SARAYDAK CASUS

GZL BELGELERLE
ABDULHAMD DEVR
ve
GLZ AJAI YAHUD VAMBERY

Mim Kemal KE

Hikmet eriyat: stanbul, Kasm 1991

DEKLER

NSZ
BRNC BLM
SAHTE DERV
PROF. ARMNUS VAMBERY VE GENL
KNC BLM
"RED EFEND"
DEVLETLERARASI CASUSUN YILDIZ MSYONU
I
stanbul'dan lk Rapor (Belge No: 1)
Sultan Abdlhamid ile Olan Grmemin Raporu (Belge No: 1, Ek No: 1)
Abdlhamid ile kinci Grme (Belge No: 1, Ek 2)
Padiah'in Kiisel zellikleri
Ve Ynetimi le lgili Genel Gzlemlerim
II
Boazlarn Tahkimi, Ermeni Meselesi Ve l ttifak Konusunda Padiahla Grme
(Belge No: 2)
lkenin Genel Durumu ve D Politikas (Belge No: 3)
Ermeni Meselesi
Hindistan ve ran
GENEL GZLEMLER
Padiah ve Siyaseti
Sultanla Olan likim
lkenin Genel Durumu
Sonu
III
Abdlhamid'in ngiltere'ye Bak (Belge No: 4)
ngiliz Kapitalistleri (Belge No: 5)
Sedaret Deiim (Belge No: 6)
Said Paa (Belge No: 7)
akir Paa (Belge No: 8)
Padiah ve Siyaseti (Belge No: 9)

SZ
Profesr Arminius Vambery: Doumu 1831 ya da 1832 (tam olarak bilinmiyor); lm:
1913. Musevi asll bu Trkoloun bir insan yaamna sdrd kimlikleri (seyyah, kif,
dervi, retim yesi, yazar, devletleraras arabulucu, casus) ve misyonlar (Orta Asya'da
Trkoloji aratrmalar yapmak, Osmanl Padiah nezdinde ngiltere hesabna ajanlk,
ngiltere'de II. Abdlhamid'in szcl, Taymis ile Boazii arasnda arabuluculuk,
Siyonizm namna Filistin'de Musevi kolonizasyonunun propagandacl) bir araya getirilince
ortaya en hayalperest tarih macera filmini bile glgede brakacak bir senaryonun kacan
ilerideki satrlarda okuyucu bizzat grecektir.
Biz, Prof. Vambery ile ngiliz Devlet Arivi'iide (Public Record Office) aratrma yaparken
tanma imknin bulduk. Gz gezdirdiimiz dosyalar, bu nl bilim adamnn bugne kadar
bilinmeyen bir yzn bize tantacakt. Yine ayn incelememizi Trk ve srail ariv
belgelerini tarayarak srdrrken bu sefer de elimize geen baz kaytlarn bize Prof.
Vambery'nin yaamndan baka renkli boyutlar kazandrdn grdk.
mz gn yz grmeyen materyalin bery'yi ayn bir alma konusu yapamadk.
hazrlamada emei geen Sn. Yl-yiktnet Neriyat'a burada teekkr
zevki ve heyecan, okuyanlarn
Mim Keml KE stanbul, 1991
BRNC BLM
SAHTE DERV
Prof. Arminius Vambery ve Genlii
XIX. yzyl Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda Musev uyruklularn doumlarn
kaydetmeleri yasal olarak gerekmediinden Vambery ailesi, ikinci ocuklar kk Hayim
(veya Hermann) iin geleneklerin dnda bir ilem uygulamay dnmemidi. Bunun iin
Profesr Arminius (Hermann) Vambery doum yln bilmediini ilkini 1890'da, dierini ise
1904'te yaynlad iki otobiyografisinde itiraf etmektedir (1). Annesinin ifadesine gre
Arminius, babasnn koleradan lmnden ksa bir sre sonra, bir Aziz Yahya gnnde
domutur. Katolik takviminin yardmyla bugn 19 Mart olarak tesbit eden Vambery,

doum yln bulmakta olduka glk ekmitir. Kolera salgn 1830'lardan itibaren bir-iki
yl stste Macaristan' kat ettii iin babasnn lm, kendisinin ise doum yl byk
ihtimalle 1831 veya 1832 olmaldr. Aile isimleri olan "Vambery" (asl Wamberger) Prof.
Vam-bery'nin bykbabasnn Macaristan'a g etmeden nce yaad bir Alman kenti olan
Bamberg'den gelmektedir ki, bu isim zamanla deierek tannm msterikin soyadn
oluturmutur.
Hatratndan kardmz kadaryla Vambery bugn
12
SARAYDAK CASUS
ekoslovakya'nn Jurpri Bratislave kenti olan St. Georg-hen kasabasnda dindar bir Musev
ailesinin ocuu olarak domutur. Annesi ona erken lm dolaysyla gremedii babasnn
yalnzca banaz bir kii deil, fakat ayn zamanda ailesine kar olan sorumluluklarn ihmal
edecek ekilde din konulara kendini adayan bir aratrc olduunu anlatacaktr. ekingen
yaradll ve gz kitaplarndan baka hibir eyi grmeyen babas, ailenin geimini
salamak amacyla -bilhassa annesinin zendirme-siyle- srasyla hahamyardmcl,
manavlk, esnaflk ve tccarlk yapmaya, hatta bir han bile iletmeye kalkarsa da, bu
uralarndan hibirinde baarl olamayacak, tutulduu kolera illeti onu nefret ettii bu
"baya" uralardan alnca, gen kars ve iki ocuundan oluan ailesini byk bir madd
sknt ierisinde terk edecektir. Bylece, aile reislii grevini yklenen zavall kadn ksa bir
sre sonra ilettii hann kn ile lldnde baarl bir ikadn olduunu kantlayacaktr.
Bir hayat arkadann eksikliini hisseden gen ve yalnz kadn, Vam-bery'nin "geimi kolay,
iyi kalpli" diye okuyucularna tantt Bay Fleischmann ile yaamn birletirecektir. Evin
geimini salama konusunda Vambery'nin zbabasn hi de aratmayan Fleischmann,
karsnn zoruyla denedii mesleklerde herhangi bir madd gelir elde edemeyince tek kar
yolun ailesiyle akrabalarnn kendisine yardm edecei doum yeri olan Duna Szerdahely'ye
(bugnk Dun-jaska Streda, ekoslovakya) yerlemek olduunu savunacaktr
(ocukluundaki "baba" figrnn gl bir kiilie sahip olan annesine kyasla daima ikinci
planda kalmas, Freud'un teorilerine uygun olarak, Vambery'nin ile-riki yaamnda da etkisini
gsterecek, otoriter bir baba olmaya zen gsterecek bu ailev kompleksi yenmeye
alacaktr).
Bir sabah sol bacann arsyla uyanan kk Armi-

SAHTE DERV

13

nius'un kala kemii kaymtr. Annesinin onu frk^ lere, knk-kklara tamas kr
etmemi ve tm yaam boyunca topal kalmaya mahkm olmutur. Bu yzden Vambery,
fizik sakatln zihn uralarda elde ettii baarlarla telfi etmeye almtr. Daha sekiz
yana basmadan Almanca ve Macarca'nn yannda branice okuyup yazmay renmi,
Eski_Ahid|i ezberden okumay baarabilmitir. Profesr olduu zaman on iki Batrve Do-i
iddia ederek, filolojik yeteneiyle her zaman vnmtr. Ondaki bu yetenei fark eden annesi olunu iyi bir eitim grmesi iin
Yahudi getosunun dnda bir Protestan okuluna kaydeder. Annesine gre, Ar-minius'un fikr
gelimesi St. Georghen'deki zel koleje gitmesine balad. Ne var ki, bu okulun masraflarn
karlayacak madd gce sahip deildi. Bundan dolay, Vambery bir yl kadar alp,
renimi iin para biriktirmek zorunda kald. Duna Szerdahely'den iki saat uzaklkta olan
Nyek'de Musevi bir hancnn oluna okuma-yazma ve baz nemli din bilgileri retti. Onbir
yanda hoca olmutu; ama aslnda gnde saatlik ders seanslarnn dnda ev sakinlerinin
ayakkablarn boyamaktan elbiselerini fralamaya kadar evin her trl angaryalar da onun
zayf omuzlarna yklenmiti.
Dzensiz eitimi boyunca alk ve sefalet yakasn brakmaz. St. Georghen'deki Musev
cemaati nceleri ona yatacak bir yer ve arada srada scak bir kap yemek vermeyi kabullenir.
Fakat, Arminius'un Hristiyan okulunda laik bir renim grmesi banaz Musevilerce hi ho
karlanmaz ve renmek hrs ile yanp tutuan bu genci sokaa brakverirler. Bir sre
parkta yatp kalkan, daha sonra ise bunam karsn oyalasn diye kendisini kabul eden yal
bir apkacnn yanna sman Vambery'nin yetersiz beslenmeden renginin solmaya ve
bedeninin kmeye baladn fark eden arkadalar ona naslsa acr
14
SARAYDAK CASUS
ve birer birer her n onu evlerinde yemee alkoymaya balarlar. Fakat arkadalarnn bu
iyikalpliliine karlk baz hocalar, Yahudi kkenli oluu nedeniyle, onu aalamaktan
ekinmezler. Birka kez de Hristiyan halk onu sokakta alaya alr, hatt talar. Orta Avrupa'da
giderek glenmeye balayan Yahudi aleyhtarl (Anti-Semitizm) akmna ramen, annesi
kk Vambery'yi eitim standard yksek olan Hristiyan okullarna gndermekte kararldr.
Pressburg'da Benediktin rahiplerinin kolejine de devam eden Arminius, dindar bir Musev aile

yaamnn, yine ayn ekilde din hviyeti gl olan Hristiyan eitim sistemi ile atmas
sonucunda tm manev duygularn kaybeder. leriki yllarda kendisine Mslman bir hac
ss vererek Orta Asya'y dolaacak olan bu sahte derviin metafizik tefekkr ve tahayylta
girmeye, kendi ifadesine gre, ne vakti ne de eilimi vardr. Materyalist dnya grne
ramen, ileride dinin eksikliini kavrayacak ve anlarnda, belki de biraz pimanlk duygusu
ile kark olarak, "Beni Cennete gtrecek merdivenin baz basamaklar krk, bazlar ise
eksik" diye yakmacaktr.
Yakasn bir trl brakmayan madd skntlar dolaysyla eitimi iin yeterli fonu
toparlayamayan kk Arminius, bu nedenle okula bir sre ara vererek zel derse gitmeyi
dener. Srtnda birka yamal elbise ve ii saman dolu uyku tulumundan oluan heybesi ile
Macaristan'da i aramaya balar. Bir sre byk ehirlerde zengin ailelerin ah, bahvan ve
dier hizmetkrlarnn ak mektuplarn kaleme alr, bakalarnn duygusal serenadlar iin
balkon altlarnda ark bile syler. Gnn modasna uyarak, Budapete kahvelerinde zaman
ldrp, ders verecek renci bekler. Birka baarsz abadan sonra zengin bir ailenin
yannda o gne kadarki yaamnda hi tanmad konforlu bir ortamda zel retmenlik
yapmaya balar. Ne var ki, Vambery artk on sekiz yanda bir deliSAHTE DERV

15

kanl olmutur. rencisinin 'yazdn dzeltmek amacyla' "ailenin biricik gzbebei "Miss
Emily'nin elini biraz
"* l-'-J-'***
Vambery 20 yalarnda.
16

SARAYDAK tASUtf'

uzunca tutunca soluu kap dnda alr ve parmakla nnn ucundan kalbine doru ykselen
scakl gecenin ayaznda dindirmek zorunda kalr. Artk zel ders vermekten sklm,
macera aramaktadr. ark'm esrarl ve byleyici gzellii gen Vambery'yi ekmektedir. Bu
arada annesi lm, onu Macaristan'a balayan biricik neden de ortadan kalkmtr. imdi,
Viyana'da kendisi ile tantktan sonra Trkoloji'ye yneldii nl doubilimci Baron Joseph
von Hammer-Purgstal'm tavsiyesine uya-rak 1857 ylnn lk bir Mays sabah stanbul'a
doru gemi ile hareket eder. Tuna nehrini kat ederek Galatz'a, oradan Karadeniz yoluyla
Halic'e ulaacak olan bu zevkli ilk yurtd yolculuunda gemide en ilgisini eken sahne

gne batarken namazn klan Trk yolcular olmutur. Bunlardan yalca olan seccadesini
katladktan sonra, merakl gzlerini kendisine diken gen Macar gezginine yaklar.
Vambery'in Trke konutuunu fark edince gen adama ok makbule geen bir yemek
smarlayan ve yolculuk srasnda sohbetini esirgemeyen bu Trk asilzadesi ileride tarihe pek
ok tarih eserin yazar ve II. Ab-dlhamid'in adliye nazr olarak geecek olan Cevdet Paa'nn babasndan bakas deildir!
Cebinde hi paras olmad halde stanbul, Beyo-lu'nda bir aa, bir yukar gezinerek
karnn doyurmann yolunu arayan Vambery'yi, bandaki Macar ii tyl apkadan tanyan
bir gmen yurtta Bay Pspki macerac seyyaha yardmda bulunur ve onu evinde bir sre
iin misafir eder. bulabilmesi iin Pspki Vambery'ye 1848 htilli'nin baarszla
uramas ile Trkiye'ye snan Macarlarn urak yeri olan Cafe Flamm de Vienne'e gitmesini
tler. Ne var ki, baarsz birka temastan sonra Vambery, "ta topra altn" olduu
inancnn yaygn olduu bu kentte madd kazan kaynann Avrupallarla youn keler
deil de, tersine Osmanh mahalleleSAHTE DERV

17

rinin tipik Trk kahveleri olduunu derhal kavramtr. Bir tabureye tneyerek kahvelerde
nargilesini fokurdatan Osmanllarn karsna meddah olarak geen Vambery, onlara hikyemasal trnden baz olaylar anlatacak, iirler okuyacak, hatt taklit bile yapacaktr.
Gsteriden memnun kalan Trklerin kendisine ikram ile de karnn doyurmay baaracak,
kendini geindirecek kadar para bile kazanacaktr.
Beyolu kitabevlerindeki ilnlandan Vambery'nin zel ders verdiini renen stanbul
beyefendileri, gnn modasna uygun olarak, Bat kltrnn temelini oluturan dil
renimine istekli olmaya baladklar iin macerac Macar seyyahnn talihi birden bire
parlar, bey, efendi, paa kklerinde o gne kadarki hayatnda grmedii konforun ve rahatn
iine der. lk beyefendilerinden olan Hseyin Daim Paa'nm konanda Osmanl
aristokrasisinin yaam tarzn, geleneklerini ve terifat kurallarn gzlemleme imknn bulan
Vambery yalnz, kendi ifadesiyle, "tipik bir Trk centilmeni" olmakla kalmaz, ayrca
gelecein Trkoloji profesr olarak derslerinde kullanaca ilk elden bir deney birikimini
gerekletirir.
Hseyin Daim Paa'nm kendisine "Reid Efendi" ismini takmasyla 27 yandaki Macar
elebisi Trklerin ve Macarlarn ayn kkenden geldiklerine ilikin Ural-Altay rkbirlii

teorisinin yaayan bir delili olmutur artk! "Trkiye'de doutan aristokrasi (kan
aristokrasisi) yoktur; aa tabakadan bir kii de, yetenekleri sayesinde sosyal merdivende
ykselebilir, bir Mir veya Sadrazam olabilir" diye yazan Vambery, Trke ve Trk
kltrne olan hakimiyeti ile Osmanl-Trk ynetici toplumundaki btn kaplarn kendisine
aldn itiraf ediyor, bylece Trk kurumlarna olan hayranln dile getiriyordu. 1876
Kanun- Esassi'nin mimarlarndan Mithat Paa'ya da Franszca dersi veren Vambery ,
bilmedii kelimeler iin
SARAYDAK CASUS
v^ambery, stanbul kahvelerinden birinde Osmanllarla sohbet ede ken.
SAHTE DERV

19

szle bakmayp, kendisine sormay tercih eden rencisinin zek, hayalperest ve enerjik bir
kii olduu g rndedir.
Hseyin Daim Paa'nn konandan eski Hariciye Nazn Rfat Paa'nn kkne, olu Rauf
Bey'e tarih, corafya ve Franszca dersleri vermek zere taman Vambery, bo zamanlarnda
bir medreseye giderek klasik Osmanl bilimlerini renme frsatn da bulur. Daha sonra Bat
dillerine olan hakimiyeti sayesinde Osmanl Hariciye Ne-zareti'nde tercman olarak istihdam
edilir; ngiliz ve talyan bykelilerinin huzura alnd bir gn, grmelerden sonra
filolojik yeteneklerinden dolay Sultan Abdl-mecid tarafndan iltifat hmynla taltif
olunur. Bu arada Vambery'nin yeteneklerini fark eden, bu yabanc-; nin istihbarat ve
gzlemlerinden yararlanmak isteyen bat basn onu stanbul muhabiri yapar, Reid Efendi'nin
Avrupa'nn yksek tirajl gazetelerinde yaynlanan yorumla-n ilgi ile okunmaya balar.
te yandan filolojik alandaki almalar Vambery'ye, Macarlarn karanlk tarihinin ancak
Orta Asya'da yaplacak incelemeler sonucu aydnlanacana iaret ediyordu. Orta Asya'dan
gelen seyyah ve haclarla grtke Avrupa'da zerinde pek fazla birey bilinmeyen bu
yreye bizzat gitmek istei de o kadar artyordu. stanbul'daki rahat ne kadar iyi olursa olsun,
bu onun macera arayan eilimini kreltmeye yetmemiti. Osmanl payitahtn terk ederek,
Orta Asya'ya yapmay dnd bir gezinin ta-sawurlanyla dolu olarak Macaristan'a dnd
(1861). Muhabiri bulunduu Budapete Bilimler Akademisi'nde Trkiye ile ilgili bir
konferans verdi. Akademi Bakan Kont Emil Dessewffy'ye Orta Asya'ya gidip, orada Macar
dilinin kkenleri zerine bir saha aratrmas yapmak istediini belirtti. Akademi ynetim
kurulunun muhalefetini de inandrc giriimiyle amay bilen Vambery, bu kurumun

20
SARAYDAK CASUS
kendisine salad 1,000 florin ile bir kez daha ark'a doru hareket etti.
Reid Efendi, karayolu le ran'a gelir (2). Tebriz-Tah-ran yolu ile lkenin baehrine giren
Macar seyyahn ilk dura Osmanl Sefareti olur. Burada Bykeli Haydar Efendi'nin
misafiri olan Vambery'ye her trl ikram ve itibar gsterilir. i ran'daki Osmanl Sefareti
hem mek-ke'de hac grevini tamamlam Snn Mslmanlarn Pa-diah'n kendilerine ihsan
olan ianeyi aldklar, hem de eer ikayetleri varsa dile getirdikleri bir urak yeriydi.
Vambery, dikkatleri zerine ekmeden ancak onlarla birlikte tehlikesizce Orta Asya'ya
yolculuk edebileceine karar verdi. Kagarl mam Hac Bill, drt Trkistanl yolda ile
Osmanl Sefareti'ne nezket ziyaretinde bulunmak iin Tahran'a geldiklerinde onlara
evliyalarn trbelerine yz srmek iin Orta Asya'ya gitmek istediini," kendisini aralarna
alrlarsa ok sevineceini, mteekkir kalacan belirtti. Sefir Haydar Efendi de Hac Bill'
huzuruna kabul ederek, Vambery'nin Padiah hazretlerinin emaneti olduunu syledi. Hac
Bill'in olumlu cevabndan sonra Vambery, salarn kestirmi, fakirane giysisi, banda
klah ve elinde delili ile tam bir dervi olmutu. Sahte dervie Haydar Efendi uygun bir
Osmanl pasaportu da hazrlamt. Padiah'm turasnn Orta Asya'da bile ne kadar itibar
grdn, onsuz yolculua km olsa idi sa dnmesinin imknsz olduunu anlarnda
itiraf eden Vambery, Haydar Efendi'nin kendisinin gerek hviyetini bildii halde ona bu
kadar alicenap davranmas karsndaki takdirini belirtmekten de. ekinmeyecektir:
"Hristiyan Avrupa'nn bir memuru hibir Mslmana bu kadar cmert davranmazd]"
Yine de Trkler onu bu yolculuktan caydrmaya almlar, fakat Vambery'nin kararll
karsnda bu tutumlarnda srar etmemilerdi. "Asil kalpli Trk dostlaSAHTE DERV

21

rmdan ayrlmak bana zor geldi" diyen Vambery'ye asl manevi destei Tahran' daki ngiliz
temsilcilii salamtr. Londra'nn ran Bykelisi Sir Charles Alison, lkesinin yaylma
sahalarndan biri olan Orta Asya'da nelej olup bittii hakknda uzun zamandr herhangi bir
haber alamamtr. Rusya'nn Trkistan' btnyle kendi nfuz dairesine almasndan
kukulanmaktadr. stihbarat toplamak amacyla Intelligence Service'in Orta Asya'ya
gndermi olduu iki ngiliz subay, Conolly ve Stoddart, Buhara'da ldrlmler, Yzba
Wyburn ise kaybolmutur. Bu nedenle Alison, kendisine dervi ss veren Vambery'nin ne

Trkmenlerin ne de Ruslarn phesini ekmeden Asya'nn ilerine nfuz edebilme ansnn

olduunu fark etmi ve macerac Macar delikanlsna bu tehlikeli yolculuu baaryla
tamamlayabildii takdirde ngiltere'de tm kaplarn kendisine alabileceini belirtmiti (3).
28 Mart 1863'de sabah namazndan sonra besmele ile hac kervan yola dzlmt. lk
hedefleri, Hazar Deni-zi'nin kuzeydousundaki Mazendern eyaletine bal Sar ehri idi.
Yirmi bir kiilik hac kafilesinde her yolcuya yetecek kadar merkep olmad iin "Hac"
Reid zaman zaman binek hayvanndan iniyor, onlan bindiriyordu. Bizim Topal Marco
Polo'nun bu jesti, fakir haclarda derin kran duygulan uyandryordu. San ehrine vardktan
sonra Karatepe'ye doru hareketlerine devam eden derviler, Karatepe'ye ulatklarnda
Nurullah adl bir Afan-i'da misafir olmulard. Ne var ki, Nurullah ve adamlar Vambery'nin
gerek tavrndan, gerek ak renk yznden kukulanmlard. Tereddtlerini belirtince,
Vambery sknetle u cevab verir: "Bende dnya-y fniye gua vardr. lhm- Rabbani ile
makamat- mbarekeye yz srmeye gk erim. Cenab- Hak myessir ka!"
Ertesi gn Gmtepeye gidecek,olan bir Trkmen
22

SARAYDAK CASUS

gemisi, hacdan Allah rzas iin alp kar sahile geirmeye raz olur. O akam Hazar
Denizindeki Aur adasnda geiren Vambery'yi zorlu dakikalar beklemektedir. Aur adas,
Rus arl'nn Orta Asya'da ele geirdii topraklarn gneydeki niha noktadr. Vambery'in
ifadesine gre, bu yreye Rus'lar giderek nfuz etmekte, fakat evredeki Trkmen oymaklar
lkelerinin bu igaline kar kahramanca direnmektedirler. Yer yer arpmalarn olduu bu
yrede Vambery, iki dman arasnda kalm olmann verdii kukularla geceyi uykusuz
geirecektir. Hele ertesi gn kendilerini bordalayan Rus sava gemisinin mrettebatndan bir
subay yzne dikkatli bakp, byk bir hayretle yanndaki arkadana "Bu ne biim dervi?
Nasl Trk? Rengine baknz, hline baknz. Baka haclara benzemiyor. Bunu esir etmi
olmasnlar?" dediini duyunca nerede ise heyecandan ylp kalacaktr. Neyse ki, arkada
hac kafilesinden birisinin elinde grd tavlaya taklarak, onunla megul olmaya
balayacak, bylece sahte dervi rahat bir nefes alacaktr. "Dnyann rvete en dkn resm
memurlar Ruslardr" diye yazan Vambery, kaptanlarnn subaylara uzatt kese ve paketleri
aldktan sonra sava gemisinin ayrlmasna en fazla sevinenler arasndadr.
Altn ans bir kumsalda, kyya kan haclar artk gebe Trkmenlerin lkesinde idiler.
Vambery'nin Trkmenlerin yaamna ilikin gzlemlerini konumuzun kapsam ierisine

girmedii iin burada ayrca belirtmeyeceiz. Yalnz, Vambery'nin ilgin tehislerinden biri,
Mslman Trkmenlerin din yaamlarnda eski geleneklerinin izlerine de rastland
konusudur. Haclar bu blgede hakim g olan Han an'n konuu olacaklardr. Kendilerine
gsterilen zen ve konukseverlikten ok utanan Vambery, Trklerin bu nemli mill zelliini
anlannda yle takdirle anacaktr: "Dnya yznde Trkler kadar koSAHTE DERV

23

nuksever, misafir zleyen ve varn younu ziyaretisine harcayan bir miUet daha yoktur.
Bilhassa Trkln zva-tan olan Orta Asya'da bu misafirperverlik kalemle ve dle
anlatlmaz hl alr. Bizi de hangi obann misafir edecei kavgas ile nerede ise kan
dklecekti." Gmtepe'de Buhara'ya gidecek kervann hazrlanmasn beklerken birok
hastalar bizim sahte dervie bavurup iyi nefes istiyorlar, ila yapmasn rica ediyorlar, hatt
muska bile yazdryorlard. Vambery ise onlann bu isteklerini geri evirmiyordu.
evresindekileri kukulandracak herhangi hatal davranta bulunmakszn gerek bir dervi
olup kan Vambery, Allah'n ona balad bu gizleme ve taklit melekeleri sayesinde ileride
gizli ajanla admn att gnlerde byk iler baaracakt. Orta Asya'daki maceralar ise
onun iin ileride stad olaca "casusluk" mesleinin etin bir staj devresini oluturacakt.
Hiyve Han'nm Trkmenlere bir i iin yollad bir manga muhafz dn yolculuunda hac
kafilesine elik etmeyi kabullenmiti. Hiyve yolculuunda Vambery'nin bindii deve bir
yaban domuzunu grp, rknce sahibini drm ve zavall sahte dervi kendini bir anda
domuzun keskin dileriyle kar karya bulmutu. Bir Trkmen yiidi yetiip yaban
domuzunu mzraklamam olsayd, Hac Reid'in Orta Asya seyahati ackl bir olayla
noktalanacakt. lm tehlikesinin zerine bir de drt gnlk l yolculuu Vambery'yi
perian etmeye yetmiti. Bu skntl yolculuktan sonra zbek ovalannda arlandlar.
Hiyve'ye vardklarnda bu muhteem beldenin btn kapsnn iki yanma dikilmi halk,
haclan alklarla karlamt. Hiyve'de aslen Osmanl olup, tarikat pirlerinin hayatlar
zerinde din aratrmalar yapmak zere on yl nce buraya yerleen krullah Bey'i ziyaret
eden Vambery'yi Hariciye Nazn Ali Paa'nn konanda bir kere grd bu Trk bilgini
hemen tanm,
24

SARAYDAK CASUS

SAHTE DERV

25

"Reid Efendi": Sahte dervi Vambery'nin Orta Asya gezisi srasnda ekilmi bir resmi.
gzpmarlanndan seller gibi yalar dklen sahte dervie kucak am ve Hiyve Han'n
grmesi iin araclk yapmay vaad etmiti. Acmasz bir despot olan Seyyid Mehmet Hari'm
Saray'na kabul olan Vambery, bu ziyaretiyle kendisi hakknda kabilecek kukulan gidermi,
hatt hac arkadalanna Han'n ihsann da salamt. Hiyve'deki gzlemleri iinde
Vambery'nin tesbit edebildii en ilgin konu, kukusuz ki Orta Asya Trklerinin Bat Trk
Hakanl (Osmanl mparatorluu) hakknda bilgi edinmek istek ve hasletleridir. Vambery,
Dou Trklerinin bu meraklarn mmkn mertebe gidermeye almtr.
Hiyve Han, hac kafilesinin btn yolculuk eksiklerini tamamlatm. Buhara yoluna den
Vambery ve arka-dalan cennet kadar gzel bahelerden geerek, Orta Asya ilerine doru
ilerliyorlard. Yol zerinde ilehanelere rastlayan Vambery, bu tekkelerde Mslman Trk
ulemasnn afyon illetinin penesine dtklerini grnce zlmekten kendini alamamtr.
Bir yzyl sonra dini, kitlelerin afyonu olarak deerlendirecek Sovyet halefleri gibi Trk Orta
Asyas'na hkim olmak isteyen Rus arl-'nm emperyalist siyasetlerinin bir yntemi de
afyon alkanln Trk ulemas arasnda yaygnlatrarak, Trklerin fikri geliimini nlemek,
onlar kitlev intihara tevik etmekti. Arkada Hac Bill ona afyon tutkusunun Han-lann
sarayna ve ordu saflanna girdiini, afyonu tanmadan nce Hokand Hanl'nn atllar
Ruslara gz atrmazken, bu alkanlktan sonra Ruslann stn geldiklerini sylemiti.
Ruslarn Balkanlar'da lkesi Macaristan ve Ortadou-Orta Asya kuanda dostu Trkler
hakknda besledii emelleri bizzat grdkten sonra amansz bir Rus dman olan Vambery,
hatratnda i burukluu ile Ruslann Trkistan'da bu kt adetleri yaymak iin giritikleri
propaganda ve gayretleri grnce insanlk namna ne kadar zldn kaydedecektir.
Ceyhun nehrini getikten sonra bu sefer geride braktklarndan daha uzun ve kuru bir le
girdiler. Skntl
26

SARAYDAK CASUS

bir yolculuk sonunda Hac Oban'a, oradan da Buhara'ya vardlar. Bu kentte Hseyin Halife
tekkesinde konakladlar. Vambery, Buhara'da onbe gn geirdikten sonra Ho-kand
arabalaryla Semerkand'a gitmeyi tercih etti. Bu tarih kentte de incelemelerde bulunduktan
sonra Vambery, Hac Bill ve dier arkadalar ile hellleerek Herat zerinden Avrupa'ya
dn yolculuuna balar. Tah-ran'da onu dostlar sevinle karlarlar. Sir Charles (Alison)
Orta Asya'daki gzlemlerini bir an nce kada dkmesini nerir. Hazrlayaca raporu,

kendisine verecei tavsiye mektuplar ile birlikte ngiliz Babakan Parmers-ton'a takdim
etmesinin gelecekteki "kariyeri" asndan byk yararlar getireceini im eder. Vambery'nin
devria-lemi ngiltere'nin Orta Asya'daki amansz rakibi Rusya'nn da dikkatini ekmitir.
Tahran'daki Rus Bykelisi von Giers, tecrbelerini Romanoflarn hizmetine sunduu
takdirde kendisini Rusya'da "ok parlak bir gelecek" beklediini vaad eder. Anlarnda
"arln tm hazinelerini cebime doldursanxz, yine Rusya'ya duyduum dmanl
silemezsiniz" diye yazan zgrlk Vambery ise despotik Rusya'nn teklifini tereddt
etmeden reddeder.
ay Tahran'da kalarak yorgunluunu gidermeye alan Vambery, bir yandan da gezisi
srasnda gizlice Arap alfabesi ile fakat Macarca tuttuu notlarna ekidzen verir. 6 Nisan
1864'te Pete'ye varmadan stanbul'a urayan Vambery, Osmanl payitahtnda Sadrazam Ali
Paa'y da ziyaret etmeyi unutmaz. Onu scak bir ifade ile karlayan Ali Paa'ya, istei
zerine, Orta-Asya'y bilinmeyen ynleri ile anlatr. Vambery'nin Orta Asya'dan lkesi
Macaristan'a getirdii en ilgin hediye Hiyve'de tand ve yakasn brakmayan Molla shak
adl bir Tatar'dr. Kendisine stanbul'a kadar yoldalk etmek isteyen bu garip Tatar yanma
alan Vambery'yi Osmanl payitahtnda bir srpriz beklemektedir: Kendisine stanbul'dan
Mekke'ye gideceini syleyen Molla shak, olduka kaynat candan baland
"sahib'inden ayrlmak istemez, kanl yalar dker. "Fakat, sevgili dostum, ben kfirlerin
SAHTE DERV

27

yaad Frengistan'a gitmeliyim. Oras sana ok tuhaf gelir" diyen Vambery'ye Tatar, "iyi
kalpliler kt yerlere gitmezler" eklinde bir cevap vererek ondan ayrlmayacan anlatr.
Bylece, Orta-Asya'dan edindii bilgi ve tecrbelerini aktarmak zere Pete Akademisi'ne
girdiinde Vambery'nin banda Mecid bir fes, arkasnda ise garip bir Tatar vardr!
Akademi bakan Kont Emil Desewffy'nin iltifatlarna ramen Macar bilim adamlar cidd bir
akademik kariyerden gemeyen ve kendi kendini yetitiren Vambery'nin bulgularm kimi
zaman alay, kimi zaman kmsemeyle karlarlar. Aslnda Avusturya'nn basksn giderek
arttrd bir ortamda Trklerle Macarlarn rk yaknlklar ve Macarca'nn kkenleri gibi
konular aktel olmaktan pek uzaktr. Deerinin anlalmad kompleksinin benliine hkim
olduu Vambery ektii skntlarn ve atlatt tehlikelerin dln aramak zere bu sefer de
ngiltere'ye hareket eder. Bu arada, yeterli madd imknlara sahip olamad iin sadk dostu
Molla shak' Pete'de braktr. Dover ile Londra arasndaki demiryolu yolculuunda

karlat yolculardan Bay "Smith" ona Orta-As-ya izlenimlerini anlattrr, hatt Londra'da
onu parasn kendi vermek zere Victoria Hotel'inde mkemmel bir oda ayrtr, daha sonra ise
zel bir daire tutarak kirasn der. "Bu Bay Smith kimdi? Bunu hibir zaman renemedim"
diye yazan Vambery'nin bu "iyi kalpli" dostu aslnda Intelligence Service'in kendisini
karlamak iin grevlendirdii bir memurdan bakas deildi.
Aslnda ngiliz otoriteleri, Tahran'da Sir Alison'dan alm olduu referanslar birer birer
Kraliyet Corafya Der-nei'ne (Royal Geographical Society) ve ngiliz Dileri Bakanl'na
takdim eden Vambery'den kukulanmaktaydlar. Vambery'in l gnei ile yanm, rzgrlar
ile kavrulmu teni ve Trkeyi kusursuz konumas nedeniyle onun bir Trk casusu olduunu
sanmlard. Neden sonra Vambery'yi Pete'den tanyan bir rkda. General Kmetty, araclk
edince ona ngiliz sosyetesinin kaplarn
28
SARAYDAK CASUS
I
amlard. Bylece Vambery konferanslar vermeye, yalnzca asilzadelere mahsus av partileri,
balolar ve toplantlara katlmaya balad, ingilizlerin kendisi gibi bir kife gsterdii ilginin
bu lkenin emperyalist eilimlerinin doal bir sonucu olduunu dnyordu. ngilizler,
endstri fazlalklarn satacaklan pazarlar ve ucuz hammadde kaynaklan kazanmak
abasmdaydlar. Dikkatlerini ekonomik ve ticar potansiyeli olan bir lkeye diken ngilizlerin,
bu lkeyi smrgeletirme aamalann da Vambery yle sralyordu: "nce kifler, sonra
misyonerler, daha sonra tccarlar ve nihayet bayrak!"
Elimizdeki belgelerden Vambery'nin Taymis kylann-da scak bir ilgi ile karland halde,
kendisine herhangi bir resm grev verilmediini karyoruz. ngiliz Dile-ri'nin gizli
istihbarat blm, Vambery'nin Orta Asya'da toplad bilgileri, Royal Geographical Society
aracl ile edinmitir. Lord Palmerston onu gerek Carlton Hou-se'da, gerek 16 Belgrave
Square'de arlamsa da gen adam Kralie'nin hizmetinde istihdam etmeyi dnmemitir.
Bu grev ileride Palmerston'un haleflerine decektir. Bu arada Vambery ngiliz sosyetesinin
kat ve yapmack kurallanndan sklmaya, bunalmaya balamtr. ngiltere'de nefret ettii
ikinci bir nokta da herkesin madd kar beklent'si ile bir yerden dierine koumalardr.
Asya'daki manev duygularn basksndan ve ark insannn arlndan da holanmadn
itiraf eden Vambery, Dou'da Bat'y, Bat'da Dou'yu arayan, fakat aslnda her iki dnyaya

da yabanclam bir eksantrik tip olup kmtr. "Galiba en iyisi bu iki dnyann kpr
noktasn oluturan lkeme dnmek olacak" diyen Vambery, kitabnn satndan kazand
paray Londra'da jet sosyeteye ayak uydururken savurduu iin bir kere daha cepleri bo
olarak Macaristan'a dner.
XIX. yzyl Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda retim yesi adaylannn
atanabilmeleri iin bizzat mpa-rator'un yksek onaylann almalan gerekiyordu. Kaderini bu
kez de niversite erevesinde devam ettirmek isteyen
SAHTE DERV

29

Macar Akademisi yesi Vambery'nin 30 yalarnda Orta Asya gzlemlerinden dolay

kazand dlle birlikte ulusal kyafetiyle ekilmi bir fotoraf.
30

SARAYDAK CASUS

Vambery, "son derece iyi kalpli bir hkmdar" olarak tanmlad Francis Joseph tarafndan
huzura kabul edilir, "ok sknt ekmisiniz. Bu mevkii hakknzdr" diyen mparator, yine
de Macaristan'da ark dilleri renmeye talip olacak rencilerin bir elin parmaklarn
gemeyeceini ekler. Buna karlk Vambery'nin cevab da zaten gen profesr adaynn
tercihini yanstmaktadr. "Hi renci bulamazsam, o zaman sayn efendim, ben de kendim
renirim." Gerekten de Vambery, niversite hocaln aratrmalann srdrebilmek iin en
uygun ortam olarak kabul ediyordu. leriki yllarda Trke renmeye hevesli yeni bir renci
gelince, ona bir Trke gramer kitab uzatm ve "Bunu al, ak, rendikten sonra bana gel"
demiti! Macar niversitelerinin zerklii nedeniyle, bir akademik posta tayin edilebilmek
iin mparator'un-kinden ok rektrn onay gerekliydi. Banaz Katoliklerin egemen olduu
Macar retim kurumlarna kkeni belirsiz bir kiinin, stelik bir Musevi'nin atanmas pek
olaan deildi. Rektr, "Senin gvenilmez karakterin olduunu bilmiyoruz mu sanyorsun?
ark dillerine olan bilginin eksik ve yanl olduunu, bu mevkiye hi de lyk olmadn da
biliyoruz. Ne var ki. Majestelerinin emirlerini de inemek istemiyoruz. Bu grevi onun yce
giriimine borlu olduunu unutma" diyerek karlamt onu. Yine de rektr, Francis
Joseph'in bu konudaki ak talimatna ramen, Vambery'yi bo olan profesrlk kadrosuna
deil de, okutmanlk mevkiine atamay uygun bulacaktr. Sosyal stat bilincinde olan bir
Vambery iin bu profesrl elde etmek hi de kolay olmayacaktr.
1865 ile 1885 yllan aras Vambery'nin akademik yaamndaki en verimli alandr
denilebilir. Bu dnem ierisinde Orta Asya ile ilgili birbiri ardna yaymlad incelemeler

Macaristan, Trkiye, ngiltere, Fransa ve Almanya'da yaynlanm, yazanna o devrin en

byk ark uz-

SAHTE DERV

31

man olmak zelliini kazandrmtr. Bilimsel almalan yannda Avrupa'nn en yksek

tirajl dergi ve gazetelerine siyas makaleler de yazan Vambery, artk dnya kamuoyunda
aranlan bir isim olmutur. "alma odamda geirdiim saatler hayatmda tattm biricik
mutluluktu." diyen Vambery anlarnda zel yaamndan, einden, Rs-tem adn koyduu
olundan hi szetmez. Fakat, biz Vambery'nin 1868'de, Profesr olduktan bir yl sonra, Pete
niversitesi patologlanndan Prof. Lajos Aranyi'nin kz Cornelia ile evlendiini biliyoruz.
Mfik, basit, fakat evine dkn bir hanm olan Cornelia'nm tannm dou-.bilimci
tarafndan ihml edildiini tahmin etmek herhalde g olmayacaktr. Gnlk yaants
almadan evresinde geen bir yazar iin aile sorumluluunu yklenmek deil, kabullenmek
bile zor olmaldr. Vambery'nin ifadesinden ailesini Pete'nin en grkemli caddelerinden
birinde, nehre bakan bir dairede konfor iinde yaatt anlalyor. Kendi genliinde
babasndan ne madd, ne de manev bir yaknlk grmedii iin Vambery ailesine geim
sknts ekilmeyen bir yaam tarz vermesinin yeterli olaca dncesindedir, o kadar!
Sabahlar kalkar kalkmaz kalemini kuanan Vambery, gnlk alma programnda nce
bilimsel almalan gelir. leden sonra ciddi aratrmalannm yorgunluunu ise siyasi makale
yazarak kanr. Sekreterlerine deiik dilde ayn anda ayn makale dikte ettirdiini
savunan Vambery'nin tek eksiklii alakgnlllk olsa gerek! Avrupa'nn her yresinden
konferans vermek zere davet stne davet alan Vambery, yine kendi anlatm ile, bir "sahne
kahraman" olmutur. Gerek yazlarnda ve gerek konferanslarnda Rusya'nn Ortadou ve
Orta Asya'daki saldrgan emellerine dnya kamuoyunun dikkatini ekmeye alan Vambery,
zellikle ngiltere'de byk bir coku ve takdirle karlanr, onuruna ziyafetler verilir. Hatt
Kralie Victo32

SARAYDAK CASUS

ria'nn daveti zerine 6 Mays 1889'da Windsor'da bile arlanr. Kralie ona incelik gsterir,
gne batmaz imparatorluun kurucusu hkmdar, Vambery'in Orta Asya gzlemlerinden
olduka yararlanr.
BRNC BLMN NOTLARI :

(1) Vambery'nin yaam, yayn sras ile, esere konu olmutur: N. Tikhonov, Vamberi
(Grcce), (Tiflis, 1931); Mada Vamos, Reid Efendi (Macarca), (1966) ve Lory
Alder/Richard Dalby, The Dervish of Windsor Castle (ngilizce), (Bach-man/Turner:
London, 1979). Yine de bu hususta en iyi kaynan Vambery'nin iki ciltlik kendi
otobiyografisi olduunu (The Story of My Struggles, (Fisher Unwin: London/Leipzig, 1904)
okuyucuyu grecektir.
(2) Vambery'nin bu gezisi iin, ayrca bkz. A. Vambery, His Life and Adventures, (Fisher
Unwin: London, 1890) ve Bir Sahte Derviin Asya-y Vusta'da Seyahati, (Vakit Matbaas:
stanbul, 1295). Bu iki eseri Cemal Kutay, Sahte Dervi (stanbul, 1970) adl kitabnda
zetlemitir.
(3) Public Record Offi6e (bundan sonra P.R.O.), Foreign Office belgeleri (bundan sonra
F.O.) 800/33, 5 Temmuz 1907. ngilizlerin Vambery'den nce de dervi klnda adamlarn
Afganistan'a zel misyonla gnderdiklerini biliyoruz. Bkz.: Ahmed Hamdi, Alem-i slm ve
ngiliz Misyoneri: ngiliz Misyoneri Nasl Yetitiriliyor? (Mdafaa Matbaas: stanbul 1334).
KNC BLM
"RED EFEND"
Devletleraras Casusun Yldz Misyonu
ngiliz Avam Kamaras'nn 20 Temmuz 1889'daki birleiminde Huddersfield temsilcisi
William Summers, Dileri mstear Sir James Ferguson'a Profesr Vam-bery'nin gnn
Dileri Bakan Lord Salisbury'nin ricas ile Padiah'a zel bir misyon iin gittii yolundaki
sylentilerin doru olup olmadn, eer bu sylentilerde gerek pay varsa tannm
doubilimcinin bu grevinin neleri kapsadn sordu. Yerinden ar ar kalkan mstear,
duygusuz bir ifade ile ksaca, "Bu szlerin kesinlikle asl yoktur demekle yetinir. Oysa ki,
daha bir ay kadar nce Prof. Vambery, Lord Salisbury'nin emriyle stanbul'da bulunmu ve
Foreign Office'e Padiah II. Sultan Abdlha-mid Han ve lkesine ilikin uzun ve gizli bir
rapor sunmutu (1).
(I)
Vambery'ye verilen bu grevin niteliini aklamadan nce II. Abdlhamid dnemine kadar
olan Trk-ngiliz ilikilerine zetle deinmek, konumuz asndan yararl olacaktr.

ngiltere'nin Osmanl devleti ile ilgisi Trklerin Avrupa'ya girmesiyle deil, Britanya
imparatorluu'nun Yakn Dou'da nemli topraklar elde etmesiyle balam3

SARAYDAK CASUS

tr. Kralie I. Elizabcth'in III. Murada William Harborneu eli olarak gndermesi ile kurulan
(2) fakat ticari anlamalarla snrl ilikiler 1757'de ngiltere'nin Hindistan' ele geiriiyle
siyas ve stratejik bir nem kazanmtr. Bu tarihten sonra ngiltere'nin Yakn Dou
politikasnn esas, Avrupa iin hem doal kaynaklaryla ekonomik, hem de Dou'yla ulam
balants ynnden stratejik nem tayan Hindistan' gvenlik iinde tutmaktr (3). Osmanl
mparatorluu ise Hindistan'a uzanan hem kara hem de deniz yollarnn zerinde bulunduu
iin Londra, bata Rusya ve Fransa olmak zere bu blgeye herhangi bir baka devletin
sarkmasn nlemi ve giderek zayflamakta olan Osmanl Devleti'nin toprak btnln
yabanc saldrlara kar korumasna destek olmutur (4). 1798 ylnda Napolyon Bonapart'm
Msr' ele geirmek istemesiyle balayan Trk-ngiliz ibirlii, 1839-41'de Kavalal Mehmed
Ali Paa'nn ve 1853'de Rusya'nn emellerine kar da baaryla srdrlmtr. Bylece,
Palmerston ve Ponsonby dnemlerinde, Trkiye'nin toprak btnlnn ve bamszlnn
korunmas ngiliz d politikasnn mihenk ta haline gelmitir.
Seleflerinin Trkiye'yi Rusya'ya kar gl bir baraj olarak grmesine ramen, 1877'de i
bana gelen Salisbury Kabinesi Osmanl mparatorluu'nun son gnlerini yaadn
dnmeye balamt. 1877-78 Osmanl-Rus Sava'nda Ruslann batda stanbul, douda ise
Erzurum kaplarna kadar ilerlediklerini tel ve panikle gzleyen Salisbury, Trkiye'nin bir
daha herhangi bir Rus saldrsna kar dayanabilecei konusunda kukuluydu. Yeni bir acil
durumda ngiltere'nin Osmanl Devleti'nin yardmna komas da glemiti. zellikle Dou
Anadolu'dan balatlacak Rus kartmas karsnda ngilizlerin yardm etmesi mmkn
deildi. Salisbury, "Biz balz; donanmamz Ar'ya trmanamaz ya!" diyordu (5). Bug-RED EFEND"

37

ne kadar ngiltere, Rus tehditlerine kar donanmasn stanbul'a gndereceini syleyerek

caydrc olmaya almt. Buna karlk Ruslar da ayn silah kullanmay dnmlerdi.
Daha ngiliz donanmas stanbul'a ulamadan kendi donanmalar ya Karadeniz Boazndan
geere-kOsmanl payitahtm vuracak, ya da Trkiye'ye Kflyos'tan kartma yapacaklard (6).
Bu sylentiler Londra'da da duyulunca, ngilizler stanbul Boaz'nn iki yakasndaki
istihkmn Ruslara geit verip vermeyeceim merak etmeye baladlar. Eer istihkmlar

yetersizse, Osmanl mparatorluu'nun ii bitmi demekti ki o zaman izlenecek politika

Trkiye'yi bo yere desteklemek yerine Rusya'ya yaknlamaya almak olmalyd (7).
ngiltere'nin bir yzyl akn sredir devam ettirdii geleneksel Trkiye politikasn bir anda
tersyz etmesi mmkn deildi. Bylesine dramatik bir deiiklik yaplmadan nce, btn
haberahna merkezlerinin zorlanarak Osmanl Devleti'ne ilikin olumsuz deerlendirmelerin
dorulanmas gerekiyordu. Padiah'la aralarndaki anlamazlklarn aslnda almas mmkn
olmayan bir uurum oluturup oluturmad, uzlama ve ibirlii alanlarnn var olup
olmad tesbit edilmeliydi. ngiltere 15 Eyll 1882'de Msr' igal etmi, fakat bu fiil
durumu Padiah kabullenmemi; 1887'de bir antlama nerisi de stanbul'a gelen Sir Henry
Drummond Wolff u Abdlhamid huzuruna almak tenezzlnde bile bulunmamt (8). Eer
Msr konusunda Padiah'm iyi niyeti salanabilirse, o zaman Trk-ngiliz ibirliinin devam
edebilmesi belki mmkn olabilir, hatta Bismarck'm da tavsiye ettii gibi Trkiye, ngiltere,
Avusturya-Macaristan ve talya arasnda Rus tehditlerine kar Akdeniz'de statkonun
korunmasn amalayan Akdeniz Andlamalanna katlmas tevik edilebilirdi (9).
ngiltere stanbul bykelileri bu bilgileri Londra'ya

38

SARAYDAK CASUS

aktarmaktan ok uzaktlar. Yldz'da kapal kaplar ardna ekilmi mutlakiyet Trklyesi'nin

yegne karar vericisi Sultan Hamid, yabanc devlet temsilcilerinin kolaylkla grebildikleri
bir hkmdar deildi. Padiah, elilerle grmeyi kabul ettii zaman bile onlara ancak
klielemi cevaplar veriyor, asl grlerini daima gizliyordu. Bu durumda Londra'nn bata
Msr olmak zere Trkiye ile olan sorunlarn zmlenebilmesinde arabuluculuk yapacak,
Osmanl Devleti ile uzlama ve anlama imknlar kalp kalmadn tesbit edecek ve gerek
politikas hakknda istihbarat toplayacak Padiah'm gvenini kazanm resm hviyeti
olmayan birisine ihtiyac vard (10). te, ancak bu ajann gayretlerinin sonucu ngiltere,
Ortadou ve Akdeniz politikasnn dnm noktasn yaad bu gnlerde Osmanl Devleti'nin
kaderi ile ilgili bir seim yapmak zorunda kalacakt.
Dnyada bu zor ve etrefilli grevi yklenecek cesaret ve yeteneklere sahip. Sultan Hamid'in
gvenini kazanm tek kii vard ve o kii de Vambery'den bakas deildi. Bundan nceki
blmde Vambery'nin filolojik yeteneklerinin onu bir dervi kimliinde Orta Asya'ya sa
olarak getirip, gtrdn grmtk. Ayrca, liberal Vambery zgrlk ampiyonu olarak

grd ngiltere'nin Orta Asya'daki "adalatrma" abalarnn kalemiyle ba savunucusu

kesilmemi miydi? Rus dmanl, ngilizlere ve Trklere olan dostluu ile tannan Prof.
Vambery, Tay-mis ile Boazii kylarn yeniden birletirecek bir kpr olabilirdi. En
nemlisi, Vambery II. Abdlhamid gibi vesveseli ve herkesten kukulanan, idaresi zor bir
Padiah'm gvenini kazanm tek yabancyd.
II. Abdlhamid ile Prof. Vambery'nin ilk karlamalar tannm doubilimcinin o zamanlar
yalnzca "Reid Efendi" olarak Padiah'm kzkardei Fatma Sultan'a bir perde arkasndan zel
Franszca dersi verdii 1858 ylma rast"RED EFEND"

39

lar. Reid Efendi, Fatma Sultan'a Franszca kk cmleler yaptrp, tekrar ettirirken zayf,
ak renk yzl bir ehzade de gelmi, hocann karsna ilimitir. Adnn Hamid Efendi
olduunu sonradan rendiini itiraf eden Vambery bu ehzadenin, azndan kan her
Franszca kelimeyi annda kaptn, hatt bazen kendisine anlamad yerleri nezketle
sorduunu anlarnda yazacaktr. Yine Vambery'nin yazdna baklrsa, bir gn ubuk-lu'da
bir aacn altna uzanm g bir Farsa metni incelerken omuzuna sert bir cisimle
drtldn farke-der. Arkasna dnp baktnda karsnda kendisini bastonuyla uyaran
Veliahd Aziz Efendi'yi grecektir: "Bylesine sereserpe yatma terbiyesizliini nereden
rendiniz?" Vambery'yi utan verici bu durumdan Aziz Efendi'nin yannda bulunan yeeni
Hamid Efendi kurtarr. Veliahd amcasna, Vambery'nin kim olduunu anlatan Hamid Efendi,
hocasnn adna zr dileyerek olay hemen kapatr (11). Vambery, btn yaam boyunca II.
Abdlha-mid'in kendisine gstermi olduu bu yardm unutmayacaktr.
Vambery sahte bir dervi olarak Orta Asya'y gezer, bu ktada ilkel bir yaam erevesi iine
skm, gururlu, iyiliksever ve misafirperver Trklere hayran kalr. Onlanri Rus
emperyalizminin penesine dmelerine iin iin zlr. Hatt, Vambery'nin Trklere
hayranl o derece ileridir ki, rkdalan Macarlann tarih kkenlerini Trklerin gemileriyle
birletirme gayretleri, baz yazarlara gre, ancak bu duyguyla aklanabilir (12). Gezisini
tamamlayp, lkesine yerleen Prof. Vambery hibir zaman Trklerden kopmaz ve gerek Orta
Asya'daki, gerekse Yakn Dou'daki dostlarnn kaderi onun srekli ilgi alan iinde bulunur.
"Kendimi evimde hissettiim bu lkenin dert ve skntlara kaytsz kalamazdm" diye yazan
Vambery, her frsatta dnya kamuoyunda "ftiraya uram
40

SARAYDAK CASUS

bu asil ulusu" kalemiyle savunmaya alr (13).

Yabanc basnn kendi kiilii ve lkesi hakkndaki yorumlarn byk bir duyarllk ve ou
kez de kayg ile izleyen II. Abdlhamid, bu dostu tanmak ister. Nitekim, tarihini tam olarak
kartamamakla birlikte 1880'lerde Padiah, onun Trkiye'ye arr. Bir zamanlar serseri gibi
dolat stanbul sokaklarnda byk bir ihtiamla karlanan Vambery, Padiah'n zel
konuu olarak Yl-dz'da arlanr. Vambery'nin Saraya nfuz ettiini gren Salisbury 1888
ylnda kendisini Foreign Office'e arp, ona Padiah nezdinde yukarda ana hatlaryla
akladmz grevi verir. Trk-ngiliz dostluunun giderek tehlikeli boyutlara ulaan Rus
yaylmacl karsnda nemli bir baraj oluturacana inanan Vambery bu greve inanla ve
sevinle yaklar. Gelimelerin bundan sonraki safhalarn Vambery'nin kendi kaleminden
izlemek daha doru olacaktr:
STANBULDAN LK RAPOR
Belge No: 1 (12 Haziran 1889)
Sayn Sir Philips,
stanbul'dan gelir gelmez Padiahla olan grmelerimi ve baz genel gzlemlerimi ieren bir
muhtray size derhal sunmay grev sayyorum. Sultan Abdlhamid gibi bir ark diktatr ile
i yapmann zorluklarn takdir edeceinizi umduum iin, size Yldz'daki grevimin ne
kadar etin getiini hatrlatmama gerek olmadm sanyorum. Son ziyaretim baarl olmu
ve Padiah ngiltere ile yaknlamay prensip olarak kabul etmitir. Bu meseleyi cidd olarak
ele aldnz takdirde mutlu bir zme ulamamanz iin herhani bir neden yoktur.
imdi en nemli soru kimin insiyatifi ele alaca, Msr Meselesini zmlemek zere O'nun
mu yoksa sizin mi olaanst bir misyon yollayacadr. Benim samimi dileim, bu
abalarmn boa gitmemesi ve yarattm frsatlardan yararlanlmasdr. Msr Sorunu
konusunda grmelerin yeniden balatlabilmesi iin, gerek grld takdirde, stanbul'da
hemen temaslara girimeye hazrm, efendim.
SULTAN ABDLHAMD LE OLAN GRMEMN RAPORU
Belge no: 1, Ek no: 1
(4 Temmuz 1889)
Hotel d'Angleterre, stanbul

Misafiri olmak ve kendisiyle grmek zere Padiahtan davet aldm size bildirmesini
Majestelerinin Budapete Bakonsoloslar Sir Arthur Nicolson'a rica ettikten sonra, 29
Maysta Budapete'den hareketle, buraya nihayet ayn 31'inde varabildim. Toplumun dikkatini
ekmemek iin Padiahtan beni Saray'da alkoymasn rica etmitim. Ne var ki, Padiah'n
zel davetlisi olarak stanbul'a gelmem dolaysyla, ziyaretim ne kamuoyundan ne de bir an
nce aleyhimde dolaplar evirmeye girien Rusya'nn gznden kanlabilmiti. Onun iin,
odalarmn, bundan nceki ziyaretlerimde olduu gibi, yukardaki otelde ayrldn rendim.
Garda ve otelde karlanm fevkalde olmakla birlikte biraz tuhafma gittiini de itiraf
etmeliyim. Hnkr'n beni karlamaya memur ettii yaver, Rus prenslerine de Suriye ve
Filistin gezilerinde elik eden subayd! Drt gn bekletildikten sonra sefirlerin beklemeleri
ile kyaslandnda ok ksa bir sre dn akam Yldz Saray'na Padiah'n yemekte
davetlisi olmak zere arldm. Ziyafette dier davetli olarak benim Trkiye'de ngiltere
yanls olduum bilindii iin Padiah'n bir denge unsuru olarak Rus taraftar nl Osmanl
devlet adam Yusuf Rza Paa'y da ardn
"RED EFEND"

43

hayretle grdm. Hibir masraftan kanlmayan eksiksiz bir yemekten sonra beni bir adm
arkadan sessizce izleyen Sefaret Mabeyncisi Mnir Paa ile birlikte bir saati akn srecek
olan grmem iin Padiah'n bulunduu salona alndm.
te, Padiah'la olan bu grmemin zetini Sayn Lordlan Salisbury'ye iletmeniz ricasyla
aada sunuyorum:
Padiah, yanma oturmamdan ve bana ikram ettii sigaray yakmamdan sonra, ngiltere'deki
etkili evrelere giriimden dolay kutlad ve yle dedi: "Btn abalarmz harcayarak
buraya kadar getirdiimiz lkemizin durumunu ve kltrel gelimemizi ngiliz kamuoyunun
gzleri nne sererek bana ve devletime yapm olduunuz byk hizmetlerden dolay
duygulandm, bilvesile teekkrlerimi sunarm. ngiliz kamuoyuna kar kaytsz kaldm
kimse iddia edemez. Halkm sevdirmeye ve saydrmaya altm ngiltere'de lkemin
iftiralara uramas beni derin aclara bomutur".
nceliinden dolay kendisine teekkr ettikten sonra hemen ngiltere'de edindiim
izlenimlere dnerek, Padi-ah'a bu lkenin etkili evrelerinde kendisinin bu lkeye kar hi
de dosta duygular beslemedii grnn egemen olduunu, fakat benim tm gcmle bu
yanlgy dzeltmeye altm belirttim.

Padiah - "Bu yanl ve yaralayc bilgiyi yalanlamak ve rtmekle ok iyi ettiniz. Bana
inannz ki, btn bu aslsz haberler isizlikten yaknan Beyolu diplomatlarnn
dedikodularndan kaynaklanyor. Benim ngiliz aleyhtar olduum hakknda herhangi bir delil
bulamazsnz. Bilakis, merhum pederimin balatm olduu geleneksel politikay srdrmeye
kararl bir kii varsa o da benim! ngilizlerle anlamamz iin yzlerce neden varolduu halde,
aleyhinde tek bir neden dahi bulunmadn biliyorum".
44
SARAYDAK CASUS
Ben - 'Yksek siyas zeklarn bildiim iin Padiahlarnn ngiliz aleyhtar duygular
barndraca fikrini kuku ve istihza ile karlam ve ngiliz dostlarmn bu gre
kaplmalarnn nne gemeye almtm. Ne var ki, onlar karma bu grlerini
kantlayacak nedenlerle kyor ve bana Majestelerinin stanbul Boazimn giriindeki kaleleri
olduu gibi brakt halde, neden anakkale giriini Krupp toplar ile donattn, bu
davrann onlara kar bir askeri tedbir olup olmadn soruyorlar. Zat- devletlerinin bu
politikasnn, Karadeniz'deki gvenlik tedbirleri ile ters dtn dnmelerinde
ngilizlerin herhalde hakk vardr".
Padiah - "te, burada da yine tmyle yanl ve yanltc bir gr yatyor. Sen, bu yanlgy
dzeltmekle bana ok nemli bir hizmette bulunabilirsin. Hereyden nce, ben kendi evimin
mutlak hkimiyim. Ne zaman istersem ve ne zaman gerek duyarsam, evimin her iki kapsnn
da anahtar ve kilitlerini yaptrrm. Bu konuda kimsenin bana karmaya hakk yoktur; ister
nce evimin sa kapsn, istersem sol kapsn yaptrrm. Bu seimi yapmak tmyle bana ait
olan bir meseledir. Bunun gibi, eer ilkin anakkale tahkimatna balatm isem, bu tedbirden
ngiltere'nin alnmas ve aleyhimde yorumlamas iin bir neden gremiyorum. IZer byle bir
neden olsa, Avustralya, talya ve Yunanistan'n da benzeri ikayette bulunmalar ve benim
kt niyetimden kukulanmalar gerekmez miydi? lkin Karadeniz tahkimatna giriseydim,
kuzeydeki yegne komu deniz gc olan Rusya ne diyecekti?
ngilizlerin szlerinize kymet verdiklerini bildiim iin sizden rica ediyorum, onlara unu
syleyiniz: imde onlara kar herhangi bir dmanlk, kin veya nefret mevcut deildir.
anakkale'yi Krupp toplaryla donatmsam onlar bir an iin be gcendirmeyi
dnmemitim. Ve, sizi tm samimiyetimle temin ederim ki, Boazii'nin her iki kt"RED EFEND"

45

ysn da gvenliimiz asndan glendirebilmek zere bir komisyon toplanm drumdadf'.

Ben - "Rusya'nn Karadeniz JUosunun giderek glendii ve bu devletin uzun zamandan beri
Trkiye'ye kar bir srpriz hcum yapmay dledii kukularnn artt bu gnlerde
haberiniz ok memnuniyet verici bir gelimeye iaret etmektedir".
Padiah - "Sevgili Reid Efendi, bu gln hikyeyi anlatan ilk kii siz deilsiniz. Hakikaten
insanlar benim Rusya'nn Sivastopol ve dier Karadeniz limanlarndaki hazrlklarn ve
niyetlerini grmeyecek kadar aptal ve dikkatsiz olduumu mu sanyorlar? Ben Rusya'nn
deil Karadeniz'deki sava JUosunun, kayklarnn bile kuvvet ve saylarn birim.Ben btn
hayatm bu memleketin selmet ve gvenliime adadm. Eer Rusya'nn Boazii'ne bir
kartma yapmas gibi nemli gelimeler karsnda gereken dikkati veremezsem, bu mevkiyi
igal etmeyeyim daha iyi! Ama bu sylentiler kesinlikle uydurmadr ve u anda her trl
kombinezondan uzak durulmas yerinde olur".
Ben - "Zat- devletlerinin herkese bilinen yeteneklerine, uyankllna ve vatanperverliine
gvenim sonsuz olduu iin, Rusya'nn Boaz'a karma yapma dedikodularna hibir zaman
itibar etmediimi aka beyan etmek isterim. Fakat, ayn zamanda Trkiye ile ngiltere
arasndaki karlkl souk ve gvensiz davranlarn yol aaca ciddi gelimeleri kuku ve
zntyle izlediimi de dile getirmek isterim. Sizler birbirinizin doal ve geleneksel mttejiklerisiniz; aranzda belirecek en kk bir uyumsuzluk glgesi dahi ortak dmannza
byk imknlar salaya-caktv".
Padiah - "Onlarla bir an nce yeniden anlay ve dostluk ilikileri tesis edilmesine kesinlikle
taraftarm. Yalnz, ltfen bana syleyiniz, bunu aramzda zc Msr hadisesi dururken ve bu
iyi ilikilere girmek istediim hkmet
46

SARAYDAK CASUS

bu davran ile beni tm Mslman dnyasnda ve halkmn nnde gururumu krmken

nas yaparm? Ben bu ekilde aalanmay kabul edemem, etmeyeceim de! Bildiiniz gibi,
bir anlamaya varabilmek iin altk, Jakat ngilizlerin artlan ylesine lkemin gelecei
iin tehlikeli ve benim slm halifesi ve Osmanllarn mparatoru olarak prestgimi o derece
zedeleyici idi ki, bu artlan hibir ekilde onaylayamazdm. Her iki tarafn da baz hatalar
olduunu kabul ediyorum. ngiltere'nin smrgeci karlarnn Svey Kanalndan serbest
geii gerektirdiini de biliyorum. Ama, hkmranlk haklarm benden alnmadka
Msr'daki dindalarmn ve devletimin kartan ve haklan gvence altna alnmadka yasal

hakimiyetimde olan bir mlkn geici de olsa yabanc igaline terk edilmesine izin
veremem".
Ben - "ark'n Bismark' diye tannan Padiahmzn dehas olayn vehmetini takdir etmekten
aciz deildir. Fakat, size unu da hatrlatmak isterim ki, yanllk ve anlamazlklar her iki
tarafn da gayreti dier taraf bu zc politikasna iten etkenleri deerlendirmek suretiyle
zmlenebilir".
Padiah - "Sanrm, ngilizler herhangi bir giriimde bu-hnmasalard, Msr'n Fransa
tarafndan igal edilecei iddiasn kastediyorsunuz. Sizi temin ederim ki, bu doru deildir.
Franszlann Msr'a asker kartmayacaklarna dair elimde kesin gvenceler mevcuttu. Eer
ngilizler alelacele davranmasayd, en ksa zamanda Nil'de gvenlik ve dzeni salayacaktm.
ngiltere'nin her zaman beni destekleyecei aldatmacasna gelince .size yalnz tek bir rnek
vermekle yetineceim: Rusya ile son savamzda yardma ihtiyacm olduu halde ngiltere,
Msy Layard'm tm gayretlerine ramen, bana en kk bir destek salamaktan bile
kanma."
te, sayn ekselanslar, 3 Haziran akam Padiah'la
"RED EFEND"

47

yaptmz grmenin ksa bir zeti. Bu grmeyi kt zerinde bir kez daha ina ederken,
bir veya birka noktay atlam olabilirim, fakat yukardakiler tamamiyle dorudur. Huzurdan
ayrlmadan nce Padiah beni 5 Haziran aramba gn de grmek istediini belirtti.
Gerekletii takdirde bu grmenin zetini gelecek mektubumda rapor edeceim.
Not: Bu gece saat bir civarnda Padiahn zel ktibi tarafndan uyandrldm. Ktip, bana
Padiahn Msr ve Boazlar hakkndaki grlerini anlayp anlamadm ve Rusya'nn
srpriz hcumu sylentisinin mahiyetinin ne olduunu merak ettiini sordu. Ben de Padiahn
belli konularda yeterli gvence verilmedii takdirde uyuyama-yacam bildiim iin derhal
oturup daha aynntl olarak bugnk mlakatmzda ifade ettiim grlerimi bir kez de yazl
olarak tekrarladm.
ABDLHAMD LE KNC GRME
Belge no. I, Ek no. 2
(6 Temmuz 1889)

Hotel'd'Angleterre, istanbul
Padiahla ikinci kez babaa grtmzde Abdl-hamid, sorularmn niteliklerini daha
derinlemesine ince-lediini ve ileri gelen ngiliz devlet adamlaryla yakn ilikilerimi
dnerek, benim sanki onun kiisel duygularn zmlemek ve siyasi eilimini sorguya
ekmek amacyla stanbul'a yollanan bir ngiliz gizli ajan olduumdan kukulandn
syledi. Eer bu doruysa, ona gerei sylememi, nk bu sefer daha ciddi bir tonla
konuacan, baz szlerinden rc edeceini, benimle zel grmesinde sz konusu
etmediimiz konulardan szedebilecei-ni belirtti. Buna karlk, benim cevabm yleydi:
"Benim ngiliz hkmetiyle hibir iliiim yoktur. Ne kimse tarafndan gnderildim, ne de
gizli bir misyonum var. Herhangi bir resmi hviyetim olmad, buraya kendi isteim ve
teklifimle iki dostumu, ngilizlerv ve Trkleri bantrabilmek amactyla geldim. Yirmibe
yddr yazdklarmdan ve siyasi demelerimden her iki lkeye olan eilimim yeterince aikr
olmaldr. Bu anlamazlklar dolayts ile bu iki arkadamn birbirlerine yabanclam
olduklarn zlerek tesbit ettim. Aralarnda herhangi bir dostluk ittifaknn ak edilmesine
engel olan Msr Meselesi'nin zmlenebilmesi iin gnll olarak hizmet vermeye talip
oldum. Ve eer Zat- ahaneleri bu niyetimi onaylar ve desteklerse,
"RED EFEND"

49

dnyann en mutlu adam olacam."

Bu szlerime yar kran ve yan da evresindeki Rus ajanlarnn tesiriyle kuku ile cevap
veren Padiah, yle dedi: "urasn samimiyetle itiraf etmeliyim ki, u dnyada ngiltere e
aramda hibir kar olmadan arabuluculuk yapacak tek kii sizsiniz; pederime de hizmette
bulundunuz, lkemin sadk bir dostusunuz. Ayn zamanda ngiltere'de de saylyor ve
seviliyorsunuz. Ashnda bana Allah tarafndan yollanlan bir kiisiniz. Sizden hibir ey gizlemesem ve hereyi olduu gibi anlatsam bile Ermeni, Msr ve Boazlar meselelerinde
ngiltere'de hakim olan aslsz ve yanl kanaatleri deitiremem. Hele Ermeni
Sorunu'nda ngilizlerin gzleri hibir eyi grmez olmutur; emelleri 'Bulgar Mezlimi'
yaygaralarn bir kez de burada tekrarlayarak, tpk Bulgaristan'n mparatorluktan ayrlnda
olduu gibi, Dou Anadolu'da bamsz bir Ermenistan kurmaktr. Benden de sadece te biri
Hristiyan ve gerisi Mslman olan bir blgeyi elden kartmam bekliyorlar! Syleyiniz bana
ltfen, onlar yaklamakta olan tehlikeyi fark edebiliyorlar mu yoksa ortak dmanmzn
amalarna hizmet ettiklerini gremeyecek kadar ksa grl mdrler?"

te, burada ne diyeceimi ardm itiraf edebilirim. Yine de ona parlamenter sistemin
karmakln, Bryce ve Gladstone'un tm ngiliz kamuoyunu temsil etmediklerini, mesel
Hartington ve Rosebery gibi liberallerin Osmanl imparatorluu'nun karlar sz konusu
olunca hkmeti siyasetini benimsediklerini anlatmaya altm, fakat, Sultan Hamid kararl
tutumunu korudu. Ne zaman ki gelecek ay Paris'e gidip, onun grn Ermeni Soru-nu'nun
tartlaca "Congres de la L'Association de Pa* ix'; de savunacam syledim, o zaman
sakinleti ve bana ngiltere'de de aynsn yapmam, yanlgya den ngiliz politikaclarn bu
intihar siyasetlerinden vazgeirmemi
50

SARAYDAK CASUS

rica etti.
Bu ksa bir grmeydi. Padiah bo yere kayglarn ve payitahttaki Rus nfuzu tarafndan
tehdit edildiini saklamaya almt. Onun nezdinde yle bir duruma sahip oldum ki artk
benim halisane niyetlerimden kuku duymamakta, aynca kastl bir harekete maruz kaldm
takddirde ona aacam zararlardan rkmektedir. Beni dosta bir ifade ile geirmi ve bundan
sonra benim iin Saray'da iki odann alacan syleyerek stanbul'a beklediini belirtmitir.
stanbul'a nc ziyaretimden edindiim izlenimleri zetleyecek olursam, Padiah'm
ngiltere ile eski iyi ilikilerini tazelemek istediini, "kesin tarafszlk" ilkesine olan gveninin
sarsldn ve eer ngiltere herhangi bir giriimde bulunursa bu devletle kaderini
birletirmeye sevinle hazr olduunu syleyebilirim. Msr Meselesi'ne deindiimde,
Padiah'm imknlar dahilinde taviz vermeye hazr olduunu,bu lkenin ynetiminin
ngilizlerce devamn kabul ettiini, fakat prestijini kurtarmak bakmndan Nil'de ikibin Trk
askeriyle donatlm bir garnizona izin verilmesini istediini gzlemledim.
Sonu olarak, benim Padiah ve ileri gelen vezirlerle olan ilikilerime deinmekte yarar
gryorum. Vezirlerden beni otuz yldr tanmayanlar gvensizlik gstermekte gecikmediler.
Onlar beni, din ve sosyal hayatlarna, hkmet ilerine tamamiyle nfuz etmi bir Avrupal
olarak grdklerinden, ekiniyorlar. Dierleri, Padiah'm bylesine gvenine ve yaknlna
mazhar olmu baka bir yabanc bilmediklerinden aka kskanyorlar. Onlar benim
Padiah', Trk dili ve edebiyatna ilikin derin bilgim sayesinde kazandm sylyorlar.
Ben ise onlara bu ayrcal hibir zaman ktye kullanmayacam ve otuzu akm senedir
Trkiye'nin karlarna hizmet ettiimi belirtince, bana yine de "Sen ne de olsa bir yabancsn
ve bi-

"RED EFEND"

51

zim iin tehlikeli bir kii olabilirsin" diyorlar. Sadece Sultan Abdlaziz dneminden beri
tandklarm, birka istisna dnda, bana samimiyet ve yaknlk gsteriyor. Padi-ah'a gelince,
kukusunu uyandracak ciddi bir neden olmadka veya herhangi bir yanl admla gvenini
sars-madka emniyetteyim. imdi ise bu pozisyonu korumal ve ngiliz karlarnn an
savunucusu kesilmeden onun zihnine damla damla ngiliz politikasn nngalamalym. Bu
hususta Padiah yle diyor: "ngiltere ile ittifak meselesi u anda iddetle zerinde durulmas
gereken bir konu dedir. Fakat, birbirimize yaknlamaya almal, zemini hazrlamal,
karlkl anlay atmosferinin yaratlmasna almalyz. Koullar ve zaman gerektirdii
takdirde eri-de birandlama imzalamay dnrz".
Bu raporumu tamamlarken, gerek grld takdirde gzlemlerimi ifahi olarak da
sunabileceimi bildirir, yu-kanda sunduum planmn gerekleebilmesi iin alacanz
tedbirlerden daha sonra haberdar edilmemi rica ederim.
Padiah'm Kiisel zellikleri ve Ynetimi le lgili Genel Gzlemlerim:
Trkiye'nin st tabakasn oluturan kiilerle grtkten sonra byk bir ounluun imdiki
Padiah'm ynetiminden hi de ikayeti olmadklann grdm. Pederinin dneminde
Rusya'ya kar zaferler kazandktan halde sonuta Avrupa'ya daha fazla baml olduklarn ve
hakikatte Avrupa glerinin itaatkr hizmetkn haline dtklerini; imdi ise Rusya karsnda
en ac yenilgilere uradklan halde tamamiyle bamsz olduklann, szm ona mttefik ve
dostlannn velayetinden kurtulduklarn ve Knm Sava'ndan sonraki durumla
kyaslandnda kendi kaderlerinin hakimi olduklann ileri sryorlar.
52

SARAYDAK CASUS

Ayn eyi iktisad-mal durum iin de tekrarlyorlar: Knm Sava'ndan sonra Avrupa'dan
ikiyz milyon sterlin borlandklar ve bu mebln devlet mekanizmasnda dzeni
salayamad halde imdi, Avrupa para pazarlarndan yeni kredi alnmad gibi, hem lkede
geinebiliyor, hem de Rusya'ya ar sava tazminatn deyebiliyor; ayn zamanda da halkn
hayat standardnn ykselmesi iin kamu harcamalarn arttrabiliyorlar. Londra ve Paris'ten
milyonlarn Boazii'ne akt gnlerde bile imdiki gibi ne asker yeniliklere ayak
uydurabiliyor, ne de askerlerin ve memurlarn maalarn dzenli bir ekilde
deyebiliyorlard. D politikada "Kesin Tarafszlk" ilkesine gelince, ileri gelen Trk
vezirlerinden biri bana yle

dedi:
"Bizim hibir Avrupa Gcne kar dmanhumz ve nefretimiz yoktur. Biz onlarn hepsiyle
bar ve dostluk iinde bir arada yaamak istiyoruz, fakat dierlerini bir ittifakn dnda
brakacak ekilde herhangi bir devletle balant kurmak istemiyoruz. nk, bu andlama
erevesi dnda kalanlarn kuku ve dmanln zerimize ekerek, kendimizi tehlikeli
sonulara srklemek niyetinde deiliz. Bir ittifakla, baz ykmllkler altna girmek
kanlmaz olacaktr. Bu ise, hareket serbestimizin kstlanmas demektir ki, hareket serbestisi
bu lkenin fikri ve fiziki gelime ve ilerlemesini salayacak yegne yntemdir".
Kesin tarafszlk ilkesi, baka bir deyile, Avrupa siyasetinden tamamiyle uzak durma
politikas, II. Abdlha-mid'in esas prensibidir. Rusya'ya sava tazminatnn halen denmedii
bu gnlerde, onun Rusya'ya gizli eilimi olduuna dair raporlar gerek d olmasa bile,
phesiz ki abartlmtr. Trkiye'nin ileri gelen devlet adamlaryla yaptm grmeler
sonucu edindiim izlenim, Padi-ah'm vehmi ve ekingen karakterinin Rusya'nn tm ya"RED EFEND"

53

knlama abalarnn boa kmasna neden olacadr, planlarna uyduu srece Ruslarn
maas Yusuf Rza Paa'y kullanan Abdlhamid, bu zatm anakkale'nin Rusya'nn
bekiliine braklmas projesi zerinde Msy de Nelidof ile mzakerelere giritiini
renince ona souk davranmaya balam ve derhal mahiyetinden uzak-latrmtr.
Kesin tarafszlk ilkesinin Padiah'm en benimsedii devletleraras siyaset stratejisi olduunu
yazmtk. .Padiah'a bu stratejiyi Rusya ile herhangi bir Avrupa Gc'nn arasnda kacak
savata srdrebilmenin gl hatrlatlnca, Sultan Abdlhamid hemen bara olan
dknlnden sz ederek, tm uluslararas atmalardan kanmak gerektiini vurguluyor.
Bu onun kamuoyuna aklad grleridir. Kendisinin entrika evirmekteki ustalna olan
inanc dolaysyla sorunlardan hi de kamad bir gerektir. Bu vesile ile Padiah'n gerek
eitimi ve onun tahta gemesine neden olan etkenler ve gerek arkl dnce tarz dolaysyla
gizli ve dolambal ilere, entrikalara yatkn olduu hatrlanmaldr. Saray'da iktidar
mcadelesi ad altnda annesinin, kardelerinin, cariyelerin, hizmetkrlarn ve hadmaalarn
birbirlerinin kuyusunu kazd bir ortamda yetien bir hanedan yesinin bu eski, fakat zc
ynteme iltifat etmemesi dnlemezdi. Tahta kt ve veliahdhmdaki kuku nedenleri
ortadan kalkt halde halen iktidardan dme korkusu ile yaayan Padiah, herkesten kuku
duymakta, bu kukusu ve ar vehmi onu olaylar karsnda kararszla sevk etmektedir.

artc olmakla birlikte, bu zelliklerine ramen Padiah, ark hkmdarlar iinde en

iyiliksever, nazik, olum? s ve gnlzenginlerin-dendir. Onun alak gnlll, tok ve ince
sesi, utanga tavn ziyaretileri zerinde otuz milyon Mslmanm lideri ve yce Osmanl
Padiah'ndan ziyade kalender bir
54

SARAYDAK CASUS

elebi izlenimi yaratmaktadr.

Padiah'n zihinsel zelliklerine gelince, onu fazlasyla zeki ve uyank buldum. Hazrcevap
olmasna ramen, grlerini ancak inceden inceye dnp tandktan ve danmanlarnn
fikirlerini aldktan sonra ifade eder. ark usl eitii mkemmel olmaktan uzaktr. Ana dilini
ok iyi konumakla birlikte Trkesi halk diline yakn olup, Osmanlca'nn inceliklerinden
yoksundur. Milletinin tarihini, her kltrl Mslmanm bilmesi gereken din edebiyat da pek
fazla bildii sylenemez. Fakat, te yandan, gerek dier slam lkelerinden gelen eyhlere ve
dervilere gsterdii zen ve misafirperverlikten ve gerek giz-Uden gizliye Kuzey Afrika'da
Mehdi ve eyh Sns'den Orta Asya, Afganistan, Java ve Hindistan'a yollad Mslman
ajanlardan grlecei zere Sultan Abdlhamid slam'a tm dikkatini veren ilk Osmanl
padiahdr. Bat bilimlerinde ise eitimi ok zayftr. Akc olmayan Fran-szcas vardr; fakat
yanl yaparak imparatorluun azametine glge dreceim korkusuyla hibir zaman
kullanmaz. En ince ayrntsna kadar Avrupa politikasndan haberdardr. Karar vermeden nce
danmanlarnn fikirlerini alr, onlar tarttktan sonra kendi fikrini oluturur. Fakat, yanl
yapma korkusu, vazgeemedii kuruntular ve her sorunun hayat nem tad inanc bu
kararlarn bir an nce uygulanmasn geciktirir.
Avrupa eliliklerinin Padiah zerindeki nfuzlarna gelince, bir temsilcinin stanbul'da
dierlerinden daha fazla sevildii, korkulduu ve sayld gr yanltcdr. nk Padiah,
her glnn, baknn ve iltifatnn llerek yapldnn anlalmasn istedii iin, bu
konuda herkese "eit davran" ilkesi nda davranmaktadr. ok nadir olarak, baz
temsilcilerin, kiisel zellikleri nedeniyle Padiah' etkiledikleri sylenebilir. rnein, Msy
de Radowitz gl bir Almanya'nn temsilcisi olarak korkulunulaca yerde neeli ve canl
konumas sa "RED EFEND"

55

yesinde sevilmektedir. Sir William White'm yksek meziyetleri, ahs incelii, onun, ngiltere
ile Trkiye arasndaki souklua ve son on yldan beri ngiliz temsilcilerinin kstahlna

ramen, Padiah tarafndan itibar grmesine, beenilmesine ve saylmasna neden olmutur

diyebiliriz.
Bugnk Trkiye'nin olaanst koullarnda hangi lke temsilcisi olursa olsun, kimse
durumun glklerini amay baaramayacaktr. stenilen amaca ulaabilmek iin yalnzca bir
ark lisan bilmenin yeterli olmayacan, Dou'nun yaam tarz, huy ve davranlarn ok iyi
renmenin gerektiini vurgulamak isterim.
Bir ark hkmdar ile olan diplomatik ilikilerimizde, onunla haberlememizde
kullandmz aralara zen gstermeliyiz. nk, fikir ve ilkelerimizi ilettiimiz kanallar
onun aklna uygun deilse, yanl anlalabilir, hakarete urad izlenimini brakabilir, daha
da kts hedeflerimize ulamamz engelleyebilir. Yllardan beri ark saraylar ile yakn
ilikim, beni Avrupal tercmanlarn ve dragomanlann lisana tamamiyle hakim olduklar
halde, arkllar gibi dnemediklerini, olaylar ve kiileri onlar gibi deerlendiremedikleri
sonucuna vardrmtr. Kelimeler ve cmleler dzgn bir ekilde tercme edilebilir, fakat bu,
onlarn ardndaki anlamn da teslim edildii demek deildir. Bir adm yanl yazlmas, bir
vurgunun eksik kalmas adal ve zengin bir dille kendilerine hitab edilmesini bekleyen Dou
hkmdarlar nezdinde istediimizin dnda bir sonu verebilir. uras da doaldr ki,
Padiah'n gzne girebilmek iin bir Avrupa Gc'nn temsilcisi kendi lkesinin onurunu
zedeleyecek ekilde reverans yapmaya zorlanamaz. Fakat, amacmz tehdit ve iddet yntemi
ile elde edemeyeceklerimizi bar ara-larla elde etmek olduuna gre, yar-uygar yabanc
milletlerin det ve geleneklerine sayg gstermek, hatt onlara uymak zorundayz.
56

SARAYDAK CASUS

Tarih, ngiltere'nin dardaki temsilcilerinin bu prensibe uyduklar ve ark lkeleri ile

temaslarnda tereddt etmeksizin Dou'nun kurallarna uyduklar srece baarl olduklarn
gsteriyor. ngiltere'nin Mslman Asya'daki varlnn tohumlan bu yntemle atlm,
zorlayc yntemler bar abalar tketildikten veya durum acil zm bekledii zaman
kullanlmtr. Dier Avrupal lkelerle mnasebetlerimiz dolays ile Trkiye zerinde g
kullanamayacamz iin, bu kez de kat ve kibirli Avrupal karakterimizi bir tarafa brakarak,
muhatabmzn hassas olduu konularda nezket gstererek amalarmza ulamaya
almalyz.
te, bu durum erevesi iinde Padiah'la olan kiisel ilikilerimizde zel ajanlar
kullanmanz tavsiye edece-im.Trkeyi bir Trk gibi konuan. arkllarn davran

ekillerini, huylarn, dnce kalplarn bilen bir "zel ajan" ark hkmdarnn
dncelerine ve duygularna nfuz edebilmeyi herhangi bir Avrupal diplomattan daha kolay
baaracaktr. Avrupal diplomat, ne kadar uyank ve akll olursa olsun, Trkeyi bilmedii
iin Padiah ile tercman araclyla grebilecek; bu tercman da her zaman kendisine
evirerek aktarmas sylenen szlere sadk kalmayabilecektir. Sultan Abdlmecid ve
Abdlaziz'in gnlerinde eliler ilerini kolaylkla yrtebiliyorlard; nk adn zikrettiimiz
hkmdarlar sadece saltanat sryorlar, fakat lkeye, lkenin kaderine hkmetmiyorlard.
imdi ise durum btnyle deiiktir. Sultan Ab-dlhamid hereyi kendi kiiliinde
birletirmekte, herey-le ilgilenmektedir. Bylece, onunla bizatihi grmeksizin gnn
hayati meselelerinden hibirinin sonuca ulatrla-mayacan anlamalyz. (14).
(n)
Yukardaki belgelerden anlalaca gibi.Vambery Trk Boazlarnn istihkm konusunda II.
Abdlhamid'den
"RED EFEND"

57

bilgi szdrmaya almtr. Padiah'm Boazlar savunmasn glendirmek iin ald

tedbirler, St. Pe-tersburg'un da iine gelmemektedir ki, Rus Dileri Bakan daha 1885
Nisannda Osmanl bykelisini huzuruna ararak, Padiah'n anakkale'den ziyade
Karadeniz Boaz'nn tahkimine nem vermesini ingiltere'ye eilimi olduu eklinde
yorumladklarm belirtmitir. (15) Aslnda Vambery'nin ifadesinden de karttmz gibi,
Sultan Hamid, Msr Meselesi'nden dolay giltere'ye olduka ierlemitir.Hele ngiltere'nin
lkeyi igalinin slm dnyasndaki nfuzu asndan kendisine olduka ar bir yara atm
tekrarlamtr. Msr Meselesi Padiah'm endielerini giderecek ekilde bir sonuca
ulatrlmadan ngiltere ile dostane ilikilere girmekten, bilhassa bu lkeye yakn bir siyaset
izlemekten geri duracaktr. Padiah, d politikada kesin tarafszlk ilkesinden vazgeilmesi
inancnda deildir.Vambery'nin grne gre, i durumda iyidir. Geri Padiah tahta kar
kmaz iln ettii Merutiyet parlamentosunu ksa bir denemeden sonra datm, lke
ynetimine egemen olmutur; ama bu gelimelerin halkn byk tepkisine neden olduu
sylenemez. Jn Trk hareketi, o yllarda domasna ramen, etkinlii ok snrldr.
ngiliz Dileri Bakanl'n yollad bu rapordan sonra Vambery, Padiah'tan iki mektup
alr. Sultan Hamid, yazmalarnn ilkinde "Peteli Reid Efendi"ye geen ziyaretinin ans
olarak, imzal bir fotoraf yollamtr. kinci mektupta ise, Vambery'yi Macar Akademisi

Bilimsel Heyeti'nin bakan olarak Trkiye Ktphanelerinde aratrma yapmak zere

stanbul'a armaktadr. Bu davetin asl amac; Vambery'yi zel vekili olarak ngiltere
Hkmeti ile Msr Meselesi'ni grmek zere Ekim aynda Londra'ya gitmeye ikna
etmektir. Daveti kabul eden Vambery heyetteki meslekdalaryla stanbul'a gel58

SARAYDAK CASUS

diinde byk bir debdebe ile karlanr. ereflerine Saray'da verilen davette, zengin bir
ikramdan sonra hizmetkrlar, Vambery'nin nne iekler iinde bir tabak getirirler. Servisin
bir kesine tabaktaki ileklerin Padiah'm bizzat kendi elleriyle toplanp, seildiine dair bir
kayt vardr. ltifat- hmynun bylesi karsnda hayretini gizleyemeyen Vambery, derhal
ayaa frlar, tabaktaki ileklerden bir tanesini alarak nce dudaklarna, daha sonra ise alnna
gtrr. Gururu okanm Vambery, reveranstan sonra sandalyesine iliirken, yandaki
salondaki orkestradan "Macar rapsodilerinin" ykseldiini duyar. kinci bir aknlk dalgas
benliini sararken, kendisine elik eden Saray mabeyincisi, Padiah'm emri ile bir sreden
beri mzka-y hmynun bu notalara bugn iin hazrlandklarn belirtir. (16) Padiah'm
huzuruna ou kez Macar mill kyafeti ile kan bir Vambery iin olduka anlaml bir jest
olmutur. II. Abdlha-, mid'in Vambery'yi kazanmak iin bavurduu baka yntemler de
vardr. Yldz arivinde gzden geirdiimiz belgelerde bu iliki hakknda herhangi bir kayt
bulamar makla birlikte, tasnifi tamamlanmam ksmlarda aydnlatc bilgilerin zamanla
gnma kacan umuyoruz. Ancak, Dileri Bakanl Hazine-i Evrak'ta II. Abdlhamid'in dnya kamuoyuna Osmanl tezini benimsetmek zere yaynda bulunmak iin madd bir
fon salad kaydedilmektedir. (17) Herhalde Padiah'm vehmini bilenler iin ayn yerdeki
baka bir dosyada Budapete'deki Osmanl eliliinin Vambery'yi devaml gzaltnda tuttuu
ve profesrn hareket ve yazlarn muntazaman Saray'a bildirdiini okumak srpriz
olmayacaktr. (18)
Aadaki belgelerde Sultan Hamid'in Vambery kanalyla "sahibinin sesinden" ngiltere'ye
baz aklamalar yapmak, baz konular iletmek istedii grlecektir. 1887'de Almanya,
Avusturya ve talya arasnda aktedilen
"RED EFEND"

59

" tarafl ttifak" 1892'ye kadar uzatlm, bu andlama-ya Osmanl statkosuna ilikin baz
ek hkmler eklenmitir. (19) Bu vesile ile II. Abdlhamid, ngiltere Osmanl'ya uygun
bir d siyaset izlemedii takdirde, Londra'nn rakipleri, bata Almanya olmak zere, l

ittifak yesi devletlere yakmlaabileceini im etmektedir. Baka bir deyile, Sultan Hamid
tehdit unsuru ile kark bir ifade ile ngiltere'nin Msr Meselesi'nde artlarn kabullenmesini
istemektedir. Aksi takdirde, ngiltere uluslararas platformda Osmanl Devleti'nin desteini
unutma-ldr. Whitehall'un ise Padiah'm beklentilerine cevap verecek ekilde Msr' terk
etmeyi dnmedii bellidir. Bu mekik diplomasisi srasnda Vambery'nin Padiah'm
stanbul'da kendisine dikte ettirdii tezleri Londra'ya benimsetmeye altn okuyucu
grecektir. leride sunacamz belgelerdeki Osmanl yanls yaklamdan, Vambery'nin artk
Britanya majestelerinden ok Osmanl padiahnn adam olduu izlenimine sahip olacaktr.
"RED EFEND"

61

BOAZLARIN TAHKM, ERMEN MESELES ve L TTFAK KONUSUNDA

PADAHLA GRME
Belge no. 2 (22 Ekim 1888)
Sevgili Sir Philip,
Getiimiz drt hafta boyunca Macar bilimsel heyetinin bakan olarak stanbul'da
bulunduumu gazetelerden renmi olmalsnz. Padiah'la olan ilikimi bildiiniz iin bu
sre iinde zat ahane ile Boazlarn tahkimi, Ermeni meselesi ve Trkiye'nin l ttifak'a
girii konularnda yaptm grmeleri size rapor etmeyi grevimin gerei olarak sayyorum.
Hereyden nce, zat devletlerinin beni stanbul'a varmn ikinci gnnde kabul ettiini ve
nemli siyas meselelerde fikrimi alabilmek iin hergn saat 1J.00 ile 13.00 arasnda Saray'a
gelmemi istediini belirtmeliyim. Benimle srda olmasnn dmanlarm, rakiplerimi ve
Rusya'y alndracandan endie duyduu hakknda elimde kesin deliller olduu iin,
Padiah'm bu yaknlnn beni martmadn syleyemem. Gazi Osman ve Mnir Paalar
gibi, birinin Rusya'ya, dierinin ise Fransa'ya eilimi olduunu bildiim iki nemli saray
erknnn aleyhimde propaganda yaptklar ve beni ngiliz ajan olmakla suladklar halde,
Padiah'm bana olan gveninin sarsl-madn, tersine yaknlk ve sempatisinin daha da
arttn grmek beni mutlu etmeye yetmitir. Bundan nceki grmelerimizde Padiah,
nazrlar ve mabeyincileri ile

birlikte benimle halvet olduu halde bu kez yalnz kalmakta israr etmesi, hatt odaya
girmemden sonra kapy bizzat kapatmas ok nemli bir gelimedir. Herkesten kukulanan

Padiah'm bu gveninin nedeni, phesiz ki benim hibir kiisel ayrcalk peinde komamam
ve lkesinin haklarn Avrupa ve ngiliz basnnda hararetle savunmamdr. Hind
Mslmanlanna hitaben ak mektubum ve Ermeni Meselesi'ndeki yazlarm, Sultan' olduka
tatmin etmi ve Sadrazamn ve dier vkelnn yannda birka kez "Reid Efendi lkemizin
en sadk ve en samimi destekisidir; ona benim gibi kaytsz-artsz gvenebilirsiniz"
demitir.
Padiah'la olan ilikimi bylece zetledikten sonra Lord Salisbury'nin dikkatine sunmanz
ricasyla grmelerimizin anahatlann size iletiyorum:
Boazlar'n Tahkimi, Padiah'la grmemizdeki ilk konuydu. II. Abdlhamid, hemen "Son
ziyaretinizden beri Rusya'nn bir srpriz saldrsna kar Karadeniz Boaz'mn her iki
yakasnn da Krupp toplar ile tehiz edildii, kalelerin ve surlarn ise onard iin bu
konuda dikkatsiz olduumu artk savunmanz iin bir neden kalmadn umarm" dedi. Zat-
devletlerine bu gzel haber iin teekkr ettikten sonra, bu konuda surlarn iine girmesi
yasakland iin bana bilgi veremeyen ngiliz asker ateesi Albay Trotter ile grtm
syledim. Sultan Hamid ise, cevaben, Albay Trotter'a bu izin verildii takdirde ayn imtiyazn
dier lke asker ateelerine de tannmas gerektiini kaydederek, bu durumun hem siyas,
hem de stratejik adan sakncal olduunu ekledi. Padiah, "kesin tarafszlk" ilkesinin
gereklerinden olarak hem anakkale'nin, hem de Karadeniz Boaz'mn ayn lde tahkim
edildiini belirtti. Bundan sonra Orta Avru-pa'daki l ttifak'a deinen Sultan Hamid, bu
konuda yle dedi:
62

SARAYDAK CASUS

"l ttifak devletlerinin Trkiye'yi kendi bar alam iinde grmek istediklerini ve Alman
mparatoru'nun Trkiye'ye gelecek ziyaretinin baz evrelerde uyandrd nemi biliyorum.
Fakat, u kadarn da belirtmeliyim ki, bu noktalardan ilki zamansz, ikincisi ise gerekddr.
Herhangi bir devletle ittifak, ancak ufukta herhangi bir tehlike grnd zaman hakl
gsterilebilir. Bu kritik an gelmedike bir giriimde bulunmay anlamsz ve tehlikeli bulurum;
zira byle bir davran komularmdan birinin yararna dierinin ise zararna gerekleecei
iin bize bo yere dman kazandrm olur. . Allah beni bu seimi yapmak zorunda
brakmasn! Ama, o an geldiinde lkemin hak ve karlarn nasl koruyacam dnya
grecektir. Rahmetli pederinin arkadam olduu Alman mparatoru'nun ziyaretine gelince,
onu burada karlamak benim iin byk mutluluk olacaktr. Hametmaap'n buradaki kaln

mmkn olduu kadar zevkli hale getirmeye ahr saam. Pek ok mesele nceden
halledildii iin aramzda politika konuacamz zannetmiyorum. Alman mpa-ratorluu'nun
bize kar siyaseti dostlukla izilmitir; lkem zerinde benzer karlar besleyen dier
devletlerin de Almanya kadar tarafsz ve dostlukla davranmalarn dilerim".
ngiltere'yi im ile sarfettii son cmle zerine, ona aslnda ngiliz halknn byk
ounluunun dman olmadn ve arada-srada grlen anti-Trk hezeyanlarn
nedenlerinin ise ksmen ngiliz d ve i politikasnn nemli bir unsuru olan parti rekabeti,
ksmen de kt ve yanl istihbarat olduunu anlattm. Bu noktada Sultan Hamid'in ok hakl
ve amansz olduunu zlerek sylemeliyim. Padiah'm gzlerinde Mr. Gladstone eytann ta
kendisidir ve ngiltere'deki balca iki byk parti arasnda hibir ayrm yapmakszn ngiliz
politikaclarn Trkiye'ye kar ak dmanlkla sulamaktadr. Kendisine

"RED EFEND"

63

sadece ngiliz Saray'n ve Muhafazakr Parti'nin ileri gelenlerini dost olarak grmektedir.
Ona Liberal kabinenin Dileri Bakan Lord Rosebery'nin, kendisinin grne gre, bir
istisna olarak addedilmesini syleyince, Padiah, "olabilir, fakat henz bunun bir delilini
gremedim" dedi. Yukanda da belirttiim gibi, Padiah' en fazla sinirlendiren konu Ermeni
Sorununa ilikin olarak ngiltere'deki menf propaganda!
Bu konu aldnda Padiah heyecann gizleyememi, kendisinin her zamanki sakin tavrna
aykr olarak, konuurken el-kol hareketleri yapmaya, fesiyle oynamaya balamt: "Szm
ona Ermeni Meselesi hakknda Ti-mes'e yazdnz mektup elime gemitir; gerek bu konuda
ngiliz kamuoyuna yaptnz aklamalar ve gerek memleketimin selmeti iin giritiim bu
abalar ifade etmenize teekkr ederim. Fakat, yine de makalenizde Ermenilerin hibir
zaman Bulgarlara benzer bir sorun olamayacaklarn eklemeliydiniz. Ermenistan'n ok eski
zamanlarda corafi bir blge olduunu, bugn ise tm siyasi ve etnolojik nemini yitirdiini
yazabilirdiniz. Bugn Ermenilerin siyasi dlerinin hedefi Erzurum, Beyazt, Erzincan, Mu,
Van, Bitlis ve Diyarbakr'n nfusunun sadece te biri Katolik, Protestan ve Ortodoks
mezheplerine blnm Ermenilerle; ounluu ise Mslman Trk veKrtlerle iskn
edilmitir. Herhalde ngiliz Liberalleri benim dindalarmn ounluunun kaderini bu
medeniyetsiz aznln eline brakmam ve bylece bu yrede Rusya'nn tezghlarna zemin

hazrlamam beklemiyorlar. Eer Avrupal politikaclar ynetimindeki yksek makamlarn

Ermeniler tarafndan istihdam edildiini bu milletin yetenek ve ender hnerlerine delil olarak
dnyorJarsa aldanyorlar. Artin ve Agop Paalarn, Vahan Efendilerin konumu Ermeni
milletinin kltr seviyesinin gstergesi olamaz. Saydm bu erkn, Osmanl Efendi
kltrnn birer unsuru olduklar halde,
64

SARAYDAK CASUS

onlarn Anadolu'daki kardelerinin Avrupa politikacar-ntn kendilerine mal ettikleri kltr

seviyesine ulaabilmeleri iin ok almalar gerekecektir. Ve yine Ermeniler aslnda ark
gelenekleriyle btnlemi, beyz seneden beri bizimle bar iinde kaynam, hi de
sava ve saldrgan olmayan bir ark rkdr. Eer, arada bir zc hadiselere
rastlanabiliyorsa, bunlarn msebbibi Ermeni milletinin karakterini bilmeyen yabanc
politikaclarn kkrtt ajanlardr. Siz gayet iyi biliyorsunuz ki ben bir banaz deilim;
benim iin tm yurttalarm, dinleri, mezhepleri ve rklar ne olursa olsun, birdir. Din ayrm
yapan ben deil, Avrupa Gleridir. Buna rnek olarak, size birka gn nce bana ulaan bir
haberi verebilirim. Petersburg'a ktip olarak aslen Ermeni olup da sonradan slm dinini
semi birini gndermek istemitim. Ruslarn bu adam kabul etmediini ve bylece onun
yerine bakasn yollamak zorunda kaldma inanabilir misiniz? Yine, ayn ekilde bir hadise
de Roma'da oldu; Vahan Efendi yerine Mslman bir eli gnderdik. Babozuk Krtlerin
elinde Ermenilerin ektiklerine gelince, bu konuda dahildeki mlk erknn ihmallerini
bilmediimi mi sanyorsunuz? Fakat, ben ne yapabilirim, sevgili Reid Efendi?
Vatanseverliklerinden ve namuslarndan kuku duyduum Paalarm kendi kafalarnn
dorultusuna gidiyorlar. Ben ise btn bu ktlkleri bir anda bertaraf edemem ki! Hele
dostlarm diye sz ettiiniz ngilizler beni destekleyecekleri yerde bana daha fazla sorun
karrlarsa, iim daha zorlaacak, bunun kt sonularm da hem onlar hem de ben
ekeceim. Ltfen ngiliz dostlarna ve kendisine byk hrmetim olan Lord Salisbury ye
aynen unu aktarnz: Ermenistan'daki kt artlar dzeltmeye amadeyim; ama bamsz bir
Ermenistan'n kuruluuna msaade edeceime [burada Padiah ok heyecanland] u kellemi
keserim, daha iyi! Ermenistan'n kurulmas yalnzca dindalarmn asndan ok b"RED EFEND"

<>5

yk bir adaletsizlik rnei deil, ayn zamanda iktidarmn ve Trkiye'nin varlnn sonu
demek olur."

Sultan Abdlhamid'i karmda kzgnlk ve fkeyle titrerken grmemin beni olduka

korkuttuunu itiraf etmeliyim. Donup kaldm grnce Padiah, nazik bir tavrla elimi tuttu
ve yumuak bir sesle bana mevkii dolaysyla sorumluluunun byk olduunu, bu yzden
ar duyarllnn anlayla karlanmasn rica etti. Kendisini paalarndan daha iyi
anladm syleyerek, duygularn gizlemediini belirtti.
Konumasnn fazlasyla dramatik olmadn iddia edecek deilim, fakat szlerinde hakikat
ve samimiyet paynn byk olduunu da teslim etmek gerekir inancndaym. Ben ne kadar
olsa resm sfat olmayan nemsiz bir kiiyim; azametli Padiah'm bir yabancya bylesine
kalbini ap, kendi adamlarn ikyet etmesi byk bir olay olarak kabul edilmelidir. Bu
Ermeni meselesi zerindeki son konumamz Sir Edgar Vincent'le birlikte davet edildiimiz
festival ziyafetinden sonra gereklemitir. Sadrazam ve dier vkel yandaki salonda
bekliyorlard. Kk salonu terk ederken saray erkn aknlk ierisindeydi. Yanma
yaklaarak, "Allah akna, seninle Padiah arasnda neler oluyordu? Pek duyamadk ama Sultan'n olduka heyecanl olduu anlalyordu" dediler.
Bu uzun raporuma son verirken, netice olarak, genellikle sanldnn aksine, Padiah'n Rus
sularna girmekten ok uzak olduunu kaydedebilirim. lkesinin ezel ve ebed dmanna
kar kini, geici hevesler ve siyas kombinezonlar sayesinde silinemeyecek kadar derine
nakedilmitir. Kendisi hl ngiltere'yi gvenliinin teminat ve yegne sna olarak
grmektedir. Adet bir hayat arkada roln oynamaktadr. Onun yalancktan ksknlk
numaralan, karakterinin iyzn ve babasnn geleneksel politikasndan sapmak istemediini
bilmeyenleri yaI
66

SARAYDAK CASUS

nltmaktadr. Oysa ki, o her zaman sevgi gsterileri yapmaya hazrdr. (20)
*
* *
stanbul'dan ayrldktan sonra derhal Londra'ya giden Prof. Vambery'ye, Sir Philip Currie
Padiah'm onu aldattn, baka istihbarat kaynaklarndan ald bilgilere gre Boazii'nin
halen silahlandnlmadm anlatr. Rusya'nn Boazlar'a bir srpriz saldr hazrladndan
endielenir ngilizler. Currie, Boazlar'ri korunmas iin ngiliz donanmasn yollamay

nerir. Dileri genel sekreterinin bu nerisi, devrin Babakan ve Dileri Bakan Salisbury
tarafndan da kabul edilir. 29 Nisan'da Vam-bery'yi gren Currie, yal doubilimciye yine
stanbul'a gidip Padiah' grmesini, ona iki kapl evinin neden arkadann giriini kilitli,
dmannkini ise ak tuttuunu sormasn ve Karadeniz'in tahkimatna giritii ve bu
tedbirinden dolay Rusya'nn muhalefeti ile karlat takdirde ngiltere'nin donanmay Trk
sularna yollayabileceini hatrlatmasn syler. Foreign Office'den talimatn alan Prof.
Vambery yine stanbul yollarna der. ki hafta kadar kald payitahttan dndkten
sonra Londra'ya 7 Haziran tarihli ksa bir mektup yollayarak, verilen misyonu baardn,
onun onbe gnde hallettii ileri on elinin yllarca sonulandramayacan iddia ederek,
Padiah'm Byk Britanya Hkmeti ile ittifak yapmay kabullendii mjdesini verir. Ne var
ki, ok yorulmutur ve birka gn dinlenmeden raporunu kaleme alamayacaktr.
LKENN GENEL DURUMU VE DI POLTKASI
Belge No: 3 (19 Haziran 1890)
Londra'ya son seyahatimde size vaad ettiim gibi, ngiltere'yi terk ettikten sonra derhal
stanbul'a giderek, daha oraya varmn ilk gnnde Padiahla grmeyi baardm.
Budapete'de aldm ve bir an nce kendisini grmemi tebli eden telgrafndan, ngiltere'den
getirdiim haberleri renmek iin sabrszlandn zaten anlamtm. Elileri gnlerce ve
haftalarca bekletirken, beni hemen huzur- hmyna almas, Padiah'm ngiltere ile anlamak
istedii beklentilerimi dorular niteliktedir. Eskisine nazaran kendisini daha yakn ve ak
buldum. Bundan nceki grmelerimizde dikkatli ve ketum davrand halde, bu kez 7'den
geceyarsna kadar uzayan babaa grmelerimizde hibir Avrupal ile lkesini ilgilendiren
siyas meselelerde konuamayaca kadar rahat ve akszl idi.
Padiahla olan grmelerimin kelime kelime kada dklmesi, konudan konuya geiimiz
ve lf kesilmeleri yznden, mmkn olmayacaktr. Onun iin, benim szlerimle, kendisinin
cevaplarnn doru bir zetini vermeye alacam. Sze ilkin, Boazlarn ihml edilen
tahkimat ve bunun ngiltere'de Rusya'nn Karadeniz'deki hazrlklar dolaysyle yaratt
endielere deinerek baladm.
Rusya'nn asker tayacak gemilerinin krka yaklat yolunda iyi haber alan kaynaklardan
istihbaratm olduk

68

SARAYDAK CASUS

unu, bu saynn giderek arttn syleyerek Trkiye'nin srpriz bir Rus saldrsna kar
hazrlkl olup olmadn sordum. Baz asker otoritelerin, Rusya'nn Boazlar'dan gemeyi
deneyecek yerde Kilyos'a veya Karadeniz'in gneybat kylarna kartma yapabilecei fikrini
savunduklarn; bunun ise stanbul'un gvenlii asndan Trk askeri otoritelerinin fikirleri
ile aktn belirttim. Zat ahane'nin Rusya'nn kendi kylarnda kartma provalar
yaptndan; Karadeniz'deki sava limanlarn giderek arttrdklarndan, anakkale'nin tm
modern sava gereleriyle tahkim edildii halde stanbul Boaz'ndaki tedbirlerin ok zayf
olduundan, burada tek bir torpido bile bulunmadndan yeterince bilgi sahibi olup
olmadm aratrdm. Batum ve Sivastapol'un aslen ticar limanlar olduu ve Rusya'nn
Batum'u ak liman haline getirmeyi vaad ettii halde, her ikisinin de hzla sava slerine
dnt tehlikesine iaret ettim. Rusya'nn Karadeniz'i, Hazar Denizi gibi bir Rus glne
evirerek, stanbul'a bir saldn iin hazrlandna dikkatini ektikten sonra "Padiahmzn
mparatorluun savunmas hususundaki titizlik ve dikkatini bildiim iin bu nemli
gelimelere ksaca deinmek zorunda kaldm" dedim ve ekledim:
"Bunlar sizi, ngiltere'den yollanan dosta uyarlar olarak yorumlamanz rica ederim.
Evet, bu lkenin Padi-ah' darltacak baz cidd hatalar olmutur. Fakat, una da inanmanz
islerim ki, Trkiye'nin iyiliini ve varln dnen yegne Avrupa Gc ngiltere'dir.
Bundan dolay, ngiltere bu politikasnn onaynza mazhar olup olmadm, uzatt yardm
elinin geri evrilip evrilmeyeceim merak etmektedir. Padiahmz ise kaytsz davranmakta,
bu giriimlere kar souk bir tavr almaktadr. Ltfen, bir kez dahi olsa ngiltere'ye
gveninizi gstererek, bu devle- ' tin Boazlafn tahkimat konusunda ricalarn yerine geti- i
rin. ngiltere'den ok Trkiye'nin selmeti iin gerekli olan

"RED EFEND"

69

bu admn size amacnza siyas karlarnn Trkiye'nin toprak btnlnn korunmas deil
de, zayflamas olan dier Avrupa Glerinin tavsiyelerinden daha ksa yoldan ulatracan
greceksiniz. Son harbden nce Trkiye'ye kar tezghlara ngiltere alet olmam, gzn
Trkiye'nin hibir yresine dikmemitir. Fakat,, kendi gvenlii ve Hindistan
mparatorluunun kar iin ngiltere, Msr ve Kbrs'ta baz tedbirler almak zorunluluu ile
kar karya kalmtr.

Zat- devletlerinin yksek zeklar devletler arasndaki dosuklann ancak karlkl anlama
ve gven zerine ina edildiini takdir etmekten aciz deildir. Trkiye'nin ngiltere'ye daha
fazla yaknlk gstermesi menfaati icabdr. Trkiye ngiliz kapitalinin lkeye akmasn tevik
etmelidir, nk ne kadar ok ngiliz sermayesi lkeye girerse, ngiltere'nin Osmanl
mparatorluunun selametinde o nis-bette kan olacaktr. stelik, bylece ngiliz siyasal
sahnesinde Trk taraftarl artacaktr. ngiltere'ye yaknlamann douraca tehlikelere
gelince, ben sizi bu konuda ngiltere'nin Karadeniz'de belirecek herhangi bir tehlike karsnda
koruyacan temin edebilirim."
Sylediklerimi byk bir dikkatle dinledikten sonra Padiah benden bunlar kada dkmemi
ve altm da imzalamam rica etti. Hemen ardndan:
"ngiltere'ye sovuk davrandm hikayesini yeniden duymak beni artt; bunlar kim
uyduruyor, dorusu bilmek isterim. Bunlar stanbul'daki ngiliz elisinin Londra'ya rapor
ettiini sanmam. Bunlar ok irkin dedikodulardr; Boazlafn tahkimindeki gecikme
ngilizlere kar tutumumun temel nedeni olarak nitelendiriliyorsa, ngiliz dostlarna
yanldklarn syleyebilirsin. Onlara kaytszlm ve souk tavrm, onlarn bana kar olan
tutumlarndan kaynaklanmaktadr. Tahta ktmdan beri geleneksel ngiliz dostluunun tek
bir nianesini dahi bana gsSARAYDAK CASUS
termekten esirgeyen onlardr. Tam tersine, bana olan dmanlklarnn delillerini sergilemekte
adet birbirleriyle yar etmektedirler. Ayrntya girmeme gerek yok; sen onlar zaten gayet iyi
biliyorsun: Halifelik gururumun ayrlmaz bir paras olan Msr'da bana byk bir darbe
indirmiler ve halen dahi bu lkenin gelecei hakknda benimle uzlamaktan kanmlardr.
ngiliz Parlamentosu'nda bata Mr. Gladstone olmak zere dier yelerin kulland kf r-l
hitablar karsnda alnmadm m sanyorsun? Reid Efendi, Londra'ya gittiinizde onlara
bana reva grm olduklar muameleye ramen, benim hl tm abalarmla onlarn
isteklerini yerine getirmeye altm anlatnz. Karadeniz surlar ve kalelerin tamirat
tamamlanmaktadr. ngilizlerin Kilyos'a bir kartma olabilecei endiesine gelince, bu yre
Abraham Paa adl bir Ermeni vatandama aitti. Ne var ki, hemencecik tarafmzca satn
alnm ve gerekli tedbirlerin yerine getirilmesinde kusur edilmemitir. Daha zahmetli ve
masrafl olan dier gvenlik tedbirlerine gelince, bu konuda hibir fedakrlktan
kanmayacam. Fakat mali kaynaklarmz kstldr. Msr zerinde bir andlamaya

varabilirsek, buradan salanacak fonlarla bu konuda gereken ne ise yaplabilecektir. Buna

yardmc olup olmamak ngilizlerin takdirine kalm bir husustur.
Siz her zaman Msr'n Franszlarca tehdit edildiini ve ngilizlerin Hind yolunun esenlii
asndan buray igal etmeye mecbur kaldklarn iddia edersiniz. Oysa ki benim elimde
Franszlarn hibir zaman Msr' igale niyetleri olmadna dair yazl garanti var. Ve eer
tm gvencelerine ramen byle bir eye kalkmay dnselerdi bile, ngiltere ile aramzda
bir ittifakn varl halinde, buna cesaret edebilirler miydi? Daha dn Babli araclyla
Londra'ya bir^andlama teklifi ilettim. Lord Salisbury'nin cevabn merakla bekliyorum.
Londra'nn kaytszlna bir rnek daha vereyim: Uzun bir sre nce onlardan drt de"RED EFEND"

71

niz eitim subay rica etmitim: halen bekliyorum.

Boazii'ne bir srpriz saldr ihtimline gelince, bar hkm srd ve bu bar bozacak
herhangi bir belirtinin mevcut olmad halde, bu ihtimlin bylesine tekrar-, lanmasn
dorusu anlamakta glk ekiyorum. phesiz ki, ngilizler sava ihtimlini dnyorlar.
Benim asl abalarm ise bar ve uygarlk yolunda sarf edilmektedir. Siz benim stanbul
Boaz'mn tahkimatn ihml ettiimizi sylyorsunuz. Buna sizi kim inandrd? Siz benim bu
emirleri ayn anda verdiimi biliyor musunuz? Paalarm gvenilmez ve tembel adamlar
olduklar iin emirlerimi yerine getirmekte gecikmi olmaldrlar. Size daha doru bilgi
verebilmek iin Harbiye Nazrna da yazdm: cevabm yarn size ileteceim (Padiah'n bu
vaadi yerine getirilmemitir).
Bundan evvel de sylediim gibi, siz benimle ngilizler arasndaki ilikileri dzeltmek iin
biilmi kaftansz. Bu millete kar muhabbetim hayatmn ok eski gnlerine rastlar. Trkiye
ile ngiltere arasndaki eski mutlu gnlere rnek olarak, size bir olay anlatmak isterim. Sekiz
yalarnda idim. Hatras aziz pederimin huzurunda iken ngiliz Bykelisi Lord Stratford
Canning kageldi. Trkiye'nin samimi dostu olan bu byk adamla babam kucaklatktan
sonra Bykeli bana doru yaklaarak beni de pt. Hristiyanlarla samimi olmann gnan
sayld o mutaas-splk gnlerinde bir Ehl-i Kitab'n dudaklarnn yanama demesi
karsnda korku ve tiksinti ile titremekten kendimi alamadm, alamaya baladm. Bunun
zerine babam hana yaklaarak, "Bu kii tarafndan plmek seni artmasn, olum. Bu
adam, Trkleri kardeleri gibi seven samimi dostlarmz olan bir milleti temsil ediyor"

demiti. Bu szleri duymak beni artm ve akn gzlerle Lord Stratford'a bakakalmtm.
te bu anda Trk-ngiliz dostluu iimde gelimeye balad. Neden sizden saklayaym,
72

SARAYDAK CASUS

"RED EFEND"

73

lkenin ortak karlarnn bir ittifak erevesi ierisinde korunmas Padiah'vn en samimi ve
gl dileidir. Eer bu ittifakn akdi Msr meselesi'nin zmnden nce ele alnrsa, bu
ikinci mesele muhakeme kudretine sahip herkes ve bilhassa Padiah tarafndan daima gz
nnde bulundurulacaktr. Bylece, Msr Meselesi'nin hallinden nce bir ittifak akdedilmesi
her ikri lkenin gvenlii asndan da eriilmesi arzulanan teminata haiz olamayacaktr."
Ermeni Meselesi
Padiah'la grtm dier konular arasnda Ermeni patrdlanyla ilgili olan grmeme de
deinleyimi. Musa Bey'in beraatinin ngiltere'de kt bir izlenim braktn ve bu davann
yeniden "almasnn, sulunun cezasn ekmesinin Trkiye'nin karlar gerei olduunu
belirttim. Ne yarglarn tarafsz, ne de tanklarn dinlenmesinin nizamlara uygun olduuna
iaret edince. Padiah:
"Avrupa basnnn Beyolu'ndaki her trl rivayet ve dedikodulardan etkilendiini
dnrsek, Bat'daki bu hayal krkln anlamamz zor olmayacaktr kanaatindeyim. Fakat,
olay bir de banazlklar Krtlerinkinden ok daha fazla olan Hristiyan Ermenilerin elikili
itiraflarn deerlendiren Trklerin asndan incelediimizde bu zc olgunun cereyan
eklini daha daha iyi canlandrabiliriz. Yarglara gelince, onlarn belki kendi vicdanlarna
kar direndiklerini iddia edebiliriz, ama yasalar sann beraatini icap ettiriyordu ve yapacak
baka bir ey deyok-tu."
Benim cevabm ise yle oldu:
"Her iki tarafa baz hatalar ilendii kukusuzdur. Fakat, burada sz konusu olan
Trkiye'nin ndr. Majesteleri yeni ve daha dirayetli bir adl soruturma almasna emir
veribilirler. zellikle Krtlerin kt karakterlerinin btn Avrupa'da ok iyi bilindii gz
nnde
tutulursa, bir mslmann Hristiyanlar tarafndan suland bir davada yarglarn
tarafirliklerle, bunun yol aaca yasal yorumlamalardaki esneklikler, bu olayn kolayca
rtbas edilmesini engelleyecektir. Benim acizane nasihatim, bu davann yeniden ele alnmas

ve Musa Bey'in sululuunun isbat edilmesi olacaktr. Majesteleri kendisini daha sonra
affedebilir ve serbest brakabilirler. Ne var ki, nerdiim bu ekille Trkiye'nin n
korunabilecektir."

' '

Benim bu grme Padiah itiraz etmedi. Adliye Nazn Cevdet Baa'nn hatasn kabul
ettiinden ve bu davann yenide alabilmesi iin bir gereke bulacandan kukum yoktur.
Hindistan ve ran
Hind Mslmanlanyla olan grmelerimde Hindistan'da ngiliz ynetimine kar
kkrtmalarn stanbul'dan ynetildiini renince olduka ardm. Yalnz, bu kampanyann
Trk otoritelerince ynlendirilip ynlendirilmedii konusunda hibir bilgim yok. Avrupa'da
"Dhuleep Singh" ile grmek niyetinde olan bir Afganl Pencap'tan geldi. Pencab'm etkin
Mslman partisi tarafndan gnderilen ve ngilizlere kar abalarn youn-latmlmas
dileklerini ieren bir mektup getirdiini iddia ediyordu. Bu Afganlnn Paris'e gidip
gitmediini bilemiyorum, ama yol arkada ile uzunca bir grme yapmak imknn
bulabildim. Farsay ok iyi konuabilmem, Trkiye'nin ve btn slm dnyasnn sadk bir
dostu olarak tannmam onda hibir kuku uyandrmamt. Buna ngilizlerden Hindistan'da ne
kadar nefret edildiini, halkn nasl baskda tutulduunu ve lkenin nasl bir an nce ynetim
deiiklii iin -ki bu Rus idaresi dahi olsa-kvrandm anlatt.
Benim kiisel tecrbelerimin tmyle aksini gsterdi74

SARAYDAK CASUS

ini, etkili Mslmanlardan aldm mektuplardan, gerek mslmanlarn gerek Hindularn

adil ngiliz ynetiminden honut bulunduklarn sylemem zerine, yle dedi:
"ngilizlerin rvet yedirdii muhbirlerinin tek-tk ifadelerinden etkilenmemeksin. Halkn
byk bir ounluunda ngiliz aleyhtarl egemendir. Hindistan'da grlen din ve rk
farkllklarnn ngilizlerin yararna olduunu sanyorsan aldantyorsun. ngiliz ynetimine
olan nefret ve dmanlmzda biz tek bir vcut gibiyiz. Ruslarn ngilizleri kovduktan sonra
Buhara ve Hiyve'de olduu gibi bizi kendi kaderimizle babaa brakacan bildiimiz iin
ynetim deiiklii bizi korkutmuyor. ngiliz idaresinin yklmasn abuklatrmak bizim en
kutsal grevimizdir."
Banaz bir maceracnn szlerini burada aktarmaktaki amacm, bu szlerin Trkler ve
ranllar nezdinde yaratt memnuniyetten baka birey deildir. Benim ngiliz taraftarlm

bilen Padiah bu konuda benimle tartmaya girmekten kanrken, efendilerinden daha az

dikkatli olan adamlar Sultan Abdlhamid'in Uzakdou'dan gelen bu macerac gezginleri
desteklediini ve koruduunu giz-leyemediler.
Hindistan siyasetine ilikin olarak unu syleyebilirim ki; ngiltere'nin gelecekteki projeleri ve
savunma planlan asndan Trkiye ile ran arasnda ibirlii ve dostluun gelitirilmesi
yararl olacaktr. Bu iki Mslman hkmdar arasnda herhangi bir dmanlk ve rekabet
bulunmamasna ramen, Sultan ile ah arasnda gizliden gizliye bir nefret mevcuttur ki, bu,
zlerek belirteyim, ok eski zamandan beri ran ile Trkiye arasnda olan mezhep
dmanln krklemektir. Padiah, ran ah'mn Londra ziyareti srasnda Hayasdan
gazetesini kartan Ermenileri kabul etmesini affedememitir. Sultan Ha-mid'e, ran'n ngiliz
Bykelisi ve aslen Ermeni olan Malcolm Han'n ah' buna ikna ettiini, ah'tan bu ise
"RED EFEND"

75

Ermenilerin ihtillci olduklarn gizlediini syledimse de hi fayda etmemitir. II.

Abdlhamid, ran ahnn samimiyetinden kuku duyduunu ve Nasreddin ah gibi bir
adamla gl dostluk balarnn kurulmasnn mmkn olmadn belirtti.
Genel gzlemler
Padiah ve Siyaseti
Geen ylki izlenimlerimle karlatrldnda Padi-ah'm kendi geleceinden ok daha
umutlu olduunu ararak gzlemledim. Olup-bitenlerin karmakl karsnda bile daha
hakim ve gvenli eda ile siyasetini iziyor. Ben bunu, mal gelimelerin getirdii basanlara,
Avrupa devletleri arasnda uygulad baanl manevralara ve Pa-diah'm Batl glerin genel
bir savatan kandklan iin gnlsz dahi olsa Osmanl mparatorluu'na bir soluk alma
sresi tandklan dncesine balyorum. Konumalarndan da belli olaca gibi, Alman
mparato-ru'nun ziyareti onun cesaretini arttrm bulunmaktadr. Trkiye ile Almanya
arasnda herhangi bir siyas andla-ma imzalandn sanmyorum. Fakat, Padiah bu olaya
ok nem vermekle ve mparator'un Bulgaristan Meselesinde gsterdii ince ve lml
politikadan dolay kendisini tebrik etmesinden esinlenerek, Avrupa bannm devamnn kendi
hareketlerine bal olduuna inanmaya balamtr. "Kesin tarafszlk" siyaseti ile iftihar
etmekte ve yabanclara kar sempati ve antipatisini baaryla gizleye-bilmektedir. Elimde
kesin deliller olduu iin, Padiah'm Rusya'ya dmanlndan ve korkusundan asla kuku
duymam. Bu, dier Avrupa devletleri iin pek sylenemez. nk, Padiah onlara kar ne

belirgin bir sevgi, ne de nefret besler. Almanya'nn askeri gcyle bylendii ve bu lkenin
Trkiye aleyhinde kesin siyas projeleri
76

SARAYDAK CASUS

olmadn sand iin, Alman madd karlarna ynelik her trl ihsandan
kanmamaktadr. Gerekten de u anda Trkiye'de Almanlar revatadr. Avusturya'dan
kukulanmakta ve her hareketini dikkatle izlemektedir. talya ve Fransa hakkndaki
grlerini anlamaya daha frsatm olmad. ngiltere'ye gelince, Lord Rosebery'nih Mr.
Gladstone'un d politika grlerine katlmadna ve Trk dman olmadna sevinmekle
birlikte, Padiah muhafazakrlara gvenmekte ve bilhassa Lord Salis-bury'yi balca dostu ve
desekisi olarak grmektedir. Entrika stad olarak, Rusya'y ngilizlere kar oynamak ve
ngiltere'yi rkterek tavizler vermeye, ittifak yapmaya zorlamak eilimindedir. Eer
ngiltere'de stanbul'a deer vermeyen, hatt bu ehrin Ruslarn eline dmesinden sevinecek
gruplarn olduundan haberli olmasa idi, bu dncelerini imdiye kadar uygulamaktan
kanmazd. Bu gerek, onu ngilizleri gcendirmekten ve Ruslarla birlik olmaktan
alkoymaktadr. zel grmelerimizdeN ona bu politikann tehlikelerinden szetmitim.
Kesin tarafszln barta geerli bir siyaset olarak nitelendirilebilecei halde kritik
dakikalarn endieli ve karmak ortamnda ciddi hatalara neden olabileceine iaret etmi; bu
oyunu srdrmenin yersiz olduunu, nk ne ngiltere'nin fare ne de kendisinin kedi
olduunu belirtmitim. Bu gnlerde ise nazrlarnn deil de, bizzat kendi muhakemesiyle
fikrini deitirmi ve ngiltere'ye yaknlamann gereine inanmaya balamtr.
Nazrlarnkinden ziyade kendi zeksna gvenmektedir. Onun yannda Babli ne siyas gc
ne de yrtme iradesi olan bir varlktr. Gvenini kazanan tek kii, baktibi Sreyya Paa'dr.
Elli yalarnda, ok zeki olmamasna ramen lml bir kiilie sahip olan Sreyya Paa'nm
ksa zaman iinde Sadrazam olabilecei gizliden gizliye sylenmektedir. Satvetli efendisinin
elinde sadk bir oyuncak olan bu adam, uzun yllar
"RED EFEND"

77

Padiahla birlikte alt iin onun srlarn herkesten ok bilmektedir. Bu zellii ile
imdiki Sadrazam kmil Paa'ya gre daha avantajl bir mevkide olacandan kuku yoktur.
Sreyya Paa ile olan eski hukukumuz nedeniyle, bu tayinin Trkiye'nin siyasetinde bir
deiiklik olaca anlamna geleceini sanmam. Bu tayin, daha ok i siyasete hz

kazandracaktr; nk Sreyya Paa'nm efendisi gibi ok aktif bir kiilii vardr. Tek kusuru
ise. Bat dillerini bilmedii iin yabanc temsilcilerle kiisel haberleme yapamayacadr.
Sultan'la Olan likim
Padiah'la olan ilikim istisna ve ilgi ekici olmaya devam etmektedir. Bana btnyle
gvendiine veya zel bir sevgisi olduuna inanmak kendimizi kandrmak ola1 aktr. O,
benim Mslman Dou hakknda bilgi ve tecrbelerimden, daha da nemlisi Trkiye'nin
meselelerine yaknlmdan ekinmektedir. Onun grnrdeki dostluu bana olan sevgisinden
ok ngiltere ve Avrupa'daki edeb hretini bildii kalemimin korkusundan
kaynaklanmaktadr. Onunla zel grmelerimizde elimi tutar ve glmseyerek, "Siz benim
dostumsuzunuz; beni ngilizlerden daha fazla sevdiinizi biliyorum. Benim iin yaptklarnza
mteekkirim" der. Fakat bu, gzlerime kukuyla bakp, "Sen benden akllsn" diye iinden
geirmesine engel deildir. Benim arkllarn dncelerini okumaktaki tecrbem, II.
Abdlhamid gereini tahlil etmeye yeterli deildir. O, benim hayatmda tandm en kurnaz
Douludur. ark kurnazlnn en usta temsilcisi olan bu adam takdir etmemek elde deildir.
Bu zellii ile kendisini kandrmaya alan tm elileri artmakta, zavalllar aknlkla
kalakalmaktadrlar. Yine hepsine ayr ayr gsterdii olaanst nezketi, dostluu ve
sevimlilii karsnda eliler Padiah'in niyetini aa-yukan tahmin
78

SARAYDAK CASUS

edebilmekle birlikte, hibir zaman esas politikasn anlayamamaktadrlar. Doaldr ki eliler

bu bitmek tkenmek bilmeyen esrarlarn ruhuna vakf olamadklar iin sinirlenmekte ve
umutlarn yitirmektedirler. Benim Saray'daki mstesna mevkiimi bildikleri iin de harikalar
yaratmam beklemektedirler. Garip olmakla birlikte uras da bir gerektir ki, Padiah'n
nazrlar ve ileri gelen adamlar dahi hangilerinin gzde, hangilerinin ise gzden dtklerini
bilememekte ve dolaysyla hibiri ona kar byk bir sevgi ve dostluk beslememektedir.
Ksacas, ark tahtna oturan en olaanst prensdir II. Abdlhamid! Byle bir prensin Dou
dnyasnda yapayalnz olmas adamlarndan ok azma gvenebilmesi doal karlanmaldr.
Adamlarndan szederken bir gn bana yle demiti: "Paalarmn sadece kendi ahsi
menfaatlerini dnen ve ilerinde zerre kadar vatanperverlik duygusu tamayan agzl
saray dalkavuklar ve iren zppeler olduklarn pekla biliyorum. Allah'a ok kr ki, ahs
kontrolmn gereine bir an nce inandm, dizginleri elime aldm, ve iyi bir Osmanl olarak
vazifemi yerine getiriyorum."

stanbul'dan ayrlmadan birka gn nce Saray'a Yunan maslahatgzar Prens Mavrocordato

erefine verilen bir ziyafette beni Avrupal diplomatlara ve ileri gelen nazrlarna tantrrken
gsterdii olaanst incelik beni son derece artt. Tantrldklarmn kskanln
ektiimi ve onlarn hemen beni gzden drebilmek iin entrikalara giritiklerini rahatlkla
tahmin edebiliyorum. Bilhassa Ruslar peimdedirler, her- tarafm casuslarla evrilmitir.
Dostluundan yararlandm ve ahsi kar zan peinde kotuum izlenimini uyandrp
phesini ekmediim srece gven iinde saylrm, kimse de bu pozisyonumu bozamaz.
.

"RED EFEND"

79

lkenin Genel Durumu

Trkiye'nin genel deerlendirmesine gelince, milli borlann baanyla konsolide edilmesinin
yaratt olumlu izlenime ramen vatandalarn maddi durumlarnn deimemesi lkede pek
az dzelme olduuna iaret etmektedir. Bu dnemin hastalklann ve zorluklann tmyle
yerli ve yabanc Hristiyanlardan fersah fersah geri kalm olan Mslman halk ekmektedir.
Otuz yl nce bir tek hristiyann bile grlmedii ehrin kibar mahalleleri imdi tamamiyle
Rum ve Ermeniler tarafndan iskn edilmitir. Demiryolu ulamnn gelimesi ile stanbul
yegne ticaret merkezi olmaktan km ve bu zelliini Sofya, Filibe, Burgaz ve Varna ile
paylamak zorunda kalmtr. Bu, Hristiyanlarn kazanlarn etkilemi olmakla birlikte yine
de onlar, sefalet ve yoksulluk iine dm, Hristiyan hemehrileriyle tm rekabet gcn
kaybetmi ve tevekklle ifls ve ykmlarn bekleyen mslmanlardan ok daha iyi
durumdadrlar.
Ayn kaytszlk halkn hkmetle olan ilikilerinde de gze arpmaktadr. Trk toplumunun
hangi tabakasyla konuursam konuaym, halkn genel olarak lkenin sosyal koullarna,
ynetimine ve siyasetine kar ilgisiz olduunu ararak gzlemledim. Yine ayn ey
Padiah'la halkn ilikileri iin de sylenebilir. Yardmseverlii ve iyi-kalpliliini sergilemek
iin hibir frsat karmayan Padiah, Hristiyan olsun, Mslman olsun halkn byk
ounluu tarafndan yaplan bir kiidir. Efendi snf iinde ise sadece rtbe ve mevki
sahipleri Padiah' vatanperver bir hkmdar ve Trkiye'nin canlandncs olarak grrken,
isizler gizliden gizliye ona svmekte ve onu bencil bir despot olarak adlandrmaktadrlar.

Bunlann dnda bir de ok kk bir grup vardr ki, onlar Padiahn'm para hrsn, kendini
zenginletirmek iin piyasadaki abalarm hi de ho grmemektedirler. Padiahn gayr-
80
SARAYDAK CASUS
menkllerini arttrmas, demiryollarna yatrm yapmas, inaat ve dier sna irketlerinde
hissesi olmas gizliden gizliye sylenegelmektedir. Padiah, btn bu plasmanlar kendisi
tarafndan fazlasyla dllendirilen ve aslen namuslu bir adam olan Maliye Nazn Artin
Paa'nm destek ve kanalyla yapmaktadr. II. Abdlhamid kendi tanmaz mallann arttrmak
iin alan ilk Osmanl padiahdr. Sultan Hamid, Bulgaristan'da cedlerine ait olan nemli
toprak paralarm elden kartmak zorunda kalmtr. Bylece, malvarlnda byk lde
bir azalma olmutur. Padiah imdi bu yoksulluunu kapatmak iin uramaktadr ki, bu
abalannda hi de haksz saylmamaldr. Ne var ki, dmanlar Muhammed'in halifesinin bir
i adam da olabilecei fikrine alkn olmadklar iin, Pa-diah'n itibarn arttrmamaktadr.
Fakat, bu ve bunun gibi sebeplerin Abdlhamid'in kardei Read'm lehine tahttan
indirilmesine yol aacan iddia etmek olay ok bytmek demektir. Bu sylentiler
Beyolu'ndaki elilik evrelerinde yaygndr. zlerek sylemeliyim ki, Ha-li'deki
diplomatlanmz Trkiye'nin iilerine ve Trk milletinin ruhuna bir trl vkf
olamamaktadrlar. Trkler son savan neden olduu felketlerin basksndan, bu sakatln ve
uyuukluun etkisinden kurtulamamlardr. Bilhassa imdiki Padiah, o byk vatanperver,
hareketli, dikkatli ve uyank adam, dikkatini herkese ve her-eye evirmitir; bu vaziyette bir
bakaldrmadan sz etmek mmkn deildir. Bu durumu yalnzca bir Avrupa sava bozabilir;
aksi takdirde, herey skn iinde cereyan ederse Trkiye daha uzun yllar yaayacaktr.
ada uygarlmzn ruhu Anadolu'daki saf Trk rknn alt smflanna ulaabildii takdirde,
deiik bir coraf ve etnik kompozisyonda, Trkiye'nin yeniden canlanmas ihtimli vardr.
Demiryollannn Anadolu'ya uzamas, Bat dnyas ile temaslar ve imdiki Padiah'in halknn
ay-

dmlanabilmesi iin harcad samimi abalar, Trkiye'nin daha iyiye doru gitmesi yolundaki
umutlanmzm gereklemeye baladnn iaretleridir. Fakat, heyhat! Mslman Asya
derinden derine ve tehlikeli bir ekilde yaraldr. Sosyal ve din bir slahat ieren tedavisi ise
byk bir sabr ve uzun bir sre gerektirmektedir. Mslman Asyallar sabrl olmasna

sabrldrlar da, byk bir nfus birikimine sahip yerinde duramayan Bat dnyasnn onlara
bu zaman tanyp tanmayaca asl sorulmas gereken hususlardandr.
Sonu
te, bunlar benim Trkiye'nin bugn ve gelecei hakkndaki dncelerim! Siz, sayn
beyfendi ve ngiliz hkmetinin aziz yeleri; sizler benim kamuya ynelik yazlarmla bu zel
raporumun tonlar arasndaki farktan dolay beni yanllkla sulayabilirsiniz ve beni
geleceinden umutsuz olduum bir lkeyi bylesine hararetle savunduumdan dolay
azarlayabilirsiniz. Hatt, daha iyi bir ynetim yerine bu yozlam sistemin ampiyonluunu
yaptm iin beni pekla paylayabilirsiniz. Fakat, doutan bir Macar ve duygularmla bir
ngiliz olduum iin ortak karlarmz gz nnde tutmak ve siyasette asla yeri olmayan
hmaniter vaazlardan kanmak gereine inanyorum. Bir Macar olarak Balkanlar yutmaya
balayan Rusya'nn lkeme indirecei hayat darbeye mani olmal ve kltrl ve zgr bir
Avrupal olarak Rusya stanbul'a veya Anadolu'ya girdii takdirde bugnk durumu byk
lde zedelenecek olan Uygarlk ve zgrln ampiyonu ngiltere'yi savunlmalym. te
bu ama bizi, sizi bir ngiliz ve beni bir ngiliz dostu olarak birletiriyor, azizim Sir Philip.
(21)
*

a. ,...

Kaynak: T.C
"RED EFENDt"

83

Foreign Office, Padiah'm satrlanna karlk herhangi bir cevab metin kaleme alp, bunu
Vambery'ye iletmez. Bir sre bekleyen Profesr 11 Temmuz'da Londra'ya bir mektup
yollayarak, ngiliz Dilerini sktrmaya alr. Ne var ki, Sir Philip Currie'nin 18 Temmuz
(1890) tarihli ksa mektubu Vambery'yi tatmin etmekten ok uzaktr: "Ortak dostumuza
mektubunun herhangi bir cevab gerektirecek kesin ve ak nerileri ihtiva etmediini, fakat
mesajnn Londra'ya iletildiini ve orada ilgi ile okunduunu syleyin, yeler!"
(m)
Aadaki blmde II. Abdlhamid'in, ngiltere'nin Osmanl mparatorluu'na kar tutumunu
olumlu yne evirmek iin blfn srdrmeye altn greceiz. Sultan Hamid,
Londra'nn geleneksel rakipleri olan Fransa ve zellikle Rusya'y, Almanya ve Avusturya'dan
sonra devreye sokarak bu lkelere yakmlaabilmesinin ihtiml dahilinde olabileceini
hatrlatacaktr. Hatratnda da itiraf ettii gibi Padiah, Rusya ile Trkiye'nin dnyada en iten
dostlar gibi yaamasn mmkn klacak baz faktrlerin mevcut olduuna inanmtr. (22)
Ancak, Rusya'nn Ortadou'daki ihtiraslarn bilmekte, hele bu programn Boazlarla ilgili
ksmn Osmanl Devleti iin bir lm-kalm meselesi olarak grmektedir. II. Abdlhamid'in
bu kna kar, ngiltere de aynen "blf-tehdit" karm bir cevap verecektir. Osmanl
ynetimi altndaki Girit'deki kaynamalar bahane ederek adadaki Rumlarn koruyucusu
kesilen Yunanistan, Trkiye aleyhine bir saldrya yneldii takdirde Padiah' yalnz
brakabileceini im eder. Nitekim, Girit olaylar 1897'de patlak verecek, hemen sonraki
Osmanl-Yunan sava Trkiye lehine sonulansa da ngiltere'nin de iinde olduu
84

SARAYDAK CASUS

Byk Gler komisyonu diplomatik cephede adaya zerklik kazandrmaktan

kanmayacaklardr. (23) Ancak, 1890'da Padiah, ngiltere'ye sadece maddeletirerek
sralad artlann kabullenilmesi ve Msr Meselesi'nin istedii biimde zm halinde
Londra ile uyuabilecek-lerini, ya da baka bir deyile, kesin tarafszln ngiltere lehine
bozabileceini vurgulamtr. Bu ereve ierisinde Vambery, Londra'ya Padiah'm
ngiltere'den tmyle vazgeerek, Rusya'ya yanamak gibi bir diplomasi lgnlnda
bulunmayacan iletmi, daha basit bir ifde ile, Padi-ah'n kadn Whitehall'a gstermitir.
Bundan kukulanan II. Abdlhamid, Taymis ile Boazii arasnda kimi zaman o kyya, kimi
zaman brne vuran Vambery medd-i cezirinin yeniden Taymis'e aktn anlamtr. Hem
Vambery, II. Abdlhamid'in ilk bata sand gibi, ngiltere hkmeti katnda bu lkenin d

politikasn etkileyecek ikna gc olduu umudunu da yava yava yitirmeye, bu

baarszlndan dolay iin iin profesre kzmaya balamtr.
ABDLHAMD'N NGLTERE'YE BAKII
Belge No: 4 (22 Ekim 1890)
Sevgili Sir Philip,
Padiah'm zel davetlisi olarak birka hafta geirdiim stanbul'dan daha yeni dndm. Ad
geen hkmdarn ngiltere'ye olan tutumuna ilikin grmelerimizi ve Osmanl
payitahtndaki genel siyas havay size bu raporumla iletmeyi bir grev sayyorum.
Lord Salisbury'nin notas byk bir hayal krklna neden olduu iin, ngiltere ile Msr
Sorunu zerinde son anlama abalan da baarszlkla sonulanmtr. Bunun zerine,
stanbul'un yetkili evrelerinde Padiah'm genel politikasnn deiecei beklenmekte,
Rusya'ya yaknlama giriimlerine kesin gzle baklmaktadr. Sekiz yldan beri Trkiye'nin
Petersburg elisi olan akir Pa-a'nm Saray'a atanmas bu yeni siyasetin ilk delili olarak
gsterilmektedir. Rusya'ya dostluu ile tannan akir Pa-a'nm Padiah'm yeni gzdesi olmas
ile onun, yine Rus tarafls olan Rza Paa'nm desteiyle birlikte bu lke ile anlama zemini
arayacaklar kukusuzdur. kinci olarak ise Boazii'ndeki tembel diplomatlar ar'm en yakn
dostunun [ismi okunamad] stanbul'u ziyaretinde Roma-noflarn zel olarak yolladklar bir
ajann Saray'la gizli ilikilere baladn kefetmilerdir. nc olarak, Montenegro
Prensi'nin Karada svari bln eitmek iin rica ettii Trk askeri danmanlannn
yollanmasnn
86

SARAYDAK CASUS

Padiah tarafndan kabul edilmesini gsterebiliriz. Son olarak ise, Padiah'm arie'yi
stanbul'da arlamak iin gsterdii istek ve bu konuda sessizce hazrlklarn yapld halkn
arasnda yaygn sylentiler arasndadr.
Btn bu sylentilere karlk, ben, kiisel deneyimlerine dayanarak, Padiah'm eski politikas
olan "Kesin tarafszlk" ilkesinden sapmadn ve onu bu ar ekingenliinden yalnzca
ngiltere'nin ve bu lkenin tanyaca gvencelerin ayrabileceine inanyorum. Bu konuyu
kendisi ile grtmde bana glerek, "Ben, hl bakireyim" dedi. "Ben hepsi ile arkadam,
fakat hibiriyle sevdal deilim. Suya da bu kabine ile cilvelemem o anki koullarn
gereidir."

Ben onun hibir lke ile henz balantya girmediine inanyorum. Yine de Padiah'm
dndklerinin gereklere uygun olmadn da itiraf etmeliyim. Dayak yedii sopadan
korkan her ocuk gibi Padiah da Rusya'dan ekinmekte ve mparatorluunu tehdit eden her
tehlikenin bu lkeden kaynaklandna inanmaktadr. Prens Leuch-tenburg'u kabul ettii gece
bana Rusya'nn Patrikane ve Ermeni sorunlarndaki gizli tahriklerinden ac ac yakm-mt.
Sizler Rusya'nn bu tahriklerinin ne olduklarn tahmin edebilirsiniz. Ne var ki, Padiah'm
elinde bu lke tarafndan Ermeni devrimcilerine ve stanbul'daki Rum Patrikhanesine
yollanm para ve direktiflerin ak delilleri vardr. Aka sylemeliyim ki, Sultan
Abdlhamid gibi devlet mekanizmasnn tm kurumlarn elinde tutan baka bir lider dnyada
yoktur. O,kelimenin tam anlamyla ynetimin yrei ve eksenidir. Konumalarmzda ne
zaman bu adamn asab ve arpc yzne baksam, onun yz hatlarndaki enerji, zek ve
kurnazlk beni korku ile titretmeye yetmitir. lkesinin din, edebiyat, tarih ve siyasetine olan
hakimiyetini her zaman ven Padiah, yzeysel bir memnuniyetle yle dedi: "Gncel siyasal
\
"RED EFEND"

87

olaylar ieren grlerinizi ve tavsiyelerinizi bana her hafta uzun bir mektupla yollaynz.
Onlar byk bir ilgi ile okuyacam." Beni yatak odasna gtrerek ekmecesin-deki
mektuplarm gsterdi.
Kendisiyle olan uzun grmelerimizde deindiimiz pekok konular iinde sadece gnn en
yaamsal sorunlar olan Ermeni ve Rum patrtlarndan szedeceim. Babli ile Patrikane
arasndaki anlamazlkta Padiah hi de uzlamaz bir tutum ierisinde olmad gibiv tersine
bu sorunun bir an nce bar yollardan zmlenmesini istemektedir. "Btn olay ikinci
derecede nemlidir" diyen Padiah yle devam etti: "Nazrlarm ne sylerlerse sylesinler,
ne yaparlarsa yapsnlar, ben henz daha olaya mdahale etmedim; brakyorum her iki taraf
da zayflasnlar, o zaman sonuca ulamak daha kolay olacaktr. Son vkela meclisinin bana
iddetli nlemler uygulamam nerdiklerini biliyorsun. Fakat, bunlar benim ona-yunla
gereklemitir. nk, Rumlarn istekleri ynetimin yeniden dzenlenmi ada ilkeleriyle
badamyordu. imdiki patrtl ortamda bu isteklerin yerine getirilmesi zamansz olacakt."
Ruslann Rumlar gizliden gizliye ynetime kar tevik ve tahrik ettiklerini kaydeden Padiah,
kendisinin bu entrikalardan haberdar olduunu, dikkatinin ise tm bu abalan boa
kartacan ekledi.

Ermeni sorunu'na gelince, bu konuda Padiah gelecek hakknda daha az emin grnmektedir.
Rusya tarafndan kartlacak glklerden ekinmektedir. Rusya'nn resmi bir mdahalesine
henz rastlanmamakla birlikte, stanbul'a, Bulgaristan'a ve Anadolu'ya yollanan kuryelerin
itiraflar karsnda Petersburg'un Ermeni hareketini daha tehlikeli bir ekilde yer altndan
ynlendirdii hakknda en kk kukum yoktur. Padiah'm btn bu balant ve
tezghlardan bilgisi vardr; stelik, stanbul Ermeni cemaatinin ileri gelenlerinin de bu
hareketin iinde oldu88
SARAYDAK CASUS
undan emindir ki, bana "Bu ylanlar bizim iimizdedir, kanmz ierek, beslenmektedirler"
demitir. Padiah, Asya vilayetlerinden Ermenistan ad altnda topraklarn koparlmasna yol
aacak dnler vermeyi hibir zaman kabul etmeyecektir. Jandarma birliklerinin sadece te
ikisinin Mslmanlardan olumasna ve yerel Mslman ynetimine Hristiyan bir vali
muavininin atmmasna ise muhalefet etmeyecektir. Fakat, en yumuak ekli ile bile zerklik
dncesi Padiah' kzdrmaya yetmektedir; hibir zaman da onaylanmayacaktr. ngiltere'nin
Ermeni Sorunundaki tavrna ilikin dncelerinin byk lde deimediine sevindim. O,
artk ngiliz Hkmeti'ni deil, sadece Liberallerin bir ksmn suluyor.
Sultan'n bana olan yaknl giderek artmaktadr. Onunla birlikte Saray'da kalmam nerdi ise
de nazike reddettim. Benimle olan grmelerinde Saray erkn ve nazrlarndan olan
ikyetlerine kadar en hassas konularda almaktan kanmad. Kendisine baz aydn
evrelerde en ince ayrntsna kadar tm devlet ynetimini elinde bulundurmasn
eletirdiklerini hatrlattmda, "Biliyorum" dedi: "Nazrlarm benim tm siyasal gleri
tekelime almamdan ikayetiler, Fakat, syleyiniz bana, onlarn yetenek ve vatan sevgisi
eksikliklerini bile bile baka trl davranmama imkn var myd? Kendi kiisel karlarndan
baka birey dnmeyen bu parazitlere nasl gvenebilirim? Ben ulalmayacak bir kii
deilim, siz de bunu gayet iyi biliyorsunuz. Ne var ki, u anda adamlarma gvenemiyorum;
yaknda radikal bir deiiklik yapp daha iyi ve yetkililerini istihdam edeceim. Yine de
Avrupa siyasetinin bu kritik dneminde bansn ancak bir-iki yl daha dayanacan tahmin
ettiim iin tm yetkileri elimde toplamaya devam edeceim. Bu konuda kesin kararlym ve
kendimi buna hazrlyorum."
Sultan Hamid gerekten gelecekten kukulanmakta ve

"RED EFEND"

89

Avrupa'da ne karklk olursa zevalini kendisinin ekeceini sanmaktadr. Elindeki tm

imknlar kullanarak bir atmaya srklenmekten kaacaktr. Vatanseverlii ve alkanl
takdire ayan olan Padiah, tm enerjisini bu ama iin kullanacaktr. Onu daha iyi tandka,
bu arpc Dou hkmdarnn olaanst zihni yeteneklerine hayran olmaktan kendimi
alamyorum. (24)
Vambery'nin Sultan Hamid hakknda yukardaki satrlar ngiliz Dileri Bakanl'nda
okunduunda iddetli bir tepki yaratr. Foreign Office, Majestelerinin ajannn Padiah
tarafndan satn alndndan ve kendilerine kar kullanldnda phelenir! Sir Philip Currie
7 Kasm 1890 tarihli mektubuyla Vambery'yi uyarr ve ona Londra'nn talimatn iletir: Peteli
Reid Efendi, Sultan Hamide Yunanistan'n Giril/e bir harekat hazrl iinde olduunu,
Fransa'nn ve Rusya'nn Yunanistan'n ardnda yer aldklarn, muhtemel bir saldr karsnda
Trkiye'nin yardmna sadece ngiltere'nin koabileceini ve eer Padiah dman karsnda
yalnz kalmak istemiyorsa Londra'ya slahat ve Msr Meselesi konularnda baz tavizler
vermesi gerektiini hatrlatmaldr.
NGLZ KAPTALSTLER
Belge No: 5 (14 Aralk 1890)
Sevgili Sir Philip,
8 Kasm tarihli mektubunuza ilitirdiiniz muhtrann Trke tercmesini, istediiniz zerine,
Padiah'a ilettim. Uzun bir beklemeden sonra bugn cevab geldi. El yazsndan anladm
kadaryla bu cevab nota Padiah'm kendi kaleminden kmamakla birlikte gzdeleri mabeyn
ktipleri Emin Bey veya Sreyya Paa'ya, onun tarafndan dikte ettirilmi olmak gerekir.
Trke metinin, aynen evirisi aadaki gibidir:
"Saygdeer efendim,
Tannm bir ngiliz devlet adam tarafndan yazld izlenimini veren ve iinde ngiltere ve
Trkiye arasnda bir ittifaktan sz eden mektubun katmzda nemli bulunduunu ve byk
bir ilgi ile okunduunu syleyebilirim. Zat- ahaneleri bundan nceki stanbul ziyaretinizde
ayn konuya deindiinizi ve bir neriyle geldiinizi ok iyi hatrlamakladr. Fakat, Padiah
Hazretleri bir kez daha grlerini tekrarlamak ve Trkiye'nin "kesin tarafszlk"
politikasndan asla sapmadn, hibir lke ile balantya girmediini belirtmek ister.

Satvetli Padiah'm tm abas (a) egemenlik haklarn serbeste kullanabilmesi, (b) Osmanl
mparatorluunun toprak btnlnn korunmas ve (c) Kapitalsyonlarn ilgas amalarna
yneltilmitir; hangi g bu emellerin
"RED EFEND"

91

gereklemesini desteklerse, o devletin Trkiye'nin en doal dostu olaca ak ve kesindir.

Msr Sorunu, sadece Zat- Devletlinin yksek zihinlerini kurcalayan balca ve en nemli
konulardan biri olmakla kalmam, ayrca, bu mesele hibir aksi yoruma mahal brakmayacak
ekilde tm slm dnyasnda geni yanklar yaratmtr. Bu sorunun en istenen biimde
zmlenmesi, ngiltere'nin Osmanl mparatorluu'na kar gsterecei dostluk ve
yaknlnn en iyi frsat ve delili olacaktr.
Padiah Hazretleri Sir H. Drummond Wolff un Msr mzakereleri srasnda Msr'da
kapitlasyonlarn kaldrlmasn ileri srdn ok iyi hatrlatmaktadr. Kapitlasyonlarn
mparatorluun bir ksmnda kaldrld halde dier yrelerinde yrrlkte olmas bu
uygulamann amacna ters decek bir durum yarataca bellidir. Eer bu tedbir,
imparatorluun bir ksmnda gerekletirilebiliyorsa, dier ksmlarnda da neden ayn ekilde
uygulanmasn?
Evet, saygdeer beyefendi, yukardakiler son mektubunuzdaki sorunlarnza kar Hametl
Efendimizin dncelerini yanstmaktadr. Padiahm gncel konular zerindeki grlerinizi
ieren raporlarnz dzenli olarak-beklemektedir. Mektuplarnz ise Hazreti Padiahmzn
ahsnda baka kimsenin ap, incelemediinden sizi temin ederiz.
Sayglarmzla,
Malum"
Yukardaki cevapta, Padiah'm mektubunuzun en nemli ksmn oluturan Yunanistan'n
Girit'e muhtemel saldrs ve sadece ngiltere'nin Trkiye'yi bu tehlikeden kurtaraca
uyanlarn hi dikkate almad anlalyor. Padiah, bu tehdide ya hi nem vermiyor ya da
ngiltere'nin Trkiye ile ittifak edebilmek iin blf yaptn sanyor. ngiltere'ye kar son
derece souk davrand ve kesin tarafszlk siyasetine ok gvendii izlenimini yarat92

SARAYDAK CASUS

maya alyor. Aslnda onun gerek yzn, ne akll bir kumarbaz ve entrikac olduunu
bildiimden, Padiah'm Avrupa'da bar ve dzen izin verdii srece tarafszlk ilkesini

savunacan, ama en kk bir karklkta korkarak araclm isteyeceini ve ngiltere'nin

ayaklarna kapacan tahmin ediyorum. Burada sorulmas gereken, o zaman ngiltere'nin
yeterince hazrlanmam bir kamuoyu karsnda Trkiye'ye yardm edip edemeyeceidir. Bu
soruya olumlu bir cevap beklenemez. Bu geree defalarca deindiysem de abalarm boa
kmtr. arkllar, ne kadar yetenekli olursa olsunlar, siyas konularda ksa grldrler; bu
nedenle kurnazlklar ve zeklar nihi sonucu etkileyememektedir.
Padiah'm bu kuman Osmanl mparatorluunun varln tehlikeye drmekle birlikte, ayn
zamanda, zlerek sylemeliyim ki, iktisad ve mal kartan asndan ngiltere'nin de
aleyhine olmaktadr. Trkiye'deki ngiliz karlanmn zedelendii ve Alman ile Fransz
sermaye ve yatrmlarnn younlat gereklerinin Byk Britanya Hkmeti'nin dikkat
nazarndan kamadn sanyorum. Avrupa Trkiye'sinde demiryolu ebekelerini bir Alman
irket yapt; yine baka bir Alman irketi de Asya Trkiye'sinde demiryollar demekle
megul. Franszlar ise Akdeniz'de ve Karadeniz kylarnda demiryollan imtiyazlar almak
zereler. Bu arada, Msy Granet onbe milyon franklk bir yatrana ml olacak Hali hatt
imtiyazn kopartmay baard.
ngiliz kapitalistlerinin giriim eksiklikleri iin hkmeti sorumlu tutmann doru
olmayacan biliyorum. Fakat, ben yine de en byk engelin tccar ve kapitalistlerin
cesaretsizlii deil de, iki lke arasndaki gergin siyasal ilikiler olduunu sanyorum.
Trkiye'yi ktlemekle baz ngiliz politikaclan bu zarara neden olmulardr. Fakat, dier
Avrupa lkeleri Osmanl mparatorluu'nda
"RED EFEND"

93

yatnm yapmak konusunda ne kr ne de aptaldrlar. Onlar, bu yntemle hem lkede nemli

bir nfuz alan hem de herhangi muhtemel bir kriz srasnda mdahalelerini merlatracak
bir bahane kazanmlardr. Ne yazk ki, Asya'nn kalknmasnda en nemli rol oynamaya
uygun olan ngiltere bu frsat karmtr.
te, bu adan Trkiye'deki ngiliz prestij ve nfuzunun azalmasna ve bundan doacak olan
zc sonulara dikkatinizi ekerim. Bu durumun dzeltilmesi iin bir-eyler yaplmaldr.
Alacanz nlemlerin ve projelerin gereklemesinde yardm etmekten zevk duyacam
hatrlatr, sayglanm sunanm.
Not: ngilizlere olan dostluunu gstermesi bakmndan Padiah'a baz imtiyazlar
bahetmesini tavsiye ettim. Cevab alr almaz size iletirim. Eer hkmet, baz kapitalistlere

ipucu verebilirse, gerisini ben Saray'da hallederim. Ancak, ngiliz kamuoyunun Dou'da aktif
bir siyaset izlemesini desteklemesi Trkiye'ye ngiliz sermayesinin yatnlmas ile mmkn
olacaktr. (25)
Sir Philip Currie, 6 Ocak tarihli mektubuyla Vam-bery'ye ngiliz kapitalistlerine imtiyaz
kopartmaya alp, Padiah' kukulandrmamasn tembih eder. Londra siyas dnler
peindedir.
SEDARET DEM
. Belge No: 6 (5 Eyll 1891)
Sevgili Sir Philip,
stanbul'da meydana gelen beklenmedik ve an nezaret deiiklii karsnda, bu artc
olaya ilikin tecrbe ve grlerimi size iletmeden geemeyeceim.
Bir sre nce Sultan Hamid ile ilikilerimin bozulmaya baladn farkettim. Saray'dan gelen
mektuplar artk eski dostluk ve gveni yanstmadklar gibi, siyasal sorunlardan da titizlikle
kanmaktadrlar.
Padiah'n bu tehdidinin devam gelecektir, fakat olayn gerek nedenleri incelendiinde
ngiltere'nin plan ve projelerinde tedirgin olmamas gerektiini sylemeliyim. Fransz ve Rus
lileri sedaret deiikliini byk bir basan sayacaklardr. Fakat, entrika sevdals Sultan
Hamd, onlar olduu gibi, Hali'teki tm diplomatlarmz da kandrmtr. nk, onun bu
hareketi, geici bir hkmet oluturulmas Rusya ve Fransa'ya yaknlamak amacyla deil de,
ngilizleri korkutmak iin gerekletirilmitir. Sanki Padiah, "Bana bakn, ite eski politikam
deitiriyorum. Msr Sorunu'nda isteklerimi kabul etmezseniz, kendimi Fransa ve Rusya'nn
kollarna atanm. O zaman ise Msr iin savamanz gerekecektir" demektedir.
Bugn, sedaret deiimi konusunda Padiah'a yazyorum; cevab alr almaz size ileteceim.
(26)
SAD PAA
Belge No: 7 (28 Eyll 1891)
Sevgili Sir Philip,
Saray'dan sabrszlkla beklediim cevap sonunda geldi. O kadar genel bir lisanla yazlmtr
ki burada zetlemek mmkn deildir. El yazsndan bu mektubun Padi-ah'm en gzde

mabeyincisi, Saray'n Hariciye nazr gibi davranan ve Padiah'n hazrlad plan ve

entrikalarn yardmcs Emin Bey'in kaleminden kt anlalyor. taatkr fakat kstl
muhakeme yeteneine sahip olan Said Paa, Padiah'n diplomatik becerisine kar kmaktansa lm tercih edecektir. Eer kendisi azlettirilmekle tehdit edildi ise, bu onun
yeteneksizliinin sonucundan baka bir ekilde aklanamaz. Sabk Sadrazam Kamil ise
arasra muhalefet etmekten, kendi fikirlerini ileri srmekten ekinmedii iin otoriter
Padiah'n ayana batan bir kymk gibiydi.
stanbul'da Abdlhamid'in evresinde olan adamlarmn yazdklarndan, Padiah'n son
giriiminin btn dnyada meydana getirdii tepkilerin Trklerin gururlarn okad
anlalyor. Bat'nm tepkisini Padiah'n hareket serbestisini kstlamaya kalkan bir tehdit
olarak grmekten ok Avrupa'nn Trkiye'ye verdii deer ve nemin bir iareti olarak telkki
ediyorlar. Bat ile olan tarih diplomatik ilikilerinde Trkiye'nin stn bir konum kazandn
savunuyorlar. lgintir ki, nmzde te96

SARAYDAK CASUS

mellerine dein sarslan bir lkenin kartlarn ok iyi oynadn ve hl Avrupa siyasetinde
nemli bir aktr, hatt bir dereceye kadar da banm korunmasnda hakem olduunu
gryoruz. Bu olaanst grnm aldatc olmakla birlikte, ark'm bu potansiyel gcnn,
Sultan'la olan ilikilerinizde gz nnde tutulmas gerektiini sanyorum. (27)
**
Sir Philip Currie, 1 Mart 1892 tarihli mektubuyla Prof. Vambery'nin stanbul'a gidip, FranszRus manevralar karsnda Padiah'm grn almasn isteyecektir.
AKR PAA
Belge No: 8 (25 Nisan 1892)
Sevgili Sir Philip,
Eskiden Avrupa ve Asya'daki tecrbelerimden yararlanmak iin ylda iki kez Saray'a gelmemi
istedii halde, Padiah'm hl sabrszlkla beklediim davetini yapmadn belirtmeme izin
veriniz. Doum gn dolaysyla yolladm kutlamaya, nazik bir telgrafla cevap verdi, o
kadar!

Artk Padiah'm bu tereddtnn asl nedenini bildiimi sevinerek syleyebilirim. Benim

tavsiyelerimle Saray'da tutmu olduunuz gen efendinin bana yazdklarna gre, Padiah
beni Bayram enliklerine davet etmeye hazrlanyormu, fakat akir Paa atlarak, benim
Saray'da bulunmamn gereksiz dedikodulara neden olacan ve Rus eliliini gcendireceini
kaydetmi. Mektupta akir Paann Trkiye'nin Msr Sorunu'nda ngiltere'ye dmanca
politikasnn da yapmcs olduu savunuluyor. Msr imtiyaznn baltalanmasn Msy de
Nelidof a teklif eden de odur. Nelidof ise bu konuda gerek kendi hkmetinin, gerek
Fransa'nn desteini vaad etmitir. Daha sonra ise akir Paa, Msy Cambon'un Rus meslekdann fikrine katlmadn ve bu konuda kendisine Paris'ten herhangi bir talimat
gelmediini renmitir. Olaylar daha kritik bir aamaya girmi, bu gelimeleri izleyen
ngiltere Hkmeti eski gnlerdekine aykr olarak
98

SARAYDAK CASUS

iddetli bir lisanla protesto edince. Padiah ngiltere'den intikam alma hevesinden vazgemek
zorunda kalmtr. Mektupta aynca bu gnlsz rzann Padiah' fkelendirdii ve Sultan'm
gazabn ka gndr huzuruna kabul etmedii akir Paa'dan karmas beklendii
kaydedilmektedir. akir Paa'nn gzden dmesinin gereklemesi Boazii'ndeki ngiliz
nfuzu asndan ok yararl olacaktr.
Bu gelimelerin benim Padiahla olan ilikimi etkileyip etkilemeyecei konusunda imdiden
kesin tahmin yrtmek g; fakat Babli ile ngiliz Hkmeti arasndaki bundan sonraki
alverilerde incelik ve dnceli davranlar ngiliz karlarnn yeniden korunmas
asndan yararl olacaktr diyebilirim. Merhum Sir White'm, diplomatik yetenekleri,
vatanperverlii, zekas ile ngiltere'nin geleneksel siyasetinden koptuu o gnlerde stanbul'da
grev almas ok iyi olmutu. Sir William White alan yaralan sarmasn bilmiti. Onun
lml politikas ve Padi-ah'm phesini ekmemek, onu krmamakta gsterdii titizlik,
White'in belirgin Trk taraftan politikasnn zel-liklerindendi. Fakat, kendisinin bazen bu
konuda ok ileri gittiini sanyorum. Hogr ve lml bir yaklam, gelimelerin de aka
gsterdii gibi, bir Asya hkmdann ikna etmek iin en iyi yntem deildir. zellikle
ngiltere'nin esenliinin Osmanl mparatorluu'nun btnlnn korunmasnn vazgeilmez
bir koulu olduuna inanarak bym ve yetimi bir Padiah iin hi de geerli bir yntem
deildi.

te, bu ereve ierisinde Sir F. Clare-Ford tarafndan balatlan yeni politikay sevinle
karlyorum. stanbul'daki ngiliz Bykelilii'nin grkemli nlemlerle prestijinin
arttrlmas, Trk toplumunda ok iyi bir izlenim brakm, elinin kibar ve pahal zevkleri
Saray tarafndan bile olumlu yorumlara yol amtr. Byk Britan-

"RED EFEND"

99

ya temsilcisinin meslekdalan arasnda en stn mevkide olduunu halkn bilmesi gereklidir.

Padiah'a kar kullanlacak kararl ve gl bir lisan, ona ngiltere'nin kendisine ihtiyacndan
ok, kendisinin ngiltere'ye muhta olduunu hatrlatacaktr. Saray'la olan zel
yazmalarmdan rendiime gre. Padiah Cevad Paann sadrazamlna rastlayan
bugnlerde hibir zaman bu kadar gl olmamt. Bamsz grl her nazr ortadan kaldmlmtr. akir'in elinde bir kukladan farksz olan Cevad, Yldz'dan gelen tm emirleri
annda ve harfiyen uygulamakta gecikmiyormu. Padiah'a gnderdiim aylk raporlarn akir
tarafndan okunduundan korkuyorum. Belki, bu yzden beni Padiahla grtrmek
istemiyor.
Bu soukluun ne kadar sreceini bilmiyorum. Birka hafta bekleyeceim; Padiah, eer
vaatlerini yerine getirmezse o zaman elime verdii silahlan kullanacam hatrlatarak onu
benimle yeniden ilikiye zorlayacam. (28)
Foreign Office Vambery'ye Padiah "in u anda Rus etkisi altnda kaldn, fakat bunun
geici olduunu tahmin ettiklerini ve kendisinin Saray'a devaml yazmay ihmal etmemesini
bildirir.
PADAH VE SYASET
Belge No: 9 (28 Austos 1892)
Sevgili Sir Philip,
Bugnk koullarda size hibir yararl hizmette bulu-namayarak, yaknlnza karlk
verememenin utanc ile "Padiah ve Siyaseti" hakknda hazrlayacam bir raporun, eer
inceleyecek zaman bulabilirse, Lord Rosebery'ye baz yararlar salayacan dndm. Alt
sene nce merhum Lady Rosebery tarafndan Berkeley Square'deki evlerine davet
edildiimde ahsen tanma erefini buldu um Lordlanna takdim ederseniz size mteekkir
kalaca m. Edebi yan ile de toplumda sivrilmi olan Lord Rose bery'nin Trk Saray'ndaki

dier yabanc konuklardan esirgenen tecrbelerimin ksa bir zetini takdir edecein den
eminim.
Trkiye'nin Tarafszl
ark prenslerinin zeks ounlukla hikmetleri lkele rin talihsizlii olmutur. Onlann eksik
renimleri, d dnya ile temas yoksunluklar, mutlakiyeti tutumlarnn tehlikeleri
halklarnn ilerlemesini ve fikri geliimlerini engellemitir. Bu, bilhassa Dou liderlerinin
Avrupa politikasnn ana dtkleri, tahtlarnn ve imparatorluklarnn esenlii iin
verdikleri kararlarn, kiisel deer yarglarndan etkilendii zamanlar iin geerlidir. Sultan
Ab-dlhamid Han ite bu prenslerden biridir. Zeks, enerjisi
"RED EFEND"

101

ve vatanseverlii kukusuzdur. Bir hkmdar olarak yalnzca pederi merhum Sultan

Abdlmecid'den deil, Yenierileri ortadan kaldran cesur slahat bykpederi Sultan II.
Mahmud ve Osmanl tahtna kan dier cedlerin-den de -ki bunlarn iinde dirayetli
olanlarnn imparatorluun yeni fetihlerle geniletmelerine, kendisinin ise baba yadigr bu
yerleri, deien koullar nedeniyle, elden karmasna ramen- stndr. Sra talihe gelince,
kader onu hi kollamam ve seleflerinin hatalar ve Avrupa politikasnn bugnk durumu
onu ok zor durumda brakmtr. Zamanla Trkiye'nin gerek karlarnn gerektirdii yol ve
yntemleri bulamazsa gelecekteki durumu hi de i ac olmasa gerekir. Sultan
Abdlhamid'in karakterinin en olumsuz zellii dierlerine olan gvensizlii ve bunun neden
olduu, kararszldr. evresinde gvenebilecei sadk bir danman, tecrbe ve bilgisinden
yararlanabilecei bir nazr, sadrazam da yoktur. Aslnda, Avrupa politikas hakknda yanl
ve eksik bilgisi sonucu oluan kiisel kanlarn eletirecek, bamsz dncelerini savunacak
yrekli adamlarn da eksik olduu sylenemez. ada Trkiye'nin sekin devlet adamlar
yetitirmediini, bu yzden Padiah'm tm ynetimi tekelinde toplamak zorunluluunu
duyduu savunulmaktadr ki bu doru deildir. Reid Paa'nn tiynetinde Trk nazrlarnn sk
sk bulunmadn kabul etmekle birlikte, Padiah'm istedii takdirde yeteneklerinden
yararlanabilecei birka deerli ve vatansever kii vardr. rnek olarak verebileceimiz eski
sadrazamlardan aydn bir kiilie ve byk bir enerjiye sahip olan Tunuslu Hayrettin Paa,
Osmanl mparatorluu'nun gelecei iin reformlarn zorunlu olcluuna inanyordu. slm'n
gelimesi zerindeki kitab, bu byk dindar kitlenin hastalklarm byk bir isabetle

inceliyor ve tedavi yntemleri neriyordu. Bunla-nn dnda, Paa hrs ya da kiisel

karlardan uzak var102

SARAYDAK CASUS

lkl bir kiiydi. Btn bu yeteneklerine ramen iktidarda ok ksa sre kalmas, kendisinden
deiik dnen her kiiyi dman sayan ve ihanetle sulayan Padiahn vehimli karakterinin
en gzel delilidir. Ayn nedenler Kk Said diye tannan, son derece zeki, drst ve
lkesinin ilerlemesini dnen Said Paa'y da Saray'a kstrmt. Said Paa gl irade
sahibi, kendini beenen bir insand, bu tknaz Erzurum Trk'nn hareketli siyah gzlerine
bakan herkes Sultan II. Abdlhamid'in badanman olarak neden Saray'da tutunamadn
anlayabilirdi. Said yllardan beri Nianta'ndaki konanda bir emekli gibi yaamn
srdrmektedir. Sabk Sadra*-zam'na zaman zaman nazik davranlarda bulunmakla birlikte,
Padiah bu adamdan nefret etmekte ve mmkn olduu kadar hizmetini istememeye
almaktadr. Son Sadrazam olan Kamil Paa ile iler deiiktir. Bu onurlu ve keskin zekl
devlet adamnn muhalefeti ilk balarda o kadar gl deildi; nk kurnaz Kamil Paa
seleflerinden ders alm ve kk olaylarda derhal rza gstererek mhr ok uzun bir sre
elinde tutmay baarmt. Padiah'm ngiliz dmanl ve Msr' yeniden fethetme lgnl
aralarn amasayd, Kamil sedaret makamn yi ne igal edecekti. Kamil Paa gibi sakin
huylu, fakat kararl ve sranc bir kii kararn verdikten sonra zorlu efendisinin tam aksi
kiilii ile atmas kanlmazd. ngilizce ve Franszca bilgisi, Avrupa siyasetine olan
tankl ve diplomatik olaylara ok ynl yaklam ile Padiah'm yannda devlet ilerini
yrtecek en uygun kiiydi. Ar steleme huyu pek ok elendirici sahneler yaratmt. kisi
de dakikalarca hareketsiz dururlard; fakat koulsuz boyun emeye alm Padiah'm gzleri
kendi fikirlerini sylemekten ekinmeyen bu adama nefret kusard. Kamil Paa'nm an
ngiliz taraftarlnn kurban olduu sylentisi doru deildir.
VamberyOnin verimli alan: Doubimci, casus, devlet damsr, l yllar.
104

SARAYDAK CASUS

nk, onun hibir Avrupa devletine kar zel bir yaknl yoktu. Eer o Padiah'a mmkn
olduu srece kesin tarafszlk ilkesini uygulamay ve kritik bir anda Rusya yerine Orta
Avrupa'ya yaknlamay nerdiyse bu sonuncu kkn Rusya'nn dostluundan daha az
tehlikeli olduuna inand iin yapmt.

zlerek belirtmeli ki, bu gr Sultan Hamid tarafndan paylalmyodu. Padiah, Rusya'ya

gelecekte parlak ilikilerin umudu ile mi, yoksa slm'n ve Trkiye'nin ezeli dmanndan
ekindii iin mi yaknlamak istemektedir? Hayr! Aslnda neden ikisi de deildir. Ne de
Orta Avrupa devletlerine duyduu nefret ve endienin rn olduunu savunabiliriz. Onu bu
politikasna iten en nemli etkenler tm Saray sakinlerinde yaanan bir entrika ak ve yine
Bat Hkmetleriyle ilikisi olan tm arkllarn adeta ayrlmaz bir paras olan gvensizlik
duygusudur. En kt koullarda yetien ve evresi parazitler, ihtirasl dalkavuklarla dolu olan
bir ehzade doal olarak her zaman kuku duymaya ve esenlii iin baz yeralt yntemlerine
bavurmaya adeta mahkum edilmitir. Biz Sultan Hamid'in, dmanlarnn dolaplarm boa
kartabilmek iin yeni stratejiler uygulamakta yorulmak nedir, bilip bilmediini merak
etmiyoruz. Fakat biz onun bu politikasnn tehlikelerini grp grmediini merak etmekteyiz.
imdiki bar hkm srdke, Trkiye tm hkmetlerle dostluk ve yaknlk lksn
tadabilir, fakat bir anda beliriveren karklkta verilecek ani bir karar Osmanl
mparatorluu'nun karlar asndan lmcl olmayacak mdr? uras yle grnyor ki,
Padiah bu nemli sorun zerine hi kafa yormamtr. O, tm arkllar gibi, gelecek kaygs
olmadan, saltanatnn belirgin rnlerinden tatmin olmu bir ekilde yaamaktadr. Ve onun
bu hayalleri de evresindeki vatan sevgisinden yoksun baya gzdelerin dalkavuklar ile
perinlenmektedir.
"RED EFEND"

105

Sultan Abdlhamid'in yan iki tr insandan olumaktadr. Bunlardan birincisi, saray zabitleri
ve mabeyincileri, ikincisi ise Saray erkn ve birka tannm devlet adamdr. Birinci grubu
incelediimizde, Padiah'n onlarn aile ilikilerini gznne almakszn en aa tabakalardan
adam semekte ne kadar hnerli olduu grlecektir. Bunlar ounlukla memurlukta sivrilmi
olup, evirmen ve mabeyinci olarak Saray'a atanan kiilerdir. Aslna baklrsa, bu genleri
Padiah'n kiilii cezbetmi ve hepsi irade-i hmynun elinde sadk birer maa olmulardr.
Bunlar; Kazm Bey: Padiah'n zel katibi ve Saray'n Pera'daki elilikler arasndaki kuryesi
olarak grev yapar. Trk ve Fransz edebiyatna vakftr. erke asll Emin Bey; 1877 ylnda
Orta Asya'da yapt gezisiyle tannr. Bu gezinin anlan Trke baslmtr. Grevi, cuma
gnleri Selmlk merasimi srasnda Padiah'n iltifatlarn yabanc ziyaretilere iletmektir.
Arif Bey: Ask yzl fakat kibar bu geri adam Padiah ile Saray Ktibi Sreyya Paa,
sadrazam ve Babli'deki dier yksek erkn arasnda ulaklk yapar. Bu mevkiin eski sahibi
Rum asll Ragp Bey idi; fakat kendi kiisel kan iin efendisinin gvenini sarsnca

Padiah'm titizlikle ekindii rezaletlere mahal verilmeksizin kibarca kenara ekilmeye

mecbur braklmt. Mabeyincilerden hac Ali Bey ve merhum Besim Bey'in ikisi de Avrupa
eitimi almam, drst ve saf M slumanlardandlar. Efendilerine de itenlikle baldrlar.
Hac Ali Bey, Saray'a ok gen yata girmi olduu iin herkesten ok Padiah'n yksek
gvenini ermiti. Kaba d grnne ve banazlna ramen, kk rtbeli mabeyinciler
arasnda en iyisidir.
Yksek saray erkn iinde ilkin Yldz'n Bakatibi olan Sreyya Paa'dan szetmek
gereklidir. Kendisi drstl ve alkanl ile tannr. Bu adam yllardr ge-ce-gndz
demeden oniki saat alr. Hafzas hkmet
106

SARAYDAK CASUS

ve Saray ilemlerinin en kk ayrntsn dahi kavrayacak kadar artcdr. Saray'a gelen

tm devlet byklerine kar Padiah'm szcsdr. Gelen yazmalarn en nemsizi bile
mhrlenip, ulaklara teslim edilir. Mabeyincilerden biri Padiah'n talimatn aktarmak zere
Sreyya Paa'ya yaklar, kimsenin duyamayaca ksk bir sesle Paa'nn kulana fsldar;
Paa da ayn ekilde yznde hibir anlam deiiklii olmakszn efendisinin sorusuna
cevabn verir. Sreyya"nn brosu Padiah ile d dnyann iletiim merkezidir. Eliliklerin
dragomanlan, dilekeleriyle Zat ahane'ye bavuranlar Padiah'n huzuruna kabul edilmeden
mutlaka bu odadan gemek ve bavuru nedenlerini Sreyya Paa'ya aklamak zorundadrlar.
te, Sreyya Paa bu karmak ilemleri tanrlara zg bir sknetle zmler. Zaten, bu
nedenle deil midir ki Padiah'nm sonsuz gvenini kazanmtr. Eer, Avrupa politikasna
hakim oluu yannda bir Franszca bilseydi, hi kukusuz ki Sadrazamlk makamnn
vazgeilmez aday olurdu. Hatt, Kamil Paa azledilince mhrn yeni sahibi olarak onun
isminden de szedilmiti.
Sultan Abdlhamid ve Saray Mareali Gazi Osman Paa arasndaki yaknla tank olanlar,
ikincinin Padiah zerinde byk nfuz sahibi olduunu sanarak aldana-bilirler. Oysa ki,
gerek bunun tam tersidir. Plevne kahraman Osman Paa Trk aydn evreleri tarafndan putlatrlmaktan kmtr. Onun ihtiras ve entrika ak meydan muharebelerinde kazand
hretini lekelemi-tir. Halkn yalnzca cahil kesiminde sitayile amlmakta, adna marlar
alnmaktadr. Son savanda ac yenilgilerle karlaan Trkler, bu byk facia iindeki
yegane eref saysfana sk skya sarlmlardr. Halknn bu zayf yann anlayan Padiah

akll davranm ve duygulara kalben katlmasa bile bu kahraman dllendirmekten

kanmamtr. Keskin zeks ile Saray Mareali'nin dee"RED EFEND" 107
rini anlam ve her milletinin karsna ktnda arabasnda Paa ile karlkl oturmu, hatt
kzn bile Osman Paa'nn oluna vermitir. Fakat, aslnda bu adama hi yaknlk
duymamakta, hatt, ona hibir ekilde gvene-memektedir. nk, Osman'n sava esiri
olarak Ruslarn eline dt gnlerde bata ar olmak zere Rus ileri gelenleri tarafndan
deer verilmesi ve trenlerle arlanmas onun arla kaan bir Rus sempatizan
kesilmesine neden olmutur.
Bu iki Saray erknndan sonra srada Saray Baterifts ve Divan- hmayun dragoman
Mnir Paa gelir. Bu sevimli ve tam bir Fransz asilzadesi tipli Trk beyefendesi Fransa
taraftan olarak tannmaktadr. Bu da aslnda yanl bir kandr, nk iyi yrekli Mnir,
siyasette btnyle tehlikesiz olup. devlet ilerinden ok kiisel zevklerine zen gsterir.
Herkesi memnun etmeye alan tavr ve ziyafetlerde Padiah'n evresinde konuklar
arlay, ona herkesin sevgisini kazandrmtr. Onun bu nezketi ve sempatik davranlar
sayesindedir ki, Avrupal hanmefendiler Yldz'da kendilerini evlerinde hissetmiler ve
onlarn gznde Padiah, btn azameti ve incelii ile hatrlanmtr. Mnir asla siyasetle
uramad. Dier yksek Saray erkn arasnda Mavroyeni Bey'den ok sz edilmekle
birlikte, Rus asll hekim tbb sahasnn dna hibir zaman kmamtr. Ne Avrupa
politikas, ne de Rum kilisesinin ileri ile ilgilenir. Hekim efendi. Selmlk trenine gelen
yabanc ziyaretilere Padi-ah'la yaknln anlatmaktan byk bir zevk ve gurur duyar.
Fakat, imdiki Padiah'm genliinden beri yerine getirdii grevinin gerekleri iinde
kalmasn bilmitir.
Padiah'm yakn evresindekileri tanttktan sonra imdi yksek devlet grevlileri olup da
Padiah'n dikkatini ekmi, zaman zaman grlerine bavurulan fakat -Abdlhamid'in en iyi
adamlarndan bile kukuland d108

SARAYDAK CASUS

nlrse- hibir zaman Padiah zerinde etkili olamayan, sadece zel durumlarda, o da
geici bir sre iin kendilerini grdmz danman ve gzdelere geiyoruz. Padiah, sk sk
soru sorar, dikkatle dinler, fakat her zaman byk bir titizlikle kiisel grlerini
evresindekilerden gizler. Padiah'n grlerini etkiledii sanlan kiiler ya dncelerinin

esinini bizzat ondan almlardr, ya da Abdlhamid onlar kendi fikirlerini merulatrmak

veya bakalarn yanltmak amacyla kullanmtr. Grand Seigneur'n kiisel sempatisi siyas
koullarla deitike, bu danmanlarn says hakknda herhangi bir tahmin yrtemeyiz.
Fakat, unu da belirtmek gerekir ki, Padi-ah'm siyasetini izen onlarn nfuzlar deildir.
Onlar, Padiahn egemen grne gre seilir ve Ab-dlhamid'in gerekli grd
srece grev yaparlar. akir Paa'y ele alalm. St. Petersburg'da birka yl kalan bu asker,
ngiltere'ye ak dmanl nedeniyle Ruslarla ilgili hereye sevdalanmtr. ar'm ve
ailesinin gzdesi olmu, Girit Sorunu ortaya knca da Padiah St. James kabinesinden hrsn
alabilmek iin Rusya'ya ho grnecek bu adam atamak kurnazln gstermiti. Vasat bir
askeri tarih yazar ve iyi bir matematiki olarak hret yapan akir Paa, son derece kurnaz
olup, duygu ve dncelerini gizlemekte de staddr. Rus yanls fikirlerini ise bilmeyen
olmad gibi, zaten bunlar da saklamay dnmez. Msr Sorunu'nda Padiah'a lml bir
siyaset izlemesini neren Kamil Paa azledilince, akir Paa Sadrazamla aday gsterilmi,
fakat Padiah'n zerinde byk nfuza sahib olduu Saray'daki mevkiini brakp Babli'ye
gemek istememi, yerine kendi nfuz dairesinde olan Cevad Paa'y tavsiye etmiti.
Yenierilerin tarihi ile ilgili nemli bir incelemesi olan bu askerin hibir arl olmad
iin, Padiah'n ve akir'in elinde oyuncak olmaktan kurtulamamtr. Baz olaanst durum"RED EFEND"

109

larda sabk nazrlardan biri veya birka Saray'a arlarak, gnn sorunlar zerinde
grleri alnr. Fakat, unutulmamaldr ki, bu yalnzca gzden dm erknn hiddetini
azaltmak, dmanln ekmemek iin bavurulan bir yntemdir. Padiah' en fazla tedirgin
eden ve onun mutlak ynetimine en byk tehlike olarak grd husus, maiyetindekilerin
fikren birlik olduklarn grmektir.
te, bu ereve iinde Padiah'n d politikasnn neden kiisel zelliklerini, karakterini
yanstt kolayca anlalacaktr. Olaanst zihinsel yeteneklerinin sayesinde evresindeki
arpklklarn stesine kmay bildii halde, yine de siyasasnda eksik eitimin hatalarn
grmek mmkndr. Alaca kararlarn sorumluluunu yklenmekten ekinmekte, ou kez
mtereddit kalmay yelemektedir. Tahta geiinin ilk yllarnda ngiltere'nin hibir zaman
Trkiye'nin kn istemedii inanc adeta ocuka bir tutku gibi onu, ngiltere ile sk bir
ittifak imzalamaya evketmiti. Marmara'daki ngiliz filosu onun bu inancn pekitirmiti.
Fakat, Sir Henry Layard aracl ile ngiliz Hkmetinden talep ettii 300,000 sterlinlik

borlanmann reddedilmesi, Dulsigno ve zmir komedileri onu hayal krklna uratm, bu

uyan onu doal olarak ngiltere'ye kar iddetli bir nefret ve dmanla srklemiti.
Padiah bu bocalama devresi nedeni ile hemen kendisini Rusya'nn kollarna atmam, fakat
bir sre kararsz kaldktan sonra her lke ile iyi ilikiler iinde olduu ve herhangi birini
gcendirecek ekilde dierlerine zel yaknlk gstermedii takdirde Trkiye'nin gvenliinin
korunaca inancyla d politikasnda "Kesin tarafszlk" ilkesini gelitirmeye balamt.
Sultan Hamid'e ans da yardm etmiti. nk, onun bu politikas "ark Me-selesi"nin zora
dayal yollardan zmlenmesi iin herhangi bir adm atlmasndan ekinen, barn ve
dzenin
11

SARAYDAK CASUS

korunmasnda iten bir zen gsteren Avrupa kutuplamalarnn genel isteklerine uygundu.
Bylece, Trkiye abalarn son savata perian bir duruma den lkenin isel kalknmas
zerinde younlatrabilmiti. Ordusu, maliyesi ve i ynetimi onarlm ve eldeki kstl
imknlarla Avrupa Ahengi'nin iindeki yerini korumas iin gerekli mdahale yaplmt.
D dnya tarafndan ne kadar gerekli grlrse grlsn, Trkiye'nin canlanmas iin Trkler
seferber olmular, devletin ngrd fedakrlklara sabrl yaplan ve kadere olan sarslmaz
inanlan ile katlanmaktan kanmamlard. Cefalarnn meyvelerini grmeye baladklar
bugnlerde ise kendilerine bu kalknma imknn salayan "yalnzclk" stratejisinden
memnuniyetleri aktr. Trkler, eskiden bencil karlar peinde szm ona dost devletlerin
mdahaleleri ve himayeleri altnda ne kadar rahatsz olduklarn hatrlatarak, imdi serbest ve
bamsz olduklarn, hatt dostluu kukulu rakip komular tarafndan da tedirgin
edilmediklerini savunuyorlar. Sultan II. Mahmut'un reformlarndan beri ilk kez kendi ayaklan
zerinde durduklarn, ne nasihate, ne de borca ihtiya duyduklarn, kendi kendilerine yeterli
olarak gerek bamszln zevkini tatklann kaydediyorlar. te, bu bilinle deil midir ki,
lkenin geleceini dnen Trkler arasnda imdiki "Kesin tarafszlk" ilkesi olduka
benimsenmektedir. Tarafszlk, resmi evrelerin parolas haline gelmitir. Bilhassa Padiah,
Saray'nda Avrupa glerinin temsilcilerine ettii hitaplar, gsterdii nezketi adet
lmektedir. Elilere verilen yemeklerde kan servis adedine ve Fransz, Alman, ngiliz ve
Rus elileri benimkini daha fazla skt demesin diye eer Padi-ah'n elinin tazyiki
llebilirse Abdlhamid'in toka-lamasmdaki itenlie kadar eit davran ilkesi uygularuyor. Bu prensipten hibir sapma yaplmam ve d

"RED EFEND"

111

glerle yaplan tm temaslarda kesin tarafszlk egemen olmutur. Bu politikann Osmanl

mparatorluunun selmeti ve refahna yol ap amayaca veya Padiah'in itenlikle inanp
inanmad daha sonra aynca deineceimiz sorunlardandr.
Sultan Hamid'in kesin tarafszlk ilkesinin uygulanabilirliine inanp inanmad ve bu
politikann Trkiye'ye muhtemel yarar ve zararlar darda olduu kadar stanbul'daki elilik
evrelerinde de tartlmaktadr. Avrupa kabineleri, Hali'teki temsilcilerinden aldklar
haberlerin nda hareket etmektedirler. Eliler tebrike ayan araclar olmalarna ramen,
hretlerinin hakkn verememekte ancak tercmanlann yardmyla Padiah'la
grebildiklerinden bakentlerine ikinci elden bilgiler gndermek zorunda kalmaktadrlar.
Kar karya grmelerinde filolojik adan yeterli olsalar bile, duygularn gizleyen
arkllann esas dnce yaplarna nfuz edemeyeceklerdir. Boazii'ndeki Avrupa
diplomasisinin gznde Padiah, halen zmlenmemi bir bilmecedir, politikasnn ana
amalan zerindeki raporlar ise tahminlerden teye gidememektedir. Trkiye'nin imdiki hkmdannm yaptklarn yakndan izlemek ve onun siyasal eilimlerinin gereklerini ortaya
karmak imknn bulan bu satrlarn yazan, Padiah'm tarafszlk ilkesinin aslnda onun
faydalanna olan inancndan deil de, esrarengiz ilere olan tutkusu ile aktif bir siyaset izlemek
korkusundan kaynaklandna inanmaktadr. O, zamann ve zeminin ona ezeli dmanndan
mkemmel bir intikam alabilecei frsatn hazrlayaca umudunu beslemektedir. Kararsz ve
gvensiz olmasayd, imdiye kadar oktan Rus ve Fransz eliliklerinin ortak ama derdi.
Sir William White'in ve Msy de Radowitz'in uyankll olmasayd. Msy de Nelidoff ve
Count Montobello nerede ise onu kurnazlkla hazrladklar tuzaa drecekler,
112

SARAYDAK CASUS

Trkiye'yi Fransz-Rus ittifakna dahil edeceklerdi. Rusya'nn teminatlarn yetersiz bulan II.
Abdlhamid, Cum-huriyet'in [Fransz] temsilcisinden de kesin garantiler talep etmi, fakat
Count Montobello bu isteini yerine geti-remeyince, bu tasavvurundan vazgeerek, yeniden
tarafszlk ilkesine sarlmt. Bu politikay mmkn olduu kadar devam ettirecektir. Fakat,
son on yldan beri uygulad tm politikalarnn kayna olan ngiliz dmanl Osmanl
imparatorluu'nun varln hayati tehlikeye sokmayacak mdr? Trkiye'nin gerek dostlan
bu soruyu olumlu cevaplandracaklardr.

II. Abdlhamid'in ngiltere'ye kar olan amansz dmanlnn nedenlerini, her Trk'n son
sma olarak addettii karlarnn kendi lkesinin menfaatlerinin ayrlmaz bir paras
olduuna inand bir gce olan hayal krklnda aramak gerekir. Bundan sonra, Padiah'n
emellerinin gereklemesine en byk darbeyi indiren Msr Sorunu gelmektedir. Burada, II.
Selim tarafndan fethedilen bu lkenin hukuken olsa bile hibir zaman fiilen Trkiye'nin mal
olmadn, nk Memlklerin, Nil lkesinin i ynetimine karmayan fakat Sultan Msr
olarak tannmaktan tatmin olan Boazii hkmdarlarnn emirlerinin ulam alanndan uzak
kaldklarn, bamllklarnn vergi demelerinin dna kamadn be lirtmek yararszdr.
Baml olduklar makamla olan ilikileri bir tek Mehmet Ali zamannda dzenlenebilmi,
merhum Reid Paa ile bu talihsiz asker arasndaki mektuplamalara bir gz atldnda
sadece 1842'den beri Babli, imparatorluk ile uydusu arasndaki bugnk gevek balan
kurabilmeyi baarmt. Msr Hidivi unvan eski Msr Paas unvan ile deitirilmi, Msr'n
payna den vergilerle sava srasnda yollamaya ykml olduu askeri gcn mikdan
tesbit edilmi; ake basma, hutbe okuma ve yabanc temsilcilikler oluturma hakk
"RED EFEND"

113

garantiye alnm, bunun dnda ise Babli zengin hediyelerle yetinmek zorunda kalmt ki
zaten bunlar Padiah'n onay ile stanbul'daki Hidiv'in ajan Kahya tarafnr dan Trk Paa ve
efendilerine datlmt.
Kiisel kinlerimizi bir tarafa brakarak, Trkiye ile Msr ilikilerini soukkanllkla
incelediimizde Trkiye'nin hukukunun inenmediini kefetmek zor olmayacaktr.
Metb'unun ayrcalklarna dokunulmam, tam tersine, Trkiye imdi eskisine kyasla daha
sk bir ekilde blgeye yerlemitir.
Durum byle olunca, Padiah'm bu amansz dmanlnn nedeni kolaylkla
anlalmamaktadr. Ayrca, Fransa Msr'n igali fikri ile ortaya ktnda ngiltere bu
nlemleri almasayd, acaba Fransa'nn Cezayir ve Tunus'ta uyguladklannm burada
yinelenmesi Kuzey Afrika kylarndaki Trk nfuzunu tamamiyle yok etmez miydi? Padiah
byle bir ihtimli kesinlikle reddetmektedir. Fransa'nn kaytszlna inanc halen
sarslmamtr. ngiltere'nin' hain emelleri olduu fikri muhakemesini tmyle krletirmitir.
Ne yazk ki, Trkiye'nin iktisad ve siyas geleceine gvenli bakabilmesi iin dayanabilecei
yegne g ngiltere idi. Asya'daki nfuz alanlarn perinleyen ngiltere, fizik ve manev
fetihlerinin sonucu elde ettii smrgeleri koruyabilmek iin Dou'da tutucu bir siyaset

izlemek zorundadr. Fakat, ayn ey ne komusu Mslman lkelerin ykntlar stnde

hareket sahasn geniletmek isteyen Rusya, ne de Gneyde fetihlere girien Fransa iin
sylenebilir. Padiah, acaba sadece barn korunmas amacyla byk ordular beslediklerini
savunan Orta Avrupa'nn l ttifak'nn eninde sonunda sava ya da atmaya neden
olacan dnp, bu ittifaka katlma nerilerini reddeder mi? Orta Avrupa devletleri ile
Fransa-Rusya ittifak arasnda patlak verecek bir savata yalnz kalan Trkiye bir sre sonra
arpan
114

SARAYDAK CASUS

taraflarca saflarna ekilmekten kendini kurtaramayacaktr. Fakat, eer Trkiye "kesin

tarafszlk" prensibinde ngiltere ile birletii takdirde silaha sarlmak zorunda kalmayacaktr.
nk, Trkiye bar tavrn srdrdke ngiltere onu destekleyecektir. Son zamanlarda
daha iyi ynetilen askerlerinin dnyaca tannm kahramanl ve mkemmellii Padiah'
yanltt ve ordusunun yeteneklerini gelecekteki bir karklkta sergilemek isteinde olduu
sr deildir. Rusya ile saflarn birletirdii takdirde Bulgaristan' yeniden fethetmesinin
mmkn olduunu savunan yanresmi bir Rus dergisinin kendisini vmesinin zerinden uzun
bir zaman gemedii bu gnlerde Sultan Hamid, yitirdii prestijinin bir ksmn kazanmak
midii-ni beslemektedir. Neva ve Seine'in kylarndan daha iyimser ihtimaller de
mjdelenmektedir; fakat Rus szlerinin yanltc parlaklna kaplan Trkiye iin yanl bir j
adm atp lkenin bir ksmn zaten dilerine geiren, b-| tnn ise yutamad takdirde
itah krelmeyecek olan can dmanyla kucaklamas en byk felaketi olacaktr. arpan
taraflar arasndaki anlamazln netleni ne olursa olsun, bu atmada Trkiye'nin
kaybedecei, hatt bakalarnn zararn dahi deyecei kukusuzdur. Padiah'm bugne dein
herhangi bir lkeye ar ilgi j gstermekten kand dorudur, ama bu abalarnda; her
zaman baarl olamad da Bat'nn gznden ka-? mamtr. Bu politikann tehlikeleri
defalarca Padiah'n; gzlerinin nne sunulmu, eski dostlarna yklenileni ktlklerle,
ezeli dmannn neden olduu yaralar tartmas nerilmitir. Ne var ki, btn bu gayretler
bou* na olmu, kendisini hayal krklna uratan gten intif| kam alma istei onu
btnyle krletirerek, deien kc ullar altnda olaylar yeniden deerlendirmesii
imknsz klmtr.
Sultan Hamid Krm Sava gnlerinin bir daha ger
"RED EFEND"

115

gelemeyeceini ve ister liberal ister muhafazakr olsun, hi bir ngiliz hkmetinin krk yl
nceki gibi hareket serbestisine sahip olamayacan anlamak istememektedir. ngiliz
kamuoyunun Trklerin uygarlk ve kalknma yolunda ellerindeki frsatlar kardklarna dair
inancnn doru olmadn itiraf etmek zorundaym. nk, uygarlk yava yava, atlayasraya bir lkeye girer. Kamuoyunun eletirilerinin kolay kolay deimediini ve bunun da
hkmetin ellerini baladm anlyorum. Boazii'ndeki statkoyu korumakta ngiltere'nin
yaamsal kan olduunun son zamanlarda srekli tartlmasna ramen, Padiah her zaman
Halic'e Rus bayrann ekilmesinin Asya'daki Byk Britanya nfuzunun ykm olacan,
ngilizlerin asla anakkale geidini Trklerden baka kimsenin egemenliine
brakmayacaklarn bildiini syleyerek, bbrlenmektedir. Bu gre aykr yaplan yaz ve
demeler, gerek Saray ve gerek Babli tarafndan ciddiye alnmamaktadr. Bunlarn
kendilerine kar bir tehdit ve bask arac olarak kullanldn sanmaktadrlar. Zat-
ahane'nin bu an gveninin sonu ackl bir yanlg olup olmayaca, ngiltere'nin Nil ve
Kbrs'taki pozisyonunu glendirmesi sonucunda St. James Kabinesinin Trkiye'ye olan
geleneksel politikasnn yeniden gzden geirilmesine neden olup olmayacan sormann
zaman deildir. Evet, bu ihtiml herhalde gzden uzak tutulmamaktadr. Zeki ve kurnaz bir
hkmdar olan imdiki Padiah yanltc umutlara ve aldatc planlara kaplacak en son kii
olacaktr. "Eski dost, dman olmaz" Trk atas-znden hareketle Sultan Hamid lkesinin ve
hanedannn yazgsn, karlarnn Osmanl imparatorluu'nu rakibine kar bir denge unsuru
olarak glendirmesini gerektirdii ngiltere'nin ellerine brakabilir. Gney sularna inmek
isteyen Rus emelleri karsnda Trkiye ortadan kaldrlmas gereken nemli bir engeldir.
ngiltere iin ise.
116

SARAYDAK CASUS

Trkiye, Kuzey Asya'daki Rus nfuzu ile gneydeki kendi etki alan arasnda en iyi bir
tampon blge ve ayrc duvardr. (29)
Sultan Hamid'le arasndaki gerginlii yumuatmak isteyen Prof. Vambery Osmanllarn resmi
grn yanstan birka makale ile Padiah'n gnln alr. Padiah, Vambery'nin deyimi ile,
"bal akan satrlarla" kendisine cevap verir; Peteli Reid Efendi'yi stanbul'da kolera salgn
tehlikesi biter bitmez payitahta davet etmektedir. Ne var ki, tannm doubilimci ubatta
(1893) bir sabah gezintisi srasnda slak kaldrmlarda decek ve bacan iki yerinden
kracaktr: Bu kazadan sonra yataa balanan Vambery'nin Foreign Office'e bir mektup

yazarak alt haftadan nce stanbul'a gitmesinin mmkn olmadn bildirmekten baka
aresi kalmamtr.
RUSTA VE ERMENLER
Belge no. 10 (18 Eyll 1893)
Sevgili Sir Philip,
Son mektubumu gndermemin zerinden birka gn gememiti ki, Yldz'daki dostum
dikkatinize ayan nemli bir yazma ile gnlm okadlar. Neden stanbul'a ziyaretimin
istenmedii yolundaki bir iki hafta nceki soruma ak bir cevap aldm: Belirgin Rus aleyhtar
tutum ve davranlarm Babli'nin kesin tarafszlk ilkesine uygun dmemektedir. Bunun
zerine, Rusya'nn hibir hakl neden olmakszn Osmanl mparatorluuna saldrmasnn
Trkiye'nin dostlarnn nefretini kazanmaya yeterli olduunu savunarak maruz kaldm bu
davrana kar aknlm ifade ettim. Bu szlerime Sultan tarafndan Baktibine dikte
ettirilen cevapta grlerimin hakszl savunulmaktadr. Padiah, aynen yle demektedir:
"Rusya'ya olan dmanlnzn bu lkenin Osmanl Devletinin karlarn devaml olarak
zedeledii gereinden kaynaklandn belirten szlerinize kar tarihi olaylarn ve Rusya'nn
Trkiye'ye at savalarn meru mant olduunu sylememe izin veriniz. Ayn ekilde,
Trkiye'nin de kendine zg nedenleri ve hakl amalar vard" (Ltfen dikkat ediniz, ilk kez
bir Osmanl Padiah lkesinin ezeli dman olan Rusya'y sulamamaya almaktadr.
Mektup devam ediyor)

J18

SARAYDAK CASUS

"Son yllarda Babli'nin tm glerle iyi geinmeye, dosta ilikiler gelitirmeye aht ve
Rusya'ya olan davranlarnn da ayn ekilde iki dost komu lke arasndaki ilikilere uygun
bir biimde yrtld bu dnemde tm vatandalarmz ve hkmetimiz tarafndan istenen
bu tarafszlk ynteminin, ban ve dzenin korunmas iin gerekli abalarn gsterilmesine
devam edilecektir."
"Rusya ile Trkiye arasnda gizli bir andlamann imzaland ve baz Ermeni ailelerinin
Trkiye'deki kymdan kaarak komu Rus topraklarna sndklar yolunda Avrupa
basnnda kan sylentiler hakknda ise Padiahmz sizden, bu sulamalardan herhangi bir
gerek pay olmadn aklamanz istemektedir. nk, byle bir ittifak gerekli grlse idi

Trkiye tam bir serbesti ierisinde hareket etmekten ve bu giriimin nedenlerini kamuya
aklamaktan kanmazd."
"Ermenilerin zulme uradklar konusuna gelince, bu sylentinin kesinlikle asl yoktur. Drst
ve akszl herkes bu raporlarn dmanca iftiralardan baka bir ey olmadn grecektir.
ok eski zamanlardan beri uyruklarnn her snfna iyi davranan; din, rk ayrm yapmakszn
tm yoksullar koruyan, Hristiyan bask ve ikencesine uram Musevileri barndran bir
hkmet, bir-iki Ermeni ailesi herhangi bir nedenle komu bir lkeye g etti diye despotluk
ve zulm yapmakla sulandrdamaz. Nasl oluyor da, Trkiye'ye iftira edenler, binbir zulmle
evlerinden yurtlarndan edilen, snmak amacyla lkemize akn eden Mslman gmenleri
grmyorlar? te, Majesteleri zatlinizin Trk dostluunun delillerini de iine alacak ekilde
bu adaletsizliklere Avrupa'nn dikkatini ekmenizi rica eder."
Padiah'm bu mektubunun ilginizi ekeceini sanyorum. (30)
"RED EFEND"

119

(IV)
Bu blmde ngiltere'nin, II. Abdlhamid'i dize getirebilmek iin Osmanl Devleti'ne kar
son kozunu oynayaca izlenecektir. Londra, Padiah' Msr Meselesi'ndeki kat tutumundan
vazgeirmek iin dikkatini imparatorluk iin ok daha fazla nem tayan Ermeni Sorunu'na
ekmeyi deneyecektir. Ermeni ayrlk hareketini fikren destekleyecek, Ermeni
milliyetilerinin lkesinde barnmalarna ve Trkiye aleyhindeki operasyonlarn tertiplerine
izin verecektir.
Vambery'den Sultan Hamid'in Ermeni konusunda ne kadar duyarl olduunu rendii iin
Whitehall, Padiah'm inadndan gerileyecei umudundadr. ngiltere'nin Makyavelist siyaseti
ise Vambery'yi kzdracak, derhal II. Abdlhamid'in safna geerek, Londra'y keskin bir dille
eletirmekten kanmayacaktr. Osmanl Devleti'nin Krm Sava'ndaki geleneksel mttefiki
ngiltere'nin Osmanl toprak mlkiyetini zedeleyecek Ermeni tezlerine sahip kmas ile II.
Abdlhamid bir an bocalayacak, fakat o da ksa sre iinde ngiliz mparatorluu'nu iinden
sarsabilecek bir silaha sarlacaktr: Pqn-sl^mjzm Bata Msr ve Hindistan olmak zere halk
Mslman olan lkelerin imparatorluu dahilinde olan ngiltere'yi Halifeliin madd ve
manev nfuzunu kullanarak Hristiyan efendilerine kar isyana tevik edebileceini
Londra'ya anlatacaktr. Hind smrgesinin korunmasnda son derece hassas olan ngiltere'nin

bu yntemle hem Ermenilerin ampiyonluunu yapmaktan, hem de Msr' igalden vazgeirilebileceini sanmaktadr.
II. Abdlhamid'in bu manevrasna kar ngiltere, Padiah lehindeki din cereyan, Osmanl
birlii aleyhine bir ,Arap_jmill_ak!my_la karlayacak; bir yandan Arap aydnlan aracl
ile zaten doacak olan Arap uyann des120

SARAYDAK CASUS

tekleyecek, dier yandan da Arabistan yarmadasndaki ve Krfez adalarndaki mahall Arap

liderlerini eitli vaat ve madd imknlarla tarafna ekmeye balayacaktr. Da-nimend, bu
gelimeyi "slmiyetin menei, Arapln vatan ve Mekke ile Medine'den dolay btn slm
aleminin daim ziyaretgh olan bu byk yarmaday Osmanl hakimiyetinden ayrmak ve hi
olmazsa Arap alemini o hakimiyete kar ayaklandrmak bir Trk Emr-l-M'minne
vurulacak en messir darbedir" eklinde deerlendirecektir. (31)
lkesi dahilinde d mihraklarca ynlendirilen ayaklanma gayretleri imparatorluun mlk
btnln tehdit eder duruma gelince, endieleri giderek artan II. Ab-dlhamid siyasal
hayatta kontrol tamamen eline alacak, rejim sertleecek, artan baskdan bu kez de liberal
muhalefet artacaktr. Bu dnemin tarihini inceleyenler, yurt dnda kmelenen muhalif Jn
Trklerin Ermeni milliyet-ileriyle II. Abdlhamid'i devirmek iin ibirlii yaptklarn, hatt
b hedeflerine ulaabilmek iin ngiltere'nin mdahalesine bavurmay bile dndklerini
hemen hatrlayacaklardr. Vambery, II. Abdlhamid'in Trkiye'de bir bask rejimi kurduuna
tank olacak, fakat yukarda iaret ettiimiz nedenler yznden Padiah'n baka alternatifi
olmadn dnrek, ona hak vermekten kendini alamayacaktr.
ERMEN VE MISIR MESELELER
Belge no: 11 (10 ubat 1894)
Sayn Baym,
Viyana'da Britanik Majestelerinin stanbul Bykeli leri Sir Philip Currie ile grtkten ve
ordan getiimiz alt ylda kendisi ile olduu gibi ayn ekilde size de yazabileceimi
iittikten sonra size, Padiaha son mektubumda nezdindeki yeni ngiliz Bykelisi'ne
dikkatini ektiimi belirtebilirim. Padiah'a gerek Yunan Soru-nu'nun zmlenmesinde ve
gerek Ermeni Sorunu'nun ngiliz Parlamentosu ve Dileri Bakanl'nda eskisine kyasla
deiik gzle baklmasnda Sir Philip Currie'nin nemli emek ve katks olduunu hatrlattm.

Ne zaman Ermeni Sorunu'na deinilse, Padiah son derece sinirlenerek, benden tm gcm
kullanarak Anadolu'daki ihtillci bakaldrma sylentilerini reddetmemi ister. zlerek
belirtmeliyim ki, Ermeniler arasndaki bu akm sanldndan youndur. Bana sorulacak
olursa, ulusal emellerinin gerekleebilmesi ok uzak bir ihtimldir. Onlar; Romenler,
Rumlar, Srplar ve Bulgarlar gibi youn bir kitle oluturmamaktadrlar. Ermeniler, Mslman
unsurlarn arasnda yukarda saydmz aznlklardan daha kk bir grup oluturmaktadrlar.
Avrupa Trkiye'sin-deki tecrbelerin burada uygulanmas mmkn olamayaca gibi,
Padiah'n Anadolu'nun kuzeyinde ald tedbirler son derece enerjik bir savunmann
yaplacan da
122

SARAYDAK CASUS

gstermektedir. Krt atl mfrezelerinin adedi oaltlmakta, her silh tutan adam bu milis
gcne katlmakta ve sancak- hmyn altnda toplanan bu gnlllere nemli ayrcalklar
tannmaktadr. Szkonusu ettiimiz bu yasatanmaz dallarn banaz karakterleri ve
Ermenilere olan dmanlklarn dndke Osmanl mpara-torluu'nun bu yresinde
kacak patrdlann sonularndan korkarm.
te, bu nedenle Ermeni Sorunu'nda Byk Britanya Hkmeti'nin gsterdii ihtiyat ve
dikkati tmyle tasvip ediyorum. Padiah, bundan habersiz deildir. Fakat, onun bu lkedeki
kamuoyu ve basnla olan ilikilerinin nda kendisini ngiliz Hkmeti'nin parlamento ve
basnda arada srada grlen patlamalara engel olmakta aciz kaldna inandrmak mmkn
deildir. imdiki halde, bugnk durumu ok iyi bilmekte, takdir etmektedir. Yine de pheci
ve vehimli karakteri nedeniyle ngiltere'nin onu Anadolu'da desteklemesindeki itenlii
zaman zaman hatrlatlmaldr. Ne tuhaftr ki, ngiltere'den kukulanmakta, Rusya'ya ise
gvenmektedir. Elinde Ruslarn Erzurum, Van ve Erzincan'da evirdii dolaplarn yazl
kantlan olmasna ramen yine de kendi Ermeni uyruklannm bakaldrmasndan ekindii iin
Rusya'nn Ermenilerle uramayacan sylemektedir.
Grdnz gibi, sayn baym, stanbul'daki durumunuz zor ve ciddidir. Beyolu'ndaki
elilikte bu glklerle baaryla uraacak iki adamnzn olmas sevindiricidir. Sir Philip
Currie ve Sir Arthur Nicolson'u yllardan beridir ahsen tanrm; durumun inceliini takdir
eden her iki diplomat da Yldz Saray'ndaki ngiliz aleyhtarln silecek ve ngiltere ile
Trkiye arasnda daha iyi bir anlama zeminin olumasn salayacaklardr. Sultan Ab-

dlhamid'in asndan en nemli banba olan Msr Sorunu kolaylkla zmlenemeyecei

halde, kendisine ye
"RED EFEND"

123

terli dostluk gsterildii takdirde hi olmazsa yarasnn acsn unutturabilecektir.

Mektuplarnla cevaplarnda Padiah'm halen kesin tarafszlk ilkesine dayand anlalyor.
Arada bir Rusya'y Trkiye'nin badnan olarak saymamam ihtar ediliyor ve bu iki lke
arasnda gemite olanlann kaderin kt bir yazs olduu kaydediliyor. Fakat, insan bu
aldatc manta kanmamahdr. Genel kan, maksadn Fransz-Rus ittifakna yaknlamak
merkezinde olduudur. Ne var ki, Padiah'm korkusu ve kararszl aktan aa bir partizan
tutuma girmesini bugne kadar engellemitir. Padiah'm birgn bana yle dediini
hatrlatmak isterim: "Pederim gibi talih bana glmedi. Dununum ok kritik, bir yanl adan
atarsam yklrm". te, bu tutum esas strateji ve mttefik seimini son dakikaya braktraca
dnlrse, ngiltere buna hazrlkl olmal ve acil durumda gvenliini gerektirecek adm
derhal atmaldr.
Bugnk durumu gletiren balca etken, Padiah'm kiisel ynetimidir. Osmanl prensleri
arasnda ender bir istisna olan Sultan Hamid'in akl yetenekleri, enerjisi ve vatanperverlii
kuku gtrmedii halde kendisi an vehmi yznden en iyi niyetli abalara bile kar
kmaktadr. Danya kar tebas tarafndan sevilen bir hkmdar imaj yaratmaktadr.
Yoksullara kar son derece cmert ve hayrsever davrand hlde, kendi lks ve konforuna
ok cz bir mebla ayrmaktadr. Fakat, daha dikkatli incelendiinde Padiah'm seleflerinden
daha mutlakiyeti olduu iin yksek snflarn byk bir ounluu tarafndan nefret edildii
grlr. evrede bir sre nce azledilmi olduu halde bir daha gze girme frsatn
bulamam ve ileride de hibir ekilde iltifat- se-niyyeye mazhar olamayacak bir yksek snf
mevcuttur. Eskiden, sabk Padiah'lann dneminde azledilenler, belirli bir sre sonra,
grevlerine iade edilebilirlerdi. Fakat,
124

SARAYDAK CASUS

imdiki Padiah amanszdr; intikam peinde koan azledilmi erknn onun kiisel
gvenliini tehlikeye drecei de kukusuzdur. Padiah'a bu huyunun tehlikelere neden
olacan iaret edince, glerek, alayc bir ifade ile, bana unu syledi: "Krleen bir bak
atlmaldr; onu bir daha bileylemek bounadr".

Ynetenle ynetilenler arasndaki bu garip ilikiyi incelediimizde, Trkiye'nin siyasi

ufkunun hi de parlak olmadn grrz. Bu durumda ngiltere'ye den en zorunlu grev,
kalben ngiliz tarafls olduklar halde bask altnda bu duyularn aklayamayan Trk yksek
tabakasnn sempati ve sevgisini kazanmak olmaldr. Bildiim kadaryla, ngiliz taraftan
Trklerin says epeyi oktur. Ne var ki, ngiliz Bykelilii bunlara yeterli zeni
gstermemitir. Rusya ise sempatizanlarn ok iyi bilmekte ve onlar arada srada
okamaktan kanmamaktadr. Paa ve efendilerin siyasal eilimlerinin Padi-ah'n iradesi ile
ynlendirildii malumdur. Fakat, bu her zaman iin geerli deildir. nk, hizmetinden
yararlanabileceimiz baz gizli kanallar vardr ki, bunlar gelecekte ihml edilmemelidirler.
Gelecek Nisan, stanbul'u ziyaret etmek ve Sultan'la grmek istiyorum. Padiah'la olan
grmemizi ve stanbul'daki temaslarm nazik araclnz ile Lord Rose-bery'ye daha sonra
ileteceim. (32)
KESN TARAFSIZLIK
Belge no. 12 (7 Mays 1894)
Sevgili Sir Thomas,
stanbul'dan henz dndm ve size hemen orada Padiah ve dier devlet ileri gelenleri ile
yaptm grmelerin izlenimlerini iletmek istiyorum.
Sizi en ok ngiltere ile Trkiye arasndaki ilikilerin ilgilendireceini bildiim iin nce unu
sylemeliyim ki, imdiki hkmdarn Byk Britanya'ya kar tutumunda herhangi nemli bir
deiiklik fark edemedim. Kendisini en son grdm drt yl ncesine kyasla ne daha dost,
ne de dman! Avrupa gleriyle olan ilikilerinde kesin tarafszlk siyasetini izlemeye
kararl. Bu yntemin kendisini baka sorunlardan kurtaracana inanyor.
Tm yabanc lke temsilcilerine hemen hemen eit yaknlkta davrand dnlrse, onlarn
Padiah'm temel politikasnn derine gml srlarna nfuz edebilmelerinin ne kadar zor
olduu daha iyi takdir edilebilir. Bana gelince, ngiltere ile ilikisi hakknda ne dndn,
neden byle dndn ve lkenizle lkesi arasnda bir yaknlama salamamn mmkn
olup olmadn karabilmek iin uratm. Azami dikkat ve ihtiyatla bu soruyu ona atm ve
aa yukar yle dedim:
"Zat- ahaneleri lkenize olan sempatilerimin samimiyetinden mutlaka haberdardr.
Avrupa'nn imparatorluunuzun u ya da bu parasn kapmak iin sabrszland

126

SARAYDAK CASUS

ac gereini inkr etmek gereksizdir. Fakat, dmandan dmana fark vardr. 'Ehven-i er"
prensibini temel alarak, btn Avrupa gleri arasnda bir seim yapmak zorunda kalsantz,
inanyorum ki size en az tehlikeli ve en faza yararl ngiltere olacaktr. Sizler, ortak karlarla
birbirine bal iki dostsunuz; aranz amak iin uraan kskan komularla evrili iki dost!
lkenizde egemen olan kam, Rusya'nn Asya'nn kuzeyinde artan nfuzuna kar Trk
ittifaknn ngiltere iin vazgeilmez olduudur. Ne var ki, ok yaknlarda baz deiiklikler
kaydedilmitir. Ciddi ngiliz politikaclar hibir zaman Trkiye'nin dostluunun
yararlarndan kuku duymamlar ve halen de duymamaktadrlar. htiyacnz olduu zaman
onlarn yardma koacaklarndan emin olabilirsiniz. Fakat ltfen majesteleri yukarda szn
ettiim iki dosttan birinin gl-kuvvetli ve salkl, dierinin ise iyilemekte olmasna ve
gelecek vaad etmesine ramen jvasta bir adam olduunu unutmaynz. Trkiye zayf deildir,
kuvvetini toparlamaktadr ve giderek glenecektir. Fakat, nekahat devresini tamamlarken
eski dostunun tlerine uymaldr. Zat- ahanelerinin Dulcigno, zmir ve Msr' eski
dostluun parlakln lekeleyen kara bulut olarak grdn biliyorum. Ne var ki, zamana
ayak uydurmak, siyasetimizi iinde bulunduumuz koullar iinde deerlendirmek
zorundayz. Bylece, sonunda ngiltere'nin Osmanl mpara-torhu'nun kaderine kaytsz
kalmad grlecektir.
Padiah'n cevab ise yle zetlenebilir: "Otuzbe yldr Trkiye'nin dostusunuz. Hibir
zaman duygularnzn samimiyetinden kuku duymadm. Sizin gibi kltrl bir kiiden de
reneceim pek ok ey var. Ltfen syleyiniz, beni tersleyen bir adama nasl
yaklaabilirim? Biliyorsunuz, Anadolu'da Ermeni tebam arasnda karmaya altklar
pattrdardan pek korkmuyorum. nk, onlar aslnda barsever ve sakin insanlardr. Allah
korusun, eer
"RED EFEND"

127

bir ayaklanma vuku' bulursa, oradaki Mslman ahali yle bir durumdadrlar ki, tek bir
darbeyle ihtilli annda bastrabilirler. Biz, burada Avrupahlann Ermeni Mesele-si'ne
verdikleri neme glp geiyoruz. Bu sorunda canm skan tek nokta, iyiliimi istediini
syleyen szm ona dostumun evinin Ermeni entrikac ve ihtillcilerinin yuvas olmasdr.
Geen y, iki Ermeni ihtillci yakaland zaman, idam haketmelerine ramen, ngiliz
eliliinin mdahalesi ile lkeden atlmlardr. imdi, duyuyorum ki, bu adamlar Birleik

Kralhk'ta kent kent gezerek milletimin dindalarna akl almaz zulmlarda bulunduklar
iddialarn vaaz ediyorlarm. Sizi temin ederim ki, Reid Efendi, bir dost tarafndan reva
grlen bu davranlara kimse kaytsz kalamazd. Beni Rusya'nn kollarna itecek bir ey
varsa, o da lkemin felketini isteyen ve bana kar dolaplar evirenleri martan ngiliz
Hkmetinin anlalmaz tutumudur. Dahas, baz ngiliz politikaclarnn beni teba'm arasnda
eitlii salamay baaramamakla sulamalar kadar byk bir adaletsizlik olur mu? Eitlik
diyorlar! Szm ona dostlarm tarafndan teba'm arasna nifak tohumlar atld, bir milletin
dier millete kar kkrtld- bir ortamda eitlikten szedilebilir mi? Unutmamalsnz ki,
ben bu lkenin sadece hkmdar deil, ayn zamanda bir Trk ve Mslman olduum iin,
rkmn ve dinimin de resmi lideriyim. Bu nedenle, ne milletime, ne de dindalarma iftira
edilmesini kabul edemem".
Padiah'n heyecan ve fke ile sarfettii ve benim de yukarda harfiyyen naklettiim bu
cmlelerden sonra, Zat ahanelerinin dikkatini son zamanlarda ngiliz radikallerinin Tac'a ve
Kralie'ye kar yzkzartc hcumlarna ekerek, ngiliz Hkmeti'nin kamuoyunu
etkilemesinin mmkn olmadn belirttim. Benim bu szlerime kar Padiah, ngiliz
Hkmeti'nin kudreti smrgeleri kasderek baka lkelerin isteklerinin ter128

SARAYDAK CASUS

sine siyasetleri dikte ettirirken, kendi kamuoyunu mu et kileyemeyeceini sordu. Padiah,

ngiliz kamuoyunun kendi lehine evrilebilmesi iin ngiliz Hkmeti'nin iyi niyetinin gerekli
olduunu savunuyor. Bu nedenle, onu aksine inandrabilmek iin abalarmn tm boa
kmtr. Osmanl Mebusan Meclisi'ni iaret ederek, yle dedi: "Parlamentodaki birka yz
kiinin emirlerine boyun eeceksen, ngiltere Kral olmann zevki nerede anlayamyorum".
Daha sonraki grmelerimizde, dier siyasal sorunlara da deindik. Beni en fazla artan
bundan nceki ziyaretimde byk bir coku ile tartt Msr Sorunu zerinde tek bir kelime
bile sylememesiydi. Buna karlk, Boazlarn tahkimat hakknda syledikleri olduka
ilginti. Karadeniz'de bagsterecek bir Rus srprizine kar payitaht gvenlik altna alma
gereini duyup, bu amala Belikal General Brialmont'u Trkiye'ye ard iin kendisini
tebrik edince Padiah, bu sorunla bakalarnn neden ilgilendiini merak ettiini sordu.
Boazlarn savunmas hakknda ileri gelen Trk devlet erkn ile grtmde, donanmann
korkun durumuna da deinmek frsatn buldum. Donanmann ihmli konusunda u
nedenleri ne srdler: (a) Buhar gcnn uygulanmasyla birlikte Avrupa'daki snai

ilerlemeler, Trk denizciliinin Bat donanmalar ile rekabet edebilmesini imknsz klmtr,
(b) Gemiler, gerek Akdeniz'de ve gerek Karadeniz'de dier deniz kuvvetlerinin karsnda
savunma asndan yetersiz kalmlardr, (c) Batum'un kaybyla beraber Trkiye'nin en iyi
denizcilerinin yetitii kaynak bir anda kurumutur. Trk denizciliinin o eski ruhu snm
ve bylece savunma btesinin tarihi hret ve deerini halen koruyan orduya ayrlmas daha
mantk bulunmutur. Orduya gelince, Padiah'm hizmetindeki ileri gelen Prusyal subaylara
sorduumda, bana iyi subay eksikliinin giderek azaldn ve gerekli dzenlemeler
yapldnda Trk ordusunun yine dnyada en iyi askeri glerden biri olacan anlattlar.
Vambeiy'nin ngiliz Dileri Bakanlna gnderdii rapor-mektup-lardan bir rnek. Kaynak:
Public Record Office (PRO), Londra, Foreign Office (FO) 800/32.
130

SARAYDAK CASUS

stanbul'a bu ziyaretim, bundan ncekilerinde olduu gibi, Padiah'm zel daveti ile
gereklemitir. Her gn Saray'a giderek, orada birka saat Trkiye'nin merkezi ynetiminin
nasl ilediini yakndan grme frsatn buldum. Padiah'm kiisel ynetimi drt yl ncesine
kyasla daha glenmi ve gelimitir. Hayreddin Paa'nn sadrazamlndan balayarak,
Babli'nin gc giderek Padiah'm eline gemi ve bu gidie kar kma cesaretini gsteren
Said ve Kamil Paalar derhal azledilmilerdir. imdiki Sadrazam, Padiah'm elinde bir
kukladan ibarettir; en kk bir kiisel giriimde bulunacak ne gc ne de niyeti vardr. Tm
devlet ileri; ordu, donanma, kamu ynetimi, d politika zetle herey Padiah'm
tekelindedir. O, en kk ayrntsna kadar tm ilemleri tetkik etmekte, denetlemekte ve
kararlatrmaktadr. Padiah'm gerek temsilcisi Saray Baktibi Sreyya Paa'dr. Padiah,
onunla Mabeyn ile kendisi arasnda mekik dokuyan mabeyincileri araclyla
haberlemektedir. Mabeyin, yrtmenin maalar olan nazrlarn hnkrlarndan emir
bekledikleri yerdir. te, bylece devlet mekanizmasnn merkezinde Padiah i ve d siysete
ilikin en kk bir ayrnty dahi karmayacak ekilde lkesinde olup bitenlerin hepsini
izlemektedir. Devlet ilerinin dnda kendi zel yaamnda da bir dzen kurmu ve herhangi
bir entrikaya kar hanedann dier yelerini gzaltnda tutmay yelemitir. Btn bu nemli
nemsiz, kk-byk sorunlar izlemek olaanst bir bellek ve gl bir zihn yapy
gerektirecei dnlrse, hi abartmasz, Padiah'm Osmanl tahtna geen eixyetenekli
hkmdar olarak kabul edildiini ve bu nedenle halk tarafndan son derece takdir edildiini
syleyebiliriz.

Bu muazzam nfuz ve stnl salayabilmek iin kurald, fakat bazen insafsz ara ve
yntemler kullanmaktadr. Sk bir hafiye a payitahtn ve lkenin en
kuytu kelerine kadar yaylmtr. Nazrlar, erkn, hizmetkrlar ve szm ona en gvenilir
dostlar arasnda bile birlik olunmasna izin vermemekte, onlar gruplara, kliklere ayrarak,
birbirlerine kar oynamakta ve "Parala ve Ynet" ilkesine uygun olarak mutlak egemenliini
srdrmektedir.
Bu karmak mekanizmann merkezinde olmak baka bir hkmdar iin hi de cazip
olmayabilir. imdiki Padiah'm kklnden beri entrika ve dolaplara kar zel bir eilimi
vardr. Eer doru hatrlyorsam, hocas Keml Efendi onun hakknda "merhum
Abdlrnecid'in en zeki ve uyank olu" diye szetmiti. Sultan Hamid, evresine ne olduu
belli olmayan kiileri toplayarak, onlar dmanlarna kar kullanmaktadr. Rusya'ya kar
Tatar, Mool, Grc ve erke gmenlerini kullanmakta; Hokand, Hi-ye, Buhara'dan gelen
haclar ihsanlara boarak, kendi safna ekmektedir. ngiltere'ye kar ise byk Arap bilgini
eyh Eblhda'y., Darfur ve Sudan eyhlerini kullanmaktadr. Son zamanlarda da
Hindistan'da ngilizlere kar Cemleddin Efgani'yi sahneye karmtr. Aslnda Afganl
deil, Isfahanl, dolays ile i olan bu olduka zeki slm eyhi, Padiah'm davetlisi olarak
kabul grmekte ve mridlerini Orta Asya ve Hindistan halklar arasnda ngiliz ynetimine
kar propaganda yapmakla grevlendirmektedir.
Bu uzun. raporumu zetleyecek olursam, u aadaki noktalara dikkatinizi ekmem
gerekecektir. Padiah, halen kesin tarafszlk ilkesini srdrmektedir. Herhangi bir Avrupa
gcne yaknlap, dierlerinin .dmanlm kazanmaktan ekinmektedir. Bu siyaseti
dorultusunda tm eliliklere mavi boncuk; datmakta, fakat hibir za-^an onlar hayal kar
darbelerle tehdit etme frsatlarn ^ ihml etmemektedir. Yusuf Rza Paa liderliinde s-2m
ona bir Rus partisi vardr. ngiliz aleyhtar eyh
132

SARAYDAK CASUS

Cemleddin, Trkeyi renerek Trk byklerinin ha-l remlerinde Rus porapagandas yapan
Madam Lebedof v# Rum Patrii'nden oluan bu klik zaman zaman Yusuf R^ za Paa'nm
evinde toplanmaktadr. Padiah, bu partini varlna ses karmamaktadr. Trkiye'de
kamuoyu siyal si bir faktr olarak saylmad iin lkenin d politikas* m etkileyecekleri
dnlemez. Zaten, yle olmasa idi bi-i le, halkn slm'n ba dman saydklar Rusya'ya

snmas mmkn deildir. Aksine, Trkler bildiim kadaryla kar taraftan bir ipucu
verildii takdirde hemen ngiltere'ye yanamak eilimindedirler.
Son olarak ise size Padiah ile hsJk arasndaki ilikilerin ksa bir zetini vermeme izin
veriniz. Onun kat kiisel ynetiminin ve istibdadnn cmertliine mazhar olanlar bile dahil
olmak zere tm yukar snflar yabancla-trdm duymak sizi artmamaldr. Eski
muazzam brokrasiden en kk bir kudret krnts bile esirgenmitir. Aa tabakalar ve
halka geline, Hristiyan uyruklar da dahil, imdiki hkmdara severek balanmlardr.
Padiah, elindeki tm imknlar seferber ederek her frsatta hayrseverliini gstermekten
kanmamaktadr. Eitim ve salk hizmetleri iin byk meblalar sarf etmekte, halknn
esenlii, refah ve mutluluu iin yorulmak bilmeden almaktadr. Padiah'tan
korkabilirsiniz, hatt nefret bile edebilirsiniz ama onun alkanl ve adaletini inkr
edemezsiniz. Savurganla son veren tutumu ile Trk maliyesini slah etmi ve lkeyi
batanbaa demiryolu ayla demitir. ncelii, misafirperverlii ve sevimlilii Bat
hanedanlarnn ve devlet adamlarnn sayg ve sevgisini kazanmaya yetmitir. Trkiye
canlanmasn yozlam bir ark devleti ne kadar kalkhabilirse" Padih'm enerji, ustalk
ve vatanperverliine borludur Sultan Hamid'in bu adan deeri hibir ekilde inkr
edilemez!
"RED EFEND"
Dier yandan ise, herkesten kukuland iin ynetimin en kk ayrntsn dahi kimsenin
sorumluluuna brakmayp, tekeline almas reformlarn, salkl gelimesine ve lkenin
kalknmasna engel tekil etmektedir. Tm devlet organlarn kiiliinde toplamas, lmyle
byk bir sorun yaratacaktr. nk, Padih'm kurmu olduu bu sistemi ayn ustalkla
devam ettirecek haleflerini grememekteyiz. Nazrlar ve dier erkn ise, yllarn alkanl
ile daima karar verme yeteneinden uzak kaldklar iin, yrtmenin dizginlerini ellerine
almakta glk ekeceklerdir. Bu nokta gzden karlmamaldr, nk Padih'm tam
salkl olduunu iddia edemeyiz. Karlat olaanst glkler onun zihinsel
yeteneklerini zedelemeye balam, uykusuzluk ve yorgunluk onu sinirli yapmtr. Bu
tehlikeli gidie Padiah'n dikkatini ekerek, Trkiye'nin varlnn onun sal ile yakndan
balantl olduunu belirttim. Bunun zerine bana, "gveneceim adamlar bkmyorsam, ne
yapaym. Grdnz gibi evrem bencil, amansz ve namussuz insanlarla evrili. Gen nesil
arasndan yetenekli, drst ve vatanperver adamlar yetiene kadar, salm iin tehlikeli olsa

dahi, yalnz bama almaya mecburum". Zavall hkmdar, insan ona acmaktan kendini
alamyor! (33)
DILER BAKANINA RAPOR
Belge no. 13 (4 Haziran 1894)
Sayn Ekseanslar Dileri Bakan'na
Lord'um;
ngiltere'nin son zamanlarda Trkiye ile ilikilerine pek deer vermedii ve dier Avrupa
glerinin ise siyasal ve ticari sorunlarda Byk Britanya'y ark'da geride braktklar devlet
adamlarnn dikkatinden kamamtr. Hatt, Boazii'ndeki ngiliz nfuzunun nemli lde
azald gereini reddetmek mmkn deildir. Demiryolu imtiyazlar, ticari ve snai ihaleler
ve Osmanl mpara-torluu'nun yeniden dzenlenmesi zerine verilecek dostane tavsiye ve
teklifler gznnde tutulursa, ngiltere stanbul'daki roln giderek Almanya ve Fransa'ya
kaptrmaktadr.
Gidiini doru bulmadm bu durumu acilen onarmak iin tutulmas gereken yol ve
yntemleri deerlendirdiimde, Padiah'la ve dier Trk devlet adamlar ile olan yaknlma
ve deneylerime gvenerek, size bu iin o kadar mitsiz olmadn hi olmazsa bir denemeden
bir ey kaybedilmeyeceini sylemek isterim. ki eski mttefik arasndaki yabanclamann
nedenlerini incelemeden nce, Trklerin ikiyz yldan uzun bir sredir ngiliz dostluuna
gvendikleri ve onlann bir ihtiya annda kendilerine yardma koacaklarna inandklarn
belirtmek gerekir-Msr'da Mehmet Ali olay, Kran Sava gibi olaylar, Trklerin bu kanlarn salamlatrmtr. Fakat, son Osman-l-Rus Sava srasnda beklenen
ngiliz yardm gelmeyince, Padiah ve halknn inanlarnda byk bir deime olmutur.
Grandk Nikola'nm stanbul'a girmesine ngiliz donanmasnn yalnz bana engel olduu
inkr edilmez gerei, Trklerde ngiltere'nin de Ruslarla birlik olduu kansn uyandrmtr.
Bunun ardndan, Layard ve Elli-' otun gizli yazmalarnn yaynlanmas Padiah'm
kukusunu krklemi; Dulsigno, zmir olaylar ve Msr'n igali her iki lke iin tehlikeli
olan bu yabanclama ile sonulanmtr. Yalnz bana kalan Trkiye imparatorlukta yeni
dzenlemelere girimitir. Bu amala dalan maliyesini toparlamay, lkenin kaynaklarn
demiryolu ebekeleri ile gelitirmeyi; orduda, kamu ihtiyalar ve ynetimde nemli reformlar
gerekletirmeyi baarmtr. Bu abalarnn sonulan Padiah'm gvenini arttrmtr.

Eskiden uygarlk yolundaki her adm Avrupa vesayeti ve szm ona dost devletlerin
mdahalesi ile atlrken, bu kez Trkiye ad geen reformlar Avrupa para pazarlarndan bor
almakszn kendi zkaynaklar ve kendi iradesi ile gerekletirmitir.
Ne var ki, grne aldanmamal ve Trkiye'nin d yardm almakszn ve dier glerle
ittifak yapmakszn ilerleme kaydedeceine inanmamaldr. Bu varsaym, aldatcdr. Avrupa
politikasnn bugnk durumunda Trkiye gvenli saylabilir, ama en kk bir uluslararas
patlama onun bu yanl grn rtecektir. Ne var ki, eer Trkiye mttefiini son dakika
seecek olursa, o zaman i iten gemi olacak ve dostunun onun yardmna yetimesi
maalesef mmkn olmayacaktr. Bu durum, herhangi bir Avrupa lkesi iin bir ey ifade
etmeyebilir; ama Asya'daki nfuzunu kuvvetlendirmek isteyen bir ngiltere iin Osmanl
mparatorluu ne kadar uzun yaarsa, in'den Boazii'ne dein uzanan Rus tehlikesini den136

SARAYDAK CASUS

gelemek o kadar kolay olur. Yazktr ki, ngiliz politikas ifratla tefrit arasnda bocalam;
Krm Sava'ndaki dostluktan "pl prtlarn toplayarak Avrupa'dan atlmalarn" savunmaya
dek gelinmitir. Bizim drtyz ylda katettii-miz ilerlemeleri onlar krk ylda
gerekletiremediler diye Trk' uygarlk yoksunu bir barbar olarak kmsemek phesiz ki
byk adaletsizlik olur. stelik, politika ilmihl deildir, hmanist geinen hayalperestler,
anlamaldrlar ki, onlarn seim platformlarnda neden olduklar ktlkler siyasal amalarla
yaplan kanl savalara kyasla insanln genel karlar asndan daha zararldr. ngiliz
vatanseverlerinin ve insanlk dostlarnn zihinlerini Trkiye'de uygarln yava ya da hzl
ilerlemesi deil de, ngiltere'nin imparatorluk karlar igal etmelidir. ngiltere'nin etkisinin
ark'da nemli deiiklikler yarataca ve ngiliz hakimiyetinin Bat dnyasnn hrriyetine
tehlike oluturmayaca kukusuzdur.
ada kltre ayak uyduramyorlar diye Trkiye'nin gelimesine ngiltere'nin kaytsz
kalmas dncesi kesinlikle terk edilmelidir. imdi, kaybedilmi yerimizi kazanmak
zamandr. Trkiye'deki siyasal koullara uygun politikalar tatbik edilmek suretiyle
ngiltere'nin Boazi-i'ndeki konumunu yeniden salamlatrmas ok yararl olacaktr.
Eskiden, Padiah'm sadece saltanat srd ve yrtme gcnn Babli'nin elinde olduu
gnlerde elilerin Trk hkmeti ile olan temaslarnda herhangi bir zorluk yoktu. Fakat,
siyasal gcn Saray'da topland bu gnlerde Padiah elilerimizi ender olarak huzuruna
kabul etmekte ve yabanc dil bilmedii iin de ancak tercmanlar aracl ile onlarla

anlaabilmektedir. stelik, kendisi vehimli, pheci, kararsz ve ardr. Hkmet merkezi

artk Babli deil de Saray olduuna gre eliler Padiah'la yakn temas kurmak
zorundadrlar. Bunun iin de* ancak Batllarca ahlki grlmeyen belirli yn"RED EFEND"

137

temlere bavurmak gereklidir. Bir Avrupa gcnn temsilcisine Padiah'm nnde eilmesini,
diz kmesini istemek kolay deildir. Bat protokolnn uygulanmas ise bir ark
hkmdarn yrekten incitecektir. lkenizin prestijinin korunmas siyasal karlarnn
korunmasndan daha m nemlidir? Padiahtan sonra, iyi niyetlerinin savsaklanmamas
gereken Saray erkn gelir ki, bunlar, Abdlhamid'in mutlakiyeti tutumuna ramen, devlet
politikasn etkilerler. Son raporumda Yldz'daki klik ve gruplarn neminden szetmitim.
Gzlemlerim onlarn hi de holanmamalar gereini dorulamaktadr. nk, Padiah bile
bazen onlara nemli tavizler vermekten kanmamaktadr. Bu nedenle, Sreyya Paa, Hac
Ali Bey ve dierlerine gsterilecek yaknln Padiah'la grmeyi kolaylatraca ve
bylece iki lke arasndaki ilikiler asndan iyi sonular verecei bellidir.
Eer bunlara uyulursa, aradaki engellerin ortadan kaldrlmas mmkn olacaktr. Bugn iin
en byk engel Msr Sorunu'dur. Padiah' en fazla tedirgin eden bu klk ngiltere
tarafndan btnyle ortadan kaldrlama-sa bile, neden olduu acy hafifletmek gerektir.
ngiltere bir giriimde bulunmasayd Fransa'nn Msr' igal etmeye niyeti olmad inanc
mutlaka rtlmelidir. O, bana sk sk, "Elimde Fransa'nn Msr' igal etmeyi
dnmediini ve ngiltere'nin ise bu lkeyi imparatorluuna katmak iin uzun sredir
hazrlandm belgeleyecek deliller vardr" der. Ben de ona, bunun aksinin ispatlanmasnn
ok kolay olduunu, sadece Fransainm Kuzey Afrika'daki yaylmaclna bir gz atmann
yeterli olacan syledim. Geen mektubumda Padiah'm kendisiyle grmelerimizde Msr
Sorunu'na hi deinmediini yazmtm. Bu, Msr'daki olup-bittiyi kabullendii anlamna
gelmemekle birlikte ben yine de onun bu konuyu ap, tartmak ve sonunda ngiltere ile^
anlamaya varmak istediini sanyo138

SARAYDAK CASUS

rum. Eer Dileri Bakanl, benim mdahale etmemi isterse, Padiah'a bu konuda baz
neriler sunabilirim. ngiltere tarafndan yaplacak en kk bir jestin yar yolda Padiah
tarafndan karlanacana inanyorum. Grmelerimizden kardm kadaryla Padiah Nil
lkesini ngiltere'nin hibir ekilde boaltmayacandan emindir; fakat, bu konudaki tek istei

"zevahiri kurtarmak "tr. Ona gre, Hz. Muhammed'in halifesi olan bir hkmdar,
Peygamber'in Kutsal Emanetlerini, Mekke ve Medine ehirlerini ve Msr' elinde
bulundurmaldr. ngiltere onun adna hutbe okunmas ve sikke bastrmas haklarna kar
kmamtr. Bu nedenle bir takm kk tavizlerle -ngiltere'nin karlarn zedelemedenPadiah'n gururunu okamak zor olmaz sanrm. ngiltere sk ve an bir darbe indirmek iin
bir adamn, bu yaralar sarmak iin ikinci bir adamn, nekahat devresinde hastay gzetmek
iin de nc bir adamn gnderen Rusya rneini taklit etmeli ve Lord Cromer'i daha lml
ve uzlama taraftar bir Vali ile deitirmelidir. ngiltere'nin bu hareketi, Osmanllarca da
Muhtar Paa'nn merkeze arlp, yerine daha hogrl bir yetkilinin atanmas ile
karlanacak ve bylece iki lke ilikilerini zehirleyen entrikalar sona ermi olacaktr.
Padiah' ka zamandr bir uzlamaya ikna edebilmek iin urayorum. Eer Dileri
Bakanl beni desteklerse Msr Sorunu'nda ortak bir anlama zemini bulabileceimi
sanyorum.
Ermeni patrdlarma gelince, baz politikaclarn Londra'da kmelenmi Ermeni ihtill
derneklerini tevik ederek srekli olarak kamuoyunu yanltmalarna karlk ngiliz
Hkmeti'nin Padiah'n kuruntu ve gvensizliini yattracak pekok ey yapabileceini
sylememe izin veriniz. stanbul'da iken Sadrazam'm Cantebury Bapisko-posu'nun bu
konuda kilisenin mdahalesine kar olduunu belirten demecinden memnuniyetle szettiini
ha"RED EFEND"

139

trlyorum. Dier yandan ise Padiah bana ihtillci bildiri ve gazetelerin Trkiye'ye postalan
kanalyla sokulmasna araclk eden ngiliz Hkmeti'nden ikayet etmitir. Hrriyet adl
ihtillci gazete kolilerle her hafta stanbul'a varmakta ve ngiliz postane servisi ile
okuyucularnn eline ulamaktadr. Sir Philip Currie bu faaliyete son vermeye almtr. Ne
var ki, tm inandrma yeteneimi seferber etmeme ramen Padiah' bu konuda ngiliz
Hkmeti'nin ellerinin bal olduuna, lkedeki anayasal haklan inemeyeceine
inandlramadm.
Ermenilerin dert ve zlemleri konusunda Trk bask ynetiminin zc sonularn inkr
edecek deiliz, fakat dier yandan da Anadolu'nun etnik dalm incelendiinde birka yz
Ermeni iin binlerce Mslman feda edebileceimiz gerei unutulmamaldr. nsancl
abalarmz sonucu ok byk bir adaletsizlik ve .zulm ortaya kabilecektir. stelik,

Mezopotamya'ya inmek isteyen Rusya'ya kuzeydou Anadolu'nun kaplarn aarak Byk

Britanya'nn smrgeci karlarn tehlikeye atm olmaz myz? Olaya ngiltere'nin asndan
baktmda, ben bir Ermeni Devleti'nin kurulmasna ynelik her adm ngiltere'nin yaamsal
karlanna ynelmi gnahkr bir saldr olarak nitelendiriyorum. Bu nedenle, ister
muhafazakr olsun, ister liberal ngiltere'nin tm vicdanl devlet adamlar Ermenilerin bu ham
hayallerine dur demek zorundadrlar. Dou'nun bu barsever ve alkan Hristiyanlan,
mslman efendileri tarafndan bask altnda tutulmadklar ve iddet yntemlerine bavurmak
yerine olaylar tarihin akna terk ettikleri srece gelecek onlar iin ok ey vaad edecektir.
Her zaman birleik kitleler halinde yaayan Rum, Rumen, Bulgar ve Srplann durumu seyrek
gruplar oluturan dank Ermeniler iin taklidine cesaret edilecek bir rnek olamaz.
Trkiye ile ngiltere arasnda dosta ilikilerin geli140

SARAYDAK CASUS

meini zorlatran balca iki engel zerinde durdum. Eer bu iki lke arasnda baka
anlamazlk nedenleri varsa, onlarn kolaylkla halledilecei inancndaym. nk,
muhafazakr Trkler arasnda geleneksel ngiliz dostluunun temelleri derine inmektedir. Bir
Trk atasz ise "Eski dost, dman olmaz" der. Padiah, bugnk kat tutumundan
vazgetii ve babas merhum Abdlmecid'in kendisine vasiyet ettiini syledii dostluk
politikasna dnd takdirde Trk kamuoyu derhal ngiliz yanls bir tavr sergileyecektir.
Padiah, politikasn deitirmek iin salam garantiler talep etmektedir. Bu gvenceler
gelmedike, Byk Britanya'ya yaknlamas mmkn deildir. Zeki, kurnaz ve ll bir
Padiah olduu iin Sultan Ha-mid, kesin gvenceler elde etmeden hibir lke ile balant
kurmayacaktr. Eer ngiltere Trkiye'yi mttefii grmek istemekte samimi ise bo
gvencelerle deil, baz ak dostluk belirtileriyle Padiah'm gvenini kazanmak zorundadr.
Veda ziyaretim srasnda Sir Philip Currie'nin Trkiye'yi incitecek bir adm atmaktan
kandn, tersine Padiah ile hkmetini memnun etmek iin uratn hatrlatnca,
Abdlhamid yle dedi: "Szlerinizin deerini biliyorum, ama ben, herkesin sand gibi,
abucak etki altnda kalan bir insan deilim."
Benim bartrma abalarma kar ak inadna ramen, Padiah iin ngiltere en gvenilir
umut ve son snaktr. Kendini Rusya'nn kollarna brakmay hibir zaman dnmemitir.
Rusya'ya dn ngiltere'yi tehdit etmek veya ngiltere ile yapaca ittifakta kendini pahalya
satmak iin kulland bir stratejiden ibarettir. Msr Sorunu'nda anlamak konusunda eskisine

kyasla daha hazr olduunu farkettim. Sir Drummond Wolff un zel heyetiyle grmelerin
kesilmesinden sonra mzakereleri yeniden balatabilecek en uygun diplomatlann Sir Arthur
Nicolson ile Sir Philip Currie olduklarn sanyorum. Bu
"RED EFEND"

141

sonbahar bir-iki ay stanbul'da kalacam. Bu zaman iinde kendisi ile yapacam

grmelerde Padiah olumlu ynde etkileyebileceimi umuyorum. (34)
"TERR SALTANATI"
Belge No: 14 (lKasun 1894)
Sevgili Sir Thomas,
stanbul'da geirdiim alt hafta ve Yldz Saray'na yaptm gndelik ziyaretler size Trk
payitahtnda olup biten siyasal, idari ve saray haberlerini iletmemi salayacaktr.
Bundan nceki ziyaretlerimin izlenimleriyle karlatrldnda, zlerek sylemeliyim ki, bu
kez herey Padi-ah'm artan kiisel ynetimi ve bu ynetimin insanlk tarihinde eine
rastlanmam bir "terr saltanat"na dnmesi ile ktden berbada doru gitmektedir. D
dnyann bu olaanst durumu hissetmesi mmkn deildir. Bu durumun ksa bir zetini
izmek iin bile ciltler yetmeyecektir. Saray, sadece d ilikilerin deil, lkenin sosyal ve
din btn yaamnn dzenlendii ber merkezdir. Kimse Padiah'm bilgisi olmadan adm
atamamakta, aile ziyaretleri, dost ziyaretleri, lke ii ve d geziler bile onun izni dahilinde
cereyan etmektedir. Size bu korkun sistemin birka rneini vereyim:
Sadrazam beni le yemeine armak istiyordu, fakat davetini bana iletmeden nce Saray'n
iznini almas gerekti. Edebi yetenekleri olan ayn zat Macar Akademi-si'nin yesi yapmak
istediimde, yz kzarmakszm bana u cevab verdi: "Gcn nerede olduunu biliyorsun.
Padiah'a sor. Eer onaylarsa teklifini teekkrlerimle ka"RED EFEND"

143

bul ederim." Kk rtbeli erkn ise hareketlerinde daha kstldrlar. Mze-yi Hmyn
mdr kendi eserlerinden birer kopya bana hediye etmek istemiti. Birka hafta sonra
kendisinden haber aldmda, onun bu jestini Padiah'm kabul etmediini rendim. Mdr
bey ayn zamanda yetenekli bir ressamdr. Benden, Tanr akna, tablolarn grdm
Saray'da sz etmememi istedi. Gzel sanatlara olan dknl Saray'da renildii takdirde,

artk bu onun sonu demek olurdu. Trklerle krk yldr ilikim olduunu biliyorsunuz; inanr
msnz yolda eski dostlarm beni grnce, ekinerek yanma geliyor ve kulama eilerek
"Kusura bakma, seni davet etmek isterdik, ama yapamayz" diye fsldyorlar.
Dnn bu davran bana, Avrupa'da Trklerin en eski ve en iten destekesihe Padiah'm ve
Trk milletinin sevgisine mazhar olan bir insana yaplyor. Bir de bu duyulmadk istibdadn,
bu terr saltanatnn zavall Trk halkna neleri reva greceini tahmin edebiliyor musunuz?
Btn bu artc anormallikler arasnda stanbul'da iki ey gzlemcinin dikkatini
ekmektedir. Bunlardan ilki, Trk halknn eine ve rneine rastlanmayan sabr ve
tahamml, ikincisi ise Padiah'm bu mstebid tedbirleri alma nedenidir. taatkrlm,
Trklerin ulusal zelliklerinden en nemlilerinden biri olduunu her devlet adamnn
gznnde tutmas gereklidir. Byle bir istibdat rejimini en kk bir homurdanma
olmakszn kabullenecek Trkler gibi ikinci bir rk Asya'da yoktur. imdiki ynetime kar
ihtill hazrlklar sylentisi Beyolu'ndaki cahil Avrupa basn mensuplarnn
uydurmalanndan baka bir ey deildir. Tiksindirici bu istibdada ramen, Paa ve Efendilerin
dnda halkn tm Padiah'a baldr. Avru-pa'daki siyasal zgrlkler hatrlatldnda
"Hristiyan teb'ann ayaklanmalarnn aclarn ok ektik. Liberal ku144

SARAYDAK CASUS

rumlann din ve rk ayran olmakszn tm Osmanl yurttalarna tannmas gereklidir. Fakat,

Hristiyanlarn bu haklan derhal suistimal edeceklerini biliyorsun" diyerek, Padiahlarnn bu
istibdadn ho grmekte, balamaktadrlar. Aa tabakalar bu zr bile ileri srmemekte
her bask nlemine derhal ba emektedirler.
Abdlhamid'in bu garip tavrnn nedenleri olarak, Saray'n her yesinde ve adet her arklda
rastlanan entrika, esrar ve gizli dolaplara duyulan merak ve eilimi gsterebilirim. Harem'deki
hanmlarn deien kar ve ilgilerine gre yetien ocuklar kardelerine kar nefret ve
kskanlkla bytlmekte ve onlarn bu hali ileri yalarda da devam etmektedir.
Abdlhamid'in bu korku ve vehmi onun kendi tecrbelerinin de rndr. Amqasi Sultan
Aziz'in ackl lmn grm, kendi kardeini tahttan indirmitir. Herhalde kar entrika ve
intikam heyulas Padiah'in gznn nnden silinmemektedir. Herkesten, ocuklarndan
bile, kukulanmaktadr. Onu, bunun aksine inandrabilmek yararsz olmutur. Mektuplarmda
ona halknn balln ve vatanperver ynetiminden memnun olduunu ka kere
sylemisem, hepsi bouna olmu ve kendisi yaklamakta olan tehlike ve hi-yanetin talihsiz

dncesi ile bylenmitir. Gen ve gl iken hal'edilmek ve katledilme sabit fikri onu bu
kadar etkilemezdi, fakat imdi o bu korkunun tutsa olmutur. Hrjjarkdj_adeta^^ujkunur
doal bir^sonu-d

....."~~

htill heyulasna kar alnan kar-tedbirler hakknda size herhangi bir fikir vermek mmkn
deildir. Basn insanlk tarihinde rastlanmayacak bir ekilde sansre tbi tutulmutur.
Gazetelerde "suikast" sznn gemesi yasakland iin merhum Bakan Carnot'nun
hastalktan ld yazlmtr. Anari, ihtill, dinamit gibi kelimeler szlklerden karlm;
ocuklarn genel tarih
"RED EFEND"

145

derslerinde Hal seferleri, Giniliz ve Fransz Devrimleri gen beyinlerin zerinde zararl etki
yapaca gerekesi ile kaldrlmtr. Emekli tm nazr ve dier devlet erkn Padiah'
kukulandracak herhangi bir sosyal faaliyetten titizlikle kanmakta ve evlerine
kapanmaktadrlar. Padi-ah'm geici iltifatna mazhar olanlar ise Saray'a davet edilir ve zavall
hkmdarn bu fobisini yattrmaya alrlar. Bunlar arasnda ey Eblhda ve Cemleddin
Ef-gani'yi sayabilirim. Bu adamlarla birka kez tanmak istememe ramen, beni atlatmlar,
byece bu sahtekrlann maskesini drmek abalarm bouna olmutur.
Bu aklamalarmdan sonra Sultan Abdlhamid'in d politikasnn ana hatlarn incelemek zor
olmayacaktr. Korku, kesin tarafszlk ilkesine sk skya sarlmasna neden olmu ve bu
siyatten ancak komularnn yaknl ve tutumlan lsnde sapmtr. te, bu yzden Rusya
tm Avrupa devletleri arasnda en fazla okanmakta ve kollanmaktadr. Msy de Nelidof a,
dier meslekdalan-na oranla, daha fazla rabet edilmektedir. Dier drago-malara souk
davranlrken, Rus tercman Msy Maxi-mof a saray erknnn gsterdii itibar bilhassa
dikkatimi ekmitir. Bu tutum aada anlatacam nemli siyasal sorunlarda da kendini belli
etmektedir. stanbul'daki ikametghm srasnda Harbiye Nazrnn davetlisi olarak Trkiye'ye
bir Amerikal geldi. Bu kiinin getirdii torpido numuneleri Boazii'nin deil de,
anakkale'nin savunmas iin dnlyordu. ngiltere'nin birok uyanlarna ramen
Boazii'nin savunmas eksik braklmtr. Neyse ki, Padiah'm korku ve kararszl onun
herhangi bir ittifaka girmesine engel olmutur; yoksa komular arasnda en tehlikelisi olan
Rusya ile birleecei kukusuzdu.
Bu adamn karakterini inceledike, o oranda onu anlalmaz bir adam, adet bir bilmece
olarak gryorum.

146

SARAYDAK CASUS

Bir yandan ekingen ve kararsz olmasna ramen, dier < yandan belirli bir hedefe varmakta
o kadar da srarcdr. Kamu harcamalarnda ve halkn eitiminde son derece kararl ve
cmerttir. Dindalarnn refah, nezdindeki en nemli konudur. Yllar nce bana kamu
hizmetlerinin eitli dallarndan mslman olmayan memurlar tard etmek niyetinde olduunu
sylemiti. Bugn, bu niyetini gerekletirmek zeredir; Hariciye'ye ve asker-sivil
memuriyetlere Hristiyanlarn atanmas ender rastlanan istisnalardan olmutur. Saray-
Hmayn'un da savurganlktan ve yolsuzluklardan arndn teslim etmek gerekir. Sultan
Hamid akrabalarna kar bile tutumlu davranr. Eer geni bir hafiye rgtne olaanst
paralar ayrl-masayd, Padiah'm yatrmlar ile gittike artan zel serveti ok byk bir
rakama ulard. Fakat, o bu fona kiisel gvenlii iin vazgeilmez bir fedakrlk gzyle
bakyor. Yine de hibir zaman kendini gven iinde hissede-medii gibi, asabiyeti de giderek
artyor. Zaten, olduka yorgun ve yal gzkmeye balamtr.
Bu koullarda uygulanacak ngiliz politikasna gelince, bugnk sistemin kesinlikle
srdrlmesini neriri-rim, Onu ham reformlara itmek ve bylece Rusya'nn kollarna atmak
yerine Anadolu'da patrd kaca yolundaki korku ve kukularn idare etmek daha iyi
olacaktr. Bu siyaseti Boazii'nde yorumlayacak en uygun temsilci de Sir Philip Currie'den
bakas deildir. Padiah'n houna gitmeyecek her hareketten, tm entrikalardan uzak
durmakta, pozisyonunun onurunu unutmakszn, bir ark Saraynn terifat geleneklerine
kendini uydurmakta, bu nedenle de beenilmektedir. Bu ilikiyi bozacak tek nemli olay, eer
sylentiler doru ise, Ermenilerin Mu patrtsdr. ngiltere'nin insanlk akna Rum, Rumen,
Srp ve Bulgar olaylarndan btnyle ayn olan bu talihsiz sorunu demesi hibir yarar
salamayacaktr. Erme"RED EFEND"

147

niler ne kadar Avrupa tarafndan martlrsa yerli Krt halkndan grecekleri tehlike de o
oranla artacak ve Osmanl otoriteleri, Hristiyan gruplarn saa sola serpitirilmi bir ekilde
mslmanlarm arasnda yaad bir blgede etkili bir savunma yapmalar mmkn
olamayacandan, muhtemel katliamlar karsnda ancak seyirci kalacaklardr. Hristiyan
Bat'nn bu zavall Hristiyanlarn adna stanbul nezdinde cebri mdahalede bulunamayaca
iin Ermenilere salanan her destek, onlarn katliam ve yamasn tevik demektir. Ksa
grl hmanistler durumun gerek yzn kavrayamasalar bile, hkmet grne

aldanmamal ve ona gre siyasetini izmelidir. Ayn ekimserlik ve dikkat her Arap ihtill
hareketinin ngilizlerin gizli tevik ve dolaplarnn sonucu olduuna inanlan Arabistan iin de
tavsiye olunur. Necid ve Riyad'a bir gezi yapan Rus gizli ajan Baron Nolde, Arabistan'n
ngilizlerin irkin oyunlarn ieren uzun bir rapor sunmutur. Abartlm ve yalanlarla rtl
olmakla birlikte bu bilgilere Saray'n ngiliz aleyhtarlyla tannan evrelerinde inananlar ok
olmutur.
ngiltere'ye duyulan kuku Saray'a istedikleri zaman girip kabilen eyhler tarafndan da
krklenmektedir. Buna karlk Padiah, mkemmel bir entrika stad olarak, Orta Asya,
in, Cava, Hindistan ve Afrika ilerine kadar uzanan yrelerde gizli dolaplar evirmektedir.
u anda Padiah'm ruh halini deitirmek mmkn deildir. Onu ancak bir bunalm kendine
getirebilir. Tabi, bu lkesinin gvenlii ve refah iin ok ge deilse! (35)
"RED EFEND"

149

ERMENSTAN ISLAHATI
Belge No: 15
(1 Temmuz 1895)
Mrseuschlag, Avusturya
Sayn Baym,
Padiah'm sa kolu akir Paa'nm Ermenistan slahatn denetlemek zere mfetti olarak
atandn gazetelerden rendiimde derhal size yazp, bu adamn aslnda bu mevkiye hi
uygun olmadn ve bu nedenle ngiliz Hkmetinin Yldz Saray'nm bu yeni dolabna
kanmamasn sylemek istedim. akir Paa'nm Padiah'm feci siyasetinin ardndaki eytan
olduu unutulmamaldr. Banaz bir Mslman ve ngiltere'nin ezeli dman olarak yllarca
nce Padiah' Londra'ya kar bir siyaset izlemeye inandrmtr. Efendisinin korku ve
kukularn istismar ederek iyi niyetli, fakat ilgisiz prensi bugnk haline sokmutur. Ne
zaman Ermeni Sorunu'ndan sz edilse Padiah'm sinirlendiini bundan nceki raporlarmdan
hatrlayacaksnz. ki yl nce bana, eliyle boynunu tutarak, "bu ba bu gvdeden
ayrabilirler, ama Ermenistan' bu imparatorluktan ayramazlar" demiti. Geen yl ise, yine
"Ermeni Meselesi dediin nedir ki? Bir darbe tm hareketi silip sprmeye yeterlidir!"
Maalesef, bu darbe vurulmu, fakat sorun tmyle kapanaca yerde nerede ise Padiah'm

kendisini silip sprmeye balamtr. ngiltere'deki Ermeni milliyetilerinin raporlar olduka

abartlmtr. Anadolu'daki Ermeni nfusuna ilikin
istatistik! bilgiler de doru deildir. Ben hem lkeyi, hem de halkn yllarn tecrbesine
dayanarak bilen yegne Avrupal olarak Krtlerin Ermenilere adaletsizce, hatt zalimane
davrandklarn inkr edemem. Ne v,ar ki, gerek bu yrede ve gerek Osmanl
mparatorluu'nun dier blgelerinde salkl iyiletirme uygulanmasnn kolay olmadn da
itiraf etmeliyim.
Islahatn balca amac Mslmanlarla Hristiyanlara eit davranlmasm salamak olmaldr.
Ancak, msl-raann kendisine dininin salad ayrcalklar Mslman olmayanlarla
paylamay deil kabul, hayl bile etmeyecei bir ortamda bu eitlii salamak mmkn
olabilir mi? Kltr seviyesinin yksek olduu ve Hristiyanlarn ounluunun ynetici
snfla bir arada yaad stanbul'da hkmet baz reformlar uygulamakta zorluk
ekmeyecektir. Oysa ki, tarada Tanzimat ncesi devirler yaand iin takdim edilen her
yenilik yzeyde kalmaya mahkmdur. Padiah ise, "Mslmanlarla Hristiyanlar arasnda
hibir ayrm yoktur" diyecek, ama, korkarm ki ksa zamanda byk bir honutsuzluk, hatt
bir ayaklanma ile karlamas muhtemeldir.
Durum byle iken, size bundan nceki ngiliz Hk-meti'nin yapt gibi Padiah'a sert ve
krc davranmanz tavsiye etmem. Byle bir tutum tm slahat abalanna sekte vuraca ve
ayn zamanda ngiltere'nin dmanlarnn da prestijini ykseltecei iin ne insancl ne de
siyasal adan yararl olacaktr. zlerek sylemeliyim ki, devlet temsilcisinin hazrlad
reform tasla, yazarlarnn halen gerekleri kavrayamadklarnn en gzel kantdr. Hatalarn
bir bir gstermeden nce, atanmas dnlen Hristiyan valilerle Mslman halk arasndaki
muhtemel srtmelere dikkatinizi ekmek isterim. Asya Hristiyanlan Mslmanlardan daha
banazdr. ngrlen adem-i merkeziyette stanbul'un yetkileri ile kstlana150

SARAYDAK CASUS

candan Mslman halkla, Hristiyan valiler arasndaki atmalarn daha da iddetlenecei

ve reform tasarsn hazrlayanlarn istedii hedeften aksi sonular verecei
bellidir.
Daha sama bir neri, yar-gebe Krtleri Padiahn bir emriyle yerleik kltre
sokabilmektir. Bu dncenin gereklemesinin Ermenistan'n dzen ve refah asndan

vazgeilmez bir koul olduunu kabullenmekle birlikte, nerildii gibi kolaylkla

uygulanabileceini hi sanmyorum. Rusya'nn Kazaklara yapamadklarn fakir ve problemli
Trkiye Krtlere kesinlikle yapamaz. Bu uzun zaman isteyen ve ad geen milletin kavmi
zelliklerinin deimesini gerektiren bir sorundur. Ne yazk ki, tm iyiletirme nerilerinin
ham hayl, amasz ve Ermenistan'da istenen sonucu elde etmeye uygun olmadklarn
sylemek zorundaym. "Ermenistan" diyorum, ama en son Royal Geographical Society
toplantsnda corafi ve rk adan bir Ermenistan'n mevcut olmad fikrini savunan Mr.
Lynch'e de btnyle katlmaktan kendimi alamyorum. Eer Avrupa Gleri byle bir eylet
yaratmak istiyorlarsa, ite o zaman ileri ok zordur. nk, Ermeniler Osmanl
mparatorluu'nun her tarafna daldklar iin, szm ona Ermenistan en aa Erzurum,
Dou Beyazt, gneyde Diyarbakr ve batda Edirne'ye kadar uzanmak zorundadr.
Fakat, madem ki bu sorun ortaya konmutur ve madem ki ngiltere bu sorunu ortaya atmtr;
imdiki ngiliz Hkmeti'ne den grev seleflerini taklit ederek Hristiyan vali ve vali
yardmclarnn saysn aadaki be eyletle smrlamaldr: Erzurum, Mamuret el Aziz
(Elz), Sivas, Bitlis ve Diyarbakr. Trklerin en fazla nefret ettii fakat benim gerekli
bulduum Avrupa denetimine gelince, burada bundan nce karma mali komisyonlarda
kullanlan yntemlerin uygulanmasn neririm. Sadece n"RED EFEND"

151

giltere, Fransa ve Rusya deil, tm byk Avrupa gleri bu komisyonda temsil edilmelidir.
Padiah'm kukusunu ekmemek iin yelerin seimini Avrupa devletlerinin sunaca listeden
bizzat kendisinin ayklamas salanmaldr. Ordu ve maliyenin yeniden dzenlenmesini
yabanc subay ve uzmanlara brakan Abdlhamid, lkenin i ynetiminin ayn ekilde
iyiletirilmesine niye kar ksn? Trkler, yalnz bana bunu gerekletiremezler; zaten
Padiah maiyetinin yeteneksiz ve vatan sevgisinden, grev sorumluluundan yoksun
memurlardan olutuunu bana sylememi miydi? Bylece, i ynetimde mutlaka bir
dzelme olacaktr. Yeter ki, istismarc Efendi snf bu dzenlemeye kar kmasn.
Mslmanlar da dahil olmak zere tm halk bu slahat sevinle karlayacak ve Avrupa
barn tehdit eden Ortadou karkl, tmyle ortadan kalkmasa bile byk lde ortadan
kaldrlm olacaktr.
Bunlar, benim bugnk duruma ilikin acizane grlerim. Birka hafta iinde stanbul'a
bizzat gidip, Padiahla zel olarak grtkten sonra, bu iyi niyetli ve talihsiz prensin gerek

niyetlerini daha derinliine renme imkn bulacam. Bu mektubumu Ekselanslar Marki

Salisbury'ye ltfen iletmeniz ricasyla sayglarm sunarm. (36)

TRKYE VE NGLTERE
Belge No: 16 (1 Kasm 1895)
Sayn Sir Thomas,
Size ngiltere'nin Ermeni Sorunu'na ilikin son siyasetinin Trkiye'de, gerek Padiah ve gerek
dier yksek devlet erkn nezdinde yaratt izlenimlere deinerek raporuma balamak
istiyorum. Trk ynetici eliti, bugnk skntlarnn ba kkrtcs olarak grd
ngiltere'ye ok fkelenmitir. Onlar, hereyi son derece abartlm buluyorlar ve Mr.
Gladstone gibi yal-bal bir devlet adamnn tm Mslman ve Hristiyanlarn nfusu
drt bin kiiyi amazken nasl Chester'de binlerce Hristiyan'n katledildiini iddia edebilecek
kadar krkrne bir nefret ve yobazlkla kendinden geebileceini merak ediyorlar.
Dospat'da Bulgarlarn Mslmanlar zerinde uyguladklar ikenceler karsnda Bat
dnyasnn neden Ermeni olaylarnda olduu gibi ileri kmadn, yoksa Mslman kannn
Hristiyannkinden deersiz mi olduunu soruyorlar. Bat dnyasnn insanlk ampiyonluu
yapmasn yapmack bir gsteri olduu sonucuna varyorlar. Uluslararas olaylar hakknda
daha geni bilgiye sahip olduunu iddia edenler ise ngiltere'nin Uzakdou'da (Siyam, in ve
Japonya'da) gl dman karsndaki gerilemesinin ve yitirdii prestijinin hncn zavall
Trkiye'den kartp, ucuz zaferler elde etmek isteine balyorlar. Dierleri ise ngiltere'nin
tm Ermeni Soru"RED EFEND"

153

nu'nu Rusya'ya kar ittifak nerisini reddettii Padiah'tan intikam alma frsat olarak
kullandn sanyorlar.
Yukarda saydmz gruplarn dnda bir de ada uygarln ruhuyla etkilenmi, liberal
kurumlarn Trkiye'de kurulmas beklentisi iinde baz yksek mevkii sahibi Trkler de,
mstebit hkmdarlarnn Ermeni Soru: nu'nun patlak vermesiyle Avrupa'nn srar ettii baz
reformlar uygulamak zorunda brakldna sevinmektedirler. Onlar, bu konuda bana, "Allah
akna. Batllar mmkn olduu kadar Padiah' korkutsunlar. nk, onun baz tavizlerde
bulunmasnn Mslmanlarn da yararna olaca hatrlanmaldr. Ermeni Sorunu, bizim bu

ekilmez istibdaddan kurtuluumuzun mjdecisi olacaktr" dediler. Bu grubun birka yesiyle

tantktan sonra, onlara ngiliz Dileri Bakanlna bir dileke ile bavurmalarn ve Kanun Esasi'nin yeniden yrrle konmas iin Byk Britanya'nn mdahalesini rica etmelerini
nerdim. zlerek sylemeliyim ki, ok gl bir Saray klikine kar hibir Trk liderinin
ciddi bir muhalefet bayran aacak cesareti olmad iin bu dncem taraftar bulumad.
Mithad Paa'nm Hseyin Avni Paa ile ibirlii frsatn bulduu o Sultan Abdlaziz'in tahttan
indirildii gnlerde siyasal g Babli'nin elinde toplanmt. Fakat, getiimiz on yedi yl
iinde Saray tm yrtme-yasama gcn tekeline almtr. Babli erknnn ise mutlakiyeti
Padiah'a kar ne kendi bamsz fikirlerini savunmaya ne de ona muhalefet etmeye niyet ya
da gleri kalmtr.
imdi, sayn baym, eer siz bana Trkiye'nin iinde bulunduu sorunlarn ve rahatszlklarn
nedeninin bu ynetim sistemi mi olduunu soracak olursanz, ne yazk ki cevabm "evet"
olacaktr. Hi phesiz ki, Ermeni Soru-nu'nun nedenlerini bu yozlam ynetim sisteminde
aramak gerekir. Ermenilerin maruz kald bu son
154

SARAYDAK CASUS

hcumlar, Hkmet'in giriimiyle deil, tersine onun patlak veren gerici hareketi
bastrmaktaki aczi sayesinde gereklemitir. Yeni bir patrtnn da ayn sonular
vereceinden korkuyorum. Padiah, Babli'nin ve Ulem'nn nfuzunu krm, fakat yerine
kendi kiisel otoritesini kuramamtr.
Durumu bu ereve iinde deerlendirdiimizde ngiltere'nin reform nedeniyle Osmanl
mparatorluu'na mdahalesi Saray' ve bilhassa Padiah' son derece rktmtr.
ngiltere'nin bu giriiminin aslnda Trkiye'nin karlar ve tahtnn istikrar iin yararl
olacana Padiah' inandrmaya almam bouna olmutur. Padiah buna karlk "Islahat
tedrici olarak ve yava yava sunulmaldr. nce halkn eitim seviyesini ykselterek zemini
hazrlamalyz. Ancak, bu salam temel zerinde ada uygarln yaps baaryla
ykselebilir" dedi. Tabi ki, bunlar bahanedir. Onun slahat tiksintisi Asya hkmdarlar iin
doal olan, hatta Bat prenslerinin bile koullar uygun olsa seve seve tercih edecekleri
mutlak ynetim istek ve gdsnden kaynaklanmaktadr. Padiah' yeni dzenlemelere
girmekten alkoyan dier bir etken de banaz ulemdan korkusudur. Ulem arasmda-Kur'an'
kendi karlarna gre yorumlayan ve reformlarn uygulanmas ile lkede Bat, yani Hristiyan
nfuzunun egemen olacan iddia eden dzelmeyecek yobazlann olduu dorudur. Fakat,

bildiim kadaryla ne Osmanl ulemsnn byk bir ksm ne de slm'n ruhu yeniliklere,
liberal ve demokratik kurumlara kardr. Ak fikirli ulemnn says giderek artmakta ve
yneten ile ynetilenler arasndaki dmanlk giderek yeni boyutlar kazanmakta ve iddet
kalplarna dklmekte; muhelefetin Saray'n kapsn alaca zaman giderek yaklamaktadr.
Padiah nasl olsa sonunda teslim olmak zorunda kalacaktr. Eer ngiltere karsnda
birdenbire yklan bir h"RED EFEND"

155

kmet grmek ve yeni bir Ortadou krizi ile babaa kalmak istemiyorsa, salkl reformlarn
uygulanmasn zendirmeye abalamaldr. Bylece, sadece Hristiyan halkn deil,
Mslmanlarn da destek ve takdirini kazanacak, Asya'da gerek insanlk ampiyonu olarak
hatrlanacaktr.
Ermeni Sorunu'nun zmnn btn bu amalara ulaabilmek iin en iyi frsat olduu
kukusuzdur. Fakat, burada Mslman kamuoyunu gcendirip, tahrik etmemeye dikkat
edilmesini nermeliyim. Baka bir deyile, bugne kadar Mslman halka kar Ermenileri
gizlice destekleme yerine, onlara nazik davranlmaya allmaldr. zlerek belirtmeliyim
ki, Ermeniler bugne kadar fazlasyla martlmtr. Onlara gsterilen sempati ve anlay
zorba bir otoriteye kar ayaklanan devrimcilere duyulan sevecenlii oktan amtr. Uzun
yllardr yasa tanmaz yamac Krtlerin elinden ektii zulmleri ve adaletsizlikleri
kabullenmekle birlikte, bugnk ayaklanmann aslnda ngiltere'de rgtlenen ve ngiliz
liberallerinin fazlasyla deer verdii Ermeni htilal Komitesi'nin gizli tahrikleriyle
gerekletiini unutmamanz gerektiine inanyorum. Yine unu da hatrlatmak gerekirse,
Asya'daki Ermenilerin kltrel durumu Avrupa'daki rkdalarmdan ve bilhassa Londra, Paris
ve Atina'da kmelenen ihtillcilerden tmyle farkldr. Anadolu'daki Ermeniler, Krt
komular gibi, kaba, banaz ve kandkcdrler; anarist ve sosyalist fikirlerle donanm
macerac ihtillcilerin kkrtmalaryla zulm ve katliamda onlardan aa kalmazlar. Bir kez
etnik ve din nefret atei Asya'da yanmaya grsn, bu alev btn blgeyi kapsayacak ve
patlak veren bu feci yangndan, ngiltere sorumlu tutulacaktr.
Btn bu zc duruma dikkatimi eken Padiaha ngiliz basnnn kusurlarn binbir bahane
ile affettirme156

SARAYDAK CASUS

ye altysam da, abalanm boa kmtr. ngiliz Hk-meti'nin, basn ile birlikte ortaya
koyduklar tutum inanlr gibi deildir. Bata Times olmak zere ngiliz gazetelerinin
sergiledikleri byk ikiyzllk kelimelerle anlatlamaz. Ve unu belirtmeliyim ki, ngiliz
kamuoyu hibir zaman bu kadar korkun bir ekilde aldatlmamt.
Kendimize, bu politikann hangi amaca hizmet ettiini, ngiltere'nin bar salamak iin
bylesine kirli ve haksz yollara bavurmasnn gerekli olup olmadn ve sonunda bu
baarnn tm Mslman Asyas'nda yaratt dmanla deip demediini sormalyz.
Evet, sayn baym, Ermeni Sorunu'na ilikin tm siyasalarn her politikac iin bir bilmece ve
her ngiliz dostu iin ise byk ac olduunu sylememe izin veriniz. Bugn kimse
ngiltere'nin insancl emellerine kanacak kadar saf deildir. Asl ama Anadolu ile Kafkasya
arasnda bir tampon blge yaratmak olsa dahi, bu proje pratik bir zm olarak
grlmemelidir. Bu projeyi gerekletirebilmek iin hereyden nce corafi bir Ermenistan
yaratmak gereklidir. Oysa ki, etnik adan blgedeki Mslmanlar Ermenilerden be kat daha
fazla nfuz younluuna sahiptirler. Ve ek olarak, ngiltere klcn brne saplarken,
Rusya'nn ellerini gsnde kenetleyip sessizce bekleyeceine inanyor musunuz? Hepimiz
Msy de Nelidof un stanbul'da ikili oynadn biliyoruz. Ne zaman Rus basnnda ngiliz
aleyhtarl ilenmeye balanrsa, ite o zaman ngiltere'de stlenen Ermeni komitelerinin
Rusya'ya kar projelerinden de sz edilmeye balanr. Ermeni Sorunu'nda nasl aldatldn
ngiltere artk ak ve kesin bir ekilde grm olmaldr.
imdi ngiliz Hkmeti Padiahtan reformlar konusunda baz ayrcalklar kopartt diye
sevinten umaktadr. Bundan nce de belirttiim gibi, Trkiye'de slahat uygulanmas acilen
gereklidir. Ne var ki, bu yeni dzenle"RED EFEND"

157

melerin titizlikle yrrlee konup konulmayaca ynetimin bu konuda basan ve srarla

alp almayacan zaman gsterecektir. Trk Hkmeti'nin ruhunu ve Ermenistan'daki
mahalli koullan bildiim iin, sonular hakknda pek iyimser olamyorum. Hereyden nce,
otoritesi zedelenmi bir Babli ynetiminin Ermenilere kar ayaklanm yerel halk nezdinde
uygulayaca slahatn yararlarn benimsetmesi ok zor bir ura olacaktr. Bu gereklese
bile, yeni yasalar ve dier dzenlemeler, doal olarak, muhafazakr Mslman unsurlar, epey
kzdracaktr. Padiah'm nl erteleme siyaseti, Mslman uyruunu danltma korkusu ile
birleince, vaad edilen iyiletirmenin derhal uygulamalannm denetiminde ngiltere'ye destek

olup olmayaca da belli deildir. Bu iki devlet ngiltere'ye arka ksalar bile bu istenen
baanmn elde edilmesi iin yeterli bir gvence olacak mdr? Hristiyan muavin ve
kaymakamlarn atanmas, hi kukusuz ki, kaydedilen nemli ilerlemeler arasndadr. Ama,
Rum ve Suriyeli Katoliklerden seilecek bu memurlarn valiliin ya da Babli'nin emir ve
talimatlarna kar kmaya ne cesaretleri ne de niyetleri olaca aktr. stanbul'daki Islahat
Komisyonu'nun suistimal ve ihmallere kar olanlara gerekli destei salayacan
savunabilirsiniz. Asyallarn kendilerine zg kurnazlklar ve entrikalar ile bu mdahaleleri
boa karacaklann sanyorum. Bundan dolay reformlarn uygulanmasnn son derece yava
bir tempo ile ilerleyecei ve bu konuda sonutan mitli olmann doru olmad
inancndaym.
Yeni vergi toplama ynteminin ise daha yararl olacan sanyorum. Bu usl, eski tartmal
sistemin ykn hafifletecek ve Mslmanlarla Hristiyanlan birlikte gz-doymaz ve
amansz Ermeni tefecilerinin [mltezimlerinin] elinden kurtaracaktr. Yine yararl bir bulu,
karma bir jandarmann kurulmasdr. Yalnz, burada banm konin158

SARAYDAK CASUS

mas iin silh altna alnm Krtler ve Ermeniler arasnda sk sk srtme kmasndan
korkarm. Islahatn dier noktalarna gelince, btn bunlar giriilen bu nlemlerin titizlikle
uygulanmasnda ve denetlenmesinde Avrupa Hkmetlerinin ngiltere'ye salayaca destee
baldr. Hi kimse Fransa ve Rusya'nn tutumlarnn ileride ne olabileceini imdiden
kestiremez. ngiltere de herhalde bu iki devletin pheli desteine gvenerek siyasetini
izmek niyetinde deildir. ngiltere'nin yapmas gereken, bar ve diplomatik yntemlerle
Padiah'm hkmetine reformlarn uygulanmas konusunda srar etmesinin Mslmanlara
olan dmanlndan ileri gelmediine, bilakis bu slahatn Hristiyanlara olduu kadar
Mslmanlara da yararl olacana, bu sayede kurulacak ban ve gvenliin Osmanl
mparatorluunun canlanmas ile sonulanacana halk inandrmak olacaktr.
Yukarda saydmz tedbirlerin ne gibi sonu vereceini imdiden tahmin edecek deilim,
yalnz size unu itenlikle sylememe izin veriniz ki, Padiah ve maiyeti dnda nemli bir
aydn Osmanl grubu vardr ki bunlar ngiltere'nin bu tutumuna kar kmadklar gibi, eldeki
sonulara iin iin sevinmektedirler. Hristiyan Trk ordusunun yeniden dzenlenmesinde
olduu gibi Avrupallarla takviye edilmesinin lkenin iyilii iin daha iyi sonu vereceini
savunmaktadrlar. Baz Araplar ve Trkler, ngiliz igalinden beri bu lkenin rehberlii ve

denetimi altnda Msr'da grlen ilerlemelere iaret etmektedirler. Tabii ki mollalar ve Saray
erkn bu fikirlere katlmamaktadr. Ne var ki, bu dncelerin ordu ve Bablide hkim
olduunu, zedelenmi olsa bile Trk-ngiliz kader birliinin halen yaamakta olduunu ve
yeniden canlan-dmlabileceini itenlikle belirtebilirim.
Raporumun uzunluunun sabrnz tarmasndan korkuyorum. Onun iin, Padiah ve
Hkmeti'ne kar
"RED EFEND"

159

ters ve dmanca politikanza son vermeniz gerektiini vurgulayarak szlerimi noktalamak

istiyorum. Basnn da muhalefetinin tonunu azaltmas ve hkmetin, tavr deitirerek,
kamuoyunu etkilemesi gereklidir. Islahat meru klacak herey yaplm ve Padiah yeterince
tedirgin edilerek, reformlara kar olan dmanlk ve inad krlmtr. Trkiye ile ngiltere
arasndaki ilikilerin zedelenmesine ngiltere'nin giriiminin neden olduu grme-mezlikten
gelinmeyerek hkmetiniz ksa grl politikaclarnzn at yaralar sarmay grev
saymaldr. (37)
(V)
1895'de Londra'da Lord Salisbury'nin babakanlnda muhafazakr kabinenin ibana
gelmesi, bundan nceki ynetimlerin Osmanl aleyhtar tutumlarna kyasla, stanbul'un
lkenin ngiltere ile ilikilerinde yeni bir umut ufkunun alaca izlenimini uyandnrsa da, bu
de-vir-teslimin Whitehall'un d politikasnda nemli bir deimeyi de birlikte getirmedii
ksa zama da grlecektir. Yeni hkmet, bir yandan Ermeni konusunda Babli'yi
Liberallerden daha iddetle sktracak, dier yandan da Rusya'y ngiltere iin daha tehlikeli
olan Uzakdou'daki yaylmac siyasetinden vazgeirmek dncesiyle onu Osmanl lkesi ile
megul olmaya mecbur etmek iin olaylar karmaya ve bu olaylar iirerek tehlikeli bir hava
yaratmaya alacaktr. Yine 1895 ylnda Salisbury, Alman hkmetine bavurarak, Osmanl
mparatorluu'nun yaamasna eskisi kadar inand halde, bu devletteki kme belirtilerinin
gzard edilemeyeceini savunarak, belki bu konjonktr iinde ortak bir paylam plann
devreye sokmann yararl olabileceini ileri srer. Ne var ki. Alman hkmeti buna yanamak
istemez. 1896'da ise ngiltere, 1887'de Avusturya ve talya ile Osmanl'y Rusya'ya kar
korumak amacyla akittettikleri Akdeniz and160

SARAYDAK CASUS

lamalarm tazelemeyeceini ilgili devletlere bildirir. Yine ayn yl ar ngiltere'de iken

Salisbury, ona Almanya'ya yapt teklifin aynsn yaparsa da bu lkeden olumlu cevap
alamayacaktr. Ayn neri, 1898'de St. Petersburg bykelilii kanalyla Rusya'ya tekrar
edilir. Bir farkla ki, bu kez ngiltere hem Yakn Dou, hem de Uzakdou'da genel bir nfuz
paylamas nerisinde bulunmaktadr ve bu program uygulanabildii takdirde Rusya'nn
Boazlar'da sz sahibi olabileceini kabullenir grlmektedir. (38) Bu gelimelerden
ngiltere'nin artk Osmanl Devletini gzden kard anlalmaktadr.
Hintlileri ve onlar gibi nice smrge halklarnn "mal, mlk ve vcutlarndan istifade
etmekten" baka bir ey yapmayan (39) ngiliz zihniyetinin sra Osmanl Devleti'ne gelince
aznlk haklarnn bir numaral savunucusu kesilmesinde mutlaka bir ard dncenin olduunu
dnen Padiah, Londra Hkmetinin "Anadolu slahat namyla Anadolu'da bir takm
prenslik tekiline sarf- m-hasal- iktidar" ettiine inanmtr. (40) ngiltere, Anadolu slahat
ad altnda Douda kurulmas dnlen zerk bir Ermeni Devletinin Akdeniz'e sarkacak Rus
aknlar karsnda khnelemi Osmanl mparatorluundan "daha kavi bir sedd-i mmanaat"
oluturacan sanyordu. (41) Bu yzden Sultan Hamid, Dou Anadolu slahat konusunda
byk bir duyarllk gstermi ve stanbul'daki Alman bykelisine "lrm de gene Berlin
Konferansnn [slahat ngren] 61. maddesini tatbik etmem" demiti. (42) Daha sonra ise
Padiah, ngiltere'nin Ermeni Meselesini artk Osmanl Devleti'ne baz politikalar dikte
ettirmek iin kulland bir koz deil de, imparatorluun paralanmas iin bir yntem olarak
grmeye baladn anlayacaktr. Uluslararas sistemin gittike esnekliini kaybedip bir
tarafta Almanya, Avusturya-Macaristan ve talya'dan oluan l ttifak ve dier yandan da
bu gru"RED EFEND"

161

ba kar ngiltere, Fransa ve Rusya'nn yaknlamalar sonucu kutuplamas ile Padiah,

tarafsz bir devletin manevra alannn gittike daralacan, bylece bu koullarda kesin
tarafszlk politikasnn yrtlemeyeceini anlamt. Nitekim, 1900'larm gelmesi ile II.
Abdlhamid, bata Berlin-Badat demiryolu projesi olmak zere ekonomik ayrcalklar
bahetmek yoluyla Almanya'ya yanamak zorunda kalmt. (43)
Osmanl Devleti'nin d politikada otokratik bir gle yan-resm de olsa ittifak ilikilerini
younlatrmas, lkede liberal rejimin yeermesini isteyen Jn Trkleri (44) olduka
umutsuzlandrmt. Ayrca, uluslararas politikadaki tehlikeli gelimelerin iaretlerini sezen

Sultan Hamid, Osmanl mparatorluu'nun paylalmasna yol aacak ve yabanc

mdahalesini davet edecek i ayaklanmalar ile karlamasn diye ite kontrol arttrm ve
sk bir bask rejimi uygulamt. II. Abdlhamid'in i ve d siyasette alm olduu bu kararlar
Vambery'yi tedirgin etmi ve profesr, Sultan Hamid tahtta olduu srece, misyonunu
gerekletiremeyeceini dnmeye balamtr. Bu dnce ile ngiltere Dileri'ne yazd
raporunda ngiltere'yi muhalefetteki Jn Trkleri desteklemeye davet eder. Profesre gre, II.
Abdlhamid devrilir de yerine Jn Trkler iktidar teslim alrlarsa, yeni ekip liberal olduklar
iin d politikada ngiltere ile yakn ve dostane ilikilere gireceklerdir. Vambery'deki bu tavr
deiikliini Padiah fark etmekte gecikmeyecek ve onu yeniden, kazanmak isteyecektir. Bu
blmde Vambery ile II. Abdlhamid, Alman yrngesine girmeden nce son kez ngiltere
ile uzlama zemini bulunup bulunamayacann yoklanmasna taraftardr Vambery belli
koullar altnda arabuluculuu kabul eder. Bir sre nce Jn Trkleri destekleyen
Vambery'nin Padiah adma bir kez daha Londra'ya bavurmay kabullenmesini hereyden
nce II. Abdlhamid
162

SARAYDAK CASUS

ile profesr arasndaki ak-nefret ilikisinin garip bir belirtisi olarak nitelendirebiliriz. Ayrca,
Vambery de dahil olmak zere an pek ok siyasal gzlemcisi II. Abdlha-mid gibi kurt bir
padiahn devrileceine, hele bu kuu-urmaz diktatoryal rejimi bir avu gen Trk aydnnn
yapacana hi ihtiml vermemektedirler. Aadaki belgelerde Vambery kanalyla Padiah'm
nerisini inceleyen ngiltere'nin Osmanl Devleti ile anlamak iin bu devletin aznlklar
lehine baz reformlar uygulamas gerektiini savunduu grlecektir. Aslnda ngiltere'nin bu
art, II. Abdlhamid'in kabul edemeyecei bir uzlama forml olarak ne srerek, Padiah'
diplomatik kmaza sokmak iin kotuu bellidir. ngiltere'nin nerisini kabul ettii ve
aznlklar lehine vilyetlerde yeni dzenlemeler yapld takdirde bu yreler zerklik
kazanacak, bylece Osmanl bnyesinden kopma ynnde bir hayli yol alm olacaklard. Bu
da imparatorluun paralanmasnn balamas demek deil miydi? ngiltere, sanki Padiah'tan
intihar etmesini beklemektedir ki II. Abdlhamid'in bu reformu uygulamayaca kesindir.
Nitekim, Padiah'm ngilizlere cevab "red" olur. Bunun zerine Londra, uzlama artnn II.
Abdlhamid'ce kabul edilmediini savunarak, Padiah'm kat tutumu yznden bir anlama
salanamadn iddia edecek ve bylece Padiah' uluslararas siyasal alanda mahcup etmeye
alacaktr ki, ngiltere'nin bu tertibine Vambery'nin dahi kand aadaki belgelerde
kaydedilmektedir. ngiltere hkmeti nezdindeki bu giriimden sonra II. Adlhamid,

Vambery'den bu sefer de kalemiyle ark Meselesinde Bat kamuoyunu aydnlatmaya devam

etmesini ister. aresiz kalan Padiah, herhalde bu yolla halka baz gerekleri grd takdirde
bata ngiltere olmak zere Bat lkeleri d politika karar vericilerini Osmanl lehinde
etkileyebilir diye dnmektedir.
PADAH VB SARAYI
Belge No: 17 (4 Mays 1896)
Sevgili Sir Thomas,
liikteki sayfalarda size son stanbul ziyaretimdeki gzlemlerimi sunarken. Lord
Salisbury'nin de bu raporumu dikkatle okuyacan umarm. Avrupa barn zedelemeden
Asya'da insanlk ampiyonluu yapacak yegne iyiniyetli ve gl devletin ngiltere olduunu
bildiim iin bu lkeye hizmet edebilmek en iten dileimdir.
Trk payitahtnda yaptm son ziyaretimin ve Saraydaki son tecrbelerimin izlenimlerini size
iletirken, ilkin burada hereyin ktden berbata doru gitmekte olduunu ve tm Osmanl
devlet mekanizmasnn hzla ykma doru yuvarlandn belirtmeliyim. ngiltere'nin
Hristiyan uyruklarnn durumlarn dzeltmek amacyla giritii abalar boa kartmann
verdii gvenle Padiah istibdat ynetiminin dizginlerine daha sk sarlm ve Babli'nin
.elinde bulunan son g krntlarn da tekeline almaya balamtr. Saray'a yaptm ilk
ziyarette, dalkavuklar yanma yaklaarak yle dediler: "Siz AvrupallarPadiah'unz
korkaklkla suluyordunuz. yle olsa idi, tm Avrupa'ya, payitahtnn, kaplarna kadar nfuz
eden muazzam bir dman donanmasna kar kafa tutabilecek cesareti nereden bulabilirdi?'
te, stanbul'da bu kof g164

SARAYDAK CASUS

venlik duygusu egemendir. Sreyya Paa'nn lmnden sonra yeni yzler nem kazanm ve
onlarn etkisi ile Pa-diah'm asabiyeti cinnete dnmeye balamtr. Gnn adam, eski bir
Bedev reisi olan Arap kkenli zzet. Bey'dir. Beyrut'ta bir Fransz misyoner okulunda tahsil
gren zzet, Franszcay kusursuz konumakla birlikte. Bat retimini tmyle kavrad
sylenemez. arkllara zg kurnazlk ve zihni yeteneklere sahip olan zzet, memuriyetinde
baar merdivenini hzla trmanm, fakat kt alkanlklarndan armamad ve rvet ald
saptand iin Ticaret Karma Komisyonu'ndan atlarak, ura Meclisi'nin emekliye ayrlm
memurlar listesine konulmutur. te buradan Saray'a gnderdii jurnallerle Padiah'm

dikkatini ekmitir. Bilhassa, Avrupa Ahengi Padiah' sktrd o kritik gnlerde ura
Meclisi muhtemel tehlikelere iaret ederek, Saray'a uzlama tavsiye ederken zzet, aksine
harekette, Padiah' direnmeye tevik etmitir. imdi, bu tavsiyenin Padiah'a grnrde de
olsa baar kazandrd dnlrse, zzet Bey'in Saray'n ve lkenin kaderinin gerek ve
tartlmaz hakimi olduu kolaylkla anlalacaktr. Padiah, ona Tanr tarafndan yollanm
bir hikmet, zek ve devlet adaml kayna olarak bakmaktadr. zzet'e sadece devlet
mekanizmasn deil, kendi ahsn bile teslim etmitir. Sabahtan akama kadar Saray'dan
kmayan zzet, efendisinin oda-kapsmda yatmaktadr. Eliler, onun kk odasnda birok
saatler geirdikten sonra ve ancak onun kanalyla talihsiz hkmdarla grme imknn
bulabilmektedirler. Bu olaanst adamn kurnazl, zeks, bellek gc ve ok ynll
beni de artt. zzet, rakibi olabilecei her kiiyi Padiah'tan titizlikle uzak tutmaktadr.
Kurnazve entrikac Abdlhamid'in danmanndan ne kadar holandn gzlemlemek ok
ender elencelerden biridir. Padiah ona glmsemekte ve zeki Arab'n hareketli gz"RED EFEND"

165

leri zafer prltlar ile yanmaktadr. Bu ikili ile ne zaman yalnz kaldn grd isem,
Trkiye'nin knn yaknlatna olan inancm o kadar arlk kazanmtr.
zzet'in geliiyle eski Saray erknnn tmnn uursuz almalarn yerine getiremez
duruma dtklerini sylememe gerek yok sanrm. Hac Ali, Emin, Arif, Bekir ve Ltf
Beyler olaylar seyirci gibi dardan izlemeye balamlardr. Padiah'm manevi danman
Eblhda ise aylardr efendisini grememitir. zzet sadece Saray'da ve Babli'de deil, tm
Osmanl mparatorluu'nda en nefret edilen kii olmutur. Ne var ki, u anda kimse ona zarar
verecek durumda deildir. Padiah'm elinde bir kukladan farksz olan yal Sadrazam Halil
Rfat Paa, z-zet'i gzden drmek istediyse de baaramamtr. Hatt, Alman basnna
zzet'in Padiah'm gizli dman olduu ve onu ldrtebilmek iin zaman kollad haberini
szdrm ise de, bunlar renen Abdlhamid, bu mevkide yapt sk deiikliklerin utanc
olmasayd Sadra-zam' nerede ise azledecekti, izzet'e kar ayn nefret duygusunu eyhlislm
da beslemektedir. Fakat, Padiah onun akln eldikten sonra zzet'in varlna katlanmaktan
baka aresi kalmam ve zzet'in gzde oluunun din evrelerde at yaralan sarmaya
balamtr. te, bylece zzet Bey'in etki alanna girmi olan Padiah, lkeyi kendine zg
mutlakiyeti yntemleriyle ynetmeye devam etmektedir.
ngiltere'nin Trkiye'deki Durumu

Dikkatlerimizi Padiah ve Saray'dan Trkiye ile ngiltere arasndaki ilikilere evirecek

olursak, bu ilikilerin Saray dalkavuklar sayesinde dnlebilecek en kt seviyede
olduunu belirtmeme lzum yok sanrm. Son Ermeni patrtrsnm ngiltere'nin oyunu
olduunu sanan Trk kamuoyunda bu eski dosta kar genel bir nefret ve
166

SARAYDAK CASUS

krgnlk mevcuttur. Yine de, bu grn tmyle doru olmadn belirtmeme izin veriniz.
Osmanllarn ou siyas olaylara kar kaytsz, meraksz ve herhangi bir yargya varmaktan
acizdir. Yksek snflarn ya da memurlarn ise bu meselelerde kendilerine zg dnceleri
vardr. Bunlarn arasndan Padiah'm krkrne destekileri ngiltere'nin amansz
dmanlar olup kmlardr. ada ve aydn olanlar ise liberal kurumlar ve gerek
reformlar peinde olduklar iin halen ngiltere'nin samimi dostluuna gvenmektedirler.
Yalnz, Ermeni ampiyonluunu yapmak yerine Trkiye'nin slahat sorunu ile ortaya
okksayd hem Osmanllarn hem de Avrupa devletlerinin desteini kazanacan savunarak
ngiltere'nin bu ksa grlln knamaktadrlar. Gen Trklere ngiltere'nin Trkiye'nin
geleceine kaytsz olmadna inandrmaya almak bouna olmutur. Trkiye slahatnn
ngiliz kamuoyunda ancak hristiyan Ermenileri davasyla yaatlabileceini takdir etmekle
birlikte artk ngiliz Hkmeti'nin Osmanl mparatorluu'nun canlanmas ve glenmesi
amacyla baz reformlar uygulama isteini gtmediine inanmaktadrlar. ngiltere'nin bu
tavrna krlmakla birlikte, iki lke arasndaki ilikilerin dzeleceini mid etmektedirler.
Onlarn asndan Padiah'm Rusya'ya yaknlamas, mstebit bir hkmetin glenmesi,
diktatrln devam ve Trkiye'nin kanlmaz k olaca iin, en byk felket olarak
grlmektedir. Onlar, "Biz kendimizi Rusya'nn azna attk, bizi ne zaman isterse yutabilir.
Oysa ki, ngiliz dostluu ne klelik ne de igal demekti" diyorlar. Bugn iin Gen Trkiye
Partisi ok kk bir gruptur; fakat milletin en sekin vatansever unsurlarndan olumutur.
lerideki siyas gelimeler ne seyir alrsa alsn, ngiltere ksa grllk yapp meydan
tamamen Rus nfuzuna brakmak istemiyorsa bu grubu desteklemelidir, grndeyim. Pa"RED EFEND"

167

diah, ngiltere'nin anlalmaz tutumu yznden Rusya'nn kollarna atldn sylemekle

birlikte, yine tam bamszln kaybetmediini ifade etmektedir. ddiasna gre Rusya ile
olan dostluunun uzun bir gemii vardr, ortak karlar zerine kurulmutur, fakat gl
komusuna boyun emek ya da onunla sk bir ittifak kurmak gibi bir durum szkonusu

deildir. Padiah, ne ngiltere'yi ne de herhangi bir Avrupa devletini gcendirmek istediini

St. James kabinesi ile eski dostluun kurulmasndan ancak sevin duyacan belirtmitir. B
szler klielemi diplomatik inceliin belirtisi olarak addedilebilir. Ne var ki, Padiah'm
siyasetini anlamak iin korku ve endielerini gznnde tutmak gerekir. Ben Padiah'm Rusya
ile bir ittifak yapmadn sanyorum. Rusya'nn Karadeniz ve kuzeydou Anadolu'da yapt
tahkimat St. Petersburg kabinesinin gerek niyetinin ne olduunu Pa-diah'a aka
anlatmtr. Padiah Bulgarlarla yapt anlamann Kuzey Balkanlardan gelecek bir tehlikeye
engel olacan dnmektedir. Prens Ferdinand'm Padiah'm konuu olarak stanbul'da
bulunduu srada Saray'da tbi ile metb'nun birbirlerine nasl davrandklarn, birbirlerini
nasl aldatmaya altklarn ve Louis Phi-lippe'nin torununun boyun een ve alakgnll
bir tavrla Padiah'm nasl gzne girmeye abaladn grdm. Her ikisi de Rusya'nn
dostluundan ekinmekte ve gelecee endie ile bakmaktadrlar. Bulgar prensinin vaad
ettiklerini yerine getirecei kukulu olduu iin Makedonya'nn gvenlii btnyle
Padiah'm omuzlarna yklenmitir.
Abdlhamid durumun ciddiyetini kavramakta ve huzursuzluunu gizleyememektedir. Benim
aciz kanaatim, Padiah'm inad, gururu ve intikam hrs ngiltere ile uzlama imknlarn
engellediinden Londra bugnk krizi yattrmak amacyla baz admlar ataca yerde Trk
m168

SARAYDAK CASUS

paratorluunun dalmasn abuklatrmal ve ngiltere'nin mdahalesinin kendilerini

Abdlhamid'in penesinden kurtaracana inanan unsurlara yardm etmelidir. te bu
nedenledir ki, ben Gen Trkiye Cemiyeti'nin ngiliz yanls yelerinin dikkatle izlenmesini
tavsiye ediyorum. Arabistan'da, Msr'da, Suriye'de de grlen bu gruplar desteklemek,
ngiltere'nin Ortadou'daki gelecekteki politikasnn tohumlarn atmak bakmndan nemli ve
gereklidir. ngiliz diplomasisi tarafndan desteklenen bu gruplar, artk geciktirilmesi mmkn
olmayan Osmanl egemenliinin dalma srecinin balad o kritik anda ngiliz
Hkmeti'nin elinde nemli koz olacandan kukum yoktur. Dileri Bakanl'nn Sir Philip
Cur-rie'den boalan elilik mevkiini dolduracak yeni ngiliz temsilcisine bu amaca ynelik
nlemleri izlemesi grevini vermeyi umuyorum. (45)
REFORM
Belge No: 18 (10 Ekim 1896)

j
Sevgili Sir Thomas,
ark meselesinin Padiah' uzun zamandr vaad ettii reformlara zorlamakla
halledilebileceini yazdm mektubumdan sonra hatrma gelen Abdlhamid'le bu konuya
ilikin yl nce yaptmz nemli bir grmeyi nakletmek istiyorum.
mparatorluun ynetimini slah etmek konusu da dahil olmak zere gncel olaylarn Sultan
Abdlhamid'i tedirgin ettii, kararsz brakt, sonuca ulamann ise ancak onu zorlamakla
gerekletii malmdur. Yalnz bana brakld takdirde mstebit eilimini ve gcn
kstlayacak yeni bir rejimi kabullenmeyecei de aktr. Ne zaman slahat konusuna
deinsem, bana yle demitir: "ada fikirlerin henz nfuz etmedii geri kalm
eyaletlerde bunu nas gerekletirebilirim? lkemin ve milletimin durumunu; deiik dinler,
mezhepler ve rklar arasndaki dmanlktan biliyorsunuz. Yzyllar nce bu lkeyi feth etmi
olan milletimin baml kld uluslara kar tad duygulan inkr edemezsin. Ayn
farkllk Avrupa'da bile mevcuttur. Hereyden nce tahtann geleceinin sevgi ve sempatisine
bal olan rkda ve dindalarm dnmek zorundaym."
Avrupa'nn nerdii reformlar gerekletii takdirde, Ermenilerin ve Rumlarn mali adan
Mslman hemeh170

SARAYDAK CASUS

rilerini geri brakacaklar bellidir. Tabi bu gerek Avrupa'nn umurunda bile deildir. En
glnn kazanaca ilkesini benimseyen ngiltere'nin reform nedeniyle Padi-ah' tedirgin
etmesi kendi alarndan hibir ekilde su oluturmamaktadr.
Sonu olarak size Saray'dan aldm ve iinde Ermenilere kar alnan nlemleri
merulatrmaya kalkan bir ifadeyi ieren bir mektubdan kardm bir blm nakledeyim:
"Bizden Srbistoa_1Qmanis|gTnie.Romariiya'y af-makla Avrupa ellerimizi ve bacaklarmz
kesmitirTBtn bunlara kar Osmanl ulusu sessiz kalmtr. Fakat, bir Ermeni Sorunu
yaratmakla barsaklarmz demek istiyorsunuz. te, buna dayanamayz. Kendimizi
savunmak zorundayz ve savunacaz." Bu satrlarn Saray klikinin ifadesi olduu
kukusuzdur. (46)
JNTRKLER
Belge No: 19 (10 ubat 1897)

Sevgili Sir Thomas,

Saray'daki arkadamn bana yazdna baklrsa, Padiah'm ngiltere'ye kar dmanca
tutumu, bu lkenin Gen Trkiye Partisi taraftarlarna gsterdii destek ve cesaretten
kaynaklanmaktaym. Padiah, Kahire, Paris ve Londra'daki ihtillci basnn ngiliz paras ile
beslendiini, komitenin ileri gelenlerinin ngiltere'nin himayesinde olduklarn ve son
zamanlarda stanbul ve Suriye'deki firarlarn Dou'daki ngiliz diplomatik temsilcilerinin
aracl sayesinde gerekletiini bildiini iddia ediyor.
Bu partiye ilikin olarak, Padiah'm ok yakn evresinin dnda her drst ve aydn
Osmanlnn Jn Trklerin gizli bir sempatizan olduunu rahatlkla syleyebilirim. Kk
rtbeli subaylar ve Babli memurlarnn hemen hemen hepsi nefret ettikleri Padiah'a kar
herhangi bir harekete katlmaya hazrdrlar. lgintir ki, Avru-pa'daki Trk elileri bile
efendileri aleyhinde aklamada bulunmaktan kanmamaktadrlar. Ad geen parti iddia
qdilenin aksine rgtlenmi olmaktan ok uzaktr. Grnrde olan liderleri iinde Ahmed
Rza'y sayabilirim. Akll, drst ve vatansever olan bu adam Abdlhamid birka kez
tatllkla kazanmak istemise de o tm uzlama giriimlerini reddetmesini bilmitir. Ahmed
Rza'dan
172

SARAYDAK CASUS

sonra en saygn liderlerden biri tm enerjisini lkesini imdiki mstebidin kskalarndan

kurtarmak iin uraan Halil Ganem adl bir Suriyelidir. Ayn eyler Msrl Molla Muhiddin
iin de sylenebilir. Bu zat, Kur'an ve Hadislerin asndan Yldz ynetiminin gnahlarn ve
imdiki Padiah'm devrilmesinin zorunluluunu kantlamaya ahmaktadr. Trke ve Arapa
olarak yaymlanan bu ihtillci gazeteleri izleyip izlemediinizi bilemiyoruz. Ama, bu
bildiriler slm tarihinde grlmeyen bir eilimi yansttklar iin dikkatinize deer zelliklere
sahiptirler. Dnyadaki en byk Mslman lke olarak ngiltere bu din cemaatteki tm fikir
akmlarn tanmak zorundadr. Birka gn nce adnn Ebzziya Tevfik olduunu syleyen
biri Budapete'de bana gelerek, kendisinin ngiliz H-kmeti'ne nemli bilgiler aktarmak
amacyla Londra yolunda olan bir siyas mlteci olduunu syledi. Benden ngiliz Dileri
Bakanl iin referans istedi. Onu reddettim. Kendisi kt bff adam deil; ikinci snf bir
yazar, matbaa sahibi olmaktan baka zellii olmayan nemsiz bir kii! (47)
KZIM PAA
Belge No: 20 (24 Mays 1897)

Sevgili Sir Thomas,

Son raporumda size onbe yl Yldz'da Sultan II. Ab-dlhamid'in hariciye hususi katipliini
yapan Trkiye'nin imdiki Bkre temsilcisi ile yaptm yazmay aktarmtm. Bu aydn ve
uygar Trk devlet adamnn Anglofil eilimlerini fark ettikten sonra ona ngiltere ile Trkiye
arasndaki gergin ilikilerin yeniden dzeltilmesi hakkndaki grlerini sordum. Ve imdi
aada size bu ad geen Trk diplomatnn bana yazdklarnn zetini takdim ediyorum:
"ki lke arasndaki dmanln kkenlerini aratrrken Sultan Abdlaziz devrine dnmemiz
gereklidir. Sultan Aziz veliahd olarak, Osmanl yasalarna ayktn bir ekilde olu zzet
EJendi'yi atamay dnnce. ngiltere Padiah'm bu projesine kar km ve hatt bu
hkmdarn tahttan indirilmesini kkrtm, desteklemitir. ngiliz bykelilerinin
ihtillcilerle balantlar kanatlanmtv. Sir Henry Elliot ve selefi Sir Henry Layard'u Mithad
Paa ile yapm olduu ibirlii, birincinin Nineteenth Cen-tury'deki makalesi ve ngiliz gizli
belgelerinin yaynlanmas liedorulanmtr. stanbul'daki ngiliz temsilcilerinin kaba
davranlar Sultan II. Abdlhamid'in vehmini ve phesini arttrmak asndan talihsiz
olmutur. Sir Henry Layard'tn halefleri Padiah'n gvensizliini giderecek ve
174

SARAYDAK CASUS

iki lke arasnda iyi ilikilerin temelini atabilecek yeterli tecrbe ve yeteneklere sahip
deillerdi. Ekselanslar G.J. Goschen bir ark hkmdarnn maruz kalmaya alk olmad
tarzda kaba davranlar ile kendinden nefret ettirmiti. Gerilemekte olan gsz bir devletin
hkmdar olsa bile lkesindeki mutlak iktidarnn bilinci ile Sultan Abdl-hamid kendisine
nzik ve lml davranan dier glere daha yakn bir politika izlemi, ngiltere'ye ise yz
evirmitir. Dier ngiliz elilerinin hibirinin davran iki lke arasndaki soukluun
giderilmesini salayamamtr. Lord Dufferin'in diplomatik yetenekleri Msr Sorunu'nun
neden olduu gr ayrlklarn zmleyememi; stelik Padiah, bu ngiliz devlet adamnn
stnlnden ekinmitir. Sir William White'in Trk taraftarl ikili ilikilerin
gelitirlmesine yararl olabilirdi. Ne var ki, bu yetenekli diplomatn nezket ve yumuak ifade
yoksunluu hassas bir ark hkmdar olan Sultan Hamid'i gcendirmiti. Sir Clare Ford gibi
profesyonel bir diplomatn Padiah'n gzne girmesi tuhaf grlmemelidir. Onun Yddz'da
ok sevilmesinin nedeni Padiah'n gznde en byk tavsiye mektubundan deerli olan
uyuukluu idi. Sir Philip Cur-rie'nin kiiliinde ise tam aksini bulmutu. Hali'deki imdiki
ngiliz elisi Dileri Bakanlnn beklentilerine cevap verebilir, ama bu zat ne gerekli

terifat kurallarna aina profesyonel bir diplomat, ne de kendisini herkesten gl sayan

mark ve kibiri ark diktatrn idare edecek kadar yetenekli bir kiidir. Sir Philip
Currie'nin yerinde baka bir diplomat olsa idi, ne Ermeni Sorunu bu kadar byk boyutlara
ular, ne de Rus taraftarl bu kadar derinliine nfuz etme imknn bulabilirdi
Bu anda karlkl sulamalara girimek bouna olacaktr. Her vatansever Trk, stanbul ile
Londra arasndaki bu gerginlikten pimanlk duymaktadr. Bizler, hepimiz bu anlamazln
bir an nce ortadan kaldrlmasn arzu"RED EFEND"

175

lamaktayz. Yunanistan'daki baarlarmzn moralimizi ve prestijimizi ykselttii bugnlerde

hkmetimizin balca grevi eyletlerde cidd ve salkl reformlar uygulamak ve
Ermenilerle Mslmanlar arasnda eski dostluu kurmak suretiyle ngiliz kamuoyunu
yattrmak olmaldr. Tabii ki, cahil ve yal Rfat Paa'nn bakanlndaki hkmet ve
Yldz Kliinin iktidar ile daha iyiye gidi beklenmemelidir. Byk Glerin reform
planlarnn artk ekillenmi olduunu umarm. Bu dzenlemeler uygulanmad takdirde
mitsiz bir karanla doru yuvarlanmaktan kurtulamayz."
Sir Philip Currie ve Sir William White ile ilgili noktalarn tmyle kabul etmemekle birlikte
size Kzm Paa'nn ifadesini olduu gibi aktarmaya altm. Sultan Abdlhamid gibi
amansz ve vehimli bir mstebiti idare etmenin kolay olmadn bildiim iin bu iki
diplomata hakszlk edildii dncesindeyim. Ayrca, Trk Saray nezdinde hibir
diplomatn daha iyi bir konuma sahip olduunu iddia etmek mmkn deildir. Trkiye ile
ngiltere arasndaki bu gerginliin temel nedenini imdiki Padiah'n eytan ve kt
karakterinde aramak gerekir. Kendisi bu tahtta olduu srece bugnk ilikilerin dzelme
midi yoktur diyebilirim.
Bu dncenin vatansever her Trk devlet adam tarafndan paylaldn sanyorum. Hepsi
bu adamdan nefret etmektedirler; daha geen gn sabk Madrid elisi Feridun Bey bana
gelerek spanya'dan azledilii skandalini anlatt. Ayrca, spanya'da Mr. Chamberlain ile
gr-, tn ve bu zatn ona ngiltere'nin tmyle Trkiye'yi gzden kardn
sylediini, kendisinin ise buna ok zldn belirtti. Ayn ikyet bana baka Trk devlet
adamlarndan da gelmekte ve onlar benim bu konuda bir deiiklik yaplmas iin kalemimi
kullanmam istemektedirler. En byk huzursuzluk Trkiye'nin mparator
176

SARAYDAK CASUS

Birlii'ne olan yaknlamas olduuna dikkat ekerek, bu gelimenin Trkiye'de reformlarn

uygulanmasna en byk engel oluturacandan ekindiklerini belirtmektedirler. Trkler
hakl olarak Alman mparatoru ve ar tarafndan desteklendii srece Sultan Hamid'in
ngiltere'nin reform abalarna baaryla kar kacan ve ayrca Trk ordusunun imdiki
zaferinin lkelerinin gelecei asndan byk bir talihsizlik olduunu iddia etmektedirler.
Korkarm ki, bu endielerinde de haksz deiller! (48)
PADAHIN KUKUSU
Belge No: 21 (14 Ekim 1897)
Sevgili Sir Thomas,
Geen mektubumda Padiah'm ktibini Budapete'ye beni stanbul'a gelmem iin ikna etmeye
yolladn yazmtm. imdi ise size bu olaanst sempati ve misafirperverliin nedenini
yazacam. Bundan nceki yazmalarmda da belirttiim gibi, bu son derece ekingen Padiah'n iltifatna mazhar olan yegne Avrupalym. Krk yl nce kzkardei Fatma Sultan'm
retmeni olmam ve Trklerin dillerine, tarih ve dinlerine vkf olmam onun tm kalbini bana
amasna neden olmutur. imdi ise onun srlarn aa vurmamdan korkmaktadr.
Kukularnn arttn farkedince, ona bir mektup yazarak yle dedim:
"Padiahlar benim krk yl akn bir sredir kendimi Osmanl mparatorluunun kar ve
refahna adadm bilmektedirler. Dikkatli ve derinlemesine bir aratrma, ciddi reformlar
uygulanabildii ve imdiki mutlakiyet rejimi yava yava liberal bir ynetimle deitirildii
takdirde bugnk ynetim kargaasnn, dinler ve milletler arasndaki atmalarn son
bulaca ve Trklerin yalnz balarna ilerleme kaydedecekleri konusundaki grlerimi perinlemitir. kinci olarak, imparatorluunuzun btnlnn korunmas asndan en iyi
politikann ngiltere ile yaplacak bir ittifak olduunu her zaman savunduumu Pa178

SARAYDAK CASUS

diahlar bilirler. ki lke arasndaki imdiki gerginliin olumasnda ngiltere'nin herhangi bir
kusuru ya da hatas olmamtr. Majesteleri alt yl nce ngiltere'nin beni dostluk nerisi ile
stanbul'a yolladklarn hatrlayacaklar. Bu neriyi Zat- ahaneleri, ngilizlerin Msr'
igalleri nedeniyle reddetmilerdi. Bu zc olay, iki lke arasndaki uurumun giderek
almasna neden olmu ve benim Majesteleri ile ilikim nemli bir darbe yemi,
Saray'nzdaki varlm yararn yitirmiti. Saray erknnn baz yeleri tarafndan gvensizlik

ve nefretle karlanmam sonucu kendimi huzurunuzdan tmyle ekmitim, eer Majesteleri

Avrupa ve Asya'daki tecrbelerimden yararlanmak samim isteini gsteriyorlarsa, aadaki
koullarla, sadk danmanlarnz arasndaki eski yerimi almaya hazrm:
(1) imdiki kiisel ynetim tmyle deimeli, ihtirasl Saray erkn topyekn azledilmeli ve
Byk Glerin alt temsilcisinin nerdii reformlar derhal uygulanmaldr. Elimde devletin
yksek kademelerindeki kiilerin bu slahat abalarn uygun bulduklarna dair kantlar vardr.
Eer bugne kadar kiisel karlar ve cesaretsizlik bir muhalefetin olumasn engelledi ise de,
imdi dardan gelen destekle bu zlemlerin ve eilimlerin baka bir ehre kazanmas her
zaman iin mmkndr. Majestelerine en byk tehlike bu kiisel ve mutlak ynetiminizden
domaktadr. Dier gler olmasa bile ngiltere'nin, imparatorluunuzun tamamn ve ahs
saltanatnzn korunmasn salamlatrmaktan baka emeli yoktur.
(2) ngiltere ile bir yaknlama geciktirilmemeli ve Hindistan'daki ngiliz ynetimini tehdit
eden Saray entrikalarna son verilmelidir. Zat- ahaneleri benim yllardr Y-dz'n
ngiltere'ye kar evirdii gizli oyunlara ahit olduumu bilirler. Hindistan, Orta Asya ve
Afganistan'a gnderdiiniz molla ve haclarla bizzat tanm; ve onlarn ra"RED EFEND"

179

porlann Baktibinize verdiklerini gzlerimle grmtm. Bu gerekleri bilen bir kii olarak
Hindistan snrlarndaki yerli ayaklanmalarnn sizin ajanlarnzn marifeti olduunu rahatlkla
savunabilirim. Fakat, size ngiltere'yi ne kadar zayflatmak isterseniz, o kadar da kendi
geleceinizin temellerini zayflatm olduunuzu ve merhametten baka bir ey
bekleyemeyeceiniz Rusya'nn pozisyonunu glendirdiinizi aka sylemeliyim.
Bylece, benim acizane nasihatim; Hindistan msl-manlarna, aradaki yanl anlamalara
ramen, slm'n karlarnn esenlii asndan Hindistan'daki ngiliz nfuzunu herhangi bir
devletin ynetimine kyasla tercih ettiinizi ve ngilizlerin ynetimindeki bu lkelerin
uygarlk yolunda ilerleme kaydettiini gzlemlediinizi aklamanz ok yerinde bir jest
olacaktr. ZZat- ahaneleri bunu ya Afganistan Emiri'ne hitab edilmi bir mektup eklinde
aklayabilir ya da, eer bana izin verirlerse, kulunuz Kal-kta'da yllarca nce yesi olduum
Mslman derneklerinden birinde grnz anlatabilirim. Yukarda saydm acizane
nerilerimin yerine getirilmedii takdirde stanbul'a gelmemin ve Zat- ahaneleriyle eski
ilikilerimizin yeniden kurulmasnn mmkn olmadn sayglarmla arzederim."

Sayn Baym, benim bir hayalperest olduumu ve Ab-dlhamid'in bu satrlardan sonra

siyasetini deitirmesini beklediimi sanmayn. Hayr! Ben bu kadar saf deilim, fakat
Padiah'm da bir korkak olduunu unutmaynz. Ben imdi onu yalnzca tedirgin etmek
istiyorum; eer buna ramen, uursuz oyunlarnda srar ederse, ite o zaman peesini ekipi
dnyaya onun irkinliklerini sergilemek boynumun borcu olacaktr. ok kr ki, ona
muhalefette yalnz deilim. Ondrt yldr eittii Trk ordusunun Yunan Sava'ndaki
baarsn borlu olduu Baron von der Goltz bile Deulshc Suudschau dergisinin
180

SARAYDAK CASUS

Ekim saysndaki makalesi ile Yldz'a kar olduunu aklamtr. Goltz Paa halen Frankfurt
a. d. Oder'in hizmetinde olduu ve Prusya'dan emekli maa ald halde Kayzer'in dostu
aleyhinde sz sylemekten ekinmemektedir.
Hereye ramen, Padiah'n benim mektubuma cevabnn olumlu olup olmayacan grmek
ilgin olacaktr. Eer o benim Mslman Edebiyatlar Dernei'ne mektup yazmam kabul
ederse stanbul'u ziyaret ederek, Pa-diah'tan Hindistan'daki Mslman ihtillcilerle hibir
ilikisi olmadn kamuya aklamaya zorlayacam. Yabanc bir Mslman gcn
Hindistan'da yeralt faaliyetlerine girimesi hem Pax Britannica hem de Hindistan'n kltrel
gelimesi alarndan son derece zararldr. Senelerce nce Yldz'm bu konuda evirdii
dolaplar aktardmzda, o zaman bu uyarlarmn nemsenmemi olduunu zlerek
belirtmeme izin veriniz. Hindistan Hkmeti Mekke'den Asya'ya dnen Hind, Afgan ve Orta
Asyal haclar arasna szm Padiah'n ajanlarna dikkat etmeli, onlar gzaltnda tutmaldr.
Bunlar Halife'nin bizzat kendisi tarafndan grevlendirilmi olup, tm talimatlar Padiah'n
mabeyincilerinden almlardr. Abdlhamid'in Pan-slm siyasetinin nasl tm Mslman
dnyasnn en cra kelerine kadar nfuz ettiini grmenin beni olduka arttn size
itiraf etmeliyim. Kuzey Afrika'da eyh Snus, Afganistan'da Kabil Bamollas, Orta Asya'da
Buhara Kads ve Hindistan, Cava ve in dini liderleri Padiah'n emrindedirler. "slam
Birlii" fikrinin Abdlhamid'in saltanatmdaki kadar hibir zaman gl olmadn
sylemekle phesiz ki abartm olmam. slm Birlii'nin henz daha oluma safhasnda
olduu tabiidir. Ne var ki, Mekke'deki merkezi otoritesi ile Padiah'n -eer planlarnn
uygulanmasna izin verilirse- artc sonular almas mmkndr. Tuhaftr ama aydn
teb'as,

ondan iin iin nefret etse bile, Sultan'n bu zlem ve emellerini paylamakta, bu konudaki
basanlarn alklamaktadr. (49)
ARABULUCU
> Belge No: 22 (28 nisan 1898)
Sevgili Sir Thomas,
Sizi, Saym Beauclerk'in nazik aracl ile, Padiah'm bana bir telgraf yollayarak mektupla
halledilemeyecek bir sorunu grmek zere stanbul'a gelmemi istediinden haberdar
etmitim. Onun, La Tuixuie, d'aujour doui et d'avant quarante ans adl son kitabmda
deindiim baz nemli i politika sorunlarn tartmak istediini sanyordum. Bu kitapta
onun istibdat eilimini, kiisel ynetimini ve slahat dmanln olduka eletirmitim.
Eletiri ye ve muhalefete katlanamayan Padiah'm bunlara cesaret edenleri nasl
cezalandrdn bildiim iin, dorusu nce stanbul'a gitmeye ekindim. Akrabalarm ve
dostlarm beni bu dncemden vazgeirmeye altlar. Fakat, ben Padiah'm klma bile
dokunmayacan biliyordum. j Bylece, bu ayn on beinde hareket ederek, on iki gn
kaldm stanbul'da kendisi ile aada size zetini sunacam birok zel grmeler
yaptm.
Beni armasnn nedeni kitabmn saldrgan ierii deildi. Gelecekle ilgili planlarnda bir
deiiklik yapmak ve Rusya'y gcendirmeksizin ngiltere'ye yaknlamak istiyordu.
Kararszl ve vehmi nedeniyle szlerini dikkatle seiyordu. Bugne kadar hep "tarafsz"
kalmay istediin beni inandrmaya alt. Padiah'a gre, ngiltere onu yanl anlamt.
imdi ise o son bir aba gstermek ve
"RED EFEND"

183

ngiltere'ye olan iyiniyet ve sempatisine duyulan kukularn tmn ortadan kaldrmak

istiyordu. Beni anlamsz ve bo cmlelerde kandrmaya altn fark edince, ona unlar
syledim:
"Zat- ahaneleri, Rusya'ya olan ballndan hibir kazan elde edilemeyeceini
anlamlardr. Dmeke muharebesinden sonra muzaffer ordunuz Atina kaplarna kadar
ilerlediinde afn bir kelimesi bu ilerlemeyi durdurmaya yetmiti. Bu itaatkrln ve
fedakrln dl ise Ruslarn harp tazminatndan kendilerine pay istemeleri ve daha kts
Prens George'u Girit valisi olarak nermeleri olmutur. imdi Padiah'm gzlerini ap, kimin

lkesini ve hanedann savunan dost lke olduunu grmesinin tam zamandr. Siyasal
gelimeler karnza bu kez ihml etmemeniz gereken bir frsat kartmtr. Rusya'nn
Uzakdou'daki politikas ngiltere ile arasn amken, zat- ahanelerinin bu gerginlikten
yararlanp, ngiltere'ye, mparatorluunuzun gvenliinin yegne bekisine, dayanmas ok
yerinde bir davran olacaktr. Sekiz yl nce ngiliz Hkmeti adna size byle bir neride
bulunduum zaman, majesteleri bana bar ve dzenin hkm srd bir ortamda "kesin
tarafszlk" ilkesinden ayrlp, siyasal bekretini bozmann anlam ve gerei olmadn
hatrlatmlard. imdi ise, zaman deimitir. Karadeniz'den Pasifik Okyanusu'na kadar
uzanan izgide yaylmac siyasetini gden Rusya'nn bu projesini gerekletirmesi daha birka
y alacaktr. Manurya'da istediklerini gerekletirdikten sonra Uzakdou'da nemli bir s
elde etmitir: Sra Ortadou'ya gelmitir. Sizi gerek dostlarnz ve dmanlarnz grmeye
uyaryor, kendinizi kritik gnlere hazrlamanz rica ediyorum. lkenize krk yldr hibir
kar beklemeksizin hizmet veren biri olarak siz Majestelerine ngiltere'ye iten dostlukla
sarlmanz diliyor, bundan piman olmayacanza inanyorum."
184

SARAYDAK CASUS

"lkeme ballndan ve bana ilettiiniz bilgilerden dolay size mteekkirim. Pederimin

saltanatndan beri sizi Trkleri ve Mslmanlar seven bir kii olarak tannrm. ngiltere'deki
hretinizi de bildiim iin sizin dncelerinize hibir zaman kaytsz kalmadm. lkemle
ngiltere arasnda arabuluculuk yapmak arzusunda olmanz da takdir ediyorum. Eer geen
iki y iinde sizinle gremedi isek, bunun nedeni milletleraras siyasal kutuplamalarn
Rusya aleyhtarl ile tannan bir yazan kabul etmemi engeediindendir. Fakat, imdi burada
yapayalnzz ve size itenlikle aslnda inanld kadar ngiliz aleyhtar olmadm itiraf
edebilirim. Biri size arkasn dnse ve her frsatta tekmelemeye kalksa, karlarnz ve
prestijinizi zedelemeden ona nasl yaklaabilirsiniz? Size kklmden beri pederim
tarafndan ngilizlere sempati beslemem telkiniyle bytldm sylemitim. Tahta
getiim ilk yllarda bu ilikiyi nasd korumak ve glendirme isteinde olduuma da tarih
tanktr. Fakat, abalanm destekleyecek ve beni yan yolda karlayacak yerde, ngiltere,
zlerek sylemeliyim ki, bu balan koparmak ve ona uzattm eli reddetmek iin elinden
gelen her ktl yapm, hatt ulusumun ve dinimin ezeli dmanndan daha beter bir g
olmutur. Ne zaman bir eyletin Osmanl mparatorluundan kopmas sz konusu olsa,
ngiltere benim deil de dmanlarmn safnda yer almtr. Msr benden tamamiyle
kopartdm ve Msr ordusu, benim hkmranlk haklarm hie saylarak, ngiliz komutasna

gemitir. Ermeni sorununa gelince, patlak veren ihtillin ve onun doal sonucu olan
kandkmnn sorumlusu ngiltere olduu halde o yrede seferberlik iln ederek bu
ayaklanmay bastran beni "katil" ve "cani" olmakla dnya kamuoyunda sulamlardr. Prens
George'u Girit Valiliine aday gsteren Rusya deil, ngiltere'ydi Ben nasd Mslman
teba'ma yeni uluslararas yntemlere
"RED EFEND"

185

gre, muzafferler malup saydp, gerek grld takdirde sava tazminat bile demeye
mecbur olduklarn anlatabilirdim? Gryorsunuz Reid Efendi, bunlar ngiltere'nin siyaseti
sonucu bu safhaya dklen ilikilerimizin anahatlandr. ngiliz Hkmeti, bu durumu
dzeltmek isteseydi herhalde stanbul'a bana olan dmanln saklamaktan ekinmeyen ve
bana srekli engeller karan birisini temsilci olarak yollamazd. Bu durumda ngiltere ile
ilikilerimiz her geen gn bozulacakt, pederimin dneminden beri dostum saydm bir
gcn beni feda ettiini grnce, evreme baknp baka bir dost aramaya, yaknlaan tehlike
karsnda kendimi emniyete almaya mecburdum. te, bu nedenledir ki, herkesin sand gibi
bir mttefik olarak deil de, iyiniyetine bal olduum bir komum olarak addettiim
Rusya'ya yaknlamak zorunda kaldm. Zorunluluk, beni milletimin ve dindalarmn en
amansz dmanna yaknlatrmtr. Bunun deimesini herkesten ok benim istediime
emin olmanz isterdim."
Konumamzn daha ileri bir aamasnda, Trkiye ile ngiltere arasndaki bu gerginliin sona
ermesi her iki lkenin asndan da yararl olacana deinerek, benim ngiltere'nin Trkiye'ye
kar olan politikasnda olumlu bir deiiklik yaplmasna aba gstermemi rica etti. Bana
hibir vaadde bulunmad halde, konumasndaki heyecandan Prens George'un adaylndan
vazgetii takdirde onun da ngiltere'nin baz isteklerini karlamay arzu ettiini kardm.
Bunun, beni davet etmesinin asl nedeni olduunu anlyorum. ki ata birden oynamak inanc
olduu zere, o akam benimle birlikte St. Petersburg'a eli olarak tayin edilen zel
ktiplerden Cevad Bey'i de kabul ederek, ona ar ve arie'ye takdim etmek zere baz
armaanlar verdi. Cevad Bey, Girit'in ynetimi hakknda arn fikrini deitirmek zere
Petersburg'a yollanmaktadr.
186

SARAYDAK CASUS

Sonu olarak, Padiah'm fikirlerinde nemli bir deiiklik fark etmediimi belirtebilirim.
Olduka yakn ve kibar davranm; gvensizliini saklamaya alm ve amalarna alet
etmek iin beni kazanmak istemitir.
Bu deiiklik evresinde, zellikle srda mabeyinci ve ktiplerinde de belli oluyordu.
ngiltere'nin candman zzet Bey gzden dm, yerine Baktip olarak Padiah'm kuklas
olmaktan baka hibir yetenei olmayan Tahsin Bey gemitir. Bu kez, vasat yetenekleri olan
Her-sekli Kamil Bey'in gzde olduunu grdm. ki yldan beri grmediim Padiah' daha
hastalkl ve tedirgin buldum; srekli heyecan yznde silinmez izler brakmtr. Eskisi gibi
enerjik deildir. Vcudunu kesin ykmdan salam yaps ve lml yaants korumaktadr.
Benim grm, Padiah'm geleceinden endieli olduu iin ngiltere'ye yaklaabilmek
istemekte, bunun iin uygun bir yol aramaktadr.
Sayn baym, benim ngiliz Hkmeti'ne tavsiyelerde bulunacak yetkim olmadn takdir
edersiniz; Fakat, ngiltere ile Trkiye arasnda arabuluculuk yapmay zevkle
stlenebileceimi hatrlatrm. Sizden ricam, bu raporum zerinde dnmeniz ve bana benim
Yldz'daki pozisyonumu glendirecek bir cevap yollamanzdr. Maksat, Pa-diah'n benim
Londra'da dinlendiimi dnerek, gelecekte resm yazmalarda aklayamayaca
hususlarda almasn salamaktr. Yldz Saraynda diplomasinin resm kanallarla deil de,
hkmdarn gvenini kazanm nc ahslar aracl ile ilediini siz de biliyorsunuz.
Eer bana bu konuda daha ayrntl bilgi vermek isterseniz, Londra'ya ahsen gelmeye
hazrm.
Hkmetiniz gerekli grd takdirde, Trkiye politikanzn deimesinin yararl olacana
tmyle inanyorum. (50)
"RED EFEND"

187

Vambery'nin bu gr ve telam Londra'daki yetkili evreler paylamaz, "Onu fazladan bir

eli olarak tutmakta hibir yarar yok" diye dnrler. Dileri Bakan yardmcs Sanderson,
Budapete'ye gnderdii 30 Mays (1898) tarihli mektubuyla Profesre Lord Salisbury'nin
Byk Britanya Hkmeti'nin Padiah'a zel bir dmanlk beslemediini, fakat Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnlnn korunmasna ilikin nerilerinin Sultan Hamid
tarafndan geri evrildiini stanbul'a iletmesini rica ettiini yazar. ngiltere, ancak Padiah
aznlklar lehine baz reformlar uygulad takdirde, Osmanl mparatorluu'nu
destekleyecektir. Aksi takdirde, bu aamada Londra'dan herhangi bir dostluk jesti beklemek

mmkn deildir. ngiltere'nin bu kat tutumu, iki lkeyi bartrmak isteyen Vambery'yi
olduka hayal krklna uratr. Yal doubilimci Yldz ile Whitehall arasndaki mekik
diplomasinin yorgunluunu atabilmek midiyle Ti-rollere dinlenmeye gider. Ne var ki. Sultan
Hamid'in ajanlar onu burada da bulacak ve Padiah'm kendisini derhal stanbul'a beklediini
bildireceklerdir.
Vambery yeniden ark Ekspresine atlayarak, bir kez daha stanbul yoluna der.
DAMAD MAHMUD PAA
Belge No: 23 (9 Haziran 1900)
Sayn Baym,
stanbul'dan dn dndm ve hemen Padiah'n davetinin amacn, payitahtta kaldm srece
onunla yaptm mlakatlar bilginize sunmak istiyorum.
Hereyden nce size bu ziyaretimde grdm olaanst kabul ve scak karlamadan sz
etmeme izin veriniz. Varmdan yarm saat sonra, beni zel odasnda kabul ederek, bu scak
mevsimde uzun bir yolculua kalktm iin bana itenlikle teekkr etti. Beni derhal o
akam Japon prensleri Kotohito ve Iwakura erefine verilen gala yemeine davete etti.
Yemekten sonra Osmanl Hkmdar ile Japon mparatoru'nun akrabalar arasndaki
genellikle donanma ve askeri konulardan ibaret konumay byk bir ilgi ile izledim. in'deki
buhrandan sz alnca. Padiah bu lkeye duyduu sempatiyi gizleyememiti. Padiah'n
siyasal dncelerini ve eilimini derhal kavrayan zeki Japonlar, Avrupa meselelerine dahi
deinmekten kanmlard. Ural-Altay kavimleri olan Trklerle Japonlar arasndaki rksal
yaknla dikkatlerini ekince hava yumuam ve bu aklamalarm gerek Padiah' ve gerek
konuklarn ok memnun etmiti. Konumalarn genel ak nemsiz olduu iin ertesi akam
yeniden uramak zere erkenden huzurdan ayrldm.
Grmemiz nerede ise iki saat srmt. nce ciddi
"RED EFEND"

189

siyasi sorunlardan szettik. Kaynbiraderi Damad Mah-mud Paa'mn stanbul'dan ka onu

olduka sinirlendirmiti: "Karaktersiz ve haris bir adam olduu ve imknlarnn tesinde
yaad iin parasz kalm ve kendini Badat demiryolu imtiyazn koparmak isteyen ngiliz
irketine satmt. Paa, ngilizlerden 30.000 sterlin karlnda bu irket iin demiryolu
imtiyaz koparmay kabullenmiti Fakat, ona Alman mparatoru'na verdiim szden dnemem

deyince, areyi Avrupa'ya kamakta bulmutu. imdi orada kendini bir aziz, lkesinin
selmetine adam byk bir vatansever olarak tantmaktadr."
Padiah'n kendi kaynbiraderi hakknda kulland bu ifadelerin beni olduka arttn itiraf
etmeliyim. ngilizlerin Paa'y kullandn, Padiah' ona kar bir ihtill kartmakla tehdit
ettirerek ondan kendi lehlerine mali baz tavizler koparmaya altklarn belirtti. Olanca
gazap ve hiddetiyle ngilizlere yklendikten sonra bana Londra'ya gidip, Lord Salisbury'ye
gerekleri anlatmam istedi. ngiliz Hkmeti'nin yasal olarak kantlanmadka, bu tehdit
davasn ne srmekle aresiz kaldn aklamaya altysam da baarl olduumu pek
iddia edemem. Padiah ve kaynbiraderi arasndaki gizli grmelerin srmesine ramen
Sultan Hamid, bu davada titizlikle reklamdan kanmak istemektedir. Damad Mah-mud Paa
aslnda tiksindirici bir karaktere sahiptir, bir yandan Bat'da kendini "zgrlk ampiyonu"
siyasal bir mlteci olarak satarken, dier yandan Trkiye'ye dnmesi karlnda Padiahtan
para ve dier baz imtiyazlarn pazarln yapmaktadr. Padiah, bana Damad Mahmud
Paa'mn ve kzkardeinin mektuplarn gsterdi. Bu olayn bylesine bymesinde Padiah'n
sulu olmadn teslim etmek isterim. Baz ngilizlerin bu ite parma olmas hakikaten
zcdr. Paa'nn ngiliz patronlarnn herhangi bir gelime grmeyince projelerinden
vazgee190

SARAYDAK CASUS

eklerini, dolaysyle Paa'nn parasz kalp lkeye dnmeye mecbur kalacan hatrlatarak,
Padiah'a bu konu zerinde fazla durmamasn, bu talihsiz olay bytmemesini tavsiye ettim.
Grmemiz srasnda Trkiye ile dier lkeler arasndaki siyasi ilikilerden de szettik.
Konumamzn en hararetli anlarnda Padiah her zamanki temkinli ifadesini terk ediyor, bana
byk bir itenlikle iini dkyordu. ngiltere ile olan ilikisinden sz edildiinde
Kralielerinin bugnk temsilcisine memnuniyetini belirterek onun durumunu, selefinin
frtnal ve imekli bir geceyi andran dneminden sonraki bereketli yamurlara benzetti. Sir
Nicolas O'Connor'u alak gnll, zarif ve sessiz bir diplomat olarak tanmladktan sonra
onun varlnn gelecekteki iki lke arasndaki daha iyi ilikilerin mjdecisi olabileceini
ekledi. Baz Trklerin Byk Britanya Elili-i'ne gidip, ngilizlere sempatilerini ifade
etmeleri karsnda duyduu utanc ise gizlemeyi baaramamt: "ngiliz elisinin nasl ben
tahtta iken Trk milleti adna ngiltere'ye duyduu sempatiyi ifade etmeye cesaret eden smail
Keml gibi bir sahtekr kabul eder, anlayamadm" dedi. smail Keml Bey'in Trablusam

eyletinin valiliini yapm tannm bir Trk erkn olduu iin ngiliz Bykelisinin onu
kabul etmemesinin mmkn olmadn hatrlatnca Padiah ok kzm ve "O zaten sabk bir
valiydi; hem bu lkede benim iradem dnda bir harekete girimeye hi kimsenin resmi
yetkisi yoktur" demiti. Genel siyas eiliminden sz alnca unlar ifade etti: "Kesin
tarafszlk ilkesinden bir milim dahi ayrlmadm biliyorsun. Btn glerle dosta
geinmek istiyorum. Eer yine ngiltere'ye yaknlamam iin srar edecekseniz, o zaman
dikkatinizi Gney Afrika'daki savata olup bitenlere ekerek size Boerler gibi bir avu
serserinin elinde yetersiz askeri hazrlklar yznden birbiri ardsva yenilgilere ura"RED EFEND"

191

yan bir gce nasl gvenebileceimi sorarm. Samimiyetinizden kukum yok, fakat ben hakl
ktm; onun iin kesin tarafszlktan ayrlmayacam." Onu cevapsz brakmak istemediim
iin, ona ngiliz askeri gcnn nihai zaferinden, ngilizlerde uyanan milli cokudan ve Anayurd'a kolonilerden gelen yardmlardan szettim. Dnyann ngiltere'nin hakiki gcn iyi
deerlendiremediini ifade edince, Padiah, "Evet, ama bu gelecek iin dorudur. ngiltere'nin
maddi gcnn imparatorluun bekas iin yeterli garanti olduunu biliyorum, fakat imdiki
halde ben nmdeki delilleri hesaba katarm. Ve eer siz benim ve lkemin dostu iseniz beni
zinhar yolumdan evirmeye kalkmazsnz" diye ekledi.
Padiahtaki bu kararll fark edince, derhal konuyu deitirdim. stanbul yolunda Bulgar
hkmdar Prens Ferdinand ile grmtm. Prens bana Padiah'a olan ballk ve nezket
mesajn iletmemi rica etmiti. Sultan Hamid, buna karlk, "Ben de ona derhal bir teekkr
telgraf yollayacam. Dn yolculuunda onu tekrar grmeli ve ona, gazetelerde
bamszln ilan edecei sylentilerine ramen, balk ve itenliinden hibir zaman
kuku duymadm sylemelisiniz. Bulgaristan kk ve zayf bir devletik olduu iin kendi
bacaklar zerinde benim desteim olmakszn ykselebilmesi mmkn deildir. Prens'e ve
ynetimine verdiim bu lkeye babalk grevimi ihmal etmeyeceimi bilmelidir. Prens
Ferdinand, zeki bir adamdr; maceral bir kariyerin tehlikelerini herhalde takdir etmekten aciz
deildir" dedi. Dnte Prensi Buda-pete'te grdmde kendisi Padiah'm bu szlerini
alayc bir glmseme ile karlam ve bana yle demiti: "Eer Padiah akll ise, biz ondan
daha akllyz. Siz de bu szlerin ne anlama geldiini biliyorsunuz."
Tek kelimeyle stanbul ziyaretim ok ilginti. Herey-den nce tahta geiinin 25.
yldnmne raslatt ilk

192

SARAYDAK CASUS

trk niversitesinin kuruluuna tank olmam iin beni armt. Fakat, ben bunun beni
armasmdaki esas neden olmadn tahmin etmitim. Onun asl niyeti, siyasi konularda
nazr ve danmanlarnkinden daha fazla takdir ettii gr ve tavsiyelerimi almakt.
Padiah'n ufukta kmelenmeye balayan kara bulutlarn basksn omuzlarnda hissettiine
hi kukum yoktur. Msr Hidivi tarafndan gizlice desteklendii sanlan Gen Trkiye Partisi'nin giderek artan propagandalanyla fazlalaan i sorunlar Padiah' olduka tedirgin
etmektedir. Kamuya kar bu partiden korktuunu inkr etmekle beraber, Padiah bu hareketi
susturabilmek iin en iddetli aralara bavurmaktan kanmamtr. Bana soracak olursanz,
ben bu harekete hibir nem vermiyorum; nk, yelerinin btn faaliyetleri Padiahtan
mevki koparmaktan ibarettir. Dardan ne kadar tehdit edilirse edilsin, bir hkmdarn ite
bar ve dzeni salad srece gven iinde olacan hatrlatnca Padiah bana, "Bu ciddiye
alnacak bir mesele deildir. Ordu sadk kald srece birka fkeli delikanl ve tatmin
olmam mevki avclar bana zarar veremez" dedi. Bu sorunu tartmay pek fazla
istemediimi grnce, tabiatiyle konuyu braktm.
stanbul'da bulunduum en ilgin toplantlardan biri kukusuz ki Alman Bykelisi Baron
Marschal von Bie-berstein ile olandr. Padiah, bizleri nce Saray'da bir ay partisine, daha
sonra ise Saray Tiyatrosu'nun bir temsiline davet etti. Alman elisi benim varlma ilk bata
arm ise de, Padiah ona benim krk yldr bu lkenin ve kendisinin dostu olduunu ifade
edince Alman diplomat rahatlad. Fakat, yine de birlikte olduum sre iinde siyasetten hi
szedilmedi.
Ziyaretimin ancak altnc gn de Padiah nihayet beni armasnn asl nedenini
aklayabildi: "Ne yazk ki, yurt dndaki elilerimin yetenek ve sadaketlerine gve"RED EFEND"

193

nemeyeceimi biliyorum. Onlar Avrupa'da kiisel nmn lekelenmesine aldrmaz

grnmektedirler. Bat basnnda bu kadar irkin bir ekilde iftaraya uratlmam karsnda
sizin bana yardm edebileceinize inanyorum. Siz hem Dou'yu hem de Batiyi biliyorsunuz;
krk yl akn bir sredir u lke ve hanedana balsnz. Pederimin her zaman sizin tarih,
edebiyat ve lisan bilginizi vdn hatrlyorum. imdi Avrupa kamuoyunu
aydnlatacanz ve karalanm kiiliimin saygnlnn iade edilmesini salayabileceinize
inanyorum. Yanl anlaldm, en iyi niyetlerimin suistimal edildiini ve tm slatc

abalarma ramen yurtdnda bencil zalim ve mstebit bir hkmdar olarak tannmama ok
zlyorum. Kaleminizin btn dnyada etkili olduunu biliyorum; bunun iin, vc
ifadelere yer vermeksizin Bat dnyasnda olaylar olduu gibi aklamanz ve gerek
planlarm onlara aklamanz istiyorum." Padiah'n bu szleri zerine aynen yle dedim:
"Zat- ahaneleri kendisiyle ilgili Bat basnnda kan haberlerin nemini abartmaktadr.
nk, ne ar ne de ngiliz Kraliesi bu tip haksz eletirilerden kurtulamamlardr. te,
burada Padiahlar "t rr, kervan yrr" ataszn hatrlamaldr, trk meselelerinin Bat
hkmetlerinin sempatisini kazanmak yerine dmanlna hedef olacak ekilde yanl
anlamalarla rl olduu kukusuzdur. Ve ben bunun bir an nce dzeltilmesi gereindeki
ivedilii reddetmiyorum. Fakat, Avrupa kamuoyundaki bu deime ne birka gnde ne de
sadece benim kalemimle halledilecek bir meseledir. Anadolu'daki son olaylar ve Trkiye'deki
genel durum Avrupa kamuoyunu zehirlemitir. Bu durumu deitirecek en radikal zm
Padiahmzn i ve d politikalarnda yatmaktadr. Rusya'ya sarldmz ve reformlar
uygulamay reddettiiniz srece, korkarm ki, lkenize olan ballm ve kalemimin gc
yetersiz kalacaktr. Zat- ahanelerinin ve lkesinin sadk bir dostu olarak,
194

SARAYDAK CASUS

imdiye kadar takip ettiiniz politikay deitirmeniz iin yalvarrm." Bylesine ak

szlle alk olmad iin, Padiah rahatsz olmu, gzleri parlam, vcudu kprdanmaya
balamt. Yar kzgn bir ifade ile bana dnerek, "lkemi nazrlarmdan bile daha iyi
tanmanza ramen, korkarm ki siz de dier eletiricilerim gibi yanlgya dmsnz.
Avrupa Glerinin benden bekledikleri slahatn uygulanmas kesinlikle mmkn deildir.
nk, bu bir i sava ve onun doal bir sonucu olarak, devletimizin k demek olacaktr.
ngiltere ya da Orta Avrupa ile ittifak meselesine gelince, siz benim hanerini grtlama
dayam bir Rusya'y, ona kar dardan hibir yardm almak midi olmad iin idare
etmek zorunda olduumu unutuyorsunuz galiba!"
Bu szlerinden sonra beni bir iki saat kadar daha tutarak heyecanla ne kadar hakl olduuna
inandrmak istedi. Aramzdaki fikir ayrlklarnn badaamayacan fark edince beni
nezketle savarak, saltanatnn 25. yln kutlamak zere tertip edilecek tren ve elencelere
itirak edebilmem iin Austos sonlarnda yeniden stanbul'a gelmemi rica etti. (51)
Sanderson, Vambery'nin yukardaki raporunu ngilte re'nin stanbul Bykelisi Sir Nicolos
O'Conor'un bilgisine sunmaktan ekinmeyecektir. O'Conor, kendi deyimiyle "bu eksantrik

ajann" raporunu ilgi ile okur, fakat yine de Abdlhamid'i "iyi niyetli masum bir devlet
adam" olarak izen Vamber'nin gzlemlerine katlmadn bildirir. O'Conor'un Londra'ya
ilettii mesajmdaki en ilgin nokta, kukusuz ki udur: "Bu lkede Ordu'nun Yldz'a kar
tutumundan daha fazla zerinde dikkat ve hassasiyetle durduum ikinci bir konu yoktur,
nk Trkiye'de ordu siyas bir termometredir."
"RED EFEND"

195

KNC BLMN NOTLARI

(1) Aider ve Dalby, a.g.e., s. 389.
(2) Akdes Nimet Kurat, Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc ve Gelimesi (15531610), (Ankara, 1953); Susan Anne Skilliter, William Harborne and the Trade with Turkey
(1578-1582), (Oxford, 1977).
(3) Chatman House, British Interests in the Mediterraean and the Middle East, (London,
1970); H. L. Haskins, British Routes to India, (London, 1966) ve mer Krkolu, Trkngiliz likileri (1919-1926), (Ankara, 1978) s. 16.
(4) M. S. Anderson, The Eastern Question (1774-1923), (London, 1966), III IV ve V.
blmler.
(5) G. D. Clayton, Britain and the Eastern Question: Misso-longhli to Gallipoli, (London,
1971), s. 184.
(6) A. N. Kurat, Trkiye ve Rusya (1978-1919), (Ankara,
1970), III. blm.
(7) B. Jelavich, The Ottoman Empire, the Great Powers and the Stratis Question (18701887), (Bloominglon/Lon-London, 1973).
(8) Msr Meselesi iin, bkz.: Afaf Lutfi Al-Sayyid, Egypt and Cromer: A Study in AngloEgyptian Relations, (London, 1968). Wolff misyonu iin ise, bkz.: M. P. Hornik, "The Special
Mission of Sir Henry Drummond Wolff to Costanti-nople, 1885-1887", English Historical
Review, IX, Octo ber 1940 ve C. L. Smith, The Embassy of Sir William White at Constantinople (1886-1891),
(Oxford, 1957), ss. 73-86, 88, 111, 129, 137, 155-6.

(9) Akdeniz andlamalan iin, bkz.: C.J. Lowe, Salisbury and the Mediterranean (1886-1896),
(London/Toronto, 1965).
(10) ngiliz Dileri'nin mmtaz bir ahsiyeti II. Abdlhamid'i kastederek lkesinin Osmanl
ile diplomatik mnasebetlerini hatralarnda u ekilde anlatmaktadr: "arklnn ne
yapacan bilmek senin iin nemli ise, kendi kendine soru sormalsn. (1) Sen ayn
durumda olsan ne yapardn? (2) Tandn en bilge kii ne yapard? (3) arkl ne yapablf1
196

SARAYDAK CASUS

"RED EFEND"

197

lir? Bu soruyu da cevapladktan sonra arklnn yapmayaca eyi bilmi olursunuz.

Onun gerek niyetine ne kadar yaknlatnz sanrsanz, o kadar aldanrsnz." Viscount
Grey of Fallodon, Twenty Five Years 1892-1916, C. I (New York, 1925), s. 121-2.
(11) A. Vambery, "Personal Recollections of Abdulhamid II and
His Court", The Nineteenth Century and After, June 1909, ss. 980-984.
(12) Kutay, a.g.e.,, 86.
(13) Vambery, Story..., s. 347.
(14) Public Record Office (bundan sonra PRO), Londra, Foreign
Office (FO) 800/32 numaral kartondan alnmtr. Aksi belirtilmedike aadaki mektuplar
Budapete'de kaleme alnmtr.
(15) Yusuf Hikmet Bayur, Trk nkb Tarihi, C. I, K: 1 , 3.
bask, (Ankara, 1983), s. 42.
(16) Aider ve Dalby, a.g.e., s. 355-6.,
(17) Dileri Bakanl Hazine-i Evrak (DBHE), Siyas: 2866/11.
(18) DBHE, Siyas: 324 iinde.
(19) Bayur, a.g.e., s. 54-5.
(20) PRO, FO. 800/32.
(21) Ayn yerde.

(22) Enver Ziya Karal, Osmanl Tarihi, C. VIII, (Ankara, 1983),

s. 183.
(23) Bayur, s. 110-117; smail Hami Danimend, zahl Osmanl Tarihi-Kronolojisi, C. IV
(stanbul, 1972), s. 336-41; Karal, a.g.e.,, s. 112-125. ayrca, bkz.: Askeri Tarih ve Stratejik
Etd Bakanl (haz.), 1897 Trk-Yunan Harbi, (Ankara, 1983).
(24) PRO, FO. 800/32.
(25) Ayn yerde.
(26) Ayn yerde.
(27) Ayn yerde.
(28) Ayn yerde.
(29) Ayn yerde.
(30) Ayn yerde.
(31) Danimend, a.g.e., s. 352.
(32) PRO, FO. 800/32.
(33) Ayn yerde.
(34) Ayn yerde.
(35) Ayn yerde.
(36) PRO, FO. 800/33.
(37) Ayn yerde.
(38) Bayur, a.g.e., s. 84, 87, 103-6, 127.
(39) Babakanlk Arivi (BBA), Yldz Esas Evrak (YEE), 8/2006/72/4.
(40) BBA, YEE, 9/2625/77/3.
(41) Ayn yerde.
(42) BBA, YEE, 9/2626/72..
(43) Bu konuda zet bilgi iin, bkz. benim "ark Meselesi ve II.

Abdlhamid'in Garp Politikalar (1876-1909)", Osmanl Aratrmalar, C. Ill, (stanbul, 1982),

s. 247-76.
(44) Jn Trkler hakkndaki kanatlerimizi Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi'n in (C. V, Dergh yaynlan, stanbul, 1982, s. 53-56) ilgili maddesinde
zetlemitik.
(45) PRO, FO. 800/33.
(46) Ayn yerde.
(47) Ayn yerde.
(48) Ayn yerde.
(49) Ayn yerde.
(50) Ayn yerde.
(51) Ayn yerde.
31.
1
ve- a/k/// <*l<*r.

>4j^^i cxr ^---otl

vi<
L^u I.,.. H^- d.f s;^.^'|e

b<* kt^c ex

<-

rk
NC BLM
SYONZMN HZMETNDE
Vambery ve Filistin'de Musev Kolonizasyonu

XIX. yzyldan itaberen Osmanl mparatorluu'nu oluturan uluslarn birbiri ardsra

milliyeti emeller peine dmesi ve bu hedeflerinin lkenin paralanmasn bekleyen Byk
Gler tarafndan da benimsenmesi ve desteklenmesi karsnda Trkiye'nin toprak btnl
tehlikeye girmi bulunuyordu. Getiimiz blmde Ermeni ve dier halklarn taleplerinin ve
bu taleplerin ampiyonluunu yapan ngiltere'nin stanbul'u ne kadar zor durumda braktn
grmtk. Bu ksmda ise ufukta potansiyel bir ayrlk akm olarak doan Siyonizmin yurt
dnda nasl filizlendiini, bu cereyann Filistin Meselesi erevesinde II. Abdlhamid ve
ilikilerini -Vam-bery'nin ilgi ve rol orannda- inceleyeceiz. (1) XIX. yzyl Avrupa'snda
giderek artan Yahudi aleyhtarl'na (Anti-Semitism) bir tepki olarak doan Siyonizm, Must^
aydnlarca "Yahudi Sorunu"nun zmne ilikin gelitirilmi bir reete olarak
tanmlanmaldr. Siyonizm, nceleri katliama urayan rkdalarn bu kaderinden kurtarmay
amalayan bir hayr kurumu olarak dnya siyasetine girmise de, nl liderleri Dr. Theodor
Herzl'in aba ve giri202

SARAYDAK CASUS

imleriyle ksa srede Filistin'de mstakil bir Yahudi devleti kurma hedefine emin admlarla
yryen hatn saylr bir uluslarar g olarak belirecektir.
(I)
Anti-Semitizm
Doktor Theodor Herzl (2), 1860 ylnda Budapete'de orta halli bir konfeksiyoncunun olu
olarak dnyaya geldi. Dindar bir ailesi olan Herzl, geleneksel bir orta retimden sonra
Viyana niversitesi, Hukuk Fakltesine girdi. Roma hukukunda uzmanlaan Herzl, 1884
ylnda doktorasn ald. Viyana barosuna yazlarak bir sre avukatlk yapt. Avukatln
kendisini tatmin etmediini gren Herzl'in gnl edebiyat ve gzel sanatlardayd. Ksa
ykler, piyesler yazan Herzl, kaleminin en ok siyas makalelere yatkn olduunu
farketmekte gecikmedi. 1891'de Avrupa'nn en tannm gnlk gazetelerinden biri olan Neue
Freie Presse'in Paris temsilciliine atand. Herzl'in Yahudi Sorunu ile tanmas Viyana
yllarna rastlar. Anti-Semitizmin yabancs deildi. Hatt, bir gn bira imeye girdii bir
kahvede aalanmt. Fakat, Herzl'in tm enerjisiyle Yahudi Sorununa eilmesini
salayacak dnm noktas Paris'te olmutu. Neue Freie Presse iin Yzba Dreyfus'un
davasn izleyen ve sonunda da susuz subayn aalanmasna tank olan Herzl, Yahudilerin
dnya zerinde kyamete kadar bylesine ezilemeyeceklerini savundu.

Herzl'e gre, Yahudi Sorunu Anti-Semitizmin bir sonucuydu. Anti-Semitizm ise

yadsnmayacak bir gerekti: "Musevilerin iinde yaad tm uluslar ya gizliden gizliye, ya
da aktan aa Anti-Semittirler." Uluslarn neden Anti-Semit olduklar Herzl iin nemli
deildi. Hatt, Herzl bir yerde Musevi dmanln anlayla karlad.
SYONZMN HZMETNDE 203
nk, gettolarda karanlk, pis ve kalabalk izbelerde yaayan Musevilerin hali gerekten de
rktc ve tiksindiriciydi. Yzyllar sren basklar altnda Museviler, ulusal gururlarn
yitirmilerdi. Yerli halkn gznde Musevileri onurlu yurttalar yapabilmek iin Herzl, nce
yanm dzine dellonun yeterli olacan sand. Daha sonralar ise, Papa'ya bavurup, bir pazar
leden sonra San Stefan Ki-lisesi'nde Musevilerin kitlesel bir ekilde vaftiz olmalarnn
Yahudi Sorununu zeceini dnd.
Herzl'in en ciddi dncesi yava yava olmutu. Olgunlaan fikirlerini 1895 ylnda
yaymlad Yahudi Devleti (der Judenstaat) adl kitabnda toplad. Herzl'e gre, zmleme
Musevilere hi bir yarar getirmemiti. Museviler toplu halde kendilerine ait olan bir lkeye
gmeden Yahudi sorunu zmlenmeyecekti. Herzl'in Musevilerin bir ulus vcuda getirecek
ve bir devlet kurabilecek zelliklere sahip olduklarna dair inanc tam ve kesindi:
"Biz bir devlet hem de rnek bir devlet kuracak kadar glyz. Bu ama iin gerekli beer
ve madd her trl malzemeye sahibiz... Bir lkenin tm hakl gereksinimlerini tatmin edecek
byklkte dnya zerinde bir yrede bize egemenlik verin, gerisini biz kendimiz
tamamlarz."
Herzl'in yukardaki szlerinden anlalaca gibi, Yahudi Sorunu "Uluslararas bir sorun"du.
zm ise, sorunun uluslararas arenaya kartlp, devletlerin dikkatini toplamak ve
konunun uluslararas forumlarda tartlmasyla gerekleebilirdi. Byk devletlerin Yahudi
Sorununa eilmeleri iin Herzl, bu sorunu ortaya koyacak ve savunacak bir rgtn
gereksinimini hissediyordu.
Kitabnda izdii plana gre, iki dernein kurulmas ngrlyordu. "Yahudi Dernei" adn
alacak birinci siyasal rgtn amac Avrupa hkmetleriyle temasa geip, Siyonistlere
Filistin'de devlet kurma hakknn tanna204

SARAYDAK CASUS

bilmesi iin diplomatik alanda mcadele vermekti. Bat lkeleri bu konuda ikna oluncaya
dein, Yahudi Cemiyeti tm Musevilik adna bir hkmet gibi yrtme yetkisini kullanacakt.
Herzl'in dledii ikinci kurum ise Musevilerin Filistin'e glerini ve orada yerlemelerini
salamak iin kurulacak ticarj_birirketti. ngiliz ticari yasalarnn esneklii nedeniyle bu
rTcetfLondra'da kaydettirmek isteyen Herzl, bu irketin sermayesi elverdii srece,
gmenlerin terkettikleri lkelerdeki zvarlklann likide edeceini ve karlnda ayn
gmenlere Filistin'de toprak ve konut satacan tasarlamt. Herzl, bu irketin Filistin'de
ticareti ve sanayilemeyi de tevik edebileceini dnmt. Filistin'in Trklerin elinde
olduunu gayet iyi bilen Herzl, bu aamada Padiah'n kendilerine engel olacan
sanmyordu. Kitabnda Osmanllara hitaben Herzl, "Eer Sayu Majesteleri bize Filistin'i
verirse, biz de karlk olarak Trkiye'nin maliyesini dzenleriz." demiti.
Filistin'de bir Yahudi Devleti kurabilmek iin Ortadou ve dnya politikasnda yeni
dzenlemeler gerekeceine inanan Herzl, uluslararas ilikilerde en nemli enin g ve g
birikimi olduunu dnyordu. Anlarnda, "Uluslar arasndaki ilikiler bir g sorunudur"
diye not den Herzl, "B^/n ve gelecekte^Jwlki^tektytmete ka?
Herzl,~Avrupa evener" veTsmarilf mparatorluu ile olan diplomatik pazarlklarna
balamadan nce Siyonizm siyasetini yrtebilmek iin salam temellere, baka bir deyile,
kendisine madd ve manev destei salayacak bir alt yapya gereksinmesi olduunu
biliyordu. Herhangi bir hkmeti temsil etmiyordu; Neue Frei Presse'in bir muhabiri olarak
Byk devletlerin ilgili bakanlklarnn kapsn alamaz, onlardan Filistin'i Yahudilere yurt
olmak zere vermelerini isteyemezdi.
Bu gerekleri ok iyi kavrayan Herzl, ilk i olarak SiyoSYONZMN HZMETNDE

205

nizmi devletleraras politikada hatr saylr bir aktr olarak oluturmann gereine inanyordu.
Bu amala Herzl, Yahudi cemaatinin liderlerinden ve zengin Musevilerden olumu bir kadro
rgt kurmay dnmt. Zengin Museviler bir araya gelir de muazzam bir servet
toplanabilirse, Filistin'i satn almak iten bile deildi. Bu projesini, ilkin 2 Haziran 1895'de
Osmanl mparatorluu'nda demiryolu ebekeleri kuran nl Baron de Hirscih'e aklad. Ne
var ki, Hirsch Herzl'in nerilerini benimsemeyecekti. Hirsch'den istediini alamayan Herzl,
bu kez Rothschildlere bavurdu. Herzl'in Baron de Rothschild ile 18 Temmuz 1896 tarihinde

olan grmesi sonusuz kald. Paris'ten ayrlrken Herzl'in Rothschildler hakkndaki yargs
kesindir: "Bu aile bizim [Musevilerin] en byk ta-lsizliimizdir."
Sekinlerden oluan bir kadro partisi kurmann, imknszln anlayan Herzl, davasn
savunabilmesi iin halka gitmeye karar verdi. ngiltere'ye 1896 yaznda yapt bir ziyarette
Dou Londra'da Musevi iilere hitab eden Herzl, bu fakir insanlarn kendisini bu kadar
candan alkladklarn grnce, "Ben halk kitlelerinin lideri olmaya alacam." dedi.
Herzl, ayn zamanda halk yanma ald takdirde bu gc, zengin Musevileri Siyonizme ikna
edebilmek iin bir bask arac olarak da kullanabileceini dnyordu. 1897 ylnda dnya
Musevilerinden Siyonizme yatkn olanlar bir at altnda toplayacak bir kongrenin
hazrlklarna giriti.
27'Austos 1897 tarihinde svire'nin Basel kendinde gun srecek olan Birinci Siyonist
Kongresi topland. Kongrenin yapld Stadt gazinosunun giriine alt keli yldzl Siyonist
bayra ekilmi; delegeler -Herzl'in istemine uygun olarak- fraklaryla salonu
doldurmulard. Avrupa'nn bakentlerinden gelen gazetecilere de yer ayrlm, salona
dinleyiciler bile -Herzl'in halkla ilikilerin206

SARAYDAK CASUS

deki titizliinin bir iareti olarak- alnmt. Evrensel Mu-seviyi temsil etmek zere Basel'e
gelen ikiyz akn delege her sosyal tabakadan, deiik fiziksel tiplerden, bambaka dnce
yaplarndan oluan bir mozaikti. Kongre, Bat'nm Ekenazisinden, Dou'nun Sefardimine,
banaz hahamlardan "Reform" Musevilerine, emekli Siyon Aklarndan rgte yeni katlm
milliyetilere, sosyalist devrimcilerden burjuva bankerlerine, esnaflardan rencilere dein
her cins Museviyi ayn at altnda toplayan kk bir Yahudi dnyas yaratmt.
Herzl, Kongre'yi Siyonistler hareketinin yasama yetkisini zerine alacak bir temsilciler
meclisi olarak dnyordu. Ona gre, bu meclisin ierii, yaps ve eylemleri herhangi bir
ulusal meclis gibi olacakt. "Shekel" ad verilen ve adeta bir vergi niteliinde olan tutar yerel
Siyonist derneklerine yatran her Musevi meclisteki temsilcilerini seme hakkna sahip
olacakt. Yerel seim blgelerinde Siyonist dernekler her yz yeye karlk bir temsilci
kartabileceklerdi. te, bu koullara uygun olarak toplanan ilk Kongre egemen bir
parlemento gibi davranm ve Siyonist hareketin (1) amalarn, (2) bu amalara ulamak iin
gerekli aralan ve (3) bu aralan kullanacak bir yrtme heyetini saptamt. Kongre bittikten
sonra Herzl, an defterine unlar yazar:

"Basel'de Yahudi Devletini kurdum. Eer bugn bunu aklarsam, herkes beni alaya ahr.
Oysa, belki be fakat hi phesiz ki elli y iinde herkes bu gerei grecektir. Yahudi
Devleti'nin varl manevi temellere oturtulmutur, bu devlet Yahudi halknn bu konudaki
istek ve kararll ile kurulmutur." Kongrenin ilk olarak Siyonizmin ana amacn saptadn
belirtmitik. Bundan nce de grdmz gibi Herzl, Yahudi Devleti adl eserinde "Filistin'de
egemen bir Yahudi Devleti" kurulmasn savunuyordu. Ve hi phesiz
SYONZMN HZMETNDE 207
ki yakn arkadalan ve taraftarlan da ayn lky benimsemilerdi. Herzl'in danmanlarndan
Max Bodenheimer, kendilerini Filistin'e gtrecek gemide anakkale Boazn geerken
Siyonizmin amalann dile getirmi ve yle demiti.^
"Bizim dlerimizin kanatlar vardr, snr tanmazlar. Yahova'nn Eski Ahit'te vaad ettii
Nil'den Frat'a kadar tm blgeler Yahudi kolonizasyonuna ^almaldr."
Btn bunlara karn, baz aratrmaclar, Herzl'in Kongre'yi toplad sralarda dncesinin
deitiini ve onun Trklerle Filistin'de bir Yahudi Devleti kurma plan erevesinde
pazarla oturmann olanakszlm kavradn savunuyor. Herzl'deki bu deiiklie kant
olarak Siyonist liderlerinin Siyonistlerin yaym organ olan Die Welt gazetesinde 9 Temmuz
1897'de yazd makaleyi gsteriyor. Adgeen makalede Herzl yle yazyordu:
"Bugn hibir ciddi devlet adam Trkiye'nin bllmesini dnmyor. Evet, Trkiye'nin
gemi-dekinden daha fazla parasal yardma gereksinimi vardr ve bunu da ancak
Yahudilerden karlayabilir. Fakat, herhangi bir eyaleti padiahtan almak gibi bir ey
szkonusu deildir. Biz sadece baka yerlerde yaayamayan Yahudiler iin devletler
hukukunun gvencesi altnda bir yurt kurmak istiyoruz." Aslnda, bu satrlannda Herzl'in
samimi olup olmad konumuz asndan nemli deildir. nemli olan Siyonizmin ana
amacnn Osmanllar tarafndan nasl alglanddr. Berlin'deki Osmanl sefiri Basel'e bir
memur yolla-tarak, oturumlar izletmiti. Ahmed Tevfik Paa, Babliye yollad raporunda,
"Yahudilerin Filistin'de byk bir devlet kurmay tasarladklann" yazmt. Filistin'e yerleen
Siyonistlerin yaylma ve genileme siyaseti gdeceine Hariciye Nezareti'nin dikkatini eken
Ahmed Tevfik
208

SARAYDAK CASUS

Paa, Kongre'deki Yahudi konumaclarn szlerinde temkinli olduklarn, Yahudi ulusunun

yaamsal sorunlarndan szederek ana amalarn gizlediklerini kaydediyordu. Gerek
niyetleri ne olursa olsun, Siyonistler baz dncelerini kamufle etmek zorundaydlar. Ne
Osmanllar ne de lml Yahudileri kayglandrmak istiyorlard. Bylece, Herzl'in Die Welt'de
ne srd forml -"kendilerine normal yaam koullarnn esirgendii lkelerde yaayan
Museviler iin devletler hukukunun gvencesi altnda bir yurt"- tartma zemini oluturmak
zere seildi.
Yalnz, devletler hukukunun muhatabnn devlet statsnde olmas gerekirdi. Bu yzden,
Yahudi yurdunun devletler hukukunun gvencesi altna alnmas demek, Filistin'de kurulacak
olan Yahudi Devleti'nin bamszlnn tannmas demekti. Bu ise, ancak Filistin'in Osmanl
mparatorluu bnyesinden koparlmas ile mmkn olabilirdi. Osmanl hkmetini
karlarna almaktan ekinen Siyonistler, Herzl'in nerisi zerine, "devletler hukuku" terimini
brakp yerine "Kamu hukukunu" benimsediler. "Kamu hukuku" o kadar anlalmaz bir
kavramd ki, ilerde Siyonistler bunun Osmanllara kar Osmanl kamu hukuku, Avrupa
devletlerine kar ise devletleraras hukuk anlamna geldiini savunacaklard.
Siyonistler iin hedef belirlendikten sonra sra, bu amaca ulaabilmek iin seferber edecekleri
aralar saptamaya gelmiti. Kongre'deki tartmalar srasnda Herzl, byk fikir ayrlklarnn
olumasna izin vermemi, her konuda uzlama yoluna gitmiti. nemli olan, Siyonist
hareketin btnln korumak ve bylece dnya kamuoyuna kar tek bir azla konuan
trde bir rgt izlenimini vermekti. Bunun iin, yntemlerini onaylamasa bile dier Siyonist
okullarnn politikalarnn da programa yansmasna gz yumdu. rnein, Siyon Aklar
Filistin'de kolonizasyona devam edilmesini, hatt bu ynde
SYONZMN HZMETNDE 209
abalarn arttrlmasn istemilerdi. Bylece, program
(Basel Program) aadaki ekli ald.
"Siyonizm, Yahudi halk iin Filistin'de kamu hukukunun gvencesi altnda bir yurt
(heimstatte) kurulmasn amalamaktadr: Bunun iin Kongre,
1) Filistin'de Yahudi ifti, esnaf ve tccarnn anlaml bir ekilde yerletirilmesi,
2) Her lkenin yresel yasalarna uygun bir biimde Musevilerin birletirilmesi ve
rgtlenmesi,

3) Yahudi ulusal duygularnn ve bilincinin glendirilmesi,

4) Siyonizmin amacna eriebilmek yolunda ilgili hkmetlerin onayn almak iin hazrlk
abalarna giriilmesine karar vermiti"
Bu programla Herzl, Siyonist rgtnn iindeki fraksiyonlara baz dnler vermiti. Ama,
Herzl iin nemli olan 4. maddeydi. Bu madde ile Kongre, Herzl'e Byk Glerle diplomatik
ilikilerin balatlmas iin yeil k yakmt. Bu da Herzl'i mutlu etmeye yetmiti. Program
bir btn olarak deerlendirildiinde, ortaya Siyonistlerin Filistin'e yerleebilmeleri iin
gerekli her trl imknn seferber edilerek, birbirine parelel, fakat deiik ynlerden bir ka
politikann ayn anda ortak hedefe doru yrtlmeye baland gerei ortaya kyordu.
Siyonizmin siyasetini yrtecek bir yrtme kurulunun seimi de Birinci Kongre'de
gerekletirilmiti. Dr. Herzl'in nerisi zerine adeta bir hkmet grnmnde olan "Byk
Hareket Komitesi" kurulmutu. Yirmi kiiden oluan bu kurul, Siyonizmin taktiklerini
saptayacak, siyasetini yrtecekti. Bu komitenin iinden bir "Kk Hareket Komitesi"
karlp, bu komitenin nemli sorunlarda adeta bir kabine gibi ilemesi de Herzl'in tasansyd.
Kk Hareket Komitesi Herzl, Max Nordau ve David
210

SARAYDAK CASUS

Wolffsohn'dan oluuyordu. Gerek Kk Hareket Komitesinin, gerek tm Siyonist

rgt'nn bakanlna tek aday Herzl seildi.
Bunlann dnda, Basel Program uluslararas Yahudilii rgtlendirebilmek amacyla bir
takm merkezi ve yresel rgtlerin kurulmas iin gerekli admlan atmaktan da ekinmemiti.
Herhangi bir lkede yaayan Siyonistler, bulunduklar blgelerde yresel dernekler kuracaklar
ve bunlann lke apnda birlemesinden de bir ulusal federasyon oluacakt. Her federasyon
Viyana'daki -Herzl Viyana'da yaad iin Viyana rgtn merkezi kabul edilmiti- merkez
bro ile dolaysz yazabilecekti. Ulusal federasyonlarn dnya apnda birlemesiyle de
Siyonist rgt oluacakt. Bu rgt'n temsilcileri Kongrelerde bir araya gelip Siyonizmin
genel politikasn saptayacaklard. Altnc Kongre'ye (1903) kadar Siyonistler her yl bir araya
geliyorlard. O tarihten devamla ise her iki ylda bir bulumaya karar verdiler.
1898 Austosunda yine svire'nin Basel kentinde yaplan kinci Kongre'de Siyonistler,
rgtn parasal sorunlarn tarttlar. Bu kongrede rgtn iktisad politikasn yrtecek bir
bankann kurulmasna karar verildi. Londra'da snrl sorumlu bir anonim irket olarak kurulan

bu banka daha ilk kalemde iki milyon sterlin sermaye ve "Yahudi Smrge Vakf" adyla
almaya balad. Adge-en banka 1903'de sermayesi 100.000 sterlin olan "ngiliz-Filistin
irketf'ni kurdu. Bu irket Hayfa, Yafa, Kuds, Hebron, Beyrut, Safed, Tiberyas ve Gazze'de
ubeler aarak Yahudi kolonizatrlerin her trl toprak alm-sa-tmyla ilgilenmeye balad.
1901 Aralnda toplanan Beinci Kongre ise Londra'da "Yahudi Ulusal Fon"u ad altnda
Yah midilerin gnll balarnn akt bir sandn kurulmasna karar verdi. Fonun
kuruluunun daha. ilk ylnda sermayesi 300.000 sterlindi. Bu tutann YahuSYONZMN HZMETNDE 211
di gmenlerin Filistin'de toprak sahibi olabilmesi iin harcanmas ngrlmt. Zamanla,
Yahudi Ulusal Fonu alma sahasn geniletmi ve toprak alm-satm yannda Yahudi
kolonizatrlerin rnlerinin daha iyi deerlendirilebilmesi iin kooperatifler kurmaya, hatta
Filistin'de Musevi kltrn yaymaya kadar deiik abalar iine girmiti.
Herzl, Siyonizmi kendini Musevilerin selametine adam bir hayr dernekleri mozaii
olmaktan kurtararak, uluslararas politikada etkin bir aktr statsne ykseltmeyi baarmt.
Sra, Yahudilerin kendi kaderlerini tayin hakknn Byk Glere kabullenilmesi iin
diplomatik manevralara girimeye gelmiti. Herzl, grnyle tipik bir XVIII. yzyl soylu
diplomatn andryordu. Bir yksnn Neue Freie Presse'de baslmas iin Herzl'e bavuran
Stefan Zweig, Siyonist lider hakknda unlar yazar:
"Kibarlk ve zerafetinde tam bir Fransz tipi vard. Fakat, onun o asil duruu ona krallarda ya
da byk diplomatlarda rastlanan bir vekar ve azamet veriyordu."
Herzl'in bu grnm II. Abdlhamid'i de etkilemi ve Padiah onun iin Vambery'ye "tam
halknn adam, eski peygamberlerine benziyor" demiti. Diplomasinin bir sanat olduu o
gnlerde Herzl'in bu kiisel zellikleri kendisine olduka yararl olmu, Siyonizme ciddiyet ve
saygnlk kazandrmt. te, Herzl bu etkileyici grnne gvendiinden Avrupa ve
Osmanl devletlerinin liderleri ile babaa grmek istemiti. Bu amacna ulamak iin Rus,
Alman, ngiliz devlet adamlanyla grmeler yapt; Vatikan' bile ziyaret etti. Ancak,
"hakkmzdaki son karar Padiah Hazretleri verecektir" diye itiraf eden Herzl'in II.
Abdlhamid ile grebilmek amacyla stanbul'a ilk gelii 1896 Haziranna rastlar. Viyana'da
tant Polon212

SARAYDAK CASUS

yal soylu Kont Philipp de Newlinski'nin II. Abdlhamid'in Avrupa'daki hafiyelerinden biri
olduunu renen Herzl, ona Siyonizm'den szederek kendisini davasna ikna eder.
Newlinski, Siyonistler adna Padiah'a bavurarak, Herzl'in Filistin karlnda yirmi milyon
sterlin vaad ettiini syler. Polonyal soyluya gre, "devlet-i aliyyenin selmeti buna vbesta
olup (sic!) nk Musevilerin muaveneti messiresi munzam olmadka umur-u maliyeyi
devlet-i aliyyenin mihveri layikinde cereyan asla kabil olamaz". Newlinski, Sultan Hamid'le
grrken, Herzl de, yine Polonyal soylunun sayesinde Sadrazam Halil Rfat Paa'ya
projelerini sunma olanan bulur. Bu konuda Halil Rfat Paa isteksiz grnr. Padiah ise
Herzl'e iletmesi iin Newlinski'ye yle der:
f^Eer Bay Herzl senin benim arkadam olduun gibi arkadan ise, ona syle bu meselede
ikinci bir f adan atmasn. Ben bir kar dahi olsa toprak satmam, zira bu vatan bana deil,
milletime aittir. Milletim bu vatan kanlaryla mahsuldar klmlardr. O bizden ayrlp
uzaklamadan tekrar kanlarmzla rteriz. Benim Suriye ve Filistin alaylarmn efrad birer
birer Plevne'de ehit dmlerdir. Bir tanesi dahi geri dnmemek zere hepsi muharebe
meydannda kalmlardr. Trk mparatorluu bana ait deildir, Trk Milletinindir. Ben onun
hi bir parasn vermem. Brakalm, Museviler milyonlarn saklasnlar, benim
mparatorluum paraland zaman onlar, Filistin'i hi karlksz ele geirebilirler. Fakat, \
yalnz bizim cesetlerimiz taksim edilebilir. Ben canl \ bir beden zerinde ameliyat
yaplmasna msaade \xiemem."
Herzl, Newlinsk'nin de telkinleriyle II. Abdlhamid'i ikna edebilmenin tek yolunun Filistin'i
vermelerinin karlnda Osmanl Devleti'ne birtakm yararl hizmetler grSYONZMN HZMETNDE 213
mek olduunu sanyordu. lk olarak, Avrupa basn hayatnda nemli nfuzu olan Musevileri
seferber ederek Ermenilerin Sultan Hamid'e kar balatm olduklar karalama kampanyasn
susturabileceini, hatt Bat kamuoyunu Trkler lehine evirebileceini iddia ediyordu.
alt gazete olan Neue Freie Presse'de istediklerini yazmaktan aciz olan Viyanal yazar,
ksa bir sre sonra bu tasarsndan vazgeerek, Osmanllarla Ermeni tedhi rgtleri arasnda
arabuluculuk yapmay neriyordu. 1896 Temmuz'unda Londra'da Hmak rgtnn lideri
Nazar-bek ile balant kuran Herzl, kendisine Osmanllarla anlamazlklarn bar yollardan
zmlemelerinin daha iyi olacan syledi. Nazarbek'in uyumaz davran karsnda Dr.
Herzl, "Ermenistan'da katledilen zavalllar bu adamn szne uyarak hareket ederken, kendisi

Londra'da keyif sryor" demekten kendini alamad. Ermenilere gelince, onlar Osmanllarla
uzlamalarnda Musevilerin ne gibi karlar olabileceini aratryorlard. Hnak ve dier
terr odaklan, Osmanllarn Siyonistlerle bir olup Filistin'de zerk bir Yahudi Devleti
kurulmasna karlk Dou Anadolu'da Ermeniler lehine slahat yaplmas fikrinden
vazgemeleri iin Avrupa glerini ikna ettiklerini sanyorlard.
Osmanl Devleti'nin mal zorluklar ve iktisad darboazlar iinde olduunu gren Dr. Herzl,
II. Abdlhamid'i ikna edebilmek iin ikinci bir yol olarak Trkiye'ye birtakm maddi
hizmetlerde bulunmay nerdi. Avrupa para piyasasn elinde tutan Musevi bankerlerin
desteinden emin grnen Herzl'in aklnda Osmanllara sunmak amacyla kesin izgilerle
belirlenmi bir "yardm paketi" yoktu. Siyonist lider, bu konunun Osmanllarla mzakereye
giritikten sonra imparatorluun gereksinme ve karlar asndan deerlendirilip,
berraklatrlacana inanyordu. Bunun iin, Padiahla bizzat grmesinin gerekli ol214

SARAYDAK CASUS

SYONZMN HZMETNDE 215

duuna inanmt. Ne var ki, Sultan Hamid'le arasndaki ilk temas salayan Newlinski
lmt.
(H)
Herzl-Vambery likisi
te, tam bu anda Herzl'in aklna Vainberyjyi^devreye sokmak gelir. Herzl, yardmcs ve
badanman Max Nordau kanalyla tand Vambery'yi Siyonizm davasn desteklemeye
ikna edebileceini ummaktadr. Vambery, ktalarar olduu gibi dinler arasnda da
gezintileriyle nldr. Musev olarak domu, Mslman olarak Orta. Asya'y gezmi,
Protestanl kabul ettiini iddia ederek profesr olmutur. Ne var ki, Herzl, irken Musev
olarak doan birinin lnceye kadar branilie bal kalacana inanmaktadr. Gerekten de
dinsiz olduunu iddia eden Vambery'nin son nefesini verdii yatan yanndaki komodinde
Tevrat bulunmutur. branice bilen ve Musev itikat ve geleneklerini gayet iyi bilen
Vambery'nin Dou Avrupa'da zulm gren rkdalannm skntlarna sempati besledii
malmdur. Hem Vambery'nin anlar kartrldnda, onun Musev Sorunu'nu tehisindeki
tesbit-leri Siyonistlerinkine tpatp uymaktadr. Genliinde "Musev" olduundan dolay
aalandn itiraf eden Vambery, anlarnda "Avrupa'da tm halklar tarafndan dlanan

Museviler neden hl kendilerini o lkenin mill kltrne uydurmak iin urayorlar? Bu ne

kadar sama bir inattr. Bu gerei kabullenip 'Evet, Ben bir Yahudi-yim!' diye neden
haykrmazlar?" diye yazar. Ayrca, yine anlarnda Vambery, yllardan beri Asya'nn
banazlndan dem vuran Avrupa'nn Anti-Semitism ad altnda ada dnyann en koyu
istibdadn uyguladn savunur. Vambery'ye gre, adalet ak ve hmanizmi ile vnen
Aydnlk a sonras Avrupa'snn nlarnn kendi
ktasnda aydnlataca pekok karanlk ve kasvetli keleri vardr. (3)
1898 yl Eyll aynda kendisine bir mektupla bavuran Herzl'e Vambery, "ok deerli
doktor" diye balayan cevabnda Siyonist liderlin uzun zamandan beri sarf ettii gayretlerden
haberdar olduunu ve kendisini ahsen tanmaktan mutlu olacan yazacaktr. (4)
Vambery'nin ksa notunu alan Herzl, ilerinin younluu dolaysyla nl profesr ancak biriki yl sonra ziyarete gidebilecektir. Bu zaman iinde Herzl, gvendii yardmclarndan
Papaz Hechler'i Mhlbach, Tirollere Vambery ile temas kurmaya yollar. Hechler'in getirdii
haberlere gre Vambery yardma hazrdr. Nihayet, ondrt saatlik bir tren yolculuundan
sonra 1900 yl 16 Haziran'nda Mhlbach'ta Vambery'yi gren Herzl, lmnden sonra
yaynlanan gnlnde bu tarih karlamay yle kaydetmektedir:
"Yetmi yam akn bu topal Macar Musevsinin ahsnda dnyann en ilgin insanlarndan
birini tandm. Kendisinin Trk m, yoksa ngiliz mi olduuna bir trl karar veremeyen bu
insan, Almanca kitap yazmakta, oniki dili ayn akclkla konumaktadr; ayrca ikisine ruhban
olarak baland bejdir^ deitirdiini iddia etmektedir. Bana ark'n binbir muammasn ve
Padiah'la olan ilikisini anlatt. Bana tmyle gvenerek, kendisinin Trkiye'nin ve
ngiltere'nin gizli ajan olduunu syledi Musevilere dman olan bir toplumda ektii
skntlar anlatarak, Macaristan'daki retim yeliinin gstermelik olduundan szetti. Bana
bir sr Osmanlca gizli belge gsterdi -dili bilmediim iin okuyamazdm. Aralarnda
Padiah'n el yazs notlar vard. Hech-lefden bahsedince sinirlenerek, o adamdan
holanmadn, benimle ahsen iliki kurmak istediini syleyerek, ekledi: 'Ben para
istemiyorum. Zaten
Jil

216

SARAYDAK CASUS

zengin bir adaman. Altndan bonfileler yiyemem yal Yarvn milyonum var. Faizinden
aldmn yarsn bile harcayamyorum. Eer size yardm, edeceksem, bunu davanza
inandm iin yapacam.' Benden planlarm, maddi imknlarmz ve dier ayrntlar
anlatmam istedi. Padiah'n onu Avrupa basnnda lehte bir hava yaratmak zere yollam
olduunu belirtti. Acaba bu konuda ona yardmc olabilir miydim? Bu sorusuna mulak bir
cevap verdim." (5) Grmelerinin sonunda Herzl, basnda destek de dahil olmak zere,
Padiah'a hangi konularda yardmc olabileceini Vambery'nin II. Abdlhamid'e iletmesini
rica eder. Vambeiy de Padiah'tan babaa grme imtiyazn koparnca derhal Herzl'e
yazacana sz verir. Karlkl mektuplarnn bakalarnn eline gemesinden ekinen
Vambeiy ve Herzl, Siyonist liderin nerisi ile hi olmazsa zel isimleri kodlandrmay
dnrler. Bylece, II. Ab-dlhamid'in ifresi "Cohn"; Yldz, "fabrika"; Vambeiy,
"Schlesinger"; Sadrazam, "73 numara"; Berlin'deki Osmanl bykelisi Tevfik Paa ise
"J_numara" olur. (6) ki adam birbirleriyle kucaklar, perek, ayrlrlar. Trende Herzl,
ertesi gn Vambery'ye postalayaca mektubun msveddesini hazrlamakla meguldr:
"Macarca olarak tam kelimesi ile zsidoember! (Musev adam) Siz de birisisiniz, aynen ben
de. Bu nedenle birbirimizi bu kadar ksa zamanda en iyi ekilde anlayabildik... Bana yardm
ediniz -Hayr, bize! Cohn'a yaznz ki, beni arsn... Anladma gre, hal tercmenizi kutsal
bir misyonla antlandr-mak istiyorsunuz. Ycelik piramidinizi u blmle talandrnz:
"Nas Irkm Musevilerin Eve Dnlerine Yardm Ettim" Tm hayatnzn bu amaca doru
planland grlecektir. (7) Herzl'in tm iyi niyetine ramen, Vambery'nin abalan
^*>^ "MuveU/y
M.

A.
Vamberynin Dr Theodor Herzlle ya2maianna bir rnek- Kayna* hrail Arivleri, Kuds:
Centra. Zionist Archives. H VII 87
balangta olduka baansz kalr. 21 Haziran'da yine Mhlbach'tan kaleme ald bir
mektupta Vambery, "Bu mamzer'le (8) hibir ey yaplmaz zaten!" diyerek, yazmann
amaca ulamada yetersiz kaldn, bizzat vehimli Padiah' grp, onu Herzl'e bir imkn

tanmas iin ikna edeceini bildirir. (9) Herzl ise derhl kaleme sarlarak Vambery'yi
yreklendirmeye alr: "Sizin, hereyin stesinden gelebilecek rkmn dinamik bir temsilcisi
olduunuza inanyorum. Disraeli, gen bir Yahudiye, "Siz ve ben hibir zaman kaybetmeye
alk olmayan bir rkn mensuplaryz", dememi miydi? Evet, sevgili Vambery amca, biz
hereyi baarabiliriz; yeter ki istekli olalm. Bu konuda bize yardmc olmaya istekli deil
misiniz? Niye Cohn'a, ar u adam; o senin sorunlarna are bulacaktr. Dinle onu... Ona
iyice bir bak, daha sonra onu istediin zaman huzurundan kovabilirsiniz, diye
yazmyorsunuz?" (10) gn sonra Vambery, Padiah'a yazdn bildirecektir. Ancak,
Herzl, mektubun mabeyn engelini ap, II. Abdlhamid'e ulatndan kukuludur.
13 Austos 1900'de Drdnc Siyonist Kongresi Londra'da toplanr. Gazetelerden toplanty
izleyen Vambery, Herzl'e 24 Austos'ta gnderdii mektubunda, Herzl'i ziyaret etmek
istediini, fakat yal dolaysyla buna gc.yetmediini yazar. Vambery, Herzl'in sabrl
olmas gerektiini de hatrlatarak, Padiah nezdinde balatacaklar ikna kampanyasnn
ayrntlarn bir kez daha ileride birlikte gzden geirmelerinin yararl olacana inandm da
kaydeder. Fakat, hereyden nce Padiah'n gnln kazanacak bir jestte bulunacaktr.
Mektupta Vambery, bu jestin ne olduunu ifade etmez. Ancak, mektubuna kendi ifadesi ile
"yan deli bir Jn Trk'n" brorn ilitirmitir. Acaba Vambery, Jn Trklerin II.
Abdlhamid aleyhine dnya basnnda balattklan karalama kampanyasna kar Yldz'
kalemiyle savunacan
SYONZMN HZMETNDE 219
m im etmek istemektedir. Burada belki de Vambery, Herzl'in Padiah'tan midini kesip de
dier aznlk hareketleri gibi Jn Trk muhalefeti ile ibirlii yapmasndan ekinmektedir.
Vambery'ye gre, "Cohn iyi ruhlu bir insandr, kendisi hakknda hep iyilik dnmektedir."
Siyonizm konusunda da Vambery'yi erge dinleyecektir. (11)
Nitekim, Vambery 29 Austos tarihli mektubunda Padiah'a konuyu yazdn ve ondan
olumsuz bir cevap almadn kaydetmektedir. (12) Bu iaret zerine Budapete'ye hareket
eden Herzl, Vambery ile babaa bir grme daha yapar. Vambery ise ona Mhlbach'ta
tekrarladklarnn dnda baka bir tavsiyede bulunmaz. Bir farkla ki, Vambery, Padiah'n
onu Mays'ta kabul buyu-racaklanna dair eref sz verir. (13) Gerekten de II. Abdlhamid,
Herzl'i Mays'ta huzuruna alacaktr, yalnz bir yl rtarla! Herzl ise Ekim'e kadar sabretmi,
sonunda dayanamayarak Vambery'ye ackl bir mektup kaleme almtr. Vambery ise cevab

yazsna "Sitemlerinizde haklsnz" diye balar; fakat Siyonist liderin kendisin hl yeteri
kadar tanmadn; kariyeri sresince drstle nem verdii iin krallann, ahlann,
sultanlann gvenini kazandn; doutan bir Yahudi olduu iin Siyonizm hizmetinde de
olmasnn doalln hatrlatr. lvete, Vambery "itidal" tavsiyesini yineleyecektir: "Olduka
eri-br ve delik-deik ark patikalarnda dikkatli adm atmak zorundayz. "(14)
Belli ki Vambery'nin bir bekledii vard. O da Osmanl maliyesinin yabanc fonlara olan
ihtiyacnn artmas idi. Vambery'nin kurgusunu hazrlad senaryoya gre.D-yun-
Umumiye'nin faizlerinin denme sras gelince, stanbul'a yabanc kredi ve finans kurumlar
doluacak; bu hengme arasnda Herzl, ardnda Musev konsorsiyumu olarak, devreye
girecek, Padiah'a teklifini yapacak ve di220

SARAYDAK CASUS

erleri arasnda en uygun artlar nerdii iin derhl kabul grecektir. Bu ereve iinde II.
Abdlhamid ile bizzat grme yapmas ve ona Siyonizm davasn anlatmas doaldr.
Vambery'nin beklentilerini, Herzl'in stanbul ajanlarndan Siyonizm davasnn yerli takipisi
Lvanten iadam Crespi de paylamaktadr. Crespi, stanbul'dan edindii istihbarata
dayanarak, Vambery'nin konuyu Pa-diah'a atn; II. Abdlhamid Herzl'i grmek istedii
takdirde Vambery'nin de Siyonist liderle birlikte huzura alnmasnn yararl olacam bildirir.
(15) Bunun zerine Herzl, yine Budapete'de Vambery'yi bulur (Aralk 1900) ve artk
beklenilen zamann geldiini hatrlatr. Vambery, Padiah'a iletmesi iin biri resm, dieri ise
samim iki Franszca mektup yazmasn tenbihler. (16) Herzl'in II. Abdlhamid'e ulatrlmak
zere Vambery'nin azndan kaleme ald "samim" mektup aynen aadaki gibidir:
(17)
"Sevgili Cohn,
Dori (Herzl) ile yakn ilikim nedeniyle size yararl olacak baz bilgiler vermek istiyorum.
Yulardan beri Dori ve arkadalar sana yordun etmek iin rpndlar, neriler sundular.
Yunan Sava knca, Dore kendi btesinden muharebe alanna be dok- tor gnderdi.
eitli vesilelerle gazetelerde sizi savundu, lkenizin propagandasn yapt. Her kongreden
nce ilk i olarak size liyakatlerini bildiren telgraflar ektiler. Hkmetinizin acilen paraya
ihtiyac olduunu renince, size 700.000 sterlini en makul piyasa artlarnda vermeyi taahht
ettiler. Btn bunlara karihk, sizden bir kuru teekkr bile almadlar. En son jesti olan

700.000 sterlin nerisine, yar-resmi bir gazete tarafndan amar gibi bir karlk aldlar.
Basnda yer alan haberlerden biri, Siyonist hareket bir Yahudi krall kurmay amalaSYONZMN HZMETNDE

221

dt iin Trk Hkmetinin srailoullanm Filistin'e girmekten menettii eklindeydi Bu ok

samadr. Siyonistlerin btn istedii, baka yerlerde ok mutsuz olan barsever Musevilerin
sizin hkmranlnz altnda Filistin'de yerleip, yaamalardr. Siz ve imparatorluunuz
bundan muazzam yararlar salayacaktr. Fakat, siz neden buna kar kyorsunuz? Buna da
hava ho! Sizi Musevilere dost olmanz iin kimse zorlayamaz. Museviler sizden bir mit
beklemeyeceklerse, o zaman sizin de onlardan birey beklemeye hakknz yoktur." Gereken
yaplmtr; ancak stanbul'dan yine bir haber yoktur. Bu arada Herzl, Vambery'ye Osmanl
borlarn konsolide edecek, borlanmay zerine alacak bir Musev bankas bulduunu
mjdeler. Cevaben Vambery, Osmanllarla mal anlama imzaland takdirde 5.000 sterlin
komisyonunun unutulmamasn hatrlatr.
1900 ylnn sonlarn Vambery, stanbul'da geirir. 26 Aralk'ta yazd mektupta konuyu
Sadrazam'a atn ve Herzl'i gvenebilecekleri bir kii olarak tanttn bildirir. (18) gn
sonra ise Vambery, Herzl'e dikkatli olmak gerektiini salk verecek ve "Siz Musev
olduunuz halde fazlasyla Batlsnz, ark'ta ilikiler Avrupa'daki biimlerle cereyan etmez"
diye yazacaktr. (19) Vambery'ye baklrsa Padiah, "Filistin'i bir nebze dahi
dnmemektedir. AklJikri parada ve gtedir." (20) Onun iin uygun zaman beklemelidir.
4 Ocak 1901 tarihli mektup ise Vambery'nin Herzl'in mektubunun ieriini II. Abdlhamid'e
ilettiini kaydetmektedir. Mektubun sonunda ise ayn nakarat tekrarlanr: "Sabrl olun!" (21)
Vambery, yukardaki belgelerden de anlalaca gibi Padiah'n mahiyetindeki baz
dmanlarnn projelerini bulandracandan, hatt engelleyeceinden ekinmektedir. 3 Nisan
(1901) tarihli mektubunda Herzl'e, Saray adamlarndan Tahsin, Cevat,
222

SARAYDAK CASUS

Faik ve brahim Beylere gvenebileceini yazar ve baz nemli meseleleri grmek zere
Herzl'i Budapete'ye davet eder. (22)
7 Maysta Herzl, Budapete'te-, Vambery'nin evindedir. Kendisini Vambery'nin ei, olu ve
gelini karlar. Daha Vambery stanbul'dan dnmemitir. saat kadar bekledikten sonra
Vambery'den bir telgraf gelir: Profesr, ark Ekspresi'ndedir. Ailece Vambery'yi karlamaya
giderler. Dnya Siyonist rgt liderini garda bekletip, kendisini karlatan Vambery,

getirdii haberi heyecanla bekleyen Herzl'e mjdeyi verir: Padiah kendisi ile grmeyi
kabul etmitir. Fakat, Siyonistlerin lideri olarak deil de, nl bir gazeteci olarak! Vambery,
Padiah' ikna etmenin ok zor olduunu Herzl'e hatrlatr ve huzur- hmynda
Siyonizm'den szetmemesini, Kuds'n Osmanllar nezdin-de Mekke kadar kutsal olduunu,
ancak, II. Abdlha-mid'in Hristiyanla kar branilii kullanmay dnebileceini belirtir.
Devamla Vambery; "Ben Siyonizm'in kalclna taraftanm.Bunun iin sana Padiah'tan bu
randevuyu aldm. Ancak, baz uluslararas siyasal karklklara neden olabilecei endiesi ile
Sultan Hamid benim yannda olmam istemiyor. Saray mabeyincisi brahim Bey
tercmanlnz yapacak" der. Yllar sonra Vambery, II. Abdlhamid ve Saray'na ilikin
gzlemlerini yaymlad makalesinde Padiah'm bu konudaki korku ve kukularn
anlayamadm itiraf edecektir. 1909'da Padiah hal' edildikten sonra kaleme ald bu yazda
Sultan'm kukularn giderebilmek iin her areye bavurduunu, Padiah'n aslnda
Musevlerden holandn ve Filistin'de Musev kolonizasyonunun yrede giderek artan
Hristiyan nfuzuna kar bir denge unsuru olup Suriye'deki hkmranln
perinletireceini belirterecektir. Ayrca Vambery, II. Abdlhamid'in Herzl geldiinde
kendisinin neden stanbul dnda olmas gerektiindeki israSYONZMN HZMETNDE
223
nnn hikmetini bir trl zemeyecektir. (23) Herzl, sevin iindedir. akndr. Anlarna
"Filistin'i bana derhal satmay kabul ederse, utantan ne yaparm. Bir an nce bu paray bir
yerden bulmalytm" diye yazar. Gerek udur ki, Herzl, II. Abdlhamid'e Filistin karlnda
nerecei madd tutan henz bulmu deildir. (24) Daha tren istasyonunda komisyonunu
isteyen Vambery'den zr dileyen Herzl, yal profesrden evredeki btn balar
kendilerine eviren yksek perdeden bir azar iitir. Vambery, Herzl'e veda bile etmeden
bastonunu sinirle saa sola savurarak gardan ayrlacaktr.
stanbul dn eski patronlarn da unutmayan Vambery, ngiliz Dileri'ne aadaki raporu
gndermeyi ihml etmeyecektir:
BEKLE-GR POLTKASI
Belge No: 24 (12 Mays 1901)

Bundan nceki mektubumda Padiah'n beni stanbul'a ardndan szetmitim. Orada

hafta kaldktan sonra dndm Budapete'den size Trk payitah-tmdaki izlenimlerimi
aktaryorum.
lkenin ve ynetimin genel durumunun giderek bozulmaya baladn zlerek
sylemeliyim. Osmanl ynetiminin yklaca yolundaki tahminler nerede ise yz yldr
sylenmektedir. Bu uursuz sonun bugne kadar gereklememesi bu durumun devleti
temelinden sarsacak dahili bir ihtill ya da harici bir mdahale ile karla-lmakszm ilelebed
devam etmesi demek deildir. Ben bu ktmser sonuca aadaki nedenlerden varyorum:
lkin, halkn zellikle Mslman teb'ann korku verici boyutlara ulaan fakirlemesine
dikkatinizi ekmek isterim. Orta snfa gelince, bu tabaka zaten Trkiye'de kk rtbeli
erkndan olumaktadr ki, zaten onlar da u anda maalarn alamadklar iin alktan
krlmaktadrlar. Trk insan genellikle sabrl ve skntl olmasna ramen, bu kt ynetimin
kurbanlar aka ikayetlerini dile getire-meseler bile ilerine gmdkleri honutsuzluklan
giderek kabarmaktadr. Bu rktc durumun daha fazla sreceini hi sanmyorum. Eer
Trkiye Bat kltrne al-masayd ve eer gerek yeni okullar kanal ve gerek Avrupa ile
temaslar sonucunda yeni nesil Bat kavram ve ideSYONZMN HZMETNDE 225
allerini tanyp benimsemeseydi. Hkmet Padiah'n ynetimine kar oluan nefret ve
muhalefeti kolaylkla g-sleyebilirdi. Fakat, eitim Trklerin Avrupa'daki gelimelere
kaytsz kalmalarn nlemi, onlarda slahat istek ve heyecan yaratmtr.
Bu ktden berbata doru gidiin temel nedeni nedir diye sorulduunda cevabmz Padiah'n
kiisel ynetiminin, herkesten korkusu ve gvensizliin, entrika evirme eiliminin lke
ynetimine getirdii kargaa olacaktr. Birka yl nce fizik ve zihn alardan gl iken,
abalarnn baarya ulaacandan emindi. Devaml ve yorucu bir alma temposu pnu
sevindiriyor, ilerisi iin umut veriyor, hatt Kapitlasyon kstlamalarndan zamanla
kurtulabileceini bile sanyordu.
Oysa, bugnlerde Hkmdar'da olaanst bir deiiklik grlmektedir. Daha elli dokuz
yanda olmasna ramen vcudu kamburlam, sinirleri zedelenmi ve tm direnme gcn
yitirmitir. Halk arama ktnda bu grntsn kamufle etmeye alyorsa da zel
hayatna dndnde yorgunluktan bitkin bir halde, nerede ise baygnlk geirecek durumlara
dyordu. Onu dier ark Hkmdarlarndan ayran enerjisi, alkanl, zeks ve yksek

ruhu tkenmitir. Sultan II. Abdlha-mid fiziki ve zihni adan kmtr. O, artk Saray'n
efendisi olmaktan kmtr. Maiyetindeki kurnaz ve namussuz hizmetkrlarna szn
dinletmekten acizdir. Ynetimin ekitalanndan birini oluturan o nl entrika alarnn
iplerini elinde toplad zamanlar geride kalmtr. imdi o yalnzca kendi karlarn dnen
Saray erknnn elinde oyuncak olmutur. Birbirlerine dman iki saray ktibi olan Tahsin
Bey ile zzet Holo Bey'in karlkl ekimeleri bal bana bir ortaoyunudur. Tahsin Bey,
Padiah'n kalem tutan eli, zzet Bey ise badanmandr. zzet Bey Franszca bildii ve
birka defa Avru226

SARAYDAK CASUS

pa'da da bulunduu iin bu yere getirilmitir. Zeki bir Arap olan zzet her Hristiyann
amansz bir dmandr. Arla varan gaddarl ve cesareti vardr. Padiah'n son yllardaki
eytan bulularnn yaratcs da odur. Padiah, bu iki hizmetkrnn elinde aresiz kalm ve
ancak birini dierine kar oynayarak kendisine belirli bir hareket serbestisi salamtr.
Padiah ayn yntemi Saray'n dier erkn arasnda da uygulamakta ve onlarn aralarnda
birlemelerini gvenliine kar en hayat tehlike addetmektedir. Sadrazam bile bu rekabetin
dnda deildir. Ynetimin her karar yukarda andmz bu iki saray gediklisinin entrika ve
tutumuna baldr. Babli neye karar verirse versin, o kararn yasalamas tmyle Tahsin
veya zzet Bey'in takdirine kalmtr.
D politika kararlarnn alnmasnda da ayn yntem geerlidir. Burada da zzet Bey
badanmanlk grevini yklenmekte ve Padiah onun bu "byk projelerine" ilk bata kar
kmsa da zzet onu inandrmay baarmtr. zzet ne Byk Glere ne de Ermenilere en
kk tavizin verilmesinden yanadr. zzet'in Ermeni Soru-nu'ndaki katl Hariciye Nazn
tarafndan eletirilmi ve Padiah'a ikyet edilmitir. Ne var ki, Trklerin gznde bir
canavar olan zzetBey Saray'daki Arap partisi tarafndan desteklenmektedir; bylece ona kar
giriimler bouna olmutur.
Bu zc durumlar nda, Padiah'm d politikasnn Rusya'nn gdmnde olan zzet
Bey tarafndan izilip, Padiah'm din danmam olan Eblhda tarafndan da desteklendiini
syleyebiliriz. Trkiye'nin Alman politikas Padiah'm kendi beyninin rnyd. Fakat, iki yl
cnesire kyasla ekiciliini kaybetmitir. Bunun da nedeni, Kayzer'in Osmanl Bankas'na
rakip olacak bir Alman Bankas kurmaya yanamamasdr. Bilinen gereklerden bir dieri de
Badat demiryolu imtiyaznn bu Al-

SYONZMN HZMETNDE 227

man Bankas kurulmadan verilmeyeceidir. Kayzer'in ar ittifatkr ve vc davran
sonucu iki hkmdar arasndaki kiisel ilikiler henz dosta devam etmektedir. Fakat, gerek
saray erknnn ve gerek Trk ulusunun byk ounluunun giderek artan Alman nfuzuna
kar oluu, ekingen Abdlhamid'in aksi bir siyaset uygulamasna imkn vermeyecektir.
ngiltere'nin stanbul'daki durumuna gelince, bu ilikilerin son ziyaretime kyasla daha ktye
doru gittiini zlerek belirtmeliyim. Zaten zzet'in etkisiyle baka trl olmas
dnlemezdi. Sir Nicolas O'Conor'un zarif ve uysal tavrlar hem Padiahn gnln
kazanm, hem de selefi tarafndan alan yaralarn iyilemesine yardmc olmutur. Ne var ki,
size bundan bir-iki yl nce de tekrarladm nedenler yznden Padiah krkrne bir
ngiliz dmanl gtmektedir. u anda yaplacak en uygun hareket "Bekle-Gr" politikas
izlemek olacaktr sanrm.
Fazlasyla temkinli ve ekingen olan Padiah an Anglofobisini saklamaya almakta ve
halknn byk bir ksmnn ayn duygular paylamadn ve ngiltere'ye olan sempatilerini
aa vurmaktan dahi kanmadklarn grdke iin iin zlmektedir. ngiltere'ye olan
vazgeilmez nefreti sayesinde Panislamizm fikrine sarlm ve bunu ngiltere'nin
Hindistan'daki karlarn bu psikolojik silahla zedelemeye almtr. Bu sahada gelitirdii
giriimler gerekten muhteemdir. Geen ziyaretimde Asya ilerindeki misyonlarnn sonu
ve tecrbelerini Baktibe rapor etmek zere Saray'a gelen Buhara ve Hind Mslmanlarnn
din liderleriyle karlatm. Trkler, bu iki yeralt merkezine "Buhara" ve ."Hind Tekkesi"
diyorlar. Bu "tekkeler" dzenli olarak hkmetten maddi yardm almaktadrlar; grevleri ise
bu merkezlere urayan hac ve gezginleri yedirip, bu at altnda barndrmak, bu sre iinde
ise onlarn beyinlerini ykamaktr.
228

SARAYDAK CASUS

Daha tecrbeli ve bilgili derviler, yolcu Mslman kafilelerine taklarak Padiah'm birer gizli
ajan olarak Pan-s-lamizmi Orta Asya'ya yaymaktadrlar. Mekke'de hac grevini tamamlam
bir Hindli veya Buharaly ne ngiliz-Hind ne de Rus otoriteleri gz altnda
tutabileceklerinden Padiah stanbul iledier Mslman merkezleri arasnda srekli
haberleme iindedir. Bu haberleme rgsnn ok iyi iledii doru olmakla birlikte, slm
birliinin Padiah'm sand gibi siyasi adan geerli bir koz olarak kullanlabileceini
dnmek akl almaz bir dten ileri gitmeyecektir. Kendi gzlem ve deneylerim ile teorik

bilgilerimin nda kesinlikle syleyebilirim ki, Halife'nin Hristiyan dnyas ile

anlamazlklarnda slm birliinin siyasal amalarla kullanlmas mmkn deildir. Uzak bir
gelecekte, ne zaman dzenli bir haberleme sistemi ve bizim Bat'dakine benzer gl bir
basn mekanizmas kurulabilirse, ite o zaman stanbul ile Rusya gibi slm'n banaz ve
Ortodoksluk ve mstebit bir ynetim tarafndan ezildii bir lkedeki Mslmanlarla daha
yakn ve gl balantlar kurulmas beklenebilir.
Padiah, in Mslmanlar tarafndan da itibar grdn dnyaya gsterebilmek iin in'e
bir misyon gndermeye karar vermitir. Aslnda Padiah bu projeyi Alman mparatoru'nun
srar karsnda onu memnun etmek iin ele almtr. Bu misyonun lideri Enver Paa ile
grtm. Polonyal bir gmenin olu olan bu kii, iki subay ve iki molla tarafndan elik
edilmektedir, bu misyona yeterli para tahsisat yaplmadn Baron Mars-chall'a hatrlatnca,
Alman Bykelisi bana gerekirse St. Petersburg'daki alman makamlarnn onlara yardmc
olabileceklerini belirtti. Ancak ben Padiah'm Pan-slm siyasetinin meyve verecei yegne
blge olarak Afrika'y grebiliyorum. (25)
SYONZMN HZMETNDE 229
(III)
Siyonistler Yldzda
Dier yandan ise Herzl, 19 Mays 1901'de Yldz Saray Selmlnda Padiahn huzuruna
alnd. Mabeyin terifats brahim Bey'in tercmanl ile II. Abdlhamid'e Bat lkelerinde
rkdalarmm urad hakszlklar ve ektikleri zulmleri anlatan Dr. Herzl, Musevi
uyruklarna gstermi olduu iyilik ve adaletten dolay Padiah'a Dnya Yahudiliinin
kranlarn iletti. Bunun zerine Sultan Hamid, imparatorluunun kapsnn Musevi
gmenlere ak olduunu syler. Ziyaretinin ana gayesine gelince, Dr. Herzl Osmanl
lkesinin Mezopotamya'da bulunan petrol yataklar, altn ve gm madenleri, verimli
topraklan ile ileri dzeyde ekonomik potansiyelinin olduunu hatrlatt. Fakat tm bu
zenginlikler Avrupa devletleri tarafndan smrlmekteydi. "Avrupallar buraya srf
kendilerini ksa zamanda zengin etmek ve lkelerine dnmek iin gelmektedirler" diyen Dr.
Herzl, Berlin-Badat demiryolu projesini alan Alman sanayicilerin, Reji idaresini ellerine
geirmi olan Fransz bankerlerinin Trkiye'nin karlarn dnmedikleri, sadece kendi
ceplerini doldurduklarn belirtti. Herzl'e gre, Byk Gler Trkiye'yi boyunduruk altnda
tutabilmek iin lkenin ekonomik kalknmasn engellemekteydiler. Oysa bu lkenin ihtiyac

srailoullannn bilgi, yetenek ve imknlaryd. Filistin'de yerlemeleri kabul edildii takdirde,

Yahudiler Osmanl maliyesini Bat'nn vesayetinden kurtarabilir ve "devlet-i liyye'yi
kalkndracak iktisad hamlelerin gerekletirilmesini salayabilirlerdi.
Herzl'i dikkatte dinleyen II. Abdlhamid, ona Osmanl borlarnn konsolide edilmesi iin bir
plan hazrlamasn syledi. stanbul'dan^ ayrlndan tam bir ay sonra Dr.
230

SARAYDAK CASUS

Herzl, Sultan Hamid'e plann sundu. Dr. Herzl, II. Abdl-hamid'e yazd bir mektupta bir-iki
yl iinde Musev bankerlerin Avrupa borsasndaki tm Osmanl borlanma tahvillerini
toplayabileceklerini yazd. Ayn mektupta, Trkiye'de ziraat, endstri ve ticaret hayatn
gelitirecek bir Osmanl-Musev irketinin kurulmasn da nerdi. Bu almalara balamann
tek koulu ise Padiah'm Yahudilere Filistin'de yerleme ve zerk idare kurma hakkn
tanmasyd. Fakat, II. Abdlhamid'in cevab yine red olacakt.
Padiahn kat tutumu Herzl'i karamsarlatrmtr. Vambery ise Herzl'e kukulannda haksz
olduunu tekrarlar. Zaten Padiah'la grmesinden sonra Herzl, Vambery ile Innsbruck
treninde dertleme imknn bulmutur. Vambery, Mhlback istasyonunda Herzl'e katlm,
beraberce Franzensfeste'ye (imdi Fortezza, talya) kadar birlikte yolculuk etmilerdir. Bu
yolculuk srasnda Herzl, stanbul izlenimlerini rapor etmi, Vambery de ona "Sen ok asil bir
misyon zerinde yryorsun. Endielenmem gereksiz." diyerek Siyonist lidere moral vermeye
almtr. (27) Vambery'nin dier mektuplar da ayn mesaj yanstmaktadr: "Olaylar
olgunlayor, sevgili Dori, yaknda ideallerinin gerekletiini greceksin." (28)
Fakat, aradan uzun zaman gemeden Vambery de kukularn yenemeyecek ve stanbul'dan
herhangi bir haber gelmemesini "durumun tehlikeye gittii" eklinde yorumlayacak; bunun da
nedeni olarak Byk Glerin ark Meselesi'ni bir an nce zme ulatrmak zere Osmanl
Devleti'ne mdahalelerini gsterecektir. (29) Bir sonraki mektubunda ise Vambery,
ngiltere'nin srail projelerini "hanerlemeye" altn savunacaktr.
ngilizlerin bu iddia ettii davran Vambery'yi olduka sinirlendirmitir. Herzl'e "srail
projesinin ilk adamn tekeden Siyonizmi Ydtz'a sokmay baardm; bu iten
SYONZMN HZMETNDE

231

siz isteseniz bile ben vazgeemem" diyerek kesin tavrn ortaya koyar. (30) Bir sonraki
mektubunda ise stanbul'daki Alman ve Avusturya bykelilerinin Siyonizm davas aleyhine

dolaplar evirdiklerini yazar ve onlarn etkisinde kald iin Padiah'a kzgnln dile
getirir: "Cohn zayf bir insandr; ona kar onun silahlarn kullanarak savamamz gerek ve
savaacaz... Eyllde aaya indiimi duyarsanz, zaferin yakn olduunu anlaynz." (31)
Bunu izleyen mektubunda yine Vambery, Padiah'm "evresindeki kt ruhlar bertaraf
etmedike baarl olamayz" demektedir ve bunun iin de stanbul'a bizzat gitmesinin nemli
olduunu vurgulamaktadr. Ancak, stanbul'a gitmesi iin Padiah'm kendisini davet etmesini
beklemek lzmdr. (32)
Vambery, Herzl'den stanbul'a hareket etmeden Filistin'de Musev kolonizasyonuna izin
verileceine ilikin Padiah'm imzalamasn istedii beratn Franszcasm en ksa zamanda
kendisine ulatrmasn beklemektedir. (33) Bu arada Vambery, Herzl'i Filistin'e yerletikleri
takdirde Siyonistlerin kendi para birimini basma fikrinden vazgemeleri, bunun Padiah'm
hkmranl ile elieceini; hele ayr bir bayrak konusunu kesinlikle gndeme
getirmemeleri iin uyarmtr. II. Abdlhamid'den mit kesip-de ola ki, Avrupa'daki Jn Trk
hareketine yanamay hibir suretle dnmemesini tavsiye ediyor: nk, Vambery'ye gre,
"Jn Trk hareketi ackl bir karklk iindedir." (34)

.*

Vambery, Jn Trklerin Ermenilerden sonra Siyonist-lerle de ortak bir cephe oluturmaya

alacaklarn doru tahmin etmitir. Nitekim, nce Abdullah Cevdet, daha sonra ise Ali Nuri
Bey kendisini Viyanada'da ziyaret ederler. Herzl'in gnlne baklrsa, Ali Nuri Bey sve'te
domu, yirmiyi akn yl Trkiye'de yaam bir Jn Trk olarak kendini tamtr. Herzl'i ortak
etmek istedii
projesi mthitir: Bin silahl adam tayan iki muhrip Boazii'ne alacak, Saray' topa
tutmak tehdidiyle II. Ab-dlhamid'i devirecektir. Bu tasarnn mal portresi -ki bunu Ali Nuri
Bey 5.000 sterlin olarak hesaplamtr- Siyo-nistlerce karlanacaktr. Herzl, Vambery'in
szn dinleyerek, Jn Trklerle ibirliini reddeder. (35)
Ancak, ayn Vambery, kendine zg bir kzgnlk annda Herzl'e yazd bir mektupta
sahtekrlkta ve ihtirasta on Yahudi, onbe Ermeni ve yirmi Rum'a bedel olan ve Siyonizm
davasn engellediini sand Arap asll zzet Holo Paa'y devirmeyi planladn
yazacaktr. (36) Herzl ise buna karlk, "lahi Vambery amca, genlik dinamizmi ve cesareti
iinde olmanz beni ok mutlu etti. Tanr sizi balasn!" diyerek muziplikle bu projeyi de
savuturmay bilecektir. (37)

Btn bu heyecanl bekleyiten sonra Yldz'dan yeil k yand. II. Abdlhamid ile
grmesinin zerinden bir yl gemeden (5 ubat 1902) Yldz'dan bir telgraf alan Dr. Herzl
acele olarak stanbul'a arlmaktayd. (38) Hemen stanbul'a gelen Dr. Herzl'e Mabeyin
ikinci ktibi zzet (Holo) Paa, II. Abdlhamid'in imparatorluunun kaplarn Musev
gmenlere amaya hazr olduunu syledi.
Ancak, bu gelenler Osmanl uyruuna gemeyi daha balangta kabul ve beyan edeceklerdi.
Bu takdirde Musevilere Filistin dnda her yerde kolonizasyon izni tannacakt. Buna karlk
ise, Siyonistler bir sendika kurmak suretiyle Osmanl borlann konsolide edecek ve halen
varolan ve bundan sonra da bulunacak olan tm madenlerin iletilmesini zerlerine
alacaklard. Filistinsiz bir imtiyaz derhal geri eviren Dr. Herzl, Sultan Hamid'in bu
nerilerinin, Osmanl mparatorluu'nun tm borlann tasfiye etmek iin, Musevileri
harekete geirmeye yeterli olmadn syleyerek, bir kez daha anlamaya varama-dan
stanbul'dan ayrld.
SYNZMN HZMETNDE 233
Ayn yln Temmuz aynda Londra'da bulunan Dr. Herzl, Osmanl Bykeliliinden
arandn renince, nce arr, fakat daha sonra kendisini toparlayarak Kostaki Antopulos
Paa ile buluur. Bu kez, Herzl'e II. Abdlhamid'in ifah mesajn ileten Antopulos Paa,
Siyonist liderine Osmanl borlarnn tasfiyesi iin Franszlarla anlamak zere olduklarn,
fakat Museviler daha iyi koullar nerirlerse bu projeyi onlara havale edebileceklerini syler.
Buna karlk olarak ise.Padiah'm eski gelenei dorultusunda Yahudilerin adalet ve
himayesini esirgemeyeceini bildirir.
Bunun zerine zaman kaybetmeden stanbul'a varan Dr. Herzl, yeni bir konsolidasyon plann
ieren ayrntl bir muhtra hazrlad. Bu muhtrada Herzl, banker arkadalarnn, Osmanl
borlarnn birikmi faizlerinin denmesi iin bir buuk milyon sterlini temin etmeye sz
verdiklerini belirtti. Ayrca, ,Musevi bankerler birleip, konsorsiyum oluturacak, bylece 30
milyon sterlin tutarnda olan Osmanl borlanma tahvillerini borsadan toplayacaklard. Bu
Avrupal tahvil sahiplerinin paralarnn karln almalar demektir. Bylece, Osmanl
mparatorluu Batl alacakllarn mengenesinden kurtulacak, "dvel-i muazzama "nm siyasal
bask arac olarak kulland ekonomik temellerin yklmasyla Osmanl Devleti "tam
bamszlna" kavuacakt.

Herzl, bu maddi yardmn karl olarak II. Abdlha-mid'den, Hayfa da dahil olmak zere,
Akka sancann Siyonistlere verilmesi iin gerekli izni istiyordu. II. Abdlhamid'in Filistin'i
elden karmamak iin son derece duyarl olduunu gren Herzl, bu kez Akka ile yetineceini
bildirmiti. Karatodori Paa tarafndan tercme edilen bu muhtra nce Padiah, daha sonra da
Sadrazam tarafndan incelendi. "yi kalpli, babacan, fakat olduka kurnaz" dedii Said Paa
ile de grtkten ksa bir sre sonra
234

SARAYDAK CASUS

Dr. Herzl, Osmanl borlarnn tasfiyesi iinin Fransz Maliye Bakan M. Rouvier'e
brakldn rendi. Bu durum karsnda Herzl, Sultan Hamid tarafndan aldatldn,
Rouvier'den daha iyi koullar elde etmek isteyen Pa-diah'm kendisini kullandn sand. Bu
olay zikreden dier eserler de Herzl'in bu kansna dayanarak, II. Ab-dlhamid'in
Siyonistlerle giritii mal mzakerelerde samimi davranmadn iddia etmilerdir.
Bu grlere karlk, II. Abdlharnid'in mal konularda Siyonistlerle anlamak istediine dair
baz kantlar grmezlikten gelinmemelidir. yle ki, II. Abdlhamid Herzl'e Mezopotamya
petrol de dahil olmak zere tm Trkiye madenlerinin iletilmesini Musevi kurulularna
verebileceini sylemiti. Osmanllarn lkelerindeki zengin doal kaynaklar iletmek iin ne
paralan ne de teknolojileri vard. Bu kaynaklarn lkenin ekonomik kalknmas iin devreye
sokulmas ancak yabanc sermayesinin katksyla gerekleebilirdi. Ne var ki, Osmanllar
yabanc sermayeye gvenmiyorlar ve Avrupa'nn bu olana Trkiye'de baz siyasal karlar
elde etmek iin kullanacandan korkuyorlard. Bu yzden, II. Abdlhamid, lkedeki
madenlerin iletilmesi Musevi kurululara verilirse, onlarn sadece ticar amala hareket
edeceklerini dnm olabilir.
Daha da nemlisi, Herzl'in Dyn- Umumiye'nin Konsolide edilmesi projesi Sultan Hamid'i
olduka cezbetmi-ti. Tahta kti zaman mparatorluun d borlarn deyemeyecek
duruma geldiini gren Padiah, "Muharrem Kanunnamesi" ile Avrupal alacak sahiplerinin
temsilcilerinden oluan bir kurumun stanbul'da kurulmasn kabul etmi ve bu kararyla
Osmanl maliyesinin Berlin Kongresi'ride (1878) ngrld gibi uluslararas bir
komisyonla denetim altna alnmasn nlemiti. Bu karan alan Padiah'm tm saltanat
boyunca izledii maliye siSYONZMN HZMETNDE 235

yaseti "makul" ve "tutumlu" olarak adlandrlabilir. II. Abdlhamid devri borlanmalarnn

ncekilere nazaran daha mtevaz olduunu ve salanan kaynaklarn borlarn tasfiyesine,
bte ann kapatlmasna, askeri ihtiyalara ve demiryolu yaplmasna ayrldn
sylemek mmkndr. Padiah'm baarl mal siyaseti ile Osmanl borlarnn giderek
erimesine karn, II. Abdlhamid, Avrupa'nn Dyn- Umumiye ynetimi yoluyla Osmanl
m-paratorluu'nun iktisad kaynaklarn smrdn ayn zamanda lkenin i ilerine
karak devletin egemenliini zedelediini dnyordu. Gerekten de, Dyn- Umumiye
lkenin vergilerini toplayan, tekeller ileten, demiryolu irketlerine parasal gvenceler veren
bir kurulu, Bat Emperyalizminin ileri karakoluydu. II. Abdlha-mid'in en fazla korktuu ise
Osmanl Devleti'nin d borlarn deyemedii iin 15 Eyll 1882'de ngiltere tarafndan
igal edilen Msr'n kaderini paylamasyd. Bunun iin, Padiah Herzl'in planyle
ilgilenmiti. II. Abdlhamid, Siyonistler iin, "Teklifleri devletin Dyn- Umumi-ye'sini
kamilen deruhte etmek idi. Gzel bir ey, zira Dyn- Umumiye, bir gn gelip de
borlarmz deyemez isek, devletin maliyesini murakabeye almak gibi bir tehlb ke
mevcuttur" demiti.
Mal konularda Padiah'm tm olumlu tutumuna karn, Osmanllar Herzl'in isteklerini yine
reddetti ve bylece Siyonist lider bir daha gelmemek zere Trkiye'den ayrld. Herzl'in
Osmanllarla anlaamamasnn nedeni "Konsolidasyon" ile "Kolonizasyon" projelerini birlikte
deerlendirmesi, birincisinde gsterecei abalara karlk olmak zere"Padiahtan ikincisini
istemesi idi. Oysa, Osmanllar "Konsolidasyon" ile "Kolonizasyon" sorunlarn birbirinden
ayn iki sorun olarak gryorlard. Sultan Hamid, Herzl'in Siyonistlerin lideri olarak deil,
Osmanl borlarnn tasfiyesini zerine alacak Musevi banka ve
236

SARAYDAK CASUS

bankerlerle gerekli temas salayacak bir arabulucu kimliinde huzuruna kabul etmiti.
Padiah, Osmanl borlarnn denip, devletin maliyesini Dyn- Umumiye'nin denetiminden
kurtarabilmek iin Musevilerden yararlanmay dnmt. Musevilere bu hizmetlerinin
karl olarak yeni borlanma tahvilleri verilecekti. Sultan Ha-mid, Musevilerin hibir
hkmetin sultasnda olmadklarn dnyor ve onlara borlanmann hi bir siyasal
sakncas bulunmadn sanyordu.
Herzl ise siyasal baz istemlerde bulunmutu. II. Ab-dlhamid, Yahudi gmenlerin Babli
tarafndan saptanan yrelere yerletirilmesine kar deildi. Fakat, devlet kurmak amacyla

Siyonistlerin Filistin'de iskn edilmelerine izin veremezdi. Nitekim, Osmanl Devleti'nin

Washington elisi Ali Ferruh Bey, 24 Nisan 1899'da yresel bir gazeteye verdii demete
Osmanllarn bu konudaki dncesini aklam ve "Hkmetimiz, Arap memleketlerinin
hibir blmn satmak niyetinde deildir. Ceplerimizi milyonlarca allnla doldursalar bu
kararllmzdan geri dnemeyiz." demiti. Ayn demete, Osmanl borlarnn her yl
azaldna da deinen Ali Ferruh Bey, bte gelirlerinin hzla arttn, bu nedenle artan talebi
karlayabilmek iin iktisad dzenlemeler yapldn sylemi ve "Binaenaleyh, Filistin'in
satn alnma hususu Maliye Nazrmz ilgilendirmez, o siyas bir meseledir" diye eklemiti.
II. Abdlhamid, Siyonizmi siyasal bir sorun olarak grm ve Musevilerin kitlesel olarak
Filistin'e yerletirilmelerinin mparatorluk iinde yeni bir milliyetilik akm ya da baka bir
deyile bir "Yahudi Sorunu" dourmasndan kukulanmt. kinci olarak padiah, "dveli
muazzamnn lkenin zerindeki nfuzunu arttrmasndan ekiniyordu.
Bir baka almamzda belirttiimiz gibi II. Abdlhamid; Siyonizme kar tespit edilecek
politikann ana
SYONZMN HZMETNDE
237
hatlarn bizzat kendisi izmiti. 28 Haziran 1890 ve 7 Temmuz L890 tarihli iki iradesiyle
Sultan, Siyonistlerin "memlik-i ahaneye ademi kabullerinin vacip, geldiklerini
memleketlere iade edilmelerini mnasip olduunu" bildirmi ve "teferruatn meclis-i vkelca
mzakere edilip, ciddi ve kesin bir karar verilmesini" emretmiti. Nitekim, kabine toplanm,
konuyu tartm ve Siyonizme kar "istisna tedbirler" almt. Buna gre, drt ksmdan
oluan bu nlemler paketinin uygulanmas iin nezaretler arasnda iblm yaplmt.
Hariciye Nezareti yurt dnda tm diplomatik gayretini gstererek Siyonizmin dier devletler
tarafndan benimsenmesine engel olacak, "dvel-i muazzama"nm Dr. Herzl ve taraftarlarn
Filistin dorultusunda zendirmemesine alacakt. Bu arada Dahiliye Nezareti ise,
Siyonistlerin Filistin'e giriini nlemek iin gerekli tedbirleri alacak, valileri haberdar edecek,
herhangi bir durum iin gvenlik kuvvetlerini hazr tutacakt. Dahiliye Nezare-ti'nin
abalarna ramen Filistin'e szan Yahudileri kapitlasyonlardan muaf tutmak ve yabanc
himayesinden yoksun brakmak Babli'ye dmt. Babli, Siyonist-leri Osmanl uyruuna
geirmek suretiyle denetimine almak, hi olmazsa girilerinden meydana gelecek zarar
asgariye indirmek istiyordu. Son olarak da, Defter-i Ha-kan-i Nezareti, gmenlerin

Filistin'de arazi satn almamalar iin uyarlmt. Bu son iki yntemle stanbul Hkmeti,
yabanc milliyeti elde edemeyen ve toprak satn alamayan Siyonistlerin amalarndan
vazgeerek Osmanl mparatorluu'nu terkedeceklerini sanyordu.
Herzl'in Osmanllar nezdindeki son baansz giriiminden sonra Siyonistler, II. Abdlhamid'le
anlaabilecekleri hakkndaki umutlarn yitirdiler. 1903 ylnda ise ngiltere hkmeti,
Siyonistlere Dou Afrika'daki smrgelerinden biri olan Uganda'y teklif edince, Herzl
Altnc Kongre'yi
238

SARAYDAK CASUS

(23 Austos 1903, Basel) toplad. Kongre'de ngiltere'nin nerisinin fikir ayrlklarna neden
olduu grlnce Herzl, "Bizim Erez Israel [Filistin] hakkndaki grlerimiz deiemez ve
deimeyecektirx^Jganda:_Siyon_dedir ve hibir zaman olamaz. Bu neri straplarmz
geici birsre unutturacak bir imdat nlemidir" der. Youn tartmalardan sonra Uganda
nerisi oya sunulur; 98 ekimser, 178 red oyuna karn 295 oyla kabul edilir. Bunun zerine,
oradaki yaam koullarn saptamak amacyla Dou Afrika'ya bir aratrma ekibi yollanr. Bu
ekip almalarn tamamlamadan, Uganda projesine cephe alan Siyonistler Freiburg'da
toplanr ve Filistin'de kolonizasyona devam etmenin gereini vurgularlar. Chaim
Weizmann'm liderliini yapt "red cephesi" Yedinci Kongre'ye (27 Temmuz 1905,
Basel) hazrlkl gelir ve delegeleri ngiliz nerisinin reddedilmesine ikna eder. Bylece,
Siyonistlerin Filistin'e olan ballklar bir kez daha dorulanr. Bunun sonucu Uganda
nerisinin benimsenmesi gerektiini savunan srael Zangwill ve Nachman Syrkin, Siyonist
rgtnden ayrlrlar ve ona rakip "Yahudi Toprak rgt-\^nj"JJevish Territorial
Organisation kurarlar ~~~~

"" Bu arada 3 Temmuz 1904'te Herzl 44 yanda lr. Gerek

karizmatik kiilii ve gerek aklc ynetimiyle tm Siyonist hareketi kiiliinde toplayan

Herzl'in zamansz kayb rgt iindeki sorunlann bir anda su stne kmasna neden olur.
Sekizinci Kongre (14 Austos 1907, La Haye) Herzl'in yllarca izlemi olduu siyasetin
eletiri-siyle alr. Siyon Aklar, Herzl'in diplomatik abalarnn hibir yarar getirmediine
deinerek, Filistin'de "pratik" ya da kolonizasyona ynelik almalara ncelik verilmesini
vurgularlar. Onlara gre, nce Filistin'de yerleim merkezleri kurulmal ve bu Musevi
varlna dayanarak Osmanl Devleti'nden zerklik istenmelidir. Btn bu gelimeler
karsnda siyasal Siyonistler iddialarndan
SYONZMN HZMETNDE 239

vazgemezler. Bodenheimer, lkenin bo olmadn ve kolonizasyona devam edildii

takdirde yerli halkn dmanln kazanacaklarn aklar. Fakat, uras da bir gerekti ki,
"pratikler" diplomasiye kar deillerdir. rnein, Otto Warbburg'a gre, Yahudiler Filistin'e
yerlemeli, orada "millet" sistemine benzer bir zynetim uygulamasndan sonra zerklik
imtiyaz almak iin Osmanl Hk-meti'ne bavurmalydlar. Siyon Aklar ile Herzl taraftar, lan ya da baka bir deyile "Pratiklerle" "Politikler" arasndaki bu ekime Ghaim
Weizmann'm "Sentetik" Siyonizm adn verdii bir uzlama formlyle tatlya balanr.
Weizmann, her iki yaklam tarznn aslnda birbirini tamamladn savunarak, kart iki
kampn grlerini birletirmeyi baanr. Weizmann, szkonusu sentezi aklarken, "mtiyaz
koparmaya almalyz, fakat bu dileimiz ancak srail'de pratik almalarmzn sonucu
olarak gerekleecektir" der.
lgin olan, Vambery'nin salnda Herzl'e syledii gibi Siyonizm davasna onsuz devam
etmesidir. Dnya Siyonist rgt liderliine getirilen David Wolffsohn'a yazarak, kendilerine
yardm edeceini bildirir. Vambery, Wolffsohn'a Osmanllarn fec bir ekonomik krizin
penesinde olduu haberini verecektir. Tannm Trkoloa gre, II. Abdlhamid'le pazarla
girimenin "tam zamanyd." Yalnz, Vambery, Wolffsohn'a bu ie "dvel-i muazzama"y
kartrmamasn, aksi takdirde Padiah zerine ters tepki yaratacan tlyordu. (39)
Bilindii gibi, bir yl iinde Padiah Merutiyet'i iln edecek, iki yl iinde de tahtm
kaybedecektir. 1908 htilli ile II. Abdlhamid'den iktidar alan Jn Trklerin ttihad ve
Terakki kanad ise Padiah'm Siyonistlere kar alm olduu tedbirleri aynen devam
ettireceklerdir.
ngilizlerin bu erevedeki rolne gelince; tarih Londra'nn Birinci Dnya Sava'nn
arifesinde Ermeni
240

SARAYDAK CASUS

lmnden ksa zaman nce... Hahambah ile.

SYONZMN HZMETNDE
Sorun un'ndan sonra Siyonizm davasna da sahip ktn kaydetmektedir. Osmanl
mparatorluu'nu paralamak iin bir yandan Arap milliyetilerini, baka kanallardan da
Siyonizmi desteklemekten ekinmeyecektir (40).

Birinci Dnya Sava'nn patlak vermesinden sonra Sava Bakan olan Lord Kitchener, erif
Hseyin'e Osmanl mparatorluu'na kar tavr alrsa onu destekleyeceini bildirdi. Bylece,
Araplarn bamszlklarn kazanmalar yolunda ngiltere'den yardm grecekleri aka
belirtilmekteydi. Nitekim, ngilizlerin Msr Valisi Sir Henry McMahon, erif Hseyin ile
1915 Temmuzunda yazmaya balayacak ve erife Trklere kar isyan bayran amas
halinde ngiltere'nin Filistin de dahil olmak zere Osmanl mparatorluu'nun tm Arap
vilayetlerinde halifeliini tanyacan vaad edecekti. Bylece, erif Hseyin 10 Haziran
1916'da Osmanllara kar ayaklanacakt.
McMahon'un Arap Milliyetileriyle anlamaya alt sralarda ngiliz Babakan Lloyd
George, Siyonistleri kendi saflarna kazanmak iin baz giriimlerde bulunmaktayd.
Weizmann ile gren Lloyd George, Musevilerin ngiltere'ye madd yardmlar ve basndaki
destekleri karlnda hkmetin savatan sonra Siyonistlere Filistin'de yardmc olacaklarn
syleyecekti. Nitekim, ngiltere Hkmeti, 2 Kasm 1917'de nl "Balfour Bildirisi"ni
yaynlad. ngiliz Dileri Bakan'nin Lord Rothschild'e hitaben yazd bu mektupta
"Majesteleri Hkmeti Filistin'de Museviler iin ulusal bir yurt kurulmas grn olumlu
karlamakta... ve bu amacn gerekletirilmesini kolaylatrmak iin elindeki tm olanaklar
kullanmaya hazr bulunmaktadr" deniliyordu. Hseyin-McMahon Yazmalar ve Balfour
Bildirisi bir arada incelendii zaman bir devletin [ngiltere] baka bir devletin [Osmanl m242

SARAYDAK CASUS

paratorluu] ynetiminde bulunan bir lkeyi [Filistin] iki ayr ulusa [Araplar ve Yahudiler]
birden vaadettii grlecektir.
Gerek udur ki, ngilizler Filistin'i ne Araplara ne de Musevilere kaptrmak istemekteydiler.
Savan balamasndan ksa bir sre sonra ngiltere, Rusya ve Fransa ile Osmanl
mparatorluunu nasl blecekleri konusunda bir andlama imzalamt. Tarihe "SykesPicot Andla-mas" olarak geen bu Osmanl mparatorluu'nu paylama tasarsna gre,
ngiltere ve Fransa, Filistin'i aralarnda blyorlard. Beyrut, Sr ve Sayda (Sidon)
kentlerini ierecek ekilde Kuzey Filistin Fransa'ya braklrken, Osmanl Filistin'inin Yafa,
Hayfa, Tel Aviv sahil ehirleri de bata olmak zere tm gney Filistin'in ngilizlerin
hakimiyetine gemesi ngrlyordu. Nitekim, 1918 Eyllnde General Allenby

ynetimindeki mttefik kuvvetlerinin Osmanllar Suriye ve Filistin'den karmalar zerine

Sykes-Picot Andlamas bilfiil uygulanmt.
SYONZMN HZMETNDE
NC BLMN NOTLARI
(1) Vambery'nin bu rol, I. Friedman (Germany, Turkey and Zionism 1897-1918), Oxford,
1977, s. 96-7,99,139), W. Laqueur (A History of Zionism, New York, 1978, III-12, 115, 116,
139) ve D. Vital (Zionism: The Formative Years, Oxford, 1982, s. 110-3, 115-16) tarafndan
kabaca zetlenmitir. Biz de Osmanl mparatorluu, Siyonizm ve Filistin Sorunu 1880-1914
(stanbul, 1982, s. 48, 56, 59, 123, 168) adl kitabmzda bu ilikiye ksaca deinmekle
yetinmitik.
(2) ke, a.ge., s. 42 vd.
(3) The Story of My Struggles, C. II, (London, 1904), s.395,
423-4.
(4) Central Zionist Archives (CZA), Kuds, H VII 87, mektup no: 1.
(5) R. Patai (der.), The Complete Diaries of Theodor Herzl,
(London, 1960), C. Ill, s. 960-3.
(6) Ayn yerde.
(7) Diaries, CHI, s. 963.

(8) lgilenenler iin: mamzer Yiddish dilinde pi demektir.

(9) L. Alder ve R. Dalby, The Dervish of Windsor Castle London, 1979, s. 375.
(10) Ayn yerde.
(11) CZA H VII 87, mektup no: 3.
(12) Diaries, C. Ill, s. 977.
(13) Alder ve Dalby, a.g.e., s. 376.
(14) CZA H VII 87, mektup no. 8.

(15) Diaries, C. Ill, s. 995-7.

(16) Ayn eser,,s. 1001-7.
(17) Ayn eser, s. 1017.
(18) CZA H VII 87, mektup no: 19.
(19) Ayn yerde, mektup on: 14.
(20) Ayn yerde.
(21) CZA H VII 87, mektup no: 15.
(22) Ayn yerde, mektup no: 18.
(23) "Personal Recollections of Abdul Hamid II and His Court,"
i.i
The Nineteenth Century and After, London (June 1909),
s. 987.
(24) Diaries, C. Ill, s. 1092-3.
(25) Public Record Office, Londra; Foreign Office 800/33.
(26) ke, Osmanl mparatorluu, Siyonizm..., s. 53, 54.
(27) Aider ve Dalby, a.g.e., s. 384.
(28) CZA H VII 87, mektup no: 19, 23.V.1901.
(29) Ayn yerde, mektup no: 21, 6.V.1901.
(30) Ayn yerde, mektup no: 22, l5.vii.1901.
(31) Ayn yerde, mektupno: 23, 27.vii.1901.
(32) Ayn yerde, mektup no: 25, 10.viii.1901.
(33) Ayn yerde, mektup no: 26, 16.viii.1901.
(34) Ayn yerde, mektup no: 27, 19.viii.1901.
(35) Diaries, C. III, s. 1100.
(36) CZA H VII 87, mektup no: 30, 8.ix.l901>

(37) Aider ve Dalby, a.g.e., s. 387.

(38) ke, a.g.e., s. 54-57, 60, 68.
(39) CZA W 61 II; 22 Nisan, 4-8 Mays 1907 tarihli mektuplar.
(40) ke, a.g.e., s. 174-5.
DRDNC BLM
HAYAL KIRIKLII VE SON
Baarsz Bir Arabulucu
kinci blmdeki belgelerde de grld gibi, Vam-bery, misyonunun birinci unsuru olan
Karadeniz Boa-z'nm istihkm konusunda Padiahtan bilgi alm, ngiltere'nin bu telan
iilerine karmak olarak yorumlayan II. Abdlhamid yine de Reid Efendi aracl ile
Whitehall'a Boazlann en modern silahlarla her trl saldrdan korunacana dair gvence
vermekten ekinmemiti (1). Buna ramen Londra, Trklerin Boazlar savunabileceklerine
inanmamt. Boazlarda belirecek bir Rus tehlikesi karsnda stanbul'u savunamayaca
Deniz Kuvvetlerindeki uzmanlar tarafndan hatrlatlan ngiliz Dileri Bakanl, artk
1895'de Osmanl mparatorlu-u'nun zaman gittike yaknlaan muhtemel taksiminde, Msr'
gven altnda bulundurduu srece, Rusya'nn stanbul'u almasna izin vereceini
aklayacakt (2). Fakat ngilizler bu tesbitlerinde ne kadar yanlm olduklarn, Boazlar'm
geit vermeyeceini 1915'de anakkale'de anlayacaklard.
Vambery'nin stanbul'a gnderili nedenlerinden biri de Msr przn zme
kavuturabilmek iin ngiltere ile Trkiye arasnda bir diyalogu balatabilmek, bu konuda
uzlama zemini oluturmak, gergin havay yumuatmakt. Bu konuda, Vambery'in II.
Abdlhamid'i, ikna etmesi ok g olmutur. Osmanllarn asndan ngiltere'nin Msr'
igali, bu devletle olan ilikilerini birinci derece zehirleyen bir etken olmutur. Vambery bu
konuyu anca Sultan Hamid, fkeyle yle der: "Onlarla (ngilizlerle) bir an nce yeniden
anlay ve dostluk ilikileri kurulmasna kesinlikle taraftarm. Yalnz ltfen bana syI..'
leyiniz, bunu aramzda zc Msr hadisesi dururken ve bu iyi ilikilere girmek istediim
hkmet bu davran ile beni tm Mslman dnyasnda ve halkmn nnde gururumu
krmken nasl yaparm? Ben bu ekilde aalanmay kabul edemem, etmeyeceim de!

Bildiiniz gibi, bir anlamaya varabilmek iin altk, fakat ngilizlerin artlan ylesine
lkemin gelecei iin tehlikeli ve benim slm'n halifesi ve Osmanllarn mparatoru olarak
prestijimi o derece zedeliyici idi ki, bu artlan hibir ekilde onaylayamazdm" (3).
Yine de Vambery byk abalardan sonra Sultan Ha-mid'e baz tavizler vermeyi kabul ettirir.
Yalnz Abdlha-mid, Msr'daki haklarndan feragat etmesine karlk ngiltere'den Osmanl
mparatorluu'nun toprak btnlnn ve siyas bamszlnn korunmasn taahht
etmesini bekliyordu. Bunu aslnda, II. Abdlhamid'in Whi-tehall'a Rusya'ya kar bir savunma
ittifak nerisi olarak kabul etmek gerekir. Padiah, "kesin tarafszlk" ilkesini terkederken,
ngiltere'nin de Trkiye'nin geleceine kendini angaje etmesini art kouyordu. Ne var ki,
ngilizler Padiah'm bu nerisini, belgelerden de aklkla okunduu gibi, cevapsz brakrlar.
ngiltere'nin bu kat tutumunun nedenini yukardaki paragrafta aklamaya almtk. Artk
Trkiye'yi gzden karan ngiltere iin Msr Meselesini sonulandrmak diplomatik deil,
asker bir sorundur. Geliigzel bir nedenle 1906'da Msr snrnda bir hadise kartacaktr.
Tarihe "Akabe Meselesi" olarak geen bu olay, ngilizlerin Kzldeniz'in ucundaki bu
kasabaya asker gndermeleriyle balad. II. Abdlhamid ise buna karlk, ngilizlerin fiil
hkimiyetinde bulunan Ta-be'yi igal ettirdi. Bunun zerine patlak veren kriz sonunda
Tbe'nin Msr'da, Akabe'nin ise Osmanl topraklann-* da kalmas kararlatrld. Aslnda
ngilizlerin maksad Msr'daki igallerini merulatrmakt ki, bunu da Msr1 rtU IV1R.HVL.1VJ1 V E.
24!
Osmanl snrnn tesbitiyle Padiah'a zorla da olsa dikte ettirdiler (4).
Baz yazarlar Salisbury'nin Osmanl mparatorluu'nun taksim edilmesini nce kabul, daha
sonra ise tevik etmesini Trkiye ile ngiltere'nin aralarndaki anlamazlklarn en nemlisi
olan Msr Meselesi'nde bar yntemlerle herhangi bir anlamaya varamamalar gereine
balarlar (5). Anlamaya varlmamasmn nedeni olarak da II. Abdlhamid'in inadn
gsterirler. Oysa ki, biz Vambery belgelerinden aslnda Padiah'm belli koullar altnda
yumuamaya hazr olduunu inceledik. Sultan Abdlhamid'in ileri srd koul, Osmanl
mparatorluu'nun korunmasnn ngiltere tarafndan gvence altna lmmasyd. ngiltere ise
Boazlarn yetersiz tahkimat varsaymndan hareketle stanbul'un bir Rus hcumu karsnda
dayanamayacana inand iin Padiah'a bu gvenceyi vermeyecektir. Bylece artk

ngiltere Osmanl mparatorluuna kar geleneksel dostluk ve destek politikasndan

vazgeecektir.
ngiltere'yi Rusya ile birleip, Trkiye'yi paylamak stratejisini benimsemesine iten bir dier
etken de bu iki lkenin II. Wilhelm Almanyas'nn giderek glenmesinden duyduklar
korkudur. 1880'lerde Almanya ekonomide byk bir atlm yapm, ilk sanayilemi devlet
olan ngiltere ile kyasya bir rekabete girmitir. Smrgecilik yarma ge giren Almanya, bu
eksiklii kapatmak iin bir dnya politikas (Weltpolitik) izlemeye balamtr (6). Avrupa'da
XIX. yzyl boyunca sregelmi ngiliz stnl gnden gne Almanya tarafndan tehdit
edilmekteydi. O gne kadar "yalnzclk"politikas izleyen bir ngiltere iin gvenliini tek
bana korumak, Alman rekabeti ile boy lmek mmkn deildir artk. Bu gerei
kavrayan Londra, nce Fransa (1902), daha sonra ise Rusya (1907) ile ittifak yapmak
zorunluluunu hisseder.
Rusya'nn ibirliine kar verilen taviz ise Osmanl mparatorluu'dur. Bylece, Krm
Sava'nn byk bir hata olduunu, 1853de Londra'nn "yanl ata oynadn" dnen
Salisbury, o tarihlerde ar'n Trkiye'nin taksimi nerisinin ngiltere'nin kabul etmeyiine
hayflanr (7). Nitekim, 1895 ylndan itibaren ngiltere'nin Osmanl Devletine kar politikas,
Rusya ile elele vererek, imparatorluu oluturan unsurlar Padiah ve idaresine kar
kkrtmak, reform bahanesiyle Osmanl topraklarnda kendilerine bal devletler kurulmasn
tevik etmek olacaktr.
ngilizlerin Trkiye'deki Ermeni ayrlk hareketini desteklemesi. Sultan Hamid'in gznde
ngiltereyi Osmanl Devleti'nin bir numaral dman yapmaya yetmitir (8). Bu konuda
Vambery'ye aynen yle der: "Hele Ermeni So-runun'nda ngilizlerin gzleri hibir eyi
grmez olmutur; emelleri "Bulgar Mezlimi" yaygaralarn bir kez de burada tekrarlayarak,
tpk Bulgaristan'n imparatorluktan ayrlnda olduu gibi, Dou Anadolu'da bamsz bir
Ermenistan kurmaktr. Benden de sadece te biri Hristiyan ve gerisi Mslman olan bir
blgeyi elden kartmam bekliyorlar! Syleyiniz bana ltfen, onlar yaklamakta olan
tehlikeyi fark edebiliyorlar m, yoksa ortak dmanmzn amalarna hizmet ettiklerini
gremeycek kadar ksa grl mdrler?" (9). Padiah, yine bu konuda da Vam-bery'den
Ermenilerin Dou Anadolu'da iinde bulunduklar kt artlan dzeltmeye mde olduunu,
fakat bamsz bir Ermenistan'n kuruluuna izin vereceine lmeyi tercih edeceini
Salisbury'ye iletmesini ister (10).

Padiah'm bu hakl szleri karsnda ne diyeceini ardn itiraf eden Vambery, gerek
Avrupa basnna gnderdii yazlan ve gerek Whitehall'a yollad resm raporlarnda bu
konuyu aydnlatmaya alacaktr. Bunu yaparken de Dileri Bakanl'nm yanl siyasetini
olduka sert bir ifade ile tenkid ve protesto etmek csearetini
gsterecektir: "zlerek belirtmeliyim ki, Ermeniler bugne kadar fazlasyla
unartlmlardr. Onlara gsterilen sempati ve anlay mstebit bir otoriteye kar ayaklanan
devrimcilere duyulan sempatiyi oktan amtr... Bugnk ayaklanmalarn aslnda
ngiltere'de rgtlenen ve ngiliz liberallerinin fazlasyla deer verdiei Ermeni htill
Komitesinin gizli tahrikleriyle gerekletiini unutmamamz gerektiine inanyorum...
anadolu'da Ermeniler, Krt komular gibi, kaba, banaz ve kan dkcdrler; anarist ve
sosyalist fikirlerle donanm macerac ihtillcilerin kkrtmalaryla zlm ve katliamda
onlardan aa kalmazlar. Bir kez etnik ve din nefret atei Asya'da yanmaya grsn, bu alev
btn blgeyi kapsayacak ve patlak veren bu feci yangndan, ngiltere sorumlu tutulacaktr...
Kendimize, bu politikann hangi amaca hizmet ettiini, ngiltere'nin baar salamak iin
bylesine kirli ve haksz yollara bavurmasnn gerekli olup olmadn sormalyz" (11).
"ngilizlerle anlaabilmeyi ben de ok arzuluyorum; bu hususta hertrl tavizlerden de
kanmayacam; yeter ki onlar da ayn ekilde istekli olsunlar" diyen, hatt Vambery
aracl ile Londra'ya bir ittifak nerisinde bulunan Padiah, ngiltere'nin Rusya'ya kar
Trkiye'ye her zaman muhta olduu inanc ile hep son ana kadar eski sevgilinin ona
dnecei gn beklemi, kendi deyimi ile "bekretini muhafaza temi", devletleraras
mnasebetlerde "kesin tarafszlk" ilkesini uyulam, hibir Avrupa gcne yaknlama
eilimi gstermemitir. Bu dnemde Sultan Hamid, hibir devlet ile devaml anlama yoluna
gitmemi, desteini bir devletten dierine bir saat rakkas gibi oynatmtr. II. Abdlhamid,
bata ngiltere olmak zere Byk Glerin Osmanl desteine sahip olabilmek iin onu ho
tutacaklarn ve prensiplerine sayg gstereceklerini umuyordu (12). Bu tarafszlk stratejisini
uygularken bile ngiltere'yi dikkat nazarndan ayrmamt.
a/\K./\ umu nk, Abdlhamid ngiltere'nin uluslararas dzenin ve barn korunmasnda nemli bir
rol olduunu ve szko-nusu lkenin adet bir manivela gibi hareket ederek devletler
arasndaki dengeyi saladn biliyordu. ngiltere'nin ilgisini ekebilmek, adet onu
kskandrabilmek iin, nceleri Rusya'ya, daha sonralar Almanya'ya yaklamt. 1890

yllarndan itibaren Osmanl Devleti'nden midini kesen bir ngiltere'ye kar Pan-slmizm
bayra ile kyor, bylece Londra'ya bir takm sorunlar kartyor, onu devleti aliyye'nin hal
ibirliine ihtiya duyulan hatr saylr bir g olduuna inandrmaya alyordu.
Vambery'nin yazmalarndan Sultan'm Rus dostluunun. Alman taraftarlnn ve Pan-slm
siyasetinin Londra'da nasl endie ile karlandn okumutuk (13). Vambery, stanbul
misyonu boyunca bir trl ngiltere'nin Osmanl Devletini gzden karmamasnn ana
nedenlerini kavrayamayacak, Trk-ngiliz ilikilerindeki gerginliin II. Abdlhamid'in
mstebit ynetiminden kaynaklandn sanacaktr ki zaten bu kam ngilizlerin
propagandasnn rndr. Onu bu eiliminden dolay eletirmekten ekinmedii halde
Vambery, yine de Sultan Hamid'in iyi ynlerini ve lkenin kalknmas iin gsterdii abalan
da vurgulayacaktr: "Eitim ve salk hizmetleri iin byk meblalar sar/etmekte, halknn
selmeti, refah ve mutluluu iin yorulmak bilmeden almaktadr. Padiah'tan
korkabilirsiniz, hatt nefret bile edebilirsiniz, ama onun alkanl ve adaletini inkr
edemezsiniz. Savurganla son veren tutumu ile Trk maliyesini islh etmi ve lkeyi
batanbaa demiryolu ayla demitir. Nezketi, misafirperverlii ve sevimlilii Bat
hanedanlarnn ve devlet adamlarnn hrmet ve sevgisini kazanmaya yetmitir. TjLirkiye
HAYL KIRIKLII VE SON

253

'!i
ve vatanpew^iinej)grludur. Sultan Hamid'in bu adan
^____------__

deeri hibir ekilde inkr edilemez. Dier yandan ise.

Bir idealistin olgunluk yllar: Devletleraras arabulucu ve tesi.
254

SARAYDAK CASUS

herkesten kukuland iin ynetimin en kk ayrntsn dahi kimsenin sorumluluunda

brakmayp tekeline almas reformlarn salkl gelimesine ve lkenin kalknmasna engel
tekil etmektedir" (14). Vambery'nin ngiliz Dileri Bakanl'na ilettii raporlarnda nl
Trkolo-un Padiah'la aralarndaki "ak-nefret" ilikisini ilgi ile okumak mmkndr.
Hatralarnda II. Abdlhamid'in aslnda Bat'da tantld kadar kt olmadn, tersine iyi
bir hreti hakettiini savunur. Sultan Hamid'in seleflerinden ok daha yetenekli olduunu ve
itenlikle lkesinin esenliini istediini belirten, fakat onun bu hedefini gerekletirmek zere

setii yntemleri eletiren Vambery, ynetimi aydn Jn Trklerle paylaabilseydi, kt

yazgsn yenebileceini kaydeder (15).
Padiaha danmanlk yapan Vambery'nin Pete'deki evi onun Sultan Hamid'le bu yakn
ilikisini bilen Avrupa'ya kam Jn Trklerin nl Trkoloun bilgi ve tecrbelerinden
yararlanmak zere sk sk ziyaret ettikleri bir urak yeridir. Vambery, gen ve tecrbesiz
grd bu idealist Trkleri karsna alr, slm ve Batllama konularnda dersler,
Trkiye'de parlamentarizmi yeniden meydana getirebilmeleri iin tler verir (16).
Vambery'nin Jn Trkler olan bu ilikisi II. Abdlhamid'in ajanlarnn da gznden kamaz
ve Budapete sefiri Saray'a bu gelimeleri dzenli olarak rapor eder (17). Bu durum
Abdlhamid'in hi houna gitmez, frsat bulduka Vambery'ye "Sen de onlardansn!" diye
atar. Vambery ise birbirleriyle elikili gibi grlen bu sadakat merkezleri hakknda 28 Eyll
1899'da kendisini ziyarete gelmi Tu-nal Hilmi'ye yle aklar: "Ben Trklere tapnrm.
Zikrim, Jikrim Trktr... Dnyada bulunmaz, ei yok bir millettir. Zeki, iyi yaratla sahip,
faziletli, insaniyetli, mrvvetti." Trklere dknlnn nedenlerini ise yine kendine zg
anlatmla yle aklar: "Dn hi idim, bugn
HAYL KIRIKLII VE SON 255
ilmim var, hretim var... Hep Trkler sayesinde. Ben bu nimete mazhariyetten mtevvellit
hatrat hi unutamam. Trkler iin dnmekten, Trkler iin almaktan geri duramam...
Benim yapabileceim, sras gelince Trkler hakknda hsn-i ehadette bulunmaktan ibarettir.
O'na III. Abdlhamid'e] kar bile hem de sizin hakknzda doruyu sylemekten
ekinmedim." Vambery'nin Trkiye'nin geleceine ilikin dileklerini de yine onun azndan
dinlemek mmkndr: "Bu millete iyi bir hkmet lazmdr, ite bu kadar! Bu hkmeti kim
vcda getirecek?^jiaJOlSt^" (18).
Avrupa devletlerinin kendilerini byk bir kibirle Tanr tarafndan Asya uluslarn ynetmeye
yetkilendirildikle-rine inandklarn kaydeden Vambery, onlara Ortaa'm karanlk
dnemlerindeki baskc feodalitenin Orta-As-ya'nm en ilkel toplumlarn aratttrdn
hatrlatarak, aslnda Hz. Muhammed zamanndaki gerek Mslman ynetiminin Bat'daki en
ileri parlemantarizmdgn_dahfl ileri, bir demokratik dzen kurmay baardn savunur (19).
Bat'nn gerek krkrne bir Hristiyan banazl ve gerek bencil bir emperyalist siyaseti
nedenleriyle bu gerei anlayamadn belirtir. Vambery'ye gre Bat uygarl
Hristiyanlk'tan "dolay" deil, Hristiyanla "ramen" yeermitir. Oysa ki, Mslmanlk

ark'da, Bat'da dinin olumsuz etkisine kyasla, toplumu adalatran bir motor gibidir.
Ayrca, halkn da yenileme, hareketlerini benimsediini, zellikle Trkiye'de bu konuda
olduka nemli admlarn da atldm ifade eder. Osmanl Devle-ti'nde reformlarn
uygulanmasnda eer bir yavalk sz-konusu ise, bunun nedeni olarak ilkin, imparatorluu
oluturan Mslman olmayan uluslarn suistimalleri ve ikinci olarak da Bat devletlerinin bu
konudaki gereksiz mdahale ve basklan olduunu aklar. Vambery, bilhassa ngiltere'nin
tm lke vatandalarna yararl
256

SARAYDAK CASUS

olacak genel bir reform tasarsn Osmanl Devleti'ne benimsetmek yerine, imparatorluk
iindeki nfuz alanlarn oluturan Hristiyan aznlklar lehine ayrcalklar kopartmaya
alarak Trkiye'nin canlanmasn deil de paralanmasn arzuladn isbat etmitir (20).
ngiltere'nin bu dncesini anlayan II. Abdlhamid ise, aznlklara tannan bu ayrcalklarn
aslnda "otonomi" deil de Osmanl mp'aratorluu"nun "anatomisi" olduunu dnerek, islahat evkini kaybetmi, lkeyi kara bir istibdada bomutur.
Bu zc durumun sorumlusu, Vambery'ye gre, ngiltere'dir. Oysa ki, bu aamada Londra'ya
den aznlklar deil, ittihad anasr prensibi ile tm Osmanl vatandalarn parlamenter bir
sistemin ats altnda toplamak isteyen reformcu Jn Trkleri desteklemek olmalyd (21).
Bir yandan Jn Trklere, ngiliz Dileri Bakanl'na bavurarak Kanun- Esasi'nin yeniden
yrrle konabilmesi iin mdahalelerini rica etmelerini telkin eden Vam-bery, dier yandan
da Whitehall'u bu genlere de yardm elini uzatmaya davet eder. Vambery artk ngiltere'nin,
Rus tehdidine kar kmekte olan bir Osmanl Devle-ti'nin salam bir sed
oluturamayacan anlad iin bu grevi imparatorluun dalmasndan oluacak krpe,
fakat zinde yeni devletiklere brakacan dnmektedir. Madem ki, imparatorluun
dalmas ve bu bnyedeki milletlerin kendi mill kaderlerini tayini sz konusudur,
ngiltere'nin Bulgar, Rum, Ermeni ve dier Mslman olmayan uluslara yardm ettii gibi Jn
Trklere de, Abdlhamid ynetimine olan mcadelelerinde, destek olmasn istemektedir
(22). Burada Vambery'nin yanld nokta ngiltere'nin Rusya'ya kar Trkler de dahil olmak
zere imparatorluk unsurlarndan bir konfederasyon oluturmay istediini sanmasdr.
Halbuki, ngiltere'nin artk Rusya ile ihtilf kalmamtr, tam tersine bu 'devletle
elele vererek ve aznlklar saflarna ekerek Osmanl m-paratorluu'nu iten ykmaya
almaktadr.

1905 Japon yenilgisinden sonra Orta Asya'da daha fazla genileyemeyeceini anlayan Rusya,
bu tarihten sonra dikkatini temel karlarnn olduu Balkanlar ve Osmanl mparatorluu'na
evirdi. Bu blgede Pan-slavc stratejisini izleyebilmesi in Avusturya-Macaristan, Almanya
ve talya'dan oluan l ttifaka kar bir blok meydana getirebilmeliydi. Bunun iin bir
yandan 1902'de Franszlarla bir itttifak imzalayp, dier yandan da Orta Asya'da ngiltere'ye
yaknlamaya alt. ngilizlerle anla-abilmesi iin Orta Asya'da iki devlet arasndaki
atma konularnn zme balanmas gerekiyordu. Nihayet, 1906 ylnda balayan ngilizRus mzakereleri 31 Austos 1907'de bir anlama ile sonuland. Bu anlamaya gre, iki
devlet Tibet, Afganistan ve ran' aralarnda paylaacaklard. Yine 1907 andlamas ile
ngiltere'nin Hindistan' gvence altna alm olduu grlyor (23). Bu andlama
Vambery'nin btn abalarn boa karm oluyordu. ngilizler, Trklerle deilde Ruslarla
anlaarak Profesrn tm hayallerini ykmlard. Vambery, gayet souk ve krgn bir ifade ile
kaleme ald mektubunda "geici bir bar iin ok ykl bir fatura deyeceksiniz" diye
yazarak, Londra'nn bu kararn nazik bir slpla protesto eder. (24). Bu tarihten sonra,
Foreign Offce'in btn srarlarna ramen, stanbul'a gitmeyi reddedecektir. Peteli Reid
Efendi'ye gre artk herey bitmitir. ngiltere'nin kesin bir ekilde Rusya'nn yanma gemesi,
Londra'y stanbul'a yaknlatrabilme mitlerini tamamiyle ortadan kaldrmtr. Bu koullar
altnda stanbul'a gitmesi anlamsz olacaktr.
258

SARAYDAK CASUS

Trkiye'de 1908 Devrimi ile Merutiyet iln edilince, Vambery gerek WhitehaU'a gnderdii
raporunda ve gerek dnya basnna gnderdii makalelerde Jn Trklere destek olunmas iin
rpnp, durur:

TRKYE'DEK SON GELMELER

Belge No: 25 (20 Ekim 1907)
Sayn Baym,
Trkiye'deki son gelimeler hakknda size aadaki raporu sunuyorum:
'Trkiye'deki Merut Hareket Hakknda" Elli yl akn bir sredir Trkiye'deki gerek
siyasal, sosyal ve edebi akmlarla ve gerek ileri gelen devlet adamlar ve hkmdarlar ile

temas olan yegne Avrupal ola rak size Trkiye'deki son gelimelere ve bu olaylarn
Avrupa'da yarataca etkilere ilikin grlerimi sunmak istiyorum.
Hereyden nce, olaylarn bir anda patlak veriinin yaratt srpriz hakl grlmemelidir.
nk, bu gelimeler Gen Trkiye partisinin bir sreden beri takip ettii gizli faaliyetlerin
doal bir sonucudur. Bu rgtn faaliyetine balamas geen yzyln ellili yllarna rastlar.
Avrupa'da egemen olan kanya gre bu partinin yelerinin ou aydn Trklerden olumutur;
milletin byk bir ounluu ise bu hareketin dnda kalmtr.Halbuki, bu hatal bir
deerlendirmedir. ada kltre aina her Trk -sanldnn aksine bu aydn Trklerin
says hayli kalabalktr- Gen Trkiye partisinin gizli bir sempatizandr. Partideki baz
genlerin bu ismi maddi karlar iin kullanp Padiah'tan para szdrdklarn ve sonunda Abdlhamid'le anlaarak harekete ihanet ettiklerini inkr
260

SARAYDAK CASUS

etmiyorum. Fakat, pekoklan yurtiinde ve dnda ideallerine bal kalarak gizlice

yaynladklar brorler, kitaplar ve gazetelerle Abdlhamid istibdadn eletirmi, bu baskc
ynetimin slm geleneklerle uyumadn, lkeyi uuruma srklediini savunmulardr.
Ahmed Rza, Ahmed Saib, smail Hakk, Abdullah Cevdet, Prens Sabahattin, Ali Haydar ve
dierleri Abdlhamid istibdadna kar edeb kampanyay yrtmler, hatt bazlar Halife
mer ve Ali'nin Kur'an'n emirleri ve Peygamber'in meveret sisteminden ayrldklar ve ahs
bir ynetim uyguladklar iin hakiki Mslmanlar tarafndan katledilmelerinde olduu gibi
Padiah'm ldrlmesinin sevap olduunu savunacak kadar ileri gitmilerdi.
te, u anda karmda duran bu kitap ve bildiriler gizlice Trkiye'ye sokularak, tm eyaletlere
datlyordu. Baz okuyucular onlar titizlikle saklyor, dierleri ise okuduktan sonra derhal
imha ediyorlard. Zamanla ihtillci hareretin ruhu ve eilimi Trk toplumunun orta snf
diyebileceimiz okuma-yazma bilen ksm tarafndan paylalmaya balad. Yksek snflara
gelince, onlar arasnda zaten ok az samimiyetle Padiah'a balyd. Bazlar her zaman
Saray'dan uzak durmu ve arada srada Avrupa'daki ve Msr'daki mltecilere maddi yardm
gndermilerdi. te, bu yzden Padiah Trklere gvenemiyor, Krtleri, Bonaklar ve
Suriyelileri tercih ediyordu. Londra, Paris, Cenevre, Atina ve Kahire'den kaynaklanan ihtillci
ruhun, ynetimin durumunu olduka sarstn sylemek yeterli olur sanrm. Erzurum,
Kastamonu, Van ve Bitlis ayaklanmalar Gen Trklerin ilk baarl harekt olmu ve

Ordu'nun ihaneti Padiah'm gzlerini bir anda geree amtr. Padiahla srda olduum ve
grlerini bildiim iin onun yeni durum karsndaki teslimiyetini olduka yadrgadm.
Onun gzdesi olduum zamanlarda kendisiyle ynetim
HAYL KIRIKLII VE SON 261
sistemi zerinde tartrken ona Yenierileri imha eden Sultan I. Mahmud'un bile nazrlarna
dantn belirterek lml bir liberasyonun Trkiye'deki imdiki nesli tatmin edecek bir
uygulama olacan ifade etmitim. Cevap olarak Hristiyan teb'anm ihtillci ruhlarna
deinerek, onlarn bu reformlar suistimal edeceklerini savunmutu. Mslman uyruklarna
gelince, bana bir gn aynen yle dedi: "Avrupa'da hr kurumlarn zemini yzyllardr
hazrlanmt. imdi siz benden burada aldnz bir fideyi Asya'nn yabanc, akl ve
engebeli toprana ekmemi istiyorsunuz. Ltfen, izin verinde nce topra ileyeyim, sulama
sistemini hazrlayaym. Daha sonra bu yeni bitkiyi topramza naklederiz ve inann, o zaman,
buna benden fazla kimse sevinmeyecektir."
Kimse zamann allar ve talan ayklayp Trk topraklarnn merut yaam fidesinin ekilme
gnnn geldiine inandn iddia edemez. Hayr, orduda ve eyaletlerde giderek artan
honutsuzluk yaklamakta olan tehlikeye gzlerini am ve geen Mays'tan beri bu
buhrandan k yollarn aramaya balamt. Tahsin Paa'dan aldmh bir mektuba gre
Padiah, tm yaam boyunca nefret ettii ve ekindii nlemleri almak iin kararldr. Onun
her liberal kuruma kar duyduu nefreti ve kmsemeyi hatrladka, Padiah'm kendisini
ne kadar bask altnda hissettiini dnebiliyorum.
imdi Merut Trkiye ile kar karyayz. Bir Bat kurumunun Mslman cemiyetine
uyulanmasn greceiz. 1876 Merutiyeti deneyi bize yeterli izlenim verecek kadar uzun
mrl olmamt. Bu tecrbeden sadece arkllarn, iyi meclis hatibleri, akc konumaclar
olabileceklerini grmtk; bunu imdi de greceiz. Acilen cevap bekleyen baka sorunlar
da vardr. Mesel (a) Merut hayat Osmanl mparatorluu'nun ounluunu oluturan cahil
halka uygun gelecek midir? (b) Bu tecrbenin sonucu
262

SARAYDAK CASUS

Trkiye'deki koullar dzelecek midir, yoksa daha beter mi bozulaca'ktr? Hereyden nce,
geen otuz yl iinde lkedeki Avrupa tipi eitim kurumlarnn ve Bat teknolojisinin
gelimesini hatrlamalyz. Elli yl nce Rdiye okullarn slah etme fikri bile cahil halk ve

yobazlar arasnda ok byk bir muhalefetle karlarken bugn ida-diyelerle kolejlerin

sonulan takdirle anlmaktadr. Bugn her aydn Trk ada bilime vakf; ngilizce,
Franszca veya Almancay kusursuz konuan bir centilmendir. Asker ve sivil ynetim
kadrosu Avrupa okullarnda tahsil grmtr. ark tipi kyafet tarihe karm, yerine Avrupa
giysilerine yakn modeller benimsenmitir. Trk'te byk deiiklikler olmu,
modernlemitir; artk onun iin "konuulmaz" (unspeakable) Trk deyimi kullanlamaz.
imdi Trk toplumundaki bu snf dndmzde merut tecrbenin mutlu sonular
vereceine inanabiliriz. Aslnda, bu snf oktan beridir ark dikkatrln-den
zgrlklerine kavumaya laykt. Bu snf reformu ciddiye alacaktr. Ne var ki, bu snf
aznlkta olduu iin eski hayat tarzn savunan banazlarn tepkisi karsnda Kanun-
Esasinin gvencesi olacak kadar gl deillerdir. stanbul, zmir, Erzurum, Harput, Halep,
Beyrut, am ve dier byk ehirlerde merutiyetin kolaylkla kk salacan
dnebilirsiniz. Fakat, Krtler, Bedeviler Yrkler ve dier kanun dinlemez ilkel gebe
topluluklarnn kendilerini deien koullara uydurmalar kolay olacak mdr? nat banaz
mollalardan kann aydn vatanperver eyhlislm'm dncelerini paylaaca sylenebilir?
Mslman unsurlarn deimesi hakknda iyimser olmamalyz. Budist Japonya'da olanlar
Mslman Asyas'nda uygulanamaz; stelik Japonya'da aa snflar Mslman dnyasnda
rastlanmayan bir aristokrasinin elinde oyuncaktan ibarettir.
Bir an Jn Trklerin Asya mutaassplm ve MslHAYL KIRIKLII VE SON

263

man gelenekiliini bertaraf edebildiklerini dnsek bile Osmanl mparatorluu'nun hem

Asya hem de Avrupa topraklarndaki millet ve mezhepler arasnda varolan dmanlklar
unutmamalyz. Jn Trklerin standard "ttihat ve Terkki", sloganlar ise "Hrriyet, Msavat
ve Uhuvvet" olabilir; ama bu idealleri gerekletirmek hem zaman alacak, hem de yetenekli
liderlerin abalarna ihtiya gsterecektir. Dinin tm gnlk yaam etkiledii ve ulusal
duygulann yerini ald cemiletlerde bir mezhebin taraftarlarnn dier mezhebin taraftarlarna
kar kkrtlmas o kadar kolaydr ki! Kelimenin tam anlamyla eitlik uzun bir sre sadece
temenni olarak kalmaya mahkmdur. Jn Trkler din ayrm yapmayan aydn ve zgr
dnceli kiiler olduklar iin dindalann olumlu ynde etkilemeye alacaklardr. Fakat,
bir iekle bahar olmaz. Merhum Reid, Fuad, Ali ve Kbrsl Paalar aydn ve hogrl
insanlar olmalarna ramen kitlenin muta-asspln aamamlard. ktidardaki seleflerinin

pekok imknlarndan yoksun olan Jn Trklerin onlardan daha baarl olabilecekleri

dnlebilir mi?
Din dncelerin milli emellerle pekitii Avrupa Trkiyesi'nde eitliin salanmas daha da
umutsuzdur. Bir anlk heyecan patlamas tecrbesiz ve bilgisiz gzlemcileri aldatabilir, ama
bamszln ne demek olduunu tadan Bulgar, Srp ve Rumlarn Trklerin egemenliine
katlanmalar artk szkonusu deildir. Gen Trkiye en ekici vaadlerle aznlklarn karsna
kmakta, onlara inanlmaz bir zgrlk ve tolerans bahetmektedir. Fakat, onlar
imparatorluktaki deiik unsurlar hibir zaman ayn siyasal bnye iinde biraraya
getiremeyeceklerdir. Ayn aba, daha olumlu artlarn mevcut olduu Avusturya-Macaristan
mparatorluu'nda dahi sonu vermemitir. Asya Trkiyesi'nde ynetenle ynetilenler
arasndaki ilikiler Avrupa Trkiyesi'ne kyasla daha iyidir.
264

SARAYDAK CASUS

nk, burada deiik unsurlar arasndaki ayrmlar o kadar fazla deildir. Aynca, bu
yredeki Trk egemenlii Avrupa' daki gibi iddetli bir ekilde ahalinin zerine yklmamtr.
Mslman komular zerinde hibir zaman ve hibir yerde ounluu oluturamayan
Ermeniler Trkiye'den ok Rusya'dan ekinmektedirler. yi ve drst bir ynetim, Bedevileri
ve Krtleri yamac huylarndan vaz-geirdii takdirde hibir patrd karmayacaklardr.
Suriyeli Araplara ve onlarn Hicaz ile Yemen'deki kardelerine gelince, onlarn Trk
dmanlnn grmernezlikten gelmek mmkn deildir. Fakat, onlar da merut hayata ayak
uydurmak zorunda kalacaklardr. Hele Hicaz Demiryolu ile Trkiye'nin eline ok iyi bir koz
getii gnmzde Trk-Arap ilikilerinde byk bir deiiklik beklemek yersiz olacaktr.
Merut ynetimin slham'm ruhuna aykm olmadn, fakat aslnda Peygamber tarafndan
emredildiini savunan ttihatlarn ynetimdeki yolsuzluklara ve kt alkanlklara son
vermeleri, drst ve alkan bir ynetici kadrosu yaratmalar beklenebilir. Yine de Osmanl
mpa-ratorluu'nun birdenbire canlanvereceine inanmak iyimserlik olacaktr. Bu, hem
Ortadou'da hem de dolaysyla Avrupa'da barn devamn salayacak en nemli
faktrlerden biri olaca halde dlerden saknmal ve yersiz hayal kurmamalyz. Gereklere
gz attmzda, niha basan midi iin u koullar gereklidir: Trkiye bu yolda yeni admlar
atabilmek iin yeterli fonlar bulabilecek midir? Gen Trkiye Partisi lke ynetiminde drst
ve vatansever kadrolar oluturabilecek midir? zlerek sylemeliyim ki, bu grev yeni nesil
iin ok zor bir ura olacaktr. nc olarak, d gler Jn Trklerin yeniletirme

abalarna mdahale edecekler midir? Eer Jn Trkler anayasalarn aldklar lkelerden

(Avrupa'dan) yardm isterlerse; ordunun slahnda olduu gibi bu saHAYL KIRIKLII VE SON 265
hadaki ibirliinin de olumlu sonular vereceinden eminim. Tabii ki, burada en doru
hareket, Trklerin ngiliz-lemi Mslman Hindlilerin tecrbelerinden yararlanmak
olacaktr.
Btnyle deerlendirdiimizde. Merutiyet Trkiye-si'nin kltrel gelime ans kesinlikle
mevcuttur. Eski rejimin kalnts olan suistimaller terk edilecek, Bat ile Dou arasndaki
ilikiler younlatrlacak ve Trkiye'nin imknlarnn gelitirilmesine allacaktr. Bu
nemli yaran ise Saray'n kiisel ynetimini snrlandrmas olacaktr ki, bylece Avrupa
kabinelerinin Babli ile ibirliine girimeleri kolaylam olacaktr. Yllar nce Jn
Trklerin yayn organlannda savunduklar gerekleirse, Trkiye zerinde tek bir Avrupa
gcnn egemen olmasna izin verilmeyecek, deien koullarda ngiltere'nin Boazii' ndeki
eski durumuna kavumas kolaylaacaktr. ngiltere'deki yaygn kanya gre, Mslmanlarn
sempatilerini kazanmak iin zel bir gayret gstermeye gerek yoktur. nk, Hind
Mslmanlar, ounlukta olan Hindulara kar durumlarn koruyabilmek iin ngiliz
otoriteleriyle iyi geinmek zorundadrlar. Bu adan, ngiltere Hkmeti Mslmanlar
nemsememekte ve onlarla bir ittifaka girmeyi uygun bulmamaktadrlar. Bu aslnda ok
byk bir hatadr. Trkiye'nin gelecei ne olursa olsun, Trkler hibir zaman yabanc
saldrganlar karsnda kolay yutulur lokma olmadklarn ispatlayacaklardr. Japonya'nn son
baars Asyallarn gururunu okam kendilerine olan gvenlerini arttrmtr. Hem, ngiltere
niin Ortadou'daki geleneksel siyasetini deitirsin? Trkiye'ye verilecek manev destein
bir ittifaktan daha az masrafa mlolaca kukusuzdur. ngiltere Trkiye'ye gstermi olduu
kaytszln faturasn ar bir ekilde demitir. Onun hatalanndan yararlanan rakibini
altetmek imkn ngiltere iin halen mevcuttur. Trkler ngiltere'yi Dou
266

SARAYDAK CASUS

Anadolu'daki bu davetsiz misafirlere tercih etmektedirler. Bu yzden, Lord Grey'in

Trkiye'deki Merutiyet ynetimine kar olumlu tavn ngiltere'nin her dostu tarafndan
onaylanmaldr. Umudumuz ngiltere'nin gstermi olduu bu anlay ve toleransn dier
Byk Gler tarafndan da paylalmasdr. (25)
I

HAYL KIRIKLII VE SON

EMEKL CASUS
Aslnda Trkiye'nin yeni yneticileri altnda glenmesi yalnzca ngiltere iin deil, dostu ve
mttefii Rusya'nn karlar iin de hayat bir tehdit saylabilirdi. nk, eer ttihatlar
basan kazanrlarsa, hilli Ayasof-ya'nn ebed ss yapacak ve Trkiye'yi de Kafkasya, Krm
ve Balkanlar gibi eski vilyetlerini istemeye kararl, kuvvetli ve saldrgan bir g haline
getireceklerdi (26). Gl ve zgr bir Trkiye, Rusya iin yutulmas g bir "demir leblebi"
olmasndan baka Asya uluslanna Bat emperyalizm zincirini koparan ilk rnek olarak tarihe
geecekti. ngiltere Dileri Bakan Lord Grey, bu konudaki kukulann dile getirirken
"Trkiye gerekten Merutiyet idaresini kurar ve bunu yaatp kuvvetlenirse, bu halin
sonular daha ileriye varr. Bunun Msr'da etkileri mthi olur; t Hindistan'da da kendini
hissettirir. imdiye kadar her nerede Mslman tebamz varsa onlara diyebildik ki, dinlerinin
bakan tarafindan idare edilen lkelerde acmasz bir istibdat vardr^ Halbuki bizim
istibdadmz efkatlidir... Fakat Trkiye'de imdi parlamento hayat balarsa ve iler de
dzelirse Msr'da Merutiyet istei ok glenecek, bizim buna kar koyma gcmz ok
azalacaktr" diyecekti (27). te, bu endielerle ngilizler Trkiye ile olan ilikilerini giderek
gerginletirecek ve sonunda iki millet Birinci Dnya Sava'nda kendilerini dman
kamplarda bulacaklard (28).
Btn abalannn heba edildiini ve ngiltere'nin artk kendisine ihtiyac kalmadn gren
Vambrey, evine kapanacak ve kendini bilimsel almalanna adayacaktr. Ne var ki,
Avusturya Dileri Bakan Baron Alois von Aehrenthal onu bu terkedilmi durumdan
kurtarmak amacyla tannm Trkolog'la 1908 Kasm'nda grecek ve kendisine dnya
kamuoyunda Avusturya lehine
268

SARAYDAK CASUS

aklamalar yapmasn nerecektir. Bir Macar olarak Avusturyal efendilerinden hi

hazzetmeyen Vambery, bu neriyi mkfat ile birlikte reddedecektir. Bunun zerine
Aehrenthal kendisinden dostu olduklarn bildii Jn Trkleri yattrmasn rica eder.
Bilindii gibi, 1908 Dev-rimi'nin istikrarsz ortamn frsat bilen Avusturya-Maca-ristan,
hukuken Osmanl Devleti'nin fakat fiilen kendi ynetimi altnda bulunan Bosna-Hersek'i
tamamen ilhak etmitir. Buna karlk Trkler, Avusturya mallarn boykot kararn almlar
ve bunu derhal uygulamlard. Aehrenthal Trklerin bu tedbirinin Avusturya'ya yzlerce

milyon zarara yol atn belirterek, Vambery'nin Avusturya mallarna uygulanan boykotu
kaldrmalar iin Trk dostlarn ikna etmesini isteyecektir. Vambery'nin gzlemlerine gre,
Baron Aehrenthal byk bir panik iindedir; Trklerle silahl bir atmaya girmekten
dehetle ekinmektedir. Aehrenthal'n bu tutumundan Vambery, Trkler biraz daha
direnirlerse, Avusturya'nn teslim olacan karacaktr (29). Ne var ki, geri adm atan
Trkler olacaktr. Vambery'nin Avusturya'nn bu telan ngiltere Dileri Bakanl'na
bildirdii gibi, Trk dostlarna da iletip iletmediini bilmiyoruz.
ttihatlara destek salamak amacyla birka kere kendiliinden ngiliz Dileri Bakanl'na
yazan Vam-bery'ye Londra artk cevap vermeye bile deer bulmaynca, nl casus
Londra'dan emekliliini istemeye karar verir. Lord Salisbury'den bakanl devralan Arthur
Balfo-ur'a yllardan beridir ngiliz karlarna yapt hizmetlerin dkmn vererek,
lnceye kadar kendisine denmek zere yllk bir emeklilik sigortas balanmasn rica eder.
Vambery'nin talebini inceleyen Dileri Bakanl olumlu cevap verince gerekli ilemlere
balanr. Mesele Hazine'ye aktarlnca, ngilizler Vamber'den kendilerine doum ilmhaberini
yollamasn isterler. Ne var ki, kitaVambery'nin nl Jn Trk Dr. Abdullah Cevdet'e mektubu. Kaynak: TC. D15 leri
Bakanl, Hazine i Evrak :)24 numaral dosyadan.
s

*'
30 terinievvel 1900
Faziletli) beyefendi hazretleri.
Aferin hezor aferin zat nliyrnize risalenizi mtalaa ederken kki sizin gibi ayyur vo
vatanperver Osmanllar oalrsa deyu temenna etdlm acaba bu risaleniz Trkcoye tercme
olunmaz m dnrm kadir ve kymetiniz stambulda ve bilhassa saray hmayunda elbette
malumdur ve liyakatn-7.a gre mstahdem olmadknza sahilen taaccb ederim efendim
Pcteden ayyur liyeniz ittifak ederse bir sabk derviin hcresine terif buyurmalarn rica
eder
Oainiz Vamberl

270

SARAYDAK CASUS

bmzn banda da belirtiimiz gibi, XIX. yzyl Macaristan'nda Musevilerin nfus

ktklerine yazlma zorun luluu olmad iin Vambery, kendisinden istenen bu belgeyi
salayamayacaktr.
Hazine ise bu belge dzenlenmeden, emekli sigortas balanmayacan Dileri Bakanl'na
bildirir. Dileri Bakanl ise Vambery'ye yazarak, bu brokratik engelin almasna
yardmc olacan, fakat buna karlk bir koul ileri srer: Vambery, Foreign Office'in
1889dan itibaren kendisine yazm olduu tm mektup, yazma ve direktifleri iade edecektir.
nk, Londra olduka yalanm ola Majestelerinin sabk ajannn azn sk tutmadndan
kukulanmaktadr. Gerekten de, Vambery, yetmiini am, bunamaya balamtr. leden
sonraki alagelmi yrylerinde Tuna kylarndaki balklara ngilizlerin kendisine
verdii etin grevi, Sultan Hamid'le neler grtn anlatmaktadr. Londra'nn bu
istediini yerine getirmekten baka aresi olmayan Vambery, 1889 ile 1908 yllar arasnda
Whitehall'da grev yapm Dileri genel sekreterlerinin 76 mektubunu iade edecek, yalnz
bir tanesini kendisine ayracaktr (30). Mektuplar aldktan sonra emekli maan keserler
endiesiyle Vambery, en nemli grd belgeyi alkoymay dnm olabilir.
HAYL KIRIKLII VE SON 271
Trajedi ve Son
1913 ylnn 14 Eyll'n 15'ine balayan gece rahat uykusunda dnyay terkeden Vambery,
geride gz yal bir e (Cornelia Vambery), bir evld (Rstem), bir gelin (Olga) ve iki torun
(George ve Robert) brakacaktr. Evde olduka disiplinli bir baba olan Arminius, yaam
boyunca olu Rstem'in Trkolojiye ynelmesi iin elinden geleni yapmtr. Babasnn
zoruyla girdii snavlarn hibirisini veremeyen Rstem; Budapete, Halle (Almanya) ve
Cenevre niversitelerinde parlak bir hukuk tahsili yapacak ve yirmibe yanda bir gen bir
hukuk doktoru olarak 1897de baroya katlacaktr. Pederah aile geleneine inanm
Vambery'nin olunun evliliinde de sz sahibi olmas beklenirdi. Nitekim, Vambery allm
gezilerinden birinde Budapete'nin tannm "piyasa" caddelerinden biri olan Korso'da
kendisine salkl torunlar verebilecek gzel bir kz grecektir. Bastonunu gen kzn
admlarna uydurarak, mstakbel gelininin peine der ve ailesinin evini renir. leride
yaratlan frsat ile Olga, Rstem ile karlatrlnca, olu bu kez naslsa babasnn seimine
kar kmaz. Ne var ki, dn hazrlklar yaplrken baba Vambery fikrini deitirecektir.

Olunun mutluluunun bu evlilie bal olduunu yakarmas karsnda Vambery, "Mutluluk

dediin insan zihninin belirli bir kvr-mmdan baka nedir ki?' diyerek kat bir tutum sergiler.
9 Mays 1899'da yaplan nikh treninde byk Vambery yoktur. Anne Vambery'nin
abalarna ramen oluna madd destek olmay, hatt grmeyi bile reddeden Arminius,
ngiltere Kral'nn hatrlatmas olmasa idi, belki bu kaprisini daha da srdrecekti. yle ki,
1904'de Kral Edward'm konuu olarak Windsor'da kalan Vambery'ye Majesteleri nlerinde
oynayan veliaht Prens George'un drt olunu iaret ederek, "Henz sizde torun yok galiba.
272

SARAYDAK CASUS

deil mi profesr? der. "Maalesef, majesteleri" diye cevaplayan Vambery'nin burukluunu

Rstem de kavramaktan aciz deildi. Aile ilikilerini yeniden onaracak bir torunun doumu
ile Vambery, derhl zamann ngiltere Kral George'a yazarak, hametlnun torununa isim
babas olmasn kabul buyurmalarn rica eder. ngiliz hanedannn takdisini kazanan George,
1928'de 23 yann baharnda tifodan hayatn kaybedecektir. yi bir kri-minolojist olarak
uluslararas bir hrete sahip olan Rstem; Trkoloji'de olmasa bile ngilizlere olan
yaknlndan tr babasnn yolunu izleyecek ve 1921-4 yllan arasnda ngiltere'nin
Macaristan delegasyonunun bada-nmanlm yapacaktr. kinci Dnya Sava'nda Nazilerin
Macaristan'a girii ile ailesi nce ngiltere'ye kaacak, daha sonra ise Amerika'ya
yerleecektir. Bugn hayatta olan Vambery, Rstem'in ikinci olu Robert'tir ve A.B.D.nde
yaamaktadr (32).
Budapete'nin Kerepesi mezarlndaki hazin tren srasnda einin kara topraa indirildiini
yal gzlerle seyreden Cornelia, belki de nl casusun uluslararas uralarnn yannda
daima ikinci plana itilmesini, Armini-us'un hayatndaki yegne kadn olmasyla -diilie zg
bir kskanlkla- karlyor, bunda teselli buluyordu. Ne var ki, Vambery'yi son toprak pelerini
rttkten biraz sonra zel bir arabadan inerek, mezara doru yaklaan siyah matem elbisesinin
kapatamad zengin ve asil tavrl gzel bir kadn mezara bir buket iek koyarak, evrenin
merakl baklar arasnda hzla uzaklaacaktr. Kimdi bu hanmefendi? Acaba Vambery'nin
evden uzak kald gnlerde devletleraras sorunlarn endielerine ortak ettii fedakr bir
omuz mu? Bu konuda arivler suskundur.
Ailesinin dnda, arkasnda kendi kendini yetitirmi bir mcadele adam olarak byk bir
servet brakan
HAYL KIRIKLII VE SON

273

Vambery, bugn bile nn Orta Asya'da bizzat gzlemler yapabilmeyi ve bu tecrbelerini

bilimsel bir yntemle birletirip, kada dkebilmeyi baarm dnyann ender
doubilimcilerinden biri olarak srdrmektedir. Onun at yoldan ilerleyen yabanc
aratrmaclar, Vambery'nin Macarlarn kkenine ilikin teorilerini eletirseler bile, tannm
Trkolog'un bu konudaki almalarnn r ac zelliini vurgulamaktan kendilerini
alamamaktadrlar. Bizim iin ise Vambery'nin ayr bir yeri vardr. O, aratrmalaryla
dikkatimizi Orta Asya'ya ekerek, tarihimizi milttan en az ikibin yl ncesine dein uzatm,
mill kltrmzn vazgeilmez bir boyutunun kazandrlmasna nemli katklarda
bulunmutur. Ayrca, bu balamda Vambery Oryantalizmi'ndeki vurgulama farkn da
kaydetmek isteriz. Srf Bat normlarna uymuyor diye Trk ahmalanna kmseyici bir
gzlkle bakmay bir yntem alkanl haline getiren baz pein hkml yabanc
Doubilimcilere kyasla Vambery, her zaman Avrupa karsnda Trk uygarlnn
stnln savunmu gerek bir ilim adam ve Trk dostu olarak hatrlanmaldr.
Vambery'nin kalemi ve casusluu da dahil olmak zere dier ikna aralanyla savunduu
lkelerin dkm kanlacak olursa, bu envanterde Trkiye'nin en arlkl konuma sahip
olduu grlecektir. Dier uralannm yannda anavatan olan Macaristan' yeterince
kollamad izlenimine kaplan yurttalar bu nl ismi bir sre an-mamay tercih etmilerse
bile, 1954'te "Byk Macarlar" serisinden kan pullardan 50 filerini ona ayracaklard. ok
gemeden Macar Akademisi stn filolojik yeteneklere her yl bir "Vambery madalyas"nm
verilmesini ilke olarak kabul edecekti. 1970'de Eotvas Lorand niversite-si'nin Trkoloji
Blm'nn alnda mezar banda bir anma gn dzenlenerek, trende kabrine u levha
yerletirilecektir: "Arminius Vambery: 1832-1913, Asya
274

SARAYDAK CASUS

kifi. niversite profesr, Macar Akademisi yesi. "Yine bugn Birlemi Milletlerin
Macaristan misyonu olan evi Belgrad Rakpart 24 numarann -Vambery zamannda 19 Fren
Jozsef Rakpart idi- kapsndaki plaket bu nl Trkoloun ansn yaatmaktadr. ngiltere
bakentinin gneydousuna den 18. blmde ksa bir yry yapanlar, Vernham ile Plum
sokaklar arasndaki "Vambery Caddesi"ni greceklerdir. Ayrca, 1930'lann ngiliz
gazetelerine gz gezdirenler Vambery isminin ba sayfalarda yer aldna da ahit
olacaklardr. Vambery adnn verildii bir ngiliz balk gemisi zlanda sularnda yasak
avlanma yapt gerekesiyle bir sre iki lke arasnda siyas gerginlemeye neden olacaktr
ki, nl Trkoloun dier faaliyetlerini bilen bizler iin bu rastlant kaderin muzip bir oyunu

olarak nitelendirilmelidir. Trkiye'de Vambery'nin ansna ithaf edilen kadirinaslk

sembolleri ise bu satrlarn yazarnn gznden kamtr!
Yine de biz Vambery'nin akademik hretinin, yaamndaki abalarn hedefi deil, sonuca
olduuna inanyoruz. Yukardaki belgelerinde tanklk ettii gibi, Vambery nn niversite
krslerinde veya ktphanelerde deil, dileri bakanlklarnn ve saraylarn lobilerinde
aramtr. Benlik duygusunun tm karakterini kaplad bir Vambery, hi bir zaman ulusal
snrlar iindeki akvaryumda olaan uralara kendini vermekten tatmin olacak yaradlta bir
insan deildi. eitli sadakat balan ile ilikisi olduu odaklan, kendi kafasnda oluturduu
hedefe doru yneltmeyi uluslararas dzeydeki siyasal etkinliine olan inancnn bir gerei
olarak grmt. Ulusu olarak Macarlarn, rkda olarak grd Trklerin, mmeti olarak
ise Musevilerin ayn ayr sorunlarna ortak bir zm bulunabileceine ve bu ok deikenli
denklemi zecek anahtann da fikri adan demokrasi ilkelerine sayg duyduu ngiltere
olduuna yrekten inanHAYL KIRIKLII VE SON 275
mt. te, bu nedenlerle ngilizlerin onu majestelerinin gizli servisine alma nerisini
sevinerek kabullenmi, dledii amacna ulaabilmek iin en uygun arac olduuna yrekten
inanmt. te, bu nedenlerle ngilizlerin onu majestelerinin gizli servisine alma nerisini
sevinerek kabullenmi, dledii amacna ulaabilmek iin en uygun arac bulduunu
sanmt. Dtan ilk bakta Intelligence Service'den maa alan Vambery'nin ayn zamanda
Sultan II. Abdlhamid'e de yardm elini uzatp, Britanik Majestelerinin hkmeti nezdinde,
Osmanl Devleti'nin szcln yapmas; ya da Padiah'n adam iken bir yandan ona
Siyonistlerin tezini benimsetmeye almas ve btn bu ereve iinde her zaman Macar
milliyetisi hviyetini korumas elikili gibi gzkebilir. Ancak, Vambery'nin uygulama
program ierisinde bu unsurlar sklp-taki-lan bir bilmecenin, yerlerine oturtulduu
takdirde, birbirini tamamlamak suretiyle btn bir ekil verecei para-lanyd. Vambery'nin
zihnindeki bu bilmece XIX. ve XX. yzyln nl ark Meselesi'nden baka bir ey deildi ve
o bu sorunu bu konuda kimseye nasip olmayan bilgi, gzlem ve tecrbeleriyle zmleyerek
uluslararas ilikiler tarihine unutulmayacak bir isim olarak gemek istiyordu.
Evet, Vambery ngiliz stihbarat'nm gizli bir ajan, ngiltere'nin Sultan Hamid nezdindeki
casusudur. Buna ramen, kendisi aslnda kopma srecine girmi Trk-n-giliz ilikilerini
yeniden onarmak istediini yrekten du-' yarak bu hizmete talip olmu bir prensip adamdr.

ok sevdii ve Macar oluu nedeniyle ayn rksal kkenlere sahip olmakla vnd Trk
ulusunun, Rus tehdidi karsndaki yazgsnn ancak liberal kurumlarn takdir ettii ve
dnyada zgrlk ampiyonu olarak grd ngiltere'nin yardm ile esenlie
ulaabileceine inanmaktadr. II. Abdlhamid kendisine ngiliz ajan olduunu sorduunda, ."Ben buraya kendi isteimle.iki dostumu, ngilizler ve Trkleri bantrabmek
amacyla geldim. Baz anlamazlklar dolaysyla bu iki arkadamn birbirlerine
yabanclam olduklarn zlerek tesbit ettim. Aralarnda herhangi bir dostluk ittifaknn
akid edilmesine engel olan meselelerin zmlenebilmesi iin gnll olarak hizmet vermeye
talip oldum" diyecektir. Yine ayn Vambery, amacna uygun olarak ngiltere'yi, kendi
grne gre, yanl politikasndan dolay cesaretle uyarmay bilecek, Trkiye'ye ilikin
stratejilerinde Whitehall'a t vermekten ekinmeyecektir: "Asya'daki nfuzunu
glendirmek isteyen bir ngiltere iin Osmanl mparatorluu ne kadar uzun yaarsa, in'den
Boazii'ne dein uzanan Rus tehlikesini dengelemek o kadar kolay olur. Yazktr ki, ngiliz
d politikas ifratla tefrit arasnda bocalam; Krm Sava'ndaki dostluktan Gladstone'un pl
prtlarn toplayarak Avrupa'dan atlmalarn savunmaya dek gelmitir... imdi, kaybedilmi
yerimizi kazanmak zamandr. Trkiye'deki siyasal koullara uygun politikalar tatbik edilmek
suretiyle ngiltere'nin Boazii'ndeki konumunu yeniden salamlatrlmas ok yararl
olacaktr."
Vambery, eer Osmanl'y ngiltere ile bantramazsa, tek bana lkesinin toprak
btnln ve siyas bamszln koruyamayacan anlad bir kriz ortaya karsa.
Padiahn kendisine mttefik olarak Almanya'y angaje edebileceinden korkuyordu. Zaten
Kayzer II. Wil-helm bu frsat uzun sredir kollamyor muydu? II. Re-ich'm douya doru
almas, kukusuz ayn lkenin Balkanlar'da da arlk kazanmasna neden olacakt. Bu dasrtm gl mttefikleri Almanya'ya dayam Avusturyallarn iki-bal AvusturyaMacaristan mparatorluu'nda Macarlara kyasla daha stn bir konuma kavumalarn
salard ki, bir Macar yurtta olarak devletinin komularnn tahakkmne girmesine
Vambery'nin tahamml
HAYL KIRIKLII VE SON 277
yoktu. Macaristan'n mill karlar, Vambery'ye gre, dolayl da olsa, Alman yaylmaclna
sed ekecek ngiliz nfusunun Ortadou'da yeniden kazandrlmasna balyd.

Vambery'yi dndren ise ngilizlerin Osmanllarla anlamak konusunda isteksiz

davranmalar, Padiah'la bir ittifak oluturabilmeleri iin bu lkede liberal ilkeler nda
slahat yaplmasn art komalaryd. Vambery kii hak ve zgrlklerinin ampiyonu olarak
grd parlamentarizmin kalesi ngiltere'nin i politika kayglar ile otokrat bir Osmanl
Devleti ile uluslararas ilikilerde kaderini birletirmekten ekinebileceini takdir ediyordu.
Ancak, ngiltere'nin arzulad anlamda gayr-i mslim aznlklara adem-i merkeziyet
kazandracak reformlarn, hele. bu aznlklar Ermeni ayrlklar ise, Sultan Hamid tarafndan
hibir zaman kabul edilmeyeceini de gayet iyi biliyordu. Ne kadar liberalizmin savunucusu
olursa olsun, Vambery d politikada gereki olunmas, d gvenlik gereklerinin i politika
endieleriyle boa harcanmamas taraftaryd. ngiltere'nin reform fikrini ileri srd
gnlerde Siyonistlerin kendisine bavurusu, Vambery'ye belki de bekledii frsatn ayana
geldiini mjdelemiti. Ermenilere kyasla Osmanl mparatorluunda Museviler, her dnem
ynetime bal kalmlar, hibir zaman ayr bir siyasal nite kurmak gibi fikirlere nem
vermemilerdi. stelik, Siyonistlerin bile ngrd program, Osmanl snrlar iinde
Filistin'e yurt dndan Musev kolonizasyonunun salanabilmesi iin devletin hkmranlk
haklarn zedelemeyecek baz iktisad ve mlk dzenlemelerden ibaretti. Vambery'ye gre.
Padiah Siyonistlere, gzboyama kabilinden dahi ols?, baz tavizler verirse, bu gelimeler
aznlk reformu bekleyen ngiltere'de memnuniyetle karlanacak ve II. Abdlha-mid'in
yumuadn gren Londra artk Osmanl ittifak
278

SARAYDAK CASUS

teklifini reddetmeye sebep bulamayacaktr. Dahas, eer Siyonistler szlerinde samim iseler,
madd imknlarn Osmanllarn emrine sunmay tasarlamlardr. Musevilerin parasal gleri
ile takviye edilen Osmanl Devleti gibi asker adan halen hretini yitirmeyen bir
imparatorluk, ngiltere iin gerekten cazip bir mttefik olacaktr. Vambery'ye gre, bu arada
en uygar uluslar tarafndan bile eziyet ve aalanmaya maruz kalan Museviler de Osmanl
himyesi ve hogrs altnda Arz- Mevud'larna kavumu olacaklardr. Vambery'nin ilek
zihni durak tanmamaktadr: Vambery'ye kalrsa, kimbilir Siyonistler Padiah' kukularnda
hakl kartmaz ve lkeye yararl bir unsur olarak kendilerini ispat edebilirlerse, belki Sultan
Hamid'in reformlar konusundaki direnci krlabilir, imparatorluk yeni dzenlemelerle Kanun
salna kavuabilir. Ayrca, Siyonistler bu davranlaryla Padiah'm gnln
kazanabilirlerse, Osmanl organizmasn iten kemiren dier ayrlk unsurlar da uzlamay

yeler ve mill emellerini "Osmanllk" ideolojisi ile uzlat-nlabilecek bir kalpla savunmalar
gerekleebilir.
Vambery master plannn son dilisi olarak bir casusun siyasal tercihlerine bir kez daha
deinmekte yarar vardr. Yukarda da belirtildii gibi Vambery, zgrlklerin gvence altna
alnd parlamenter rejim tutkunudur. Bu nedenle ngiltere'ye hayran ve Almanya'ya souk
olduunu grmtk. Bata Macaristan ve Osmanl Devleti olmak zere bu ilkelerin btn
dnyaca benimsenmesini ister. Vambery, Trklerin tarih boyunca kurmu olduklar
devletlerde, zamann artlan erevesinde, ne kadar insan haklarna saygl hogrl hukuk
dzenler kurduklarn bilen bir aratrmacdr. stelik, slm akidelerdeki cumhur ve
meveret kavramlarnn Bat Avrupa'daki parlamenter sistemle ne kadar rahat bir ekilde
zlatmlabi-leceini de bilmektedir. Osmanllarn da bu sistemi uyum
HAYL KIRIKLII VE SON 279
iinde yrtebileceklerine gveni vardr. ngiltere ile ittifak eden Osmanl zerinde liberal
mttefiin telkinlerinin yapc olacana da emindir. Hem zaten, Vambery'ye gre, Orta
Asya'da grd otokratik rejimlere oranla Osmanl Devleti bu adan en ileri ark devleti
deil midir? Bu ereve iinde deerlendirildiinde Vambery, ngiltere ile Osmanl
Devleti'nin elele vermesini ayn zamanda dnyada Almanya ve Rusya gibi reaksiyoner
devletlere kar zgr rejimlerin zaferi olarak deerlendirmek istemektedir.
Tekrar ksa izgilerle zetlenecek olursa, demek ki Vambery, ilikileri zedelenmeye balam
ngilizlerle, Filistin'de baz tavizler karlnda Siyonistlerce desteklenen Osmanllar
birletirecek, bylece bir yandan Ruslarn Orta Asya ve Ortadou'daki, dier yandan da
Almanya ve Avusturya'nn Dou Avrupa, Balkanlar ve Ortadou'daki yaylmaclna engel
olunacakt. Bat'nm ve Do-u'nun en gl ve liberal rejimlerinin ittifak sonucunda da
yeryznde otokratik ve yaylmac glere kar caydrc nitelikte bir "devletleraras kollektif
gvenlik sistemi" oluturulabilecekti.
Ksacas, belki de Vambery dnya iin ite parlamen-tarizmin egemen olduu ve d alanda
ise ngiltere ile Osmanl Devleti'nin polislik yapt "yeni bir uluslararas dzen" kurmak d
ve abasmdayd. Ne var ki, bu dzenin ekseni zerinde kurulaca ngiltere'nin Ortadou
politikas Vambery programnn tam tersi dorultuda deimi, Londra Almanya'ya kar Rus
dostluunu kazanmakta medet ummutu. stelik, Whitehall arln isteklerinin ve
geleneksel politikalarnn dorultusunda Osmanl mparatorluu'nu i isyanlar yoluyla

paralamaya ynelmiti. Bu gelimeler Padiah' olduka tedirgin etmi, Siyonizm de dahil

olmak zere tm aznlk hareketlerine ve slahat nerilerine kar daha duyarl olmutu.
ngiltere'nin srt evirdii Padiah, XX. yzyln banda
280

SARAYDAK CASUS

I
giderek gerginleen devletleraras politikada devlet gemisini "kesin tarafszlk" rotasnda
tutamayacan anlam ve azametli Almanya limanna snmaya karar vermitir. Durum
Dou'da byle iken, Bat'da ardnda gl Almanya'nn destei ile Avusturya, Macaristan'
tmyle bnyesinde eritmeye hazrlanyordu. Bylece .Vambery dominosunun talarnn
tm birbiri ardsra dm oluyordu. Vambery'nin asl trajedisi ise onun bu umutsuz
rpnlarn -braknz ailesini- sorunlarn zmlemek iin bitkin duruma dt taraflarn
bile paylamamasyd. ine kapank Macaristan'da Vambery, dier lkelerle olan
ilikilerinden dolay daima kukuyla karlanm; hele Alman nfuzunun artt son
demlerinde kendisine "vatan haini" olarak baklmt. Siyonistlerin lideri Dr. Herzl ou
zaman onun samimi olmadn kendisini oyalamaya altn dnm; hatt II.
Abdlhamid'in huzuruna alnmasn salayan Vambery'ye bu hizmetinin madd karln
gnderme grevini bile yerine getirmemiti. Ne var ki, yukarda da grdmz gibi
Vambery, 191 l'de Herzl'in lmnn zerinden yedi sene gemesine ramen, Siyonistleri
Babli'nin yeni kiraclarna kar kollamaktan kanmamt. ngilizler ise eer onu ilk bata
Osmanllarla aralarnda bir yumuama salanabilmesi iin isteklerine uygun bir arabulucu
olarak grmlerse bile, daha sonralar Rusya'ya yaknlatka, onu dman kampna nfuz
etmi gizli ve nemli bir istihbarat kayna bir "kstebek" olarak kullanacaklard. Osmanllar
ise Vambery'nin ngiltere ittifak projesinin akntya krek ekmek trnden bir rnekle
aklanabileceini anlamlard. II. Abdlhamid; Trk dostu olan Vambery'yi ksa zamanda
kendi safna ekmi, onun kanalyla baz mesajlarn "sahibinin sesinden" Londra'ya
iletilmesini salamt. Yine de II. Abdlhamid Vambery'yi anlayan ve iyi niyetli abalarn
takdir eden yegne patrondu. Ancak,
HAYL KIRIKLII VE SON 281
Padiah, "Dost ac syler" atasznden hareketle onu ngiltere'nin alsl amacnn ne olduuna
inandrmak iin aba sarfetmi; Vambery ngilizleri ikna edebileceini tekrarladka onunla
ocuklar gibi kavga etmekten (ve sonunda barmaktan) ekinmemiti. Ne var ki, doru yol

olduuna inand ve adet kutsal bir misyon gibi kendini adad hedefine erimek iin
yaamnn sonuna kadar tek bana mcadele edecektir. yle ki, son nefesini verdii sabah,
Londra Times gazetesinde ngiliz d politikasn uyarc bir makalesi yaynlanmaktayd.
282

SARAYDAK CASUS

DRDNC BLMN NOTLARI

(1) Bu hususta Padiah'n iki muhtras da mevcuttur. Bunlar iin, bkz: Babakanlk Arivi
(bundan sonra BA), Yldz Esas Evrak (bundan sonra YEE) 9/2645/77 ve 9/2641/72.
(2) Die Grose Politik der Europaischen Kabinette (1871-1914), Berlin, 1922, C. X, evrak no.
2371, 2372 ve 2381; Hatzfeldt'den Holstein'e, 30, 31 Temmuz ve 5 Austos 1895 tarihli
muhtralar, PRO, Cabinet Papers 37/31/10, Lord Salisbury nin 4 Temmuz 1892 tarihli
muhtras. Ayrca, bkz: M. S. Anderson, The Great Powers and the Near East (1774-1923),
(London, 1970), s. 127-130 ve E. Kadourie, England and the Middle East, (Sussex, 1978), s.
21.
(3) PRO, FO. 800/32, 4 Haziran 1889; benzeri bir ifade iin, ayrca bkz: BA, YEE, 8/1108/77.
(4) Y. ztuna, Trkiye Tarihi, C. 12, (stanbul, 1967), s. 167169.
(5) Hornik, a.g.m., s. 622-3.
(6) G. Mann, The History of Germany Since 1789, (Middlesex,
1974), viii, blm; I. Geiss, German Foreign Policy (1871-1914), (London, 1976) ve H.
Halborn, The History of Modern Germany, (London, 1969), s. 298-368.
(7) Documents Diplomatiques Franais (1871-1914), 1. seri, C. 12, evrak no: 88 ve 144,
Courcel'den Hanotaux'ya, 12 ve 29 Temmuz 1895; G. P. Gooch ve H. Temperley (der.),
British Documents on the Origins of the War (1898-1914), C. 6, ek iv, Salisbury'den IwanMuller'e, 31 Austos 1896, Ayrca, bkz; Lady Gwendolen Cecil, Life of Robert Marquis of
Salisbury, C. 2, 1921, s. 79.
(8) Ermeni Sorunu iin sadece iki kaynak eser vermekle yetineceiz: Osmanl Dahiliye
Nezreti, Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareket-i htilliyesi, (stanbul, 1332), ve Esat Uras,
Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meseleleri, (Ankara, 1950).

(9) PRO, FO. 800/32, 6 Haziran 1889. Vambery'nin bu kukularn tarafsz baka gzlemciler
de paylamaktayd: Ardern G. Hulme-Beamon, Twenty Years in the Near East, (London,
1898), s. 302-311.
"RED EFEND"

283

(10) PROF, FO. 800/32, 22 Ekim 1889.

(11) PROF. FO. 800/33, 1 Kasm 1895.
(12) Bu hususta benim makaleme baknz: "ark meselesi ve II.
Abdlhamid'in Garp Politikalar (1876-1909)", Osmanl Aratrmalar, C. III, (stanbul,
1982), s. 267.
(13) II. Abdlhamid'in "Pan-slam" politikasnn tesirleri iin
bkz; Great Britain, Her Majesty's Stationary Office, Handbook no. 10, Mohammedanism in
Asia, (London, 1920).
(14) PROF, FO. 800/32, 10 ubat 1894.
(15) Vambery, Story..., s. 364-5.
(16) Vambery'nin Jn Trklerle muntazam yazmalar vardr.
Mizanc Murad Bey'le olan mektuplamalar iin, bkz.: Bi-rol Emil, Mizanc Murad Bey:
Hayati ve Eserleri, (stanbul, 1979), . 255-257.
(17) Dileri Bakanl, Hazine-i Evrak Arivi, stanbul, Dosya
no. 324, evrak no. 4629/46 (28 Nisan 1898); 31845/34 (5 Mart 1899); 1454/9 (27 ubat
1899), Ltfi Bey'den Tevfk Paa'ya mektup ve raporlar.
(18) Tunah Hilmi, Pete'de Reid Efendi ile. Kahire, 1317.
(19) Vambery, The Future of Constitutional Turkey", The Nineteenth Century and After, (March, 1909), s. 361-2.
(20) Vambery, Western Culture in Eastern Lands, (London,
1906), iii. blm.
(21) Ayrca bkz.: PRO, FO. 800/32, 10 ubat 1894.

(22) PRO- FO. 800/33, 4 Mays 1896.

(23) F. Armaolu, Siyas Tarih (1789-1960), (Ankara, 1975), s.
232-236.
(24) PROF, FO. 800/33, 20 Ekim 1907.
(25) Ayn yerde.
(26) Gooch ve Temperley, a.g.e., C. 5, evrak no: 210, Fitzmaurice'den Tyrell'a, 25 Austos 1908.
(27) Ayn eser, evrak no: 204, Grey'den Lowthera, 31 Temmuz
1908.
(28) Bu gelimeler iin, bkz; Feroz Ahmad, "Great Britain's Relations with the Young Turks (1908-1914)", Middle Eastern Studies, C. 2, no: 4, Temmuz 1966,
s. 302-329 ve Allan Cunnigham, "The Wrong Horse? - A Study of Anglo - TurI
284

SARAYDAK CASUS

kish Relations before the First World War, St. Antony's Papers, no. 17/4, (Oxford, 1965), s.
56-76.
(29) PRO, FO. 800/33, 28 Kasm 1908.
(30) lgintir ki, Vambery Koleksiyonunu bulduumuz dosyalar
arasnda ngiliz Dileri Bakanhg'nn Peteli ajanna yollad talimatlardan ancak be-alts
mevcuttur. Bu belgeler, Vambery'nin hizmetlerine karlk iliikte sunduklar eklere elik
eden teekkr notlardr. Altm akm belgeden oluan nemli talimatlarn "ayklanm"
olmas gerek!
(31) Aider ve Dalby, a.g.e., s. 497.

BBLYOGRAFYA
A. ARMINIUS VAMBERY'NN ESERLER:
Vambery'nin yarm asr geen yazarlk ve aratrmaclk yaamnda ortaya koyduu eserlerin eksiksiz bir
listesini sunmann gl bellidir. Biz bu gl arkiyat koleksiyonlarnn zenginlii ve tannm
ktphaneleri tarayarak amaya altk. A.B.D.'nde New York Belediye Ktphanesi, ngiltere'de British
Museum Kitapl, Londra niversitesi Ktphanesi; Trkiye'de Mill Ktphane (Ankara), stanbul Belediye
ve niversite Ktphaneleri ve Boazii Ktphanesi'nde saptadmz eserler yayn tarihi srasyla aadadr.
Yalnz, Vambery'nin gazete, dergi ve bilimsel sreli yaynlarn yazm olduu makaleleri bu-listenin dnda
brakyoruz. lgilenenler iin belki unu belirtmekte yarar vardr: Vambery'nin anlanndaki ifadesiyle
"ansiklopedik ciltler" tutan bu koleksiyon, Vambery'nin kendi eliyle dzenledii dosyalar halinde, A.B.D.'ye
yerletii srada yazarn olu Rstem tarafndan New York Belediye Ktphanesine verilmitir.
1 Deutsch-Turkisches Taschen-Woerterbuch (stanbul, 1858). 14.000 kelimeyi ihtiva eden ilk TrkeAlmanca szlk.
2 Abuska: Csagataj-torok szogyujtemeny (Pete, 1862). lk aatayca-Osmanlca szlk.
3 a) Travels in Central Asia, (London, 1864).
b) Voyages d'un Faux Derviche dans l'Asie Centrale (ev: E. E. Forgues), (Paris, 1865).
c) Kozep-Azsiai utazas (Pete, 1865).
d) Reise in Mittelasien (Leipzig, 1865)
e) Viaggi di un falso dervish nell'Asia Centrale (Milano, 1873).
f) Bir Sahte Dervi'in Asya-y Vusta'da Seyahati (ev.: A. H.) (Vakit Matbaas: stanbul, 1295).
4 a) Meine Wanderungen und Erlebnisse in Persien (Pete,1867).
b) Vandorlasaim es elmenye im Pcrsziaban (Pete, 1867).
5 Caataische Sprachstudien (Leipzig, 1867).
6 a) Sketches of Central Asia (London, 1868).
b) Skizzen aus Mittelasien (Leipzig, 1868).
c) Vambery Armin vazlatai Kozep-A 2 siabol, (Pete, 1868).
7 Uigurische Sprachmonumente und das Kutadgu Bilik (Innsbruc/Leipzig, 1870).
8 India tundermesek (Pete, 1870), Hind destanlar.
9 a) Oroszorszag hatalmi allasa Azsiaban (Pete, 1871).
b) Russlands Machtstellung in Asien (Leipzig, 1871).
10 a) Geschichte Bocahra's oder Transoxaniens (Stuttgart, 1872), iki cilt, yeni bask: Shuttgart 1972.
b) Bokhara tortenete a legregibb idoktol a jelenkorig (Pete, 1873), iki elit.
c) History of Bokhara (London, 1873).
11 a) Cestralasien und die englisch-russiche Grenzfrage,
(Leipzig, 1873).
b) Central Asia and the Anglo-Russian Frontier Question (London, 1874).
12 a) Der Islam im neunzehnten Jahrhundert (Leipzig,1875).
b) Islam wdziewietnastem stuleciv (Varova, 1876).
13 a) Keleti eletkepek (Budapete, 1876).
b) Sittenbilder aus dem Morgenlande (Berlin, 1876).
14 a) Ueber die Reformfahigkeit der Turkei (Budapete,1877).
b) La Turquie est-elle sus ceptible de reformes? Budapete/Paris, 1878
15 a) A torok-tatar nyelvek etymologiai S 20 tara (Budapete, 18177).
b) Etymologiscb.es Worterbuch der turko-tatarischen Sprachen (Leipzig, 1878).
16 Die Sprache der Turkomanen und der Diwan Machdumkuli's(Leipzig, 1879).
17 a) A magyarok erdete, (Budapete, 1882).
b) Der Ursprung der Magyaren (Leipzig, 1882). 18) Arminius Vambery: his life and adventures by
himself (London, 1883).
19 A Csuvasokrol (Budapete, 1884).
20 a) The Coming Struggle for India (London, 1885).
b) Den annalkande striden om Indien (Stockholm, 1885).
c) Der Zukunfts-Kampf um Indien (Wien, 1886).
21 a) A torok faj ethnologiai es ethnographiai tekintetben (Budapete, 1885).
b) Das Turkenvolk in seinen ethnologischen und eth-nongraphischen Beziehungen geschildert (Leipzig,
1885).
22 Die Scheibaniade (Wien, 1885). nl zbek iirinin Almanca tercmesi ve yorumu.

23 a) Hungary (London, 1887).

b) The Story of Hungary (New York, 1889).
c) Historia de Hungria (Madrid, 1891).
24 Professor Vambery to Islam in Hind Greeting (Kalkta,1889).
25 Die Sarten und ihre Sprache (Wien, 1890).
26 Aus dem Geistesleben persischer Frauen (Wien, 1891).
27 Zwei moderne central-asiatische Dichter , Munis und Emir (Wien, 1892).
28 Freiheitliche Bestrebungen im moslimischen Asien (Berlin, 1893).
29 A magyarsag keletkezese es gyarapodasa (Budapete, 1895). Macarlarn Ural-Altay kavimlerinden
trediklerine ilikin tezi.
30 La Turquie d'aujourd'hui et d'avant quarante ans (Paris, 1898).
31 Noten zu den altturkischen Inschriften der Mongoki und Sibiriens (Helsingfors, 1898).
32 The Travels and Adventures of the Turkish Admiral Sidi ali Reis, in India, Afghanistan, Central Asia, and
Persia, during the years 1553-1556 /London, 1899).
33 Alt-osmanische Sprachstudien (Leiden, 1901).
34 a) Die gelbe Gefahr (Budapete, 1904).
b) Le peril jaune (Budapete, 1904).
35 a) The story of My Struggles, iki cilt (London/Leipzig,1904).
b) Kuzdelmeim (Budapete, 1905).
36 a) Western Cultures in Eastern Lands (London, 1906).
b) Westlicher Kultureinfluss in Osten (Berlin, 1906).
c) Nyugat Kulturaja Keleten (Budapete, 1911).
37 Yusuf und Ahmed, (Budapete, 1911), Bjr zbek destan.
38 Reformkepes-e a Kelet? (Budapete, 1911)
39 A Magyarsag Bolosojenel (Budapete, 1914). Vmbery'nin lmnden sonra baslan bu eser Trk-Macar
ilikilerinin kkenlerini ve geliimini inceliyor.
B. YARARLANILAN KAYNAKLAR:
1 ARV MATERYAL
a) Public Record Office (PRO), Londra:
I) Foreign Office) (FO) 800/32 ve 800/33 (Vambery Papers) aratrmamza esas kaynak tekil etmitir.
II) Cabinet Papers (CAB) 37/31/10.
b) Trk Arivleri: Aadaki belgeler Vambery koleksiyonundaki bilgileri glendirdii iin alma kapsam
ierisine alnmtr.
I) Babakanlk Arivleri (BA)
Yldz Esas Evrak (YEE) 8/1108/77 8/2006/72/4 9/2641/72 9/2625/77/3 9/2645/77 9/2626/72 9/1106/72
II) Dileri Bakanl
Hazine-i Evrak 324/4629/46 324/31845/34 324/1454/9 288/11
c) srail Arivleri, Kuds:
I) Central Zionist Archies (CZA) H VII 87 (33 mektup) W 61II (4 mektup)
2 BASILI BELGELER
a) Ministere des Affaires E t range res, Documents Diplomatiqu-es Franais (1871-1914), 32 Cilt, Paris.
b) Great Britain, Her Majesty's Stationary Office, Mohammedanism in Asia, Handbook no. X, London, 1920.
c) G.P. Gooch ve H. Temperley (eds.), British Documents on the Origins of the War, C. 5, lLondon, 1928).
d) Die Grosse Politik der Europaischen Kabinette 1871-1914, (Berlin, 1992-7).
e) Osmanl Devleti, Dahiliye Nezareti, Ermeni Komitelerinin Amal ve Hareketi htilliyesi, stanbul ,1332.
f) M.K. Anderson (ed.), The Great Powers and the Near East 1774-1923 (Documents of Modern History),
London, 1970.
3 GENEL ESERLER (KTAP, MAKALE)
Ahmad, Feroz; "Great Britain's Relations with the Young Turks 1908-1914". Middle Eastern Studies, 2/4,
Temmuz 1966.
Ahmed Hamdi, Alem-i slm ve ngiliz Misyoneri: ngiliz Misyoneri Nasl Yetitiriliyor? (stanbul, 1334).
Akura, Yusuf; Yeni Trk Devletinin ncleri, (Ankara, 1981).
Albrecht-Carre, Rene; A Diplomatic History of Europe Since the Congress of Vienna, (London, 1965).
Alder, Lory ve Richard Dalby; The Dervish of Windsor Castle, (London, 1979).
Al-Sayyid, Afif Ltfi; Egypt and Cromer: A Study in Anglo-Egyptian Relations, (London, 1968).
Anderson, M. S.; The Eastern Question 1774-1923, (New York, 1966).
Armaolu, Fahir; Siyas Tarih 1789-1960, (Ankara, 1975).
Bayur, Yusuf Hikmet; Trk nklb Tarihi, C. I, K: I, 3. bask (Ankara, 1983).

Byrne, Leo Gerald; The Great Ambassador, (Ohio State University Pres, 1964).
Cecil, Lady Gwendolen; Life of Robert Marquis of Salisbury, iki cilt, (London, 1921).
Chatham Hous [Study Group], British Interests in the Mediterranean and the Middle East, (Oxford, 1958).
Clayton, G.D.; Britain and the Eastern Question, (London, 1971).
Cunningham, Allan; The Wrong Horse? - A Study of Anglo-Turkish relations before the First World War", St.
Antony's Papers No. 17, (Oxford, 1965). Danimend, smil Hami; zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi, C.IV,
(stanbul, 1972). Davey, R.; The Sultan and His Subjects, iki cilt, (New York,1897). Emil, Birol; Mizanc Murad
Bey: Hayat ve Eserleri (stanbul,1979). Friedman, Isaiah; Germany, Turkey and Zionism 1897-1918,(Oxford,
1977). Geiss, Imanuel; German Foreign Policy 1871-1914, (London,1976). Grey (Viscount or Fallodon),
Twenty-Five Years 1892-1916, C.I (New York, 1925).
Haskins, H. L.; British Routes to India, (London, 1966). Haslip, Joan; (ev.: Nusret Kuruolu), Abdlhamit,
(stanbul,1964). Hinsley, F.H. (ed.); The New Cambridge Modern History, C.XI, (Cambridge, 1962). Holborn,
Hajo; A History of Modern Germany 1840-1945, (London, 1969). Hornik, M.P.; The Special Mission of Sir H.
Drummond Wolff to Constantinople", English Historical Review,Oct. 1940. Hulme-Beamon, Ardern G.; Twenty
Years in the Near East (London, 1898).
Jelavich, Barbara; The Ottoman Empire, The Great Powers and the Straits Queiston 1870-1887 (Bloomington/London, 1973).
Karal, Enver Ziya; Osmanl Tarihi, C. VIII (Ankara, 1983). Kedourie, Elie; England and the Middle East: The
Destruction of the Ottoman Empire 1914-21, (Sussex, 1978).
Kohn, Hans; A History of Nationalism in the East, (New York, 1929).
Kurat, Akdes Nimet; Trkiye ve Rusya, (Ankara, 1970).
Trk-ngiliz Mnasebetlerinin Balangc re Gelimesi 1553-1610, (Ankara, 1953).
Kutay, Cemal; Sahte Dervi (stanbul, 1970).
Krkolu. mer, Trk-ngiliz likileri 1919-26, (Ankara, 1978).
Londau, Jacob M.; Pan-Turkism in Turkey, (London, 1981).
Langer, W.L.; The Diplomacy of Imperialism, (New York, 1935).
Laqueur, Walter: A History of Zionum, (New York, 1978).
Lewis, Bernard; The Emergence of Modern Turkey, (Oxford, 1968).
Lowe, C.J.; Salisbury and the Mediterranean 1886-1896-(London, 1965).
Mann, Golo; The History of Germany Since 1789, (Middlesex, 1974).
Miller, William; The Ottoman Empire and Its Successors 1801-1922, (Cambridge. 1923).
Mithad, All Haydar; Hatralarm, (stanbul, 1946).
ke, Mim Keml; II. Abdlhamid, Siyonistler ve Filistin Meselesi (stanbul, 1982).
, Siyonizm ve Filistin Sorunu 1880-1914, (stanbul, 1982).
, "ark meselesi ve II. Abdlhamid'in Garp Politikalar", Osmanl Aratrmalar, no: 3, (stanbul, 1982).
, "Jn Trkler" Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi, C. V (stanbul, 1982).
ztuna, Ylmaz; Trkiye Tarihi, C. 12, (stanbul, 1967).
Pears, Edwin; Life of Adulhamid, (London, 1917).
Roy, C; Abdulhamid le Sultan Rouge, (Paris,1936).
Saray, Mehmed; Dnden Bugne Afganistan, (stanbul, 1981).
Shaw, Stanford ve Ezel Kural; History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, C. 2, (Cambridge, 1977).
Skilliter, Susan A.; William Harborne and the Trade with Turkey 1578-1582, (Oxford, 1977).
Smith, Colin L.; The Embassy of Sir William White at Constantinople 1886-1891, (Oxford, 1957). SetonWatson, R. W.; Disraeli, Gladstone and the Eastern Queiston, (New York, 1962).
Tanyu, Hikmet; Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, C. 2, (stanbul, 1977). Taylor, A. J. P.; The Struggle for
Mastery in Europe 1848-1918, (Oxford, 1974). Tikhonov, N.; Vamberi, (Tiflis, 1931). Tugay, Asaf; bret, C. 2,
(stanbul, 1962). Turtal, Hilmi; Pete'de Reid Efendi ile (Kahtre, 1317). Uras, Esat; Tarihte Ermeniler ve
Ermeni Meseleleri, (Ankara,1950). Vambery, Arminius; "The Future of Constitutional Turkey", TheNineteenth
Century and After, March 1909,London. , "Personal Recollections of Abdulhamid II and His Court", The
Nineteenth Century and After, June 1909, London.
Vamos, Magda; Reid Efendi, (Budapete, 1966). Vital, David, Zionism, The Formative Years, (Oxford, 1982).