Matematik 11

ORTARETM
MATEMATK
11. SINIF
DERS KTABI
YAZARLAR
Metin MAN
Muslu LK
Turgut OUZ
zcan ATAK
DEVLET KTAPLARI
BRNC BASKI
..................., 2012
MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ......................................................................................... : 5752

DERS KTAPLARI DZS .............................................................................................................. : 1555
12.?.Y.0002.4264
Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanl aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaynlanamaz.
EDTR
Prof. Dr. Hseyin ALKAN
DL UZMANI
Hasan SILAY
GRSEL TASARIM
Rabia DALGI EKC
LME-DEERLENDRME UZMANI
Nuray SUNAR
PROGRAM GELTRME UZMANI
Ayen GLEN
REHBERLK UZMANI
Sinem BLGN
ISBN 978-975-11-3665-7
Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 08.12.2011 gn ve 259 sayl karar
ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 19.03.2012 gn
ve 3398 sayl yazs ile birinci defa 111.932 adet baslmtr.
NDEKLER
1.NTE
KARMAIK SAYILAR
KARMAIK SAYILAR...................................................................................................................10
SANAL SAYI BRM VE KUVVETLER....................................................................................11
KARMAIK SAYILARIN ETL...............................................................................................14
KARMAIK DZLEM.................................................................................................................15
BR KARMAIK SAYININ ELEN VE MODL.................................................................17
KARMAIK SAYILARDA TOPLAMA VE IKARMA LEMLER............................................21
KARMAIK SAYILARDA TOPLAMA LEMNN ZELLKLER............................................23
KARMAIK SAYILARDA ARPMA VE BLME LEMLER..................................................25
KARMAIK SAYILARDA ARPMA LEMNN ZELLKLER..............................................26
ELENK VE MODL ZELLKLER.......................................................................................29
KARMAIK SAYILARDA KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL DENKLEMLER............32
K KARMAIK SAYI ARASINDAK UZAKLIK.........................................................................33
KARMAIK SAYILARIN KUTUPSAL BM...........................................................................37
KUTUPSAL BMDE VERLEN KARMAIK SAYILARDA TOPLAMA IKARMA, ARPMA VE
BLME LEMLER....................................................................................................................42
KARMAIK SAYILARIN ORJN ETRAFINDA DNDRLMES.........................................47
KARMAIK SAYININ KUVVETLER........................................................................................48
KARMAIK SAYININ KKLER...............................................................................................50
1. NTE DEERLENDRME SORULARI...............................................................................54
2. NTE
STEL FONKSYON
STEL FONKSYON..................................................................................................................56
LOGARTMA FONKSYONU......................................................................................................63
ONLUK LOGARTMA FONKSYONU VE DOAL LOGARTMA FONKSYONU................70
LOGARTMA FONKSYONUNUN ZELLKLER.....................................................................74
TABAN DETRME.................................................................................................................77
SL VE LOGARTMK DENKLEMLER LE ETSZLKLER...............................................83
2. NTE DEERLENDRME SORULARI...............................................................................88
3. NTE
PERMTASYON, KOMBNASYON, OLASILIK VE STATSTK
SAYMA YNTEMLER...............................................................................................................90
FAKTRYEL.................................................................................................................94
PERMTASYON...............................................................................................96
DARESEL (DNEL) PERMTASYON......................................................................................100
TEKRARLI PERMTASYON.....................................................................................................103
KOMBNASYON..........................................................................................................106
BNOM AILIMI........................................................................................................................117
OLASILIK.........................................................................................................................120
OLASILIK FONKSYONU.........................................................................................................123
E OLASILI (OLUMLU) RNEKLEM UZAY..........................................................................127
KOULLU OLASILIK................................................................................................................132
BAIMLI VE BAIMSIZ OLAYLAR.......................................................................................134
STATSTK........................................................................................................139
MERKEZ ELM VE YAYILIM LLER..........................................................................153
STANDART SAPMA.................................................................................................................155
STANDART PUANLAR.............................................................................................................159
3. NTE DEERLENDRME SORULARI..............................................................................163
4. NTE
TMEVARIM VE DZLER
TMEVARIM..........................................................................................................173
TOPLAM SEMBOL................................................................................................................179
TOPLAM SEMBOLNN ZELLKLER...............................................................................185
ARPIM SEMBOL.................................................................................................................189
ARPIM SEMBOLNN ZELLKLER................................................................................190
DZLER.........................................................................................................................194
DZLERDE LEMLER............................................................................................................200
MONOTON DZLER................................................................................................................201
ARTMETK DZLER................................................................................................................204
GEOMETRK DZLER.............................................................................................................211
4. NTE DEERLENDRME SORULARI..............................................................................218
5. NTE
MATRS, DETERMNANT VE DORUSAL DENKLEM SSTEMLER
MATRS.....................................................................................................................224
MATRS
ETLER................................................................................................................227
K MATRSN ETL..........................................................................................................229
MATRSLERDE TOPLAM LEM VE ZELLKLER..........................................................232
BR MATRSN BR GEREK SAYI LE ARPIMI...............................................................235
MATRSLERDE ARPMA LEM.........................................................................................237
2X2 TRNDEN BR MATRSN ARPMA LEMNE GRE TERS..............................241
BR MATRSN DEVR (TRANSPOZU)..............................................................................244
DORUSAL DENKLEM SSTEMLER...................................................................................247
DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN MATRSLERLE GSTERM VE ZM.....249
DETERMNANTLAR................................................................................................254
SARRUS KURALI.....................................................................................................................261
EK (ADJONT) MATRS...........................................................................................................265
MATRSLERN ARPMA LEMNE GRE TERS YARDIMIYLA DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN ZM.........................................................................................................................268
CRAMMER KURALI.................................................................................................................270
5. NTE DEERLENDRME SORULARI............................................................................273
NTE DEERLENDRME SORULARININ CEVAP ANAHTARI.........................................277
KAYNAKA.....................................................................................................................278
SZLK..............................................................................................................................279
ORGANZASYON EMASI
LOGARTMA FONKSYONUNUN ZELLKLER
ETKNLK
KAZANIMA AT BALIK
Kazanma ait kefettirici alma
Etkinlikte sorgulama basama
Etkinlikte sonu basama
Logaritma fonksiyonunda tabana eit saynn grntsnn hangi reel say olacan tartnz.
log3 1 = m, log5 1 = n, log 1 = p ve ln 1 = r eitliklerindeki m, n, p ve r deerlerini bulunuz.
lenie ait zml rnek
log2 2 = x, log3 3 = y, log 10 = z ve ln e = t eitliklerindeki x, y, z ve t deerlerini bulunuz.
RNEK
log5 3 = x, log5 7 = y ise log5 21 in x ve y cinsinden eitini bulalm.

ZM
log5 21 = a
a R+ - { 1 }, n R ve x, y R+ iin,
Bilgi notu veya hatrlatma
5a = 21 dir.
a) loga a = 1 ve loga 1 = 0
c) loga
b) loga (x.y) = loga x + loga y
()
x
= loga x - loga y
y
lenie ait pekitirme sorular
) loga xn = n.loga x
UYGULAMA
1) Aadaki ifadelerin eitlerini bulunuz.
a) log25 5
2.
nite sonu lme

deerlendirme sorular
dir.
b) log81 27
c) log32 1
64
) log 16
d) log 52 3 1
128
1
9
NTE DEERLENDRME SORULARI
A - Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun szck veya szckleri yaznz.

1) stel fonksiyonunun ters fonksiyonuna ................................................. fonksiyonu denir.

2) Taban e olan logaritma fonksiyonuna ................................................. fonksiyonu denir.

3) stel fonksiyonun grafii ile logaritma fonksiyonunun grafii ........................ dorusuna gre
simetriktir.
B - Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz.

1) Taban 10 olan logaritmaya onluk logaritma denir.
2) Btn stel fonksiyondur artandr.
Haftalk 2 saat ile ilgili etkinlik, rnek, bilgi notu ve uygulama ksmlarn ihtiva eder.
KARMAIK SAYILARIN ETL
ETKNLK
Aadaki A ve B kmelerinde verilen karmak saylar inceleyiniz.
A
z2 = 2 + 5 i
z1 = 2 + 5 i
z3 = 5 + 2 i
w1 = -2 + 4 i
w3 = 4 - 2 i
z4 = 7 i
w4 = -4 - 2 i
w2 = -2 + 4 i
A kmesindeki her bir karmak saynn B kmesindeki hangi karmak sayya eit olduunu
tartnz.
Eit olduklarn sylediiniz karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn karlatrnz.
ki karmak saynn eitlii ile ilgili bir genellemede bulununuz.
RNEK
z1 = 2 + 5 i + m ve z2 = (n + 2) i - 6 karmak saylar birbirine eit ise m ve n deerlerini bulalm.
ZM
1.

1) a, b R ve z = a + b i ise b ye z karmak saysnn ................................................. denir.

2) ki karmak saynn birbirine eit olabilmesi iin ................................................. olmaldr.

1) Her tam say bir rasyonel saydr.
( )

2) Her irrasyonel say bir karmak saydr.
( )

3) Her doal say bir sanal saydr.
( )

4) Arg (z1.z2) = Arg (z1).Arg (z2) tr.
( )
C - Aadaki sorular yantlaynz.

1) Aada verilen karmak saylarn sanal ve gerek ksmlarn bulunuz.
7 + 3i

a) z = 4 - 2 i
b) z =

c) z = 5 i
2

2) Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

a) x2 - 4x + 3 = 0
b) x2 + x + 5 = 0
nce z1 ve z2 karmak saylarn standart biimde yazalm.
z1 = 2 + m + 5 i
z2 = - 6 + (n + 2) i
z1 = z2
2 + m = -6
O hlde, z1 = 2 + (- 8) + 5 i z1 = - 6 + 5 i
ve
m = - 8
5=n+2
n = 3 olur.
ve z2 = - 6 + (3 + 2) i z2 = - 6 + 5 i olur.
a, b, c, d R, z1 = a + b i ve z2 = c + d i olmak zere,
z1 = z2 a = c ve b = d dir.
UYGULAMA

a) z1 = 2
b) z2 = 5 i
) z4 = 2 + 5 i
) z = 9
1) Aada verilen karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn bulunuz.

d) z5 = 3 i + 2
c) z3 = 2 - 4 i
e) z6 = -2 + 5 i
2) Re(x + 4 i) + Im((x - 1) i ) = 11 denklemini salayan x deerini bulunuz.
c) x2 + 9 = 0
Haftalk 2 saat ile ilgili nite deerlendirme ve

uygulama sorular gri zemin ile verilmitir.
1. NTE
KARMAIK SAYILAR
Mandelbrot kmesi, Benoit Mandelbrotun (Ben
Mandelburo) teorisidir. Matematikte Mandelbrot kmesi,
fraktal ekli oluturan snrlar belirleyen, karmak dzlemdeki saylar kmesidir. Fraktallar doada, aalarn
yapraklarnn diziliminde ve akcierlerin damarlarnn
dallanmasnda olduu gibi birok alanda doal olarak
bulunur.
Mandelbrot kmesinin renklendirilmi izimi
ETKNLK
x + 3 = 0 denkleminin doal saylar kmesindeki zmn bulunuz. Bu denklemin doal
saylar kmesinin geniletilmesiyle elde edilen tam saylar kmesindeki zmn tartnz.
2x - 5 = 0 denkleminin tam saylar kmesindeki zmn bulunuz. Ayn denklemin tam
saylar kmesinin geniletilmesiyle elde edilen rasyonel saylar kmesindeki zmn tartnz.
x2 - 4 = 0 ve x2 + 25 = 0 denklemlerinin gerek saylar kmesindeki zm kmelerini bulunuz.
Gerek saylar kmesinin geniletilmesiyle oluturulabilecek yeni bir kmede x2 + 25 = 0 denkleminin zm kmesinin bo kmeden farkl bir kme olup olamayacan tartnz.
RNEK
x2 + 3 = 0 denkleminin gerek saylardaki zm kmesini bulalm.
ZM
x2 + 3 = 0
x2 = -3
x = -3 dir. -3 R olduundan = olur.

Baz denklemlerin gerek saylarda zm olmadndan bu denklemlerin bo kmeden
farkl zm kmeleri iin yeni bir say kmesine ihtiya vardr.
Carl Friedrich Gauss (Karl Firidrih Gavs) (1777 1855): Katkda bulunduu alanlardan bazlar; saylar kuram, analiz, diferansiyel geometri, jeodezi,
elektrik, manyetizma, astronomi ve optiktir. Matematikilerin prensi ve Antik
alardan beri yaam en byk matematiki olarak da bilinen Gauss, matematiin ve bilimin pek ok alann etkilemitir. Tarihin en nfuzlu matematikilerinden biri olarak kabul edilir. Gauss, sanal saylar doktora tezinde kullanmas ile matematik dnyasnda yeni bir pencere amtr.
UYGULAMA
1) Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun szck veya szckleri yaznz.

a) Her denklemin gerek saylar kmesinde bir zm .................................... .
b) x + 3 = 0 denkleminin doal saylar kmesindeki zm .................................... tr.
2) Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz.
a) x + 16 = 0 denkleminin gerek saylarda kk yoktur.
b) x + x - 6 = 0 denkleminin gerek saylarda kk vardr.
3) Aadaki denklemlerin gerek saylar kmesinde zm kmelerini bulunuz.

a) 5x + 15 = 0
10
b) 2x - 3 = 0
c) x2 - 16 = 0
) x2 + 49 = 0
ETKNLK
SANAL SAYI BRM VE KUVVETLER
Aada yaplan ilemleri inceleyerek verilen boluklar rnee uygun biimde doldurunuz.
-1 = 1.(-1) = 1.-1 = -1
-9 = 9.(-1) = 9.-1 = 3-1
-3 = 3.(-1) = 3.-1
-
1
=
4
1
.(-1) =
4
1
1
.-1 = .-1
2
4
-8 = .....................................................
-4 = .........................................................
Tm negatif saylarn karekkleri iin ayn ilem yaplabilir mi? Tartnz.
Negatif saylarn karekklerinde ortak arpan hakknda bir genellemede bulununuz.
Negatif saylarn karekklerini nasl bir sembolle gsterebilirsiniz. Tartnz.
RNEK
-16
ve -20 ifadelerinin her birini -1 cinsinden yazalm.
ZM
-16 = 16.(-1) = 16.-1 = 4-1
-20 = 20.(-1) = 20.-1 = 25-1 dir.

Negatif saylarn karekkleri sz konusu olduunda karlalan -1 ortak arpanna sanal say birimi denir. Matematiki Euler (yler), bu sanal say birimini i ile gstermitir. Yaps
gz nne alndnda, -1 = i i2 = -1 olduu grlr.
a > 0 olmak zere, -a = a.i = i.a olarak ifade edilir. Negatif saylarn karekklerine
sanal saylar denir.
RNEK
-32 ve -7 eklindeki kkl ifadeleri sanal say birimi cinsinden yazalm.
ZM

-1 = i olduuna gre -32 = 32.-1 = 42 i , -7 = 7.-1 = 7 i biiminde yazlabilir.
RNEK
-4.-9 ileminin sonucunu bulalm.
ZM

(I) : -4.-9 = (-4).(-9) = 36 = 6,
(II) : -4.-9 = 4.-1.9.-1 = 2 i .3 i = 6 i2 = 6.(-1) = -6 dr.
-4 ve -9 saylar birer gerek say olmadndan -4.-9 (-4).(-9) dir. Bu yzden (I) deki
zm yanltr. Bu ilemin doru zm (II) de grld gibidir.
ETKNLK
Aadaki ilemleri noktal yerleri doldurarak sonulandrnz.
i = -1, i2 = -1 olduuna gre,
i3 = i2.i = .............. i5 = i4.i = ..............
i7 = i4.i3 = ..............
i4 = i2.i2 = .............. i6 = i4.i2 = ..............
i8 = i4.i4 = ..............
i nin hangi kuvvetlerinde ayn sonular bulduunuzu tartnz.
Sanal say biriminin kuvvetleri iin bir genellemede bulununuz.
i20 = ..............
i41 = ..............
dr.
RNEK
i60, i73, i82 ve i103
saylarn bulalm.
11
ZM
15
i60 = (i 4 ) = 115 = 1,
18
i73 = i72 + 1 = i72. i = (i 4 ) . i = 118. i = 1. i = i
20
i82 = i80 + 2 = i80. i2 = (i 4 ) . i 2 = i 2 = -1
25
i103 = i100 + 3 = i100. i3 = (i 4 ) . i 3 = i 25 . i 3 = - i
k
k, m N ve k nn 4 ile blmnden kalan m ise i = i dir. Dolaysyla n N olmak zere,

1,
k = 4n
k
i
,
k = 4n + 1
i =

-1,
k = 4n + 2

-i ,
k = 4n + 3 olur.

RNEK
i24, i79, i186 ve i-13 saylarnn en sade eklini bulalm.
ZM
6
19
i24 = (i 4 ) = 16 = 1
i79 = (i 4 ) .i3 = 119 .(- i ) = - i
46
-3
i186 = (i 4 ) .i2 = 146 .(-1) = -1
i-13 = (i 4 ) .i-1 = 1-3.i-1 = 1.i-1 = i 4 .i-1 = i4 -1
bulunur.
RNEK
n N olmak zere,
i24n + 7 ve i2012n - 3
i3 = - i
saylarnn en sade eklini bulalm.
ZM
6n
i24n + 7 = i24n. i7 = (i 4 ) .i4 .i3 = 16n .1.(- i ) = - i

503n -3
i2012n - 3 = i2012n. i-3 = (i 4 )
503n
.i = 1
4-3
.i = 1.i = i .i = i
-3
-3
-3
=i =i
bulunur.
UYGULAMA
1) Aadaki sorular doru cevaplar ile eleyiniz.
32 i
-144 = ?
-
12 i
25
=?
9
13 i
-13 = ?
5
3
-18 = ?
12 i
2) Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere uygun ifadeleri yaznz.

a) Sanal say birimi ......... ile gsterilir.

b) -1 = i ise i + i = ............. dir.

3) Aadaki verilen ifadelerin en sade eklini sanal say biriminin kuvvetlerinden yararlanarak
bulunuz.
15
11+ 8n
a) i
12n
d) i
12
21
b) i
-12
e) i
-48n + 23
c) i
f)
-1907
i4n +15 + i24n - 2

i36n - 52
) i
g)
981
i300n + 123 + i76n + 1

i-28n + 2
ETKNLK
x2 + 2x + 4 = 0 denklemi veriliyor.
Denklemin diskriminantn bulunuz.
x1 = -b + ve x2 = -b - bantlarndan yararlanarak denklemin kklerini kkl ifade
2a
2a
cinsinden yaznz.
Sanal say birimi kullanarak kkleri (a + b i) biiminde ifade ediniz.
Elde ettiiniz bu kklerin hangi say kmesine ait olabileceini tartnz.
RNEK
x2 - 2x + 10 = 0 denkleminin kklerini bulalm.
ZM

= b2 - 4ac = (-2)2 - 4.1.10 = 4 - 40 = -36 dir. Bu durumda denklemin gerek kk yoktur.
Kkleri sanal say biriminden yararlanarak yazalm.
x1 =
-b + -(-2) + -36 2+6 i

-b - -(-2) - -36 2 - 6 i
=
=
= 1+3 i ve x2 =
=
=
= 1- 3 i olur.
2
2
2a
2.1
2a
2.1

a, b R ve i = -1 sanal say birimi olmak zere a + b i biimindeki saylara karmak
saylar denir.

Bu saylarn oluturduu kmeye karmak (kompleks) saylar kmesi ad verilir ve C ile
gsterilir. Baka bir deyile, C = { z | z = a + b i, a, b R, i = -1 } kmesi karmak saylar
kmesi olarak adlandrlr. Bu kmesinin elemanlar standart biimde z = a + b i olarak gsterilir.

Bu saylara karmak saylar denir. a R saysna z nin gerek ksm Re(z), b R saysna da z nin sanal ksm Im(z) denir. Re(z) = a ve Im(z) = b biiminde gsterilir.
RNEK
z = 4 + 6 i saysnn gerek (reel) ve sanal ksmlarn bulalm.
ZM

Re(z) = 4 ve
Im(z) = 6
dr.
RNEK
z1 = 4 + 2 i, z2 = 4 ve z3 = 2 i karmak saylarnn gerek ve sanal ksmlarn bulalm.
ZM
z1 = 4 + 2 i ise Re(z1) = 4 ve Im(z1) = 2
z2 = 4 + 0 i ise Re(z2) = 4 ve Im(z2) = 0
z3 = 0 + 2 i ise Re(z3) = 0 ve Im(z3) = 2 bulunur.
Bu saylar dikkatlice incelediimizde z2 nin sanal ksm sfr ve z3 n de gerek ksm sfr olankarmak say olduunu grmekteyiz.
Dolaysyla her gerek saynn a + 0. i biiminde, ayn ekilde her sanal saynn da 0 + b i biiminde yazlabilen bir karmak say olduu sylenebilir. O hlde, hem gerek saylar hem de sanal
saylar kmesi karmak saylar kmesinin birer alt kmeleridir.
N Z Q R C
Doal Saylar
Tam Saylar Rasyonel Saylar
Gerek Saylar
Karmak Saylar
13
KARMAIK SAYILARIN ETL
ETKNLK
Aadaki A ve B kmelerinde verilen karmak saylar inceleyiniz.
A
z2 = 2 + 5 i
z1 = 2 + 5 i
w3 = 4 - 2 i
z4 = 7 i
w1 = -2 + 4 i
z3 = 5 + 2 i
w4 = -4 - 2 i
w2 = -2 + 4 i
A kmesindeki her bir karmak saynn B kmesindeki hangi karmak sayya eit olduunu
tartnz.
Eit olduklarn sylediiniz karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn karlatrnz.
ki karmak saynn eitlii ile ilgili bir genellemede bulununuz.
RNEK
z1 = 2 + 5 i + m ve z2 = (n + 2) i - 6 karmak saylar birbirine eit ise m ve n deerlerini bulalm.
ZM

nce z1 ve z2 karmak saylarn standart biimde yazalm.
z1 = 2 + m + 5 i
z1 = z2
z2 = - 6 + (n + 2) i
2 + m = -6
5=n+2
m = - 8
O hlde, z1 = 2 + (- 8) + 5 i z1 = - 6 + 5 i
ve
n = 3 olur.
ve z2 = - 6 + (3 + 2) i z2 = - 6 + 5 i olur.
a, b, c, d R, z1 = a + b i ve z2 = c + d i olmak zere,
z1 = z2 a = c ve b = d dir.
UYGULAMA
Aadaki denklemlerin zm kmelerini bulunuz.
a) x - 4x - 21 = 0
2
{-
{
{
b) 9x + 25 = 0
2
c) x + 3x + 5 = 0
2
5
i, - 5
3
3
d) z5 = 3 i + 2
c) z3 = 2 - 4 i
e) z6 = -2 + 5 i
3) Re(x + 4 i) + Im((x - 1) i ) = 11 denklemini salayan x deerini bulunuz.
4) z1 = x - 2 + 3 i, z2 = 5 + (4 + y) i ve z1 = z2 ise (x - y) fark katr?
5) 3k + 4 i - 2 + m i = 2k - 5 i + 3 - 2m i ise (k + m) toplam katr?
A) -3
B) 2
C) 3
D) 5
E) 8
}
i}
11
i , - 11
2
2
b) z2 = 5 i
) z4 = 2 + 5 i
14
{ 7 , -3}
2) Aada verilen karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn bulunuz.

a) z1 = 2
3 11
+
i , - 3 - 11
i
2
2
2
2
KARMAIK DZLEM
ETKNLK

Aada verilen baz sanal saylar, say dorusundaki katsaylar ile eletirilmitir. Bo kutular uygun biimde doldurunuz.
-4
-3
-1 -1
-2-3
-3 i
1 2
-i
3 13
2i

Bunun gibi btn sanal saylarn elendii noktalarn oluturduu say dorusuna sanal say
ekseni denir.

imdi de aadaki A, B ve C kmelerinin elemanlarn inceleyiniz.
A
B
0
C
2i
-3
0
-i
-4 i
1+i
3 - 2i
4-i
0

A kmesinin elemanlarn aadaki gerek eksende, B kmesinin elemanlarn aadaki
sanal eksende gsteriniz.
Gerek eksen
0
Sanal eksen
0
Sanal eksen
2
1
-2 -3 -1
1 3 2
-1
Gerek
eksen
-2
-2
Gerek ve sanal eksenlerin ortak noktas olan balang noktasnda bu eksenlerin birbirine
dik kesitirilmesi ile oluan yukardaki dzlemi inceleyiniz.
Oluturulan bu dzlemde C kmesinin elemanlarn gsteriniz.
Karmak saylar kmesinin btn elemanlarnn gsterilip gsterilemeyeceini tartnz.
RNEK
z1 = 2 + 0. i, z2 = 0 - 3 i, z3 = 2 + 5 i, z4 = -3 + 4 i, z5 = -1 - 2 i ve z6 = 3 - 4 i karmak saylarn
gerek ve sanal eksenlerin O noktasnda dik kesimesiyle oluan dzlemde gsterelim.
15
ZM
Sanal eksen
z3 = 2 + 5 i
5
z4 = -3 + 4 i
4
3
2
-1
-5 -4 -3 -2
z5 = -1 - 2 i
Gerek eksen
z1 = 2 + 0. i
-1
-2
z2 = 0 - 3 i -3
-4
z6 = 3 - 4 i
-5

Gerek ve sanal eksenlerin balang noktasnda dik kesimeleri ile oluan sisteme karmak saylar dzlemi ya da ksaca karmak dzlem ad verilir.

a, b R olmak zere, z = a + b i karmak says karmak dzlemde,
Sanal eksen
veya
z = a + bi
z = a + bi
Gerek eksen
biiminde gsterilir.
RNEK
a) Re(z) < -2,
b) Im(z) 3,
c) Re(z) < -2 ve
gsterelim.
Im(z) 3 eitsizliklerini salayan z karmak saylarn karmak dzlemde
ZM
a)
b)
16
-2
c)
-2
RNEK
Sanal ksm sfr olan tm karmak saylarn karmak dzlemdeki geometrik yerini bulalm.
ZM
y

Gerek eksen zerindeki tm noktalara
karlk gelen karmak saylarn sanal ksm sfr
olduundan aradmz yer gerek eksendir.
UYGULAMA

1) Aada verilen karmak saylar karmak dzlemde gsteriniz.

a) -3 + i
b) -2 i
c) 5 i
) 2
d) 4 + 2 i


a) Bir karmak say, gerek ksm ......................... eksenden, sanal ksm .................................
eksenden alnarak karmak dzlemde gsterilir.

b) Gerek ksm sfr olan karmak saylarn geometrik yeri ......................... eksendir.

a) z = 3 - 4 i ise Re(z) + Im(z) = 7 dir.

b) a, b R ise z = a + b i saysna karmak say denir.
(
(
)
)
4) 2 a 4 ve 1 b 3 olmak zere, (a + b i) karmak saylarn karmak dzlemde gsteriniz.
BR KARMAIK SAYININ ELEN VE MODL
ETKNLK

Aada verilen karmak say iftlerinin her birini altlarnda verilen karmak dzlemde gsteriniz.

z1 = 1 - 2 i ve z2 = 1 + 2 i

z3 = -2 + 5 i ve z4 = -2 - 5 i
y

Verilen say iftlerinin karmak dzlemdeki grntlerinin gerek eksene gre durumlarn
aklaynz.
RNEK

Aada verilen karmak saylara karlk gelen noktalarn gerek eksene gre simetrii olan
noktalar bulalm ve bu noktalara karlk gelen karmak saylar inceleyelim.

a) z1 = 3 + 2 i
b) z2 = - 2 - 3 i
17
ZM
a)
b)
y
z1 = 3 + 2 i
y
z = -2 + 3 i
2 br
-2
3 br
2 br
-2
z = 3 - 2i
3 br
-3
z2 = -2 - 3 i
a, b R olmak zere, a + b i ve a - b i karmak saylarna birbirinin elenii denir. Bir karmak say ile eleniinin karlk geldii noktalar
gerek eksene gre simetriktir.

Herhangi bir z karmak saysnn elenii z
ile gsterilir. z = a + b i karmak saysnn elenii z = a - b i karmak saysdr.
y
z = a + bi
z = a - b i
-b
ETKNLK

Aadaki say dorusu zerindeki noktalara karlk gelen saylar inceleyiniz.

0
-5

Bu saylarn her birinin mutlak deeri ile elendii noktann balang noktasna olan uzakln ilikilendiriniz.

Aada verilen karmak dzlemlerde iaretlenen karmak saylar inceleyiniz.
y
z1 = 2 + 0. i
x
z3 = 4 + 3 i
0
z2 = -3 i
x
4

z1, z2 ve z3 karmak saylarnn balang noktasna olan uzaklklarn bulunuz.

Bir karmak saynn balang noktasna olan uzaklnn, gerek ve sanal ksmlarnn kullanlarak nasl bulunabileceini tartnz.
RNEK

z = -12 + 5 i karmak saysnn balang noktasna olan uzakln bulalm.
ZM

z = -12 + 5 i karmak saysna karlk gelen noktay karmak dzlemde iaretleyerek balang noktasna birletirelim.
18
y
A z = -12 + 5 i
5 br
B
-12
12 br
y
z = a + bi
b
|
|z
b br
x
a br
ABO nde Pisagor bantsndan yararlanarak,

|OA|2 = |OB|2 + |AB|2
|OA|2 = 12 2 + 52
|OA|2 = 169
|OA| = 13 br bulunur.
Karmak dzlemde bir z karmak saysna karlk gelen

noktann balang noktasna olan uzaklna bu karmak saynn modl denir ve |z| biiminde gsterilir.
a, b R ve z = a + b i olmak zere z karmak saysnn
modl karmak dzlemde, |z| = | a + b i | = a2 + b2 dr.
RNEK
z = 8 + 6 i ve z = 8 - 6 i karmak saylarnn modllerini bulalm.
ZM
Sanal eksen
z = 8 + 6 i ve z = 8 - 6 i karmak saylarna
karlk gelen noktalar karmak dzlemde iaretleyerek z ile z modln bulalm.
z = 8 + 6i
6
| z|
0
| z
-6
Gerek eksen
|z|
= 62 + 82 = 36 + 64 = 100 = 10
| z | =
z = 8 - 6 i
(-6)2 + 82 = 36 + 64 = 100 = 10
Bir z karmak saysnn modl ile elenii olan z karmak saysnn modl birbirine
eittir. |z| = | z | dr.

RNEK

z C, |z| = 7 ve z = 3 - 2a i olduuna gre a nn pozitif deerini bulalm.
ZM

|z|
= | 3 - 2a i | = 7
32 + (-2a)2 = 7
9 + 4a2 = 7
9 + 4a2 = 49
4a2 = 40

a2 = 10
a = 10, a = 10 olur.
19
RNEK

|z|
= 2 koulunu salayan z karmak saylarnn karmak dzlemdeki geometrik yerini bulalm.
ZM

z = x + y i alalm.

|z|
= 2 | x + y i | = 2
x2 + y2 = 2
x2 + y2 = 4 olur.
UYGULAMA

1) Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun ifadeleri yaznz.

a) | 5 - 12 i | + | 6 - 8 i | + | -7 - 24 i | = ......................... dr.

b) Karmak dzlemde bir karmak sayya karlk gelen noktann orijine olan uzaklna karmak saynn ......................... denir.


Modl en kk olan karmak sayy bulunuz.
Gerek ksm 5 ve modl 13 olan karmak saylar bulunuz.
12 i
5 - 12 i
z = 3 - 4 i ise z modln bulunuz.

3) z1 = 3 - i, z2 = 10 ve z3 = 1 + 3 i karmak saylarnn modllerini bulunuz. Modlleri kar-
latrnz. Modlleri birbirine eit karmak saylarn karlk geldii noktalarn geometrik yeri nedir?

4) Aada verilen izelgedeki noktal yerleri rnee uygun biimde doldurunuz.

Karmak say
Modl
z = 8 + 15 i
15
z = -3 - 4 i
.....
.....
.....................
z = 7 - 24 i
.....
.....
.....
z = 3 - i
z = 5 + 7 i
z=
20
Gerek Sanal
ksm ksm
1 3
+
i
2
2
Karmak saynn elenii
82 + 152 = 17 z = 8 - 15 i
Eleniin Eleniin
gerek
sanal
ksm
ksm
Eleniin modl
82 + (-15)2 = 17
-15
..................
.....
.....
..........................
.....................
..................
.....
.....
..........................
.....
.....................
..................
.....
.....
..........................
.....
.....
.....................
..................
.....
.....
..........................
.....
.....
.....................
..................
.....
.....
..........................
KARMAIK SAYILARDA TOPLAMA VE IKARMA LEMLER
ETKNLK
Aadaki tabloyu inceleyerek bo braklan yerleri doldurunuz.
z1
z2
z1 + z2
z1 - z2
3i
2i
3i + 2i = 5i
2 + 3i
1 - 5i
2 + 3i + 1 - 5i = 3 - 2i
3i - 2i = i
(2 + 3 i) - (1 - 5 i)
= 2 + 3i - 1 + 5 i = 1 + 8i
-2i
......................................................
......................................................
1 + 6i
3
1
+ i
2
2
-1 - i
1 - 5i
2
......................................................
......................................................
......................................................
......................................................
-i + 1
7 + 3i
......................................................
......................................................

Karmak saylarda toplama ve karma ilemleri yaplrken gerek ksmlar ve sanal ksmlar
arasndaki banty tartnz.
RNEK
z1 = 4 + (m - 2) i ve z2 = n - 5 + 6 i iin z1 + z2 = 2 - i olduuna gre m.n deerini bulalm.
ZM

z1 + z2 = 4 + (m - 2) i + n - 5 + 6 i

= 4 + n - 5 + (m - 2) i + 6 i

= n - 1 + [(m - 2) + 6 ] i

= n - 1 + (m + 4) i dr.

Bu durumda,
n - 1 + (m + 4) i = 2 - i

n - 1 = 2 ve

n=3

O hlde, m.n = (-5).3 = 15 bulunur.
m + 4 = -1
m = -5
dir.

Karmak saylar toplanrken veya karlrken gerek ksmlar kendi aralarnda ve sanal
ksmlar kendi aralarnda toplanr veya karlr.
ETKNLK
z1 = 1 + 4 i, z2 = 5 + i ve z1 + z2 = 6 + 5 i karmak
saylarna karlk gelen noktalar karmak dzlemde
srasyla A, B ve C ile gsterilerek iaretlenmi ve A ile
B noktalar O ve C ile birletirilmitir. nceleyiniz.
|AO| ve |OB| nu z1 ve z2 nin modllerinden

yararlanarak bulunuz.
5
4
4
z1 = 1 +
z1 + z2 = 6 + 5 i
1
1
z2 = 5 + i
1. ekil
21
Oluturulan AKC ile BLC nin hipotens uzunluklarn
Pisagor bants yardmyla bulunuz.

|AC| ile |OB| nu ve |OA| ile |BC| nu karlatrnz.

Oluan OACB drtgenine ne ad verildiini tartnz.
5
4
5 6
z1 = 1 + 4 i, z2 = 5 + i ve z1 - z2 = -4 + 3 i karmak saylar elde ediliyor. z1, -z2 ve z1 - z2 karmak

saylar karmak dzlemde aadaki ekilde gsterilmitir.
|OA| ve |OL| nu z1 ve -z2 nin modllerin-
den yararlanarak bulunuz.

Oluturulan TLM ve MRA nin hipotens
uzunluklarn Pisagor bants yardmyla bulunuz.
|OL| ile |MA| nu ve |OA| ile |LM| nu karlatrnz.

Oluan OAML drtgenine ne ad verildiini tartnz.
R
T M
z1-z2 = -4 + 3i
z1 = 1 + 4i
3
B
-5
-4
L
-z2 = -5 - i
-1
z2 = 5 + i
RNEK

y
5
z1 = 1 + 5 i
Yandaki OABC paralelkenarnda A noktasna z1 = 1 + 5 i,
C noktasna z2 = 7 +
1
C
1
karmak says karlk gelmektedir.
Buna gre B noktasna gre karlk gelen karmak sayy bu-
z2 = 7 + i
lalm.
ZM

OABC paralelkenar olduundan B kesi z1 + z2 karmak saysna karlk gelir. O hlde,

z1 + z2 = 1 + 5 i + 7 + i = 8 + 6 i
bulunur.

Karmak dzlemde ardk kesi z1, 0 + 0 i ve z2 karmak saylar olan paralelkenarn drdnc kesi z1 + z2 karmak says; z1, 0 + 0 i ve -z2 karmak saylar olan paralelkenarn drdnc kesi z1 - z2 karmak saysdr.
y
z1
22
y
z1 + z2
z2
z1 - z2
z1
x
-z2
z2
TOPLAMA LEMNN ZELLKLER

ETKNLK
Karmak saylar kmesinden seilen z1 = 3 + 4 i, z2 = 1 + 2 i ve z3 = 5 + 7 i karmak saylar iin,

z1 + z2 toplamnn sonucunun bir karmak say olup olmadn tartnz.
z1 + z2 ile z2 + z1 ve (z1 + z2) + z3 ile z1 + (z2 + z3) toplamlarnn sonularn karlatrnz.
z1, z2 ve z3 karmak saylarn 0 + 0 i karmak says ile toplaynz ve sonular inceleyiniz.

z1 + (-z1) ile (-z1) + z1 toplamnn hangi karmak sayya eit olduunu syleyiniz.
Karmak saylarda toplama ileminin zellikleri hakknda genellemelerde bulununuz.
RNEK
z1 = 2 + 3 i, z2 = -1 + 4 i ve z3 = 5 - 2 i karmak saylar iin,
a) z1 + z2
b) z1 + z2 ile z2 + z1
) z1 + 0 + 0 i ile 0 + 0 i + z1
c) (z1 + z2) + z3 ile z1 + (z2 + z3)
d) z1 + (-z1) ile (-z1) + z1
ilemlerini inceleyelim.
ZM
a) z1 + z2 = 2 + 3 i + (-1) + 4 i = 2 + (-1) + 3 i + 4 i = (1 + 7 i) C dir.
b) z1 + z2 = 1 + 7 i
z2 + z1 = -1 + 4 i + 2 + 3 i = -1 + 2 + 4 i + 3 i = 1 + 7 i dir. O hlde, z1 + z2 = z2 + z1 dir.
c) z2 + z3 = -1 + 4 i + 5 - 2 i = -1 + 5 + 4 i - 2 i = 4 + 2 i
(z1 + z2) + z3 = 1 + 7 i + 5 - 2 i = 1 + 5 + 7 i - 2 i = 6 + 5 i
z1 + (z2 + z3) = 2 + 3 i + 4 + 2 i = 2 + 4 + 3 i + 2 i = 6 + 5 i dir. O hlde, (z1 + z2) + z3 = z1 + (z2 + z3) dir.
) z1 + 0 + 0 i = 2 + 3 i + 0 + 0 i = 2 + 0 + 3 i + 0 i = 2 + 3 i = z1
0 + 0 i + z1 = 0 + 0i + 2 + 3 i = 0 + 2 + 0 i + 3 i = 2 + 3 i = z1 dir. O hlde, z1 + 0 + 0i = 0 + 0i + z1 = z1 dir.
d) -z1 = -(2 + 3 i) = -2 - 3 i

z1 + (-z1) = 2 + 3 i + (-2 - 3 i) = 2 + (-2) + 3 i + ( - 3 i) = 0 + 0 i
(-z1) + z1 = -2 - 3i + 2 + 3i = -2 + 2 + (-3 i) + 3 i = 0 + 0 i dir. O hlde, z1 + (-z1) = (-z1) + z1 = 0 + 0i dir.

z1, z2, z3 C iin,
1) (z1 + z2) C olduundan toplama ileminin kapallk zellii vardr.

2) z1 + z2 = z2 + z1 olduundan toplama ileminin deime zellii vardr.
3) (z1 + z2) + z3 = z1 + (z2 + z3) olduundan toplama ileminin birleme zellii vardr.
4) z1 + 0 + 0 i = 0 + 0 i + z1 = z1 olduundan (0 + 0 i) toplama ileminin etkisiz elemandr.
5) z1 + (-z1) = (-z1) + z1 = 0 + 0 i olduundan z1 = a + b i karmak saysnn toplama
ilemine gre tersi -z1 = -a - b i dir.
RNEK

z1 = 2 - 3 i5 + 4 i11 ve z2 = -5 + 3 i16 + i21 saylar veriliyor. z3 = (z1 + z2) + z2 olduuna gre z3
karmak saysnn toplama ilemine gre tersini bulalm.
ZM

z1 = 2 - 3 i5 + 4 i11
z2 = -5 + 3 i16 + i21 z2 = -2 - i
4
4
8 3

z1 = 2 - 3. i . i + 4. i . i
z2 = -5 + 3.(i4 ) + i20 . i
2
5

z1 = 2 - 3.1. i - 4. (i4 ) . i z2 = -5 + 3. 14 + (i4 ) . i

z1 = 2 - 3 i - 4. 12 . i
z2 = -5 + 3. 1 + 15 . i

z1 = 2 - 3 i - 4 i
z2 = -5 + 3 + i

z1 = 2 - 7 i
z2 = -2 + i
23
z3 = [(2 - 7 i) + (-2 + i)] + (-2 - i) = -6 i + (-2 - i) = -2 - 7 i
olduundan z3 n toplama ilemine gre tersi 2 + 7 i karmak says olur.

UYGULAMA
1) Aadaki ifadelerdeki noktal yerleri doldurunuz.
a) z karmak saysnn elenii z ise z + z toplam bir ............................... saydr.
b) z1 = 3 - 2 i ve z2 = -2 + 3 i ise z1 + z2 = .............................. dr.

2) z1 = 3 + 2 i, z2 = 2 - x i, z3 = y + 1 + 3 i ve z4 = 2y + (x + 2) i karmak saylar arasnda
z1 + z2 = z3 + z4 bants varsa x + y toplamn bulunuz. (x, y R)

3) z1 ve z2 karmak saylar veriliyor. z1 = 3 + 4 i ve z1 + z2 = 5 - 2 i olduuna gre z2 nin eitini
bulunuz.

4) Toplamlar bir gerek say olan iki karmak say iin ne sylenebilir?

5)
Yandaki karmak dzlemde verilen AOCB paralelkenarnda A noktasna z1 = 1 + 4 i, C noktasna z2 = 6 + i karmak says karlk gelmektedir.
Buna gre B kesine karlk gelen karmak sayy yaznz.
6)
Yandaki karmak dzlemde verilen OKLM paralelkenarnda K noktasna z1 = -2 + 5i, L noktasna

z2 = -6 + 6 i karmak says karlk gelmektedir.
Buna gre M kesine karlk gelen karmak sayy yaznz.

z1, z2 ve z3 karmak saylar iin,
z1 + z3 = 2 3 i, z3 + z2 = 5 + 4 i, z1 + z2 = 3 + 5 i toplamlar veriliyor.
a) z1 + z2 + z3 toplamn bulunuz.
b) z2 nin toplama ilemine gre tersinin eleniini bulunuz.
8)
2 3i
Yandaki karmak dzlemden yararlanarak aadaki

cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise
(Y) yaznz.
z1
z2
2
-2
O
z3
24
5 + 3i
y
6
3 + 6i
a) z = 3 - 4 i ise Re(z) + Im(z) = 7 dir.
b) a, b R ise z = a + b i saysna
karmak say denir.
-3
9) z = a + b i olmak zere, z + |z| = 2 + 4 i eitliini salayan z karmak saysn bulunuz.
KARMAIK SAYILARDA ARPMA VE BLME LEMLER
ETKNLK

Aadaki izelgede verilen noktal yerleri, rnekleri inceleyerek doldurunuz.

z1
z2
z1. z2
2i
3i
2 i .3 i = 6 i = -6
4i
3.4 i = 12 i
2 + 3i
4 - 5i
(2 + 3 i).(4 - 5 i)
= 8 - 10 i + 12 i - 15 i 2
= 23 + 2 i
z1
z2
z1. z2
4i
1 + 2i
.....................................
5 - 3i
1 + 2i
.....................................
-3 - 5 i
1
+ 2i
2
2 + 2i
2 - 2i
.....................................
.....................................
ki karmak saynn arpmnda nelere dikkat edilmesi gerektiini tartnz.
RNEK
z1 = 2 - 4 i ve z2 = 1 + i karmak saylar iin z1.z2 ileminin sonucunu bulalm.
ZM

z1.z2 = (2 - 4 i).(1 + i) = 2.(1 + i) - 4 i .(1 + i) = 2 + 2 i - 4 i - 4 i 2 = 2 + 2 i - 4 i - 4(-1) = 6 - 2 i dir.
a, b, c, d R ve z1 = a + b i, z2 = c + d i karmak saylar iin,
z1.z2 = (a + b i).(c + d i)
z1.z2 = (ac - bd) + (ad + bc) i dir.
ETKNLK
5 + 3i
karmak saysn inceleyiniz.
1-i

Pay ve paydadaki ifadelerin karmak say olup olmadn belirtiniz.
z karmak saysn paydann elenii ile geniletiniz.

Genilettiiniz bu karmak sayy standart biimde yaznz.

Pay ve paydas karmak say olan karmak saylar standart biimde yazmak iin ne yaplmas gerektiini tartnz.

z=
RNEK

z1 = 3 -
ve z2 = 1 + 2 i karmak saylar iin
z1
ileminin sonucunu bulalm.
z2
ZM
z1
z2
z1
ileminde pay ve payday (1 + 2 i) nin elenii olan (1 - 2 i) karmak says ile geniletelim.
3 - i (3 - i).(1 - 2 i) 3(1 - 2 i) - i (1 - 2 i) 3 - 6 i - i + 2 i 3 - 6i - i - 2 1 - 7 i
=
=
=
=
=
olur.
z2 1 + 2 i (1 + 2i).(1 - 2i)
12 - 4 i 2
5
1 - 4.(-1)
5
(1 - 2i)
z1
1
7
Bu durumda,
=
- i olarak bulunur.
z2
5
5
z1
z2
ileminde pay ve payda z2 nin elenii ile arplarak

payda gerek sayya dntr-
lr. Payda elde edilen karmak saynn gerek ve sanal ksm, paydadaki gerek sayya blnr.
25
ARPMA LEMNN ZELLKLER
ETKNLK
Karmak saylar kmesinden seilen z1 = 2 - 3 i, z2 = 3 + i ve z3 = 2 - 5 i karmak saylar iin,

z1.z2 arpmnn sonucunun bir karmak say olup olmadn tartnz.
z1.z2 ile z2.z1 ve (z1.z2).z3 ile z1.(z2.z3) arpmlarnn sonularn karlatrnz.
z1, z2 ve z3 karmak saylarn 1 karmak says ile arpnz ve sonular inceleyiniz.
1
1
z1. ile .z1 arpmnn hangi karmak sayya eit olduunu syleyiniz.
z1
z1
Karmak saylarda arpma ileminin zellikleri hakknda genellemelerde bulununuz.
RNEK

z1 = 1 - 2 i, z2 = 3 + 2 i ve z3 = 2 - 4 i karmak saylar iin,

a) z1.z2 ileminin sonucunu inceleyelim.
b) z1.z2 ile z2.z1 ilemlerinin sonularn karlatralm.
c) (z1.z2).z3 ile z1.(z2.z3) ilemlerinin sonularn karlatralm.

) z1.z = z1 eitliini salayan z karmak saysn bulalm.
d) z1.z = 1 eitliini salayan z karmak saysn bulalm.
e) z1.(z2 + z3) ile z1.z2 + z1.z3 ilemlerinin sonularn karlatralm.
ZM

a) z1.z2 = (1 - 2 i).(3 + 2 i) = 1.(3 + 2 i) - 2 i .(3 + 2 i) = 3 + 2 i - 6 i - 4 i 2 = 3 + 2 i - 6 i + 4

= 7 - 4 i C dir.

b) z1.z2 = 7 - 4 i bulmutuk.

z2.z1 = (3 + 2 i).(1 - 2 i) = 3.(1 - 2 i) + 2 i .(1 - 2 i) = 3 - 6 i + 2 i - 4 i 2 = 7 - 4 i bulunur.

Bu durumda z1.z2 = z2.z1 olduu grlr.
c) (z1.z2).z3 = [(1 - 2 i).(3 + 2 i)].(2 - 4 i) = [ 3 + 2 i - 6 i - 4 i 2 ].(2 - 4 i) = (7 - 4 i).(2 - 4 i)

= 14 - 28 i - 8 i + 16 i 2 = -2 - 36 i bulunur.
z1.(z2.z3) = (1 - 2 i).[(3 + 2 i).(2 - 4 i)] = (1 - 2 i).[ 6 - 12 i + 4 i - 8 i 2 ] = (1 - 2 i).(14 - 8 i)

= 14 - 8 i - 28 i + 16 i 2 = -2 - 36 i bulunur.

Bu durumda, (z1.z2).z3 = z1.(z2.z3) olduu grlr.

) z1.z = z ise (1 - 2 i).z = 1 - 2 i dir.

Buradan eitliin her iki tarafn (1 - 2 i) saysna blersek
(1 - 2 i).z
1 - 2i
=
z = 1 olduu grlr.
1 - 2i
1 - 2i
1
d) z1.z = 1 eitliinde (1 - 2 i).z = 1 ise z =
olur. Verilen eitlikte pay ve payday (1 + 2 i) ile
1 - 2i
geniletirsek, z =
1
(1 + 2 i)
(1 + 2 i)
1 + 2i
1 2
=
= 2
=
= +
2
1 - 2i
(1 - 2 i).(1 + 2 i)
1 - 4i
5 5
5
(1 + 2 i)
bulunur.

e) z1.(z2 + z3) = (1 - 2 i).[(3 + 2 i) + (2 - 4 i)] = (1 - 2 i).(5 - 2 i) = 5 - 2 i - 10 i + 4 i 2

= 1 - 12 i bulunur.

z1.z2 + z1.z3 = (1 - 2 i).(2 - 4 i) + (1 - 2 i).(2 - 4 i) = [ 3 + 2 i - 6 i - 4 i 2 ] + [ 2 - 4 i - 4 i + 8 i 2]

= (7 - 4 i) + (-6 - 8 i) = 1 - 12 i bulunur.

Bu durumda z1.(z2 + z3) = z1.z2 + z1.z3 olduu grlr.
26

z1, z2, z3 karmak saylar iin,
1) z1.z2 C olduundan karmak saylar kmesi arpma ilemine gre kapaldr.
2) z1.1 = 1.z1 = z1 olduundan 1 says karmak saylar kmesinde arpma ilemine gre
etkisiz elemandr.
1
1
3) z1. = .z1 = 1 olduundan karmak saylar kmesinde arpma ilemine gre sfr
z1 z1
hari her karmak saynn tersi vardr.
-
z karmak saysnn arpma ilemine gre tersi z 1 ile gsterilir. z 1 =
1
biiminde yazlr.
z
4) z1.z2 = z2.z1 olduundan karmak saylar kmesinde arpma ileminin deime zellii vardr.
5) (z1.z2).z3 = z1.(z2.z3) olduundan karmak saylar kmesinde arpma ileminin birleme zellii vardr.

6) z1.(z2 + z3) = z1.z2 + z1.z3 olduundan karmak saylar kmesinde arpma ileminin
toplama ilemi zerine dalma zellii vardr.
RNEK
2+i
3 + 4i
ileminin sonucunda elde edilen karmak saynn eleniinin sanal ksmn bulalm.
ZM
2+i

saysn standart biimde yazabilmek iin pay ve payda 3 + 4i nin elenii ile geniletelim.
3 + 4i
2
2 + i = (2 + i).(3 - 4 i) = 6 - 8 i + 3 i - 4 i
2
9 - 16 i2
9 - 16 i
3 + 4i
(3 - 4 i)
10 - 5 i
=
=
Bu saynn elenii ise
25
2 1
- i eklinde yazlr.
5 5
2 1
1
+ i olarak bulunur. Bu durumda eleniinin sanal ksm ise dir.
5 5
5
RNEK
z=
4-i
3 + 2i
+
karmak saysnn reel ksmn bulalm.
1+i
1-i
ZM
(4 - i).(1 - i) + (3 + 2 i).(1 + i)
(4 - 4 i - i +
4-i
3 + 2i
z =
+
=
=
2
1+i
1-i
1 -i
(1 - i) (1 + i)
=
(3 - 5 i) + (1 + 5 i)
2
i2 ) + (3 + 3 i + 2 i + 2 i2 )
2
4
= 2 bulunur.
2
Bu durumda Re(z) = 2 olur.
27
RNEK
z = i + i2 + i3 + i4 + ..... + i22 ise z karmak saysnn gerek ksmn bulalm.
ZM
i1 = i
i2 = -1
i3 = - i
i4 = 1
i5 = i
i6 = -1
i7 = - i
i8 = 1
0
2
olduundan
z = i + i + i + i + i + i + i + i + ..... + i17 + i18 + i19 + i20 + i21 + i22

0
21
22
z=i +i =i +i
olduundan z = -1 + i bulunur. Bu durumda Re(z) = -1 olur.
RNEK
z = a + b i olmak zere, 2 z + 4 z = 12 - 6 i eitliini salayan z karmak saysn bulalm.
ZM
z = a + b i ve z = a - b i karmak saylarn 2z + 4 z = 12 - 6 i eitliinde yerine yazarsak
2(a + b i) + 4(a - b i) = 12 - 6 i
2a + 2b i + 4a - 4b i = 12 - 6 i
6a - 2b i = 12 - 6 i olur.
ki karmak say eitliinden 6a = 12 ve -2b = -6 ise a = 2 ve b = 3 bulunur.
Bu durumda, z = 2 + 3 i olur.
UYGULAMA
a) z1 = 2 i ve z2 = 3 + 2 i ise z1.z2 = ............................... dr.
b) z = 3 + 4 i olduuna gre
Im( z ) = .............................. dr.

-1
2 2 i
231
1 + 2i
0
(1 - i).(1 - i5).(1 - i9) = ?

(1 + i)2 + (1 - i)2 = ?
(2 + 2 i)2 + (2 - 2 i)2 = ?
3) z = a + b i olmak zere, 2.z - z = 4 + 2 i eitliini salayan z karmak saysn bulunuz.
4) z = i + i2 + i3 + i4 + i5 + i6 + i7 + ........+ i41 karmak saysnn standart eklini bulunuz.
5) z =
6) z = a + b i iin z. z = a2 + b2 olduunu gsteriniz.
7) z =
-2 - 4 i
3 + 4i
1
1+
(1 + 2 i).(1 - i)
3-i
karmak saysnn sanal ksmn bulunuz.
karmak says iin Im(z) + Re(z) katr?
8) z = (4 + 2 i)3.(4 - 2 i)3 ilemi iin
28
1
saysnn gerek ksmn bulunuz.
z
ELENK VE MODL ZELLKLER
ETKNLK

Aadaki diyagramda verilen daire iine, z1 ve z2 karmak saylar verilmitir. Bu karmak

saylardan yararlanarak boluklar doldurunuz.
z1 - z2 = ..............
z1 : z2 = ..............
z1 = 2 +
z1 . z2 = ................
z1 = ...............
z1 + z2 = ..............
z1 . z2 = ................
(z1) = ...............
z2 = 5 - 4 i
z1 + z2 = ..............
z1 - z2 = ..............
z1 : z2 = ..............
Sonular ayn olan kutular eleyiniz.

Yaptnz elemeleri kullanarak karmak saylarn elenikleri ile ilgili zellikleri belirtiniz.
RNEK
z1 = 4 + 2 i ve z2 = 7 - 3 i karmak saylar iin,
a) (z1) ile z1 b) z1 + z2 ile z1 + z2

) z1 . z2 ile z1 . z2
c) z1 - z2 ile z1 - z2
d) ( z1 : z2 ) ile z1 : z2 karmak saysn karlatralm.
ZM
z1 = 4 + 2 i ve z2 = 7 - 3 i karmak saylar iin, z1 = 4 - 2 i ve z2 = 7 + 3 i dir.
a) (z1) = (4 - 2 i) = 4 + 2 i olur. Bu durumda (z1) = z1 bulunur.
b) z1 + z2 = (4 + 2 i + 7 - 3 i) = (11 -
i ) = 11 + i
z1 + z2 = (4 - 2 i) + (7 + 3 i) = 11 +
olur. Bu durumda z1 + z2 = z1 + z2 dir.
c) z1 - z2 = [(4 + 2 i) - (7 - 3 i) ] = (-3 + 5 i ) = -3 - 5 i bulunur.
z1 - z2 = (4 - 2 i) - (7 + 3 i) = -3 - 5 i dir. Bu durumda z1 - z2 = z1 - z2 olur.
) z1 . z2 = [(4 + 2 i).(7 - 3 i)] = (28 - 12 i + 14 i - 6 i
) = (34 + 2 i) = 34 - 2 i
z1 . z2 = (4 - 2 i).(7 + 3 i) = 28 + 12 i - 14 i - 6 i2 = 34 - 2 i dir.
O hlde, z1 . z2 = z1 . z2 dir.
d) ( z1 : z2 ) =

z1 : z2 =
)(
)(
)(
)(
11 13
(4 + 2 i).(7 + 3 i)
28 + 12 i + 14 i + 6 i2
22 + 26 i
4 + 2i
i
+
=
=
=
=
2
7 - 3i
29 29
49 - 9 i
58
58
(7 + 3i)
11
29
13
29
dir.
(4 - 2 i).(7 - 3 i) 28 - 12 i - 14 i + 6 i2 22 - 26 i 11 13
4 - 2i
i dir.
=
=
=
=
7 + 3i
29 29
49 - 9 i2
58
58
(7 - 3i)
Bu durumda
( z1 : z2 ) = z1 : z2 olur.
29

z, z1, z2 karmak saylar iin,

1) ( z ) = z
4) z1 . z2 = z1 . z2
2) z1 + z2 = z1 + z2
3) z1 - z2 = z1 - z2
5) ( z1 : z2 ) = z1 : z2
dr.
(z2 0)
ETKNLK

B
|z1| = ..............
A
z1
= .............
z2
Yandaki A ve B kartlarnda verilen ilemleri,

z1 = 5 + 12 i ve z2 = 3 4 i alarak doldurunuz.

Sonular ayn olan ifadeleri eleyiniz.

Yaptnz elemeleri kullanarak karmak sa-
| |
|z1|.|z2| = ..........
|z1.z2| = ...........
|z1|
= ...............
|z2|
z1.z1 = ............
ylarn modlleri ile ilgili zellikleri belirtiniz.
RNEK

z1 = 6 - 2 i ve z2 = 2 + 4 i karmak saylar iin,

a)
z1
| |
z2
ile
| z1 |
| z2 |
b) | z1.z2 | ile | z1 |.| z2 |
c) z1.z1 ile | z1 |
ilemlerinin sonucunu karlatralm.
ZM
a)
z1
| | |
z2
(6 - 2 i).(2 - 4 i)
20 + 20 i
6 - 2i
2
2
=
=
= | 1 + i | = 1 + 1 = 2
20
2 + 4i
(2 + 4 i).(2 - 4 i)
(2 - 4 i)
| |
| |
| z1 |
62 + (-2)2
| 6 - 2i |
=
=
=
| z2 |
| 2 + 4i |
22 + 42
40
20
40
20
= 2 dir.
z1
| |
z2
| z1 |
dir.
| z2 |
b) | z1.z2 | = | (6 - 2 i).(2 + 4 i) | = | 20 - 20 i | = 202 + 202 = 202

| z1 |.| z2 | = | 6 - 2 i |.| 2 + 4 i | = 62 + (-2)2 . 22 + 42 = 40 . 20 = 202 dir. | z1.z2 | = | z1 |.| z2 | dir.
c) z1.z1 = (6 - 2 i).(6 + 2 i) = 36 + 12 i - 12 i - 4 i2 = 40
2
| z1 | = | 6 - 2 i | = | 6 - 2 i |.| 6 - 2 i | = 40 . 40 = 40 dr. z1.z1 = | z1 | dir.

z1, z2 karmak saylar iin,
|z |
z
1) | z1.z2 | = | z1 |.| z2 |
2) 1 = 1 ; (z2 0 + 0 i)
| z2 |
z2
| |
3) z1.z1 = | z1 |
dir.
RNEK

z=
(5 + 22 i).(2 - 4 i)
3 + 2 i
karmak says iin z.z ileminin sonucunu bulalm.
ZM
z.z = | z |
z.z =
30
olduundan
(5 + 22 i).(2 - 4 i)2
3 + 2 i
|(5 + 22 i).(2 - 4 i)2 |

| 3 + 2 i |
)(
=
| 5 + 22 i |.| (2 - 4 i) |
| 3 + 2 i |
| 5 + 22 i |.| 2 - 4 i |
)(
2 2
| 3 + 2 i |
33.(20 )
11
2 2
33.202
= 3.400 = 1200 olur.
11
RNEK
z3
5
Yandaki karmak dzlemde z1, z2 ve z3 karmak saylarnn

modlleri verilmitir. Buna gre,
z1
| z1| + z2.z2 - z3.z3
|z1.z2|
z2
ZM
2
z3.z3 = | z3| = 25 ve | z1.z2 | = | z1 |.| z2 | = 4.3 = 12 olduundan
| z1| = | z1| = 4, z2.z2 = | z2| = 9,

| z1| + z2.z2 - z3.z3
|z1.z2|
4 + 9 - 25
12
-12
12
= -1 bulunur.
RNEK
z . z + | z | - 6 = 0 eitliini salayan z karmak says iin | z | yi bulalm.
ZM
2
z. z = | z | olduundan | z | + | z | - 6 = 0 olur. | z | = x olsun.
x2 + x - 6 = 0 (x + 3).(x - 2) = 0 x = -3 veya x = 2 dir.
Dolaysyla | z | = -3 veya | z | = 2 dir. | z |, negatif olamayaca iin | z | = 2 bulunur.
UYGULAMA


z1 = 3 - 2 i ve z2 = 1 +
a) z1 + z2 = ?
c) z1 .z2 = ?
2)
b) | z1 . z2 | = ?
) z1 . z1 = ?
(5 + 12 i).(3 + 4 i)
(1 + 22 i).(6 - 8 i)
(2 + 2 i) .(1 - 2 i)
13
5+ i
5- i
4+ i
132
karmak saylar iin,

2
ileminin sonucunu bulunuz.
3) z =
A) 0,8
4) z1 = 3 + 2 i ve | z1 .z2 | = 13 ise | z2 | ifadesinin eiti katr?
5) z . z - 4.| z | + 3 = 0 eitliini salayan z karmak says iin | z | yi bulunuz.
6) z = 3 +
(1 + 2 i).(1 + 3 i)
B) 1,6
ise z . z ileminin sonucunu bulunuz.

C) 3,2
D) 4,8
E) 6,4
ise z8 in modln bulunuz.
31
KARMAIK SAYILARDA KNC DERECEDEN BR BLNMEYENL DENKLEMLER
ETKNLK
x2 - 4x + 13 = 0 denkleminin zm kmesi iin;

Denklemin diskriminantn bulunuz.
zm kmesinin gerek saylar kmesinde varln tartnz.
Sanal say biriminden yararlanarak kkleri bulunuz ve birbiriyle karlatrnz.
Bulduunuz kklerin hangi say kmesine ait olduunu belirtiniz.
RNEK
x2 - 8x + 20 = 0 denkleminin kklerini bulalm ve kkleri birbiriyle karlatrarak denklemin zm

kmesini yazalm.
ZM
x2 - 8x + 20 = 0 denkleminin kklerini bulalm ve birbiriyle karlatralm.
Denklemin diskrimant,
= b2 - 4ac = (-8)2 - 4.1.20 = -16 dr.
< 0 olduundan gerek kk yoktur. x1, 2 = -b eitliinden,
2a
- (-8) - -16 8 - 4i 2.(4 - 2i)
- (-8) + -16 8 + 4i 2.(4 + 2i)
x1 =
=
=
= 4 - 2i, x2 =
=
=
= 4 + 2i dir.
2
2
2.1
2.1
2
2
x1 = 4 - 2i ile x2 = 4 + 2i birbirinin eleniidir. Bu denklemin zm kmesi, = { 4 - 2 i, 4 + 2 i } olur.

a, b, c R, a 0 olmak zere ax2 + bx + c = 0 biimindeki ikinci dereceden gerek
katsayl bir denklemin kklerinden biri m + n i ise dieri m - n i dir. (m, n R)
RNEK
Kklerinden biri x1 = 3 - i olan gerek katsayl ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemi yazalm.
ZM
x2 kk, x1 kknn elenii olacandan x2 = 3 + i dir.
Kkleri x1 ve x2 olan denklem, x2 - (x1 + x2).x + x1.x2 = 0 biimindedir.
x1 + x2 = 3 + i = 6
2
x1. x2 = (3 - i).(3 + i) = 9 - i = 10 dur. O hlde denklem, x - 6x + 10 = 0 olarak bulunur.
RNEK
z2 + 4z + k - 1 = 0 denkleminin kklerinden birisi z1 = -z - i ise k deerini bulalm.
ZM
1.Yol: z1 = -2 - i kk olduundan denklemi
salar. O hlde,
(-2 - i)2 + 4.(-2 - i) + k - 1 = 0
4 + 4 i + i2 - 8 - 4 i + k - 1 = 0
4 - 1 - 8 + k - 1 = 0
-6 + k = 0
k = 6
bulunur.
RNEK
x2 + (2 - i)x + 7 - i = 0 denklemini zelim.
32
2.Yol: z1 = -2 - i z2 = -2 + i dir.
c
k-1
z1.z2 =
(-2 - i).(-2 + i) =
a
1
bulunur.
4 - i2 = k - 1
4 + 1 = k - 1
5 = k - 1
k = 6
ZM
-b
eitliinden,
2a
- (2 - i) + -25 -2 + i + 5i -2 + 6i
x2 =
=
=
= -1 + 3i dir.
2
2
2.1
Diskriminant, = b2 - 4ac = (2 - i)2 - 4.1.(7 - i) = 4 - 4 i + i2 - 28 = -25 dir. x1,2 =

x1 =
- (2 - i) - -25
2.1
-2 + i - 5i -2 - 4i
=
= -1 - 2i,
2
2
Denklemin zm kmesi, = { -1 - 2 i , -1 + 3 i } olur.
UYGULAMA

a) Gerek kat sayl ikinci dereceden bir denklemin bir kk 3 - 4 i ise dier kk ................ dir.

b) x2 + 3x + 4 = 0 denkleminin farkl iki kk ................................................................. dr.

2) Aadaki denklemlerin zm kmelerini bularak doru cevaplar ile eletiriniz.

{2 i , 2 i }
x2 + 2x + 5 = 0
{3 i , 3 i }
x2 + 9 = 0
{12 i , 1+2 i }

3) Kklerden biri aada verilen ikinci dereceden gerek katsayl denklemi yaznz.
2-i
a) x1 = 4 - 3 i
b) x1 = -2 + 5 i
c) x1 =
3
2
4) x - 2x + m - 2 = 0 denkleminin kklerinden biri x1 = 1 + i ise m katr?
5) x3 + 8 = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
6) x2 - (2 - 3 i)x - 5 - i = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
K KARMAIK SAYI ARASINDAK UZAKLIK
ETKNLK
y
z1
5
z2
B
z1 = 7 + 5 i ve z2 = 3 + 2 i karmak saylar
yandaki karmak dzlemde gsterilmitir. ekilden de

yararlanarak bu iki karmak say arasndaki uzakl
hesaplaynz.
z1 - z2 karmak saysnn modln bulunuz.
z1 ile z2 karmak saylarnn arasndaki uzaklk
ile | z1 - z2 | ni karlatrnz.
RNEK
z1 = -2 + 3 i ve z2 = -4 + i karmak saylar arasndaki uzakl | z1 - z2 | ile karlatralm.
ZM
1.Yol: |AC| = 2 br, |BC| = 2 br dir. ABC de Pisagor bantsnda,

2
2
2
2
|AB| = |AC| + |BC| |AB| = 22 + 22
|AB| = 22 br olur.

y
z1
z2
B
-4
C
-2
3
1
2.Yol: z1 - z2 = (-2 + 3 i) - (-4 + i) = -2 + 3 i + 4 - i = 2 + 2 i

| z1 - z2 | = | 2 + 2 i | = 22 + 22 = 22 ise z1 ile z2 arasndaki
uzaklk, | z1 - z2 | ne eittir.

z1, z2 C, z1 = a + b i ve z2 = c + d i olmak zere, z1 ile z2 karmak saylar arasndaki
uzaklk, bu saylarn farknn modlne eittir. Buna gre z1 ile z2 arasndaki uzaklk | z1 - z2 | ile
gsterilir.
33
ETKNLK
Yandaki karmak dzlemde 3 + 4 i karmak saysna

2 birim uzaklkta bulunan ember zerinde z1, z2, z3 ve z4;
3 birim uzaklkta bulunan ember zerinde de z5, z6, z7 ve
7
z8 noktalar iaretlenmitir.
z
6
2
z7
z
z1 in 3 + 4 i ye uzakl |z1 - (3 + 4 i)| = 2 biiminde
1
5
3 + 4i
gsterildiine
gre z2, z3, z4 n 3 + 4 i ye uzaklklarn ifade
4 z8 z 4
ediniz.
z
3
3
3 + 4 i karmak saysna 2 birim uzaklkta bulu2
z6
nan tm z karmak saylarn ifade eden eitlii yaznz.
z5
1
x
z5 in 3 + 4 i ye uzakl |z5 - (3 + 4 i)| = 3 biiminde
O 1 2 3 4 5 6 7
gsterildiine gre z6, z7 ve z8 in 3 + 4 i ye uzaklklarn
yaznz.
3 + 4 i karmak saysna 3 birim uzaklkta bulunan tm z karmak saylarn ifade eden
eitlii yaznz.
Karmak dzlemde z0 saysna r birim uzaklkta bulunan z karmak saylarn ifade eden
bir genellemede bulununuz.
y
RNEK
| z - (3 - 5 i)| = 1 eitliinin karmak dzlemdeki grntsn izelim.
ZM
y

|z - (3 - 5i)| = 1 eitlii 3 - 5i karmak saysna 1 birim uzaklkta
bulunan z karmak saylarn ifade eder. Dolaysyla bu eitlik, merkezi 3 - 5 i ve yarap 1 birim olan ember zerindeki noktalara karlk
gelen karmak saylar olur.
-1
-2
-3
-4
3 - 5i
-5

Karmak dzlemde z0 karmak saysndan r birim uzaklkta bulunan z karmak saylar
| z - zo | = r eitliini salar ve merkezi z0, yarap r olan emberi belirtir. emberi oluturan z
karmak saylarnn kmesi { z: | z - zo | = r, z C } biiminde gsterilir.
RNEK
| z - (2 + 2 i)| 2 eitsizliini salayan z karmak saylarnn karmak dzlemdeki grntsn izelim.
ZM
y
34
M(2, 2)
| z - (2 + 2 i)| 2 eitsizliini karmak dzlemde 2 + 2 i

saysna olan uzakl 2 birim ya da 2 birimden daha az olan
karmak saylar ifade eder.
Bu karmak saylar, karmak dzlemde merkezi (2, 2)
ve yarap 2 birim olan emberin zerinde ya da i blgesindedir.
RNEK
| z + 3 - 2 i | > 1 eitsizliini salayan z karmak saylarnn karmak dzlemdeki grntsn izelim.
ZM
y
M(-3, 2)
-3
| z + 3 - 2 i | > 1 eitsizliini | z - (-3 + 2 i) | > 1 eklinde

dzenlediimizde bu eitsizlik karmak dzlemde -3 + 2
i saysna uzakl 1 birimden byk olan karmak
saylar ifade eder. Bu karmak saylar, karmak dzlemde merkezi M(-3, 2) ve yarap 1 birim olan emberin d
blgesindedir.
RNEK
1< | z - 4i | 2 eitsizliini salayan z karmak saylarnn karmak dzlemdeki grntsn bulalm.
ZM
y
1 < | z - 4 i | 2 eitsizlii karmak dzlemde 4 i saysna

uzakl 1 birimden byk, 2 birimden kk ya da eit olan
karmak saylar ifade eder. Bu karmak saylar, yarap
1 birim ve 2 birim olan (0, 4) merkezli emberler arasnda
kalan blgededir.
6
5
M(0, 4) 4
3
2
1

z = x + y i, z0 = a + b i ve r R+ olmak zere;
1) |z - z0| = r eitsizlii merkezi (a, b) ve yarap r birim olan bir emberi belirtir.
2) |z - z0| < r eitsizlii merkezi (a, b) ve yarap r birim olan emberin i blgesini belirtir.
3) |z - z0| > r eitsizlii merkezi (a, b) ve yarap r birim olan emberin d blgesini belirtir.
RNEK
A = {z = x + y i | |z| 4, i2 = -1} ve B = {z = x + y i | Re(z) 2, i2 = -1}
dzlemde karlk gelen blgeyi gsterelim.
ise A B kmesine karmak
ZM
z = x + y i olmak zere |z| 4 eitsizlii karmak dzlemde merkezi (0, 0), yarap 4 birim olan
emberin i blgesini belirtir. Bu karmak saylarn geometrik yer denklemi ise
|x + yi| 4
x2 + y2
x +y
-4
-4
AB
16 eklindedir.
z = x + y i karmak saysnn reel ksm Re(z) = x dir.

Re(z) 2 eitsizliinin geometrik yer denklemi x 2 dir.
Bu iki durum karmak dzlemde yandaki gibi gsterilir.
35
RNEK
| z - 4 - 3 i | = 1 eitliini salayan z karmak saylarndan modl en kk ve en byk olanlarn modllerini bulalm.
ZM
| z - 4 - 3 i | = 1 | z - (4 + 3 i) | = 1 eitliini salayan z karmak saylar M(4, 3) ve yarap
1 birim olan ember zerindedir.
Modl en byk olan karmak say z1, en kk olan ise z2 dir.
OMK nde Pisagor bantsndan yararlanrsak,
z1
1
1 M
|OM|2 = |OK|2 + |MK|2
z2
|OM|2 = 42 + 32
K
4
|OM| = 5 br bulunur. emberin yarap da 1 birim olduundan

|z2| = 5 - 1 = 4 ve |z1| = 5 + 1 = 6 olarak bulunur.
UYGULAMA
1) Aada verilen ifadelerdeki noktal yerleri doldurunuz.

a) z1, z0 C ise |z1 - z0|, z0 ile z1 arasndaki ............................. gsterir.
b) z C ise |z| = 4 eitliini salayan noktalarn geometrik yeri .............................. dr.

2
3
5
7
z1 = 3 + 5 i ve z2 = -1 + 2 i ise |z1 - z2| deeri katr?

|z| = 1 ise | z - 8 - 15 i | nin alabilecei ka tam say
deeri vardr?

3) Karmak dzlemde -3 + 5 i noktas ile 3 + a i noktas arasndaki uzaklk 10 br ise a deerlerinin toplamn hesaplaynz.

4) z1.z1 = 9 eitliini salayan z1 karmak saylarnn geometrik yerini karmak dzlemde iziniz.
5)
y
A
4
C
2
1
-3
Yandaki karmak dzlemde verilenlere gre;
a) [AC] nin uzunluunu,
b) [AB] nin uzunluunu bulunuz.
x
4
6) | z1 - z2 | = | z2 - z1 | eitliini, seeceiniz z karmak saylar ile gsteriniz.

7) A = { z : | z - 4 + 3 i | < 2, Im(z) > -2 } kmesine karlk gelen blgeyi karmak dzlemde gsteriniz.

8) | z - 2 + 5 i | = | z - 3 + 4 i | eitliini salayan noktalar karmak dzlemdeki grntsn iziniz.
9) | z | 1 olmak zere, | z - 12 + 5 i | nin en byk deeri ile kk deerinin toplam katr?

10) | z1 - 6 + 8i | = 1 ve | z2 - 10 + 5i | = 2 ise |z1 - z2| nin en byk deeri ile en kk deerinin toplam
katr?

36
A) 10
B) 8
C) 6
D) 5
E) 4
KARMAIK SAYILARIN KUTUPSAL BM
Fonksiyonlarn ve parametreler arasndaki bantlarn kolayca anlalabilir biimde ifade edilmesi iin farkl grafiksel gsterim ekilleri kullanlr. y = f(x) ilevi en iyi, iki boyutlu kartezyen koordinat
sistemiyle gsterilir. rnek olarak burada kartezyen koordinat sistemi ile radyo ve televizyon yaynlarndaki seslerin iletilmesinde kullanlan antenlere ait anten diyagramnn izimi grlyor.
0 dB
-3 dB
-10 dB
Bir anten diyagramnn kartezyen koordinat sistemi ile

gsterimi yandaki gibidir.
-20 dB
-30 dB
-40 dB
180o
240o
300o
0o
60o
120o
180o
0o
-3 dB
330
Ayn anten diyagramnn daha kolay kavranabilmesi iin

yandaki ekilde olduu gibi kutupsal koordinatlar kullanlr.
Diyagram zerindeki bir nokta, kutupsal koordinatlar
olarak adlandrlan bir a ve bir uzaklk ile belirlenir. Bu diyagramdaki veriler bir noktaya ynl olarak belirlenmitir, bu
nokta merkez noktasdr. (Baka bir konumdan bakldnda
ayn nokta, tmyle farkl yn ve uzaklkta bulunur.)
30o
60o
-4
0d
300o
90o
-40 -30 -20 -10 0 dB
270o
120o
240o
-44 dB
150o
210o
o
180
ETKNLK
p
2
3p
4
6
5
A 4, p
6
-6 -5
-4 -3 -2 -1
p
6
p
6
H
1
-1
-2
7p
6
-3
-4
-5
-6
radyan a yapan ve orijine

6
4 birim uzaklkta bulunan A noktas 4,

ikilisi ile
6
gsterilmitir. nceleyiniz.
Ayn ekilde B, C, D, E, F, G, H ve K noktalarnn 1. bileenini orijine olan uzaklk ve 2. bileenini yatay eksenle pozitif ynde yapt a olacak
ekilde belirtiniz.
3
imdi de M 2, , N 4, , P 5,
ve
4
3
2
sen ile pozitif ynde
Yandaki ekilde grld gibi yatay ek-
p
3
7p
4
3p
2
R 3,
( )
( ) ( ) (
7
noktalarn kutupsal koordinat sisteminde
4
gsteriniz.
Bir noktay belirtmek iin (kartezyen koordinatlardan farkl olarak) noktaya karlk gelen
ikililerdeki bileenlerin neler olduunu tartnz.
37
RNEK
( ) (
Yatay ekseni kullanarak A 1,
) (
2
4
, B 3,
, C 2,
3
3
4
ve D 4,
11
noktalarn gsterelim.
6
ZM
B 3, 2
3
2
3
4
3
( )
A 1,
11
6
C 2, 4
3
A, B, C ve D noktalar yandaki gibi

gsterilir.
D 4, 11
6

Yatay eksene kutupsal eksen diyelim ve bu eksen zerinde bir balang noktas (merkez
noktas) alalm. Bir B noktasnn balang noktasna olan uzakl r, kutupsal eksen ile yapt
pozitif ynl ann ls olmak zere oluturulan (r, ) ikilisine B noktasnn kutupsal
koordinatlar denir ve B(r, ) biiminde ifade edilir.
B
eklinde gsterilir.
r
Kutupsal eksen
RNEK
Analitik dzlemdeki A(2, 2) noktasnn kutupsal koordinatlarda nasl ifade edildiini bulalm.
ZM
Dik koordinat sistemindeki x ekseni ile kutupsal koordinat sisteminin kutupsal ekseni ve karlkl
olarak balang noktalarn bire bir eleyelim.

OAB de Pisagor bantsndan, |OA| = 22 br dir.
A(2, 2)
2
1
Kutupsal eksen
B
2
eklinde ifade edilir.
OBA de cos deerini yazarak |OB| = x uzunluunu
B
x
Kutupsal
eksen
ve sin cinsinden ifade ediniz.
38
Yanda kartezyen koordinatlarda verilen A(x, y) noktas kutupsal koordinatlarda A(r, ) olarak ifade edilmitir. nceleyiniz.
A(x, y)
r
veya A 22,
ETKNLK
y
O hlde, r = 22 br dir.
2
tan =
= 1 ve = 45o =
tr.
2
4
O hlde, A noktas kutupsal biimde A(22, 45o)
r ve cos cinsinden ifade ediniz.
OBA de sin deerini yazarak |AB| = y uzunluunu r
Ayrca deerini hesaplamak iin tan deerini x ve y uzunluklar cinsinden yaznz.

Kartezyen koordinatlarn bileenlerinin her birinin kutupsal koordinatlar cinsinden nasl ifade
edilebileceini tartnz.
RNEK
A(1, 3) noktasn kutupsal koordinatlar cinsinden yazalm.
ZM
OBA de Pisagor bantsndan,
A(1, 3)
|OA|2 = 12 + (3)
r
cos =
Kutupsal
eksen
O hlde, =
sin =
( )
p
p
ve A 2,
3
3
RNEK
|OB|
|OA|
|OA| = 2 br r = 2 br
1
|OB| = |OA|.cos 1 = 2.cos cos =
2
|AB|
3
|AB| = |OA|.sin 3 = 2.sin sin =
|OA|
2
olur.
Kutupsal koordinatlar (2, 50o) olan A noktasnn kartezyen koordinatlar (a, b) ise a ve b deerlerini bulalm.
ZM
A(a, b)
50
Kutupsal
eksen
B
a
OBA de, |OB| = a br, |AB| = b br ve |OA| = 2 br (r = 2) dir. Ayrca,

|OB|
a
cos 50o =
cos 50o =
a = 2.cos 50o
2
|OA|
sin 50o =
|AB|
|OA|
sin 50o =
b
2
b = 2.sin 50o olur.

Kartezyen koordinatlar (x, y) olan A noktas kutupsal koordinatlarla (r, ) olarak ifade
edildiinde,
y

x = r.cos , y = r.sin ve tan =
olur.
x
RNEK
z = 23 + 2 i karmak saysn kutupsal koordinatlar cinsinden yazalm.
ZM
Karmak dzlemde z = 23 + 2 i karmak saysna karlk gelen nokta kartezyen koordinatlarla A(23, 2) olarak ifade edilir. A noktasnn kutupsal koordinatlarn bulalm.

OBA de Pisagor bantsndan,
A(23, 2)
2
r
B
23
|OA|2 = |OB|2 + |AB|2

Kutupsal
eksen
|OA|2 = (23)2 + 22
|OA|2 = 16
|OA| = 4 ise r = 4 olur.
39
m(AOB) = olmak zere, tan =
|AB|
|OB|
tan =
2
23
tan =
dr.
6
O hlde, A noktasnn kutupsal koordinatlar 4,

olur. Buradan, 23 = 4.cos
ve 2 = 4.sin
6
6
6
yazabiliriz. Bu deerleri z = 23 + 2 i karmak saysnda yazalm.
z = 4.cos
+ 4.sin
6
6
z = 4. cos
( )
+ i.sin
6
6
dr.
Genel olarak z = x + i y biiminde gsterilen karmak say kutupsal koordinatlar (r, )

alnarak, z = x + i y = r.cos + i.r.sin = r.(cos + i.sin ) biiminde yazlr.

Bu gsterime z nin kutupsal biimi denir ve z = r.cis
Sanal
eklinde
de gsterilir.
eksen

Kutupsal biimdeki z = r.cis ( + k.360o), (k Z)
z = x + iy
y
karmak saylar da z = r.cis ile temsil edilir.
r
=
Kutupsal biimde yazlan z = r cis karmak saysnda
Gerek
|z|
ya
z nin argmenti ad verilir.
eksen
B
0 < 360o (0 < 2) ise ya z nin esas argmenti
O
x
denir. Arg(z) = biiminde gsterilir.
RNEK
Aagdaki karmak saylar kutupsal biimde yaznz.

a) z = 1 + 3 i
b) z = -23 + 2 i
c) z = 3 i
) z = -4
ZM
2
2
3
a) z = 1 + 3 i |z| = r = 1 + (3) = 4 = 2 dir. tan =
= 3 ve z karmak says 1. blgede
1
p
p
p
p
olduundan Arg(z) = =
tr. O hlde, z = r.cis z = 2.cis
z = 2. cos + i.sin
olur.
3
3
3
3
(-23 )2 + 22 = 4 dir. tan =
b) z = -23 + 2 i |z| = r =
2. blgede olduundan Arg(z) = =
O hlde, z = r.cis z = 4.cis
5p
6
5p
6
2
-23
=-
1
3
ve z karmak says
tr.
z = 4. cos
5p
6
+ i.sin
5p
6
olur.
c) z = 3 i = 0 + 3 i |z| = r = 02 + 32 = 3 tr. tan tanmsz ve z karmak says sanal eksen

p
zerinde olduundan Arg(z) = =
tr.
2
O hlde, z = r.cis z = 3.cis
p
2
z = 3. cos
p
p
+ i.sin
2
2
olur.
) z = -4 = -4 + 0. i |z| = r = (-4)2 + 02 = 4 tr.

tan = 0 ve z karmak says gerek eksen zerinde olduundan Arg(z) = = 0 dr.
O hlde, z = r.cis z = 4.cis 0 z = 4.(cos 0 + i.sin 0) olur.
40
RNEK
Kutupsal koordinatlar 2,
ZM
r = 2 ve Arg(z) = =
11
olan z karmak saysn standart biimde yazalm.
6
11
olduundan
6
z = r.cis = r.(cos + i .sin ) = 2. cos
= 2. cos
) (
1
3
- i .sin
= 2.
- i.
= 3 - i olur.
2
6
6
2
RNEK
) [ (
11
11
+ i .sin
= 2. cos 2 + i .sin 2 6
6
6
6
)]
z = 1 - sin 20o + i .cos 20o karmak saysnn modln ve argmentini bulalm.
ZM
z = 1 - sin 20o + i .cos 20o

o
z = 1 - cos 70 + i .sin 70
HATIRLATMA
sin 20 = cos 70o

o
cos 20o = sin 70o
z = 1 - (1 - 2.sin2 35o) + i .2.sin 35o.cos 35o

2
z = 2.sin 35 + i .2.sin 35 .cos 35
cos 70o = 1 - 2.sin2 35o
sin 70o = 2.sin 35o.cos 35o

sin 35o = cos 55o
z = 2.sin 35o.(sin 35o + i .cos 35o)
cos 35o = sin 55o
z = 2.sin 35o.(cos 55o + i .sin 55o)
z = 2.sin 35o.cis 55o olduundan |z| = 2.sin 35o ve Arg(z) = 55o olur.
YGULAMA

1) Aada kutupsal koordinatlar verilen noktalara karlk gelen karmak saylar kutupsal biimde yaznz.

a) (10, 130o) b) (5, 240o) c) (2, 70o)

22.cis 45o
4.cis 270o
8.cis 240o
3.cis 120o
z = 2 + 2 i karmak saysn kutupsal biimde yaznz.

z = -4 - 43 i karmak saysn kutupsal biimde yaznz.
z = -4 karmak saysn kutupsal biimde yaznz.
3) z = 2.cis 210o karmak saysnn standart biimi aadakilerden hangisidir?

A) 3 + i
4) Arg(z) = a ise Arg( z ) nin deerini aratrnz.
B) -3 + i
D) 3 - i
C) -3 - i
E) 1 + 3 i
5) Aadaki karmak dzlemde verilen noktalara karlk gelen karmak saylar kutupsal biimde yaznz.
a)
b)
c)
)
y
2
O
A
32
32o
3
O
22o
41
a) z = 1 - sin 40o + i .sin 40o ise Arg(z) = 40o dir.
b) z = 1 + cos 80 + i .sin 80 ise |z| = 2.cos40 dir.

o
c) z = cos 50 - 1 + i .sin 50 ise Arg(z) = 115 dir.

o
KUTUPSAL BMDE VERLEN KARMAIK SAYILARDA TOPLAMA, IKARMA,

ARPMA VE BLME LEMLER
ETKNLK
Aadaki A, B ve C gruplarnda verilen karmak saylar inceleyiniz.

A Grubu
B Grubu
C Grubu
o
o
z1 = 8.cis 30
z5 = 4.cis 75
z9 = 2.cis 35o
z2 = 6.cis 135o
z6 = 4.cis 15o
z10 = cis 20o
o
o
z3 = 5.cis 120
z7 = 4.cis 105
z11 = 3.cis 75o
z4 = 3.cis 300o
z8 = 4.cis 165o
z12 = 4.cis 5o
A grubundan iki karmak say seiniz ve setiiniz karmak saylar standart biimde
yazarak toplamlarn ve farklarn bulunuz.
B ve C gruplarnn her birinden ikier karmak say setiinizde bu saylar kolayca standart
biimde yazarak toplamlarn ve farklarn bulunuz.
B ve C gruplarnn her birinden ikier karmak say setiinizde bu saylar kolayca standart
biimde yazarak toplamlarn ve farklarn bulabiliyor musunuz? Tartnz.
B grubundaki karmak saylarn modllerini inceleyiniz.
B grubundan iki karmak say seiniz ve setiiniz karmak saylarn toplamlarn ve farklarn bulmaya alnz. (Bunun iin 10. snf Trigonometri konusundaki toplam ve fark formllerinden
yararlannz.)
Kutupsal biimde verilen iki karmak saynn toplamlarn ve farklarn bulabilmek iin bu
karmak saylarn hangi zellikleri tarmas gerektiini tartnz.
RNEK
z1 = 4.cis 40o, z2 = 2.cis 60o, z3 = 6.cis 255o, z4 = 6.cis 15o, z5 = 3.cis 22o ve z6 = 5.cis 10o
karmak saylar iin z1 + z2, z1 - z2, z3 + z4, z3 - z4, z5 + z6 ve z5 - z6 ilemlerini yapalm.
ZM
z1 = 4.cis 240o = 4.(cos 240o + i .sin 240o) = 4. -
z2 = 2.cis 60o = 2.(cos 60o + i .sin 60o) = 2.
1
- i 3 = -2 - 23 i
2
2
1
+ i 3 = 1 + 3 i
2
2
z1 + z2 = -2 - 23 i + 1 + 3 i = -1 - 3 i, z1 - z2 = -2 - 23 i - (1 + 3i) = -2 - 23 i - 1 - 3i = - 3 - 33 i
z3 = 6.cis 255o ve 6.cis 15o saylarnn modlleri 6 olduundan,
z3 + z4 = 6.cis 255o + 6.cis 15o = 6.(cis 255o + cis 15o) = 6.(cos 255o + i .sin 255o + cos 15o + i .sin 15o)
42
= 6.[cos 255o + cos 15o + i .(sin 255o + sin 15o)]
= 6. 2.cos
= 6.[2.cos 135o.cos 120o +
= 12. -
255o + 15o
255o - 15o
255o - 15o
255o + 15o
.cos
+ i . 2.sin
.cos
2
2
2
2
( )[
)]
i .(2.sin 135o.cos 120o)] = 12.cos 120o.[cos 135o + i .sin 135o]
1
. - 2 + i .2 = 32 - 32 i dir.
2
2
2
z3 - z4 = 6.cis 255o - 6.cis 15o = 6.(cis 255o - cis 15o) = 6.[cos 255o + i .sin 255o - (cos 15o + i .sin 15o)]

= 6.[cos 255o - cos 15o + i .(sin 255o - sin 15o)]
= 6. -2.cos
= 6.[-2.sin 135o.sin 120o + i .(2.sin 120o.cos 135o)]
255o - 15o
255o + 15o
255o - 15o
255o + 15o
.sin
+ i . 2.sin
.cos
2
2
2
2
( )]
= -12.sin 120o.[sin 135o - i .cos 135o] = -12.3 . 2 - i . -2

2 2
2
)]
= -36 - 36 i dir.
z5 + z6 = 3.cis 22o + 5.cis 10o ve z5 - z6 = 3.cis 22o - 5.cis 10o olur.

Kutupsal biimde verilen karmak saylarn toplam veya fark; standart biiminde yazlabilenler standart biimde yazlarak, modlleri eit olanlar ise trigonometrideki toplam ve
fark formllerinden faydalanlarak bulunur.
RNEK
z1 = 2.cis 115o ve z2 = 5.cis 205o karmak saylar iin | z1 - z2 | n bulalm.
ZM
| z1 - z2 |, z1 ile z2 karmak saylar arasndaki uzaklktr. z1 ve z2 yi karmak dzlemde gsterelim.
y
z1 A
|z
20
5
11
-z
ABO de, m(AOB) = 205o - 115o = 90o dir.

Pisagor bantsndan,
O
z2
5
B
| z1 - z2 |2 = (5)2 + 22
| z1 - z2 |2 = 5 + 4
| z1 - z2 | = 3 olur.
ETKNLK
z1 = r1.cis ve z2 = r2.cis karmak saylar veriliyor. z1 ve z2 karmak saylarnn aadaki
arpmn inceleyiniz.
z1.z2 = r1.cis .r2 cis
z1.z2 = r1.r2.cis .cis

z1.z2 = r1.r2.(cos + i.sin ) (cos+ i.sin )
z1.z2 = r1.r2.(cos + sin + i.cos .sin + i.sin .cos + i2.sin .sin
z1.z2 = r1.r2.[(cos + sin - i.cos .sin + i.(sin .cos + sin .cos )]
z1.z2 = r1.r2. ...............................................................................................
Parantez iindeki trigomometrik ifadeleri noktal yere en sade biimde yaznz.

z1 ve z2 karmak saylarnn modllerini ve argmentlerini inceleyiniz.
z1.z2 karmak saysnn modln ve argmetini belirtiniz.
Kutupsal biimde verilen iki karmak saynn arpm iin verilen karmak saylarn modl-
lerini ve argmentlerini kullanarak matematiksel bir model oluturunuz.
43
RNEK
z1 = 2.cis 40o ve z2 = 3.cis 20o karmak saylarn arpalm.
ZM
z1.z2 = 2.cis 40o.3.cis 20o = 2.3.cis 40o.cis 20o = 6.(cos 40o + i .sin 40o).(cos 20o + i .sin 20o)
= 6.(cos 40o.cos 20o + i .cos 40o.sin 20o + i .sin 40o.cos 20o + i2 .sin 40o.sin 20o)
= 6.[(cos 40o.cos 20o - sin 40o.cos 20o) + i .(sin 40o.cos 20o + sin 20o.cos 40o)]
bulunur.

= 6.[cos (40o + 20o) + i .sin (40o + 20o)] = 6.(cos 60o + i .sin 60o) = 6.
1
+ i .3 = 3 + 33 i
2
2
z1 = r1.cis ve z2 = r2.cis olmak zere, z1. z2 = r1.r2.cis ( + ) dir.
Arg (z1) = , Arg (z2) = ve Arg (z1.z2) = + olduundan,
Arg (z1.z2) = Arg (z1) + Arg (z2) olur.
RNEK
y
z1
3
20
0
13
o
Yandaki ekilde verilen z1 ve z2 karmak saylar iin

z1.z2 ilemini yapalm.
4
z2
ZM
ekilde verilenlere gre z1 = 3.cis 130o ve z2 = 4.cis 200o dir. O hlde,
z1.z2 = 3.cis 130o.4.cis 200o = 3.4.cis (130o + 200o) = 12.cis 330o = 12.(cis 330o + i.sin 330o)

1
= 12.(cos 30o - i.sin 30o) = 12. 3 - i .
= 63 - 6 i
2
2
RNEK
olur.
z1 = 1 + cos 20o + i .sin 20o, z2 = 1 - cos 70o + i .sin 70o karmak saylar iin z1.z2 karmak
saysn gerek ve sanal ksmlarn bulalm.
ZM
44
z1.z2 = (1 + cos 20o + i .sin 20o).(1 - sin 70o + i .sin 70o)

= (1 + 2.cos2 10o - 1 + i .2.sin 10o.cos 10o).(1 - cos 20o + i .sin 70o)

= (2.cos2 10o + i .2.sin 10o.cos 10o).(1 - 1 + 2.sin2 10o + i .sin 20o)

= 2.cos 10o.(cos 10o + i .sin 10o).(2.sin2 10o + i .2.sin 10o.cos 10o)

= 2.cos 10o.cis 10o.2.sin 10o.(sin 10o + i .cos 10o) = 2.cos 10o.cis 10o.2.sin 10o.(cos 80o + i .sin 80o)

= 2.cos 10o.cis 10o.2.sin 10o.cis 80o = 2.2.cos 10o.sin 10o.cis 10o.cis 80o = 2.sin 20o.cis (10o + 80o)
= 2.sin 20o.cis 90o = 2.sin 20o.(cos 90o + i .sin 90o) = 2.sin 20o.(0 + 1.i ) = 2.i .sin 20o
Re(z1.z2) = 0 ve Im(z1.z2) = 2.sin 20o bulunur.
ETKNLK
z1 = r1.cis ve z2 = r2.cis karmak saylar veriliyor. Aadaki
z1
z2
ilemini inceleyiniz.
Parantez iindeki trigonometrik ifadeleri en sade biimde noktal yere yaznz.

r .(cos + i .sin ) (cos - i .sin )
r .cis
z1
.
= 1
= 1
z2
r2.(cos + i .sin ) (cos - i .sin )
r2.cis
=
(cos .cos + sin .sin ) + i .(sin .cos - sin .cos )

r2
(cos2 + sin2 )
r1
r
= 1 ........................................................................................
r2
z1 ve
z2 karmak saylarnn modllerini ve argmentlerini inceleyiniz.
z1
karmak saysnn modln ve argmentini belirtiniz.

z2
Kutupsal biimde verilen iki karmak saynn blm iin verilen karmak saylarn modllerini ve argmentlerini kullanarak matematiksel bir model oluturunuz.
RNEK
z1 = 10.cis 340o ve z2 = 2.cis 130o karmak saylar iin
z1
z2
ilemini yapalm.
ZM
z1
z2

o
o
o
o
10.(cos 340o + i .sin 340o) 10 . cos 340 + i .sin 340 . cos 130 - i .sin 130
10.cis 340o
=
=
o
o
o
o
2.(cos 130 + i .sin 130 )
2 cos 130o + i .sin 130o cos 130 - i .sin 130
2.cis 130o
cos 340o.cos 130o + sin 340o.sin 130o + i .(sin 340o.cos 130o - sin 130o.cos 340o)
= 5.
= 5.[cos (340o - 130o) + i .sin (340o - 130o)] = 5.sin 210o = 5.(cos 210o + i .sin 210o)
5
53
1
= 5.(-cos 30o - i .sin 30o) = 5. - 3 - i .
=2
2
2
2
cos2 130o + i .sin2 130o
z1 = r1.cis ve z2 = r2.cis olmak zere,
Arg (z1) = , Arg (z2) = ve Arg
( )
z1
z2
z1
z2
r1
r2
bulunur.
.cis ( - ) dr.
= - olduundan Arg
( )
z1
z2
= Arg (z1) - Arg (z2) olur.
RNEK
y
z1
6
140
310
Yandaki ekilde verilen z1 ve z2 karmak saylar

z
iin 1 ilemini yapalm.
z2
z2
45
ZM
ekilde verilenlere gre z1 = 6.cis 140o, z2 = 2.cis 310o ve z2 = 2.cis (360o - 310o) = 2.cis 50o dir.
z
6.cis 140o 6
O hlde, 1 =
= .cis (140o - 50o) = 3.cis 90o = 3.(cos 90o + i.sin 90o) = 3.(0 + i.1) = 3 i olur.
z2
2
2.cis 50o
RNEK
sin 220o - i .cos 320o

sin 130o - i .sin 140o
ZM
sin 220o = sin (180o + 40o) = -sin 40o = -cos 50o , cos 320o = cos (360o - 40o) = cos 40o = sin 50o
sin130o = sin (180o - 50o) = sin 50o = cos 40o ve sin140o = sin (180o - 40o) = sin 40o olduundan
-(cos 50o + i .sin 50o)
-cis 50o
sin 220o - i .cos 320o
-cos 50o - i .sin 50o
=
=
=
sin 130o - i .sin 140o
cos 40o - i .sin 40o
cos (-40o) + i .sin (-40o)
cis (-40o)
= -cis [50o - (-40o)] = -cis 90o = -i
bulunur.
UYGULAMA

1) z1 = 10.cis 340 , z2 = 2.cis 230 ve z3 = 4.cis 130 karmak saylarn kullanarak aadaki
ilemleri yapnz.

a) z1 + z3
b) z2 - z1 c) z1 - z2 + z3
o
z1 = 2.cis 20o ve z2 = cis 110o ise | z1 - z2 | deeri katr?

z1 = 3.cis 200o ve z2 = 3.cis 320o ise | z1 - z2 | deeri katr?
z
z1 = 6.cis 200o ve z2 = 2.cis 110o ise 1 deeri katr?
z2
33
5
3
23
3) Aadaki izelgeyi doldurunuz.

z1 = r1.cis 1
o
2.cis 110
o
5.cis 62
3.cis 80
o
cis 45
z2 = r2.cis 2
r1.r2
8.cis 11
1 + 2
z1. z2 = r1.r2.cis (1 + 2)
................ ................ ...........................................
3.cis 10
................ ................ ...........................................
3.cis 80
................ ................ ...........................................
cis 135o
................ ................ ...........................................
4) z1 = 4.cis 45, z2 = 2.cis 25, z3 = cis 55 ve z4 = cis 30 karmak saylar veriliyor. z1+ z2 ve
z3 + z4 toplamlarn bulabileceiniz yntemleri tartnz.
46
5) z1 = 2.cis 20 ve z2 = cis 110 karmak saylar iin |z1- z2| deerini hesaplaynz.
6) z1 = -2 - 2 i ve z2 = -3 +
7) z1 = 3.cis 120 ve z2 = cis 300 ise z1- z2 fark aadakilerden hangisine eittir?
1
A) 3 i
2
2
8)
9) z =
B) -1
karmak saylarnn arpmn kutupsal biimde yaznz.
C) 2
D)
(-cos 255o + i .sin 105o).(sin 260o - i .sin 350o)
o
o
o
o
(-sin 65 - i .cos 245 ).(-cos 160 - i .sin 290 )
-2.cis 85o.cis 15o

cis 250o
1 3
+
i
2
2
E) 1
karmak saysn standart biimde yaznz.
veriliyor. Arg (z) deerini bulunuz.
KARMAIK SAYILARIN ORJN ETRAFINDA DNDRLMES
ETKNLK
y
z = 3.cis 20o saysnn karmak dzlemdeki grnt-
s yanda verilmitir. nceleyiniz.

z karmak saysn cis 10o ile arparak elde ettiiniz
3
saynn karmak dzlemdeki grntsn iaretleyiniz.
20o
x
aretlediiniz noktaya karlk gelen karmak sayO
nn kutupsal koordinatlarn inceleyiniz.
z karmak saysnn karlk geldii nokta, orijin
etrafnda pozitif ynde 10o dndrldnde hangi noktaya gelir? sorusunu tartnz.
Benzer ekilde z karmak saysn, srasyla cis 30o, cis 70o, cis 100o ve cis 160o saylar ile
arparak elde ettiimiz karmak dzlemde iaretleyiniz.
aretlediiniz noktalara karlk gelen karmak saylarn kutupsal koordinatlarn inceleyiniz.
z karmak saysnn karlk geldii noktay, y pozitif ynde srasyla 30o, 70o, 100o ve 160o
dndrdnzde hangi noktalara ulatnz tartnz.
Bir z karmak saysna karmak dzlemde karlk gelen noktann orijin etrafnda pozitif
ynde o kadar dnmesi sonucu elde edilen noktaya karlk gelen karmak sayy z ve cis ile
ilikilendiriniz.
z
RNEK
z = 2.cis 25o karmak saysna karlk gelen noktay orijin etrafnda pozitif ynde 20o dndrelim ve elde ettiimiz noktaya karlk gelen karmak say (z) ile z = cis 20o saysn ilikilendirelim.
ZM
z
2
20 2 45
25o
z
x

z.cis 20o = 2.cis 25o.cis 20o

= 2.cis (25o + 20o)

= 2.cis 45o

= z dr.

Karmak dzlemde, z = r.cis saysna karlk gelen noktann orijin etrafnda pozitif
ynde kadar dndrlmesiyle elde edilen noktaya karlk gelen karmak say z ise,
z = z.cis z = r.(cis ).(cis ) z = r.cis ( + ) olur.
RNEK
z = 2 + 3 i karmak saysna karlk gelen noktann orijin etrafnda pozitif ynde 30o dnmesi
ile elde edilen noktaya karlk gelen karmak sayy bulalm.
ZM
(
) (
1
z = z.cis = (2 + 3 i).cis (30o) = (2 + 3 i).(cos 30o + i .sin 30o) = (2 + 3 i ). 3 + i .
2
2

RNEK
= 3 -
3
+ 1 + 33
2
2
)i
dr.
Karmak dzlemde z = 3 - i karmak saysna karlk gelen nokta orijin etrafnda pozitif
ynde o kadar dndrldnde elde edilen noktaya z = 3 - i karmak says karlk gelmitir.
Buna gre o yi bulalm.
47
ZM
z = z.cis 1 + 3 i = (3 - i).cis cis =
olur. Dolaysyla = 90o bulunur.
1 + 3 i
3 - i
1 + 3 i 3 + i
.
= i = 0 + 1.i = cis 90o
3 - i 3 + i
YGULAMA

1) z = 5.(cos 50 + i .sin 50) karmak saysna karlk gelen noktann balang noktas etrafnda pozitif ynde 40 dndrlmesiyle elde edilen noktaya karlk gelen karmak sayy, standart
biimde yaznz.

z1 = 3 + 5 i ve z2 = 4. cis 30 karmak saylarna karlk gelen noktalar
balang noktas etrafnda pozitif ynde 90 dndrlyor. Srasyla z1 ve z2

karmak saylarna karlk gelen noktalar elde ediliyor.
a) z1 = ?
b) z2 = ?
3 - 5i
-5 + 3 i
-2 + 23 i
-23 + 2 i
3) z = 2 + 23 i karmak saysna gelen nokta balang noktas etrafnda pozitif ynde o
dndrldnde elde edilen noktaya karlk gelen karmak say -4 ise ka derecedir?

A) 30o
B) 60o
C) 90o
4)
O
D) 120o
z2
z1
z1
z2
karmak saysna karlk gelen nokta,
balang noktas etrafnda pozitif ynde 90o

dndrldnde elde edilen noktaya karlk gelen karmak sayy bulunuz.
E)150o
KARMAIK SAYININ KUVVETLER
ETKNLK
z = 2.cis 10o karmak says veriliyor.

Kutupsal biimde verilin iki karmak saynn arpmnda ve
2
z
=
z.z eitliinden faydalanarak z2 karmak saysn hesaplaynz.
z
3
z3 = z.z.z eitilinden z3 karmak saysn kutupsal biimde
10o
x
yaznz.
O
z karmak saysn kuvvetlerini aldka elde ettiiniz karmak
saylarn her birini kutupsal koordinatlar ile z nin kutupsal koordinatlarn karlatrnz.
Kutupsal biimde verilen z = r.cis karmak saysn, n. kuvveti alndnda elde edilen
karmak saynn z nin kutupsal koordinatlar cinsinden yazmn tartnz.
y
RNEK
z = 3.cis 5o karmak says iin z2, z3 ve z20 karmak saylarn bulalm.
ZM
2
z = z.z = (3.cis 5 ).(3.cis 5 ) = 3.3.(cis 5 ).(cis 5 ) = 3 .cis (5 + 5 ) = 3 .cis 10
z3 = z.z.z = (3.cis 5o).(3.cis 5o).(3.cis 5o) = 3.3.3.(cis 5o).(cis 5o).(cis 5o) = 33.cis (5 + 5 + 5) = 33.cis 15o
z20 = z.z.....z = (3.cis 5o).(3.cis 5o).........(3.cis 5o) = 3.3....3.cis (5 + 5 + .... + 5) = 320.cis 100o olur.
20 tane
48
20 tane
20 tane
20 tane
z = r.cis ve n N+ olmak zere, z karmak saynn n kuvveti,
zn = rn.cis (n.) = rn.[cos (n.) + i .sin (n.)] dir. Bu kural De Moivre Kural olarak adllandrlr.
Arg (z) = iin Arg (zn) = n. olduundan Arg (zn) = n. olduundan Arg (zn) = n.Arg z dir.

Abraham De Moivre (Ebrhm D Movr) (1667 1754), 1667de
Fransann Champagne (ampanya) kentinde dodu. ngiltereye yerleen
De Moivre, kendi zel gayreti ile Sir Isaac Newton (Sr Ayzek Nivtn) ve
Edmund Halley (Edmnt Heliy) ile tant. Newtonun Principiasna (Prinsipiya) ok dikkatli alt ve ksa srede matematik alannda sz syleyecek
byk bir matematiki oldu. 1697 ylnda, Royal Societyye (Royl Sosayitiy)
ye seildi. De Moivre, olaslklar kuramnn kurucularndan biri olarak kabul
edilir. 1707 ve 1730 yllarnda kendi adyla anlan nl De Moivre teoremini
yaymlad. Teorem onun karmak saylar ve trigonometrik almalarnn
rndr. Olaslk teorisi ve normal dalmla ilgili almalar vardr.
RNEK
z=-
2 2
+
i karmak says iin z18 karmak saysn standart biimde yazalm.
2
2
ZM
2
b
2
+
=r=
=
= 1, tan =
=
= -1 ve z karmak saysna
4
4
a
-2
2
3p
karlk gelen nokta, karmak dzlemin ikinci blgesinde bulunduundan =
olur.
4
3p
n
n
Bu durumda, z = 1.cis
tr. z = r .cis (n.) olduundan
4
3p
27p
3p
3p
z18 = 118.cis 18.
= 1.cis
= cis
+ 6.2 = cis
= - i = 0 + (-1) i bulunur.
4
2
2
2
|z|
( ) ( )
2
2
2
+
2
( ) (
) ( )
UYGULAMA

a) z = r.cis ise zn = .................................... dr.
b) z = r.cis 40o ise Arg(z60) =.................................... tr.
c) z1 = r1.cis a ve z2 = r2.cis ise Arg(z12.z23) = .................................... dr.
a) z = 1 + 3 i ise z15 = -215 dir.
b) z = cos 36 + i.sin 36 ise z = i dir.
c) z = 2.cis 15 ise z = -8 + 83 i dir.

p
) Arg(z) =
ise Arg(z10) = 2p dir.
5
3) z = cis 270o ise z15 says aadakilerden hangisidir?
A) i
4) z =
B) -i
(1 + i)4
(3 - i )6
20
C) 1 - i
D) 1 + i
E) 2 - i
karmak saysn standart biimde yaznz.
49
5)
z2
z2
z1
z1
ifadesinin eitini bulunuz.
10o
6) z1 = 2.cis 21o, z2 = 4.cis 20o, z3 = 2.cis 13o ise

7) z =
(cos 24o - i .sin 24o)2.(sin 16o - i .cos 16o)3

(-cos 5o - i .sin 5o)4
(z1.z2)4
2
z2
ifadesinin eitini bulunuz.
karmak saysnn esas argmentini bulunuz.
8) z = -2.cis 40o ise Arg(i .z2) ifadesinin eitini bulunuz.
KARMAIK SAYININ KKLER
ETKNLK
w2 = z eitiliini salayan w saylarna z nin karekkleri denir. Buna gre, z = 4 + 43 i karma-
k saysnn karekkleri olan wo ve w1 saylarn bulmak iin z karmak saysn, z = r.cis ( + k.2p)
(k Z) biiminde yaznz.
w = t.cis olmak zere w2 saysn, De Moivre kuraln kullanarak kutupsal biimde yaznz.
w2 = z eitliini kullanarak t yi r, y cinsinden ifade ediniz.
w karmak saysnn kutupsal koordinatlarn r ve cinsinden olmak zere yaznz.
k = 0 ve k = 1 deerleri iin wo ve w1 karmak saylarn bulunuz.
wo ve w1 karmak saylarna karlk gelen noktalar karmak dzlemde gsteriniz ve aralarndaki balanty tartnz.
z = r.cis biimindeki bir karmak saynn karekklerini bulurken kullanabileceiniz matematiksel bir model oluturunuz.
RNEK
z = -2 + 23 i karmak saynn karekklerini bulalm.
ZM
2p
2
2
= r = (-2) + (23) = 4, tan = 23 = -3 =
3
-2
2p
z = 4.cis
+ k.2p (k Z) dir.
3
|z|
w = t.cis alalm. De Movire formlnden, w2 = t2.cis 2 ve w2 = z eitiliinden
t2.cis 2 = 4.cis
2p
+ k.2p
3
p
t2 = 4 ve 2 = 2p + k.2p t = 2 ve = + k.p
3
3
p
+ k.p olur.
3
p
p
p
1 3
k = 0 iin, wo = 2.cis
= 2. cos + i.sin
= 2.
+
i = 1 + 3 i
3
3
3
2
2
w = 2.cis
k = 1 iin, w1 = 2.cis
50
() (
( ) (
) (
)
i)
) (
-1 3
4p
4p
4p
= 2. cos
+ i.sin
= 2.
3
3
3
2
2
= -1 - 3 i bulunur.
z = r cis olmak zere z karmak saysnn karekkleri,
wo = r .cis
ve w1 = r .cis
+ dir.
2
2

Karmak dzlemde bu karekklere karlk gelen noktalar, yarap r ve merkezi orijinde bulunan ember zerinde bulunur ve orijine gre simetriktir.
()
ETKNLK
w3 = z eitliini salayan z nin kp kkleri denir. Buna gre z = -4 - 4 3 i karmak saysnn
kpkkleri olan w0, w1 ve w2 saylarn bulabilmek iin z karmak saysn z = r.cis ( + k.2), (k Z)
biiminde yaznz.
w = t.cis olmak zere w3 saysn De Moivre kuraln kullanarak kutupsal biimde yaznz.
w3 = z eitliini kullanarak t yi r ve y cinsinden ifade ediniz.
w karmak saysnn kutupsal koordinatlarn r ve cinsinden olmak zere yaznz.
k = 0 iin wo, k = 1 iin w1 ve k = 2 iin w2 karmak saylarn bulunuz.
w0, w1 ve w2 karmak saylarna karlk gelen noktalar karmak dzlemde gsteriniz ve
aralarndaki banty tartnz.
z = r.cis biimindeki bir karmak saynn kpkklerini bulurken kullanabileceiniz matematiksel bir model oluturunuz.
Ayrca daha genel dnerek kutupsal biimde verilen bir karmak saynn n. dereceden kklerini veren matematiksel bir modeli tartnz. Bu kklere karmak dzlemde karlk gelen noktalarn
geometrik yerini yorumlaynz.
RNEK

z = 8 i karmak saysnn kp kklerini bulalm.
ZM
|z|
=r=
02 + 82 = 8 ve =
w = t.cis alalm. De Moivre kuralndan,

w3 = t3.cis 3 ve w3 = z eitliinden t3.cis 3 = 8.cis
t3 = 8 ve 3 =
p
+ k.2p
2
k = 0 iin, wo = 2.cis
k = 1 iin, w1 = 2.cis
k = 2 iin, w2 = 2.cis
p
R
olduundan z = 8.cis
+ k.2p dir.
2
2
t = 2 ve =
() (
( ) (
( ) (
p
+ k.2p
2
p k.2p
+
3
6
w = 2.cis
) ( i)
i)
) (
i
i
)
p
p
p
1
= 2. cos + i.sin
= 2. 3 +
6
6
6
2
2
p
k.2p
+
3
6
olur.
= 3 + i
5p
5p
5p
1
= 2. cos
+ i.sin
= 2. - 3 +
6
6
6
2
2
= -3 + i
3p
3p
3p
= 2. cos
+ i.sin
= 2.(0 - ) = -2
2
2
2
bulunur.
z = r.cis olmak zere z karmak saysnn kp kkleri,

wo = 3 r .cis
()
+ 2p
+ 4p
, w1 = 3 r .cis
, w2 = 3 r .cis
3
3
3
dir.
Karmak dzlemde bu kp kklere karlk gelen noktalar, bir ekenar genin keleridir ve 3 r yarapl merkezil ember zerinde bulunur.
51
Genel olarak, z = r.cis karmak saysnn n. dereceden kkleri,
1
n
z = z = n r . cis
+ k.2p
n
(k Z)
bantsnda k yerine 0, 1, 2,...., (n-1) deeri verilerek bulunur.

Bu kklerin karmak dzlemdeki grntleri bir dzgn n-genin keleridir ve n r yarapl merkezil ember zerinde bulunurlar.
RNEK

z = -8 + 83 i karmak saysnn 4. dereceden kklerini bulalm. Bu kklere karlk gelen noktalar karmak dzlemde iaretleyelim.
ZM
|z|
2
2
2p
2p
= r = (-8) + (83) = 16 ve tan = 83 = -3 =
olduundan z = 16.cis
tr.
3
3
-8
2p + k.2p
3
z = z = 16 .cis
4
1
4
(
(
(
(
(k Z)
)
)
)
)
2p + 0.2p
p
p
p
3
1
k = 0 iin, zo = 2.cis
= 2. cis
= 2. cos + i.sin
= 2. 3 +
4
6
6
6
2
2
() (
) (
= 3 + i
2p + 1.2p
3
2p
2p
2p
1
k = 1 iin, z1 = 2.cis
= 2. cis
= 2. cos
+ i.sin
= 2. - + 3 i = -1 + 3 i
4
3
3
3
2
2
( ) (
) (
2p + 2.2p
3
7p
7p
7p
1
k = 2 iin, z2 = 2.cis
= 2. cis
= 2. cos
+ i.sin
= 2. - 3 4
6
6
6
2
2
( ) (
) (
= -3 - i
2p + 3.2p
3
5p
5p
5p
1
k = 3 iin, z3 = 2.cis
= 2. cis
= 2. cos
+ i.sin
= 2. - 3 i = 1 - 3 i olur.
4
3
3
3
2
2
( ) (
) (
y
2
z1 = -1 + 3 i B
z0 = 3 +
1
1
-3
z2 = -3 -
3 2
-1 O
-2
-1
C
-3
-2
i
x
z nin 4. dereceden kklerine karlk gelen

noktalar, karmak dzlemde aadaki ABCD
karesinin keleridir.
z3 = 1 - 3 i
RNEK

52
z = 5 + 12 i karmak saysnn karekklerini bulalm.
ZM
x, y R ve w = x + y i olmak zere, w2 = z eitliini salayan w saylar z nin karekkleri olur.
O hlde, (x + y i)2 = 5 + 12 i
6
x2 - y2 + 2xy i = 5 + 12 i x2 - y2 = 5 ve 2xy = 12 x.y = 6 y =
olur.
x
6
y nin x cinsinden ifadesi olan
i, x2 - y2 = 5 eitliinde y yerine yazalm.
x
x2 -
( )
6
x
= 5 x2 -
36
x4 - 36
=
5
= 5 x4 - 5x2 - 36 = 0 (x2 - 9).(x2 + 4) = 0

2
2
x
x
x2 = 9 x2 = -4 x1 = -3 x2 = 3
x1 = -3 iin y =
olur.
6
6
y1 = -2 w0 = -3 - 2 i , x2 = 3 iin y = y2 = 2 w1 = 3 + 2 i bulunur.
-3
3
UYGULAMA


a) z = r.cis saysnn kpkkleri, karmak dzlemde bir .................................... genin keleridir.

b) z = r.cis saysnn karekkleri w0 ve w1 ise w0 + w1 = .................................... dr.
c) z3 + 1 = 0 denkleminin ........................... farkl kk vardr.
2) Aadakilerden hangisi z = 16.cis 120o karmak saysnn drdnc dereceden bir kk deildir?

A) 4.cis 30o
B) 4.cis 120o
C) 4.cis 210o
D) 4.cis 300o
E) 4.cis 330o

a) z3 + 33 - 3 i = 0
b) z3 + 8 = 0
c) z3 + 2 + 2 i = 0
4) z2 = 3 - 4 i karmak saysnn kkleri z1 ve z2 dir. Buna gre |z1 - z2| nedir?

5) z = 2 + 4 i karmak saylarnn kpkklerinin karmak dzlemde karlk geldii noktalar
birletirdiinizde elde edilen genin evresini bulunuz.
6) z2 - 4z + 16 = 0 denkleminin kkleri z1 ve z2 dir. Arg (z1) + Arg (z2) deerini bulunuz.
7) z2 - 2 i z + 3 = 0 denkleminin kklerini bulunuz.
8) z - 2 i = 0 denkleminin zm kmesini bulunuz.
9)
w1
w0
x
O
w2

Yandaki karenin keleri z4 = a + b i denkleminin
kkleri olan w0, w1, w2 ve w3 karmak saylardr.

a) w1 = -1 + 2 i ise w0, w2 ve w3 karmak saylarn
bulunuz.

b) z4 = a + b i eitliindeki a ve b saylarn bulunuz.
w3
10) z =
3 - 2 i
3 + 2 i
saysnn kpkklerini bulunuz.
53
1.

1) a, b R ve z = a + b i ise b ye z karmak saysnn ................................................. denir.

2) ki karmak saynn birbirine eit olabilmesi iin ................................................. olmaldr.

3) Bir karmak saynn dzlemdeki grnts ile eleniinin grnts ...............................
eksene gre simetriktir.

1) Her tam say bir rasyonel saydr.
( )

2) Her irrasyonel say bir karmak saydr.
( )

3) Her doal say bir sanal saydr.
( )

4) Arg (z1.z2) = Arg (z1).Arg (z2) tr.
( )

1) Aada verilen karmak saylarn sanal ve gerek ksmlarn bulunuz.
7 + 3i

a) z = 4 - 2 i
b) z =

c) z = 5 i
) z = 9
2

2) Aada verilen karmak saylar standart biimde yaznz.
a) z = (3 - 2 i).(1 + i)
b) z =
d) z = (3 - 3 i)32.(6 + 6 i)32

4+i

2-i
c) z =
4 + 3i
3 - 4i
1
1
+

3+i 3-i
) z =
e) z = -9 + 2-16 - -4.-9 f) z = (3 + i).(3 + i3).(3 + i9).(3 + i27)
3) Aada verilen karmak saylarn eleniini bulunuz.

26
13
a) z =
+

b) z = (4 - i)2.(1 + i)
3 - 2i
3 + 2i
4) Aada verilen karmak saylarn modln bulunuz.
(3 - 2 i).(5 + i)
a) z = 3 - 2 i

b) z =

6 - 4i
c) z =
4 - 2i
3 + 2i
c) z =
3 + 4i
5
5) Aada verilen eitliklerden yararlanarak z karmak saylarn bulunuz.
a) 3 i + 2z = 5 - 4 i
400
a) x2 - 4x + 3 = 0
b) 2 i z + 4 i = 6
c) 5z + i z = z + i
b) x2 + x + 5 = 0
) |z| + z = 2 + 4 i
c) x2 + 9 = 0

7) Aadaki bantlarda verilen z karmak saylarnn geometrik grntsn karmak dzlemde gsteriniz.

a) |z - (3 - 4 i)| = 5
8) Aada kutupsal koordinatlar verilen karmak saylar kutupsal biimde yaznz.

3p
11p
a) (2, 210o)

b) 23,

c) 3,
4
6
54
b) |z| 1
c) |z + 2 + 3 i| 2
) |z + 3 i - 5| < 1
9) Aadaki verilen karmak saylar kutupsal biimde yaznz.

1
a) z = 3 i
b) z = -5
c) z = -3 + 33 i
) z = - 3 i
2
2
10) Aadaki karmak saylar standart biimde yaznz.
a) z = 3.(cos 60o + i.sin 60o)
b) z = 4.cis 210o
d) |z - 2 i - 4| 3
d) z = -4 + 4 i
c) z = 6.cis p
11) Aadaki karmak saylarn kutupsal koordinatlarn bulunuz.
a) z = 4.(cos 20o + i.sin 20o)
b) z = 4.(-cos 140o + i.sin 140o)
c) z = 4.(-sin 20o - i .cos 20o)

12) z1 = 2.cis 40o, z2 = 3.cis 50o ve z3 = 6.cis 20o olduuna gre aada verilenleri kutupsal
biimde yaznz.
z .z

a) z1.z2

b) z1.z3

c) z12.z3.z2

) 1 2
z3

13) Aadaki karmak saylarn karekklerini bulunuz.

a) z = 3 + i
14) Aadaki karmak saylarn kpkklerini bulunuz.
a) z = 27 i
b) z = 4 - 43 i
b) z = 4 - 43 i
c) z = -6 + 6 i
c) z = -8
p

15) Arg (z1) =
ve Arg (z2) = 2p olduuna gre aadakileri bulunuz.
4
3

z .z

a) Arg ( z1.z22 )
b) Arg 1 2

c) Arg (-z1)
) Arg (-1 + i) + Arg (z1.z2)
i

D - Aadaki oktan semeli sorular yantlaynz.
( )
1) z =
A) 3
2.(4 - 3 i).(3 + i)
2 + 4i
saysnn orijine olan uzakl ka birimdir?
B) 5
C) 52
D) 53
E) 82

2) z1 = 7 - i ve z2 = k + 8 i karmak saylarnn belirttii noktalar arasndaki uzaklk 15 birim
olduuna gre k nn alaca deerler toplam katr?

A) 6
3) z =
A) 4
4) z = 1 + cos 70o + i.sin 70o ise |z| katr?
A) 2
B) 8
8i
4 - 4i
C) 10
D) 12
E) 14
D) 24
E) -24
D) cos 35o
E) sin 35o
ise z8 aadakilerden hangisidir?

B) -48
C) 28
B) 2
C) 2.cos 35o
(-sin 190o + i.cos 10o).(-cos 220o - i.cos 130o)
5) z =
A) 40o
6) z = sin 18o + i.cos 18o ise z
karmak says aadakilerden hangisidir?
A) i
C) 1
7) Arg (2 + x - 3 i) =
A) -1
i.sin 160o - sin 250o

B) 70o
C) 100o
10
B) -i
p
4
B) -2
ise Arg (z) ka derecedir?
D) 120o
E) 150o
D) -1
E) 0
D) -4
E) -5
ise x katr?
C) -3

8) |z - 4 + 43 i| = 4 eitliini salayan z karmak saylardan argmenti en byk olann argmenti ka derecedir?

A) 270o
B) 300o
C) 315o
D) 330o
E) 340o
55
2. NTE
STEL FONKSYON
Kimi belgeler, satranc Brahmann bulduunu ve aha hediye ettiini sylemektedir. Aslnda
Brahman bu hediyesi ile aha Sen ne kadar nemli bir insan olursan ol, adamlarn, vezirlerin, askerlerin olmadan hibir ie yaramazsn; hibir nemli i yapamazsn. trnde bir ders vermek istemitir. ah hediyeden ok memnun olmu ve Dile benden ne dilersen. demi.

Brahman Rahip, ahn almas gereken dersi almadn grnce Bir miktar buday istiyorum. demitir.
ah, Brahmann alak gnlllne hayran kalarak
dileinin yerine getirilmesini emreder.
Brahman 64 kareli satran tahtasnn ilk karesine
bir, ikinci karesine iki, nc karesine drt, yani her
kareye bir ncekinin iki kat buday konularak doldurulmasn ister.
Brahmann istei yerine getirilmeye allrken lkedeki budaylarn yetmeyecei anlalr.

1. kareye 2
2. kareye 2
.
.
.
buday = 1
buday = 2
9
10. kareye 2 buday = 512

.
.
.
30.
kareye 2
.
.
.
29
buday = 536 870 912
59
60.
kareye 2 buday = 576 460 752 303 423 488
.
.
.
63
64. kareye 2 buday = 9 223 372 036 854 775 808

Yaplan hesaplamalar sonucunda Brahmann ahtan 18 446 744 373 709 551 615 tane buday istedii ortaya kar.

Bu kadar buday yetitirmek iin dnyann 64 misli byklnde bir kara parasna gereksinim olduu grlnce ah, Brahman tebrik eder.

sl ifadelerle ilgili aadaki zellikleri hatrlayalm.
xm = x.x.....x
x0 = 1 (x 0)
m tane
xm.xn = xm + n
()
x
y
x
= n ; (y 0)
y
x1 = x
m
m - n
=x
(xm) = xm . n
()
1
x
1
m
= x-m ; (x 0)
a.xm + b.xm - c.xm = (a + b - c)xm am = an m = n ; (a {-1, 0, 1})
56
ETKNLK
Aadaki tabloda verilen x ile y arasndaki elemeyi inceleyiniz.

x
-2
-1
1
9
1
3
y = f(x)
9
8

x ile y arasnda y = f(x) = 3 bants olduunu, bu
bantnn da bir fonksiyon belirttiini grnz. Bu fonksiyonun yandaki grafiini inceleyerek tanm ve grnt kmelerini yaznz.
7
6
5
4
3
2
1
-2
-1 O
13
19
Eer f(x) = 3 fonksiyonunda tanm kmesi gerek saylar kmesine geniletilirse oluan
yeni fonksiyonun grafii aadaki gibi olur. Grafiklerin iziminde bilgisayar yazlmlarndan ya da
grafik hesap makinelerinden yararlanlabilir.
x
x
-2
-1
1
9
1
3
0,1
0,6
1,1161... 1,9331...
1,2
1,4
3,7371... 4,6555...
y = f(x) = 3
4,6555
4
3,7371
3
2
1,9331
1,1161
13
19
1,2
1,4
0,1
1
2
-2
-1

Grafii inceleyerek f(x) = 3x fonksiyonunun grnt kmesini yaznz.
0,6
57
Gerek saylarda tanml y = ax bants veriliyor. Bu bantda a nn deien gerek deer-
leri iin oluturulan bantlarn tablo ve grafiklerini inceleyiniz.

x

a = 2 iin y = 2 in tablosu,
x
x
y=2
...
-2
-1
-1
2
1
2
3
2
...
...
1
4
1
2
0,707
1,414
2,824
...
y
x
y=2
3
2,824
2
1,414
-2
a=
()
1
1
iin y =
2
2
y=
()
1
2
1 O
2
1
2
3
2
in tablosu,
-
1
2
1
2
...
0,707
1
2
1
4
...
...
x
1
... - 2 - 1
-1
0,707
0,5
0,25
1,414
()
1
y=
2
dr.
2
1,414
0,707
0,5
0,25
-2
58
-1
1 O
2
x
1
2
3
2
a = -2 iin y = (-2) in tablosu,

1
... - 2 - 1 2
...
y = (-2)
1
4
1
2
(i)
1
2
(ii)
3
2
(i) (-2)
2 ...
1
2
1
-2
1
2
R, (ii) (-2) = -2 R,
- 2 (iii) 4 ...
(iii) (-2) 2 = -8 R dir.
1
2
a = 2, a = , a = -2 alarak yazlan y = ax bantlarndan hangilerinin fonksiyon olduunu

tartnz.
y = ax bantlarndan fonksiyon olanlarn tanm ve grnt kmelerini yaznz.
RNEK
x
a) y = f(x) = 1
b) y = f(x) = 4 fonksiyonlarnn grafiklerini izip, tanm ve deer kmelerini yazalm.
ZM
a)
x
y=1
...
-2
-1
...
...
...
y
x
y=1
1
x
O
x
y = 1 fonksiyonunun tanm kmesi R, grnt kmesi {1} olup sabit fonksiyondur.

b)
x
x
y=4
...
-2
-1
...
1
16
1
4
1
2
1
2
1
2
...
...
y=4
-2
-1
1 O
2
12
14
1 16
1
2
x
1
+
y = 4 fonksiyonunun tanm kmesi R, grnt kmesi R dr.
59
a R - { 1 } olmak zere f: R
R , f(x) = a biiminde tanmlanan fonksiyonlara
stel fonksiyon denir.
ETKNLK
Aadaki gruplarda verilen stel fonksiyonlarn grafiklerini inceleyiniz.

1. Grup 2. Grup
y
y
x
f(x) = 2
m(x) =
()
1
2
1
x
O
y
O
y
g(x) = 3
n(x) =
()
2
5
1
x
O
y
O
y
h(x) = 4
t(x) =
()
1
7
1
x
1. ve 2. grupta verilen stel fonksiyonlarn tabanlarn 1 ile karlatrnz.

Tanm kmesinden seilen farkl x deerleri arttka bu deerlerin grntleri de artyorsa
artan fonksiyon, x deerleri arttka bu deerlerin grntleri azalyorsa fonksiyona azalan fonksiyon
denmektedir. Buna gre hangi grupta bulunan fonksiyonlarn artan hangi grupta bulunan fonksiyonlarn azalan olduunu tartnz.
stel fonksiyonlarn tabanlarn gz nne alarak artan veya azalan fonksiyon olmalar hakknda bir genellemede bulununuz.
RNEK
+
f: R
R , f(x) = 5 ve g: R
R , g(x) =
( )
1
3
fonksiyonlarnn artan veya azalan ol-
duunu belirleyelim.
ZM
x

f(x) = 5 fonksiyonunda taban 5 olup 1 den byktr. Fonksiyonun tanm kmesinden seecei1
2
3
miz x = 1, x = 2, x = 3, ... deerleri iin 1 < 2 < 3 ... iken 5 < 5 < 5 ... olur. Dolaysyla x ler artarken
x
grntler de artmaktadr. O hlde, f(x) = 5 fonksiyonu artan fonksiyondur.
60
( )
1
1
olup 0 <
< 1 dir. Fonksiyonun tanm kmesinden seece3
3
1
2
3
1
1
1
imiz x = 1, x = 2, x = 3, ... deerleri iin 1 < 2 < 3 ... iken
>
>
... olur. Dolaysyla x
3
3
3

g(x) =
1
3
fonksiyonunda taban
( ) ( ) ( )
ler artarken grntler azalmaktadr. O hlde, g(x) =

A R olmak zere f: A
x1, x2 A iin,
( )
1
3
fonksiyonu azalan fonksiyondur.
R fonksiyonunda,
x1 < x2 f(x1) < f(x2) oluyorsa f artan,
x1 < x2 f(x1) > f(x2) oluyorsa f azalan,

x1 < x2 f(x1) = f(x2) oluyorsa f sabit fonksiyondur. Buna gre,
+
iin azalan fonksiyondur.
R , f(x) = a stel fonksiyonu a > 1 iin artan, 0 < a < 1
UYGULAMA
1) Aadaki boluklar uygun ekilde doldurunuz.
a) stel fonksiyonlarn tanm kmesi ................................ dr.

x
b) f(x) = a stel fonksiyonunun grnt kmesi ................................ dr.

x
c) f(x) = a stel fonksiyonunun grafii y eksenini ................................ noktasnda keser.

a) stel fonksiyonlar rtendir.
b) Taban birden byk olan stel fonksiyonlar azalandr.
c) stel fonksiyonlar bire birdir.

3)

Nilfer iei oalarak bir hafta sonunda kaplad yzeyin alann iki katna karmaktadr. Nilfer ieinin kaplad
yzeyin alann veren fonksiyonun kuraln hafta saysn x ile
gstererek yaznz.
4) f: R
R , f(x) =
( )
4
5
fonksiyonu iin,
I) f(x) azalandr
II) f(x) artandr
ifadelerinden hangileri dorudur?

A) I-II
B) II-III
C) II-III-IV
+
III) f(x) bire birdir

D) I-II-III
IV) f(x) rtendir
E) I-III-IV
5) a R - {1} olmak zere f: R

R tanmlanan f(x) = a fonksiyonunda a nn deien
deerleri iin grafiklerini ayn analitik dzlemde izdiinizde erilerin getii ortak noktann koordinatlarn bulunuz.
6) Aadaki fonksiyonlardan artan ya da azalan olanlar belirtiniz.
a) y =
()
7
5
b) y =
()
7
8
c) y = (0,2)
) y = 10
61
7) Aada verilen stel fonksiyonlarn tanml olduu aralktaki grafiklerini iziniz.

+
a) f : R
R , f(x) = 5
c) h : R
R , h(x) =
d) m : R
( )
( )
1
2
R , m(x) =
2
5
x-1
b) g : R
R , g(x) = 3
) k : R
R , k(x) =
( )
1
4
x+1
John Napier (Con Napyer) (1550 - 1617), logaritmann bulucusu

olarak bilinir. Napier, Saint Andrews (Sen Endivs) niversitesinde eitim
grm ve matematie de ilgi duymutur. Kendisi, amatr bir matematikidir. Saysal hesaplamalar kolaylatracak bir yol ararken, nce Napier cetvelleri diye bilinen, zerinde rakamlar yazlm kk denekler yardmyla
yaplan bir arpma veya blme yntemi buldu. 1, 2, 3,... eklindeki aritmetik
dizi ile, buna karlk gelen 10, 100, 1000,... biimindeki geometrik dizi arasndaki ilikiyi grd. 1614 ylnda yazd Logaritma Kurallarnn Tanm
adl aritmetik dizi ile geometrik dizinin karlatrlmasndan, matematie
logaritma kavramn getirdi.
ETKNLK
Aadaki stel fonksiyonlarn grafiklerini inceleyiniz.
y
f(x) = y = 3x
1
x
+
f: R
f(x) = y = 3
g: R
()
3
g(x) = y =
5
g(x) = y =
()
3
5
xx
f ve g fonksiyonlarnn her biri iin tanm kmesi olan R den seeceiniz farkl deerlerin
grntlerini karlatrnz.
Tanm kmesinden seilen farkl elemanlarn grntlerinin eit olup olmadn kontrol ediniz.
f ve g fonksiyonlar bire bir midir? Tartnz.
f ve g fonksiyonlarnn her biri iin deer kmesi olan R+ dan seilebilecek gerek saylarn
her birine tanm kmesinden elenen en az bir gerek say olup olmadn aratrnz.
f ve g fonksiyonlarnn rtenliini tartnz.
stel fonksiyonlar bire bir ve rten midir? Tartnz.
RNEK
f: R
62
R , f(x) = 2 fonksiyonunun bire bir ve rtenliini aratralm.
ZM
y = f(x) in aadaki grafiini inceleyelim.
y
x
y=2
x eksenine paralel dorular izdiimizde bu

dorular, grafii sadece bir noktada kestiinden
x
y = 2 stel fonksiyonu bire birdir (yatay doru
testi).
+
x
y R iin y = 2 olacak ekilde x R
olduundan f rtendir.
+
x
O hlde, f: R
R , f(x) = 2 fonksiyonu
bire bir ve rtendir.
1
0,5
0,25
-2
-1
R , f(x) = a stel fonksiyonu bire bir ve rtendir.
UYGULAMA

1) Grafik hesap makinesinden ya da bilgisayar yazlmndan faydalanarak y =
()
3
2
ve y =
()
2
3
fonksiyonlarnn grafiklerini iziniz ve bu fonksiyonlarn bire bir ve rten olup olmadklarn aratrnz.

2) f: R
R , f(x) = 3 fonksiyonu,
a) bire bir midir?
b) rten midir? Aratrnz.
LOGARTMA FONKSYONU
ETKNLK
x
f(x) = a biimindeki stel fonksiyonlarn bire bir ve rten olduunu biliyorsunuz. yleyse bu tr
fonksiyonlarn tersleri de vardr diyebilirsiniz. Buna gre,
+
+
x
f: R
R , a R - { 1 }, f(x) = a stel fonksiyonunun aadaki emasn inceleyiniz.
f
R
x
R
x
y = f(x) = a
emadan yararlanarak f(x) = ax fonksiyonunun tersi olan f -1(x) fonksiyonunun tanm ve deer kmelerini belirtiniz.
f -1(x) fonksiyonunun kuraln bugne kadar rendiiniz cebirsel ilemlerle yazp yazamayacanz tartnz.
63
Bir stel fonksiyonun ters fonksiyonuna logaritma fonksiyonu denir.

+
+
f: R
R, a R - { 1 } olmak zere f(x) = loga x biiminde gsterilir.
loga x ifadesi x in a tabanndaki logaritmas eklinde okunur.
O hlde, y = a
x = loga y dir.
RNEK
+
R tanmlanan f ve g stel fonksiyonlar f(x) = 3 ve g(x) =
()
2
5
olarak veriliyor. Bu
fonksiyonlarn ters fonksiyonlarnn kurallarn yazalm.
ZM
x
f(x) = y = 3
g(x) = y =
()
2
5
x = log3 y
y = log3 x dir. O hlde, y = f -1(x) = log3 x olur.
x = log 2 y
y = log 2 x dir. O hlde, y = g-1(x) = log 2 x olur.
RNEK
Aadaki sl ifadeleri logaritma cinsinden yazalm.
2
3
a) 4 = 64
b) 8 = 4
ZM
x
y=a
loga y = x olduundan,
3
a) 64 = 4
b) 4 = 8
2
3
log4 64 = 3
2
olur.
3
log8 4 =
RNEK
Aadaki logaritmal ifadeleri sl ifade biiminde yazalm.
a) log3 1 = 0
b) log 1 289 = -2
17
ZM
x
y=a
loga y = x olduundan,
0
a) log3 1 = 0 1 = 3
b) log 1 289 = -2 289 =

17
( )
1
17
-2
olur.
RNEK

f:
( )
1
,
3
R tanml, f(x) = log2 (3x - 1) + 5 ise f -1(x) fonksiyonunun kuraln bulalm.
ZM

64
f(x) = y biiminde verilen bire bir rten bir fonksiyonun tersinin kural, x yalnz braklarak y cin-
sinden yazldnda en son ilemde x yerine y, y yerine x yazlarak bulunur.

Buna gre, log2 (3x - 1) + 5 = y

x =
log2 (3x - 1) = y - 5
3x - 1 = 2
y-5
3x = 2
y-5
+1
1 y-5
(2
+ 1)
3
1 x-5
(2
+ 1)
dir.
3
1 x-5
O hlde, f -1(x) = (2
+ 1) bulunur.
3
y=
RNEK
log2 [124 + log3 (2x + 1)] = 7
eitliini salayan x deerini bulalm.
ZM
loga y = x y = a olduundan log2 [124 + log3 (2x + 1)] = 7
x
124 + log3 (2x + 1) = 2

4
2x + 1 = 3
log3 (2x + 1) = 4
2x = 80 x = 40 elde edilir.
RNEK
f(x) = log2 (9 - x2) fonksiyonunun en geni tanm kmesini bulalm.
ZM
f(x) = loga g(x) biimindeki bir fonksiyonun tanml olmas iin g(x) > 0, a > 0 ve a 1 koullarnn
2
birlikte salanmas gerekmektedir. Bu durumda sadece (9 - x ) > 0 eitsizliini salayan x deerleri
iin f(x) fonksiyonu tanmldr.
(9 - x2) > 0 ise
x
-3
+3
-
y = 9 - x2
olur.
yleyse f(x) fonksiyonunun en geni tanm kmesi (-3, 3) olur.
RNEK
Aada grafikleri verilen stel fonksiyonlarn terslerinin grafiklerini izelim.
a)

b)
y
1
0,5
0,25
-2
-1
y = f(x) = 2
y = g(x) =
0,5
0,25
x
-2
-1
()
1
2
65
ZM
Bir f fonksiyonu ile tersi olan f-1 fonksiyonunun grafii y = x dorusuna gre simetrik olduundan
yukardaki fonksiyonlarn terslerinin grafii aadaki gibidir.
a)
b)
y f(x) = 2x
g-1(x) = log x
1
2
()
1
2
1
=
g(x) =
f -1(x) = log2 x
y = f(x) = a stel fonksiyonu ile tersi olan y = f -1(x) = loga x fonksiyonlarnn grafikleri y = x dorusuna gre simetriktir.
x
RNEK
Aada R
R tanmlanan f(x) = log2 x ve g(x) = log 1 x fonksiyonlarnn grafiklerini

2
inceleyerek farkl x deerlerinin grntlerini karlatralm. Bu fonksiyonlarn artan ya da azalan

olduunu belirtelim.
y
y
g (x) = log x
f (x) = log2 x
f(x2)
f(x1)
f(4) = 2
f(2) = 1
1
2
f(1) = 0
4 x1
x2
O
g(2) = -1
11
42
g(4) = -2
g(x1)
g(x2)
ZM

f(x) = log2 x fonksiyonunun taban 2 dir.
1 < 2 f(1) < f(2)

2 < 4 f(2) < f(4)

..

.
x1 < x2 f(x1) < f(x2) olduundan f(x) = log2 x fonksiyonu artandr.

g(x) = log 1 x fonksiyonunun taban

2
1
dir.
2
1 < 2 g(1) > g(2)

2 < 4 g(2) > g(4)

..

.
x1 < x2 g(x1) > g(x2) olduundan g(x) = log 1 x fonksiyonu azalandr.
2
66
x1
x2
R, f(x) = loga x logaritma fonksiyonu,
a > 1 iin artan fonksiyon, 0 < a < 1 iin azalan fonksiyondur.
RNEK
f: (2, )
R, f(x) = log4 (x - 2) fonksiyonunun grafiini izelim.
ZM
f nin tanm kmesinden seeceimiz baz x deerlerine karlk gelen y deerleri aadaki tabloda verildii gibi olur.
x
3
4
5
6
7
0
y = log4 (x - 2)
0,5
0,79...
1,16...

Tablodan yararlanarak iaretleyeceimiz baz noktalar (3, 0), (4, 0,5), (5, 0,79), (6, 1), (7, 1,16)
dr. Bu noktalar dzlemde iaretleyelim. izimlerde dinamik geometri yazlmlar kullanlarak grafik
zerinde baka noktalar da bulunabilir. Ayrca x - 2 > 0 olacandan grafik, x = 2 dorusunun sanda aadaki gibi izilir.
y
2
y = log4 (x - 2)
1,16
0,79
0,5
RNEK
y
Yandaki ekilde R
R tanmlanan,
y = loga x, y = logb x ve y = logc x fonksiyonlarnn grafikleri zerinde P, Q ve R noktalar iaretlenmitir.
1
64
y = loga x
Buna gre
b.c
deerini bulalm.
a
y = logb x
y = logc x
ZM
P
( )
1
, 1 noktas y = loga x fonksiyonunun grafii zerinde olduundan fonksiyonunda x yerine
64
1
1
, y yerine 1 yazalm. loga
=1
64
64
a1 =
1
64
a=
1
olur.
64
67
( )
1
1
, 2 noktas y = logb x fonksiyonunun grafii zerinde olduundan x yerine
, y yerine 2
64
64
1
=2
64
yazalm. logb

b2 =
1
64
b=
1
8
olur.
( )
1
1
, 3 noktas y = logc x fonksiyonunun grafii zerinde olduundan x yerine
, y yerine 3
64
64
1
1
1
b.c
= 3 c3 =
c=
olur. O hlde,
=
64
64
4
a
yazalm. logc
1 1
.
8 4
1
64
1 1 64
. .
= 2 bulunur.
8 4 1
UYGULAMA
a) f: R
b) g: R
c) h: R
4
log3 x
-1
R , f(x) = 3 ise f (x) i bulunuz.

R , g(x) =
()
1
2
x
-1
ise g (x) i bulunuz.
log 1 x
2
-1
R, h(x) = log4 x ise h (x) i bulunuz.
) m: (3, )
4 +3
2
log3 x
-1
R, m(x) = log4 (x - 3) ise m (x) i bulunuz.

a) stel fonksiyonlarn tersi ........................... fonksiyonudur.
x
b) f(x) = 3 + 1 stel fonksiyonunun grnt kmesi ................................... dr.

+
c) f(x) = loga x, f: R
R, a > 1 iin ................................. bir fonksiyondur.
a) f(x) = log4 (3x - 5) fonksiyonunun grnt kmesi (0, ) dr.
b) f(x) = log2
) f:
x-3
fonksiyonunun tanm kmesi (3, 9) dur.
9-x
( )
( )
1,
-1
R, f(x) = log5 (2x - 1) ise f (x) =

x+4
5 +1
dir.
2
- 3 ise f -1(7) deerini bulunuz.
4) f bire bir ve rten fonksiyondur. f(x) = 2
5) f bire bir ve rten fonksiyondur. f(x) = log3 (x - 2) + 4 ise f -1(7) = a ise a deeri katr?
6) f: (-, 4)
A) 4 - 5
-1
R, f(x) = 2.log5 (-x + 4) - 3 ise f (x) aadakilerden hangisidir?
x+3
2
B) 4 + 5
x+3
2
C) 5 - 4
x-3
2
D) 5
x+3
2
- 4
E) 5
x-3
2
-4
7) Aadaki fonksiyonlarn en geni tanm kmelerini bulunuz.

x-5
16 - x2
a) f(x) = log3

b) g(x) = logx (6 - x)
c) h(x) = log(x - 2)

9-x
x+1
68
8)
y
2
f(x) = loga x
Yanda f(x) = loga x fonksiyonunun grafii izilmitir. Grafikten yararlanarak a deerini bulunuz.
9) Tanml olduu aralklar iin aadaki fonksiyonlarn grafiini iziniz.

a) f(x) = log3 (4 - x)
b) g(x) = log 1 (x + 4)
2
10) Aada grafikleri verilen fonksiyonlarn terslerinin grafiini iziniz.
a)
b)
f(x) = 4x
c) h(x) = log3 -
x
+2
5
1
O
c)
f(x) = log5 x
y=x
y=x
1
O
11) f: -
f(x) = log 1 x
y=x
()
2
3
R, f(x) = loga (bx + 5) fonksiyonunun grafii x eksenini apsisi -2 olan
( )
noktada kesmektedir. f -1 12)
f(x) =
y=x
5
,
b
( )
13
7
= 3 ise f 16
4
deerini bulunuz.
y
5
f(x) = log5 (bx + 20)
Yanda f(x) = loga (bx + 20) fonksiyonunun grafii verilmitir. Buna gre (a + b) deerini bulunuz.
-5
69
13)
g(x) = b
h(x) = c
f(x) = a
A 1
Yanda f(x) = a , g(x) = b ve h(x) = c fonksiyonlarnn grafikleri A(0, 1) noktasndan gemektedir. a,

b ve c saylarn bykten ke doru sralaynz.
14) Aadaki tablolarda verilen ifadelerin doru ya da yanl olduklarn belirtiniz.

D
2 = 2 log2 2 = 1
log2 8 = 3 2 = 8
3 = 9 log3 9 = 2
5 = y log5 x = y
1
10 3 = x log10 x =
loga b = 4 b = a
log3
1
3
x
x
4
=4 3 =
3
3
2
loga 2 = 10 a = 10
15) 4000 TL sini yllk % 10 faiz ile bankaya yatran bir kiinin;
a) Toplam parasnn 2 yl sonra ulat miktar bulunuz.
b) Anaparann 3 katna kmas iin ka yl gemesi gerektiini tartnz.
16) f: R
R, f(x) = log3 x fonksiyonu veriliyor. f -1(3) = m ise m deerini bulunuz.
+
2

17) f(x) = log2 (x + 4x + 5m - 2) fonksiyonu gerek saylarda tanml olduuna gre m nin alaca en kk m tam say deeri katr?
ONLUK LOGARTMA FONKSYONU VE DOAL LOGARTMA FONKSYONU
ETKNLK

n R olmak zere, deiik n deerleri iin 1 +
1
n
ifadesinin saysal karlklarn hesap
makinesi yardmyla bulunuz ve aadaki tablolar doldurunuz.
( )
1
1+
n
( )
1
1+
n
-1
10
-10
100
-100
1 000
-1 000
1 000 000
-1 000 000
1 000 000 000
-1 000 000 000
( )
1

n saysnn ok byk pozitif ve ok kk negatif deerler iin 1 +
n
sayy belirtiniz.
70
ifadesinin yaklat
RNEK
Hesap makinesi yardmyla loge 25 = ln 25 deerini aadaki ilem basamaklarn takip ederek
bulalm.

ZM
35

ln
3,55534
Yllar nce sveli matematiki Leonard Euler (Leonard yler), benzer almalar yapa-
( )
1
rak 1 +
n
ifadesinin 2,7182818284590452... irrasyonel saysna yaklatn grm ve bu
sayya e says adn vermitir.

Bir logaritma cetvelinin hazrlanmasnda, taban olarak 1 den farkl pozitif bir gerek say
seilmelidir. John Napier (Con Nepiy), logaritma cetvellerini ilk olarak Euler tarafndan kullanlan e saysna gre hazrlamtr. loge a ifadesi matematikiler tarafndan ln a ile gsterilir.
UYGULAMA

Tabloda verilen logaritmal ifadelerin yaklak deerlerini hesap makinesi yardmyla bulunuz.
loge 220 = ln 220 = ..................... loge 0,05 = ln 0,05 = .....................
loge 1265 = ln 1265 = ....................... loge 2,98 = ln 2,98 = .....................

Leonard Euler (Leonard yler), 15 Nisan 1707de svirenin Basel
kentinde domutur. 18. yzyln en mehur ve en retken matematikisi
olan Euler, matematik tarihinde de en ok eser ortaya koyan matematiki
olarak grlr.

Kaynaklar, matematikle ilgili ortaya koyduu eser saysn seksen
olarak belirtir. Yaam boyunca 800 den fazla da makale yaynlad bilinir.

Euler matematie, bu alanda yeni olan Euler Alar, Euler emberi, Euler Deimezi, Euler Dorusu, Euler Formlleri, Euler Fonksiyonu,
Euler ekilleri gibi pek ok kavram kazandrr. Ayn zamanda, bugn de
kullandmz matematiksel simgelerin isim babasdr. Bunlara pi, e says,
i says, f(x) vb. rnek verilebilir.

18 Eyll 1783te 77 yanda iken beyin kanamas sonucu St. Petersburgda lr.
ETKNLK
Saym tarihi
Nfus
21.10.1990
56 473 035
22.10.2000
67 844 903

1990 ve 2000 yllarnda yaplan genel nfus saymlarna gre Trkiyenin nfusu aadaki tabloda verilmitir.

Bu verilere gre Trkiyenin yllk nfus art hz
yaklak % 1,85tir. Ayn art hzyla 2000den t yl son-
raki nfusu veren bant,

0,0185.t

P(t) = 67,8.e
(milyon kii) (t = 0 2000) biiminde modelleniyor. Bu modele gre,

2021 ylnda Trkiyenin nfusunun yaklak deerini bulunuz.

Trkiyenin nfusunun 80 000 000a ulaaca yl bulabilmek iin neler yapabileceinizi tartnz.
71
RNEK
x
e = 3 eitliini salayan x deerini bulalm.
ZM
x
e = 3 ise x = loge 3
x = ln e bulunur.

Taban e olan logaritma fonksiyonuna doal logaritma fonksiyonu denir. Bu fonksiyon
+
f: R
R, f(x) = loge x veya f(x) = ln x biiminde gsterilir.
RNEK

x-1
f: R
(2, ) tanml, f(x) = e
+ 2 fonksiyonunun tersini bulalm.
ZM

y=e
x-1
+2
x-1
ise e
= y - 2 x - 1 = loge (y - 2) x - 1 = ln (y - 2)
x = 1 + ln (y - 2)
f -1 (x) = 1 + ln (x - 2) bulunur.
John Napier (Con Nepiy), e sembolne gre logaritma cetvel-

lerini tamamladktan sonra zor bir sistem ortaya koyduunu fark etmitir. Daha sonraki yllarda, 10 tabanl yeni bir logaritma sisteminin
hesaplama ilerinde daha byk kolaylk salayabileceini dnr.
Fakat bu yeni sisteme ait dnd temel esaslar bizzat ortaya koyamadan lr. Napierin bu almalar Henry Briggs (Henri Birigs)
tarafndan 1617 ylnda tamamlanr. Henry Briggs 10 tabanna gre bir logaritma cetveli hazrlayarak 1den 1000e kadar olan saylarn 14 ondalkl logaritma deerlerini gsterir.
log a
ETKNLK

Hesap makinelerindeki log sembol 10 tabanndaki logaritma deerlerini hesaplamak iin kullanlr. rnein, log10 23 ifadesinin deeri aadaki ekilde hesaplanr.

32
log
1,50514
log10 23 ksaca log 23 olarak ifade edilir. Buna gre, log 23 1,3617278 dir.

Aadaki izelgede verilen logaritmal ifadelerin yaklak deerlerini hesap makinesi ya da
bilgisayar yardmyla bulup noktal yerleri doldurunuz.
log10 7 = log 7 = .............................................. log10 7800 = log 7800 = ..................................
log10 40 = log 40 = .......................................... log10 0,02 = log 0,02 = ....................................
log10 688 = log 688 = ...................................... log10 1000 = log 1000 = ...................................

72
m = 0,159 + 0,118.log d
Okyanus corafyas (Oinografi) alannda yaplan aratrmalar, plaj yzeyinin eimi ile zerindeki
kum taneciklerinin bykl arasnda bir iliki olduunu gstermektedir.

Plajn eimi m ile ve kum taneciklerinin ortalama ap d (mm cinsinden) olmak zere bu iliki,
biiminde modellenmitir.
Modeli kullanarak aadaki tabloda verilen noktal yerleri doldurunuz.
ap (d)
Kum tr
4 mm
akl
2 mm
Granl
1 mm
ok iri taneli
Plaj yzeyinin eimi
ap (d)
0,5 mm
0,125 mm
0,0625 mm
Kum tr
Plaj yzeyinin eimi
ri taneli
nce
ok ince
Hangi tr plaj yzeyinin eiminin en fazla olduunu belirtiniz.
RNEK

f: R
R, f(x) = log x ise f(10000) deerini bulalm.
ZM
4
f(x) = log x ise f(10000) = log 10000 = log10 10 = a olsun.
log10 10 = a ise 10 = 10 dr. a = 4 bulunur. Bu durumda, f(10000) = 4 olur.
Taban 10 olan logaritma fonksiyonuna onluk logaritma fonksiyonu denir. Bu fonksiyon,

+
f: R
R, f(x) = log10 x veya f(x) = log x biiminde gsterilir.
UYGULAMA
1) Aadaki ifadelerin deerlerini hesap makinesi ya da bilgisayar yardmyla bulunuz.
a) log 2,4
b) log 0,0326
c) ln 0,0054
) ln 24,1

2) Aadakilerden hangilerinin hesap makinesinde hata verebileceini tahmin ediniz. Tahmininizin doru olup olmadn kontrol ediniz.

a) log (-2)
b) log 41,3
c) ln 0 ) ln |-4,2|

d) |log (-7,2)|
e) log (-4,8.3)
f) ln (ln 2)
g) log (log 5)
3) f(x) = ln x fonksiyonunun grnt kmesi negatif gerek saylardan olutuunda tanm kmesi iin ne sylenebileceini tartnz.

+
a) f: R
R, f(x) = lnx fonksiyonuna ........................... logaritma fonksiyonu denir.
b) f: R
R, f(x) = lnx fonksiyonunun taban ............................... saysdr.

13 - x
c) f(x) = ln
, fonksiyonunun en geni tanm kmesi ................................ dr.
x+1

5)
ABDli deprembilimciler Charles F. Richter (arls Rihter) ve Beno Gutenberg (Beno Gutnberg) tarafndan
1935te gelitirilen ve deprem ya da teki sismik tedirginliklerin byklnn llmesinde kullanlan lee
Richter lei denir.
Richter lei R ve depremde ortaya kan enerji miktar E olmak zere, R = 0,67.log(0,37.E) + 1,46 bants
ile, depremin bykl bulunur. Buna gre,
a) Saatte 996 239 516 kwh enerji aa kmas iin ka byklnde deprem olmaldr?
73

b) 7 byklndeki bir depremde ortaya kmas beklenen enerjiyi, ayn banty kullanarak
hesaplaynz.

c) Depremin bykln 1 birim arttrnca ortaya kan enerji miktarnda grlen art bulunuz.

6) Yaplan aratrmalar 2017 ylnda dnyann tahmin nfusunun 6,574 milyar olacan gstermektedir. Dnyann nfus art hz yaklak % 1,3 tr. Ayn art hznn srecei dnlerek
0,013.t
2010den t yl sonraki dnyann P nfusunun, P(t) = 6,574.e
(milyar kii) modeli ile bulunabilecei grlebilir. Modelden yararlanarak dnya nfusunun 10 milyar kiiye ulaaca yl bulunuz.
a) f: R
R , f(x) = 10 ise f-1(x) = log x dir.

+
b) f: R
c) f: (-1, )
R, f(x) = e ise f-1(x) = ln x dir.

x+1
-1
x+5
R, f(x) = ln
- 5 ise f (x) = 2.e - 1 dir.
2
( )
8) Aadaki sorular doru cevaplar ile eleyiniz..

x+1
- 3 ise f (x) i bulunuz.
x-1
+ 2 ise g (x) i bulunuz.
a) f: (-3, )
R, f(x) = e
b) g: (2, )
R, g(x) = e
c) h: (-4, )
ln
-1
x+1
x+3
e
ln[e.(x - 2)]
x+4
log
30
-1
R, h(x) = 3.10
( )
( )
-1
- 4 ise h (x) i bulunuz.
log (x - 1)
LOGARTMA FONKSYONUNUN ZELLKLER
ETKNLK

log2 2 = x, log3 3 = y, log 10 = z ve ln e = t eitliklerindeki x, y, z ve t deerlerini bulunuz.

Genel olarak loga a saysnn hangi reel sayya eit olduunu belirtiniz.
Logaritma fonksiyonunda tabana eit saynn grntsnn hangi reel say olacan tartnz.
log3 1 = m, log5 1 = n, log 1 = p ve ln 1 = r eitliklerindeki m, n, p ve r deerlerini bulunuz.

Genel olarak loga 1 saysnn hangi reel sayya eit olduunu belirtiniz.
Farkl tabanlarda yazlm 1 saysnn logaritmasnn hangi sayya eit olduunu belirtiniz.
Hesap makinesi kullanarak aada verilen izelgedeki noktal yerleri doldurunuz.

I. Stun
II. Stun
III. Stun
IV. Stun
log 5 = ........... log 6 = ........... log 5 + log 6 = ................. log (5.6) = log 30 = ......................
log 10 = ......... log 20 = ......... log 10 + log 20 = ............. log (10.20) = log 200 = ................
log 4 = ........... log 3 = ........... log 4 + log 3 = ................. log (4.3) = log 12 = ......................
ln 8 = ............. ln 10 = ........... ln 8 + ln 10 = ................... ln (8.10) = ln 80 = ........................
74
izelgedeki her bir satrn III. ve IV. stunlarn karlatrnz.

loga (b.c) = loga b + loga c eitliinin yazlp yazlamayacan tartnz.
I. Stun
II. Stun
III. Stun
IV. Stun
log 8 = ................. log 4 = ................. log 8 - log 4 = .................... log
8
= log 2 = ....................
4
log 60 = ............... log 20 = ............... log 60 - log 20 = ................. log
60
= log 3 = ..................
20
1000
= log 10 = ...........
log 1000 = ........... log 100 = ............. log 1000 - log 100 = ............ log
100
ln 40 = ................. ln 5 = ................... ln 40 - ln 5 = ...................... ln
40
= ln 8 = ......................
5
izelgedeki her bir satrn III. ve IV. stununda bulunan ifadeleri birbiriyle karlatrnz.
loga
()
b
= loga b - loga c eitliinin yazlp yazlamayacan tartnz.
c
I. Stun
II. Stun
III. Stun
2
log 5 = log 25 = ............................................. log 5 = .................. 2.log 5 = ...................
3
log 4 = log 64 = ............................................. log 4 = .................. 3.log 4 = ...................
4
log 10 = log 10000 = ..................................... log 10 = ................ 4.log 10 = .................
5
ln 2 = ln 32 = ................................................. ln 2 = .................... 5.ln 2 = .....................
izelgede her bir satrn I. ve III. stununda bulunan ifadeleri birbiriyle karlatrnz.
loga xn = n.loga x olup olmadn tartnz.
RNEK

log5 3 = x, log5 7 = y ise log5 21 in x ve y cinsinden eitini bulalm.
ZM
a
log5 21 = a 5 = 21, log5 3 = x 5 = 3 ve log5 7 = y 5 = 7 bulunur.
Bu eitlikleri 5 = 3.7 eitliinde yerine yazarsak
5 = 3.7
x+y
5 = 5 .5
5 =5
a=x+y
log5 21 = x + y bulunur.

a R - { 1 }, n R ve x, y R iin,
a) loga a = 1 ve loga 1 = 0
c) loga
()
x
= loga x - loga y
y
b) loga (x.y) = loga x + loga y

n
) loga x = n.loga x
dir.
75
RNEK

Ses dzeyi desibel (dB) ile llr. Desibel, telefonun mucidi olan Alexander Graham Bell (Aleksandr Graham Bel)in (1847-1922) soyad ve onda bir anlamna gelen desi ekinin birletirilmesiyle
olumutur. Sesleri duyup duyamadmz, sesin iitme salmza zararl olup olmad ya da bir
aracn grltl olup olmad ou zaman ses iddetine deil, ses dzeyine baklarak yorumlanr.
2

Bir ses kaynann, sesin yaylma dorultusuna dik 1 m yzeyden 1 saniyede yayd enerjiye
-12
2
2
sesin iddeti denir. nsan kula, en dk 10 watt/m ile en yksek 1 watt/m deerleri aralndaki
sesleri duyabilir. Yani, insan kulann zarar grmeden duyabilecei en yksek ses iddeti en dk
ses iddetinin 1 000 000 000 000 katdr. Bu nedenle logaritmik bir lee ihtiya duyulur.
-12
2

Uluslararas referans ses iddeti 0 = 10 watt/m kabul edilmitir. Ses iddeti olan bir ses
kaynann ses gc dzeyi, L = 10.log

(dB)
0
olarak tanmlanmtr.
eitli ses kaynaklarnn retttii ses dzeyleri tablo ile verilmitir.

Ses dzeyi
(dB)
Bilinen Sesler
Ses dzeyi
(dB)
Bilinen Sesler
nsan kulann duyarl olduu en

dk ses
70
Youn trafik, normal konuma
20
Aalk alanda yaprak hrts
90
im bime makinesi, sesli konuma
30
Fsltl konuma (1 m)
115
Rock konseri
50
Yamur d, alak sesli konuma
140
Av tfei

Ses iddeti ayn olan iki hoparlrl bir mzikalarn hoparlrnden birisi altnda ses dzeyi
80 dB olmaktadr. Bu mzikalarn iki hoparlr birlikte alrsa ses dzeyinin ka desibel olacan
bulalm.
ZM

ncelikle bu hoparlr altnda oluan ses iddetini hesaplayalm.
L = 10.log
80 = 10.log 8 = log - log 10-12 8 = log + 12 log = -4

0
10-12

Buradan da = 10 bulunur. ki hoparlr aldnda ses iddeti 10 + 10 = 2.10
-4
yeni ses iddeti = 2.10 olur. Bulunan deer kullanldnda,
-4

L = 10.log

-4
-4
= 10.log 2.10-4 = 10.log 2.108 = 10.(log 2 + 8.log 10)

-12
0
10
10.(0,3 + 8)
(log2 0,3)
10.(8,3)
83 dB
olarak bulunur.
RNEK

Aadaki logaritmal ifadelerin eitlerini bulalm.

a) log5 125
b) log3 81
c) log2 512
ZM
76
a) log5 125 = log5 5 = 3.log5 5 = 3.1 = 3
b) log3 81 = log3 3 = 4.log3 3 = 4.1 = 4
c) log2 512 = log2 2 = 9.log2 2 = 9.1 = 9
) log4 16 = log4 4 = log4 4 =
2
3
2
2
2
.log4 4 = .1 =
3
3
3
) log4 316
-4
olur. Yani
RNEK

log 2 = x ve log 3 = y ise log 15 in deerini x ve y cinsinden bulalm.
ZM

log 15 = log 3.5 = log 3 + log 5 = log 3 + log
RNEK

log 3 = a ve log 5 = b olduuna gre log
( )
10
= log 3 + log 10 - log 2 = y + 1 - x
2
olur.
( )
128
un a ve b cinsinden deerini bulalm.
9
ZM

log
( )
128
10
7
2
= log 128 - log 9 = log 2 - log 3 = 7.log 2 - 2.log 3 = 7.log
- 2.log 3
9
5
= 7.(log 10 - log 5) - 2.log 3 = 7.(1 - b) - 2a = 7 - 7b - 2a
RNEK
bulunur.
( )
3
2 3
ln (x .y ) = 22 ve ln x = 7 olduuna gre x.y nin ka olduunu bulalm.
2
y
ZM
ln (x .y ) = 22
2
( )
3
ln x = 7
2
y
ln x + ln y = 22
ln x - ln y = 7
2.ln x + 3.ln y = 22
2.ln x - 3.ln y = 7 olur.
ln x = m ve ln y = n alalm. Bu durumda,
2m + 3n = 22
3m - 2n = 7
denklem sistemi elde edilir. Buradan m = 5 ve n = 4 olarak bulunur. O hlde,
ln x = 5 ve ln y = 4 tr.
5
Dolaysyla, x = e ve y = e
olur.x.y = e .e = e
bulunur.
TABAN DETRME
RNEK

log3 2 deerini hesap makinesi yardmyla bulalm.
ZM
x
log3 2 = x eitliini 3 = 2 biiminde yazabiliriz. Her iki tarafn 10 tabannda ve e tabannda

logaritmalarn alarak farkl iki yoldan zme ulaalm.
I. Yol
II. Yol
x
x
x
x
3 = 2 ise log 3 = log 2
3 = 2 ise ln 3 = ln 2
x.log 3 = log 2
x.ln 3 = ln 2
x=
log 2
log 3
0,301029
0,477121
x =
x 0,63092
ln 2
ln 3
0,693147
1,098612
x 0,63092
77
Bu durumda log3 2 deerini hesaplarken,

log3 2 =
log 2
log 3
veya log3 2 =
ln 2
ln 3
eitliklerinden yararlanabiliriz.
RNEK
a) log10 100 ifadesini log2 100 ve log2 10 cinsinden,
b) log2 32 ifadesini de ln 32 ve ln 2 cinsinden yazalm.
ZM

a) log2 100 = a ve log2 10 = b olsun. Bu durumda,
a = log2 100
log10 100 = log10 10 = 2 =
a = log2 10
a
a = 2.log2 10
log2 100
a = 2.b
dur. O hlde, log10 100 =
log2 10
b) ln 32 = x ve ln 2 = y olsun. Bu durumda,
5
x = ln 32
x = ln 2
log2 32 = log2 2 = 5 =
loga x =
logc x
logc a
x
y
ln 32
ln 2
x = 5.ln 2
x = 5.y
dir. O hlde, log2 32 =

ln 32
ln 2
log2 100
dnmne taban deitirme kural denir. Bylece deiik tabanl loga-
ifadesini en sade biimde yazalm.
ZM
Kesrin payndaki ve paydasndaki logaritmalar 2 tabannda yazalm.
log4 32 =
log8 16 =
log2 32
log2 4
log2 16
log2 8
Dolaysyla,
log2 2
log2 2
log4 32
log8 16
log2 2
log2 2
5.log2 2
2.log2 2
4.log2 2
3.log2 2
5.1
2.1
4.1
3.1
5
2
4
3
olur.
5
=
2
4
5 3 15
. =
dir.
2 4
8
RNEK
log3 16 = m ise log4 27 nin m cinsinden deerini bulalm.
78
olur.
olur.
RNEK
log8 16
log2 10
x
= 5 dir. Ayrca
y
ritmik deerleri, istediimiz bir tabanda logaritma biiminde yazabiliriz.
log4 32
a
= 2 dir. Ayrca
b
ZM
4
log3 16 = m log3 2 = m 4.log3 2 = m log3 2 =
m
olur.
4
log4 27 ifadesini 3 tabannda yazalm.

log3 27
log4 27 =
log3 4
log3 3
log3 2
3.log3 3
2.log3 2
3.1
m
2.
4
3
m
4
3 2
6
. =
bulunur.
1 m m
RNEK
+
a R - {1}, m, n R, (n 0) ve x R iin logan x =
m
.loga x olduunu gsterelim.
n
ZM
logan x
ifadesini nce 10 tabannda yazalm. logan x =
Taban deitirme kuralndan loga x =
log x
log a
log xm
n
log a
=
m
m.log x
n.log a
olduundan logan x =
m log x
.
dr.
n log a
m
.loga x dir.
n
RNEK
log x
+
+
a R - {1}, x R iin a a = x olduunu gsterelim.
ZM
(loga x)
= y diyelim. Eitliin her iki tarafnn a tabannda logaritmasn alalm.

(loga x)
loga a
= loga y (loga a).loga a = loga y

(loga a).1 = loga y

(loga a) = loga y olur.

log x
O hlde, x = y dir. Dolaysyla, a a = x olur.
+
a R - {1}, m, n R, (n 0), x R iin,

logan x =
m
.loga x,
n
log x
a a = x
dir.
RNEK

(log3 5).(log5 6).(log6 7).(log7 9) ileminin sonucunu bulalm.
ZM
Verilen logaritmalar 10 tabannda yazalm.
log 5 log 6 log 7 log 9 log 9
2
.
.
.
=
= log3 9 = log3 3 = 2 bulunur.
log 3 log 5 log 6 log 7 log 3

RNEK
1
log3 6
1
log2 6
79
ZM

Verilen logaritmalar 6 tabannda yazalm.

log3 6 =
O hlde,
log6 6
log6 3
1
log3 6
1
log6 3
1
log2 6
ve log2 6 =
1
1
log6 3
log6 6
log6 2
1
1
log6 2
dr.
= log6 3 + log6 2 = log6 (3.2) = log6 6 = 1 bulunur.
1
log6 2
a, b, c R - {1}, d R olmak zere,

loga b. logb c. logc d = loga d,
loga b =
dr.
1
logb a
RNEK

a) log3 2, log3 5 ve log3 15 saylarn karlatralm.
b) log 1 9 says hangi ardk tam saylar arasnda bulunduunu aratralm.

2
ZM

a) 1 < 2 < 3 < 5 < 9 < 15 < 27 olduundan ve a > 1 iin f(x) = loga x fonksiyonu artan olduundan
log3 1 < log3 2 < log3 3 < log3 5 < log3 9 < log3 15 < log3 27
0 < log3 2 <
1 < log3 5 <
2 < log3 15 <
olur.
O hlde, log3 2 < log3 5 < log3 15 dir.
b) 0 < a < 1 iin f(x) = loga x fonksiyonu azalan olduundan
8 < 9 < 16 eitsizliinden log 1 8 > log 1 9 > log 1 16 dr.

2
()
log 1 16 < log 1 9 < log 1 8 log 1 1

2
2
2
2
2
-4
()
< log 1 9 < log 1 1

2
2
2
-3
-4 < log 1 9 < -3

2
olduundan log 1 9 says -4 ile -3 tam saylar arasndadr.

Pozitif bir gerek saynn logaritmas ardk iki tam say arasndadr.
RNEK
log 3, log 12 ve log 145 saylarnn hangi ardk tam saylar arasnda olduunu bulalm ve onluk logaritmas alnan saylarn basamak saylar ile ilikilendirelim.
80
ZM

1 < 3 < 10

10 < 12 < 100

100 < 145 < 1000

log 1 < log 3 < log10

0 < log 3 < 1
log 3 says (0 , 1) ndadr ve 3, 1 basamakldr.
log 10 < log 12 < log100
1 < log 12 < 2
log 100 < log 145 < log1000
2 < log 145 < 3
RNEK
log 2 0,3010 olduu hesap makinesi veya bilgisayar ya da logaritma cetvelinden bulunabilir.
70
Buna gre 2 saysnn ka basamakl olduunu bulalm.
ZM
70
saysnn onluk logaritmasn bulalm.
log 2 = 70.log 2 = 70.(0,3010) = 21,07 dir.
log 2 says (21, 22) ndadr ve 2
70
70
70
says 22 basamakldr.
ETKNLK
y = log x
1
O
10
Yanda f: R
R, y = f(x) = log x fonksiyonunun grafii verilmitir. nceleyiniz.
1 den byk saylar seiniz ve grafikten faydalanarak setiiniz saylarn grntlerinin iaretini tartnz.
0 ile 1 arasnda saylar seiniz ve grafikten faydalanarak setiiniz saylarn grn-
tlerinin iaretini tartnz.

Pozitif saylarn onluk logaritmasnn iareti hakknda bir genellemede bulununuz.
RNEK
Pozitif gerek saylardan 100, 1000,
1
1
ve
saylarnn onluk logaritmalarnn iaretlerini
100
1000
inceleyelim.
ZM

100 > 1,
1000 > 1,
log 100 = 2, 2 > 0

log 1000 = 3, 3 > 0
0<
1
< 1,
100
log
1
-2
= log 10 = -2, -2 < 0
100
0<
1
< 1,
1000
log
1
-3
= log 10 = -3, -3 < 0
1000
1 den byk bir saynn onluk logaritmas pozitif; 0 ile 1 arasndaki bir saynn onluk logaritmas negatiftir.
81
RNEK
log 5 0,6989 olduuna gre,
a) log 500
b) log 0,00625 saylarnn hangi aralkta olduunu bulalm.
ZM
a) log 500 = log (100.5) = log 100 + log 5 2 + 0,6989 2,6989 olup log 500, (2, 3) aralndadr.
-5
-5
-5
b) log 0,00625 = log (10 .625) = log 10 + log 625 = log 10 + log 54 = -5.log 10 + 4.log 5

-5 + 4.(0,6989)

-5 + 2,7956

-2,2044

log 0,00625, (-3, -2) aralndadr.

UYGULAMA


a) log25 5 = ........... dir.
b) log32
1
= ........... dir.
64
c) log 52 3
1
= ........... dir.
128
2) log7 3 = m ise log49 81 ifadesinin m trnden deerini bulunuz.
4
negatif bir saydr.
5
()
pozitif bir saydr.
c) log1905 1907 negatif bir saydr.
a) log3
b) log 1 5
7
4
4) log3 2 = a ve log8 81 = b ise a.b deerini bulunuz.

5) log3 5 = x ve log2 3 = y ise log80 360 ifadesinin x ve y cinsinden eitini bulunuz.
A) xy + 2y + 3 B) x + 2y + 3 C) x + y + 3
4 + xy
4 + xy
4+y
a)
2
log8 36
2
log9 36
2
log3 36
deerini bulunuz.
b) log8 9.log27 16 deerini bulunuz.

c) 5
log25 (x + 2) + 1
log25 (x+1)+1
7) 5
82
D) xy + x + 3 E) xy + x
x+y
4 + xy
deerini bulunuz.
= 15 ise x deeri katr?
5
7
8
9
3
5x+2
8) Aada verilen ifadelerin hangi iki ardk tam say arasnda olduklarn bulunuz.

a) log 21
b) log2 3
d) log 3
c) ln 20 ) log3 37
e) log2 0,05
9) a = log 23, b = log 313, c = log 52 olarak verilen saylar kkten bye doru sralaynz.
10) log 285 2,4548 ise log 0,000285 ifadesinin yaklak deerini bulunuz.
11) log 3 = 0,4771 ise aadaki ifadelerin yaklak deerlerini bulunuz.
1
a) log 300

b) log 0,0003

c) log
) log 0,081
27
SL VE LOGARTMK DENKLEMLER LE ETSZLKLER
ETKNLK
9x + 2.3x - 8 = 0 sl denklemini ve log2 x + log2 (x + 7) = 3 denklemini zmeye alnz.
x
Bunun iin, 9 + 2.3 - 8 = 0 denkleminde 3 = m dnm yaparak denklemi m cinsinden yaznz.

m deikenine bal olarak yazdnz ikinci dereceden denklemi zerek m deerlerini
bulunuz.
Bulduunuz kkleri 3x = m eitliinde m yerine yazarak x bilinmeyenini bulunuz ve verilen

denklemin zm kmesini yaznz.
log2 x + log2 (x + 7) = 3 denklemindeki 3 saysn 2 tabannda logaritma cinsinden yazmak

iin aadaki noktal yerleri doldurunuz.

3 = log2 (...........)
Logaritma zellikleri kullanlarak aada verilen ifadedeki noktal yerleri doldurunuz.
log2 [(...........).(...........)] = log2 (...........)

Ayn tabanda logaritmalar alnm ifadelerin eitliini kullanarak x bilinmeyenini bulunuz.
Bulduunuz x deerlerinin logaritmas alnan ifadelerin pozitif olma artn salayp salama
dn kontrol ederek denklemin zm kmesini yaznz.

Genel olarak logaritmal denklemleri zerken bulduunuz x deerlerinin her biri zm kmesinin eleman olur mu? Tartnz.
RNEK
x
-x
e - 5e
= 4 denklemini gerek saylar kmesinde zelim.
ZM
2
-x
e - 5e
x 2
=4
(e ) - 4.e - 5 = 0

e -
5
x
=4
(ex) - 5
x
=4
(ex) - 5 = 4.ex
(e = m diyelim)
m2 - 4.m - 5 = 0 (m - 5).(m + 1) = 0
x
m1 = 5 veya m2 = -1 dir.
m1 = 5 iin e = 5 x = ln 5 olur. Buradan ise 1 = {ln 5} dir.

x
m2 = -1 iin e = -1 dir. Buradan ise 2 = {
} dir. = 1 2 = {ln 5} bulunur.
RNEK
2
log4 (x + 7x) - log4 (x + 1) = 1 denklemini gerek saylar kmesinde zelim.
83
ZM
2
log4 (x + 7x) - log4 (x + 1) = log4 x + 7x ve log4 4 = 1 olduundan log4 x + 7x = log4 4 olur.
x+1
x+1
2
Buradan, x + 7x = 4 x + 7x = 4x + 4 x + 3x - 4 = 0 (x - 1).(x + 4) = 0
x+1

x1 = 1 veya x2 = -4 bulunur.
x1 = 1
iin
x + 7x = 1 + 7.1 = 8 > 0
2
ve
x+1=1+1=2>0
x2 = -4 iin x + 7x = (-4) + 7.(-4) = 16 - 28 = -12 < 0

x + 1 = -4 + 1 = -3 < 0
O hlde, x2 = -4 kk olarak zm kmesine yazlmaz. Dolaysyla = {1} olur.

loga f(x) = loga g(x) denkleminin zm iin, f(x) > 0 ve g(x) > 0 artyla f(x) = g(x) denk-
lemi zlr.
RNEK
3
(logx 3)
= 27.x denkleminin gerek saylar kmesinde zm kmesini bulalm.
ZM
Verilen denklemin her iki tarafnda 3 tabannda logaritma alalm.
(logx 3)
4
4
3
log3 3
= log3 (27.x ) (logx 3).(log3 3) = log3 27 + log3 x logx 3 = log3 3 + 4.log3 x
logx 3 = 3.log3 3 + 4.log3 x
m=3+
4
m
m=
3m + 4
m
logx 3 = 3 + 4.log3 x
logx 3 = m alnrsa log3 x =
1
olur.
m
m - 3m - 4 = 0 (m - 4).(m + 1) = 0 m1 = 4 veya m2 = -1 olur.
logx 3 = 4 x = 3 x1 = 4 3
4
m1 = 4 iin
-1
m2 = -1 iin logx 3 = -1 x = 3 x2 =
1
3
olur. = 4 3,
1
3
bulunur.
RNEK
(3ln x)
= x.e
denklemini gerek saylar kmesinde zelim.
ZM
Denklemin her iki tarafnda e tabannda logaritma alalm.
3ln x
2
2
ln x
= ln x.e (3.ln x).ln x = ln x + ln e (3.ln x).ln x = ln x + 2.ln e (ln x = m alalm)
2
3.m.m = m + 2.1 3m - m - 2 = 0 (3m + 2).(m - 1) = 0 m1 = m1 = -
2
3
iin
m2 = -1 iin
84
ln x = -
2
3
x=e
2
3
x =
e2
ln x = -1 x2 = e = e olur. =
{ }
1
e2
, e bulunur.
2
3
veya m2 = 1 olur.
ETKNLK
y=2
Yanda y = 2 fonksiyonunun grafii verilmitir. nceleyiniz.
2a > 2-1 eitsizliini salayan a gerek saylar ile -1 sa-
ysn grafikten de yararlanarak karlatrnz.
2b < 22 eitsizliini salayan b gerek saylar ile 3 sa-
ysn grafikten de yararlanarak karlatrnz.
1
0,5
-2
-1
()
( ) ( )
y=
0,25
-2
-1
eitsizliini salayan a gerek saylar ile 2
saysn grafikten de yararlanarak karlatrnz.
()
1
2
fonksiyonunun grafii verilmitir. nceleyiniz.
>
Yanda y =
() ()
b
1 < 1
2
-2
eitsizliini salayan b gerek saylar ile -2
saysn grafikten de yararlanarak karlatrnz.
Yaptnz karlatrmalar gz nne alarak (ca < cb a < b) olduunun sylenebilmesi iin
a
pozitif c gerek saysnn hangi araln eleman olduunu ve (c < c a > b) olduunun sylenebilmesi iin pozitif c gerek saysnn hangi araln eleman olduunu tartnz.
RNEK
2 - 3x
16
x+2
<8
eitsizliinin zm kmesini gerek saylar kmesinde bulalm.
ZM
2 - 3x
16
x+2
<8
4 2 - 3x
(2
3 x+2
< (2
8 - 12x < 3x + 6
8 - 12x
3x + 6
2 < 15x
(Her iki sl ifadenin taban 2 olup 1 den byktr)
<2
2
15
< x olur. =
2
15
, bulunur.
RNEK
( )
3x - 5
<
25
( )
27
5 - 3x
eitsizliinin zm kmesini gerek saylar kmesinde bulalm.
125
ZM
( )
3x - 5
25
<
( )
27
125
5 - 3x
2 3x 5
()
3
5
<
3 5 3x
()
3
6x - 10 > 15 - 9x
15x > 25
a, b, c R,
x>
()
3
6x - 10
<
()
3
15 - 9x
Her iki sl ifadenin taban
25
15
x>
5
3
a < b ve
a>b
0 < c < 1 olmak zere, c < c
olur. =
c > 1 olmak zere, c < c
olup
3
5
( )
5
3
(0, 1) dir
bulunur.
dir.
85
ETKNLK
y = log2 x
log2 m > log2 2 eitsizliini salayan m gerek saylar ile

2 saysn grafikten de yararlanarak karlatrnz.
x
O
log2 n < log2 4 eitsizliini salayan n gerek saylar ile

Yanda verilen y = log 1 x fonksiyonunun grafiini inceleyiniz.

2
y = log 1 x
log 1 a < log 1 2 eitsizliini salayan a gerek saylar ile
O
-1
Yanda verilen y = log2 x fonksiyonunun grafiini inceleyiniz.
1
2
log 1 b > log 1 1 eitsizliini salayan b gerek saylar ile
Yaptnz karlatrmalar gz nne alarak (loga b < loga c b < c) olduunun sylene-
bilmesi iin pozitif a gerek saysnn hangi araln eleman olduunu ve (loga b < loga c b > c)
olduunun sylenebilmesi iin pozitif a gerek saysnn hangi araln eleman olduunu tartnz.
RNEK
log2 (x - 3) < 3 eitsizliinin zm kmesini gerek saylar kmesinde bulalm.
ZM
3
3 saysnn 2 tabannda logaritma cinsinden yazalm. 3 = 3.1 3.log2 2 log2 2

3
log2 (x - 3) < 3 log2 (x - 3) < log2 2
x-3<2
x < 11
dir. O hlde,
dir. ........... (I)
Ayrca logaritmas alnan ifadenin pozitif olmas gerektiinden x - 3 > 0 olmaldr.

Dolaysyla x > 3 olur. ................................. (II)

(I) ve (II) den 3 < x < 11 bulunur. Buradan = (3, 11) olur.
RNEK
log 1 (x - 1) > 2 eitsizliinin zm kmesini gerek saylar kmesinde bulalm.
2
ZM
3 saysnn
tabannda logaritma cinsinden yazalm. 2 = 2.1 2.log 1 1 log 1 1

2
2
2
2
2
()
O hlde, log 1 (x - 1) > 2 log 1 (x - 1) > log 1 1

2
2
2
2

86
()
x<
5
4
tr. ........... (I)
x-1<
()
1
2
x < 1 +
1
4
dir.
Ayrca logaritmas alnan ifadenin pozitif olmas gerektiinden x - 1 > 0 olmaldr.

Dolaysyla x > 1 olur. ................................ (II)

( )
5
5
bulunur. Buradan = 1,
olur.
4
4
(I) ve (II) den 1 < x <

a > 1 ve a, b R olmak zere, loga f(x) < b eitsizliinin zm kmesi,

b
f(x) < a ve f(x) > 0 koullarn salayan gerek saylardan,

0 < a < 1 ve a, b R olmak zere, loga f(x) < b eitsizliinin zm kmesi,
b
f(x) > a ve f(x) > 0 koullarn salayan gerek saylardan oluur.
UYGULAMA

2x - 1
a) 3
x-2
b) 2
= 27 ise x = ........... dir.
x+1
- 14 ise x = ........... dir.
c) e - 5.e = 4 ise x = ........... dir.

=2
) 5 - 2 = 0 ise x = ........... dir.
-x
a) log2 (2x - 1) - log2 x = 3 denkleminin zm kmesi dir.
b) log4 (x + 7) = 2 denkleminin zm kmesi {-3, 3} dr.
c) log2 x + log2 (x + 3) = 2 denkleminin zm kmesi {-4, 1} dir.
) ln [log (x + 1)] = 0 denkleminin zm kmesi {9} dur.
3) Aadaki denklemlerin gerek saylardaki zm kmelerini bulunuz.
a) log3 (x + 6x - 7) - log3 (x + 7) = 1
c) log3 x - 3.logx 3 = 2
log x
= 10 .x
d) x
f) (log4 x) + log4 x = 8
b) log(m+1) (2m - m + 5) = 2
ln x
) 10
e) x
ln x
+x
ln 10
= 2000
= e .x
g) ln x - 2.lnx + 2 = 0
4) Aadaki sorular doru cevaplar ile eleyiniz..

a) 2
b)
c)
5x - 1
>2
4x + 7
() ( )
( )
2
5
1
27
x+2
125
8
2x - 1
1,
13
4x - 1
x+1
[ )
eitsizliinin zm kmesini bulunuz.
(8, )
[ )
1,
8
[5, )
5) Aadaki logaritmal eitsizliklerin gerek saylardaki zm aralklarn bulunuz.
a) log5 (x - 1) < log2 25
b) log3 (x + 2) 2
c) log 2 (x + 4) log 2 (3x - 1)

3
87
) log 1 (4x - 1) < 0

3
f) log2
x-1
> 1
4-x
2.
e) log5 (log2 (3x - 1)) 0
d) 1 log4 (x + 1) < 2
g) 2 < log 1
3
2x - 5
< 3
81
) log5 (x - 1) + log5 (x + 1) log5 8

1) stel fonksiyonunun ters fonksiyonuna ................................................. fonksiyonu denir.

2) Taban e olan logaritma fonksiyonuna ................................................. fonksiyonu denir.

3) stel fonksiyonun grafii ile logaritma fonksiyonunun grafii ........................ dorusuna gre
simetriktir.

1) Taban 10 olan logaritmaya onluk logaritma denir.
( )

2) Btn stel fonksiyonlar artandr.
( )

3) Taban 1 den byk olan logaritma fonksiyonu artan fonksiyondur.
( )

4) log 2 = 1 - log 5
( )

1) Aada verilen ilemlerin sonularn bulunuz.
a) log2 8 + log 1 e
b) log7 8.log 1 49.log2 27
log3 2
c) 3
log5 4
+5
e) log2 (tan x) + log2 (cot x)
1 + log3 8
d)
2) Aadaki eitsizliklerin zm kmelerini bulunuz.
a) 1 log3 (x + 2) < 2
log7 35
log5 35
1 + log4 6
1 + log2 12
b) log 1 (x + 1) > 2
2
3) log 2 = a ise log 125 in a cinsinden eitini bulunuz.
4) log3 2 = m ve log3 25 = n ise log12 30 un m ve n cinsinden eitini bulunuz.
5) log2 11 = x, log3 10 = y ve log4 11 = z ise x, y ve z yi sralaynz.
6) log 3 = 0,4771 ise 81
7)
75
Yanda f(x) = loga (x + b) fonksiyonunun grafii verilmitir. a + b

toplamn bulunuz.
1
x
-3
f(x) = loga (x + b)
88
says ka basamakldr?
()
()
()
( )
2
3
4
199
+ log
+ log
+ ... + log
3
4
5
200
1) log
A) -4
2) log3 x + log3 x = 6 denklemini salayan x deeri katr?
A) 3
3) f(x) = log3 (x + 2) - 2 fonksiyonunun tersi aadakilerden hangisidir?
A) f-1(x) = e
B) -3
C) -2
B) 6
x+1
D) -1
C) 9
x+2
D) f (x) = 2 + 2
-1

3x - 2
4) f(x) = e
A) f-1(x) =
5) f(x) = logx
A) (0, 5)
E) 27
x+2
C) f-1(x) = 2
- 2
x-1
E) f (x) = 2
-1
- 3
-3
- 2 ise f-1(x) fonksiyonunu bulunuz.
ln x + 2
3
E) 2
D) 12
B) f-1(x) = 3
- 2
ileminin sonucu aadakilerden hangisidir?
B) f-1(x) =
ln (x + 2) + 2
3
C) f-1(x) =
ln x - 2
3
D) f-1(x) =
ln x
3
E) f-1(x) = e - 2
25 - x2
fonksiyonunun en geni tanm kmesi hangisidir?
x+1
B) (-1, 5) - {1} C) (0, 5) - {1}
D) (-, - 5)
E) (-, - 5) (-1, 5)

6) log2 12 = x, log3 24 = y ve log4 15 = z
ise x, y, z arasndaki sralama aadakilerden hangisidir?

A) x < y < z
7) log3 125 = a ise log3 405 in a cinsinden deeri aadakilerden hangisidir?
A)
8) e + 12e = 1 denklemin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
A) {4, -3}
9) 1 < log (3x - 5) < 2 eitsizliini salayan ka tane x tam says vardr?
A) 29
10) log2 3 = x ve log3 5 = y ise log4 225 ifadesinin x ve y cinsinden deeri nedir?
A) x + y
11)
A) 1
3a + 15
4
x
B) z < y < x
B)
a-3
4
C) x < z < y
C)
a+3
4
D) z < x < y
D)
a - 12
3
E) y < x < z
E)
a + 12
3
-x
B)
{ }
1 1
,
4 4
C) {ln 4, ln 3}
B) 30
2
log2 144
C) 31
B) (x + 1).y
+
4
log3 144
B) 2
C) x.(y + 1)
3
log4 144
C) 3
D) {ln 4}
D) 32
D) x.y
E) e ,
1
3
E) 33
E) 3x + y
ileminin sonucu katr?

D) 4
E) 5
89
3. NTE
PERMTASYON, KOMBNASYON, OLASILIK VE STATSTK
Kurtulu sava yllarnda Ankaradaki at yarlarn kendi himayesinde yaptran Mustafa Kemal Atatrk,
1927 ylnda emir vererek GAZ kousunun dzenlenmesini istemitir. At yarlarnn modern toplum iin
sosyal bir ihtiya olduunu vurgulayan Atatrk, frsat
bulduka hipodroma gelmekten byk mutluluk duyard.
Gazi Kousunun en nemli zellii, yandaki
safkan ngiliz taylarnn yara sadece bir kez katlabilmeleridir.
Gazi Kousunun dier koular arasnda zel bir
yeri vardr. Bu kouyu kazanan safkan, yln en baarl
at nvann almakta ve ayr bir deer kazanmaktadr.
2012 ylnda yaplacak 86. Gazi Kousuna 23 tayn komas beklenmektedir. Bu kouda ilk
dereceye girenlerin ka deiik biimde sralanabileceini permtasyon bilgisini kullanarak bulabiliriz.
SAYMA YNTEMLER
ETKNLK

Snfnzda gzlkl ka renci vardr?

Bir kulpte 14 eskrim, 23 boks ve 21 tenis oynayan sporcu bulunduuna gre toplam sporcu
saysn bulunuz.
Her birinde altar renci bulunan 3 gruptan oluan snfta toplam renci saysn bulunuz.
Yukardaki sorular yantlarken hangi sayma yntemlerini kullandnz?
Genel olarak sayma ilemi yaparken hangi durumlarda hangi ilemleri kullandnz tartnz.
RNEK
A = {x | 1 x 40, x N} veriliyor. A kmesinin elemanlarndan ka tanesinin tm basamaklarndaki rakamlarn asal say olduunu bulalm.
ZM

A kmesinin elemanlarndan tm basamaklarndaki rakamlar asal say olan saylar kmesi B
olsun.

B = {2, 3, 5, 7, 22, 23, 25, 27, 32, 33, 35, 37} dir. B kmesinin eleman says s(B) = 12 dir.
RNEK
Bir mzik korosundaki 13 bayan ve 17 erkek solist arasndan bir temsilcinin ka deiik biimde
seilebileceini bulalm.
ZM

Bu temsilci 13 bayan veya 17 erkek solistten biri olacandan 13 + 17 = 30 farkl biimde seilebilir.
RNEK
Bir bilgisayar firmas aamal oyun program tasarlyor. C seviyesinde baarl olan B seviyesine, B seviyesinde baarl olan ise A seviyesine ulayor. C seviyesinde karsna 6, B seviyesinde
5 ve A seviyesinde ise 2 seenek oyun sunuluyor. Yarmaya C seviyesinde balayan birinin ka
deiik seim yaparak oyunu tamamlayabileceini bulalm.
90
ZM

C seviyesinde 6, B seviyesinde 5 ve A seviyesinde 2 seenek oyun varsa bu durum aadaki gibidir.
Biti

C seviyesinde balayan biri B seviyesine gemek iin 6 oyunda birini, B seviyesinden A seviyesine gemek iin 5 oyundan birini, A seviyesinde bitie gemek iin 2 oyundan birini seerse oyuncu
6.5.2 = 60 farkl seim yapabilir.
Saylmak istenen nesneleri sayma saylar kmesinin elemanlar ile sral ve bire bir eleyerek yaplan ileme, bire bir eleme yoluyla sayma yntemi denir.
Ayrk iki kmenin birleiminin eleman saysn toplama ilemi yaparak bulmaya, toplama
yoluyla sayma yntemi ad verilir.
Ayrk iki kmenin keiminin eleman saysn arpma ilemi yaparak bulmaya, arpma yoluyla sayma yntemi ad verilir.
RNEK
3 farkl etei ve 2 farkl gmlei olan Rabia, bir etek ve bir gmleini birlikte giymitir. Bunun iin
ka deiik seim yapabilir? Bulalm.
ZM
E1
G1
E2
G2
E3
E1
E2
E3
Gmleklere G1, G2 ve eteklere E1, E2, E3 dersek tm seimleri,
{(G1, E1), (G1, E2), (G1, E3), (G2, E1), (G2, E2), (G2, E3)} kmesinin eleman olur.
Bu durumda farkl seimlerinin eleman says 2.3 = 6 bulunur.
91
m herhangi bir ilemin gerekleme yollarnn saysn, n de ikinci bir ilemin gerekleme
yollarnn saysn gstersin. m yoldan birisi ile yaplan ilk ilemden sonra ikinci ilem n yolla
yaplabiliyorsa bu iki ilem birlikte m.n yolla yaplabilir. Bu durum ilem says arttnda da
geerlidir. Buna arpma yoluyla sayma denir.
RNEK
A kentinden B kentine 3 farkl, B kentinden C kentine 4 farkl yoldan gidilmektedir. A kentinden
C kentine B ye uramak artyla ka deiik seim yaplarak gidilebileceini bulalm.
ZM
b1
a1
a2
a3
b2
b3
b4
A kentinden B kentine gidilen yollar: a1, a2, a3

B kentinden C kentine gidilen yollar: b1, b2, b3, b4 olsun.
A kentinden C kentine gidilen yollarn seimleri, {(a1, b1), (a1, b2), (a1, b3), (a1, b4), (a2, b1),..., (a3, b4)}
kmesinin elemanlardr. Bu kmenin de eleman says 3.4 = 12 bulunur.
RNEK
0, 1, 2, 3, 4, 5 rakamlarn kullanarak basamakl ka farkl say yazlabileceini bulalm.
ZM
Birler basamana 6 farkl rakam yazlabilir. Onlar basamana 6 farkl rakam yazlabilir.
Yzler basamana 0 yazlamayacandan, 5 farkl rakam yazlabilir.
5 . 6 . 6
Sonu arpma yolu ile 5.6.6 = 180 say yazlabilecei bulunur.
RNEK
0, 1, 2, 3, 4 rakamlar kullanlarak basamakl ve rakamlar farkl ka say yazlabileceini bulalm.
ZM
Yzler basamana 0 hari 4 farkl rakam yazlabilir.

Onlar basamana kalan 4 rakamdan biri yazlr.
Birler basamana 3 rakam yazlabilir.
4 . 4 . 3
stenen artlar salayan 4.4.3 = 48 say yazlabilir.
RNEK
Bir markette 5 farkl pirin, 4 farkl makarna ve 6 farkl mercimek satlmaktadr. 1 paket pirin,
1 paket makarna ve 1 paket mercimek almak isteyen bir kiinin ka deiik seim yapabileceini
bulalm.
92
ZM
Pirin
5
Makarna
4
Mercimek
6
5.4.6 = 120 deiik seimde bulunabilir.
RNEK
f
a
b
c
d
m
n
p
r
s
t
A = {a, b, c, d} ve B = {m, n, p, r, s, t} kmeleri
veriliyor.
A dan B ye tanml f fonksiyonu iin f(c) = s koulunu salayan ka tane bire bir f fonksiyonu yazlacan bulalm.
ZM

c eleman s eleman ile elendiinden a, 5 elemandan biriyle, b drt elemandan biriyle eleebilir. Bu durumda A dan B ye tanmlanacak bire bir fonksiyonlarn says,
a
5 . 4 . 1 . 3 = 60 bulunur.
UYGULAMA
1) 25 farkl matematik, 14 farkl fizik ve 12 farkl tarih kitab bulunan bir kitapdan, 1 matematik,
1 fizik ve 1 tarih kitab almak isteyen bir kii ka farkl seim yapabilir?
2) 6 katl bir apartman 4 renk kullanlarak boyanacaktr.
a) Her kat bu renklerden birisi ile boyanacaktr. Apartman boyamak iin ka farkl renk seimi
yaplabilir?
b) st ste iki renk ayn olmamak zere ka farkl renk seimi yaplabilir?
c) st ste katnda herhangi iki katnn ayn renge boyanmamas artyla ka farkl renk seimi yaplabilir?
3) A kentinden B kentine 4 farkl, B kentinden C kentine 5 farkl yoldan gidilmektedir. A kentinden
C kentine B ye uramak artyla ka deiik biimde gidilir?

A) 4
B) 9
C) 10
D) 20
E) 4!.5!


0, 1, 2, 3, 4, 5 rakamlar kullanlarak drt basamakl,
a) Ka farkl say yazlabilir?
b) Basamaklarnda 5 rakam bulunmayan ka farkl say yazlabilir?
c) Basamaklarnda en az biri 5 olan ka farkl say yazlabilir?
) Rakamlar farkl ka say yazlabilir?
d) Rakamlar farkl ka tek say yazlabilir?
e) Rakamlar farkl ka ift say yazlabilir?
f) Rakamlar farkl ve 5 ile tam blnebilen ka say yazlabilir?
500
300
144
156
108
1080
580
220

a) Yirmi kiilik bir snfta, bir bakan ve bir bakan yardmcs iin .................... seim yaplabilir.
b) Drt farkl mektup, posta kutusuna ......................... farkl ekilde atlabilir.
93
6) s(A) = 4 ve s(B) = 5 olmak zere A dan B ye,

a) Ka fonksiyon tanmlanabilir?
b) Bire bir ka fonksiyon tanmlanabilir?
7) 10 soruluk oktan semeli bir testte, her sorunun drt cevap seenei vardr. Bu testin cevap
anahtarnn ka deiik ekilde hazrlanabileceini aratrnz.
8) Bu yl zmirde ara plakalar, ehir kod numaras, bir harf ve basamakl bir sayyla verilmektedir. Yzler basama 0 olmadna gre ka araca plaka verilebilir? (29 harf kullanlacaktr)
9)
A
Ayn yol zerinde bulunan A, B, C ve D ehirleri bulunmaktadr. A ehrinden D ehrine ka deiik biimde gidilebileceini bulunuz.
FAKTRYEL
ETKNLK
a = 1
b = 1.2
c = 1.2.3
d = 1.2.3.4
e = 1.2.3.4.5
f = 1.2.3.4.5.6
g = 1.2.3.4.5.6.7
h = 1.2.3.4.5.6.7.8
..
.
k = 1.2.3.4.5.6.7.8...n
Yukarda verilenlere gre a, b, c, d, e, f, g, h, ... saylar hangi kurala gre oluturulmutur?
e saysn, d says cinsinden ifade edebilir misiniz?
1 den n ye kadar olan doal saylarn arpmnn ksaca nasl ifade edileceini daha nceki
bilgilerinizi kullanarak belirtiniz.
RNEK

7!
5!.2!
8!
6!.2!
ZM

7!
5!.2!
7.6.5!
5!.2!
= 21,
8!
6!.2!
8.7.6!
6!.2!
= 28 dir. Buradan, 21 + 28 = 49 bulunur.
n bir doal say olmak zere, 1 den n ye kadar olan sayma saylarnn arpmna n faktriyel denir ve n! ile gsterilir.
n! = 1.2.3.4.5...n eklinde hesaplanr. zel olarak, 0! = 1 ve 1! = 1 dir.
RNEK
11!
9!
94
8!
7!
ZM
11! = 11.10.9! ve 8! = 8.7! biiminde yazarsak ilemin sonucu

11!
9!
8!
7!
11.10.9!
9!
8.7!
7!
= 110 8 = 102 bulunur.
RNEK
(n + 2)!
n!
n!
= 30 eitliini salayan n saysn bulalm.
(n 2)!
ZM
(n + 2)! = (n + 2).(n + 1).n! ve n! = n.(n 1).(n 2)! eitliklerini yazalm.
(n + 2)!
n!
n!
= 30
(n 2)!
(n + 2).(n +1).n!
n!
n.(n 1).(n 2)!
(n 2)!
= 30
(n2 + 3n + 2) (n2 n) = 30 4n + 2 = 30 ise n = 7 bulunur.
RNEK
a, b N olmak zere, a! = 20.b! olduuna gre b nin alaca ka farkl deer olduunu bulalm.
ZM
a! = 20.b! iin, b = 19 alnrsa a! = 20.19! = 20! olur. a! = 20.b! = 5.4.b! eklinde yazldnda
b = 3 olursa a! = 5.4.3! = 5! olur. Bu durumda b, iki farkl deer alr.
UYGULAMA
a) 5! = 2 .t (n, t N) ise n says en ok katr?
132
6!
ileminin sonucu katr?
4!
30
12! = t.10! eitliinde t tam says katr?
27
0! + 2! + 4! toplam katr?
108
a)
5!
= 5
4!
b)
7!
= 56
5!
6! + 5! 35
=

5! - 4!
4
3) Aadaki ifadeleri sadeletiriniz.

a) (n + 1)!
n!
b)
(n - 4)!
(n - 3)!
c)
n!.(n + 1)!
(n + 2)!
95
4) Aadaki eitliklerde n doal saysn bulunuz.

(n - 1)!
(n + 1)!
a)
= 5
b)
= 56
(n - 2)!
(n - 1)!

c)
(3n + 3)!
(3n + 2)!
= 18
5) x, y N olmak zere, x! = 210.y! ise x in alaca doal say deerlerini bulunuz.

A) 222
B) 232
C) 210
D) 420
E) 500
PERMTASYON
ETKNLK
Be kiilik bir aile, yan yana sralanm be sandalyeye oturarak fotoraf ektirecektir.
lk sandalyeye ka farkl kii oturabilir?
lk sandalyeye bir kii oturduktan sonra, ikinci sandalyeye ka farkl kii oturabilir?
(Ayn ilemleri nc, drdnc ve beinci sandalyeler iin de devam ettiriniz.)
Bu be sandalyeye be kii ka farkl sralama ile oturabilir? Sayma yntemlerini kullanarak
bulunuz.
Bulduunuz sonucu faktriyel kullanarak ifade edebilir misiniz?
Yan yana sralanm n tane sandalyeye, n kii ka farkl sralama ile oturacan bir genelleme yaparak bulmaya alnz.
RNEK
YALIN kelimesinin harfleri ile anlaml ya da anlamsz ka deiik kelime yazlabileceini bulalm.
ZM
6.5.4.3.2.1 = 6! = 720 deiik ekilde yazlabilir.
n tane nesnenin yan yana farkl dizililerinin says P(n, n) eklinde gsterilir. n tane elemann
n li permtasyonu (sralamas) diye okunur. P(n, n) = n! bants ile verilir.
RNEK
Farkl 5 matematik ve 3 fizik kitabnn ktphanenin rafna;
a) Ka deiik biimde dizileceini bulalm.
b) Matematik kitaplar bir arada olmak artyla ka deiik biimde dizileceini bulalm.
c) Ayn trden kitaplar bir arada olmak artyla ka deiik biimde dizileceini bulalm.
ZM
a) 5 matematik ve 3 fizik kitab rafa, P(8, 8) = 8! deiik biimde dizilebilir.
b) Matematik kitaplarn tek bir kitap gibi dnrsek,
M1 M2 M3 M4 M5
F1
F2
F3
P(4, 4) = 4! deiik biimde dizilir. Ancak matematik kitaplar da kendi ierisinde, P(5, 5) = 5! deiik
biimde dizilir. Bu durumda tm dizililerinin says, P(4, 4).P(5, 5) = 4!.5! = 2880 olur.
c)
M1 M2 M3 M4 M5
F1 F2 F3
Ayn tr kitaplar bir arada olmak artyla tm dizililerinin
says, P(5, 5).P(3, 3).P(2, 2) = 5!.3!.2! = 1440 olarak bulunur.
96
RNEK
5 erkek 4 kz renciden oluan bir halk oyunlar ekibinin oyun esnasnda iki erkek arasnda bir
kz olacak ekilde ka deiik biimde dizileceini bulalm.
ZM
Bu dizili,
biiminde olacaktr.
Kzlar ve erkekler kendi aralarnda da yer deitireceinden tm dizililerinin says,

P(5, 5).P(4, 4) = 5!.4! = 120.24 = 2880 deiik biimde olacaktr.
UYGULAMA
a) TREV szcnn harflerinin yerleri deitirilerek anlaml ya da anlamsz ............. farkl
szck yazlabilir.
b) 5 evli ift, eler yan yana olmak zere dz bir sraya ................. farkl biimde dizilirler.


Alsancak Stadnn tribnlerinde 4 Karyaka, 2 Altay ve 3 Gztepe taraftar bir sraya,
a) Karyaka taraftarlar bir arada olmak zere ka farkl dizilite
oturabilirler?
b) Gztepe taraftarlar bir arada olmak zere ka deiik sralamayla oturabilirler?
c) Ayn takmn taraftarlar bir arada olmak zere ka deiik
biimde oturabilir?
6!.4!
4!.2!.3!.3!
7!.3!
4!.3!.3!
3) Drt kz ve erkekten oluan bir arkada grubu beraber tiyatroya gidiyor ve hepsi yan yana
oturuyor.
a) Erkeklerden belli iki tanesi ularda oturmak zere ka farkl dizilite oturulabilir?
b) Herhangi iki kz arasnda bir erkek bulunacak biimde ka farkl sralamayla oturulabilir?
4) Be erkek ve kz rencinin, kzlardan herhangi ikisinin yan yana olmamak artyla dz bir
sraya ka deiik ekilde sralanacan bulunuz.

A) 9!
B) 206!
ETKNLK
Zeynep Deniz Alperen
C) 5!.3!
D) 4!.6!
E) 6!.120

Yandaki grseli inceleyerek aadaki sorular

cevaplandrnz.
Alperen oturaca koltuu ka farkl ekilde
seebilir?
Deniz oturaca koltuu ka farkl ekilde
seebilir?
Zeynep oturaca koltuu ka farkl ekilde
seebilir?
nn birlikte bu koltuklar ka deiik biimde seip oturacaklarn arpma yoluyla sayma
yntemini kullanarak bulunuz.
97
Koltuk says n tane, odaya gelen insan says r tane olsayd, r tane insan bu n tane koltuu
ka deiik biimde seip oturabilirdi? (r n) Tartnz.
RNEK
A, B, C, ve D harflerinden her biri yalnz bir kez kullanlarak, birbirinden farkl iki harfli kelimelerin
saysn bulalm.
ZM
I
II
I. kutuya 4 harften biri gelecektir.
II. kutuya ise geriye kalan 3 harften biri gelecektir.

Sonu arpma yolu ile 4.3 = 12 bulunur.
4 . 3
n tane elemandan r tanesinin farkl dizililerinin says P(n, r) biiminde gsterilir ve n in r li

permtasyonu diye okunur (n r). P(n, r) =
n!
eitlii ile hesaplanr.
(n r)!
RNEK
10 kiinin katld bir yarta ilk derecenin ka farkl biimde sonulanacan bulalm.
ZM
Bu durumda 10 tane elemann 3 tanesinin farkl dizilileri sorulmaktadr.

P(10, 3) =
10!
10! 10.9.8.7!
=
=
= 720 biimde sonulanabilir.
7!
(10 - 3)!
7!
RNEK
P(n, 2) + 2.P(n, 1) = 42 eitliinde n deerini bulalm.
ZM
n!
= n.(n - 1)(n - 2)! = n2 - n,
(n - 2)!
(n - 2)!
n.(n 1)!
n!
P(n, 1) =
=
=n
eitlikleri yerine yazldnda,
(n 1)!
(n 1)!
P(n, 2) =
n2 n + 2n = 42 n2 + n - 42 = 0 denklemi elde edilir. Buradan, (n + 7).(n - 6) = 0

n = -7 n = 6 bulunur. Ancak n 2 olacandan n = 6 olmaldr.
RNEK
A = {1, 2, 3, 4, 5} kmesinin l permtasyonlarnn ka tanesinde 1 olduunu bulalm.
ZM

A kmesinin l permtasyonlarnn saysndan 1 saysnn bulunmad l permtasyonlarnn saysn karrsak 1 saysnn bulunduu l permtasyonlarn saysn buluruz.
P(5, 3) - P(4, 3) =
98
5!
4!
= 60 - 24 = 36 bulunur.
(5 - 3)! (4 - 3)!
RNEK
6 kz ve 3 erkein, dz bir sraya iki erkein yan yana gelmemesi artyla ka deiik biimde
sralanabileceini bulalm.
ZM

Herhangi iki erkek renci yan yana gelmeyecek ise erkek renciler aadaki boluklara gelecek ekilde dizilirler.
K
Bu durumda kzlarn dizililerinin says P(6, 6) ve erkeklerin dizililerinin says ise P(7, 3) ilemleriyle hesaplanr. Bu durumda istenilen dizililerin says,
P(6, 6).P(7, 3) = 6!.7.6.5 = 720.210 = 151200 bulunur.
RNEK
SEMHA kelimesinin harfleri yan yana dizildiinde ka tanesinde sesli harflerin alfabetik srada
olduunu bulalm.
ZM
SEMHA kelimesinin harfleri ile yazlabilecek tm kelimelerin says, 6! = 720 tanedir.

A, E, sesli harfleri kendi ierisinde 3! = 6 farkl biimde dizilir. Bu durumda sesli harflerin alfabetik srada olduu dizili says tm dizililerin 1 i olur. Yani sonu 720 = 120 bulunur.
6
6
UYGULAMA
1) Aadaki boluklar doldurunuz.
P(n, r) = ........
P(3, 0) = .........
P(6,3) = ........
P(4, 4) = ........
P(7, 2) = ........
P(n, n) = ........
2) 3.P(n, 2) + 2.P(n + 1, 1) = 46 eitliini salayan n deeri katr?

3) A = {a, b, c, d, e} kmesinin ikili permtasyonlarnn says katr?
4) 20 kiilik bir snftan ilk 3 derece ka deiik biimde gerekleir?
5) A = { a, b, c, d, e, f } kmesinin l permtasyonlarnn ka tanesinde
a) a bulunur
b) a bulunur b bulunmaz
c) a ve b bulunur.
6) A = {1, 2, 3, 4, 5, 6} kmesinin elemanlar ile rakamlar farkl ve birbirinden farkl basamakl

ka deiik say yazlabilir?
7) Rakamlar birbirinden farkl basamakl ka deiik say yazlabilir?

A) 65
B) 50
C) 40
D) 36
E) 24
8) A = {1, 2, 3, 4, 5} kmesinin elemanlar ile en az iki basama ayn olan basamakl ka

deiik say yazlabilir?
9) 2.P(n, 2) + 50 = P(2n, 2) eitliini salayan n deeri katr?
99
10) 10 atletin katld 1500 m. kousunda altn, gm ve bronz madalyann ka farkl ekilde
datlabileceini bulunuz.

Yalar farkl 5 karde ile bunlarn arkada olan 3 ocuk fotoraf
ektirecektir. Bu sekiz ocuun;
4!.5!
8!
a) Hibir koul olmakszn,

b) Kardelerin yan yana olmas kouluyla,
8.5!
c) Misafir olan ocuklar yat olanlarla yanyana olmak artyla ka

deiik ekilde sralanabilirler? Bulunuz.
3!.4!
12) METN kelimesinin harfleri yan yana dizildiinde ka tanesinde sessiz harfler alfabetik
srada olur?
DARESEL (DNEL) PERMTASYON
ETKNLK

Yandaki grselleri incelediimizde
koltuk, sandalye ve taburenin yuvarlak
masaya gre dizililerinin deimediini
fark ettiniz mi?
Grsellerde koltua Berilsu,

sandalyeye Merve, tabureye Nisan oturmu olsayd yuvarlak masaya gre oturanlarn dizilii deiir miydi? Tartnz.
Grsellerde koltua Nisan, sandalyeye Berilsu, tabureye Merve oturmu olsayd, oturduklar yerler deimi
olmasna ramen Berilsu, Merve ve Nisann yuvarlak masadaki dizililerinde nceki duruma gre farkllk olur muydu? Tartnz.
Etkinlik basamaklarndan yararlanarak n tane farkl elemann yuvarlak bir masa etrafnda ka
farkl ekilde sralanabileceini aklaynz.
ETKNLK
1
I. ekil
II. ekil
Aydn, Burhan ve Cemil adnda kiinin II. ekildeki gibi dz koltuklara oturma dizililerini
yaznz.
100
II. ekildeki koltuklarn I. ekildeki gibi yuvarlak bir masann etrafna konulduu dnlrse
II. ekilde elde ettiimiz her dizilii I. ekildeki yuvarlak masa etrafna yerletiriniz.
2
Aydn
Aydn
Burhan
Cemil
I. ekil
II. ekil
Yuvarlak masa etrafnda elde ettiiniz dizililerden ayn olanlar var mdr? Varsa says katr?
Yuvarlak masa etrafndaki farkl dizililerin says ile dz bir sradaki farkl dizililerin saylar
arasndaki farkn sebebi nedir?
Aydn 1 nolu koltukta oturduunda yuvarlak masa etrafnda elde edilen dizili ve dizililerin
says ile 2 ve 3 nolu koltuklara oturduundaki dizili ve dizililerinin says ayn mdr? Tartnz.
RNEK
4 kiinin yuvarlak bir masa etrafnda ka deiik biimde sralanacan bulalm.
ZM
A, B, C ve D kiilerini yuvarlak masa etrafnda srasyla 1, 2, 3 ve 4 nolu koltuklara dizilileri saat
ynnde aadaki gibidir.
1
B
D
C
A
Grld zere grsellerdeki tm dizililer yuvarlak masa etrafnda ayndr. O zaman biz bu durumu
tek bir dizili olarak kabul etmeliyiz. Saat ynndeki sralama A, B, C, D normalde 4! kadar farkl biimde oluur. Ancak yuvarlak masa etrafndaki dizilileri tm durumlarn 4! = 3! kadar olacaktr.
4
A , A , A ,...., A kiilerinin yuvarlak masa etrafndaki n tane koltua

1
2
3
n
oturduklarnda,
A1, 1 nolu koltukta iken elde edilen dizililerin says a tanedir.
..
.
A1, (n) nolu koltukta iken elde edilen dizililerin says a tanedir.
Bu yaklama gre n tane diziliin toplam says n.a bulunur. A1, A2, A3,..., An ki ilerin dz
bir sradaki dizililerinin saysnn n! olduunu biliyoruz. Her iki diziliin says ayn olduundan
n! = n.a yazlabilir. Buradan da, a = n! = (n - 1)! elde edilir. Yani n tane elemann yuvarlak
n
masa etrafndaki farkl dizililerinin says (n - 1)! dir.
101
RNEK
Anne, baba ve ocuun oluturduu bir ailenin,
a) Yuvarlak masa etrafndaki tm dizililerinin saysn bulalm.
b) Anne ile baba yan yana gelmek artyla tm dizililerinin saysn bulalm.
ZM
a) Ailenin tm yelerinin says 5 olduunda n = 5 tir.

Yuvarlak masa etrafndaki tm dizililerinin says (n - 1)! = (5 - 1)! = 4! = 24 olur.
b) Anne ile babay bir kii gibi dnrsek n = 4 olur.
Yuvarlak masa etrafnda bu 4 kiinin tm dizililerinin says, (n - 1)! = (4 - 1)! = 3! = 6 bulunur.
Ancak, anne ile baba kendi arasnda 2! = 2 deiik biimde de yer deitireceinden anne ile
babann bir arada olduu tm dizililerinin says 3!.2! = 6.2 = 12 olarak bulunur.
RNEK
4 kz ve 2 erkek renci yuvarlak masa etrafnda erkekler yan yana olmak artyla ka deiik
biimde dizileceini bulalm.
ZM

Erkekleri tek bir kii gibi dnecek olursak be kiinin yuvarlak masa etrafndaki dizililerinin
says (5 - 1)! = 4! = 24 tr. Ayn zamanda erkekler de kendi ilerinde 2! = 2 says kadar yer deitireceinden tm dizililerin says 24.2 = 48 bulunur.
UYGULAMA

6 erkek 3 kz renci bir yuvarlak masa etrafnda,

a) Ka deiik biimde dizilir?
b) Kzlar yan yana olmak artyla ka deiik biimde dizilir?
c) Kzlar yan yana olmamak artyla ka deiik biimde dizilir?
6!.3!
6!.50
8!
3!.4!
2) 5 evli ift yuvarlak masa etrafnda,

a) Ka farkl ekilde dizilir?
b) Evli iftler birbirinden ayrlmamak artyla ka farkl biimde dizilir?

a) 4 kz, 4 erkek renci yuvarlak bir masa etrafnda ................. deiik sralanta oturabilir.
b) 4 kz, 4 erkek renci yuvarlak bir masa etrafnda kzlar yan yana olmak zere ............. farkl
sralanta oturabilir.
c) Herhangi iki erkein arasnda yalnz bir kz olacak ekilde ............. farkl sralanta oturabilir.
4) Be kz, erkek yuvarlak bir masa etrafnda erkeklerden herhangi ikisi yan yana olmamak
artyla ka deiik biimde sralanabilirler?

A) 6!.10
B) 7!
C) 6!.8
D) 8!.3!
E) 7!.5
5) Anne, baba ve 2 ocuktan oluan bir aile yuvarlak masa etrafnda,

a) Ka farkl ekilde dizilir?
b) Anne ve baba bir arada olmak artyla ka farkl biimde dizilir?
102
TEKRARLI PERMTASYON
ETKNLK
Aadaki tabloda,
A stununa 1234 saysnn farkl dizililerini yaznz.
B stununa 1123 saysnn farkl dizililerini yaznz.
C stununa 1122 saysnn farkl dizililerini yaznz.
D stununa 1112 saysnn farkl dizililerini yaznz.
E stununa 1111 saysnn farkl dizililerini yaznz.
A
s(A) = ........
s(B) = ........
s(C) = ........
s(D) = ........
s(E) = ........
Tabloya gre,
B, C, D ve E stunlarndaki eleman saylarn A stunundaki eleman saylaryla karlatrnz.

B, C, D ve E stunlarndaki eleman saylarnn A stunundaki eleman saysna eit olabilmesi
iin stunlarda verilen saylarda nasl bir deiiklik yapmalyz?
s(A) = 2!.s(B), s(A) = 2!.2!.s(C), s(A) = 3!.s(D), s(A) = 4!.s(E) eitliklerinde faktriyelle gsterilen saylarn stunlardaki tekrar eden saylarla olan ilikisini tartnz.
RNEK
ACABA kelimesinin harflerinin yerleri deitirilerek anlaml ya da anlamsz be harfli ka farkl
kelime yazlabileceini bulalm.
ZM
Yazlabilecek kelimelerin says x olsun. A harflerini farkl harfler gibi dnerek yazlabilecek
kelime says arpma kural gerei x.3! olur. Bu durumda x.3! = 5! eitliinden x = 20 olarak bulunur.
r1, r2, r3,..., rn tanesi ayn olan k tane elemann farkl dizililerinin says,
k!
r1!.r2!....rn!
for-
ml ile bulunur.
Bazlar ayn trden olan k tane elemann farkl dizililerine tekrarl permtasyon denir.
RNEK
MENEMEN kelimesinin harflerinin yerleri deitirilerek anlaml ya da anlamsz yedi harfli,
a) Ka deiik kelime yazlabileceini,
b) E ile balayan ka deiik kelime yazlabileceini bulalm.
103
ZM
a) MENEMEN kelimesinde 7 harf bulunmaktadr.

E, E, E 3 tane, M, M 2 tane, N, N
7!
= 210 deiik kelime yazlr.
3!.2!.2!
2 tane olduundan,
b) EMENEMN gibi E ile balayan kelime saysn bulmak iin MENEMN alt harfli dizililerinin
says bulunur.
6!
2!.2!.2!
720
8
= 90 olur.
RNEK
22233444 saysnn rakamlar kullanlarak sekiz basamakl,
a) Ka deiik say yazlabileceini,
b) Ka deiik tek say yazlabileceini bulalm.
ZM
a) 22233444 saysnn rakamlar ile
8!
3!.2!.3!
= 560 deiik say yazlr.
b) 22234443 tek say olmas iin sonu 3 olmaldr.
7!
3!.3!
= 140 deiik tek say yazlr.
RNEK
3322000 saysnn rakamlar kullanlarak yedi basamakl ka deiik say yazlabileceini bulalm.
ZM
3322000 saysnn rakamlar ile
7!
2!.2!.3!
= 210 deiik yedi basamakl say yazlr.
Ancak saylarn bana sfr gelmemesi gerekmektedir. Bu durumda sfrn bata olmad yedi
basamakl saylar, tm saylarn
4
7
si olur. O hlde, 210.
4
7
= 120 deiik yedi basamakl say yazlabilir.
RNEK
Yukarda bir ehrin dik kesien sokaklarnn krokisi verilmi-
tir.
a) A dan C ye en ksa yoldan ka deiik biimde gidilebileceini bulalm.
b) B ye uramak artyla A dan C ye en ksa yoldan ka

deiik biimde gidilebileceini bulalm.
ZM
a)
A
a
A dan C ye gidilen yollar, aaaabbbbb, bbaabbbaa gibi farkl ekillerde yazlabilir. Bu durumda, en ksa yollarn says
aaaabbbbb nin tm dizililerinin says ile ayndr.
b
a
a
a
B
a
a
104
b C
aaaabbbbb
9!
4!.5!
= 126 dr.
b) Benzer yaklamla A dan B ye B den C ye gidilebilecek yollarn saysn hesaplarsak,

A B ye
5!
3!.2!
= 10, B C ye
RNEK

A
= 6 dr. 10.6 = 60 deiik biimde gidilir.
I

N

N

N

4!
2!.2!
L
U
I
R
L U
F
I
R A
L
U
F
I
R
L
U
I

Soldaki harfinden balayp sadaki A harfine kadar komu harfleri izleyerek ANLIURFA kelimesi ka farkl biiminde
okunabilir?
ZM

ekildeki gibi harflar arasndaki yollar belirtirsek harfinden A harfine en ksa yoldan ddddyyyy nin dizililerinin says
kadar ANLIURFA kelimesi okunur.
d I y
d
d N
d A
N
A
N

L
U y
I
R y
L U
F y
I
R A
L
U
F
I
R
L
U
I
Bunu tekrarl permtasyon yardmyla,

8!
4!.4!
= 70 buluruz.
UYGULAMA
1) Arkadann telefon numarasn unutan bir kii, numaralarda iki tane 5, tane 7, iki tane 4
olduunu anmsyor. Bu kii bu rakamlarla ka deiik deneme yaparsa doru numaraya ular ve
arkada ile kesinlikle konuabilir?

A) 120
B) 200
C) 210
D) 300
E) 420

5 553 300 saysnn rakamlar kullanlarak,
a) 150 deiik say yazlabilir.
( )
b) 5 ile blnebilen 110 farkl say yazlabilir.
) 25 ile blnen 34 farkl say yazlabilir.
2) 5 553 300 saysnn rakamlarn kullanarak yedi basamakl,

a) Ka farkl say yazlabilir?
b) 5 ile blnebilen ka farkl say yazlabilir?
c) 25 ile blnebilen ka farkl say yazlabilir?

3)
ekildeki balonlar alttan balayacak ekilde at yapmaya balayan atc, balonlar ka deiik ekilde patlatabilir?
(Her at tam isabettir ve at yaplan balon patlar.)
105

zde 3 sar, 2 beyaz ve 4 siyah boncuk bir ipe,
a) ................. deiik biimde dizilir.
b) Ayn trden boncuklar bir arada olmak art ile .................. deiik biimde dizilir.
c) Beyaz boncuklar yan yana olmak art ile .................. deiik biimde dizilir.
5)
6)
R
L
B
R
L
U
R
L
Bataki B harfinden balayp sondaki U harfine kadar

komu harfleri izleyerek BERLSU kelimesi ka farkl biimde
okunabilir?
A
C
D
B
Yanda bir ehrin dik kesien sokaklarnn krokisi verilmitir.

a) A dan B ye en ksa yoldan ka deiik biimde gidilir?
b) A dan B ye, D ye uramak artyla ka deiik biimde gidilir?
c) C-D yolu trafie kapatlrsa A dan B ye ka deiik
biimde gidilir?
KOMBNASYON
Gnlk hayatmzda farkl yerlerde farkl gruplar grmekteyiz.

Bu gruplarn saylarnn ka deiik biimde oluturabileceinizi kombinasyon konusu yardmyla reneceksiniz.
ETKNLK
A grubu
B grubu
{1, 2, 3}
{2, 3, 4}
{1, 3, 4}
{1, 2, 4}
A grubunda {1, 2, 3, 4} kmesinin elemanl alt kmeleri yazlmtr.
A grubundaki her bir alt kmenin elemanlar ile basamakl rakamlar farkl saylar B grubunda oklarla belirtilmi yerlere yaznz.
A ve B gruplarndaki elemanlar yazarken grlen temel fark nedir? Tartnz.
{1, 2, 3, 4} kmesinin elemanl her bir alt kmesi ile B grubunda ka farkl dizili (say)
yazdnz tartnz.
A grubundaki elemanl tm alt kmelerin saysn, B grubundaki tm dizililerinin says
ile elemanl bir alt kmeden yazlan dizili saysn ilikilendirerek bulunuz.
106
RNEK
10 kiinin bulunduu bir gruptan kiinin ka deiik biimde seileceini bulalm.
ZM
10 kiiden 3 nn meydana getirecei tm dizililerin says, P(10, 3) =
10!
7!
= 720 dir.
3 kiinin farkl dizililerinin says 3! = 6 olduundan oluan kiilik gruplarn says
720
=120
6
olarak bulunur.
n, r N olmak zere, n elemanl bir kmenin r elemanl alt kmelerine n nin r li kombinasyonu denir ve
()
n
r
P(n, r)
= C(n, r) =
r!
n!
r!(n r)!
; (r n) eklinde gsterilir.
RNEK
Aada verilen ilemlerin sonularn bulalm.
a) C(9, 3)
b) C(6, 0)
c) C(7, 7)
ZM
a) C(9, 3) =
()
b) C(6, 0) =
()
c) C(7, 7) =
()
9!
3!.6!
6!
0!.6!
7!
0!.7!
9.8.7
3.2.1
= 84
=1
=1
RNEK
Bir hastanedeki 34 doktor, 20 hemire arasndan 2 si doktor, 1 i hemire olmak zere kiilik
bir salk ekibinin ka deiik biimde oluturulabileceini bulalm.
ZM
34 doktor arasndan 2 doktor
( )
34
2
, 20 hemire arasndan 1 hemire
( )
20
1
deiik ekilde seile-
bilir. Bu durumda salk ekibi,
( )( )
34
2
20
1
34!
20!
2!.32! 1!.19!
= 561.20
= 11220 deiik biimde oluturulabilir.
107
RNEK
9 semeli dersten 3 tanesi ayn saatlerde verilmektedir. Bu durumda 2 semeli dersin ka farkl
ekilde seilebileceini bulalm.
ZM
Ayn saatte ve farkl saatlerde okutulan derslerden biri,
( )( )
6
= 18 deiik ekilde seilebilir.
Bu iki dersi farkl saatlerde okutulan derslerden seersek
()
6
= 15 deiik seimde yaplabilir.
Bu durumda 18 + 15 = 33 farkl ekilde bu iki ders seilebilir.
RNEK
Dzlemin herhangi 3 dorusal olamayan 10 farkl noktas en ok ka,
a) doru
b) gen
c) drtgen
) ember belirtir?
ZM
a) Farkl iki noktadan bir doru geeceinden 10 nokta en ok
( )
10
2
= 45 doru
b) Dorusal olmayan nokta bir gen belirteceinden 10 nokta en ok
( )
10
3
c) Dorusal olmayan drt nokta bir dikdrtgen belirteceinden 10 nokta en ok

gen
) Her genin evrel emberi izilebileceinden 10 nokta en ok
( )
10
3
= 120 gen
( )
10
4
= 210 drt-
= 120 ember belirtir.
RNEK
k1 k2
d1
d2
d3
d4
d5
d6
108
k3
k4
k5
Yandaki ekilde verilen d1, d2, d3, d4, d5 ve d6 dorular birbirine paraleldir. ekilde ka farkl yamuk olduunu
bulalm.
ZM
Yamuun paralel olan iki kenar d1, d2, d3, d4, d5 ve d6 dorularndan dier iki kenar ise dey
k1, k2, k3, k4 ve k5 dorularndan seilir. Bu durumda yamuk says,
( )( )
6
= 15.10 = 150 olur.
RNEK
Dzlemin dokuz farkl dorusundan birbirine paralel, drd ise sabit bir A noktasndan gemektedir. Bu dokuz dorunun en ok ka noktada kesitiini bulalm.
ZM
9 farkl doru koulsuz
()
()
3
()
9
9.8.7
3.2.1
= 84 noktada kesiir. Bu 84 saysndan,
= 3 (paralel dorunun kesimemesi) ve

= 6 (sabit bir A noktasndan geen drt doru) saylar karlmal sonuca 1 (A noktas)
eklenmelidir.
Dolaysyla aranan nokta says, 84 - (3 + 6) + 1 = 76 bulunur.
RNEK
A
ekilde ABC nde [AB] zerinde 4, [AC] zerinde 5 ve [BC] zerinde

dorusal 3 nokta verilmitir. Bu noktalar kullanlarak en ok ka gen
izilebileceini bulalm.
B
ZM

ABC nin kenarlar zerinde toplam 4 + 5 + 3 =12 noktadan herhangi 3 tanesi seilecektir. Ancak
dorusal noktalardan yaplacak 3 l seimler bir gen belirtmeyeceinden,

( ) () () ()
12 - 4 - 5 - 3 = 205 farkl gen izilir.

3
3
3
3
RNEK

d1
d2
ekilde d1 // d2,
d1 dorusu zerinde 5, d2 dorusu zerinde 4 tane
dorusal nokta bulunmaktadr.
a) Bu noktalar yardmyla en ok ka gen izilebileceini,
b) Bir kesi A noktas olan ka gen izilebileceini bulalm.
109
ZM

a) ki kesini d1 dorusu zerinden, bir kesini d2 dorusu zerinden seebileceimiz gen
says,

( )( )
5
= 10.4 = 40 dr.
Bu kez de iki kesini d1 zerinden, bir kesini d2 dorusu zerinden seebileceimiz gen
says,
( )( )
5
= 5.6 = 30 olur.

Bu durumda paralel dorular zerindeki noktalar yardmyla izebileceimiz gen says toplam
40 + 30 =70 bulunur.

b) A kesi seilmi olduundan d1 dorusu zerinde nokta semeden sadece d2 dorusu ze-
rinden iki farkl nokta seersek
( )
4
erek oluturacamz gen says
= 6 veya bir kesini d1 ve bir kede d2 dorusu zerinden se-
( )( )
4
= 16 bulunur. O hlde bir kesi A noktas olan gen
says 6 + 16 = 22 bulunur.
RNEK

ekildeki dikdrtgenin ierisine kenarlarna eit aralklarda paralel dorular izilmitir.
a) ekilde ka tane dikdrtgen,
b) ekilde ka tane kare olduunu bulalm.
ZM

l1
a)
l2
l3
l4
l5
d1

d2
d3
d5
C = { __ __ __ __ }
yatay
( )
5
110
d4
d6

Dikdrtgendeki yatay dorularn oluturduu kme
A, dikey dorularn oluturduu kme B olsun.

A = {l1, l2, l3, l4, l5}, B = {d1, d2, d3, d4, d5, d6}

Bir dikdrtgen oluturabilek iin iki yatay ve iki dikey doruya ihtiya vardr. Bu durumda aadaki C
kmesinin farkl yazllarnn says bize izebileceimiz dikdrtgenlerin saysn verir.

C kmesindeki yatay dorular A kmesinden, dikey dorular B kmesinden seeriz.

dikey
.
( )
6
= 10.15 = 150 adet dikdrtgen vardr.
b)
() () () () ()
2
2
3
2
4
2
5
2
5
2
()
()
()
4
2
3
2
2
2

ekildeki gibi kegen dorular zerinde oluacak
noktalarn 2 elemanl alt kmelerinin elemanlar bu iki
noktay kegen kabul eden karelerin kegenlerini belirtmektedir.

Bu durumda ekildeki dikdrtgende,
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
2
= 1 + 3 + 6 + 10 + 10 + 6 + 3 + 1
= 50 tane kare bulunur.
RNEK
A = {1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} kmesinin be elemanl alt kmelerinin ka tanesinde,
a) 6 bulunur
b) 6 bulunmaz
c) 6 ve 1 bulunur
) 6 ve 1 bulunmaz
d) 6 veya 1 bulunur
e) 6 veya 1 bulunmaz
f) 6 ve 1 bulunur, 2 bulunmaz.
ZM
A kmesinin be elemanl tm alt kmeleri says
()
9
= 126 tanedir.
a) Be elemanl alt kmelerde 6 bulunacandan dier drt eleman geriye kalan sekiz elemandan seilir.
O hlde,
()
8
= 70 tane be elemanl alt kmede 6 bulunur.
b) 126 - 70 = 56 tane be elemanl alt kmede 6 bulunmaz.

c) Be elemanl alt kmelerde 6 ve 1 bulunacandan dier eleman geriye kalan yedi elemandan seilir.
O hlde,
()
7
= 35 tane be elemanl alt kmede 6 ve 1 bulunur.
) 126 - 35 = 91 tane be elemanl alt kmede 6 ve 1 bulunmaz.

d) 6 ve 1 elemanlar hari dier sekiz elemandan seilen be elemanl kmelerin says
()
7
= 21
dir. Bu 21 tane be elemanl alt kmede 6 da 1 de bulunmaz.

O hlde, 126 - 21 = 105 tane be elemanl alt kmede 6 veya 1 bulunur.
e) 126 - 105 = 21 tane be elemanl alt kmede 6 veya 1 bulunmaz.
f) 6 ve 1 aranan be elemanl alt kmelerde bulunaca iin dier eleman 2 dndaki alt
elemandan seilir.
O hlde,
()
6
= 20 tane be elemanl alt kmede 6 ve 1 bulunur, 2 bulunmaz.
111
RNEK
Bir renci girdii 12 soruluk bir snavda 8 soru yantlayacaktr. lk 3 sorudan en az 2 sini yantlamak artyla toplam 8 soruyu ka deiik biimde seebileceini bulalm.
ZM
lk 3 sorudan 2 soru seerse geriye kalan 9 sorudan 6 soru seer. Bu durumda,
( )( )
( )( )
3
da,
= 252 ve ilk 3 sorudan 3 soru seerse geriye kalan 9 sorudan 5 soru seer. Bu durum= 126 farkl seim yapar. O hlde, 252 + 126 = 378 deiik biimde soru seer.
RNEK
Yksek renimde eitim gren 5 renci, renci deiim programyla A ve B lkelerine gnderilecektir. Her lkeye en az bir renci gnderilecek ekilde yaplan seimin ka deiik biimde
olacan bulalm.
ZM
A lkesine 1 renci, B lkesine 4 renci:
( )( )
=5
( )( )
= 10
( )( )
= 10
( )( )
=5
Toplam 5 + 10 + 10 + 5 = 30 deiik biimde seim yaplabilir.
RNEK
Bir otomobil firmas 8 farkl otomobili A, B ve C isimle bayisine, birine 4, dierlerine 2 er
olmak zere datacaktr. Bu datmn ka farkl biimde olacan bulalm.
ZM
Bu 8 aracn datm,
A B
C
4
2
2
4
2
2
3!
2!
112
biimde olabilir. Bu durumlarn says tekrarl permtasyon yardmyla,
( )( )( )
5
= 3.70.6.1 = 1260 farkl biimdedir.
RNEK
Aadaki zelliklerin doruluunu gsterelim.
1) C(n, r) = C(n, n - r)
2) C(n, 0) = C(n, n) = 1
3) C(n, 1) = C(n, n - 1) = n
n
4) C(n, 0) + C(n, 1) + .... + C(n, n) = 2

5) C(n, r - 1) + C(n, r) = C(n + 1, r)
ZM
1) C(n, r) =
C(n, n - r) =
=
n!
olduundan,
(n - r)!.r!
n!
[n - (n - r)]!.(n - r)!
n!
n!
=
= C(n, r) dir.
[n - n + r]!.(n - r)! r!.(n - r)!
2) C(n, 0) =
n!
n!
=
=1
(n - 0)!.0!
n!.1
C(n, 0) = C(n, n) = 1 dir.
n!
n!
C(n, n) =
=
=1
(n - n)!.n!
0!.n!
3) C(n, 1) =
n.(n - 1)!
n!
=
=n
(n - 1)!.1!
(n - 1)!.1
C(n, n - 1) =
C(n, 1) = C(n, n - 1) = n dir.
n.(n - 1)!
n!
n!
=
=
=n
[n - (n - 1)]!.(n - 1)! [n - n + 1]!.(n - 1)! 1.(n - 1)!
4) n elemanl bir kmenin, 0, 1, 2, .... , n elemanl alt kmelerinin saylarnn toplam tm alt kn
melerinin saysna eit olacandan C(n, 0) + C(n, 1) + ..... + C(n, n) = 2 olur.

5) Pascal geninin,
1
1
1
1
1
1
2
3
4
5
1
1
3
6
10
1
4
10
1
5
biiminde olduunu biliyoruz.
113
Bu geni kombinasyon ile
()
0
() ()
1
() () ()
2
() () () ()
3
() () () () ()
4
() () () () () ()
5
biiminde yazabiliriz. Buradan,
() () ()
() () ()
() () ()
1
+
+
=
=
..........................
olduu grlr.
Bu durum genel olarak,
( ) () (
n
r-1
n
r
n+1
r
veya
C(n, r - 1) + C(n, r) = C(n + 1, r) biiminde gsterilir. Ayrca Pascal genine mer Hayyam
geni ad da verilir.
RNEK
C(n, 7) = C(n, 3) ise n deerini bulalm.
ZM
C(n, r) = C(n, n - r) zelliini kullanrsak,
C(n, 7) = C(n, 3) eitliinde r = 7, n - r = 3 olur.
Buradan,
n - 7 = 3 ise n = 10 bulunur.
RNEK
C(n, 0) + C(n, 1) + C(n, n) = 12 eitliini salayan n deerini bulalm.
114
ZM
C(n, 0) = 1, C(n, 1) = n ve C(n, n) = 1 deerlerini,
C(n, 0) + C(n, 1) + C(n, n) = 12 eitliinde yerine yazarsak
1 + n + 1 = 12 n = 10 bulunur.
RNEK
C(9, 0) + C(9, 1) + C(9, 2) + ... + C(9, 8) toplamn bulalm.
ZM
C(9, 0) + C(9, 1) + ... + C(9, 8) = 29 - C(9, 9) = 512 - 1 = 511 dir.
RNEK
C(12, 8) + C(12, 9) + C(13, 10) + C(14, 11) toplam bulalm.
ZM
= C(12, 8) + C(12, 9) + C(13, 10) + C(14, 11)
=
=
C(13, 9) + C(13, 10) + C(14, 11)

C(14, 10) + C(14, 11) = C(15, 11) bulunur.
Buradan, C(15, 11) =
15!
= 1365 tir.
4!.11!
UYGULAMA


a) 3 kz ve 4 erkek renci arasndan 2 si kz, biri erkek olmak
zere 3 kii ka deiik ekilde seilebilir?
b) 10 renci arasndan 5 kiilik bir basketbol takm seilecektir. Bu seim ka farkl ekilde yaplabilir?
c) 9 renciden 3 spor kulbne, 2 si satran kulbne seilecektir. Bu seim ka farkl ekilde yaplabilir?
) 2 doktor ve 4 hemire arasndan 3 kiilik bir salk ekibi seilecektir. Salk ekibinde en az 1 doktor olmak zere ka farkl ekip
oluturulabilir?
d) 8 futbol takmnn katld bir turnuvada her takm dierleriyle bir ma yapacaktr.Bu turnuvada toplam ka ma yaplr?
( )( ) ( )( )
( )
( )( )
( )( )
()
( )( )
2
10
5
.
.
2) Aralarnda Levent ve Oyann da bulunduu bir tiyatro grubunda bir oyun iin 8 erkek oyuncu
arasndan 5 erkek, 5 kadn oyuncu arasndan 3 kadn oyuncu seilecektir.
a) Bu oyun iin ka deiik oyuncu seimi yaplabilir?
b) Levent, Oya ile oynamak istemediine gre bu oyun iin ka deiik oyuncu seimi yaplabilir?
3) 8 semeli dersten belli 3 ayn saatte okutulmaktadr. Bu derslerden 4 ders semek isteyen
bir renci ders seimini ka farkl ekilde yapabilir?
115
() () () () () ()
........
a) 6 + 6 + 6 + 6 + 6 + 6 = 2
dir.
1
2
3
4
5
6
b)
() ()
c)
() ()
ise n = .............. dir.
= ............... dir.
5) Bir renci girdii 10 soruluk bir snavda 6 soruyu cevaplayacaktr. lk drt sorudan en az
n cevaplamak artyla toplam 6 soruyu ka deiik ekilde seebilir?

A) 80
B) 90
6)
C) 92
D) 95
E) 98

Yandaki ekilde ayn dzlemde birbirine paralel 5 doru ile
yine birbirine paralel 4 doru kesitiriliyor.
a) Birbirine paralel 5 dorudan herhangi ikisini ve bunlar kesen 4 dorudan herhangi ikisini setiimizde bir paralel kenar oluur mu?
b) ekilde en ok ka tane paralel kenar meydana gelmitir?
7)
B
A
Yandaki ekilde ember zerinde sekiz nokta verilmitir.

Keleri bu noktalardan seilen,
a) Ka gen oluturulabilir?
b) Bir kesi A olan ka gen oluturulabilir?
8)
Yandaki paralel dorular zerinde iaretlenmi olan dokuz

noktadan herhangi n ke kabul eden ka gen izilebilir?
9) C(13, 2n - 5) = C(13, n) eitliinde n nin alabilecei deerleri bulunuz.

10) C(15, 7) + C(15, 8) + C(16, 9) + C(17,10) = C(18, r) eitliinde r nin alabilecei deerleri
bulunuz.
11) Aadaki eitliklerde n deerini bulunuz.
a) P(n, 2) = 30
116
b) C(n, 2) + P(n, 2) = 3
c)
C(n, 3)
C(n, 5)
2
3
BNOM AILIMI
1 tane
2 tane
3 tane
4 tane
Her bir srada bulunan uak saysndaki deiimi syleyiniz.
ETKNLK
Aadaki ifadeler arpanlara ayrma yntemlerinden faydalanarak yazlmtr. nceleyiniz.
0
(a + b) = 1
1
(a + b) = 1.a + 1.b
2
(a + b) = 1.a + 2.a.b + 1.b

2
(a + b) = 1.a + 3.a .b + 3.a.b + 1.b
Her bir almda ka terim olutuunu syleyiniz. Terim saysn almn derecesi ile karlatrnz.
Yaplan almlarn her bir terimindeki a ve b deikenlerinin kuvvetlerini inceleyiniz. Herhangi bir terimdeki a ve b nin kuvvetleri toplamn almn derecesi ile karlatrnz.
Almlarda oluan katsaylar ile aada verilen Pascal genindeki (Hayyam genindeki)
5
saylar ve bu gendeki saylarn kombinasyonla yazlmn karlatrnz ve (a + b) almn yapnz.
()
0
1
1
1
1
1
1
2
3
4
1
3
6
10
1
5
2
0
1
4
10
()
() (
() ()
4
() (
) ()
() (
) ()
() (
1
()
2
) ()
() ()
) () ()
3
(a + b)5 almnda 2. terimi inceleyiniz. Katsays ve deikenlerin kuvvetleri arasndaki ilikiyi syleyiniz.
(a + b)n almn yapnz ve almda ka terim olduunu belirtiniz. Batan (r+1). terimi yaznz.
RNEK
7
(x 2) almnda batan 4. terimi bulalm.
117
ZM
7
(x 2) =
()
()
()
()
()
7 7
7 6
7 5
7 4
7 0
0
1
2
3
7
.x .(2) +
.x .(2) +
.x .(2) +
.x .(2) + .... +
.x .(2)
0
1
2
3
7
1. terim
2. terim
Bu durumda batan 4. terim
3. terim
4. terim
8. terim
()
7
.x4.(8) = 280.x4 tr.
(a + b) almnda, (n + 1) terim vardr. Her terimde a ve b nin sleri toplam n dir.

Batan (r + 1).terim:
()
n nr r
.a .b olarak verilmektedir.
r
RNEK
x2 +
1
x
11
almnda batan 5. terimi bulalm.
ZM
n = 11 ve r + 1 = 5 ise r = 4 bulunur. Buradan,
( )
()
14
11 .(x2)11-4. 1 = 330.(x2)7. 1 = 330. x = 330.x10 bulunur.
4
x
x
4
x
RNEK
2x
1
x
almnda sondan 3. terimi bulalm.
ZM
Almda 9 terim olduunda sondan 3. terim batan 7. terim olur. Bu durumda r + 1 = 7 ve r = 6
bulunur.
()
( )
8 .(2x)8-6. 1
x
6
2
112
2
= 28.(2x) . 1 = 112. x =
bulunur.
6
4
6
x
x
x
RNEK
15
(a2 + a.b3)
26
almndaki bir terim m.a .b ise m ve n saylarn bulalm.
ZM
( )(
( )
( )
15 . a2)15-r.(a.b3)r eitliini dzenlersek,

r
15 .a30-r.b3r
r
olur. 30 - r = 26 ve n = 3r olmas iin r = 4, n = 12 bulunur.
15 .a26.b12 = 1365.a26.b12 ise m = 1365 ve n = 12 dir.

4
118
RNEK
( )
x
10
2
x
almnda,
a) x terimin katsaysn,
b) Sabit terimini bulalm.
ZM
( )
a) x
( )
10
r
almnda x4 li terimi,
10-2r
( )
10
10
2
x
( ) ( ) ( )
10
.x
10-r
10 10-r (2)
2
=
x .
r
x
r
x
.(2) eitliinde, 10 2r = 4 olmasn salayan r = 3 deerini yerine yazarak buluruz.
.x .(2) = 960.x4 tir. Bu durumda, x l terimin katsays ise 960 olarak bulunur.
( )
10-2r
r
b) Sabit terim ise x0 l terimdir. 10 .x
.(2) eitliinde 10 2r = 0 iin r = 5 bulunur.
r
( )
( )
0
5
Bu durumda, sabit terim 10 .x .(2) = 32. 10 = 8064 olarak bulunur.
5
5
RNEK
6
(32 + 2)
almndaki rasyonel terimleri bulunuz.
ZM
( )(
6 . 32 )6 - r.(2)r almnda irrasyonel ifadeleri rasyonel yapabilmek iin r yerine 0 ve 6 deerler
rini vermeliyiz.
Bu durumda rasyonel terimler,
r = 0 iin,
( )(
r = 6 iin,
( )(
6 . 32 )6 - 0.(2)0 = 1.(32 )6.1 = 1.22.1 = 4

0
6 . 32 )6 - 6.(2)6 = 1.(32 )0.(2)6 = 1.1.23 = 8 bulunur.
6
UYGULAMA
1) Aada verilen ifadelerin almlarn yapnz.

4
a) (2a b)
b) (a + b)
c) (a 2b)
a) 3x
10
2
x
17
b) (x + 2y)
almnda batan 3. terimi ............... dr.
almndan sondan 2. terimi ............... dr.
c) (3a 2b) almnda batan 5. terimin katsaysn ............... dr.
119
3) x2 + 1
x
12
almnda aadaki istenilenleri bulunuz.
a) Batan 4. terim
4) x +

1
x
A) 1680
b) Sondan 2. terim
almndaki sabit terimi bulunuz.

B) 1580
5) x2 1
x
C) 1480
E) 1280
11
= .......... + k.x +.......... eitliinde k deeri katr?
6) a 2
2
b
D) 1380
almnda bir terim k.a .b ise k + n katr?
n
a) (x + y) almnda n tane terim vardr.
( )
b) x 2
x
almnda katsaylarn toplamn bulmak iin x yerine 1 yazlr.
10
) (x + y)
almnda batan 3. terimi
( )
10
2
.x .y dir.
OLASILIK
Olasln iki temel prensibi genetik problemlerini zmnde kullanlr.
AA AA
AA
AA
11
1. Prensip: ansa bal bir olayn bir

defa denenmesinden elde edilen sonular,
ayn olayn daha sonraki denenme sonularn etkilemez.
A a AA
AA
AA
AA
12
AA
Aa
12
1. prensibin genetie uygulanmas

Genotipi Aa olan bir bireyin olas gamet-
Aa
leri,
1
1
.A + .a dr.
2
2
Aa Aa
a a AA
Genotipi AA olan bir bireyin olas gametAa
Aa
11
Aa
Aa
AA
14
a a Aa
Aa
Aa
12
120
Aa
12
Aa
aa
14
aa
12
aa
aa
aa
11
1
1
.A + .A = Hepsi A dr.
2
2
2. Prensip: ki bamsz olayn birlikte
olma ans, onlarn ayr ayr olma anslarnn arpmna eittir.
aa aa
aa
leri,
aa
2. prensibin genetie uygulanmas

Bir ailenin doacak ocuundan
ikisinin erkek, birinin kz olma olasl
nedir? Aratrnz
ETKNLK
Bir madeni parann yaz tura iin havaya atlmas.

Tavla oyununda oynanacak sayy belirlemek iin iki zarn atlmas.
Sper Ligdeki karlamalarn eleme srasnn belirlendii kura ekiminin yaplmas.
Farkl renklerde bilyeler bulunan torbadan bir top ekilmesi.
Yukardaki ilemleri inceleyiniz. Her bir ilemde gelebilecek sonular belirtiniz.
Bir zar atlmas ileminde,
Gelebilecek sonularn kmesini yaznz.
Elemanlar asal saylardan oluan alt kmeyi yaznz.
Elemanlar tek say olanlarn alt kmesini ve ift say olanlarn alt kmesini yazarak bu kmeleri karlatrnz.
Elemanlar 6 dan byk olan alt kmeyi yaznz.
Elemanlar 7 den kk ve sayma saylarndan oluan alt kmeyi yaznz.
Yazdnz alt kmeleri karlatrarak benzer ve farkl yanlarn tartnz.
RNEK
(1,1) (1,2) (1,3) (1,4) (1,5) (1,6)
(2,1) (2,2) (2,3) (2,4) (2,5) (2,6)
(3,1) (3,2) (3,3) (3,4) (3,5) (3,6)
(4,1) (4,2) (4,3) (4,4) (4,5) (4,6)
(5,1) (5,2) (5,3) (5,4) (5,5) (5,6)
(6,1) (6,2) (6,3) (6,4) (6,5) (6,6)
ki zarn atlmas deneyindeki ktlarn kmesi tablodaki gibidir.

a) Zarlarn st yzne gelen saylarn ayn olduu elemanlarn
oluturduu alt kmeyi yazalm.
b) Zarlarn st yzne gelen saylarn toplamlarnn 5 olduu
alt kme ile 4 olduu alt kmeyi yazarak karlatralm.
c) Zarlarn st yzne gelen saylarn arpmlarnn 48 olduu
alt kmeyi yazalm.
ZM
a) Zarlarn st yzne gelen saylarn ayn olduu elemanlarn kmesi A olsun.
A = {(1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (6, 6)}
b) Zarlarn st yzne gelen saylarn toplamnn 5 olduu kme M, toplamlarnn 4 olduu kme
N olsun. M = {(1, 4), (4, 1), (2, 3), (3, 2)}, N = {(1, 3), (3, 1), (2, 2)} ve M N = dir.
c) Zarlarn st yzne gelen saylarn arpmlar hibir zaman 48 olmayacandan bu kme bo
kme olacaktr.
Bir madeni parann ya da tavla zarnn atlmas, kura ile snftan bir renci seilmesi gibi
ilemlerden her birine matematiksel deney denir. Deneyin sonularna ise deneyin ktlar ad
verilir.
Bir deneyden elde edilebilecek tm ktlarn kmesine rneklem uzay, rneklem uzayn
her bir elemanna rneklem nokta denir.
rneklem uzayn her alt kmesine olay denir.
rneklem uzayn alt kmelerinden bo kmeye imkansz olay, E rneklem uzayna kesin
olay denir.
Bir rneklem uzaynda, iki olayn kesiimi bo kme ise bu iki olaya ayrk olaylar denir.
121
RNEK
Bir madeni para havaya,
a) 1 kez atldnda,
b) 2 kez atldnda,
c) 3 kez atldnda rnekleme uzay yaznz.
ZM
a) Para bir kez atlrsa ya yaz (Y) ya da tura (T) geleceinden rneklem uzay: E = {Y, T} dir.
b) Para iki kez atlrsa,
1. at
2. at
biiminde olacandan rneklem uzay: E = {(Y Y), (Y T),(T Y), (T T)} dir.
c) Para kez atlrsa,
1. at

2. at
3. at
biiminde olacandan rneklem uzay: E = {(YYY), (YYT), (YTY), (YTT), (TYY), (TYT), (TTY), (TTT)}
dir.
UYGULAMA
1) Verilen rnekleri inceleyerek aadaki sorularn cevaplarn boluklara yaznz.

I
a) Bir zar atldnda st yzne
3 ten byk bir say gelmesi olayn yaznz.
II
................................................................
b) ki madeni para atldnda ikisinin ayn gelB = {(Y, Y),(T, T)}

mesi olayn yaznz.
c) Bir ift zar atldnda st yzne gelen saC = {(1,1),(2, 2),(3, 3),(4, 4),(5, 5),(6, 6)}
ylarn ayn gelmesi olayn yaznz.
) madeni para atldnda ikisinin yaz, di................................................................
erinin tura gelmesi olayn yaznz.
d) {a, b, c, d} kmesinin iki elemanl alt kmelerinden biri seildiinde ierisinde a olmas
olayn yaznz.
................................................................
e) madeni para atldnda ilk ikisinin yaz,
ncsnn tura gelmesi olayn yaznz.
................................................................
122
2)
2. zar
1. zar
(1,1) (1,2) (1,3) (1,4) (1,5) (1,6)
ki zarn atlmas deneyinde zarlarn st yzne

gelen saylar iin yukardaki tabloyu rnee uygun biimde doldurunuz.
Tabloya gre,
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
a) rneklem uzayn eleman says katr?
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
b) Toplamlarnn 9 olmas olayn yaznz.
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
c) arpmlarnn 6 olmas olayn yaznz.
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
) kisinin de ayn say gelmesi olayn yaznz.
( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , ) ( , )
d) En az birinin 3 olmas olayn yaznz.
e) Bu deneyde, imkansz olaya ve kesin olaya birer rnek veriniz.

3) 4 elemanl bir kmenin tm alt kmeleri kk kartlara yazlarak bir torbaya atlyor. Torbadan
rastgele bir kart seildiinde karttaki kmenin iki elemanl olmas olaynn eleman saysn yaznz.
4) ki basamakl doal saylardan rastgele biri seildiinde seilen saynn rakamlarnn farkl
olmas olaynn eleman saysn bulunuz.
5) Bir kutudaki 8 ampulden 3 bozuktur. Kutudan rastgele alnan 3 ampuln 2 sinin salam, 1
inin bozuk olmas olaynn eleman saysn bulunuz.
6) Hilesiz bir madeni para 3 defa atldnda, en az bir kez yaz gelmesi olayn yaznz.
7) Bir torbada 5 krmz ve 3 sar bilye vardr. Torbadan alnan 5 bilyenin 3 nn krmz, 2 sinin
sar bilye olmas olaynn eleman says katr?

A) 20
B) 30
C) 40
D) 50
E) 60
Christian Huygens (16291695), (Kristiyan Haygns) Gkbilimci, matematiki ve fizikidir. Matematie ok kk yata ilgi duymaya balamtr.
1656 da olaslk hesabn tantan almasn ortaya koymutur.
OLASILIK FONKSYONU
ETKNLK
Okullar aras futbol turnuvasnda, bizim okul takmnn u ana kadar att goller gz nne alndnda oyuncularn gol atma olaslklar aadaki gibi bulunmutur.
Oyuncularn gol atma olaylar
Gol atma olaslklar
Bilal (b)
Cemil (c)
Dier (d)
0,6
0,3
0,1
Bundan sonra bizim takmn yapaca malarda ilk goln atlmasnda rneklem uzay bulunuz.
rneklem uzayn alt kmelerini yaznz ve bunlardan bir A kmesi oluturunuz.
Yazdnz olaylarn gerekleme olaslklarn bulunuz ve bunlardan bir B kmesi oluturunuz.
Bulduunuz olaslklardan en kk ve en byk olan syleyiniz.
ki olayn olasl ile bu olaylarn birleimlerinin olasln ilikilendiriniz.
123
A nn elemanlar ile B nin elemanlar arasnda uygun elemeleri yaparak bir P bants
oluturalm. P bants A dan B ye bir fonksiyon belirtir mi? Tartnz.
RNEK
Aadakilerden hangilerinin bir olayn gerekleme olasl olabileceini gsterelim.
a) P(A) = 1
b) P(B) =
5
4
c) P(C) = 0,23
) P(D) =
6
7
d) P(M) = 0
ZM
Herhangi bir olayn gerekleme olasl [0, 1] aralnn eleman olmaldr. Bu durumda a, c,
ve d seenekleri bir olayn gerekleme olaslklar olabilir.
RNEK
E = {a, b, c, d} rneklem uzaynda, P(a) =
1
1
1
, P(b) = P(d) = ve P(c) = ise P nin bir olaslk
3
4
6
fonksiyonu olup olmayacan gsterelim.
ZM
P(a) + P(b) + P(c) + P(d) = 1 koulunun salanmas gerekir.
P(a) + P(b) + P(c) + P(d) =
1 1 1 1
+ + + = 1 olduundan P bir olaslk fonksiyonudur.
3 4 6 4
rneklem uzayn alt kmelerinden oluan kmeden, [0, 1] aralnda tanmlanan ve aadaki aksiyomlar salayan fonksiyona olaslk fonksiyonu denir.
A, E rneklem uzaynda bir olay olmak zere,
a) 0 P(A) 1,
b) P(E) = 1,
c) A B = ise P(A B) = P(A) + P(B) dir.

A ve B bir E rneklem uzaynda iki olay olsun. E de tanml P olaslk fonksiyonu iin:
1) P() = 0
2) A B P(A) P(B)
3) P(A) = 1 P(A)
4) P(A B) = P(A) + P(B) P(A B) olur. spatlar aadaki gibidir.
RNEK

E rneklem uzayn herhangi iki olay A ve B, A olaynn tmleyeni A olsun. P olaslk fonksiyonu
olmak zere,
a) A = ise P(A) n bulalm.
b) A B ise P(A) ile P(B) n karlatralm.

c) P(A) n bulalm.
) P(A B) n bulalm.
124
ZM
s(A)
1) A = ise s(A) = 0 dr. Bu durumda, P(A) =
2) A B ise s(A) s(B) olur. P(A) =
3) A A = E ise s(A) + s(A ) = s(E) dir. Her iki taraf s(E) ile blersek,
s(A)
s(E)
s(E)
ve P(B) =
s(E)
s(B)
s(E)
= 0 dr.
iken P(A) P(B) dr.
s(A)
s(E)
s(A )
s(E)
s(A)
= 1 dir. P(A) =
s(E)
ve P(A ) =
s(A )
s(E)
ise P(A) + P(A ) = 1 dir.
Bu durumda, P(A ) = 1 - P(A) bulunur.
4) s(A B) = s(A) + s(B) - s(A B) dir. Her iki taraf s(E) ile blersek,
s(A B)
s(E)
s(A)
s(E)
s(A)
s(E)
s(A B)
s(E)
olur.
Bu durumda, P(A B) = P(A) + P(B) - P(A B) dir.
RNEK
E = {a, b, c} rneklem uzaynda P bir olaslk fonksiyonu ve P(a) =
5
1
ve P(b) =
ise P(c) yi
12
2
bulalm.
ZM
P(a) + P(b) + P(c) = 1 ise
5
1
1
+ + P(c) = 1 dir. Buradan P(c) =
bulunur.
12 2
12
RNEK
A, B ve C adnda koucunun bulunduu bir yarta yar A, B ve C nin kazanma olaslklar
P(A), P(B) ve P(C) dir.
P(A) + P(B) =
3
5
ve P(B) + P(C) =
ise P(A) + P(C) katr?
4
8
ZM
P(A) + P(B) + P(C) = 1

P(A) +
3
+ P(C) = 1
4
5
=1
8
P(A) + P(C) =
P(C) =
P(A) =
1
4
3
8
1 3 5
+ =
bulunur.
4 8 8
125
RNEK
Bir zarn atlmas deneyinde,
a) 6 gelmemesi olasln,
b) Asal veya ift say olma olasln bulalm.
ZM
a) 6 gelme olasl
1-
1
olduundan, 6 gelmeme olasl:
6
1 5
=
olur.
6 6
b) Asal olma olay A, ift say olma olay B olsun.

P(A) =
3 1
3 1
1
= , P(B) = = , P(A B) = olur.
6 2
6 2
6
Gelen saynn asal veya ift say olma olasl:

P(A B) = P(A) + P(B) P(A B)
1 1 1 5
=
+ - =
dr.
2 2 6 6
UYGULAMA
1) E = {a, b, c} rneklem uzaynda, aada verilenlere bakarak hangilerinin bir olaslk fonksiyonu olabileceini belirtiniz.
a) P(a) =
1
1
1
, P(b) = , P(c) =
2
3
6
b) P(a) =
1
1
1
, P(b) = , P(c) =
2
2
2
1

3
) P(a) =
1
1
, P(b) = P(c) =
4
3
c) P(a) = P(b) = P(c) =
2) E = {a, b, c, d} rneklem uzaynda P(a) =
1
2
1
, P(c) =
, P(d) =
verilmitir. Buna gre aa3
15
5
daki boluklar uygun ekilde doldurunuz.

a) P(a) = ............... dr.
b) P(a) + P(b) = ............... dr.
c) P(a) + P(b) + P(c) + P(d) = ............... dr.
3) A, B ve C nin bulunduu bir yarta A, B ve C nin kazanma olaslklar P(A), P(B), P(C) dir.
P(A) + P(B) =

126
A)
2

3
11
3
, P(B) + P(C) = ise P(B) katr?
12
4
B)
1

12
C)
3

4
D)
1

2
E)
1
6
E OLASILI (OLUMLU) RNEKLEM UZAY
ETKNLK
Bir atletizm yarmasnda 100 m yarna 8 atlet

katlacaktr.
Bu yarn sonucunda atletlerin her birinin yar kazanma olaslklarn, atletlerin bireysel
zelliklerini dnerek yorumlaynz. Olaslklar eit olabilir mi?
10 rencinin isimleri eit byklkteki kartlara yazlarak bir torbaya atlyor. Torbadan bir kart
ekilip zerindeki isim okunuyor.
Her bir rencinin isminin okunma olasl eit midir? simlerin okunma olaslklarn bulunuz.
Her bir rneklem noktasnn olaslklar eit olan bir rneklem uzayda bir olayn olaslnn
nasl hesaplanabileceini tartnz.
RNEK
Rakamlar kmesinden seilen bir rakamn,
a) 1 olma olasln,
b) 3 olma olasln,
c) 5 olma olasln bulalm.
ZM
Rakamlar kmesinin oluturduu rneklem uzay, E = {0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9} dir.
a) 1 in seilmesi olasl
b) 3 n seilme olasl
c) 5 in seilme olasl
1
dur.
10
1
dur.
10
1
dur.
10
Her bir rneklem noktasnn olaslklar eit olan rneklem uzaya, e olumlu (olasl) rneklem uzay denir. E olumlu rnek uzayda, bir A olaynn olasl, A nn eleman saysnn
rneklem uzayn eleman saysna oran olarak verilir ve
P(A) =
A olaynn eleman says

s(A)
=
bants ile gsterilir.
E olaynn eleman says
s(E)
127
RNEK
E = {x, y, z, t, k} e olumlu rneklem uzay ise her bir rneklem noktann olasln bulalm.
ZM
E = {x, y, z, t, k} e olumlu rneklem uzay olduuna gre,
P(x) = P(y) = P(z) = P(t) = P(k) = a olsun.
P(x) + P(y) + P(z) + P(t) + P(k) = 1 a + a + a + a + a + a = 1 dir.
Buradan, a =
1
1
bulunur. Buna gre, P(x) = P(y) = P(z) = P(t) = P(k) =
olur.
5
5
RNEK
Bir torbada 4 mavi, 3 sar ve 5 beyaz top vardr. Bu torbadan rastgele ekilen bir topun,
a) Mavi renkte olma olasl,
b) Sar renkte olma olasl,
c) Sar veya beyaz renkte olma olasl,
) Beyaz renkte olmama olasln bulalm.
ZM
a) Mavi renkte olma olasl P(M) =
b) Sar renkte olma olasl P(S) =
4
1
=
tr.
12 3
3
1
=
tr.
12 4
c) Sar veya beyaz renkte olma olasl bulunurken bu iki olay ayrk olduundan
P(S) + P(B) =
3
5
8
2
+
=
=
bulunur.
12 12 12 3
) Beyaz renkte olmama olasl P(B) =
7
dir.
12
RNEK
4 erkek ve 7 kzdan oluan bir gruptan rastgele 5 kii seilecektir. Seilen bu grupta,
a) 2 erkek 3 kz bulunma olasln,
b) En az 3 erkek bulunma olasln bulalm.
ZM
a) 5 kiilik bir grupta 2 erkek 3 kz bulunma olasl P(A) olsun.
P(A) =
128
( )( )
( )
4 . 7
2
3
11
5
5
11
dir.
b) En az erkek bulunmas olasl, grupta 3 erkek 2 kz bulunma olasl ile 4 erkek ve 1 kz

bulunma olaslnn toplam P(B) olsun.
P(B) =
( )( ) ( )( )
( )
( )
4 . 7
3
2
11
5
4 . 7
4
1
11
5
19
66
dir.
RNEK
ki zarn havaya atlmas deneyinde,
a) ste gelen saylarn toplamnn 5 olmas olasln,
b) ste gelen saylarn arpmlarnn 8 olmas olasln,
c) ste gelen saylarn her ikisinin de tek olmas olasln,
) ste gelen saylarn arpmlarnn 5 ile blnebilmesi olasln bulalm.
ZM
a) ste gelen saylarn toplamnn 5 olmas olayna A diyelim.
A = {(1, 4), (2, 3), (3, 2), (4, 1)} ise s(A) = 4 tr.
rneklem uzayn eleman says da s(E) = 6.6 = 36 olduundan
P(A) =
4
1
s(A)
=
=
bulunur.
s(E) 36 9
b) ste gelen saylarn arpmlarnn 8 olmas olay B olsun.

B = {(2, 4), (4, 2)} ise P(B) =
2
1
s(B)
=
=
dir.
s(E) 36 18
c) ste gelen saylarn her ikisinin de tek say olmas olay C olsun.
C = {(1, 1), (1, 3), (1, 5), (3, 1), (3, 3), (3, 5), (5, 1), (5, 3), (5, 5)} ise,
P(C) =
s(C)
s(E)
9
36
1
4
tr.
) ste gelen saylarn arpmlarnn 5 ile blnebilmesi olay D olsun.

D = {(1,5), (2,5), (3,5), (4,5), (5,5), (6,5), (5,1), (5,2), (5,3), (5,4), (5,6)} ise,
P(D) =
s(D)
s(E)
11
36
bulunur.
RNEK
16 kz ve 12 erkek rencinin bulunduu bir snfta kzlarn 8 i, erkeklerin 7 si gzlkldr. Snftan rastgele seilen iki rencinin,
a) Birinin erkek, dierinin kz olmas olasln,
b) kisinin de erkek olmas olasln,
c) kisinin de gzlkl olma olasln,
) kisinin de gzlkl ve erkek olma olasln,
d) kisinin de gzlkl veya erkek olma olasln bulalm.
129
ZM
( )( )
( )
( )
( )
12 . 16
1
1
a)
28
2
c)
15
2
28
2
18
32
b)
63
(
(
(
(
d) P(G E) = P(G) + P(E) - P(G E) =
28
2
)
)
)
)
12
2
28
2
7
2
18
11
63
Gzlksz
Gzlkl
Kz
Erkek
1
18
11
63
1
18
50
126
25
63
RNEK
madeni para atlmas deneyinde,
a) nn de tura gelmesi olasln,
b) kisinin yaz, dierinin tura gelmesi olasln bulalm.
ZM
rneklem uzay, E = {(Y,Y,Y), (Y,Y,T), (Y,T,Y),(T,Y,Y),(T,T,Y),(T,Y,T),(Y,T,T),(T,T,T)} dir. s(E) = 8 dir.
a) nn de tura gelmesi olay A = {(T,T,T)} ise s(A) = 1 dir. P(A) =
s(A) 1
=
dir.
s(E) 8
b) kisinin yaz, dierinin tura gelmesi olay,

B = {(Y,Y,T), (Y,T,Y), (T,Y,Y)} dir. s(B) = 3 tr. P(B) =
s(B) 3
=
dir.
s(E) 8
UYGULAMA
a) Bir paray iki kez havaya attmzda ste gelen yzlerin yaz olma olasl
b) Bir zar atldnda ste gelen yzn en az 5 olmas olasl
1
3
1
4
tr.
tr.
) Biri 25 Kr dieri 50 Kr olan iki para havaya atldnda en ok birinin yaz gelmesi olasl
2
3
tr.
) Yksele gre yarn havann yal olma olasl % 30 ise havann yal
olmama olasl
1
3
tr.
d) Bir ift zar atldnda zarlarn st yzne gelen saylarn toplamnn 10 olmas olasl
130
1
12
dir.
2) E = {x, y, z, t} e olumlu bir rneklem uzay olduuna gre,

a) P({x}) = P({y}) = P({z}) = P({t}) olur mu? P({x}) deeri katr?

b) P({y}) + P({t}) deerini bulunuz.
c) P({z}) + P({t}) + P({x}) deerini bulunuz.
3) Bir torbada ayn byklkte 2 beyaz, 3 krmz top vardr. Bu torbadan rastgele ekilen bir
bilyenin,
a) Beyaz olmas olasln bulunuz.

b) Krmz olmas olasln bulunuz.
c) Krmz veya beyaz olma olasln bulunuz.

11
120
Bir torbada bulunan 2 krmz, 3 beyaz, 5 sar boncuk

arasndan ekiliyor. Buna gre,
20
a) Her birinin farkl renkte olmas olasl katr?
119
b) nn de ayn renkte olmas olasl katr?
c) kisinin beyaz birinin krmz olmas olasl katr?
) En az birinin krmz olmas olasl katr?
d) Sar olmama olasl katr?
e) En ok ikisinin beyaz olma olasl katr?
120
1
15
1
12
2
3

ki zar birlikte atldnda zarlarn st yzne gelen saylarn,
a) Toplamnn 7 olma olasl ................................ dr.
b) arpmlarnn tek say olma olasl ................................ dr.
c) En az birinin tek say olma olasl ................................ dr.
) En az birinin 2 olma olasl ................................ dr.
d) Toplamlarnn 3 ile blnebilen bir say olma olasl ................................ dr.
6) 7 retmen, 5 renci arasndan kiilik bir ekip oluturulduunda bu ekibin,

a) nn de renci olma olasln bulunuz.
b) kisinin retmen olma olasln bulunuz.
c) En az birinin renci olma olasln bulunuz.
131
7) 5 evli ift arasndan iki kii seiliyor. Seilen iki kiinin birbiriyle evli olma olasln bulunuz.
8) A, B ve C atlarnn kotuu bir yarta, A nn kazanma olasl B nin 3 kat, B nin kazanma
olasl C nin 4 katdr. A nn kazanma olasl nedir?
9) Herhangi ayn doru zerinde olmayan A, B, C, D, E, F, G noktalar veriliyor. Keleri bu
noktalar olmak zere oluturulabilecek genlerden rastgele biri seiliyor. Bu genin bir kesi B
olan bir gen olma olasl katr?
10) 19 kz ve 11 erkek rencinin bulunduu bir snfta renciler mzik ve resim derslerinden
birini semektedir. 12 kz ve 5 erkek mzik dersini setiine gre, bu snftan rastgele seilen bir
rencinin resim dersini seen veya erkek bir renci olma olasln bulunuz.
KOULLU OLASILIK
ETKNLK
30 kiilik bir snfta, 19 kii basketbol,
13 kii voleybol oynamaktadr. Her ikisini
de oynayanlar 5 kiidir.
Basketbol oynayanlar kmesini B ile voleybol oynayanlar kmesini V ile ifade ederek verilenleri Venn emas ile gsteriniz.
Bu snftan rastgele bir renci seildiinde,
1) rneklem uzayn eleman saysn bulunuz.

2) Seilen rencinin her iki oyunu oynama olasln bulunuz.
Snfta voleybol oynayan rencilerin arasndan rastgele bir renci seildiinde,

3) rneklem uzayn eleman saysn bulunuz.
4) Seilen rencinin her iki oyunu da oynayan renci olma olasln bulunuz.
1 ve 3 teki her iki deneyin rneklem uzaylarnn eit olmama sebebi sizce nedir ve 2 ve 4 teki
olaylar ayn olmasna ramen, olaslklarn farkl olmasnn sebebini aklaynz.
RNEK
madeni parann atlmas deneyinde,
a) nn de yaz gelme olasln,
b) Birincinin yaz gelme olasln
c) Birincinin yaz geldii bilindiine gre, nn de yaz gelme olasln bulunuz.
132
ZM
madeni parann atlmas deneyinde rneklem uzay,
E = {(T,T,T), (T,Y,Y), (T,T,Y), (T,Y,T), (Y,Y,Y), (Y,T,Y), (Y,Y,T), (Y,T,T)} dr.
a) nn de yaz gelme olay A = {(Y,Y,Y)} ise
P(A) =
s(A)
s(E)
dir.
b) Birincinin yaz gelme olay B = {(Y,Y,Y), (Y,T,Y), (Y,Y,T), (Y,T,T)} ise

P(B) =
s(B)
s(E)
dir.
c) Birincinin yaz geldii bilindiine gre yeni rneklem uzay, {(Y,Y,Y), (Y,T,Y), (Y,Y,T), (Y,T,T)}
olur.
nn de yaz gelme olasl:
s(A)
s(B)
1
4
tr.
E olumlu E rneklem uzaynn herhangi iki olay A ve B olsun. P(B) > 0 ise, B olaynn
gereklemesi hlinde, A olaynn gereklemesi olaslna, A olaynn B ye bal koullu
olasl denir ve P(AB) biiminde gsterilir. Koullu olaslk,
P(AB) =
P(A B)
P(B)
s(A B)
s(B)
bants ile hesaplanr.
Koullu olaslktan elde edilen P(A B) = P(AB).P(B) eitliine olaslkta arpma kural
denir.
RNEK
Bir zar atlyor. Zarn st yzne gelen saynn 4 ten kk olduu bilindiine gre 3 gelme olasln bulalm.
ZM
rneklem uzay, E = {1, 2, 3, 4, 5, 6}
Gelen saynn 4 ten kk olmas olay, B = {1, 2, 3} tr.
Gelen saynn 3 olmas olay, A = {3} tr. A B = {3} tr.
P(B) =
s(B)
s(E)
P(A B) =
3
6
1
2
s(A B)
s(E)
1
6
1
O hlde, A nn B koullu olasl, P(AB) =
P(A B)
P(B)
6
1
1
3
bulunur.
133
UYGULAMA
1) ki zar birlikte atlyor. Zarn st yzne gelen saylarn toplamnn 8 olduu bilindiine gre
zarn st yzne gelen saylarn ayn olma olasl katr?
1
1
1
1
1

A)
B)
C)
D)
E)
2
3
4
5
6
2) Bir snftaki rencilerin %20 si matematik, %24 fizik dersinden kalmtr. Matematik dersinden kalanlarn %60 fizik dersinden de kalmtr. Snftan rastgele seilen bir rencinin fizik dersinden getii bilindiine gre, matematik dersinden kalm olma olasl nedir?
3) Bir lkedeki otomobillerin %60 yerli retim dierleri ise yabanc retimdir. Yerli otomobillerin
%15 i, yabanc otomobillerin % 10 u arzal kmtr. Otomobillerden rastgele biri seildiinde, otomobilin arzal olduu bilindiine gre bu otomobilin yerli otomobil olma olasln bulunuz.
a) Bir zar atlmas deneyinde zarn st yzne gelen saynn asal say olduu
bilindiine gre tek say olma olasl 2 tr.
3
b) ki madeni parann atlmas deneyinde ikisinin de ayn geldii bilindiine gre
birinin yaz dierinin yaz gelmesi olasl 1 tr.
4
BAIMLI VE BAIMSIZ OLAYLAR
ETKNLK
Bir zar ile bir parann birlikte atlma deneyinde rneklem uzay yaznz.
Bu deneyde, A zarn tek gelme, B parann tura gelme olasl olsun.
1. Zarn tek ve parann tura gelme olasln yaznz. P(A B) = .............
2. Bu deneyde zarn tek gelme olasln bulunuz.
3. Bu deneyde parann tura gelme olasln bulunuz.
P(A) = ...............
P (B) = ................
Bu durumu inceleyerek bulduunuz sonular karlatrnz.

Bir rneklem uzayn iki olay A ve B iin P(A B) = P(A).P(B) eitlii hangi durumlarda salanr? Tartnz.
RNEK
ki torbann birincisinde 3 naneli ve 4 ilekli, ikincisinde 2 naneli ve 3 ilekli sakz vardr. Bu iki
torbann her birinden birer sakz seildiinde ikisinin de ilekli olma olasln bulalm.
134
ZM
1. torbadan ilekli bir sakz seme olasl
2. torbadan ilekli bir sakz seme olasl
4
7
3
5
dir.
tir.
Bu iki torbann her birinden birer sakz seildiinde ikisinin de ilekli olma olasln
4 3 12
. =
7 5 35
olarak buluruz.
E rneklem uzaynda iki olay A ve B olsun.
P(A) > 0 olmak zere,
P(A B) = P(A).P(B) ise A olay, B olayndan bamszdr denir. ki olay bamsz deil
ise bunlara baml olaylar ad verilir.
RNEK
ki zar ile iki madeni parann atlmas deneyinde,
a) Zarlarn st yzne gelen saylarn ayn ve paralarn her ikisinin de tura gelmesi olasln,
b) Zarlarn st yzne gelen saylarn ayn veya paralarn her ikisinin de tura gelme olasln
bulalm.
ZM
a) ki zarn atlmas deneyinde rneklem uzayn eleman says 36 dr. ki zarn st yzne gelen
saylarn ayn olmas olay A ise, A = {(1, 1), (2, 2), (3, 3), (4, 4), (5, 5), (6, 6)} dr.
Buradan, s(A) = 6 dr. P(A) =
6
36
bulunur.
b) ki madeni para atlmas deneyinde rneklem uzayn eleman says 4 tr.

ki madeni para atlmas deneyinde paralarn ikisinin de tura gelmesi olay B ise, B = {(T, T)} dr.
Buradan, s(B) = 1 dir. P(A) =
1
4
tr. Bu durumda, P(A B) = P(A).P(B) =
P(A B) = P(A) + P(B) - P(A B) =
1
6
1
4
1
24
9
24
3
8
1 1
1
. =
6 4 24
bulunur.
RNEK
A ve B adnda iki niancnn bir hedefi vurma olaslklar srasyla
3
7
ve
5
8
dir. Bu nianclar ayn
hedefe birer at yaptklarnda,

a) Yalnz A nn hedefi vurma olasln,
b) A ve B nin hedefi vurma olasln,
c) Hedefin vurulma olasln bulalm.
135
ZM
A nn ve B nin hedefi vurma olaslklar srasyla P(A) =
a) B nin hedefi vurmama olasl, P(B) = 1 - P(B) =
P(A).P(B) =
3
8
3
7
ve P(B) =
5
8
dir.
ise yalnz A nn hedefi vurma olasl;
3 3
9
. =
bulunur.
7 8 56
b) A ve B nin hedefi vurma olasl,

P(A).P(B) =
3 5 15
. =
bulunur.
7 8 56
c) kisinin de hedefi vurmama olasl,

P(A).P(B) =
4 3
3
3
11
. =
ise hedefin vurulma olasl: 1 =
olur.
7 8 14
14 14
RNEK
A torbasnda 4 mavi, 6 beyaz, B torbasnda ise 2 mavi, 3 beyaz bilye vardr.
a) A dan B ye bir bilye atlp, B den bir bilye ekildiinde bu bilyenin beyaz renkte olma olasln,
b) A dan B ye bir bilye atlp, B den A ya tekrar bir bilye atldnda torbalardaki renk durumunun
bozulmama olasln bulalm.
ZM
a) A dan mavi bilye ekilip B ye atldnda B den beyaz bilye ekilme olasl,
4 3 12 1
. =
=
bulunur.
10 6 60 5
A dan beyaz bilye ekilip, B ye atldnda B den beyaz bilye ekilme olasl,
6 4 24 2
. =
=
olur.
10 6 60 5
Bu durumda,
2
5
1
5
3
5
bulunur.
b) Renk durumunun bozulmamas iin A dan B ye beyaz bilye atldnda B den de A ya beyaz
bilye atlmaldr veya A dan B ye mavi atldnda B den A ya mavi atlmaldr.
136
6 4 2
. =
10 6 5
4 3 1
. =
10 6 5
2
5
1
5
3
5
bulunur.
RNEK
Bir madeni para arka arkaya 5 kez atldnda,
a) lk nn yaz, dierlerinin tura gelmesi olasln,
b) nn yaz, dierlerinin tura gelmesi olasln bulalm.
ZM
a) Sra nemli olduu iin ilk nn yaz, dierlerinin tura gelme olasl,

Y Y
1 1
.
2 2
Y T T
1 1 1
1
. . . =
bulunur.
2 2 2
32
b) nn yaz, dierlerinin tura gelme olasln hesaplarken birok dizili olacandan, tekrarl
permtasyon yardmyla istenen,

5! 1 1 1 1 1
1
5
. . . . . = 10.
=
olarak bulunur.
3!.2! 2 2 2 2 2
32 16
UYGULAMA
1) Bir kutuda 4 krmz ve 3 beyaz bilye vardr. Kutudan her seferinde ekilen bilye kutuya geri
konmak zere pe pee bilye ekiliyor. ekilen bilyelerin ilk ikisinin krmz olmas olasl nedir?
2) ki torbann birincisinde 1 beyaz 2 siyah, ikincisinde 1 beyaz 3 siyah boncuk vardr. Havaya
bir madeni para atlyor. Eer yaz gelirse birinci torbadan, tura gelirse ikinci torbadan bir boncuk
ekiliyor. ekilen boncuun siyah olma olasl nedir?
3) Bir kiinin elindeki 6 anahtardan yalnz bir tanesi kapy amaktadr. Bu kii anahtarlar rastgele deniyor ve kapy amayan anahtar bir kenara brakyor. Buna gre kapnn,

a) nc denemede alma olasln,
b) En ge nc denemede alma olasln bulunuz.
4) ki torbann birincisinde 4 krmz 2 beyaz, ikincisinde 2 krmz 3 beyaz bilye vardr. Birinci
torbadan rastgele bir bilye ekilip rengine baklmadan ikinci torbaya atlyor. Bundan sonra 2. torbadan rastgele bir bilye ekildiinde bunun beyaz olma olasln bulunuz.
Eda, Deniz ve Merve adndaki gen, okuluk sporu yapmaktadr. Bu genlerin her birinin
2 3 1
hedefi vurma olaslklar srasyla , ,
dir. ayn anda hedefe at yaptklarnda hedefin,
3 5 2
a) Yalnz Eda tarafndan vurulma olasl
b) Sadece biri tarafndan vurulma olasl
2
15
3
10
dir.
dir.
137
c) Hedefin tarafndan vurulma olasl

) Hedefin vurulma olasl
14
15
dir.
dir.

A torbasnda eit byklkte 4 beyaz 5 krmz, B torbasnda 6 beyaz 2 krmz top vardr.
43
a) A ve B torbalarndan birer top ekilip karlkl olarak

birbirinin iine atldnda ilk durumdaki renk durumunun bozulmamas olasl katr?
81
58
81
b) A torbasndan 1 top ekilip B torbasna atlyor. Sonra

B torbasndan 1 top ekilip A torbasna atldnda renk durumunun bozulmamas olasl nedir?
20
29
c) A torbasndan bir top ekilip B torbasna atldnda

ve B torbasndan bir top ekildiinde ekilen topun beyaz
olma olasl nedir?
17
36
40
) Rastgele bir torba seilip seilen torbadan bir top ekildiinde ekilen topun krmz olduu bilindiine gre bu topun A torbasndan ekilmi olma olasl nedir?
41
8) Aralarnda rem ve dilin bulunduu 8 kii dz bir sraya dizildiinde remin dilin sanda
olma olasln bulunuz?
2
7) a 4a 5 0 eitsizliini salayan a tam saylarndan bir tanesi seildiinde seilen tam

saynn tek tam say olma olasl katr?
4
3
2
1
5

A)
B)
C)
D)
E)
7
7
7
7
7
9) A torbasnda 4 krmz ve 5 beyaz; B torbasnda ise 2 krmz ve 4 beyaz top bulunmaktadr.
Bir ift zar atlyor. Zarlarn st yzne gelen saylarn ikisi de tek ise A torbasndan, ikisi de ift ise B
torbasndan bir top ekiliyor. ekilen topun krmz renkte olma olasl katr?
7
1
5
1
1

A)

B)
C)
D)
E)
36
6
36
9
12
10) A ve B bamsz olaylardr.
2
1
P(A) =
ve P(B) =
ise P(A B) deeri katr?
5
9

138
A)
19

20
B)
11

20
C)
17

20
D)
9

10
E)
3
10
STATSTK

statistik belirli bir ama iin veri toplama, tablo
ve grafiklerle zetleme, sonular yorumlama, sonularn gven derecelerini aklama, rneklerden el50
de edilen sonular kitle iin genelleme, zellikler ara45
sndaki ilikiyi aratrma, eitli konularda gelecee
40
ilikin tahmin yapma, deney dzenleme ve gzlem il35
retim
kelerini kapsayan bir bilimdir. Belirli bir ama iin veri30
lerin toplanmas, snflandrlmas, zmlenmesi ve
Tketim
25
sonularnn yorumlanmas esasna dayanr.
20

statistik, fizik ve doa bilimlerinden sosyal
15
bilimlere kadar geni bir alanda uygulanr. Ayn za10
manda i dnyas ve hkmetle ilikili tm alanlarda
5
0
karar almak amacyla kullanlr. statistik yukardaki
lkeler
A
B
C
D
E
anlamyla tekildir. Szcn oul anlam, sistemli
bir ekilde toplanan saysal bilgilerdir. rnek olarak nfus istatistikleri, evre istatistikleri, spor istatistikleri, milli eitim istatistikleri verilebilir.
statistii renmedeki ama, bir aratrmada elde edilen verilerin uygun istatiksel yntemler kullanlarak yorumlanacan bilmektir. statistiksel yntemler, toplanm verilerin zetlenmesi veya aklanmas amacyla kullanlr. Yandaki stun grafiine gre hangi lkede retim tketime gre zayftr.
%
lkelerin retim ve tketim yzdeleri
Enerji kayna
Doalgaz
Hidroelektrik
Daire grafiine bakarak en ok kullanlan

enerji kayna ne olmaldr?
Kmr
Nkleer
Petrol
ETKNLK
Aadaki grafikleri inceleyiniz.
Trkiyede erkek ve kadnlarn mezun olduklar
okullara gre elde ettikleri gelirler
1930-1955 yllar aras dnya

erkek ve kadn nfusu
Aydoan ailesinin
aylk harcamas
kii
TL
Kira
Gda
30000
25000
20000
Kadn
15000
Erkek
10000
Kadn
nfusu
70
Erkek
nfusu
o
30
Elektrik - 60
o
o
Su - Telefon 50 40
Tatil
Salk
5000
0
110
Okul lkretim
ncesi
Lise
Meslek Yksekokul
lisesi
ve st
1. Grafik
Okul
1930 1935 1940 1945 1950 1955
2. Grafik
Yl
Eitim
3. Grafik
1. Grafikteki verileri gz nne aldnzda yksek kazan elde eden insanlarn eitim durumu iin ne sylenebilir?
2. Grafikteki verilere gre dnyada kadn ve erkek nfusunun eit olduu yl belirtiniz. Ayrca
erkek nfusunun hangi yllar arasnda hzla dtn ve bu dn sebebinin ne olabileceini
tartnz.
3. Grafikteki ailenin aylk giderinin en fazla ve en az olduu dilimleri belirtiniz.
Yaptnz karmlarda kullandnz grafiklerden hangisinin izgi, hangisinin daire ve hangisinin stn grafii olduunu tartnz.
139
RNEK
Trkiye statistik Kurumu verilerine gre 2010 ve 2011 yl ilk be aynda Tavuk eti retimi yaklak olarak aada izelgede verilmitir.
Tablo: 2010-2011 yl ilk 5 aylk tavuk retimi
Ocak
ubat
Mart
Nisan
Mays
2010
100 000
90 000
110 000
120 000
120 000
2011
130 000
110 000
130 000
125 000
165 000
izelgeye karlk gelen stun grafiini ve 2010 yl ilk 5 aylk tavuk retimi grafiini izelim.
ZM
2010-2011 yl ilk 5 aylk tavuk retim
Ton
180
160
2010 yl ilk 5 aylk toplam retim,
140
= 100 000 + 90 000 + 110 000 + 120 000 + 120 000

= 540 000 tondur.
120
100
2010
80
2011
60
40
20
0
Ocak ubat Mart Nisan Mays
Aylar
karlk gelir.
Ocak ay iin;
540 000
360o
100 000
x
x 66,6o lik merkez al daire dilimi
2010 yl ilk 5 aylk tavuk retim

Ocak
Mays
80
Dier aylar iin de orant kullanlarak hesaplama yapldnda 2010 ylnn ilk 5 aylk retimine karlk gelen daire grafii yandaki gibidir.
ubat
66,6
60
80
73,4
Mart
Nisan
RNEK
Haftalk s deiimi
Is(Co)

Yandaki izgi grafiinde bir haftalk s deiimi
grlmektedir.
28
26
a) En dk ve en yksek scaklk hangi gnlerde

olmutur?
24
22
b) Scaklk dleri hangi gnler arasndadr?
20
c) En byk s fark hangi ardk gnler arasndadr?
18
Gnler
Pt Sl r Pr Cu Ct Pz
140
) Hangi gnlerde scaklklar birbirine eittir?
ZM
a) En dk scaklk pazartesi (20o C) gn, en yksek scaklk cuma (28o C) gndr.
b) Scaklk dleri, arambadan perembeye ve cumadan cumartesiye geite gzlenmektedir.
c) En byk s fark perembe ile cuma gnleri arasnda (28o C - 22o C = 6o C) dir.
) Sal ile perembe (22o C) ve cumartesi ile pazar (26o C) gnleri scaklklar birbirine eittir.
ETKNLK
13 kiilik bir renci grubunda yaplan aratrmada haberlemek iin gn iinde kullandklar
mesaj (SMS) aadaki tabloda verilmitir. nceleyiniz.
renci
Can
Cem
Berk
Su
Maya
Ali
Metin
Burcu
Fatma
Turgut
Muslu
zcan
Ata
Tablo: rencilerin SMS kullanm
Sms says
Tablodaki verileri aadaki noktal yerlere kkten bye doru sralaynz.

......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., ......., .......,
Veri grubundaki en byk ve en kk deeri bulunuz. En byk ve en kk deer arasndaki fark belirtiniz.
Veri grubunun tam ortasndaki deeri bulunuz.
En kk deger ile tam ortadaki deer arasndaki ortanca deeri bulunuz. ......... (I)
En byk deer ile tam ortadaki deerin arasndaki ortanca deeri bulunuz. ......... (II)
(I) ve (II) de elde ettiiniz ortanca deerler arasndaki fark bulunuz.
Yukarda bulduunuz tm sonulara daha nce hangi isimleri verdiinizi tartnz.
RNEK
65, 65, 60, 47, 54, 55, 62, 63, 64 eklinde verilen veri grubundaki saylar kkten bye
doru sraladnzda,
a) En kk ve en byk deeri,
b) Tam ortadaki deeri,
c) En kk deer ile ortadaki deerin ortanca deeri,
) En byk deer ile ortadaki deerin arasndaki ortanca deeri bulalm.
ZM
Veri grubunu kkten bye doru sralayalm.
47 , 54, 55 , 60 , 62 , 63, 64 , 65 , 65
En kk
deer
Ortadaki
deer
En byk
deer
a) En kk deer 47 ve en byk deer 65 tir.

b) Tam ortadaki deer 62 dir.
c) En kk deer ile ortadaki deerler arasndaki ortanca deer 55 tir.

) En byk deer ile ortadaki deerler arasndaki ortanca deer 64 tr.
141
Ortanca (Medyan): Veriler kkten bye doru sralandnda veri says tek ise tam
ortada kalan deer ortancadr. Eer veri says ift ise tam ortadaki iki say toplanr ve ikiye
blnr, kan sonu ondalk da olsa ortancadr.
Aklk (Aralk): Veri grubundaki en byk deerden en kk deer karlarak bulunur.
Alt eyrek: Veri grubunda veriler kkten bye doru sralandnda en kk deer
ile ortanca deerin tam ortasndaki deer alt eyrek olur. ayet ortada iki deer varsa bu deerlerin aritmetik ortalamas alt eyrek olarak alnr.
st eyrek: Veri grubunda veriler kkten bye doru sralandnda en byk deer
ile ortanca deerin tam ortasndaki deer st eyrek olur. ayet ortada iki deer varsa bu deerlerin aritmetik ortalamas st eyrek olarak alnr.
eyrekler akl: st eyrek ile alt eyrek arasndaki farka denir.
RNEK
Aadaki veri gruplarndaki medyan, aklk, alt eyrek, st eyrek ve eyrekler akln bulalm.
a) 12, 11, 9, 7, 7, 13, 14, 8, 5
b) 2, 5, 7, 2, 3, 4, 5, 9
ZM
a) Verileri kkten bye doru sralayalm.
5, 7 ,
En kk
deer
7, 8, 9 , 11, 12 , 13 , 14
Medyan
(Ortanca)
Alt
eyrek
En byk
deer
st eyrek
Medyan: Veri grubunun tam ortasndaki deer 9 dur.

Aklk: En byk deer - En kk deer = 14 - 5 = 9
Alt eyrek: En kk deer ile medyan parmaklarmzla kapattmzda arada kalan deerin
ortancas olur. Yani 7 dir.
st eyrek: Ayn yaklamla en byk deer ile medyann arasnda kalan deerlerin ortancasdr. Yani 12 dir.
eyrekler akl: st eyrek - Alt eyrek = 12 - 7 = 5
b) Verileri kkten bye doru sralarsak,
2 ,
2 , 3 , 4, 5 ,
5 , 7 ,
9
En byk
deer
En kk
deer
Alt eyrek
Medyan =
4+5
2
Aklk: 9 - 2 = 7
142
= 4,5
st eyrek
Medyan = 4,5
Alt eyrek: 2 ile 4,5 arasnda kalan deerlerin ortancasdr. Yani 3 tr.
st eyrek: 4,5 ile 9 arasnda kalan deerlerin ortancasdr. Yani 5 tir.
eyrek akl: st eyrek - Alt eyrek = 5 - 3 = 2
RNEK
Bir retmenin 12 rencisinin snavda ald puanlar aadaki gibidir.
55, 60, 62, 62, 64, 48, 49, 49, 50, 70, 75, 80
Buna gre veri grubunun alt eyrek, st eyrek ve eyrekler akl deerlerini bulalm.
ZM
48 , 49 , 49 , 50 , 55 , 60, 62 , 62 , 64 , 70 , 75 , 80
En kk
deer
En byk
deer
Medyan = 60 + 62 = 61
2
Alt eyrek: En kk deer ile medyan arasnda kalan deerlerin ortancas ise

49, 49, 50 , 55, 60
Alt eyrek
st eyrek: En byk deer ile medyan arasnda kalan deerlerin ortancas ise

62, 62, 64 , 70, 75
st eyrek
eyrekler akl = st eyrek - Alt eyrek = 64 - 50 = 14 bulunur.
eyrekler akl iki grubu karlatrmada dzenli olup olmad, verilerin birbirine yakn olup olmad gibi konularda bizlere bilgi verir. Alt eyrek ve st eyrek ise eyreklerin
hangi say etrafnda olduunu grmemizi ve dolaysyla gruplar zerinde daha basit deerlendirme yapmamz salar.
ETKNLK
A, B ve C isimli irketin hisse senetlerinin stanbul Menkul Kymetler Borsasndaki (IMKB)
gnlk deiimini gsteren tablo aadaki gibidir.
Tablo: A, B ve C irketlerinin hisse senedi deerinin gn iindeki deiimi
10 00
11 00
12 00
12 30
14 00
15 00
16 00
17 00
17 30
1,04
1,03
1,03
1,04
1,05
1,06
1,05
1,06
1,07
1,01
1,02
1,02
1,02
1,03
1,03
1,04
1,05
1,06
1,05
1,06
1,05
1,04
1,03
1,04
1,05
1,06
1,07
143
A irketinin verilerini kkten bye doru sralayalm.

1,03 - 1,03 - 1,04 - 1,04 - 1,05 - 1,05 - 1,06 - 1,06 - 1,07
En kk deer
Alt eyrek
Medyan
st eyrek
En byk deer
Bu durumu kutu grafiinde aadaki gibi gsteririz.

En byk
deer
En kk
deer
Alt
eyrek
Ortanca
st
eyrek
A irketinin hisse senedi deeri deiim
Hisse
C
B
A
TL
1,01
1,02
1,03
1,04
1,05
1,06
1,07
1,08
1,09
1,10
Benzer yaklamla B ve C senetlerinin kutu grafiini sizler yapnz.

Kutu grafiini incelediinizde A, B ve C irketlerine ait hisse senetlerinin hangi deer aralnda daha ok ilem grdn tartnz.
RNEK
A ve B ubelerinin matematik dersi notlar
ube
A
Not
30
35
40
45
50
60
80
A ve B ubelerinin matematik snavndan ald notlarn kutu grafikleri yukardaki gibidir. Grafie
gre aadaki sorular cevaplayalm.
a) A ve B gruplarnn alt eyrek, st eyrek ve ortanca deerlerini bulunuz.
b) Hangi ube matematik snavnda daha baarldr?
c) A ubesinde alnan en yksek puan ile B ubesinde alnan en dk puann arasnda fark
nedir?
144
ZM

Tablo: A ve B ubelerine ait ortanca, alt

eyrek ve st eyrek deerleri
a)
A UBES
B UBES
Ortanca
45
50
Alt eyrek
40
45
st eyrek
50
60
b) Verilerin dalmn incelediinizde B grubunun eyrekler aralndaki ylma, A grubuna

gre daha yksek olduundan B grubu daha baarldr.
c) A ubesinden alnan en yksek puan: 60
B ubesinden alnan en dk puan: 35
60 - 35 = 25 bulunur.
Kutu grafii, bir veri setinden elde edilen en kk deer, en byk deer, alt eyrek, st
eyrek ve ortanca deerlerini ieren bir grafik trdr. Kutu grafii veri grubundaki verilerin
ylmnn kolayca yorumlanmas hakknda bize bilgi verir.
RNEK
Trkiye statistik Kurumu verilerine gre 2010-2011 yllarnda Trkiyeye gelen turist says yaklak olarak aadaki gibi modellenmitir.
Tablo: 2010-2011 yllar Trkiyeye gelen turist says
OCAK
UBAT
MART
NSAN
MAYIS
HAZRAN TEMMUZ AUSTOS
EYLL
2010 1.250.000 1.300.000 1.200.000 2.000.000 3.000.000 3.400.000 5.700.000 5.300.000 3.800.000
2011 1.000.000 2.000.000 1.400.000 2.200.000 3.200.000 3.900.000 6.000.000 5.400.000 4.200.000
Bu modele gre 2010-2011 yllarndaki turist saysn belirten kutu grafiini oluturalm.
ZM
Bu veriler nda aadaki tabloyu dolduralm.
Tablo: 2010-2011 yllar Trkiyeye gelen turist saysnn ylm
En kk deer
Alt eyrek
Ortanca
st eyrek
En byk deer
2010
1.200.000
1.300.000
3.000.000
3.800.000
5.700.000
2011
1.000.000
2.000.000
3.200.000
4.200.000
6.000.000
Bu tabloya uygun kutu grafii aadaki gibidir.

2010-2011 yllar Trkiyeye gelen turist says
Yl
2011
2010
1 1,5
2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 5,5 6 6,5 7
Kii says
(milyon)
145
ETKNLK
Trkiye statistik Kurumu ve Maliye Bakanl verilerine gre aadaki izelgede baz illerdeki i yeri saylar ve bu illerden toplanan vergi miktarlar verilmitir. nceleyiniz.
Tablo: llere gre iyeri says ve toplanan vergi
LLER
ARI
BLECK
VAN
DYARBAKIR
ESKEHR
EDRNE
RZE
YER SAYISI
2.090
3.110
5.719
10.424
13.803
7.088
8.724
TOPLANAN VERG
98.987
129.557
311.175
566.695
947.822
419.846
433.256
Her ilin i yeri saysn 1. bileen, toplanan vergi miktarn 2. bileen olarak kabul eden sral
ikilileri oluturarak bu ikililere karlk gelen noktalar aadaki grafik zerinde gsteriniz.

llere gre iyeri says ve toplanan vergi

Toplanan vergi (Bin TL)
1000
900
800
700
600
500
400
300
200
100
2
9 10 11 12 13 14
yeri says
(Bin)
En az ve en ok i yeri olan illeri belirleyiniz.

En az ve en ok toplanan vergi miktarlarn syleyiniz.
yeri saylar ile toplanan vergileri karlatrnz.
Vergi gelirlerinin artmas ile i yeri says arasndaki ilikiyi tartnz.
RNEK

5 ailenin gelir ve gider dzeyleri aadaki tabloda verilmitir.

Tablo: Be ailenin gelir ve giderleri
Gelir
700 TL
900 TL
1000 TL
1500 TL
3000 TL
Gider
200 TL
500 TL
550 TL
700 TL
1200 TL
Bu verilere uygun serpilme grafiini oluturalm.
ZM
Be ailenin gelir ve giderleri
Gider (TL)
1250
1000
Grafikte de grld zere geliri

fazla olan ailelerin gideri de fazla
olmaktadr.
750
500
250
0
500
146
1000
1500
2000
2500
3000
Gelir
(TL)
Serpilme grafikleri iki deiken arasndaki ilikiyi gsteren bir grafiktir. Bu grafiklerin iziminde elektronik tablolama yazlmlarndan yararlanlabilir.
RNEK
Aadaki izelgede 1945 ile 2000 yllar arasndaki nfus art hz verilmitir.
Tablo: 1945 - 2000 yllar arasndaki nfus art
Yllar
Nfus art
hz (binde)
1940
1945
1950
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1985
1990
2000
17,03 10,59 21,73 27,75 28,53 24,62 25,19 25,00 20,65 24,88 21,71 18,28
Bu izelgeye karlk gelen serpilme grafiinin izelim.
ZM
Yatay eksene yllar, dey eksene nfus art hzn yazalm. Bu durumda serpilme grafii,

1945 - 2000 yllar arasndaki nfus art

Nfus Art Hz (binde)
30
25
20
15
2000
1990
1985
1980
1975
1970
1965
1960
1955
1950
1940
1945
10
Yllar

biiminde olur.
RNEK
Bir anket firmasnn yl ierisinde illere gre satlan ara saylar aadaki serpilme grafiinde
gsterilmitir.

Ara (bin)
llere gre ara sat
25
Traktr
Otomobil
Kamyon
20
15
10
5
ller
zmir
Konya stanbul
Van
Kayseri Diyarbakr Trabzon
a) Grafie gre en fazla traktr, otomobil ve kamyon satlan illeri bulalm.

b) En az ara sat hangi ilimizde gereklemitir?
ZM

a) Traktr sat en fazla Konya, otomobil sat en fazla stanbul, kamyon satda en fazla
stanbulda gereklemitir.
b) En az ara sat Van ilimizde gereklemitir.
147
ETKNLK
Aada verilen veri gruplarn inceleyiniz ve 4 farkl veri grubunun grafiklerinin hangi grafik tr
ile daha rahat yorumlanp izilebileceini yanlarnda verilen izelgelerdeki
ilerine X ile iaretleyerek belirtiniz.
Bir retmen, rencilerinin matematik notlar ile Trke notlar arasnda bir iliki olup olmadn
belirlemek iin rastgele setii 10 rencisinin matematik ve Trke notlarn aadaki gibi not ediyor.
Aye
Veli
zcan
Beril
Berk
Suna
Sibel
Metin
Daire grafii
Ata
Matematik
notlar
Trke
notlar
Ahmet
Tablo: On rencinin matematik ve Trke dersi notlar
78
65
45
58
74
65
48
32
90
63
Serpilme grafii
92
69
40
69
89
65
60
39
100
70
izgi grafii
Kutu grafii
A irketinin bir ay ierisindeki giderlerinin yzdelik olarak belirtilmi veri grubu aadaki gibidir.
Tablo: A irketinin aylk giderleri
A irketi
Maa
% 70
Daire grafii
Krtasiye
%5
izgi grafii
Elektrik
%10
Serpilme grafii
Su
%8
Kutu grafii
Dier
%7
Postac Mehmet, mektup datm yaparken saatte 2 km sabit hzla

iki nokta arasndaki uzakl katediyor. Saat 8:00 de ie balayan Mehmet
11:00 de A noktasna, 12:30 da B noktasna varyor. 1 saat mola verdikten
sonra datma devam ederek saat 16:00 da C noktasna varyor.
Daire grafii
izgi grafii
Serpilme grafii
Kutu grafii
Pelin ile Glcenin cumartesi gn saat 8:00 ile 20:00 aras 12 saatlik zaman dilimi ierisinde
deiik faaliyetlere harcad sreler (saat olarak) aadaki izelgede belirtilmitir.
Dershane
Mzik
Spor
Satran
Oyun
Dinlenme
Ders
alma
Tablo: Pelin ve Glcenin 8:00 ile 20:00 arasndaki faaliyetleri
Pelin
Glce
Daire grafii
izgi grafii
Serpilme grafii
Kutu grafii
Belirlediiniz bir grafik tr ile yukardaki veri gruplarnn grafiklerini iziniz.
148
RNEK
Kuru zm retim grafii
Kuru zm
retimi (Ton)
35
30
25
20
15
10
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
Yllar
Yandaki grafik bir zm bandan

2005-2011 yllar arasnda retilen kuru
zm miktarlarn gstermektedir.
Buna gre aadaki sorular cevaplandralm.
a) Her bir ylda retilen kuru zm
miktarlarn bulalm.
b) En yksek ve en az retim miktar
hangi ylda olmutur? Bulalm.
c) Bir nceki yla gre retim artlar
olan yllar belirtelim.

) Bir nceki yla gre en ok retim artlar olan yllar belirtelim.
d) retimin en az olduu ylda retimin dme sebeplerinin neler olabileceini belirtelim.
ZM
a) Her yl retilen kuru zm miktarlar aadaki gibidir.
Tablo: 2005 - 2011 yllar aras kuru zm retimi
Yllar
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Miktar (ton)
15
20
25
25
10
25
35
b) En yksek retim 2011 ylnda ve en dk retim 2009 ylnda gereklemitir.

c) Bir nceki yla gre retim art olan yllar 2006, 2007, 2010 ve 2011 dir.
) En ok retim art olan yl 2010 yldr.
d) retimin az olma sebebi kuraklk, ilalama hatas, doa olaylar vb. her ey olabilir.
Bir veri grubuna ait uygun grafik izilirken,
Bir deikenin bir btn ierisindeki orann belirtmek iin daire grafii,
Bir deikenin zaman ierisindeki deiimi incelemek iin izgi grafii,
ki deiken arasndaki ilikiyi gstermek iin serpilme grafii,
Verilerin geniliini, ylmn renmek iin kutu grafii seilir.
RNEK
Sar ve yeil biberin fiyat deiimi
rn
Yeil biber
Sar biber
1 1,5 2
TL
Yandaki kutu grafiinde bir yl iinde aylara gre sar ve yeil biberin 1 kgndaki fiyat
deiimi grlmektedir.
Grafie gre aadaki sorular cevaplayalm.
1) Yeil biberin yl iindeki en dk ve
en yksek fiyatlarn belirtiniz.
2) En ok hangi fiyat aralnda yeil biber sat gzlenmektedir?
149
ZM
1) Yeil biberin 1 kilogram, yl iinde en dk 1,5 TL ve en yksek 5 TL den satlmtr.
2) En ok 2 ile 4 TL arasnda yeil biber sat gzlenir.
RNEK
Yatrm aralar dalm grafii
Repo
100
Yandaki daire grafiinde bir kiinin parasn yatrm aralarndaki

deerlendirme ekli gsteriliyor. Bu kii 2000 TL sini dvizde deerlendiriyorsa repoda deerlendirdii ka TL si bulunmaktadr?
40
Dviz
60
Altn
Hisse
senedi
ZM

Repoya karlk gelen derece x olsun. x + 60o + 40o + 100o = 360o ise x = 160o bulunur.
Bu durumda basit bir orantyla repoda deerlendirdii miktar,
40o
2000 TL
160o

40.a = 2000.160 ise a = 8000 TL bulunur.
UYGULAMA
1) A, B ve C kaplarnda bulunan eker ve su
Yandaki grafikte A, B ve C kaplarnda

bulunan eker ve su miktarlar belirtilmitir.
A, B ve C kaplarndaki karmlarn hepsi
baka bir kapta kartrldklarnda oluan
karmn eker yzdesi ne olur?
80
70
60
50
40
Su
30
eker
20
10
0
A
2)
renci aylk giderleri dalm

A
o
72
60o
66
78
150
A) 300
B) 224
A: Sinema
B: Telefon
C: Krtasiye
D: Ulam
E: Yemek
C) 210
Yandaki dairesel grafik niversite rencisinin aylk giderlerini belirtmektedir. Aylk geliri 900 TL olan bu rencinin ulama dedii
para ka TL dir?
D) 160
E) 120
3)
Ayakkab
retimi (Adet)
Ayakkab retim grafii
ekildeki grafik bir ayakkab firmasnn rettii ayakkablarn gnlere

gre dalmn gstermektedir.
Buna gre haftann ka gn ortalama retimin stndedir?
1600
1000
600
400
Gnler
Pazartesi
Sal
aramba Perembe
4) Tablo: Turlara katlmc says

KAPODOKYA TURU
KARADENZ TURU
GAP TURU
STANBUL TUR
ANAKKALE TURU
40
120
80
50
70
Cuma

Bir seyahat acentasnn tatil programnda belirtii turlar ve
bu turlara katlacak kii says yandaki gibidir.
Bu turlara katlan kiilerin yzdelik oranlar en uygun hangi grafik tr ile ifade edlir? Belirtiniz. Ayrca bu grafii oluturarak yorumlaynz.
a) st eyrek ile alt eyrek arasndaki farka eyrekler akl denir.
b) Kutu grafii veri grubundaki verilerin ylmnn kolayca yorumlanmas hakknda bilgi verir.
c) Verilerin geniliini, ylmn renmek iin serpilme grafii seilir.
Kyafet al ve sat fiyatlar
6)
60
50
40
al
30
sat
20
10
Yandaki stun grafik bir maazada satlan gmlek, kazak ve

pantolonlarn al ve sat fiyatlarn
gstermektedir. Bu rnlerden 10 ar
adet satldnda maaza iletmecisinin ka lira kr ettiini bulunuz.
0
gmlek
7)
kazak
pantalon

Fabrika retim ekibi
Teknisyen
40 o
i
Mhendis
O merkezli dairesel grafikte bir

fabrikada retimde alan kiiler
gsterilmektedir. i says teknisyenlerin 4 katdr. retimde 16 teknisyen altna gre mhendis
ve ii saylarnn toplam katr?
8) Aada verilen veri gruplarnn akln, ortanca, alt eyrek ve st eyrek deerlerini bulunuz.

a) 2, 3, 3, 5, 5, 5, 7, 8, 8
b) 12, 9, 13,15, 14, 9, 12, 13, 13, 12
c) 103, 103, 102, 103, 105, 107, 108, 109, 105
151
9) Bir snfn matematik notlar

4
0
o
36 o
48
60
24 o
Bir snfn matematik notlar
renci says
72
E
D
C
B
12
Notlar
2
0
Yukardaki daire ve stun grafikleri 30 kiilik bir snftaki rencilerin matematik dersi snavndan
aldklar notlar gstermektedir. A, B, C, D, E ve F noktalarna karlk gelen renci saylarn bulunuz.
10) stanbul Menkul Kymetler Borsasnda ilem yapan A, B ve C hisse senetlerinin bir ilem
gnnde grdkleri fiyatlandrma aadaki gibidir.

Tablo: A, B ve C hisse senetlerinin fiyat deiimi
10:00 10:30 11:00 12:00 12:30 14:00 14:30 15:00 15:30 16:00 16:30 17:00 17:30
A
3,01
3,01
3,01
3,00
2,99
2,98
2,98
2,99
3,00
3,00
2,99
2,98
2,97
2,96
2,97
2,97
2,98
2,99
3,00
3,00
3,01
3,02
3,03
3,03
3,04
3,04
Buna gre A ve B hisselerinin fiyatlandrld kutu grafiini iziniz.

11) Aada 10 farkl ailenin aylk gelirleri ile kira giderleri izelgede verilmitir.
Tablo: On aileye ait gelir ve gider
Aylk Gelir (TL)
1700
800
2000 4000 3000 1200 1000 5000 2500 3500
Kira Gideri (TL)
600
300
700
1000
900
500
400
1500
600
800
izelgeye karlk gelen serpilme grafiini iziniz.
12)
Be gnlk borsa endeks deiimi
Endeks puan
Yandaki izgi grafii borsa endeksinin

5 gnlk deiimini gstemektedir. Borsa
endeksi;
54 500
54 000
a) En ok hangi gn ykselmitir?
53 500
b) En ok hangi gn dmtr?
53 000
c) Hangi gnlerde ykselmitir?
52 500
52 000
Gnler
Pt
Sl
Pr
) Hangi gnlerde dmtr?
Cu
13) Bir snftaki 9 rencinin kimya ve matematik derslerinden 1. yazlda aldklar puanlarn listesi
aadaki gibidir.
Tablo: Kimya ve matematik derslerine ait 1. yazl notlar
Berilsu
Ece
Ekin
Sena
Orun
Yaren
Sedat
Murat
Kimya
72
69
75
76
72
63
68
80
90
Matematik
95
94
85
86
80
58
50
70
100
Yukardaki veri grubuna gre rencilerin notlarna ilikin kutu grafiini oluturunuz.
152
Poyraz
MERKEZ ELM VE YAYILIM LLER
ETKNLK
A firmasnn farkl 11 televizyon kanalnda gn iinde yaynlatt
reklam saylar aadaki tabloda verilmitir.
1.KANAL
2.KANAL
3.KANAL
4.KANAL
5.KANAL
6.KANAL
7.KANAL
8.KANAL
9.KANAL
10.KANAL
11.KANAL
Tablo: A firmasna ait reklamlarn gn iinde 11 televizyon kanalnda yaynlanma saylar
Tabloya gre;
Verileri kkten bye doru sralaynz.
Bu veri grubunda en ok tekrar eden sayy bulunuz.
Bu veri grubunun aritmetik ortalamasn bulunuz.
Aritmetik ortalamann altnda ve stnde reklam yaynlayan kanallar belirleyiniz.
A firmasnn bir sonraki reklam anlamasnda hangi kanallar tercih edeceini tartnz.
RNEK
rencilerin matematik
snavndan ald notlar
renci says

Yandaki grafikte bir snftaki rencilerin matematik dersi snavndan aldklar notlar verilmitir.

Verilere gre snav notlarnn aritmetik ortalamasn ve aritmetik ortalamann stnde not alan renci saysn bulalm.
7
6
5
4
3
Notlar
1
ZM

Verilere kkten bye doru srlayalm.

1, 1, 1, 1, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 2, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 3, 4, 4, 4, 5, 5, 5, 5
Snavn aritmetik ortalamas =
1+1+1+1+1+1+2+2+2+2+2+3+3+3+3+3+3+3+4+4+4+5+5+5+5
25
6.1 + 5. 2 + 7.3 + 3.4 + 4.5
25
6 + 10 + 21 + 12 + 20
25
69
25
= 2,76 olur.

Bu durumda aritmetik ortalamann stnde not alan renciler 3, 4 ve 5 alan rencilerdir. Dolasyla bu rencilerin toplamnn says da 14 tr.
Tepe Deer (Mod): Veri grubunda en ok tekrar eden saydr. Bu deer birden fazla olabilir.
Aritmetik Ortalama: lme sonularnn arlk merkezidir. Bir dalmda yer alan tm
lme sonular dikkate alndnda dalm hakknda daha fazla bilgi verir. Aritmetik ortalama
x ile gsterilir.
153
x1, x2, ... , xn puanlar, n veri says olmak zere; x =
x1 + x2 + ... + xn
n
biiminde hesaplanr.
Aritmetik ortalama, mod ve ortanca deerlerine bir veri grubunun merkez eilim lleri;
aralk eyrekler aral ve standart sapmaya da merkezi yaylm lleri denir.
RNEK
4, 5, 6, 5, 10, 8, 7, 7, 7, 3, 7 veri grubunun ortanca, aritmetik ortalama, mod, alt eyrek, st
eyrek, aralk ve eyrekler akln bulalm.
ZM
3, 4, 5, 5, 6, 7, 7, 7, 7, 8, 10
En byk
deer
En kk deer
Alt eyrek
st
eyrek
Medyan
(Ortanca)
Aralk: En byk deer - En kk deer = 10 - 3 = 7

eyrekler aral: st eyrek - Alt eyrek = 7 - 5 = 2
Aritmetik ortalama:
3 + 4 + 5 + 5 + 6 + 7 + 7 + 7 + 8 + 10
11
= 62
11
5,63
Tepe deer (Mod): 7 bulunur.
UYGULAMA
1) Aadaki veri grubunun modu ile medyann toplam deeri nedir?

4, 6, 10, 14, 16, 18, 4, 6, 8, 14, 14
A) 20
B) 22
C) 24
D) 26
E) 28
2) 15, 15, 18, x, 11, 25, 18, y, 11, 12 veri grubunun aritmetik ortalamas 16 ise x + y toplam
nedir?

A) 35
B) 26
C) 25
D) 15
E) 10
3) stanbul Menkul Kymetler Borsas 18.11.2011 tarihli seansnda baz irketlerin son ilem fiyatlar aadaki tabloda verilmitir.
Tablo: 18.11.2011 tarihli baz irketlere ait son ilem fiyatlar
HSSE
THYAO
TEBBNK
VESTL
DYHOL
SKBNK
SKPLC
ISFIN
ISCTR
GARAN
TL
2,54
1,58
1,98
0,60
0,95
1,34
1,11
3,92
6,14
Yukarda veri grubunun merkezi eilim ve yaylm llerini bulunuz.

a) Veri grubunda en ok tekrar eden sayya veri grubunun ............................ denir.
b) Aritmetik ortalama, mod ve ortanca deerlerine bir veri grubunun merkezi ..................... denir.
c) Aralk, eyrekler aral ve standart sapmaya merkezi .......................... lleri denir.
154
STANDART SAPMA
ETKNLK
Yumurta retimi yapan bir firmann A ve B ilelerinde iki tavuk kmesi vardr. Bu kmeslerdeki 1 haftalk yumurta retimi aadaki tabloda gsterilmitir. nceleyiniz.
Tablo: A ve B ilelerindeki yumurta retimi
Pazartesi
Sal
aramba
Perembe
Cuma
Cumartesi
Pazar
1500
1800
1650
1750
1525
1675
1650
1550
1725
1675
1700
1650
1550
1700
A ve B ilelerinde bulunan kmeslerdeki yumurta retiminin aritmetik ortalamasn bulunuz.

Hangi kmesteki yumurta retiminin daha verimli olduunu tartnz.
Aritmetik ortalama, mod ve ortancann merkezi eilim ls olduunu renmitik. ki
veri grubunu aritmetik ortalamalarnn eit veya birbirine yakn olmas durumunda veri gruplarnda yer alan ok kk ve ok byk deerler, verilerin dalmn etkiler. Bu durumda
verilerin dzgn bir dalm gsterip gstermediini belirlemek iin veri grubunun akl ve
eyrekler akl gibi merkezi yaylma llerine baklr.
Aklk ve eyrekler akl gibi merkezi yaylmn etkileyen deerler hakknda yeterli
bilgi vermeyebilir. Standart sapma aadaki ilemler takip edilerek bulunur.
1) Verilerin aritmetik ortalamas bulunur.
2) Her bir veri ile aritmetik ortalama arasndaki fark bulunur.
3) Bulunan farklarn her birinin karesi alnr ve elde edilen saylar toplanr.
4) Bu toplam, veri saysnn 1 eksiine blnr ve blmn karekk bulunur.
RNEK
Trkiye genelindeki bir matematik yarmasnda okulu temsil edecek renci Ata veya Berilden
biri olacaktr. Bu rencilerin 10 deneme snavnda 40 soru zerinden yaptklar matematik netleri
aadaki gibidir. Daha baarl renciyi seelim.
Tablo: Ata ve Berilin 10 adet snava ait matematik netleri
10
Ata
37
40
33
35
39
38
36
30
35
37
Beril
40
38
31
34
39
37
38
31
34
38
ZM
Bu rencilerin aritmetik ortalamalarn bulalm.
Atann aritmetik ortalamas =
Berilin aritmetik ortalamas =
37 + 40 + 33 + 35 + 39 + 38 + 36 + 30 + 35 + 37
10
40 + 38 + 31 + 34 + 39 + 37 + 38 + 31 + 34 + 38
10
= 36
= 36
Grld zere Ata ve Berilin aritmetik ortalamlar ayn olduundan renci tercihini yapabilmek iin standart sapmaya bakalm.
2) Ata iin standart sapma,
S1 =
(36-37)2 + (36-40)2 + (36-33)2 + (36-35)2 + (36-39)2 + (36-38)2 + (36-36)2 + (36-30)2 + (36-35)2 + (36-37)2
10 - 1
155
S1 =
S1 =
(-1)2 + (-4)2 + 32 + 12 + (-3)2 + (-2)2 + 02 + 62 + 12 + (-1)2

9
1 + 16 + 9 + 1 + 9 + 4 + 0 + 36 + 1 + 1
9
= 8,66
S1 2,942 bulunur.
Beril iin standart sapma,
S2 =
(36-40)2 + (36-38)2 + (36-31)2 + (36-34)2 + (36-39)2 + (36-37)2 + (36-38)2 + (36-31)2 + (36-34)2 + (36-38)2
S2 =
10 - 1
(-4)2 + (-2)2 + 52 + 22 + (-3)2 + (-1)2 + (-2)2 + 52 + 22 + (-2)2

9
S2 = 16 + 4 + 25 + 4 + 9 + 1 + 4 + 25 + 4 + 4 = 100 = 11,11
9
9
3,33 bulunur.
Atann standart sapmas Berilin standart sapmasndan daha kk olduundan Atay seeriz.

Standart sapma grup iindeki farkllama dzeyini gsteren deerdir. Standart sapma
deeri byk kan gruplarda veriler aras farkllama dzeyini gsteren deerdir. Standart
sapma deeri byk kan gruplarda veriler aras farkllama fazladr. Veriler birbirinden ve
aritmetik ortadan uzaktr. Standart sapma deeri kk kan gruplarda veriler aras farkllama azdr. Veriler birbirine ve aritmetik ortaya yakndr. Veri gruplarndan birini tercih etmek
durumunda kaldmzda standart sapmas dk olan tutarl olduundan tercih edilir.
ETKNLK
Cep telefonu sat yapan bir firma farkl teknoloji marketlerinde stand aarak sat yapmaktadr.
Firmann bu standlarda grevlendirdii A, B, C ve D kiilerinin bir hafta ierisinde yaptklar cep

telefonu satlar aadaki tabloda gsterilmitir. nceleyiniz.
Tablo: A, B, C ve D kiilerinin haftalk cep telefonu satlar
Kii
Gn
Pazartesi
Sal
156
5
10
11
aramba
13
12
14
Perembe
15
11
10
15
Cuma
14
12
18
17
Cumartesi
14
17
15
10
Pazar
17
18
10
13
Bu tablo yardmyla A, B, C ve D elamanlarna ait satlarn merkezi eilim ve yaylm llerini hesaplayarak aadaki tabloyu doldurunuz.
Tablo: A, B, C ve D kiilerinin haftalk cep telefonu satlaryla ilgili veriler
En dk sat
En yksek sat
Ortanca(Medyan)
Tepe Deer(Mod)
Aralk
Standart Sapma
Dnn ki firmann sahibisiniz ve yeni alacak bir teknoloji maazasna en iyi sat yapan
elamannz gndermek iin seim yapmak zorundasnz. Bu durumda A, B, C ve D elamanlarndan
hangisini seerdiniz gerekeleriyle belirtiniz.
RNEK
Bir derste retmen, rencilerin ne kadar sre sonra 1 dakikann
getiini tahmin etmelerini ister. rencilerin saniye olarak tahminleri
aada verilmitir. Buna gre hangi merkezi eilim veri grubunu en iyi
temsil eder?
Veri Grubu: 67, 69, 66, 64, 61, 60, 63, 65, 65, 69, 69, 65, 68, 62, 63, 60
ZM
Verileri bykten ke sralayalm.
60, 60, 61, 62, 63, 63, 64, 65, 65, 66, 67, 68, 69, 69, 69
Medyan
3 kez tekrar ettii iin mod = 69 dur.
Aritmetik ortalalama 64,7
1 dakika 60 saniyedir. Bu yzden 60 saniyeye en yakn olan merkezi eilim lsn kullanmak
daha uygun olur. Yani byle bir durumda en mantkls aritmetik ortalamay semektir.
RNEK
Voleybol oyuncusu Berilsunun 9 mata kazandrd saylar
aadaki gibidir.
Tablo: Berilsunun oynad malarda kazandrd saylar
Malar
Kazandrd Saylar
18
12
14
10
12
20
11
Bu veri grubuna ait merkezi yaylm llerini bulalm.
157
ZM
Verileri kkten bye doru sralayalm.
6 , 8 , 10 , 11 , 12 , 12 , 14 , 18 , 20
En kk
Alt eyrek
Medyan
st eyrek
En byk deer
Bu veri grubuna dair aralk: En byk deer - En kk deer = 20 - 6 = 14

eyrekler akl: st eyrek - Alt eyrek = 14 - 10 = 4 tr.
UYGULAMA
1) Bir grup insandan 30 yandaki bir gencin yan tahmin etmeleri istenmitir. Kiilerin tahminleri aadaki gibidir. Merkezi eilim llerinden hangisi bu veri grubunu en iyi ekilde temsil
etmektedir.
32 , 33 , 31 , 30 , 35 , 35 , 38 , 39 , 34 , 33 , 28
2) Tatil yapmak iin 3 ilden birini semek istiyorsunuz. Bu illerden 15-30 Temmuz tarihleri arasnda gneli gnlerin says aada verilmitir.

Tablo: Antalya, zmir ve Aydn illerine ait gneli gn says
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
Antalya
12
12
12
12
13
zmir
11
11
10
10
12
15
12
Aydn
10
12
11
10
12
Bu verilere gre aadaki sorular cevaplaynz.

a) Bol gneli bir tatil iin ii ansa brakmak istemiyorsanz 15-30 Temmuz tarihleri arasnda
hangi ili seersiniz? Nedenleriyle aklaynz.
b) Tatil yapmak iin il seerken sadece ortalama gn saysna bakmak yeterli olur mu? Deilse
bunun dnda hangi verilere de baklmaldr?
3) Lise rencisi Mustafa ile Atann matematik snavndan aldklar puanlar aadaki gibidir. Bu
puanlara gre hangi renci matematik dersinde daha baarldr?
Tablo: llerin yllara gre gneli gn says
Mustafa
76
81
90
100
80
74
79
Ata
80
77
82
98
90
72
81
4) Aada Nur, Melek ve Halenin oynadklar son 7 mataki basket saylar verilmitir.
Oynadklar son 7 man basket saylar aada tabloda verilmitir.
Tablo: Nur, Melek ve Halenin son 7 mataki basket saylar
1.Ma
2.Ma
3.Ma
4.Ma
5.Ma
6.Ma
7.Ma
Nur
12
20
18
16
22
19
30
Melek
18
24
14
27
21
25
Hale
13
21
16
17
24
16
30
Yeni ma iin bu oyuncudan birini semek durumunda kalsaydnz hangi oyuncuyu seerdiniz?
158

13
7, 8, 8, 9, 12, 13, 13, 13, 13, 14 veri grubuna ait,
12,5
a) Standart sapma
11
b) Aritmetik ortalama
10
c) Mod
8
3
) Ortanca
a) Aritmetik ortalamalar eit olan veri gruplarnda standart sapmas
kk olan grup daha tutarldr.

b) Standart sapma hesaplanrken aritmetik ortalama hesaplanmaz.
c) Standart sapma bir merkezi yaylm lsdr.
STANDART PUANLAR
ETKNLK

Bir rencinin girmi olduu snavlardaki puanlar gsteren tablo aadaki gibidir.
Tablo: Bir rencinin matematik, fizik ve kimya derslerine ait snav verileri
Puan
Snfn Aritmetik Ortalamas
Snfn Standart Sapmas
Matematik
67
60
15
Fizik
74
70
12
Kimya
58
53
Tabloya gre sizce bu renci hangi dersten daha baarldr? Gerekesiyle belirtiniz.
Baarnn rencinin ald puann aritmetik ortalamaya uzaklyla bir ilgisi olup olmadn
ve standart sapmann bu deerlendirmede etkisinin ne olabileceini tartnz.
RNEK
Bir rencinin girmi olduu snavlardaki puanlarn gsteren tablo aadaki gibidir.
Tablo: Bir rencinin Trke, felsefe ve corafya derslerine ait snav verileri
Puan
Snfn Standart Sapmas
Trke
70
75
Felsefe
60
50
Corafya
80
90
Bu rencinin hangi dersten daha baarl olduunu bulalm.
ZM
Bu rnekte olduu gibi bir rencinin farkl snavlardaki ald puanlara bakarak bir karlatrma
yapmak yanltc olabilir. Bunun iin puanlar z standart puanlara evirmek baar durumunu tespit
etmede kolaylk salar.
159
z puan z =
Ham Puan - Aritmetik Ortalama

Standart Sapma
zTrke = 70 - 75 = - 5 ,
2
2

formlyle hesaplanr.
zFelsefe = 60 - 50 = 10 ,
3
8
zCorafya = 80 - 90 = - 10
4
4
Bu hesaplamaya gre en baarl olduu ders felsefedir.

rencinin farkl snavlardaki ald puanlara bakarak bir karlatrma yapmak yanltc
olur. Karlatrmann yaplabilmesi iin nce ham puanlarn ortak bir puan sistemine yani
standart puanlara evrilmesi gerekir. Standart puan gzlenen puanlarn ortalamadan olan
farklarn standart sapma cinsinden belirtilmesidir. Standart puanlar, ham puanlarn standart
bir dalma dntrlmesidir. Bu dntrme ilemi iin z ve T puanlar kullanlr.
z Standart Puan: Yaplan lmler sonucu elde edilen puanlarn aritmetik ortalamasnn
sfr (0), standart sapmasnn bir (1) olduu puanlardr. z puan kiinin puannn snf ortalamasndan ka standart sapma uzaklkta olduunu gsterir.
X - x
=
dir.
S
Standart Sapma
Bu hesaplama sonucu z puan byk olan en baarl, z puan en dk olan en baarszdr.
z=
Ham Puan - Aritmetik Ortalama
RNEK
Halenin kimya, fizik ve biyoloji derslerine ilikin verileri aadaki tablodaki gibidir.
Tablo: Halenin kimya, fizik ve biyoloji derslerine ait snav verileri
Ham puan
Standart Sapma
Kimya
72
67
Fizik
61
69
Biyoloji
87
86
Tabloya gre Halenin hangi dersten daha baarl olduunu bulalm.
ZM
Halenin hangi derste daha baarl olduunu bulabilmek iin her bir dersin z puann hesaplayalm.
X - x 72 - 67 5
X - x 61 - 69 -8
X - x 87 - 86 1
zKimya =
=
= , zFizik =
=
=
= -1, zBiyoloji =
=
=
S
S
S
4
8
2
4
8
2
Sonularda grld zere, zKimya > zBiyoloji > zFizik olduundan Halenin en baarl olduu ders
kimyadr.
Bu problemde olduu gibi z puanlar negatif deerler de alabilir. Deerlendirmeyi daha rahat
anlalabilir pozitif deerlere dntrmek istersek, bunun iin T standart puanna ihtiyacmz olur.
T Standart Puan: z standart puannn kesirden veya eksiden kurtarlmas iin kullanlan bir
standart puan trdr. z puann T puanna evirmek iin aadaki formlden yararlanlabilir.
T = 10.z + 50
T puannda aritmetik ortalama 50, standart sapma 10 kabul edilir.
160
RNEK

nceki rnekteki rencinin z puanlar

zKimya =
5
,z
= -1, zBiyoloji = 1 idi. Bu puanlar T standart puana evirelim.
4 Fizik
2
ZM
T = 10.z + 50 formln kullanalm.
TKimya = 10.z+50 = 10. 5 + 50 = 62,5
4
TFizik = 10.z + 50 = 10.(-1) + 50 = 30
TBiyoloji = 10.z + 50 = 10. 1 + 50 = 55
2
Bu durumda da rencinin kimya dersinde, fizik ve biyoloji derslerine gre daha baarl olduu
sylenebilir.
RNEK
9-A snfnn matematik retmeni, snavn ok zor olduu sylemlerine karlk snavn ham puanlarn T standart puanna dntreceini ve herkesin bu puan trnden not alacan belirtmitir.
14 rencisi olan 9-A snfnn notlar aadaki gibidir.
Tablo: 9-A snfna ait matematik dersi puanlar
Ham Puan
20
43
42
38
17
24
29
45
50
42
39
27
33
31
Tabloya gre ham puanlar belli olan rencilerin T puanlarn bulalm.
ZM
Gerekli ilemler yapldnda snfn aritmetik ortalamas yaklak 34, standart sapmasnn yaklak 10 olduu bulunur.
Snavdan en dk 17 ve en yksek 50 alnmtr.Bu puanlar z ve T standart puanlar aadaki gibidir.
X - x 17 - 34
17 ham puan iin z =
=
= -17 = -1,7
S
10
10
T = 10.z + 50 = 10.(-1,7) + 50 = 33
50 ham puan iin z =
X - x 50 - 34
=
= 1,6
S
10
T = 10.z + 50 = 10.(1,6) + 50 = 66 bulunur.

rencilerin z ve T puanlar aadaki tabloda verilmitir.
Tablo: 9-A snfna ait matematik dersi z ve T puanlar
Ham puan
z puan
T puan
20
43
42
38
-1,4 0,9
0,8
0,4 -1,7
-1
58
54
40
36
59
17
33
24
29
45
50
42
39
-0,5 1,1
1,6
0,8
0,5 -0,7 -0,1 -0,3
66
58
55
45
61
27
43
33
49
31
47
161
UYGULAMA
1) Cem adl rencinin matematik, geometri, fizik ve beden eitimi derslerinden ald notlar
aadaki gibidir.
Tablo: Cemin matematik, geometri, fizik ve beden eitim derslerine ait veriler
Ham Puan
(X)
Snf Aritmetik Ortalamas

( x )
Standart Sapmas
(S)
Matematik
69
60
12
Geometri
52
47
Fizik
75
73
10
Beden Eitimi
95
90
10
Tabloya gre rencinin hangi dersten daha baarl olduunu bulunuz.

2) Bir snftaki 24 rencinin Trke snavndan aldklar notlar aadaki gibidir. Bu veri tablosuna gre,
Tablo: Bir snftaki 24 renciye ait notlar
70
50
55
60
65
70
71
64
82
73
42
50
38
80
75
35
55
60
60
65
80
64
72
34
48
32
70
40
45
50
a) Snfn notlarnn aritmetik ortalamasn bulunuz.

b) Standart sapmasn bulunuz.
c) Snfn puanlarn z ve T standart puanlarna dntrnz.

3) Bir rencinin matematik dersinden ham puan 40, T puan 30 ve bu snavn standart sapmas
6 ise matematik dersine ait notlarn aritmetik ortalamasn bulunuz.
a) z Puan ............................ formlyle hesaplanr.
b) T = 10z + 50 formlyle dntrlen puanlara ..................... puan denir.
c) z puan byk olan en .................................. z puan kk olan en .................................. dir.
162
a) zFizik > zKimya > zMatematik ise rencinin en baarl olduu ders matematiktir.
b) T puann aritmetik ortalamas 50, standart sapmas 10 dur.
c) T puan bir standart puan trdr.
3.

1) Bir deikenin bir btn ierisindeki orann belirtmek iin .................................................
grafii kullanlr.

2) Bir deikenin zaman ierisindeki deiimini incelemek iin .................................................
grafii kullanlr.

3) ki deiken arasndaki ilikiyi gstermek iin ................................................ grafii kullanlr.

4) Verilenlerin geniliini, ylmn renmek iin .......................................................... grafii
kullanlr.
1) Verilenler kkten bye doru sralandnda en ok tekrar
eden say tepe deer (mod) dir.
2) n elemanl bir kmenin r elemanl tm dizililerinin saysna n nin

r li kombinasyonu denir.
3) Veri grubundaki saylarnn toplamnn, gruptaki terim saysna

blm aritmetik ortalamaya eittir.
4) 5 kiinin yuvarlak masa etrafndaki farkl dizililerinin says 6! dir.
5) z puan negatif bir deer alamaz.
1) A = {1, 2, 3, 4, 5} kmesinin elemanlar ile 243 ten byk rakamlar farkl ka say yazlabilir?
2)
n!
m!
= 12 ise n doal saysnn alabilecei deerleri bulunuz?
3) a ve b doal saylardr. a! - b! = 209.b! olduuna gre a + b toplam en az katr?

4) (n - 5)! + (n + 1)! + (5 - n)! toplamnn deeri katr?
5) 1! + 2! + 3! + + 80! toplamnda elde edilen saynn birler basamanda hangi rakam bulunur?
6) 4 avukat ve 3 savc, 3 kii nde, 4 kii arkada ve savclar bir arada olmak artyla ka farkl
biimde dizilirler?
7) 2, 3, 4, 5 rakamlarn kullanarak yazlan ve rakamlar farkl olan tm saylar yazldnda,
a) Bu saylardan basamakl olan saylarn toplam katr?
b) basamakl saylar kkten bye doru sralandnda 20. srada hangi say bulunur?
c) basamakl saylar kkten bye doru sralandnda 452 says kanc srada olur?
8) Bir marketteki ayran, gazoz ve meyve suyu ieceklerinden toplam 5 tane alacak bir kiinin
ka farkl seenei vardr?
163
9) 1, 2, 3, 4, 5, 6 rakamlarn kullanarak tek ve ift rakamlarn kendi arasnda kkten bye

doru sraland 6 basamakl ka deiik say yazlabilir? (Tek ve ift saylar yan yana olmak zorunda deildir.)
10) 18 adet 1 TL lik banknottan oluan toplam 18 TL, ocua ka deiik biimde datlabilir?
11) C(n, 2) + P(n, 2) = 3 ise n deerini bulunuz.
12) P(n, 2) = 2.C(n, 3) + n ise n deerini bulunuz.
13) Bir davete katlan yedi kiiden her biri dierleri ile tokalamtr. Ka tokalama gereklemitir?
14) Dzlemde yedi doru en ok ka noktada kesiir?
15) 10 dorudan 4 bir A noktasndan gemekte, bunlardan farkl birbirine paraleldir. Bu 10
dorunun en ok ka kesim noktas vardr?
16) A
Yanda bir ehrin dik kesien sokaklarnn krokisi verilmitir.

B ye uramak artyla A dan C ye en ksa yoldan ka deiik biimde gidilebileceini bulunuz.
B
C
6
17) (32 + 2) almnda rasyonel olan terimlerin toplamn bulunuz.

-2 10
18) (x3 + 2x
almnda sabit terim nedir?
19) K = {A, T, Y, Z, M} kmesinin elemanlar ile be harfli, harfleri tekrarsz anlaml ya da anlamsz tm kelimeler kartlara yazlp torbaya atlyor. Torbadan bir kart ekildiinde kartn zerinde
yazan kelimelerin iinde MAT kelimesinin bulunmas olasl nedir?
20) 4 pozitif ve 6 negatif say arasndan rastgele 3 say ekiliyor. Seilen saylarn arpmnn
pozitif olmas olasln bulunuz.
21) Bir fabrikada retilen 20 ampulden 4 bozuk olduuna gre bu ampullerden rastgele seilen
bir ampuln bozuk olmas olasln bulunuz.
22) Anne, baba ve drt ocuk yuvarlak masa etrafnda rastgele oturduunda, anne ile babann
yan yana gelme olaslklarn bulunuz.
23) Ayn byklkte 3 mavi, 4 sar, 2 yeil top bulunan bir torbadan rastgele top ekildiinde,
I) nn farkl renk olma olasln bulunuz.
II) kisinin mavi, birisinin sar renk olma olasln bulunuz.
III) nn de ayn renk olma olaslklarn bulunuz.
24) E rneklem uzaynda iki olay A ve B dir.
P(A) =
164
5
3
2
, P(A B) =
ve P(A B) =
ise P(B) katr?
11
11
11
25) PAPATYA kelimesinin harfleri yer deitirilerek yedi harfli farkl kelimeler yazlyor. Yazlan
kelimelerden biri seildiinde, seilen kelimenin P ile balayp, P ile bitme olasl nedir?

26) Tablo: Hal fabrikasndaki iilerin gnlk retimleri
i
2
retim (m )
1,30
1,50
1,20
1,00
1,60
1,40
2,00
2,50
1,50
Bir hal fabrikasnda retilen hallarn tamam el yapmdr. retim esnasnda alan iilerin
2
gnlk retimleri yukardaki tabloda verilmitir. 280 m hal siparii alan fabrika sahibi mterisine
hallar ka gn sonra teslim eder?
27) A ve B irketlerine ait piyasa deerleri
TL
64
Yandaki kutu grafiinde A ve B irketlerinin bir

ay ieri-sindeki piyasa deerinin deiimi verilmitir.
A irketinin st eyrek deeri ile B irketinin
medyannn toplam katr?
56
54
48
40
32
30
irket

1) Bir marketin rafnda bulunan zml, fndkl ve stl ikolatadan toplam 5 paket alacak kiinin ka farkl seenei vardr?

A) 21
B) 42
C) 120
D) 243
E) 125

2) BERLSU kelimesinin harfleri ile anlaml ya da anlamsz yazlabilecek 7 harfli kelimelerin ka
tanesinde sesli harfler alfabetik srada bulunur?

A) 7!
B) 960
C) 840
D) 760
E) 720

3) 13 kiinin katld bir snav baar ynnde ka deiik biimde sonulanr?

13
2
13!
A) 13!
B) 2
C)

D) 13
E) 2
2!
4) 5 farkl mektup, posta kutusuna her bir posta kutusuna en az bir mektup atmak artyla ka
deiik biimde datlr?

A) 1
B) 125
C) 243
D) 480
E) 540

5) Bir davete katlan 8 kiiden her biri dieri ile tokalamtr. Ka tokalama gereklemitir?
A) 24
B) 28
C) 30
D) 48
E) 56

6) 8 tane dorudan 3 birbirine paralel, dierleri ise bir A noktasnda kesimektedir. Buna gre
8 dorunun en ok ka kesim noktas vardr?

A) 14
B) 15
C) 16
D) 17
E) 18

2
2
7) x x

A) 45
10
almnda batan 3. terimin katsays katr?

B) 90
C) 180
D) -90
E) -180
165
1
8) 2x x

A) 70
almnda sabit terim katr?

B) 480
C) 560
D) 1120
E) 1560
9) Tersten okunuu kendisine eit olan doal saylara polindrom denir. rnein 232, 7653567
ya da 2222 gibi. Buna gre be basamakl ka tane polindrom vardr?

A) 700
B) 900
C) 960
D) 1040
E) 1200
10)
12! - 11!
A)
10! + 9!
19
ifadesinin deeri aadakilerden hangisidir?

B)
12
19
11) n N olmak zere,

hangisidir?

A) 1
C) 60

1
(2n)!
B) 2
1
(2n-1)!
C) 3
D) 110
9
(2n+1)!
E) 180
denklemini salayan n deeri aadakilerden

D) 4
E) 5
12) A = {0, 1, 2, 3, 4, 5} kmesinin elemanlar kullanlarak rakamlar farkl, be ile tam blnebilen basamakl ka farkl say yazlabilir?

A) 12
B) 16
C) 20
D) 24
E) 36
13) zde 4 krmz, 2 si beyaz olan 6 bayrak yan yana alt bayrak direine en ok ka farkl
ekilde aslabilir?

A) 10
B) 15
C) 20
D) 24
E) 30
14) 8 kiiden 5 kiilik takm oluturulacaktr. A, takma seildii takdirde B nin de seilmesi kouluyla ka deiik seim yaplabilir?

A) 41
B) 28
C) 26
D) 20
E) 15
6
2 4
15) (2x - y) almnda x y l terimin katsays katr?

A) 120
B) 100
C) 90
D) 85
E) 80
16) 2035233 saysnn rakamlar yer deitirilerek oluturulan 7 basamakl saylardan ka tanesi
5 ile tam blnebilir?

A) 140
B) 130
C) 120
D) 110
E) 1000
17) Bir yzme yarnda A, B ve C gibi yzc vardr. A ve B nin yar kazanma olaslklar C
nin yar kazanma olaslnn iki katdr. B nin yar kazanma olasl katr?

A)
1
5
B)
2
5
C)
3
5
D)
4
5
E) 1
18) Bir okuldaki rencilerden % 25 i matematik, % 15 i kimya ve % 10 u da hem matematik hem

kimya derslerinden kalmtr. Bir renci rastgele seiliyor. Seilen renci matematikten kalm ise
kimyadan da kalma olasl katr?

166
A)
2
3
B)
4
5
C)
3
5
D)
2
5
E)
1
5
19) A torbasnda ayn byklkte 4 krmz, 2 beyaz bilye, B torbasnda ayn byklkte 2 krmz, 5 beyaz bilye vardr. A torbasndan bir bilye ekilir ve B torbasna konur; sonra B torbasndan da
bir bilye ekildiinde ekilen bilyenin krmz renkte olma olasl katr?

A)

703
1205
B)
901
1680
C)
71
93
D)
1
2
E)
1 1
1
, ve tr. Her biri he6 4
3
defe bir at yapm ve sadece biri hedefi vurmu ise bunun A olma olasl katr?
20) A, B, C adndaki kiinin bir hedefi vurma olaslklar srasyla
A)
6
31
21) x

B)
A) -400
1
x
12
1
6
C)
7
31
D)
3
13
E)
1
31
almnda sabit terim nedir?

B) -340
C) 335
D) 345
E) 495
22) Melis ve Nehirin aralarnda bulunduu 6 kii yuvarlak bir masann etrafna, Melis ile Nehir
yan yana gelmemek zere ka deiik ekilde sralanabilirler?

A) 30
B) 456
C) 72
D) 120
E) 240
23) Her bir sorunun 5 seenei bulunan 20 soruluk bir snavda cevaplarn rastgele iaretliyor.
Yaren bu 20 soruyu ka farkl ekilde cevaplandrabilir?
B) 100
20
24) Aadaki artlara uygun 7 basamakl ka deiik telefon numaras yazlabilir?

I. lk iki basamaktaki rakamlar srasyla 3 ve 5,
II. nc basama ift,
III. Drdnc basama 4 ten kk,
IV. Beinci ve yedinci basama tek,
V. Altnc basama 8 olan.
A) 320
C) 400
D) 5
A) 20
B) 375
C) 5
10
D) 500
E) 20
E) 625
25)
ekilde ka tane gen vardr?

A) 12
B) 16
C) 30
D) 42
E) 154
26) Son rakamlar be olan basamakl saylar ierisinden rastgele rakamlar farkl olan bir
say seildiinde bu saynn 3 ile blnebilme olasl katr?

A)
1
5
B)
1
6
C)
1
3
D)
2
9
E)
23
64
12

27) (32 + 2) almndaki her bir terim birer karta yazlp torbaya atlyor. Bu torbadan rastgele bir kart ekildiinde ekilen kartn zerinde yazan terimin rasyonel terim olma olasl nedir?
12
1
2
3

A) 1
B)

C)

D)

E)
13
13
13
13
167

28) A = {x | 1 x <120, x N} kmesi veriliyor. A kmesinin elemanlarndan rastgele biri seildiinde 4 veya 6 ile blnebilmesi olasl katr?
68
29)
A)
30) Bir spor kulbndeki lisansl sporcular
119
C)
13
A)
119
B)
39
119
D)
9
119
8
15
B)
C)
5
119
2
15
D)
7
15
E)
1
2
Sporcu says
A Eskrim
B Basketbol
C Futbol
50
D Voleybol
20
A
Yandaki stun grafiinde bir spor kulbnde lisansl sporcu saylar verilmektedir. Bu grafikteki
deerlerle dairesel grafik izildiinde voleybolculara
o
ait daire diliminin merkez as 100 olduuna gre
futbolculara ait merkez ls ka derecedir?
Spor branlar
A) 80
31) 4, 5, 2, 7, 4, 2, 5, 7 say dizisinin modu katr?
32) 6, 3, 1, 5, 3, 5, 6, 5, 3 say dizisinin modu katr?
E)
20 adet kareden olumu dikdrtgen ekildeki gibidir. Yandaki dikdrtgenlerden rastgele biri seildiinde bunun kare olmas olasln
bulunuz.
60
B) 90
A) Hepsi
C) 100
B) 2
A) 6
C) 4
B) 6 ve 1
D) 110
D) 5
C) 3 ve 5
E) 120
E) Yoktur
D) 5 ve 6
E) 1 ve 3
33) Matematik ham puan 40, T puan 20, standart sapmas 4.

Tarih ham puan 5, T puan 50, standart sapmas 7.
Corafya ham puan 50, T puan 70, standart sapmas 3.
Trke ham puan 70, T puan 30, standart sapmas 5.
Fizik ham puan 85, T puan 60, standart sapmas 6.
Yukardaki Alinin be dersten girdii snavlardan ald puan trleri verilmitir. Buna gre artimetik ortalamas en yksek olan dersi bulunuz.

A) Matematik B) Tarih
C) Corafya
D) Fizik
E) Trke
Resmi
daire
eri
34) Doal gaz tketim alanlar
20
6o
o
84
Ev
Dairesel grafikteki merkez alar bir lkedeki tketilen doal gaz

enerjisinin tketim alanlarna gre dalmn gstermektedir. Buna
gre tketilen doal gazn kata ka i yerlerinde kullanlmaktadr?
250
Sanayi
168
A)
1
90
B)
1
60
C)
1
45
D)
1
30
E)
1
15

35) Bir belediye su hizmeti iin her aboneden saya kiras olarak 600 TL, abonenin harcad her
ton su iin 200 TL almaktadr. Harcanan su miktar ile denen crete arasndaki banty aadaki
grafiklerden hangisi gsterir?
A)
B)
TL
C)
TL
TL
1400
1400
1400
1000
1000
1000
600
600
600
200
200
200
Su
(Ton)
D)
TL
Su
(Ton)
E)
Su
(Ton)
TL
800
1400
600
1000
400
600
200
200
Su
(Ton)
Su
(Ton)
36) 4, 3, 7, 4, 7 dizisinin aritmetik ortalamas ile standart sapmasnn 2 katnn toplam katr?

A) 5 + 5
B) 5 + 6
C) 5 + 14
37) Matematik snavnda alnan notlar

renci says
D) 5 + 26
E) 5 + 27
Yandaki stun grafii bir snftaki rencilerin

Matematik snavndan aldklar notlarn dalmn
gstermektedir. 50 ve 50 nin zerinde not alanlar
baarl olduuna gre bu snfta baarsz olanlar
snfn yzde kadr?
15
10
5
40
A) 25
50
60
70
B) 20
80
Alnan
not
C) 15
D) 10
E) 5
38) 15 ile 26 saylar arasndaki doal saylardan 4 ile tam blnenler karlrsa geriye kalan
say dizisinin aritmetik ortas ile ortanca deer fark katr?

A)
3
5
B)
2
7
C)
1
7
1
D) -
7
E) -
2
7
39) A = {x | 19 < x 54, x = 9k, k Z } kmesinin elemanlarnn oluturduu say dizisinin medyan ile standart sapmasnn karesinin toplam katr?

A)
495
2
B)
395
2
C)
327
2
D) 45
E) 9
169
40) 1, 1, 5, 2, 3, 9, 2, 5, 4, 5 dizisinin alt eyrei ile modunun toplam katr?

A) 3
B) 3,5
41)
C) 4
D) 7
E) 7,5
Aralarnda 15 km bulunan nci ile Selda

evlerinden ayn anda karlkl V1 ve V2 hzlar
nci
Selda
ile hareket ediyorlar. nci ile Selda harketlerinV2 = 3 km/sa
V1 = 2 km/sa
den ka saat sonra ve ncinin evinden ka km
uzaklkta karlarlar?
Bu problemin grafik zmn gsteren grafik aadakilerden hangisidir?
15 km
A)
B)
Sre (saat)
nci
3
nci
10
D)
15
Yol
(km)
nci
3
15
nci
15
Yol
(km)
Sre (saat)
Selda
3
1
4
42)
Selda
Yol
(km)
E)
Sre (saat)
Sre (saat)
3
Selda
Selda
C)
Sre (saat)
15
Yol
(km)
nci
Selda
12
15
Yol
(km)
M ile N yerlekeleri arasndaki karayolu zerinde ekildeki gibi M den 10 km uzaklkta K ve K

den 20 km uzaklkta ise L benzin istasyonlar bulunmaktadr. Buna gre M den N ye doru sabit bir
hz ile ilerleyen bir kamyonetin K ve L benzin istasyonlarna olan uzaklklar toplamnn zamana gre
deiimini gsteren grafik aadakilerden hangisidir?

A)
B)
Uzaklk
(km)
C)
Uzaklk
(km)
40
40
40
30
30
30
20
20
20
10
10
10
Zaman
D)
E)
Uzaklk
(km)
40
40
30
30
20
20
10
10
Zaman
170
Zaman
Zaman
Uzaklk
(km)
Uzaklk
(km)
Zaman
43) Televizyon maazasnda aylara gre sat

Sat
miktar
(tane)
Yandaki grafikte bir televizyon maazasnn

aylara gre satn gstermektedir.
I) En ok sat yalnz Nisan aynda yapl60
mtr.
50
40
II) En az sat Ocak ile Mart aylarnda ya30
plmtr.
20
III) Nisan ayndaki sat, Mart ayndan 30
10
tane fazladr.
Aylar
Ocak ubat Mart Nisan Mays Haziran
IV) En az sat Haziran aynda yaplmtr.
V) Televizyon satnn aritmetik ortalamas 30 dur.
Buna gre yukardakilerden ka tanesi dorudur?
A) 1
44)
B) 2
C) 3
D) 4
Bir spor kulbnn sporcu says
Sporcu says
225
205
175
160
145
B
1
C
3
D
5
E
7
F
9
Aylar
11
E) 5

Yandaki grafik bir spor kulbnn sporcu
saysnn yllara gre dalmn gstermektedir.
I) C ve E aralnda sporcu says artmamtr.
II) En ok sporcu says D aralnda azalmtr.
III) En ok sporcu says B aralnda artmtr.
IV) En ok sporcu says F aralnda art-
mtr.
V) En ok sporcu says ile en az sporcu says 200 dir.
VI) Sporcu says her yl artmtr.
Buna gre yukardakilerden ka tanesi yanltr?

A) 6
B) 5
45)
22
37
21
41
36
28
35
40
42
39
23
34
43
35
38
30
A
28
24
41
C) 4
31
20
34
28
44
29
21
37
42
33
Kazlan tnel (m)
Gn says
20 - 24
25 - 29
30 - 34
35 - 39
40 - 44
A) 27
B) 31
D) 3
E) 2
Yol yapm almas srasnda yolun daa gelen ksmna

tnel kazlacaktr. Tnel kaz almalarnda gnde ka metre
kazldn gsteren veriler yanda verilmitir.
Yukarda verilenlere gre oluturulan tabloda A yerine

hangi say gelmelidir?
C) 38
D) 42
E) 51
171
46)
Bir rencinin gnlk etkinlikleri
Zaman
Yandaki grafik bir rencinin bir gnlk

A: Okulda geirdii sreyi
B: Uykuda geirdii sreyi
C: Oyunda geirdii sreyi
D: Dinlemede geen sreyi gstermektedir.
Bu renci oyunda geirdii srenin ka dakikasn uykuya ayrrsa uykuda geirdii sre oynad
srenin 4 kat olur?
40
30
X
10
Etkinlik
A
A) 180
47)
B) 160
C) 156
D) 144
E) 120
Gnlk sebze sat

E
70o
100o
Domates
80o
60o
Patlcan
Bir manavdaki sebzelerin dairesel gnlk sat grafii yandaki gibidir.

Bu manav bir gnde toplam 180 kg sebze sattna gre
bu gnlk satn stun grafii aadakilerden hangisidir?
Havu
50o
Patates
C
Ispanak
B
A)
B)
kg
kg
80
100
80
70
60
50
40
30
20
10
Sebze
A
C)
D)
kg
50
kg
60
50
40
40
30
20
10
20
Sebze
A
E)
kg
50
40
35
30
25
Sebze
A
172
Sebze
A
Sebze
4. NTE
TMEVARIM VE DZLER
1. Kiremit
2. Kiremit
3. Kiremit
.
.
.
.
.
TMEVARIM
ekilde grlen kiremitlerden 1. kiremite bir ie su dklyor
daha sonra suyun 2. kiremite ulat gzleniyor. Bylece suyun
ak devam ediyor ve n. kiremite suyun ulat gzleniyorsa suyun
(n+1). kiremite ulap ulaamayacan tartnz.
n. Kiremit
n+1. Kiremit
ETKNLK
nsanlara baz konularda dnceleri sorulduunda herkesin ortak ve genel fikri birliktelii
salad durumlar vardr. rnein Barajlarn dolmas iin ya gereklidir. ve benzeri durumlar
tartlmaz. Her kesin tartmasz kabul ettii bu dnce oluumuna genelleme ad verilir.
Matematikte ise genelleme, bir kmedeki tm elemanlarn ayn zellii tad anlamna gelir.
Bu dnce oluumu bir ispat olmad gibi tutarl varsaym altnda kmenin her eleman iin doru
olmasn ifade eder.
5 - 2 = 3, 11 - 4 = 7 olmasndan ki doal saynn fark yine bir doal saydr. varsaymn
tartnz.
2 - 5 = -3 N, 4 - 11 = -7 N olduundan doal
saylar kmesi karma ilemine gre kapal deildir. O hlde
ki doal saynn fark yine bir doal saydr. varsaymnn bir
genelleme olup olmayacan tartnz.
Resimdeki domino talarndan 1. tan devrilmesi 2.
nin devrilmesini, 2. devrilmesi de 3. nn devrilmesi sonucunu
ortaya koyar. Bu ilem srdnde n. tan devrilmesi durumunda (n + 1). tan durumunu tartnz.
RNEK
"Pozitif ift tam saylar 2 ile tam blnr." varsaymnn doruluunu aratralm.
ZM
2 nin tam say katlar olan saylar 2 ile tam blnr.
O hlde pozitif tam saylar kmesini A = {2, 4, 6, ...... ,2n, ...} biiminde yazalm ve bu saylarn
2 nin tam say katlar biiminde yazlp yazlamayacana bakalm.
Kmenin birinci (en kk) eleman 2n dir ve 2 = 2.1 olduundan 2 says 2 ile tam blnr.
Kmenin 2. eleman 4 tr ve 4 = 2.2 olduundan 4 says 2 ile tam blnr.
Kmenin n. eleman 2n dir ve 2n says 2 nin n kat olduundan 2n says 2 ile tam blnr.
Kmenin (n+1). eleman 2n + 2 dir ve2n + 2 = 2.(n + 1) olduundan 2n+2 says 2 nin n+1
kat olduundan 2 ile tam blnr. Dolaysyla "pozitif ift tam saylar 2 ile tam blnr" varsaym
dorudur.
Genellemenin ispatnda tmevarm yntemi kullanlr. Bu yntem, varsaym kmenin tm
elemanlar iin geerli olduunun ortaya konmasna dayanr.
Tmevarm ynteminde de bir kme ile bu kmedeki bir P(n) ak nermesi birlikte dnlr. Domino talarnda olduu gibi kmenin birinci elemannn P(n) nermesini saladn,
ayn ekilde ikinci elemann da nermeyi salad gsterilir. Bu dnce kmenin n. eleman
iin P(n) nermesinin doru olaca varsaymn gerektirir. (n + 1). elemann da doru olduunun gsterilmesine tmevarm yntemiyle ispat denir.
Bylece kmenin her elemannn nermeyi dorulad sonucuna ulalr.
173
RNEK
n N+ iin, P(n) : 1 + 2 + 3 + ......... + n =
varm yntemi ile gsterelim.
n.(n + 1)
ak nermesinin doru olduunu tme2
ZM
1.(1 + 1)

2
n=1
iin P(1) : 1 =
n=2
..
.
n=k
iin P(2) : 1 + 2 =
1=1
2.(2 + 1)
3=3
2
P(1) dorudur.
P(2) de dorudur.
k.(k + 1)
nermesinin doru olduunu varsayalm.
2
(k + 1).(k + 1 + 1)
P(k + 1) : 1 + 2 + 3 + .... + k + k + 1 =
olduunu gstermek
2
iin P(k) : 1 + 2 + 3 + .... + k =
n = k + 1 iin
iin doru olduunu varsaydmz eitliin her iki tarafna (k + 1) ekleyelim:

k.(k + 1)
+ (k + 1)
2
k.(k + 1) + 2.(k + 1)
1 + 2 + 3 + .............. + k + (k + 1) =
2
(k + 1) + (k + 2)
1 + 2 + 3 + .............. + k + (k + 1) =
2
(k + 1).(k + 1 + 1)
1 + 2 + 3 + .............. + k + (k + 1) =
olur.
2
1 + 2 + 3 + .............. + k + (k + 1) =
Bu ak nermenin P(k + 1) nermesidir ve P(k + 1) nermesi de dorudur. Dolaysyla,

+
n N
iin P(n) : 1 + 2 + 3 + .......... + n =
n.(n + 1)
nermesi doru olur.
2
RNEK
+
n N iin, P(n) : 2 + 4 + 6 + .... + 2n = n.(n + 1) ak nermesin doru olduunu tmevarm

yntemi ile gsterelim.
ZM
n = 1 iin
n = 2 iin
...
n = k iin
n = k + 1 iin
P(1) : 2 = 1.(1 + 1)
P(2) : 2 + 4 = 2.(2 + 1)
2=2
6=6
P(1) dorudur.
P(2) de dorudur.
P(k) : 2 + 4 + 6 + .... + 2k = k.(k + 1) nermesinin doru olduunu varsayalm.

P(k + 1) : 2 + 4 + 6 + .... + 2.(k + 1) = (k + 1).(k + 1 + 1) olduunu gstermek
iin doru olduunu varsaydmz eitliin her iki tarafna 2k + 2 ekleyelim:

2 + 4 + 6 + ............. + 2k + (2k + 2) = k.(k + 1) + (2k + 2)
2 + 4 + 6 + ............. + 2k + 2 = k.(k + 1) + 2.(k + 1)
2 + 4 + 6 + ............. + 2.(k + 1) = (k + 1).(k + 2)
2 + 4 + 6 + ............. + 2.(k + 1) = (k + 1).(k + 1 + 1)
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur.
+
Dolaysyla, n N
174
iin P(n) : 2 + 4 + 6 + ..... + 2n = n.(n + 1) nermesi doru olur.
RNEK
+
n N iin, P(n) : 1 + 3 + 5 + ..... + (2n 1) = n2 ak nermesinin doru olduunu tmevarm

yntemi ile gsterelim.
ZM
2
n = 1
n=
.. 2
.
n=k
n=k+1
iin P(1) : 1 = 1
2
iin P(2) : 1 + 3 = 2
1 = 1
4 = 4
P(1) dorudur.
P(2) de dorudur.
iin P(k) : 1 + 3 + 5 + ..... + (2k 1) = k nermesinin doru olduunu varsayalm.

2
iin P(k + 1) : 1 + 3 + 5 + ..... + 2.(k + 1) 1 = (k + 1) olduunu gstermek iin
doru olduunu varsaydmz eitliini her iki tarafna (2k + 1) ekleyelim.

2
1 + 3 + 5 + ....... + 2k 1 + (2k + 1) = k + (2k + 1)
2
1 + 3 + 5 + ....... + [2.(k + 1) 1] = (k + 1)
olur.
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur.

2
O halde n N iin, P(n) : 1 + 3 + 5 + ..... + (2n 1) = n
nermesi doru olur.
RNEK
+
n N iin, P(n) : 1 + 2 + 3 + ..... + n =

tmevarm yntemi ile gsterelim.
n.(n + 1).(2n + 1)
ak nermesinin doru olduu
6
ZM
2
1.(1 + 1).(2.1 + 1)

6
n=1
iin
P(1) : 1 =
n=2
..
.
iin
P(2) : 1 + 2 =
n=k
iin
P(k) : 1 + 2 + 3 + ........ + k =
2.(2 + 1).(2.2 + 1)
5 = 5 P(2) de dorudur.
6
2
nu varsayalm.
2
1 = 1 P(1) dorudur.
k.(k + 1).(2k + 1)
nermesinin doru olduu6
n = k + 1 iin P(k + 1) : 1 + 2 + 3 + ...... + (k + 1) =
(k + 1).(k + 1 + 1).[2.(k + 1) + 1]
6
oldu-
unu gstermek iin doru olduunu varsaydmz eitlii her iki tarafna (k + 1) ni ekleyelim.
2
1 + 2 + 3 + ........ + k + (k + 1) =
2
1 + 2 + 3 + ........ + (k + 1)
2
1 + 2 + 3 + ........ + (k + 1)
=
=
k.(k + 1).(2k + 1)
2
+ (k + 1)
6
2
k.(k + 1).(2k + 1) + 6.(k + 1)
6
(k + 1).[k.(2k + 1) + 6.(k + 1)]
6
2
(k + 1).[2k + 7k + 6]
=
6
(k + 1).[(k + 2).(2k + 3)]
=
6
1 + 2 + 3 + ...... + (k + 1)
(k + 1).(k + 1 + 1).[2.(k + 1) +1]

6
olur.
175
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur. Dolaysyla,

+
n.(n + 1).(2n + 1)
nermesi dorudur.
6
n N iin, P(n) : 1 + 2 + 3 + ..... + n =
RNEK
+
n N iin, P(n) : 1 + 2 + 3 + .... + n =
n.(n + 1)
2
ak nermesinin doru olduu tme-
varm yntemi ile gsterelim.
ZM
n=1
iin
n=2
..
.
iin
n=k
iin
P(1) : 1 =
1.(1 + 1)
2
P(2) : 1 + 2 =
3
2.(2 + 1)
2
1 = 1 P(1) dorudur.
2
P(k) : 1 + 2 + 3 + .... + k =
3
9 = 9 P(2) de dorudur.
k.(k + 1)
2
nermesinin doru olduunu var-
saydmz eitliin her iki tarafna (k + 1) n ekleyelim.

3
1 + 2 + 3 + .... + k + (k + 1) =
k.(k + 1)
2
+ (k + 1) =
k .(k + 1)
4
+ (k + 1) .(k + 1)
k .(k + 1)
4.(k + 1) .(k + 1) (k + 1) .[k + 4.(k + 1)]
=
+
=
4
4
4
(k + 1) .[k + 4k + 4]
(k + 1) .(k + 2)
=
=
4
4
1 + 2 + 3 + .... + k + (k + 1) =
(k + 1) .(k + 1 + 1)
4
(k + 1).(k + 1 + 1)
2
olur.
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur. O hlde ,

+
n N iin, P(n) : 1 + 2 + 3 + ..... + n =
n.(n + 1)
2
nermesi dorudur.
RNEK
+
n-1
n N iin, P(n) : 1 + r + r + ..... + n

= 1 - r ; (r 1) ak nermesinin doru olduunu

1-r
ZM
176
n=1
iin
P(1) : 1 = 1 - r
1-r
n=2
..
.
iin
P(2) : 1 + r = 1 - r
1-r
n=k
iin
P(k) : 1 + r + r + ...... + r
1 = 1
P(1) dorudur.
1 + r = 1 + r P(2) de dorudur.
k-1
= 1 - r nermesinin doru olduunu varsayalm.

1-r
k+1
2
k
P(k + 1) : 1 + r + r + .... + r = 1 - r
1-r
n = k +1 iin
olduunu gstermek iin doru oldu-
unu varsaydmz eitliin her iki tarafna r ekleyelim.

2
k-1
1 + r + r + ........ + r
k
k
+ r = 1 - r + r
1-r
k
r .(1 - r)
2
k
1 + r + r + ........ + r = 1 - r +
1-r
1-r
k
2
k
1 + r + r + ........ + r = 1 - r + r - r
1-r
k+1
2
k
1 + r + r + ........ + r = 1 - r
1-r
k+1
olur.
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur. O hlde,

2
= 1 - r ; (r 1) nermesi dorudur.
1-r
n-1
n N iin, P(n) : 1 + r + r + ........ + r
RNEK
+
n N iin, P(n) :
1.2 2.3
1
3.4
+ ..... +
n.(n + 1)
n
n+1
ak nermesinin doru olduunu
ZM
n=1
iin
P(1) :
n=2
iin
P(2) :
n=k
iin
olduunu varsayalm.
n = k + 1 iin
1.(1 + 1)
1 +
1.2
1
1+1
1
2.(2 + 1)
1 = 1
P(1) dorudur.
2 = 2
P(2) de dorudur.
2
2+1
1 + 1 + ..... +
1
P(k) : 1 +
= k
3.4
2.3
k.(k
+
1)
k+1
1.2
k+1
1
1 + 1 + ..... +
P(k + 1) : 1 +
=
olduunu
3.4
2.3
1.2
(k + 1).(k + 1 + 1) k + 1 + 1
1
gstermek iin doru olduunu varsaydmz eitliin her iki tarafna
1 + 1 + 1 + ..... +
1.2
2.3
3.4
1 + 1 + 1 + ..... +
1.2
2.3
3.4
1 + 1 + 1 + ..... +
1.2
2.3
3.4
nermesinin doru
1
k.(k + 1)
1
(k + 1).(k + 2)
1
(k + 1).(k + 2)
k
(k + 1)
(k + 2)
1
(k + 1).(k + 1 + 1)
k
k+1
(k + 1).(k + 2)
ekleyelim.
1
(k + 1).(k + 2)
1
(k + 1).(k + 2)
k.(k + 2) + 1
(k + 1).(k + 2)
k + 2k + 1
(k + 1).(k + 2)
(k + 1)
(k + 1).(k + 2)
k+1
k+2
177
1 + 1 + 1 + ..... +
3.4
2.3
1.2
1
(k + 1).(k + 1 + 1)
k+1
k+1+1
olur.
Bu ak nerme P(k + 1) nermesidir ve dorudur. Dolaysyla,
n
+
1 + 1 + ..... +
1
n N iin, P(n) : 1 +
=
ak nermesinin dorudur.
n.(n + 1) n + 1
1.2 2.3 3.4
+
n N iin,
2 + 4 + 6 + ..... + 2n = n.(n + 1)
n
2
n-1
1 - r ; (r 1)
1 + r + r + ........ + r =
2
1 + 3 + 5 + .... + (2n - 1) = n
2
2
2
2
1 + 2 + 3 + ..... + n =
n.(n + 1)
1 + 2 + 3 +..... n =
1 + 1 + 1 + ..... +
3.4
2.3
1.2
1-r
3
3
3
3
n.(n + 1)
1 + 2 + 3 + ..... + n =
1
n.(n + 1)
n.(n + 1).(2n + 1)
6
n
n+1
dr.
RNEK
+
n N olmak zere 5n - 1 saysnn 4 ile tam blnebildiini tmevarm yntemi ile gsterelim.
ZM
n=1
iin
51 - 1 = 4 , 4 = 4.1 olduundan 4 says 4 ile tam blnr.
n=2
.
.
.
iin
52 1 = 24 , 24 = 4.6 olduundan 24 says 4 ile tam blnr.
n = k
iin
5 1 saysnn 4 ile blnebildiini varsayalm.
Bu durumda, 5 1 = 4.m (m Z) olur.

k+1
n = k + 1 iin
1 saysnn 4 ile blnebildiini sylemek iin doru olduunu varsay-
dmz eitlii 5 ile arpalm.

k
5.(5 1) = 5.4.m
k+1
5
k+1
5 = 5.4.m
1 4 = 5.4.m
k+1
1 = 5.4.m + 4
k+1
1 = 4.(5.m + 1) 5 1 says da 4 ile tam blnr.
5
5
UYGULAMA

1) n N iin, 1.1! + 2.2! + 3.3! + ..... + n.n! = (n + 1)! 1 ak nermesinin doru olduunu
tmevarm yntemi ile gsteriniz.
+
2) n N iin, n.(n + 1).(n + 2) ifadesinini 3 ile tam blnebildiini tmevarm yntemi ile ispat
ediniz.
+
2n
3) n N iin, 3
1 saysnn 8 ile tam blnebildiini tmevarm yntemi ile gsteriniz.
4) Karmak saylardaki De Moivre formlnn doru olduunu tmevarm yntemi ile gsteriniz
178
TOPLAM SEMBOL (
19 mays Atatrk' Anma ve Genlik ve Spor Bayram trenlerinde renciler bir kule gsterisi sunuyor. Gsteride en stte
bir renci olmak zere, birbirini izleyen her katta, bir sttekinin iki
kat sayda renci olacak ekilde alt katl bir kule oluturuluyor.
Verilere gre kule oluturulurken her katta bulunan renci
saylarn bir rnt olarak yaznz ve her rntdeki elemanlarn
toplamn bulunuz.
ETKNLK
8
(2k 1) ifadesi ak olarak,
k=4
(2k 1) = (2.41)+(2.51)+(2.61)+(2.71)+(2.81)
k=4
= 7 + 9 + 11 + 13 + 15 biiminde yazlr.
Bu yazm inceleyerek,
k
k=2
2i ,
i=3
2 ifadelerini ak olarak yaznz.

n=1
6 + 12 + 18 + 24 + 30 + 36, 2 + 4 + 8 + 16 + 32 + 64 + 70, 7 + 12 + 17 + 22 + 27 ve
5 + 5 + 5 + 5 + 5 + 5 toplamlarn
sembol ile ifade ediniz.
Bants belli olan rntlerde elemanlar toplamnn ksaca nasl yazlabileceini tartnz.
RNEK
1,
1 1 1 1 1
, , , ,
rntsndeki elemanlarn toplam
4 9 16 25 36
sembolu ile ksaca ifade edilir.
ZM
1+
1 1
1
1
1
+ +
+
+
toplamndaki herbir terim bir rasyonel saynn karesidir. Buna gre
4 9 16 25 36
() () () () ()
1 1
1
1
1
1
2
1+ + +
+
+
=1 +
4 9 16 25 36
2
1
+
3
1
+
4
1
+
5
1
+
6
=
k=1
()
1
k
olur.
Bants belli olan rntlerin elemanlar toplamn ksaca ifade etmek iin
sembolu kullanlr.
(Sigma)
ak biiminde gsterilir.
a1 + a2 + a3 + ...... + an toplam ksaca,

k=1
Bu ifade k = 1 den n ye kadar ak saylarnn toplam diye okunur.

n: st snr (n Z)
ak
k=m
k : indis ya da deiken
m : alt snr (m Z) (n m) dir.
179
RNEK
999
k=1
( )
log k + 1
k
toplamn bulalm.
ZM
999

k=1
( )
( ) ( ) ( )
log k + 1 = log 1 + 1 + log 2 + 1 + log 3 + 1 + ......... + log 999 + 1

k
1
2
3
999
= log 2 + log 3 + log 4 + ....... + log 1000

2
3
999
= log 2. 3 . 4 . ..... . 1000 = log 1000 = 3

2 3
999
bulunur.
RNEK
180
(cos ko) toplamn bulalm.

k=0
ZM
180
o
o
o
o
o
o
o
o
(cos ko) = cos0 + cos1 + .... + cos88 + cos89 + cos90 + cos91 + cos92 + .... + cos180
k=0

= 1+ cos1o + .... + cos88o + cos89o + cos90o + cos(180o89o) + cos(180o88o) + .... + cos (180o1o) + (-1)
= 1 + cos1o + .... + cos88o + cos89o + cos90o cos89o cos88o .... cos 1o -1 = 0 bulunur.
ETKNLK
Aada her satrn banda verilen bilyelerin saysn bulmak iin yaplanlar inceleyiniz.

1=
1.2
2
1+2
3=
2.3
2
1+2+3
6 = 3.4
1+2+3+4
10 = 4.5
2
Bilye says ile kurulan eitlikleri karlatrnz.
180
Yaptnz karma gre 5. satrdaki bilye says iin uygun olan eitlikleri noktal yere yaznz.
.....................
Bilye says arttka eleme yolu ile sayma yerine arpma yolu ile saymann daha kolay
olduu grlmektedir. Buna gre yaplanlardan bir modellemeye geip geemeyeceinizi tartnz.
n satrnda olmas gereken bilye says ile 1 den n ye kadar sayma saylarnn toplam arasnda bir kural oluturunuz.
RNEK
1 den 100 e kadar ardk doal saylarn toplamn bulalm.
ZM
1 den 3 e kadar ardk doal saylarn toplam: 1 + 2 + 3 = 6 = 3.4
2
1 den 4 e kadar ardk doal saylarn toplam: 1 + 2 + 3 + 4 = 10 = 4.5 olduuna gre
2
100 e kadar ardk doal saylarn toplam da: 1 + 2 + 3 .......+ 100 = 100.101 = 50.101
2

= 5050 bulunur.
n
+
n N olmak zere,
1 + 2 + 3 + ...... + n =
k=
k=1
n.(n + 1)
2
olur.
RNEK
15 ten 75 e kadar doal saylarn toplamn bulalm.
ZM
nce 1 den 75 e kadar ardk doal saylarn toplamn yazalm.
75
k = 1 + 2 + 3 +............+ 14 + 15 + 16 +...................+ 75
k = 1

75
75
k=1
k=1
75.76
14.15
dr.
k = 15
14
k=1
O hlde,
75
14
k = 15
75
75
k
k = 15
75.76 14.15 = 2745

k =
2
2
bulunur.
k = 15
181
ETKNLK
Aada her satrn banda verilen bilyelerin saysn bulmak iin yaplanlar inceleyiniz.
1 = 12
1 + 3 = 22
1 + 3 + 5 = 32
1 + 3 + 5 + 7 = 42
Her satrdaki bilye says ile yanlarnda yazlan eitlikleri ilikilendiriniz.

5. satrdaki bilye says iin uygun eitlii noktal yerlere yaznz.

...................................
Her bir satrdaki ardk tek saylarn toplamndaki son tek say ile bilyelerin bulunduu satr
arasnda bir bant oluturunuz.
Ardk tek saylar toplam ile bilyelerin bulunduu satrn karesini karlatrnz.
n satrda olmas gereken bilye says ile ardk tek saylar ilk n terim toplam arasnda bir
bant oluturunuz.
RNEK
1 + 3 + 5 + ............... + 37 toplamn bulalm.
ZM
Toplamdaki son tek say 37 dir. 37 says 2n - 1 olarak alndnda toplam n2 ye eit olacandan,

2n 1 = 37

2n = 38
n = 19 olur.
1 + 3 + 5 + ................ + 37 = 192 = 361 bulunur.

n
+
(2k - 1) = n2 dir.
n N iin, 1 + 3 + 5 +........................+ (2n - 1) =

k=1
182
ETKNLK
D
An
..
.
.
.
Yandaki ABCD dikdrtgeninde A1, A2, A3,...., An

iinde bulunduklar kapal blgelerin alanlarn gstermektedir.
A3
A2
2 A
1
1
1
.
.
.
A1, A2, A3, ..........., An alanlar iin aada yaplanlar inceleyiniz.

2
A1 = 1.(1 + 2) = 1.3 = 3 = 3.1 = 3.1

A2 = (1 + 2).(1 + 2 + 2) A1

= 15 3 = 12 = 3.4 = 3.2
A3 = (1 + 2 + 3).(1 + 2 + 2 + 2) ( A1 + A2 )
2
= 42 15= 27 = 3.9 = 3.3
A4 = (1 + 2 + 3 + 4).(1 + 2 + 2 + 2 + 2) ( A1 + A2 + A3 ) = 90 42 = 48 = 3.16 = 3.4

..
.
An = 3.n
A1, A2, A3 , .........., An toplamn yaznz.

ABCD drtgensel blgenin alann, A(ABCD) = |AB|.|AD|

= (1 + 2 + 3 + .... + n).(2n + 1)
n.(n + 1)
=
.(2n + 1) olarak yazabiliriz.
2
ABCD dikdrtgensel blgesinin alan ile A1, A2, A3, ...... , An toplamn karlatrnz.
Karlatrmanzdaki eitlikten faydalanarak 1 den n ye kadar ardk doal saylarn kareleri
toplam iin n ye bal bir bant oluturunuz.
n
+
n N iin, 1 + 2 + 3 + ......... + n =
k =
k=1
n(n +1).(2n+1)
6
dr.
RNEK
1 den 20 ye kadar ardk doal saylarn kareleri toplamn bulalm.
ZM
20
2
1 + 2 + 3 + ....... + 20 =
k
k=1
20.21.41
= 2870 bulunur.
6
183
ETKNLK
N
An
..
.
.
.
A3
A2
A1
A1 + A2 + A3 + ... + An toplamn yaznz.

Ardk iki kenar uzunluundan faydalanarak
KLMN karesel blgesinin alann hesaplaynz.

KLMN karesel blgenin alan ile A1 + A2 + A3 + ... + An toplamn karlatrnz.
1 den n ye kadar ardk doal saylarn kpleri toplam iin n ye bal bir bant oluturunuz.
.
.
.
Yandaki KLMN karesinde A1, A2, A3 ,..., An iinde

bulunduklar kapal blgelerin alanlarn gstermektedir.
A1, A2, A3,..., An alanlar iin aada yaplanlar inceleyiniz.
A1 = 1.1 = 1 = 13
3
A2 = (1+2).(1+2)A1 = 91 = 8 = 2
3
A3 = (1 +2+3 ).(1 +2+3 )(A1 +A 2) = 369 = 27 = 3
A4 = (1 + 2 + 3 + 4).(1 + 2 + 3 + 4) (A1 + A2 + A3)
3

.. = 100 36 = 64 = 4
.
An = n3
n
+
n N iin,
1 + 2 + 3 + ......... + n =
k =
k=1
n.(n + 1)
2
dir.
RNEK
13 + 23 + 33 + ... + x3 = 2025 olduuna gre x saysn bulalm.
ZM
13 + 23 + 33 + ... + x3 =
x.(x + 1)
2
x.(x + 1) = 90 x = 9 bulunur.
olduundan
x.(x + 1)
2
= 2025
x.(x + 1)
2
= 45
ETKNLK
Dede
Anneanne
Dede
Babaanne
Poyraz kendisinden itibaren geriye doru bir

soy aac albm oluturmutur. 6. kuaa kadar bu
soy aacnda ka kiinin yer aldn hesaplamak is2
3
teyen Sinan, her kuaktaki kii saysn 1, 2, 2 , 2 , ....
rntsnn elemanlarna denk geldiini grm ve
rntdeki ilk 10 elemann toplamna T diyerek arad
kii saysn,
2
Anne
Baba
Poyraz
T = 1 + 2 + 2 + 2 + 2 + 2
2
3
4
5
6
+ -2.T = 2 2 2 2 2 2
6
1T 2T = 1 2
1 2
bants ile 63 olarak bulmutur.
1 2
Poyraz'n soy aacnda 10. kuaa kadar ka kiinin bulunduunu veren banty tartnz.
n kuak geri gidildiinde soy aacnda yer alacak kiilerin saysn veren bir matematiksel
model oluturunuz.
6
(12).T = 1 2 T =
184
n
+
n1
n N iin, 1 + r + r + ....... + r
k 1
1 r
1 r
k=1
dir.
RNEK
20
k 1
toplamn hesaplayalm.
k=1
ZM
20
20
k 1
20
13
2
19
= 1 + 3 + 3 + ..... + 3 = 1 3 =
13
2
k=1
1 20
.(3 1) dir.
2
TOPLAM SEMBOLNN ZELLKLER

Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan periyodik olarak
genel nfus saym yaplmaktadr. 81 ilin herbirinde yaayan bireylerin toplamndan yararlanarak Trkiye'nin genel nfusuna
ulamaya ynelik nasl bir model oluturulabilir? Tartnz.
ETKNLK
5
(k3 + k2) toplamn k deikenine 1 den 5 e kadar deerler vererek ak biiminde yaznz.
k=1
Yazdnz eitlii 1 den 5 e kadar doal saylarn kpleri toplam ile kareleri toplamnn
toplam olarak ifade ediniz.
5
Bu toplamlar
(k3 + k2) toplam ile karlatrnz.
sembol ile yazarak

k=1
RNEK
4
(k2 + k) toplamn bulalm.

k=1
ZM
4
2
2
2
2
2
2
2
2
(k2 + k) = (1 + 1) + (2 + 2) + (3 + 3) + (4 + 4) = 1 + 2 + 3 + 4 + 1 + 2 + 3 + 4
k=1
4.5.9 4.5
=
+
= 40 dr.
k +
k =
6
2
2
k=1
n
+
(ak bk) =
n N iin,
k=1
b k dr.
ak
k=1
k=1
k=1
185
RNEK
5
7 toplamn bulalm.
k=1
ZM
5
7 = 7 + 7 + 7 + 7 + 7 = 5.7 = 35 dir.
5 tane
k=1
n
+
n N iin,
c = n.c dir. (c R)
k=1
RNEK
6
3k toplamn bulalm.
k=1
ZM
6
k = 3.
3k = 3.1 + 3.2 + 3.3 + 3.4 + 3.5 + 3.6 = 3.(1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6) = 3.

k=1
k=1
n
6.7
= 63 dir.
2
n N iin,
c.ak = c.
k=1
dr. (c R)
ak
k=1
RNEK
7
(2k) toplamn bulalm.

k=4
ZM
7
(2k) = (2.1)+(2.2)+(2.3)+(2.4)+(2.5)+(2.6)+(2.7) 2.
k=4
7
n N iin,
(2k)
k=1
ak dr. (1 < p < n)

k = p +1
k +
k=1
(2k)
k=4
(2k) = 56 - 12 = 44 bulunur.
(2k)
ak +
k=4
ak =
k=1
56 = 12 +
k=4
n
+
186
k = 2.
k=1
7.8
3.4
2.
= 2.
+
2
2
k=4
RNEK
6
a)
k toplam ile
(k + 2) toplamn
k=3
k=1
b)
toplam ile
k = -2
toplamn karlatralm ve toplam istenilen ifadelerin in-
(k - 3)
k=1
dislerindeki deiimleri syleyelim.
ZM
6
a)
k = 3 + 4 + 5 + 6 = 18 ve
(k + 2) = (1 + 2) + (2 + 2) + (3 + 2) + (4 + 2)
k=3
k=1
= 3 + 4 + 5 + 6 = 18 olur.
Her iki toplam da ayn sonucu vermektedir. Birinci toplamdaki alt ve st snrdan 2 karlarak alt
snr 1 yaplmakta ve toplam bulunacak ifadede indisi 2 arttrlarak ikinci toplam elde edilmektedir.
2
2
b)
k2 = (-2) + (-1) + 0 + 1 + 2 = 4 + 1 + 0 + 1 + 4 = 10 ve
k = -2
5
2
2
(k - 3) = (1 - 3) + (2 - 3) + (3 - 3) + (4 - 3) + (5 - 3) = 4 + 1 + 0 + 1 + 4 = 10
k=1
Yine her iki toplam ayn sonucu vermektedir. Birinci toplamdaki alt ve st snra 3 eklenerek alt
snr 1 yaplmakta ve toplam bulunacak ifadede indis 3 azaltlarak ikinci toplam elde edilmektedir.
n
n-m
ak =
k=p
n+m
a k - m dir.
a k+m =
k=p-m
k=p+m
RNEK
20
(k + 3) toplamn hesaplayalm.
k=5
ZM
20
16
20 4
[(k + 4) + 3] =
(k + 3) =
k =5
16
(k + 7) =
k =1
k=54
16
k+
k=1
k=1
16.17 + 16.7 = 248 bulunur.

7=
2
UYGULAMA
1) Aadaki eitliklerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz.
20
a)
(3k + 5) =
k=1
( )( ) ( )
10
10
3 .
k=1
10
k +
k=1
dr.
k=1
187
( )( )
( )
( )
16
16
b)
16
(k - 3k) =
k=1
- 3.
dr.
k3
k=1
5
3
k =
k=1
k=1
c)
dr.
k=1
17
14
(k - 3) =
k=4
k=1
2) Aadaki toplamlar
sembol kullanarak gsteriniz.
a) 8 + 8 + 8 + 8 + 8 + 8 + 8
c)
b) 224 + 112 + 56 + 28 + 14 + 7 +
1 1 1
1
+ + + ... +

4 6 8
36
) log2 + log3 + ... + log40
3) Aadaki toplamlar ak biimde yazp hesaplaynz.

6
a)
4k
15
b)
k=2
c)
k
k=3
[(1)k + (2k 1)]

k=1
4) Aadaki toplamlar hesaplaynz.

2
a) 1 + 3 + 3 + ..... + 3
5)
(2p + k) toplamnn sonucu,
k=1 p=1
b) 4 + 4 + 4 + ....... + 4
5
k =
2p +
k=1 p=1
p=1
k=1
10
5.6
2.
+ 5k =
2
(30+5k)
k=1
5k = 4.30 + 5.
30 +
k=1
k=1
5
a)
i=1
4.5
2
= 120 + 50 = 170 dir. Yaplan ilemleri inceleyerek,
(3i - 2j) b)
j=1
m=1
2mn
n =1
ilemlerini yapnz.
6) 2 + 4 + 6 + ..... + 2n = 2.(1 + 2 + ..... + n) eitliinden yararlanarak 2 den 2n e kadar olan

ardk ift saylarn toplamn veren bir bant oluturunuz.
7) Her gn, cebindeki parann yarsn harcayan bir kimse 5. gnn sonunda parasnn kata
kan harcam olur?
6
8)
log k = log 720 eitliini salayan n says aadakilerden hangisidir?

k=2
A) 6
188
B) 7
C) 8
D) 9
E) 10
9) 1 + 3 + 5 + ... + (2n - 1) = 1089 ise n says aadakilerden hangisidir?

A) 15
B) 17
C) 19
D) 21
E) 23
10) 13 + 15 +17 + ....... + 41 toplamnn deeri katr?

A) 225
9
B) 289
( 12 )
k1
11)
k =1
A)
127
64
C) 395
D) 405
E) 441
toplamnn deeri aadakilerden hangisidir?
B)
255
128
C)
511
256
D)
1023
512
E)
2047
1024
12) log 2 = a olduuna gre
2k.log 4 toplamnn deeri katr?

k=1
A) 42a
B) 48a
C) 64a
ARPIM SEMBOL
ETKNLK
7
D) 72a
E) 84a
( )
2k + 1 ifadesi ak olarak,
k=3

8
Bu yazm inceleyerek,
2k + 1 = (2.3+1).(2.4+1).(2.5+1).(2.6+1).(2.7+1)
k,
k=2
= 7.9.11.13.15 biiminde yazlr.
k=3
4
2p ,
p=3
2 ifadelerini ak olarak yaznz.

m=1
3.6.9.12.15, 1.4.9.16.25.36, 4.4.4.4.4 arpmlarn
sembol ile ifade ediniz.

Bir rntdeki elemanlarn arpmnn ksaca nasl ifade edilebileceini tartnz.
RNEK
2, 4, 6, 8, 10 rntsndeki elemanlarn arpmn
sembol ile ksaca ifade ediniz.
ZM
2.4.6.8.10 arpmndaki her bir terim 2 nin katlar olan tam saylardr. Buna gre,
5
2.4.6.8.10 = (2.1).(2.2).(2.3).(2.4).(2.5) =
2k
olur.
k=1
Bir rntnn elemanlar arpmn ksaca ifade etmek iin
(pi) sembol kullanlr.
a 1 .a 2 .a 3 . .... .a n arpm ksaca,
ak biiminde gsterilir. Bu ifade, k = 1 den n ye kadar

k=1
ak saylarnn arpm diye okunur.
189
n: st snr (n Z),
k: indis ya da deiken (n Z),

m: alt snr (m Z), (n m) dir.
ak ifadesinde,
k=m
RNEK
3.6.8.12. ..... .3n arpmn
sembol yardm ile gsterelim.
ZM
n
(3k) olur.
3.6.8.12. .... .3n = (3.1).(3.2).(3.3).(3.4). .... .(3.n) =

k=1
RNEK
11
( )
n1
n
arpmn bulalm.
k=5
ZM
11
k=5
( ) ( )( )( )( )( )( )( )
51 61 71 81 91 101 111
4
4 5 6 7 8 9 10
n1
=
.
.
.
.
.
.
= . . . . . .
=
bu5
6
7
8
9
10
11
n
5 6 7 8 9 10 11 11
lunur.
ARPIM SEMBOLNN ZELLKLER
RNEK
4
arpmn bulalm.
k=1
ZM
4
= 3.3.3.3 = 3 = 81 dir.
4 tane
k=1
n
+
n N iin,
c =c
(c R) dir.
k=1
RNEK
5
(2k) arpmn bulalm.

k=1
ZM
5
5
5
(2k) = (2.1).(2.2).(2.3).(2.4).(2.5) = 2.2.2.2.2.1.2.3.4.5 = 2 .

k=1
190
k = 2 .5! = 2 .120 dir.

k=1
n N iin,
c.ak = c .
k=1
(c R) dir.
ak
k=1
RNEK
4
[k2.(2k + 1)]
arpmn bulalm.
k=1
ZM
4
[k2.(2k + 1)] = [12.(2.1 + 1)]. [22.(2.2 + 1)]. [32.(2.3 + 1)]. [42.(2.4 + 1)]
k=1

= 1 .2 .3 .4 .(2.1 + 1).(2.2 + 1).(2.3 + 1).(2.4 + 1)

4
4
2
k .
(2k+1) = (4!) .(3.5.7.9) dur.
k=1
k=1
n
+
n N iin,
a k .b k =
k=1
ak .
k=1
dir.
bk
k=1
RNEK
5
k=1
( )
k2
k+1
arpmn bulalm.
ZM
5
( ) ( )( )( )( )( )
2
k=1
1
2
3
4
5
k2
=
.
.
.
.
1+1 2+1 3+1 4+1 5+1
k+1
k2
=
1 .2 . 3 . 4 . 5
(1 + 1).(2 + 1).(3 + 1).(4 + 1).(5 + 1)
k=1
(5!)2
2.3.4.5.6
olur.
(k+1)
k=1
n
+
n N iin,
a k :b k =
k=1
ak :
k=1
bk
dr.
k=1
RNEK
9
k arpmn bulalm.
k=5
191
ZM
9
k = 1.2.3.4.5.6.7.8.9
k =
k=1
n N iin,
k=1
ak =
k=1
k.
k=1
n
+
ak .
k=1
k 9! = 4!.
k=5
ak
(1< p < n)
k =
k
k=5
k=5
9!
olur.
4!
dir.
k =p+1
RNEK
10
a)
k arpm ile
k=5
(k + 4) arpmn,
k=1
b)
(k + 3) arpm ile
k=0
(k + 2) arpmn karlatralm ve arpm istenilen ifadelerin

k=1
indislerindeki deiimleri syleyelim.
ZM
10
a)
k = 5.6.7.8.9.10
ve
k=5
(k + 4) = (1 + 4).(2 + 4).(3 + 4).(4 + 4).(5 + 4).(6 + 4)

k=1
= 5.6.7.8.9.10 olur.
Her iki arpm da ayn sonucu vermektedir. Birinci arpmdaki alt ve st snrdan 4 karlarak alt
snr 1 yaplmakta ve arpm bulunacak ifadede indisi 4 arttrlarak ikinci arpm elde edilmektedir.
4
b)
(k + 3) = (0 + 3).(1 + 3).(2 + 3).(3 + 3).(4 + 3) = 3.4.5.6.7 ve

k=0
5
(k + 2) = (1 + 3).(2 + 3).(3 + 3).(4 + 3).(5 + 3) = 3.4.5.6.7 olur.

k=1
Yine her iki arpm ayn sonucu vermektedir. Birinci arpmdaki alt ve st snra 1 eklenerek alt
snr 1 yaplmakta ve arpm bulunacak ifadede indis 1 azaltlarak ikinci arpm elde edilmektedir.
n
nm
ak + m =
ak =

k=p
n+m
k=pm
ak m
k=p+m
RNEK
x+3
(3k) = 349
k=4
192
ise x deerini bulalm.
(n p) dir.
ZM
x+3
x+33
(3
(3 ) =
k=4
k+3
k = 4 3
(3k + 3) = 3 4.3 5.3 6. ..... .3 x + 3 = 34 + 5 + 6 + .... + x + 3 = 349
=
k=1
4 + 5 + 6 + .... + x + 3 = 49 olur.
4 + 5 + 6 + .... + x + 3 = 1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + .....+ x + 3 (1 + 2 + 3)

(x + 3).(x + 4)

6 = 49
dur.
2
(x + 3).(x + 4)
2
(x + 3).(x + 4)
6 = 49
= 55
(x + 3).(x + 4) = 110 x = 7 bulunur.
UYGULAMA
1) Aadaki eitliklerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz.
3
a)
(k3 + 2) =
k3 .
2 = 640 dr.
k=1
k=1
b)
k=1
dir.
k=1
10
( )( )
3
n=1
2) Aadaki arpma ilemlerinin sonularn bulunuz.

17
a)
k.(k4)
b)
69
k11
c)
k=1
k=1
k = 11
32
25
log(k1) k
d)
k=5
e)
2
k=1
2k
k = 10
3) Aada verilen ilemlerin sonularn bulunuz.

4
a)

80
2kp
k=1
b)
2
k=1
p=1
c)
m=1
k
k=1
k=1
2
2
4) x 4x + a 8 = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 dir.
i=1
A) 1
B) 2
C) 3
xi.(2 + i) = 60 ise a katr ?
D) 4
E) 5
193
DZLER

Efes tiyatrosu Anadolunun en byk antik tiyatrosudur. Toplam 65 sray bulan tiyatro, iki orta yollu,
kademelidir. Birinci kademede 12 nsal yol, ikinci kademede 23, nc kademede ise ayn sayda nsal
yol vardr.

Gney batya bakan tiyatro yaklak 19.000 kii
kapasitelidir. ki nsal yol arasndaki ardk basamaklara belli dizilile oturan izleyiciler sesleri daha rahat
duyarlar.
ETKNLK
Aydn, Seluk
Fibonacci saylarn ilk kez
Leonardo Fibonacci ortaya koymutur.

1202 ylnda "Hesaplama
Kitab" anlamna gelen "Liber
Abacci" isimli kitabnda kapal bir
ortamdaki tavan ailesinin artn, her tavan iftinin 1 ay sonra
bir ift yavru dnyaya getirerek
reyecekleri gibi ideal varsaymlar altnda hesaplamak ister.
Acaba bir yl sonra bu ortamda
ka tavan olur?
Problemin zm iin
yandaki emay inceleyiniz.
Fibonacci yapt hesaplar sonucunda her ayn sonunda
tavan iftlerin saysnn emadaki gibi, 1, 1, 2, 3, 5, 8, ... olduunu bulmutur. Diziliteki
saylardan her birini kendisinden
hemen nce gelen ardk iki say
ile karlatrnz.
Karlatrmanz sonucunda her bir ay sonundaki tavan saysnn bularak problemi znz.
1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, ... biiminde artan saylara Fibonacci Saylar denir. Fibonacci saylarnda olduu gibi, belli bir kurala gre yazlm say gruplarna say dizisi denir.
Diziyi oluturan her say dizinin terimi olarak adlandrlr.
Leonardo Fibonacci (Leonart Fibonaci) (1170-1250), yaygn olarak

ismiyle Fibonacci diye anlan, orta an en yetenekli matematikisi olarak
kabul edilen matematikidir. Dizileri kefetti.
194
ETKNLK
Kalp dostu olarak bilinen zeytinya, zeytin meyvesinden elde edilmektedir. Aadaki izelgede zeytin miktarndan (kg) retilen
ortalama zeytin ya miktarlar (l) verilmitir.
nceleyiniz.
Zeytin ya miktar (l)
..
Zeytin miktar (Kg)
12 16
..
Dizinin terimlerinin hangi kurala gre yazldn tartnz.

retilen zeytinyann litresine gre tketilen zeytin miktar 4, 8, 12, 16, .... biiminde bir
dizi oluturur. Bu dizinin birinci terimi 4, ikinci terimi 8 dir. Bu dizinin 15, 20 ve 50 terimlerini bulunuz.
Dizinin n. terimine karlk gelen n deikenine farkl sayma saylar verdiimizde dizinin
terimlerini elde edeceiniz bir bant yaznz.
RNEK
3, 9, 27, 81, .... dizisinin hangi kurala gre yazldn, dizinin n. terimini ve 12. terimini bulalm.
ZM
Dizisinin terimlerinin inceledimizde her bir terimin 3 n kuvveti olduunu kolayca syleyebiliriz.
1
2
3
4
1. terimin 3 = 3, 2. terimin 3 = 9, 3. terimin 3 = 27 ve 4. terimin 3 = 81 olduu grlmektedir.
n
12
Buna gre dizinin n. terimi 3 olur. Dolaysyla dizinin 12. terimi 3 olarak bulunur.
Bir dizide n. terimi veren bantya dizinin genel terim denir ve an ile gsterilir.
Genel terimi an olan dizi, (an) = (a1, a2, ...... , an,....) biiminde yazlr.
1. terim
n. terim (Genel terim)
2. terim
ETKNLK
Genel terimi an = 3n2 olan dizi,
(an) = (3n 2) = (1, 4, 7, 10, ... , 3n 2, ...) biimindedir.
1. terim
2. terim 3. terim 4. terim
n. terim
Bu dizinin terimlerini ve aadaki emay inceleyiniz.

+
1
2
3
4
1
4
7
10
n-2
Sayma saylar kmesi ile dizinin terimleri arasnda bire bir eleme olup olmad tartnz.
Benzer ekilde aada verilen dizilerin elemanlar ile sayma saylar arasnda elemeler
yaparak emalar tamamlaynz.
195
N
(bn) =
( ) (
n
n
= 1 , 2 , 3 , ...... ,
, ........
n+1
n+1
2 3 4
1
2
3
n
+
N
(cn) = (3n) = (3, 6, 9, ........... , 3n, .......)
1
2
3
(an) = ( a1, a2, ....., an, .......) gsteriminin sayma saylar kmesi ile dizinin elemanlar arasnda bire bir eleme salad grlmektedir. Bu bantnn bir fonksiyon olup olmayacan tartnz.
Genel terim an olan say dizisi, sayma saylar kmesinden gerek saylar kmesine tanmlanan bir fonksiyondur.
RNEK
+
f:RR,
g:N R
f(x) = 2x 1
g(x) = 2x 1
fonksiyonlarnn grnt kmeleri ile (an) = (2n 1) dizisinin terimlerini karlatralm ve (an) = (2n 1)
dizisinin grafiini izelim. Ayrca f ile g fonksiyonlarn grafikleri ile birlikte karlatralm.
ZM
f fonksiyonu dorusal fonksiyon olduundan grafii dzlemde bir doru gsterir. Tanm kmesi
gerek saylar olup her bir gerek say f (x) = 2x 1 kural ile mutlaka bir gerek sayya eleneceinden grnt kmesi de gerek saylar kmesi olur. f fonksiyounun grafii,
y
f(x)= 2x 1
f:RR
4
3
2
1
3 2 1
1
1
2
x
1 2 3 4
2
3
4

biimindedir.
196
, f(x) = 2x 1
x = 1 f (1) = 2 (1) 1 = 3
........
(1, 3)
x = 0 f (0) = 2.0 1 = 1
........
(0 , 1)
x = 1 f 1 = 2. 1 1 = 0
2
2
2
() ()
........
( )
x = 1
f(1) = 2.(1) 1 = 1
........
(1, 1)
x = 2
f(2) = 2.2 1 = 3
........
(2, 3)
1,0
2
g fonksiyonunun tanm kmesi sayma saylar olup her bir sayma says g(x) = 2x 1 kural ile
mutlaka pozitif bir tek sayya eleneceinden grnt kmesi pozitif tek saylar kmesidir. g fonksiyonunu grafii de,
y
g : N R , g(x) = 2x 1
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
(5,9)
(4,7)
(3,5)
(2,3)
(1,1)
x = 1
g(1) = 2.1 1 = 1
....... (1, 1)
x = 2
g(2) = 2.2 1 = 3
....... (2, 3)
x = 3
g(3) = 2.3 1 = 5
....... (3, 5)
x = 4
g(4) = 2.4 1 = 7
....... (4, 7)
x = 5
g(5) = 2.5 1 = 9
....... (5, 9)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
biimindedir.
(an) = (2n - 1) dizisinin terimleri, (an) = (2n - 1) = (1, 3, 5, 7, 9, ......., 2n - 1, .......) olduunda
grafii de,
(an) = (2n 1)
y
7
6
5
4
3
2
1
(4,7)
n = 1
n = 2
n = 3
n = 4
(3,5)
(2,3)
(1,1)
1 2 3 4 5
a1 = 2.1 - 1 = 1
a2 = 2.2 - 1 = 3
a3 = 2.3 - 1 = 5
a4 = 2.4 - 1 = 7
.......
.......
.......
.......
(1, 1)
(2, 3)
(3, 5)
(4, 7)
biiminde olur.
(an) dizisi, f ve g fonksiyonlar ile karlatrldnda tanm kmesinin f nin tanm kmesinden farkl ancak g nin tanm kmesi ile
ayn olduu ve dizinin elemanlar ile g fonksiyonun grnt kmesinin elemanlarnn eitlii grlr.
ETKNLK
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
Yksel, arazisine 2 m boyunda bir kavak fida-
Fidann boyu
(metre)
(an)
n dikmi ve her yln sonunda fidann 1 m bydn gzlemlemitir. Yksel fidann boyunu (n yl olmak
zere), (an) = (n + 2) dizisi ile modellediine gre 6 yl
boyunca fidann boylarnn ne olacan, dizinin terimlerini yazarak bulunuz.
(an) dizisinin ka terimden oluacan tartnz.
(an) dizisinin grafiinin terimlerinden faydala-
a1 = 1 + 2
Yllar (n)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
narak yanda gsteriniz.

Dizisinin tanm kmesini syleyerek ka terimli bir dizi olacan belirtiniz.
r ve r den kk sayma saylarnn kmesi Ar = {1, 2, 3, ...... , r} olmak zere A, kmesinden R ne tanmlanan her diziye r terimli sonlu dizi denir.
197
ETKNLK
(an) = (3) = (3, 3, ................., 3, ............) , (bn) = (4) = (4, 4, ................., 4, ............) ve
(cn) = (5 n) = (4, 3, 2,................., 5 n, ............) dizilerinin terimlerini inceleyiniz.
(cn) dizisinin terimlerini birbiri ile karlatrnz.

(an) ve (bn) dizisinin terimlerini birbiri ile karlatnz.
Hangi dizilerin terimleri birbirine eittir? Tartnz.
RNEK
(an) = ((1)
) dizisinin terimlerini yazalm ve terimlerin birbirine eit olup olmadn syleyelim.
n+1
ZM
(an) = ((1)
n = 1
n = 3
a1 = (1)
= (1)2 = 1,
3+1
a3 = (1)
= (1)4 = 1,
n+1
1+1
n+1
(an) = (1, 1, 1, 1, ......... , ( 1)
n = 2
n = 4
2+1
a2 = (1)
= (1)3 = 1
4+1
5
a4 = (1)
= (1) = 1
, ......)
a1 a2 , a2 a3, ............ olduundan terimler birbirine eit deildir.

c R olmak zere genel terimi an = c olan (an) = (c) = (c, c, ......., c, .....) dizisine sabit dizi
denir. Sabit dizide tm terimler birbirine eittir.
ETKNLK
(an) = (log 102n), (bn) = (2n), (cn) = (n2) dizilerinin terimlerini yaznz.
a1, b1 ve c1 terimlerini karlatrnz.
a2, b2 ve c2 terimlerini karlatrnz.
Hangi dizilerin terimleri karlkl olarak birbirine eittir? Tartnz.
RNEK
(an) = (1) ve (bn) = Sin (2n + 1).
p
2
dizilerinin terimlerini yazarak iki diziyi karlatralm.
ZM
1
p
= 1
2
p
= 1
2
n = 1 a1 = (1) = 1, b1 = sin 3.
n = 3 a3 = (1) = 1, b3 = sin 3.
n = 2 a2 = (1) = 1, b2 = sin 5.
(an) = (1, 1, 1,.........,(1) ,...... ) ve (bn) = 1, 1, 1, 1,........., sin (2n + 1).
p
=1
2
) )
p
,......
2
dir.
a1 = b1, a2 = b2, a3 = b3, ........., an = bn, ...... olur.

(an) ve (bn) iki dizi olmak zere, n N
diziler denir ve (an) = (bn) biiminde gsterilir.
198
iin an = bn oluyorsa (an) ve (bn) dizilerine eit
UYGULAMA
a) Genel terimi an olan say dizisi R
R tanmlanan bir fonksiyondur.
b) Sabit dizi de her terim bir nceki terimden 3 fazladr.
c) (an) = sin n.
p
2
dizisinin 5. terimi 1 dir.
2) Aadaki ifadelerde verilen noktal yerleri doldurunuz.

a) Tm terimleri ayn gerek sayya eit olan dizilere ..................................... denir.
b) (an) = (7-n ) bir sonlu dizi ise n says en ok ..................... olur.
c) Karlkl terimleri birbirine eit olan dizilere ........................................... denir.
3) Aadaki soru iaretli yerlere uygun saylar yazarak dizi oluturunuz.
a) -2, 2, -2, 2, ?
b) 1, 8, 27, 64, ?
c) 1, 3, 5, 7, 9, ?
d) 2, 2, 2, 2, 2, ?
4) Genel terim (an) =
5) (an) =
5n 4
n+1
n+1
3n + 1
olan dizinin 8. terimi ile 3. terimi arasndaki fark hesaplaynz.
dizisinin kanc terimi 4 tr?
6) A N olmak zere A R tanmlanan aadaki fonksiyonlarn hangileri bir dizi belirtmez?

a) (an) =
n1
n+3
7) Genel terimleri (an) =

lunuz.
(
(
)
)
)
b) (bn) = n + 2
n1
3n k
n+2
ve (bn) =
)
tn +5
7n 1
c) (cn) = (4 n)
olan diziler sabit dizi ise k ve t saylarn bu-
k
8) (an) = 3n 4 dizisi ile (bn) = 3
dizisi eit diziler ise k katr?
n
+
1
n+1
9) (an) =
3n + 15
dizisinin hangi terimleri tamsaydr. Bu terimleri bulunuz.
n+1
(
(
10) (an) =
3n 1
dizisi 6 terimli bir dizidir. Bu dizinin terimlerini yaznz.
2n + 1
11) (an) =
cos n.
(1)n
dizisinin ilk terimini yaznz.
12) an+1 = an + 5 ve a3 = 15 ise a20 katr?

13) (an) = (6 n) be terimli sonlu bir dizidir. Bu dizinin grafiini iziniz.
199
DZLERDE LEMLER
ETKNLK
Fonksiyon bilgilerinizden A R ve B R olmak zere f: A R ve g: B R fonksiyonlar iin

f(x) + g(x) = (f + g)(x), f(x) g(x) = (f g)(x), f(x).g(x) = (f.g)(x) ve f(x):g(x) = (f:g)(x), (g(x) 0)
ilemlerinin (A B) R tanml olduunu biliyorsunuz.

Dizilerin de fonksiyon olduunu hatrlaynz ve (an) =
( )
1
n+1
ile (bn) =
n+2
dizilerinin terimlen+1
rini yazarak (an) + (bn) dizisinin terimlerini yaznz.

an ve bn genel terimlerini toplayarak (an + bn) dizisinin genel terimini yaznz.
(an + bn) dizisinin terimlerini yaznz.
(an) + (bn) dizisi ile (an + bn) dizisinin terimlerini karlatrnz.
Benzer ilemleri yaparak, (an) (bn) dizisi ile (an bn), (an).(bn) dizisi ile (an.bn), (an):(bn) dizisi
ile (an:bn) dizisini karlatrnz.
Dizilerin toplam, arpm ve blm ile ilgili genellemelerde bulunuz.
RNEK
( )
n+1
(an) = 1 ve (bn) =
dizisinin terimlerini yazalm ve (an) + (bn) ile (an + bn), (an) (bn) ile
2
n
n
(an bn), (an).(bn) ile (an.bn), (an):(bn) ile (an:bn) ve 3.(an) ile (3.an) dizilerini karlatralm.
ZM
( ) (
) (
(an) = 1 = 1 , 1 , 1 ,...., 1 ,.... ve (bn) = n + 1 = 2 , 3 , 4 ,...., n + 1 , ....

n
n2
1 2 3
n
1 4 9
n2
(an) + (bn) =
1
1
2, 1
1
(
(
3, 1
4 ,...., 1
9
) (
) (
) (
n + 1 , .... = 3 , 5 , 7 ,...., 2n + 1 , ....

n2
1 4 9
n2
(an + bn) = 1 + n + 1 = n + n + 1 = 2n + 1
n
n2
n2
n2
n2
)
) (
2.n + 1
= 2.1 + 1 , 2.1 + 1 , 2.3 + 1 ,....,
, .... = 3 , 5 , 7 , ......... , 2n + 1 , ....
2
2
2
2
n
1
2
3
1 4 9
n2
(an) + (bn) = (an + bn) dir.
(an) (bn) =
(
(
1
1
(an bn) = 1
n
2, 1
3, 1
1 2
4
n+1 = n
n2
) (
4 ,...., 1
3
9
n
n + 1 = 1
n2
n2
n2
) (
n + 1 , .... = 1 , 1 , 1 ,...., 1 , ....

n2
1 4 9
n2
) (
= 1 , 1 , 1 , ......... , 1 , .... = 1 , 1 , 1 , ......... , 1 , ....

12 22 32
n2
1
4
9
n2
(an) (bn) = (an bn) dir.
) (
)
)
1 . 2 , 1 . 3 , 1 . 4 , ......... , 1 . n + 1 , .... = 2 , 3 , 4 , ......... , n + 1 , ....

2
1 8 27
n3
1 1 2 4 3 9
n n
(an .b n) = 1 . n + 1 = n + 1 = 23 , 3 , 4 ,...., n + 1 , .... = 2 , 3 , 4 ,...., n + 1 , ....
1 8 27
1 23 33
n3
n3
n3
n
n2
(an).(bn) =
) ( ) (
(an).(bn) = (an .b n) dir.
200
) (
(an):(bn) =
(
(
(
) (
1 , 2 , 3 , ......... , n , .........
=
2 3 4
n+1
(an:b n) =
2
1:2 1 3 1 4
1 n
1.1 1 4 1 9
, : , : ,...., 1 : n +2 1, .... =
, . , . ,...., .
,....
1 1 2 4 3 9
n n+1
1 2 2 3 3 4
n n
) (
) (
) (
1 n
n
1 n+1
1 , 2 , 3 , ......... , n , .........
=
=
: 2 =
.
n n+1
n+1
n n
1+1 2+1 3+1
n+1
1 , 2 , 3 , ......... , n , .........
=
2 3 4
n+1
(an):(bn) = (an: bn) dir.
3.(an) = 3.
) (
1 1 1
3 3 3
, , , ......... , 1 , ......... =
, , , ......... , 3 , .........
1 2 3
1 2 3
n
n
( ) ( ) (
3 3 3
(3.a n) = 3. 1 = 3 =
, , , ......... , 3 , .........
1 2 3
n
n
n
3.(an) = (3.an) dir.

(an), (bn) gerek say dizileri ve c R iin,
(an) + (bn) = (an + bn)

(an) (bn) = (an bn)
c. (an) = (c.an)
(an):(bn) = (an:bn)
(an).(bn) = (an. bn)

+
(n N iin bn
0) dir.
UYGULAMA
1) Aadaki ifadelerde verilen noktal yerleri uygun biimde doldurunuz.
(an) = (2n) ve (bn) = (n2 + n) dizileri iin,
a) (an) + 3.(bn) dizisinin genel terimi ............................ dr.
b) (an).(bn) dizisinin genel terimi ............................ dr.

c) (bn):(an) dizisinin genel terimi ............................ dr.
2) (an) = (4, 8, 12, ........., 4n, ....) ve (bn) = (1, 8, 27, ......... , n3, ....) dizileri iin (an):(2bn) dizisinin
genel terimini bulunuz ve bu dizinin terimlerini yaznz.
3) (an) =
2n - 1
ve (bn) =
n+1

A) 5
B) 4
n-7
n+1
dizileri iin (an) (bn) dizisinin 3. terimi katr?

C) 3
D) 2
E) 1
MONOTON DZLER
ETKNLK
(an) = (3n) = (3, 6, 9, ...... , 3n) dizisi incelenirse dizinin birinci terimi olan 3 n ikinci
terim olan 6 dan byk, ikinci terimi olan 6 nn nc terim olan 9 dan byk olduu grlr.Bu
durum genellenirse dizinin terimleri iin,
3 > 6 > 9 > ....... > 3n > ....... eitsizlii yazlabilir. Benzer yaklamla aadaki dizileri inceleyiniz.
1
(bn) = (2n) = (2, 4, 6,.............., 2n, .....), (cn) =
= 1 , 1 , 1 , ......., 1 , ..........
2 3 4
n+1
n+1
( ) (
201
(bn) ve (cn) dizilerinin her birinin terimleri arasnda sralama yaparak terimler arasnda (< ) ve
(<) iaretlerinden uygun olann yaznz.

Aadaki (dn), (en), (fn) dizilerini inceleyiniz.
(dn) = 0, 0, 1, .........., (n 1).(n 2) , ...........

2
(en) = ((1 n).(n 5n + 6)) = (0, 0, 0, 6, 24, .........., (1 n).(n 5n + 6), .....)
2
(fn) = ((1 )
2n
)=
2n
(1, 1, 1, ........ , (1) .............. )
(dn), (en) ve (fn) dizilerinin her birinde terimlerin arasnda (<) ya da (>) sembolleri konularak
sralama yaplabilir mi? Tartnz.
Bu dizilerde terimler arasnda () yada () sembolleri konularak sralama yaplp yaplamayacan tartnz.
bn + 1 bn, cn + 1 cn, dn + 1 dn ve en + 1 en farklarn 0 (sfr) says ile karlatralm.
RNEK
(an) = (3n 1) dizisinin terimleri arasndaki sralamay yaparak an + 1 an farknn iaretini inceleyelim.
ZM
(an) = (3n 1) = (3.1 1, 3.2 1, 3.3 1, ......., 3n 1, ....) = (2, 5, 8, ......... , 3n 1, .......)

2 < 5 < 8 < ....... < 3n 1 < .....
an = 3n 1

an + 1 an = 3n + 2 (3n 1)
an + 1 = 3(n + 1) 1
= 3n + 2 3n + 1

= 3n + 2
=3
O hlde, an + 1 an > 0 dr. Yani, an + 1 an pozitiftir.
+
(an) bir dizi olsun. n N iin ;
1) an + 1 an > 0 veya
2) an + 1 an < 0 veya
3) an + 1 an 0 veya
4) an + 1 an 0 veya
5) an + 1 an = 0 veya
an + 1 > an (an)
an + 1 < an (an)
an + 1 an (an)
an + 1 an (an)
an + 1 = an (an)
artan dizidir.
azalan dizidir.
azalmayan dizidir.
artmayan dizidir.
sabit dizidir.
artlarndan birini salayan diziye monoton dizi denir.
RNEK
(an) =
) (
n 2 , (b ) = 2n + 3 ve (c ) = (n 2)2 dizilerinin monotonluk durumlarn inceleyelim.

n
n
n+2
n+1
ZM
an + 1 =
cn + 1 = (n + 1 2) = (n 1) dir.
202
) (
2(n + 1) + 2
n+12
2n + 5
= n 1 , bn + 1 =
=
ve
n
+
1
+
1
n+1+2
n+2
n+3
an + 1 an =
2
2
n1
n2 = n +n2 n +n6 = 2 4
n+3
n+2
n + 5n + 6
n2 + 5n + 6
n2 + 5n + 6
(n + 2) (n + 3)

+
an + 1 an fark, n N iin pozitif olduundan (an) monoton artandr.
1
2n2 + 7n + 5 2n2 + 7n + 6
bn + 1 bn = 2n + 5 2n + 3 = 2
2
= 2
n + 3n + 2
n + 3n + 2
n + 3n + 2
n +2
n+1
+
bn + 1 bn fark, n N iin negatif olduundan (bn) monoton azalandr.

cn + 1 cn = (n 1)2 (n 2)2 = n2 2n + 1 (n2 4n + 4) = 2n 3
cn + 1 cn ifadesi n = 1 iin negatif, n > 1 iin pozitif olduundan monoton deildir.
RNEK
(an) = (n2 3n + 2) dizisinin monotonluunu inceleyelim.
ZM
2
an = n 3n + 2
2
2
2
an + 1 = (n + 1) 3(n + 1) + 2 = n + 2n + 1 3n 3 + 2 = n n
2
2
an + 1 an = n n (n 3n + 2) = 2n 2 dir. an + 1 an fark n = 1 iin 0, n > 1 iin pozitif olduundan an + 1 an 0 dr. Dolaysyla (an) monoton azalmayan dizidir.
Notlar
Sude
Aye
Seda
Mert
Kaya
Alya
Pelin
Elif
Berk
Cenk
Ali
Nur
Nil
Ata
Cem
renciler
Can
RNEK
70 50 50 50 45 45 60 49 80 85 85 90 95 100 100 100
Yukardaki izelgede bir snftaki rencilerin matematik dersi snavndan ald notlar verilmitir. Notlar kkten bye doru sralayarak bir (an) dizisi ve bykten ke doru sralayarak bir
(bn) dizisi oluturalm. (an) ve (bn) dizilerinin monotonluunu aratralm.
ZM
(an) = (45, 45, 49, 50, 50, 50, 60, 70, 80, 85, 85, 90, 95, 100, 100, 100)
(bn) = (100, 100, 100, 95, 90, 85, 85, 80, 70, 60, 50, 50, 50, 49, 45, 45) dr.
+
n N iin, an + 1 - an 0 olduundan (an) monoton azalmayan dizidir.

bn+1 - bn 0 olduundan (bn) monoton artmayan dizidir.
UYGULAMA
a) Atletizm msabakalarndan 100 metre kousuna katlan atletlerin
yar bitiri dereceleri bir dizinin terimleri olarak modellenirse bu
dizi monoton artandr.
b) Takmlarn Trkiye Spor Toto Sper Ligi bitiri sralarnda topladk-
lar puanlar bir dizinin terimleri olarak modellenirse bu dizi monoton
azalandr.
c) Monoton artan bir dizide ardk terimlerin arasndaki fark daima
1 e eittir.
203
2) Aadaki ifadelerde verilen diziler iin noktal yerleri uygun biimde doldurunuz.
an + 1
a) n N iin
an
bn + 1
b) n N iin
bn
cn + 1
c) n N iin
cn
dn + 1
) n N iin
dn
> 1 ise an dizisi ...................................... dir.

< 1 ise bn dizisi ...................................... dir.
1 ise cn dizisi ...................................... dir.

1 ise dn dizisi ...................................... dir.
3) Genel terim (an) = a.n + b biimindeki dizilerde paydann kk, c.n + d = 0 n = d dir.
c.n + d
d < 1 ise dizi monoton, d > 1 ise dizi monoton deildir. Dizi monoton ise,
c
a.d b.c > 0
(an) monoton artan,
a.d b.c < 0
(an) monoton azalan,
a.d b.c = 0
(an) sabit dizidir. Buna gre,
a) (an) = 2n + 1
3+n
b) (bn) =
n+1
2n + 2
c) (cn) = 5n 3
n+4
) (dn) =
n+1
2n - 5
dizilerinin monotonluunu aratrnz.

4) Aadaki dizilerin monotonluk durumunu inceleyiniz.
a) (an) = (3n + 2)
b) (bn) =
( )
1
3+n
c) (cn) = (3 )
( )
) (dn) = n +n 1
3
ARTMETK DZLER

12:00 de kovaya 1 damla yamur dyor.

12:01 de kovada 2 damla yamur vardr.

Bir sre sonra kova azna kadar doluyor. Kova tam
dolduunda saat 15:00 ise kova yarsna kadar dolduunda
saat katr? Tartnz.
ETKNLK
Aadaki dizilerin terimlerini inceleyiniz.
(an) = (n + 3) = (4, 5, 6, 7, ....... , n + 3, .....),
(bn) = (3n + 2) = (5, 8, 11, 14, ....... , 3n + 2, .....)
(cn) = (2n +1) = (3, 5, 7, 9, ....... , 2n + 1, .....),
(dn) = (2 ) = (2, 4, 8, 16, ....... ,2 , .....)
Her bir dizinin terimleri arasndaki fark bulunuz.

Terimlerin arasndaki fark gz nne alarak dierlerinden farkl olan diziyi belirtiniz.
Verilen dizilerden ortak zellie sahip olanlar iin bir genellemede bulununuz.
204
RNEK
(bn) = (n2 + 3) = (4, 7, 12, 19, ...., n2 + 3, ...)
(an) = (2n) = (2, 4, 6, 8, ...., 2n, ...),
() (
(dn) = 1 = 1, 1 , 1 , 1 , ...., 1 , ...

n
2 3 4
n
dizilerinden hangilerinde ardk terimler arasndaki farklar eittir? Aratralm.
(cn) = (4n 1) = (3, 7, 11, 15, ...., 4n 1, ...),
ZM
a2 a1 = 4 (2) = 2
a3 a2 = 6 (4) = 2
..
.
b 2 b1 = 7 4 = 3
b3 b2 = 12 7 = 5
an + 1 an = 2(n + 1) (2n) = 2
3 5 dir.
1
1
= 1
1
2
3
6
1
1
1
1
12
6
d3 d2 =
=
12
4
3
c2 c1 = 7 3 = 4
c3 c2 = 11 7 = 4
.
.
.
cn + 1 cn = 4(n + 1) 1 (4n 1) = 4
d2 d1 =
olduu iin (an) ve (cn) dizilerinin ardk terimleri arasndaki farklar eittir.
Ardk terimleri arasndaki fark sabit olan dizilere aritmetik dizi denir. (an) aritmetik di+
zisinde d ardk terimler arasndaki ortak fark olmak zere, n N iin, an + 1 an = d dir.
RNEK
1. terimi 2 ve ortak fark 3 olan aritmetik diziyi yazalm.
ZM
stenen aritmetik dizi (an) olsun. Bu durumda,
a1 = 2 ve a2 a1 = 3 a2 2 = 3
a2 = 5 ve a3 a2 = 3 a3 5 = 3
..
.
(an) = (2, 5, 8, ............, 3n 1, ..........) dir.
a2 = 5
a3 = 8
RNEK
(an) = (c), (c R) sabit dizisinin aritmetik dizi olduunu gsterelim.
ZM
(an) = (c, c, c, ............, c, ..........)
a1 = c, a2 = c, a3 = c, ....... , an = c, an + 1 = c dir.
a2 a1 = c c = 0
a3 a2 = c c = 0
..
.
an + 1 an = c c = 0
olduundan her sabit dizi ortak fark sfr olan aritmetik dizidir.
RNEK
(an) aritmetik dizi ve d gerek says da bu aritmetik dizinin ortak fark olsun. Bu durumda aritmetik dizinin genel terimini ilk terim ve ortak fark cinsinden yazalm.
205
ZM
(an) aritmetik dizisinde d ortak fark ise,
a2 a1 = d
a3 a2 = d
a4 a3 = d
.
.
.
+ an an - 1 = d
an a1 = (n 1).d
an = a1 + (n 1).d olur.
(an) aritmetik dizisinde d ardk terimler arasndaki ortak fark olmak zere,
+
n N iin, an = a1 + (n 1).d dir.
RNEK
lk terim 7 ve ortak fark -2 olan aritmetik dizinin genel terimini ve 28. terimini bulalm.
ZM
Aranan dizi (an) olsun. a1 = 7 ve d = 2 alnarak,
an = a1 + (n 1).d an = 7 + (n 1).(2)
28. terim de, a28 = 2.28 + 9 = 47
an = 2n + 9
olur.
bulunur.
RNEK
Sonlu bir aritmetik dizide ilk terim a1, son terim an ve ortak fark d ise bu aritmetik dizinin terim
saysn bulalm.
ZM
an = a1 + (n 1).d olduundan (n 1).d = an a1 dir. (n 1) =
an a1
d
n=
an a1
d
+ 1 olur.
RNEK
lk terimi -5, son terimi 81 ve ortak fark 2 olan sonlu aritmetik dizide terim saysn bulalm.
ZM
an = 81, a1 = 5 ve d = 2 dir.
n=
81 (5)
an a1
86
+ 1 n =
+1 n=
+ 1 n = 44 bulunur.
2
2
d
RNEK
Verilen iki say arasna (bu saylarla birlikte) sonlu aritmetik dizi oluturacak eklide k tane say
yerletirildiinde elde edilen sonlu aritmetik dizinin ortak farkn bulalm.
ZM
x, y R ve x < y olsun. x ile y arasnda sonlu aritmetik dizi oluturacak ekilde k tane say yerletirildiinde dizinin terim says n = k + 2 olur. an = a1 + (n 1).d olduundan d =
an = y, a1 = x alnrsa, d =
206
yx
k+21
d=
yx
k+1
bulunur.
an a1
n1
elde edilir.
Verilen iki say arasnda (bu saylarla birlikte) sonlu aritmetik dizi oluturacak eklide k
tane say yerletirildiinde elde edilen aritmetik dizinin ortak fark d =
yx
k+1
dir.
RNEK
15 ile 63 saylar arasna bu saylarla birlikte sonlu aritmetik dizi oluturacak eklide 11 say daha
yerletirilirse bu dizininin 6. terimini bulalm.
ZM
x = 15 , y = 63 ve k = 11 alnarak, d =
yx
d=
63 - 15
48
=
= 4 bulunur.
11 + 1
12
k+1
a1 = 15, d = 4 olduundan,
an = a1 + (n 1).d an = 15 + (n 1).4 an = 4n + 11 a6 = 4.6 + 11 a6 = 35 tir.
RNEK
Bir aritmetik dizide herhangi bir terimin kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta bulunan terimlerle olan bantsn bulalm.
ZM
an teriminden, k terim nceki terim an - k olsun. Bu durumda,
an = a1 + (n 1).d
an k = a1 + (n k 1).d = a1 + nd kd d
+ an + k = a1 + (n + k 1).d = a1 + nd + kd d

an k + an + k = 2a1 + 2nd 2d

= 2.(a1 + nd d) = 2.[a1 + (n 1).d] = 2.an
an =
an - k + an + k
2
olur.
(an) aritmetik dizi olmak zere, n N iin, an =
a n - k + an + k
dir.
2
O hlde, bir aritmetik dizide herhangi bir terim kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta
bulunan terimlerin aritmetik ortasdr.
a+c
Dolaysyla a, b ve c saylar bir aritmetik dizinin ardk terimi ise b =
olur.
2
RNEK
Bir aritmetik dizide a5 = 23 ve a19 = 93 ise a12 katr?
ZM
12 =
5 + 19
2
olduundan a5 terimi a12 terimine soldan, a19 terimi a12 terimine sadan 7 terim uzak-
lktadr. O hlde, a12 =
a5 + a19
2
23 + 93
2
= 58
bulunur.
RNEK
n terimli bir aritmetik dizide batan ve sondan eit uzaklktaki terimler arasndaki ilikiyi aratralm.
207
ZM
(an) aritmetik dizisinde batan k terim ak, sondan k. terim an k + 1 dr. an = a1 + (n - 1).d olduundan,

+
ak = a1 + (k - 1).d = a1 + kd d
an - k + 1 = a1 + (n - k + 1 1).d = a1 + nd kd
ak + an - k + 1 = 2a1 + nd d

= a1 + a1.(n - 1).d

= a1 + an
olur.
Sonlu bir aritmetik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimlerin toplam birbirine eittir. O hlde,
a1 + an = a2 + an 1 = a3 + an 2 = ............ = ak + an k 1 dir.
RNEK
(an), 14 terimli sonlu aritmetik dizisinde a2 = 10 ve a13 = 43 ise bu dizinin terimleri toplamn bulalm.
ZM
a1 + a14 = a2 + a13 = a3 + a12 = a4 + a11 = a5 + a10 = a6 + a9 = a7 + a8 dir. O hlde,
a1 + a14 = 53
a2 + a13 = 53
..
.
a7 + a8 = 53
a1 + a2 + .......... + a14 = 7.53

= 371
bulunur.
RNEK
Ortak fark d ve k. terimi ak (1 < k < n ) olan (an) aritmetik dizisinin genel terimini yazalm.
ZM
an = a1 + (n 1).d = a1 + nd d
ak = a1 (k 1).d = a1 kd d
an ak = nd kd = (n k).d
an = ak + (n k).d
bulunur.
n N iin, ortak fark d ve k. terimi ak (1 < k < n ) olan (an) aritmetik dizisinin genel terimi
an = ak + (n k).d dir.
RNEK
Beinci terimi 28, ortak fark 6 olan aritmetik dizinin 14. terimini bulalm.
ZM
Aritmetik dizi (an) olsun. Bu durumda a5 = 28 ve d = 6 alnarak
an = ak + (n k ).d an = 28 + (n 5).6 an = 6n 2 a14 = 6.14 2 a14 = 82 bulunur.
208
RNEK
Bir aritmetik dizide herhangi iki terim verildiinde dizinin ortak farkn bu terimlerden faydalanarak bulalm.
ZM
(an) aritmetik dizisinin p. terimi ap, k. terimi ak (p > k) olsun.
an = a1 + (n - k).d olduundan,
ap = a1 + (n - 1).d = a1 + pd - d
ak = a1 (k - 1).d = a1 kd
d
d=
ap - ak = pd - kd = (p - k).d
ap - ak
p-k
olur.
Bir aritmetik dizide herhangi iki terim verildiinde dizinin ortak fark d =
ap - ak
p-k
dir.
RNEK
(an) aritmetik dizisinde 23. terim 163 ve 45. terim 317 ise bu dizinin 4. terimini bulalm.
ZM
ap = a45 = 317 ve ak = a23 = 163 alnarak, d =
a45 - a23
45 - 23
317 - 163 154

=
d = 7 dir.
45 - 23
22
an = ak + (n - k).d an = 163 + (n - 23).7 an = 7n + 2 an = 7.4 + 2 an = 30 bulunur.
RNEK
(an) aritmetik dizisinin ilk n terim toplamna Sn diyerek Sn toplamn a1 ve an cinsinden ayrca ilk
terim ve ortak fark cinsinden ayrca ilk terim ve ortak fark cinsinden yazalm.
ZM
Sn = a1 + a2 + a3 + ....... + an - 1 + an
+
Sn = an + an - 1 + an - 2 + ....... + a2 + a1
2.Sn = (a1 + an) + (a2 + an - 1) + (a3 + an - 2) + .......... + (an - 1 + a2) + (an + a1)
= (a1 + an) + (a1 + an) + (a1 + an) + .......... + (a1 + an) + (a1 + an) = n.(a1 + an)
Sn =
Sn
n
2
n
2
n tane
.(a1 + an) olur. Bu eitilkte, an = a1 + (n - 1).d yazlrsa,

.[a1 + a1 + (n - 1).d]
Sn
n
2
.[2a1 + (n - 1).d] bulunur.
(an) aritmetik dizisinin ortak fark d, ilk n terim toplam Sn olmak zere,
veya Sn
n
2
Sn =
.[2a1 + (n - 1).d] dir.
n
2
.(a1 + an)
RNEK
Genel terimi an = 5n + 3 olan aritmetik dizinin ilk 16 terim toplamn bulalm.
209
ZM
an = 5n + 3 a1 = 5.1 + 3 a1 = 8
Sn =
dir.
n
n
16
n
.(a1 + an) = .(8 + 5n + 3) = .(5n + 11) =
.(5.16 +11) = 728
2
2
2
2
bulunur.
UYGULAMA
a) Ardk terimleri arasndaki fark sabit olan dizilere aritmetik dizi denir.
b) Her sabit dizi ortak fark 1 olan aritmetik dizidir.

a+c
c) a, b ve c bir aritmetik dizinin ardk terimi ise b =
dir.
2

a) Ortak fark sfr olan aritmetik diziler ...................................... dir.
b) Bir aritmetik dizide herhangi bir terim kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta bulunan terimlerin ...................................... dr.
c) Sonlu bir aritmetik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimlerin toplam ............
.......................... dir.
3) Aadaki ilk terimleri ve ortak farklar verilen aritmetik dizileri bulunuz.
1
a) a1 = 2, d = -3
b) a1 = 0, d = 2
c) a1 = , d = -2
3

4) Mersinli kynde yaayan ifti Yahya arazisine 4500 zeytin fidan dikecektir. 1. gn 80 fidan
dikmitir. Her gn bir nceki gnden 20 fidan fazla dikeceine gre tm fidanlarn dikimini ka gnde
tamamlar?
5) 7 ile 59 saylar arasna bu saylarla birlikte aritmetik dizi oluturacak ekilde 12 say yerletirilirse bu dizinin 4. terimi ka olur?
A) 18
B) 19
C) 20
D) 21
E) 22
6) 43. terim 95 ve 21. terimi 51 olan aritmetik dizinin 30. terimi katr?
A) 65
B) 66
C) 67
D) 68
E) 69
7) (an) aritmetik dizisinde a13 = 89 ve a29 = 201 ise a21 katr?

A) 145
B) 150
C) 155
D) 160
E) 165
8) (an) aritmetik dizisinde a1 = 10 ve S15 = 465 ise ortak fark d katr?

A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
9) (an) aritmetik dizinin ilk n teriminin toplam Sn = 2n + 7n dir. a13 katr?

A) 36
B) 42
C) 48
D) 52
E) 60
10) Ardk terimi 2x - 10, x + 8 ve 2x - 4 olan aritmetik dizinin ortak fark katr?
A) 1
210
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
GEOMETRK DZLER
ETKNLK
Aadaki dizilerin terimlerini inceleyiniz.
n
n
(an) = (3 ) = (3, 9, 27, 81, ... , 3 , ...),
(() ) (
1
3
(cn) = 4.
n-1
= 4,
()
(bn) =
n-1
4 4 4
, ,
, ... ,4. 1
3 9 27
3
, ... ,
(dn) =
(( ) ) (
( ) (
2
3
() )
)
n
2 4 8 16
2
, ,
,
, ... ,
, ...
3 9 27 81
3
1 1 1 1
1
1
=
, , , , ... ,
, ...
2 3 4 5
n+1
n+1
Herbir dizinin ardk terimlerini oranlaynz.

Ardk terimleri arasndaki oran deimeyen diziler hangileridir? Tartnz.
Ardk terimleri arasndaki oran gz nne alarak verilen dizilerden ortak zellie sahip
olanlar iin bir genellemede bulununuz.
RNEK
() (
() (
3
5
(an) = 2.
(bn) =
n-1
1
2
() )
() )
6 18 54 162
3 n
,
,
,
, ................ , 2.
, .....
5 25 125 625
5
= 1,
n-1
1 1 1
1
, , , ................... ,
2 4 8
2
, .....
(cn) = (n ) = (1, 4, 9, 16, ................... , n , .....)

Dizilerinin hangilerinde ardk terimler arasndaki oranlar eittir? Bulalm.
ZM
18
a1 =
a2
18 5
3
25
ve a2 = 18
=
=
. =
a
6
5
25
25 6
5
1
5
54
a2 =
18
ve a3 =
25
()
3
an - 1 = 2.
n-1
b1 = 1 ve b2 =
54
125
ve an = 2.
1
2
a3
()
3
b1
b2
a2
1
2
1
54 25
3
125
=
.
=
18
125 18
5
25
an + 1
an
2.
=
( )
1
2
ve bn + 1 =
( )
1
2
n+1
n-1
2.
a
a
a
= 3 olduundan 2 = 3 = ... = n + 1 = 3 tir.
a1 a2
an
5
5
1
=
1
2
bn + 1
bn
, b2 =
()
()
1
bn =
()
()
3
ve b3 =
1
4
b3
b2
4
1 2
1
= . =
1
4 1
2
2
n+1
b
b
b
1
= 1 olduundan 2 = 3 = ... = n + 1 =
dir.
b1 b2
bn
2
2
211
c2
c1 = 1 ve c2 = 4
c1
c3
c2 = 4 ve c3 = 3
c2
=
=
4
1
=4
9
4
olduundan
c2
c1
c3
c2
dir.
O hlde, (an) ve (bn) dizilerinin ardk terimleri arasndaki oran birbirine eitir. (cn) dizisinin ardk terimleri arasndaki oran birbirine eit deildir.
Ardk terimleri arasndaki oran sabit olan dizilere geometik dizi denir. (an) geometrik
dizisinde r ardk terimler arasndaki ortak oran (ortak arpan) olmak zere,
an + 1
n N iin,
an
= r dir.
RNEK
Birinci terimi 1 ve ortak arpan 4 olan geometrik diziyi yazalm.
ZM
stenen geometrik dizi (an) olsun. Bu durumda,
a2
a
a1 = 1 ve
= 4 2 = 4 a2 = 4
a1
1
a2 = 4 ve
a3
a2
=4
a3
4
n-1
(an) = (1, 4, 16, ............. , 4
, ........)
dir.
= 4 a3 = 16
RNEK
(an) = (c), (c R, c 0) sabit dizisinin geometrik dizi olduunu gsterelim.
ZM
(an) = (c) = (c, c, c, ....... , c, ......) dir. a1 = c, a2 = c, a3 = c, ....... , an = c, an + 1 = c dir.
a2
a1
= 1,
a3
a2
c
c
= 1, ...... ,
an + 1
an
c
c
=1
olduundan sfr sabit dizisi hari her sabit dizi ortak arpan 1 olan geometrik dizidir.
RNEK
(an) geometrik dizi ve r gerek says da bu geometrik dizinin ortak arpan olsun. Bu durumda
geometrik dizinin genel terimini ilk terimi ve ortak arpan cinsinden yazalm.
ZM
a2
a1
a3
a2
a4
a3
=r
=r
n - 1 tane ifade taraf tarafa arplrsa,
=r
an
an - 1
212
=r
a2 a3 a4
an
. . . ........ .
= r.r.r. .... .r
a1 a2 a3
an - 1
n - 1 tane
an
a1
n-1
=r
n-1
an = a1.r
olur.
(an) geometrik dizisinde r ardk terimler arasndaki ortak arpan olmak zere,
+
n-1
n N iin, an = a1.r
dir.
RNEK
Birinci terimi 5 ve ortak arpan 2 olan geometrik dizinin genel terimini ve 8. terimini bulalm.
ZM
Aranan geometrik dizi (an) olsun. Bu durumda a1 = 5 ve r = 2 alnarak,
an = a1 .r
n-1
an = 5.2
n-1
dir. 8. terim, a8 = 5.2
8-1
a8 = 5.128 a8 = 640 bulunur.
RNEK
Verilen iki say arasnda (bu saylarla birlikte) sonlu geometrik dizi oluturacak eklide k tane
say yerletirildiinde elde edilen geometrik dizinin ortak arpann bulalm.
ZM
x, y R ve x < y olsun. x ile y arasna geometrik dizi oluturacak ekilde k tane say yerletirildiinde dizinin terim says n = k + 2 olur.
an
n - 1 an
n-1
n-1
an = a1 .r
olduundan, r
=
r=
elde edilir. an = y ve a1 = x alnrsa,
a1
a1
r=
n-1
y
x
ve n = k + 2 den r =
k+2-1
r=
k+1
bulunur.
Verilen iki say arasnda (bu saylarla birlikte) sonlu geometrik dizi oluturacak eklide k
tane say yerletirildiinde elde edilen geometrik dizinin ortak arpan r =
k+1
y
x
dir.
RNEK
6 ile 3072 saylar arasna bu saylarla birlikte sonlu geometrik dizi oluturacak ekilde 8 say
daha yerletirilirse bu dizinin 4. terimini bulalm.
ZM
x = 6, y = 3072 ve k = 8 alnarak, r =
k+1
y
x
r=
3072
6
r = 512 r = 2 bulunur.
9
Oluan geometrik diziye (an) diyelim. Bu durumda,

n - 1
an = a1.r
(a1 = x = 6, r = 2) an = 6.2
n = 4 iin dizinin 4. terimi, a4 = 6.2
4-1
n-1
olur.
a4 = 6.2
a4 = 48 bulunur.
RNEK
Bir geometrik dizide bir terimin kendisine sadan ve soldan eit aralktaki terimlerle olan ilikisini
aratralm.
ZM
(an) geometrik dizisinde, an teriminden, k terim nceki terim an - k ve k terim sonraki terim an + k
olsun.
213
Bu durumda,
n-1
an = a1.r

n-k-1
-k
-1
an - k = a1.r
= a1 .r .r .r
n+k-1
n k -1
an + k = a1.r
= a1 .r .r .r
n 2
an - k .a n + k = (a1 ) .(r
an - k .a n + k = (a1 .r .r
an - k .a n + k = ( a 1 .r .r
an
) .(r -1)
-1 2
-1 2
an2 = an - k .a n + k ya da |an| = an - k .a n + k dr.
O hlde bir geometrik dizide herhangi bir terim kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta bulunan terimlerin geometrik ortasdr. Dolaysyla a, b ve c saylar bir geometrik dizinin ardk terimi
ise b2 = a.c olur.
+
(an) geometrik dizi olmak zere, n N iin, |an| = an - k .a n + k dir.
O hlde, bir geometrik dizide herhangi bir terim kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta
bulunan terimlerin geometrik ortasdr.
2
Dolaysyla a, b ve c saylar bir geometrik dizinin ardk terimi ise b = a.c olur.
RNEK
(an) geometrik dizisinde a7 =
1 ve a = 1
ise a3 n ka olduunu bulalm.
11
128
2048
ZM
a7 terimine a3 soldan, a11 sadan 4 terim uzaklktadr. O hlde,
2
(a7) = a3 .a 11
( )
1
7
2
= a3. 1
211
( )
1
128
= a3.
7
11
1
dir. 128 = 2 ve 2048 = 2 olduundan,
2048
1 =a. 1
3
14
2
211
11
a3 = 2
214
a3 =
1
8
bulunur.
RNEK
Ardk terimi x - 3, 2x, 5x + 9 olan pozitif terimli geometrik dizinin ortak arpann bulalm.
ZM
2x terimine, x - 3 soldan ve 5x + 9 sadan bir terim uzaklkta olduundan,
(2x)2 = (x - 3).(5x + 9) 4x2 = 5x2 - 6x - 27 x2 - 6x - 27 = 0 (x - 9).(x + 3) = 0
54
x = 9 iin dizinin ardk terimi 6, 18, 54 tr. 18 =
= 3 olduundan ortak arpan r = 3 tr.
18
6
RNEK
n terimli sonlu bir geometrik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimler arasndaki
ilikiyi aratralm.
ZM
Sonlu (an) geometrik dizisinde batan k terim ak, sondan k terim an - k + 1 dir.
an = a1.r
214
n-1
olduundan,
ak = a1.r
k - 1
an - k - 1 = a1.r
ak .a n - k + 1 - 1 = a1 .r
n-k+1-1
k-1+n-k+1-1
= a1 .a 1 .r
n-1
= a1.a n
olur.
Sonlu bir geometrik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan terimlerin arpm
birbirine eittir. O hlde, a1 .a n = a2 .a n - 1 = a3 .a n - 2 = ......... = ak .a n - k + 1 dir.
RNEK
1
geometrik dizisinde a.b.c.d.e arpmn
16
Terimleri pozitif olan 7 terimli (an) = 4, a, b, c, d, e,

bulalm.
ZM
a1 .a 7 = a2 .a 6 = a3 .a 5
4.
ve
1
= a.e = b.d
16
c = a1 .a 7
2
c = 4.
O hlde, a.b.c.d.e = a.e.b.d.c =
1
1
1
olduundan a.e = , b.d =
16
4
4
1 1 1
1
. . =
4 4 2
32
ve c =
1
dir.
2
bulunur.
RNEK
Ortak arpan r ve k. terimi ak (1 < k < n) olan (an) geometrik dizisinin genel terimini yazalm.
ZM
an = a1 .r
ak = a1 .r
n - 1
k-1
Buradan,
an = ak .r
n-k
an
ak
n -1
a1.r .r
k -1
a1.r .r
an
ak
an
ak
=r
n-k
bulunur.
n N iin, ortak arpan r ve k. terimi ak (1 < k < n ) olan (an) geometrik dizisinin genel
terimi an = ak .r
n-k
dir.
RNEK
kinci terimi
3
ve ortak arpm 5 olan geometrik dizinin 7. terimi katr?
25
ZM
Geometrik dizi (an) olsun. Bu durumda, a2 =
an = ak .r
n-k
an = a2 .r
n-2
an =
3
ve r = 5 alnarak,
25
3 n-2
3 5
3 5
.5
a7 = .5 a7 = .5 a7 = 375 bulunur.
2
25
25
5
RNEK
Bir geometrik dizide herhangi iki terim verildiinde dizinin ortak arpmn bu terimden faydalanarak bulalm.
ZM
(an) geometrik dizisinin p terimi ap, k. terimi ak (p > k) olsun. an = a1 .r
n-1
olduundan
215
ap = a1 .r
ak = a1 .r
p - 1
k-1
ap
ak
a1 .r .r
k
ap
-1
a1 .r .r
-1
ak
ap
ak
= rp - k r =
Bir geometrik dizide herhangi iki terim verildiinde dizinin ortak fark, r =
p-k
ap
ak
p-k
ap
ak
bulunur.
dir.
RNEK
(an) geometrik dizisinde a8 =
1
1
ve a11 =
ise a4 n deeri katr?
27
729
=ZM
r=
11 - 8
a11
r=
a8
an = ak .r
an =
n-k
1
729
1
27
an = a8 .r n
()
. 1
27 3
n-8
a4 =
-8
()
r=
an =
4-8
. 1
27 3
r=
1
27
.r n
-8
1
3
tr.
n-k
an = ak .r
an = a8 .r
n-8
a4 = 3 bulunur.
RNEK
(an) geometrik dizisinin ilk n terim toplamna Sn diyerek Sn toplamn dizinin ilk terimini a1 ve ortak
arpann r cinsinden yazalm.
ZM
Sn = a1 + a2 + a3 + ................ + an
2-1
3-1
= a1 + a1.r
+ a1.r
+ ................ + a1.r
n-1
n-1
= a1 + a1.r + a1.r + ................... + a1.r

2
n-1
= a1.(1 + r + r + .............. + r
n
Sn = a1. 1 - r
1-r
1 + r + r2 + ...... + rn - 1 =
bulunur.
1 - rn
1-r
(an) geometrik dizisinin ortak arpan r, ilk n terim toplam Sn olmak zere,
n
Sn = a1. 1 - r dir.
1-r
RNEK
Ortak arpan 3 ve ilk 6 teriminin toplam 1456 olan geometrik dizinin ilk terimini bulalm.
ZM
n
Sn = a1. 1 - r dir. r = 3, n = 6 ve S6 = 1456 alnarak,

1-r
6
1456 = a1. 1 - 3
1-3
216
1456 = a1. 728 a1 = 4 bulunur.

2
UYGULAMA

a) Sfr dizisi hari dier sabit diziler geometrik dizidir.
b) Sonlu bir geometrik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan

terimlerin arpm birbirine eittir.
c) a, b ve c geometirk dizinin ardk terimi ise b = a + c dir.


a) Ardk terimleri arasndaki oran sabit olan dizilere .......... denir.
b) Hem aritmetik dizi hem de geometrik dizi ............................. dr.
c) Bir geometrik dizide herhangi bir terim kendisine sadan ve soldan eit uzaklkta bulunan
terimlerin ............................. dr.
3) Aada ilk terimleri ve ortak arpanlar verilen geometrik dizilerin genel terimlerini bulunuz.
a) a1 = 3, r = 1
9
c) a1 = -2, r = 1
2
b) a1 = 2, r = 3
4) Bir geometrik dizide ardk terim 4 -
20
x
,3-
15
x
ve
7
4
19
4x
ise x katr?
5) Bir yumurta satcs haftann ilk gn 1000 yumurta satmtr. Takip eden her gn bir nceki
gnn 3 kat yumurta sattna gre bu satcnn 1 haftada ka yumurta sattn hesaplaynz.
6) -32 ile -1 saylar arasna bu saylarla birlikte geometrik dizi oluturacak ekilde drt say
yerletirilirse bu dizinin nc terimi ka olur?

A) -8
B) -4
C) 4
D) 8
E) 16
7) Drdnc terimi 5 ve 10. terimi 320 olan geometrik dizinin 8. terimi katr?

A) 20
B) 40
8) (an) geometrik dizisinde a3 =

A)
3
16
B)
3
32
9) (an) geometrik dizisinde a1 =

A)
26
9
B)
52
3
C) 60
3
4
C)
81
7
C)
D) 80
ve a9 =
3
64
ve r =
256
ise a6 katr?
D)
104
1
3
E) 120
3
128
E)
9
64
ise S6 katr?
D)
104
27
E)
52
9
10) Ardk terimi 3x - 9, x + 1, 16 - 2x olan (an) dizisi hem aritmetik hem de geometrik dizidir. Bu dizinin 4. terimini bulunuz.

A) 12
B) 10
C) 9
D) 8
E) 6
217
4.
1) Bants belli olan rntlerin elemanlar toplamn ksaca ifade etmek iin .. sembol
kullanlr.
2) Bir rntnn elemanlar arpmn ksaca ifade etmek iin .. sembol kullanlr.
3) Bir dizide n. terimini veren bantya dizinin denir.
4) Tm terimleri birbirine eit olan diziye . denir.
5) Ardk terimleri arasndaki fark eit olan dizilere denir.

n
n.(n + 1).(2n + 1)
dr.
6
k = 5! dir.
dir.
5) Sonlu bir aritmetik dizide batan ve sondan eit uzaklkta bulunan

terimlerin toplam birbirine eittir.
6) Bir aritmetik dizide her terim kendisinden eit uzaklktaki terimlerin

geometrik ortasdr.
7) Sfr dizisi hari dier sabit diziler hem aritmetik hem geometrik dizidir.
9) (an) dizisinde n N iin an + 1 an ise (an) monoton artmayan dizidir.
10) 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, .. dizisine Fibonacci dizisi denir.
(r 1) dir.
k.k! = n! - 1 dir.
1)

3
k =
k=1
5
2)
k=1
9-4
3)
[(k - 4)2 + (k - 4)]
(k + k) =
k=5
tr.
k=5-4
4) a, b, c bir aritmetik dizinin ardk terimi ise b =
a.c
2
8) (an) dizisinde n N iin an + 1 > an ise (an) monoton artan dizidir.
11) Bir aritmetik dizinin ilk n terim toplam Sn = a1. 1 - r
1-r
12)
k=1
8
13)
k.(k + 1)
n
dir.
n+1
k=4
1) Aadaki her bir toplamn deerini bulunuz.

7
a)
(k + 3)
k = -2
218
64
100
b)
(cos k)
k = 80
c)
( )
log2
k=3
k-1
k
20
( )
-1
2
k +k
d) 9.11 + 11.13 + 13.15 + ... + 21.23
k=1
2) Aadaki her bir arpmn deerini bulunuz.

2
a)
(k + 4)
b)
59
k = -3
k=1
10
d)
k
2
k = -4
1 +1
k
c)
( )
2
(p.k)
k=1
p=1
(k2 - k - 12)
k=1

30
1
2
k + 5k + 6
1)
toplamnn deeri katr?
k=1
A) 11
B) 10
30
33
2)

k=3
(2km)
C) 29
30
D) 31
E) 13
D) 710
E) 750
30
33
toplamnn deeri katr?
m=1
A) 345
B) 350
C) 355
3) f:N R, f(k) = 2k - 1, g:N R, g(k) = 3k +2 fonsiyonlar veriliyor.

5
(gof)(k)
toplamnn deeri aadakilerden hangisidir?
k=2
A) 50
B) 60
C) 70
D) 80
E) 90
4) f(x) = 4x + 3, x1 = 2 ve x2 = -3 olduuna gre,
(5xk - 1).f(xk) toplamnn deeri katr?

k=1
A) 3
B) 9
60
5)
n
(n + 1)!
C) 27
D) 81
E) 243
) toplamnn sonucu katr?
n=1
A) 1 -
1

60!
B) 60!
C) 59
60!
D) 1 - 1
61!
E) 1 + 1
61!
219
20
6) A =
21
ise A - 19.2
k.2
katr?
k=1
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
E) 5
7) 1.1! + 2.2! +3.3! ++ 20.20! saysnn 20 ile blmnden kalan katr?

A) 0
B) 10
C) 17
D) 18
E) 19
D) 230
E) 32
D) 13
E) 7
D) 4
E) 0
5
log k
8)

A) 32
C) 30
B) 40
26
9)
k=3
ifadesinin deeri katr?
64
k=1
( ) arpmnn deeri katr?

k+2
k+1
A) 28
B) 28
27
C) 26
10)
(k + 1) arpmnn sonucu katr?

k = -3
A) 21
B) -21
C) -8
11) x - 5x - 7 = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 dir. Buna gre

2
(3xk + 1) arpmnn sonucu katr?

k=1
A) -48
B) -47
C) 39
12) f: N R, f(x) =
2 ve g: N R, g(x) =
k=1
A) 63
3
13)
k=1
A)
32

3
B) 64
2
p=1
D) -37
kp
3
B)
1+
k=1
C) 65
E) 28
1
fonksiyonlar iin (gof)(3) katr?
k
D) 66
E) 67
arpmnn sonucu katr?

16

3
C)
8

3
D)
4

3
E)
1
3
62
14)
log(k + 1)(k + 2) ifadesinin deeri katr?

k=1
A) 4
220
B) 6
C) 8
D) 12
E) 18
15) (an) =
3n + p
n+2
) dizisi sabit dizi ise p katr?
A) 3
B) 6
C) 9
D) 12
E) 15
16) (an) = (2n + 1) ve (bn) = (5n + 4) dizileri veriliyor. (an + 2.bn) dizisinin 3. terimi katr?
A) 30
17) (an) =
A)
1 + 2 + 3 + .....+ n
1 + 2 + 3 +.....+ n
83

71
18) (an) =

B) 36
B)
k=1
A) 440
log k + 1
k
B) 512
2
19) (an) = n - 23n - 140
3n - 11
A) 25
B) 24
C)
ve (bn) =
51

32
n
E) 45
D)
49

125
E)
69
101
log2k dizileri veriliyor. a + b katr?

9
4
4
k=1
C) 577
D) 44
dizisi veriliyor. a2 + a4 katr?
77

90
C) 40
D) 670
E) 1024
dizisinin ka terimi pozitif deildir?

C) 23
D) 22
E) 21
20) (an) = (2n - 17n + 1) dizisinin en kk terimi katr?

A) - 31
B) 7
C) 0
D) -2
E) -1
D) 12
E) 13
21) (an) = 12 - n dizisinin ka terimi pozitiftir?

n+2
A) 9
B) 10
22) (an) = 5n + 9
katr?

3n + k
A) 5
23) (an) =
dizisinin monoton artan olmas iin k nn alabilecei en kk tam say deeri
B) 6
C) 11
C) 7
D) 8
E) 9
2n + 7
dizisinin monoton azalan olmas iin p nn alabilecei en kk tam say
pn + 14
deeri katr?

A) 2
B) 4
C) 5
D) 7
E) 10
24) Bir dizinin ilk n terim toplam Sn = n3 + n - 4 tr. Bu dizinin 4. terimi katr?
A) 41
B) 40
C) 39
D) 38
E) 37
25) lk terimi 7, 8. terimi -28 olan aritmetik dizinin ortak fark katr?
A) -5
B) -3
C) 5
D) 3
E) 4
221
26) 3 ile tam blnebilen iki basamakl saylarn toplam katr?

A) 555
B) 1500
C) 1665
D) 666
E) 1566
27) 19 ile 79 saylar arasna bu saylarla birlikte aritmetik dizi oluturacak ekilde 19 say daha
yerletirilirse bu dizinin 12. terimi ka olur?

A) 40
B) 43
C) 46
D) 49
E) 52
28) 8. terimi -10 ve ortak fark -2 olan aritmetik dizinin 17. terimi katr?
A) 28
B) 30
C) 32
D) -30
E) -28
29) Bir aritmetik dizinin 15. terimi -24, 10. terimi -9 ise bu dizinin 21. terimi katr?
A) -24
B) -42
C) -48
D) 42
E) 24
30) Bir aritmetik dizinin beinci terimi 12, dokuzuncu terimi 36 dr. Bu dizinin ilk 10 terim toplam
katr?

A) 180
B) 150
C) 120
D) 90
E) 60
31) (an) aritmetik dizisinde a3 + a4 = 16 ve a1 + a5 = 14 olarak veriliyor. a17 katr?

A) 33
B) 35
C) 37
D) 39
E) 41
32) 4 terimli (an) = (x, y, z, 4) dizisi hem aritmetik hem geometrik dizi ise x2 + y2 + z2 toplam
katr?

A) 16
B) 24
C) 32
D) 48
E) 64
33) Ardk terimi 2x - y, x + y, 3x + 4y + 21 olan dizi hem aritmetik hem de geometrik dizidir.
Bu dizinin 19. terimi katr?

A) 6
B) 9
C) - 6
D) - 9
E) -12
34) 1. terimi 3 ve ortak arpan 2 olan geometrik dizinin 6. terimi katr?

A) 32
B) 48
C) 64
D) 96
E) 120
35) 729 ile 9 saylar arasna bu saylarla birlikte geometrik dizi oluturacak ekilde 7 say daha
yerletirilirse bu dizinin 7. terimi katr?

222
A) 1
B) 3
C) 9
D)
1
36) (an) geometrik dizisinde a2 = 1 ve a8 =
384
A) 1
24
B) 1
32
C) 1
48
1

3
E)
1
9
ise a5 katr?
D) 1
64
E) 1
96
37) Ortak arpan 3 olan bir geometrik dizinin n. teriminin 3. terimine oran 243 ise n katr?
A) 7
B) 8
C) 9
D) 10
E) 11
38)

1 , a, b, c, 5 bir geometrik dizinin ardk be terimi ise a.b.c katr?

3125
A) 1
B) 1
625
C) 5
D) 25
E) 625
39) 3. terimi 3 ve ortak arpan 1 olan bir geometrik dizinin 8. terimi katr?

A) 1
16
B) 3
16
C) 3
8
D) 1
64
E) 3
64
40) (an) geometrik dizisinde a5 = 27 ve a8 = 729 ise a2 katr?

4
A) 4
3
B) 2
32
C) 1
3
D) 2
3
E) 4
41) Birinci terimi 3, nc terimi 27 olan geometrik dizinin ilk 10 terim arpmn bulunuz.
35
A) 3
40
B) 3
45
C) 3
50
D) 3
E) 3
55
42) 4. terimi 128, ortak arpan 4 olan geometrik dizinin 6. terimi katr?
A) 2048
B) 2340
C) 3400
D) 1365
E) 980
43) Birinci terimi 2 olan geometrik dizinin ilk 6 teriminin toplam ilk 3 terim toplamnn 65 katdr.
Bu geometrik dizinin 4. terimi katr?

A) 16
B) 32
C) 64
D) 128
E) 256
44) Artan (an) geometrik dizisinde a3 + a4 = 36 ve a2 + a5 = 54 tr. a6 katr?

A) 64
B) 72
C) 96
D) 108
E) 128
45) Konveks bir altgenin i alarnn lleri bir aritmetik dizinin ardk terimleridir. En kk
o
ann ls 100 ise en byk ann ls ka derecedir?

A) 110
B) 120
C) 130
D) 140
E) 150
46) 48 metre ykseklikten braklan bir top her defasnda yksekliin yars kadar yukar zplamaktadr. 5. zplamaya kadar ald toplam yol ka metredir?

A) 134
B) 136
C) 138
D) 140
E) 142
47) En st basamanda 1 kii oturduu ve dier basamaklarnda ise bir stteki basaman
3 kat kadar kii oturmak artyla ina edilmi 8 katl bir piramitte toplam ka kii oturur?

A) 1093
B) 3280
C) 4380
D) 5160
E) 8810
48) Mersinli kynde hayvanclk yapan Yahya Aann iftliinde 2011 ylnda 42 tane inek
vardr. Her yln sonunda iftlikteki inek says 16 tane arttna gre 2020 yl sonunda iftlikte toplam
ka inek olur?

A) 860
B) 890
C) 900
D) 980
E) 1140
223
5. NTE
MATRS, DETERMNANT VE DORUSAL DENKLEM SSTEMLER

MATRS
Ortalama scaklk (oC)
Aralk
Kasm
Ekim
Eyll
Austos
Temmuz
Haziran
Mays
9.4
Nisan
8.9
Mart
ubat
1. Tablo
Ocak

Meteroloji Genel Mdrlnden alnan verilere
gre 1975-2010 yllar arasnda zmir Merkez lede
hava scaklklarnn aylara gre ortalama deerleri aadaki tabloda verilmitir.
11.8 16.0 20.9 25.7 28.1 27.6 23.6 18.9 13.8 10.3
Ortalama en yksek scaklk ( C)
12.6 13.4 16.5 21.0 26.1 31.0 33.3 32.8 29.1 24.0 18.3 13.9
Ortalama en dk scaklk (oC)
6.0
6.2
8.0
11.6 15.7 20.2 22.8 22.7 18.8 14.8 10.5
Ortalama Gnelenme Sresi (saat)
4.4
5.0
6.5
7.5
9.9
11.7 12.2 11.7 10.0
7.4
5.4
4.1
Ortalama Yal Gn Says
10.8 10.5
8.8
8.1
5.0
2.3
5.9
8.7
12.0
1.8
1.4
3.4
7.5
Tabloyu incelediimizde zmir ilinde hangi ayda ortalama scaklk en fazladr?, zmir ilinde
aralk aynda ortalama yal gn says katr? gibi sorularn karlklarn tablodan grebilirsiniz.
ETKNLK
Aadaki tabloda baz illerimizin birbirine karayolu ile olan uzaklklar km olarak verilmitir.
2. Tablo
Tabloyu incelediinizde;
Verilerin bulunduu ksmn ka satr ve ka
zmir
0
564
580
1345
stundan olutuunu belirtiniz.
stanbul 564
0
453
1083
Tablonun 3. satr, 2. stununda bulunan eleAnkara
580
453
0
765
man bulunuz.
Trabzon 1345
1083
765
0
zmir - stanbul arasndaki uzakln ka km
olduunu belirtiniz.
Trabzona en yakn olan ilimiz hangisidir?
Tm bu tablolar incelediinizde verileri tablo biiminde yazmann getirdii kolaylklar arkadalarnzla tartnz. Ulatnz sonucu aklaynz.
ehirler
zmir
stanbul Ankara Trabzon
RNEK
Aadaki tabloda 5 basketbolcunun oynad 4 mata kazandrd basket saylar verilmitir.
Basketi
Ata
Berk
12
10
14
18
II
14
17
19
III
17
16
15
IV
13
11
15
18
Ma
Ouz Cem
Deniz
a) Veri ksmnn ka satr ve ka stundan olutuunu bulalm.

b) Ouz'un nc mata kazandrd basket says, Deniz'in drdnc mata kazandrd
basket saysndan ka fazla olduunu hesaplayalm.
c) Veri ksmnn birinci satr, ikinci stundaki elemann ne ifade ettiini belirtelim.
224
ZM
a) Tablo 4 satr ve 5 stundan olumaktadr.
b) Ouz'un nc mata kazandrd basket says 16, Deniz'in drdnc mataki basket says 9 olduundan Ouz, Deniz'den 16 - 9 = 7 basket fazla atmtr.
c) Birinci satr, ikinci stundaki 10 eleman Berk'in ikinci mata kazandrd basket saysn belirtmektedir.
a11
a
A = . 21
..
am1
Yandaki gsterime Matris ya da A matrisi denir. A matrisinde m tane satr, n tane stun bulunmaktadr. Bu yzden
bu tr matrisler mxn trnden matrislerdir. a ij deerleri A
matrisin elemanlardr. rnein, a23 de 23, bir indistir. a23 ,
ikinci satrn nc elemann gstermektedir.
a12 ........ a1n

a22 ........ a2n
..
.
am2 ........ amn
m, n N, i = 1, 2, ..., m ve j = 1, 2, ..., n olmak zere m satr ve n stundan oluan bir matris,
A=
a11
a12 ........ a1j
........ a
1n
1. satr
a21
..
.
ai1
a22 ........ a2j

..
..
.
.
ai2 ........ aij
........ a2n
..
.
........ ain
2. satr
am1
........ amj
........ a
mn
m. satr
am2
1. stun 2. stun
j. stun
i. satr
n. stun
ise A matrisine mxn trnden bir matris denir. Ksaca A = aij
mxn
biiminde gsterilir.
RNEK

A=
3
1
-2
2
3
4
-4
0
-4
5
-1 , B =
2
4
2
1
-1
3 ,C=
-3
6 ,D=
, E = 2 matrislerinin trlerini bu-
lalm.
ZM
A matrisinin satr says 3, stun says 4 olduundan 3x4 trnden matris.
B matrisinin satr says 3, stun says 2 olduundan 3x2 trnden matris.
C matrisinin satr says 1, stun says 2 olduundan 1x2 trnden matris.
D matrisinin satr says 2, stun says 1 olduundan 2x1 trnden matris.
E matrisinin satr says 1, stun says 1 olduundan 1x1 trnden matris.
RNEK
A = a ij
4x2
eklindeki matrisin genel gsterimini yazalm.
ZM
a11
a12
biiminde
olur.
A = a21 a22
a31
a41
a32
a42
225
RNEK
A = a ij
3x2
2
4
6
matrisi A =
-1
3 dir. Buna gre a21 + 3.a22 - a31 ileminin sonucunu bulalm.
7
ZM
2
4
6
A=
-1
3 matrisinde a21 = 4, a22 = 3 ve a31 = 6 dr.
7
Buna gre a21 + 3.a22 - a31 = 4 + 3.3 - 6 = 7 bulunur.
RNEK
A = a mn
2x2
trnden bir matrisdir.
+ n , m > n
m
amn =
2m - 3n , m n
ise A matrisinin elemanlarn bulalm.
ZM
A=
a11
a12
a21
a22
biimindedir.
a11 iin 1 = 1 olduundan ve amn

a12 iin 1 < 2 olduundan ve amn
a21 iin 2 > 1 olduundan ve amn
a22 iin 2 = 2 olduundan ve amn
Bu durumda A matrisi, A =
= 2m - 3n eitliinden a11 = 2.1 - 3.1 = -1,

= 2m - 3n eitliinden a12 = 2.1 - 3.2 = -4,
= m + n eitliinden a21 = 2 + 1 = 3,
= 2m - 3n eitliinden a22 = 2.2 - 3.2 = -2 bulunur.
-1
-4
-2
olur.
UYGULAMA
1) Aadaki matrislerin trlerini bulunuz.

a) A = 2 -4 1 b) B =
1 -2 0
4 1
1 -4
-2 3
1 -2
c) C = -2 3 4
) D = 1 2 3 d) E =
-1 0
-2 3

A=
5
a) a11 + a23 + a42 = ......................... dr.
7 matrisi iin;
3
b) a31 + 2.a22 - a13 = ......................... dr.
-5
-3
2
0
-4
3) A = aij
3x2
4) A = aij
2x2
A)
226
-1
4
1
-2
3i - 2j , i > j
matrisi iin aij =
i + 4j , i j
m+n
1 -3
-3 1
matrisi iin aij = (-1)

B)
-3
3 -3
C)
dr. A matrisini bulunuz.
.3 dr. A matrisi aadakilerden hangisidir?

3 -3
-3
D)
-1
1 -1
E)
1 -1
-1 1
e) F =
2
-1
MATRS ETLER
ETKNLK
zmir ilinde bulunan lisenin baz branlara gre nisan ayndaki retmen saylarn gsteren
tablo aada verilmitir.
Matematik
retmeni
Edebiyat
retmeni
Fizik
retmeni
Namk Kemal Lisesi
11
Fatma Saygn Anadolu Lisesi
zmir Atatrk Lisesi
15
13
Branlar
Liseler
Yukardaki okullarda branlar belirtilen retmenlerden nisan aynda emekli olanlarn says
1. tabloda, haziran aynda emekli olanlarn says 2. tabloda verilmitir. Tablolar inceleyiniz.
1. tablo
Matematik
retmeni
Edebiyat
retmeni
Fizik
retmeni
Namk Kemal Lisesi
zmir Atatrk Lisesi
Matematik
retmeni
Edebiyat
retmeni
Fizik
retmeni
Namk Kemal Lisesi
zmir Atatrk Lisesi
Branlar
Liseler
2. tablo
Branlar
Liseler
1. tablodaki deerleri A matrisine, 2. tablodaki deerleri B matrisine yaznz.

A=
.... .... ....

.... .... ....
B=
.... .... ....

.... .... ....
.... .... ....
.... .... ....

Bu lisede verilen branlardaki retmenlerden temmuz aynda emekli olanlarn says 3. tabloda, austos aynda emekli olanlarn says 4. tabloda verilmitir. Tablolar inceleyiniz.
3. tablo
Branlar
Matematik
retmeni
Edebiyat
retmeni
Fizik
retmeni
Namk Kemal Lisesi
zmir Atatrk Lisesi
Matematik
retmeni
Edebiyat
retmeni
Fizik
retmeni
Namk Kemal Lisesi
zmir Atatrk Lisesi
Liseler
4. tablo
Branlar
Liseler
227
3. tablodaki deerleri C matrisine, 4. tablodaki deerleri D matrisine yaznz.
.... .... ....
C=
.... .... ....
D=
.... .... ....

.... .... ....
.... .... ....
.... .... ....
A, B, C ve D matrislerinin elemanlarna gre zelliklerini aklaynz.
RNEK
A=
, B = 2 ve C =
4 2 1
0 3 -2 veriliyor.
-1 7 8
A, B ve C matrislerinin satr ve stun saylar arasndaki ortak zellii bulalm.
ZM
A matrisi 2 satr ve 2 stundan, B matrisi 1 satr ve 1 stundan, C matirisi ise 3 satr ve 3 stundan olutuundan A, B ve C matrisleri eit sayda satr ve stundan olumaktadr.
a11
a12
a13
....... a1m
a21
a22
a23
....... a2m
.
.
a32
..
.
a33
..
.
....... a3m
..
.
am1 am2 amj
........ amm
A = a31
.
zel olarak satr says ile stun says birbirine eit olan
matrise kare matris denir.
A kare matrisinin aij elemanlarndan i = j olanlarnn ( a11 , a22 , a33 , ..., amm ) zerinde bu-
lunduu kegene asal kegen denir.

Kare matrislerde,
A=
2
0
0
0
0
4
0
0
0
0
-2
0
B=
1
0
0
0
1
0
0
0
1
C=
E=
228
A matrisinde olduu gibi asal kegeni zerindeki elemanlar hari dier tm elemanlar sfr olan matrislere kegen matris denir.
B matrisinde olduu gibi asal kegeni zerindeki tm elemanlar 1, dier elemanlar 0 olan matrise birim matris denir.
C matrisinde olduu gibi tm elemanlar 0 olan matrise sfr matris denir.
-6
0
3
5
0
0
1
-2
0
0
0
4
3
0
0
1
6
5
0
D = -4
0
0
0
1
D matrisinde olduu gibi asal kegenin st tarafnda kalan btn elemanlar 0 olan matrise alt gen matris denir.
2
-3
1
4
E matrisinde olduu gibi asal kegenin alt tarafnda kalan

btn elemanlar 0 olan matrise st gen matris ad verilir.
RNEK
4
3
0
A=
1
-1
-2
2
2
4
,B=
, C = -7 matrislerinden hangisi veya hangileri kare matristir?
ZM

Satr ve stun saylar eit olan matrisler kare matristir. Bu durumda A matrisi 3x3, C matrisi 1x1
trnden kare matristir.
RNEK
0
0
1
0
1
0
1
0
0
A =
, B =
, C =
0
0
1
, D =
0
1
0
1
0
0
ve E =
matris-
lerinden hangileri birim matristir? Bulalm.
ZM
Birim matris kare matrislerde asal kegeni zerindeki elemanlar 1, dier elemanlar 0 dan
oluan matristir. Bu durumda sadece A matrisi birim matristir.
RNEK
1
4
-1
A=
0
0 , B =
3
0
2
2
-1
0
0
2
4
0
3
1 matrislerinden hangisinin alt gen matris ve st gen
-2
matris olduunu bulalm.
ZM
0
0
3
A=
1 0
4 2
-1 2
B=
-1 2 3
0 4 1
0 0 -2
A matrisi alt gen matristir.
B matrisi st gen matristir.
K MATRSN ETL
ETKNLK

Bir hastanenin nroloji ve roloji servislerinde yatan hasta saylarn gsteren er aylk tablolar
aada verilmitir.
1. tablo

Servisler
Nroloji
roloji
Ocak
83
78
ubat
76
Mart
61
Aylar
2. tablo
Servisler
Nroloji
roloji
Nisan
45
68
80
Mays
53
57
90
Haziran
36
43
Aylar
229
3. t ab l o
4. tablo
Servisler
Nroloji
roloji
Temmuz
45
68
Austos
53
Eyll
36
Aylar
Servisler
Nroloji
roloji
Ekim
45
68
57
Kasm
53
43
43
Aralk
57
36
Aylar
1. tablodaki hasta saysn A, 2. tablodaki hasta saysn B, 3. tablodaki hasta saysn C,

4. tablodaki hasta saysn D matrisine yaznz.
83 78
A = .... ....
B=
.... ....
53 57
C=
.... ....
.... ....
45 68
.... ....
.... ....
D = .... ....
36 43
.... ....
A, B, C, D matrislerinin trlerini syleyiniz.

A, B, C, D matrislerinden birbirine eit olanlar belirleyiniz.
ki matrisin birbirine eit olabilmesi iin matrisler hangi zelliklere sahip olmaldr? Arkadalarnzla tartarak aklaynz.
RNEK
A=
ve B =
matrisleri veriliyor. A ve B matrisleri eit matrisler olmas iin x
ve y hangi deerleri almaldr? Bulalm.
ZM

A matrisi ve B matrisleri ayn trden iki matris olduklarndan bu iki matrisin eit olabilmesi iin
x = 2 ve y = 5 deerini almaldr.
Ayn trden iki matris A = aij
mxn
ve B = bij
mxn
verilsin.
Eer i,j N iin, aij = bij oluyorsa A matrisi B matrisine eittir denir ve A = B biiminde
gsterilir.
RNEK
A=
-1 3
2 ve B =
4
1
2
2
-1
3 matrisleri eit midir?

4
ZM
Matrislerin trleri farkl olduunda A ve B matrisleri eit deildir.
RNEK
A=
-1
ve B =
-1
matrisleri eit midir?
ZM
A ve B matrislerinin trleri ayn ve elemanlar karlkl olarak e olduundan bu iki matris birbirlerine eittir.
230
RNEK

A=
log2 x
n+1
y-3
ve B =
iin A = B ise x + y + m + n toplamn bulalm.
ZM

log2 x
n+1
y-3
ise log2 x = 3 ve 3 = n + 1 ve 4 = y - 3 ve m = 6 dr. Bu eitlik-
lerden, x = 8, n = 2, y = 7 ve m = 6 bulunur. Bu durumda x + y + m + n = 8 + 7 + 6 + 2 = 23 olur.

UYGULAMA
a) Satr says stun saysna eit olan matrise kare matris denir.

( )
b) ki matrisin eit olabilmesi iin matrislerin kare matris olmas gerekir.
( )
c) Tm elemanlar 1 olan matrise birim matris denir.

( )
2) Aada verilen matrislerden hangileri kare matristir?
A=
-1
B=
-2
C = -1
D= 5
3) Aadakilerden hangileri birim matristir?

A=

0 0 1
1 0 1
1 1 0 0
0 0 1
1 0 1 1
,B= 0 1 0 ,C= 0 1 0 ,D= 0 1 0 0 ,E= 1 ,F=

1 0 0
Birim matris
Kegen matris
st gen matris
Sfr matris
Alt gen matris
A, B, C ve D matrislerinin eitlerini belirleyiniz.

A=
7) A =

A)
0
0
0
5) A =
6) A =
0 0 7
0
y-2
z+2
-4 -1
7
ve B =
9
6
x+y
2

5
B)
log x
A) 5
6 0 0
,B= 0 4 0
0 0 1
In x
0 matrisinin sfr matris olabilmesi iin x, y, z deerleri ka olmaldr?
0
x-y
x-y
8) A =
1 2 3
, B = 0 5 4 , C =
ve B =
matrisleri veriliyor. A = B ise x, y, z ve t saylarn bulunuz.
10 z - 1
5

2
ve B =
-4
C)
128
log3 z
B) 4
matrisleri veriliyor. A = B ise
4

21
D)
21

4
E)
x.y
z
deeri katr?
23
4
matrisleri veriliyor. A = B ise x + y + z toplam katr?
C) 3
D) 2
E) 1
231
MATRSLERDE TOPLAMA LEM VE ZELLKLER
ETKNLK

Bir semt pazarndaki balk satcsnda bulunan balk eitleri ve bu balklarn miktarlar kg
cinsinden aadaki tabloda verilmitir. Tabloyu inceleyiniz.
1. tablo
Balk
Balklar
Lfer
ipura
Levrek
Barbun
2
5
3
3
2
4
4
3
2
5
4
3
Veli
Dursun
Temel
Ayn balklar, 2. tabloda verilen balklar iin balk halinden istekte bulunurlar. Tabloyu inceleyiniz.
2. tablo
Balk
Balklar
Veli
Dursun
Temel
Lfer
ipura
Levrek
Barbun
10
20
25
15
20
30
20
10
40
30
25
30
Balk halinden sipariler geldiinde balklarn balk miktarlarn 3. tabloya yaznz.

3. tablo
Balk
Lfer
Balklar
ipura
Levrek
Barbun
Veli
Dursun
Temel
1., 2. ve 3. tablodaki verileri srasyla aadaki A, B ve C matrislerine yaznz.

A=
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
, B =
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
, C =
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
C matrisinin her elemannn, A ve B matrislerinin karlkl elemanlarnn toplam olup olmadn tartnz. Matrislerde toplama ileminin nasl yaplacan aklaynz.
RNEK
A=
-1
-5
ve B =
-1
-3
matrisleri iin A + B matrisini bulalm.
ZM
A ve B matrisleri ayn trden iki matris olduundan toplanabilir.
A + B =
3 -1
0 -5
4 -1 7
-3 2
2+4
3-1
-1 + 7
6-3
0+2
-5 + 3
2 -2
olur.
Grld gibi A + B matrisinin tr, A ve B matrislerinin tr ile ayndr.

A = aij
mxn
, B = bij
mxn
matrisleri verilsin. A + B = aij
matrisine, A matrisi ile B matrisinin toplam denir.
232
mxn
+ bij
mxn
= aij + bij
mxn
RNEK
A=
Inx
-1
,B=
3 -4
ve C =
matrisleri veriliyor. A + B = C ise x, y, z ve t deerle-
rini bulalm.
ZM

A+B=
lnx + 1
3+z
-1 + t
y+6
olur. A + B = C ise
lnx + 1
3+z
-1 + t
y+6
3 -4
8
dr.
Bu durumda iki matrisin eitliinden,

lnx + 1 = 3 lnx = 2 ve x = e2
3 + z = 3 z = 0
-1 + t = 8 t = 9
y + 6 = 6 y = 6 bulunur.
ETKNLK
Gerek saylar kmesinde toplama ilemine gre, a, b, c R iin,
Deime
a+b=b+a
Birleme
a + (b + c) = (a + b) + c
Etkisiz (birim) eleman
a+0=0+a=a
Ters eleman
a + (-a) = (-a) + a = 0
zelliklerinin varln biliyorsunuz. imdi de,

A=
, B =
, C =
, 0 =
, -A =
-a -b
-c -d
matrislerini ele alarak deime, birleme, etkisiz (birim) eleman ve ters zellikleri iin,
A + B ve B + A matrislerini bulunuz. Bulduunuz matrisleri karlatrnz.
A + (B + C) ve (A + B) + C matrislerini bulunuz. Bulduunuz matrisleri karlatrnz.

A + 0 ve 0 + A matrislerini bulunuz. Bulduunuz matrisleri karlatrnz.
A + (-A) ve (-A) + A matrislerini bulunuz. Bulduunuz matrisleri karlatrnz.
Yaptnz ilemler sonucunda, matrislerde toplama ileminde deime, birleme ve etkisiz
eleman zelliklerinin olup olmadn tartnz. A matrisinin toplama ilemine gre tersinin hangi
matris olduunu belirtiniz.
RNEK
A=
-1
ve B =
-6
ise A - B matrisini bulalm.
ZM
A - B = A + (-B) dr. Bu durumda,
A-B=
-1
-3
-2 -4
2-3
3+6
-1 - 2
6-4
-1 9
bulunur.
-3 2
233
A = aij
mxn
, B = bij
mxn
, C = cij
mxn
ve 0 = 0ij
mxn
matrisleri verilsin.
A + B = B + A
(A + B) + C = A + (B + C)
A + 0 = 0 + A = A
A + (-A) = (-A) + A = 0 zellikleri vardr.
Matrislerde toplama ilemine gre sfr matrisine etkisiz eleman, (-A) matrisine A matrisinin tersi denir.
RNEK
4
-1
A=
matrisinin toplama ilemine gre tersini bulalm.
ZM
A matrisinin toplama ilemine gre tersi -A matrisidir. -A =
-4 -2 -3
tr.
-5 -4
UYGULAMA

a) ki matrisin toplanabilmesi iin ayn trden olmalar gerekir.
b) A =
ve B =
matrisleri iin A + B =
c) A matrisinin toplama ilemine gre tersi

( )
dir.
1
matrisidir.
A
( )
(
-1
-8
A = -3 -4 matrisinin toplama ilemine gre tersini bulunuz.
B = -4
C=
matrisinin toplama ilemine gre tersini bulunuz.
-6
-4 -6
-4
-3 -4
-4 -6
-8
-8
10
6
-4 matrisinin toplama ilemine gre tersini bulunuz.
-5
-2
-2
10
-7 -10
-8 -5
x y z
8 -5 -4
3) A = 6 1 -8 , B =
,C=
A+B+C ise B matrisinin elemanlarn bulunuz.
a b c
2 9 10
4) A =
234
A)
8 5 12
8 13 4
4 -1 3
5
ve B =
7 -6
B)
13 11 5
-4 6 -9
matrisleri veriliyor. A - B matrisi aadakilerden hangisidir?
3 -6 10
12 -1 11
-5 -6 19
C)
12 -1 21
5
19 -6
D)
-12 -1
-5 -19 14
E)
BR MATRSN BR GEREK SAYI LE ARPIMI
ETKNLK
Bir inaat firmas yapm olduu sitedeki daire fiyatlarn bin TL cinsinden aada verilen tablodaki gibi belirlemitir. Tabloyu inceleyiniz.
Byklk
100 m2
130 m2
150
150
120
140
90
100
Tipi
Bu tablo D matrisi olarak aadaki gibi yazlabilir.
D=
100 m2
100
130m2
150
120
90
140
100
A Tipi
B Tipi
C Tipi
naat maliyetlerinin artna gre firma daire fiyatlarn % 20 orannda arttrdnda dairelerin yeni fiyatlarn bulunuz.
100
150
(1,2).100
(1,2).150
90
100
......
......
......
......
D = 120
140 =
......
......
......
......
......
......
Bir matrisi bir reel say ile arptnzda oluan yeni matrisin her bir elemannn nasl etkilendiini tartnz. Ulatnz sonucu aklaynz.
RNEK
A=
-2
ise 2.A matrisini bulalm.
ZM
2.A =
2.3
2.4
2.2
2.1
2.(- 2)
2.6
k R olmak zere, A = aij
6
2
mxn
- 4 12
olur.
matrisi iin, k.A = k. aij
mxn
= k.aij
mxn
dir.
ETKNLK
A=
-2
ve B =
-3
matrisleri verilsin. A + B matrisini bulduktan sonra
4.(A + B) matrisini bulunuz.

4.A ve 4.B matrislerini bularak 4.A + 4.B matrislerini hesaplaynz.

4.(A + B) ile 4.A + 4.B matrislerini karlatrnz.
(2 + 5).A matrisini bularak 2.A + 5.A matrisi ile karlatrnz.
(3.2).A ve 2.A matrisini hesaplaynz.
3.(2A) matrisini hesaplayarak (3.2).A matrisi ile karlatrnz.
Karlatrdnz matrisler iin genellemelerde bulununuz.
235
RNEK
A=
1
0
2 ve B = -2
-1
4
matrisleri iin 3.A + 3.B ile 3.(A + B) matrislerini karlatralm.
ZM
0
2 + 3. -2
-1
4
3.A + 3.B = 3. 1
3.(A + B) = 3.
4
5
-2
-1
k, p R olmak zere, A = aij

k.(A + B) = k.A + k.B
= 3.
mxn
12
-1
-1
-6 12
-3 15
ve
-3 27
-3 18
-3 18
olduundan 3.A + 3.B = 3.(A + B) dir.
-3 27
, B = bij
mxn
matrisleri iin,
(k + p).A = k.A + p.A
(k + p).A = k.(p.A) dir.
RNEK
4
2A - B =
-2
1 ve A + 2B =
3
matrisleri iin A matrisini bulalm.
ZM
4
2A - B =
-2
................. (I)
A + 2B =
................. (II)
(I) eitliini 2 ile arpp (II) ile taraf tarafa toplayalm.

4A - 2B =
A + 2B =
+
= +
5A =
-4
1
eitliinde her iki taraf
ile arparsak A =
5
-4 8
9
RNEK
9
5
-4
5
8
5
Uygun koullarda tanml f fonksiyonu, f(x) = 2x + 3 biiminde veriliyor. A =

f(A) y bulalm.
bulunur.
-2
olmak zere
ZM
f(x) = 2x + 3 ise f(A) = 2.
-2
+ 3 olur. f(A) =
-4
+ 3 olur. Burada bir matris ile bir
gerek say toplanamadndan bu ilemin gereklemesi iin 3 = 3.I2x2 = 3.

zlr. Bu durumda, f(A) =
236
-4
+ 3.
-4
ise f(A) =
eklinde ya-
-1
bulunur.
UYGULAMA

a) Bir matris bir gerek say ile arpldnda matrisin tm elemanlar o gerek say ile arplr. ( )
b) Sadece kare matrislerin bir gerek say ile arpm tanmldr.
2) A =
-2
-3
ve B =
5 4
yaznz.

a) 2.A - 3.B = .......................
3) A = 3
a) 3.A
,B= 8
-3
-7
-4
4) 2.A + 3.B =
-5
-1
( )
b) 3.A + 2.B = .......................
b) -2.B
matrisleri iin aada bo braklan yerlere en uygun matrisleri
-3
matrisleri veriliyor. Aadaki matrisleri bulunuz.
c) 2.A + 3.B ) A - 2B
d) 3A + 4B
-10 matrisleri veriliyor. Buna gre A matrisinin terim-5 15
ve A - 3.B =
lerinin toplamn bulunuz.

A) 3
B) 4
5) A =

A)
-1
13
C) 5
D) -3
E) -7
ve f(x) = 3x + 2 ise f(A) matrisini bulunuz.
B)
12
-3
C)
13
-3
11
D)
14
-3
11
E)
14
-1
11
MATRSLERDE ARPMA LEM
ETKNLK

Bir gda toptancsnda 1. kalite ve 2. kalite mercimek, pirin ve fasulye fiyatlar A matrisinde
verilmitir. Matrisi inceleyiniz.
1. kalite
(TL)
2. kalite
(TL)
Mercimek (kg)
Pirin (kg)
Fasulye (kg)
=A

Bu toptancnn 1. ve 2. kalite olan bu rnlerin her birinin bir haftalk sat miktarlar B matrisinde verilmitir.
Pazartesi
Sal
aramba Perembe
Cuma
1. kalite (kg)
110
120
140
100
150
2. kalite (kg)
160
180
170
190
200
=B

Toptancnn pazartesi gn mercimek satndan elde ettii geliri bulunuz.

Toptancnn sal, aramba, perembe ve cuma gnleri elde ettii geliri bulup aadaki C
matrisinde uygun yerlere yaznz.
237
Pazartesi
Sal
Mercimek
480
....
....
....
....
Pirin
....
....
....
....
....
Faslye
....
....
....
....
....
aramba Perembe
Cuma
=C
C matrisinin A ve B matrislerini kullanarak nasl elde edilebileceini aklaynz.

3x2
. B
= C
2x5
....x....
C matrisinin trnn A ve B matrislerinin trleriyle olan ilikisini belirtiniz.

3
imdi de A =
5 ve B =
1
2
0
-6
-3
matrisleri iin A.B matrisini bulmaya y-
nelik yaplan aadaki almay inceleyerek en son satr bulunuz.

3
5 .
5 .
-6
-3
-6
-3
3.(2)+4(7) 3.(-6)+4(-3) 3.(8)+4.(9)
3.(5)+4(1)
...........
...........
...........
...........
...........
...........
...........
...........
34
-30
60
19
= 2.(2)+5(7) 2.(-6)+5.(-3) 2.(8)+5(9)

...........
...........
2.(5)+5(1)
...........
...........
60
19
Aadaki noktal yerleri uygun biimde doldurunuz.

3
5 .
-6
-3
34
-30
39
-27
61
15
...........
...........
...........
...........
Elde ettiiniz arpm matrisinin trn belirtiniz.

Herhangi trden iki matris arplabilir mi? Tartnz.
ki matrisin arplabilmesi iin nelere dikkat edilmesi gerektiini tartnz.
RNEK
A=
-4 6
7 5
ve B =
iin A.B ve B.A matrislerini bulalm.
ZM
A.B
B.A =
-4
mxn
-4 6
7 5
0
Grld gibi,
A = aij
2x3
. B
, B = bij
nxp
3x2
1.(-4) + 2.7 + 3.0
1.6 + 2.5 + 3.3
4.(-4) + 3.7 + 2.0
4.6 + 3.5 + 2.3
(-4).1 + 6.4
(-4).2 + 6.3 (-4).3 + 6.2
7.1 + 5.4
7.2 + 5.3
7.3 + 5.2
0.1 + 3.4
0.2 + 3.3
0.3 + 3.2
= A.B
2x2
ve
3x2
. A
2x3
10 25
5
45
20 10
= 27 29 31 bulunur.
= B.A
12
3x3
olmaktadr.
matrislerinin arpmndan elde edilen A.B = C, C = cij
mxp
mat-
risinin cij elemannn, A matrisinin i. satr ile B matrisinin j. stununun karlkl elemanlarnn
arpmlarnn toplamndan olumaktadr.
238
ETKNLK

A= 2
A=
3 ,B=
-1
4 -2
0 5
ve C =
matrisleri iin,
nce B.C, sonra da A.(B.C) arpm matrislerini bulunuz.

nce A.B, sonra da (A.B).C arpm matrislerini bulunuz.
A.(B.C) ile (A.B).C matrislerini karlatrnz.
Matrislerde arpm tanml matrisler iin birleme zelliinin olup olmadn tartnz.
2
, B = -3 -1
ve C =
-4
matrisleri iin,
A.(B + C) matrisini bulunuz.

A.B + A.C matrisini bulunuz.
A.(B + C) ve A.B + A.C matrislerini karlatrnz.
Matrislerde arpma ileminin toplama ilemine gre sadan ve soldan dalma zelliinin
olup olmadn tartnz.
A=
-1 , B =
-1
, I2 =
ve O =
ve matrisleri iin,
A. I 2 ve I2.A matrislerini bulunuz.

A.O ve O.A matrislerini bulunuz.
Matrislerde arpma ileminin etkisiz ve yutan elemannn hangi matrisler olabileceini, bu
matrislerin trleri iin ne sylenebileceini tartnz.
RNEK
A=
4 -1
, B=
ve C =
matrisleri veriliyor. A.C ve A.B matrislerini bulalm.
ZM
A.B =
A.C =
4 -1
2
4 -1
2.1 + 3.0
2.0 + 3.1
4.1 + (-1).0
2.0 + 3.0
4.0 + (-1).1
2.0 + 3.0
4.0 + (-1).0
4.0 + (-1).0
4 -1
0
ise A.B = A matrisidir.
ise A.C = C matrisidir.
A, B ve C aadaki ilemler iin tanml olacak trde matrisler ve I birim matris, O sfr matris olsun.
A.(B.C) = (A.B).C

A.(B + C) = A.B + A.C
(A + B).C = A.C + B.C

A. I = I .A = A
A.O = O.A = O zellikleri vardr.
RNEK
A=
0 -1
47
matrisi veriliyor. A
504
ve A
matrislerini bulalm.
239
ZM
1
A = A.A =
0 -1
0 -1
2n
2n + 1
n N olmak zere, A = I2, A
= I2 ve A = A.A =
0 -1
1
47
= A olduundan A = A =
0 -1
1
504
dir. A
= A olur.
0 -1
= I2 =
dir.
UYGULAMA

a) 3x2 trnden A ve B matrislerinin arpm da 3x2 trndendir.
( )
b) Sadece ayn trden kare matrislerin arpm tanmldr.
( )
c) A mxn trnden ve B nxp trnden matrisler ise A.B matrisi mxp trndendir.

a) A.B matrisi ................... trndendir.
b) B.A matrisi ................... trndendir.
3) A =
( )
3
1 2 3
matrisleri iin aadaki boluklar uygun biimde doldurunuz.
1 ve B =
4 -1 2
0
2) A = 4
2
3
2
, B = -1
0
,C= 1
4
,D= 7
matrisleri iin aadaki arpma
-3
ilemlerinden hangilerinin yaplp yaplamayacan belirtiniz. Uygun olanlar arpnz.

a) A.B
b) B.C c) C.D ) A.C
d) B.A
e) D.B f) D.A
-1
4) A = a
12
, C = -8
-24
B) -1
240
-2
-1 , B = 3
A) -2
5) A.B = 3
A)
B)
5) A =
-3
6) A =
-1
ise A
matrisleri iin A.B = C ise a + b + c toplamn bulunuz.
C) 1
200
-4
C)
9 11
E) 6
ise A.(B + C) matrisini bulunuz.
matrisini bulunuz.
2011
ise A
D) 2
, A.C =
g) B.D
matrisini bulunuz.
D)
-16 14 24
E)
2 -1 7
0 -5 5
2x2 TRNDEN BR MATRSN ARPMA LEMNE GRE TERS
ETKNLK
A=
,B=
, ve I2x2 =
matrisleri veriliyor.
A.B = I2x2 ve B.A = I2x2 eitliklerini salayan B matrislerini bulunuz ve karlatrnz.

B matrisinin arpma ilemine gre A matrisinin tersi olup olamayacan tartnz.
RNEK
A=
-1
matrisinin arpma ilemine gre tersini bulalm.
ZM
-1
A =
2
-1
olsun. A.A
x
-1
-1
= I2 eitliini salayan A
matrisi A matrisinin tersidir.
dir.
ki matrisin eitliinden 2x + 3z = 1, 2y + 3t = 0, 4x - z = 0 ve 4y - t = 1 olur.

2x + 3z = 1
4x - z = 0
14x = 1
x=
14y = 3
1
4
ise z =
tir.
14
14
-1
Bu durumda A =
A=
2y + 3t = 0
4y - t = 1
x=
1
14
3
14
4
14
2
14
1
1
.
14 4
=-
-2
3
ise z = -2 tir.
14
14
1 -1 -3
.
14 -4 2
bulunur.
-1
kare matrisinin arpma ilemine gre tersi A
d -b
1
.
a.d - b.c -c a
dir.
Buna gre A matrisinin arpma ilemine gre tersinin olabilmesi iin a.d - b.c 0 olmaldr.
RNEK
A=
ZM
a.d - b.c = 3.2 - 5.1 = 1 olduundan A matrisinin arpma ilemine gre tersi vardr.
-1
A =
ad - bc
-b
-c
-1
eitliinden A =
1 2 -5
.
1 -1 3
-5
-1
bulunur.
241
RNEK
A=
(k R) matrisinin arpma ilemine gre tersi yoksa k deerini bulalm.
ZM
-1
A matrisi iin A yoksa a.d - b.c = 0 dr. 2.k - 6.8 = 0 ise k = 24 bulunur.
RNEK
A=
ise A.B =
-1
ise B matrisini bulalm.
ZM
A.B =
-1
-1
-1
matrisinde eitliin her iki tarafn soldan A

-1
A . A . B = A .
I2
I2
-1
. B = A .
-1
B = A .
-1
-1
-1
matrisi ile arpalm.
-1
1
3 -2
1
B = .
.
2
-5 4
-1
2
3
1
5
B = .
2
-9
ise B =
5
2
-9
2
bulunur.
ETKNLK
A=
-2
matrisi iin;
A-1 matrisini bulunuz. A-1 =
.... ....
.... ....
-1
A-1 = B olsun. B matrisinin tersini bulunuz. B-1 = (A-1) =
.... ....
-1
(A-1) ile A matrisini karlatrnz.

K=
L=
.... ....
-1
matrisinin tersini bulunuz. K =
.... ....
.... ....
-1
matrisinin tersini bulunuz. L =
.... ....
.... ....
(K.L)-1 matrisi ile L-1.K -1 matrislerini bularak sonularn karlatrnz.

-1
(A-1) = A ile (K.L)-1 = L-1.K -1 eitliklerinin her matris iin salanp salanmadn tartnz.
242
RNEK
A=
ve B =
-1
matrisleri veriliyor. (A.B)
-1
matrisi ile B .A
-1
matrisinin sonu-
larn karlatralm.
ZM
A.B =
13
18
-1
dir. (A.B) matrisini bulalm.
18 -13
18 -13
-18 13
1
.
= (-1).
=
dir.
18.5 - 13.7 -7 5
-7
5
7
-5
-1
(A.B) =
-1
-1
-1
-1
B , A ve B .A matrislerini bulalm.
B
-1
-1
-1
3
1
.
1.3 - 2.1 -1
-2
4
1
.
4.2 - 3.3 -3
-3
-1
B .A =
-2
-1
3
= 1.
1 -1
-4
-2
4
= 1 .
-1 -3
-2
-3
-2
-1
-4
-2
-18
13
-5
ise
-1
bulunur. Bu durumda (A.B)
-1
= B .A
-1
olur.
A ve B kare matrisler olmak zere, A ve B matrislerinin arpma ilemine gre tersleri var
-1 -1
ise (A )
-1
-1
= A ve (A.B) = B .A
-1
dir.
RNEK
A, B, C ve X ayn trden matrisler olmak zere aadaki eitliklerde verilen X matrisini A, B ve
C cinsinden yazalm.
a) X.A = B
b) X .A = C
-1
c) B.X
-1
-1
=C
ZM
a) X.A = B ise X.A.A
-1
= B.A
-1
-1
X = B.A dir.
I2
b) X .A = C ise X .A.A = C .A
-1
-1
-1
-1
-1
-1
(X -1)
-1
= (C .A
-1
-1 -1
X = A.C dir.
I2
c) B.X
-1
-1
-1
-1
= C ise B .B.X = B .C X
I2
-1
-1
-1 -1
= B .C (X )
-1
-1
= (B .C)
-1
X = C .B dir.
243
UYGULAMA
a) Her kare matrisin arpma ilemine gre tersi vardr.

( )
b) Her kare matrisin arpma ilemine gre tersi ile toplama ilemine gre tersi birbirine eittir. ( )

a) arpma ilemine gre tersi olan bir kare matrisin, tersinin tersi ........................... dir.
-1
-1

b) A kare matrisinin arpma ilemine gre tersi A ise A.A = .................... dir.


Aada verilen matrislerin arpma ilemlerine gre
tersleri varsa bulunuz.
a) A =
4 5
c) C =
1 0
4) A =
2 3
0 1
-1
ve B =
-1
b) B =
-1 1
) =
1 1
1 0
0 1
/2
-5 2
-1
3 -4
1 1
0 1
-4 -1
1 0
-3 -1
biiminde veriliyor.A.X = B ve Y.B = A eitliklerini salayan
X ve Y matrislerini bulunuz.
5) A, B ve C, 2x2 trnden birer kare matristir. Aadaki eitlikleri salayan X matrisini bulunuz.
a) B.X = C
b) A .X = B
c) C .X = B
-1
-1
-1
BR MATRSN DEVR (TRANSPOZU)
ETKNLK
Aadaki tabloda be kiinin hafta iinde cep telefonlar ile yaptklar gnlk konuma sreleri
dakika cinsinden verilmitir. Tabloyu inceleyiniz.
1. Tablo
Kii
Gn
Beril
Sena
Samet
Mustafa
Pazartesi
20
18
32
11
Sal
30
24
20
17
aramba
28
19
42
23
Perembe
21
24
17
10
Cuma
18
17
12
30
1. Tablodaki verileri 2. Tabloda yerine yaznz.

2. Tablo
Gn
Kii
Beril
Sena
Samet
Mustafa
244
Pazartesi
Sal
aramba
Perembe
Cuma
1. Tablodaki verileri A matrisine, 2. Tablodaki verileri B matrisine yaznz.

A=
....
....
....
....
....
....
....
....
B=
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
....
A ve B matrislerinin trlerini belirtiniz.

A ve B matrislerinin birbiri arasndaki ilikiyi tartnz.
RNEK
A= 2
5
2
3
4
ve B =
5
1 matrislerini karlatralm.
2
ZM
A matrisi 2x3 trnden, B matrisi ise 3x2 trnden bir matristir. A matrisinin 1. satr elemanlar ile B
matrisinin 1. stun elemanlar, A matrisinin 2. satr elemanlar ile B matrisinin 2. stun elemanlar ayndr.
A = aij
mxn
matrisinin, satrlarn stun ve stunlarn satr olarak yazmakla bulunan aji

T
nxm
matrisine, A matrisinin devrii (transpozu) denir ve A veya A biimlerinden biriyle gsterilir.
RNEK
A=
-2
ve B =
1 matrisleri iin AT ve BT matrislerini bulalm.

3
-2
ZM
2
T
A = -1
3
3
T
4 ve B =
4
-2
tr.
ETKNLK
A=
ve
-2
matrisleri veriliyor.
T
AT matrisini bulunuz. Daha sonra (AT) matrisini bularak elde ettiiniz matrisi A matrisi ile
karlatrnz.
(A + B)T, AT + BT matrislerini bulunuz ve elde ettiiniz matrisleri karlatrnz.
2A matrisini bulunuz. Buradan (2A)T matrisini bulunuz. AT matrisini bularak elde ettiiniz
T
T
T
matrisi 2 ile arpnz ve 2. A matrisini bulunuz. (2A) matrisi ile 2.A matrisini karlatrnz.
A matrisi ile B matrisini arparak A.B matrisini, sonra da (A.B)T matrisini bulunuz.
BT ve AT matrislerini bularak BT . AT matrisini elde ediniz. Daha sonra da (A.B)T ile BT.AT
matrislerini karlatrnz.
-1
AT matrisini bularak AT matrisinin arpma ilemine gre tersi olan (AT) matrisini bulunuz.
-1

imdi de A matrisinin arpma ilemine gre tersi olan A matrisini ve bu matrisin transpozu olan
-1
(A-1)T matrisini bulunuz. (AT)
-1 T
ve (A
matrislerini karlatrnz.
Etkinlik basamaklarndan yararlanarak bir matrisin transpozunun hangi zellikleri saladn aklaynz.
245
RNEK
A=
-1
-3
-1
ve B =
ise (A.B) ve B .A matrislerini karlatralm.
ZM
BT =
-3
A.B =
ve AT =
-1
-3
ise BT.AT =
-7
-3
ise (A.B) =
-1
-7
2-9
4+3
4+3
8-1
-7
olur.
olur. Bu durumda (A.B) = B .A olur.
k R olmak zere, A ve B aadaki ilemler tanml olacak trde matrisler olsun.

T T
(A ) = A
T
(k.A) = k .A
-1 T
T -1
(A ) = (A )
(A + B) = A + B
(A.B) = B .A
dir.
RNEK
A = B + BT olduuna gre AT matrisini bulalm.
ZM
T
AT = (B + BT) = BT + (BT) = BT + B = A olur.
RNEK
A =
-1
,B=
-1 -3
0
ise (A + 3B) matrisini bulalm.
ZM
T
T T
4 -1
(A + 3B) = (A ) + (3B) = A + 3.B =
+ 3.
-1 0
-3 5
4 -1
3
-3 0
1 -1
-9 15
bulunur.
-6 17
UYGULAMA
a) A matrisinin devriinin devrii kendisidir.
b) Her matrisin devrii bulunurken elemanlarn her biri (-1) ile arplr.
( )
( )

a) Bir matrisin satrlarn stun, stunlarn satr yapmakla elde edilen matrise A matrisinin
............................ denir.

b) 3x3 trnden birim matrisin devrii ......................... dr.
3) Aada verilen matrislerin devriklerini bulunuz.

a) A =
246
2 -1 3
4
-2
b) B = 5
4
7
3
c) C =
) A =
2 -1 5
4 -3 2
4 a -4
T
4) A = -3 5 8 ve B = -9 b d matrisleri veriliyor. A = B ise a + b + c + d toplam katr?
c 8 7
2 3 7

A) -5
B) -3
C) -2
D) -1
E) 0
5) M =

A)
aij
3x2
matrisi iin aij = i + j olduuna gre A matrisini bulunuz.
B)
6) A =
-1
7) A =
-1
C)
D)
E)
-1 T
-1
veriliyor. A , A matrisinin arpma ilemine gre tersidir. (A ) matrisini bulunuz.
ve B =
-5
ise (2A - 3B) matrisini bulunuz.
DORUSAL DENKLEM SSTEMLER

Hayatn en ince ayrntlarnda gizli olan matematik yaplan
keifler arttka insan hayatna kolaylklar kazandrmtr. Zaman
ierisinde bir bilinmeyenli birinci dereceden denklemler, ikinci dereceden bir bilinmeyenli denklemler ve bunun tesinde iki bilinmeyenli denklem sistemleri, bilinmeyenli denklem sistemleri
zme kavumutur. Bilimin gelimesi ve bilgisayarn douu ile
bu denklemlerin ve denklem sistemlerinin daha hzl zmne
ulalmtr. Bir denklem sisteminde bilinmeyen says arttka zmn ne kadar uzun srecei aktr.
Matematiin bu akl almaz serveninde bilgisayar ile bulumas, problemlerin zmleri iin gereken zaman ksaltm ve teknolojinin her alannda kullanm ile insanlarn vizyonuna nemli katklar
salamtr.

Matrisler bilgisayar program yazlmlarnda dorusal denklem sistemlerinin zmlerinde de kullanlmaktadr.
ETKNLK
Bir manavdaki portakal, mandalina ve elmann sat fiyatlar srasyla x, y ve z TL dir. Bu manavdan alveri yapan Ekin, Samet ve Beril'in manava dedikleri paralar ve aldklar meyve miktarlar
aadaki gibidir.
Ekin
Samet
Beril
Portakal
Mandalina
Elma
denen Toplam Tutar
4 kg 2 kg 1 kg
10 TL
1 kg 3 kg 2 kg 11 TL
3 kg

1 kg 1 kg 7 TL
Yaplan bu alverii temsil eden denklem sistemi aadaki gibidir:

R1 ... 4x + 2y + z = 10
R2 ... x + 3y + 2z = 11
R3 ... 3x + y + z = 7
247
Meyvelerin her birinin kg fiyatn bulmak iin denklemin zm kmesine ihtiya duyulmaktadr.
Bunun iin sizden istenen temel satr ilemlerini yapnz.

Temel satr ilemleri Denklem sistemi

R
...
(-3).R2 + R3
R3
1

...
2. denklemi -3 ile arpn R
ve
2

3. denklem ile toplayn. Sonucu

3. denklem yerine yazn.
R3 ...
R
(-4).R2 + R1
R1
...
1

2. denklemi -4 ile arpn R

ve
2
1. denklem ile toplayn. Sonucu

R3
...
...
R
(-4).R1 + 5.(R3 )
R3
...
1

1. denklemi -4, 3. denklemi

5
ile arpn ve toplayn. Sonucu

R2 ...
R3 ...
Elde ettiiniz son denklem sistemindeki R3 denkleminden z deerini kullanarak y ve x deerlerini bulunuz.
Yaptnz ilemlerin sonucuna gre denklemin = {(x, y, z)} kmesini yaznz.
RNEK
Aadaki denklem sisteminde R1
R2 ve 2R1 + R3
R3 temel satr ilemlerini srasyla yapalm.
R1 .......... x + 3y - z = 6
R2 .......... -2x + 4y + 2z = 1
R3 .......... 3x + y - 2z = 4 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM
R1
R2 ifadesi bizim R1 ve R2 denklemlerinin yerlerini deitirmemizi istemektedir.
R1 .......... -2x + 4y + 2z = 1
R1
R2
R2 .......... x + 3y - z = 6
R3 .......... 3x + y - 2z = 4
2R1 + R3
R3 ifadesi ise son elde ettiimiz denklem sisteminde, 1. denklemi 2 ile arpp 3.
denklem ile toplamamz ve sonucu 3. denklemin yerine yazmamz istemektedir.
R1 .......... -2x + 4y + 2z = 1
2R1 + R3
R3 R2 .......... x + 3y - z = 6
R3 .......... -x + 9y + 2z = 6 olur.
k, m R olmak zere, bir (A) denklem sistemini oluturan denklemlere R1, R2 ve R3 isimleri verildiinde bu denklemlerin yerlerini deitirmeye, denklemlerden birinin herhangi bir k
kat ile bir bakasnn m katn toplayarak bu denklemlerden birinin yerine yazmaya temel satr
ilemi denir. Temel satr ilemleri sonunda elde edilen yeni denklem sistemine (B) denklem
sistemi denirse A ile B denklem sistemleri birbirine denk denk olur. Bu durum A ~ B biiminde
gsterilir ve A ile B denklem sistemlerinin zm kmeleri ayndr.
248
RNEK
x + y + 2z = 1
3x + 2y + z = 7
2x - y + 3z = 0 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM
R1 ... x + y + 2z = 1
R2 ... 3x + 2y + z = 7
R3 ... 2x - y + 3z = 0
1) (-3R1 + R2 )
R2

R1 ... x + y + 2z = 1
(-2R1 + R3 )
R3 R2 ... -y - 5z = 4
R
... -3y - z = - 2
3

2) (-3R2 + R3 )
R1 ... x + y + 2z = 1
R2 ... -y - 5z = 4
R3 ... 14z = - 14
R3 denkleminde z = - 1 bulunur. R2 de yerine yazarsak -y - 5 = 4 eitliinden y = 1 bulunur. Bulunan bu deerleri R1 de yerine yazarsak x + 1 + 2.(- 1) = 1 eitliinden x = 2 bulunur. Bu durumda
denklem sisteminin zm kmesi = {(2, 1, -1)} olur.
R3
UYGULAMA
1) Aada verilen (A) denklem sisteminde srasyla R1

R3 , (-3).R1 + R3
R3 ve
-R2 + 3.R3
R3 sonra da (-11).R2 + 3.R3
R3 temel satr ilemlerini yaparak elde edilen
(B) denklem sistemini noktal yere yaznz.

R1 ... 3x + y + 4z = 14 ......................................

(A): R2 ... x + y + z = 2
(B): ......................................

R3 ... x + 4y - z = 2 ......................................


Aadaki denklem sistemlerinin zm kmesini bulunuz.
R1 ... 3x + 4y - z = -14

2x + y - z = -1
(A): R2 ... 2x + y + z = -1
(B): x + y - 2z = -7
R3 ... x + y + z = 0

3x + 4y - 5z = -18
{(3, 1, 4)}
{(2, -1, 4)}
{(-1, -2, 3)}
{(-1, -5, 4)}
3) x - y - z = -8
2x + 3y + z = 7
4x - 3y + z = -1 denklem sisteminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?
A) {(-2, -3, -9)} B) {(-3, -1, 6)}
C) {(4, 1, 11)} D) {(-1, 1, 6)} E) {(-3, 1, 4)}
DORUSAL DENKLEM SSTEMLERNN MATRSLERLE GSTERM VE ZM
ETKNLK
3x + 4y = 5
2x - 6y = -14 dorusal denklem sisteminin matris gsterimi A katsaylar matrisi, X bilinme-
yenler matrisi olarak seilirse, A.X = B biiminde
-6
x
y
olarak yazlmakta ve
-14
A . X B
(A|B) geniletilmi matris ise
3
2
5
olmaktadr. O hlde,
-14
4
-6
(A
B)
249
x + 2y - 5z = 2
(K): 4x - y + 3z = 3
2x + 2y - z = -1 denklem sisteminin matris gsterimini A.X = B biiminde yaznz.
A.X = B matris gsteriminden faydalanarak (A|B)

geniletilmi matrisini, yandaki noktalar yerleri doldu-
rarak bulunuz.
(-2).R1 + R3 R3 temel satr ilemi uygulaynz.

(-4).R1 + R2 R2 temel satr ilemi uygulaynz.
(-2).R2 + 9.R3 R3 temel satr ilemi uygulaynz.
( )
1
1
.R R2 ve
.R R3 temel satr ilemi uygulaynz.
9 2
35 3
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
R1
R2
R3
En son elde ettiiniz geniletilmi matrisin ifade ettii denklem sisteminin matris gsterimini
A.X = B biiminde yaznz ve buradan elde edilen denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
Bulduunuz zm kmesinin (K) denklem sistemini salayp salamadn tartnz.
RNEK
x + y + z = 2
2x - y + z = 1
3x + 2y - z = 0 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM
1
1 ,X=
-1
x
y
x
y
2
1
1
2
1
-1
rimi 2
1
-1
1
1 .
-1
A=
Buradan (AIB) matrisi
(-2).R1 + R2 R2
(-3).R1 + R3 R3
R2 + (-3).R3 R3
2
1
olmak zere denklem sistemin A.X = B matris gste-
eklinde olur.
250
ve B =
1
0
3
1
-3
2
1
-1
-1
2
1
5
1
0
1
-3
1
-1
2
-3
-1
1
0
1
-3
1
-1
2
-3
-1
-4
-1
1
0
1
-3
1
-1
2
-3
11
R1
aadaki temel satr ilemleriyle
R2
R3
( )
-
1
1
.R2 R2 ve
.R R3
3
11 3
1
1
1
risinin A.X = B matris gsterimi 0
1
0
/2
/2
2
1
x
y
z
2
1
olur. Buradan (AIB) geniletilmi mat-
dr. Bu matris gsteriminin ifade ettii
denklem sistemi ise x + y + z = 2

1
y + z = 1
3
z = 0 dr. zm kmesi de K = {(1, 1, 0)} olur. Bu zm kmesi
bize sorulan denklem sisteminin zm kmesi ile ayndr.

a11 x + a12 y + a13 z = b1
(K): a21 x + a22 y + a23 z = b2

denklem sisteminin matris gsterimi A.X = B biiminde
a31 x + a32 y + a33 z = b3
a11 a12 a13

a21 a22 a23
a31 a32 a33
a11
matrisi ise a21
a31
b1
= b dir. Bu matris gsteriminden yazlan (AIB) geniletilmi

2
y
z
b3
. X
a13
a23
a33
a12
a22
a32
(A
ile
a 12
sin yazld
eklindedir. (AIB) geniletilmi matrisi temel satr ilemleri
| B)
a 13
a 23
b1
b2
b3
biiminde st gen matrise dntrlr. Bu geniletilmi matri-
a 23
b1
b2
b3
a 12 a 13
x
y
z
b1
= b matris gsterimin ifade ettii denklem sisteminin

2
b3
zm kmesi ile (K) denklem sistemin zm kmesi ayndr. (K) denklem sisteminin zm
kmesinin bu ekilde bulunmasna Gauss Yok Etme Yntemi ad verilir.
RNEK
x + 2y + 3z = 4
2x - y + z = 3
x + 3y - z = 0 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM

ncelikle denklem sistemini A.X = B biiminde yazalm.
1
2
-1
3
1
-1
x
y
z
4
3
0

Buradan elde edilen (AIB) geniletilmi matrisindeki A matrisini temel satr ilemleri uygulayarak
st gen matrise evirelim.
251
-1
3
1
4
3
-1
1
0
2
5
3
5
4
5
-4
-4
1
0
2
5
3
5
4
5
25
25
1
2
1
-R1 + R3 R3
2R1 - R2 R2
R2 + (-5).R3 R3
eklinde A matrisi st gen matrise dnr. Bu durumda denklem sistemi,
x + 2y + 3z = 4
5y + 5z = 5
25z = 25 olur.
Buradan z = 1, y = 0, x = 1 elde edilir. O hlde, K = {(1, 0, 1)} dir.
ETKNLK
R1 ... x + y - z = -1
R2 ... 2x + 3y + z = 2
R3 ... -x + 2y + z = 4 denklem sisteminin zm kmesi iin aadaki etkinlik basamaklarn
uygulayalm.
x
Matrisler yardmyla denklem
... ... ...
...
sistemini A.X = B biiminde yaznz.

... ... ... . y = ...
...
(AIB) geniletilmi matrisini yaznz.
(-2).R1 + R2 R2
R1 + R3 R3
temel satr ilemi yapnz.
(-3).R2 + R3 R3 ilemini yapnz.

(-1).R2 + R1 R1
1
R R3 ilemini yapnz.
9 3
(-3).R3 + R2 R2 ilemini yapnz.

4.R3 + R1 R1
...
...
...
X =
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
R1
R2
R3
Temel satr ilemleri sonucunda A ve B matrislerini bulunuz.

Denklem sisteminin A.X = B matris gsteriminden yararlanarak denklem sisteminin zm
kmesini bulunuz.
RNEK

Ayn manava alverie giden, zgr, 1 kg patlcan, 1 kg domates ve 1 kg soana 6 TL, Zafer, 2
kg patlcan, 1 kg domates ve 2 kg soana 9 TL, Nuray, 3 kg patlcan, 4 kg domates ve 1 kg soana
19 TL demitir. Patlcan, domates ve soann 1 er kg lk fiyatlarn bulalm.
252
ZM
1 kg patlcan fiyatna x, 1 kg domates fiyatna y ve 1 kg soan fiyatna z dediimizde alverie
karlk gelen denklem sistemi,
x + y + z = 6
2x + y + 2z = 9
3x + 4y + z = 19 olur. Bu denklem sisteminin matris gsterimi,
1
19
y
z
dur. (AIB) geniletilmi matrisi
9
19
... R1
... R2 olur.
... R3
Bu geniletilmi matris temel satr ilemleri ile

1
-1
-3
-2
-2
-2
1
0
0
1
3
0
5
3
-2
-2
1
0
0
1
3
0
5
3
1
0
0
1
0
0
2
3
1
0
olur. Buradan
-2R1 + R2 R2 ve -3R1 + R3 R3
-R2 R2
-R3 + R1 R1
-R2 + R3 R3
( )
-2R3 + R1 R1
0
1
0
0
x
y
z
R2 R2
2
3
ve x = 2, y = 3 ve z = 1 bulunur.
1 kg patlcan 2 TL, 1 kg domates 3 TL ve 1kg soan 1 TL dir.

a11 x + a12 y + a13 z = b1
(K): a21 x + a22 y + a23 z = b2

a31 x + a32 y + a33 z = b3

a11 a12 a13

a21 a22 a23
a31 a32 a33
x
y
z
. X
denklem sisteminin
b1
= b matris gsteriminden yazlan (AIB) geniletilmi

2
b3
253
a11
matrisi a21
a31
a12
a22
a32
a13
a23
a33
(A
b1
b2
b3
temel satr ilemleri ile
| B)
trlr. Bu geniletilmi matrisin yazld
x
y
b1
b 2 biimine dn
b3
b1
= b matris gsteriminin
2
b3
ifade ettii denklem sisteminin zm kmesi ile (K) denklem sistemin zm kmesi ayndr.
(K) denklem sisteminin zm kmesinin bu ekilde bulunmasna Gauss-Jordan Yok Etme
Yntemi ad verilir.
UYGULAMA
a) Gauss Yok Etme Ynteminde geniletilmi matris st gen matri-

(
se dntrlr.
b) Gauss-Jordan Yok Etme ynteminde geniletilmi matriste birim
(
matris oluturulur.
2) Aadaki denklem sistemlerini A.X = B biiminde yaznz.
a) 2x - y + 4z = 1
b) a + 3b - 4c = 2
3x + 5y + 2z = 3
2a - b - c = 6
x + y + 4z = 1
-4a + 5b + c = 7

)
)
c) 3x1 + x2 + x3 = 12
-x1 - 4x2 - 5x3 = -2
7x1 + 6x2 - x3 = 8
Aadaki denklem sistemlerinin

Etme Yntemi ni kullanarak bulunuz.
a) 3x + 4y - z = 15
-x + 2y + 3z = -1
4x + y - z = 11
zm kmesini Gaus Yok

b) x - y - z = 0
3x + 2y + 3z = 21
4x - 2y + 5z = 15
{(2, 1, 4)}
{(2, 2, -1)}
{(4, 3, 1)}
{(3, -1, 2)}
4) Aadaki denklem sistemini Gaus-Jordan Yok Etme Yntemi ni kullanarak znz.

b) 6x - 2y + z = 11
x + 3y - z = 8
5x - y + z = 4
a) x + y + 4z = 11
x - y - 3z = -3
4x + 3y + 2z = 16
c) x - y - 4z = -10
3x + 3y + 2z = 4
5x - y + 6z = 8
DETERMNANTLAR
Avrupadaki futbol kulplerinin en nemli amalarndan biri ampiyonlar ligine katlmaktr. Bu lige
katlan son 16 takmn hedefi de ampiyonlua ulamaktr. Bir tek takm ampiyon olacana gre
hedefe ulamann kural da rakiplerini yenmek olacaktr.
1. Torba
2. Torba
3. Torba
4. Torba
254
M. United
G r u p l a r
Barcelona
AC Milan
B. Mnich
Galatasaray
Inter
Real Madrid
PSV
CSKA
Lyon
Fenerbahe
AEK
S. Prag
Basel
D. Kiev
Benfica
AMPYONLUK
Bu takmlarn ampiyonlua ulamalar, gerek saylardan oluan kare matrislerin belli bir kurala
gre bir gerek sayya elenmeleri ile modellenebilir.
ETKNLK

Aadaki elemeleri inceleyerek verilen kare matrislerin elenebilecei saylar noktal yerleri doldurarak bulunuz.

A = [ 2 ] | 2 | = 2,
B = [ -4 ] | -4 | = -4
C = [ 0 ] | 0 | = 0,
D = [ 7 ] ................
E=
F=
G=
H=
11
13
-3
= 1.4 - 2.3 = 4 - 6 = -2
= 7.4 - 8.3 = 28 - 24 = 4
.........................................................
.........................................................
2x2 trnden kare matrislerin bir gerek sayya elenmesi hakknda bir genellemede bulununuz.
RNEK

A=
-2
-5
kare matrisini asal kegen zerindeki elemanlar arpmndan dier kegen ze-
rindeki elemanlar arpmn kararak bir gerek sayya eleyelim.
ZM

F=
-2
-5
-2
-5
= 3.6 - [(-2).(-5)] = 18 - 10 = 8 olur.
+
n Z olmak zere nxn trnden kare matrislerin olduu kmeden gerek saylar kmesine tanmlanan fonksiyona determinant fonksiyonu denir. Bu fonksiyon ile A kare matrisinin
grntsne A nn determinant denir ve det(A) veya | A| ya da ile gsterilir.
a, b, c, d R olmak zere A = [a] ve B =
det(A) = | A| = |a| = a ve det(B) = |B | =
kare matirsleri iin,
= a.d - b.c olur.
RNEK

i2 = -1 olmak zere A =
1+i
-2i
3i
1-i
matrisi iin detA deerini bulalm.
ZM

detA = a.d - b.c = (1 + i).(1 - i) - (-2i).3i = 12 - i2 + 6i2 = 1 - (-1) + 6.(-1) = 2 - 6
detA = -4 bulunur.
255
RNEK

A = log29
x
matrisi iin detA = 8 ise x deerini bulalm.
log3 2
ZM

detA = a.d - b.c

1
8 = log2 9.log3 2 - 2x 8 = 2.log2 3.log3 2 - 2x 8 = 2.
log3 2 - 2x
log3 2
8 = 2 - 2x ise 2x = -6 ve x = -3 bulunur.
ETKNLK
1 -2 3
-1 5 -1 matrisinin a11 = 1 elemannn bulunduu satr ve stunun silinmesi ile
A=
bulunan kare matrisin determinantna M11 diyerek deerini hesaplaynz.
M23 =
-2
determinantn hesaplaynz.
a11 eleman iin A11 = (-1)1+1.M11 deerini bulunuz.

A23 = (-1)2+3.M23 = (-1)5.
-2
deerini hesaplaynz.
A = [aij] kare matrisinde aij elemanna ait Mij ve Aij deerleri arasndaki banty tartnz.
RNEK

A=
4
1
3
2
-2
5
-1
matrisi iin M32 ve A21 deerlerini bulalm.
ZM

M32 =
-2
= 4.5 - (-2).1 = 20 + 2 = 22
3
.M21 = (-1) . 3
2+1
A21 = (-1)
-2
= (-1).[3.7 - (-2).6] = -(21 + 12) = -33 olur.

A = [ a i j ] n x n kare matrisinde a i j elemannn bulunduu i. satr ve j. stunun silinmesi ile
bulunan kare matrisin determinantna a ij elemannn minr denir ve Mij ile gsterilir.
i+j
A = [ a i j ] n x n matrisinde a i j elemannn minr Mij olmak zere (-1) .Mij deerine a ij elei+j
mannn kofaktr (e arpan) ad verilir ve Aij ile gsterilir. Aij = (-1) .Mij dir.
RNEK

256
A = -1
3
6
4
2 matrisi veriliyor. a22 ve a23 elemanlarnn minrlerini ve kofaktrlerini bulalm.
ZM

4
5
2 iin M23 =
7
8
A = -1 6
1
2+2
2+3
A22 = (-1)

4
5
2 iin M22 =
7
8
A = -1 6
4
8
3
1
= 5.8 - 4.7 = 40 - 28 = 12,
= 5.1 - 3.7 = 5 - 21 = -16 dr.
.M22 = (-1) .12 = 12
A23 = (-1)
.M23 = (-1) .(-16) = 16 bulunur.
RNEK

A=
-2
-5
matrisinin determinantn bulalm ve bulduumuz sonu ile a11 .A11 + a12 .A12 ,
a21 .A21 + a22 .A22 , a11 .A11 + a21 .A21 ve a12 .A12 + a22 .A22 toplamlarnn sonularn karlatralm.
ZM

|A| = 2
= 2.5 - 3.4 = 10 - 12 = -2 dir.
1+1
A12 = (-1)
2+1
A22 = (-1)
A11 = (-1)
.M11 = (-1) .| 5 | = 1.5 = 5,
A21 = (-1)
.M21 = (-1) .| 3 | = (-1).3 = -3,
a11 .A11 + a12 .A12 = 2.5 + 3.(-4) = 10 - 12 = -2
a21 .A21 + a22 .A22 = 4.(-3) + 5.2 = -12 + 10 = -2
a11 .A11 + a21 .A21 = 2.5 + 4.(-3) = 10 - 12 = -2
a12 .A12 + a22 .A22 = 3.(-4) + 5.2 = -12 + 10 = -2 olur.
1+2
2+2
.M12 = (-1) .| 4 | = (-1).4 = -4,

.M22 = (-1) .| 2 | = 1.2 = 2 dir.
Herhangi bir kare matrisin determinant iin bir satrdaki veya stundaki elemanlar kofaktrleri ile arplr ve bulunan sonular toplanr. Bu toplam kare matrisin determinantna eit olur.
RNEK

A=
2
1
-2
matrisinin determinantn bulalm.
-2 0
ZM

A matrisinin determinantn 2. satra gre alm yaparak hesaplayabiliriz. Bu seimi yaparken
ierisinde 0 saysnn bulunduu satr veya stunu semek ilem kolayl salar.

detA = a21 .A21 + a22 .A22 + a23 .A23 = 1. (-1) .M21 + (-2).(-1) .M22 + 0.(-1) .M23
3 -2
2 -2
+ 0 = (-1) [3.3 - (-2).1] + (-2) [2.3 - (-2). 5]

5 3
1 3

= (-1).(9 + 2) - 2.(6 + 10) = -11 - 32 = -43 bulunur.

= (-1).
+ (-2).
257
RNEK

A=
2
0
3
1
-1
2 deerini hesaplayalm.
-3
ZM

1. stuna gre alm yaparak determinant deerini hesaplayalm.

detA = a11 .A11 + a21 .A21 ve a31 .A31
2
= 2. (-1) .M11 + 0.A21 + 0.A31
-3
= 2.
+ 0 + 0 = 2.(1 - 2.(-3)) = 2.7 = 14 bulunur.
ETKNLK

A=
4
-1
2
3
3
5
-2
-3
matrisi veriliyor.
A matrisinin determinantn bulunuz. A matrisinin I. satr ile 2. satrnn yerlerini deitirerek

yeni bir B matrisi oluturunuz. B matrisinin determinantn bularak detA ile karlatrnz.
4
-1
2
2
3
1
A=
4
4k 2k 3k
1 ve -1
0
0 6 2
, -1 2
4
-1
2
3
3
5
-2
-3
2
2
3k
k deerlerini hesaplayarak karlatrnz.
2k
... R1
... R2 matrisinde 2R1 + R2 R2 temel satr ilemi yaparak bir C matri... R3
sini oluturunuz ve detC deerini hesaplaynz. detA ve detC deerlerini karlatrnz.
Bir determinantn herhangi iki satrnn (veya stununun) yeri deitiinde sonutaki deiim
iin genellemede bulununuz.

Bir determinantn bir satrnn (veya stununun) bir gerek say ile arplp baka bir satra
(veya stuna) eklenmesinin determinant deerini deitirip deitirmediini aklaynz.

Bir determinant bir gerek say ile arparak bulduunuz sonu ile bu determinantn bir satrnn (veya stununun) ayn gerek say ile arplmasyla elde edilen determinant deeri arasndaki
banty ifade ediniz.
RNEK

Aadaki determinantlarn deerlerini karlatralm.
a)
258
b) 5.
c)
ile
ile
ile
3
1
2.5
4.5
6.1+3
6.2+4
ZM
a)
= 1.4 - 2.3 = 4 - 6 = -2 ve
= 2.3 - 4.1 = 6 - 4 = 2 olduundan sonular iareti
deimektedir.
b) 5.
= 5.(1.4 - 2.3) = 5.(4 - 6) = 5.(-2) = -10 ve
10
20
= 1.20 - 10.3 = 20 - 30 = -10 dur.
Bir determinantn bir say ile arpm bu determinantn bir stununun o say ile arplmas ayn
sonucu vermektedir.

c)
= 1.4 - 2.3 = 4 - 6 = -2 ve
9 16
= 1.16 - 2.9 = 16 - 18 = -2 olduundan bir de-
terminantn bir satrnn bir say ile arplp baka bir satra eklenmesi sonucu deitirmemektedir.

Bir determinantn iki satrnn (veya stununun) yerleri deitirilirse, determinantn iareti
deiir. Bir determinantn bir satr (veya stunu) k gerek says ile arplrsa, determinant k
ile arplm olur. A = [ aij]nxn iin |k.A| = kn.|A| dr.
Bir determinantn bir satr (veya stunu) bir gerek say ile arplp baka bir satra (veya
stuna) eklenirse, determinantn deeri deimez.
RNEK

2 3
-1 6
5
7
= a ise
4
5
6
3
10
ifadesinin a cinsinden eiti nedir?
2
-1
ZM

6 10
3 2 = 2.
4
5
-1 6
3
3
5
2
-1 6
2
5
= (-1).2. -1 6 2 = 2.a bulunur.
RNEK

A=
1
2
1
2
3
6
-3
iin detA y bulalm.
ZM

A=
1
2
4
3
6
...R1
2
...R2
1 -3 ...R
3
2R1 + R2 R2 temel satr ilemi yaptmzda oluan B =
3
0
1
0
1 -3
matrisinin determinant detA ile ayndr.

detB = a21 .A21 + a22 .A22 + a23 .A23 = 0.A21 + 0.A22 + 0.A23 = 0 olduundan detA = 0 bulunur.
Bir matrisin herhangi iki satr veya stunu orantl ise determinant sfrdr.
259
RNEK
A = [a ij]2x2 ve B = [b ij]3x3 matrisleri iin detA = 5 ve detB = 4 ise det(3A) + det(2B) toplamn bulalm.
ZM
2
det(3A) = |3A| = 3 |A| = 9.5 = 45
det(2B) = |2B| = 2 |B| = 8.4 = 32
ise det(3A) + det(2B) = 45.32 = 77 bulunur.
RNEK
A

x
z
D
|DB| = m br, |EC| = p br ve |BC| = n br dir.

ABC ninde [DE] // [BC], |AD| = x br, |AE| = z br, |DE| = y br,
x
6
y
-2
z
3
x+m
z+p
Buna gre,
determinantn bulunuz.
ZM
ADE
ABC olduundan
x
6
y
-2
z
3
x+m
z+p
|AD|
|AB|
|DE|
|BC|
|AE|
|AC|
dr. Yani,
y
x
z
=
=
olur.
x+m
z+p
n
determinantnda 1. ve 3. satr orantl olduundan deeri sfr olur.
UYGULAMA
a) Bir determinantn iki satrnn yerleri deitirilirse determinantn da
(
iareti deiir.
b) Her matrisin determinant bulunabilir.
2) Aadaki matrislerin her elemannn minr ve kofaktrlerini bulunuz.

a) A =

-2
b) B =
4 -2 0
1 2 3
5 -1 2

Aadaki matrislerin determinantlarn hesaplaynz.
-2
c) C = 3
-1
-1
a) A =
b) B =
12
-3
15
0
-30
4) B =
260
3
0
-2
6
5
3
-1
) D =
21
-1
matrisi veriliyor. Buna gre |A| ve |AT| deerlerini bulup karlatrnz.
5) A =

-1
2
m+1
1
6
A) -13
6) A =
matrisinin a31 elemannn kofaktr 10 ise m katr?
B) -12
3
1-m
-2
a) 2.|A|
1907
1914
1905
1902
E) 10
ve detA = 10 ise logx 2 deerini bulunuz.
8) i = -1 olmak zere A =
9) A =
D) -1
ise |A| 6 eitsizliini salayan m tam saylarnn toplamn bulunuz.
-1
7) A = log2x
4
C) -11
detA deerini bulunuz.
matrisi veriliyor. Buna gre aadakileri hesaplaynz.

b) |2.A|
c) |3.AT|
) |2.A
-1
10) A = [ a ij] 2x2 ve B = [ b ij] 3x3 ve det(A) = -3, det(B) = 4 ise aadakileri hesaplaynz.
a) 2.det(A) + det(2.A)
11) A =
-1
0
4
3
2
0
-4
b) det(3.B) + det(-2.A) - 3.det(B)
matrisi iin det(A) = 0 olmasnn gerekelerini belirtiniz.
12) Bir ABC nin i alarnn lleri srasyla 15, 30 ve 135 dir. Buna gre,
a
A = sinA sinB sinC deeri katr?

3
SARRUS KURALI
ETKNLK

A=
-1 -2
2 matrisi veriliyor.
A matrisinin determinantn bulunuz. ......(I)

2 3 1
...
...
...
4
2
2
4
1 2
-1 -2
3 1
1 2
+
2.1.(-2) = -4
...
...
b a
A matrisinin ilk iki satrn matrisin nc satrnn altna yazarak ok ynnde bulunan saylarn
arpmlarn rnekte olduu gibi yapnz.
261
Sa tarafta elde ettiiniz arpmlar toplayarak a, sol taraftaki arpmlar toplayarak b deerini bulunuz. Daha sonra a - b farkn bulunuz. ......(II)
(I) ve (II) de bulduunuz sonular karlatrnz. 3x3 trnde yaptmz bu almann her
kare matrisin determinant iin geerli olup olmadn tartnz.
RNEK

5
3
A=
2 1
matrisinin determinantn bulalm.
1 -2
-1 -3 4
ZM
5
3 1 -2

-1 -3 4
detA
= 15 - 53 = -38 bulunur.
-1
30
24
5
3
2
1
1
-2
53
20
-9
+ 4
15
p.n.z
k.q.x
+ r.y.m
b
x
m
p
y
n
q
z
k
r
x
m
y
n
z
k
3x3 trnden verilen bir matrisin determinant hesaplanrken ilk iki satr nc satrn
altna srayla yazlarak ekildeki gibi ok ynnde arpmlar yaplr. Elde edilen sonular
toplanarak a ve b deerleri bulunur. a - b fark
bulunarak matrisin determinant hesaplanm
olur.
=a-b
x.n.r
m.q.z
p.y.k
a

x
m
p
p.n.z
k.q.x
+ r.y.m
b
y
n
q
z
k
r
x
m
p
y
n
q
=a-b
z.m.q
y.k.p
x.n.r
Ya da ilk iki stun nc stunun sana

yazlarak ekildeki gibi ok ynnde arpmlar
yaplr. Elde edilen sonular toplanarak a ve b
deerleri bulunur. Yine a - b fark bulunarak
matrisin determinant hesaplanm olur.
3x3 trnden bir matrisin determinantn yukarda verilen yntemlerle bulma ilemine
Sarrus Kural ad verilir.
RNEK

262
A=
2
3
1
5
x
4
-1
matrisi iin detA = 0 ise x deerini bulalm.
ZM
-5x
16
+ 18
34 - 5x
-1
2
3
2
1
5
6
x
4
= (56 + 6x) - (34 - 5x) = 56 + 6x - 34 + 5x = 22 + 11x olur.

60
6x
+ -4
56 + 6x
22 + 11x = 0 ise x = -2 bulunur.
RNEK
A=
1 -1 2
1 2 1
0 0 2
1 -1 0
0 matrisinin determinantn bulalm.

3
0
ZM

Sarrus kural, sadece 3x3 matrislerin determinantnda kullanlan bir yntemdir. Bu durumda satr
veya stun alm yaparak determinant deerini hesaplamalyz.

detA = a41 .A41 + a42 .A42 + a43 .A43 + a44 .A44

= 1. (-1) . M41 + (-1).(-1) .M42 + 0 + 0

3
0
3
+ (-1). 1
2
1
2
-1
2
2
1
3
0
x1
x2
y1
y2
1
1
=0
-1
= (-1). 2
2
1
2
3
0
3
1
1
2
1
3
0
= (-1).[9 - 12] + (-1).[9 - 6] = (-1).(-3) + (-1).3

0
0
-3
0
12
+
12
+ 0
9
12
0
+ 6
6
3
6
+ 0
9
= 3 - 3 = 0 bulunur.
A(x1 , y1 ) ve B(x2 , y2 ) noktalarndan geen doru denklemi yanda belirtilen determinant ile bulunur.
RNEK
A(-1, 4) ve B(6, -2) den geen dorunun denklemini bulalm.
ZM

24
-2x
-y
+
24 - 2x - y
-1
-2
x
-1
y
4
1
1

4x
2
+ 6y
4x + 6y + 2
(4x + 6y + 2) - (24 - 2x - y) = 0

4x + 6y + 2 - 24 + 2x + y = 0

6x + 7y - 22 = 0 bulunur.

263
A(ABC) =
x1
y1
Ke koordinatlar A(x1 , y1 ), B(x2 , y2 ) ve C(x3 , y3 )
. x2
y2
x3
y3
1
1
olan ABC nin alan yandaki determinantn deerinin

mutlak deeri alnarak hesaplanr.
RNEK

Ke koordinatlar A(-1, 2) , B(1, 4) ve C(-3, 3) olan ABC nin alann bulalm.
ZM
A(ABC ) =
-1
1 . 1
2
-3
2
4
1
1
-12
-3
+ 2
-1
1
-13
= 1 . -7 - (-13) = 3 bulunur.
2
-4
3
-6
+
-7
Eer determinant negatif karsa alan negatif olmayacandan kan sonucun mutlak deeri alnr.
UYGULAMA
1) Aadaki determinantlar Sarrus kural ile hesaplaynz.

a)
4
0
1
2)
3
0
-1
2
5
x
1
-1
0
4
2
x+2
3) -2
y
4
1
1
1
A) -
2
0
1
b) -b a
c)
sinx
-1
1
cosx
1
0
1
-sinx -cosx
= 12 ise x2 + 1 deerini bulunuz.
= 0 denklemi ile verilen dorunun eimini bulunuz.

B)
1

2
C) 1
D)
3

2
E) 2

Aada ke koordinatlar verilen genlerin alanlarn bulunuz.
a) A(-1, 2), B(3, 0), C(2, 4)
b) A(0, 1), B(-1, 3), C(4, -1)
c) A(-1, 1), B(0, 0), C(3, 4)
5)
x +1
0
-1
264
1
-2
0
1
1-x
= log32 a ise a deerini bulunuz.
4
3
7
2
7
5
2
a) Sarrus kural sadece 3x3 trnden matrislerin determinantlar hesaplanrken kullanlr. ( )
b) Bir determinantn herhangi iki satr veya stunu orantl ise deeri 1 dir.
6)
-1
sinx
cosx
( )
= 2 denkleminin [0, 2] da ka kk vardr?
-sinx -cosx
EK (ADJONT) MATRS
ETKNLK

A=
matrisi veriliyor.
2 -6
A matrisinin her bir elemannn kofaktrlerini bulunuz.

A11 = ...
A21 = ...
A12 = ...
A22 = ...
A matrisinin her bir elemannn kofaktrlerinin oluturduu B matrisini yaznz.

B = A11 A12 =
A21 A22
...
...
...
...
B matrisinin transpozesini bulunuz.

BT = ... ...
... ...
A matrisi ile BT matrisini karlatrnz.
RNEK

A=
matrisinin her bir elemana ait kofaktrlerin oluturduu matrise B diyelim ve B
matrisini bulalm.
ZM
1+1
A12 = (-1)
2+1
A22 = (-1)
A11 = (-1)
.M11 = (-1) .| 8 | = 1.8 = 8,
A21 = (-1) .M21 = (-1) .| 5 | = (-1).5 = -5,

8 -3
8 -5
T

B=
B =
dir.
-5
-3
1+2
2+2
.M12 = (-1) .| 3 | = (-1).3 = -3,

.M22 = (-1) .| 2 | = 1.2 = 2 dir.

A matrisinin elemanlarnn kofaktrlerinden oluturduumuz matrisin transpozesine A
matrisinin Ek(Adjoint) matrisi denir ve Ek(A) ile gsterilir.
RNEK

A=
matrisinin ek matrisini bulalm.
-1 -4
265
ZM

A matrisinin her bir elemannn kofaktrlerini bulalm.

2
A12 = (-1) .|-1| = 1
A22 = (-1) .|2| = 2
A11 = (-1) .|4| = 4
A21 = (-1) .|3| = -3

Ek(A) =
A11 A12
A21 A22
-3 2
4 -3
1
A=
bulunur.
ise Ek(A) =
d -b
-c a

Ek(A)
-1
-1
A matrisinin arpma ilemine gre tersi A olsun. A =
forml ile bulunur.
|A|
A matrisinin arpma ilemine gre tersinin olabilmesi iin |A| 0 olmaldr.

RNEK

A=
-2
ZM
|A| =
-2 6
7
= -6 - 42 = -48 0 olduundan A matrisinin arpma ilemine gre tersi vardr.
Bunun iin Ek(A) matrisini bulalm.

2
A11 = (-1) .|3| = 3, A12 = (-1) .|7| = -7

3 -7
3 -6
Ek(A) =
=
3
4
-6 -2
-7 -2
A21 = (-1) .|6| = -6, A22 = (-1) .|-2| = -2
3 -6
-1
A =
Ek(A)
|A|
-7 -2
-48
-1
16
1
8
7
48
1
24
bulunur.
RNEK

A=
5
3
1
-2 matrisinin arpma ilemine gre tersini bulalm.
2
1
-1 -3
ZM

|A| =
-2
32
+ 9
39
-1 4
2
3
1
2
1
4
= 18 - 39 = -21
12
12
+ -4
18

|A| = -21 olduundan A matrisinin arpma ilemine gre tersi vardr. A matrisinin Ek(A) matrisini
bulalm.
266
A11 = (-1) .
3
= -10 A12 = (-1) . 3 4 = -13
-1 3
3
A21 = (-1) . 1 1 = 1
-1
A =
Ek(A)
-10
2
-5 olur.
14
-9
= -13 7
-10 1 2
-13 7 -5
14 -9 1
|A|
-5
-1 4
5
6
A32 = (-1) . 2 1 = -5 A33 = (-1) . 2 1 = 1
-10 -13 14
1
7 -9
Ek(A) =
5
A23 = (-1) . 2 1 = -9
-1 3
4
A31 = (-1) . 1 1 = 2
-1 4
4
A22 = (-1) . 2 1 = 7
4
A13 = (-1) . 3 2 = 14
10
21
13
21
-2
3
-21
-1
21
-1
3
3
7
-2
21
5
21
-1
21
bulunur.
UYGULAMA
Aadaki matrislerin ek matrislerini bulunuz.

-2 4
A=
2) A =
, B =
1
1
-1 0
2 3
4
, C =
1 -4
-1 4
-1 5
-5 -2
-5 2
3 -5
-3 6
0 -1
matrisinin Ek(Adjoint) matrisini bulunuz.
2 -2
3) Aadaki matrislerin arpma ilemine gre terslerini bulunuz.

a) A = -1 4
3
4) A =
b) B = 5
4 -2 1
0 3 5
2
3
c) C = 6
-2
) D =
sinx
cosx
-cosx sinx
matrisinin arpma ilemine gre tersini bulunuz.
-1 -1 2
5) A =
x-1
12
matrisi veriliyor. x in hangi deerleri iin A matrisinin arpma ilemine gre
tersi yoktur?

a) A matrisinin elemanlarnn kofaktrlerinden oluturduunuz matrisin transpozesine A matrisinin .................................... matrisi denir.

b) Bir A matrisinin arpma ilemine gre tersinin olabilmesi iin ............... 0 olmaldr.
267
7) A =
x-1
5-a
matrisinin x R iin arpma ilemine gre tersinin olmas iin a nn alabi-
lecei en kk tam say deerini bulunuz.

8) A =
3
4
-x
0
x-1
1
-1
-2
matrisinin arpma ilemine gre tersi yok ise x katr?
DORUSAL DENKLEM SSTEMLER

MATRSLERN ARPMA LEMNE GRE TERS YARDIMIYLA DORUSAL
DENKLEM SSTEMLERNN ZM

Gnmzde en nemli deerlerin banda enerji gelmektedir. Petrol nakil hatlar dorusal borularla iletilmektedir. Bu
borular farkl dorularla modellenebilir. Dorularn ve dzlemlerin kesitii noktalar ancak dorusal denklem sistemlerini zerek bulabiliriz.
ETKNLK
x + 4y - 2z = 9
2x - y + 3z = 7
-x + 3y - z = 2 denklem sistemi veriliyor.
Denklem sisteminin A.X = B matris gsterimini yaznz.

...
...
...
...
= ...
...
...
...
...
...
...
...
-1
Katsaylar matrisi A nn arpma ilemine gre tersi olan A matrisini bulunuz.

-1
A.X = B eitliinde her iki taraf soldan A matrisi ile arpnz.

Bir nceki basamaktan yararlanarak X matrisini bulunuz.
ki matrisin eitliinden yararlanarak denklem sisteminin zm kmesini yaznz. Katsaylar

matrisinin determinant sfr olmas durumunda denklem sisteminin zmnn olup olmayacan
gerekeleriyle tartnz.
RNEK

x + 4y - 2z = 9
2x - y + 3z = 7
-x + 3y - z = 2 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM

268
Denklem sisteminin matris gsterimini yazalm.

A.X = B
1
2
1 -1
.
-1 3
x
y
z
1
4
6
-1
X = A .B olduundan ncelikle A matrisinin arpma ilemine gre tersini bulmalyz.

1
|A| =
1 -1
-1
= -5 -14 = -19 0 olduundan A vardr.
2 -1 3
1
1
9
+ 4
14
1 1 -1 -2
2 -1 3 -6
+ 3
-5

2 4
2 -1 3
3 2 3
4
A11 = (-1) .
= -11 A12 = (-1) .
= -1 A13 = (-1) .
=7
3

3 1 -1
4 1 -1
A21 = (-1) .
= -5 A22 = (-1) .
= 3
3
A31 = (-1) .
1 -1
-1
Ek(A)
|A|
7
-11 -5
= -1 . -1
19
7
x
y
z
-19
2 -1
= -3
1
6
-2 -3
-2 -3
-19
= -1 . -19
19
2
-5
. 4
= -5 A33 = (-1) .
-2 -3
2
-5
-11 -5
-1
X = A .B = -1 . -1
19
1 -1
5
A23 = (-1) . 1 1 = -2
-11 -5 2
-1 3 -5
A32 = (-1) .
-1 3
-11 -1 7
Ek(A) = -5 3 -2
2 -5 3
A =
= 2
x
y
z
= 1 ise x = 1, y = 1 ve z = 1 bulunur.
1
Buradan denklem sisteminin zm kmesi = {(1, 1, 1)} bulunur.

a1 x +b1 y + c1 z = d1
a2 x +b2 y + c2 z = d2
a3 x +b3 y + c3 z = d3
dorusal denklem sistemi A.X = B eklinde yazldnda, katsaylar matrisi A nn determinant
sfrdan farkl bir gerek say ise denklem sisteminin tek bir zm vardr.
UYGULAMA
1) Aadaki denklem sistemlerinin zm kmelerini bulunuz.
a) 3x + y - 2z = -6 b) x + 2y + z = -8
4x + 2y + z = 0
4x + 3y - z = -12
3y + 2z = 7
2x - y + 4z = -8
269
Aadaki denklem sistemlerinin zm kmelerini bulunuz.

a) x - y + 2z = 2
b) 4x + 2y - 3z = 12
x + 3y + z = 8
x + y - 2z = 4
3x + 5y - z = 7

x + 2z = 3
{(1, 1, 1)}
{(2, 2, 0)}
{(1, -1, 2)}
3) x + y + 2z = 9
3x + 5y - z = 10
x + 2z = 7 denklem sisteminin zm kmesi aadakilerden hangisidir?

A) {(1, 1, 1)} B) {(2, 1, 2)} C) {(0, 2, 0)} D) {(1, 2, 3)} E) {(1, 3, 1)}
CRAMER KURALI
ETKNLK
-2x + 3y + 2z = 11
x + y + 3z = -2
3x +y - z = -2 denklem sistemi veriliyor.
Denklem sistemini A.X = B matris gsterimini yaznz.

...
...
...
...
...
...
...
...
...
x
y
...
...
...
Katsaylar matrisi A nn determinantna (delta) dersek, deerini bulunuz.

= ........
A matrisinin 1. stun elemanlarnn yerine B matrisinin elemanlarn yazarak oluan matrisin
determinantna x diyelim.
x =
11
-2
3
1
2
3
-2
-1
= .....

determinantna y diyelim.
11
y = ... -2 ... = .....
...
...
... -2 ...

determinantna z diyelim.

11
z = ... ...
= .....
...
...
... -2
... -2
x, y, z deerlerini bularak aada verilen eitliklerde yazdnzda denklemin zm

kmesini belirtiniz.

x=
= ... ,
y=
= ... ,
z=
= ...
= {(x, y, z)} = {(... , ... , ...)}
Daha nce rendiiniz yntemlerden herhangi biri ile denklemi znz. Elde ettiiniz zm yukardaki zmle karlatrnz.
270
RNEK
3x - 4y = 2
x + 2y = 5 denklem sisteminin zm kmesini bulalm.
ZM
3x - 4y = 2

x + 2y = 5 denklem sisteminde,
-4
x =
-4
x=
20
10
= 3.2 - (-4).1 = 6 + 4 = 10 dur.
= 2.2 - (-4).4 = 4 + 16 = 20, y =
= 2 ve y =
10
10
= 3.4 - 2.1 = 12 - 2 = 10,
= 1 olduundan = {(2, 1)} bulunur.
a1 x + b1 y + c1 z = d1
a2 x + b2 y + c2 z = d2
a3 x + b3 y + c3 z = d3
denklem sisteminin matris gsterimi, A.X = B iken
a1 b1 c1
d1 b1 c1
a1 d1 c1
a3 b3 c3
d3 b3 c3
a3 d3 c3
a3 b3 d3
= a2 b c2 , x = d b c , y = a d c , z = a1 b1 d1
2
2
2
2
2
2
2
2
2
2
olmak zere, x =
,y=
,z=
formlleriyle denklem sistemi zlr.
Bu sistemle elde ettiimiz zm yoluna Cramer Kural ad verilir.
RNEK
-2x+ 3y + 4z = 14
3x + y - z = 5
x + y + 2z = 10 denklem sisteminin zm kmesini Cramer kural ile bulalm.
ZM
-2
Denklem sisteminin A.X = B eklindeki matris gsterimi, 3
1
-2 3
4
-1
x
y
z
14
= 5 eklindedir.
10
1 -1
= 5 - 24 = -19
1 1 2
4
-4
-2 3 4
2
3 1 -1 12
+ 18
+
-3
24
5
271
14 3
5
x =
1 -1
= 18 - 56 = -38
x=
= 86 - 124 = -38
y=
= 37 - 94 = -57
z=
10 1
-38
-38
-57
-19
=2
40
28
14 3 4
-14 5 1 -1
20
+ -30
+ 30
18
56
-2 14 4
y =
5 -1
1 10 2
20 -2 14 4
20
20 3 5 -1 120
+ 84
+ -14
124
86
-2 3 14
z =
1 1 10
14
-2 3 14 -20
-10
42
+ 90 3 1 5
+ 15
94
37
-19
-19
=2
= 3 bulunur.
Bu durumda denklem sisteminin zm kmesi = {(2, 2, 3)} bulunur.
UYGULAMA

1) Aadaki denklem sistemlerinin zm kmesini Cramer kural ile bulunuz.
a) 2x + y = 6 b) 3x - 2y = 3
x + y = 5
x + y = 4
) -2x + 3y + z = 7
4x + y + 6z = 9
x + y - 3z = -6
2) x =
A) -2
-4 -1
-7 1
4 -2
3
5
1
2 -1
1 1
-3 -2
3
5
1
B) -1
c) x + 4y = -8
x - y = 2
d) 3x - y + 5z =14
x + y + 4z = 8
-2x - y + 3z = 5
e) x - 2y - z = 1
3x - 4y + z = -3
2x + 3y + z = 3
Bir renci x, y ve z bilinmeyenlerini ihtiva eden bilinmeyenli

denklem sisteminin zmnde x deeri iin zm yandaki gibi yap mtr. Bu veri yardmyla denklemin zm kmesindeki y deeri aadakilerden hangisidir?
C) 1
D) 2
E) 4

3) 4x + 2y - z = 0
x + 3y + 2z = 5
2x - y - 3z = 8 denklem sisteminin zm kmesi hesaplanrken Cramer kuralndan yararlanlmak isteniyor. Boluklar kurala uygun saylar yazarak doldurunuz.
y
y
......

x=
y =

........ =
......
272
5.

1) A = [aij ] mxn matrisi veriliyor.

a) m, A matrisinin ..................... saysn belirtir.
b) n, A matrisinin ...................... saysn belirtir.
c) mxn e A matrisinin ...............................denir.
) aij , A matrisinin i. ................ ve j. ...................daki terimidir.
2) Satr ve stun saylar eit matrise .................... matris denir.
3) A = [aij ] mxm kare matrisinde a11 , a22 , a33 ...amm elemanlarnn bulunduu kegene ....................
kegen denir.
4) A = [aij ] mxm kare matrisinde asal kegen zerindeki elemanlar 1, dier elemanlar sfr olan
matrise ................... matrisi denir.
5) A kare matrisinde asal kegenin st ksmndaki tm terimler sfr ise A matrisine alt ..................
ve asal kegenin alt ksmndaki tm terimler sfr ise A matrisine st ............................. denir.
6) Determinant, kare matrisleri bir .................. sayya dntren bir fonksiyondur.
7) Bir kare matriste i. satr j. stundaki elemanlar atldnda geriye kalan matrisin determinantna
aij elemannn .............................. denir.
1) A + AT = B ise BT = AT + AT dr.
2) A = [aij ] mxn ve B = [bij ] mxn iin aij = bij ise A ile B matrisi eit matrislerdir.
3) A = [aij ] mxn ve B = [bjk ] nxp ise
a) (A.B)-1 = B-1.A -1 dr. (
b) (A.B) = A .B dr. (
4) Bir stunundaki tm elemanlar birbirine eit olan matrisin determinant sfrdr.
a) |p.A| = p .k dr. (
b) |A| = k 0 ise A vardr. (
5) A = [aij ] nxn ve |A| = k olmak zere (k, p R)

n
-1

1) A =
-2
ve B =
2) A = [aij ] 3x3 matrisi iin aij =
3) A =
4+log3 x
5
0
e
lny
,B=
-2
-2
ise a21 + b22 - a13 + b11 toplamn bulunuz.
i+j
(-2)
, i < j ise
3i - 2j , i j ise
arctan(tan2) ln(a + 2)
18x + m
A matrisini yaznz.
ve A = B ise x+y+m+a toplamn bulunuz.
9x +2y
273
5) K =
-12 6
-4
4) A + 2B =
ve A - B =
-4
-6 -2
ise B matrisini bulunuz.
matrisinin her satrnn terimleri toplam 8 ise K matrisinin 1. satr terimlerinin
toplamn bulunuz.
6) A =
-5
,B=
-2 5
, C = -1 0 , D =
2
C.D matrislerini bulunuz.
-1
matrisleri veriliyor. Buna gre A.B,
7) Uygun koullarda tanml f fonksiyonu iin f(x) = x - 3x + 6 ve A =

2
8)
m+1
9) A =
10) A =
11) B =
12) A =
,B=
,C=
-1
-7
-3
-1
-2
1
5
0
4
1
matrisinin arpma ilemine gre tersini bulunuz.
ve C = -3 1
2
ise (B + C) matrisini bulunuz.
3
ise a23 elemannn kofaktrn bulunuz.
2
-1
13) Aadaki matrislerin determinantlarn bulunuz.

a) A = [-3]
b) 3 -2
c) 3 -1 2
4
-1
14) Aadaki matrislerin varsa terslerini bulunuz.

a) A =
-4
-5
15) x + 2y - z = 0
2x - y + 3z = 1
x + 3y - 4z = -5
274
ise f(A) y bulunuz.
ve A.B = C ise m + k toplam katr?
0 ise A102 matrisini bulunuz.
-2
4 -1
b) A =
-1
-3
0
1
-6
-3
denklem sisteminin zm kmesini bulunuz.
-1
4
5
0
0
1
1
3
3
2
-2
2
x+y
2
x.y
17)
z
y + z hesaplaynz.
16) x + y
y.z
ABC ve ADE gen, m(DEA) = m(ABC) dir.
ekilde verilenlere gre
18) x - y + 2z = 2
3x + y + z = 5
2x - y + 3z = 4
-4
m+n b
hesaplaynz.
x+y
denklem sisteminin zm kmesini temel satr ilemleri yaparak bulunuz.

3
-1
1)
A) 21
2) A =

m 11
5 -1
12 -8 2
0 8 8
-8 12 10
6 -5
3
A) 12 -2
-2 0
y+3
2a+5
b+4
ise a + b + m + x + y katr?
D) 6
E) -2
ve A + 2B = C ise C matrisi hangisidir?

C) 15 2
15 -1
15 -1
4) A =
B) 15 0
4 -1 2
x-1
C) 7
3 -4 , B =
10 0
A)
B) 18
A) 15 0
3)
. 0
-2
2
-2
B)
8 -4 10
0 2 8
D)
10 -1
10 0
E) 15 0
-15 -1
= K ise K matrisi aadakilerden hangisidir?
C) -4
6 12 10
10
10
D) 8
E)
8 -4 10
E)
6 -3
-10
ise A + AT matrisini bulunuz.
B) 12 -10
C) 12 2
D) 12 6
275
5) A =

7 ise A20 matrisini bulunuz.
A) 20.A
6) A =

,B=
A) 0
4 -1
A) 15
.I2x2
8) A =
3 -2
log2 x
3-x
2012
0 -1
-1
E)
1 720
0
ve A = B ise x + y - z toplam katr?
C) 4
ise A
D) -1 -7
D) 8
E) 13
matrisi hangisidir?
1 -4
1006
B) A
C) 4
1006
2012
.I2x2
D) 4
1006
.I2x2
E) 15
1006
.A
-1
olmak zere, AT = X .A eitliini salayan X matrisi aadakilerden hangisidir?
-1 1
2 -3
1 -1
9) A =
C) -1 -20
B) 1
7) A =
A)
1 140
B)
B)
-1 5
ve B =
C)
-1 -3
1
D) -1 3
E)
2 -3
1
-1 2
matrisleri veriliyor. B = A.X olduuna gre X matrisi aadakilerden
-2
hangisidir?

A)

12
B)
12
C)
-12
D)
3
6
E)
5
2
-4
10) x - 5x - 7 = 0 denkleminin kkleri x1 ve x2 dir.

2
A=
x1 2
,B=
x2 2
276
A) 12
x1 x2
2
B) 18
ise A.B matrisinin tm terimlerinin toplam katr?
C) 35
D) 37
E) 41
NTE SORULARININ CEVAP ANAHTARLARI

1.NTE
A - 1. sanal (imajiner) ksm 2. gerek ksmlar birbirine ve sanal ksmlar birbirine eit 3. gerek
B - 1. D 2. D 3. Y 4. Y
7
3
, Im(z) = , c) Re(z) = 0, Im(z) = 5, ) Re(z) = 9, Im(z) = 0
2
2
7 6
3
64
2. a) z = 5 + i , b) z = + i , c) z = 1 , ) z = , d) z = 6 , e) z = 6 + 11 i , f) z = 100 3. a) z = 9 - 2 i , b) z = 23 - 7 i ,
5 5
5
C - 1. a) Re(z) = 4, Im(z) = -2, b) Re(z) =
c) z =
8
14
+
13 13
5
7
26
, c) 1 5. a) z = 2
2
2
4. a) 13, b)
i , b) z = -2 - 3 i , c) z =
1
4
+
i , ) z = -3 + 4 i
25 25
6. a) = {1, 3} , b) = -1 - 19 i , -1 + 19 i , c) = {-3 i, 3 i}
2
2
7. a)
, b)
y
O
-1
-4
r=
, c)
y
1
O
-1
8. a) z = 2.cis 210 , b) z = 23.cis
, )
y
-2 O
x
r=
-3
3p
11p
, c) z = 3.cis
4
6
, d)
-3
9. a) z = 3.cis
x
r=
y
2
O
r=
p
2p
, b) z = 5.cis p, c) z = 6.cis
,
3
2
( ) ( )
p
5p
3p
3
2p
o
, d) z = 42.cis
10. a) z = + 33 i, b) z = -23 - 2 i, c) z = -6 11. a) 4,
, b) 4,
, c) (4, 250 )
3
4
2
9
2
9
p
o
o
o
12. a) 6.cis , b) 12.cis 340 , c) 72.cis 50 , ) cis 70
2
3p
o
o
13. a) z0 = 2.cis 15 , b) z0 = 22.cis 150 , c) z0 = 62.cis
8
o
o
z1 = 2.cis 195
z1 = 22.cis 330
11p
z1 = 62.cis
8
13p
5p
5p
8p
o
o
o
14. a) z0 = 3.cis 30 , b) z0 = 2.cis 100 , c) z0 = 2.cis 60
15. a)
, b)
, c)
, )
12
12
4
3
o
o
o
) z = cis
z1 = 3.cis 150
z1 = 2.cis 220
z1 = 2.cis 180
o
o
o
z2 = 3.cis 270
z2 = 2.cis 340
z2 = 2.cis 300
D - 1. B 2. E 3. D 4. C 5. C 6. C 7. E 8. D
2.NTE
A - 1. logaritma 2. doal logaritma 3. y = x
B - 1. D 2. Y 3. D 4. D
3
C - 1. a) 4, b) -18, c) 6, ) 1, d) 1, e) 0 2. a) [1, 7), b) -1, -
3. 3 - 3a 4.
D - 1. C 2. C 3. B 4. B 5. C 6. B 7. E 8. D 9. A 10. C 11. B
2m+n+2
4m+2
5. z < y < x 6. 144 7. 6
3.NTE
A - 1. daire 2. izgi 3. serpilme 4. kutu

B - 1. D 2. Y 3. D 4. Y 5. Y
C - 1. 40 2. 4 ve 12 3. 11 4. 722 5. 3 6. 432 7. a) 9324, b) 524, c) 17 8. 21 9. 20 10. 190 11. 2 12. 4 13. 21 14. 21
15. 37 16. 45 17. 12 18.
( )
10 6
1
7
1
2
1
1
1
4
1
.2 19.
20.
21.
22.
23. I) , II) , III)
24.
25.
26. 20 27. 106
6
20
15
5
5
7
7
24
11
21
D - 1. A 2. C 3. B 4. E 5. B 6. C 7. C 8. D 9. B 10. D 11. A 12. E 13. B 14. C 15. C 16. D 17. B 18. D 19. E
20. A 21. E 22. C 23. C 24. D 25. D 26. E 27. E 28. B 29. B 30. E 31. E 32. C 33. E 34. B 35. C 36. B 37. D
38. E 39. A 40. D 41. B 42. D 43. C 44. C 45. A 46. D 47. E
4.NTE
A - 1.
2.
3. genel terimi 4. sabit dizi 5. aritmetik dizi
B - 1. D 2. D 3. Y 4. Y 5. D 6. Y 7. D 8. D 9. Y 10. D 11. Y 12. Y 13. Y
C - 1. a) 55, b) 0, c) -5, ) -
20
45
, d) 1897 2. a) 720, b) 60, c) 288, ) 2 , d) 0
21
D - 1. B 2. E 3. D 4. E 5. D 6. B 7. E 8. D 9. E 10. E 11. B 12. C 13. A 14. B 15. B 16. E 17. B 18. C 19. A
20. E 21. C 22. B 23. C 24. D 25. A 26. C 27. E 28. E 29. B 30. B 31. B 32. D 33. D 34. D 35. B 36. C 37. B
38. A 39. E 40. B 41. E 42. A 43. D 44. C 45. D 46. C 47. B 48. E
277
5.NTE
A - 1. a) satr b) stun c) tr ) satr, stun 2. kare 3. asal 4. birim 5. gen matris, gen matris 6. gerek
7. minr
B - 1. Y 2. D 3. a) D b) Y 4. Y 5. a) D b) D
1
C - 1. -1 2. 4
7
-
10.
3
8
1
2
1
4
-8 16
2 -32
5
3
-1
11. 1
3
6
2
9
3.
46
4.
9
10
3
-2
-2
10
3
8
3
4
3
5. 64 6.
-3
26
-31
26
18
3
2
5
2
12. 2 13. a) -3 b) 11 c) 67 ) 70 14. a)
26
, -5
5
1
10
12
0 7.
16
-4
8. 3 9.
{(
b) yoktur 15. K = -2,
-714
11 12
,
5 5
)}
16. 0
17. 0 18. K = {(1, 1, 1)}
D - 1. A 2. B 3. E 4. A 5. B 6. D 7. A 8. C 9. E 10. E
KAYNAKA
1.
2.
3.
4.
5.
9.
T.C. Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl Ortaretim Geometri Dersi 9-10-11. Snf
retim Program, Ankara, 2011.
T.C. Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl Ortaretim Matematik (9,10,11,12. snflar)
Dersi retim Program, Ankara, 2011.
T.C. Mill Eitim Bakanl Talim ve Terbiye Kurulu Bakanl lkretim Matematik Dersi 6-8. Snflar
retim Program, Ankara, 2005.
Yazm Klavuzu, Trk Dil Kurumu, Ankara, 2005.
Ark, M., Sancak, M., Pentapleks Kaplamalar, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ankara, 2007.
Larson, R., Boswell, L., Kanold, T. D., Stiff, L., Geometry, McDougal Littell, 2007.
10. Wells, D., Geometrinin Gizli Dnyas, Doruk Yaynlar, 2002.
11. Serra, M., Discovering Geometry An Investigate Approach Key Curriculum, 2008.
12. Gantert, X. A., Geometry, AMCSO, 2008.
13. Geometry Integration Applications Connections, Glencoe, 1998.
14. Billstein, R., Williamson, J., Mathematics, McDougal Littell, 2008.
15. Gker, L., Matematik Tarihi ve Trk slam Matematikilerinin Yeri, MEB, stanbul, 1997.
16. Ana Britannica, Ana Yaynclk, stanbul, 1994.
278
SZLK
KUTUPSAL KOORDINATLAR: Bir karmak saynn modl r
AIKLIK (ARALIK): Veri grubundaki en byk deerden en
kk deer karlarak bulunan deerdir.

ALT EYREK: Veri grubunda veriler kkten bye doru
sralandnda en kk deer ile ortanca deerin tam ortasndaki deerdir. ayet ortada iki deer varsa bu deerlerin
aritmetik ortalamasdr.
ALT GEN MATRIS: Asal kegenin st tarafnda kalan btn elemanlar 0 olan matrise alt gen matristir.
ARGMENT: Sanal dzlemde bir karmak sayya karlk
gelen noktay orijine birletiren nn x ekseni ile yapt
pozitif ynl adr.
ARITMETIK DIZI: Her n pozitif doal says iin ardk iki terimi arasndaki fark sabit olan dizilerdir.
AYRIK OLAYLAR: Kesiimi bo kme olan olaylardr.
ARITMETIK ORTALAMA: Verilen say dizisindeki terimlerin
toplamnn, terim saysna blnmesiyle elde edilen deerdir.
B
BIRIM MATRIS: Asal kegeni zerinde bulunan elemanlar 1
dier elemanlar 0 (sfr) olan matris.
EYREKLER AIKLII: st eyrek ile alt eyrek arasndaki
farka denir
DE MOIVRE FORML: nR iin (r.cis ) = r .cis (n.) eit-
liidir.
DENKLEM SISTEMI: ki veya daha ok denklemden oluan ve
hepsinin birlikte ortak zm istenen takm.

DETERMINANT: A kare matris olmak zere, |A| gerek saysdr. (Kare matrisleri reel saylara eleyen fonksiyonlardr.)
DIZININ GENEL TERIMI: Bir dizide n. terimi veren bantya
dizinin genel terim denir ve an ile gsterilir
DOAL LOGARITMA: Taban e olan logaritma fonksiyonudur.
EK MATRIS: Kofaktrler matrisinin satrlar stun, stunlar
satr yaplarak elde edilen matrisdir.

E OLUMLU RNEKLEM UZAY: Her bir enin kma olasl
ayn olan rneklem uzaydr.
EK(ADJOINT) MATRISI: A matrisinin elemanlarnn kofaktrlerinden oluturulan matrisin transpozesine A matrisinin Ek
(Adjoint) matrisi denir ve Ek(A) ile gsterilir.
FAKTRIYEL: n bir doal say olmak zere, 1 den n ye kadar
olan sayma saylarnn arpmna n faktriyel denir ve n! ile

gsterilir.
FIBONACCI SAYILARI: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55, ... biiminde artan saylara Fibonacci Saylar denir.
MAJINER: Sanal say birimi, i = -1 saysdr.

MKANSIZ OLAY: Hi eleman olmayan olay, bo kme.
KARE MATRIS: Satr says stun saysna eit olan matristir.

KARMAIK DZLEM: Noktalar karmak saylarla elenen
dzlemdir.
KESIN OLAY: rneklem uzayna eit olan olay.
i+j
KOFAKTR: A=[aij] matrisinde Aij=(1) .[Mij] saysna aij sa-
ysnn kofaktr denir.

KOMBINASYON: Gruplama, kmeleme, bir araya getirme.
KEGEN MATRIS: Asal kegeni zerindeki elemanlar hari dier tm elemanlar sfr olan matrislere kegen matris
denir.
ve argmenti ise (r,) ikilisine denir.

KUTUPSAL YAZILIM: Kutupsal koordinatlar (r,) olan bir karmak saynn r.cis biimindeki yazldr.
LOGARITMA: a>0 ve a1 olmak zere a ve b saylar belli
iken ax=b eitliini salayan x gerek saysn bulma ilemidir.

M
MEDYAN: Verilen bir say dizisinde terimler byklk srasna
gre yazldktan sonra ortadaki sayya medyan denir. Dizinin

terim says tek ise tam ortasndaki say medyandr. Terim
says ift ise ortadaki iki terimin aritmetik ortas medyandr.
MERKEZ EILIM LLERI: Aritmetik ortalama, mod ve ortanca deerleridir.
MERKEZI YAYILIM LLERI: Aralk, eyrekler aral ve
standart sapmadr.
MINR: A=[aij] kare matrisinde aijnin bulunduu satr ve stun silinerek geriye kalan saylarn oluturduu kare matrisin determinantna denir.
MOD: Bir dizide en ok tekrar eden sayya o dizinin modu
denir. En ok tekrarlanan say birden fazla ise, bu saylarn
her biri dizinin modu olur.
nNIN rLI PERMTASYONU: n tane farkl elemandan, herhan-
gi r tanesinin farkl sralanlarndan her biri.

nNIN rLI KOMBINASYONU: n tane farkl elemandan, herhangi
r tanesini semek, gruplamak.
OLAY: Bir rneklem uzaynn her bir alt kmesi.

OLASILIK: Bir rneklem uzayndaki bir olayn eleman says-
nn, rneklem uzayn eleman saysna blm.

ONLUK LOGARITMA FONKSIYONU: Taban 10 olan logaritma
fonksiyonuna onluk logaritma fonksiyonu denir.
RNEKLEM UZAYI: Bir topluluun, sonlu bir alt kmesi.
PERMTASYON: n elemanl bir kmeden seilen r eleman ile
oluturulan sral r lerden her biri.
SABIT DIZI: Tm terimleri ayn gerek sayya eit olan dizidir.

STANDART PUAN: Standart puan gzlenen puanlarn ortala-
madan olan farklarn standart sapma cinsinden belirtilmesidir.
T STANDART PUAN: z standart puannn kesirden veya ek-
siden kurtarlmas iin kullanlan bir standart puan trdr.

+
STEL FONKSIYON: a R - {1} olmak zere f:R R , f(x)=a
biiminde tanmlanan fonksiyondur.

ST EYREK: Veri grubunda veriler kkten bye doru
sralandnda en byk deer ile ortanca deerin tam ortasndaki deer st eyrek olur. ayet ortada iki deer varsa
bu deerlerin aritmetik ortalamas st eyrek olarak alnr.
ST GEN MATRIS: Asal kegenin alt tarafnda kalan btn elemanlar 0 olan matrise st gen matris denir.
z STANDART PUAN: Yaplan lmler sonucu elde edilen pu-
anlarn aritmetik ortalamasnn sfr (0), standart sapmasnn bir (1) olduu puanlardr. z puan kiinin puannn snf
ortalamasndan ka standart sapma uzaklkta olduunu
gsterir.
279

Matematik 11

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematik 11

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTARETM

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI ......................................................................................... : 5752

PERMTASYON, KOMBNASYON, OLASILIK VE STATSTK

MATRS, DETERMNANT VE DORUSAL DENKLEM SSTEMLER

Etkinlikte sonu basama

lenie ait zml rnek

log2 2 = x, log3 3 = y, log 10 = z ve ln e = t eitliklerindeki x, y, z ve t deerlerini bulunuz.

log5 3 = x, log5 7 = y ise log5 21 in x ve y cinsinden eitini bulalm.

Bilgi notu veya hatrlatma

b) loga (x.y) = loga x + loga y

lenie ait pekitirme sorular

nite sonu lme

NTE DEERLENDRME SORULARI

A - Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun szck veya szckleri yaznz.

1) Taban 10 olan logaritmaya onluk logaritma denir.

2) Btn stel fonksiyondur artandr.

KARMAIK SAYILARIN ETL

z1 = 2 + 5 i + m ve z2 = (n + 2) i - 6 karmak saylar birbirine eit ise m ve n deerlerini bulalm.

NTE DEERLENDRME SORULARI

A - Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun szck veya szckleri yaznz.

2) Aada verilen denklemlerin zm kmelerini bulunuz.

nce z1 ve z2 karmak saylarn standart biimde yazalm.

1) Aada verilen karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn bulunuz.

2) Re(x + 4 i) + Im((x - 1) i ) = 11 denklemini salayan x deerini bulunuz.

Haftalk 2 saat ile ilgili nite deerlendirme ve

Mandelbrot kmesinin renklendirilmi izimi

x = -3 dir. -3 R olduundan = olur.

1) Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere en uygun szck veya szckleri yaznz.

b) x + 3 = 0 denkleminin doal saylar kmesindeki zm .................................... tr.

a) x + 16 = 0 denkleminin gerek saylarda kk yoktur.

b) x + x - 6 = 0 denkleminin gerek saylarda kk vardr.

3) Aadaki denklemlerin gerek saylar kmesinde zm kmelerini bulunuz.

SANAL SAYI BRM VE KUVVETLER

ve -20 ifadelerinin her birini -1 cinsinden yazalm.

-20 = 20.(-1) = 20.-1 = 25-1 dir.

(I) : -4.-9 = (-4).(-9) = 36 = 6,

(II) : -4.-9 = 4.-1.9.-1 = 2 i .3 i = 6 i2 = 6.(-1) = -6 dr.

k, m N ve k nn 4 ile blmnden kalan m ise i = i dir. Dolaysyla n N olmak zere,

saylarnn en sade eklini bulalm.

i24n + 7 = i24n. i7 = (i 4 ) .i4 .i3 = 16n .1.(- i ) = - i

i2012n - 3 = i2012n. i-3 = (i 4 )

1) Aadaki sorular doru cevaplar ile eleyiniz.

2) Aadaki ifadelerde bo braklan yerlere uygun ifadeleri yaznz.

a) Sanal say birimi ......... ile gsterilir.

i4n +15 + i24n - 2

i300n + 123 + i76n + 1

-b + -(-2) + -36 2+6 i

z = 4 + 6 i saysnn gerek (reel) ve sanal ksmlarn bulalm.

z1 = 4 + 2 i, z2 = 4 ve z3 = 2 i karmak saylarnn gerek ve sanal ksmlarn bulalm.

Tam Saylar Rasyonel Saylar

KARMAIK SAYILARIN ETL

z1 = 2 + 5 i + m ve z2 = (n + 2) i - 6 karmak saylar birbirine eit ise m ve n deerlerini bulalm.

nce z1 ve z2 karmak saylarn standart biimde yazalm.

3) Re(x + 4 i) + Im((x - 1) i ) = 11 denklemini salayan x deerini bulunuz.

4) z1 = x - 2 + 3 i, z2 = 5 + (4 + y) i ve z1 = z2 ise (x - y) fark katr?

5) 3k + 4 i - 2 + m i = 2k - 5 i + 3 - 2m i ise (k + m) toplam katr?

2) Aada verilen karmak saylarn gerek ve sanal ksmlarn bulunuz.

Im(z) 3 eitsizliklerini salayan z karmak saylarn karmak dzlemde

1) Aada verilen karmak saylar karmak dzlemde gsteriniz.

a) z = 3 - 4 i ise Re(z) + Im(z) = 7 dir.

4) 2 a 4 ve 1 b 3 olmak zere, (a + b i) karmak saylarn karmak dzlemde gsteriniz.

BR KARMAIK SAYININ ELEN VE MODL

Aadaki say dorusu zerindeki noktalara karlk gelen saylar inceleyiniz.

z = -12 + 5 i karmak saysnn balang noktasna olan uzakln bulalm.