Bilim Ve Teknik - Haziran 2014

Bilim
ve
Teknik
Uzay pleri Posteri Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
pe Giden Teknoloji
Haziran 2014
Yl 47
Say 559
E-Atklar
E-Atklar
Elbisenizi Neli Alrsnz?

Muzlu, Hindistancevizli, Stl?
Optik Bilgisayarlar
Bilgisayarda Tasarla, Laboratuvarda Hazrla
Uzay pleri
Aylk Popler Bilim Dergisi

Haziran 2014 Yl 47 Say 559
5 TL
Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 47 Say 559
Haziran 2014
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Bilim ve Teknik ailesi olarak Somada meydana gelen elim kazada vefat edenlerin yaknlarna basal dilerken yaralananlara da gemi olsun diyoruz.
lk nce bu kazann daha sonra da Ege Denizindeki depremin hatrlatt gibi lke olarak yapmamz gereken ok i,
almamz gereken pek ok tedbir var. Bir daha byle kazalarn lkemizde yaanmamasn diliyoruz.
Haziran saymz, bu ayn iinde barndrd Dnya evre Gn ile ilikilendirmek istedik. Her ne kadar en byk evre sorunu olan
kresel snmann glgesinde kalsa da her trl evre kirlilii Dnyay ve iindeki canllar hl tehdit ediyor. evre kirliliinin pek ok farkl boyutu
olsa da biz giderek byyen bir problem haline gelen elektronik atk (e-atk) problemini ele almak istedik. Teknoloji gelitike elektronik
cihazlarn kullanm mr uzamyor, tam tersine yeni ve daha gelimi modeller ktka ksalyor. Her yl daha ok bilgisayar ve cep telefonu e-atk
haline gelirken, bu atklarn barndrdklar nadir ve deerli metaller sebebiyle hl ekonomik deeri var. Fakat e-atklar dntrmenin kolay
bir yolu yok. Genelde e-atklarn ayklanmas ve dntrlmesi iiliin ucuz olduu lkelerde ilkel artlarda yaplyor. zlem Ak kinci e-atklarn
yeniden kazanlmas iin kullanlan yntemleri sayfalarmza tarken, Prof. Adil Denizli ve arkadalar zellikle ilkel artlarda yaplan
bu ilemlerin insan salna ve evreye zararlarn tartt.
E-atklarla sadece Dnyay kirletmekle kalmadk. Dnya yrngesindeki roket ve uydu paralar ve benzeri malzemeler yznden yakn bir gelecekte
yrngedeki ilevsel uydular da kaybetme riskiyle kar karya kalabiliriz. Mahir E. Ocak hazrlad yaz ve posterle dikkatimizi bu tehlikeye ekiyor.
evre kirlilii asndan nemli bir dier yaz ise Dr. Muhammet Uzunun tekstilde sentetik lifler yerine doal liflerin kullanmn konu alan yazs.
Gnmz teknolojisinin yaad darboazlardan biri artk ok daha hzl ilemcilerin yaplamamas. Brtein Ege bu konuda mit vaat eden
teknolojilerden biri olan optoelektronikten ve optik tabanl bilgisayarlardan bahsediyor. Ouzhan Vcl ise nemini yeni yeni anlamaya baladmz
siber gvenliin ulusal savunmadaki yerini hikyeletirerek anlatyor.
brahim zay Semercinin modern yntemlerle metanol eldesini anlatt Bilgisayarda Tasarla, Laboratuvarda Hazrla, Emine Sonnur zcann
Gzmze mi nanalm Bilime mi? yazlarn da bu saymzda bulabilirsiniz. Patricia Ramey-Balc ve Nicole Raineault tarafndan hazrlanan
Trkiyenin Derin Deniz amur Volkanlar ve Zeynep BilgicininSensrlere lham Olan Canllar balkl yazlarn da zevkle okuyacanza eminiz.
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Do. Dr. Burak Aksoylu
Do. Dr. M. Necati Demir
Do. Dr. Mustafa zgr Gler
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Bayram Tekin
Dr. Ahmet Uluda
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Mali Ynetmen
Kemal Tan
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
dari Hizmetler
Yeter Karasu
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Web
Meryem Arzu Arunta
(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Emine Sonnur zcan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 468 53 00
Faks: (312) 427 13 36
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.biltek.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 29.05.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
26
22 Optoelektronik ve Optik Bilgisayarlar / Brtein Ege
Yeni nesil optik tabanl bilgisayarlar sayesinde, kullanlan

paralel hesaplama yntemlerinde artk snra gelinmekte olan sper
bilgisayarlar alannda da gerek bir devrim yaanabilir.
26 Sensrlere lham Olan Canllar / Zeynep Bilgici
Dier canllarn arasndan daha gelimi yetenekleriyle syrlan

pek ok hayvan sensr teknolojisinin gelimesine ilham kayna oluyor.
30 Uzay pleri Gnlk Hayatmz Tehdit Ediyor / Mahir E. Ocak
62
Dnyay evreleyen uzayn gelecekte de gvenli bir biimde teknolojik

cihazlara ev sahiplii yapmaya devam edebilmesi iin uzay
plerinin de yeryzndeki pler gibi temizlenmesi gerekiyor.
34 Nanoparack Kirlilii / Tuba Sargl
Benzersiz zelliklerin sebebi olan boyutlar nanoparacklarn

canllarla etkileiminin sonularnn nasl olaca konusundaki
endieleri artryor.
36 E-Atk: Hem Hazine Hem Tehlike / zlem Ak kinci
Dnyada 2009 ylnda 50 milyon tondan fazla elektronik atk

(e-atk) retilmi. Trkiyede ise ylda 539 bin ton e-atk oluuyor.
Bu atklar dikkatli bir ekilde bertaraf edilmediinde
insan sal ve evre iin byk tehlike anlamna geliyor.
78
40 pe Giden Teknoloji: E-Atklar /
Adil Denizli, Emir Alper Trkolu, Kemal etin
Birok aratrma, e-atklardan doaya salnan zehirli metallerin

ve kimyasal maddelerin evre ve insan salna ciddi zararlar
olduunu gsterdi.
54 Ulusal Savunmada Yeni Cepheler:
Kritik Altyaplarn Siber Gvenlii / Ouzhan Vcl

Siber saldrlar, ekonomik ve evresel etkilerine ek olarak
psikolojik ve politik etkileri sebebiyle gnmzde kritik altyap
sistemlerini de hedef almaya balad. Siber saldrlarn ve
siber savan kritik altyaplar zerindeki etkilerinin neler olabilecei,
kamu hizmetleri ve toplum psikolojisinin nasl etkilenebileceinin
popler bir dille yazlm hikyesi...
60 ee Sineinin Gen Haritas karld / Zeynep Bilgici
Tedavi edilmediinde lmcl olabilen uyku hastal ee sineinin

bulatrd hastalklarn banda geliyor. Prof. Dr. Serap Aksoy ve
arkadalar bu hastalnn nne geebilmek iin ee sineinin gen
haritasn kard.
62 Elbisenizi Neli Alrsnz? Muzlu, Hindistancevizli, Stl? /

Muhammet Uzun
evre kirliliinin azaltlmas ynnde fayda salayaca iin, sentetik

liflerden doal kaynakl liflere geme eilimi balad.
Doal liflerin en nemli avantaj geri dnme ve yeniden
kullanma uygun olduklar iin evre dostu olmalar.
68 Bilgisayarda Tasarla, Laboratuvarda Hazrla / brahim zay Semerci
Bilgisayar teknolojisinin ilerlemesi hepimizin yaamna yeni

kolaylklar sunuyor. Bu ilerlemeye kimyagerler herkesten daha fazla
seviniyor olmal. nk laboratuvarda kimyasal madde solumak
yerine bilgisayar banda giderek daha ok vakit geiriyorlar.
72 Gzmze mi nanalm Bilime mi? / Emine Sonnur zcan
nsanolu, gndelik gereklik algs balamnda sadece gzyle

grebildii ve dier duyu organlaryla hissedebildii eyleri gerek
saymaya ve onunla yetinmeye eilimli. Oysa evrende,
insann duyularn aan gereklikler de var.
78 A400M ATLAS Stratejik Nakliye Ua / Brtein Ege

80 Trkiyenin Derin Deniz amur Volkanlar /
Patricia Ramey-Balc, Nicole Raineault
1990l yllara kadar kefedilmemi olan amur volkanlar

aralkl olarak kaya paralar, svlar ve metan gaz ortaya karan
sra d koullara sahip blgelerdir.
Ek
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Osman Topa
43
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
86
Gkyz /Alp Akolu
88
Nasl alr? /Erhan Balk
90
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
92
Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy
94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc

POSTER Uzay pleri /
eviren: Mahir E. Ocak
96
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
Nobel dll
Bilim nsanlar ile
Tanmak
ster misiniz?
Ses Dalgalarn Engelleyen

Kabarcklar
Tuba Sargl
TBTAK 2015 ylnda 65.si

yaplacak Lindau Nobel dll
Bilim nsanlar Toplants iin
fizik, kimya, tp (klinik tp hari)
veya fizyoloji alanlarnda lisans
veya lisansst eitimlerine
devam eden renciler ile yapt
almalarla bilime gelecekte
ulusal ve uluslararas dzeyde
nemli katklarda bulunabilecek
niteliklere sahip doktora
dereceli gen aratrmaclara
destek veriyor.
er yl Almanyann Lindau
kentinde dzenlenen bu toplantya
ok sayda Nobel dll bilim
insannn yan sra dnyann birok
yerinden renciler ve aratrmaclar da
katlyor. Aratrmaclar ve renciler
bu etkinlik sresince o yl belirlenen konu
zerine verilen seminerleri dinlemenin
yan sra deerli birok bilim insanyla da
tanma frsat yakalyor.
nmzdeki yl toplam 7 kiinin
gnderilecei toplant disiplinleraras
yaplaca iin alana gre belirli
bir kontenjan bulunmuyor.
Bavurmak iin ncelikli olarak daha nce
Lindau Toplantsna katlmam olma
art bulunan bu destee bavurmak
isteyen adaylar 12 Mays-16 Haziran 2014
tarihleri arasnda http://e-bideb.tubitak.gov.tr
adresinden bavuru yapabilir.
4
http://physics.aps.org/articles/large_image/f1/10.1103/Physics.7.37
Zeynep Bilgici
Gelitirdikleri sv kpk malzemenin yapsn incelemek iin

ses dalgalarn kullanan aratrmaclar, kabarcklarn belli
frekanstaki ses dalgalarnn yaylmasn tamamen engellediini
buldu. Ses yaltmnda kullanm alan bulabilecei dnlen
almaya ait sonular Physical Review Letters dergisinde
yaymland.
azn bir sv iinde

hapsolmasyla oluan
sv kpkler sanayide ve
gnlk hayatta (rnein yangn
sndrc, tra kp,
krem anti) ska kullanlr.
Sv kpk malzemelerde
kabarcklarn bykl ve
dalm malzemenin zelliklerini
belirler. Paris Diderot ve
Rennes niversitelerinden
aratrmaclar gelitirdikleri sv
kpk malzemenin zelliklerini
incelemek iin ses dalgalarn
kulland. Sv kpkler, suda
znmeyen bir gaz olan
perflorohekzann, kabarcklarn
kararl halde kalmas iin eklenen
yzey aktif madde ile kartrlm
suya enjekte edilmesiyle elde
edildi. ap 15-50 mikrometre
aralnda deien kabarcklarn

kararl kalmas salandktan
sonra aratrmaclar, frekans
60-600 kilohertz (kHz) arasnda
deien ses dalgalar, aralarnda
0,5 milimetre mesafe olan polimer
tabakalar arasna sktrlm
sv kpkten geirildiinde, ses
dalgalarnn zayfladn
gzlemledi.
alma, zelliklerini bileimden
ziyade i yapnn belirledii
metamalzemelerin, ses yaltm
benzeri uygulama alanlarndaki
kullanmnn yeni bir rnei.
nk daha nce bu zelliin
gzlendii dzenli yapdaki
metamalzemelerin aksine, sv
kpk hayli dzensiz ve heterojen
yapdadr.
Bilim ve Teknik Haziran 2014
Farelerde Tims Bezi

Yeniden retildi
Mahir E. Ocak
Edinburgh niversitesinde alan bir grup aratrmac ilk kez canl bir organ
yeniden retmeyi baard. nemli baklk hcreleri reten tims bezi
laboratuvar farelerinde yeniden retildi. Dr. N. Bredenkamp ve alma arkadalarnn
yapt aratrmann sonular Developmentta yaymland.
aklk sistemi iin

nemli bir organ olan
tims bezi ya ilerledike
ilevini kaybetmeye balyor.
Bu durum yal insanlarn

hastalklara daha kolay
yakalanmasna neden oluyor.
Aratrmaclar tims
bezinin yenilenmesini
salayan ve ileri yalardaki
farelerde ilememeye
balayan bir mekanizmay
yeniden etkin hale
getirdi.
Deneyler, tims bezinin

yeniden etkin hale
geldiini ve daha fazla
hcre retmeye baladn
gsterdi. alma, tek
bir proteinin kullanlmasyla
memelilerdeki organlarn
yeniden retilebileceini
gstermesi asndan
nemli.
nsanlarn ve farelerin
genetik olarak yakn akraba
olmas, insanlardaki
tims bezlerinin
etkinliinin de benzer
biimlerde artrlabileceini
dndryor. Bylece
yal insanlarn vcutlarnn
hastalklara kar daha
direnli olmas salanabilir.
Eski Lastikler Artk Yolun zerinde Deil inde

ABDde her yl yaklak
300 milyon lastik
mrn tamamlyor.
Depolama alanlarnda
biriken eskimi
lastikler alev aldnda
sndrlmesi
zor yangnlara neden
olurken ayn zamanda
bu srete evreye
zehirli kimyasal
salnyor.
Dnya genelinde
kat atklarn yol at
sorunlarn zm
iin bu malzemelerin
geri dnm
hayli nemli.
http://www.nsf.gov/news/mmg/media/images/Asphalt-CRMBinder.JPG
Tuba Sargl
orth Dakota Eyalet

niversitenden
aratrmaclar eski
lastiklerin yeni ve gelimi
yollarn yapmnda
kullanlabilmesi iin bir
yntem gelitirdi. Lastiklerin
tlmesiyle elde edilen
farkl byklklerdeki
kauuk paracklarn
asfaltla kartrlmasyla
retilen malzeme, yollarn
kullanm mrn artrrken
grlty ve bakm
ihtiyacn azaltyor.
Farkl katk maddeleri
eklenerek kauuk eklenmi
asfaltn zellikleri
daha da iyiletirilebiliyor.
Aratrmaclardan
Magdy Abdelrahman
asfalt-kauuk karmnn
normalde toprakta ve
yeralt sularnda zararl
etkilere neden olmadn,
ancak gelitirilen
malzemeden kt hava
koullar gibi durumlarda
zararl kimyasal maddeler
salnp salnmadnn
ve kullanlan katk
maddelerinin evre
zerindeki etkilerinin,
rnein yamur sularyla
anp anmadnn
belirlenmesi gerektiini
sylyor. Aratrmaclar
kat atklarn sebep olduu
kirlilik problemine zm
olabilecek bu yntemin
ayn zamanda evre dostu
bir yntem olabilmesi iin
almalarn devam etmesi
gerektiini belirtiyor.
5
Haberler
Diz in Kolajen Kkrdak

brahim zay Semerci
Dnya nfusunun nemli bir blm diz kkrda

sorunlar yayor. lkemizde de diz kkrda problemi
olan milyonlarca insan var. Kkrdak sakatlanmalar
sadece ksa bir sreliine acl durumlar oluturmakla
kalmyor, yllar sonra diz ekleminin ciddi zararlar
grd osteoartrit rahatszlna da neden olabiliyor.
Hastalk sresince kemii rten koruyucu ve
ok emici kkrdak, eklemin iinde yavaa tkeniyor
ve bir sre sonra protez ekleme ihtiya duyuluyor.
Topraktan
Karbon Kayb
klim Deiikliini
Hzlandryor
brahim zay Semerci
Kuzey Arizona niversitesi aratrmaclarnn

gerekletirdii bir almaya gre atmosferde
karbondioksit miktar arttka topraktaki
mikroorganizmalarn karbondioksit retmesi
de hzlanyor. Bu olay da iklim deiimini
ivmelendirerek hzlandryor.
rotez diz eklemine

neden olan durumlara
erken evrelerde otologz
kondrosit implant gibi
yntemlerle mdahale
edilebiliyor. Bu yntemde
kondrosit ismi verilen hcreler,
hasta kkrdann kk
bir blmnden
izole edilip laboratuvar
ortamnda oaltlyor ve
yaklak hafta sonra
diz ekleminde kkrdan eksik
olduu ksma yerletiriliyor.
Ancak bu tedavinin maliyeti
ok yksek olabiliyor ve bazen
salk sigortas tarafndan
tamamen karlanmayabiliyor.
Ayrca kkrdak hcrelerini
almak ve oalan hcreleri dize
yerletirmek iin iki ayr
cerrahi mdahale gerekiyor.
Bir Alman biyoteknoloji firmas,
hcre iermeyen kolajen
implantlar kullanarak kkrdak
eksikliklerinin tedavisi iin

tek basamakl bir
cerrahi prosedr gelitirdi.
Jel benzeri implantlarnn ilki
2012 ylnda onaylanan
firma, 2013n Aralk aynda
bu rn sv formda
gelitirdi. Avrupa Birlii
CE sertifikas da verilen rn
gelitiren irketin yneticisi
Dr. Thomas Graeve,
enjeksiyondan sonra sv
kolajenin dakikalar
iinde kararl kkrda
oluturduunu, evre
dokudaki kkrdak ve kk
hcrelerin implanta
g ettiini ve kkrda kendini
iyiletirmesi iin uyardn
sylyor. Graeve, manyetik
rezonans grntleme
sonularna bakldnda 6 ay
sonunda hastalarn kkrdak
eksikliklerinin neredeyse
tamamen yok olduunun
grldn belirtiyor.
imdiye kadar karbondioksit miktar arttka

bitkilerin fotosentezle daha ok karbondioksit
kulland ve bu karbonun bitkinin yapsnda ve
toprakta uzun sreyle tutulduu, bylece iklim
deime hznn dt dnlyordu. Scienceta
yaymlanan bu alma ise daha fazla karbonun
toprakta yaayan mikroorganizmalar iin daha fazla
besin anlamna geldiini ve daha fazla besinin de
mikroorganizmalarn beslenirken yan rn olarak
daha ok karbondioksit aa karmasna neden
olduunu gsteriyor. Sonu olarak da iklim deiiklii
ivmeli bir ekilde hzlanyor. Aratrmaclardan
Kees Jan van Groenigen elde ettikleri sonularn
doann kresel snma hzn drmede sanld
kadar verimli olmadn gsterdiini sylyor.
Matematik ve Fen Bilimleri Proje dlleri

zlem Kl Ekici
Milli Eitim Bakanl Temel Eitim Genel Mdrl ve TBTAK

ibirliiyle organize edilen Bu Benim Eserim Proje Yarmasna bu yl
81 ilden, 42.000den fazla proje bavurdu.
9. Matematik ve Fen Bilimleri Proje almas:
Bu Benim Eserim Final Sergisi ve dl Treni
Milli Eitim Bakan Nabi Avc, MEB Mstear
Yusuf Tekin, TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel
Altunbaak, Temel Eitim Genel Mdr Funda
Kocabyk, davetliler ve finale kalan rencilerin katlmyla Ankarada MEB ura Salonunda
dzenlendi.
Trende konuan Bakan Avc, almaya ilginin
her geen yl artmasnn kendilerini heyecanlandrdn ifade etti. Avc, milletin daha bayn-
dr bir gelecee kavumas adna yklendikleri

misyonu yerine getirmek amacyla ocuklarn
ilgi, istek ve yetenekleri dorultusunda yetitirilmeleri ve gelecee hazrlanmalar iin almalarn glendirerek devam etmeye gayret
gsterdiklerini vurgulad. Projeye bavurarak
matematik ve fen bilimleri alanlarnda dereceye giren 100 renciye katlm belgeleri ve
tabletleri ile danman retmenlere plaketleri
Bakan Avc, MEB Mstear Yusuf Tekin, TBTAK Bakan Altunbaak ve Temel Eitim Genel
Mdr Funda Kocabyk tarafndan verildi.
Ortaretim Aratrma Projeleri dlleri

zlem Kl Ekici
TBTAK Bilim nsan Destekleme Daire Bakanlnn (BDEB) bu yl 45. kez dzenledii
Ortaretim rencileri Aratrma Projeleri Yarmasnda final heyecan yaand.
Trkiyenin 81 ilinden 17.486 rencinin toplam 10.418 proje ile bavurduu yarmada,
blge ve final maratonunun ardndan en iyi projeler belirlendi.
ilgisayar, biyoloji, corafya, fizik, kimya, matematik, sosyoloji, tarih ve psikoloji dallarnda dle layk grlen proje sahipleri, MEB
ura Salonunda dzenlenen trenle dllendirildi.
Trenin alnda konuan TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak, bu yln TBTAKn 50. kurulu yldnm olduunu ve bu proje yarmasnn 45 yldr devam ettiini syledi. Bunun, TBTAKn sz
konusu projelere ne kadar byk
nem verdiinin gstergesi olduu-
nu dile getiren Altunbaak, rencilerin yarmaya ilgisinin her geen

yl daha da arttn ifade etti.
niversite snavlarnda ilk 10.000e
giren ve gittikleri blm ne olursa olsun ikinci ana dal olarak temel
bilimleri tercih eden rencilere aylk 750 lira burs verilecei akland.
Parasal dllerin yannda proje yarmasnda alannda birinci olanlara niversite snavnda 0,05 ek katsay, ikinci olanlara 0,04 ek katsay,
nc olanlara ise 0,03 ek katsay
uygulanaca da belirtildi.
Milli Eitim Bakanl Mstear Yusuf Tekin programa bavuran rencileri tebrik ederek desteklenen projeler arasnda sosyal bilimler alanndaki projelerin bulunmasnn da kendisini ayrca mutlu ettiini belirtti.
Konumalarn ardndan Yln Gen
Aratrmacs dl ile birincilik,
ikincilik, nclk ve tevik dlleri sahiplerine takdim edildi.
Haberler
En Souk Kahverengi
Cce Kefedildi
Pozitronyumdan
Gama In Lazeri
Mahir E. Ocak
Mahir E. Ocak
Pozitronyumun Bose-Einstein youuunu

kullanarak gama n lazerleri yaplabilecei yirmi
yldan uzun bir sre nce ne srlmt.
Joint Quantum Instituteta alan aratrmaclar
detayl hesaplar yaparak pozitronyumun
Bose-Einstein youuklarnn dinamiklerini inceledi.
Sonular pozitronyumdan gama n lazerinin
hangi koullarda yaplabilecei zerine
bilgiler veriyor. Dr. Y.-H. Wang ve alma
arkadalarnn yapt aratrmann sonular
Physical Review Bde yaymland.
Bugne kadar bilinen en souk kahverengi
cce kefedildi. Yzeyindeki scaklk
-48C ile -13C arasnda olan gkcismi,
Gne Sistemine 7,2 k yl uzaklkta.
Penn State Universitesinde (ABD) alan
astronomlar tarafndan yaplan keif,
NASAya ait Wide-field Infrared Survey
Explorer (WISE) ve Spitzer Uzay Teleskobu
ile yaplan gzlemlere dayanyor.
ahverengi ccelerin oluum sreci, yldzlarn

oluum srecine (gaz bulutunun kendi iine
kmesi) benzer. Ancak kahverengi ccelerin ktlesi
ekirdek tepkimeleri ile k retebilecek kadar byk deildir. WISE J085510.83-071442.5 ad verilen
yeni kahverengi ccenin ktlesinin Jpiterinkinin 3
ila 10 kat olduu dnlyor. Yzeyindeki scaklk
-48C ile -13C arasnda deien gkcismi bugne kadar kefedilmi en souk kahverengi cce oldu. Daha
nce bilinen en souk kahverengi ccelerin yzey scaklklar oda scakl civarndayd. Kefedilen yeni
gkcisminin bu kadar souk olmas etrafnda bulunabilecek gezegenlerin de ok souk olaca anlamna
geliyor. Bu yzden bu sistemin iinde yaamn olumasna elverili koullara sahip bir gezegen bulunmas ihtimali dk.
WISE J085510.83-071442.5 bugne kadar kefedilmi,
Gne Sistemine en yakn drdnc sistem oldu. Gne Sistemine en yakn dier sistemler srasyla unlar: 1839da kefedilen Centauri, 1916da kefedilen
Branard Yldz ve 2013te kefedilen WISE 1049-5319.
ozitronyum, elektrondan
ve elektronun antimaddesi olan pozitrondan
oluur. Bir pozitron ve bir
elektron karlatklar zaman
ksa sre iinde birbirlerine
balanr, ancak oluan atom
ksa mrldr. Bir saniyenin
milyonda biri kadar bir sre
iinde elektron ve pozitron
birbirini yok eder.
Bu srete paracklarn
ktlesi enerjiye dnr.
Spini 1 olan pozitronyum
atomlar 511 keV enerjili
iki gama n yayarak
yok olurken, spini 0 olan
pozitronyum atomlar ise
-sistemin simetrisi nedeniyle gama n yayarak
yok olur.
Aratrmaclar
pozitronyum atomlarn
ieren Bose-Einstein
youuklar kullanarak
gama n lazeri yaplmasnn
hangi koullarda mmkn
olduunu inceledi.
Lazerler, Einsteinn uyarlm
emisyon ilkesine gre alr.
Normal gazlarda, Doppler
kaymalar uyarlm
emisyon mekanizmasnn
ilemesini zorlatrr.
Bose-Einstein youuklarnn
dk scakl ve yksek
faz-uzay younluu ise
bu mekanizmann
ilemesini kolaylatrr.
Aratrmaclarn
yapt hesaplar, beklenenin
aksine youuktaki
pozitronyum younluunun
artmasnn uyarlm yok
olmay hzlandraca
dncesinin yanl olduunu
gsterdi. Sonular,
uyarlm yok olma
mekanizmasnn
ilemesi iin younluun
belirli bir deerin
altnda olmas gerektiini
gsteriyor.
Plazmonlarda Kuantum
Giriimi Gzlendi
Mahir E. Ocak
Kaliforniya Teknoloji Enstitsnde alan aratrmaclar

yzey plazmonlarnn -iki fotonun kuantum giriimi yapmasna
benzer biimde- giriim yaptn gsterdi. Dr. J. S. Fakonas ve
alma arkadalarnn yapt almann sonular
Nature Photonicste yaymland.
M
ASELSANdan nemli
birlii Anlamalar
zlem Kl Ekici
SELSAN, Trkiyenin ye olduu Uluslararas Berlin Uzay ve Havaclk Fuar ILA 2014te Rolls-Royce
ve Airbus Grup ile ibirlii anlamalar imzalad.
Rolls-Royce ile motor kontrol ve motor sal izleme sistemleri alannda ibirlii yapacak olan ASELSAN, Airbus Grup ile birlikte sivil ve askeri aviyonik
sistemler, uydu haberleme sistemleri, elektro-optik
ve lazer sistemleri ve emniyetli telsiz haberlemesi
alanlarnda ortak almalar yapacak.
Rolls-Royce irketi ile yaplan anlama kapsamnda savunma sanayisinde sava ua, taarruz helikopteri, nakliye ua ve Trk Silahl Kuvvetlerinin kulland platformlarn motorlarna ve filosuna destek
salama alanlarnda almalar yaplacak.
Bu ibirliklerinden doacak sinerjinin ve yeniliki
teknolojik zmlerin hem Trkiyeye hem de kresel
pazara fayda getirecei belirtiliyor.
etallerin yzeyindeki serbest

elektronlarn toplu halde
salnmasyla yzey plazma dalgalar
oluur. Fotonlarn elektromanyetik
alann kuantumlar olmasna benzer
biimde plazmonlar da yzey
plazma dalgalarnn kuantumlardr.
Plazmonlar optik frekanslarda
salndklar iin, metallerin zerine
den k, plazmonlarn olumasna
neden olur. Plazmonlarn k ile
dorudan etkilemesinden, daha
nce Gne ndan enerji elde
etmekte de yararlanlmt.
Aratrmaclar plazmonlarn
kuantum giriimini gzleyebilmek
iin nce silikon ipler zerinde,
k demetlerini ikiye blmeye
yarayan dalgaklavuzlarna
benzeyen cihazlar retti. Daha

sonra bu cihazlar kullanarak
iki plazmonun hareket ynleri
giriim yapacak ekilde ayarland.
Gzlemler iki plazmonun cihazdan
beraber ktn yani giriim
yaptn gsterdi. Bu sonular
iki zde fotonun iki zde yzey
plazmonuna dntrlebileceini
gsteriyor.
Aratrma grubunun lideri Dr. H.
A. Atwater, yaptklar aratrmann
sonularnn ileride kuantum
bilgisayarlar gelitirilmesinde
yararl olacan belirtiyor.
Plazmon dalgaklavuzlarnn
iplere yerletirilmesiyle kuantum
giriimine dayal cihazlar
gelitirilebilir.
Onuncu NanoTR Konferans stanbulda Yaplacak

Mustafa zgr Gler
lki 2005 ylnda dzenlenen NanoTR konferanslarnn onuncusu bu yl stanbulda toplanacak.

21. yzyln en nemli gelimelerinden biri olarak deerlendirilen nanoteknoloji alannda lkemizde dzenlenen en kapsaml konferans olan Nanobilim ve Nanoteknoloji Konferans, Yeditepe
niversitesinin ev sahipliinde, niversitenin Kayda Kampsnde dzenlenecek.
17-21 Haziran 2014 tarihinde dzenlenecek konferans, lkemizde ve dnyada nanobilim ve nanoteknoloji alannda aratrma yapan, temel bilimler, mhendislik, eczaclk ve tp gibi farkl disiplinlerden
bilim insanlarn, aratrmaclar, rencileri ve sanayi kurulularn bir araya getirerek nanobilim ve
nanoteknoloji alanlarndaki son gelimelerin tartlmasn ve bir sinerji oluturarak yeni admlar atlmasn amalyor. Konferans ile ilgili bilgilere u adresten ulaabilirsiniz: http://nanotr10.net
Haberler
11. Teknoloji dlleri

zlem Ak kinci
1997de program tasarm yaplan Teknoloji

dlleri yarmas 1998 ylndan beri dzenleniyor.
rkiyenin teknoloji gelitiren lkeler arasnda yer

almasn salamak, yeniliki rnleri tevik etmek
amacyla yaplan yarma TTGV, TBTAK, TUSAD ibirliiyle gerekletiriliyor. Bu yl 11.si dzenlenen Teknoloji dlleri ve Kongresi, 21 Mays 2014 tarihinde
gerekletirildi. TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak, TTGV Ynetim Kurulu Bakan Cengiz Ultav ve
TSAD Ynetim Kurulu Bakan Muharrem Ylmazn
katlmyla dzenlenen trende Teknoloji Byk dl, Byk lekli Firma rn Kategorisi dl, Byk
lekli Firma Sre Kategorisi dl, Orta lekli Firma rn Kategorisi dl, Kk lekli Firma rn
Kategorisi dl, Mikro lekli Firma rn Kategorisi
dl, Mikro lekli Firma Sre Kategorisi dl
finale kalan 29 proje arasndan sahiplerine ulat.
Iklar Havaclk Festivali
Jpiterin Byk Krmz

Lekesi Klyor
brahim zay Semerci
Jpiter dendiinde pek oumuzun aklna gelen

ilk iki ey Jpiterin Gne Sisteminin en byk gezegeni
olduu ve zerindeki byk krmz lekedir.
ok uzaklardan leke olarak

grnen bu blgede
aslnda byk frtnalar
gerekleiyor. Krmz lekenin
giderek kld 1930lu
yllardan beri biliniyordu.
Hubble Uzay Teleskobunun
Nisan aynda ektii grntler
Gen Giriimcilere Byk dl mkn
zlem Kl Ekici
klar Asker Hava Lisesi tarafndan her yl dzenlenen Havaclk, Bilim ve Kltr enlii bu yl 8 Haziran 2014 tarihinde Bursa Hava Alannda gerekletirilecek. Etkinlik kapsamnda Solo Trk gsterisi ve
uu akrobasi timlerinin yer almas, havaclk ve savunma sanayi alannda hizmet gsteren firmalarn
tantm stantlar ile katlmas ve ok
farkl alanlarda enlik etkinliklerinin
yaplmas planlanyor.
Festival hakknda daha detayl bilgiye
http://www.isiklar.tsk.tr/isiklarfest.asp
adresinden ulaabilirsiniz.
10
byk krmz lekenin imdiye

kadar hi olmad kadar
kldn gsteriyor.
O kadar ki bir zamanlar
Dnyamzn 3 katndan daha
byk olan byk krmz leke,
imdi ancak Dnyamz kadar.
NASA grevlilerinden
Amy Simon bu durumun
nedeninin frtnann
iine giren ok kk girdaplar
olduunu dndklerini
sylyor. Bu girdaplarn byk
krmz lekenin i dinamiklerini
ve enerjisini deitirerek
klmeye neden olduu
tahmin ediliyor.
zlem Kl Ekici
nya Giriimciler Organizasyonu (EO), kresel giriimcilik ana ynelik almalaryla,

zellikle genlerin bu alan bir kariyer rotas
olarak semesini amalyor. 40 lkeden 10 bine
yakn yesi olan kresel giriimcilik a EOnun
Trkiye ubesi de giriimcilik iklimini gelitirmeye ynelik almalarna devam ederek genleri
EO tarafndan giriimci rencilere ynelik
dzenlenen ve dnya apnda bu alandaki en
kapsaml yarma olma zelliini tayan GSEA
(Kresel renci Giriimci dl) yarmasna
katlmaya davet ediyor. GSEA lise, niversite ve
lisansst seviyesindeki giriimci rencilere
dnyann 25 lkesinden rakipleriyle bir araya
gelme, medyada yer alma ve para dl kazanma frsat sunuyor. Bu yarma rencilik yaam
sresince, yeniliki, krl, sosyal sorumluluk sahibi ve etik standartlara uygun irketler kurup
ileten kiileri kresel anlamda grnr klmak
ve bylece daha ok rencinin giriimcilii bir
kariyer rotas olarak benimsemesini salamak
amacyla dzenleniyor.
Yarmann Trkiye aya iin son bavuru tarihi 30 Eyll 2014. Washington DCdeki finallerde
verilecek para dl ise 150 bin dolar.
Giriimci renci yarmas hakknda daha
detayl bilgiye http://gseaturkey.com/index.php
TBMM Animasyon ve
izgi Film Yarmas
Kalbiniz in Demir Tketimine Dikkat
zlem Kl Ekici
Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve ilevi, yasama sreci, kanun

yapm sreci, milletvekili seimi, 23
Nisan, milli egemenlik ve demokrasi
kavramlar hakknda 5-18 ya aras
ocuklarn ve genlerin bilgilendirilmesi amacyla eitli alanlarda
kullanlmak zere, bu kavramlar
konu alan Animasyon ve izgi Film
Yarmas dzenleniyor.
Yarmaclar bir veya birden fazla
uygulama ile yarmaya katlabilecek ve eserlerini 1 Temmuz 2014
tarihine kadar gnderebilecekler.
Yarmann birincisine 25 bin, ikincisine 20 bin, ncsne 15 bin
lira dl verilecei, ayrca mansiyon
dl olarak on kiiye 3000er lira
verilecei bildiriliyor. Jri deerlendirmesi, 1 Temmuz -1 Austos 2014
tarihlerinde yaplacak olan yarmann sonularnn www.tbmm.
gov.tr adresinde ve yayn organlar
araclyla duyurulaca belirtiliyor.
artname, katlm formu ve yarma
ile ilgili tm bilgilere www.tbmm.
gov.tr/cocuk/docs/sartname.pdf
zlem Ak kinci
ABD, Bloomington, Indiana niversitesi Halk Sal Blmndeki

aratrmaclarn yapt yeni bir almayla krmz et tketimi
ve kalp hastalklar arasndaki ilikiyi destekleyen sonulara ulald.
ratrmaya gre krmz ette bulunan

hem demir (Fe+2) tketimi kalp damar
hastalklarnn grlme riskini %57 orannda artryor. Bitkilerde ve et dndaki besin
kaynaklarnda bulunan hem olmayan demir (Fe+3) ile kalp damar hastalklar arasnda bir iliki bulunmad. Journal of Nutrition
dergisinde yaymlanan almann ekibinde yer alan Epidemiyoloji ve Biyoistatistik
Blm lisansst rencisi Jacob Hunnicutt aratrmaclar
arasnda demir alm, vcutta
demirin depolanmas ve kalp
damar hastalklar arasndaki
ilikinin yllardr tartldn sylyor. Bu yeni almada daha nce
yaymlanm 21 almaya katlm ve
ortalama 10,2 yl takip edilmi 292.454 kiiden elde edilen veriler analiz edildi. alma toplam demir almna ek olarak hem
demir ve hem olmayan demir almnn kalp

damar hastalklarna neden olma riskleri
karlatrld iin nemli. Aratrmann
sonularna gre sadece hem demir alm
ve kalp damar hastalklar arasnda bir iliki
olduu saptand.
Bu iki eit demir vcutta farkl ekilde
ilem gryor. Bitkisel kaynaklardan alnan
demirin emilimi daha iyi kontrol edilebilirken bu durum hayvansal kaynaklardan alnan demir iin
geerli deil. Hem demir %37
orannda, hem olmayan demir
ise %5 orannda emiliyor. Hem
demirin emilimi kt kolesterol
olarak da bilinen dk younluklu
lipoproteinin (LDL) oksidasyonunu hzlandryor. Bu durum kalp damar hastalklar iin potansiyel risk oluturan ve dokulara hasar veren yangya neden oluyor.
Stresin Bulac Yn
brahim zay Semerci
ortizol stresli durumlarda bbrekst bezlerimizden salglanan bir hormondur. Bu yzden stres
hormonu da denir. Max Planck Enstits ve Dresden
Teknik niversitesinde alan aratrmaclarn ortaklaa gerekletirdii bir aratrma, stresli bir insan izlemenin bile kortizol salglanmasna neden olduunu
gsterdi. Empatik stres ad verilen bu durum, zellikle
stres altndaki kiinin etrafnda bulunuluyorsa meydana geliyor. Ancak durum bununla da snrl deil. Tele-
vizyon yaynlarndaki veya videolardaki stresli insanlar

izlemenin dahi pek ok kiide kortizol salglanmasna
neden olduu tespit edildi. Aratrmaclardan Veronika
Engert Baka insanlarn can skc durumlarn gsteren
televizyon programlar yaanan stresi izleyicilere aktarabilir diyor. Gnmz toplumunun saln tehdit eden
balca faktrlerden olan stres tkenmilik, depresyon
ve kayg gibi psikolojik problemlere neden oluyor. alma Psychoneuroendocrinologyde yaymland.
11
SPL
Dr. Tuba Sargl
Uluslararas Uzay stasyonunun

Filikalar
Uluslararas Uzay stasyonuna (ISS) kenetli, Rusyaya ait iki Soyuz uzay aracnn arkasnda, ABDnin Atlas Okyanusu kylarndaki ehirlerin klarnn grld bu fotoraf, ISSnin 30. keif grevinde yer alan mrettebat tarafndan ekildi. Soyuz uzay
aralarnn en az biri srekli uzay istasyonuna kenetli duruyor ve istasyon iin filika
olarak hizmet veriyor. Soyuz uzay aralarnn her biri kii tayabiliyor.
Bir uzay aracnn filika ilevi grebilmek iin, istasyonda bir sorun olmas durumunda
astronotlar iin koruyucu bir snak olabilmesi, olas bir Dnyaya dn durumunda
btn sistemlerinin hzl bir ekilde alabilmesi ve istasyondan kolayca ayrlabilmesi

gerekiyor. Aratrmaclar filika ilevi grecek yeni nesil uzay aralarnn enerji ihtiyac
probleminin zlmesi (zellikle arlksz ortamda uzay arac iindeki hava dolamnn salanmas asndan yaamsal neme sahip) ve mikrometeoroit benzeri tehlikelerden korunacak ekilde retilmesi gerektiini sylyor. Mikrometeoroitler ok kk
olmalarna ramen ok yksek hzlarda hareket ettikleri iin uzay aralar iin ciddi bir
tehdit oluturuyor.
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Google Satn Ald, Word Lens cretsiz Oldu
Mobil uygulamalarn en ilginlerinden biri olan Word Lensi ve ek dil paketlerini cretsiz olarak indirebilirsiniz.
Bin bir eit i gren mobil uygulamalar arasnda bugne kadar beni en ok artanlardan biri Word Lens olmutur. Word Lens, akll telefonunuzun kamerasn dorulttuunuz iaret levhalar veya tabelalar zerindeki yazlar okuyarak anlayabileceiniz dile eviren bir uygulama. rnein zerinde spanyolca yazlar olan bir tabelaya tutuyorsunuz, tabelay ngilizceye eviriyor. artc olan, bunu tabela zerindeki yazy dorudan ekranda yer alan tabela grnts zerinde deitirerek yapmas. stelik bunu yaparken internet balantsna da ihtiya
duymuyor. Nasl olduunu anlatmak zor, grmeniz lazm.
Aslnda Word Lens yeni bir uygulama deil, ama bir sre iin bedavaya sunulacak. Yazlm gelitiren Quest Visual, irketin Googlea satlmasnn ardndan normalde cretli bir yazlm olan Word Lensin ve uygulama ii satn alma yoluyla edinebileceiniz ek dil paketlerinin bir sre iin cretsiz olarak sunulacan duyurdu. Elinizde iOS veya Android
iletim sistemi destekleyen bir cihaz varsa, uygulama dkknna gidip
Word Lens uygulamasn aratarak cretsiz olarak akll cihaznza indirebilirsiniz. Ne olur ne olmaz, elinizi abuk tutmanzda fayda var.
Kalan Pilin Suyunu Skan Telefon: Huawei Ascend P7

ce tasarmnn yan sra bu snf rnlerde grmeye altmz st u
zelliklerle geliyor. Daha iyi kamera, daha yksek znrlkl ekran, 4G LTE balant destei, ince kasa, yksek kapasiteli pil, drt ekirdekli ilemci gibi.
Ancak Huawei Ascend P7nin yazlmnda ilgin bir zellik daha var:
Akll telefon reticileri, nihayet son g krntsn daha iyi kullanmann bir yolunu bulmu gibi
grnyor.grnyor.
14
Ultra pil tasarruf modu. Bugne kadar pili bitmek zere olan cep telefonlarnn garip sesler kararak, ekrann ve klarn periyodik olarak yakp sndrerek, durduu yerde titreyerek sanki kalan azck gc de bir an nce bitirmek istermi gibi davranmalarn aknlkla iz-
Akll telefon dnyasnda uzun sredir devam eden Apple ve

Samsung hegemonyasn krmak iin birok irket cann diine taka-
lemiimdir. Huawei Ascend P7 olaya daha farkl yaklayor. Pil seviye-
rak almaya devam ediyor. Bunlardan biri de inli bir irket olan Huawei. nceleri daha ok a teknolojileri ve a altyaplar konusunda
uzmanlaan irket, son birka yldr tketici rnleri pazarna ynele-
lantlarn kapatyor, iletim sistemini ve arka plan uygulamalarnn tamamn devre d brakyor. Sadece rehber eriimi, sesli arama ve ksa
mesaj fonksiyonlarn eriilebilir halde tutuyor. Bylece kalan %10 pille
rek tablet ve akll telefonlarda da varln hissettirmeye balad. Ken-
3 saate kadar konuma ve 24 saate kadar bekleme sresi vaat ediyor.
disi inli bir irket olmasna ramen rnlerinin ve tasarmlarnn in

mal taklitleri kyor, yle de popler.
Neticede birilerinin yeri geldiinde altn gibi deerli olan kk

g krntsnn nasl en verimli ekilde kullanlabileceini zm ol-
Huawei, getiimiz yl Ascend P6 modeliyle dnyann en ince

akll telefon tasarmna imza attktan sonra bu yl bunun daha geli-
mas gzel. stelik sunulan vaatler farkl olsa da, benzer yaklamlar
dier markalarn gncel modellerinde de grmek mmkn. Detayla-
mi hali olan Ascend P7 modelini duyurdu. Telefon, kendine zg in-
r consumer.huawei.com/ascendp7 adresinde bulabilirsiniz.
si %10a geldiinde telefonun tm mobil internet ve kablosuz ba-
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Gzlnz Takn, Umaya Hazrlann

Akll telefonunuzla Wi-Fi balants araclyla kontrol edebildiiniz bu aygtlar, zerindeki kamera sayesinde canl olarak ekrannzda izlemeniz mmkn.
Parrot, AR.Drone serisinin devam olarak tantt Bebop Drone adl rne ise yeni ve ilgin bir zellik eklemeye hazrlanyor: Sanal gereklik destei.
Bebop Drone, zerinde yer alan 180 derecelik balkgz kameradan gelen grnty zel bir teknikle birletirerek, uu srasnda profesyonel sistemlerle kyaslanacak kadar net ve sarsntsz bir g-
Parrotun yeni oyunca,

2 kilometre menzil ve
sanal gereklik desteiyle
gelecek.
rnt sunmay vaat ediyor. Ama dahas var: rnn yannda ayrca satlacak olan Skycontroller adl kumanday alrsanz, 2 kilometre menzile ve Oculus Rift benzeri sanal gereklik gzlkleriyle balant olanana sahip olacaksnz. Bu, aygt sanki zerine binmisiniz gibi kontrol edebileceiniz ve dnyay cihazn gznden boyutlu olarak canl bir eUzaktan kumandayla uurup etraf gezdirdiiniz,
drone adl verilen bol pervaneli aralar bu aralar bir
kilde seyredebileceiniz anlamna geliyor. Ykseklik

korkusu olmayanlar iin harika bir haber olsa gerek.
hayli revata. Balarda Bluetooth teknolojisine dayal

aksesuarlaryla nlenen Parrot da AR.Drone adn verdi-
Bebop Droneun bu yln sonlarnda piyasaya kmas bekleniyor. Detaylar parrot.com/usa/products/
i hobi odakl rnlerle bu alanda salam bir yer edindi.
bebop-drone adresinde bulabilirsiniz.
Facebooktan Hesap Hrszlarna Yeni Bir elme

Sosyal medya kullanm arttka, bu mecralardan paylalan bilgi oalyor. Bununla birlikte kiisel ve kurumsal sosyal medya hesaplarnn bakalarnn eline gemesi sonucunda karlalan istenmeyen durumlarn, kii ve
kurumlar zor durumda braktna dair birok rnee de
ahit oluyoruz. Bu durum, sosyal medya hesaplarnn korunmasnda daha etkili yaklamlar zorunlu hale getiriyor.
Facebook kullanc hesaplarnn gvenliini salamlatrmak iin F-Secure ve Trend Micro ile ibirliine gittiini
duyurdu. Ama, dnyann en yaygn kullanlan sosyal an
daha gvenli bir yer haline getirmek. Sistem yle iliyor:
Facebook, olas bir zararl yazlmn neden olduu pheli
etkinlikler nedeniyle kullanc hesabn geici olarak askya
aldnda, kullancya bir sonraki balant srasnda sunduu cretsiz gvenlik yazlmyla sistemini taramak isteyip
istemediini soruyor. Kullanc onaylarsa yazlm kuruluyor,
tarama ilemi gerekletiriliyor, Facebook zerinde beliren
bir uyaryla rapor paylalyor ve gvenlik yazlm kendini
sistemden kaldryor. Hangi yazlmn nerilecei, phele-
Facebook, kullanc hesaplarnn

gvenliini salamak zere F-Secure ve
Trend Micro ile ibirliine gitti.
nilen tehdide bal olarak belirleniyor.

Facebookun konuya dair yapt duyuruyu bit.ly/
fbsecuridat adresinde bulabilirsiniz.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Bit Pazarna Nur mu Yayor?

8 ekirdekli ilemciler, saniyede bilmem ka gigabyte veri aktarm hzna sahip a balantlar ve depolama aralar, her bir pikselini tek ba-
dar Uluslararas Uzay stasyonundakiler dhil yol boyunca 100 binden

fazla bilgisayara bulaarak ilerlemiti. Dolaysyla 70lerden kalma izole
na seemeyeceiniz kadar yksek znrlkl ekranlar... Teknolojik

geliim drt bir koldan etrafmz sardka, kullandmz cihazlardan s-
bir bilgisayara benzer ekilde mdahale edebilmek iin 8 inlik bir diske-
rekli daha fazlasn bekler olduk. Ama bu her durumda geerli deil. Es-
ti elden ele dolatrmanz gerekir ki, bu da gnmzde pek olas deil.

Yani eski teknoloji, mevcut siber saldr tekniklerinin nnde yeri geldi-
ki teknolojinin getirdii avantajlar kendi zel amalar iin gayet gzel
inde gayet gzel engel oluturuyor (www.cbsnews.com/news/whos-
kullananlar da var. stelik bu rnekler hi aklnza gelmeyecek yerlerde

karnza kyor.
minding-the-nuclear-weapons).
Bunlardan biri, getiimiz ay ABDdeki CBS kanalnn yaynlad 60

Minutes (60 Dakika) isimli programn Amerikan nkleer silah silolaryla il-
ha karlatk. Uzun sredir merakla takip edilen ve dnyann en yaygn korsan paylalan dizisi unvann elinde bulunduran Game of Thro-
gili yapt bir programda ortaya kt. Nkleer siloyu ziyaret eden prog-
nes (Taht Oyunlar) dizisinin arkasndaki kitaplarn yazar George R.

R. Martinin, kitaplarn DOS iletim sistemiyle alan bir bilgisayarda
ram yapmclar, Minuteman III roketlerinin atelenmesi iin kullanlan

sistemin 70lerden kaldn ve roketin frlatlmas iin gereken bilginin 8
inlik bir disket yardmyla sisteme yklenmesi gerektiini hayretler iinde aktardlar. Neredeyse 40 yana gelmi biri olarak 8 inlik disketlerle
yalnzca bir kez karlatm, bu diski kabul edecek bir cihaz kullanma
frsatmn ise hi olmadn belirteyim.
Peki neden? Aslnda bu tercihin gayet mantkl bir aklamas var. Bu
gibi tesisler herhangi bir siber saldrya kar korunmak iin a balantlarndan ve internetten tamamen izole alr. randaki Natanz uranyum
zenginletirme tesislerinde kullanlan santrifjler de yleydi. Ancak USB
Ayn ilerleyen gnlerinde, benzer temaya sahip ilgin bir haberle da-
WordStar 4.0 kelime ilemciyle yazd ortaya kt. Martin, bunun sebebini platformun basitlii ve yalnzca yazdklarna odaklanmak olarak
aklam (bit.ly/ggmartin).
Hazr yeri gelmiken, yaz yazarken sadan soldan frlayan pencerelerin ve uyarlarn sizin de dikkatinizi dattndan ikyetiyseniz, sizi sadece yazdklarnz ba baa brakmak zere kurgulanm ve
beenerek kullandm cretsiz bir uygulama olan
bellekler yardmyla yaylan ve yalnzca bu santrifjleri devre d brak-
Dark Roomu jjafuller.com/dark-room adresinden

indirebilirsiniz.
mak iin zel olarak gelitirilen Stuxnet isimli virs, hedefine ulaana ka-
oumuzun kullanmay oktan brakt eski teknolojiler, umulmadk yerlerde karmza kabiliyor.
Bilgisayar Korsanlar Bu Kez Bir Uzay Aracnn Peinde

Sun/Earth Explorer 3 (ISEE-3), 1978de Gnein manyetosferini
gzlemlemek ve gne frtnalarna kar erken uyar sistemi olarak
kullanlmak zere uzaya frlatlmt. Ancak 1983 ylnda araca farkl bir grev verdiler ve neler olup bittiini daha yakndan gzlemlemesi iin Halley Kuyrukluyldznn peine taktlar. Bir kuyrukluyldzn kuyruunun iinden geen ilk ara olan ISEE-3, o gnden beri uzak bir yrngede kendi bana sessizce dolanp duruyordu. Ta ki
getiimiz aya kadar.
Bundan bir sre nce, ISEE-3n orijinal tasarmnda yer alan mhendislerin de aralarnda bulunduu bir grup, aracn kontroln yeniden ele geirmek ve planlanan asl iine dndrmek iin para toplamaya balamt. Getiimiz ay yeterli kaynaa ulamay baardlar
ve almalara baladlar. Projenin ilk ve en nemli admn, arala iletiim kurmak iin kullanlan ancak oktan emekliye ayrlm olan orijinal iletiim sisteminin sanal bir simlasyonunu kurgulamak oluturuyor. Byk ihtimalle siz bu yazy okurken ilk testlerini gerekletirmi olacaklar.
Eer iler yolunda giderse, uydu tanklarnda kald dnlen
bir miktar iticiyi kullanarak ve Dnya ile Ayn yerekiminden faydalanarak uyduyu tekrar Gnei gzlemleyebilecei bir yrngeye
16
oturtacaklar. Tm bunlarn yan sra, 20 yldan uzun zamandr iletiim kurulmayan uydunun kendi bana dolarken toplad verilere
de ulaabilmeyi umuyorlar. Projeye dair detaylar www.rockethub.
com/42228 adresinde bulabilirsiniz.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
alma Ortamndan Skldnzda Noisli mdada Yetisin

alma odanzdaki veya i yerinizdeki ortamn zaman zaman sizi bunaltt olmutur. Byle zamanlar-
alma ortamnzn havasn

deitirmek istiyorsanz
Noisli sayesinde bunu kolayca
gerekletirebilirsiniz.
da odanz hafife yaan yamurun sesiyle, aalarn

dallarnda cvl cvl ten kularla, sahile vuran dalgalarla veya kamp ateinden srayan alevlerin trtlaryla doldurmaya ne dersiniz? stelik bunun iin bilgisayarnza zel bir yazlm yklemenize de gerek yok.
Yalnzca bir tarayc penceresi aarak noisli.com adresine gitmeniz yeterli. Site aldnda aada yer alan
simgelere tklayarak hangi seslerin ortama dhil olmasn istediinizi ve seviyesini seiyorsunuz, hepsi
bundan ibaret. Pencereyi kapatmadnz srece Noisli size setiiniz seslerle elik ediyor. Pencereyi karnza alrsanz, dingin bir ekilde deien renkleri seyretme imknnz da var.
Tm bunlarn zerine Noislinin tasarmclar siteye
gibi dncelerinizi yazya dkme ansnz oluyor. Yaz-
k bir srpriz daha eklemi. Sa taraftaki ses simgesi-
dklarnz yerel olarak kaydediliyor, ama fonksiyon be-
nin altnda yer alan izgilere tkladnzda, dorudan

site zerinde kullanabileceiniz ve dikkatinizi datmayacak ekilde tasarlanm bir metin editryle kar-
ta aamasnda olduu iin download butonuyla yazdklarnz bilgisayarnza ayrca indirmeniz neriliyor.
Noisli son zamanlarda grdm en yaln, etkileyi-
layorsunuz. Bylece sanki sahilde oturmu veya tropikal ormanlarn derinliklerindeki bir aaca yaslanm
ci ve fonksiyonel web sitelerinden biri. Kesinlikle tavsiye ederim.
Tasarmc Autodesk 3 Boyutlu Yazc ine Giriyor

3 boyutlu yazclar bireysel teknoloji rnlerine dnmeye adm adm yaklatka, yazc retimi konusunda
bah geldiinizde makinede eci bc bir plastik ynyla

ve hata vermi bir cihazla karlamak pek keyifli olmuyor.
isim yapm popler markalarn yan sra 3 boyutlu tasarm

irketleri de bu alanda hazrlklarn hzlandryor. Bu alan-
Autodesk, Spark ile bu alanda bir standart ortaya koymak
da en yeni admlardan biri de tasarm yazlmlar konusun-
ve ileri biraz kolaylatrmak istiyor.

Spark hakknda daha detayl bilgi edinmek isterseniz
da uzman olan Autodeskten geldi. Daha nce 3 boyutlu

tasarmlarn hzla hayata geirilmesini salayan Tinkercad
autodesk.com/campaigns/spark adresini ziyaret edebi-
(tinkercad.com) satn alarak ve akll telefonlarda ama-
zi brakabilirsiniz.
tr tasarmlar yapmay kolaylatran uygulamalar piyasaya srerek son kullancya adm adm yaklaan Autodesk,
getiimiz ay Spark adn verdii 3 boyutlu yazc platformunun detaylarn paylat.
lir ve gelimelerden haberdar olmak iin e-posta adresini3 boyutlu tasarmlar konusunda
isim yapan irketlerden
Autodesk, Spark ile 3 boyutlu yazclarn
yaygnlamas iin yeni
bir adm att.
Spark platformu, 3 boyutlu tasarmlarn yazclar iin

uygun hale getirilmesini kolaylatracak bir 3 boyutlu yazdrma platformu ve piyasaya ktnda fiyat 5 bin dolar civarnda olmas beklenen bir 3 boyutlu yazcdan oluuyor.
Burada aslnda cihazdan ok iin platform boyutu nemli. nk 3 boyutlu yazclar modeli basmaya balamadan
nce tasarmn bir takm hazrlklardan gemesine ihtiya
duyuyor. lk kez denenen ou model basks ise hatr saylr oranda hatayla sonulanan bir deneme yanlma sreci
gerektiriyor. 10 saat srecek bir modeli bask iin kurup sa17
Tekno - Yaam
Osman Topa
Yaam
Kaydedicisi:
Lifelogger
Lifelogger gnlk yaamn
kaydetmek isteyenler iin
tasarlanm giyilebilir bir kamera.
Yaklak bluetooth kulaklk
byklnde olan ve Bluetooth
kulaklk gibi kulak stne
taklabilen Lifelogger ile 8 saat
grnt kaydedebiliyorsunuz.
GPS ve WiFi zellikleri bulunan

Lifeloggera iOS ve Android
cihazlardan ulaabiliyor
ve kaydettiiniz grntleri
isterseniz buluttaki bir hesabnzda
saklayabiliyorsunuz. Dakikada
1 kare 5 MP fotoraf ekimi
yapabilen Lifelogger ile 720p
znrlkte, saniyede 30 kare
video ekimi de yapabiliyorsunuz.
Lifeloggern en nemli
zelliklerinden biri de bilgisayara
gerek duymadan canl video
yayn yapabiliyor olmas.
www.lifelogger.com
18
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Elektrikli Drag
Yar
Otomobili
300-500 metre gibi ksa ve
dorusal pistlerde saniyeler iinde
balayan ve biten drag yarnn
babas olarak bilinen 82 yandaki
Don Garlitsin en son hedefi eyrek
mil drag yar kategorisinde,
elektrikli arala saatte 200 mil
hza ulamak. ten yanmal
motorlarda, eyrek mil drag yar
kategorisinde, saatte 170, 180,
200, 240, 250 ve 270 mil hz
rekorlarnn sahibi olan Don Garlits
yapm 2 yl sren, 1200 hcreli
lityum-polimer batarya ile alan
ve 2000 beygir gcndeki
bir elektrikli drag yar otomobili
kulland. Bu arala yapt denemede
7,258 saniyede 184,01 mil/saat
hza ulaabildi. Elektrikli aralarda
dnya rekoru 307 mil/saat ile
Ohio Eyalet niversitesine ait
Buckeye Bullet adl elektrikli
araca ait. Elektrikli drag aralara
ait rekor denemelerini ve
gelimeleri Amerikan Ulusal
Elektrikli Drag Yarlar Birlii web
sayfasndan takip edebilirsiniz:
www.nedra.com
www.garlits.com
Otomatik Vites
Teknolojisinde
Yeni Hedef:
10 Vites
Otomobillerde yakt ekonomisi
salamak amacyla yaplan
Ar-Ge almalarndan biri de
otomatik vitesli otomobillerde
vites saysn artrmaya
ynelik almalar. Otomatik
anzmanlarn motorun
devir hzna en uygun aktarma
dilisini semesinin, motorun
gcnn en verimli bir ekilde
tekerlee iletilmesini salayaca
bilinen bir olgu. Gnmzde
yaygn olarak kullanlan
otomatik anzmanlar, 5-7 ileri
vites seenei sunarken
byk otomobil firmalar 9-10
ileri vites seenei zerine
alyor. Getiimiz yl 9 vitesli
otomatik anzman sunan
Chryslerden sonra imdi de
Volkswagen 2015 ylnda karlacak
olan Passat modellerinde
10 vitesli otomatik anzman
opsiyonunun sunulacan duyurdu.
Bu yeni anzman teknolojisinin

yakt verimini %20 orannda
artraca ngrlyor.
www.vw.com
19
Tekno - Yaam
Osman Topa
Yeni Bir
Drt Motorlu:
DJI Phantom
2 Vision+
Drt motorlu helikopterler

hava fotoraflnn olmazsa
olmazlar arasna girmi durumda.
Bu sektrn nde gelen
firmalarndan DJI, en son rn
Phantom 2 Vision+ ile oyuncak
byklnde bir drt motorlu
helikopterden profesyonel sonular
elde etmeyi baarma benziyor.
Hava fotoraflnda kullanlan
aralarda olmas gereken en
nemli zelliklerden biri kamerann
havadayken titremesinin en dk
seviyede olmasnn salanmasdr.
20
Toyotadan
Ekonomik Bir
Motor
DJI Phantom 2 Vision+, 3 eksenli
motorlu stabilizr kullanarak
titreim sorununu en aza indirmi.
GPSli pozisyon sabitleme, uzaktan
kumandal kamera tilt kontrol
ve helikopterin baz istasyonla
iletiiminin kesilmesi durumunda
otomatik eve dn modu DJI
Phantom 2 Vision+n ne kan
zellikleri arasnda. 5200 mAh
bataryas ile 25 dakikalk kesintisiz
uu yapabilen DJI Phantom 2
Vision+ btnleik WiFi donanma
sahip. Bu sayede iOS ve Android
tabanl cihazlara canl grnt
aktarabilen DJI Phantom 2 Vision+,
bu zellii ile uu srasnda
kullancya pilot gz ile grme
ans vermi oluyor.
www.dji.com
Toyota tarafndan gelitirilen

1 litrelik Atkinson-cycle
benzinli motor, 100 Km yolu
sadece 3 litre benzin kullanarak
kat edebiliyor.
lkemizde satlmayan
Toyota Aygo modellerinde
kullanlacak olan 1 litrelik
Atkinson-cycle benzinli motor,
Aygonun satta bulunan
modellerinde kullanlan
1 litrelik motorlardan
%30 daha az benzin tketiyor.
1880lerde ngiliz mhendis
James Atkinson tarafndan
tasarlanan bu motor teknolojisi
icat edilmesinden yaklak
110 sene sonra, 1990larn
sonunda baz deiikliklerle
birlikte yeniden seri retim
otomobillerde kullanlmaya
baland.
www.toyota.com
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Akll Kol Saatleri:

Rufus Cuff ve Neptune Pine
Swype Klavye
Akll cep telefonlarmzda
kullandmz klavyelerde hzl
ve hatasz yaz yazmak pek
oumuz iin zor. Bu klavyelerin
kullanm kolayl, kullancnn
parmak kalnl ile ters orantl.
Hatta ngilizcede dokunmatik
ekran kullanclar tarafndan yaplan
yazm hatalarn betimleyen bir
tanm bile ortaya km:
iman parmak sendromu.
Bu yazmzn konusu, iman
parmak sendromuna kar
gelitirilen klavyelerden biri olan
Swype. Swypen alma ilkesini,
parmanz kaldrmadan
klavye zerinde uygun harfler
zerinde gezdirmeniz, programn
da yazmak istediiniz kelimeyi
tahmin etmesi eklinde
aklayabiliriz. rnein TBTAK
kelimesini yazmak iin
T--B--T-A-K harfleri zerinde
parmanz gezdiriyorsunuz.
Normal artlarda 7 harfe basmanz
gerekirken, Swype ile sadece
parmanz ekranda hzlca
gezdiriyorsunuz. Swype ile dakikada
40 kelime yazabiliyorsunuz.
Swype ayrca daha nceki yazm
alkanlklarnz renerek
hem yazdnz kelimeyi daha iyi
tahmin edebiliyor, hem de
yazacanz bir sonraki kelimeyi

tahmin ederek size nerebiliyor.
rnein ben telefonumda
Osman kelimesini girdiimde
soyadm olan Topa kelimesini
neriyor. Swype sadece kelime
kullanm alkanlklarnz deil,
dinamik olarak deien
dil kullanmn da toplumsal
bazda takip ederek kelime
veri bankasn srekli yeniliyor.
Dolaysyla rnein Soma
yazdnzda maden kelimesini
size nerebiliyor. Ayrca Dragon
Dictation zelliini kullanarak
klavyeye hi gerek duymadan
sesli komutla da metin
girebiliyorsunuz. 1990lardan
gnmze kadar zerinde allan
Dragon Dictation ses tanmlama
sisteminin, Trkemiz iin de
bu kadar baarl olmas sevindirici.
Pebble veya Samsung Galaxy Gear gibi akll kol saatlerini

daha nce tantmtk. Bu tr akll kol saatleri akll cep
telefonlarnn bir uzants gibi alan, basit zellikli kk ekranl
cihazlar olarak biliniyor. Bu ay tantacamz akll saatler ise
tam iletim sistemine sahip, cep telefonuna balanmadan da
pek ok zellii kullanlabilen cihazlar.
www.swype.com
www.rufuslab.com
Tantacamz ilk akll kol saati Rufus Cuff: Androidin en

son srm olan KitKat iletim sistemini kullanan,
400x240 piksel znrlk ve 3 in ekrana sahip dev bir akll
kol saati. SIM kart girii olmayan Rufus Cuff akll kol saatinizi
iOS veya Android cihazlarla eleyerek de kullanabiliyorsunuz.
Neptune Pine ise SIM kart girii olan bir akll kol saati.
WiFi, Bluetooth, n/arka kamera gibi pek ok zellii ile
kola taklabilen bir akll telefon olarak tanmlayabileceimiz
Neptune Pine, 2,4 in Gorilla cam ekrana sahip.
Her iki telefon da n sipari aamasnda.
www.neptunepine.com
21
Brtein Ege
Optoelektronik ve
Optik Bilgisayarlar
Masanzdaki bilgisayarn
bugnknden neredeyse bir milyon
kat daha hzl altn hayal
edebiliyor musunuz?
Optik tabanl bilgisayar mimarisi
insanla yeni kaplar aacak gibi
grnyor. Sper bilgisayarlar,
Moore Kanunu ve kuantum
bilgisayarlar derken, biliim dnyas
artk gerekten bir can simidi
buldu gibi grnyor:
Optik bilgisayarlar. stelik
bu teknoloji baka baz teknolojiler
gibi hayal rn varsaymlara da
dayanmyor.
Bu tipteki bilgisayarlarda
kullanlacak ana bileenlerden
bazlar brakn gelitirilmeyi,
biz farkna bile varmadan hepimizin
gnlk hayatna oktan girmi
durumda. Her mthi teknoloji gibi
optik bilgisayar teknolojisinin de
alma ilkesi basit, ama o derecede
etkili yntemlere dayanyor.
Nasl m?
Efendilerin elektronlar deil de
fotonlar olduu bir dnyada
ksa bir yolculua ne dersiniz?
IBM tarafndan gelitirilen silicon nanophotonics teknolojisi,

k alglayclarn ve optik modlatrlerin bildiimiz
silisyumdan retilen elektronik tabanl klasik transistrlerle
entegre edilip birbiriyle uyumlu bir ekilde almasna
olanak veriyor.
22
Terahertz Inm
Ik ile alan Bir Transistr

Prof. Dr. Andrei Pimenov ve ekibi tarafndan Viyana Teknik niversitesinde gelitirilen optik tabanl transistr Faraday etkisini kullanarak alyor. 1845te ngiliz
fiziki Michael Faraday tarafndan kefedilen Faraday etkisi, k ile elektromanyetizmann birbiriyle balantl olduunu gsterir. In elektromanyetik bir
dalga olarak tanmlanabilecei fikri ise
Faradayn kefinden esinlenen sko fiziki James Clerk Maxwell tarafndan ortaya atlmtr. Klasik elektromanyetizma erevesinde yksek frekansl elektromanyetik dalga olarak tanmlanan n dalga yaps eninedir. nsan gz tarafndan ancak dalga boyu 380 ile 780
nm arasnda ise bildiimiz k olarak
alglanabilir.
Bugne kadar yaplan almalarda k

demetinin byk bir blm yutulmadan n polarizasyon ynnn kontroll bir ekilde deitirilip ynlendirilmesi neredeyse imknszd. Fakat ksa bir
sre nce Prof. Pimenov tarafndan gelitirilen yntemde, sadece bir milimetre
dalga boyundaki terahertz nm kullanlarak bu engel ald ve ilk defa Faraday
etkisi ile alan optik tabanl bir transistr gelitirildi. Bu kapsamda n polarizasyon yn sz konusu k demetinin,
elektriksel gerilimi 1 Volttan biraz daha
az olan Civa-Tellr (HgTe) alamndan
yaplm bir tabakaya (0,1 mm) gnderilmesiyle istendii gibi deitirilebiliyor.
Gelecekte optik bilgisayarlarda kullanlabilme zelliinin yan

sra terahertz nmn dier bir zellii de frekansnn yaklak
1.000.000 GHz yani bir milyon GHz civarnda olmas. Terahertz
nmn bu zellii gelecekteki optik tabanl bilgisayarlarn hznn, en azndan kuramsal olarak hangi boyutlara ulaabileceinin de ok nemli bir iareti. Terahertz nm gnmzde zellikle havaalanlarnda eitli gvenlik hizmetlerinin salanmasnda da kullanlyor.
Tnelin Ucundaki Ik
Gnmzde hemen hemen her alanda katlanarak artan veri miktarna ramen, modern bilgisayarlarn kapasitesi ve ilem
gcndeki art silisyum elementinin getirdii baz doal snrlamalar nedeniyle greceli olarak srekli dyor. Yaklaan postsilisyum ann glgesinde yeni bir bilgisayar mimarisi aray
gemite olduu gibi gnmzde de tm sratiyle devam ediyor. Nitekim Moore Kanunu sayesinde onlarca yl nceden bugnlerin geleceini zaten bilen bilim insanlar, aratrmalarn
yeni iki sistem zerinde younlatrmt: Kuantum bilgisayarlar ve optik tabanl bilgisayarlar. Fakat zamanla gerek anlamda
bir kuantum bilgisayarn gelitirilmesinin dnldnden ok
daha fazla zaman alaca anlalnca, tm dikkatler optik tabanl bilgisayar sistemlerine ynelmiti. >>>
23
Optoelektronik ve Optik Bilgisayarlar
Optik Bilgisayarlar
Optik tabanl bilgisayarlar ilemlerde
elektronlar yerine bildiimiz kullanr. I oluturan fotonlarn elektronlardan daha yksek bir bant geniliine (veri iletim hacmi) sahip olmas nedeniyle bu
bilgisayarlar bildiimiz tm elektronik tabanl sistemlerden hayal edilemeyecek kadar daha hzl, kelimenin gerek anlamyla k hznda alr. stelik bunu yaparken bildiimiz tm sistemlerden ok daha
az enerji harcamalar artc olsa da gerek. Tpk kuantum bilgisayarlar gibi optik tabanl bilgisayarlar da henz laboratuvar ortamndan km deil. Ancak gelecekte kullanlacak optik tabanl bilgisayarlarn ana bileenlerinden bazlar daha bugnden gelitirilmi durumda, bunlardan
gnlk hayatta kullanlanlara DVD, BluRay Disc gibi birka rnek bile verebiliriz. Her ne kadar bu gelimeler hayli mit
verici olsa da elektrik enerjisi yerine kla
alan, optik transistrl ve optik ilemcili bilgisayarlarn gelitirilmesinin daha 2030 yl bulaca dnlyor. te yandan
hlihazrda DVD, Blu-Ray Disc gibi yar
optik tabanl baz bileenlerin gelitirilmi
olmas ve bunlarn gnmz bilgisayarlaryla uyumlu bir ekilde kullanlyor olmas, Moore Kanununun geerliliini hzla
yitirmeye balad bugnlerde bilim dnyas iin yeni bir mit kaps olmaya balad: Optoelektronik bilgisayarlar. Bilim
dnyas, tam anlamyla optik bileenlerle
alacak optik bilgisayarlarn aksine, yar
elektronik yar optik tabanl optoelektronik bilgisayar sistemlerinin gelitirilmesinin nmzdeki 10 yl iinde tamamlanaca konusunda artk hayli iddial.
Optoelektronik Bilgisayarlar
Tm bilimsel verilerin ve teknolojik
gereklerin nda, optoelektronik bilgisayarlar gnmzn elektronik tabanl
modern bilgisayar sistemlerinin tek gerek
halefi gibi grnyor. Yukarda da belirtildii gibi, optoelektronik bilgisayarlarn
hem elektronik hem de optik tabanl bileenlerin birbirleriyle son derece uyumlu
alt hibrit bir yaps var. Yar iletken ta24
banl elektronik sistemlerin kullanm sayesinde hem elektrik enerjisi bildiimiz

a hem de k elektrik enerjisine evriliyor. Tahmin edilecei gibi zellikle dnya
apnda bilinen baz niversiteler ve IBM
gibi dnyann en nde gelen biliim devleri bu alandaki aratrmalarda da iddial.
IBM Silicon Nanophotonics: Aralk
2012de IBM tarafndan yaplan aklamaya gre IBM laboratuvarlarnda elektrik
sinyalleri yerine k ile veri iletimi yaplan ok yeni bir teknoloji tr gelitirildi.
Silicon nanophotonics ad verilen bu teknoloji elektronik ve optik tabanl bileenlerin birbiriyle uyumlu yani entegre olarak
almasna imkn vererek, yakn bir gelecekte optoelektronik bilgisayarlarn gelitirilmesine ok uygun bir ana teknii de beraberinde getiriyor.
Ik Tabanl Transistrler: Optoelektronik bilgisayarlar alanndaki nemli admlardan bir dieri de ksa bir zaman
nce Viyana Teknik niversitesi tarafndan optik tabanl yeni bir transistrn gelitirilmesiyle atld. Prof. Dr. Andrei Pimenov ve ekibi tarafndan gelitirilen bu
yeni transistr eidinin yakn bir gelecekte bilgisayar endstrisine byk etkisi olmas bekleniyor. Yar iletken tabanl klasik silisyum transistrlerden farkl olarak,
bu transistrde Faraday etkisi kullanlyor
ve bu sayede veriler, elektrik enerjisi yerine
bildiimiz k olarak iletiliyor. Bilgi teknolojisi alannda neredeyse bir devrimle e
anlaml olan bu bulu yakn bir gelecekten
itibaren hem bilim insanlarna hem de bilgisayar kullanclarna yeni kaplar aacak
gibi grnyor.
Anahtar Teknoloji: Faraday Etkisi: Yukarda da belirtildii gibi yeni nesil
optik tabanl transistrn gelitirilmesini
salayan anahtar teknoloji Faraday etkisinin kullanlmasdr. Faraday etkisine gre baz maddeler bir manyetik alan etkisine girdiklerinde n titreim ynn
Prof. Dr. Andrei Pimenov ve ekibi tarafndan Viyana Teknik niversitesinde

gelitirilen dnyann ilk Faraday etkisiyle alan optik tabanl transistrnn
gelecekte bilgisayar dnyasnda yeni bir r amas bekleniyor.
deitirir. Faraday etkisi normal artlar altnda ok dktr; bu etkinin bir elektromanyetizma tarafndan kontrol altna alnp uygun bir ekilde ynlendirilmesi iin
gerekli elektrik enerjisi ise hayli yksektir,
dolaysyla bu haliyle rnein optik tabanl bir transistrde kullanm iin uygun deildir. Fakat ksa bir zaman nce Prof. Pimenov tarafndan gelitirilen bir yntemle n polarizasyon ynnn deitirilmesi (polarizasyon, bu kapsamda dalgann titreim ynn tanmlar) dolaysyla k demetlerinin istendii gibi ynlendirilmesi, dk bir elektriksel gerilimle
ynlendirilebilen terahertz nmn kullanm ile baarld. Bu ayn zamanda dnyann Faraday etkisi ile alan ilk optik tabanl transistrnn icad anlamna geliyor. Peki, burada Faraday etkisi sayesinde n titreim ynnn deitirilmesinin ne gibi bir getirisi oluyor? In titreim (polarizasyon) ynnn deitirilmesi ile n transistrn iinde istenen bir
noktaya ulamas veya ulamamas salanarak klasik transistrlerden bildiimiz 1
ve 0 deerlerine denk olan k gnderildi veya k bloke edildi (yani 1 veya 0)
deerleri retiliyor. Bylece veriler elektrik
enerjisi (1 veya 0, yani elektriksel gerilim
var veya yok) yerine sadece bildiimiz k
ile tanmlanm oluyor. Bu alma ilkesi
gelecekte optik tabanl tm bilgisayarlarn
nasl alacana dair ok nemli bir ipucu da veriyor. Nitekim gelecekte terahertz
trndeki nlarn elektriksel gerilim yerine yine bildiimiz kla veya bir k tryle ynlendirilebilmesiyle, elektrooptik
bilgisayarlar andan sonra tm bileenleri tamamen kla alan optik bilgisayarlar a balayacak.
<<<
In Veri Olarak Saklanmas

Her ne kadar optik ve optoelektronik bilgisayarlarn tam anlamyla hayata geirilmesi iin gerekli bileenlerden en nemlileri, rnein ilemciler henz gelitirilememi veya en azndan laboratuvar ortamndan kacak teknolojik olgunlua eriememi olsa bile, nemli optik bileenlerden bazlar biz pek farknda olmasak da uzun yllardan beri hayatmzda. Bunlarn en nemlilerinden bazlar CD, DVD ve Blu-Ray gibi optik tabanl veri kayt
ortamlar. Sz konusu bu sistemlerin hepsinin ortak zellii ise verilerin yazlrken nce a dntrlerek ilgili kayt ortamna aktarlmas, okunurken de yine a dntrlerek okunmas. Tm bu
amalar iin kullanlan k tr ise lazer. Gnmz
optik veri depolama sistemlerinin alma ilkesi buna dayanyor. Bu nedenle CD, DVD ve Blu-Ray gibi veri kayt ortamlarnn arasndaki en nemli fark
alma sistemlerinden deil, sadece kullandklar
n trnden yani lazerin dalga boyundan kaynaklanyor. rnein CDlerde kullanlan dalga boyu 780 nm (kzltesi), DVDlerde 650 nm (krmz)
ve 405 nm (mor-mavi). Grld gibi dalga boyu
kldke kullanlan sistemin depolama kapasitesi de artyor. Bir rnekle aklamaya alrsak, doada krmz n dalga boyu mavi n dalga boyundan iki kat daha uzun. Sonu olarak dalga boyu
krmz n yars kadar olan mavi kla, krmz
kla olduundan tam drt kat daha fazla veri depolama ve okuma imkn var. Bu nedenle de gelecein optoelektronik ve optik bilgisayar sistemlerinde
de veri depolama amal olarak Blu-Ray veya benzeri sistemlerin kullanlmas dnlyor.
V
RuO2
Si3N4
CdTe
HgTe
Ik demeti elektriksel gerilim altnda

bulunan zel bir tabakaya gnderilerek
polarizasyon yn istendii gibi
deitiriliyor ve k gnderildi veya
k bloke edildi (yani 1 veya 0)
deerleri retiliyor.
dan. Yine bu tipteki yeni nesil bilgisayarlar sayesinde, kullanlan paralel hesaplama yntemlerinde artk snra gelinmekte olan sper bilgisayarlar alannda da gerek bir devrim yaanacak. Bunun yan sra gnmzde, ayn Big Data rneinde olduu gibi, analizi ok zaman alan devasa bilgi ynlarnn mthi bir sratle ilenmesi ve deerlendirilmesi adeta ocuk oyunca haline gelecek. Ksacas optik tabanl bilgisayarlar gibi yeni nesil bilgisayarlar gnmzde gerekletirilmesi neredeyse sadece kuramsal olarak mmkn olan birok uygulama alann biliim dnyasna kazandrarak yeni bir
teknolojik devrimin kapsn aacak gibi grnyor.
Bu makalenin hazrlanmasndaki katklar iin
Viyana Teknik niversitesinden Prof. Dr. Andrei Pimenova
teekkrler.
Sonu
Moore Kanunu olarak da bilinen ngrye gre bir mikroilemcideki transistr says en ge iki
ylda bir ikiye katlanyordu. Son yllarda tkezlemeye balayan bu ngrnn tahminen 2020li yllarn
banda geerliliini yitirmesi bekleniyor (bkz. Ege,
B., Moore Kanunu ve Post-Silisyum ana Doru, Bilim ve Teknik, s. 38-43, Aralk 2013). Bu da o
tarihten sonra bilgisayarlarn ilem gcnde kayda
deer hibir art olmamas demek. Kuantum bilgisayarlardan ksa vadeli mitlerin kesildii bugnlerde, optik tabanl bilgisayarlar gibi yeni nesil bilgisayarlar biliim dnyasnn yardmna hzr gibi yetiecek. Optik tabanl bilgisayar mimarisi sayesinde bilgisayarlarn ilem gc kat kat artacak hem
de daha fazla enerji harcanmasna bile gerek kalma-
Kaynaklar
Viyana Teknik niversitesi, TU Wien entwickelt Licht-Transistor,
http://www.tuwien.ac.at/aktuelles/news_detail/article/8291/, 2 Temmuz 2013.
IBM News Room, Made in IBM Labs: IBM Lights Up Silicon Chips to Tackle Big Data,
http://www-03.ibm.com/press/us/en/pressrelease/39641.wss, 10 Aralk 2012.
25
Dr. Zeynep Bilgici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
26
Sensrlere lham Olan

Canllar
>>>
Farkl yaam koullarna uyum gsterebilmeleri

sayesinde kutuplarda ya da lde,
denizlerin dibinde ya da ok ykseklerde
yaayan hayvanlara rastlamak mmkn.
nk baz hayvanlarn koku alma,
bazlarnn grme ve iitme duyular
ok gelimi olabiliyor.
Hayvanlara avlanmada ve haberlemede
stnlkler salayan duyu organlarna pek ok
rnek sayabiliriz. Kpeklerin iyi koku alan
burunlar, ylanlarn yksek dalga boylarn
alglayabilen gzleri gibi.
Hayvanlarn bu zellikleri, gzle grlemeyecek
kadar kk varlklardan veya kulakla
iitilemeyecek seslerden haberdar olmak
isteyen bilim insanlar tarafndan
uzun yllardr inceleniyor. Dier canllarn
arasndan daha gelimi yetenekleriyle syrlan,
hemen hemen her gn adn duyduunuz
veya belki de ilk defa bu yazda duyacanz
pek ok hayvan, sensr teknolojisinin
gelimesine ilham kayna oluyor.
Bu yazmzda rengrenk kanatlaryla
doamz gzelletiren kelebeklerden hindilere
kadar eitli canllardan ilham alan
sensrlerle ilgili son almalardan bazlarna
ve bu almalara ilham olan hayvanlara
yer vermek istedik.
Bu kk kzltesi sensrlerden ilham alan bilim insanlar bu teknolojiyi kullanarak zellikle orman yangnlarnn nne gemek iin sensr retmeye alyor. Konuyla ilgili almalarn devam ettii Bonn niversitesinde (Almanya) bu bceklerin
alglama yeteneklerinin ne kadar hassas olduu matematik modellemelerle de gsterilmi durumda.
Doadan ilham alan orman yangn sensrleri ile
ilgili bir dier almada ise alevleri alglayabilen ve
byk bir yangna dnmeden sndrebilen robotlar retildi. OLE ad verilen 6 bacakl bu robotlar arazi
koullarna bal olarak en fazla 20 km/sa hzla ormanda dolaabiliyor. OLE alevlerle karlatnda haznesinde bulunan su ile alevleri sndrmeye alyor
eer sndrmekte etkisiz kalrsa itfaiyeye haber verebiliyor. Kendisine zarar verebilecek tehlikeli durumlar karsnda tpk bir tespih bcei gibi toplanabilen
bu robotlar 1300C scakla dayanacak ekilde tasarland iin yangnlarda genellikle zarar grmyor.
Sensr teknolojisinde rnek alnan hayvanlardan
bir dieri de hindi. Hindilerin balarnda, kan damarlarnn youn olduu blgede kolajen demetleri bulunuyor. Hindinin heyecanl veya sinirli olmasna bal olarak bu kolojen lifleri arasndaki boluklar deiebiliyor. Bu sayede n krlmas ve yansmas da
deikenlik gsteriyor. Bylece hindinin ba blgesinin rengi krmz, mavi hatta beyaz grnebiliyor. Bu
renk deiiminden ilham alan bilim insanlar havadaki zehirli kimyasal maddeleri alglayabilen sensrler gelitirdi.
Melanophila acuminata (stte)

Melanophila acuminatann kzltesi
sensrlerinin taramal elektron mikroskobuyla
(SEM) elde edilmi grnts (altta)
Tespih bcei (stte)-OLE (altta)
ensrlerle ilgili almalar yapan bilim insanlarnn en ok ilgisini eken hayvanlardan biri parlak knkanatl ailesinden mcevher bcei (Melanophila acuminata). Kara yangn bcei olarak da bilinen bu bcekler yangnlar 80 km.
uzaktan bile alglayabiliyor. Orman yangnna ulamak iin kilometrelerce yol alabilen bu bcekler bu
zelliklerini karn blgelerinde bulunan kk, kzltesi sensrlere borlu. Her biri yaklak 15 mikron boyunda olan bu sensrler 50-100 arasnda duyu sinirinden oluuyor ve yangnlarn yayd snn alglanmasn salyor. Bir dier ifadeyle birbirine skca balanm ekilde duran bu duyu sinirleri minyatr bir kzltesi sensr oluturuyor. Henz
mekanizmas tam olarak bilinemese de bu kzltesi
sensrler kzltesi nlar mekanik uyartlara eviren bir alc olarak grev yapyor.
Kaliforniya niversitesinde gelitirilen bu sensrler iin bakteriyofaj (bakterileri enfekte eden virsler,
bakteri virsleri) turnusolleri retildi. Farkl renklerin sralanmas ile retilen bu bakteriyofaj turnusolleri gaza maruz kald zaman gazn zelliine bal olarak hzlca ier veya bzr. Bylece ortamda hangi gazn bulunduu ile ilgili bilgi verir. Hindinin ba
blgesindeki, lifsi bakteri virsleri kullanlarak retilen ve deri gibi davranan bu sensrler ortamda varl aranacak kimyasal maddeye gre ayarlanabiliyor.
27
Sensrlere lham Olan Canllar
Nature Communications dergisinin Ocak saysnda

yaymlanan almada bu sensrler bir adm ileriye
tanarak akll telefonlara entegre edildi. Bu sayede akll telefonlar iin ortamdaki zehirli gazlarn ve
hatta TNT (trinitrotoluen) gibi patlayclarn varln alglayabilen uygulamalar gelitiriliyor.
Patlayc sensrlerine ilham olan tek canl hindi
deil aslnda. Hindilere hi benzemediini dndmz kelebekler de TNT patlayclarn tespiti
iin gelitirilen sensr almalarna yn verebiliyor.
Erkek ipekbcei kelebei
28
Peki nasl? Erkek ipek bcei kelebeinin antenleri duyu sinirleri ile kapl olduu iin hayli duyarldr. Bu sayede diilerin antenlerinden yaylan feromon (ayn trn bireyleri arasnda haberlemeyi
salayan kimyasal madde) kolaylkla alglanabilir.
Kelebek antenlerindeki bu duyarll inceleyen bilim insanlar bu ileri duyarll TNT tespitine uyarlamay hedefliyor.
Bu konuyla ilgili aratrmalardan biri Angewandte Chemie dergisinin Nisan saysnda yaymland. Bu
almada ipek bcei kelebeinin anteni kadar duyarl yaplar retmek iin microcantilever ad verilen esnek ve kk alclar gelitiriliyor. Bu alc alglanmak istenen kimyasal maddeye gre farkl ekillerde kaplanyor. Belli bir titreime sahip olan alclarn zerlerine kimyasal maddeler yaptnda titreimleri deiiyor ve bu deiim llerek ortamda aranan kimyasal maddenin olup olmad tespit
edilebiliyor. TNT tipi patlayclarn tespiti iin gelitirilen alclar patlayclarn yapsndaki nitro gruplara balanabilen titanyum dioksit nanotplerle dikey olarak kaplanyor. Bu sayede hem nitro gruplarn varl tespit ediliyor hem de kullanlan nanotplerin yapsna bal olarak yzey alan geniletilmi oluyor.
Zehirli gaz ve patlayc tespitinde kullanlmak

amacyla gelitirilen sensrler arasnda memelilerin
koku alma sistemini taklit edenler de var. Pek ok
kokuyu birbirinden ayrt edebilecek ekilde tasarlanm bu cihazlar elektronik burun olarak adlandrlyor ve koku alma sistemindeki gibi her koku moleklyle farkl etkileiyor. Koku moleklleri bu cihazlara ulatnda sensr elemanlarnn iletkenliinde, masnda veya ktlesinde bir deiim oluyor
ve bu deiim elektrik sinyaline dnyor, bylece
her koku iin ayr bir sinyal oluturuluyor. Bu sinyaller istatistik programlar yardmyla zmlenerek kokular birbirinden ayrlyor. Elektronik burunlarn yaps memeli burnuna benzese de algladklar kokular ok eitli olabiliyor. rnein karbon monoksit gibi bize gre kokusuz olan gazlar bu burunlarla alglamak mmkn. Elektronik burunlarn ilk
rneklerinde metal oksit ve polimer gibi malzemeler kullanlrken daha duyarl ve daha hzl tepki veren elektronik burun sistemleri gelitirme almalarnda bu malzemeler yerlerini nano malzemelere brakmaya balad.
Nano malzemelerin kullanld elektronik burunlarla ilgili almalardan biri de Bilkent niversitesi Ulusal Teknoloji Aratrma Merkezinde
(UNAM) yapld. 2011de Advanced Materials dergisinde yaymlanan almada insan burnundan ilham alan aratrmaclar farkl kokular ayrt edebilen
optoelektronik yani kla etkileen elektronik burun
gelitirdi. Nanoyapl fiberler kullanlarak gelitirilen bu fotonik burun koku molekllerinin kzltesi n emilimini lecek duyarllkta. Bu sayede elde
edilen veriler zel programlar yardmyla saysallatrlarak hangi kimyasal maddeye ait olduu belirlenebiliyor. Bilgisayar simlasyonlar sayesinde birok
farkl kokunun ayrt edilmesinin de mmkn olduunu gsteren sensrler sadece zehirli gazlarn tespitinde deil, narkotik aratrmalarda ve hatta baz
hastalklarn tehisi gibi pek ok farkl alanda kullanlmaya aday.
<<<
Doadaki varlklar taklit etme meraknda birleen nanoteknoloji aratrmalar sayesinde retilen
alglayclardan biri de hayvanlarn byklarna benzer malzemeler. Birok memeli hayvann ve baz bcek trlerinin yznde byk ad verilen tyler bulunur. Byklar zellikle gece hareket eden hayvanlarn rnein kedilerin ve farelerin evreyi alglamasn salar. Pek ok hayvan hava akmna hayli duyarl byklar sayesinde karanlk ortamlarda hibir yere
arpmadan hareket edebilir.
Hayvanlarn byklar gibi, alglama yeteneine
sahip malzemelerin retildii eitli almalar var.
Bu almalardan biri yakn zaman nce Kaliforniya
niversitesinde (Berkeley) yapld. Proceedings of the
National Academy of Sciences dergisinin Ocak saysnda yaymlanan almada zeri ince gm filmlerle kapl karbon nanotplerden hayvan byna
benzeyen sensrler retildi. imdiye kadar retilenlerden 10 kat duyarl olan bu sensrler retim kolayl, hafiflik ve yksek performans gibi zellikleri sayesinde robot dnyasnda ve biyolojik uygulamalarda nemli bir rol stlenecek gibi grnyor.
lgin zellikleri olan bir dier hayvan srngenler snfndan dikenli eytan kertenkelesi olarak da
bilinen Moloch harridus. Genellikle Avusturalyadaki
llerde yaayan bu hayvan yaklak %3lk nem oranna sahip topraklarda bile kolayca su bulabiliyor. stelik bulduu suyu derisindeki klcal damarlar vastasyla ayaklarndan kafasna ve gzlerine kadar iletiyor.
Kurak blgelerde su bulunmas ve su ekilmesinde
rnek alnabilecek dikenli eytan kertenkelesi zerindeki almalar devam ediyor. Hatta yaplan almalar benzer yntemler kullanlarak kimyasal maddelerin tespitinin de mmkn olabileceini gsteriyor.
Sensrlerin alglama glerinin yan sra sensrler tarafndan alglanan bilginin nasl ilenecei sorusu da doadan ilham alnarak cevaplanyor. Bu nedenle insanlardaki sinir sistemini ya da farkl kokular tarafndan farkl blmleri uyarlan meyve sineklerinin beyinlerinin alma mekanizmasn rnek
alan ok eitli aratrmalar var.
Gvenliimizden gndelik hayatmza kadar pek
ok alana giren ve girecek olan btn bu sensrlerin
hayvanlardan ilham alan zelliklerine baktmzda
doadan rendiimiz ve reneceimiz daha ok
ey olduunu grebiliyoruz.
Dikenli eytan kertenkelesi
Kaynaklar
http://proceedings.spiedigitallibrary.org/proceeding.aspx?articleid=780637.
http://www3.uni-bonn.de/Press-releases/forensics-ferret-out-fire-beetle-secret.
http://www.popsci.com/scitech/article/2008-03/firefighting-robot.
Jin-Woo Oh ve ark., Biomimetic virus-based colourimetric sensors, Nature Communications, DOI: 10.1038/ncomms4043.
Yldrm, A., Vural, M., Yaman, M., Bayndr, M., Bioinsipired Optoelectronic Nose with Nanostructured WavelengthScalable Hollow-Core Infrared Fibers, Advanced Materials, Say 23, s. 1263, 2011.
Bayndr, M., Yaman, M., Yldrm, A., Koku Bilimine Doru, Bilim ve Teknik Dergisi, Say 526, s. 34, 2011.
Biggins, P. D. E., Kusterbeck, A., Hiltz, J. A., Bio-inspired approaches to sensing for defence and security applications,
Analyst, Cilt 133, s. 563-570, 2008.
29
Dr. Mahir E. Ocak

Uzay pleri
Gnlk Hayatmz Tehdit Ediyor

Gnlk hayatta kullandmz btn teknolojik cihazlar eninde sonunda kullanlamaz
hale geliyor ve hurdaya dnyor. Bu hurdalarn nasl geri dntrlecei nemli bir sorun.
Ancak en az yeryzndeki hurdalar kadar nemli baka bir sorun da Dnyann etrafnda
dnen hurdalar. Bu hurdalarn miktar yeryzndeki herhangi bir hurdalktakilerden
ok daha fazla ve giderek artyor. stelik bu pler Dnyann etrafnda dnen pek ok
aktif cihaz tehdit ediyor. rnein Uluslararas Uzay stasyonu yakn zamanlarda
iki kez uzay plerinden kamak iin manevra yapmak zorunda kald. Dnyay evreleyen
uzayn gelecekte de gvenli bir biimde teknolojik cihazlara ev sahiplii yapmaya
devam edebilmesi iin uzay plerinin de yeryzndeki pler gibi temizlenmesi gerekiyor.
30
>>>
500.000 ile 800.000 arasnda olduu tahmin ediliyor. Dnyann

evresindeki uydularn saysnn ykseklie bal olarak deiimi ve bu yksekliklerdeki p younluu (bkz. aadaki grafik)
gz nne alndnda en tehlikeli plerin ADYde dolanan orta byklkteki pler olduu sylenebilir. zellikle 750 ila 850
kilometre ykseklikteki blgede hem p younluu hem de uydu says ok fazla. ridyum Uydu Takmyldz da (alt ayr yrnge dzleminde bulunan 66 aktif uydudan oluan uydu takm) bu
blgede yer alyor.
Uzay plerinin byk bir ksm o blgelerdeki uydularn ve
roketlerin paralanmasyla oluuyor. Arl 5 ile 10 ton arasnda
olan bir uydunun paralanmasyla 10 santimetreden byk 30005000 para ve 10 santimetreden kk 150.000-250.000 para oluuyor. Bugne kadar 203 uydunun paraland biliniyor. Uydularn paralamasnn birka nemli nedeni var. Birincisi patlamalar. Uydularn yakt tanklarnn Gnein etkisiyle fazla snmas ya da meteor arpmalar uydularn patlamasna neden olabiliyor. Dnyann etrafnda dnen plerin %70inin kayna patlamalar. Baz uydular ise sahibi olan lkeler tarafndan kastl olarak
paralanyor! rnein in, dman uydularn etkisiz hale getirmek iin gelitirdii bir silah denemek iin Fengyun-1C uydusunu 2007 ylnda kasten paralad. Uzay plerinin %28inin kaynann kastl paralamalar olduu dnlyor. Bu plerin geriye kalan %2lik ksm ise kazara gerekleen arpmalar srasn9,9 10-7
Aktif Uydularn Says
8,8 10-7
p Younluu
7,7 10-7
6,6 10-7
4,4 10-7
3,3 10-7
2,2 10-7
1,1 10-7
1980
1860
1740
1620
1500
1380
1260
1140
1020
900
780
0,0
660
540
420
Aktif Uydularn Says
5,5 10-7
Yrnge Ykseklii (km)
da oluuyor. Bugn bu oran ok dk olmasna ramen 50 yl

iinde arpmalardan kaynaklanan plerin miktarnn toplam
p miktarna orannn %50ye kaca dnlyor. Bu durumun birka nedeni var. Birincisi p miktarnn daha fazla artmasn nlemek amacyla gelecekte kastl paralama olaylarnn azalaca dnlyor. kincisi yeni yaplan uydularn pek ou patlama ihtimalini en aza indirecek biimde tasarlanyor. ncs
ise uydularn says arttka uydu arpmalarnn sklaaca dnlyor.
31
p Younluu (km-3)
er yzeyinden ykseklii 200 kilometre ile 2000 kilometre arasnda olan blge Alak Dnya Yrngesi (ADY)
olarak adlandrlr. ADYde bulunan pek ok cihaz gnlk hayatmzla yakndan ilgili. Bu blgede bulunan uydular iletiim alarnda, hava tahminlerinde, doal kaynaklarn bulunmasnda ve takip edilmesinde kullanlyor. Bunun yan sra bilim insanlar ADYde bulunan cihazlar kullanarak iklim deiiklikleri
ve genel grelilik kuram gibi konularla ilgili veri topluyor. Ayrca pek ok istihbarat tekilatna ait aralar bilgi toplamak iin bu
blgeyi kullanyor.
ADY 55 yldr kullanlyor. Ancak ilk zamanlarda bu blgeye
gnderilen uydularn zamanla birer soruna dnecei dnlmemi. ADYde atl durumda bulunan hurdalarn miktarnn artmaya balayp da alr durumdaki uydular tehdit ettiinin farkna varlmasndan sonra NASAda alan bilim insanlarndan biri
olan Donald J. Kessler, Dnyann etrafnda dnen cihazlarn gelecei ile ilgili bir senaryo ne srm. Kessler sendromu olarak adlandrlan bu senaryoya gre bir gn uzay plerinin younluu
kritik bir noktaya ulaacak. Bu andan sonraki her arpma -zincirleme ekirdek tepkimelerinde olduu gibi- yeni arpmalar
tetikleyecek ve bu durum nesiller boyunca uzay aratrmalar yaplmasna engel olacak. Henz kritik noktaya ulalmam olsa da
p miktarnn srekli artmas nlem alnmad takdirde bir sre
sonra kritik noktaya ulalacan dndryor.
Dnyann etrafnda dnen ve yeryznden
90
takip edilen cisimlerin says yaklak 22.000. Bu
80
cisimlerin %73 kadar ADYde yer alyor. Yaklak 35.800 kilometre ykseklikteki Dnya ile
70
Senkronize Yrngedeki (DSY) cisimlerin ora60
n ise %5. Geriye kalanlar ise Orta Ykseklikteki Dnya Yrngesi (OYDY) olarak adlandrlan
50
ara blgede yer alyor. Ayrca yeryznden takip
edilmeyen, ancak 1 santimetreden byk yakla40
k 500.000 cismin daha Dnyann etrafnda do30
land tahmin ediliyor.
Uzay pleri byklklerine gre snflandr20
lyor: ok kk (<1 mm), kk (1 mm-1 cm),
orta boy (1 cm-10 cm) ve byk (> 10 cm). ok
10
kk plerin saysnn 150.000.000dan ok ol0
duu tahmin ediliyor. Ancak bu pler cihazlara arpsa bile nemli bir hasara neden olmuyor.
ok byk pler -rnein atl durumdaki uydular- ise yeryznden izlenebildii iin gereklemesi muhtemel kazalar nceden tahmin edilebiliyor ve nlem
alnabiliyor. Ancak bu byklkteki cisimler alr durumdaki cihazlara arpt zaman arpmann iddeti nedeniyle her iki cihaz da paralanyor. rnein Rusyaya ait, atl durumdaki Cosmos
2251 uydusu 2009 ylnda alr durumdaki ridyum 33 uydusuna
arpt ve her iki uydu da ok sayda paraya ayrld.
Uzay plerinin en tehlikelileri orta boy olanlar. nk bu
pler yeryznden takip edilemiyor ve arptklar zaman byk
hasara neden olabiliyorlar. Bu byklkteki plerin saysnn
Uzay pleri Gnlk Hayatmz Tehdit Ediyor
Gelecekte uzay pleri sorununun ne duruma gelecei ve bu

sorunun zlmesi iin neler yaplabilecei hakknda pek ok
aratrma yaplyor. En byk tehdit orta boy pler. Ancak bu
boyutlardaki plerin temizlenmesi zor olduu iin, daha ok orta boy plerin retimini azaltmaya ynelik almalar yaplyor.
Orta boy plerin kayna esasen byk pler olduu iin, byk plerin retimini azaltarak ve temizlenmesini salayarak orta boy plerin sebep olabilecei hasarlarn nne geilebilecei
dnlyor.
Uzay plerinin miktarnn azaltlmas iin kullanlmas dnlen balca iki yntem var. Birincisi uzaya gnderilen aralarn
mrlerinin sonuna geldiklerinde Dnyaya dnecek ekilde tasarlanmas. kincisi ise yrngeye gnderilen aralarn burada atl
durumda bulunan hurdalara mdahalelerde bulunarak temizlik
yapmas. Her iki yntem de byk plerin miktarnn azaltlmasna dayanyor.
Avrupa Uzay Ajans (ESA) hibir nlem alnmazsa farkl yksekliklerdeki plerin miktarnn zamanla nasl deiecei zerine bir aratrma yapm. Sonular eer hibir nlem alnmazsa btn yksekliklerdeki p miktarnn artmaya devam edeceini gsteriyor (bkz. aadaki grafik). Ayrca p younluunun
zaten yksek olduu iki blgede (800 ila 1000 kilometre ykseklikteki yrngelerde ve 1400 kilometre ykseklikteki yrngede)
artn ivmelenecei grlyor. Yine ESAnn yapt hesaplar, eer
tm cihazlar mrlerini tamamladktan sonra 25 yl iinde alalarak atmosfere girecek ve yanarak yok olacak biimde tasarlanrsa, p miktarnn yaklak olarak ayn kalacan gsteriyor (bkz.
aadaki grafik). Yasal bir zorunluluk olmasa da bugn pek ok
cihaz zaten bu ekilde tasarlanyor. Aratrmaclar 25 yldan baka
srelere gre cihazlar tasarlandnda ne olacan da incelemi.
Sonular hurdalarn yok olma sresi ksaltldnda uzaydaki p
miktarnn azalmaya balayabileceini gsteriyor. Bu yntemin etkinliini kstlayan en nemli ey uygulanmasnn yasal olarak zorunlu olmamas. Ancak mrn tamamladktan sonra yanarak
yok olacak ekilde tasarlanan cihazlarn says giderek artyor.
p Younluu (km-3)
1,2 10-7
p Younluu (km-3)
3,5 10-8
3,0 10-8
1,0 10-7
2,5 10-8
8,0 10-8
2,0 10-8
6,0 10-8
1,5 10-8
4,0 10-8
1,0 10-8
5,0 10-9
2100
2080
0
0
2060
500
2040
1000
1500
Yrnge Ykseklii (km)
2000
2000
2020
2500
ESAnn 25 yl kuralna uyulmas durumu iin tahmini
32
Yl
2100
2,0 10-8
0
0
2060
500
1000
Yrnge Ykseklii (km)
1500
2000
ESAnn p miktarnn deiimi iin tahmini
2000
2020
2040
Yl
2080
<<<
28.000
26.000
24.000
25 ylda yok olma
10 ylda yok olma

50 ylda yok olma
75 ylda yok olma
Cisim Says
22.000
100 ylda yok olma
20.000
18.000
16.000
14.000
12.000
10.000
2000
2020
Dnyadan takip edilebilen uzay pleri
Dnyann etrafnda dnen plerin uzay aralar kullanlarak

temizlenmesi iinse nce bu ii yapabilecek aralarn tasarlanmas ve retilmesi gerekiyor. Bu aralarn tasarlanmas ve iletilmesi mmkn olsa da bu ii kimin stlenecei ayr bir sorun. Gnmzde 46 lkenin Dnyann etrafnda dolanan cihazlar var. Her
lke kendi plerini temizlemek iin kendi aracn uzaya gnderebilir mi? Bir lke sorumluluk alp kendine ve dier lkelere ait
pleri temizleyebilir mi? Bu durumda masraflar nasl karlanr?
Uzay pleri meselesinin zlebilmesi iin cevaplanmas gereken
pek ok soru, yaplmas gereken pek ok alma var.
Bugnk gibi devam etmesi durumu

0 ylda yok olma
2040
2060
2080
2100
Kaynak
Percy, T. K., Landrum, D. B., Investigation of national policy shifts to impact orbital debris environments,
Space Policy (2014), http://dx.doi.org/10.1016/j.spacepol.2014.02.003.
Yl
33
Dr. Tuba Sargl

Atom leinde
Mhendislik
evreyi ve Canllar
Nasl Etkiliyor
Nanoparack Kirlilii
Nanoteknoloji alanndaki gelimeler sayesinde gne kremlerinden kozmetik rnlerine, ara yaktlarndan
yazclarda kullanlan mrekkeplere kadar, yapsnda nanoparack olan birok rn hayatmza girdi.
Kullanldklar malzemelere stn zellikler kazandran nanoteknoloji rnlerinin evreyi ve canllar nasl
etkiledii sorusu ise cevap bekliyor.
anoparacklarn kullanld ticari rnlerin

kullanm son yllarda kresel lekte yaygnlat. Ancak sahip olduklar benzersiz zelliklerin sebebi olan boyutlar, nanoparacklarn canllarla etkile-
iminin sonularnn nasl olaca konusundaki endieleri artryor. nk bu maddeler bulunduklar ortamdan filtre edilerek ayrlamayacak kadar kkler,
bu nedenle hcrelere daha kolay nfuz edebiliyorlar.
><
gne kremlerine ekleniyor. Ancak insanlar iin zararl olan miktarn ne kadar olduu sorusunun cevaplanabilmesi iin daha fazla almaya gerek var.
Peki bitkilerin nano boyuttaki maddelerle etkileiminin sonular nasl? Bu amala gerekletirilen ve toprak olmakszn minerallerle beslenmi
suda yetitirilen bitki rnekleriyle yaplan almalarda bitkilerin nanoparacklarn tamamn yapsna ald gzlenmi. Ancak toprak rnekleriyle yaplan almalarda nanoparacklarn byk blmnn toprakta tutunmasn, bu nedenle toprak
rneklerinde farkl bir durumla karlamay bekleyen aratrmaclar artc bir sonula karlat
ve nanoparacklarn bitkilerin yapsnda biyolojik
olarak etkin olduunu gzlemledi.
alma, kklerinde atmosferdeki azotun gbre olarak etki etmesini salayan bakteriler bulunan
bezelye ile gerekletirildi. almada dizel yaktlara yakt verimliliini artrmak iin eklenen ve egzoz gazlaryla atmosfere salnan, dolaysyla topraa karma ihtimali olan seryum oksit nanoparacklarn bitkiler zerindeki etkisi incelendi. Kkler
ve kklerde bulunan nodller yoluyla bitkinin yapsna alnan seryum oksit nanoparacklarn, kklerde bulunan nodllerdeki bakterilerin azotu amonyuma dntrme srecini, bu nedenle bitkinin
bymesini engelledii anlald. Bu alma aslnda nano boyuttaki maddelerin canllar iin zehirli
olup olmamann tesinde besin zincirinde nemli
etkileri olduunu gsteriyor.
Kkler dnyasnda gerekletirilen mhendislik hayatmzda olaanst gelimelere ve kolaylklara araclk ediyor. Ancak bu zamana kadar gerekletirilen aratrmalar nanoparacklarn zehirlilik gibi dorudan etkilerinin yan sra canllar zerindeki dolayl etkileri hakknda ok az ey bildiimizi gsteriyor.
http://www.epa.gov/nheerl/humanstudies/images/PM2.5%20scale-large.jpg
Havada bulunan ve kirlilie sebep olan paracklarn boyutlar ve kimyasal yaplar farkl olabilir. Bu
kirleticilerin grece byk olanlar doal savunma
mekanizmalaryla, rnein ksrk ya da haprma
yoluyla vcuttan atlrken zellikle 2,5 mikrometreden kk olan paracklar alnan nefesle akcierlere kadar ulaabilir. Byle maddelerin sebep olduu ve parack kirlilii ad verilen bu durum eitli salk sorunlarna, rnein solunum problemlerine, kalp hastalklarna, akcierde iltihaplanma ve
ilev bozukluu problemlerine neden olabilir.
Parack kirliliine yol aan bu kirleticilerin yan
sra havadaki nano byklkteki paracklarn, vcudun kendi dokularna kar savunma mekanizmas gelitirmesiyle ortaya kan otoimmn hastalklar (rnein romatoid artrit) ile balantl olduunu gsteren aratrmalar var. Farkl boyutlardaki amorf karbon, silisyum dioksit ve karbon nanotp paracklar ile yaplan almada, bu maddelerin belirli bir protein moleklnn yapsnda neden olduu deiiklik sonucu oluan yeni proteinin
otoimmn hastalklarn gelimesine yol at gsterildi. Bu sonular nanoteknoloji rnlerinin hava kalitesinin belirlenmesinde kresel lekte salk problemlerine neden olan yeni bir kirletici tr olarak dikkate alnmas gerektii grn destekliyor.
Metal ve metal oksit nanoparacklarn serbest
radikal ad verilen, tepkimeye girmeye hayli istekli oksijen bileiklerinin olumasna neden olduu
ve serbest radikallere kar vcudun kendini korumakta kulland antioksidanlarn ilevini engelledii biliniyor. Serbest radikaller DNA hasarna dolaysyla mutasyona ve kanser riskinde arta neden
olabilir. ACS Nano dergisinde yaymlanan aratrmada gm, demir oksit, inko oksit, seryum oksit ve silisyum dioksit nanoparacklarn, farkl iki
hcre tr zerindeki zehirlilik etkisi incelendi ve
inko oksit ve gm nanoparacklarn her iki
hcre grubu rneinde de nemli miktarda DNA
hasarna yol at belirlendi. Daha nce nano boyuttaki malzemelerin zehirlilii incelenirken aratrmaclar daha ok hcre zerindeki ldrc etkiye odaklanmt. Ancak DNA hasarlar hcrenin
dorudan lmne neden olmasa da genetik materyal zerindeki zararl etkilerinin kanser, mutasyon ve doutan gelen geliim problemleri benzeri
sonular olabilir.
Mikrop ldrc zellii nedeniyle gm nanoparacklar giysilerde, oyuncaklarda, yiyecek
ambalajlarnda ska kullanlyor. inko oksit ise
mortesi dalga boyundaki nlar engelledii iin
50-70 mikrometre:
nsan sann kalnl
ap 2,5 mikrometreden kk paracklar:

rnein yanma tepkimeleri sonucunda
oluan paracklar, organik molekller
ap 10 mikrometreden kk paracklar:
rnein toz, polen
90 mikrometre:
Kum tanesinin ap
35
Dr. zlem Ak kinci

E-Atk
Hem Hazine Hem Tehlike
Kullanlmayan ve atk durumundaki elektrikli ve elektronik cihazlar dikkatli bir ekilde bertaraf
edilmediklerinde insan sal ve evre iin byk tehlike oluturuyor. Dnyada 2009 ylnda 50 milyon
tondan fazla e-atk retilmi. Bu rakamn bu yl yani 2014te 72 milyon tona ulaaca dnlyor.
Avrupada retilen e-atklar arasnda kullanm sreleri dolmu byk ev aletleri, soutucular,
dondurucular ve tbbi cihazlar gze arparken ABDdeki e-atklar bilgi teknolojileri ve telekomnikasyon
gereleri, ekranlar ve televizyonlar oluturuyor. Trkiyede ise ylda -aralarnda en ok televizyon
ve CRT (katot nl tp) ekranlarn yer ald- 539 bin ton e-atk oluuyor.
36
>>>
nyada 2009 ylnda retilen e-atklarn sadece %13nn geri dnm salanm.
2014 ylnda ise geri dnm orannn
%18,4 olmas bekleniyor. Gelimi baz lkelerde biriken e-atklarn %50-80i de gelimekte olan lkelere
ihra ediliyor. Gelimekte olan lkelerde e-atklarn
geri dnm yasal olmayan iletmeler tarafndan
yaplyor ve kullanlan yntemler iilere ve evreye

zarar veriyor. rnein baskl devre kartlarndaki deerli metaller asidik ya da alkali zeltilere daldrlarak, stlarak ya da yaklarak ztleniyor. Gelimi
lkelerde ise e-atk geri dnm minimum insan
gc ieren otomatik sistemler ile yksek oranda deerli metal kazanmyla gerekletiriliyor.
E-atklarn Bileimi
Elektronik aletlerde bulunan 60 ayr malzeme, deerli metaller (altn, gm, paladyum), temel ve zel
metaller (bakr, alminyum, nikel, inko, demir vb.),
toksik/tehlikeli metaller (cva, berilyum, kadmiyum),
halojenler (bromr, klor vb.), plastik gibi organik bileenler, cam ve seramik olarak snflandrlyor.
Bir elektronik aletin arlnn %80den fazlasn demir, alminyum, plastik ve cam oluturuyor.
Deerli ve toksik malzemeler ise ok az miktarlarda

bulunmalarna ramen ok byk neme sahipler.
Altn, gm, bakr, platin, paladyum e-atklarn geri dnmn kazanl bir i haline getiren deerli
maddeler. Bunlara ek olarak indiyum ve galyum gibi nadir bulunan elementler de yeni teknolojik uygulamalarda kullanlyor olmalar nedeniyle nem kazanyor.
Drt ayr e-atk grubunun bileimi (%)

Malzeme
Byk Ev Aletleri
Kk Ev Aletleri
Bilgi ve letiim Teknolojisi

ve Tketici Elektronii
Lamba
Demir ieren metal
43
29
36
Alminyum
14
9,3
14
Bakr
12
17
0,22
Kurun
1,6
0,57
0,29
Kadmiyum
0,0014
0,0068
0,018
Cva
0,000038
0,000018
0,00007
0,02
Altn
0,00000067
0,00000061
0,00024
Gm
0,0000077
0,000007
0,0012
Paladyum
0,0000003
0,00000024
0,00006
ndiyum
0,0005
0,0005
Bromlu plastikler
0,29
0,75
18
3,7
Plastikler
19
37
12
Kurunlu cam
19
Cam
0,017
0,16
0,3
77
Dier
10
6,9
5,7
Toplam
100
100
100
100
Dnyada E-Atk
and Electronic Equipment (WEEE, 2002/96/

EC) ynergesi Avrupa Birliinde 2003 ylnn
Avrupa Birliinin elektrikli ve elektronik ci-
ubat aynda yrrle girmi. Bu program-
hazlarn retiminde tehlikeli maddele-
larn amac elektrikli ve elektronik cihazlarn

geri dnmn yaygnlatrmak ve e-atk
rin kullanmn kstlayan Restriction of the

Use of certain Hazardous Substances (RoHS,
2002/95/EC) ve bu tr cihazlarn geri dnmn zorunlu hale getiren Waste Electrical
geri dnm faaliyetlerine daha geni toplumsal katlm salamak olarak belirtiliyor.
ABDde toplanan e-atklarn %50-80i ucuz
i gc ve sk evresel dzenlemelerin da-
le paralanarak kurun tozunun aa karl-
ha az uyguland in, Hindistan ve Pakistan

gibi gelimekte olan lkelere ihra ediliyor.
mas ve havaya karmas, bilgisayar kablolarnn yaklarak bakr aa karlmas, bilgisayar ana kartlarnn deerli maden elde etmek
iin asit kullanlarak eritilmesi insan ve evre
zellikle inin Guiyuda kentinde e-atk geri dnmnde alanlar genellikle maske
ve eldiven kullanmadan havalandrma olmayan odalarda zehirli kimyasallara maruz ka-
sal iin ok byk bir tehdit oluturuyor.

Geri kalan e-atklar ise Bat Avrupadaki ve Ka-
larak alyor. Televizyon tplerinin ekiler-
nadadaki tesislere gnderiliyor.

37
E-Atk: Hem Hazine Hem Tehlike
Deerli metaller yksek kimyasal kararllk ve iletkenlik zellikleri nedeniyle elektronik cihazlarn yapmnda yaygn olarak kullanlyor. Yksek deerdeki metaller ilemci devre kartlarnda, cep telefonlarnda, kapasitrlerde, orta deerdeki metaller kiisel
bilgisayarlarn devre kartlarnda, dizst bilgisayarlarda ve el bilgisayarlarnn devre kartlarnda, dk
deerdeki metaller ise televizyon kartlarnda, ekran
kartlarnda, yazc kartlarnda, kablosuz telefonlarda
ve hesap makinelerinde bulunuyor.
Nasl Geri Dntrlyor?

Birlemi Milletler
evre Program (UNEP)
tarafndan tehlikeli
ve dier atklarn
snr ar tanmas,
bertaraf edilmesi
ve geri dnmnden
doabilecek tehlikeleri
ortadan kaldrmay
amalayan
Basel Szlemesi
1989 ylnda
imzaya alm,
05.05.1992 tarihinde
yrrle girmi.
Trkiye szlemeyi
1989 ylnda imzalam,
28 Aralk 1993 tarihli
ve 3957 sayl
Kanun ile onaylanmas
uygun bulunmu.
7Mart 1994 tarihli ve
94/5419 sayl
Bakanlar Kurulu
Kararyla onaylanarak,
15Mays1994
tarih ve 21935 sayl
Resmi Gazetede
yaymlanmtr.
38
E-atk geri dnm sreci toplama, n ilem

[ayrma/skme, mekanik ilemler (paralama, manyetik ayrma)] ve son ilem olmak zere 3 aamada
gerekleiyor. Toplama ilemi genellikle blgesel ve
yerel dzeyde yaplyor. Bu ilem elektronik reticilerinin ve perakende sat yapan firmalarn ve belediyelerin oluturduklar toplama merkezlerine geri getir programlaryla gerekletiriliyor. Bu srete yerel
belediyelerden byk atk ynetimi irketlerine kadar pek ok oluum yer alyor. Yeni bir i kolu olmas ve toplanan bileenlerin geri kazanmnn ekonomik, evresel ve salk asndan yararlar nedeniyle
de son zamanlarda byk ilgi gryor.
Hangi mekanik n ileminin yapld e-atn son
ilemde nasl bir uygulamaya tabi tutulacan ve geri
kazanlan metallerin younluklarn belirliyor. Bu ilemler de blgesel ya da ulusal dzeyde gerekleiyor
ve son ilem iin ncelikle metaller, camlar ve plastikler ayrlyor. Bu aamann asl amac deerli malzemeleri bir araya toplamak ve tehlikeli olan malzemeleri gvenli bir ekilde bertaraf etmek. Geri kazanmn son aamasna mmkn olduunca yksek kalitede malzeme temin edebilmek iin bu n ilemlerin en uygun ekilde gerekletirilmeleri gerekiyor. nk atklarn gereinden fazla n ileme tabi tutulmas hem maliyeti artryor hem de nemli metallerin ciddi anlamda kaybna neden oluyor.
Bu nedenle yksek deerde metal ieren devre kartlarnn, cep telefonlarnn paralar n ilemden nce ayrlyor. Eer rnein devre kart elle ayrlmazsa
ve paralanrsa, deerli metaller cam ya da alminyum gibi dier bileenlerle karabiliyor. stn kaliteli e-atklarn paralanmas ya da ezilmesi deerli
metallerin yaklak %40nn kaybna neden oluyor.
Ayrca tehlikeli tozlar ve dioksinler oluuyor. Bileenler bu aamada ayrtrldktan sonra demir ierenler
demirin ayrtrlmas iin elik tesislere, alminyum
ierenler alminyum eritme tesisine ve bakr alamlar da entegre eritme tesisine gnderiliyor.
Son ilemde deerli metallerin geri kazanm ve

kirlilik oluturan yabanc maddelerin uzaklatrlmas amalanyor. Bu aamada e-atktaki deerli metallerin orann ve ieriini belirlemek iin atktan rnek alnyor ve bu rnekler incelenerek deerlendirme yaplyor. Bylece deerli metallerin geri dn iin en uygun ilemler belirleniyor. Bakr yksek
elektrik iletkenlii nedeniyle elektronik endstrisinde en yaygn olan metal olarak biliniyor. Dier metaller daha dayankl, daha sert ve anmaya kar daha
direnli olmalar iin bakra ekleniyor ve elektronik
cihazlardaki bakr alamlar elde ediliyor.
E-atklarn geri dnmnn son aamasnda
ana ilem kullanlyor. Bunlar pirometalurjik (yksek
s metalbilim), hidrometalurjik (svsal metalbilim)
ve biyometalurjik ilem. Pirometalurjik ilemde metalleri ieren bakr eritmek iin yksek scaklk kullanlyor. Hidrometalurjikte ise metaller dk scaklkta sulu ortamda zlerek geri dntrlyor. Biyometalurjik ilemde ise metallerin geri dnm
iin eitli mikroorganizmalar devreye giriyor.
Pirometalurjik lem: Bu ilemde elektronik
atklar yksek scaklktaki frnlarda eritiliyor. zabe (madenleri ergitme, sv durumuna getirme) olarak adlandrlan bu aama elektronik plerdeki bakr ieriini ve erimi bakr iindeki deerli metalleri geri dntrmek iin kullanlyor. Bu srete demirin ve alminyumun geri dnm salanmyor,
bunlar erime durumundaki metallerin yzeyinde
toplanyor yani cruf haline geliyor. Deerli metallerin e-atklardan eritme ve artma yoluyla geri dnmn yapan dnya apnda 4 irket var: Boliden
(sve), Xstrata Copper (Kanada), Aurubis (Almanya) ve Umicore (Belika). Orta lekli e-p eriticiler
Japonyada ve Gney Korede de yer alyor.
Pirometalurjik ilem yaygn olarak kullanlmasna ramen baz dezavantajlara sahip. rnein eritme srasnda e-atk ieriinde bulunan alev geciktirici ve polivinil klorr (PVC) zel emisyon kontrol gerektiren dioksinlerin olumasna neden oluyor.
Ayrca pirometalurjik ilem srasnda tm metaller
tamamen ayrlmyor. Bu yzden baz durumlarda ardndan hidrometalurjik ilemin uygulanmas da gerekebiliyor.
Hidrometalurjik lem: Hidrometalurjik ilem
son 20 yldr pirometalurjik ileme gre daha kontrol edilebilir olmas, daha kesin sonu vermesi ve daha ngrlebilir bir ilem olmas gibi nedenlerle daha popler olmu durumda. Ykayarak uzaklatrma (ztleme), younlatrma ve saflatrma, metal geri kazanm aamalarndan oluan bu ilemde
e-atklardaki metallerin su ya da organik zcler
<<<
iinde oluan tepkimelerle zlerek geri dnm
salanyor. ou zaman ykayarak uzaklatrma basamandan nce atk malzemeleri kk paralara
ayrmak iin mekanik ilem gerekebiliyor. Ardndan
ykayarak uzaklatrmada e-atk asit ya da andrc kimyasallarla ykanyor. Bu ilemde znebilir bir
bileik kat bir maddeden zc araclyla ztleniyor yani zcye geiyor. Deerli metalleri yksek oranda ztleme kapasiteleri en etkin ykayarak
uzaklatrma ajan asitlerdir. Younlatrma ve saflatrma aamasnda bir nceki admda zcye geen
deerli metaller younlatrlyor ve kirlilik oluturan
maddelerden ayrtrlyor. Son aamada ise elektroliz ilkesine dayanan elektrolitik artm, kimyasal indirgeme ya da kristalletirme yntemleriyle deerli
metallerin geri dnm salanyor.
Trkiyede E-Atk
T.C. evre ve ehircilik Bakanl verilerine gre Trkiyede ylda 539 bin ton e-atk oluuyor ve bu atklarn sadece 20 bin tonu doru
ve salkl yntemlerle geri dntrlyor.
E-atklar arasnda en ok televizyon ve CRT
(katot nl tp) ekranlar yer alyor. stanbul,
Kocaeli ve Ankara ise en ok e-atk reten ehirler olarak sralanyor.
ri dnmnde biyometalurjik ilemin kullanlmasnn dier geleneksel yntemlere gre dk maliyet, az miktarda kimyasal kullanm gibi avantajlar
bulunuyor.
E-atklarn Geri Dnmnde
Kullanlan lemler
Avantajlar
Dezavantajlar
Fiziksel
Tm e-atklarda kullanlabilecek
basit ilemler
Deerli metal kayb yksek
Pirometalurjik
Pek ok e-atk tr iin uygun
Pahal ve fazla enerji gerektiren

bir ilem
Hidrometalurjik
Metal kazanma verimi yksek,

esnek, kk lekte uygulanabilir,
zararl gaz k yok
n hazrlk ilemi gerektiriyor,

atk zeltinin artlmas gerekiyor
Biyometalurjik
evresel etkisi dk, kk lekli

firmalarn uygulayabilecei nitelikte
Uzun zaman gerekiyor
lkemizde Atk Elektrikli ve Elektronik Eyalarn Kontrol Ynetmelii (AEEE) 22 Mays

2012 tarihli Resmi Gazetede yaymlanm ve
Mays 2013 tarihinde de yrrle girmi. Bu
ynetmelik ile elektrikli ve elektronik eyalarn retiminden nihaibertarafnakadar evre
ve insan salnn korunmas amacyla elektrikli ve elektronik eyalarda baz zararl maddelerin kullanmnn snrlandrlmas, bu snrlandrmalardan muaf tutulacak uygula-
Biyometalurjik lem: Bu ilem srasnda mikroorganizmalar metallerle etkileime giriyor ve metallere balanyor. Biyometalurjik ilemde biyoli ve
biyolojik sourulma (biyosorpsiyon- biyoktle tarafndan metal iyonlarnn birletirilmesi ve/veya pasif
emilimi) olmak zere iki ana yntem kullanlyor. Biyoli yntemi endstriyel uygulamalarda zellikle altn ve bakrdan metalleri ayrtrmak amacyla kullanlyor. Biyosorpsiyonda ar ve deerli metalleri toplamak iin alg, bakteri, maya ve kf kullanlyor. Metaller bu mikroorganizmalarn hcre duvarlarna fiziksel ve kimyasal tutunuyor. Yani mikroorganizmalar absorbent (yzeye tutucu) olarak gre yapyor.
Biyosorpsiyon iin uygun mikroorganizmalarn
geni yzey alan, yksek ekim gc ve farkl metalleri balayabilme gibi zelliklere sahip olmas gerekir. Sourma (absorpsiyon) kapasitesi biyoktlenin
(mikroorganizmann) tipine gre deiir ve yksek
absorpsiyon verimi iin kitosan gibi metal absorpsiyonunu artran ajanlar da kullanlabilir. Gnmzde
bu konuda en etkin mikroorganizmay bulmaya ynelik aratrmalar hzla devam diyor. E-atklarn ge-
malarn belirlenmesi, elektrikli ve elektronik

eyalarn ithalatnn kontrol altna alnmas,
elektrikli ve elektronik atklarn oluumunun
ve bertaraf edilecek atk miktarnn azaltlmas iin yeniden kullanm, geri dnm, geri
kazanm yntem ve hedeflerineilikinhuku-
ni zorunlu klyor. Ynetmeliin amacna ulamasnda ise belediyelere, elektrikli ve elektronik alet reticilerine ve tketicilere byk sorumluluklar dyor. Trkiyede 2011 yl sonu itibariyle lisansl e-atk ileme tesis says ise 21.
ki ve teknik esaslarn dzenlenmesi amalanyor. Ynetmelik hkmleri e-atklarn

2013ten itibaren belediyeler tarafndan toplanmasn ve uygun ekilde bertaraf edilmesi-
Kaynaklar
Asl, O. T., Elif, H. H., Taha E., Zekai ., Elektrikli ve Elektronik Atklarn Geri Dnmnde Tketici Davranlar:
stanbul rnei, International Conference on Eurasian Economics, 2013.
Chatterjee S., Kumar K., Effective electronic waste management and recycling process involving formal and
non-formal sectors, International Journal of Physical Sciences, Cilt 4, s. 893-905, 2009.
Jennifer N., The Future of Electronic in The United States: Obstacles and Domestic Solutions,
Yksek Lisans Tezi, Columbia niversitesi, 2013.
http://ewasteguide.info/node/4061
http://www.livescience.com/41967-world-e-waste-to-grow-33-percent-2017.html
http://www.cevko.org.tr/cevko/Ic-Sayfa/Cevko/Haberler/AEEE.aspx
http://www.mfa.gov.tr/tehlikeli-atiklarin-sinir-asiri-tasinmasi-ve-bertaraf-edilmesinin-kontrolune-iliskinbasel-sozlesmesi.tr.mfa
39
Prof. Dr. Adil Denizli

Emir Alper Trkolu
Kemal etin
Hacettepe niversitesi,
Kimya Blm,
Biyokimya Anabilim Dal
pe Giden Teknoloji
E-Atklar
Son 20 ylda akll teknolojilerin yan sra gsterili tasarmlara da
sahip olan elektronik cihazlarn bir nceki srmlerinin,
ilgi ekici pazarlama stratejilerinin de katksyla deerini kaybetmesi,
bu cihazlar p alanlar iin potansiyel bir atk haline getirdi.
40
>>>
Tablo 1. Elektronik cihazlarn dnya genelinde sat miktarlar

2010
2011
2012
2013
2017
Masast ve Dizst Bilgisayarlar
350,9 milyon
352,8 milyon
341 milyon
320 milyon
271 milyon
Tabletler
19,5 milyon
72,7 milyon
103,4 milyon
240 milyon
467 milyon
9,8 milyon
20,3 milyon
96 milyon
Ultrabooklar
Televizyonlar
247 milyon
255 milyon
238,5 milyon
Cep Telefonlar
1,21 milyar
1,59 milyar
1,75 milyar
lektronik cihazlarn kresel pazar byrken, kullanm mrleri giderek ksalyor. rnein bir bilgisayarn ortalama mr doksanl yllarda
4-5 yl iken gnmzde ortalama 2 yla
kadar dt. Dnyada biriken elektronik
atklarn hacmini tahmin etmek zor olsa
da, 1997-2010 dnemine ait bilgilerden
yola klarak ABD, in ve Japonyadaki
elektronik atklarn hacminin hesapland bir almada, her yl 130 milyonun stnde bilgisayarn, monitrn ve televizyonun atk konumuna getii ve bu saynn gn getike artt tahmin ediliyor
(Tablo 1). Sadece ABDde 1997-2007 yllar arasnda yaklak 500 milyon bilgisayar
kullanmdan kt. Bu rakam Japonyada
2010 ylnn Kasm aynn sonuna kadar
610 milyon bilgisayard. inde 2003 yl itibariyle her yl 5 milyon yeni bilgisayar ve 10 milyon yeni televizyon satlyor
ve her yl 1,11 milyon ton e-atk ortaya kyor. Bu veriler nda dier lkelerin
de benzer bir e-atk hacmine sahip olduu dnlebilir.
270 milyon
1,82 milyar
2,1 milyar
Gelimekte olan baz lkelerde alm

gcnn dk olmas ve baka sorunlardan dolay e-atklar u an iin sorun
oluturmuyor. Bu lkelerdeki e-atk sorununun temelini gelimi lkelerden ithal
edilen elektronik malzemeler ve e-atklar
oluturuyor. nk batl lkeler tarafndan ihra edilen tm e-atklarn %80i eski
ve doaya dost olmayan malzemelerden
oluuyor. Birok aratrmac, e-atklardan
doaya salnan zehirli metallerin ve kimyasal maddelerin evre ve insan sal zerinde ciddi zararlar olduunu gsterdi. in, Kamboya, Hindistan, Endonezya, Pakistan, Tayland ve Nijerya gibi
lkeler, gelimi lkelerden e-atk alyor.
Ancak bu atklarn neden olduu salk

sorunlar ve toplumsal sorunlardan dolay son zamanlarda in, Hindistan ve dier Asya lkeleri ithal edilen e-atklarn
bertaraf edilmesi ve ynetimiyle ilgili yeni
yasalar hazrlyor. Bunun yan sra elektronik endstrisindeki reticilerden bazlarnn, hem gelimi hem de gelimekte
olan lkelerde ileri teknolojiler kullanarak e-atklarnn gvenli olarak bertaraf
edilmesi konusunda giriimleri var.
Elektronik atklar doru ynetilmedii takdirde insan saln ve doay ciddi ekilde tehdit edebilecek eitli zehirli maddeler ierir. E-atk bertaraf ilemleri, ciddi kirlilie yol ama riski tayan at gmme ve yakma ilemlerinden oluur.
Topraa gmme sonucu oluan sznt suyu yeralt suyuna potansiyel zehirli birleikler tarken, yakma ileminde de atklarn frnlarda yaklmas sonucunda atmosfere zehirli gazlar salnr. Bunun yan sra e-atklarn geri dnm evreye zararl bileiklerin yaylmasna neden
olur. u an bilinen 1000den fazla zehirli
bileik olmasna karn ar metal olarak
baryum (Ba), berilyum (Be), kadmiyum
(Cd), kobalt (Co), krom (Cr), bakr (Cu),
demir (Fe), kurun (Pb), lityum (Li), cva
(Hg), mangan (Mn), nikel (Ni), selenyum
(Se) ve gm (Ag), kalc organik kirletici olarak da bromlu alev geciktiriciler, polisiklik aromatik hidrokarbonlar (PAHs),
polivinil klorrler (PVCs), poliklorlanm bifeniller (PCBs) saylabilir (Tablo 2).
E-atklarn salk zerine etkileri iki yolla gerekleir. Birinci yolda
e-atklarda bulunan zehirli maddeler
besin zincirine girer ve besin zincirinin
son basamanda bulunan insanlara ular. kinci yol ise bu tip atklarn bulunduu alanlardaki iilerin zehirli maddelerle dorudan temasdr. Yaplan almalarda, e-atklarn geri dnmnn yapld blgelerde yaayan insanlardan alnan kan, serum, sa, idrar
ve st rneklerinde nemli miktarlarda zehirli bileikler tespit edildi. rnein Ganada ilkel artlarda geri dnm
yaplan bir blgede alan iilerden alnan idrar rneklerinde ciddi miktarlarda demir, kurun ve antimona rastland.
41
<<<
pe Giden Teknoloji: E-Atklar

Tablo 2. E-atklarla ilikili zehirli kimyasal maddeler ve salk zerine etkileri
Madde
E-atktaki kullanm
Salk zerine etkisi
Kurun
Katot n tpleri, lehim, floresan tpler, kurun asit pili,

baskl devre kartlar
Beyne, sinir sistemine, bbreklere, reme sistemine zarar verebilir

ve kan hasarlarna neden olabilir. Dk deriimlerdeki kurun
ceninde ve kk ocuklarda beyne ve sinir sistemine zarar verir.
Kurunun doada birikiminin insan sal zerinde
akut ve kronik etkileri vardr.
Nikel
Piller, baskl devre kartlar, katot n tpleri
Bronite, alerjik tepkimelere, akcier ilevlerinin zayflamasna

ve akcier kanserine neden olur.
Cva
Piller, baz ampul ve lamba tipleri
Beyne, bbreklere ve cenine zarar verebilir.
Kadmiyum
arj edilebilir NiCd piller, yar iletken ipler, yazc kartular

ve tonerler
zellikle bbreklerde geri dn olmayan salk sorunlarna

yol aar.
Berilyum
G kaynaklar, anakartlar, rleler
Kanserojendir, akcier kanserine ve deri hastalklarna neden olur.
Selenyum
Eski fotokopi makineleri
Yksek deriimleri kronik selenyum zehirlenmesine

(selenosis) neden olur.
Polivinil klorr
Monitrler, klavyeler, kablolar ve plastik bilgisayar gvdeleri
Tehlikeli bileikler ve havay kirleten zehirli maddeler ierir.

PVCnin yanmasyla yksek miktarda hidrojen klorr aa kar.
Hidrojen klorr havann nemiyle birleerek, solunum
sorunlarna yol aan hidroklorik asit oluumuna neden olur.
Bu ve buna benzer birok almadan elde edilen verilerle e-atklarn bulunduu blgelerde sadece iilerin deil, yerel
halkn ve ocuklarn salnn da olumsuz ynde etkilendii grld. Stockholm Szlemesi, kalc organik bileikleri kresel olarak azaltsa ve yasaklasa da, baz lkelerde bu szlemenin getirdii zorunluluklarn uygulanmasnda
nemli gecikmeler yaanyor. rnein
1989da hazrlanp 1992de uygulamaya konulan, tehlikeli atklarn snr ar
tanmas ve bertaraf edilmesine ilikin
Basel Szlemesine dnyann nde gelen e-atk reticilerinden olan baz lkeler uymad.
Buna karn zellikle son yllarda Hollanda, ngiltere, Almanya, svire, Japonya, ABD, Kanada (baz blgelerin42
de), Hindistan ve Tayland gibi lkelerde elektronik atk ynetimiyle ilgili olarak e-atklarn geri kazanmnn desteklenmesi ve p alanlarnda atk bertaraf
edilmesinin yasaklanmas gibi eitli uygulamalar yaplyor. Yukarda saylan uygulamalarn yan sra Avrupa Birlii, Kanada, in Halk Cumhuriyeti, Hindistan,
Japonya, Filipinler, Birleik Krallk, ABDevletleri, Gney Afrika, Gney Kore,
svire, Tayvan gibi lkelerde de retici
sorumluluklar ve ykmllkleri, elektronik aletlerde kullanlan malzemelere
getirilen snrlamalar, atklarn tanmas, bertaraf edilmesi, geri dnm gibi
konularda dzenlemeler yaplyor, yasalar hazrlanyor. Gnmzde e-atk sorununun azaltlmasna ynelik olarak evre dostu biyobozunur yeni malzemelerin
tasarm zerine de almalar hz kazand. Bu almalardan biri de talyan Bioon irketinin piyasaya srd bir eit
biyoplastik. Suda ve toprakta %100 znebilen bu biyoplastik, uygun nano yaplarla btnletirilerek elektrik iletkenlii
kazanacak. Bio-on, bu malzemenin endstride kullanlmasyla e-atk hacminde her yl 50 milyon ton azalma bekliyor.
Kaynaklar
Kiddee, P., Naidu, R. ve Wong, M. H., Electronic waste
management approaches: An overview, Waste Management,
Cilt 33, Say 5, s. 1237-1250, 2013.
Wath, S. B., Vaidya, A. N., Dutt, P. S. ve Chakrabarti, T.
A., Roadmap for development of sustainable E-waste
management system in India, Science of The Total
Environment, Cilt 409, Say 1, s. 19-32, 2010.
Milovantseva, N. ve Saphores, J-D., E-waste bans and U.S.
Households preferences for disposing of their e-waste,
Journal of Environmental Management, Cilt 124, s. 8-16, 2013.
Facts and Figures on E-Waste and Recycling, http://www.
electronicstakeback.com/wp-content/uploads/Facts_and_
Figures_on_EWaste_and_Recycling.pdf
Bioplastic Could Cut 50M Tons of E-Waste, http://www.
environmentalleader.com/2013/10/14/bio-on-launchesconductive-bioplastic/
Ayrntlar
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
! Florr di minesinden mineral

kaybn nleyerek di rklerini
engeller ve tkrkten
kalsiyumun ve fosfatn geri
emilimini salar.
! 1945 ylnda ABD,
Michigandaki Grand Rapids
ehrinde bir ilk gerekletirildi ve
ehrin su ebekesine florr
eklendi.
! Tarihteki en eski dilerin 500

milyon yl nce enesiz balklarn
boaznda ortaya kt biliniyor.
Bu dileri ayn azdaki diler gibi
besinleri inemekle grevliydi.
Florida niversitesinden
onursal az biyolojisi profesr
Jeffrey Hillman daha az asit
reten, genetii deitirilmi
Streptococcus mutans az
bakterilerini insanda denemeye
balad.
Diler
Vcudumuzun en nemli
paralarndan biri olan dilerimiz
sindirimin balang noktas.
Genellikle dayanlmaz bir di
arsyla hatrladmz dilerimiz
ve di sal vcut btnl
asndan byk nem tayor
ve nemli pek ok hastalkla
ilikilendiriliyor. Bunlar aslnda
toplumda diler hakknda yaygn
olarak bilinenler. Diler hakknda
az bilinen, ilgin detaylar ise
bu ay Ayrntlar kemizde.
! Di minesi insan vcudundaki

en sert maddedir.
!
Di minesinde ineme
stresinin yayld ve inemeye
yardmc kk atlaklar vardr.
Uzay mhendisleri, bu zellikten
ilham alarak daha gl uzay
aralar gelitirmeye alyor.
! Azda doal olarak bulunan

bakteriler rettikleri asit
nedeniyle di minelerindeki
kalsiyum ve fosfat uzaklatrr ve
bylece rklere neden olur.
! Bu asitler aslnda kiinin
yedii besinlerdeki ekeri
bakterilerin kullanmas sonucu
ortaya kan yan rnlerdir.
! Diler her zaman olmalar

gerektii yerde bulunmayabilir.
Teratom denilen kistlerde di
hatta bazen sa, kemik ya da
baka dokularn kt grlyor.
Bu tr ayn zamanda dier S.

mutans trlerini ldren
antibiyotik rettiinden az
florasnda baskn hale geliyor.
Yale ve New York

niversitelerinden aratrmaclarn
yapt almalara gre daha ok
ocuk douran kadnlarn dilerini
kaybetme olasl daha yksek.
nk hamile kadnlarn
dokular hormonlarndaki
deiim nedeniyle zarar grmeye
daha duyarl, bu yzden de dieti
iltihabnn grlme olasl daha
yksek.
Gnmzde de baz balk

trlerinin boaznda diler
bulunabiliyor. Dou Afrikann
Malawi Glndeki cichlid denilen
balklarda olduu gibi.
! Tennesse ve Georgiadaki
bilim insanlar bu balk tryle
ilgili yaptklar almada
hayvanlar leminde btn
dilerin olumasn dzenleyen
gen gruplarn tanmladlar. Bu
keif insan dii zerine yaplacak
aratrmalara katk salayacak.
! Her 2000 bebekten biri

dileriyle douyor, ilk di hekimi
randevusu da doduktan birka
gn sonra oluyor. Doutan var
olan zayf kkl bu diler
genellikle alt enede geliiyor.
Anne style beslenme srasnda
yaanabilecek ya da kaza ile di
yutma gibi problemleri nlemek
iin bu diler ekiliyor.
! Ortalama yaam sresine
sahip bir kii yaad srede
neredeyse 380.000 litre tkrk
retiyor, tkrk dilerin doal
temizliini yapyor. Ancak tkrk
retimi zamanla azalyor, bu
nedenle yal kiilerin di
hastalklarna yakalanma riski
daha ok artyor.
Korneann zarar grmesi

sonucunda oluan grme kaybn
tedavi etmek iin di
kullanlmasna osteo-odontokeratoprosthesis deniyor. Bu
yntemde ekilen diin ortas lens
yerletirmek iin oyuluyor
ardndan yanak ve di dokusuyla
beraber di gze naklediliyor.
Baz durumlarda ocuklarda

stdileri dklmez, kalc diler
kmaz. Bu durumlarda gsz
stdilerinin ekilmesi ve yerine
gl di implant yaplmas
gerekebilir.
! 18. yzylda, ngilterede

zengin kadnlarn st snflar
arasnda popler olan di nakli
yaptrm olabilecekleri
dnlyor.
! Ancak bu operasyonlar
genellikle baarsz olmu stelik
nakledilen diler genellikle
mikrobik bir hastalk olan frengi
tayormu.
! Norvete kurulan MoBaTann
isimli di biyobankas
toplayacaklar 100.000 stdii ile
kirlilik ve hastalklar arasndaki
iliki ile ilgili aratrmalar yapmay
planlyor.
43
Merak Ettikleriniz
Deniz Suyu Neden Tuzludur?

Tuba Sargl
kyanuslardaki
ve denizlerdeki tuzun
kayna yeryzndeki
kayalardr. Atmosferdeki
karbondioksit suda
zndnde karbonik asit
oluur. Bu nedenle yamur
suyu zayfa asit zellik
gsterir. Sahip olduu bu
zellik nedeniyle yamur
suyu kayalarla etkiletiinde
kayalarn anmasna neden
olur ve sonuta elektriksel
olarak ykl paracklar
olan iyonlar oluur. Akarsu
ve nehirlerle tanan iyonlar
denizlere ve okyanuslara ular.
yonlarn byk bir ksm
sudaki canllar tarafndan
kullanlrken, geri kalan ksm
suda znm halde kalr.
Denizleri besleyen akarsular
ve nehirler tatl su
kaynaklaryken neden deniz
suyunun tuzlu olduu sorusu
akla gelebilir. Su dngs
ad verilen srete su,
44
atmosfer ve yeryz arasnda

kesintisiz olarak hareket eder.
Bu srete Gneten gelen
enerji saf suyun buharlaarak
atmosfere karmasna
neden olurken znm
iyonlar suda kalr. Bu nedenle
zamanla okyanuslardaki ve
denizlerdeki tuz younluu
artar. Deniz suyundaki
tuzun dier bir kayna
sualtndaki volkanlardr
ve suyun magmann
yapsndaki ergimi haldeki
scak kayalarla etkilemesi
nedeniyle ortaya kar.
Deniz suyunun tuzluluk oran
yaklak %3,5tur. Yeryznn
%70inin sularla kapl olduu
dnldnde
okyanuslardaki ve denizlerdeki
tuz miktarnn Dnya
yzeyindeki karasal alanlarn
tamamn 150 metre
kalnlnda bir tabakayla
kaplamaya yetecek
kadar yksek olduu grlr.
Baz Depremlerden Sonra Toprak

Neden Akkanlar?
Bu Durum Neden Her Deprem
Sonrasnda Grlmez?
Tuba Sargl
az depremlerden sonra
grlen ve depremin
neden olduu hasarn
artmasna yol aan olan bu
durumun nedeni topran
amurumsu bir yapya
dnmesine neden olan

svlamadr. Svlama,
genellikle yerin yaklak
10-20 metre altnda,
birbirine zayf bir ekilde
bal ve aralarndaki
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
bir rman akmas

ya da suyun bir kaptan
boalmas gibi. Ancak
svlarn akkanlklar hayli
deikendir. rnein bal
da bir sv olmasna ramen
bir kaptan boalmas su
ya da dier pek ok akkana
gre daha uzun srer.
Camlar Kat mdr

Yoksa Sv mdr?
Mahir E. Ocak
amlarn nasl
snflandrlmas
gerektii sorusuna
cevap vermek iin nce katlar
ve svlar hakkndaki temel
bilgilerimizi zetleyelim.
Katlarn ou dzenli kristal
yapdadr. Yapdaki atomlar
periyodik aralklarla belirli
konumlarda bulunur.
Eer safl bozan katk
maddeleri gz ard edilirse,
mutlak sfr scaklnda
kristal yap mkemmel
bir dzene sahiptir.
boluklarda su bulunan
yaplarn deprem nedeniyle
sv gibi davranmasdr.
Bu durumun her deprem
sonrasnda ortaya
kmamasnn nedeni
topra oluturan tanecikli
yapdaki maddelerin
yapsndaki boluklarda
ok miktarda su olmasyla
ilikilidir. rnein zemininde
granit gibi sert kayalarn
bulunduu blgelerde
Katlarda olduu gibi belirli

atomlar birbirlerine gre
belirli konumlarda bulunmaz.
Svy oluturan molekller
belirli bir hacmin iine
hapsolmu bile olsalar
birbirlerine gre konumlarn
srekli deitirerek
bulunduklar hacmin
iinde telenme hareketi
yapar. Ayrca svlar
akkandr. Akarak konum
deitirebilirler. rnein
Camlar retilirken nce

ham maddeler ok yksek
scaklklara stlr. Bu
scaklklarda ham maddeler
sv haldedir. Daha sonra
malzeme ok hzl bir
biimde soutularak retim
tamamlanr. Malzemenin son
scakl donma scaklnn
altnda olduu ve bir
akkanl varsa bile ok
dk olduu iin elde edilen
rnn kat gibi grnd
sylenebilir. Ancak camlar
dzenli bir kristal yapda
deildir. Bu durumun nedeni
soutma ileminin ok
hzl yaplmasdr. Normalde
bir kat donarken nce
ok kk kristaller
oluur, daha sonra dier
atomlarn bu kristallerin
etrafnda dzenlenmesiyle
makro byklkteki
ok sayda kristalden oluan
katlar meydana gelir.
ortaya kan depremler

topran svlamasna neden
olmaz. Ancak zellikle
akarsularn tad
maddelerin (rnein kum)
birikmesiyle oluan
blgelerin zeminleri hibir
zaman yeterince salam
deildir. nk kum gibi
tanecikli yaplarda paracklar
birbiri zerinde istiflenmi
haldedir ve birbirlerine
sk bir ekilde bal deildir.
Deprem bu taneciklerin
birbirine yaklaarak
skmasna, bunun
sonucunda da
taneciklerin arasndaki
suyun basncnn
artmasna neden olur.
Suyun basnc kum
taneciklerini hareket
ettirmeye yetecek kadar
ykseldiinde zemin
svlar ve amurumsu
bir hal alr.
Scaklk arttka yapda baz

bozulmalar olur, ancak ou
zaman bu bozukluklarn
oran ok kktr. Svlarda
ise dzenli bir yap yoktur.
Ancak soutma ok hzl

yapld zaman, ok kk
kristaller olusa bile
dier atomlar bu kristallerin
etrafnda dzenlenemeden
katlama tamamlanr.
Bu yzden dzenli bir kristal
yap oluamaz. Sonu olarak
camlarn akkanlklarnn
dk olmas ve grnleri
nedeniyle katlara,
dzenli bir yapya sahip
olmamalar nedeniyle svlara
benzedii sylenebilir.
Yaps camlara benzeyen
malzemeler, amorf
(kristalli yapda olmayan)
katlar olarak snflandrlr.
Svlama riski bulunan

blgelerin belirlenmesi,
deprem srasnda
patlamaya ve yangna
sebep olabilecek nemli
altyap bileenlerinin,
rnein doal gaz hatlarnn
yerlerinin seiminde
hayati neme sahiptir.
45
Merak Ettikleriniz
Neden Esneriz,
Esneme Neden Bulacdr?
Tuba Sargl
u soruya en sk verilen cevap

esnemenin alnan oksijen asndan
zengin hava ile kandaki oksijen seviyesini
artrd, bylece uyku halinin ortadan
kalkmasna yardmc olduudur. Ancak
esnemenin kandaki ve beyindeki oksijen
seviyesini etkilediine dair bir kant yok.
Son yllarda yaplan aratrmalar ise
esnemenin beyinde scaklk dzenleyici
etkisi olduunu gsteriyor.
Standart Model Nedir?

Mahir E. Ocak
oada bilinen drt temel

etkileim vardr: ktleekimi,
elektromanyetik etkileim,
gl etkileim ve zayf etkileim.
Bunlardan ikisi (ktleekimi
ve elektromanyetik etkileim)
hepimizin gnlk hayatta aina
olduu etkileimlerdir.
Gl ve zayf etkileim ise atomalt
lekte etkindir. Kuarklarn bir
arada durarak paracklar
oluturmasn salayan gl
kuvvettir. Zayf kuvvet ise zellikle
paracklarn bozunma srecinde
etkindir. Bu drt etkileimin
46
Bu gre gre esnemeyle alnan

derin nefes -arabalardaki radyatr gibibeynin soumasn salyor.
Beyin scakl arttnda burun
mukozasndaki kan ak hzlanr.
Esnemeyle alnan hava, burun ve az
boluundan -eperleri n beyinle
dorudan balantl olan kan damar
alaryla kapldr- geerken damarlardaki
kann scakln deitirir.
Bylece beynin soumasna yardmc
olur. Fareler zerinde yaplan aratrmada
esnemeden nce beyin scaklnda
art gzlendii, sonrasnda ise scakln
dt belirlendi. Ancak esnemenin
scaklk dengeleyici etkisinin ortam
scaklnn ar scak ya da ar souk
olmad ortalama scaklklarda
(yaklak 20C) daha belirgin
olduu anlald.
Peki neden genellikle uyumadan nce,
uyandktan sonra ya da skldmz
zamanlarda esneriz? Arl
vcut arlnn %2si kadar olan
beyin, toplam enerji tketiminin
%20sinden sorumludur. Uyku ve
stresin beyin scaklnda deiimlere
neden olduu dnlyor.
n (elektromanyetik, gl ve
zayf etkileim) tek bir at
altnda bir araya getiren kurama
standart model denir.
Standart model ok sayda bilim
insannn katklaryla 20. yzyln
ikinci yarsnda oluturuldu.
nce 1961de Shelden Glashow
elektromanyetik ve zayf etkileimleri
birletirmeyi baard. Daha sonra
1967de Steven Weinberg ve
Abdus Salam paracklara ktle
kazandran Higgs mekanizmasn
Glashowun kuram ile birletirerek
elektrozayf kuram bugnk
haline getirdi. Glashow, Weinberg
ve Salam bu almalar iin
rnein uykusuzluun beyin scakln

artrd biliniyor. Esnemenin uyku ve
yorgunlukla ilikili olmasnn nedeni
beyin scakl zerindeki etkileri olabilir.
Esneme ayn zamanda bulac.
Baka birinin esnediine tank olmak
ya da esneme hakknda bir eyler
okumak esnemeyi tetikleyebiliyor.
Esnemenin bulac olmasnn empati
duygusuyla ilikili olduu dnlyor.
Beyin grntleme yntemleriyle
yaplan incelemeler, bulac esneme
esnasnda beyinde insanlarn kendi
duygularnn ve baka insanlarn
duygularnn deerlendirildii blgenin
etkin olduunu gsterdi. Esnemenin
bulac olmasnn empati ile belirgin
bir balants olmadna dair
almalar da var. Ancak sosyal iletiim
becerilerinde bozukluk olan otizmli
bireylerde ve izofreni hastalarnda
bulac esnemenin daha az grlmesi,
esnemenin bulac olmasnn
empati duygusuyla ilikili olduu
grn destekliyor.
1979 ylnda Nobel Fizik dl ile

onurlandrld. Gl etkileim
ise 1970lerde kuarklarn varlnn
dorulanmasndan sonra
pek ok bilim insannn katklaryla
son halini ald. Standart
modelin yapt pek ok tahmin
yllar iinde doruland.
rnein 1995te bulunan st
kuarkn ve 2000de bulunan
tau ntrinosunun varlklar standart
model tarafndan ngrlmt.
Standart model, ok baarl ve
kendi iinde tutarl bir kuram
olmasna ramen hl gelitirilmesi
gerektii dnlyor.
rnein ktleekiminin standart
Uzayda Yaam Aranrken

Neden Su Olup Olmadna
Baklyor?
Tuba Sargl
nk su Dnya zerindeki btn canl

trleri iin yaamsal neme sahip bir molekl.
Yksek miktarda iyonlatrc radyasyon,
ok yksek ya da dk scaklk, yksek basn
koullarnda hayatta kalabilen canllar
kefedilmesine ramen henz suyun gerekli
olmad bir yaam formu bulunamad.
rnein bitkiler sudaki hidrojeni karbonhidrata
dntrerek besin retir. Ancak Dnya dnda
hayat olup olmadn aratrrken suyun bulunmas
yeterli deil. Ayrca suyun sv halde olmas
gerekiyor. Bu nedenle NASAnn
Kepler uzay arac yzeyinde suyun sv halde
bulunabilecei, Dnyaya benzer gezegenler aryor.
Suyu oluturan atomlardan oksijen,
ba oluumunda kullanlan elektronlar hidrojen
atomlarndan daha gl eker. Bu nedenle
su polar bir yapdadr ve birok madde
suda znebilir. Sahip olduu bu zellik nedeniyle
su canl organizmalardaki dolam sisteminin
nemli bir parasdr ve vcut iin gerekli
besinlerin, elementlerin ve gazlarn dokulara
tanmas iin uygun bir ortam salar.
Ayrca birok biyokimyasal bileik,

rnein ekerler, amino asitler,
proteinler suda znebilir.
Bu bileiklerin yer ald biyokimyasal
sreler olmadan bir organizmann
canl kalmas mmkn deildir.
Su iyi bir zc olduu iin
bu srelerin (rnein fotosentez,
sindirim, solunum) vazgeilmez
bir parasdr.
Biyokimyasal tepkimelerin
daha kolay gereklemesini salayan
enzimlerin etkinlii, scaklk
deiimlerinden kolay etkilenir.
Suyun s kapasitesi (scakln
1C ykseltmek iin gerekli enerji
miktar) grece yksek
olduu iin scaklk zerinde
dengeleyici etkisi vardr.
Ayrca kzltesi dalga boyundaki

termal nm sourabilen
suyun Dnya zerinde yaamn
olumas iin uygun koullarn
salanmasnda katks olduu
dnlyor.
Son yllarda Jpiterin
uydusu Europadan elde edilen
veriler Dnya dndaki
yaam araylarnda
bilim insanlarna umut veriyor.
nk Europann yzeyini
kaplayan buz tabakasnn
altnda, jeolojik etkinlikler ve
gelgitin neden olduu
srtnme sonucu aa kan
s nedeniyle sv halde
su bulunabileceine dair
kantlar var.
model ile nasl birletirilecei

henz bilinmiyor. Ayrca neden madde
miktarnn antimadde miktarndan
fazla olduunun aklanabilmesi iin
de standart modelin geniletilmesi
gerekebilir. nk bilinen hibir
mekanizma ile bu durumun nedenleri
-en azndan imdilik- aklanamyor.
Benzer bir durum karanlk
madde problemi iin de sz konusu.
Karanlk maddenin kayna,
henz bilinmeyen ve standart modelde
yer almayan paracklar olabilir.
47
Merak Ettikleriniz
Gerek Kahkaha ile
Sahtesi Arasndaki Fark
Anlalabilir mi?
Tuba Sargl
nsanlar bebekliklerinden itibaren glmeye balyor ve bu ilerleyen yalarda

sosyal iletiimin nemli bir paras haline
geliyor. Ancak zaman zaman kendimizi
glmek zorunda hissettiimiz durumlarla
karlaabiliyoruz. Gerek ve sahte kahkaha arasnda fark olup olmadn anlamak
iin bilim insanlar genellikle iki farkl yol
kullanyor. Birincisinde bu srete beyinde ne tr deiimler olduu, ikincisi ise
gerek ve sahte kahkaha arasnda akustik
bir fark olup olmad aratrlyor.
Kahkahann akustik zellikleri incelenerek yaplan almada farkl insanlara
ait gerek ve sahte kahkaha kaytlar dinletilen katlmclardan hangisinin gerek
hangisinin sahte olduunu belirlemeleri
istendiinde, katlmclarn gerek kahkahay belirlemede daha baarl olduu grld. Ses kaytlarnn oynatma hz artrldnda ise katlmclarn sahte kahkahay
belirleme konusunda daha fazla hata yapt anlald. nk insanlar iten gelerek
gldkleri srada sahte kahkahaya gre soluk borusunun daha sk alp kapand ve
kahkahadaki nefes aralklarnn daha fazla
olduu, bu nedenle hzlandrlm kaytlarda sahte gln akustik zelliklerinin gerek olana benzedii dnlyor. Ayrca
gerek kahkaha srasnda kan sesin duygularn sesle ifade edildii srelerle ortaya
kt, sahte kahkahada ise konuma mekanizmasnn etkili olduu anlald.
Beyin grntleme yntemleri ise gerek ve sahte kahkaha dinletilen insanlarn
beyinlerinde farkl sinirsel tepkiler ortaya ktn gsteriyor. nsanlar karlarndaki kiinin iten bir ekilde glmediini
dndnde beyinlerinde karlarndaki kiinin duygusal ve zihinsel durumunu
deerlendirmelerini salayan blgeler etkin oluyor. Bylece daha doru bir deerlendirme yapabiliyorlar.
48
Gne Hareket Ediyor mu?

Tuba Sargl
ne Sistemi iindeki btn

cisimler Gnein etrafnda
dnerken, Gne ve Gne Sisteminin
tamam Samanyolu Gkadasnn
merkezinin etrafnda hareket
ediyor. Samanyolu Gkadasn
oluturan, yldzlardan ve devasa gaz
bulutundan oluan disk eklindeki
dzlemsel yapnn bir paras olan
Gne Sistemi saatte yaklak
800 bin kilometre hzla hareket
ediyor ve gkadann merkezi
etrafndaki dnn 230 milyon
ylda tamamlyor. Gne 5 milyar
yl yanda ve oluumundan itibaren
yrngesini 20 defa tamamlad
dnlyor.
Samanyolu Gkadasnn ap
yaklak 100.000 k yl ve
merkezindeki yldz younluu
gkadann geri kalanna gre
ok daha yksek. Ktleekim etkisi
gkadann bir arada bulunmasn ve
Gnein gkada etrafndaki
yrngesinde kalmasn salyor.
Ancak Gnein Samanyolu
Gkadasndaki hareketi boyutlu olarak incelendiindebiraz karmak. Gkada iindeki
ktle dalmnn dengeli olmamas
Gnein Samanyolu Gkadasnn
merkezi etrafndaki hareketinde
baz dzensizlikler ortaya kmasna

neden oluyor. Bu etkinin Gnein
yrngesinin elips eklinde olmasna
ve Gnein gkada dzlemi boyunca
yatay hareketinin yan sra yukar
ve aa ynde dikey olarak hareket
etmesine neden olduu dnlyor.
Gne yukar ve aa ynl
bu hareketini yaklak 75 milyon
ylda tamamlar. Dnya zerinde
nemli etkileri olan Gnein
dikey hareketinin Gnein evresinde
hareket eden Oort Bulutundaki
kuyruklu yldzlarn ve kuyruklu
yldzlara benzer yaplarn hareket
ynn etkileyerek, bu yaplarn
Dnyaya arpmasna neden
olduu ve bunun Dnya zerinde
baz trlerin kitlesel olarak
yok olmasna yol at dnlyor.
Ancak kask takmak, tehlikeli

sonular olabilecek kaza riskleri
bulunan baz sporlar ve etkinlikler
(rnein bisiklet srmek, kayak,
araba yarlar) srasnda
alnan koruyucu nemlerin nemli
bir paras. nk beyin hayati
ilevleri olan ve ncelikli
olarak korunmas gereken en
nemli organlardan biri.
Alnan darbe sonucu ortaya kan
beyin hasarlar kalc davran
bozukluklarna, felce hatta lme
neden olabiliyor. Kask kullanldnda
ise arpma sonucu oluan darbenin
etkisi beyin ya da kafatas yerine
kask tarafndan emiliyor.
Kask Bamz Nasl Korur?

Tuba Sargl
nsanlar rahatsz, bunaltc,

gzel grnmyor, salarm dalyor
gibi nedenlerle kask takma
konusunda isteksiz davranabiliyor.
Kaskn temel bileenleri darbeyi souran

d iskelet, darbenin kafatasna ulaan
ksmnn etkisini en aza indiren
i kaplama ve hem gr engellemeyen
hem de yz koruyan ksm olan vizr.
D iskelet genellikle hafif ama
dayankl, fiberlerle (ipliksi yapdaki
malzemeler) glendirilmi
polimer malzemelerden retiliyor.

Kaskn hafif olmas zellikle
boynun korunmas asndan nemli.
kaplama ise genellikle kpks
yapdaki polistiren malzemeden
retiliyor. Yapsnda mikro lekte
gzenekler bulunan kpks
polimerler enerji sourma zellikleri
nedeniyle gnlk hayatta birok
farkl alanda kullanlyor.
Kaskn belki de en hassas bileeni ise
vizr. nk retildii malzemenin
hem yeterince salam hem de
effaf olmas gerekiyor.
Bu amala genellikle polikarbonat
malzeme tercih ediliyor.
rnein Formula 1 srclerinin
kulland kasklarn koruyucu
etkisi hayli yksek. D iskeletinin
retiminde kurun geirmez yeleklerde
kullanlan malzemeler kullanlyor.
55 tonluk bir tankn sebep olduu
darbeye kar koruma salayabilen
bu kasklar ayn zamanda
yksek scakla kar da dayankl.
Atmosferde Neden ok Miktarda Azot Var?

Mahir E. Ocak
nyann atmosferinde yaklak

olarak %78 orannda azot,
%21 orannda oksijen bulunuyor.
Geriye kalan yaklak %1lik ksm ise
baka elementlerden ve molekllerden
-rnein argon, karbondioksit,
metan- oluuyor. Atmosferde en ok
bulunan element azot olmasna ramen,
Dnyada ok miktarda azot yoktur.
rnein atmosferdeki azot miktar
atmosferdeki oksijen miktarnn
yaklak drt kat olmasna ramen
Dnyann tamam gz nne
alndnda tm azot miktar tm
oksijen miktarnn sadece on binde
biri kadardr. Azotun atmosferde
birikmesinin birka nedeni var.
Birinci olarak azotun doada bulunduu

biimlerin hemen hepsi -rnein
azot gaz (N2), diazot monoksit (N2O)uucudur. Dolaysyla Dnyann
kat haldeki merkezinde deil
gaz halindeki atmosferinde birikirler.
kinci olarak azot ieren bileikler
genellikle kristal yapda bulunmad
iin Dnyann merkezinde
bulunan kat maddelerde azot atomlar
yer almaz. Dnyada en ok bulunan
element olan oksijen ise Dnyay
oluturan pek ok kat bileiin
-rnein SiO2- yapsnda yer alr.
Ayrca okyanuslarn ktlesinin %85i
de su molekllerinin de yapsnda
yer alan oksijen atomlardr.
Azotun atmosferde bol miktarda

bulunmasnn baka bir nedeni azot
gaz molekllerinin oksijen
gaz molekllerine gre daha kararl
olmasdr. Azot gaz moleklleri
Gneten gelen nlar tarafndan kolayca
paralanamaz ve atmosferde meydana
gelen tepkimelerde yer almazlar.
49
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
Denizlerimizin Zehirli Gzelleri
skorpitler
50
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Zehirli canllar hem karada

hem de denizde yaayan
ancak saylar fazla olmayan
trlerdir. Vcutlarnda
bulunan zehir ile yaam
savanda kendilerine
avantaj salamaya alrlar.
Genel olarak zehirli
canllarn hibir ekilde
insan dorudan hedef
alarak sokmayaca
kabul edilir. Zehirlenmeler
canlnn kendini korumak
amacyla hareket etmesi
ya da yanllkla temas
sonucu gerekleir.
nsanolu doadaki canllarla

deiik zamanlarda deiik
biimlerde karlaabiliyor.
Bu durumlar genelde tehlikesiz
ve zararsz geiyor. Bazen
insanlarn merak yznden
zararl ya da zehirli olan
trlerle ister istemez temas
salanabiliyor. Bu nedenle
insann, bulunduu evredeki
zararl ve zehirli canllar
da tanmasnda yarar var.
Bylece hem canllarn hem
de insanlarn zarar grmesi
nlenir. Akrepler, baz ylanlar,
denizanalar, denizyanlar,
trakonya, dikenli vatozlar,
sokar balklar, iskorpitler

lkemizde yaayan zehirli
canllardan bazlar. Bu
yazmzn konusuysa deniz
mevsiminin balamas
nedeniyle iskorpit balklar.
skorpit balklar (Scorpaena sp)
lkemiz denizlerinde yaayan
ve trakonya balklarndan
sonra zehir etkisi en yksek
balklardr. Genelde ky
kesimlerindeki kayalk alanlar
yaam olan olarak tercih
ederler. Vcutlarnn zerindeki
srt, anal ve karn yzgelerinin
hepsinde zehir bulunur. Boylar
5-50 cm arasnda deiir.
En s yerlerden 2000 metreye

kadar deiebilen, ok
geni bir yaylm gsterirler.
lkemizde maderia iskorpiti,
adabeyi, lipsoz, benekli
iskorpit ve iskorpit olmak
zere be tr yaar.
skorpit balklar saldrgan
deildir. Yzclerin ya
da dalclarn iskorpit
tarafndan sokulmas kaza
sonucu gerekleir.
Fotoraflar: Dr. Blent Gzceliolu
Kaynak
Gzceliolu, B., Aydnclar F., Derin
Mavi Atlas, TBTAK Popler Bilim
Kitaplar, 2001.
51
Trkiye Doas
Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Karbonifer Dnemden Gnmze
Selagingiller
52
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Gnmzde yaayan
bitkilerin en ilgin olanlar
arasnda tarih ncesinde
yaam ve soylarn
gnmze kadar devam
ettirmi trler gelir.
Tarih ncesi dnemlerde
ok byk ormanlar
oluturmu ereltiler,
kibritotlar, atkuyruklar,
selaginler bunlardan
en iyi bilinenleri.
zellikle kibritotlar ve
ereltiler fosilleerek
ok byk kmr
yataklarnn olumasn
salad. Selagingiller
kibrit otlarna benzeyen,
ancak onlardan daha
kk bitkilerdir. Srnc
olan selagingiller genellikle
glgelik ve nemli yerlerde
bulunur. Selagingillerin
vcutlarnda iletim
demetleri bulunur. letim
demetleri topraktan
alnan su ve minerallerle
(ksilem) sentezlenen
besinleri (floem) tayan
yaplardr. Alglerde,
karayosunlarnda
bulunmazlar. Selaginler
de ilkel bitkiler olarak
kabul edilmelerine ramen
iletim demetlerinde
dolay gelimi bitkiler
grubundadr.
Selagingiller
Karbonifer dnemde
(354-292 milyon yl nce)
eretilerle birlik
yaygn olarak bulunuyordu.
Gnmzdeyse
tr olarak saylar ok az
olsa da soylarn
devam ettiriyorlar.
Dnya zerinde genellikle
tropik blgelerde
yayl gsteren
selagingillerin 700 kadar
tr var. lkemizdeyse
2 tr bulunuyor.
Dili selagin (Selaginella
denticulata) Akdeniz ve
Ege Blgesinde, selaginse
(Selaginella helvetica)
Dou Karadeniz
blgesinde yaar.
Selaginlerin baz trleri
kltre alnm olarak
evlerde ss bitkisi
olarak da yetitirilir.
Kaynaklar
Campbell, N., Reece, J., Biyoloji,
Palme Yaynclk, 2006.
Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi
(Damarl Bitkiler), ANG Vakf /
Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi,
Kasm 2012
53
Ouzhan Vcl
Ulusal Savunmada Yeni Cepheler
Kritik Altyaplarn
Siber Gvenlii
54
>>>
Derin bir i ekti adam.

Duman hl zerinde olan kahvesinden bir yudum ald ve
her zaman yapt gibi kahvalt masasnn zerindeki
gnlk gazetelere gz gezdirmek iin uzand.
Skntl olduundan olsa gerek, elini yavaa geri ekti.
Zaten birka haftadr pek itah da yoktu, yarm dilim ekmek ve
kk bir para peynirden oluan kahvalts da oktan bitmiti.
Gz pencerenin nne konan gvercine takld.
Nisan ay olmasna karn siyasi havann kasveti sanki
darya da yansm. Koyu gri bulutlar gkyzn kaplam,
etraf alabildiine karanlk...
on iki senede
neler olmad ki
lkesinde.
Her ey 2014 ylnn
banda beklenmedik
bir ekilde patlak
veren siyasal krizin nce
sokak atmalarna
dnmesi, ardndan
hkmetin istifasyla
sonulanan srele
balamt. 2014
ylnn ubat ve Mart
aylarnda balayan
siber saldrlar ilk
olarak kamu kurumlar,
medya organlar ve
telekomnikasyon
sistemlerini hedef
ald.1,2 Bununla iletiim
kanallarnn tkanmas
ve hkmetin Krma
zamanl ve yerinde
mdahalesinin nne
geilmesi amalanmt.
Saldrlar ksmen
baarl da oldu.
Ardndan gerekleen
referandumla nce
Krm bamszln
kazand, sonrasnda
Rusyaya baland.
Rusya, Ukrayna askeri
slerini ele geirdi,
Krm para birimi
rubleye evrildi.
Bu duruma ABD-AB
ekseninin cevab
sert oldu. Rusya G8
toplantsna arlmad.
NATO lkeleri de
Rusya ile askeri-sivil
ilikileri askya ald.
Ukrayna neredeyse
toplumsal olarak ikiye
blnm durumdayd,
bir yanda Bat yanls
AB eksenli taraftarlar,
dier yanda Rusya
Federasyonu yanllar.
Seimler sonucu
Bat yanls hkmet
ibanda olsa da
Rusya yanllar hl
vazgemi deildi.
stikrarn salanamam
olmas ekonomiyi ve
ulusal gvenlii tehdit
etmekteydi. Tm
bunlara ek olarak kinetik
saldrlarn yan sra
siber saldrlar byk
apl olarak ilk defa
denklemde yer alyordu.
Zaten ulusal siber
gvenlikten sorumlu kii
olduu iin, tm siber
olaylara mdahale eden
ekibin bandayd.
Biraz sonra da iinin
banda olacakt.
Peki, Ukraynada
AB eksenli hkmetin
ibana gemesiyle
balayp 2014 ylnn
Nisan ay itibaryla
Krmn kaybedilmesiyle
sona eren srete, siber
dnyada neler yaanmt;
hafzasn biraz
zorlayarak dncelerinin
dnyasnda gezinmeye
devam etti.
Krmdaki referandum
srasnda Ukrayna
hkmetine ait internet
siteleri siber saldr
dalgalarna maruz kald.
Bu saldrlarn hepsi
datk hizmet d
brakma (Distributed
Denial of Service-DDoS)
saldrlaryd. 1
55
Ulusal Savunmada Yeni Cepheler: Kritik Altyaplarn Siber Gvenlii
2008de Grcistan Gney Osetyay igal ettikten sonra Rus Silahl Kuvvetlerinin mdahalesi ile e zamanl olarak Grcistan internet altyaps siber saldrlarn hedefi oldu. Grcistan devlet web
sitelerine Rus hackerlar tarafndan propaganda amal ierik eklendi. Grcistan hkmetine ait web siteleri ile Grcistan Dileri
Bakanlna ait sitelerde Grcistan devlet bakann Hitler ile k-
Buna ek olarak Rus gleri Krm ile Ukrayna arasndaki telefon ve internet kablolarna zarar vererek iletiimi byk oranda
engellemi oluyordu. Ukraynal siber korsanlarn buna cevab gecikmedi. Gl siber saldrlar neticesinde Kremlin, Rusya Merkez Bankas ve Rusya Dileri Bakanlna ait web siteleri geici
olarak eriime kapatld. Geri Rus kaynaklar sonrasnda bunun
Ukrayna krizi ile ilgili olmadn iddia etmiti.1
yaslayan grntler yaymland.3,4
Siber saldrlarn arkasnda su amal siber korsanlk topluluklar ve hacktivistler varm gibi grnyor, Rusyann olaya
dahli resmi olarak ispatlanamyordu. Kle bilgisayar alar (botnetler) vastasyla ele geirilmi ve internet vastasyla siber su
eteleri tarafndan kontrol edilen, dnyann eitli yerlerine dalm milyonlarca bilgisayar siber su eteleri tarafndan kullanlyordu. Her ne kadar bu saldrlarn kayna tam olarak belirlenemese de siber gvenlik irketleri en azndan Dou Avrupa kaynakl siber su botnetlerinin saldrda kullanldn gzlemlemiti.
Rusya ve Ukraynadaki hackerlarn su dosyalar hayli kabarktr. Rusya-Ukrayna arasndaki krizin balangcna kadar iki grup
arasndan kuvvetli bir dayanma vard. Ukraynal hackerlar siber korsanlk konusunda hayli etkindir. rnein ABDnin nde
gelen perakende irketlerinden Targetn, 2013 yl Kasm-Aralk aylarnda maruz kald siber saldrlar neticesinde gizli veriler ele geirilmi ve 100 milyondan fazla mterinin kiisel bilgileri alnmtr. Bilgi gvenlii firmalar bu siber hrszln arkasnda Ukraynann olduuna dair birtakm kantlar olduunu belirtmitir.5
lk balarda Ukrayna da benzer ekilde siber saldrlara karlk vermeye alsa da bu kadar byk siber saldrlar karsnda
aresiz kalmt.
Tm bu dnceler eliinde derin bir i ekti adam.

Ne de ok yorulmutu son iki senede. Krmn kaybedilmesi neyse de,
sonrasndaki i karklk lkeyi iyiden iyiye germiti. 2014
Maysnda lkedeki Rusya yanls gruplar i karklk karm,
birok yerde scak atmalar sonunda kontrol ele geirmilerdi.
Ordu ve emniyet gleri bu olaylar bastrmakta ve
ilgili blgelerde kontrol ele geirmekte yetersiz kalmt.
lke adm adm paralanmaya doru gitmekteydi.
Siber saldrlarn en nemli zelliklerinden biri de anonimliktir. Siber saldrlarn geldii dorudan kaynak ile saldrnn arkasndaki gerek kaynak hemen hemen her zaman farkldr. Bu nedenle zellikle kritik altyaplar hedef alan gelimi siber saldrlarn
hangi devlet d aktrler veya devletler tarafndan finanse edilip
organize edildiinin tespiti neredeyse imknszdr.
56
Krm ve Rusya arasndaki denizalt fiber optik internet balants, Krm Rusyaya balandktan sonra yar zel bir Rus irket tarafndan kurulmutu. Temelinde Rusyann, bilgi gvenlii
ve stratejik adan Krm ile arasndaki balantnn Ukrayna zerinden ynetilmesini istememesi geliyordu. Buna ek olarak Rusya bu admla siber saldr gcn de pekitirmi oluyordu. Ukrayna ise kendisine yaplan fiili saldrlara siber alanda cevap vermek iin Austos aynda denizaltndaki fiber optik internet balantsn kinetik mdahale ile devre d brakt.
Rusyann buna cevab ise olduka sert oldu. Ekim 2014te Krm yaknlarndaki bir Ukrayna askeri ss Rus hava saldrs sonucu yok edildi. in ilgin yn ise, Ukraynann radar sistemleri
ve hava savunma sistemlerinin devre d kalm olmasyd. Rusya, fiili saldr ncesi siber saldr destekli elektronik harp tekniini baaryla uygulam oluyordu.
>>>
Operasyon ncesi ve sonras (Kaynak: Reuters)
6 Eyll 2007de Suriyedeki bir tesis, nkleer silah gelitirdii iddiasyla gece yars srail sava uaklar tarafndan imha edildi. Hava saldrsn Suriyenin Rusyadan ald hava savunma sistemleri tespit edememi, Suriyenin ancak ertesi gn saldrdan haberi
olabilmiti. srail sava uaklarnn radara yakalanmam olmasyla ilgili eitli iddialar dile getirildi. Bir iddiaya gre saldr srasnda sraile ait insansz bir hava arac elektronik sinyal gndererek
Suriye radar sistemini devre d brakmt.6
Siyasi propaganda yapma ve psikolojik etki oluturma amal hizmet d brakma ve devlete ait web sitelerini ele geirme saldrlar alldk bir durum haline gelmekle beraber, 2014 ylnn Kasm ayndaki siber saldrlar farkl bir boyuttayd. O gne dek tarihindeki en byk DDoS saldrlarna maruz kalan
Ukraynada birok devlet dairesine ve finansal kuruma evrimii eriilemiyordu. Ukrayna havayolu irketleri evrimii servislerini devre d brakmak durumunda kalmt. Bu srede tm ilemler elle, acentelerin intraneti vastasyla yaplmt. Banka ubelerinin nnde uzun kuyruklar olumutu. Bu saldrlar daha
nceki saldrlardan ayran en nemli zellik, saldrlarn sadece
yurt dndan deil, lke iindeki on binlerce bilgisayardan yaplyor olmasyd. Bu nedenle yurt d kaynakl IPler engellense bile i kaynakl saldrlarn nne geilmesi bir hayli zaman almt. Sonradan anlalmt ki, zararl bir web sitesine balanan kullanclarn bilgisayarna otomatik olarak casus yazlm yklenmesi sonucu bilgisayarlarn kontrol siber korsanlarca ele geiriliyor
ve o bilgisayarlar botnet ann paras oluyordu. Yani Rusya Ukraynadaki kritik bilgi sistemlerini yine Ukraynallarn bilgisayarlaryla vuruyordu.
Sonraki srete ise durum ok daha ciddi bir hal almt. Nasl olduu hala belirlenemeyen bir ekilde, kamu ve zel sektr
biliim sistemlerine virs bulamas sonucu zellikle adalet, salk ve acil yardm hizmetleri ile ulam sektr bir hafta boyunca
alamaz duruma gelmiti. Kamu hizmetlerinin aksamas, halk
zerinde psikolojik adan ykm etkisi yapt. Hkmete duyulan gven byk yara ald, halkn nemli bir blm ABD-AB
eksenli tutumun faydadan ok zarar olduuna ve Rusya ile ilikilerin bir an nce dzeltilmesi gerektiine inanmaya balamt. Neyse ki siber olaylara mdahale ekipleri ve NATOnun Acil
Mdahale Ekiplerinin de teknik destei ile sistemlerdeki zararl
yazlmlar temizlendi ve sistemler faaliyetlerine tekrar geri dndrld.
Kritik altyaplar: ledii bilginin gizlilii, btnl veya eriilebilirlii bozulduunda can kaybna, byk lekli ekonomik zarara,
ulusal gvenlik aklarna veya kamu dzeninin bozulmasna yol
aabilecek biliim sistemlerini barndran altyaplar.7
Aynann karsna geti adam.

Alnndaki krklklarn derinlii dikkatini ekti.
Salarndaki beyazlarn arttn fark etti.
Kravatn dzeltti. Ceketini eline almt ki birden bire
bir me geldi ve tekrar anlar dnyasna dalp gitti...
57
2015 ylnn balaryd. Sert k artlar lkeyi etkiledii iin

lkedeki Rusya yanls gruplarn etkinlikleri biraz olsun azalmt. Snr boyunca Rusya ile blgesel atmalar devam etse
de henz sava durumu alnmamt. Bunda Ukrayna hkmetinin daveti zerine NATOnun nemli saylabilecek byklkteki birliklerini geici sreyle lkeye yerletirmesinin de etkisi olmutu. Ancak en vurucu darbe tam da bu srete gelmiti.
58
lkedeki ana doalgaz boru hatlarnda meydana gelen arzalar

ve yer yer de patlamalar nedeniyle doalgaz iletimi kesik kesikti. Bundan elektrik retim ebekeleri de nasibini almt. Enerji sistemlerindeki skntlar nedeniyle kalabalk yerleim yerlerinde, rnein Kievde doalgaz ve elektrik sknts ba gstermiti. Halk imdi bir de souklarla ba etmek durumunda kalmt ki kn ar getii bir zamanda bu hi de kolay deildi.
<<<
Ulusal Savunmada Yeni Cepheler: Kritik Altyaplarn Siber Gvenlii
Bu srete byk darbe alan Ukrayna hkmeti konuyu BM

gndemine tam, sonrasnda ise NATOyu yardma armt. Ukrayna devlet yetkilileri, Rusya ile olan mcadelede NATO
ile ibirliinin gerekli olduunu ve bir an nce NATO desteiyle bir siber savunma komutanl kurularak tam zamanl bilgi paylam ve tam harekt kabiliyeti gerektiini vurgulamt.
Her ne kadar Rusya Federasyonu bu saldrlarn arkasnda ol-
madn iddia etse de bu denli etkili bir siber saldrnn sradan hackerlar tarafndan deil, arkasnda Rusya gibi gl bir
devlet destei olan bir organizasyon tarafndan ynetilmi olduu gerei gn gibi ortadayd. 2015 yaznda NATO desteiyle Ukraynada da Siber Savunma Komutanl kuruldu ve o gnden bu yana ykc etkileri olabilecek siber saldrlar baaryla
savuturuluyor.
Stuxnet nedir?
Stuxnet rann nkleer tesislerini hedef alan ve Windows iletim sis-
D dnyaya kapal bir ada yer alan nkleer tesise bulaan Stuxnet,
temindeki drt adet sfr-gn an kullanan zararl bir solucan ya-
santrifjlerin dnme frekansn normalin ok zerine kararak bozulmasna sebep oldu. Bunun neticesinde de rann nkleer programnda iki yllk bir gecikmeye sebep olduu iddia edildi. ok karma-
zlmdr. USB bellek bilgisayara takld anda otomatik olarak sisteme bular ve sistemde hedefindeki bir SCADA sistemi olup olmadn tarar. Sistem zerindeki tm bilgisayarlara bulaarak hedef SCADA sisteminin kontroln ele geirir. Dnya genelinde yzbinlerce bilgisayar etkileyen bu solucan, sadece rann nkleer tesislerindeki SCADA sistemini hedef alacak ekilde tasarlanmt.
k yapl bu tr bir yazlmn, ok ileri teknolojiye sahip lkelerin desteiyle gelitirilmi olmas gerekir. Bu yazlm gelitirilmesinin arkasnda srail ve ABD olduu iddialar ilgili hkmetler tarafndan yalanlanmamtr.8
Stuxnet, siber sava sanal ortamdan fiziksel ortama tamak bakmndan ok nemli bir yeri vardr.
D dnyaya kapal olan sistemlerin de siber saldrlar neticesinde ele geirilebilecei ve ulusal gvenlik asndan kritik sistemlerin de hedef alnarak baarl bir ekilde tahrip edilebileceini pratikte ispat
etmesi bakmndan bir kilometre tadr.
Bu dnceler eliinde paltosunu giydi adam,

eiyle vedalatktan sonra yava yava kapya yneldi.
Siber Savunma Komutanlndaki iine doru
yola koyuldu...
Yazarn Notu: Bu yazda ulusal gvenliin siber

gvenlik boyutu ele alnmtr. Siber saldrlarn ve
siber savan kritik altyaplar zerindeki etkilerinin
neler olabilecei, kamu hizmetleri ve toplum psikolojisinin nasl etkilenebilecei bir senaryo erevesinde hikyeletirilmitir. 2014 Mays ayna kadar
geen srete bahsedilen olaylarn byk bir ksm
yaanm olaylardan, sonrasnda bahsedilen olaylar
ise tamamen gelecee dair senaryo zerine ina edilmitir. Konu edilen senaryolarn olabilirlii, gemite yaanan siber olaylara ilikin referanslar verilerek
desteklenmitir.
Kritik altyaplarn, rnein enerji retim ve datm

sistemlerinin izlenmesi ve kontrol SCADA (Supervisory Control And Data Acquisition) ad verilen sistemler tarafndan yaplr. Bu sistemler bilgi ve iletiim teknolojileri tabanldr ve internet veya kapal
bilgisayar alar zerinden ynetilir. Elektrik, doalgaz, su ve barajlar gibi kritik altyaplar gnmzde
SCADA sistemleri ile ynetiliyor. Bu nedenle SCADA
sistemlerinin gvenliklerinin salanmas lkeler asndan hayati nem tayor. SCADA sistemlerinin internetle balantl olmamas siber gvenlik asndan gvenli olduklar anlamna gelmez. 2010 ylnn
Haziran aynda rapor edilen Stuxnet olay bunun en
bilinen rneidir.
Kaynaklar
Massive cyberattacks slam official sites in Russia, Ukraine, 18 Mart 2014, www.csmonitor.com
http://edition.cnn.com/2014/03/07/opinion/bergen-ukraine-cyber-attacks
3
http://www.newsweek.com/how-russia-may-have-attacked-georgias-internet-88111
4
http://www.nytimes.com/2008/08/13/technology/13cyber.html?em&_r=0
5
Warner calls for cybersecurity deal with Ukraine , 24 Mart 2014, http://www.upi.com
6
Cifci, H., Siber Sava, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, s. 166-167, 2013.
7
Trkiyenin Ulusal Siber Gvenlik Stratejisi ve 2013-2014 Eylem Plan
8
The Real Story of Stuxnet. ieee.org. IEEE Spectrum. 10 Mart 2014.
1
2
59
Dr. Zeynep Bilgici

ee Sineinin
Gen Haritas karld
Afrika ktasnda yaayan ee sinekleri tadklar trypanosoma parazitinden dolay zellikle krsal yrelerde
insan ve hayvan saln tehdit ediyor. Tedavi edilmediinde lmcl olabilen uyku hastal
ee sineinin bulatrd hastalklarn banda geliyor. Her yl en az 60.000 kii bu hastalktan hayatn kaybediyor.
Son yllarda birok Afrika lkesinde grlen salgnlar gelimi lkeler tarafndan balanan ilalar sayesinde
nlense de Dnya Salk rgt verilerine gre 70 milyon insan bu hastala yakalanma riskiyle yayor.
Bunun yan sra evcil hayvanlarda grlen ee sineinin tad parazitlerin sebep olduu hastalklar Afrika
ekonomisine ok byk zarar veriyor. Bu da, tarm ve hayvancln gelimesindeki en nemli engeli oluturuyor.
Ayn zamanda bu sinekler Afrikadaki ak alanlarda zellikle parklarda ok yaygn bulunuyor,
bu da turizm sektrn tehdit ediyor.
enz as olmayan uyku hastalnn tehisi ve tedavisi hem ok zor hem de pahal. Bu
nedenle hastaln nne geebilmek iin farkl pek
ok aratrma yaplyor. Bu almalardan biri de
ABDdekiYale niversitesi Tp Fakltesi Halk Sal
Ana Bilim Dalnda grevli Prof. Dr. Serap Aksoy ve
arkadalar tarafndan yapld. Science dergisinin Nisan saysnda yaymlanan bu almada lmcl uyku hastalnn nne geebilmek iin ee sineinin
gen haritas tespit edildi.
Bu aratrmada elde edilen gen haritas sayesinde ee sineinin koku alma, grme, baklk sistemi ve reme fizyolojisinde rol alan genler ve proteinler hakknda yeni pek ok bilgi elde edildi. zellikle ee sineklerinin remeleri ile ilgili almalardan
elde edilen sonulara gre, bu sinekler baka birok
bcek gibi yumurtlayarak remek yerine memeliler
Doum yapan ee sinei
Dier sineklerden farkl
olarak ee sineinin larvas
neredeyse annesi kadar
byk.
60
gibi hamilelik sreci yayor. Yaklak 3 aylk hayatlarnda sadece 8-10 yavru dnyaya getirebilen ee sineklerinin hamilelik sresince rettikleri st proteinlerine ait genleri var. Anne ee sinekleri bu proteinler yardmyla salgladklar stle yavrularn rahimde besliyor ve her on gnde bir sadece bir yavru
douruyor. Eer bu st salg proteinleri ilevini yitirirse larvalar geliemiyor ve lyor. St protein genleri ve hamilelik sresince bu salglarn nasl salglandnn aratrld almalar, tm st proteinlerinin sadece hamilelik dneminde ve sadece st bezlerinde salglanmasnn tek bir dzenleyici protein
(ladybird late) tarafndan idare edildiini gsteriyor.
Bu konuda almalar yapan bilim insanlarna gre
st protein genlerinin kontrol edilmesi bile ee sineklerinin poplasyonunu azaltmakta kullanlabilecek bir yntem olabilir.
><
Prof. Dr. Serap Aksoy kimdir?

Btn bunlarn yan sra ee sineklerinin konak
ve e aramada kulland, grmelerine ve koku alglamalarna yarayan proteinler ile ilgili edinilen pek
ok bilgi de uyku hastalnn nne gemek iin
kullanlabilecek yntemler gelitirilmesinde kullanlabilir. Halen ee sinei mcadelesinde kullanlan
en etkili yntem sineklerin mavi ve siyah renkli insektisit (bcek ldrc ila) ile kaplanm tuzaklara
ekilerek poplasyonlarnn azaltlmasdr. Elde edilen genetik bulgular nda ee sinei mcadelesinde yeni tuzaklarn ve daha etkili yntemlerin gelitirilebilecei belirtiliyor. Prof. Aksoy ve arkadalarnn dier bir almasnda tespit edilen tkrk bezi ve barsak proteinlerinin ise zellikle hayvanlarda
a gelitirilmesinde ok etkili olabilecei belirtiliyor.
18 lkeden 146 kiilik bir ekiple yrtlen ve yaklak 10 yl sren almalarda ulalan veriler pek
ok makalede yaymland. Bu makaleler Nisan aynda Public Library of Science (PLOS) dergi grubu tarafndan Tsetse Genome Biology (ee Sinei Genom Biyolojisi) ad altnda topland. Btn almalarn zeti Dr. Aksoyun ba editr olduu PLOS
Neglected Tropical Diseases dergisinde yaymland.
Prof. Aksoy nclnde 2000li yllarn banda
balatlan aratrma Dnya Salk rgt ve Wellcome Trust (ngiltere) tarafndan desteklendi. Yaklak
10 milyon dolara mal olan ve Uluslararas ee Sinei Genom Giriimi (International Glossina Genome Initiative) ad verilen bu alma her yl binlerce insan tehdit eden bu lmcl hastaln erken
tehisinde ve hatta tedavisinde kullanlabilecek yeni yntemlere k tutacak gibi grnyor. Ekip, almasnda ABD Salk Bakanlnn salad yeni fonlar kapsamnda be ayr ee trnn ve genetik yaknl olan ancak paraziti tamayan iki sinek trnn (Musca ve Stomaxys) gen haritalarn
tespit aratrmalarn srdryor. Deiik cinsten ee sineklerinin gen haritalarnn karlatrlmas sonucunda parazit tama ve ekolojik zellikleri hakknda daha kesin bilgiler elde edilecei dnlyor.
Robert Koleji mezunu

olan Serap Aksoy
Research Institute
(NaLIRRI) ve Gulu
1978 ylnda Vassar
niversitesi (Uganda),
Koleji (ABD) Biyoloji

Blmn bitirdikten
sonra doktora
eitimini Columbia
Trypanosomiasis
niversitesinde
tamamlad (1982).
Daha sonra Yale
niversitesinde
ve Uluslararas
doktora sonras
aratrma yapmaya
balayan Dr. Aksoy,
2001 ylnda
ortak almalarn
profesrle ykseldi.
2002-2010 arasnda
Mikrobiyal Hastalklar
Uluslararas
ee Sinei
Genom Giriiminin
Epidemiyoloji
Blmnn bakanl
yapt. almalarna
yneticiliini de
yapan Dr. Aksoyun
almalar ABD Salk
Yale niversitesinde
devam eden
Dr. Aksoy konakpatojen ilikisinin
Bakanlnn dnda
Li Foundation,
Ambross Monell
Foundation ve
biyolojisini inceledii
almalarnda
zellikle ee sineini
Robert Leet and

Clara Gutherie
Patterson Trust
ve Afrikadaki tropik
hastalklar aratryor.
Dr. Aksoy Dnya
Salk rgt ve
tarafndan
desteklenmektedir.
Dr. Aksoy yakn
gemite Ankara
ABD Ulusal Salk

Enstits (National
niversitesi Ziraat
Fakltesinin ve
Institutes of
Health) Entomoloji
Mart aynda Erciyes
Research Center
(Kenya), Pavia
Universitesi (talya)
Atom Enerjisi Ajans
(IAEA, Avusturya)
gibi merkezlerle
srdryor.
Halen Dnya Salk
rgtne bal
programlarna
bakanlk etmi
niversitesi Vektrler
ve Vektrlerle
Bulaan Hastalklar
in ve Kolombiyada
Uygulama ve
yrtlen geni
kapsaml vektr
Aratrma Merkezinin
misafiri olarak
Trkiyeye gelip
mcadelesi
almalarn da
dzenlemitir.
Dnyann birok
yerinde konferans ve
21. Yzylda Vektr
ders veren Dr. Aksoy

National Livestock
Yayn Etii konulu

panele katlmtr.
ee sinei tuza
Kontrol balkl
konferansa ve Bilimsel
Aratrmalar ve
61
Dr. Muhammet Uzun
RWTH Aachen niversitesi, Marmara niversitesi
Elbisenizi
Neli Alrsnz?
Muzlu, Hindistancevizli, Stl?
Doal liflerin teknik

tekstillerde kullanm,
Her iki arkeolojik

almada da
Babilliler tarafndan
3000 yl nce
kurulan antik ehir
Dur-Kurigatzudaki
grld zere
doal kaynakl
tekstillerin kullanm
ok eskiye dayanyor.
(imdiki ismi
Agar-Quf) zigguratn
yapmna kadar
dayanyor. Kamlar
Modern dnyada
doal liflerin jeotekstilde
kullanm 1926 ylnda
balam. ABDde yol
dokuma ve rlm
iplik formuna getirilerek
zemin destek
malzemesi oluturulmu.
yapmnda pamuklu
kuma kullanlmasna
ynelik birtakm deneyler
yaplm ve deneyler
Yapm M 200de
tamamlanan
in Seddinde de
sonucunda pamuklu
kuma ile takviye
edilen yollarda daha
benzer doal tekstil

rnlerinin kullanld
gzlenmitir.
az atlak, dalma
ve bozulma gzlenmi.
63
Elbisenizi Neli Alrsnz? Muzlu, Hindistancevizli, Stl?
Tekstil lifleriyle ilgili

genel bir tanmlamaya
gre tekstil
hammaddesi olan
elyaf lif szcnn
ouludur; gerilebilme,
kopmaya kar diren
gsterme, bklebilme
ve birbiri zerine
yapma yetenei olan
ve boyu enine gre
ok uzun, renkli veya
renksiz materyallerdir.
Tekstil lifleri
grupta ele alnabilir:
Bitkisel, hayvansal
ve mineral. Pamuk,
keten, jt ve kenevir
en yaygn kullanlan
bitkisel lifler arasnda
saylabilir. Soya lifi,
muz lifi, ananas
yapra lifi, kahve
lifi, hindistancevizi
lifi ve benzeri lifler
ise gnmzde
retilmeye balanm
ve grece daha
az kullanlan bitkisel
kaynakl liflerden
bazlardr. En ok
kullanlan hayvansal
lifler ise yn ve
ipektir. Son yllarda
kullanlmaya balanan
st lifi de hayvansal
lifler arasnda yer alr.
Bu yazda az bilinen
bitkisel ve hayvansal
liflerin retim
yntemlerinden,
zelliklerinden ve
kullanm alanlarndan
bahsedeceiz.
64
Doal Kaynakl Tekstil

Lifleri
Dnyann nfusu, doal kaynaklarn durumu ve insanlarn ihtiyalar byk bykbabalarmzn yaad
toplum ile gnmz toplumu arasndaki en byk farklar arasnda. Nfusun ve ihtiyalarn ok daha az olduu
bir dnyada yaayan atalarmz imdi
olduunun aksine ok fazla doal kaynaa sahipti. Gnmz modern insan ise onlarca katl apartmanlara tklp sonu gelmeyen ihtiya listeleriyle, stelik de yorulmu bir dnyada
ve tkenmeye yz tutmu, snrl kaynaklarla yaamak zorunda. Bir hrka ve bir lokma ile yaayan insanlardan oluan bir toplumun aksine, modaya uymak iin neredeyse her gn
farkl bir giysi giymeyi normal kabul
eden bir topluma eldeki kaynaklar ne
kadar yetebilir? Doada paralanamadndan canllar iin lmcl sonular douran sentetik atklara Dnyamz daha ne kadar tahamml edebilir? Kukusuz srdrlebilir bir yaam iin insanlk olarak tketim alkanlklarmz gzden geirmemiz gerekiyor, ancak tketim malzemelerinde salanacak teknolojik gelitirmeler
de zme katkda bulunabilir. Gerekli teknolojileri gelitirerek kullanacaklarmz doadan alp sonra doaya geri verirsek ya da tekrar kullanrsak srdrlebilir yaama nemli bir
katk yapabiliriz. Yeni nesil doal kaynakl lifler ite bu ynde bir fayda salama potansiyeli tayor. Madem tketmek bir ekilde hayatmzn paras haline geldi hi deilse Dnyamz kstrmeyecek ekilde tketelim.
>>>
Ham kabuk
Aktifletirilmi karbon
Ana paracklar
Doallama ve Tekstil
Lifleri
evre kirliliinin azaltlmas ynnde fayda salayaca iin, sentetik liflerden doal kaynakl liflere geme eilimi balad. Doal liflerin en nemli avantajlar geri dnme ve yeniden kullanma
uygun olmalar nedeniyle evre dostu olmalar. Doal lifler dk younluklu, konforlu ve salkllar,
ayrca baz mekanik zellikleri bakmndan da stnlkleri var. Geleneksel tekstil rnlerinden teknik tekstil rnlerine kadar birok alanda doal lifler kullanlyor ve kullanm oranlar gittike artyor.
Hatta ou insana artc gelebilecek kaynaklardan
lifler retilebiliyor.
Kahve Lifi: Doay korumaya ve topluma doa
bilinci kazandrmaya ynelik almalara ilgin rneklerden biri de kahve takviyeli kuma. Bu kuma
gerek evre duyarll gerekse mhendislik uygulamalar asndan zel bir vg hak ediyor. Tayvan
kkenli bir firma olan Singtex Industrial Co. tarafndan gelitirilen ve ticari olarak S. Caf ad altnda piyasaya srlen kahve takviyeli kuma, doal kaynakl tekstil rnlerine gzel bir rnek. S. Caf teknik
kompozit bir lif ve kahve posalar ile yaplyor. Kuman nemli zelliklerinden biri doal olarak kt kokulara kar koruma salamas. Kahvenin kendi
doal aromas kuman retimi srasnda gideriliyor.
retim sreci bambu lifinin retim srecine benziyor. plik, Singtex Co. tarafndan gelitirilen ve patenti alnan bir yntemle 160oCde kahve paracklarnn karbonizasyonu ile yaplyor. Atk kahve posalarnn nano lekte kltlp yeniden tekstil yzey
kaplamas olarak kullanlmas yntemi de yine ayn
firma tarafndan gelitirilmi. Bir fincan kahve posas ile iki tirte yzey kaplama yaplabiliyor. Polyester, naylon ve dier geleneksel liflerle kartrlarak kumalar retilebiliyor. Kahve takviyesi yaplan
kumalarn en belirgin zellikleri kt kokulara ve
zararl UV nlara kar koruma salamalar ve daha abuk kurumalar. Kahve ekirdeinin yaps gzenekli olduundan kahve takviyeli kumalarn hava
Ham lif
Hindistancevizi iplii
ve nem geirgenlii daha iyi oluyor. Kahve takviyeli

lifin en byk dezavantaj ise kahve paracklarnn
%2den fazla kullanlmas durumunda kuman mukavemet zelliinin azalmas. Kahveli kuma ile yaplm ilk giysi Fransz firmas Eider Action Wear tarafndan retilen bir spor giysisi. Ancak Timberland,
New Balance, North Face, Nike ve Puma gibi dnyaca bilinen firmalarn kahveli kumaa ilgi gstermesi,
kahveli kuman sadece kahve dknleri iin hazrlanm fantezi bir rn olmadn gsteriyor.
Soya Lifi: Protein esasl yenilenebilir bir bitkisel
liftir. Soya lifi 100% doa dostudur ve lif retimi srasnda aa kan atklar soya ya ve hayvan yemi
olarak kullanlabilir. Yeni doal lifler arasnda salk
ve konfor asndan nemli bir yeri vardr. Benzer
zellikleri olan ipee ve kamire iyi bir alternatiftir
ve onlardan ok daha ucuzdur. En nemli iki zellii yapsndaki amino grup asitlerden dolay insan
cildine faydal olmas ve doal olarak antibakteriyel
olmasdr. Amino gruplar insan cildindeki kalojen
proteinlerinin etkinlemesini salar. Ayn zamanda
stn hava geirgenlik zellii sayesinde cildin ha-
Neden
Sentetik Liflere
Hayr
Doal Kaynakl Liflere
Evet?
Sentetik lif retimi daha
ok evre kirlilii yaratrken
doal lif retimi evre
dostudur.
Sentetik lifler yenilenemeyen
kaynaklarla (ham petrol)
retilirken doal lifler
yenilenebilir kaynaklarla
retilir.
Doal liflerden retilen
giysiler sentetik liflerden
retilenlere gre
daha salkl ve konforludur.
Doal kaynakl lifler
daha dk
maliyetle retilebilir.
Doal lif retimi srasnda
ortaya kan ve genelde
atk olarak bilinen yan
rnler katma deeri yksek
modern malzemelere
dntrlebilir.
65
Elbisenizi Neli Alrsnz? Muzlu, Hindistancevizli, Stl?
va almasn da destekler. Biyomhendislik harikas olan soya lifi ipeksi incelik, dk younluk, yksek mukavemet ve uzama zelliklerine sahiptir. Kamir gibi tutum, ipek gibi parlaklk, pamuk gibi nem
iletimi ve yn gibi scak tutu zellikleri vardr. Bu
zellikler gz nne alndnda soya lifi 21. yzyln en salkl ve konforlu doal lifi olmaya gl bir
adaydr. Soya lifi zerine almalarn gemii Ford
Motor firmas tarafndan1935te yaplan almalara kadar uzanr. Deneme retimleri sonucunda Azlon ad verilen soya lifi retilmi ancak ticari olarak
piyasaya srlmemitir. Drackett Products Co. tarafndan 1949da soya lifi zerine almalar yaplm,
ancak ticari ilk retim Li Guanqinin youn almalar sonucunda 2001de in Halk Cumhuriyetinde
gereklemitir. Soya lifi doal ve sentetik olmak
zere birok uygulama alannda dier lifler ile kartrlarak kullanlr. Yn ile kartrlarak kazak, ceket,
battaniye yaplr. pek ile kartrlarak yksek kaliteli ve dk fiyatl rme i giysi, gmlek, gece kyafeti gibi hassas giysi retiminde kullanlr. Pamuk, polyester ve dier sentetik liflerle kartrlarak ise kadn
ve erkek giyiminde, havlu ve yatak rts yapmnda kullanlr. Birok olumlu zelliinin yan sra dk srtnme dayanm ve abuk krma olumsuz
zellikleridir.
66
St Lifi: Kazein lifi olarak da bilinen st lifi protein esasl bir liftir. lk olarak 1930larda talyada ve
ABDde yne rakip ve alternatif olarak retilmeye
balanm ve ticari olarak ARALAC, Lanatil, Merinova gibi isimlerle piyasaya srlm. 1940larda yaygnlaan st lifi II. Dnya Savann patlak vermesi
ile piyasadan kalkm. Bu durum gnmz dnyasnda evre kirlilii ve doal kaynaklardaki azalma
dikkat ekici seviyelere ulancaya kadar devam etti. Ancak artk st lifi de bir tekstil hammaddesi olarak doala dn yolculuunda bize elik ediyor. Antibakteriyel zellii ve dayankll gz nne alndnda i giyim retimi iin uygun bir lif. Soya lifi gibi st lifinin de ieriindeki proteinler sayesinde cilde faydal olduu dnlyor. Bnyesinde hem doal hem de sentetik lif zelliklerini barndryor. Lif
retimine stteki su ve ya giderilerek balanr ve ya
eirme yntemi ile tekstil lifi haline getirilir. St lifi
dnya eko-tekstil standartlarn baaryla geerek doa dostu lif sertifikas almtr. Pamuk, ipek ve yn ile
kartrlarak kullanlabilir. Kolay boyanabilme zelliinden dolay gayet canl renkte kumalar retilebiliyor. retilen kumalar yumuak, dzgn ve rahat oluyor. Ayrca nem emme zellii ve geirgenlii
yksektir. amar retiminde kullanlmakla birlikte gmlek ve tirt yapmnda da kullanlr.
<<<
Ananas Lifi: Yapraklardan elde edilen liflerden

olan ananas lifinin yaps ok gzeneklidir. ncelik,
yumuaklk ve esneklik nedeniyle kt retiminde
de kullanlr. Jt lifinden ince, pamuk lifinden daha kabadr. Lif yaps gzenekli ve dzensizdir. Muz
lifinde olduu gibi %70-82 orannda selloz ieren
bir liftir. Pamuk eirme sistemi yardmyla iplik yapmnda kullanlmas mmkn. Ananas lifi ile elde
edilen kumalar hal, perde gibi ev tekstillerinde kullanlyor. Mukavemet zellii jtnki ile kyaslanabilir seviyede. Fiziksel zellikleri, retim yerine ve koullarna gre deiiyor.
Hindistancevizi Lifi: Yaam aac olarak adlandrlan hindistancevizi stnden, yandan, etli ksmndan ve pskllerinden yararlanlan bir bitkidir.
Hindistancevizi pskllerinden geleneksel olarak
hasr, ilte, sprge, paspas gibi tekstil rnleri yaplyor. Biz geleneksel olarak kullanlan pskllerden
ziyade hindistancevizi kabuundan elde edilen, ngiliz TrapTek LLC firmasnn gelitirdii tekstil takviye malzemesinden bahsedeceiz. Kabuk atklarndan elde edilen ve ticari olarak Cocona adyla bilinen takviye malzemesi ounlukla bisiklet giysisi yapmnda kullanlyor. Aktif karbon moleklleri kuma yzeyinde gzenekli bir yap oluturulmasna
olanak salyor. Bu gzenekler kokular emiyor ve
terin vcuttan daha hzl atlmasna yardm ediyor.

Kahve lifinde olduu gibi, sentetik birok life uygulanarak geleneksel kumatan stn zelliklerde teknik
kumalar retilmesine imkn salyor. Hindistancevizinden tekstil takviye malzemesi retimi hayli kolay ve maliyeti de dk. Atk kabuklar 300oCde yaklyor ve 1000oC altnda buharl etkinletirme ilemine tabi tutuluyor. Daha sonra elde edilen paracklar kumaa uygulanyor. Hindistancevizi takviyeli kumalar stn konfor zellikleri ile n plana kyor. Hem zararl UV nlarna kar koruma salyor
hem de kumataki statik elektriklenmeyi gideriyor,
ayrca aa kan kt kokularn molekllere hapsedilmesi ve nem kontrol gibi zellikleri de var. Deneysel almalar sonucunda Cocona takviyeli kumalarn polyester kumalardan %50, pamuklu kumalardan %92, bambu kumalardan da %96 daha
abuk kuruduu gzlenmi. Bir dier bilimsel deney
UV koruyuculuu zerine yaplm ve Cocona kaplanm pamuklu kuman klasik poli-pamua kyasla 2,5 kat daha fazla UV koruma salad bulunmu.
Spor giysileri retiminde yeni bir alternatif olan Cocona gitgide daha fazla ilgi ekecee benziyor.
Muz Lifi: Son zamanlarda dikkat eken yeniliki
doal liflerden biri de muz lifi. Musann meyvesi olarak da bilinen ve scak iklim tarm rnlerinden olan
muz, tekstil lifi kayna olarak da kullanlabiliyor. Doal rnlerin kymetlendii gnmzde muz kabuklarnn da atk malzeme olmaktan karlp katma deeri yksek rnlere dntrlmesi hem ekonomiye hem de doa kirliliinin giderilmesine fayda salayabilir. Japonyada 13. yzyldan itibaren muz liflerinin giysi ve ev tekstilinde kullanld biliniyor. Tamamen el yapm iplik retimi ile geleneksel giysiler yaplyor. Nepalde muz lifi ile hal yapm yaygn.
Filipinlerde birok lider geleneksel olarak muz lifi ile
yaplm elbise kullanyor. Muz lifi aa kabuklarndan veya yapraklarndan elde ediliyor. Ortalama 37
kg kabuktan 1 kg kaliteli muz lifi retiliyor. Temel yaps dier bitkisel liflerde olduu gibi selloz, zellikleri de selloz esasl liflere benziyor. Grnm bambu ve rami lifine benziyor, ancak iplik erilmesi bambu ve ramiye kyasla ok daha kolay. Ev tekstili ve hazr giyim sektrnde kullanlan doal lifler arasnda.
Kaynaklar
Baer, ., Elyaf Bilgisi Marmara niversitesi Yaynlar, ISBN: 975-400-075-1, 1992.
www.mushtaqmangat.org
Pritchard, M., Sarsby, R. W., Anand,S. C., Textiles in civil engineering. Part 2 -natural fibre geotextiles, Handbook
of Technical Textiles Editor: A.R. Horrocks, Anand, S. C.,Woodhead Publishing Ltd., 2000.
Kothari, R. V., Application of contemporary fibres in apparels: Soybean, Apparel Views, s. 42-44, Mays 2011.
Kothari, R. V., Application of contemporary fibres in apparels: Coffee fibre, Apparel Views, s. 42-43, Eyll 2011.
Broudy, B., Shelled out: The suprising benefits of coconut husks, Popular Science, Austos, 2013.
Bilba, K., Study of banana and coconut fibers botanical composition, thermal degradation and textural
observations, Bioresource Technology, Say 98, s. 58-68, 2007.
Bozac, E.,ktem, T., Seventekin, N., Ananas yaprak lifi, Tekstil ve Konfeksiyon, Say 3, 2007.
http://www.swicofil.com/products/212milk_fiber_casein.html
http://euroflax.com/products_imports%20of_textiles.htm
67
brahim zay Semerci

Bilgisayarda
Tasarla,
Laboratuvarda
Hazrla
zellikle yaz aylarnda, kaak iki tkettikleri iin
kr olan veya yaamn yitiren kiilerle ilgili haberlere
ska rastlyoruz. Bu vakalara alkoll ikilerin temel
maddesi olan etanol (etil alkol) yerine daha ucuz
olduu iin tercih edilen metanol (metil alkol) neden
oluyor. Stanford niversitesi, Stanford Dorusal
Hzlandrc Merkezi (SLAC) ve Danimarka Teknik
niversitesinden aratrmaclarn gerekletirdii,
Mart aynda Nature Chemistryde yaymlanan
bir almada daha dk maliyetle ve daha temiz
artlarda metanol retilmesini salayacak
bir katalizrn kefinden bahsediliyor.
Bilim adamlarnn bu almay yapma nedeni
elbette kaak iki retenleri desteklemek deil.
Aratrmann ayrntlarna girmeden nce
metanol nedir, nasl retilir, ne ie yarar ksaca
bir ona bakalm.
68
>>>
Binlerce Yldr Kullanlyor

Molekl forml CH3OH olan metanol renksiz, uucu, kolayca alev alabilen ve zehirli bir madde. Metanol o derece zehirli ki 10 mlsi krle, 30
mlsi ise lme neden olabiliyor. Yzyllar boyunca
odunun piroliziyle -yani oksijensiz veya ok az oksijen bulunan ortamda stlmasyla- elde edilmi. Gnmzde ise fabrikalarda karbonmonoksit, karbondioksit ve hidrojenin uygun artlarda tepkimeye girmesiyle sentezleniyor.
CO + CO2 + 7 H2 2 CH3OH + 2 H2 + H2O
len metanoln %40 plastik eldesinde de kullanlan

formaldehitin retimi iin harcanyor. Ayrca boyalarn, pek ok polimerin, patlayclarn, yaptrclarn retiminde de metanol rol oynuyor. Metanolden dnyann farkl blgelerinde dorudan yakt veya dolayl olarak biyodizel eldesinde de faydalanlyor. Metanolden elde edilen dimetil eter, spreylerde kloroflorokarbonlar yerine itici gaz olarak veya
LPGyle kartrlarak snma ve piirme iin kullanlyor. Donma noktas -98oC gibi hayli dk bir scaklk olduundan antifriz retiminde de oka tercih ediliyor. Kamplkla ilgisi olan okurlarmz da
kamp sobalarnda metanol kullanldn biliyordur.
Metanol eski msrllar tarafndan mumyalama ilemlerinde kullanlm.
Kamp sobas
Eski Msrllar pirolizle elde ettikleri metanol

baka maddelerle kartrp mumyalama ilemlerinde kullanm. Ancak insanolu yzlerce yl metanol saf olarak elde edememi. Saf metanol eldesi pek
ok kii tarafndan ilk modern kimyager kabul edilen Robert Boyle tarafndan 1661de gerekletirilmi. Boyle, bunu imiri damtarak baarm. 1834
ylnda Fransz kimyagerler Jean-Baptiste Dumas ve
Eugene Peliot metanoln hangi elementlerden meydana geldiini tespit etmi.
Metanoln kullanld daha pek ok alan var. Sadece metanoln hangi ilerde kullanld bile bal bana uzun bir yaz konusu olabilecek kadar kapsaml.
Devasa Kullanm
Tek karbonlu olduu iin en basit alkol olarak da
nitelendirilen metanoln dnya genelindeki retimi yllk 65 milyon ton. Aslnda tek bana bu devasa miktar bile onun endstri iin ne kadar nemli
olduunu ve daha ucuza retilmesinin ne denli byk bir ses getireceini fazlasyla anlatyor. Metanol
en ok baka kimyasal maddelerin eldesinde hammadde olarak kullanlyor. rnein bir ylda reti-
Metanol biyodizel retiminde de kullanlyor.

69
Bilgisayarda Tasarla, Laboratuvarda Hazrla
Kresel Isnmaya are Olabilir mi?

Bu denli nemli kullanm alanlar olan bir maddenin hzl ve ucuz sentezlenebilmesi iin pek ok alma yaplyor. Yaznn giriinde bahsettiimiz aratrmay gerekletiren ekipten Felix Studt, metanoln
byk fabrikalarda yksek basnl ortamlarda doalgazdan elde edilen hidrojen, karbondioksit ve karbonmonoksit kullanlarak retildiini, kendilerinin
ise dk basnta evreye zarar vermeyen kaynaklardan metanol elde etmeye altklarn sylyor.
Ekipten bir dier aratrmac Jens Nrskov da suyun gne yla paralanmas ile elde edilebilecek
hidrojenle, enerji santrallerinden veya fabrika bacalarndan kan karbondioksitin kullanlmasyla metanol elde ettiinizi bir dnsenize diyor. Gerekten de bu baarlabilirse hem evre kirliliini azaltan
hem de ok daha dk maliyetli bir yntem hayata gemi olacak. Nrskov ayrca tek karbonlu bir alkol olan metanole ek olarak iki karbonlu bir alkol olan
etanol (C2H5OH) ve karbonlu bir alkol olan propanol de (C3H7OH) sentezlemeye altklarn sylyor. Etanol ve propanol metanolden farkl olarak yaktlara dorudan eklenebildii iin byle bir retimle
ok nemli miktarda enerji kayna salanm olacak.
Bilgisayarlarn Gc
almann dikkat ekici ynlerinden biri de harcanan zamann byk bir ksmnn bilgisayar ortamnda gereklemesi. Gnmzde metanoln endstriyel retiminde nce doalgaz ve su, sentez gaz denilen karbonmonoksit, karbondioksit ve hidrojene dntrlyor. Daha sonra bakr, inko ve
alminyumdan (Cu/ZnO/Al2O3) oluan bir katalizr eliinde ve yksek basnta (50-100 bar) sentez
gazndan metanol elde ediliyor. Aratrmaclar nce
metanoln endstriyel sentez srecinin nasl gerekletiini anlamak ve Cu/ZnO/Al2O3 katalizrn zerindeki aktif blgeleri -yani tepkimenin gerekletii yerleri- belirlemek iin yaklak yl alm.
Metanol sentezinin molekler seviyede nasl gerekletii anlaldktan sonra hidrojen ve karbondioksit kullanarak dk basnta metanol sentezleyebilecek bir katalizrn kefine odaklanlm. Bu ksmda da laboratuvar ortamnda denemeler yapmaktansa hesaplamal malzeme tasarm denilen bir teknikle
SLACtaki veri tabanndan faydalanlm. Cu/ZnO/
Al2O3 katalizrle veri tabanndaki binlerce malzeme
karlatrldnda nikel-galyumdan(Ni5Ga3) oluan
bileiin en mit verici aday olduu ortaya km.
Dnya genelinde her yl

65 milyon ton metanol retiliyor.
Bilgisayar teknolojisi sayesinde kimyagerler artk ihtiya duyduklar zellikte pek ok maddeyi laboratuvarda sentezlemeden nce bilgisayarla yaplan hesaplarla kefediyor.
70
<<<
Daha sonra Danimarka Teknik niversitesinde nikel ve galyumdan oluan bu bileik sentezlenmi ve
bileiin gerekten de oda basncnda (1 atmosfer)
metanol retip retmedii test edilmi. Deney sonular bilgisayarlar ile yaplan hesaplar dorulam,
nk yeni katalizr hem oda scaklnda metanol
sentezlenmesini gerekletirmi hem de daha yk-
sek scaklklarda Cu/ZnO/Al2O3 katalizrden daha

ok metanol retmi. Mevcut Cu/ZnO/Al2O3 katalizr kullanlrken dk basnta yan rn olarak ortaya kan karbonmonoksit, metanol retimini belirgin derecede azaltrken yeni katalizr kullanlarak
yaplan sentezlerde bu durum gzlenmemi. Ayrca testler Ni-Ga katalizrn kararl yapda olduunu
yani bozunmadn da gstermi. Bu baarlara ramen hl almas gereken sorunlar var. rnein katalizr ok az miktarda bile saf nikel ierirse elde edilen rn miktar belirgin olarak dyor ve istenmeyen yan rnler oluuyor.
Ekibin gerekletirdii alma daha salkl bir
dnya iin nem tamasnn yan sra bilgisayarlarn
bilime yardmc olma konusunda ne kadar gelitiini de gsteriyor. 2013 yl Kimya Nobel dlnn
de hesaplamal kimya ile uraan bilim insanlarna
verildiini hatrlatalm. Belki yakn gelecekte veri tabannda en sevdiiniz yemek tariflerini bulunduran
bilgisayarnza dolabnzda hangi malzemelerin olduunu girdiinizde birka saniye gemeden size en
seveceiniz yemek tarifini sunacak. Kim bilir?
Donma scakl -98oC olan metanol

otomobillerde ve pek ok
makinede antifriz olarak kullanlyor.
Kaynaklar
Studt, F., ve ark., Discovery of a Ni-Ga catalyst for carbon dioxide reduction to methanol, Nature Chemistry,
Cilt 6, Say 4, s. 320-324, 2014.
http://news.stanford.edu/news/2014/march/methanol-new-catalyst-030214.html
http://www.methanol.org/
71
Dr. Emine Sonnur zcan
Gzmze mi nanalm
72
>>>
Bilime mi?
Gnlk yaam iinde kullanlan, gzmzn grdn
gerek saymamz, gremediini ise yok saymamz gerektii
ynnde pek ok atasz ve deyim var:
Grnen ky klavuz istemez, gz var, izan var,
gzme mi inanaym sana m
bunlardan bazlar.
nsanolu, gndelik gereklik algs balamnda sadece gzyle grebildii ve dier

duyu organlaryla hissedebildii eyleri gerek saymaya ve onunla yetinmeye eilimli. Oysa evrende, insann duyularn aan gereklikler
de var. Grme asndan deerlendirirsek, bu
durumun en nemli nedeni, insan gznn evrendeki n ok azn grebiliyor olmas. nsan gznn gremedii nmlarn da olduu 19. yzyldan beri biliniyor. nsanlarn grebildii gkkua renkleri, geni k tayfnn
(farkl dalga boylarndaki k dalgalarnn) sadece dar bir araln oluturuyor.
73
Gzmze mi nanalm Bilime mi?
Grebildiimiz k ok kk, ok byk, karanlktaki ve ok uzaktaki varlklar fark etmemize yetmiyor. Bu durum gndelik gereklik algsyla srdrdmz
pratiklerde pek bir sorun yaratmyor. Ancak iin iine merak ve dolaysyla bilim
girince durum deiiyor. Mikroskobun ve
teleskobun icadn da bu balamda deerlendirebiliriz.
Aslnda mikrobiyolojinin babas olarak bilinen Hollandal Anton van
Leeuwenhoekin 17. yzyln ortalarnda mikroskobu icat etmesinden neredeyse 2200 yl nce, Hintli bilgin Mahavira evremizde gzle grlemeyecek derecede kk organizmalarn var olduunu
ve bunlarn bitkilerin dokularnda ve hayvanlarn etlerinde de yaayabildii ynndeki fikrini retilerine kaydetmiti.
Mikroorganizmalarn varlna dair
dnceler ne sren bir baka bilgin, M
1. yzylda Romada yaayan Varrodur. 11.
yzylda yaam bilgin bn-i Sn da plak gzle grlmeyecek kadar kk organizmalarn hastalklara sebep olabildiini, verem hastalnn bunlar vastasyla
insandan insana bulaabildiini gzlemlemi ve kaleme almt.
17. yzyl balarnda teleskobun, ortalarnda ise mikroskobun icad insanolunun gremedii dnya hakknda bilgi edinmesi asndan r ac oldu. r-
nein canl hcresi terimi bilimsel literatrdeki varln mikroskoba borludur.

Dolaysyla hcrelerle ilgili tm dier biyolojik bulular da.
te yandan Galileo ve Newtonun teleskop kullanarak yapt bilimsel bulular, bilimsel gereklik araynda teleskobun plak gz fersah fersah aan katksn ortaya koyar. Galiba, bu anlamda teleskop gzlemi, mikroskop gzlemiyle yaracak durumda.
Temel grevi k (radyasyon) toplamak
olarak zetlenebilecek teleskop insanoluna evrenin balangc, uzay, Ay, yldzlar ve
uzay cisimlerinin nitelii ve nicelii hakknda plak gzle elde edilmesi imknsz
veriler salad ve salamaya devam ediyor.
Teleskop araclyla gerekleen grme biiminin gelimi halinin, 20. yzyln
ortalarndan itibaren meyve vermeye balad ve bunun sonucunda Byk Patlama, genileyen evren, ime kuram, kozmik mikrodalga fon mas gibi bilimsel
bulu ve yaklamlarn ortaya koyulduu
sylenebilir.
In ve rengin, tpk ses ve koku gibi,
insanolunun bilim serveninde ok eski
konu balklarndan olduunu biliyoruz.
En eski aynalar ve yakc mercekler M
1500lere tarihlendiriliyor. Msrllarn ayn dneme ait gz anatomisi ve cerrahisine ilikin incelemeleri, papirslere kayde-
Odaklanma vidas
rnek haznesi
dilmi durumda. Ayrca inli bilgeler M

400lerde n doas, glge ve yansma
zerine incelemeler yapyordu.
Eski Yunanda Atomcu olarak bilinen
Demokritosun hareketli atomlardan
(Demokritosa gre atom maddenin kendinden daha kk paralara blnemeyen en kk yap tayd) meydana gelen bir madde olarak tanmladn gryoruz. Ona gre k, cisimlerden yansyor ve onlardaki renk atomlar gze ulatryordu.
Platon gzden kan nlarn cisimlerden yansdn ve oradan gze dnerek grmeye neden olduunu ileri srd.
Aristo ise parlak cisimlerden yaylan n
hava, su ve effaf kat maddeler araclyla gze tandn, cisimlerin renklerininse bu araclarla etkileime geip gz tarafndan alglandn sylyordu.
klid, k ve renkler hakkndaki tezlerini optik zerine yazd bir kitapta bir
araya getirdi. Esasen klid de Platon gibi
dz hatlar halinde gzden kan nlarn
parlak bir cisme arpp gze dnerek grmeye neden olduunu dnyordu. Ia
ve renklere ilikin kuramlar Roma mparatorluu zamannda da ortaya koyulmaya devam etti. Batlamyus (Ptolemy), Galen gibi Romal bilginlerin de ayn balamda, az ok yukardakilere benzeyen iddialar vard.
ncelenen rnein
yksekliini
ayarlayan vida
Lens
Anton van Leeuwenhoekin mikroskoplarndan biri

74
ABDli fiziki ve astronom Henry Draper (1837-1882)

teleskopla gzlem yapp fotoraf ekiyor. 19. yzyldan kalma bir izim.
>>>
TBTAK, Antalya Ulusal Gzlemevi ve Samanyolu
Bir yapran modern optik mikroskopla ekilmi fotoraf
Yunan ve Romann ardndan slm bilginlerine gelindiinde, kendilerinden ncekilerin ortaya koyduu klliyatn tekrar
incelenip bilimsel eletiriye tabi tutulduunu ve yeni sentezlere ulaldn grrz. 9. yzylda yaayan el-Kindden itibaren 10. ve 11. yzyllarda bnul-Heysem,
el-Brni ve bn-i Sn gibi bilginler k

ve renklerle ilgili nemli yaklamlar ileri
srp kitaplar kaleme ald. Bu balamda,
el-Kindnin ve bn-i Snnn k ve renk
kuramlarnn Aristodan ve klidden etkilendii sylenebilir. bnul-Heysem ise
grmenin, gzden kan nlarn hedeflenen cisme ulamasyla olutuunu kesin
bir ekilde reddediyordu. Karanlk oday kuran ilk bilim insan bnul-Heyseme
gre k ve renk cisimlerin her yanndan
dz hatlar halinde yaylr ve gz de grme asna ulaanlar alglar. el-Birnye
gre ise k, cisimlere has renklerin havada tanmasyla hissedilir ve bylece grme oluur.
Aydnlanma Dneminin etkisiyle bilimsel almalar ve bulular daha ok
Batda younlat. Bylece, grlebilir ve
plak gzle grnemez evrene ilikin bilimsel ngrler hzla gelimeye devam etti. 17. yzylda Galileo, Newton ve nemli dier bilim insanlarnn abalaryla byk bir ivme kazanan almalar, 18. ve 19.
yzyllarda yaam iki bilim insann devrim niteliindeki iki katksyla taland. Bu
iki bulu plak gzle gremediimiz evrene atlan ilk admlard.
Bu bilim insanlarndan ilki Alman gkbilim ve optik uzman Wilhelm Herscheldir
(1738-1822). Herschel bir prizma, bir teleskop ve bir termometre yardmyla kzltesi nlarn varln ortaya koydu.
kinci bilim insan yine bir Alman
olan, optik uzman Joseph Fraunhoferdir
(1787-1826). Fraunhofer, renklerine ayrarak n zelliklerini lmeye yarayan spektrometrenin mucididir.
75
Gzmze mi nanalm Bilime mi?
Modern bir spektrometre
Joseph von Fraunhoferin Gne tayf zerinde grd siyah emilim izgileri
Herschel gibi o da prizmay teleskopla birletirerek aratrmalar yapt. Fraunhoferin

en byk kefi tayf zerinde, renkleri birbirinden ayran dikey siyah izgileri grmesidir. Bu karanlk izgiler evrendeki
farkl bir gereklii alglamada r ac
bir eik olmutur. Ancak bunun aklanabilmesi iin yaklak 100 yl sonrasnda olgunlamaya balayacak olan kuantum mekanii almalarn beklemek gerekecekti.
20. yzyl balarnda ortaya koyulan
kuantum mekaniine gre elektronlar,
atom ekirdeinin etrafnda, gezegenlerin Gnein etrafnda dnmesine benzer
bir biimde dnmez. Belirli bir konumlar yoktur. Elektronlar dardan enerji alarak dk enerjili bir seviyeden (yrngeden) yksek enerjili bir seviyeye geebilir.
Benzer biimde yksek enerjili bir seviyedeki elektron, enerji yayarak dk enerjili bir seviyeye geebilir. Elektronun bu
yrngesel hareketlerine kuantum sramas deniyor.
Elektronlarn bulunabildii seviyelerin enerjileri herhangi bir deeri alamad iin atomlar ancak belirli enerjiye sahip
nlar sourabilir ya da yayabilir. Spektrometre ile elde edilen grntdeki deiik renkleri ortaya koyan parlak ksmlar
atomlarn d (yayd) enerjilere karlk gelen ksmlardr. Atomlarn mad enerjilere karlk gelen ksmlar ise karanlk grnr. Yani Gneten gelen nm atmosferin iinden geerken atmos-
ferdeki atomlara ait belirli dalga boyuna karlk gelen enerjiler sourulduu
iin Fraunhoferin gzlemledii karanlk
izgiler (emilme izgileri) oluur. Farkl atomlarda elektronlarn bulunabilecei
seviyelerin enerjileri farkl olduu iin her
atomun spektrumu kendine zgdr. Dolaysyla atomlarn spektrumlarnda grlen parlak ve karanlk blgeler bilim insanlarnn farkl elementleri ayrt edebilmesini salar.
Spektrometre yalnzca yeryznde deil gkyznde de bir tr grlebilen evren devrimi gerekletirdi. Bir yldza
spektrometreli bir teleskopla baktnzda o yldzn atmosferindeki btn elementlere ait izgileri grebilirsiniz. Bylece Dnyadaki ya da uzaydaki herhangi
bir eyin spektrumu size o eyin bileimi
hakknda fikir verir. Fraunhoferin prizmay teleskopla birletirmesinin, grnebilir evrenin tamamnn ayn elementlerden olutuunu ortaya koyduunun da altn izmeliyiz. Artk galaksilerin, insanlarn ve btn canllarn ayn yap talarndan olutuunu biliyoruz.
Spektrum izgilerinden cisimlerin bize yaklatn m yoksa bizden uzaklatn m anlamak iin de yararlanlr. Bize
yaklaan cisimlerden yaylan nlarn gzlemlenen dalga boyu ksalr (maviye kayar), bizden uzaklaan cisimlerden yaylan nlarn gzlemlenen dalga boyu ise
uzar (krmzya kayar). Edwin Hubblen
1929da yapt gzlemler, tm ynlerdeki

galaksilerden bize ulaan klarn krmzya kaydn yani galaksilerin bizden uzaklatn gsterdi. Bylece ilk kez 1927de
George Lemaitre tarafndan Einsteinn genel grelilik kuramna dayandrlarak ileri
srlen evrenin genilemesi kuram, teleskoplardan elde edilen kantlarla desteklenmi oldu. Genileme hz uzaklkla orantl. Bylece dier galaksilerden bize ulaan
klarn dalga boylarnn incelenmesiyle,
galaksilerin bizden ne kadar uzakta olduu hesaplanabiliyor.
Bu bilgilerin ardndan, spektrometrenin bilime, evrende plak gzle grnmeyen gereklikleri hediye ettiini syleyebiliriz. Ancak spektrometrenin en byk katks, aslnda grlmesi imknsz
maddelerin varln da ortaya koymasdr. Bilimsel gzlemler evrende, kla etkileen madde miktarnn be kat kadar kla etkilemeyen madde (karanlk madde) olduunu gsteriyor. Karanlk
maddenin varl ilk kez 1930da svireli Astronom Fritz Zwicky tarafndan ne
srld. Galaksi kmelerinin hareketlerini gzleyen Zwicky, bu hareketlerin, doruluu kabul gren fizik yasalar ile aklanabilmesi iin, evrende yksek miktarda kla etkilemeyen maddenin olmas
gerektiini fark etti. Karanlk maddenin
ekim gcnn etkisiyle meydana gelen
olaylar sonucunda yaylan X-nlar teleskoplarla gzlemlenebiliyor.
<<<
Mortesi nlara duyarl bir fotoraf makinesiyle ekilip bilgisayarda

renklendirilen bir iek fotoraf
Dnyann bir ksmnn uzaydan alnm kzltesi grnts
Gnmzde karanlk maddeyi oluturan paracklarn dier paracklarla zayf kuvvet (drt temel
kuvvetten biri) araclyla etkiletii ve bu paracklarn ok hassas deneylerle gzlemlenebilecei dnlyor. Henz karanlk maddenin tam olarak ne olduu zerine bir uzlama yok ve pek ok aratrmac
karanlk madde zerine almalar yapmaya devam
ediyor.
Teleskoplarn alglad nmlar sayesinde evrenin oluumu ve ya (13,8 milyar yl) hakknda da bilgi ediniliyor. Ik uzayda saniyede 300.000 kilometre hzla hareket eder. Dolaysyla bugn grdmz
tm k aslnda uzaktaki bir cisim tarafndan gemite yaylmtr. Dnyamzn iinde bulunduu Samanyolu Galaksisinin merkezi bizden 30 bin k yl uzakta. Yani biz bugn Samanyolunun merkezinin
30 bin yl nceki halini gryoruz. Hubble Teleskobu
sayesinde grebildiimiz en uzak yani en yal galaksi 13,4 milyar k yl ncesine ait. Gama nlarn alglayan teleskoplarla uzak galaksilerde meydana gelen patlamalar, mikrodalga nlar alglayan teleskoplarla ise evrenimizin doumuna kadar olan sre gzlemlenebiliyor.
Getiimiz ay kapak konusu yaptmz ktleekim dalgalar da bu balamda deerlendirilebilir. Nitekim 1980lerde ileri srlen ime kuram, 1964te
gzlenen kozmik mikrodalga fon mas ile desteklenmiti. Daha galaksiler olumadan nce, henz
atomlar olumuken ortaya kan kozmik mikrodalga fon mas evrenin aniden imesi nedeniyle oluan ktleekim dalgalar ile etkilemi ve gnmzde bu etkilemenin izi evreni dolduran mikrodalga
radyasyonun polarizasyonuna yazlmtr. BICEP2
Teleskobu ve deney dzenei bu polarizasyonu l-
t ve sonular Mart aynn ortalarnda bilim dnyasna sunuldu. Bu gzlemlerin baka deneylerle desteklenmesi halinde ime kuram byk lde kantlanm olacak.
Gnmzde bilim, ok hassas ve ok gelimi
grme teknolojileriyle, topran metrelerce altndaki bir antik ehirden yer alt kaynaklarna, Dnyann
srdrlebilir oksijen ve besin kaynaklarndan deniz ve hava kirliliine, galaksilerdeki patlamalardan
snen yldzlara ve iinde yaadmz evrene ilikin
pek ok gerei neredeyse srekli olarak gzden geiriyor. Muhtemelen buna paralel olarak insanolunun evren algs da zamanla geliip deiecek. Umulur ki bilimin sunduu bu yeni gerekler, ayn kumatan yaplm olduumuzun kesinletii evrenimizde, her varln en az insanolu kadar sreklilik
ve yaam hakkna sahip olduu ynnde yksek bir
bilincin gelimesine sebep olur.
Termo-kamerada bir insan

grnts
Kzltesi kamerada gller
Kaynaklar
Brooks, M., The Eyes The Limit, New Scientist, s. 34, 22 Mart 2014.
iman, T.., ime Kozmolojisinin Dorudan lk Kant, Bilim ve Teknik Dergisi, s. 40-42, Mart 2014.
Ripples of The Multiverse, New Scientist, s. 8-10, 22 Mart 2014.
el-Brn, El-Cemhir fl-Cevhir, Tahkk: Ysuf el-Hd, Kltr Bakanl, Tahran 1990.
http://biltek.tubitak.gov.tr/pdf/genelgorelilik.pdf
http://www.biltek.tubitak.gov.tr/etkinlikler/gozlem/presentations/EvreninEvrimi.pdf
http://campar.in.tum.de/twiki/pub/Chair/TeachingSs07ScienceHistory/HistoryOfVision1H.pdf
http://www.belgeselgunlugu.org/2014/03/ng-cosmos-samanyolu-na-bir-baks.html
http://en.wikipedia.org/wiki/Microorganism#History
http://en.wikipedia.org/wiki/Marcus_Terentius_Varro
http://www.fountainmagazine.com/Issue/detail/ibn-sina-an-examplary-scientist-september-october-2012
77
Brtein Ege
A400M ATLAS
Stratejik Ulatrma Ua
avunma Sanayii Mstearl tarafndan yrtlmekte olan A400M Projesi erevesinde retilen Trkiyenin ilk askeri nakliye ua ATLAS 12 Maysta
trenle Trk Hava Kuvvetlerine teslim edildi. Trk Hava Kuvvetlerinin havadan stratejik nakliye ihtiyacn karlamak zere Almanya, Fransa, spanya, ngiltere,
Belika ve Lksemburg ile birlikte ilk aamada toplam 10 adet A400M ATLAS stra30
tejik nakliye uann retilmesi planlanyor. Projenin ana yklenicisi ise Airbus Defence & Space. Hizmete girmesiyle beraber Trk Hava Kuvvetlerinin hem menzilini hem de tama kapasitesini kat kat artracak olan ATLAS ile 10 ton civarnda malzemenin Trkiyeden Amerika ktas gibi uzak bir mesafeye, tek seferde yakt ikmali
yapmakszn tanmas mmkn olacak.
lim edilecek. kinci ATLAS uann Hava Kuvvetlerine teslimatnn 2014n ikinci yarsnda gereklemesi, Trkiye iin retimi planlanan dier 8 uan ise 2018 yl sonuna kadar Hava Kuvvetleri Komutanl envanterine girmesi bekleniyor. Ayn zamanda
gelecein nakliye ua olarak da nitelendirilen A400Mnin, 2030 ylna kadar Trkiye ekonomisine yaklak 1,1 milyar avro kazandrmas bekleniyor. lk ATLASn Hava Kuvvetlerine teslim treninde konuan Cumhurbakan Abdullah Gl yapt konumada Trkiyenin dnyada otomobil yapmadan nce uak yapabilen nadir lkelerden biri olduunu vurgulad ve dnyadaki en youn atma blgelerinden birinde
bulunan lkemizin akll savunma olarak da adlandrlan bu projeler erevesindeki
askeri atlmlarn A400M uaklaryla baaryla srdrdn belirtti.
http://www.airbusmilitary.com/PressCenter/LatestNews/TabId/176/ArtMID/681/ArticleID/272/
Gvde uzunluu 17,7 metre, genilii 4 metre olan ATLAS ile 116 askeri personel, 1
hafif tank, 6 arazi arac, 3 zrhl personel tayc veya 2 ATAK helikopteri tek bir seferde
hedefe ulatrlabiliyor. Menzili 8700 kilometreye kadar kabilen ATLASn seyir srati saatte 780 kilometre. Proje kapsamnda, A400Mnin n orta gvde, arka gvde st
blm, parat kaplar, acil k kaps, arka st ka kapa, kuyruk konisi gibi
ana yapsal bileenleri, kanatklar, atk/temiz su sistemleri ile srat frenleri, aydnlatma sistemlerinin tasarm ve retimi TUSA mhendis ve teknisyenleri tarafndan,
motor n yatak erevesi modl, pervane dili kutusu destek ubuklar, birincil egzoz llesi, egzoz konisi ise TEI tarafndan tasarlanp retiliyor. Anlama erevesinde
ilk olarak 180 adet retilmesi planlanan A400Mlerden Trkiyeye toplam 10 uak tes-
31
Patricia Ramey Balc

Nicole Raineault
Uzman Aratrmac
TBTAK, Marmara Aratrma Merkezi,
evre ve Temiz retim Enstits
Doktora sonras aratrmac
Rhode Island niversitesi
Oinografi Lisansst Program,
ABD
Trkiyenin Derin Deniz

amur Volkanlar
Derin deniz amur volkanlar yzlerce metre ykseklikteki ve kilometrelerce uzunluktaki sualt dalarnn ve
sradalarnn tektonik olarak etkin blgelerinde bulunur. 1990l yllara kadar kefedilmemi olan amur volkanlar
aralkl olarak kaya paralar, svlar ve metan gaz ortaya karan sra d koullara sahip blgelerdir.
ekil 1. Keif gemisi Nautilus

80
amur volkanlarndan yava metan gaz salm souk sznt olarak adlandrlr. Aa kan metan gaz, fotosentez iin gerekli
olan n ulaamad bu derinliklerde, yaam iin
gerekli kimyasal enerjiyi salar. amur volkanlar,
gezegenimizde yaamn var olduu en sra d ve bilimsel olarak allmas en zor evrelerden biridir.
zellikleri konusunda ok az bilgi sahibi olduumuz
derin deniz amur volkanlar, Trkiyenin Dou Akdeniz kylarnn andaki blgelerde de bulunur.
Birok lkeden bilim insanlar geen yaz derin deniz
amur volkanlarn keif gemisi E/V Nautilusla (ekil 1) inceledi. Rhode Island niversitesi aratrmaclarndan Dr. Nicole Raineault ve Michael Brannan,
Woods Hole Oinografi Enstits aratrmaclarndan Dr. Tim Shank ve Ocean Exploration Trust deniz
>>>
kiflerinden Dr. Robert Ballard ve Katy Croff Bell liderliinde gerekletirilen ok disiplinli bu aratrma
seferi, Trkiye, ABD ve Yunanistandan biyolog, ekolog, jeolog, harita uzman ve jeokimyaclarn oluturduu uluslararas bir ibirlii ile gerekleti. Bu sefere Dokuz Eyll niversitesinden Dr. Muhammet
Duman uzman aratrmac ve Dileri Bakanlnn
temsilcisi olarak katld. Son teknoloji rn robotik kollar ve uzaktan kumandal insansz su alt aralar (ROV) kullanlarak, 2300 metre derine kadar
inildi. Yksek znrlkl grntler, haritalar
ve biyolojik rnekler bilim insanlar tarafndan
topland. Nautilus keif program, nadir olarak grlebilen bu derin deniz ortamnn ok az bilinen biyolojik eitlilii ve kemosentetik topluluklar hakknda bilgi toplanmasna olanak salad.
Finike (Anaksimander)
amur Volkanlar
Dou Akdenizdeki Helenik bindirme zonu ile Kbrs yay arasnda tektonik olarak etkin bir blgede
bulunan Finike dalar ayr tepeden oluur: Anaksimander, Anaksimenes ve Anaksagoras (ekil 3). Yerel tektonik etkinlik amur volkanlar ve souk szntlar ieren ve varlna az rastlanan farkl yaam alanlarna zemin hazrlayan deniz taban zelliklerini ortaya kard. Finike deniz alt dalarna 2012 yaznda
yaplan seferin nemli bir zellii bu
blgeye ait biyolojik rneklerin Nautilus grubu tarafndan ilk kez toplanm olmas. Bulunduklar derinlik (>1000 m) nedeniyle bu amur
volkanlar ve ilikili bentik topluluklar hakkndaki bilgimiz snrl. Deniz dibi keltilerinden szan metan
ve hidrojen slfr metabolize eden
byk bakteri topluluklarna ek olarak, iri tp kurtlarnn kolonize olduu midye yataklar ve karbon kabuklarn aratrmak iin Hercules ve
Argus kullanld. Blgedeki be ayr
amur volkanndan alnan rnekler
sayesinde molekler DNA barkodlama ve istatistiksel topluluk almalar iin ilk defa nicel veri topland. Herculesin (ekil 4) robotik kol-
larn kullanarak toplanan ve ok sayda kk organizma (<1mm) barndran kelti rnekleri u anda TBTAK Marmara Aratrma Merkezi evre ve Temiz retim
Enstitsnde saklanyor. rneklerin
n analizleri 2216 metre derinlikteki Amsterdam amur volkanlarnn
orta-eim blgesinden elde edilen
mikrobik zemin keltilerinin, daha
ok iki spionid su kurdu (polychaete) tr tarafndan mesken tutulduunu gsteriyor. Bu trlere ek olarak
kk ift kabuklu yumuakalar ve
gastropodalar da gzlendi. Birincil
olarak bu rnekleri hedef alan ok
disiplinli ortak bir National Science
Foundation (NSF) projesinin hazrlk almalar Rhode Island niversitesi (URI) jeologlarndan Dr. Nicole Raineault ile birlikte srdrlyor.
81
E/V Nautilus ve Deniz Keif Program

Nautilus Keif Programnn misyonu, dnyann en byk ama
ayn zamanda en az bilinen kayna olan denizleri aratrrken,
okyanus mhendislii, teknolojileri, eitimi ve iletiimi alanlarnn snrlarn da geniletmek. 31 aratrma personeli ve 17 mrettebatn grev yapt 64 metrelik keif gemisi, son senedir Bodrum, Yalkavak limannda. Bu sre boyunca, aratrmaclar 24 saatlik keif etkinliklerini mevsimlere gre Akdenizde,
Karadenizde ve Dou Atlantik Okyanusunda gerekletirdi.
Nautilus, derin deniz jeolojisi alannda uzman olan, uluslararas medyadan da yakndan tandmz Dr. Robert Ballardn
ynetiminde, ABDnin Connecticut eyaletinde bulunan Ocean Exploration Trust tarafndan iletilen bir keif gemisi. RMS
Titanici ve sava gemisi Bismarck kefeden derin deniz aratrmacs olarak tannan Dr. Ballard, National Geographic Dernei
kiflerinden ve ABD Okyanus Politika Komisyonu yesi.
ekil 2. ROV Hercules ve gagal

balinalarn neden olduu
amur oyuklar
Uzaktan Kumandal nsansz Su Alt Aralar (ROV)

Keif etkinliklerinin byk blm uzaktan kumandal insansz
sualt aralar (ROV) ile yapld (ekil 2). Sualt robotik aralar gemiye fiber optik kablolar ile baldr. Pilotlar, bu insansz aralar 4000 metre derinlie kadar deniz tabannn stnde yzdrerek canl video grntler ve veri aktarabiliyor. nsansz aralar Hercules ve Argus bir takm olarak alyor. Argus, Herculesin
stnde yzerek Herculese k salyor, video kameralar yardmyla konumsal farkndalk oluturuyor ve deniz yzeyinde dalgadan kaynakl ykseklik deiimlerini sourarak Herculesi sabitliyor. Yandan taramal sonarlar ile donatlm olan Argus, en
fazla 400 metre uzaktaki cisimleri konumlandrabiliyor. Ana keif unsuru olan Herculesin ise HD kamera, k kaynaklar, yk-
82
sek znrlkl batimetrik ve lazer haritalama sistemleri, stereo grntleme kameralar, tarama sonar, scaklk, iletkenlik,
oksijen ve derinlik sensrleri ve rnek toplama donanm var.
Herculesin robotik kolu ekirdekleme ve emi aygtlar kullanarak deniz tabanndan biyolojik, fiziksel (rnein su ve gaz) ve
jeolojik rnekler toplad. Keif seferine katlan bilim insanlar
ve mhendisler bu sefere zg rnekleme aralar gelitirerek
Herculese entegre etti. rnein Harvard niversitesinden keif
gezisine katlan bir bilim insan, Finike deniz alt dalarnda bulunan souk sznt noktalarndaki suyun kimyasal ieriini lmek zere bir ktle spektometre cihazn Herculese ekledi.
Trkiyenin Derin Deniz amur Volkanlar
>>>
ekil 3. Dou Akdenizdeki Finike da

blgesinin derinlik haritas (Lykousis ve
ark., 2009dan uyarlanmtr). Ykselti
aral 100 m.
Finike 2012 Kefinde ne kanlar

Finike amur volkannn kefinden elde edilen terabaytlarca veriyi dikkatle incelemeden kefin boyutlarn ngrmek zor olsa da, heyecan verici baz
n bulgulara ulald.
rnein deniz alt dalarnn deiik blgelerinde
bulunan amur volkanlar arasnda byk farkllklar olduu, sznt olan ve olmayan blgelerde farkl
biyolojik topluluklarn bulunduu ve yeni kefedilen
Athina amur volkanndaki byk karbon kabuklarnn oluturduu -pek rastlanmayan- zeminlerden
beklenmedik seviyede metan sznts olduu gzlendi. Detayl deniz taban haritalar, amur akntlarnn mozaiklenmi grntleri, kaya yaplar, hendekler, kubbeler ve bu alanlar ile ilintili yksek znrlkl derinlik haritalar ve stereo grntler amur volkanlarnn oluumu ve morfolojisi hakknda
zengin birer bilgi kayna.
ekil 4. Biyolojik analiz ve kelti

analizi iin mikrobik tabanlarn ROV
tarafndan rneklenmesi
(ekirdek rnekleri)
83
Trkiyenin Derin Deniz amur Volkanlar
Telegrnt Teknolojisi
Nautilus modern insansz derin deniz aralar ile telegrnt
teknolojisini birletirerek, internet balants bulunan herkese deniz keif almalarn gerek zamanl deneyimleme frsat veriyor. Uydu araclyla deniz dibinden canl olarak sunulan
grntlerin yan sra keifte yer alan aratrmaclarn sesli yaynlar ve sefer ile ilgili dier bilgilere web sitesinden ulalabilir (www.NautilusLive.org). Bu sitenin ziyaretileri aratrmaclara sorular yneltebiliyor ve sorularna gerek zamanl yantlar
alabiliyor. Bu teknoloji ayn zamanda farkl aratrma alanlarndan uzmanlara keif almalarna nbeti olarak uzaktan katlabilme olana sunuyor. Ek uzmanlk gerektiren yeni ve bek-
lenmedik keifler yapldnda, bu bulgularn deerlendirilmesine ve en iyi ekilde belgelenmesine yardmc olmak zere uzmanlarla hemen iletiime geilebiliyor.
Takm almas
Etkin szntlar Amsterdam, Thessaloniki ve Athina amur

volkanlarn ieren blgelerde tespit edildi, bu blgelerdeki atlam karbon kabuklarndan metan kabarcklarnn salnd gzlendi (ekil 5). Tp kurtlarnn youn olarak bulunduu (ekil 6)
bu blgelerde, etkin olarak szan svnn scaklnn, evresindeki

deniz suyu scakl ile ayn olduu (14 C) tespit edildi. Mikrobik tabanlarn be amur volkannda da paral olduu ve bu blgelerdeki en yaygn mikrohabitatlardan birini oluturduu sonucuna ulald (ekil 4). Bu tabanlar birka metrekare kadar olabilen byklkleri ve beyazdan turuncuya ve koyu griye kadar
deiebilen renkleri asndan farkllk gsteriyor. Mikrobik zemin renklerinin keltideki slfr oksidasyon etkinlii ile ilikili olduu dnlyor, turuncu veya krmzms tabanlarn beyaz tabanlara gre azalm svlarn daha yksek akna maruz
kalp kalmad tartlyor. Daha yal olan sznt alanlar tp
kurtlar, midyeler, gastropodalar, galatheid yengeleri ve denizkestanelerinden oluan daha eitli topluluklara ev sahiplii yapyor. Bu alanlar biyolojik olarak fakir derin deniz blgelerinde
bulunan sznt alanlarndaki biyoeitliliin temelini oluturuyor. Messina tuzluluk krizini takip eden izolasyona bal olarak,
Akdeniz amur volkanlarndaki biyolojik topluluklarn Atlantik Okyanusunda karlalanlardan farkl olduu dnlyor.
ekil 5. Athina amur volkannda bulunan atlam karbon kabuklarndan metan kabarcklarnn salm
ekil 6. Karbon kabuklar arasnda kaydedilen tp kurtlar ve denizkestanesi
Bu trden ok disiplinli ve baarl bir alma, geleneksel

disiplinler aras snrlar aan bir ibirlii ile mmkn. Arkeoloji, jeoloji ve biyoloji alanndaki uzmanlar keif almalarn ynlendirirken, lise ve niversite seviyesindeki
stajyerler bilimsel gzlemlere katlarak bu tr bilimsel almalar hakknda birinci elden bilgi edinebiliyor. Gemide
bulunan mhendisler insansz aralar kumanda edip bakmn salarken video mhendisleri grntlerin en yksek znrlkte kaydedilmesini ve internet zerinden
datlmasn salyor. Eitmenlerden oluan ve Eitmenler Denizde isimli bir grup da keif almalar ve gemi yaam hakknda internet zerinden bilgi veriyor.
84
<<<
Finike deniz tepelerindeki organizmalar

ve bir amfora rnei
Kefedilen birok blgede youn olarak ii bo, ift

kabuklu birikimi gzlendi. Bu durumun szntlar etkinliini yitirdiinde, bu blgelerin sakinlerinden olan ift kabuklu yumuakalarn lmesine bal olduu dnlyor. Karbon kabuklarn iinde
tp kurtlar de gzlendi. Bu organizmalara ek olarak,
ROV dallar srasnda leopar kpekbal, ayakl
balk tr, iki ylan bal tr, karides ve tr bilinmeyen bir kafadan bacaklnn keltilerin hemen stnde yzd kaydedildi.
Sznt alanlarnn dnda kalan blgelerin kefi srasnda ise, kelti ile kaplanm olan deniz alt dalarnn srtlarnda souk su mercanlar ve bu
mercanlar ile ilintili Amfipod ve karidesler bulunduu ortaya koyuldu. Anaksimenesin zirvesinde siyah Antipathes mercan ve aralkl olarak Desmophyllum mercan gzlendi. Atinann kayalkl eimindeki souk szntlarndan uzak blgelerde youn olarak fosillemi mercanlar gzlendi.
Kula ve Anaksimenes srtlarnda karlalan oyuklara
gagal balinalarn neden olduu dnlyor (ekil
2). Son olarak, eskia denizcilerinin bu deniz alt
dalarnn zerinden getiini dndren, bir blmnn ge Roma dnemine ait olduu tespit edilen birok amfora bulundu (ekil 7).
Nautilus keif gemisinin 2012 ve ncesi keif gezileri hakknda daha fazla bilgiye, Nautilus internet
sayfasndan (www.NautilusLive.org) ve Ocean Exploration Trust internet sayfasndaki (http://www.
oceanexplorationtrust.com/) Oinografi eki ve 2012
keif gezisi zetinden eriilebilir. Bu yazdaki grntler, haritalar ve resimler Institute for Explorations
(IFE) tarafndan salanmtr.
E/V Nautilus kaptan ve mrettebatna, bilim ve operasyon ekiplerine,

Derya rkmeze (Sinop niversitesi), Tufan Turanlya (BOSAV Vakf), Suna Tzne
(Adnan Menderes niversitesi), Asl zmarala (stanbul Teknik niversitesi),
Harun zdaa (Dokuz Eyll niversitesi) ve Sacit Ylmaza (ASELSAN) teekkr ederiz.
Bu makaleyi Trkeye eviren Fuat Balc, Aye Karson ve Fahri Karsona
ve nerileri iin Sinan Hsrevolu ve pek Erziye teekkr ederiz.
Kaynaklar
European Science Foundation, Life In The Extreme:
Scientists Examine Harsh Conditions Of Underwater
Mud Volcanoes, ScienceDaily, Eriim Tarihi:
3 Nisan 2013. from http://www.sciencedaily.com /
releases/2006/11/061108154504.htm
Nikolaus, R., Ammmerman, J. W., MacDonald, I.
R, Distinct pigmentation and trophic modes in
Beggiatoa from hydrocarbon in the Gulf of Mexico,
Marine Ecology Progress Series, Say 32, s. 85-93, 2003.
Levin, L. A., Ecology of cold seep sediments:
interactions of fauna with flow, chemistry,
and microbes, Oceanography and Marine Biology:
An Annual Review, Say 43, s. 1-46, 2005.
Danovaro, R., Company, J. B., Corinaldesi, C.,
DOnghia, G., Galil, B., Gambi, C., Gooday, A. J.,
Lampadariou, N., Luna, G. M., Morigi, C., Olu, K.,

Polymenakou, P., Ramirez-Llodra, E., Sabbatini, A.,
Sarda, F., Sibuet, M., Tsekepides, A.,
Deep-sea biodiversity in the Mediterranean Sea:
the known, the unknown, and the unknowable,
PLoS ONE, Cilt 5, Say 8, s. 23, 2010.
Lykousis, V., Alexandri, S., Woodside, J., de Lange, G.,
Dahlmann, A., Perissoratis, C., Heeschen, K., Ioakim,
C., Sakellariou, D., Nomikou, P., Rousakis, G., Casas,
D., Ballas, D., Ercilla, G., Mud volcanoes and gas
hydrates in the Anaximander mountains
(Eastern Mediterranean Sea), Marine and Petroleum
Geology, Say 26, s. 854-872, 2009.
85
Gkyz
Alp Akolu
Herkl Takmyldznda bulunan M 13 Herkl Kmesi
Gkyznn
Kahraman:
Herkl
erkl gkyzndeki belirgin takmyldzlardan biri. Takmyldz adn Roma mitolojisindeki kahramanlardan biri olan Herklden
alyor. Herkl gkyznde ba aa duruyor
gibidir yani ba gney ynndedir.
Takmyldz gkyznde bulmak iin ncelikle onun gvdesini oluturan drtgeni bulmalsnz. Zeta (), Eta (), Epsilon () ve Pi ().
Herkl yldzlarnn oluturduu bu drtgeni bulmak iin gkyznn en parlak yldzlarndan Vega ve Arkturustan yararlanabilirsiniz.
Bu drtgen Vega ile Arkturus arasndaki yolun
yaklak te birinde yer alr. Drtgeni bulduktan sonra harita yardmyla Herkln bacaklarn ve kollarn bulabilirsiniz. Herkln ba
Ylancnn, bacaklarysa Ejderhann bann
ynndedir.
Alfa Herkl (Ras Algethi) bilinen en byk
yldzlardan biridir. Ancak bu yldzn uzakl
tam olarak bilinmiyor. Yldzn bizden en azndan 300 k yl uzakta olduu tahmin ediliyor.
Bir krmz dev olan Ras Algethi Gneten yaklak 1000 kat parlak. apysa yaklak 500 Gne ap kadar. Yldz Gnein yerinde bulunsayd Mars bile iine alrd. Ras Algethi parlakl deien bir deien yldz. Deiimi bu yldz benzer parlaklktaki baka yldzlarla karlatrdnzda alglayabilirsiniz. Yldzn deiim periyodu ortalama 90 gndr.
Herkl Takmyldz ift yldz gzlemi iin
hayli uygun bir blgedir. Drbnle ya da teleskopla bu blgedeki yldzlar incelerseniz mutlaka birkana denk gelirsiniz.
Herkln gvdesini oluturan drtgenin

yldzlarndan Eta () ve Zeta () Herkln arasnda, gkyznn en grkemli kresel yldz
kmesi yer alr. Charles Messiernin kataloundaki 13. gkcismi olan bu kme, gkadamzn
evresine dalm 150 kresel kmeden biridir. Herkl Kmesi olarak da adlandrlan M13,
ideal gkyz koullarnda plak gzle silik
bir k kmesi olarak grlebilir. Bu kme yaklak 300.000 yldzdan oluur ve 100 k yl apndadr.
M13e drbnle bakarsanz yaklak te
bir dolunay apnda, ortas daha parlak kenarlara doru silikleen ktan bir kre grrsnz. Kmenin ortas parlaktr, nk yldzlar burada younlamtr. Teleskopla yksek
byltmelerde kmenin yldzlarn semek
mmkndr. Kmedeki baz yldzlar yaklak
1000 Gne parlaklndadr.
Herkl, M13 kadar nl olmasa da bir baka
kresel kmeyi daha barndrr. M92 M13ten
daha kktr ve yaklak onun yars parlaklktadr. Buna karn bu kmeyi de kk bir
drbn yardmyla gzlemek mmkn. M92yi
M13le karlatrdnzda M92nin merkezinin
daha parlak olduunu grrsnz. Bunun nedeni M92deki yldzlarn birbirine daha yakn
olmasdr.
OBAN
TAKIMYILDIZI
Arkturus
HERKL
TAKIMYILDIZI
KUZEYTACI
TAKIMYILDIZI
M 13
p
e
Vega
LR
TAKIMYILDIZI
86
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
Kralie
Zrafa
Kral
Kutupyldz
Vaak
kizler
Kk Ay
Deneb
Kuu
Byk Ay
Lir
Ejderha
Vega
DOU
oban
Herkl
Kuzeytac
Regulus
Suylan
Arkturus
Kartal
Ylan
Kalkan
Aslan
Berenicesin
Sa
Altair
BATI
Yunus
Baak
Ylanc
Kupa
Mars
Spika
Karga
Satrn
Yay
Antares
Akrep
1 Haziran 23:00
15 Haziran 22:00
30 Haziran 21:00
Terazi
1 Haziran 23:00
15 Haziran 22:00
30 Haziran 21:00
Erboa
GNEY
01 Haziran
Jpiter ile Ay
gnbatmnda
batda birbirine
yakn grnmde
08 Haziran
Mars, Ay ve Spika
geceyarsna kadar
birbirine yakn
grnmde
10 Haziran
Satrn ile Ay
gece boyunca
birbirine ok yakn
grnmde
21 Haziran
Yaz gndnm
(en uzun gndz,
en ksa gece)
24 Haziran
Vens ile Ay
sabaha kar
douda birbirine
yakn grnmde
Haziranda Gezegenler ve Ay
Merkr ayn ilk gn Gneten yaklak
bir buuk saat sonra batyor. Gezegen gnbatmndan sonra bat ufku zerinde grlebilir. Ancak ilerleyen gnlerde ufuktan
ykseklii hzla azalacak ve gezegen ayn ilk
haftasndan sonra gzden kaybolacak.
Vens ay boyunca sabah gkyznde
yer alyor ve gndoumundan yaklak bir
buuk saat nce dou ufkundan ykseliyor.
Mars ayn ilk gnleri hava karardnda
gney ynnde parlyor ve geceyars civar
batyor. Ay sonundaysa gneybat ufku zerinde yer alacak ve geceyarsndan yaklak
bir buuk saat nce batacak.
Jpiter gnbatmnn ardndan bat ufku
zerinde yer alyor. Ayn balarnda gezegeni gnbatmndan sonra yaklak iki saat sresince grmek mmkn. Ancak ayn sonunda gezegen Gneten ok ksa bir sre
sonra batacak.
Mars
Spika
Polluks
Kastor
Satrn
Ay
Ay
Jpiter
4 Mays akam bat ufku
1 Haziran akam gnbatmndan sonra gneybat ufku
Satrn yaklak saat arayla Mars izliyor. Gezegen hava karardnda gneydou ufku zerinde yer alyor ve gecenin byk ounda gkyznde bulunuyor.
26 Mays sabah gndoumundan nce dou ufku
10 Haziran akam gney ufku
Ay 5 Haziranda ilkdrdn, 13 Haziranda

dolunay, 19 Haziranda sondrdn, 27
Haziranda yeniay hallerinde olacak.
87
Nasl alr?
Hazlayan: Erhan Balk
Maden Gvenlii
Madencilikte teknolojiyi kullanarak riskleri en aza indirmek
mmkn olduu gibi, kaza annda madencilerin gvenliini salamak
ve kazadan sonra madencilere en ksa zamanda ulaabilmek iin
alnabilecek tedbirler var.
DEPO
Tm kaza senaryolarna uygun
ekipmanlar daima kullanma
hazr halde bekletilir.
Kurtarma Birimi
Gnmzde kurtarma birimleri teknolojinin
yardmyla neredeyse tm kazalara mdahale
edebilecek donanma sahip.
Gaz dedektr
ortamda bulunan
gazlar alglar.
Yanstc zellie
sahip giysi n ok
az olduu ortamlarda
kurtarma biriminin
grnrln artrr.
Kapal devre
solunum cihazlar,
kurtarma
grevlerinde
drt saate kadar
nefes alma
olana salar.
Termal kamera
tamamen
dumanla kapl
bir tnelde dahi
insan alglar.
MADENC
Gaz dedektr
Kontrol odas,
madenciler
ve birim elemanlar
arasndaki iletiimde
telsiz kullanlr.
Gaz dolum istasyonu

uzun mesafeli kalarda
tpl maskenin
karlmadan tekrar
doldurulmasn salar.
Gaz maskesi ksa

sreli koruma salar.
Gaz sensr havadaki

zehirli ve patlayc gaz
oranlar tehlikeli seviyeye
ulatnda madenciyi
ve kontrol odasn uyarr.
Tpl gaz maskeleri

kata boulmay
ve zehirlenmeyi nler,
kazaya mdahale
etmeye olanak verir.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Gazlar ve Etkileri
KONTROL ODASI
Madenin tm blmlerinden
gelen veriler toplanp
analiz edilir. Havalandrmann
ve i makineleri gibi
baz cihazlarn kontrol
salanr.
Havalandrmalar
Hava dolamnn yan sra
metan ve karbondioksit
gibi tehlikeli gazlarn
boaltlmasn veya
ortamdan temizlenmesini
salar, kontrol odasndan
veya manuel olarak
kontrol edilebilir.
Oksijen
Madenlerde, kmrn veya
madenin oksitlenmesinden,
kerestenin rmesinden,
yangnlardan ve
patlatmalardan dolay
oran azalr.
nsanlar zerindeki Etkisi:
%12-14 Nabzda hzlanma,
koordinasyon bozukluu
%10-12 Ba dnmesi, istemli
hareketlerde glk
%8-10 Bulant, kusma,
baygnlk, yzde solukluk
%6-8 7 dakikada lm
%4 ok ksa bir zamanda
lm olabilir.
Karbondioksit
Renksiz ve kokusuz bir gazdr.
Havadan ardr. Karbon ieren
ahap, kmr, petrol gibi
maddelerin yanmas, ahabn
rmesi ve patlamalar
sonucu oluur.
%5-6 Sk ve zorlu soluk alma
ve baars
%10 iddetli ac
%15 Narkotik etki yznden
ksmi bilin kayb
%18 Boulma ve lm
Karbonmonoksit
Renksiz, kokusuz ve tatsz
bir gazdr. Havadan biraz daha
hafiftir. Son derece zehirlidir.
Kmr ve odun gibi yapsnda
karbon bulunan yaktlarn
yanmas sonucunda oluan
dumanda bulunur.
%0,06-0,07 1 saatten sonra
fark edilebilir etki gsterir.
%0,40dan fazlas 1 saatten az
srede lme yol aar.
Metan
Metan renksiz, kokusuz,
patlayc bir gazdr.
Maden ocaklarnda en sk
patlama nedenidir.
Ayrca solunum yetersizliine
neden olur. Patlamadan
sonra evre scakl
1800-2500Cye kabilir.
Hidrojen Slfr
Yanc ve patlayc bir gazdr.
rk yumurta kokusu verir.
Kazalarda gzde ve ciltte
yanklara, yksek oranda
solunduunda beyinde hasara,
akcier yetersizliine ve buna
bal lme neden olabilir.
Yaam Odas
Yaam odas
alma ortamndaki
havann kalitesinin
dmesi durumunda acil
bir snak ve solunabilir
temiz hava salamak
zere tasarlanmtr.
klim dzenleyici ierideki

havann scakln ayarlar.
CO2 temizleme sistemi

ortamdaki fazla
karbondioksiti temizleyerek
havann kalitesini artrr.
Duman engelleyici
blm i blme zehirli
gazlarn ulamasn
engeller.
Telsiz, telefon balants

Kurtarma birimi,
personel ve kontrol
odasyla iletiimi salar.
ne Deliinden Gelecek
Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar
Ziyareti - 2 (15 yandaki bir gen kzn gnlnden)

Yrngesi Dnyannkiyle kesien, kk ama ok hzl ilerleyen bir gk cismi son anda
fark edilmitir ve arpmaya birka gn kald tahmin edilmektedir.
Byle bir ey nasl olabilmiti? Bilim dnyas bunu nasl atlamt?

Kendilerini savunmak iin de byle bir olayn olma olaslnn
ancak Afrikann zerinde uan bir uaktan bir toplu ine brakp
o inenin Kalaharideki, daha nceden iaretlenmi bir
karncay vurma olasl kadar olduunu sylyorlard ki,
bu benzetme durumu daha da vahim yapyordu.
Acaba cisim bize rastlam deil de gnderilmi miydi?
Cisim Gnein arkasndan kana kadar geen ksack zamanda
her trl kltten bin bir eit aklama meteor yamuru gibi
yamaya balamt. (Kabul ediyorum, kt bir benzetme oldu).
Ama hepsi de su ve ceza kavram evresinde dnyordu.
Biz insanlar, gerekten nemli birilerini (bu bazen galaksi merkezindeki
henz tanmadmz bir uygarlk, bazen evrensel g, bazen de
Gne Sisteminin ruhu oluyordu) fena kzdrm olmalydk.
Toprakana kltnn, Gne Sistemindeki on binlerce
fabrika ve madenci uydunun oluturduu yapay yerekimi
alanlarnn doal dengeyi bozup bu felakete yol atn
syleyen aklamas en garip olanyd. Klna dokunmaya
kyamadklar ve zamann sonuna kadar aynen bulduklar
gibi saklayabileceklerini dndkleri doann
yine doa tarafndan, bu kadar acmasz bir ekilde
yok edilecek olmasnn okunu zerlerinden atamamlard.
lk defa onlara kzmayp hallerine zldm.
Artk pek de ciddiye alnmayan bilim evreleri dnda,
zerimize gelen eyin bir asteroid olduunu dnen yoktu.
Kimileri iin UFO, kimileri iin fze, kimileri iin lm
melei veya Dnyay yok ederken kendilerini alp bir baka
dnyaya gtrecek bir uzay gemisiydi yaklaan. Zaten bu
son deil yeni bir balangt. Dnya periyodik olarak yayordu
bu yok olu ve yeniden doular. Samanyolu evresinde attmz
250 milyon yllk turun sonuna denk gelmitik demek ki.
O da bizim ansmzd. Bu muazzam gsteriye ahit
olacamza gre seilmi insanlardk.
Cisim Gnein arkasndayken, eer zerinde bir miktar
buz varsa buharlap itme etkisi yapaca iin cismin yrngesi
deiebilirdi. Gnein te tarafndaki teleskop uydular yetersiz
kalyordu, eldeki veriler de hesaplar kesinletirmeye yeterli
deildi. Bir anda amatr astronomiye merak salan insanlk,
heyecanla bu olasln stne atlad. Bilim dnyas ise pek yorum
yapmyordu artk, insanlk tarihinin son yanl kehanetini
yapm olmak pek de ho bir n brakmazd geride.
(n? Geride? )
Bizden sonra bir yerlerde birileri (insan olmalar art deil)

bizim var olmu olduumuzun farknda olacak myd?
ounluk Newtonla Keplerin bu ileri 500 yl nce zdn
hatrlyordu. Hem de kalem ktla. O yzden, gnmz
bilgisayarlaryla nasl olup da bu iin iinden kamadmz anlatmak
imknszd insanlara. Eer veriler gvenilir deilse, algoritmann...
diye balayan cmlelerin sonunu dinlemiyordu kimse.
Zaten ivisi kmt dnyann. lm bu kadar yaknda hisseden
insanlar, 70 yllk planlarn bir ka gne sktrma derdindeydi.
Bense ilk aknl atlattktan sonra tarif edemeyeceim,
benzerini de bir daha yaamadm bir huzur iindeydim.
Btn kavgalarmla beraber btn yenilgilerim ve endielerim
de artk geride kalm ve nemsizlemiti. Hayat ve toplumu
yeniden ve bu sefer optimum ekilde tasarlamann yknden
kurtulduumdan beri rahatlamtm. Cismin ne zaman,
nasl, nereye arpaca konusunu tamamen entelektel
bir problem, bir bilmece gibi analiz edecek kadar
soukkanlydm.
Yani cisim Gnein arkasndan kp yzn
tekrar gsterene kadar yleydim.
Bilim ve Teknik ubat 2009
Emre Sermutlu
izim : Ersan Yaz
Matematik Havuzu
Ali Doanaksoy
Usta Kaptanlar
Kapal Havuz
Carl Friedrich Gauss
Matematikilerin Prensi olarak da bilinen

Carl Friedrich Gauss, 1777-1855 yllar
arasnda yaam Alman matematik,
astoronomi ve fizik dehasdr. Gaussun
ilkokul retmeni J. G. Bttner, rencilerini
oyalamak iin 1den 100e kadar olan saylar
toplamalarn isteyince, Gauss cevab birka
saniye iinde bularak hem retmenini,
hem de asistan Martin Bertelsi hayrete
drd. Kk Gauss, say listesinin iki zt
ucundan birer say alp topladnda
hep ayn sonucun ktn fark etmiti:
(1 + 100) = (2 + 99) = (3 + 98) = ...
= (51 + 50) = 101 ,vb.
Bylece 1den 100e kadar olan saylarn
toplam 50 101 = 5050 oluyordu.
Bu durum Bruonscweig Dknn ilgisini
ekti ve Dk tm okul masraflarn zerine
alarak 14 yandayken Gaussu Gttingen
niversitesine gnderdi. Gauss henz
16 yandayken Uransn yrnge
elemanlarn hesaplad ve yerkrenin
herhangi bir noktasndan yaplan lmlerle
bu gezegenin yrnge elemanlarn bulmaya
yarayan ve gnmzde de hl kullanlan
bir yntem buldu. 1796da kenar says
bir Fermat asal olan her dzgn okgenin,
sadece cetvel ve pergel kullanlarak
izilebileceini kantlad. Bu tr cetvel ve
pergel problemleri Antik Yunandan beri
matematikileri megul ediyordu, dolaysyla
da Gaussun kefinin nemi bykt.
Gauss bu baarsndan o kadar memnun
oldu ki, mezar tana bir dzgn onyedigen
oyulmasn vasiyet etti. Ne var ki, daireye
ok yakn olan bu eklin oyulmas ok zor
olacandan, vasiyetini yerine getirecek
bir ta ustas bulamad.1799 ylnda cebirin
temel saylar zerinde yapt almalaryla
Helmsdet niversitesinde doktor unvan
ald. Gaussun doktora tezi, bugn cebirin
temel teoremi ismiyle bilinen teoremdir.
Yani n dereceli bir polinomun n tane
kk vardr. Cebirsel bir denklemin kkn
a+ib eklinde gstererek karmak
saylar bulmutur. Gauss
P
P
B
ilk ispatnn kabul edilmemesi
P
zerine bu teoremin drt
P
ayr ispatn yapmtr.
K
J
1989-2001 yllar arasnda
P
Gaussun resmi,
G FO
EH
bir normal dalm
P
erisiyle beraber, 10 DM
P
banknotlara baslmtr.
5
ON APKA ON SAYI YA HEP YA H

Bu oyunu oynayacak olan on mahkm
bir araya getirilir ve oyunun kurallar aklanr:
Biraz sonra balarnza, zerinde 1den
10a kadar birer tam say yazl apkalar
taklacak. Saylarn birbirinden farkl olmas
gerekmiyor. Kendi banzdaki dnda herkesin
apkasndaki sayy grebilirsiniz. apkalar
takldktan sonra aranzda konumanz,
yazmanz, iaretlemeniz ksaca herhangi
bir ekilde bilgi al verii yapmanz yasak.
Daha sonra ayr ayr odalara alnarak
banzdaki sayy tahmin etmeniz istenecek.
Dierleri tahmininizi duymayacak.
Eer aranzdan birisi doru tahminde
bulunmusa hepiniz affedileceksiniz.
Hi kimse doru tahminde bulunamazsa
ya da iki veya daha fazla sayda mahkm doru
tahminde bulunursa hepiniz hcrelerinize
geri dneceksiniz. apkalar takmadan nce
bir saat sreniz var. Aranzda istediiniz
stratejiyi belirleyebilirsiniz. Ama unutmayn,
bu sre dolduktan sonra hi bir
ekilde birbirinizle konuamayacak,
iaretleemiyeceksiniz.
Mahkmlar kurtaracak bir strateji
bulabilir misiniz?
Elence Havuzu
ASALLARIN SAYISI
101, 10101, 1010101, 101010101, ...
eklinde devam eden saylar arasnda
ka asal say vardr?
100 ELDE ETME
Aadaki saylarn (srasn deitirmeden)
aralarna sadece +, -, x veya / sembollerini
koyarak ve istediiniz kadar
parantez kullanarak 100 elde edebilir misiniz?
rnek:
5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa
5 5+9x(8+3)=100 elde edilir.
7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa
7x4+(36)x2=100 elde edilir.
P3
P2
P1
P0
P16
10
P15
P11
P12
C P13
P14
259492 314739
668121 68944
81785
SARMAIIN UZUNLUU
evresi 5 metre, gvdesinin
ykseklii 12 metre olan
ulu bir aacn gvdesine sarl
sarmak, aacn etrafn
tam 7 kez dnerek gvdenin
tepesine ulamtr.
Aacn gvdesini dairesel
silindir kabul ederek sarman
uzunluunu hesaplayabilir
misiniz?
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz
Kum Havuzu
POLNOMLAR
RUS RULET
GEOMETR
Altpatlarla oynanan lmcl bir

ans oyunu. Tabancaya tek bir kurun
yerletirilir ve kurunun yeri belli
olmayacak ekilde top evrilir.
Oyuncular srayla nce topu evirip
ardndan tabancay akaklarna
dayar ve tetii ekerek anslarn dener.
Size balama ya da ikinci olma ans
verilse ne yapardnz? Fark eder mi?
P ^P ^ x hh . P ^ x 2 - 1 h = P ^3x h3 - P ^ x h
artn salayan tm gerel katsayl
P polinomlarn bulunuz.
Bir kpn 12 kenarnn her birinin

bir dzlem ile yapt a x ise sinx nedir ?
Ss Havuzu
DOKUZ 6 ve 2014
6! + 6! + 6! - 6! ' 6! - 6! ' (6x6) - 6 = 2014
MAV OTOMOBL
A ehrinde bir yayaya arpan otomobil
hzla olay yerinden kamtr. Olay
gren bir kii otomobilin mavi olduunu
sylemektedir. Polis verilerine gre byle
bir olaya ahit olan tanklarn ifadeleri
%80 orannda doru kmaktadr. te
yandan A ehrindeki tm otomobillerin
%85inin mavi, %15inin ise yeil
olduu bilinmektedir. Kaza yapp kaan
otomobilin gerekten de mavi olma
olasl nedir?
GEEN SAYININ ZMLER

Kum Havuzu
12 EKMEK
12 kiilik ailedeki yetikin erkek saysn x, yetikin kadn saysn y ve ocuk
saysn z ile gsterelim. Bu durumda x+y+z=12 ve 2x+y/2+z/4=12 olur. Buradan
7x+y=36 elde edilir. x, y ve z tam say olacandan x=5, y=1 ve z=6 elde edilir.
A KALAN FARE
Farenin peynir bulup yedii gnlerin saysn x, a kald gnlerin saysn ise
y ile gsterelim. Bu durumda x+y=20 ve 2x-3y=5 olur.
Buradan x=13 ve y=7 elde edilir.
Elence Havuzu
100 ELDE ETME
16695
88992
477599
694929
167776
16+6*(9+5)
8/8+9*(9+2)
(4+7)*7+5+9+9
6-(9-4)+9*(2+9)
(16-7)+7*(7+6)
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Yunus Bayar, Halit Erkay Bozkurt, ...)
SEHPA
58 cm veya 10 cm (Doru cevap gnderen okurlarmz: ar Kara, Ufuk Yldrm, ...)
KA FINDIK
En hafif nn ve en ar nn toplam 20 gramdan az olduu iin,
Temelin avucunda baka fndklar da olmas kanlmazdr. Toplam arl
8 gram olan dier fndklarn saysn N ile gsterirsek, ortalama arlklar da
8/N olur. En hafif nn ortalama arl 5/3 ve en ar nn ortalama
arl 7/3 olduu iin dierlerini 5/3 < 8/N < 7/3 eklinde yazabiliriz. Buradan
24/7 < N < 24/5 veya 3,4 < N < 4,8 elde edilir. Sonu olarak, N bir tam say
olduundan, N=4 bulunur. O halde Temelin avucunda toplam 10 fndk vardr.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Bar Krm, rem Nur ksel, ...)
YA HESABI
Mesut beyin bu seneki yan m, olununkini ise n ile gsterelim.
Bu durumda m=2n ve m-18=3(n-18) olur. Buradan m=72 ve n=36 elde edilir.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Yusuf Emre Krolu, Hasan Caner Bte, ...)
2014 MISIR KESRLER

Eer 1 saysn N farkl resiprokalin toplam eklinde yazabiliyorsak,
a1, a2,....aN tamsaylar iin 1 = a11 + a12 + g + a1n
eitlii salanyorsa,
1 1
1 1 1
1
1
1
1
1
1
1 = 2 + 2 = 2 + 2 a a 1 + a 2 + g + a n k = 2 + 2a + 2a + g + 2a
1
2
n
Olimpik Havuz
KMELER
A={2,4} ve B={6,12,24} kmeleri, artlar salayan iki kmedir ve A , B kmesi
5 elemanldr.
A kmesinde farkl a<b<c eleman olursa a+b,a+c,b+c elemanlar B
c
kmesinde olmaldr. Bu durumda ba +
+ c says da A kmesinde olmaldr.
Ancak 1 < ba ++ cc < 2 olduundan bu mmkn deildir. Yani A kmesinde en ok
iki eleman olabilir.
t
B kmesinde farkl drt x<y<z<t eleman olursa, birbirlerinden farkl xt , y , zt
saylar A kmesinde olmaldr, ancak bu mmkn deildir. Sonu olarak kmesi
A , B en ok 5 elemanl olabilir.
FARKLI KA DEER
OBEB (a + b,
a 2014 + b 2014
2013
2012
2013
a + b ) = OBEB (a + b, a - a b + g + b )
= OBEB (a + b, - 2a 2012 b + a 2011 b 2 - g + b 2013)

= OBEB (a + b, 3a 2011 b 2 a 2010 b 3 + g + b 2013)
= OBEB (a + b, 2014b 2013) = OBEB (a + b, 2014)
2014 = 2 $ 19 $ 53 olduundan farkl 8 pozitif tam say bleni vardr.
Bu blenlerin her biri iin de b=1 alnarak rnekler bulunabilir.
Sonu olarak sorudaki ifade farkl 8 deer alabilir.
Kapal Havuz
On Mahkm Bir Lamba 2
Mahkmlar aralarndan birisini lider olarak belirler. Lider odaya gittiinde lamba
kapalysa aar, aksa dokunmadan hcresine dner. Odaya gtrlen dier
mahkmlarn her biri lambay ak bulduu ilk iki seferde lambay kapar ve bir
dahaki seferlerde lambaya hi dokunmadan hcresine geri dner. Lider lambay
19. kez atktan sonra u ana kadar her mahkmun bu odaya en az bir kere
gelmi olduuna eminim diyebilir.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Zeynel Abidin Emir ve Kayra Uygun.)
izimler: Rabia Alabay

CANKURTARAN EKB
1 1 1
1 = 2 + 3 + 6 olduundan, yani 1 says 3 farkl resiprokalin
toplam eklinde yazlabildiinden, 4,5,,2014, farkl
resiprokalin toplam eklinde de yazlabilir.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Zeynel Abidin Emir ve Tark zdemir.)
Enes Ylmaz,
Fatih Sulak,
Kksal Mu,
Muhiddin Uuz,
Zlfkar Sayg.
thinkstock
eitliinden, 1 saysnn N+1 farkl resiprokalin toplam eklinde de yazlabilecei Ali Doanaksoy,
grlr.
etin rti,
Deerli okur
Havuz kelelarmz, Elence Havuzu
doru zm rinde yer alan proble , Kapal Havuz ve Olimpi
m
Bilim Kitaplarn gnderen ilk iki okuy lerden herhangi birin k
birlikte posta ndan birer kitap hediyeucumuza TBTAK Poplein
iinde matemadresinizi de sorularn ya edeceiz. zmlerinizl r
gerekiyor. Bu atik.havuzu@tubitak.goymland ayn ilk 15 gne
dergide yer saydan itibaren dergide v.tr adresine gndermen
ayrntlarna alan yazlarn daha yer almayan kelerimizeiz
isimlerine w ve doru cevap gndgeni haline, zmlerin,
ww.biltek.tu
bitak.gov.tr eren tm okurlarmz
adresinden ul
n
aabilirsiniz.
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Gz Aldanmas
Kp ve ki Renk
Karenin iinde dzgn bir daire var.

Ancak izgilerden dolay dzgn deilmi gibi
gzkyor.
Bir kb boyamak iin iki farkl

renginiz var. Bu renkleri (0,1,2,3,4,5,6)
olmak zere dilediiniz sayda
kullanabilirsiniz.
Tm yzleri boyanm olma kouluyla bu kp
ka farkl biimde boyanabilir?
(Boyanm bir kp eitili biimlerde
dndrlerek dier bir kp elde ediliyorsa,
bu iki boyama ayn kabul edilmelidir.)
Kibritler
Yukardaki ekilde
adet kibritin yerini deitirerek
be eit kare elde ediniz.
p Paralar
Eitlik
I Harfi
ip paras karm bir durumdadr.

Alt adet u gzkmekte ancak hangi iplere
ait olduu anlalamamaktadr.
Be adet kartn zerine saylar

ve matematiksel semboller yazlmtr.
Aadaki be paray birletirerek

I harfi elde ediniz.
Rastgele ucu seip birbirlerine

balyorsunuz.
Bu ilemin sonucunda ip parasnn da
birbirlerine balanm olma olasl nedir?
Yaz-Tura
3
5
Bu kartlar altndaki bo kutulara

dilediiniz biimde yerletirerek bir eitlik
oluturun.
Sizin 9 , arkadanzn ise 10 adet

madeni paras var.kiniz de paralarnz atyor
ve tura gelenleri sayyorsunuz.
Arkadanzn tura saysnn sizinkinden
fazla olma olasl nedir?
Dikdrtgenin Alan
Aadaki ekilde grlen
iki dik al drtgenin alann
hesaplaynz.
10
25
Karde
kardein yalarnn toplam 48dir.
En byk kardein ya kuzeninin 2 katdr.
Kk kardelerin yalarnn arpm
60 olduuna gre her birinin yan bulunuz.
14
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Soru areti
Soldaki izimde soru iaretinin yerine
altndaki seeneklerden hangisi gelecek?
?
A
Geen Saynn zmleri

Krk
23! 4! = 40
X Deeri
X = 4027
-1 + 3 - 5 + 7 - 9 + . - (x - 2) + x = ( x + 1) / 2 = 2014
x = 4027
Vezirler Rakam Tablosu
249
farkl biimde yaplabilir.

nxnlik bir tahta iin cevap:
2
2( (n-1) )
Kibritler
X
Dijital Saat
96 kez gerekleir.
Ayna grnts ayn olan
drt rakam vardr:
0, 1, 3 ve 8
Dijital saatin ilk basamana
0 ve 1 olmak zere
iki rakam gelebilir.
kinci basamaa
0, 1, 3 ve 8 olmak zere
drt rakam,
nc basamaa
0, 1 ve 3 olmak zere
rakam,
son basamaa ise
0, 1, 3 ve 8 olmak zere
drt rakam gelebilir.
Tmnn arpm
2 x 4 x 3 x 4 = 96dr.
=
O Harfi
ki Top
1/5
2 krmz 2 siyah top arasndan
seilen toplar 12 biimde
dalabilir:
1. K1-K2
2. K2-K1
3. K1-S1
4. K1-S2
5. K2-S1
6. K2-S2
7. S1-K1
8. S1-K2
9. S2-K1
10. S2-K2
11. S1-S2
12. S2-S1
ki topun da siyah olduu
son iki seenek ktnda geriye
10 seenek kalyor.
Bunlardan sadece ikisinde
toplarn ikisi birden
krmz olduu iin cevap
2/10 = 1/5
Hangisi Farkl?
E farkldr. Her kutuda, o kutuda bulunan gen, kare, begen ve
altgenlerin kenar saylarnn fark kadar krmz daire olmal.
E kutusunda begen ve kare olduu iin 5 - 4 = 1 krmz daire olmas
gerekiyor. Ortak kurala uymad iin farkl.
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Bu kitabn ieriini oluturan yazlar Feynmann fizik derslerinin poplerletirilmi
zetleri. Alt Kolay Paradan farkl olarak bir
para daha fazla matematik ieren Alt Zor Para kara deliklerden solucan deliklerine, atom
enerjisinden zaman bklmelerine kadar Einstein grelilii, simetri ve uzay-zaman konularn Feynmann usta anlatmyla sunuyor.
Alt Zor Para

(Einstein Grelilii,
Simetri ve
Uzay-Zaman)
Richard P. Feynman
eviri: Zekeriya Aydn
Alfa Yaynclk / Bilim Dizisi, 2014
eynman olaanst etkili bir eitimciydi. Saysz dlleri arasndan 1972de kazand rsted retim Madalyasyla zellikle gurur duyard. 1963te baslm olan
Feynmann Fizik Derslerini Scientific American dergisinde bir eletirmen yle betimliyordu: etin, ama besleyici ve leziz.
25 yl sonra retmenler iin yol gsterici ve yeni balayan renciler iinse en iyisi.
Richard P. Feynman: ABDli kuramsal fiziki. Inm, elektronlar ve pozitronlar (kart elektronlar) arasndaki etkileimi aklayan kuantum elektrodinamii alanndaki almalar nedeniyle 1965te Nobel Fizik dln ABD li Julian S. Schwinger ve Japon Tomonaga iniiro ile paylamtr. Karlkl etkileim iindeki paracklarn oluturduu sistemlerin davrann aklamak iin gerekli olan karmak matematiksel ifadelerin grafik gsterimini olanakl
klan Feynman diyagramlarn gelitirmitir.
II. Dnya Sava srasnda nce Princeton niversitesinde
(1941-1942) sonra da New Mexicodaki Los Alamosta
(1942-45) atom bombas projesinde alt.
96
Nehir Besin Zincirleri

Rachel Lynette
eviri: Bahtiyar Kurt
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2013
l Dnyann en byk nilferleri nerededir?
l Hangi balk tr bceklere su frlatarak avlanr?
l Aalar nehir besin zincirleri iin neden nemlidir?
Nehir Besin Zincirlerinde bunlarla birlikte
daha pek ok sorunun yantn bulabilirsiniz.
Besin Zincirlerini Korumak serisindeki her bir
kitap besin zincirlerini, besin alarn ve bunlarn unsurlar olan reticileri, birincil tketicileri, ikincil tketicileri ve ayrtrclar inceliyor. Kitaplarda eitli yaam alanlar anlatlyor,
belirli trler ve canllar tantlyor. Bu seri ayrca besin zincirlerini etkileyen evresel deiiklikleri inceliyor ve okuyucuya besin zincirlerini korumak iin neler yapabilecei konusunda bilgiler veriyor.
.
Richard Feynmann neden bylesine byk bir retmen olduunu anlamak iin,
onun bir bilim insan olarak olaanst niteliini takdir etmek nemlidir.
Roger Penrose
.
Feynman byk bir retmenden daha
bykt. Yetenei, onu retmenlerin olaanst retmeni yapyordu.
David L. Goodstein
.
Bu derslerde, Feynmann zeks ve dehas hakknda duyup durduunuz her ey ortaya kyor.
John Horgan, Bilimin Sonunun yazar
1945-1956 arasnda Cornell niversitesinde yardmc fizik

profesrl yapt. Kuantum mekanii ve elektrodinamik
kuramlar zerinde yapt dzeltme almalarn 1948de
tamamlad ve eski kuantum elektrodinamik kuramnn
kimi zaman anlamsz sonulara yol aan yanlarn zme
kavuturdu. 1951de California Teknoloji Enstitsnde kuramsal fizik profesr oldu. 1958de Murray Gell-Mann ile
birlikte, temel paracklarn zayf etkileimi srasnda ortaya kan bir dizi olgunun nedenlerini aklayan bir kuram
gelitirdi. Feynmann yaynlar arasnda Lectures in Physics
de (1963-65, 3 cilt; Fizik Dersleri) bulunmaktadr.
Rachel Lynette: ocuk kitaplar yazar. Yetmiin zerinde ocuk kitab ile retmenler iin kaynak kitaplar yazd. Ayrca retmenler, ebeveynler ve evde eitim verenler iin st dzey dnme becerileri odakl Minds in Bloom adl bir blogu var (www.minds-inbloom.com). Yaymlanm eselerinden bazlar: Kinkajous/Jungle Babies of the Amazon Rain Forest, Bearport Pub. Co. Inc., 2013, South American Tapirs/Jungle Babies of the Amazon Rain Forest, Bearport Pub. Co.
Inc., 2013, Plants/The Science Behind, Raintree, 2013.

Bilim Ve Teknik - Haziran 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik - Haziran 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Elbisenizi Neli Alrsnz?

Aylk Popler Bilim Dergisi

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Dr. Mahir E. Ocak

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Emine Sonnur zcan

Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci

Bask Tarihi: 29.05.2014

22 Optoelektronik ve Optik Bilgisayarlar / Brtein Ege

Yeni nesil optik tabanl bilgisayarlar sayesinde, kullanlan

26 Sensrlere lham Olan Canllar / Zeynep Bilgici

Dier canllarn arasndan daha gelimi yetenekleriyle syrlan

30 Uzay pleri Gnlk Hayatmz Tehdit Ediyor / Mahir E. Ocak

Dnyay evreleyen uzayn gelecekte de gvenli bir biimde teknolojik

34 Nanoparack Kirlilii / Tuba Sargl

Benzersiz zelliklerin sebebi olan boyutlar nanoparacklarn

36 E-Atk: Hem Hazine Hem Tehlike / zlem Ak kinci

Dnyada 2009 ylnda 50 milyon tondan fazla elektronik atk

40 pe Giden Teknoloji: E-Atklar /

Adil Denizli, Emir Alper Trkolu, Kemal etin

Birok aratrma, e-atklardan doaya salnan zehirli metallerin

54 Ulusal Savunmada Yeni Cepheler:

Kritik Altyaplarn Siber Gvenlii / Ouzhan Vcl

60 ee Sineinin Gen Haritas karld / Zeynep Bilgici

Tedavi edilmediinde lmcl olabilen uyku hastal ee sineinin

62 Elbisenizi Neli Alrsnz? Muzlu, Hindistancevizli, Stl? /

evre kirliliinin azaltlmas ynnde fayda salayaca iin, sentetik

68 Bilgisayarda Tasarla, Laboratuvarda Hazrla / brahim zay Semerci

Bilgisayar teknolojisinin ilerlemesi hepimizin yaamna yeni

72 Gzmze mi nanalm Bilime mi? / Emine Sonnur zcan

nsanolu, gndelik gereklik algs balamnda sadece gzyle

78 A400M ATLAS Stratejik Nakliye Ua / Brtein Ege

1990l yllara kadar kefedilmemi olan amur volkanlar

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

Tekno Yaam /Osman Topa

Ayrntlar /zlem Ak kinci

Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

Gkyz /Alp Akolu

Nasl alr? /Erhan Balk

ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

eviren: Mahir E. Ocak

Yayn Dnyas /lay elik

Ses Dalgalarn Engelleyen

TBTAK 2015 ylnda 65.si

Gelitirdikleri sv kpk malzemenin yapsn incelemek iin

azn bir sv iinde

aralnda deien kabarcklarn

Bilim ve Teknik Haziran 2014

Farelerde Tims Bezi

aklk sistemi iin

Bu durum yal insanlarn

Deneyler, tims bezinin

Eski Lastikler Artk Yolun zerinde Deil inde

orth Dakota Eyalet