkl insanlar da
sk sk kendi kendilerine konuur.

46

Aslnda ocuklarda genellikle

sesli bir ekilde gerekleen bu sre,
bydke ortadan kalkmyor.
Sadece artk sessiz bir ekilde kendi
kendimize konumaya balyoruz.
Kendi kendine konumann
yetikinlerde problemlerin stesinden
gelme yeteneini gelitirdii ve
bilisel etkinlikler zerinde olumlu
etkileri olduu dnlyor.

rnein yeni bir bilgi renirken

kendi kendine tekrar etmek bilginin
beyinde farkl srelerle kaydedilmesini
salyor. Ayrca karmak ve anlalmas
zor bir cmle okuduumuzda,
sesli bir ekilde tekrar etmek ifadenin
anlalmasn kolaylatryor.
Belki de Franklin P. Jonesun dedii
gibi kendi kendine konumann
en iyi yan, konuacak birini
bulamyorsanz en azndan sizi
dinleyecek birinin olduunu bilmektir.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

Grafen karbon atomlarnn

birbirlerine altgen oluturacak ekilde
(yaplar bal peteine benzetilebilir)
balanmalar sonucu oluur ve
tek atom kalnlnda bir malzemedir.
Ancak ayn kalnlktaki elikten
yaklak 200 kat daha gldr.
Grafit ise grafen katmanlarnn bir
araya gelmesiyle oluur.

Bir malzemenin salaml atomlarnn

birbirlerine ne kadar gl bir
ekilde bal olduuyla ilikilidir.
Kat malzemelerde atomlar birbirlerine
dzenli olarak tekrar eden yaplar
oluturacak ekilde baldr ve
bu yap kristal rg olarak isimlendirilir.
Elmasta boyutlu kristal rgy
oluturan karbon atomlar arasndaki
balar ok kuvvetlidir. Grafitte ise,
iki boyutlu grafen yapsn oluturan
atomlar birbirlerine kuvvetli bir ekilde
bal olmalarna ramen, grafen
katmanlarn birbirine balayan karbon
atomlar arasndaki etkileimler zayftr.
Yani grafitin yapsndaki
karbon atomlar arasnda, farkl iki
etkileim olduu sylenebilir.
Grafitte, iki boyutlu grafen yapsndaki
karbon atomlar arasndaki mesafe
(1,418 x 10-10 metre), grafen
katmanlarn birbirine balayan karbon
atomlar arasndaki mesafeden
(3,347 x 10-10 metre) daha ksadr
Bu durum grafitin fiziksel
zelliklerindeki farklln nedenidir.
Dolaysyla grafiti oluturan grafen
katmanlar birbirinden kolayca
ayrlabilir.

Bu canllarn yaam srelerinin

ok uzun olmasnn srr hcrelerinde
sakl. Hcresel membranlarn
yapsndaki yalarn ykseltgenmesi
sonucu aa kan zararl kimyasal
maddelerin hcrelerin yalanmasn
hzlandrd dnlyor.
Arctica islandicada ve uzun mrl
baka canllarda ise hcrelerin
yalanmasndan sorumlu
olan kimyasal maddelerin aa kt
bu sre daha yava gerekleiyor.
Bu canllarn uzun sre yaamalarnn
metabolizmalarnn yava olmasyla
ilikili olabilecei de dnlyor.

Baz snger trlerinin 15 bin yl

yaayabilecei dnlyor. Sngerler
ok hcreli organizmalar olmalarna
ramen bildiimiz anlamda dokular,
organlar ve kas hcresi, sinir hcresi
gibi zellemi hcreleri yok.

Grafen ok Salam
Bir Malzeme
Olmasna Ramen
Neden Grafit
ok Krlgandr?
Tuba Sargl

Karbon, atomlarnn birbirlerine farkl

ekillerde balanmas
sonucu zellikleri birbirinden ok
farkl yaplar oluturur.
rnein kurun kalemlerde
kullanlan grafit yumuak ve krlgan
bir malzemeyken, elmas dnyadaki
doal olarak bulunan en sert
malzemelerden biridir.

Dnyann
En Uzun Yaayan
Hayvan
Hangisidir?
Tuba Sargl

nyann en yal hayvannn

yumuaka ubesi ift kabuklu
snfnn bir yesi olan Arctica islandica
olduu dnlyor. Ancak Ming
ad verilen bu deniz canls
2006 ylnda 507 yandayken
ld. Ming 2006 ylnda
Atlas Okyanusunun zlandaya yakn
blmlerinde ngiliz aratrmaclar
tarafndan bulunmutu. Ancak standart
uygulamada olduu gibi geminin
dondurucusuna koyulduunda ld.

Aslnda en ilkel hayvan tr olarak

kabul edilen snger teknik olarak
en uzun yaayan hayvan.
47

Merak Ettikleriniz

Evrenin Genilemesi Ne
Anlama Geliyor?
Mahir E. Ocak

vrenin genilemesi, evrenin

birbirine uzak ksmlar arasndaki
mesafenin zaman iinde artmasdr.
Genileme, uzayn ikin bir zelliidir.
Evrenin genilemesinin tam olarak ne
anlama geldii, somut benzetmelerle
daha iyi anlalr. rnein uzayn
bir boyutlu elastik bir ip olduunu
var sayalm. Bu uzayda hareket eden
cisimler, ileriye ya da geriye doru
yol alrken elastik ip esneyerek uzar.
Ancak cisimlerin uzunluu deimez.
Benzer biimde iki boyutlu bir uzay da
her ynde esneyen elastik bir dzlem
gibi dnebiliriz. Uzay genilerken
cisimlerin arasndaki mesafeler artar
ancak cisimlerin boyutlar deimez.
Evrenin genilediine iaret eden
pek ok veri vardr. Bunlarn en
nemlilerinden biri, uzak galaksilerin
gzlemlenmesi ile elde edilen
sonulardr. Edwin Hubble 1929da
yapt gzlemler sonucunda, istisnasz
her yndeki uzak gkcisimlerinin
Dnyadan uzaklatn ve Dnyaya
olan mesafe arttka uzaklama hznn
arttn gstermiti. Bu veriler,
genileyen evren modeli ile uyumludur.
Kozmik artalan masnn zaman iinde
soumas da genileyen evren modelini
destekleyen veriler arasnda saylabilir.
Uzak noktalar arasndaki mesafenin
zamanla giderek artmas, lek
arpan ad verilen bir parametre ile
nitelendirilir. Zamana bal olarak
deien bu arpann gnmzdeki
deerinin 1 olduu kabul edilir.
Kozmolojik modeller kullanlarak
gemie dnk yaplan hesaplar, lek
arpannn deerinin yaklak 13,8
milyar yl nce sfr olduunu yani
bugn aralarnda byk mesafeler
olan noktalarn 13,8 milyar yl nce
birbirine ok yakn olduunu gsterir.

48

Bu durum bugn iinde bulunduumuz

evrenin, Byk Patlama sonucunda
olutuuna iaret eder.
Genileme hznn mesafeye bal
olarak deiimi Hubble sabiti
kullanlarak hesaplanabilir.
Deeri zamanla deitii dnlen
bu sabit, gnmzde
H0=67,15 (km/s)/Mpcdir.
Bu deer, gzlemciye olan mesafe
bir milyon parsek (parsek=3,26 k yl)
arttnda genileme hznn saniyede
67,15 kilometre artt anlamna
gelir. zel grelilik kuram hibir
cismin ktan daha hzl hareket
edemeyeceini sylese de, bu durum
evrenin genileme hzna herhangi
bir snr koymaz. rnein bize 4,5 milyar
parsekten daha uzak olan galaksilerin
bizden uzaklama hz, k hzndan

daha byktr. Eer evrenin genileme

hz gelecekte azalmazsa, bugn
bu galaksilerden yaylan k hibir
zaman Dnyadan gzlemlenemez.
Ancak bu galaksilerden uzak
gemite yaylan n Dnyaya
ulamas mmkndr.
lmler, evrenin genileme hznn
5 milyar yl ncesine kadar azaldn
daha sonra ise artmaya baladn
gsterir. Evrenin genileme hznn
azalmas ktleekiminin etkisine
balanabilir. Evren geniledike
maddeler arasndaki mesafe artt iin
ktleekiminin etkisi azalr. Evrenin
genileme hzndaki art aklamak
iinse karanlk enerjinin varl
ne srlmtr. Ktleekiminin
aksine karanlk enerjinin etkisi
evren geniledike azalmaz.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

merak.ettikleriniz@tubitak.gov.tr

Asfalt Yollarn zerindeki

Su Birikintilerinin
Yzeyi Neden Gkkua
Renklerinde Grnr?
Tuba Sargl

otorlu aralar nedeniyle

asfalt yollarn zerinde az
miktarda da olsa petrol ierikli
maddeler bulunur. Bu maddeler
yamur yad zaman su ile karr.
Petrol ierikli maddeler suyun
iinde homojen bir ekilde dalmaz.
Ayrca younluklar suyunkinden
daha dk olduu iin suyla
kartklarnda suyun yzeyinde
kalrlar. Petrol ierikli maddeler
suyla kartnda suyun
yzeyinde ince bir film tabakas
oluturarak yaylr.

Ik Ktlesizse
Neden Ktleekiminden
Etkileniyor?
Mahir E. Ocak

tleekimini tanmlayan iki

temel kuram vardr. Bunlardan
birincisi Newtonun ktleekim
kuram, ikincisi ise Einsteinn
genel grelilik kuramdr.
Newtonun ktleekim kuramna
gre iki cisim arasndaki ktleekim
kuvveti cisimlerin ktleleri ile doru
orantl, aralarndaki mesafenin karesi
ile ters orantldr. Ayrca yine
Newton tarafndan gelitirilen
temel hareket yasasnn ikincisine
gre bir cisme etki eden kuvvet
cismi ivmelendirir ve bu ivme
cismin ktlesi ile ters orantldr. Bu
iki temel yasadan hareketle ktlesi
olan cisimlerin ktleekimi etkisiyle
ivmeleneceini syleyebiliriz.
Grelilik kuramlarndan kaynaklanan
deiiklikler hesaba katlmazsa,
n durgun ktlesi sfr olduu iin

Bu tabakann kalnl birka mikrometre

yani sa teli kalnlnda olabilir.Ik
havann, petroln ve suyun iinde farkl
hzlarda hareket eder. Bu nedenle
bir ortamdan dier ortama geerken
n hareket dorultusu deiebilir.
Suyun yzeyindeki petrol tabakasna
arptnda n bir ksm yansr.
Bir ksm ise bu tabakann iinden
geer. Ancak petrol ve su birbiri ile
karmad iin petrol ve su arasnda
bir snr vardr. Petrol tabakasnn
iinden geen n bir ksm da bu
ara yzeyden yansr. Petrol tabakasnn
st ksmndan ve petrol-su ara yzeyinden
yansyan nlar farkl yollar izler.
Eer petrol tabakasnn kalnl gelen
n dalga boyuyla kyaslanabilir lekte
ise nlar birbirlerini glendirecek
ya da snmlendirecek biimde
akabilir.

Petrol tabakasnn kalnlndaki

kk deiimler ve farkl dalga
boylarndaki nlarn bir
ortamdan dierine geerken farkl
alarla krlmas nedeniyle,
nlarn birbirlerini glendirme ve
snmlendirme ekilleri de deiebilir.
Bu nedenle petrol tabakasnn
yzeyinde gkkua renkleri oluur.
CDlerin yzeylerinde ve sabun
kpklerinin oluturduu baloncuklarda
gkkua renklerinin olumasnn
sebebi de bu durumdur.

zerine etki eden ktleekim kuvveti

sfr olmaldr yani ktleekiminden
etkilenmemelidir.Ancak Albert
Einstein tarafndan gelitirilen
genel grelilik kuram, ktlesiz
paracklarn da ktleekiminden
etkilenmesi gerektiini syler.

rnein Newtonun ktleekim kuram

karadeliklerin etrafndaki uzaylarda
geerli deildir. Karadeliklerin ekim
gc o kadar byktr ki, etraflarnda
olay ufku olarak adlandrlan bir yzey
olutururlar. Klasik kurama gre,
karadelii evreleyen bu yzeyi geerek
karadeliin iine den ktleli ya da
ktlesiz herhangi bir cisim bir daha
karadeliin ekiminden kurtulamaz.

Genel grelilik kuramna gre cisimlerin

iinde hareket ettii uzayzamann ekli
ktle tarafndan belirlenir. Newtonun
kuramlarnda olduunun aksine
genel grelilik kuramnda uzay dz
deildir. Ktle uzay eer ve ktle ne
kadar bykse o ktlenin etrafndaki
uzayn erilii de o kadar byk olur.
Genel grelilik kuram esasen
Newtonun ktleekim kuramn
gelitirir. Kk ktlelerin etrafnda
uzayn erilii de kktr ve genel
grelilik kuram, Newtonun ktleekim
kuramna yakn sonular verir. Ancak
iki kuramn tahminleri arasndaki fark,
byk ktlelerin etrafndaki uzaylarda
daha belirgindir. Byle uzaylarda
kesin sonular alabilmek iin genel
grelilik kuramna bavurmak gerekir.

Ik nlarnn ktleekiminden
etkilenmesini basite u ekilde
aklayabiliriz. Ik nlar, uzayda
iki nokta arasnda hareket ederken
her zaman aradaki en ksa yolu
takip eder ve bu en ksa yol uzayn
ekline baldr. Uzayn erilii ktle
tarafndan belirlendii iin k nlar
da ktleekiminden etkilenir. Bu
durum gzlemlerle de dorulanr.
rnein yldzlardan bize ulaan k,
Gnein yaknndan getii
zaman yldzlarn konumlarnda
kaymalar gzlemlenir.

Trkiye Doas
Fauna

Dr. Blent Gzceliolu

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Trkiyenin Endemik
Memelileri
Sadece bir blge ya da yreye zg canllar hem bilim insanlarnn
hem de doaseverlerin her zaman ilgisini ekmi, daha ok aratrma konusu olmu,
koruma altna alnm ve fotoraflanmtr. Bunun nedenleri arasnda yayl
alanlarnn dar olmas, soylarnn tehlike altnda olmas ve dnyann
baka yerlerinde olmamalar saylabilir. Bu canllara endemik trler deniyor.
lkemiz zellikle bitkiler asndan endemizm cenneti olarak tanmlanyor. Bunun yannda
ok sayda baka canl gruplarnda da endemik trler var. Bu saymzda bunlardan
sadece memeli trlerine deineceiz. lkemizde yaklak 160 kadar karasal memeli tr var.
Bunlardan alts endemik olarak kabul ediliyor. Tm bu trlerin soyu insan basks,
yaam alan kayb, tarmsal ilalama gibi nedenlerle tehdit altnda.

Endemik Trkiye memeli hayvanlar:

Silifke Dikenlifaresi (Acomys cilicicus)
Kemiriciler takmnn yesidir. Anadolu dikenli faresi olarak da bilinir. Sadece Mersin- Silifke
blgesinde ok dar bir alanda yayl gsterir. Bir tr kemiricidir, boylar 10-12 cm kadardr,
Kaya Yediuyuru (Dryomys laniger)
Kemiriciler takmnn yesidir. Yksek da kesimlerinde, ormann sonland yerlerden
sonrasn yaam alan olarak seen kaya yediuyuru 1600-2200 metre ykseklikteki
yerlerde yaar. Boylar 17 cm kadar olabilir. Nide, Antalya, Erzurum, Erzincan, Kayseri,
Malatya illerinde uygun yaam alanlarnda bulunur.
Toros Yersincab (Spermophilus taurensis)
Kemiriciler takmnn yesidir. Talk, kayalk yerlerde yaarlar. Toroslarda
1500 metrenin zerindeki yerlerde bulunur. Antalyann Akseki, Konyann Hadim,
Mersinin Mut ilelerinde uygun yaam alanlarnda yayl gsterirler.

Spermophilus taurensis

50

Acomys cilicicus

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Doramac Tarlafaresi (Microtus dogramacii)

Kemiriciler takmnn yesidir. Ad Prof. Dr. Salih Doramacya ithafen verilmitir.
eker pancar tarlalar bata olmak zere arpa, buday ekili tarlalarda ve tarla kenarlarnda yaarlar.
Amasya, orum ve Konyada, uygun yaam alanlarnda yayl gsterirler.
Anadolu Tarlafaresi (Microtus anatolicus)
Kemiriciler takmnn yesidir. Tarm arazileri, yol kenarlar gibi yerlerde kk koloniler
halinde yaarlar. Konyann Cihanbeyli, Antalyann Serik ve Akseki ilelerinde, Toros Dalarnn
1500 m zerindeki uygun kayalk ve talk yaam alanlarnda yayl gsterirler.
Arspas (Crocidura arispa)
Sivriburunlu farelerdendir. Her ne kadar fare dense de aslnda kemirici deil, bcekildir. Besinlerini bcekler
ve kk solucanlar oluturur. Sadece Nide ve Antalyada uygun yaam alanlarnda yayl gsterirler.
Henz fotoraf ekilememitir.

Microtus anatolicus

Microtus dogramacii

Fotoraflar: Prof. Dr. Mustafa Szen

Kaynak: http://www.tramem.org/

51

Trkiye Doas
Flora

Dr. Blent Gzceliolu

Tehdit Altndaki

Kum Zambaklar
lkemizde ok farkl ekosistemler olmas ok sayda bitki trnn bulunmasnn
ana nedenlerinden biridir. Yksek dalar bozkrlar, sulak alanlar,
nehir kenarlar, sahiller, ky kumullar bu ekosistemlere rnek olarak verilebilir.
Ky kumullar deiken, hareketli ve dinamik yaplar ile dier ekosistemlerden farkldr.
Birok canlya ev sahiplii yapmann yan sra bulunduklar yerlerde bariyer grevi
yaparak deniz suyunun karalarn i kesimlerine gemesini engellerler.
Deniz suyunu filtre ederek i kesimlerde tarm
yaplmasna da olanak salarlar.

nsanlarn ky blgelerini yaamak,

tatil yapmak ve gemi tamacl iin
tercih etmesi nedeniyle, bu blgelerde
yabani yaam tehdit altndadr.
Ky kumullar ve bu kumullarda
yaayan canllar da bu tehditten
en fazla etkilenen gruptur.
zellikle kumullardaki kumun kaak
olarak alnmas kumul canllarna
en ok zarar veren etkendir.
Bu durumdan en ok zarar gren
bitkilerden biri de kum zambaklardr
(Pancratium maritimum).
Nergisgiller ailesinin bir yesi olan
kum zambaklar, kumullarda yaayan
soanl bir bitki trdr.
Yapraklar 45 cm kadar olabilir.
iekleri 15 cm kadar olur ve beyazdr.

52

Austos ve ekim aylar arasnda ieklenir.

Tm kylarmzda yayl gsterir.
Kaak kum alm bata olmak
zere kumullar zerindeki
tm insan etkinliklerinden dolay
soyu tehdit altndadr.

turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr

Thinkstock

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Kum zambaklar (Pancratium maritimum)

Fotoraf: Blent Gzceliolu

Kaynaklar
http://tubives.com/index.php?sayfa=1&tax_id=9324
Ongan, S. E., Arazi Kullanm ve Ky Alanlarnn Ynetimi,
Ulusal evre Eylem Plan, s. 3-5, 1997.
53

Brtein Ege

Apple Siri
Siri, son zamanlarda adndan en az Applen kendisi kadar sz ettiren rnlerden biri.
Apple Siri ile hem bilgisayar ve iletiim dnyasnda yeni bir devrime hazrlanyor hem de rakipleri ile arasndaki
mesafeyi daha da amak istiyor. Applen bu konudaki en gl rakibi tahmin edilecei gibi yine Samsung.
Son yllarda zellikle akll telefon alannda kyasya rekabet eden bu iki firma arasndaki mcadele, gittike tarihteki
meydan savalarn andrmaya balyor. Her ey ba dndrc bir hzla geliiyor. Dier taraftan daha imdiden
Sirinin mimarlar tarafndan Viv adnda, yeni nesil bir sistem gelitiriliyor. Peki, Vivin yakn bir gelecekte
Sirinin tahtna oturmas gerekten mmkn olacak m?

iri, Applen doal dil ileme, yani konuulan anlama yeteneine sahip yeni nesil yazlm
sistemi. lk olarak Siri Inc. tarafndan gelitirildi. Siri Inc., ABDde Dag Kittlaus, Adam Cheyer ve Tom Gruber tarafndan kurulan ve doal
dil rnleri zerine uzmanlam bir irketti. Nisan 2010da tm rnleri ve patent haklaryla beraber Apple tarafndan satn alnd. Siri rn olarak ilk defa iPhone 4S ile birlikte akll telefon kullanclarnn hizmetine sunuldu ve zamanla iPho54

nelarn vazgeilmez unsurlarndan biri oldu. Siri, genel olarak kullancnn kendine sylediklerini anlyor ve kullancnn mdahalesine gerek olmadan kendine yneltilen komutlar uygulayabiliyor. Fakat ne kadar akll olursa olsun, Sirinin verilen bir komutu anlamad zamanlar da yok deil;
byle durumlarda Siri insana buz gibi gelen bir sesle ne demek istediinizi anladmdan pek emin
deilim diyerek kullancya kendisini anlamadn belirtiyor.

><
Sirinin normalde en karmak ilemleri bile kullancnn mdahalesine gerek kalmadan gerekletirebilmesi, genel kullanclarn yan sra zellikle grme zrl kullanclara salad en nemli faydalardan biri. Bu ekilde her kullancnn Siriye kolaylkla mektup yazdrabilmesi, not tutturabilmesi, kiisel
takvimine bir randevu ekletmesi, bu takvimi gerektiinde gncelletmesi hatta kendisine gelen e-postalar
okutup bunlara cevap yazdrmas mmkn. Fakat
buradaki esas problemler Sirinin yeteneklerinin ne
kadar kapsaml olduundan ziyade baka noktalarda
odaklanyor. Bunlardan en nemlileri:

Siriye verilen her komut kullanc tarafndan

Bitti eklinde bir ifadeyle bitirilmek zorunda . Fakat
sunuculara bir kerede transfer edilebilecek veri miktar snrl olduundan Sirinin daha bu ifadeyi duymadan komutu sonlandrmas mmkn.

Sirinin kullancnn syledii eyi anlayabilmesi iin kendisine yneltilen szl komutlarn ilk
nce bir internet balants zerinden Apple sunucularna iletilmesi gerekiyor. Fakat bu srecin her zaman sorunsuz altn iddia etmek mmkn deil,
zira internet balants zayfladnda veya Apple sunucularnn ilem kapasitesi aldnda Siri komutlar kabul etmeyip kullancdan daha sonra bir ara yeniden denemesini talep ediyor.

Apple sunucularnda saysal bir metne evrilerek kullancya gnderilen verilerin transfer srasnda veya sonrasnda nc ahslarn eline geme
olasl. Appledan bildirildiine gre sunuculardaki
veriler en ge iki sene sonra siliniyormu. Yine
Applen akladna gre kullanclar isterlerse bu
verileri daha nce de manuel olarak silebiliyormu.

Siri ile Navigasyon

Sirinin gnlk hayatmza girdii alanlarndan biri de otomobillerde navigasyon cihaz olarak kullanm. Sadece sesli komutlarla ve bylece srcnn
dikkatini datmadan alan bir navigasyon fikri en
azndan ilk bakta ilgin ve ekici geliyor. Fakat son
zamanlarda yaplan baz bilimsel aratrmalar durumun hi de ilk bakta grnd gibi olmadn gsteriyor. ABDde yakn bir zamanda AAA Foundation for Traffic Safety ve Utah niversitesi tarafndan yaplan aratrmalara gre, Siri trndeki navi-

Bilim ve Teknik Aralk 2014

gasyon cihazlar her ne kadar sesli komutlarla alsalar bile henz tam bir teknik olgunlua erimedikleri, yaplar karmak olduu ve kolay hata yapabildikleri iin otomobil hareket halindeyken srcnn
dikkatini tpk klasik navigasyon cihazlar gibi databiliyor. Aratrma kapsamnda test edilen navigasyon sistemleri arasnda Siri CarPlay de var.

Viv: Gelecek Nesil Siri mi?

Bu arada Amerikan Wired dergisinin bildirdiine
gre Dag Kittlaus, Adam Cheyer gibi Sirinin yaratlnda ok nemli bir rol oynayan uzmanlar u sralar kendi kendine renme yeteneine sahip yeni bir
sistem gelitiriyor. Viv ad verilen bu sistemin Siriyi
kat kat amas bekleniyormu. Farkl farkl veri kaynaklarn birbiriyle ilikilendirme yetenei de olaca sylenen Vivin amac, kullanclarn isteini daha
kullanc istemeden tahmin edip yerine getirmek olacakm. Sz konusu sistemin ne zaman ve hangi ekilde piyasaya srlecei ise henz bilinmiyor.

Gelecek Ne Getirecek?
zellikle Samsung gibi gl rakipleriyle arasndaki mesafe gittike azalan Applen, Siri sayesinde
akll telefon alanndaki lider konumunu elinde tutmas mmkn grnyor. Sirinin zellikle grme
zrl kullanclar asndan hayli faydal bir rn
olduu da ortada. Fakat Sirinin ileyi tarzna bakldnda yapsnn pek de kullanc dostu olmad
grlyor. Siriye verilen komutlarn neden her defasnda Apple sunucularna gnderilmek zorunda olduunu, bunun yerine telefona entegre daha hzl ve
gvenilir bir zm mimarisi kullanlmadn anlamak ok zor. Sirinin mimarlar tarafndan u sralar
gelitirilmekte olan ve kullanc isteklerini daha sormadan tahmin edebilecei iddia edilen Vivin ve bu
trden tm dier uygulamalarn uzun vadede dnya iin gerekten ne kadar faydal olaca halen belirsiz. nk kullanclarn izniyle olsa bile cihaz verilerinin srekli takip edilmesi ve bunlardan nc ahslarn veya birtakm sistemlerin srekli baz sonular karmaya almas beraberinde olduka tehlikeli sonular da getirebilecek bir gelime.

Kaynaklar
futurezone.at, Siri-Macher entwickeln selbstlernenden Sprachassistenten,
http://futurezone.at/digital-life/siri-macher-entwickeln-selbstlernenden-sprachassistenten/80.079.886, 13 Austos 2014.
golem.de, Siri und Co. sind im Auto gefhrlich,
http://www.golem.de/news/sprachsteuerungssystem-siri-und-co-sind-im-auto-gefaehrlich-1410-109696.html, 8 Ekim 2014.
Schmitt, F., iPhone-Sprachassistentin: So versteht Siri Sie besser,
http://www.spiegel.de/netzwelt/apps/siri-fuer-das-apple-iphone-praktische-tipps-fuer-die-sprachassistentin-a-992590.html,
21 Eyll 2014.
55

Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Romanlarn Bestesini
Yapan Algoritma
Mzik ve edebiyat, kkenleri ortak olduu dnlen ve hl birbirini etkilemeye devam eden iki sanat dal.
Mzik de edebiyat gibi ou zaman hikye anlatmak iin kullanlr. Hibir sz iermeyen enstrmantal
mzik paralar bile ou zaman duygular ifade etmenin gzel bir yoludur. zellikle klasik bat mzii eserlerinin
birounun romans besteler olduu sylenebilir. Hannah Davis ve Saif M. Mohammad adl iki aratrmac, mzik
ile edebiyat arasndaki yakn ilikiyi bir adm daha teye gtrecek bir algoritma gelitirdi.
Transprose ad verilen algoritma edeb eserlerin analizini yaparak eserin bestesini yapyor. E-kitaplar ya da
sinema eserleri iin mzik paralar retmek de dhil olmak zere pek ok alanda kullanlabilecek olan
algoritmann nasl altn anlamak iin mzik ile ilgili birka temel bilgi yeterli.

56

>>>

Mzik ile lgili Temel Bilgiler

Mzik, dinleyiciye ho gelen, ardk ve muhtemelen st ste binen seslerden oluur. Belirli bir
frekansa sahip basn dalgalar olan sesler ve bu
seslerin alnma sresi, notalar tanmlar. rnein
440 Hertzlik drtlk nota, belirli bir srenin drtte
biri uzunlukta alnan ve saniyede 440 kez titreen
mekanik bir salnma karlk gelir. Benzer biimde 220 Hertzlik ikilik nota, belirli bir srenin yars uzunlukta alnan ve saniyede 220 kez titreen
sestir. Ardk nota dizileri, ller iinde gruplandrlr ve bir araya gelerek mzik parasn oluturan melodileri ve varsa ok sesli altyapy meydana getirir.
Mzik eserlerinin alnma hz tempo terimiyle
ifade edilir. Tempo, bir dakika iindeki vurularn
(temel zaman birimi) saysdr. rnein temel zaman birimi, drtlk notalarn alnma sresiyse,
tempo bir dakika iindeki drtlk notalarn saysdr.
Mzik eserleri notaya alnrken her bir l iindeki
notalarn saysn ve sresini ifade etmek iin zaman
6
iareti kullanlr. rnein zaman iareti 8 olan bir
eserin her bir ls, alt adet sekizlik nota ierir. En
4
yaygn kullanlan zaman iareti olan 4 , ortak zaman
olarak adlandrlr.
Titreim frekanslar birbirinin tam kat olan sesler ayn ses snf altnda gruplandrlr. rnein frekans 110, 220, 440, 880 Hertz olan sesler La olarak
adlandrlr. Ayn ses grubundaki ardk iki ses arasndaki aralklara oktav denir. rnein 220 Hertz ile
440 Hertz aras bir oktavdr. Klasik bat mziinde
bir oktavda 12 ses vardr. rnein 88 tulu bir piyanoda 7 ayr oktava ait 84 ses iin ve buna ek olarak 4
ses iin daha tular bulunur. Her oktavda farkl 12 ses
snfndan birer ses bulunur. Ayn oktavdaki ardk
iki ses arasnda yarm ton fark olduu sylenir. Aralarnda iki yarm ton olan seslerin arasnda bir tam
ton fark vardr. Bir oktavdaki 12 ses C, C#, D, D#, E,
F, F#, G, G#, A, A#, B olarak adlandrlr. Bir sesin
kendinden nce gelen sesten yarm ton ince olduunu gsteren # iareti diyez olarak okunur. C, D, E, F,
G, A, B sesleri Trkede yaygn olarak srasyla Do,
Re, Mi, Fa, Sol, La, Si olarak da adlandrlr.
Frekanslarna gre sralanm ses dizilerine gam
denir. Majr gamlardaki ardk sesler arasndaki
ton fark u biimdedir: tam-tam-yarm-tam-tamtam-yarm. rnein Do sesi ile balayan bir majr
gamda srasyla u sesler bulunur: Do, Re (Do sesi
+ bir tam ton), Mi (Re sesi + bir tam ton), Fa (Mi
sesi + bir yarm ton), Sol (Fa sesi + bir tam ton), La
(Sol sesi + bir tam ton), Si (La sesi + bir tam ton),

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Do (Si sesi + bir yarm ton). Minr olarak adlandrlan gamlarda ise ardk sesler arasndaki ton fark u biimdedir: tam-yarm-tam-tam-yarm-tamtam. rnein Do sesi ile balayan bir minr gamda u sesler bulunur: Do, Re (Do sesi + bir tam ton),
Re# (Re sesi + bir yarm ton), Fa (Re# sesi + bir tam
ton), Sol (Fa sesi + bir tam ton), Sol# (Sol sesi + bir
yarm ton), La# (Sol# sesi + bir tam ton), Do (La#
sesi + bir tam ton).
Art arda ya da e zamanl olarak alnan iki sesin kulaa ne lde ho geldii ahenk (uyum, armoni) terimi ile ifade edilir. Sesler arasndaki ahengi
aklamak iin ne srlm eitli grler vardr.
Pisagora atfedilen bir gre gre iki sesin frekanslar arasndaki oran ne kadar basitse, yani oran oluturan saylar ne kadar kk saylardan oluursa, sesler de o kadar ahenklidir. rnein, Pisagor sistemine gre en uyumlu aralklar, 2/1, 3/2 ve 4/3 oranlaryla ifade edilen, oktav, beli ve drtl aralklardr. Orann basitliine ek olarak ikinci bir noktay da
belirtmek gerekir ki, bu da sperpartikler terimi
ile ifade edilen n+1/n orandr ve Pisagorcu sistemin
uyumlu kabul ettii sesler arasndaki oranlar (2/1,
3/2 ve 4/3) grld gibi bu kurala da uymaktadr.
Pisagor sisteminde uyumsuz kabul edilen l ve altl aralklar, doal sistemde, ok sesli mzik
yapmna son derece uygun ve kullanldr. Uyumuyumsuzluk sorununa zm bulabilmek iin mzik kuramlar tarihi boyunca, Pisagor sistemi, doal
sistem ve orta ton sistemi gibi belli bal sistemlerin
yan sra, eit blnmeli birok tampere sistem retilmitir. Ancak gnmz tampere enstrmanlarnda yaygn olarak kullanlan ve armoni retmeye elverili sistemlerde, doal majr ve minr dizilerini
oluturan seslerin uyumluluk sras u ekilde zetlenebilir. Birinci, beinci ve nc derece sesleri
(Do majr dizide, Do-Sol-Mi) daha uyumludur ve
bu srayla uyumluluklar azalr. Altnc, ikinci, drdnc ve yedinci derece sesleri (Do majr dizide,
La-Re-Fa-Si) daha az uyumludur ve yine bu srayla
uyumluluklar azalr. Do minr gamndaki yedi ses
(Do, Re, Re#, Fa, Sol, Sol#, La#) arasndaki uyum ise
u sra ile azalr: Do, Sol, Re#, Sol#, Re, Fa, La#.

Duygular ve Mzik
Edeb eserleri kullanarak beste yapmak iin nce metnin duygusal ynden analizi yaplyor. Bu analiz sonucunda eser genel anlamda pozitif, negatif ya
da ntr olarak snflandrlyor. Daha sonra mzik ve
duygular arasndaki genel ilikilerden yararlanlyor.
Bu ilikiler, u ekilde zetlenebilir:
57

Romanlarn Bestesini Yapan Algoritma

Ses ykseklii
Yksek sesli mzik younluk, g ve fke,
dk sesli mzikse znt ve endie
ile ilikilendirilir.
Melodi
Ahenkli seslerin art arda gelmesi nee ve
dinginlikle, ahenksiz seslerin art arda gelmesiyse
heyecan, fke ve naholukla ilikilendirilir.
Majr ve minr gamlar
Majr gamlar mutlulukla ilikilendirilirken
minr gamlarsa zntyle ilikilendirilir.
Tempo
Yksek tempo, mutluluk ve heyecanla
ilikilendirilir.
Mzik ve duygular arasndaki bu ilikilerin evrensel olduu dnlyor. Ancak insanlarn mzii alglama biimleri, iinde yaadklar toplumlarn kltrel deerlerinden de etkileniyor.

Transprose Algoritmas
Edeb eserlerden mzik retmek iin gelitiren
algoritma, aamadan oluuyor. lk aamada metnin duygusal ierii analiz ediliyor. kinci aamada
duygusal analiz sonularn kullanarak tempo, gam,
l, oktav ve notalar belirleniyor. Son aamada ise
ikinci aamada elde edilen sonular, JFugue adl bir
mzik programlama yazlmna yklenerek elektronik ses dosyalarna dntrlyor.
Bestesi yaplacak metnin duygusal analizi yaplrken nce metin drt ksma blnyor. Daha sonra bu drt ksm da kendi iinde drde blnyor.
Elde edilen on alt para iin ayr ayr duygu younluu analizi yaplyor. Sekiz ayr duygu (ngr, fke, nee, endie, tiksinme, znt, aknlk ve gven) ile ilgili kelimelerin toplam kelime saysna blnmesiyle her bir duygu iin younluk deerleri
belirleniyor. Tm duygularla ilgili kelimelerin toplam saysnn tm kelimelerin saysna blnmesiyle de toplam duygu younluu hesaplanyor.
Algoritma sadece Do majr ve Do minr gamlarn kullanarak beste yapyor. Ancak gelecekte dier gamlar kullanarak beste yapacak ekilde gelitirilmesi de mmkn. Metindeki olumlu kelimelerin
says olumsuz kelimelerden fazlaysa Do majr gam, azsa Do minr gam tercih ediliyor.
58

Metindeki duygusal deiikliklerin besteye yanstlmas iin e zamanl olarak alnan ayr melodi kullanlyor. Bu melodilerden birincisi metnin
toplam duygu younluuna gre belirlenirken dier
iki melodi iin sekiz duygudan younluu en yksek
olan ikisi kullanlyor.
Melodilerin hangi oktavda alnacan belirlemek iin nee ve znt duygularnn younluklar
arasndaki farka baklyor. Aratrmaclar bu fark bir
grup roman iin hesaplayarak en dk ve en yksek duygu younluu farklarn belirlemi. Herhangi
bir romann bestesinde hangi oktavlarn kullanlaca romann kendi duygu younluu farknn en yksek ve en dk duygu younluu farklar arasndaki konumuna gre belirleniyor. Ana melodi iin 88
tulu bir piyanonun 4., 5. ya da 6. oktavlar kullanlyor. Duygu younluu fark dk olanlar iin 4. oktav, yksek olanlar iinse 6. oktav tercih ediliyor. En
youn iki duygu ile ilgili melodilerin oktavlarn belirlerken ise bu duygularn olumlu ya da olumsuz olmasna baklyor. Eer duygu olumluysa (nee, gven) melodinin oktav, ana melodinin oktavnn bir
stndeki oktav olarak seiliyor. Duygunun olumsuz
(fke, endie, znt ya da tiksinme) olduu durumdaysa melodinin oktav ana melodinin oktavnn bir
altndaki oktav olarak seiliyor. Dier durumlarda en
youn duygularla ilgili melodinin oktav ana melodi
ile ayn oluyor.
Melodilerin belirlenmesi algoritmann en nemli ksmn oluturuyor. melodinin her biri drt ksmdan oluuyor ve bu ksmlar drde blnen romann her bir ksmna karlk geliyor. Melodinin
her bir paras drt lden oluuyor ve bu llerse
kendi iinde drde blnen roman ksmlarnn her
bir parasna karlk geliyor. Melodideki notalarn
alnma sresi duygu younluuna gre belirleniyor.
En dk ve en yksek duygu younluu deerleri
arasnda kalan younluk aral be eit paraya blnyor. Younluk deeri, en dk duygu younluu deerlerini ieren parann iinde olan duygular
iin tam notalar, en yksek duygu younluu deerlerini ieren parann iinde olanlar iinse on altlk
notalar kullanlyor. Younluk deeri dier paralarn iinde kalan duygular iinse srasyla ikilik, drtlk ve sekizlik notalar tercih ediliyor. Bylece duygularla ilgili kelimelerin youn olduu ksmlarda notalar daha sk deiiyor ve romandaki etkinlik mzie de yansyor.
Hangi duygular iin hangi seslerin kullanlaca
da yine younluk deerlerine gre belirleniyor. Younluk deerleri en dk olan duygular iin kullanlan gamdaki en ahenkli sesler seiliyor. rnein

<<<
duygular younluklarna gre en dkten en yksee doru sraland zaman, Do majr gamnda her
bir duygu iin srasyla u sesler kullanlyor: Do, Sol,
Mi, La, Re, Fa, Si. Bylece daha sk rastlanan duygular iin daha ahenksiz sesler kullanlarak bestenin
daha ilgin, daha olaan d olmas salanyor.
Algoritmada tempoyu belirlemek iin nce aktif duygularn (nee, fke) ortalama younluu ile
zntnn ortalama younluu arasndaki farka
baklyor. Etkinlik skoru olarak adlandrlan bu deer hesaplanrken dier be duygu (ngr, tiksinme, endie, aknlk ve gven) gz nne alnmyor.
Aratrmaclar, bir grup roman iin etkinlik skorlarn hesaplayarak en dk ve en yksek etkinlik skorlarn belirlemi. Tempo deeri, en dk etkinlik
deeri iin 40a ayarlanyor. Etkinlik deeri arttka
tempo da dorusal olarak artyor ve en yksek etkinlik deeri iinse 180 oluyor.
Notalar, oktavlar ve tempo belirlendikten sonra
beste ile ilgili tm bilgiler JFugue program kullanlarak sese dntrlyor. Programda kullanlan tipik bir girdi u biimde:
KCmaj X[VOLUME]= 16000 V0 T150
A6/0.50 D6/0.125 C6/0.25 B6/0.125
Bu satrlarda KCmaj, gamn Do majr olduunu; T150, temponun 150 vuru olduunu;
X[VOLUME]= 16000, ses yksekliinin 16000 birim olduunu gsteriyor. kinci satrdaki ifadeler ise
hangi notalarn alnacan, bu notalarn hangi oktavda olduunu ve alnma srelerini gsteriyor. rnein A6/0.50 altnc oktavdaki ikilik La sesi anlamna geliyor.

Uygulamalar
Transproseu gelitiren aratrmaclar, algoritmay eitli romanlara uygulam. Bu romanlar arasnda
Peter Pan, Karanln Kalbi, Yol, Kk Prens ve Otomatik Portakal da var. Besteler dinlendii zaman melodilerin romanlarn genel ruhu ile uyum iinde olduu grlyor. rnein daha mutlu ve neelendirici bir roman olan Peter Pann bestesi beklendii gibi majr gamda olurken, Otomatik Portakal ve Karanln Kalbi gibi korkutucu temal romanlarn bestesi ise minr gamda oluyor. Aktif duygularn (nee
ve fke) youn olduu Peter Pan ve Otomatik Portakal gibi romanlarn bestesinin temposu yksek olurken, Yol gibi ok daha az aktif duygu ieren romanlarn bestesinin temposu ise ok daha dk oluyor. Transprose algoritmasn kullanarak elde edilen
bestelere http://transprose.weebly.com/final-pieces.
html adresinden ulalabiliyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Aratrmaclar, algoritmada yaplan tercihlerin

(kullanlacak gamlar, romanlarn ka ksma blnecei, hangi oktavlarn kullanlaca) deitirilmesi durumunda meydana gelecek deiiklikleri de incelemi. Farkl tercihler kullanlarak elde edilen bestelere http://transprose.weebly.com/clips.html adresinden ulalabiliyor.

Transprose algoritmas imdilik sadece ngilizce

metinlere uygulanabiliyor. Ancak gelecekte dier dillere de uyarlanabilir. Benzer bir algoritmann Trke romanlara da uygulanabilmesi iin yaplmas gereken en nemli ey, Trke metinlerin duygusal analizini yapabilen bir program gelitirmek. Bu amala
Trkenin kelime hazinesinin incelenmesi ve hangi kelimelerin hangi duygularla ilikilendirileceinin
belirlenmesi gerekiyor. Ancak Trke metinler, iinde ok sayda mecaz anlaml kelime kullanlan deyim
ve ataszleri ierdii iin byle bir algoritma gelitirmek kolay bir i deil. Eer Trke metinlerin duygusal analizini yapabilen iyi bir algoritma gelitirilebilirse gelecek nesiller nce Memedi, Kara Kitap okurken bir taraftan romanlarn bestesini de dinleyebilir.

Kaynak
Davis, H., Mohammad, S. M., Generating music from literature, http://arxiv.org/abs/1403.2124v1, 2014.
59

Dr. Emine Sonnur zcan

TBTAK

Bilim Dnyasnda Bir Ezber Daha Bozuldu

Sanatn Doduu Yer

Avrupa deil Asya
Tpk Urfadaki Gbekli Tepenin kefiyle geerli dnya medeniyet tarihi tezinin yklmas gibi,
Endonezyadaki bir maarann duvarnda bulunan 40.000 yllk el izinin kefiyle de dnya sanat tarihine
ilikin sregelen bir kabuln doru olmad ortaya koyuldu:
Sanatn doduu yer Avrupa deil.

ature dergisi Ekim ay balarnda Endonezyann Madagaskar da denen Sulawesi Adasnda bulunun bir maarann duvarndaki el izini, fotorafyla birlikte dnyaya tantt. Bilim insanlar, maarann duvarna bastrlm
bir elin evresine a boyas pskrtlerek yaratlm
izin 40,000 yldan bile eski olabileceini dnyor.
Bylece, eski insanlarn Avrupadaki eitli maaralarn duvarlarna brakt iz ve izimlerin, bilinen ilk
sanat rnekleri olduu gr terk ediliyor.
60

Endonezyal ve Avustralyal bilim insanlarndan

oluan aratrma ekibinin Nature dergisinde yaymlad makalede, ayn maarada bulunan bir babirusa (domuzu andran bir hayvan) iziminin ise
yaklak 35.000 yl ncesine tarihlendirildii belirtiliyor.
Aratrma ekibi yaymladklar makalede, bu
kefin insann artistik davurumunun tarihi erevesinde ileri srlen iki bilimsel kuram da ortadan
kaldrdn sylyor. Bunlardan birine gre sanat,
Dnyann farkl yerlerinde, birbirinden bamsz
fakat ezamanl olarak ortaya kmtr. Dier kuram ise sanatn modern insann atas olduu dnlen Homo Sapiens tarafndan, onun Afri-kadan
ayrlmasyla nce Avrupaya oradan da Dnyann
dier yerlerine yayldn ileri srmektedir. Nitekim Sulawesideki maara sanatnn yann kefiyle
Asyal Buzul a sakinlerinin, Avrupadakilerle e
zamanl deil ok daha nce (2500 yl kadar) ve Homo Sapiensin izledii kabul edilen Avrupa merkezli rota dnda, ondan bamsz olarak sanatsal davurumlar ortaya koyduunu reniyoruz.
Antropologlar, fikirleri ve olaylar yanstma yetenei olan kaya sanatn soyut dncenin ortaya
k gstergesi olarak deerlendiriyor. Aratrma
ekibinin banda bulunan Avustralya Wollongong
niversitesinden Anthony Dosseto, bu iki kuramn
da geerliliini yitirmesi zerine unlar syledi:

izim: Leslie Refine Graph & Co. (Fransa)

><

kyr: binyl
Mercanms maara keli
Dklm blgeler
Boyama
Maara kabartmas

kyr: binyl

Artk Avrupallar soyut zihnin ilk ve tek gelitiricisi olduklarn iddia edemez. Avrupallar bu yetiyi en azndan Endonezyann eski sakinleriyle paylamak durumunda.
izimlerin, Buzul a sonlarnda yaayan avc toplayclarn doal minerallerden (muhtemelen
demir oksitli talardan) elde ettii krmz a boyasyla oluturulduu dnlyor.
Dosseto ve ekibi Sulawesi adasnda, Maros ehri yaknlarndaki yedi maarada kefedilen on iki
el ablonunu ve iki hayvan izimini tarihlendirdi.
Esasen bu sanatsal izlerin kefi yaklak elli yl
nce gereklemi, ancak kesin tarihlendirme almas yaplmamt. Bunun sebebi, tropik bir iklimde buluntularn anmaya urayaca, dolaysyla daha eski resimlerin de yok olaca gryd. Ksacas, o dnemki bilim insanlar buluntularn 10.000 yandan byk olamayacan dnyordu. Ancak Endonezyal ve Avustralyal bilim insanlarndan oluan aratrma ekibinin ayn buluntular zerinde yakn dnemde yapt incelemeler
herkesi akna evirdi!
Ekibin uzun ve derinlikli bilimsel incelemeleri
sonucunda, desenlerin bulunduu tabakann rad-

Leang Jarie arkeolojik

sitesinde tarihlendirilen
kaya sanat
a, b. Fotoraf (a) ve izim (b),
tarihlendirilen mercanms
maara kelini ve makalede
anlatlan boyamalarn yerlerini
gsteriyor: Bir el basks ve
bir hayvann doala uygun
olarak profilden izimi.
Hayvan figr byk lde
bozulmu ve mercanmslar
tarafndan kapatlm olsa da
aratrmaclarca dii bir
babirusa olarak deerlendirilmi.

izim: Leslie Refine Graph & Co. (Fransa)

Leang Timpuseng arkeolojik sitesinde tarihlendirilen kaya sanat

a, b. Fotoraf (a) ve izim (b), tarihlendirilen mercanms maara kelini ve
makalede anlatlan boyamalarn yerlerini gsteriyor: Bir el basks ve bir hayvann
doala uygun olarak profilden izimi. Hayvan figr byk lde bozulmu
ve mercanmslar tarafndan kapatlm olsa da aratrmaclarca dii bir babirusa
olarak deerlendirilmi.
Mercanms maara keli
Dklm blgeler
Boyama
Maara kabartmas

Bilim ve Teknik Aralk 2014

yoaktif bozunmas llmt. Bu ok nemli bir

n admd. Maara popkornu denilen sarkt benzeri kk kalsiyum karbonat kntlar iindeki
eser miktar uranyumun lm sonucunda, maaralardaki izlerin tahmin edilenden ok daha eski olduu ortaya kt. Dahas, bu bilimsel sonuca dayanarak, el izinin bilinen en eski sanatsal kompozisyon olduu ilan edilmi oldu.
Ayrca blgeye zg bir hayvan olan babirusann
izimi de bilinen en eski hayvan resmi olabilir. Halen bilinen en eski hayvan resmi, Fransadaki Chauvet Maarasndaki gergedan figrdr. Sulawesideki maarada bulunan el izinin ncesinde bilinen en eski maara sanat ise Kuzey spanyadaki elCastillo Maarasnn duvarna yaklak 37.500 yl
nce braklm bir el iziydi.
Aratrma ekibindeki bilim insanlar Sulawesideki Buzul a insanlarnn maara duvarlarna
birer imza gibi braktklar el izleriyle ne demek istediklerinin hl srrn koruduunu sylyor.
Kaynaklar
http://www.nature.com/nature/journal/v514/n7521/full/nature13422.html
http://www.france24.com
http://www.theguardian.com/science/2014/oct/08/cave-art-indonesia-sulawesi.
61

eviri: lay elik

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Fizyoloji veya Tp Nobeli

Beynin GPS Sistemini
Kefedenlerin Oldu
2014 Nobel Fizyoloji veya Tp dl beynimizde bir konumlandrma sistemi
oluturan hcreleri kefettikleri iin John OKeefe, May-Britt Moser ve
Edvard I. Moser adl bilim insanlarna verilecek. dln yars OKeefeye verilirken
dier yarsn Moser ifti birlikte alacak.

erede olduumuzu nasl biliyoruz? Bir

yerden bir yere giderken yolumuzu nasl
buluyoruz? Ayrca nasl oluyor da bu bilgiyi tekrar ayn rotay izleyerek yolumuzu kolayca
bulmamz salayacak biimde saklayabiliyoruz?
Bu yln Fizyoloji veya Tp Nobelini kazanan bi-

lim insanlar ite bu sorulara cevap buldu. OKeefe,

May-Britt Moser ve Edvard I. Moser beynimizde,
kendimizi meknsal olarak konumlandrmamz
salayan bir sistem, isel bir GPS sistemi kefederek yksek bilisel bir ilevin hcresel temellerini ortaya koydu.

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2014

evremizi Nasl Alglarz

John OKeefe 1971 ylnda konumlandrma sisteminin ilk bileenini buldu. San beyni zerinde
alan OKeefe beynin hipokampus denen blgesinde, san bir odann hep belirli bir yerindeyken
etkinleen bir sinir hcresi tipi kefetti. San odann baka yerlerindeyken de baka sinir hcreleri
etkinleiyordu. OKeefe bu yer hcrelerinin odann bir haritasn oluturduu sonucuna vard.
Otuz yldan fazla bir sre sonra 2005 ylnda,
May-Britt ve Edvard Moser beynin konumlandrma sisteminin bir baka kilit bileenini kefetti.
May-Britt ve Edvard Moser ebeke hcreleri denen ve bir koordinat sistemi oluturarak hassas bir
ekilde konum ve yol bulmay salayan sinir hcrelerini kefetti. Daha sonra yaptklar aratrmalar
da yer ve ebeke hcrelerinin konum ve yol bulmay nasl saladn ortaya koydu.

Yer duygumuz ve yn bulma yeteneimiz hayatta kalmamz salayan temel unsurlardandr. Yer
duygusu ortamdaki konumumuza ynelik bir alg
salar. Bu alg yn bulma srasnda, harekete ve nceki konumlarn bilgisine dayal bir uzaklk algsyla balantl alr.
Yer ve yn bulmayla ilgili sorular bilim insanlarn ve felsefecileri uzun bir sre megul etti. ki
yz yldan uzun bir zaman nce Alman felsefeci Immanuel Kant baz zihinsel becerilerin, deneyimlerden bamsz biimde n bilgi olarak var olduunu iddia etti. Mekn kavramn zihnin isel
bir unsuru olarak ele ald ve dnyay mekn yoluyla algladmz kabul etti. 20. yzyl ortalarnda davransal psikolojinin gelimesiyle bu sorulara deneysel yantlar aramak mmkn hale geldi.

2014 Nobel Fizyoloji veya Tp dl

John OKeefe

John OKeefe 1971de bir sann beynindeki belirli sinir hcrelerinin,

san ortamdaki belirli bir yerdeyken etkinletiini kefetti.
Baka sinir hcreleri de baka yerlerde etkinleiyordu. OKeefe bu
yer hcrelerinin evrenin isel bir haritasn oluturduunu ne srd.
Yer hcreleri beynin hipokampus denen blgesinde yer alyor.

Mattias Karln

2014 The Nobel Committee for Physiology or Medicine

ekil 1

John OKeefe, May-Britt Moser ve Edvard I.

Mosern keifleri felsefecileri ve bilim insanlarn
yzyllarca megul etmi bir soruya, beynimizin bizi evreleyen meknn bir haritasn nasl oluturduu, dolaysyla karmak bir ortam iinde yolumuzu nasl bulduumuz sorusuna yant getirdi.

Edward Tolman sanlarn labirentlerdeki davranlarn incelerken yn bulmay renebildiklerini

kefetti ve beyinlerinde oluan algsal bir haritann
yn bulmalarna yardm ettiini ileri srd. Yine de
byle bir haritann beyinde nasl temsil edildii bilinmezliini koruyordu.
63

Fizyoloji veya Tp Nobeli Beynin GPS Sistemini Kefedenlerin Oldu

2014 Nobel Fizyoloji veya Tp dl

May-Britt ve Edvard I. Moser

ekil 2

Mattias Karln

2014 The Nobel Committee for Physiology or Medicine

May-Britt ve Edvard I. Moser 2005te beynin hipokampusa yakn

entorinal korteks adl blgesinde, san belirli konumlardan
getiinde etkinleen baka sinir hcreleri kefetti. Bu konumlar
hep birlikte altgen bir ebeke oluturuyor ve her bir ebeke hcresi
esiz bir meknsal rntyle tepki veriyor. Bu ebeke hcreleri
hep birlikte meknsal yn bulmay salayan bir koordinat sistemi
oluturuyor.

John OKeefe ve
Mekndaki Yer Kavram
John OKeefe beynin davranlar nasl kontrol
ettii problemine kendini kaptrmt ve 1960larn
sonunda nrofizyolojik yntemler kullanarak bu
problemin zerine gitmeye karar verdi. OKeefe bir
odada serbeste gezinen sanlarn beyinlerinin hipokampus denen blgesindeki tek tek hcrelerden
gelen sinyalleri kaydederken belirli sinir hcrelerinin, hayvan ortam iinde belirli bir konumdayken
etkinletiini kefetti (ekil 1).

OKeefe bu yer hcrelerinin sadece grsel verileri

kaydetmekle kalmayp ieride evrenin bir haritasn oluturduunu gsterdi. OKeefe hipokampusun,
farkl evrelerde etkinleen yer hcrelerinin toplu
etkinlikleriyle temsil edilen ok sayda harita rettii sonucuna vard. Buna gre bir ortama ilikin an,
hipokampustaki yer hcrelerinin belirli bir kombinasyonu biiminde saklanabiliyor.

64

Hipokampus
Entorinal korteks

Hipokampus
Entorinal korteks

Mattias Karln

ebeke hcreleri, entorinal

korteksin hayvann
bann ynn ve odann
snrlarn tanyan
baka hcreleriyle birlikte,
hipokampustaki yer
hcreleriyle devreler
kuruyor. Bu devre sistemi
beyinde kapsaml bir
konumlandrma sistemi,
yani bir bakma
isel bir GPS oluturuyor.
Grne gre
insan beynindeki
konumlandrma
sisteminin
san beynindekine
benzer bileenleri var.

2014 The Nobel Committee for Physiology or Medicine

ekil 3

<<<

Bilim ve Teknik Aralk 2014

May-Britt ve Edvard Moser

Koordinatlar Kefediyor
May-Britt ve Edvard Moser, bir odada gezinen
sanlarn hipokampusuna giden balantlar haritalarken beynin hipokampusa yakn bir blgesi
olan entorinal korkekste artc bir etkinlik rnts kefetti. San belirli konumlardan geerken
bu blgedeki belirli hcreler etkinleiyor ve bu konumlar altgenler biiminde bir dzen sergiliyordu
(ekil 2). Bu hcrelerin her biri esiz bir meknsal
rntde etkinleiyor ve topluca ebeke hcreleri
olarak adlandrlan bu hcreler meknda yn bulmay salayan bir koordinat sistemi oluturuyor.
Bu hcreler, entorinal korteksin ban ynn ve
odann snrlarn tanyan baka hcreleriyle birlikte hipokampustaki yer hcreleriyle devreler kuruyor. te bu devre sistemi beyinde kapsaml bir konumlandrma sistemi, yani bir bakma isel bir GPS
oluturuyor (ekil 3).

kampus ve entorinal korteks sklkla erken bir aamada etkileniyor ve bu bireyler yollarn kaybediyor ve evrelerini tanyamyor. Dolaysyla beynin
konumlandrma sistemine ilikin bilgiler bu hastalarda grlen sarsc meknsal hafza kaybnn altnda yatan mekanizmalarn anlalmasna katk
salayabilir.
Beynin konumlandrma sisteminin kefi, zellemi hcre birliklerinin birlikte alarak nasl st
dzey bilisel ilevler yrttne ilikin anlaymzda bir paradigma kaymasn temsil ediyor. Bu
nemli keif hafza, dnme ve planlama gibi baka bilisel srelerin anlalmasna ynelik almlar da salad.

nsan Beynindeki Haritalar in Bir Yer

Hem beyin grntleme teknikleriyle yaplan
yeni aratrmalar hem de nrolojik ameliyatlar geiren hastalar zerindeki incelemeler insanlarda da
yer ve ebeke hcrelerinin bulunduuna ilikin kantlar ortaya kard. Alzheimer hastalarnda hipo-

Kaynak
The 2014 Nobel Prize in Physiology or Medicine - Press Release.
Nobelprize.org.Nobel Media AB 2014. Web. 24 Oct 2014.
65

Prof. Dr. Turan zbey

Hacettepe niversitesi
Fizik Mhendislii Blm
retim yesi

100. Ylnda

Franck-Hertz Deneyi
Alman fizikiler James Franck (1882-1964) ve Gustav Ludwig Hertzin (1887-1975)
1914 ylnda yaymlad makale, kuantum kuram ve atom fiziinde nemli yer tutar.
Yazarlar 1925te Nobel Fizik dln almtr. Hemen belirtelim saniyedeki
titreim says olarak anlan ve frekans birimi olan hertz (Hz) radyo dalgalarn kefeden
Heinrich Rudolf Hertz (1857-1894) adna atfen kullanlyor. G. L. Hertz,
H. R. Hertzin yeenidir, amcasnn radyo dalgalarn ilk kez oluturup alglad ve
kla ayn zellikte olduunu gsterdii 1887 ylnda domutur.

James Franck

uantum kuram, salnclarn (yaya bal bir ktle gibi) enerjilerinin kesikli olduunu ifade eden
Planck varsaym ile 1900 ylnda balayp otuz ylda
tamamlanr. Bu varsaym: E=nhv (v:salnm frekans,
h: Planck sabiti, n=0, 1, 2, 3, ... deerlerini alan kuantum says) eklinde ifade edilir. Max Planck (18581947) bu varsaym ile sistemlerin enerjisinin nceden
bilindii gibi srekli deerler deil, ara deerleri olmayan h ile belirlenen kesikli deerler (0hv, 2hv, 3hv ...)
alacan syler; stlan cisimlerin yayd may da
aklayarak h=6,63x10-34 J.s deerini elde eder. Planck
sabiti h dnme hareketindeki momentumu, yani asal momentumu ifade eder ve ylesine nemlidir ki
kuantum fizii h ieren fizik olarak adlandrlabilir.
66

Gustav Ludwig Hertz

20. yzyln banda, atomun zelliklerini aklayan bir model yoktu ve atomun yaps bilinmiyordu.
lk on ylda R. A. Millikan elektron ykn, dolaysyla elektronun ktlesini (nceden yk/ktle oran
J. J. Thomson tarafndan saptanmt) belirlemi, E.
Rutherford paracklarnn (Helyum atomu ekirdei) ince altn yapraklardan salma deneyleri sonucunda, atomu merkezinde pozitif yk bulunan bir
yap olarak tanmlamt. Bylece, anlam blnemez olan atomun ismi ile cismi arasnda bir eliki
dodu, ancak yine de yerlemi atom szcnn
kullanlmasna devam edildi.

><
1913 ylnda Niels Bohr, bu bilgilerin nda
hidrojen atomu iin bir model nerdi. Bu modelde,
elektronun merkezdeki pozitif yk evresinde dnd kabul edilir, elektronun dnerken sahip olduu asal momentumu, Planck sabiti h ile ilikilendirilir. Bu kabullerin nda Bohr, hidrojen atomundaki elektronun enerji deerlerinin elektronun ktlesine, ykne ve Planck sabitine bal olarak kesikli
deerler alacan gstermitir. Bu deerlerden hareketle hidrojen atomunun sald veya sourduu mann zelliklerini aklamtr. Ayrca atomun bykln hesaplam, d etki olmad srece kararlln koruyacan belirtmitir.
Bohr modelinin baarsnn hemen sonrasnda, 1914 ylnda yaymlanan makaledeki alma
Franck-Hertz deneyi olarak bilinir ve cva atomundaki enerji dzeylerinin kesikli olduunu gsterir.
Bu deney, gnmzde neredeyse tm ders kitaplarnda btn ayrntlaryla anlatlr, fizik blmlerinde rencilere yaptrlr.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

dklar kinetik enerjiyi cva atomlarna aktardklar

iin anota varan elektronlarn saysnn azalmas demektir. Bu durumda, elektronlarn kaybettii enerji
(4,89 eV) cva atomlarna aktarlm, taban durumdaki atomlar st dzeye gemitir. Szn z, cva
atomundaki taban durum ve uyarlm dzey arasndaki enerji fark 4,89 eV demektir. Zaten akmdaki
dmenin hemen ardndan gzlenen mortesi ma
da atomun yeniden taban enerjiye dnmesiyle aklanr. Gzlenen mortesi mann dalga boyu 2537
dr, bu dalga boyuna kar gelen enerji 4,89 eVtur.
Sonu olarak, deneyde gzlemlenen akmdaki dme, taban enerji ve uyarlm enerji dzeyi kavramlaryla aklanabilir ve atomlarda enerji dzeylerinin
varln ortaya koyar. Enerji dzeylerinin varl ise
atomun sourduu ya da sald enerjinin sadece belirli miktarlarda, yani kuantumlu olduunu gsterir.
Yalnlk, denklemlere (E=mc2 ve F=ma gibi) ayr bir gzellik katar. Atomda enerji deerleri kesiklidir dncesini yaln llerle dorulayan FranckHertz Deneyi, kuantum kuramnda ve atom fiziinde bir kilometre ta olarak anlr.
Akmn voltaj ile deiimi

14,7 V
Franck-Hertz deneyi emas

9,8 V
Gaz
G

Akm

K
elektronlar

4,9 V

A
0
V

Franck-Hertz Deneyi, ok yaln lmlerle (akm

ve gerilim lm) atomda enerjinin kesikli olduunu gstermitir. lke olarak, iinde cva buhar bulunan bir cam tpte, hzlandrma gerilimleri araclyla katodun stlmasyla katottan salnan elektronlarn hzlar, dolaysyla kinetik enerjileri deitirilerek
gaz halindeki cva atomlaryla arpmalar salanr.
Tpn bir ucundaki katottan kp, dier ucundaki
anota varabilen elektronlarn oluturduu akm llr. Deitirilen voltaja kar akmn deimesi ilgintir. Voltajn artrlmas ile hzlanan elektronlarn
oluturduu akm artar, ancak belli bir voltajda (4,89
V) akm aniden der (sa stteki ekil). Akmdaki d, elektronlar bu voltaj fark altnda kazan-

5
10
K ve A arasndaki Voltaj (V)

15

Hacettepe niversitesi Fizik

Mhendislii Blmndeki FranckHertz deneyi dzenei

Kaynaklar
Franck, J. ve Hertz, G. ber Zusammenste zwischen Elektronen und Moleklen des Quecksilberdampfes und die
Ionisierungsspannung desselben [On the collisions between electrons and molecules of mercury vapor and the ionization
potential of the same], Verhandlungen der Deutschen Physikalischen Gesellschaft, Say 16, s. 457-467, 1914.
Blatt, F. J., Modern Physics, McGraw-Hill International, United States, 1992.
67

Dr. Tuba Sargl

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Midyeler Yapabiliyorsa
Biz de Baarabiliriz

68

>>>

Gnlk hayatta birok alanda kullandmz

yaptrclardan artk dokular
yaptrma amacyla da yararlanlyor.
Ameliyat kesiklerinin kapatlmasnda ya da
yaralanma sonucu oluabilecek
kanamalarn durulmasnda kullanlabilecek
bu yntemin uygulanabilir olmasnn
nndeki en byk engel,
genellikle kuru ortamlarda yksek
verimlilikle etkili olan yaptrclarn
nemli ya da sulu ortamlarda
yeterli derecede etkili olmamas.

az deniz canllar, rnein midyeler sualtnda sert yzeylere ve kayalara tutunmak iin
yapma zellii ok gl olan proteinler
salglar. Bu maddelerin kk bir miktar bile canlnn suyun iinde bir yzeye, dalgalarn oluturduu gl etkilere dayanacak ekilde tutunmasn salar. eitli kimyasal sreler sonucu katlaan bu sv proteinler, canlnn farkl yzeylere rnein kayalara, metal ve ahap yzeylere tutunmasn salayacak zelliktedir.
Midyelerin farkl yzeylere yapmasn salayan proteinlerde bulunan 3,4-dihidroksifenilalanin
(DOPA) adl amino asidin, yapma zelliinden sorumlu olduu dnlyor. Nemden etkilenmeyen
ve suda kullanlabilen yaptrclara ynelik aratrmalarda, DOPAnn rolnn tam olarak anlalmas
ve bu bilgilerin doadan ilham alan yeni nesil yaptrclarn retiminde kullanlmas hayli nemli.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Sulu ortamlarda kullanlabilen gl

yaptrclara sadece salk uygulamalarnda
deil nesnelerin sualtnda birletirilmesi
gereken durumlarda da (rnein gemilerin,
sualtndaki boru hatlarnn tamirinde)
ihtiya duyuluyor.
Su ve nem, iki yzeyin yaptrc kullanlarak
birbirine tutturulmas srasnda
istenmeyen bileenlerdir, nk genellikle
yapma srecinin verimini drrler.
Sulu ortamlarda kullanlabilen
ve sudan etkilenmeyen yaptrclarn
rneklerine ise doada rastlamak
mmkn.

DOPA ile yzey arasnda ortaya kan kimyasal etkileimler nedeniyle (rnein hidrojen balar
oluturarak) deniz canllarnn farkl yzeylere tutunabildii dnlse de srecin nasl gerekletii henz tam olarak aydnlatlamad. Aratrmalar DOPA moleklnn sualt koullarnda kolayca ykseltgendiini ve bu durumda yaptrc etkisi olan
proteinlerin bir yzeye tutunma gcnn azaldn
gsteriyor. Ancak DOPAnn ykseltgenmesi yaptrc proteinlerin kendi aralarndaki etkileimin artmasna neden oluyor.

69

70

Midyelerdeki yapma zellii olan proteinlerin

bakteriler kullanlarak sentezlenmesi, midyenin kendisinden ztlenmesinden -ztleme srecinin verimi ok dk olduu iin- daha makul bir yaklam
olarak kabul ediliyor. Midyeler tirozin amino asidini
biyokimyasal sreler sonucu DOPAya dntrr.
Ancak sentetik biyolojide kullanlan bakteri kltrlerinin tirozin amino asidini DOPAya dntrmesi
srecinde yeterli verim elde edilemiyor. Midyelerdeki yapma zellii olan proteinlerin yksek miktarda DOPA iermesi, sulu ortamda yapmay salayan
yaptrclarn performansn etkileyen en nemli etken. Ayrca sentetik olarak gelitirilen yaptrclarn yaps midyeler tarafndan retilen yaptrc
zellikteki proteinlerinki kadar karmak deil.
Sonular Eyll aynda yaymlanan iki almada
aratrmaclar bu probleme farkl iki yntem kullanarak zm bulmaya alt.

Randal McKenziem

ki yzeyi birbirine tutturmak amacyla kullanlan malzemelerde, malzemeyi oluturan molekllerin kendi aralarndaki etkileimler (kohezyon) ile
yzeyle olan etkileimlerinin (adezyon) dengeli olmas gerekiyor. Sadece kohezyon kuvvetleri etkinse, yaptrc malzeme ne kadar gl olursa olsun
bir yzeye tutunamaz. Sadece adezyon kuvvetlerinin
etkin olmas durumunda ise yaptrc malzeme bir
yzeye tutunur ancak iki yzeyi birbirine balayacak
gte deildir.
DOPAnn indirgenmi halinin midyelerdeki yaptrc proteinlerin bir yzeye tutunmasn salad, ykseltgenmi halinin ise proteinlerin birbirine
kuvvetli bir ekilde balanmasndan sorumlu olduu dnlyor. DOPAnn indirgenmi ve ykseltgenmi hallerinin adezyon ve kohezyon etkileimleri
zerinde farkl etkileri olmas nedeniyle, DOPAnn
midyelerin yapma srecinde farkl iki rol olduu sylenebilir. Midyelerin organik ya da organik olmayan birok farkl yzeye (rnein kayalara, metal yzeylere ve plastik malzemelere) yapabilmesinin bunun gibi farkl biyokimyasal sreler sayesinde mmkn olduu dnlyor.
Bu nedenle nemden etkilenmeyen ve suda kullanlabilen yaptrclara ynelik aratrmalarda
bilim insanlar DOPA ieren malzemelerin gelitirilmesi zerine odaklanyor. Sudan etkilenmeyen
biyolojik yaptrclarn gelitirilmesinde kullanlan yntemlerden biri DOPA moleklnn kendisinin ya da DOPA moleklnde bulunan ve o molekln bir yzeye tutunmasndan sorumlu olduu dnlen ilevsel gruplar ieren polimerlerin
kimyasal olarak sentezlenmesi. Baz bilim insanlar bu amala sentetik biyoloji yntemlerinden yararlanyor.

Yan Liang

Zhao Qin

Midyeler Yapabiliyorsa Biz de Baarabiliriz

Massachusetts Teknoloji Enstitsnden aratrmaclar doadan ilham olan yaptrclarn gelitirilmesinde DOPAnn yan sra amiloid proteinlerinden de yararland. Escherichia coli bakterisi bir yzeye tutunmak iin ipliksi yapda amiloid proteinleri
retir. Amiloidler suda znmeyen polimerlerdir.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Blent Gzceliolu

Phillip B. Messersmith

>>>

Gelitirilen hibrit yapdaki yaptrc su olan ortamlarda bile kuvvetli bir yapma salarken, altn,
silisyum dioksit ve polistiren malzemelerin yzeyine de gl bir ekilde balanabiliyor. Ayrca imdiye
kadar gelitirilen protein temelli yaptrclarn hepsinden daha kuvvetli bir yaptrc.
Kore, Hindistan ve Kanadadaki niversitelerden
aratrmaclar ise sudan etkilenmeyen protein temelli yaptrclarn istenilen miktarda DOPA ierebilmesi iin farkl bir yntem kulland. Midyelerin salglad yapma zelliine sahip proteinlerdeki DOPA, protein sentezinden sonra tirozin amino asidinin dnmyle oluuyor. Ancak sentetik olarak
retilmeleri srasnda, bakteri kltrlerinin tirozini
DOPAya dntrme verimi ok yksek deil. Bu
nedenle aratrmaclar DOPAy protein sentezi srasnda proteinin yapsna eklemeyi denedi.

Zhao Qin

Amino asitlerden oluan zincirler birbirlerine hidrojen balaryla balanarak binlerce molekl biriminden oluan yaplar oluturur. Bu tr ipliksi yaplar,
ortamda su olduu durumda iki yzeyin birbirine
tutturulmasnda nemli stnlkler salar.
Nature Nanotechnology dergisinde yaymlanan
aratrmada programlanm bakteriler kullanlarak,
midyeler tarafndan salglanan farkl iki yaptrc
protein ipliksi yapdaki amiloid proteini ile birletirildi. Daha sonra bu proteinler, yaplarndaki tirozinin DOPAya dntrlebilmesi iin, tirozin amino
asidinin DOPAya dnmnden sorumlu enzim
ile etkiletirildi. Aratrmaclar daha sonra yaps deitirilen bu iki proteini bir araya getirerek hibrit bir
malzeme elde etti. Elde edilen malzemenin bir yzeye tutunma gcnn, proteinlerin bir araya getirilmeden nceki hallerinin yapma gcnden belirgin
ekilde daha yksek olduu grld.

71

Midyeler Yapabiliyorsa Biz de Baarabiliriz

Tayc RNA protein sentezi srasnda protein

sentezinden sorumlu genetik kodu okuyarak ilgili amino asitleri proteinlerin retildii merkeze yani ribozoma tar. Belirli bir amino asitten sorumlu
enzim, o amino asidin tayc RNAya balanmasn salar. Ancak bakterilerde tirozinin tanmasndan sorumlu sistemin seicilii grece dktr,
tayc RNA ortamda tirozin yoksa DOPAya balanabilir. Angewandte Chemie dergisinde yaymlanan almalarnda aratrmaclar kltr ortamndaki tirozini uzaklatrarak yerine DOPA amino asidini ekledi ve sonuta DOPA oran yksek
protein sentezlemeyi baard. Tirozinin canl iinde DOPAya dntrlmesi ynteminin verimi (~
%90), canl dnda gerekletirilen yntemlerin
verimine gre yaklak alt kat daha fazla.
Midyelerden ilham alan yaptrclarn en
nemli kullanm alanlarndan biri de salk uygulamalar. zellikle vcuttaki yap ve ilev bozukluklarnn tedavisinde kullanlan implantlar ile
kullanldklar doku arasndaki etkileimler tedavinin baarl olabilmesi asndan hayli nemli.
rnein ortopedik bozukluklarn tedavisinde kullanlan implantlar kemik hcreleri ile uygun ekilde btnleemezse implant ilevini doru ekilde yerine getiremez ve vcut tarafndan reddedilebilir. Bilkent niversitesi Ulusal Nanoteknoloji Aratrma Merkezinden aratrmaclarn gelitirdii DOPA temelli malzemeler, paslanmaz elik
ve titanyum gibi metal yzeylere tutunabiliyor. Gelitirilen malzemelerin kalp ve damar hastalklarnn, ortopedik bozukluklarn tedavisinde ve diilikte kullanlan implantlarn baarl bir ekilde uygulanabilmesinde nemli katklar olabilecei dnlyor.
72

<<<

Yaptrclar gnlk hayatmzda genellikle paralar birletirmek amacyla ska kullandmz malzemeler. Ancak yksek teknoloji rn gelimi yaptrclar petrol ve gaz boru hatlarnn birletirilmesinde ve yzeylerinin kaplanmasnda, havaclkta uak
paralarnn birletirilmesinde, otomotiv endstrisinde kullanlyor. Dolaysyla birok amala kullanlabilen yaptrclardan sadece iki yzeyi birletirmesi beklenmiyor. ok yksek ya da dk scaklklara dayankl olmak, anmaya sebep olacak kimyasal maddelerden etkilenmemek gibi zelliklere de sahip olmas isteniyor. Doadaki baz canllarn ise bugne kadar gelitirilen yaptrclarn karlayamad bir zellii var. Bu canllarn salglad baz proteinler ortamda su olduu durumlarda bile ok gl.
Nemden etkilenmeyen yaptrclarn zellikle salk
alannda ok yararl olabilecei dnlyor. Son yllarda sudan etkilenmeyen ve doadan ilham alan yaptrclarn gelitirilmesine ynelik birok aratrma
yaplyor. Henz bu tr yaptrclar byk miktarda
retilemese de, bilim insanlar midyeler yapabiliyorsa biz de baarabiliriz diye dnyor.
Kaynaklar
Lee, B. P. ve ark., Mussel-Inspired Adhesives and Coatings,
Annual Review of Materials Research, Cilt 41, s. 99-132, 2011.
Zhong, C. ve ark., Strong underwater adhesives made by
self-assembling multi-protein nanofibres,
Nature Nanotechnology, Cilt 9, Say 10, s. 858-866, 2014.
Yang, B. ve ark., In Vivo Residue-Specific Dopa-Incorporated
Engineered Mussel Bioglue with Enhanced Adhesion and Water Resistance,
Angewandte Chemie, Cilt 126, s. 1-5, 2014.
Wilker, J. J., Biomaterials: Redox and adhesion on the rocks,
Nature Chemical Biology, Cilt 7, s. 579-580, 2011.
Yu, J. ve ark., Mussel protein adhesion depends on interprotein
thiol-mediated redox modulation, Nature Chemical Biology,
Cilt 7, s. 588-590, 2011.
Qin, Z., Buehler, M. J., Molecular mechanics of mussel adhesion proteins,
Journal of the Mechanics and Physics of Solids, Cilt 62, s. 19-30, 2014.
Ceylan, H. ve ark., Surface-adhesive and osteogenic self-assembled peptide
nanofibers for bioinspired functionalization of titanium surfaces, Soft Matter,
Cilt 8, s. 3929-3937, 2012.
http://www.wiley-vch.de/vch/journals/2002/press/201435press.pdf
http://newsoffice.mit.edu/2014/engineers-design-living-materials

Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

><

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Huzursuz Bacak Sendromu

En sk grlen uyku hastalklar arasnda
ikinci srada yer alan huzursuz bacak
sendromu Trkiyede %4 orannda grlyor.

yku, zihinsel ve fiziksel salmz her gn yenilememiz

iin nemli olan ve yaammzn yaklak te birini kapsayan aktif bir
dnem. Bir halk sal sorunu olan uyku bozukluklarnn bazlar uykuya dalma veya srdrme glne yol aarken
dierleri gndz uykulu olma haline neden olur. Baz uyku bozukluklar ise yaam tehdit edici boyutta olabilir.
Huzursuz bacak sendromu (HBS), uyku ya da dinlenme esnasnda (otururken
veya yatarken) bacaklarda hissedilen rahatszlk, huzursuzluk, bacaklar hareket
ettirme ihtiyac, uyuma, ar, ekilme, karncalanma bazen de tam olarak tanmla-

namayan bir his olarak aklanyor. Bu durum kiiyi zellikle geceleri rahatsz ederek
uykuya dalmasn engelliyor. Her hastadan birinde ailevi yani genetik bir gei olduu belirtiliyor. B12 eksiklii, demir eksiklii, eker hastal, gebelik ve kanser
sebep olarak belirlense de hastalarn yzde doksan beinde bir neden bulunamyor.
Daha ok romatizmal hastalklarla kartrlan bu rahatszlkta arnn hareket ettike azalmas ve dinlenme ile tekrar balamas ayrc bir zellik olarak tanmlanyor.
Trkiyede 100 kiiden 4n etkileyen ve en sk grlen uyku sorunlarndan biri olan huzursuz bacak sendromu
Trk Uyku Tbb Dernei (TUTD) tarafndan dzenlenen 15. Ulusal Uyku Tbb Kongresinde tartld. Huzursuz bacak
sendromuna yol aan risk faktrlerini kadn olmak, beyaz rktan olmak, demir ek-

siklii, antidepresan kullanmak ve diyabet olarak zetleyen uzmanlar, birinci derece yaknlarnda huzursuz bacak sendromu olan kiilerde bu sorunun ortaya kma riskinin yzde 60-70 olduunu ifade
ediyor. zellikle doum says fazla olan
kadnlarda huzursuz bacak sendromunun
arttna dikkat ekiliyor.
Huzursuz bacak sendromunun tedavi
srecinde ncelikle altta yatan bir neden
varsa (B12 eksiklii, kanszlk, eker hastal gibi) onun tedavisi gerekiyor. Sebebi belirsiz olan durumlarda ise ila tedavisi uygulanyor. Son zamanlarda sendromun bacaklar etkilemenin yan sra nadiren kollar da etkileyebilecei ortaya konmu. Sendromun ismi de bu gelimenin
ardndan huzursuz kol ve bacak sendromu olarak deitirilmi.
kaynak: http://www.tutd.org.tr/hbs.php
73

brahim zay Semerci

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Tkrkteki Gizli Hazine

Tkrk dendiinde pek oumuzun zihninde pek de ho olmayan grntler canlanyor. Tkrk kelimesinin
getii ataszleri ve deyimlerin de ou ho anlamlar iermiyor. Oysa tbbi adan bakldnda tkrk konumamza ve
yemek yememize nemli derecede yardmc oluyor ve analiz edildiinde insan sal ile ilgili nemli ipular sunuyor.
yle grnyor ki teknoloji ilerledike ve tbbi bilgiler derinletike tkrk analiziyle, bugn kan veya
baka vcut svlarnn analizi ile koyulabilen tanlar koymak mmkn olacak.

Tkrn %99u sudur.

Gnmzde kan ve
dier vcut svlarnn analiziyle
gerekletirilen pek ok
tehisin yakn gelecekte tkrk
analiziyle de yaplabilecei
ngrlyor.

74

os Angelestaki Kaliforniya niversitesinden

(UCLA) bir grup aratrmacnn almas umut edildii gibi ilerlerse nmzdeki yllarda basit bir tkrk testi ile diyabet, kanser ve belki de sinir sistemi hastalklar ve vcudumuzun kendi dokularna kar uygun olmayan baklk yant oluturmasna neden olan otoimmn hastalklarn erken evrede tans mmkn olabilecek. Clinical
Chemistryde yaymlanan ve imdiye kadar insan tkrndeki RNA (ribonkleik asit) moleklleri ile

ilgili yaplm en kapsaml analiz olma zelliine sahip almaya gre, kanda bulunan pek ok hastalk habercisi molekl tkrkte de bulunuyor. Genel olarak grevi hcrede proteinlerin olumas esnasnda mesaj tama ve hcrenin dier ksmlarna
DNA komutlarn ulatrma olarak bilinen RNAnn
karmak kimyasal tepkimeleri gerekletirdii de
artk biliniyor ve bazlar kefedilememi ok sayda
ilevi olduu dnlyor.

><

Diyabet ve Kanser Tehisinde Tkrk

Aratrmaclardan Dr. David Wong zerinde altklar testin Tip 2 diyabet, mide kanseri ve dier
hastalklar iin mit vaat ettiini ve tkrk analizi yaplmazsa hastalklarla ilgili nemli ipularnn
gzden karlabileceini sylyor. Dr. Wong yle
grnyor ki tkrkte insanlar artacak bir hazine gizli diyor. Getiimiz 10 ylda Wongun aratrmalar, tkrkteki biyobelirteleri belirlemek
zerine younlat. Biyobelirteler vcut tarafndan
retilen, vcut svlarnda tespit edilebilen ve belirli bir sreci, durumu veya hastal belirten maddeler olarak tanmlanyor. Dr. Wongun laboratuvarnda gerekletirilen almalarda insan hcresinde bulunan kimi RNAlarn tkrkte de bulunduu ve bunlarn hastalklarn tespitinde kullanlabilecei kefedildi.
RNAnn pek ok formu var ve bunlarn bazlar
azda ve hcrede yaayan az rastlanan trler. rnein dorusal RNA uzun zamandr biliniyorken yakn zamana kadar dairesel RNA molekl bilinmiyordu. UCLAdan aratrmaclar insan tkrnde
327 tanesi daha nce bilinmeyen 400den fazla dairesel RNA tespit etti. Bu alma ayrca insan tkrnde veya daha geni ifade ile herhangi bir vcut
svsnda dairesel RNAnn ilk kez tespit edildii alma olma zelliine sahip.
Dairesel RNAnn tkrkteki ilevi tam olarak
anlalamasa da mikroRNA ad verilen kk molekllerin kendisine baland biliniyor. 165 milyondan fazla genetik sralamann yapld almann
aratrmaclarndan biyolog Dr. Xinshu Xiao, tkrkteki dairesel RNAlarn muhtemelen mikroRNA
lar paralanmaktan koruduunu sylyor. Xiao,
mikroRNAlarn pek ok hcre tipinde nemli rol
oynadn, bir mikroRNAnn yzlerce geni dzenleyebildiini sylyor. Bilim insanlar tkrkteki
mikroRNA seviyesini kandaki ve dier vcut svlarndakilerle karlatrdnda, kandaki ve tkrkteki mikroRNA seviyelerinin ok benzer olduunu
bunun da tkrn vcuttaki mikroRNAlar hakknda iyi bir kaynak olduunu gsterdiini sylyor.
almada ayrca tkrkte kk hcreler, deri hcreleri ve reme hcreleri tarafndan retilen
piRNA adnda baka bir RNA trnn de bulunduu ve piRNAnn kanda ok az, tkrkte bol miktarda bulunduu kefedildi. Dr. Xiao, ilevleri henz bilinmese de piRNAlarn vcudu virslerin neden olduu enfeksiyonlardan koruyor olabileceini sylyor. Kodlamayan RNA diye adlandrlan ve insan genomunun %62sini kapsayan bir RNA tr daha var.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

TKRK NE E YARIYOR?
Diimizin sert mine ve dentinden oluan sert

Tkrn yzde doksan dokuzu sudur. Geri kalan yzde birlik ksm sindirim, di sal

ksm hidroksiapatit adnda ok sert bir kristal ie-

ve azda yaayan mikroorganizmalarn kontro-

rir. Hidroksiapatit kalsiyum, fosfat ve hidroksil

lnde grev alan enzim, immunoglobulin, antibakteriyel protein, musin, polipeptit, oligopeptit, hormon, elektrolit gibi pek ok madde ierir.
Gnde 1-2 litre tkrk reten azmzda tk-

iyonlarndan meydana gelmitir, ayrca kolajen

rk bezleri bu i iin temel malzeme olarak kan

plazmasndan faydalanr.
Tkrk, bir ey yediimiz esnada kayganlama salar. ineme srasnda kuru, gevrek ve paralanmakta olan besin tkrk vastasyla bolus
ad verilen yumuak ve btnleik bir hale dnr.
Bylece gdalarn yol aabilecei boulmalarn ve
yemek borusunun zarar grmesinin nne geilir.
Tkrk tat alma duyusu iin de gereklidir.
Dilimizin derinliklerinde bulunan tat tomurcuklarna kuru, topak halindeki bileikler eriemez.
Gdalarn gerek tadn almak tkrkte bulunan

gibi organik molekller de ierir. Hidroksiapatitte

iyonlar birbirine skca balanm olsa da sulu ortamda kristal yzeyden iyon kaybedilir. Bu sre
tkrkteki kalsiyum ve fosfat iyonlar sayesinde tersine dner. Tkrkteki kalsiyum ve fosfat
iyonlar di kristalindeki bo yerlere girerek mine tabakasnn anmasnn nne geer. Hidroksiapatit yeterli miktarda hidroksil (OH-) ve fosfat
(PO4-3) iyonu varken oluur. Ortam asidikse hidroksiapatit oluumu gereklemez. Tkrk az
iindeki ortamn pH deerini 7 civarnda tutarak
hidroksiapetitin olumas iin gerekli artn salanmasna yardmc olur.
Tkrkteki musin ad verilen organik yap-

sindirim enzimleri ile mmkn olur. Her bir en-

lar diteki kristal yzeye yerleir ve koruyucu bir

tabaka oluturur. Yapkan molekllerden oluan

zim aksi halde ok yava gerekleecek belirli bir

koruyucu tabaka su molekllerine ve iyonlara tu-

tepkimeyi hzlandrr. rnein tkrkteki amilaz enzimi, su molekllerinin niastadaki monosakkaritler arasndaki kimyasal balar ayrmasna yardm eder. Daha sonra eker birimleri tat re-

tunarak onlar yerinde tutar. Ek olarak kristal yzeydeki dzensizlikleri dzletirir ve bylece kristal yzeyin dz ve kaygan kalmasn salar.

septrlerine balanr.

Hcresel savunmada, geliimsel srelerde, DNA

replikasyonunda grev alan kodlamayan RNAlarn
yapsnda meydana gelen bozukluklar pek ok hastala yol aabiliyor.
Dr. David Wong tkrkteki kodlamayan
RNAlarn, mikroRNAlarn, piRNAlarn ve dairesel
RNAlarn hastalklar ve salk durumu takibi iin
biyobelirteler olduunu, tm bu RNAlarn tkrkte bulunduunu ancak farkl disiplinlerin i birlii sayesinde rendiklerini belirtiyor.
Tkrn pek ok tbbi ve bilimsel deerinin olduunun grld almaya gre ok da uzak olmayan bir gelecekte tkrk analizi ile pek ok hastalk tespit edilebilecek.

Tkrn iindeki mineraller

mine tabakasnn salamln korumasna
yardm eder.
Tkrn iinde mikroorganizmalarn
oalmasn engelleyen ve
az mukozasn enfeksiyondan
koruyan maddeler bulunur.

Kaynaklar
http://newsroom.ucla.edu/releases/
treasure-in-saliva-may-reveal-deadly-diseases-early-enough-to-treat-them-ucla-scientists-report
http://www.eufic.org/article/en/artid/Saliva-more-than-just-water-in-your-mouth/
www.dentistry.ankara.edu.tr/ders/ted-an-3.1.doc
http://www.marmaramedicaljournal.org/pdf/pdf_MMJ_665.pdf
75

Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Gelecein Akll Yollar

Otomotiv endstrisi hzla ilerliyor, en son teknolojik ve bilimsel gelimeler takip edilerek retim yaplyor.
Peki ya otoyollar? zerlerinde yeni nesil teknoloji ile retilen otomobillerin kullanld yollar ayn hzda m tasarlanyor?
Planlanan altyaplar yeterli mi? Srcleri hava koullar, yol ve trafik durumu hakknda uyaran, karanlkta ldayan,
elektrikli aralar yolda giderken arj eden, gne ve rzgr enerjisini en verimli ekilde kullanan, aralarn
rzgrn elektrie dntren akll yollarda otomobil kullanmak nasl olurdu acaba?
Bu deneyimi yaamak istiyorsanz Hollandaya gitmeniz gerekiyor.

Studio Roosegaarde

Elektrikli otomobilleri
arj eden yol eridi

Akll yol ve akll ulam sistemleri son yllarda ska karmza kan terimler. Birok lkede akll yol projeleri tasarlanyor. Hatta pilot uygulamalar 2013 ylndan beri devam eden bir proje, Hollandann baz otoyollarnda hayata geirildi.
Akll yol projesinde srclerin hayatn kolaylatrarak ok ilgin bir sr deneyimi yaatacak birtakm uygulamalar ve yeni nesil teknolojiler otoyollara
uygulanyor. Akll ulam sistemleri ise bilgi ve iletiim teknolojilerinin altyapdan aralara ve srclere, yol durumundan trafiin her ynden kontrol ve
idare edilmesine kadar ulamn her alannda kullanlmasn kapsyor.

ABDdeki George Washington niversitesi Gne Enerjisi Enstits ve Solar Roadways isimli firmann birlikte gelitirdii akll yol projesi rneklerine baktmzda, karmza daha ok fotovoltaik yani
gne nlarndan gne gzeleri yardmyla elektrik
enerjisi elde edilen asfaltlar kyor. Fotovoltaik asfalt
panelleri kaldrmlara, otoparklara, bisiklet ve yry yollarna ve baz otoyollara deniyor. Elde edilen enerji, stma ve aydnlatma sistemlerinde kullanlyor. zellikle baz yollarda karlanma ve buzlanma engelleniyor, yollar ve sokaklar gne enerjisiyle aydnlatlyor.

><

Studio Roosegaarde

Projeye gelecekte eklenmesi planlanan baz ayrntlar da var. Baz kesimlerde otoyolun zerine bu boyalar kullanlarak kar taneleri izilecek. Scaklk donma derecesine geldiinde kar taneleri ldayarak srcleri buzlanmaya kar uyaracak. Yaplmas dnlen bir baka yenilik de elektrikli aralar iin arj
etme eridi. Yolun iine yerletirilecek bobinler sayesinde, zerinden geen aralar aklerini arj edebilecek. Benzeri bir sistem Fransann Bordeaux kentinde kablosuz tramvay tamaclnda kullanlyor.
Yoldan geen aralarn rzgrndan faydalanmak iin
nemli baz noktalara ufak rzgr trbinleri yerletirilecek. Bu trbinlere taklan LED klaryla, karayolunun kenarlarnn aydnlatlabilecei dnlyor.
Biraz masrafl olacaa benzese de tasarlanan akll
yol projeleri hayal gcmz zorluyor deil mi? Eer
bir gn yolunuz Hollandaya derse pilot uygulamalarn balatld akll otoyollarda ara kullanma deneyimi yaayabilirsiniz.

Baz maddeler, zerlerine

gelen elektronlar
araclyla emer. Bu sayede
elektronlarn enerjileri
artar. Kararl haldeki
elektronlarn dk olan
enerjileri belirli
bir seviyeye ykselince
elektronlar uyarlr
ve kararsz hale gelir.
Elektronlar tekrar
kararl hale dnerlerken
kazandklar enerjiyi
ma eklinde ortama
yayar. Buna luminesans,
fotonlarn uyarlm
haline ise fotoluminesans
denir.

Kaynaklar
http://www.wired.co.uk
/news/archive/2012-10/30/smart-highway-glows-in-the-dark
http://www.studioroosegaarde.net/project/smart-highway/
http://www.smarthighway.net/

Studio Roosegaarde

Hollandal sanat Daan Roosegaarden, bir mhendislik ve inaat firmasnn yneticilerinden Hans
Goris ile birlikte tasarlad akll yol projesi ise karayollarnda devrim yaratacak cinsten. Dnyann
ilk gerek akll yol projesinin hayata geirildii
Amsterdamn yaklak 100 kilometre gneyindeki
Oss kentinden geen N329 otoyolunda erit ve yol
iaretleri fosforlu klarla aydnlatlyor. Pilot uygulamann denendii 500 kilometre uzunluundaki
otoyolda trafik kazalarnn azaltlmas ve enerji tasarrufu salanmas amalanyor.
Proje kapsamnda otoyollarn zerindeki uyarc
yol iaretlerine ve yol eritlerine uygulanan boyalara
kartrlan fotoluminesans zellikteki ve kristal yapdaki tozlar, gndz gne n emerek gece yeil bir
k veriyor.
Fotoluminesans zellikteki malzemeler doal n enerjisini veya yapay elektrik enerjisini emerek
yani sourarak depolar ve karanlkta grnr k
olarak yavaa darya verir. Gn n sourma,
depolama ve k verme dngs sonsuz bir ekilde
devam eder. Enerji sourmasyla uyarlarak kararsz hale geen atomlar veya molekller, kazandklar bu enerjiyi zerlerinden atarak eski hallerine dnmek ister. Bu srada sistemde k yansmas gzlenir.
Gn boyu emen yol eritleri ve iaretleri karanlk bastnda yaklak 10 saat boyunca ldyor. Hatta otoyol zerinde kullanlan ve fotoluminesans zellik gsteren boyalarn scakla duyarl olanlar sadece termometreler sfr derecenin altn gsterdiinde
uyarc niteliinde ldamaya balyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Ildayan yol erit izgileri

gndz arj oluyor, gece ldyor.

Scaklk sfr derecenin altna

dtnde ldayan kar taneleri,
fotoluminesans zellikte boya
kullanlarak yol zerine uygulanm.
77

Brtein Ege

Airbus A380
A380, Avrupal uak reticisi Airbus tarafndan retilen iki katl, dnyann en byk ve en ar yolcu ua. lk ticari uuunu 2007de gerekletiren A380, Ekim 2014 itibaryla toplam 318 adet
sipari edildi. 73 metre uzunluunda ve 24 metre yksekliinde, azami kalk arl 560 tonu bulabiliyor. 850 yolcuyu hi durmadan yaklak 15.000 km tayabilen bu dev uak ayn zamanda Avrupa Birliinin en nemli prestij projelerinden biri. Gnmze kadar ina edilen dier
uaklardan daha sessiz ve evre dostu olan A380 akll uak kategorisinin de ilk rneklerinden.

78

Bilim ve Teknik Aralk 2014

irbuslar drt Avrupa Birlii lkesi tarafndan tasarlanp

retiliyor: Almanya, Fransa, ngiltere ve spanya. Genelde uaklarn kanatlar ve ini takmlar ngilterede, kuyruklar
ve kaplar spanyada, gvdeleri Almanyada, burunlar ve orta
blmleri Fransada retiliyor. Avrupann farkl lkelerindeki
uak paras reticilerinin rettii paralar Airbusn farkl lkelerdeki retim tesisleri arasnda, yine Airbus yapm olan ve
adn beyaz balinagillerden alan Beluga adl uaklarla tanyor.
Airbus bnyesindeki be tane Belugann
grevi farkl lkelerde bulunan Airbus retim
tesisleri arasnda mekik dokuyarak retilen
paralar bir tesisten dierine tamak.

Pilot kabini Almanyann Hamburg kentinde tasarlanan ve

retilen A380in dier retici ortaklardan gelen tm paralar en son olarak yine Fransann Toulouse kentindeki dev retim tesislerinde birletirildikten sonra farkl iklim ve hava artlarnda haftalarca hatta aylarca srebilen test uularna balanyor (apraz rzgr eserken kalk ve ini, youn dolu ve
kar yanda uu, yldrm arpmas, buzlu pistlerde ini ve
kalk, tam kapasite kalk srasnda son anda yaplan ani bir
frenle kalkn iptali vb.). Bu test uularnn ardndan A380,
Hamburgda veya Toulouseda sahibine teslim ediliyor. Tahmin
edilecei gibi A380in balca mterileri Singapur Havayollar,
Lufthansa, Kore Havayollar, Emirates ve Qantas gibi zellikle
uzun menzilli uulara younlam havayollar. >

79

Airbus A380
lk uu: 15 Ekim 2007
Hizmete giri: 25 Ekim 2007 (Singapur Havayollar)

Ykseklik: 24,1 m
Maksimum uu arl: 560.000 kg

Uu tavan: 13.100 m
Uu menzili: 15.200 km

Uzunluk: 72,7 m
Kanat akl: 79,8 m
Gvde genilii: 7,14 m

Yolcu kapasitesi: 526-850 yolcu

Motor iti gc: 4 x 70.000 lbf

Motor adedi ve tipi: 4 x Rolls-Royce Trent 900
4 x Engine Alliance GP7200

Frank Kuehne

Seyir srati: 907 km/s

ni srati: 240 km/s

A380ler byklkleri yznden her havaalanna inemiyorlar.

Bu nedenle A380leri filosuna katacak havayolu irketlerinin daha nceden kendi lkelerinde hangi havalimanlarn kullanacan belirlemesi ve daha sonraki aamada da bu havalimanlarnn hatr saylr bir yatrmla A380lerin inii ve kalk iin gerekli artlar yerine getirmesi gerekiyor. Bu kapsamda sz konusu havaalanlarndaki uak park alanlar geniletiliyor, pist uzunluklar tekrar gzden geirilip gerekiyorsa uzatlyor, yolcu terminalleri yzlerce kii tayan iki katl bu uan yolcularn en ksa zamanda indirmesi ve alabilmesi iin en uygun hale getiriliyor.
80

2014 itibaryla fiyat 414 milyon dolar olan Airbus A380lerin

gelitirilmesi iin gnmze kadar ayrlan AR-GE bte miktar ise yaklak 15 milyar dolar (12 milyar Euro). Airbus irketi gelecekteki siparilerle beraber bu AR-GE masraflarn kararak,
kra gemeye balayacan dnyor. Airbus A380 iki katl olduu iin kendi kategorisinde, Boeing 747 Jumbo jetler de dhil
olmak zere, herhangi bir rakibi yok.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

A380in kanat altna yerletirilmi toplam 4 jet motoru var. Her

uak reticisi gibi Airbus da ihtiya duyduu uak motorlarn
kendi retmiyor; Rolls-Royce, Pratt & Whitney, CFMI ve Engine
Alliance (GE ve P&W) gibi dnyann en nde gelen motor reticilerinden satn alyor. rnein A380-800 modelinde her biri yaklak 70.000 lbf lik iti gcne sahip Rolls Royce Trent 900 veya Engine Alliance GP7200 serisinden motorlar kullanlyor. A380ler
dnyann drt motorlu uaklar iin gelitirilmi en byk ve gl motorlarna sahip. Bu motorlardan her birinin i pervane ap 2,95 metre, saniyede ektii hava miktar ise 1,55 tonu buluyor.

Kaynak
Airbus, A380 - The Sky is Yours, http://www.airbus.com/aircraftfamilies/
passengeraircraft/a380family/, 15 Kasm 2014.
81

Dr. Mahir E. Ocak

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Manyetik Alan letkenleri

ek ok teknolojik cihazda manyetik etkileimden yararlanlyor. Bu bakmdan manyetik alann bir yerden baka bir yere aktarlmas nemli. Elektromanyetik dalgalar ynlendiren ve aktaran cihazlar -rnein dalgaklavuzlar ve fiber optik kablolar- olsa da ayn durum statik
manyetik alanlar iin doru deildi. spanya, Avusturya ve Almanyadaki eitli niversitelerde ve
aratrma enstitlerinde alan bir grup aratrmac duraan manyetik alanlar bir yerden baka bir
yere aktarmak iin yeni bir teknoloji gelitirdi. Speriletken ve ferromanyetik katmanlardan oluan
silindirik bir kablo tasarlayan aratrmaclar, statik manyetik alanlar ok az bir kaypla bir yerden
baka bir yere iletmeyi baard. Gelitirilen teknolojinin nanometre (metrenin milyarda biri) leindeki sistemlerde de kullanlabilecei belirtiliyor.
82

Manyetik alanlarn bir blgeden baka bir blgeye aktarlmas iin kullanlan geleneksel yntemde -rnein transformatrlerde- manyetik geirgenlii yksek ferromanyetik malzemelerden yararlanlyor. Ancak manyetik alann bykl kaynaktan
uzaklatka azalyor. Bu durumun nedeni manyetik alann sadece aktarlmas istenilen ynde deil dier ynlerde de yaylmas. Dolaysyla manyetik alann bir yerden baka bir yere bykl azalmadan
tanabilmesi iin manyetik alanlar sadece istenilen
ynde geiren malzemelerin tasarlanmas gerekiyor.

><
Duraan manyetik alanlar ile ilgili kuramsal hesaplar, sonsuz genilikte bir levhann istenilen zelliklere sahip olabileceini gsteriyor. Levhann
manyetik geirgenliinin uzunluun sonsuz olduu ynlerde sfr dier ynde sonsuz olmas durumunda malzeme manyetik alanlar bir yerden baka bir yere kaypsz tayabilir. Byle bir malzeme
esasen altnda kalan uzay hi etkilemeden iindeki blgeyi yukarya doru kaydrr. Ancak kuramsal olarak mkemmel olsa da byle bir malzemenin
imal edilmesi iki bakmdan zordur. Birincisi sonsuz
genilikte bir levha imal edilemez! kincisi manyetik geirgenliinin bir ynde sonsuz dier ynlerde
sfr olduu bilinen bir malzeme yoktur.
Aratrmaclar silindir biimli ve istenilen manyetik geirgenlik zelliklerine sahip bir malzeme
kullanlmas durumunda statik manyetik alanlarn
ne lde aktarlabileceini saysal yntemlerle incelemi. Sonular silindirin uzunluu arttka aktarma orannn da artacan hatta neredeyse bire
yaklaacan (manyetik alann kaypsz bir biimde aktarlacan) gsteriyor.

bir speriletken ve bir ferromanyetik katman olduunda ise oran %75e dyor.
Aratrmaclar yaptklar kuramsal tahminleri deneylerle de snam. nce 6 ve 14 santimetre uzunluunda iki kablo imal edilip daha sonra hortumlarn
bir ucunun altna iinden sabit akm geen bir iletken
yerletirilmi. lmler bir speriletken ve bir ferromanyetik katman ieren kablolarn sabit akm tarafn-

Arzu edilen manyetik geirgenlik zelliklerine sahip homojen bir madde olmad iin aratrmaclar farkl manyetik zelliklere sahip katmanlar
ieren malzemelerin tasarmna odaklanm. Ferromanyetik malzemeler, manyetik geirgenlikleri
yksek olduu iin manyetik alan silindir biimli
bir malzemenin ekseni boyunca iletmek iin uygun.
Manyetik alann dier ynlerde yaylmasnn engellenmesi ise speriletkenlerle salanabilir. Speriletken malzemelerin iindeki manyetik alan sfrdr.
Dolaysyla manyetik alan speriletken bir malzemenin iinden geemez. Baka bir deyile speriletkenlerin manyetik geirgenlii sfrdr.
Kuramsal hesaplar yars speriletken yars ferromanyetik madde ieren 20 katmandan oluan bir
malzemenin duraan manyetik alanlar %90lk bir
baar oranyla aktarabileceini gsteriyor. Sadece

dan retilen manyetik alan bir utan dierine aktardn gsteriyor. Manyetik alann aktarlma oran kuramsal tahminlerden daha kk ve kablo uzadka
aktarm oran dyor. Bu durum speriletken katmanlardaki kusurlara balanyor ve kablolarn retiminin daha iyi yaplmasyla aktarma orannn artarak
kuramsal tahminlere yaklaaca dnlyor.
Aratrmaclar gelitirilen yntemin herhangi
bir lekte kullanlabileceini belirtiyor. Manyetik
alan iletkenleri, zellikle nanometre leindeki bilimsel aratrmalarda faydal olabilir. rnein kuantum sistemleri, manyetik nanokablolar sayesinde dorudan kontrol edilebilir ve bu sistemlerden
eitli amalar iin yararlanlabilir. Manyetik alann
bir yerden baka bir yere aktarlabilmesi, aralarnda
grece byk mesafe olan kuantum sistemlerinin
birbiriyle daha kolay etkilemesini de salayacaktr.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Kaynak
Navau, C. ve ark., Long distance
transfer and routing of static magnetic
fields, Physical Review Letters,
Cilt 112, Makale No: 253901, 2014.
83

Pnar Dndar
TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi

Bir
Zanaatn
Ardndaki
Bilim

Cam
flemenin
Srlar

>>>

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ocukken evde top oynamay bize yasak eden kristal vazo,

yalnzca bayramlarda grcye karlan renk renk, desenli ekerlikler
ve her evin bir kesine ilitirilen nazar boncuklar...
Hepsi cama zenle ve sabrla verilen emein sonucunda ortaya kyor.
Peki, yaammzn iinde hep var olan, binlerce yllk gemie
sahip cam rnler retilirken hangi bilimsel gereklerden yararlanlyor?

am, doada volkanik kaya trlerinden biri olan

obsidiyen olarak bulunur.
nsanlar obsidiyeni binlerce yl boyunca ok ucu, balta gibi av malzemeleri ve kesici aletler yapmak
iin kullanm. Ancak zaman iinde cam kendileri retmenin eitli

yollarn bulmular. Bunlardan biri de cam fleme teknii. Tekniin

bulunuu Suriyeye, M 1. yzyla
kadar dayanyor. Cam fleme ustalarnn kulland aletler ve ortaya
kardklar rnler zaman iinde
deise de retim aamalar iki bin
yl ncesiyle neredeyse ayn.

Cam flemenin Srlar

Renklendirmek iin frndan

karldktan sonra camn zerine
metal tuzlar katlr.
rnein mavi iin bakr,
krmz iin altn, siyah iin
manganez ve demir gibi
metaller kullanlr.

Geleneksel bir Trk

cam rn olan em-i blbl
yaplrken nce zel bir
kalba dizilmi renkli ubuklarn
ortasna scak cam flenir.
Scak cam bu ubuklar eriterek
gvdesine katar. Daha sonra
yeniden frna daldrlr ve zerine
bir miktar daha cam sarlr.
Ardndan ekillendirmenin en
nemli aamas balar.
Bu aamada desenlerin dz ya da
kvrml olmas, cam fleme
ustasnn akkan haldeki cam
evirme hzna baldr.
86

Camn ana maddesi silisyum dioksit (SiO2) yani

silikadr. Silika saf kum olarak da bilinir. Bu yzden
de cam retmek iin ncelikle iyi kalitede, yabanc
maddelerden arndrlm kum gerekir. Cam, amorf
kat bir maddedir. Amorf katlarn zellii katlar gibi
esnemeyen bir yapda olmalarna karn svlardakine benzer bir molekler dalma sahip olmalardr.
Kat maddelerde atomlar belirli bir dzende dizilir ve
birbirlerine yakn duracak ekilde baldr. Svlarda
ise atomlar rastgele dalm haldedir ve aralarndaki ba katlara gre ok daha zayftr. Molekl yaps bakmndan svlara benzeyen camn saydam olmasnn nedeni de budur. Bylece k, camn serbest
halde dalm moleklleri arasndan geebilir. Yksek scaklklarda stldnda camn esnemeyen yaps tamamen deiir ve tpk su gibi akkan hale gelir.
Bu da camn kolayca ekillendirilebilmesini salar.
Saf kumu akkan hale getirmek iin gereken scaklk 1600Cnin zerindedir. Ancak cam fleme tekniinin ustalar saf kumu neredeyse 1000Cde eritmeyi baaryor. Nasl m? Erime scakl yksek olan saf
bir maddenin iine, erime scakl daha dk olan
baka bir madde kartrrsanz saf maddeyi daha dk scaklkta eritebilirsiniz. Bylelikle daha az enerji
harcayarak daha ucuza retim yapm olursunuz. Bu
yzden de cam fleme ustalar saf kumun iine, elde
etmek istedikleri camn zelliklerine gre, farkl malzemeler katp zel bir frnda str. rnein soda cam olarak bilinen camn yapsna soda ve kire katlr.
Soda, camn akkan hale gelmesi iin gereken scakl drr. Kire ise camn dayanklln artrarak
kimyasal olaylardan daha az etkilenmesini salar.

Cam fleme ustalar karm hazrlayp frnda

akkan hale getirdikten sonra fleme borusu olarak bilinen madeni bir boruyu frna daldrr. Boruyu
ieride evirerek zerine bir miktar camn sarlmasn salar ve sonunda frndan bal kvamnda bir ate
topu karrlar. Camn ate topu gibi parlak olmasnn nedeni, erimi haldeyken sahip olduu s enerjisini krmzms turuncu k olarak evreye yaymasdr. fleme borusu frndan karldktan sonra da
evrilir. Bylece sv haldeki cam biraz olsun soutulup akkanl azaltlr ve camn yere dklmesi engellenir. Ardndan bu ate topu elik, przsz yzeye sahip bir masann zerinde saa sola evrilir. ekillendirmenin bu ilk aamas camn dzgn yzeyli olmasna yardmc olur. Sonrasnda ubuun bir
ucundan flenir ve ieri giren hava cam her ynden
dar iterek iirir. Hem ieride hem de darda havayla temas eden scak cam, bu haliyle ieriden ve dardan ince birer zarla hapsolmu gibidir ve havann etkisiyle sour. Elindeki cam ekillendirilmeye
uygun kvama geldiinde, cam fleme ustas makas,
maa, kanca gibi aletlerin yardmyla cam tutup bker, keser ve camn yzeyini yuvarlatr. Tm bunlar
yaparken belki de hi unutmamas gereken kural, fleme ubuunu sk sk evirmektir. Bu sayede yerekiminden yararlanarak camn her yannn ubuun
merkez eksenine belirli bir uzaklkta kalmasn salar ve camn eklini korur. Ayn zamanda camn katlamasn engelleyerek ekillendirmeye devam etmek iin cam tekrar str. Bunu yaparak d zarn
souk kalmas ile iteki camn ekil verilebilecek lde scak olmas arasndaki dengeyi korumu olur.

<<<

ekil verme srasnda isterse cam biraz daha uzatmak iin fleme ubuunu sarka gibi iki yana sallayarak merkezka kuvvetinden yararlanr. Bylece merkezden da doru ivme kazanan cam, fleme
ubuuyla birletii yerin tersine doru kayarak uzar.

Cam fleme ustas, cama istedii ekli verdikten

sonra cam baka bir ubua aktarr, gerekiyorsa kulp
ya da ayak gibi eklemeleri yapar. Son aamada cam
btnyle soutmak iin ubuktan ayrarak tavlama
frn ad verilen zel bir soutma frnna yerletirir.
Burada soutmann hz ve derecesi ok nemlidir.
nk cam hzl soutulduunda kristalleebilir. Bu
durumda atomlar birbirine ok yaklaacandan, camn effaflk zellii ortadan kalkar ve ok krlgan bir
hale gelir. Bu, cam cam yapan niteliklerin yok olmas anlamna geldiinden istenmeyen bir durumdur.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

Olmas gereken ise souma sonucunda camn, akkan haldeyken sahip olduu dank molekler yapy korumas ancak akkanlk zelliinin ortadan
kalkmas yani katlamasdr. Soutmadan sonra oyma, parlatma ve srlama ilemleri de yapldnda
rn ortaya kar.
Her ne kadar adna cam fleme teknii dense de,
bu tek nefese samayacak kadar karmak ve hassas
bir i. Cam fleme ustalarnn her aamada titizlikle
ve el abukluuyla hareket etmesi gerekiyor. Bir bakma atomlarn nabzn tutuyorlar. Tabii sz konusu ayn zamanda estetik olunca bilimsel aklamalarn yetersiz kald durumlar da var. Her ne kadar
retim aamalarnda bir cam fleme ustasnn hangi
bilimsel gereklerden yararlandndan adm adm
sz edebilsek de zanaatnn bir formln karmak
mmkn deil. nk her zanaatkrn cama ekil
verirken sergiledii yetenek kendinde sakl.
Britannica Ansiklopedisinin 1875 tarihli
saysnda yer alan, bir cam fleme atlyesini
gsteren izim

Kaynaklar
Aslan, T., Yazar, T., Biimlerin Temel lkeleri Balamnda Simge Olarak Geleneksel Trk Cam Sanat ve Geliimi,
The Journal of Academic Social Science Studies, Cilt 6, Say 3, s. 829-854, 2013.
Czerski, H., The Ancient Art of Glassblowing Requires Mastering The Atomic World, Focus, Say 271, s. 31, 2014.
Kkerman ., Cam Sanat ve Geleneksel Trk Camclndan rnekler, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, 1985.
87

Gkyz

Alp Akolu

Orion Takmyldz fotorafn st ksmnda, ortada grlyor. Soldaki parlak izgiyse kizler Gkta Yamuru srasnda atmosfere girip yanan bir gktann brakt iz.

Orion ve Klc
B

u sralar hava karardktan sonra gkyznn en etkileyici takmyldzlarndan biri

olan Orion gkyznde ykselmeye balyor.
Orion, en az kendisi kadar nl bir Messier cismi olan M42yi yani Orion Bulutsusunu
barndryor. Bu bulutsu, parlakl ve zellikle bir drbn ya da teleskopla bakldnda etkileyici olan grnts nedeniyle amatr gkbilimcilerin en ok gzledii cisimler arasnda
yer alyor.
Orion Bulutsusu, gkyzndeki en parlak
bulutsu. Bunun nedeni, iinde bulunan ok
gen ve ok parlak yldzlar. Bunlardan zellikle
Trapez olarak adlandrlan ve bulutsunun merkezinde bulunan drd, bulutsunun temel k
kaynan oluturuyor. Trapez, en az 2000 yldzdan oluan bir kme. Bu kmeyi oluturan
yldzlar, bulutsudaki gazn k yaymasna neden oluyor.
Orion Bulutsusu, gkyznde bulunmas
en kolay gkcisimlerinden biri.
88

Bulutsu, parlakl sayesinde ehir iinden

bile, k kirliliinden fazla etkilenmeyen blgelerde plak gzle seilebilir. Bunun iin, Orion Takmyldzn gkyznde tanmak gerekir, ki bu da zor deildir. Orion Bulutsusunu
grmek iin, Orionun kemerini oluturan parlak yldzn biraz altna bakmak yeterli
Orion Bulutsusunun grnen blm bile
gkyznde geni bir alana yaylr. Genilii, dolunayn apnn yaklak 4 katn bulur.
Bu nedenle amatrler bulutsuyu bir drbnle izlemeyi sever. Bulutsunun merkezindeki
Trapezin drt parlak yldzn ayrt edebilmek
iin en azndan kk bir teleskop gerekir.

kizler Gkta Yamuru

kizler Gkta Yamuru 13 Aralk gecesi en
yksek etkinliine ulaacak. kizler Gkta Yamuru srasnda Ayn grnmedii bir gecede
100 kadar meteor grlebilirken bu yl geceyarsndan sonra Ay gkyznde olacandan
grlebilecek meteor says daha az olacak.

Orionun klcnn lts. Orion Bulutsusu, Orion Molekler Bulutu

olarak bilinen bulutsunun en parlak blmn oluturuyor.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
Byk Ay

12 Aralk
Jpiter ile Ay sabaha
kar douda birbirine
yakn grnmde
12 Aralk
kizler Gkta Yamuru
en yksek etkinlie
ulayor
19 Aralk
Satrn ile Ay sabaha
kar douda birbirine
yakn grnmde
22 Aralk
K gndnm
(en ksa gndz,
en uzun gece)
25 Aralk
Mars ile Ay
gnbatmndan sonra
gneybatda birbirine
yakn grnmde

Ejderha
Vega

Lir
Kk Ay
Kutupyldz

Kral

Vaak

Zrafa

Arabac

Kapella

DOU

Andromeda

Perseus

Kk
Kpek

Jp

Ko

Aldebaran

Tekboynuz

Kanatl At

gen

Boa

Procyon

Yunus

BATI

Yenge

Kuu

Kralie

Jpiter

kizler

Deneb

Balklar

Avc

Kova

Akyldz
(Sirius)

Byk
Kpek

Irmak

Balina

Tavan
Irmak

1 Aralk 22:00
15 Aralk 21:00
31 Aralk 20:00

GNEY

1 Aralk 22:00
15 Aralk 21:00
31 Aralk 20:00

Aralkta Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ikinci haftasndan itibaren
akam gkyznde. Gezegeni grebilmek
iin Ocak aynn ilk gnlerini beklemek gerekiyor. Ocak aynn ilk haftasndan sonra Merkr ve Vens ok yakn konuma gelecek. Bu
yaknlamann ncesinde, Aralk aynn son
gnleri Merkr Vensn biraz altnda yer
alacak. Bir drbn yardmyla, Vensten de
yardm alnarak yln son gn Merkr zor da
olsa grlebilir.
Vens ay boyunca akam gkyznde.
Ancak ufka ok yakn konumda ve ay boyunca alacakaranlk bitmeden batyor. Gezegen ok parlak olduundan ayn son gnleri
gnbatmndan ksa bir sre sonra, hava kararmadan nce gneybat ufku zerinde grlebilir.
Mars gnbatmndan sonra gneybat
ufku zerinde yer alyor ve ay boyunca konumunu koruyor. Gezegeni akamlar yaklak iki
buuk saat boyunca gzlemlemek mmkn.

Jpiter ayn balarnda 22:00 civarnda grlebilecek kadar ykseliyor. Gezegeni grmek iin bu srada dou ufku zerine bakmak
gerekiyor. Gezegen gndoumundan hemen
nce gkyznde en yksek konumuna ulayor. Jpiter ayn sonlarnda saat 20:00 civarnda grlebilecek kadar ykselmi olacak.
Aslan Takmyldznn en parlak yldz olan Regulus ve Jpiter ay boyunca birbirlerine yakn
konumda olacak.
Satrn ayn balarnda grlemeyecek,
nk ufka ok yakn olacak. Grlebilecek
kadar ykselmesi iin ayn ortalarn beklemek gerekiyor. Satrn ayn sonunda sabah
gn aarmadan domu olacak.
Ay 6 Aralkta dolunay, 14 Aralkta sondrdn, 22 Aralkta yeniay, 28 Aralkta ilkdrdn
hallerinde olacak.

Ay

Mars

25 Aralk akam gneybat ufku

89

Nasl alr?

izim: Erhan Balk

nasil.calisir@tubitak.gov.tr

Gne Sistemi Arkeolou:

Philae

2.900 kg
ROSETTA

67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldzna inen Philaeyi tayan Rosetta

uzay arac 6,5 milyar kilometrelik uzun yolculuunu tamamlad.
Rosetta gerekletirecei grev iin yaklak 10 yllk bir yolculuk gerekletirdi.
Yakttan tasarruf etmek amacyla yolculuk esnasnda kere Dnyann,
bir kere de Marsn ekim alann kullanarak hz kazand.
Yolculuk bitiminde kuyrukluyldz etrafnda yrngeye oturan
Rosetta, Philaenin inii iin uygun artlar bekledi.
Philae kuyrukluyldz zerinde bilimsel aratrmalar
yaparak rnek ve veri toplayacak.
Bu verilerin Gne Sisteminin gemii hatta
Dnya zerinde yaamn nasl balad ile ilgili
ipular barndraca umuluyor.

letiim anteni

N ALANI

Philaenin
ini
manevras

Yedek ini Alan

Agilkia
Planlanan
ini alan

2300 m

12 Kasmda Philae baarl saylacak

bir manevra ile kuyrukluyldzn
yzeyine indi. Philae ini manevralarn
gerekletirdiinde Dnyadan
yaklak 510 milyon kilometre uzaklktayd.
Eer ini esnasnda yanl giden bir
eyler olsayd bunun farknda olmamz
iin 28 dakika 20 saniye gemesi
gerekecekti. Philae hataya yer olmayan
manevralarn baaryla gerekletirerek
kuyrukluyldza ulat, fakat
yzeye tutunmasn salayacak
zpknlardaki sorundan dolay yzeye
tutunmakta zorluk ekti.
Burada, kuyrukluyldzn Dnyaya
gre ok ufak ktleekimi ini
manevralar iin yeterli olmadndan
gvenli ini iin zpknlara ihtiya
duyulduunu hatrlatalm.

67p/Churyumov-Gerasimenko

230 m

Sapphire (stanbul)

4000 m

Bilim ve Teknik Aralk 2014

ni manevrasnn kritik aamalar

11 KASIM - 21:30
Ayrlma ncesi Rosettann uygun yrngede
olup olmadnn kontrol
12 KASIM - 02:00
Son talimatlarn Rosettaya yklenmesi
ve uzay aracnn salkl alp almadnn
kontrol edilmesi

Gne panelleri
Tanecik etkisi
analizr ve toz
toplayc

03:35
Philaenin son durum kontrolleri
08:03-09:03
Rosettann ayrlma ncesi son manevrasn
yapmas ve uzay aralarnn son yaklama
rotasna yerletirilmesi

Philae
Modl, Rosetta aracl ile Dnyayla iletiim kuruyor.
Veriler Philaeden Dnyaya 28 dk 20 sn sonra ular.

Philae baandan kan

matkapla kendisini zemine
vidalayarak sabitler.

Panoramik grnt iin

modln etrafnda kullanlan
kameralardan biri

08:35-09:35
Operasyon Merkezi tarafndan ayrlmann
gereklemesiyle ilgili son karar: Bu noktadan
sonra Philae iin geri dn ans yoktu.
01:03
ni aracnn Rosettadan ayrlarak
kuyrukluyldza doru alalmaya balamas

Plazma ve toz
analizi

PHILAE

12:53
Philaenin alal srasnda Rosetta ile kurduu
balantnn baarl olup olmadna dair
ilk sinyal: Sondann tm telemetri verileri bu
balant sayesinde Rosetta zerinden
Dnyaya aktarld.
18:03
Yzeye tutunma
(Zamanlar Trkiye saati ile verilmitir.)

Manyetik alan
lm

Radyo dalgalar ile

kuyrukluyldzn i
ksmn inceleler.

Alfa, proton, X-n

spektrometresi

Modl zemine
sabitlemek iin ini
srasnda frlatlan
zpkn

Yeralt rnekleri
toplamakta kullanlan
deliciler

100 kg

ne Deliinden Gelecek

izim : Ersan Yaz

Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar

Emre Sermutlu

Odama girdii anda kzcazn mitsiz, depresif

ve intiharn eiinde olduunu anlamtm, yznden
okunuyordu hepsi. Bamllklaryla ne kadar
uzun sredir mcadele ettiini, farkl ka tedavi yntemi
denediini, son are olarak, ama btn ailesinin
iddetli itirazlarna ramen, bana geldiini,
daha anlatmadan biliyordum. Tabii o laf arasnda
Sizin gibi rutin d teknikler kullanan... derken
byk nezaket gsteriyordu. Meslektalarma
sorsanz arlatan, kay koparm ya da
karanlk tarafa gemi gibi nitelemeler duymanz
daha muhtemeldi.
nce onu uzun uzun dinledim. Tahmin ettiim gibi,
kiiye zel retilen sihirli kimyasal formllerin
bamls olmutu. Baka bir ey dnemiyor, insanlarla
yaknlk kuramyor, alamyordu. Gittii doktorlar,
en son alt formle ynelik tedavi uyguluyor
ve baarl da oluyorlard. Ama o bamlla
baml olmutu bir kere. Her gn yenisi kan,
doz ve bileenleri mterinin talebine ve fizyolojisine
gre deien, henz etkileri anlalamad iin
yasal anlamda uyuturucu olup olmad da tartmal
maddelerin says bile belirsizdi. Bu zel bileikleri
reten laboratuvarlar onu tanmt bir kere.
En iyi mterilerini yeni kan her
rnden haberdar etmeleri ok doald.
Bu yeni bileikler gemi yzyllardaki gibi
zombiye evirmiyordu geri insanlar, yan etkileri
ok daha hafifti. Ama beyne bu kadar derin bir
seviyeden mdahale etmenin temel etkisi aynyd:
Onlara alan hayattan kopuyor, artk onlarn
dnyasnda yayordu.
Hastam iin de barda taran son damla
erkek arkadandan ayrlmas deil, bunu 6 ay
boyunca fark etmemesi de deil, olaydan ok sonra,
aslnda ortada bir iliki de olmam
olduunu anlamasyd.
Tek seans srecek tedavi ncesi hayli uzun
bir hazrlk srecinden getik. Gerekli deiiklikleri
yapabilmem iin beyninin iini avcumun ii gibi
bilmem gerekiyordu. O yzden tm riski
gze alp kulland (hatta brakm olduu)
uyuturucular bir kere de benim yanmda,
beyin haritalama cihazna balyken
denemesini istedim. Sonrasnda da en ok
korktuu, nefret ettii ya da irendii eyleri
anlatmasn ve ayn anda zihninde
canlandrmasn. Bunlar olurken tm kafatas
son derece hassas sensrlerle sarlyd
ve sistem alglad elektrik alan

deiikliklerinden hangi nronlarn uyarldn

hesaplayp hepsini kaydediyordu. En sonunda
byk gn geldi. Onu hareketsiz brakacak,
bilincini kapatmayacak, uzun sreli
hafzasn devre d brakacak ilalar iti.
Elektrotlar beynin iine, nceden hesaplanm
noktalara yerletirildi.
Sonra uyuturucu kokteyline geldi sra. Beynin keyif
merkezlerinin maksimum uyarlmas annda atelenen
elektrotlar ona ya ok korkun bir fiziksel ac veriyor
ya tm ailesinin lmn gznde canlandryor
ya da akreplerle dolu bir kuyuya atyordu.
Ya da hepsini ayn anda oluyordu. Neyse ki btn
bunlar sadece 7 saniye hafzasnda kalyordu.
Ama ne yazk ki, 7 saniye sonra dng
yeniden balyordu.
Amacm hayatta hibir eyden zevk almamas
deil, uyuturucudan zevk almamasyd.
O yzden hangi nronlarn arasnda yeni balar
kurulduunu srekli takip ediyordum.
En ufak bir hatada hi beklenmeyen sonular ortaya
kabilirdi. Mesela hastann benden veya
doktorlardan veya odamn duvarnn renginden
lesiye korkmas ya da tam tersi bamls
olmas gibi. Zaten srrm kendime saklamamn
sebebi de bu teknolojiyle yaplabilecek ktlklerin
snrsz olmasyd. (Reklamclarn bununla neler
yapabileceini hayal etmek bile istemiyorum.)
Neyse ki hibir komplikasyon yaanmad.
Uyandnda uyuturucular kt olarak alglamas
iin iradesini kullanmaya ihtiyac kalmamt,
balantlar deimi beyni bunu onun yerine
yapyordu.
lk nce penceremden dar bakt
ve Manzaranz ne kadar gzelmi! dedi.
Sonra o akam ne yiyeceinden bahsetti.
Annesini ne kadar zlediinden.
Salarna yeni bir ekil vermesinin zamannn
oktan geldiinden ve daha baka
duymak istemediim milyonlarca ayrntdan.
Her 30 saniyede bir de kesip
yi de ben bunu niye daha nce yapmadm
- dnmedim - fark etmedim? diyordu.
Yarm saat kadar sonra anlad ve gzleri parlayarak
Uyandmdan beri hi onlar dnmedim,
istemedim de, ilk defa byle bir ey oluyor,
sanrm ben yaamaya baladm!
dedi.
te bu duymak istediim bir eydi.

Zek Oyunlar

Emrehan Halc

Gz Aldanmas

Maksimum arpm

Drt Adet Drt

st soldaki ekilde dey izgiler dzgn

biimde devam etmiyormu gibi gzkyor.
Oysa bu ekil yanndaki iki eklin
st ste gelmi hali. Dey izgilerde
hibir krlma yok.

ki saynn arpm drt basamakl bir saydr.

Bu iki sayy 11e blnce
biri 8 kalann, dieri ise 9 kalann veriyor.
Bu koullara uyan ve arpmlar
maksimum olan say iftini bulunuz.

Birden bir milyona kadar olan saylarn kanda

en az drt adet 4 rakam yan yana bulunur?
Ayn soru on bine kadar olan saylar ve adet
3 rakam iin sorulsayd cevap 19 olacakt:
333, 1333, 2333, 3330, 3331, 3332, 3333, 3334, 3335, 3336,
3337, 3338, 3339, 4333, 5333, 6333, 7333, 8333, 9333.

Buluma Saatleri

Daire Merkezi

Golc Futbolcular

Bir arkadanzla saat 12:00da bulumay

kararlatryorsunuz. kiniz de saat konusunda
ok duyarlsnz. Siz, saatinizin 10 dakika ileri
olduunu dnyor ve buna gre hareket
ediyorsunuz. Oysa saatiniz 10 dakika geri.
Arkadanz ise kendi saatinin 10 dakika geri
olduunu dnyor ve buna gre
hareket ediyor. Oysa saati 10 dakika ileri.

zerinde herhangi bir yerde bir nokta

bulunan bir daireyi yle iki paraya ayrnz ki,
uygun biimde birletirildiklerinde noktann
merkezde olduu ayn byklkte
bir daire elde edilsin.

Bir futbol takmnn drt oyuncusu olan

A, B, C, Dnin toplam gol says 57dir.

Bulumanz ka dakika farkla

gerekleecektir?

l Bu futbolculardan her biri en az 3 gol

olmak zere farkl saylarda gol atmtr.

l A ile Bnin toplam gol says 32dir.

Bu soru iki yerine para iin sorulsayd

yle bir zm olabilirdi:
Balang

l En ok gol atan futbolcu Cdir.

l Cnin gol says asal saydr.

Cnin ve Dnin kaar gol attn bulunuz.

Kesme lemi

ki Para
Aadaki ekli yle iki paraya ayrnz ki,
uygun biimde birletirildiklerinde
bir kare elde edilebilsin.

8X8lik bir kt
tablodaki karelerin
kenarlarn, kesme
ilemi sonunda
birden fazla kt
paras olumayacak
biimde keseceksiniz.

l Noktann, merkezde olduu kk bir

daire izersiniz.
l Ayn byklkte bir daireyi

byk dairenin merkezine izersiniz.

l Bu daireler kesilip alndnda para

elde etmi olursunuz.

l Kk dairelerin yerlerini deitirdiinizde,

noktann merkezde olduu daireyi

elde edersiniz.
1. adm

Bu ilem en fazla
ka kenar kesilerek
yaplabilir?

2. adm

rnek:
Ayn soru 3x3lk
bir tablo iin sorulsayd
cevap 4 olacakt.

Bilim ve Teknik Aralk 2014

zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
1 nokta, 1 blge

2 nokta, 2 blge

3 nokta, 4 blge

Noktalar ve Blgeler
Bir daire zerinde 6 adet nokta var.
Tm noktalar birbirlerine dorularla balanyor.
Daire iinde en fazla ka blge oluturulabilir?

4 nokta, 8 blge

5 nokta, 16 blge

6 nokta, ?

Sorunun 1den 5e kadar nokta iin cevaplar soldadr.

Cevaplar incelendiinde genel formln
n nokta iin blge says = 2 (n-1)
olduu, cevabn da 6 nokta iin 32 blge olduu dnlebilir.
Oysa forml de cevap da doru deil.
Sorunun gzellii de buradan kaynaklanyor.

C Harfi
Sada grlen renkli be paray birletirerek
ekildeki C harfini elde ediniz.

Geen Saynn zmleri

D Harfi

Soru areti
C) Batman gelecek.
Tablonun sandaki saylar,
illerin plaka numaralarndaki
rakamlarn toplamdr.
Batman 72 olduu iin 7+2=9 gelecek.
(Elaz 23, Konya 42, Bursa 16, Rize 53)
Forma Numaralar
Olaslk 3/11dir.
C(6,2) / C(11,2) = 3/11
genler
15 farkl gen oluturulabilir:
1) 2 3 4
2) 2 4 5
3) 2 5 6
4) 2 6 7
5) 2 7 8

Szckler
ABONE, MDAT, LM, KULP, IRMAK

Daire Paralar

A B A
C
D
A

A A B B

Gruplar

6) 3 4 5
7) 3 4 6
8) 3 5 6
9) 3 5 7
10) 3 6 7

11) 3 6 8
12) 4 5 6
13) 4 5 7
14) 4 5 8
15) 4 6 7

Kule
1876 birim kare.
En stteki kp birinci kp sayarsak,
Toplam alan = birinci kpn 5 yz
+ (ikinci kpn 5 yz - birinci kpn 1 yz)
+ (nc kpn 5 yz - ikinci kpn 1 yz)
+ (drdnc kpn 5 yz - nc kpn 1 yz)
+ (beinci kpn 6 yz - drdnc kpn 1 yz)
= birinci kpn 4 yz + ikinci kpn 4 yz + nc kpn
4 yz + drdnc kpn 4 yz + beinci kpn 6 yz =
4x(1x1+2x2+4x4+8x8)+6x(16x16) = 1876 birim kare
Gazete Yapra
Sadece b kk dorudur.
Bir yapraktaki sol ve sa sayfa numaralarnn toplamnn 1 eksii
toplam sayfa saysn verecei iin bu gazete 32 sayfaldr
(10+23-1=32).
l a kk doru olamaz, nk sol sayfa numaras bir ift say olmaldr.
l c kk doru olamaz, nk sa sayfa numaras bir tek say olmaldr.
l d kk doru olamaz. Yukarda verilen formle gre sayfa says 34 kar.
Her yaprakta 4 sayfa olaca iin toplam sayfa saysnn 4e blnebilmesi gerekir.
34 says 4e blnemedii iin doru deildir.
95

Yayn Dnyas

yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr

n iyi Matematik Yazlar derlemesi bu anlamda, sradan okurun matematik dnyasna daha kolay girebilmesi iin bir olanak
sunuyor. Dans ve matematik, lise matematiinden niversite matematiine giden yol,
matematik retmenlii felsefesi, matematik ve bilim tarihlerinin kesimesi, matematiin ve fotorafln bulumas, ehirlerdeki rota planlar gibi konular kitapta ele alnan
konulardan sadece bazlar. Makalelerin matematikiler ya da matematik rencileri dnda, bu alana ilgi duyan amatrlere de hitap ediyor olmas derlemeyi farkl klan bir
zellik. Cornell niversitesi retim grevlisi
Mircea Piticinin dnyann farkl lkelerinden
matematikilerin katksyla hazrlad sekinin Trkiyedeki matematik okurlarna ve matematikle ilgilenen herkese hitap edeceini
umuyoruz.

En yi Matematik Yazlar
Derleyen: Mircea Pitici
eviri: Sibel zkan
Hil Yaynevi, 2013

atematik bilimi, insanlk tarihinin en eski

ve en temel bilimlerindendir. Gndelik
yaamn dzenlenmesinde, sanatn ilerlemesinde, entelektel geliimin salanmasnda ve
belki de bir iletiim arac olarak matematik yaamsal bir bilim olarak kabul edilir. Ancak matematiin hayatmz kolaylatrd ve dzenledii, sanatsal retimlerimize temel olduu
gereinin yan sra bu bilimin pratik yaammzn dnda kaldn da kabul etmeliyiz.

Mircea Pitici: Cornell niversitesi, Ithaca ve Wells

kolejlerinde matematik dersleri verdi. 2011de Cornell Matematik Blmnden retim yelii dl ald, 2008de de Cornell niversitesi bnyesindeki John S. Knight Akademik Yazm Enstits tarafndan verilen Buttrick-Crippen Bursunu kazand. Profesyonel ve amatr okurlara ynelik matematik iletiimine derin bir ilgi duyan Pitici, Princeton University Press tarafndan her yl yaymlanan The Best
Writings on Mathematicsin editrln yapyor.
Romanyadaki Bkre niversitesinden matematik
lisans, Cornell niversitesinden yksek lisans var.
Ayrca Cornell niversitesinde matematik eitimi
alannda doktora almalarn srdryor.

96

Enerji, Ses ve Ik
Bilime Giri

I A
Bilime Giri

Peter Batchelor
eviri: afak Timur
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014

Ali Everts
eviri: afak Timur
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014

nerji, Ses ve Ikta enerji kavram, enerjinin temel zellikleri ve farkl biimleri, I Ata ise
k kavram ile k ve enerji arasndaki ilikiler, kk yataki okurlarmzn anlayabilecei bir
dille ve zengin bir grsellikle anlatlyor.
Enerji denince aklnza ne geliyor? Peki, ya ses ve k denince?
Bunlar da bir enerji tr mdr? Enerji aslnda nedir?
In da elektrik gibi bir enerji tr olduunu biliyor musunuz?
Peki, k ve enerji nedir, birbirleri ile balantlar nedir ve aralarnda nasl bir iliki vardr?