Bilim Ve Teknik - Mayıs 2014

Bilim
ve
Teknik
Kristalografi Posteri Derginizle Birlikte...
Bilim ve Teknik
Dnyadan Marsa, Elmastan DNAya
Mays 2014
Yl 47
Say 558
Kristalografi
Kristalografi
Yeil Binalar
Uzayn lk Ziyaretileri
4. Endstri Devrimi
Bakteriler Konuuyor mu?
Aylk Popler Bilim Dergisi

Mays 2014 Yl 47 Say 558
5 TL
Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 47 Say 558
Mays 2014
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
lerimizi dorudan, dolaysz, aracsz yapmak houmuza gider. Bir eyi sayabiliyorsak, dorudan metreyle lebiliyorsak, karsna arlk koyup
tartabiliyorsak o ey artk bizimdir. Yani onu anlarz, bizi korkutmaz. Modern bilim insanlar ise bu anstan yoksun. ki atom arasndaki mesafeyi
dorudan lemezler. Higgs bozonunun enerjisi tartya gelmez. Onlar da doann srlarn dolayl yntemler kullanarak zer. Kristalin yapsn
zmeleri iin kristalin yapsn grmelerine gerek yoktur. Kristalden yansyan n krnm desenlerinden kristalin saklad gizemleri zebilirler.
Kristalografi modern bilimin kulland dolayl lm yntemlerine dayanan bir bilim dal. Elmas kristalinin srlarn zmekle balayan yolculuu bir
asrdr devam ediyor. Gnmzde modern bilimin pek ok alannda kullanlan kristalografinin yznc yln kapamza karmay uygun bulduk.
Mahir E. Ocak farkl be yazyla ve hazrlad posterle hem kristalografiyi hem de kullanld alanlar bize tantyor.
Endstri Devrimi ve sonrasnda yaanan sre kiiye zel rnleri neredeyse bitirmiti. Giydiimiz gmlekten belki binlerce retiliyor; zerinde
yemeimizi yediimiz ve demonte olarak satlan masadan baka binlerce evde de var. te yandan dier insanlarla ve evremizle olan ilikimiz
etrafmzdaki akll cihazlar tarafndan kaydediliyor ve bir yerlerde ham bilgi olarak duruyor. Brtein Ege 4. Endstri Devrimini konu alan yazsnda
ihtiyalarmzn bize zel bir ekilde, hatta belki de biz farknda bile olmadan bu bilgiler kullanlarak karlanaca gnlerin ok da uzaklarda
olmadn sylyor.
Hayvanlarn bilimsel aratrmalarda kobay olarak kullanlmas etik adan zellikle de son zamanlarda ok tartlyor. Uzay almalarnn balad
yllarda ise insanl uulara balanmadan nce hayvanlarn uzaya gnderilmesi bir zorunluluk olarak grlmt. zlem Ekici bu ayki yazsnda,
kahraman statsne ykselmi bu nc hayvanlarn hikyesini anlatyor. nsanolu yzyllarca kendi ihtiyalarn karlarken doaya verdii zarar
nemsemedi. Zeynep Bilgicinin yazsna konu olan yeil binalar en azndan barnma ihtiyacmz karlarken yeterli olmasa da baz eylerin
farknda olarak davranmaya baladmz gsteriyor.
zlem Ak kincinin, projesi yaam bilimleri alannda Trkiyeden kabul edilen ilk proje olma zellii tayan Dr. Ebru Erbay ile rportajn sayfalarmzda
bulabilirsiniz. A. mer Aydarn bakteriler aras iletiimi konu ald Bakteriler Konuuyor mu?, brahim zay Semercinin Istarak Paralama ve
Kadir Demircann Dedektif DNA yazlarn da zevkle okuyacanza eminiz.
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Do. Dr. Burak Aksoylu
Do. Dr. M. Necati Demir
Do. Dr. Mustafa zgr Gler
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Bayram Tekin
Dr. Ahmet Uluda
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Mali Ynetmen
Kemal Tan
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
dari Hizmetler
Yeter Karasu
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(kemal.tan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Web
Meryem Arzu Arunta
(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Emine Sonnur zcan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 468 53 00
Faks: (312) 427 13 36
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.biltek.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 29.04.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
indekiler
26
20 Konektomumuz Neyse Biz de Oyuz: EyeWire / Mehmet Cihad Ayar

22 Uzayn lk Ziyaretileri / zlem Kl Ekici
Deneme uular bir canlnn yrngeye yerlemesi ve yerekimi
olmayan ortamla kar karya kalmas durumunda hayatta
kalabileceini gsterirken, bilim insanlarnn canllarn uzay
uularna nasl tepki verdii konusunda, insanl uzay uularna
nayak olan, nemli veriler elde etmesini de salad.
26 4. Endstri Devrimi Kapda m? / Brtein Ege
54
Drdnc Endstri Devrimi ile birlikte dnya endstrisi daha zel,

daha karmak ve daha kaliteli bir retim yntemine geecek,
daha nce retiminin mmkn olmas dnlemeyen rnler bile
ok dk maliyetler karlnda, byk bir hzla retilebilecek.
30 Havann Suyunu karan Reklam Panosu / lay elik

32 Kristalografinin Yznc Yl / Mahir E. Ocak

Kristal yaplarnn bilimi 100 yanda.
34 Makromolekllerin Kristalografisi / Mahir E. Ocak
Binlerce atomdan oluan makromolekllerin yaplarnn

zmlenmesi biyolojik srelerin daha iyi anlalmasn salyor.
36 Zaman-zmlemeli Kristalografi / Mahir E. Ocak
66
Gelien teknoloji dinamik srelerin fotorafnn ekilmesini

mmkn klmaya balad.
38 Kristalografide Kullanlan leri Teknolojiler / Mahir E. Ocak
Teknoloji gelitike kristalografi ile incelenen malzemeler giderek

karmaklayor.
42 Kristalografiyle Dnyann Merkezine Yolculuk / Mahir E. Ocak

54 evre ve Ekonomiye Katk in Istarak Paralama / . zay Semerci
nsanolu binlerce yldr bitki atklarn oksijensiz ortamda starak
odunkmr elde ediyor, toprann verimini artryor.
Ayn yntem kullanlarak atklarn hem evreye verdii zarar
azaltlyor hem de lke ekonomisine katkda bulunuluyor.
58 Kalbimizi Boyutlu Grntleyen ip retildi / Zeynep Bilgici

60 Avrupa Birliinin ERC Starting Grant Destei
Dr. Ebru Erbaya / zlem Ak kinci

Bilkent niversitesi Molekler Biyoloji Blmnden
Dr. Ebru Erbay ksa sre nce damar sertlii ve kalp krizinin
tedavisi iin molekler biyolojiye dayal yeni bir ila gelitirilmesini
amalayan, metaRNAf-lammation ismini verdii projesiyle
1,5 milyon avroluk Avrupa Birlii ERC Starting
Grant destei ald.
64 Alzheimer Nerede Balyor? Nasl Yaylyor? / zlem Ak kinci

66 Yeil Binalar / Zeynep Bilgici
Hzla gelien yap sektr doal kaynaklarn byk bir blmn

kullanrken evreye bir hayli atk salnmasna neden oluyor.
Tabii byle bir sektre dur demek mmkn deil. Ancak bu sektrn
neden olduu evre kirliliini ve enerji tketimini azaltmay
hedefleyen yeni bir zm var: Yeil binalar.
72 Kelebek Gzlemcilii / Didem Ambarl, Onat Babay

76 Dedektif DNA / Kadir Demircan
1987 yl adli bilimlerde bir milattr. nk o tarihte ilk defa kiiye

zel DNA izi sayesinde bir katil yakalanmtr.
80 Bakteriler Konuuyor mu? / A. mer Aydar
Son 15-20 yldr yaplan aratrmalarla bakterilerin hi de asosyal

ve bencil canllar olmad, birbirleriyle birka dilde birden
konutuklar, kendi ilerinde bir demokrasilerinin olduu, hatta
birbirlerinin konumalarn dinleyip birbirlerine komplolar
kurduklar anlalm.
Ek
POSTER Kristalografi / Hazrlayan: Mahir E. Ocak
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Osman Topa
43
Ayrntlar /zlem Ak kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
86
Gkyz /Alp Akolu
88
Nasl alr? /Murat Yldrm
90
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
92
Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy
94
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
96
Yayn Dnyas /lay elik
Haberler
Karbondioksit Fotosentezde
ift Tarafl Oynuyor
Yeni Bir Mineral

Bulundu
Zeynep Bilgici
brahim zay Semerci
Bat Avustralyada yaplan maden

aramalarnda yeni bir mineral kefedildi.
Putnisite ad verilen mineral yaklak
0,5 mmlik kbik kristale benzer
yaplardan oluuyor. Yar saydam olan
bu mineral koyu yeil veya beyaz
kayalar zerinde koyu pembe ve mor
grnyor.
delaide niversitesinde (Avustralya)

yaplan aratrmalar, yapsnda stronsiyum,
kalsiyum, krom, kkrt, karbon, oksijen
ve hidrojen gibi elementler bulunduran bu
mineralin imdiye kadar bilinen yaklak
4000 mineralden farkl olduunu gsteriyor.
sve Ume
niversitesinden
aratrmaclar,
karbondioksitin iyonik
formu olan bikarbonat
iyonunun (HCO3-)
fotosentez esnasnda
suyun H2 ve O2ye
paralanmasnda
dzenleyici ileve sahip
olduunu kefetti.
Yani karbondioksit
sadece ekere
dnmekle kalmyor.
lkokul yllarndan beri

fotosentez esnasnda
karbondioksitten besin elde
edildiini biliriz. ok azmzn
bildii baka bir ey ise
karbondioksidin fotosentez
srecinde elektron tama
hzn ve bylelikle oksijen
retim hzn etkilediidir.
Bu sonu 1931 ylnda Nobel
dl kazanan Otto Warburg
ve alma arkada Krippdahl
tarafndan ilk kez 1958de
yaymland.
4
Bu ikili o zaman bitkilerin

rettii oksijenin kaynann
karbondioksit olduunu
sylemi ancak bu fikrin doru
olmad, atmosfere salnan
oksijenin kaynann su olduu
yllar sonra anlalmt.
Aratrmaclar arasnda
fotosentezde karbonun elektron
tanmasna etkisi ile ilgili
yllardr sregelen fikir
ayrlklar var. Proceedings of the
National Academy of
Sciencesta yaymlanan
almay gerekletiren
ekipten Johannes Messinger,
aratrmann sonularnn
tartmalar sonlandracan
belirtiyor. Ekip gelitirdikleri
ok hassas bir teknikle
karbonik asit dngsnde
ortaya kan farkl iki karbon
trnden CO2nin fotosentetik
tepkimenin sonunda son
elektron alc olarak, HCO3-nin
ise tepkimenin balangcnda
proton alc olarak davrandn
bulduklarn sylyor.
SrCa4Cr83+(CO3)8SO4(OH)16.25H2O (Putnisite)
Her yl pek ok mineral bulunsa da bulunan

yeni mineraller genellikle bilinen minerallerle
benzer zellik tayor. Farkl bir ierie
sahip putnisite bu ynyle pek ok
yeni mineralden ayrlyor. Nispeten yumuak
ve krlgan olan bu benzersiz mineralin
kullanm alanlar henz belirlenmedi, fakat
bu yndeki almalar da devam ediyor.
Bilim ve Teknik Mays 2014
Dnyann
En Hzl Asansr
Kuruluyor
Emine Sonnur zcan
Japon firmas Hitachi, Gney indeki

Guangzhou ehrinde yaplan bir gkdelene
72 km/sa hzda alacak bir asansr
kuracan aklad.2016 ylnda bitirilmesi
planlanan CTF Finans Merkezi
adl gkdelen 95 katl ve 530 metre
yksekliinde. Hitachinin aklamasna
gre 1. kattan 95. kata 43 saniyede
ulaacak asansr, dnyann en hzl
asansr olacak. Hlen dnyann en hzl
asansr Tayvandaki Taipei 101
binasnda kurulu ve 60,6 km/sa hzla
alyor.
itachi bu yeni asansrn

yksek hzna ramen
iindeyken herhangi bir rahatszlk
hissedilmeyeceini, kabindeki
hava basncnn deitirilerek
kulak tkanmasnn nleneceini
sylyor. Hava basncnn sebep
olduu erilmeler iin kullanlan
ana silindirler ile yolcularn
sarslmayacan da syleyen
Hitachi yetkilileri, ar scakla
dayankl frenlerin, arza durumunda
harekete geeceini syledi.
Ofis, otel ve rezidans olarak

kullanlacak 111 katl gkdelende
toplam 95 asansr olacak.
Bunlarn ikisi en yksek hzda
alacak. Binaya 28 adet de ift katl
asansr kurulacak.
Dnyann lk Minyatr Arlksz Ortam Laboratuvar

Tuba Sargl
Uzay aratrmalarnda Ay ve Marstan sonraki durak olan asteroitler bilim insanlar iin yeni zorluklar barndryor. Asteroitlerin ktlesi
ok kk olduu iin ktleekimleri de ok kktr ve asteroitleri oluturan paracklar birbirine zayf bir ekilde baldr. Bu nedenle yksek
bteli asteroit grevlerinin nndeki en byk engel asteroitlere iniin riskli ve zor olmasdr.
rizona Eyalet niversitesinden
aratrmaclar maliyeti
100 bin dolardan dk olan AOSAT I
projesiyle, asteroitlerin yapsal
zellikleri hakknda bilgi sahibi olmaya
ve asteroit grevlerinin baarsz olma
ihtimalini azaltmaya alyor.
AOSAT I aslnda bir CubeSat uydusu.
CubeSat uydular taban 10x10
santimetre llerde olan
ancak uzunluklar deiebilen
minyatr uydulardr. AOSAT I
uydusunun bu yln sonunda
frlatlmas ve Dnyann ilk minyatr
arlksz ortam laboratuvar olarak
hizmet vermesi planlanyor.
ktleekiminin 100.000de biri

kadardr- etkilerini incelemek iin
kendi asteroit rneklerini hazrlyor.
Bunun iin uydunun iindeki
iki blmn Dnyaya den
gktalarndan elde edilen ok ince
tanecikli malzemelerle ve paralanm
kaya yapsndaki maddelerle
doldurularak uzaya gnderilmesi
planlanyor. Aratrmaclar, asteroit
yzeyindeki koullarn geree
yakn olarak yanstlabilmesi
iin uydunun uzaydaki hareketi
srasnda kendi etrafnda dnmesi
salanarak arlksz ortam artlarnn
oluturulabileceini dnyor.
Aratrmaclar AOSAT I projesinde

300 metre apndaki bir asteroidin
ktleekiminin -Dnyann
300 metre apndaki bir asteroidin

ktleekimine benzer bir etkinin
oluturulabilmesi iin uydunun her
4,5 dakikada bir kendi etrafnda

dnmesi gerekiyor. Uydu
kendi etrafnda daha hzl dndnde
daha byk bir asteoridin zerindeki
ktleekim artlar oluurken,
kendi etrafnda dnmediinde
ktleekimin sfr olduu bir ortamn
oluaca dnlyor.
Deneylerin gelimi robot sistemleri
sayesinde gerekletirilmesi ve
boyutlu grntleme yapabilen
kameralar sayesinde takip edilmesi
planlanyor. AOSAT I projesinde
asteroitlerin yzey zelliklerinin
nasl olduu, yaplarndaki
maddelerin birbirine ne kadar sk
baland, titreimin yzeylerinde
ne tr deiimlere sebep olduu
gibi sorularn cevab aranyor.
Aratrmaclar deneylerin asteroitleri

oluturan paracklarn balangta
nasl bir araya geldii hakknda daha
fazla bilgi salayacan da dnyor.
https://asunews.asu.edu/files/artist_rendering.png
Haberler
Mantoda Okyanuslar Dolusu

Su Var
Dnya Byklnde
Bir tegezegen
Mahir E. Ocak
Mantoda olumu bir elmasn ierdii su miktarn

tespit eden aratrmaclar, mantodaki su miktarnn tm
okyanuslardakinden bile daha fazla olabileceini buldu.
Dr. G. Pearson ve arkadalarnn yapt aratrmann
sonular Natureda yaymland.
Mahir E. Ocak
. M. Keck ve Gemini gzlemevlerinde

yaplan almalar Dnya byklnde bir
tegezegenin varln dorulad. stelik gezegen
yldznn yaanabilir blgesinde bulunduu iin
yzeyinin sularla kapl olma ihtimali var.
Dr. Elisa V. Quintana ve alma arkadalarnn
Kepler Teleskobu ile yaplan ilk gzlemden yola karak
yapt almann sonular Scienceta yaymland.
tegezegenler etraflarnda her zaman parlak
bir yldz olduu iin dorudan gzlemlenemiyor.
Ancak elde edilen verilerin analiziyle bir yldzn
etrafnda gezegen olup olmad anlalabiliyor.
Bu amala kullanlan yntemlerden biri de transit
yntemi. Bu yntemde yldznn nnden geen
gezegenlerin, yldzn Dnyadan gzlemlenen
parlaklnda sebep olduu azalmadan yararlanlyor.
Daha nceleri transit tekniiyle Kepler
Teleskobunun elde ettii veriler kullanlarak
3800 gezegen kefedilmiti.
inerallerin yaps
bulunduklar ortamn
basncna ve scaklna bal
olarak deiir. Yerkabuunun
altndaki katmanlarda bol
miktarda bulunan olivin
(demirli ve magnezyumlu bir
silikat) zerindeki basn artt
zaman ringwoodite ad verilen
bir minerale dnyor. Yer
yzeyinin 520-660 kilometre
derinlerindeki katmanlarda
bulunan bu mineralin su tutma
zellii var.
Bir volkan patlamasnn
Dnyann derinlerinden yer
yzeyine tad bir elmasn
iindeki ringwoodite mineralini
inceleyen aratrmaclar,
malzemenin iinde %1,5
orannda su olduunu buldu.
Tektonik hareketler srasnda

okyanuslarn altnda bulunan
katmanlar mantoya doru
batabiliyor. Ringwoodite iindeki
suyun da tektonik hareketler
srasnda batan katmanlarla
mantoya tand dnlyor.
Mantonun bykl ve
ringwoodite mineralinin
mantoda bulunma oran gz
nne alndnda, bu durum
mantodaki su miktarnn
Dnyadaki tm okyanuslardaki
su miktarndan bile daha fazla
olabilecei anlamna geliyor.
Ancak suyun mantodaki
ringwoodite iindeki dalm
homojen olmayabilir.
Bu sebeple mantodaki su
miktarnn tahmin
edilenden daha az olma
ihtimali de var.
Yeni kefedilen gezegen, M1-tr bir yldzn etrafnda.

Bu yldzn Dnyadan gzlemlenen parlakl plak
gzle alglanabilecek en snk yldzn 500.000de biri
kadar. Aratrmalar Kepler-186 ad verilen yldzn
etrafnda 5 gezegen olduunu gsteriyor.
Bu gezegenlerden birinin bykl Dnyannkinin
1,1 kat. Kepler 186-f ad verilen gezegenin ktlesi
bilinmedii iin Dnya gibi kaya ekirdekli olup
olmad bilinmiyor. Ancak gezegen, yldznn yaama
elverili blgesinde olduu iin yzeyinde sv
su bulunma ihtimali var. Kepler 186-f bugne kadar
kefedilmi, zerinde yaam oluma ihtimali olan,
Dnyaya benzer byklkteki ilk gezegen oldu.
Cinsiyet Belirleyici Genler 180 Milyon Yanda

zlem Kl Ekici
Erkekleri diilerden genetik

dzeyde ayrt eden Y
kromozomunun ilk defa yaklak
180 milyon yl nce olutuu
belirtildi.
nsanlarda ve dier memelilerde

cinsiyetteki farkllk genomdaki tek bir
elemente bal olarak geliiyor: Sadece
erkeklerde bulunan Y kromozomu.
Erkeklerdeki cinsiyet kromozomlar
XY iken diilerde XX eklinde beliriyor.
Bu nedenle erkekler ve kadnlar
arasndaki tm morfolojik ve fizyolojik
farkllklardan Y kromozomu sorumlu.
Fakat uzmanlar ok uzun zaman
nce bu durumun byle olmadn
vurguluyor. Milyonlarca yl nce X ve Y
kromozomlarnn birbiriyle ayn olduu
ve zamanla Y kromozomunun Xten
farkllamaya balad syleniyor. yle
ki gnmzde X kromozomu 1000den
fazla gen tarken, Y kromozomunda
yaklak 20 tane gen bulunuyor. Peki bu
uzun srete Y kromozomu ne zaman
gnmzdeki halini ald, zellikle hangi
genler korundu? Bu sorularn cevab
sveli ve Avustralyal bilim insanlar
tarafndan aratrlyor. Uzmanlar
almalar esnasnda yaklak 4,3 milyar
genetik dizilim elde etti.
En Verimli
Termoelektrik
Malzeme
Kefedildi
brahim zay Semerci
Tm bu genetik veri byk memeli

snfndan elde edildi. rnekler
plasental (insanlar, maymunlar,
kemirgenler, filler), keseli (keseli san,
kanguru) ve yumurtlayan (ornitorenk,
karnca yiyen, kirpi) memelilerden
alnd. Bu memeli snfn temsil
eden 15 farkl trden ok sayda rnekle
alld. Kontrol rnei olarak tavuk
kullanld. Aratrmaclar btn Y
kromozomlarnn gen dizilimlerini
sralamak yerine kestirme bir yol tercih
etti. Erkek ve dii doku rneklerinin
genetik dizilimleri karlatrlarak her
iki cinsiyetteki ortak dizilimler elendi ve
sadece Y kromozomundaki belirleyici
gen dizilimleri korundu. Bylece erkek
cinsiyet kromozomunun en byk
gen atlas oluturuldu. Bu almann
gereklemesi iin yaklak 29.500 saat
harcandn belirten uzmanlar teknik
bakmdan ok gelimi DNA dizilim
aletleri ve biyolojik analiz programlar
kulland.
Aratrmann sonular cinsiyet
belirleyen birbirinden bamsz iki
ayr gen olduunu gsterdi.
Bunlardan SRY olarak adlandrlan
genin hem plasental hem de torbal
memelilerin ortak atalarnda
ilim insanlar srekli artan enerji ihti-
yacn karlayabilecek yeni kaynaklar

kefetmek iin alyor. Mevcut enerji kaynaklarndan elde edilen enerjinin byk bir
ksm kullanlamadan s olarak kaybedildii iin baz bilim insanlarnn ilgisi bir nevi
atk olan sdan elektrik retilmesini salayan termoelektrik malzemelere yneldi.
Northwestern niversitesinden Mercouri
Kanatzidisin liderliini yapt bir ekip, atk
sy elektrie evirmede u ana kadar bili-
180 milyon yl nce ekillendii,

yumurtlayan memelilerin
Y kromozomunun belirmesinden
sorumlu olan AMHY geninin ise
yaklak 175 milyon yl nce olutuu
tahmin ediliyor. Her iki genin de
testislerin gelimesinde rol ald, ancak
zaman iinde tamamen birbirlerinden
bamsz bir ekilde farkllat
belirtiliyor. Aratrma sonularnn
detaylar iin http://www.nature.com/
nature/journal/v508/n7497/full/
nature13151.html adresine baklabilir.
180 milyon yl nce, henz farkllam
bir Y kromozomu ortada yokken,
memelilerin ortak atalarndaki cinsiyet
belirleyen sistemin nasl alt, bir
bireyin dii mi yoksa erkek mi olacan
ne tr etkenlerin tetikledii henz
bilinmiyor. Bilinmeyen baka cinsiyet
kromozomlar ya da scaklk gibi
evresel etmenler etkili olmu olabilir
ki gnmzde scakln timsahlarda
cinsiyet belirleyici bir etken olduu
biliniyor. Memeliler iin bu durum hl
gizemini koruyor ve aratrmalar
devam ediyor.
Kalay selenr (SnSe). Kalay selenrn

kmr ve gazla alan elektrik santrallerinde ve ayrca otomobil, cam, tula, gemi
ve tanker retim tesislerinde byk enerji
tasarrufu yaplmasn salayaca mit
ediliyor. Kanatzidis mevcut termoelektrik
malzemelerin ticari kullanm iin yeterince
verimli olmadn, kalay selenrl termoelektrik cihazlarn atk sy kullanlabilir
elektrie evirmede daha verimli olduunu
sylyor. alma Natureda yaymland.
nen en verimli malzemeyi kefetti:
Haberler
En Kapsaml nsan
Geni Etkinlii Atlas
Mahir E. Ocak
Byk bir aratrma grubunun yllar sren

ortak almas sonucunda insan
genlerinin farkl dokulardaki ileyileri ile
ilgili kapsaml bir atlas hazrland. Sonular
18 makale halinde eitli akademik
dergilerde yaymland.
Elektromanyetik
Alanlarn
nsan Salna
Etkileri
altay Yapld
Enes Ylmaz
altay otuz be niversitenin tp ve mhendislik fakltelerinden seksen be akademisyenin ve bilim adamnn katlmyla gerekleti.
Halk sal asndan elektromanyetik alanlar,
elektromanyetik enerjinin kullanm ve sala
etkileri, elektromanyetik alanlarn hcrelere ve
gz dokusuna etkisi, elektromanyetik alanlarn
lm ve deerlendirilmesi gibi konularda bildiriler sunuldu. altaya katlan bilim insanlar
memnuniyetlerini dile getirerek bu gibi al-
aymlanan atlas yirmiden fazla lkeden iki yz

elliden fazla bilim insannn ortak almas
sonucunda oluturulmu. Ksaca FANTOM 5
(Functional Annotation of the Mammalian Genome)
olarak adlandrlan proje, Japonyadaki RIKEN
Enstits tarafndan destekleniyor ve tm insan
genleri ile ilgili kapsaml bir veri taban oluturmay
amalyor.
tarafndan organize edilerek

Ankara Metropolitan Hotelde gerekletirildi.
taylarn devam etmesi ve lkemizde de elektromanyetik enerji kirlilii konusunda dnyada

geerli standartlarn takip edilmesi gerektiini
TBTAK BDEB tarafndan desteklenen Elektromanyetik Alanlarn nsan Salna Etkileri ko-
vurgulad. Ayrca tartlan konularn kitapla-
nulu altay TEMKODER (Elektromanyetik Kirlili-
trlarak datlmas ve bu konularn daha geni

katlmla kongre ve sempozyum gibi faaliyetler-
i nleme, lme, Aratrma ve Eitim Dernei)
le de ele alnmas gerektii ifade edildi.
Otizmli Bireylere mkn

zlem Kl Ekici
Aratrmaclar, RIKENde gelitirilmi ksaca

CAGE olarak adlandrlan yeni bir yntemi
kullanarak insanlarda ve farelerde DNAnn
genlerin etkinliini yneten ksmlarn inceledi.
220.000den fazla ksmn farkl dokulardaki
etkinliinin incelenmesiyle hangi ksmlarn hangi
hcre trleriyle balantl olduu anlald.
Bu bilgiler zellikle farkl hcre trlerinde grlen
farkl hastalklarn hangi genlerle ilgili olduunun
anlalmas asndan ok nemli. Aratrmada
yer alan bilim insanlarndan Dr. W. Hide bu atlasn
hazrlanmasnn, hastalklarn nedenlerini
anlama yetimizi artrdn belirtiyor.
8
urumsal uygulama ve
yazlm alannda dnya
liderlerinden olan SAP (www.
sap.com/turkey), kurumsal
sosyal sorumluluk anlay ile
projeler gelitirmeyi srdryor.
SAP biliim teknolojilerindeki
gelitirilebilir yetenekleri
nedeniyle ok sayda otizmli
bireyi ie almak zere yeni frsat
eitlii projesini hayata geirdiini
duyurdu. SAP bu projesi ile
global olarak 66 bin alann en
az %1lik ksmnn 2020ye kadar
otizmli alanlardan olumasn
hedefliyor. Dnya nfusunun
%1inin otistik olmasndan yola
karak bu oran belirleyen SAP,
dnya apnda hlihazrda birok
otizmli birey istihdam ediyor.
2 Nisann Dnya Otizm

Farkndalk Gn olmas ve tm
Nisan aynn Birlemi Milletler
tarafndan Otizm Farkndalk Ay
olarak kabul edilmesi vesilesiyle
duyurulan proje, Danimarka
merkezli insan kaynaklar firmas
Specialisterne i birliiyle
hayata geirildi. Proje, otizmli
bireylerin i dnyasna daha ok
katlmasn salamay
hedefliyor ve Autism at Work
(alma Hayatnda Otizm)
balyla anlyor (http://www.
sap-tv.com/video/#/13436/autismat-work). SAP pilot programn
uygulamaya girmesiyle ABD,
Kanada, Almanya, rlanda ve
Hindistandaki SAP ofislerinde
otizmli 30 birey istihdam etti.
2020 ylna kadar otizmli en az
600 bireyin SAP bnyesinde
almasyla, %1lik otizmli alan
hedefine ulalmas ngrlyor.
retmenlere
CERNde
Eitim Frsat
Zeynep Bilgici
varlarda alabiliyor. Btn bunlarn yan

sra bilim insan ve mhendis yetimesine
de katk salayan CERNde her yl lise retmenlerine ynelik eitim programlar
da dzenleniyor. imdiye kadar 25 lkeden
6500 lise retmeninin arland programa bu yl ilk defa sadece Trk retmenlere
ynelik bir eitim de eklendi.
lan Avrupa Nkleer Aratrma Merkezi

(Conseil Europen pour la Recherche Nuclaire,
MEB tarafndan da desteklenen ve 23-28

ubat 2014 tarihleri arasnda gerekleen
bu eitim programna lkemizden 33 -
CERN) evrenin en kk yaptalarnn

evrenin ekillenmesine nasl katkda bu-
retmen grevli olarak gnderildi. Bylece

CERNde eitim alan lise retmeni says
lunduunu renmeyi amalayan parack

fizii laboratuvardr. Bnyesinde yaplan
bu yla kadar sadece 3 iken bu ylki byk

katlm ile 36ya ulat.
bilimsel almalar sonucunda ortaya kan

pek ok teknolojiyi topluma kazandran
CERNe ye 21 lke olsa da Dnyann birok
CERNde aratrma yapan Trk bilim in-
yerinden gelen aratrmaclar bu laboratu-
954 ylnda Cenevrede (svire) kuru-
drclar ve bunlarn uygulamalarna ynelik

eitim alan retmenler devam eden CMS,
kincisi 28 Temmuz-1 Austos 2014 tarih-
ATLAS gibi deneyleri de yerinde grme fr-
ynelik eitime 36 retmen gnderilecek.
sat buldu.
Bavurular devam eden bu eitim ile ilgili

detayl bilgiye aadaki adreslerden ulaabilirsiniz.
sanlar tarafndan Trke hazrlanan bu
Fizik, kimya, biyoloji retmenlerinden

oluan bu grup, CERN eitimi sresince
edindii bilgi ve motivasyonu genlere
ulatrmak amacyla pek ok okulda semi-
programda parack fizii, parack hzlan-
nerler dzenliyor.
leri arasnda yaplacak Trk retmenlere
http://indico.cern.ch/event/308126/overview
http://www.cernegitim.com/
I Hareket Ynne Gre Filtreleyen Malzeme

Mahir E. Ocak
MITde alan aratrmaclar, hareket ynne gre filtrelemek iin bir yntem gelitirdi. Dr. Y. Shen
ve alma arkadalarnn yapt aratrmann sonular Scienceta yaymland. Gelitirilen yntemi kullanarak retilen
malzemelerin gelecekte teleskoplarda, mikroskoplarda ve fotovoltaik gzelerde kullanlaca dnlyor.
k nlar zellik ile tanmlanabilir:

Yn, frekans ve polarizasyon. I frekansna
ya da polarizasyonuna gre filtreleyen malzemeler
var. Daha nceleri hareket ynne gre
filtrelemek iin eitli yntemler denenmiti, fakat
bu yntemlerin tamam sadece belirli bir frekans
aralndaki k nlarnda kullanlabiliyordu.
Bir ortamn iinde hareket eden k nlar baka
bir ortam ile karlatklar zaman genellikle
nlarn bir ksm geri yansr bir ksm ise dier
ortama geer. Ancak nlar ara yzeye belirli
bir a (Brewster as) ve belirli bir polarizasyon
ile geldikleri zaman hi yansma olmaz. MIT
aratrmaclar hareket ynne gre filtrelemek
iin iki farkl maddenin art arda sralanm
katmanlarndan oluan bir malzeme retti.
Ik nlar yeni bir katmanla her karlatklarnda,
nlarn bir ksm yansyor. Her bir katmandan
yansyan n miktar az olmasna ramen,
ok sayda farkl katmandaki yansmadan sonra

geriye ancak belirli bir a ve belirli bir polarizasyon
ile gelen nlar kalyor.
Aratrma srasnda yaklak 80 SiO2 ve Ta2O5
katman kullanlarak, malzemeye geli as
10 derecelik belirli bir araln dnda ve herhangi
bir frekansta olabilecek tm nlarn filtrelenmesi
salanm. Ayn yntemin baka malzemelerle de
uygulanabilecei belirtiliyor. Ayrca katman saysn
artrarak a araln daha da daraltmak mmkn.
I hareket ynne gre filtreleyen malzemelerin
gelecekte pek ok uygulamada yararl olaca
dnlyor. rnein Gne Sisteminin dndaki
gezegenler, yaknlarnda her zaman ok parlak
bir yldz olduu iin dorudan gzlemlenemiyor.
Sadece belirli ynden gelen nlar grntleyen
teleskoplar reterek tegezegenleri dorudan
gzlemlemek mmkn olabilir.
Frekans Seicilii
Polarizasyon Seicilii
A Seicilii
Haberler
102 Yllk Hava Durumu
Grselletiriliyor
Trk renciler Intel ISEFte Yaracak

zlem Kl Ekici
zlem Kl Ekici
Boazii niversitesi Kandilli Rasathanesi Meteoroloji

Laboratuvar, 23 Maysta Trkiyede ayn noktada yaplan en uzun sreli (102 yllk) lmlerle derledii
meteorolojik veriyi, dijital dnyann grsel diliyle
buluturaca bir etkinlik dzenliyor. 1982 ylnda
Boazii niversitesine balanan Rasathanenin Meteoroloji birimi, 1929da Devlet Meteoroloji leri Ge-
nya apnda gerekletirdii eitim ve sosyal sorumluluk projeleriyle inovasyona destek veren Intel,
gen bilim adamlarnn yetimesine ve projelerini hayata

geirmesine katkda bulunuyor. Intelin desteiyle genleri
bilim, matematik ve mhendislik almalarna tevik etmek
amacyla her yl dzenlenen dnyann en byk yksek-
Intel sponsorluunda gerekletirilen ISEFe her yl 60n

zerinde lkeden 1600 renci projeleriyle katlyor. Toplam
4 milyon dolarlk burs ve dln datlaca yarmada Trk
renciler, matematik, uygulamal fizik, kimya, biyoloji, psikoloji ve bilgisayar alanlarnda hazrladklar projelerle byk
dl iin yaracak.
renim ncesi bilim enlii ISEFe (International Science and

Engineering Fair) Trkiyeden katlacak projeler belirlendi. Bu
nel Mdrlnn dzenli gzlemlere balamasna

kadar lkede meteoroloji ile ilgili gzlem ve tahmin
yl 11-16 Mays tarihleri arasnda ABDnin Los Angeles ken-
yapan tek kurulu olma unvann korumu. Rasathane

gnmzde aratrma ve gzlem faaliyetlerini srd-
tinde dzenlenecek yarmada, Trkiyeyi TBTAK ve INEPO

tarafndan belirlenen 11 proje temsil edecek.
rerek toplumdan gelen meteorolojik bilgi, danma ve

gzlem taleplerini karlamaya alyor. Veri Grselletirme Atlyesi etkinlii Kandilli Rasathanesi Deprem Aratrma Enstitsnde gerekleecek. Programla ilgili ayrntl bilgiler http://web.boun.edu.tr/meteoroloji/verigorsellestirme/ adresinden renilebilir.
35 Ya Alt
35 Yeniliki Aranyor
Zeynep Bilgici
MIT Technology Review gnmzn temel problemlerini

zen ve dnyay deitiren gen teknoloji uzmanlarn
seiyor. 35 yandan kklerin katlabildii Innovators Under 35 yarmasnda kazananlar mucit, giriimci, nsezili,
yardmsever veya nc olarak snflandrlyor.
4. Ulusal Kristalografi
Toplants
Zeynep Bilgici
10
Yarma ile ilgili ayrntl bilgiye https://student.societyforscience.org/content/intel-international-science-andengineering-fair adresinden ulalabilir.
Bireysel bavuranlar veya aday gsterilenler arasndan

seilen 35 kii dnyaya duyuruluyor. imdiye kadar kaza-
de Innovators Under 35 Turkey ad altnda gerekletiri-
nanlar arasnda Google kurucu ortaklarndan Larry Page,

Sergey Brin ve Facebook kurucu orta Mark Zuckerberg gibi
projeleri olan yaratc ve cesur Trk yenilikiler tantlacak.

Bavurular 21 Maysa kadar devam eden bu yarmann
kazananlar Eyllde aklanacak.
birok baarl ve tannm ismin bulunduu bu yarmada

35 kiilik listeye girmeyi baaran fakat ismi ok fazla duyul-
lecek yarmayla gelecei ekillendirecek teknoloji odakl
mayanlar da sekin kariyer frsatlar yakalayabiliyor. On yl

akn sredir dnya apnda devam eden yarmalar 2010
ylndan itibaren blgesel olarak da yaplyor. Bugn Hindistan, Arjantin, Fransa, spanya ve daha pek ok lkede gerekleen blgesel yarmalar kazananlar dnya genelinde
yaplan yarmaya katlma hakk kazanyor. Bu yl lkemizde
Dicle niversitesinin ev sahipliinde 17-19 Mays

tarihlerinde Diyarbakrda gerekletirilecek.
Bu yarmaya katlmak isteyenler veya alannda baarl

bulduu kiileri aday gstermek isteyenler aadaki adresi
ziyaret edebilir. http://www.tr35turkey.com/
malarnda X-n tekniklerini kullanan pek ok aratrmacnn

katlmas beklenen bu toplantnn, kristalografinin daha ok
tannmas, gen aratrmaclarn bu alanda almaya zendi-
2014 ylnn Birlemi Milletler tarafndan Uluslararas Kristalografi Yl ilan edilmesiyle birlikte kristalografi ile ilgili
kongreler, toplantlar, altaylar ve sergiler ile modern krista-
rilmesi ve katlmclar arasnda yaplacak ulusal ve uluslararas

ortak almalar iin olanak salamas hedefleniyor.
Trk Kristalografi Dernei tarafndan bu yl
lografinin douunun yznc yl tm dnyada kutlanmaya

devam ediyor. Bu nedenle bu ylki kristalografi kongresi ayr
drdncs dzenlenen uluslararas katlml
bir nem tayor. Fizik, kimya ve biyolojinin yan sra farmako-
Etkinlik kapsamnda bir altay da dzenlenecek

(16-17 Mays). Toplant ve altay ile ilgili daha detayl bilgi
almak iin http://www.tucr2014.org/tr/ adresini
Ulusal Kristalografi Kongresi TUCr2014,
loji, mineroloji ve arkeoloji gibi farkl alanlarda alan ve al-
ziyaret edebilirsiniz.
Konya Bilim Merkezi Ald

Modern binas ve uluslararas standartlardaki donanm ile dikkat eken
Konya Bilim Merkezinin aln Babakan Erdoan yapt. Babakan Erdoan,
Dileri Bakan Ahmet Davutolu, Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme
Bakan Ltfi Elvan, Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakan Fikri Ik, Vali Muammer Erol,
TBTAK Bakan Prof. Dr. Ycel Altunbaak, Bykehir Belediye Bakan
Tahir Akyrek ve dier protokol yeleriyle kurdeleyi kesti.
onya Bilim Merkezi iin ilk adm 2008 ylnda

atld ve TBTAK ile Bykehir
Belediyesinin ibirliiyle srdrlen bu rnek
projenin ilk aamas baaryla tamamland.
Bilim merkezinin binasn ina eden belediye ayn
zamanda iletmeciliini de yapacak. TBTAK ise
sergilerin ve eitim birimlerinin temini, ynetim
ve organizasyon yapsnn belirlenmesi, personel
eitimi ve denetlenmesi konusunda destek
salyor. TBTAK proje iin 31 milyon liralk
bte ayrd. Konya Bilim Merkezi toplamda
100 bin metrekare bir alan zerine kuruldu.
Sergi alanlar, eitim birimleri, konferans salonlar,
ktphaneler, kitap sat gibi alanlar ieren
bilim merkezi kapal alan ise 25 bin metrekare

byklnde. Dnyamz ve Giri Alan
blmlerinde TBTAK tarafndan
temin edilen toplam 40 sergi var. Buna ek
olarak, MTE Studios tarafndan retilen Bilimin
Sultanlar adl sergi Konya Bilim Merkezinde
sergilenmek zere TBTAK tarafndan kiraland.
Bilimin Sultanlar imdiye kadar dnyann
deiik yerlerinde birok kez sergilendi.
Bu sergide genel olarak slam medeniyet tarihinde
bilime katkda bulunmu saygn bilim insanlarnn
icatlar gsteriliyor. Sergi astronomi, matematik,
mimari ve tp gibi nemli alanlarda 50 ayr
sergi nitesi barndryor.
11
Dr. Tuba Sargl
Gezegenler Aras Wi-Fi

ABDnin Kaliforniya eyaletindeki Goldstone Uzay letiim Merkezinde kurulu ve ap 70 metreye ulaabilen parabolik antenler,
NASAnn insanl-insansz tm uzay aralar ile iletiim kurmak amacyla kullanlyor. Goldstone Uzay letiim Merkezinin de bir paras
olduu dnyann en byk ve hassas bilimsel iletiim sistemlerinden biri olan Deep Space Network (DSN) sayesinde sadece
Dnyann yrngesinde grev yapan uzay aralar deil, Gne Sisteminin uzak noktalarndaki uzay aralar da takip edilebiliyor.
ABD, spanya ve Avustralyada bulunan istasyondan oluan Deep Space Network sahip olduu 360 derecelik gr asyla
uzay aralaryla her ynde kesintisiz iletiim kurabiliyor ve aralar izleyebiliyor.
stasyonlar uzay aralaryla radyo dalgalar araclyla iletiim salyor. Antenler tarafndan gnderilen ve antenlere gelen
radyo dalgalarnn baka radyo dalgalaryla akmasn engellemek amacyla istasyonlarn konumu dikkatle seiliyor.
Neil Armstrongun Ayn yzeyindeki ilk admlarnn grntsnden Jpiterin, Satrnn, Neptnn Voyager uzay arac tarafndan
alnan ilk yakn grntlerine kadar, hafzalara kaznm birok grnt ve nemli veri Dnyaya geen yl 50. yan kutlayan
bu sistem sayesinde ulat.
12
13
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Hem Yazc Hem Gezici
Bu kk cihaz, yllardr altmz yazc tasarmna yeni bir yorum getirmeye hazrlanyor.
Yazclar, yllardr aa be yukar tasarm deimeyen aygtlar

arasnda. Kocaman byk bir kutuya kd koyarsnz, kty gnderirsiniz, tepsiden yazdrlm kd alrsnz. Biimi, rengi, bykl dei-
be sacak kadar kk. kincisi bu ekilde kt alrken dier yazclarda olduu gibi kt tepsisinin boyutuyla snrl kalmyorsunuz. Masaya yaydnz kdn byklne bal olarak poster bile yazdrabi-
ir ama mant pek deimez.

te Zuta Labs adl bir irket, Mini Mobile adn verdii yeni cep tipi
lirsiniz.
retim iin Kickstarter zerinden destek arayan proje, ben bu yazy
yazcyla yazc tasarmna yeni bir yorum getirmeye hazrlanyor. Bu ye-
yazarken 400 bin dolarlk destek beklentisini oktan am grnyor-
ni yazcya kt koymak yerine, yazcy kdn zerine yerletiriyorsunuz. Kt zerinde gezinen yazc, yazdrmak istediiniz eyleri adm
adm kda iliyor. Bu dncenin gzel taraflar var. Birincisi rn ce-
du. Projeye 180 dolar ve daha stnde destek salayanlar, her ey yolunda giderse ilk rnlere 2015 ylnn banda kavuacak. Projeyi bit.ly/
zutalabs adresinde inceleyebilirsiniz.
Gerekten Aryor mu Yoksa Numara m?

Bilgisayarlar olaslk hesaplar zerine kurulu stratejilerle satranta sizi gzelce yenip bir saniyeden ksa zamanda milyonlarca
matematik ilemin altndan kalkabilir. Ne de olsa bu onlarn gl
olduu alan. Peki bilgisayar bir insann yzne bakp o an gerekten ac m hissettiini yoksa numara m yaptn anlayabilir mi? Artk anlyor, stelik insanlardan daha iyi anlyor. Bir kaleyi daha kaybediyoruz.
Kaliforniya niversitesinin bilgisayar tabanl renme sistemleri konusunda uzman aratrmaclarndan Marian Bartlett, bunun iin
bir yazlm gelitirerek 25 gnll denek zerinde test etmi. Deneklerin kolunu 1 dakika boyunca buzlu suya daldrarak yzlerindeki gerek ar tepkisini kayda alan Bartlett, daha sonra ayn de-
Yz ifadelerini alglama gibi insana zg yeteneklerde de bilgisayarlarn gerisinde kalmaya baladk.
neklerden sanki ar hissediyormu gibi numara yapmalarn istemi. Ardndan toplad grntleri kurgulad yazlmla analiz etmi. Kontrol amacyla da 170 kiilik bir gruba grntlerdeki kiilerin hangilerinin gerekten ar hissettiini ayrt edip edemeyeceklerini sormu.
Sonu? nsanlarn gerek ar ifadesini sahtesinden ayrt edebilme baars %55. Bilgisayarda ise bu oran %85. Aratrmaya dair detayl sonular bit.ly/fakepain adresinde bulabilirsiniz.
14
Dahas var. Bartlett ve ekibinin kurduu Emotient adl irket,

Google Glass gzlklerle uyumlu ilk uygulamasn hayata geirmek iin 6 milyon dolar yatrm yapm bile. Uygulama, baktnz kiinin yz ifadesinden o anda nasl bir ruh hali iinde olduunu zmleyerek size bildirebiliyor. Sistemin zellikle yz yze sat ve mteri hizmetleri gibi alanlarda kullanlmas bekleniyor.
Detaylar iin emotient.com adresini ziyaret edebilirsiniz.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Dnyamz Kim Tehdit Ediyor?

Dnya genelinde bilgisayar sistemlerini tehdit
eden zararl yazlmlardan, gvenlik yazlm reticilerinin ve aratrma irketlerinin yaymlad raporlar sayesinde haberdar oluyoruz. Peki herhangi bir zamanda, herhangi bir blgede anlk olarak hangi tehditlerin
ne ktn renmek ister misiniz?
Gvenlik zmleri reticisi Kaspersky, bunun iin
cybermap.kaspersky.com adresinde gerek zamanl ve etkileimli bir almaya imza atm. Siteyi ziyaret
ettiinizde, taraycnzda alan dnya haritas zerinden, Kaspersky antivirs yazlm tarafndan dnyann
farkl blgelerinde tespit edilen tehditlere dair detayl
bilgilere ulamak mmkn. Herhangi bir lke zerinde
yer alan iaretlere tklayarak o an blgede neler olup
bittiini, hangi tr tehditlerin yaygn olarak grld-
Olur da dnyann o an hangi blgesinde

hangi tehditlerin yaygn olduunu
merak ederseniz, Kaspersky siber tehdit
haritasn ziyaret edebilirsiniz.
n izleyebiliyorsunuz. Tabii raporlarn sadece Kaspersky andan geldiini hatrlatmakta fayda var. Dolaysyla veri aknn younluu yazlmn blgedeki
poplerliine gre deiiyor.
Haritaya ulamak iin cybermap.kaspersky.com
adresini ziyaret edebilirsiniz.
Aya Roket Yollamak sterseniz Uygulamanz Hazr

Derler ya Aya ayak basan ilk insanlar tayan Apol-
de, mmkn olduunca ha-
lo 11 roketinin zerindeki bilgisayar gnmzde ancak

bir hesap makinesiyle kyaslanabilir diye... te 2009 y-
tasz ve uzun sre yksek verimle almak zere kurgulanan bu kodlarn ders niteliinde olduunun altn iz-
lnda Amerikan Havaclk ve Uzay Ajans NASA, insann

Aya ilk defa ayak basmasnn 40. ylnda kapsl Aya
indiren kodu ak olarak kullanma sunmutu (apcmag.
com/apollo-11-code-goes-open-source.htm). 5 yl
sonra NASA yeni ve nemli bir adm daha att ve bugne kadar aratrmalarnda kulland hatr saylr miktarda yazlmn kodunu ak kaynak mantyla genel
eriime atn duyurdu. stelik kodlar ticari uygulamalarda kullanmak da serbest.
NASAnn yeni ak kaynak katalounda 1000den
fazla proje listeleniyor. Kodlarn hayli yaratc kullanmlarna da rastlamak mmkn. rnein Hubb-
mek lazm.
Derseniz ki uzaya roket gndermek yerine kendi iletim sistemimi veya
kelime ilemcimi yazaym,
onun da aresi var. Son zamanlarda giderek hz kazanan antik uygulamalarn
kodlarn paylama akmna katlan Microsoft, Com-
le Uzay Teleskobunun yldzlar takip etmek iin kul-
puter History Museum (Bilgisayar Tarihi Mzes) ile i-
land sistemden uyarlanan zmler bugn kutup aylarnn takibi iin kullanlyor. Detayl katalog
iin technology.nasa.gov adresini ziyaret edebilirsi-
birlii erevesinde MS-DOS iletim sistemi ve Word

for Windowsun ilk srmlerinin kodlarn yaymlad.
niz. Bu arada ou snrl kapasiteye sahip sistemler-
NASA, aratrmalarnda kulland

farkl projelere ait binlerce kodu serbest
brakt.
Kodlar incelemek isterseniz computerhistory.org/

press/ms-source-code.html adresinde bulabilirsiniz.
15
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Video zlerken Piliniz abuk mu Bitiyor?

Dizst bilgisayarlarda video izlerken kimimiz
zetle video izlerken en iyi pil mr H.264 720p formatnda, video oynatc olarak Windows 8.1in kendi video uygulamas kullanld-
tercih ettiiniz zel bir
nda elde edilebiliyor. Techspotun konuya dair detayl incelemesini

techspot.com/article/799-battery-life-analysis-video-playback adre-
yazlm -VLC gibi- kullanyoruz, kimimiz ii Windowsun (veya kulland-
sinde bulabilirsiniz.
nz bir dier iletim sisteminin) kendi yazlm-
Tercih ettiiniz video grntleme yazlm ve video format pil mrn ne kadar da etkiliyormu meer...
na brakyoruz. Byk ihtimalle de hibirimiz bugne dek kullandmz

yazlmn da, tercih ettiimiz video formatnn da pil mrne olan etkisini dnmedik. Meer dnmek gerekiyormu.
Techspot, dizst bilgisayarnda video izleyen kullanclarn cihaz pil
mrnn video formatndan ve kullanlan oynatc yazlmdan nasl etkilendiini lmek iin detayl bir test gerekletirmi. Sonular beklenmedik lde artc. rnein Windows 8.1in kendi video uygulamas
videoyu tek arjda 8 saate yakn oynatrken, ayn video VLC ile oynatldnda pilin 4 saatin biraz zerinde ancak dayand grlm.
Tpk oynatcda olduu gibi video formatlarnda da artc farklar
sz konusu. rnein video format olarak H.264 720p kullanan bir videoyu test sistemi zerinde tek arjda neredeyse 10 saat seyredebilirken,
ayn videoyu XviD 720p formatna dntrdnzde 8 saati anca gryorsunuz. Hele tercihiniz HEVC 1080p olursa, 4 saati biraz getiinizde piliniz tkeniyor.
Son Bir Kez Olsun Gnei Grebilmek in

Teknoloji kavram her ne kadar ou kii zerinde souk bir izlenim braksa da, ara sra teknolojinin insann ruhuna dokuna-
nedeniyle yerinden kalkamayacak durumda olan kadna doup

byd mahalleleri, caddeleri yeniden ziyaret etme frsat veriyor.
cak ekilde yaratc kullanmyla karlatmz da oluyor. Roberta

Firstenbergin hikyesi de bunlardan biri.
Roberta, gzl kullanmaya baladktan 1 ay kadar sonra hayata

gzlerini yumuyor.
Robertann hikyesi, teknolojinin insan hayatna farkl ekiller-
Kanser hastas olan Firstenberg, hastaln ilerlemesiyle elden

ayaktan dp evinin bahesine bile kamayacak kadar gsz kalnca bilgisayar oyunu tasarmcs olan torunu Priscillann aklna bir
de nasl dokunabileceine dair son derece dokunakl bir hikye.

Detaylar bit.ly/robertaoculus adresinde okuyabilirsiniz.
fikir geliyor. Priscilla, 3 boyutlu sanal gereklik gzlkleri gelitiren

Oculus Riftin yetkililerine durumu anlatan bir mesaj yazarak kendilerinden yardm istiyor. irkettekiler konuyla hemen ilgileniyor ve
kendisine bir tane rnek rn gnderiyorlar. Priscilla, gzle Tuscano isimli sanal gereklik demosunu ykleyerek bykannesine takyor. Bylece kadnn sanal dnyada da olsa, yemyeil krlarda adm
atarak etrafta gezinmesini salyor.
bu kadarla da kalmyor. Priscilla internet zerinde deneyimlerini paylatnda bakalarndan yeni fikirler gelmeye balyor. Bunlardan biri de Google Maps zerinde yer alan grntleri gzlk
zerinden aktarmak. Bylece Priscilla, bykannesine nereleri ziyaret etmek istediini ve nereyi zlediini sorarak grntleri Google
Maps zerinden topluyor ve gzle ynlendiriyor. Bylece hastal-
16
Yerinden kmldayamayan hastalarn nnde yepyeni dnyalar amak iin sanal gereklie
bavuracamz gnler hayli yakn.
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Odanzn Dekorasyonunu Akll Telefonunuza Brakn

Odanza yeni bir dekorasyon yapmak veya eya almak istiyorsunuz. Bunun iin de nce odann bir plann karmanz gerekiyor. Ne yaparsnz? Bir elinizde
metre dier elinizde kalem, kar kar odann duvar-
Roomscan adl uygulamay mobil cihaznza indiriyorsunuz, ardndan telefonu veya tableti size gsterilen ekilde duvara yaslayp bekliyorsunuz.
larn m lersiniz? Aslnda normali bu, ama ilgin-
Tamam dediinde bir sonraki duva-
tir ki bunun iin de bir mobil uygulama yapmlar.
ra geiyorsunuz, tamam dediinde

bir sonraki duvara... bittiinde Roomscan size iinde bulunduunuz meknn krokisini karyor. Elinizde metre varsa ve uzunluklar lp yazlma girerseniz metrekare hesabn da sizin iin yapyor.
Roomscan, kullanm biraz alkanlk gerektirmekle
Akll telefonlardaki yazlmlarla

gerektiinde odann lsn bile
alabiliyorsunuz.
birlikte yapt i ve ortaya koyduu sonu asndan

son derece ilgin bir uygulama. Ayrca cretsiz olduu iin denemenin bir zarar yok. En azndan akll telefon uygulamalaryla ne kadar ummadk iler de yaplyor grm olursunuz.
Derseniz ki oday lmken birka kitap raf vard,
onlar da akaym size Bolt & Nut, Dimensions ve Hole
Spacer adl uygulamalar da neririm. smi geen tm
uygulamalar kullandnz mobil platformun uygulama dkknnda arayarak elinizdeki cihaz iin mevcut
olup olmadn grebilir ve indirebilirsiniz.
Kanayan Gnlmn aresi Nerede?

alan adlarnn yzde 25i Heartbleed Buga kar savunma-
Getiimiz ay internet ortam, imdiye kadar karlalan en byk gvenlik a olarak nitelendirilen Heart-
sz durumda. Ayrca dnyadaki st seviye alan adna sahip
bleed ile sarsld. Olayn z u: nternet zerindeki bir-
1 milyon web sitesinin yzde 5inin Heartbleedden etki-
ok web sitesi, bilgi akna izinsiz mdahaleleri nlemek

amacyla kullancyla arasndaki bilgi alveriini ifrelemek
lendii ifade ediliyor.

Bu ne demek? zellikle internet zerinde hemen he-
zere OpenSSL adl bir yazlm kullanyor. te bu yazlmn

2012 ylnda kan 10.1 srmnde, kullancnn talepleri-
men her platformda ortak bir ifre kullanyorsanz, an

yer ald sitelerde ifrenizi kaptrm olabilirsiniz. Hangi si-
ni yantlamak zere kullanlan Heartbeat adl modlde nemli bir hata olduu ortaya kt. Bu
hata, sunucu zerinde sorgulama yapan kiinin
sunucu bellei zerinde normalde eriememesi gereken alanlara da erimesine ve bu alanda
bulunan hassas bilgilere ulamasna zemin hazrlyor. Hata Heartbeat modl zerinde belirdii iin ola-
telerin etkilendiini grmek iin birka yol var.

Mashable web sitesinde Heartbleedden etkilenen web servislerine dair detayl bir liste yer alyor (mashable.com/2014/04/09/heartbleedbug-websites-affected). Ayrca Farkl web servisleri iin farkl ifreler oluturmanz salayan LastPass adl servis (lastpass.com), yaynlad bir eklen-
ya da Heartbleed ad verildi.
Bu an ortaya kmas, dnya genelinde ilgili
tiyle kullandnz web servislerinin Heartbleedden

etkilenip etkilenmediini syleyebiliyor. Instagramdan
OpenSSL srmn kullanan web sitelerindeki kullanc

bilgilerinin ve ifrelerinin uzunca bir sredir gvende ol-
Gmaile, Minecrafttan Dropboxa kadar uzanan listeye ba-
mad anlamna geliyor. stelik bugne kadar bu hatadan faydalanarak kimin kimden ne kadar bilgi szdrd
da bilinmiyor. Trend Micronun st seviye alan adlar zerinden yrtt aratrmaya gre Trkiye merkezli .tr
nternetin grd en byk

gvenlik a getiimiz ay tm
dnyay kasp kavurdu.
knca sorunun ne kadar ciddi olduunu grmek mmkn.

Peki ne yapacaksnz? lk yapmanz gereken, etkilenen
sitelerdeki ifrelerinizi deitirmek ve eer byle bir alkanlnz varsa her web sitesinde ayn isim ve ifreyi kullanma alkanlndan vazgemek olmal.
17
Tekno - Yaam
Osman Topa
Gne Enerjili
arj Cihaz
Yaygn elektrik a olmayan veya
dzenli olarak elektriin
salanamad lkelerde
cep telefonu kullanclarna hizmet
vermek zere tasarlanm olan
Buffalo Grid, ngiltere merkezli
bir startup irket tarafndan
gelitirilmi bir teknoloji veya i
fikri. Buffalo Grid, gne enerjisi
ile arj olan bir batarya paketi.
Giyilebilir
Android
Elektrie eriimi olmayan gelimekte

olan lkelerde satlan bu cihaz
kullanmak isteyenler, bal olduklar
telekom irketine ksa mesaj
atarak alacaklar arj hizmetinin
cretini deyebiliyor. Bu cihazlarn
iletmecisi de bu arj bedellerinden
belli bir oranda kr alyor. Bu i
modelinin ilk mterileri arasnda
Hindistan, Endenozya ve Banglade
gibi lkeler bulunuyor.
http://buffalogrid.org/
18
lkemizde cep bilgisayar

olarak adlandrlan PDA
(Personal Digital Assistant) cihazlar
90l yllardan itibaren hayatmzda
yer almaya balad. Bilgisayar
teknolojisinin hayatmza getirdii
kolaylklar cebimizde tayabiliyor
olmamz houmuza gitmiti.
Yine ayn yllarda hayatmza
girmeye balayan cep telefonlarnn,
cep bilgisayarlar ile evlilii
sonucu da akll telefonlar dnyaya
geldi. Akll telefonlar her geen
gn daha hzl ve daha akll
olurken ekran boyutlar da
cep telefonu olarak
isimlendirilmenin snrlarn
zorlamaya balad. Gelen
e-postalarmza bakmak iin
cebimizden veya antamzdan
cep telefonumuzu karmak bile
zahmetli gelmeye balad artk.
Dier bir ifadeyle tanabilir
akll telefonlarmz bile yeterince
tanabilir deil artk; dolaysyla
da giyilebilir akll rnler,
teknoloji pazarnda yeni bir ni
olarak n plana kmaya balad.
Bunlarn da ilk ticari rnekleri
akll kol saatleri olarak raflarda
yerlerini almaya balad.
Akll telefon piyasasnn lider
iletim sistemlerinden Androidin
de giyilebilir versiyonu
Android Wear 18 Mart 2014te

program gelitiricilerin kullanmna
resmen sunuldu. Android
Wear giyilebilir teknolojilerde
kullanlmak zere tasarlanm ilk
iletim sistemi olarak, Motorola
Moto 360 ve LG G Watch ise
Google Wear iin tasarlanm ilk
cihazlar olarak tarihe geti.
http://www.android.com/wear/
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Uzun Mesafe
Giden
Elektrikli Motor:
Johammer
Kablosuz
Alar iin
Kulaklk
Seti
Fotorafn grdnz elektrikli

motosikletin, tuhaf ekli dndaki
en nemli zellii tam dolu arjla
200 km mesafe kat edebilmesi.
Her trl elektrikli aracn en byk
sorunu tam dolu batarya ile
gidebilecei mesafenin, geleneksel
yakt kullanan aralara gre ksa
olmas ve arj sresinin, yine
geleneksel yakt kullanan aralara
gre daha uzun olmas. Avusturya
kkenli Johammer tarafndan
gelitirilen elektrikli motosiklet
12,7 KWh kapasiteli bataryas ile
200 km yol katedebiliyor.
Johammerde kullanlan batarya
paketi 200.000 km retici garantisi
kapsamnda. 100 kme hza
8 saniyede kabilen Johammern
hz st limiti 120 km/sa
snrlandrlm.
Evlerimizde bulunan kablosuz

internet ana balayabileceimiz
cihaz eidi her geen gn artyor.
Normalde bilgisayarlarmz
baladmz kablosuz amza,
daha sonralar yazclarmz ve veri
depolama sistemlerimiz eklendi.
Kablosuz amzda geleneksel
olarak pek bulunmayan ev elence
sistemleri artk Wi-Fi donatlara
sahip TVler ve ses sistemleri ile
vazgeilmezler arasnda yer almaya
balad. Streamz kulaklk seti ise
kablosuz amza eklenen en son
rnlerden biri. 48 kHz/16 bit
DAC (Digital-to-Analog Convertor,
Saysaldan Analoga Dntrc)
teknolojisi kullanan Streamz,
hem tek bana mzik alar olarak
kullanlabiliyor hem de kablosuz
a zerinde bulunan medya
oynatclar tarafndan gnderilen
www.johammer.com
yaynlar alabiliyor. iPhone veya

Android tabanl bir akll cihazla
televizyonunuza gnderdiiniz
grntnn sesini, Streamz
kullanarak dinleyebiliyorsunuz
www.vodafone.com
19
Mehmet Cihad Ayar

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Konektomumuz Neyse Biz de Oyuz:
EyeWire
Konektomunuz ile Tann
Bilim ve teknoloji ilerledike karlatmz problemlerin says artyor. Fakat bilim insanlar farkl ve
yeniliki stratejiler ve yntemler gelitiriyor. Sadece
bir disipline bal kalmayp disiplinleraras bak as ile problemlere zm retmeye alyorlar. rnein Massachusetts Teknoloji Enstits Seung Laboratuvarndaki bilim insanlar biyolojik dokulardaki
sinir hcrelerinin balantlarn incelemek iin biyolojiden ve bilgisayar biliminden yararlanyor. Seung
Laboratuvarndaki almalarn iki boyutu var: Nro-biyoloji ve bilgisayar bilimi. Nro-biyolojik boyut
sinapslar arasndaki etkileimi izleyen virslerin tasarlanmasn, optik grntleme yntemlerini ve sinir hcrelerinin etkileim simlasyonlarn ieriyor.
Bilgisayar bilimi ile ilgi boyut ise hcre blnmesi
ve aksonlarn ve sinir hcrelerinin snflandrlmas iin mikroskobik grntlerin paketlenmesi srecine ynelik yntemler ieriyor. Bu yntemleri etkin
bir ekilde kullanabilmek iin almalarda elektrik
ve elektronik mhendisliinde ska kullanlan yapay
zek ile renme yaklamna yer veriliyor.
Seung Labotuvarndaki almalarn yrtcs
Sebastian Seung, TEDde (Technology, Entertainment
and Design) yapt syleide insanlarn gz renklerini, kiiliklerini ve hatta hastalklarn genlerimizin
tesinde bir kavram ile aklyor: Konektom (connectome). Aslnda genlerimizden daha fazla olduumuz
iddia ediliyor. nsanlarn konektomlarnn minik bir
kurtuun konektomundan daha karmak ve balant saysnn DNAmzn tm dizisindeki harflerden
bir milyon kat daha fazla olduu syleniyor. Bu da bizi biz yapan, yani beyinlerimizdeki balantlar ile ilikilendiriliyor. Sinir hcrelerimiz arasndaki balantlarn oluturduu karmak yapy yani konektomu
boyutlu ve 100.000 kere bytlm olarak grntleyebilmek iin gelimi teknolojiler kullanyor.
20
Bilindii gibi sinir hcrelerinin etkileyici ekilleri vardr. Uzun ve ince dallar olan ksa aalara
benzerler. Bilim insanlar konektomlar bulabilmek
(tm sinir hcrelerini ayn anda grebilmek) iin almalarnda fare beyni kullanm. Bir farenin beyninin dilimleri 100.000 kere bytlp tm sinir hcrelerinin uzun ve ince dallarnn grntleri st ste
yerletirilerek 3 boyutlu hali ortaya karlyor. Beynin her bir dilimi iin sinir hcrelerinin dallar farkl renklere boyanyor. rnein bir sinir hcresi daln krmz, dierini ise yeil ile renklendirdiimizde ve bunu her bir dilim iin tekrarladmzda sinir hcresi dallarnn birbirine temas ettiini gzlemleyebiliriz. Bu oluum sinaps olarak adlandrlr.
Sinapslar keseciklerden oluur, ilerinde sinir tayc molekller bulunur. Sinir hcrelerinin arasndaki
iletiim sinir tayc molekller ile salanr. Sinaps
blgesinde iki sinir hcresi birbiri ile balant halindedir. Peki, konektomun tamamn nasl bulabiliriz?
><
Yapay zek ile donanm sper bilgisayarlarn analiz

yapt bir sistem ile. Bu sistem, her bir sinir hcresini farkl renklere boyuyor. 3 boyutlu grntleme ile
sinapslar bulunuyor ve sinapslardaki iki sinir hcresinin rengi kaydediliyor. Eer bu tm grntler iin
yaplabilirse bir konektom ortaya kyor.
Seung Laboratuvarndaki bilim insanlar konektomu inceleyen sistem sayesinde, insanlarn ocukluktan itibaren kiiliklerinin zamanla deitiini, ayn ekilde konektomlarnn da deitiini sylyor. Bu deiimin temelinde nral etkinlikler var. Bu etkinlikler ile dncelerimiz, duygularmz, alglarmz ve
zihinsel deneyimlerimiz kodlanyor. Bu yzden konektomumuz neyse biz de oyuz diyebiliriz. Kendimizi daha iyi tanyabilmemiz iin konektomlar daha iyi
grntleyen teknolojilerin gelitirilmesi kanlmaz!
EyeWire: Sinir Hcrelerimizi

Haritalayan nternet Oyunu
Seung Laboratuvarndaki bilim insanlar, konektom ile ilgili almalarn hzlandrmak iin EyeWire
adl, algoritmalara dayal evrimii bir oyun gelitirdi. Bu oyunu oynamak sinirbilim alannda herhangi
bir uzmanlk gerektirmiyor. Bu yaklam halkn bilimi ad veriliyor. Halkn bilimi, uzmanl olmayan
halktan kiilerin bilimsel aratrmalara katlm olarak aklanyor ve bilimsel aratrmalara katk yapaca dnlyor. eitli oyuncularn EyeWirea katlm ile konektomlar hakknda bilinmeyenlerin ortaya
karlmas hedefleniyor. Beynimizde 80 milyar sinir
hcresi olduunu dnrsek konektomlar hakknda
bilinmeyenleri ortaya karmak sadece bilim insanlarnn deil sradan insanlarn da grevi olabilir.
EyeWire adl oyun insan beyninin nasl altn
anlamak iin atlm bir adm. EyeWireda beynimizdeki sinir hcrelerinden ziyade gzlerimizdeki nral balantlara odaklanlm. 100 ayr lkeden 50 bini akn oyuncu bilimsel problemi zmek iin aba
sarf ediyor. EyeWire herkese ak bir internet oyunu.
Tek yapmanz gereken kayt olmak ve belli bal altrmalar yaptktan sonra size sunulan sinir hcrelerini grntlemeye almak.
Yandaki grnt EyeWire ortamnda ekilmi bir
fotoraf. EyeWire aracl ile sinir hcrelerini inceleyebiliriz. Size verilen kbik grntden (3 boyutlu ara
yz, sa stteki) sinir hcresinin bir parasna bakp
her bir hcrenin snrlarn belirleyebiliyorsunuz. Sebastian Seung EyeWireda yaplan, 3 boyutlu boyama
kitab etkinliine benzetiyor, fakat tabii i o kadar da
kolay deil. Yaplmas gereken ey, sinir hcrelerinin
snrlarn gsteren izgiler arasnda kalmak ve oyun
esnasnda verilen 3 boyutlu kbik yap dorultusunda bir sinir hcresinin daln takip etmek. Sinir hcrelerinin byklkleri farkl, ekilleri dzensizdir. O nedenle sinir hcrelerinin birbiri ile nasl temas ettiini
tahmin etmek iin nce birtakm altrmalar yapmak
gerekiyor. Saatlerce bu izgiler arasnda doru renklendirme yapmak durumunda kalabilirsiniz.
Oyun esnasnda, katlmclar retinadaki sinir hcrelerinin uzun ve ksa dallarn yeniden yaplandrabiliyor. Grntler boyunca dallar takip ederek sinir
hcrelerinin 3 boyutlu yeni oluumlar elde edilebiliyor. Bu ekilde, sinirbilim ile ilgili bilgi ve becerimizin olup olmadn dnmeden bilim insanlarna
yardmc olabiliriz. Oyuncularn bu srece salad
girdiler, daha sonra mhendisler tarafndan EyeWire
oyununu gl klan ve altyapsn oluturan hesaplamal teknolojinin gelitirilmesi iin kullanlyor. Bu
sayede otizm ve izofreni gibi hastalklarla ilgili baz tespitler de yaplabiliyor. Oyunun alt yaps yapay
zek algoritmalarna dayand iin oyuncular ne kadar ok oynarsa sistemin de kendini bir o kadar yenileyecei dnlyor. Bu da artrlm zek olarak
adlandrlyor.
Kendimizi tanmak iin bilim insanlarnn gelitirdii teknolojiler birer ara olabilir. leride yeni teknolojilerin kullanlacana hi phe yok. Kendimizi
anlama noktasnda bilim insanlarna ve bize nemli grevler dyor. EyeWire oyununa katlarak bize
den grevi gerekletirmeye balayabiliriz.
Kaynaklar
http://blog.ted.com/2012/12/10/play-with-the-brain-an-online-game-thats-helping-map-the-connections-of-the-retina/
http://www.itsokaytobesmart.com/post/37792261076/eyewire-game-map-neurons
http://www.scientificamerican.com/citizen-science/update-eyewire-mit/
http://blog.eyewire.org/about/
http://hebb.mit.edu/seunglab/research
http://scistarter.com/project/566-Eyewire
21
Dr. zlem Kl Ekici

Uzayn lk
Ziy
are
leri
ti
22
Amerikal astronot Armstrong 1969da

Aya ilk defa ayak bastnda milyonlarca insan
televizyonlarnn banda heyecanla insanlk
tarihinin bu nemli olayn izliyordu.
Uzay almalarnda zorlu ve uzun bir yolda ok
byk bir baar ve zafer elde edilmiti.
Ama bu hi de kolay olmamt. nsanl uzay
yolculuundan nce gerekletirilmesi
gereken ok sayda aratrma vard.
Birtakm fedakrlklar yaplmas gerekiyordu.
Uzay yarnda nde olan ABD ve Rusya
bilinmezlerin ok olduu bir yolculua insanlardan
nce hayvanlarn gnderilmesine karar verdi.
nsann ilk defa Dnya yrngesine seyahatinden ve

Aya ayak basmasndan ok
ok nce hayvanlar leminin
birok yesi uzaya giden ilk canllar olarak tarihteki yerlerini ald. Bilim insanlar uzaya bir hayvan gndermenin, insanl uularn yaplmasna nayak olacan dnyordu. Bylece eitli lkelerin uzay aratrma programlarnn yrnge alt ve yrnge uularna maymun, empanze, kpek, kedi, tavan, fare,
kurbaa, kaplumbaa, kertenkele, balk, salyangoz, denizanas
ve ok eitli bcek dhil edildi.
Uzaya deiik trde ve ok sayda hayvan gndermenin amac,
bir canly fzeyle birlikte uzaya frlatmak sonra da canl ve
salkl bir ekilde Dnyaya geri getirebilmekti. Ayrca insanl
uzay uularn gerekletirmeden nce, yerekiminin yok denecek kadar az olduu ortamn,
Gneten gelen nmn ve kozmik nlarn canllar zerindeki etkilerini de aratrmak gerekiyordu.
Uzay yarnn balad dnem itibariyle uzay uuunun

canllar zerindeki etkileri hakknda bir bilgi yoktu. Uzay teknolojisi de yeni yeni geliiyordu. Uzun sre fzeler sadece
tek yn uular iin tasarland.
Uzay aralarnn tasarm, kalk ve ini mekanizmalar deneme aamasndayd. Gelitirilen
fzelerin ounun sadece frlatma motorlar vard; yrngeden
ayrlma, uzaydan atmosfere geri
dnme ve kapsl parat mekanizmalar da tam olarak almyordu. Bu durumda uzaya gnderilen hayvanlarn hayatta kalma ans ok azd.
Tm teknolojik zorluklara
ramen, uzaya giden hayvanlardan bir ksm Dnyaya canl olarak geri dnebildi, ou ise
maalesef ya uzayn derinliklerinde kayboldu ya da ini srasnda ld. Ama isimleri hatra
pullarnda, arklarda, izgi romanlarda, mzelerde ya da ant
mezarlarda ve heykellerde yaamaya devam etti. >>>
Deneme uular bir canlnn yrngeye

yerlemesi ve yerekimi olmayan
ortamla kar karya kalmas durumunda
hayatta kalabileceini gsterirken,
bilim insanlarnn da canllarn uzay
uularna nasl tepki verdii konusunda
ilk verileri elde etmesini salad.
Bu veriler insanl uzay uularna nayak oldu.
Uzay almalarnn ncleri ve elde edilen
baarnn kahramanlar arasnda
hayvanlar da vard.
23
Uzayn lk Ziyaretileri
Uzayn Hayvan ncleri

Hayvanlarla Uzay Yolculuunun Dnm Noktalar
1947
Uzaydaki ilk hayvan (meyve sinekleri)
1949
Uzaydaki ilk maymun
1951
Uzaydaki ilk kpek
1957
Yrngedeki ilk hayvan (kpek)
1963
Uzaydaki ilk kedi
1968
Derin uzaydaki ilk hayvan (kaplumbaa)
2007
Uzayda korunmasz yaayan ilk hayvan (tartigrad)
2007
Uzayda reyen ilk hayvan (hamambcei)
67 yldr birok lke

uzaya eitli hayvanlar gnderdi.
Btn bu hayvanlar,
hayatlarn teknolojik gelime uruna
insanln hizmetine sunarak uzay
almalarnda nc oldu.
24
Hayvanlar havaclk ile ilgili keif almalarna

ilk olarak 1783 ylnda bir koyunun, kazn ve horozun scak hava balonuyla gkyzne gnderilmesi ile dhil olmu. Daha sonralar Amerikallar Alman mhendislerin gelitirdii V-2 fzeleri ile eitli hayvanlar yerden yaklak 44.000 metre yksee gndererek nma maruz kalma, gsterilen fizyolojik tepkiler ve hayati fonksiyonlar, yaam destek niteleri ve tekrar yere ini mekanizmalar gibi konular aratrd. Ancak bir canlnn gerek anlamda atmosferin dna karak uzaya eriebilmesi iin karman izgisini gemesi yani deniz seviyesinden yaklak 100 km ykselmesi gerekiyordu. te
bir kutu dolusu meyve sinei 1947 ylnda V-2 fzesiyle yerden yaklak 109 km ykselerek yakn uzaya giden ve kapsl iinde paratle yeryzne tekrar
canl olarak inebilen ilk hayvanlar oldu. Uzmanlar
meyve sineklerinin salkl bir ekilde hayatta kaldn, ne yksek hzdan ne de nmdan etkilendiini kefetti.
Uzay uularnn birinde farelerin yerekimsiz
ortamdaki davranlar ve hareketleri fotorafland.
NASAnn uzay uu programlarna daha ok maymun ve fare dhil edilirken, Sovyetler Birlii uzaya arlkl olarak kpek gnderdi. Uzaya ilk kediyi Fransa gnderdi. Flicette isimli kedinin beynine yerletirilen elektrotlar sinirsel uyarlar kayt altna ald.
lk kaplumbaa Ayn etrafn dolanarak derin
uzay mesafesine 1968 ylnda utu. Uzaydaki ilk
rmcek an ise 1973te Anita ve Arabella isimli
rmcekler rd.
ESAnn 2007de gerekletirdii uuta ise tartigrad olarak bilinen mikroskopik omurgasz hayvanlar, ak uzayda korunmasz bir ekilde tehlikeli kozmik ve UV nma maruz kaldklar halde yaamaya devam eden ilk canllar oldu. Ayn uuta Ruslara ait bir hamambcei 33 tane yavru dnyaya getirerek uzayda reyen ilk canl oldu. En son hayvanl uuu gerekletiren lkeler ise 2013te uzaya
gnderdii maymun ile ran, fare, gekko, salyangoz,
kertenkele ve balk ile Rusya oldu.
<<<
Uzaydaki lk Maymunlar
Hint maymunu 2. Albert 1949da yrnge alt uu ile (134 km) uzaya giden ilk maymun oldu.
Tm uu sresince hayatta kalarak birok deerli veriyi bilimin hizmetine sunan maymun ini srasnda kapsl paratnn arzalanmas nedeniyle
ld. 1950li yllarda eitli cinsten ok sayda maymunun uzaya gnderilmesine devam edildi. Maymunlarn ou uu sresini genel anestezi altnda uyuyarak geiriyordu. Hayvanlarn vcutlarna
biyolojik sinyalleri lmek iin birtakm aletler ve
elektrotlar yerletiriliyordu. Bu yllarda uzaya gnderilen maymunlarn yaklak te ikisi ya uu srasnda ya da initen hemen sonra ld. Ancak Able (sincap maymunu) ve Baker (Hint maymunu)
1959 ylnda gerekleen 579 kmlik ve 16 dakikalk uula bir uzay yolculuundan sonra Dnyaya
salkl bir ekilde geri dnebilen ilk maymunlar oldu. En yksek hzn saatte 16.000 kmye kt bu
uu srasnda maymunlar yaklak 9 dakika boyunca arlksz ortamda bulundu. Able dndkten
4 gn sonra vcudundan elektrotlarn kartlmas
srasnda ameliyatta kan bir teknik sorun yznden ld. Baker ise 1984 ylna kadar Alabamadaki Amerikan Uzay ve Fze Merkezinde salkl bir
ekilde yaamaya devam etti. Ham isimli empanze 1961de Redstone fzesiyle Mercury kapsl iinde uzaya gnderilen ve yolculuk srasnda kendisine retilen grevleri yerine getiren ilk hayvan oldu. Bu yolculuktan yaklak 3 ay sonra Amerikallarn ilk insanl uzay uuu Alan Shepard tarafndan
gerekletirildi.
Dnya yrngesine 1957de kan, ayn zamanda

orada len ilk canl olma zelliini tayan uzay kpei ise mehur Laika oldu. zerine taklan birok
cihazla birlikte uzaya gnderilen kpek 1600 kmye
kadar kt. Fze geri dnmek zere tasarlanmamt, kpein de 10 gn iinde lecei dnlmt.
Ancak roket ile kpein bulunduu blmenin ayrlmas srasnda meydana gelen bir arzadan kaynaklanan ar snma nedeniyle Laika frlatmadan sonraki birka saat iinde ld. Laikann ismi birok lkede hatra pullarnn zerinde yayor. Talihsiz bir ekilde len kpek, o tarihten sonra uzaya gidecek tm
hayvanlarn ve canllarn yaamasnn nn am
oldu. Nitekim Sovyet uzay program 1961de Yuri
Gagarin ile uzaya ilk insanl uuu gerekletirdi.
67 yldr birok lke uzaya eitli hayvanlar gnderdi. Btn bu hayvanlar, hayatlarn teknolojik gelime uruna insanln hizmetine sunarak uzay almalarnda nc oldu. Kayplara ramen, bilim insanlarna ok deerli veriler salayarak uzay bilimi
tarihindeki yerlerini aldlar.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar
http://listverse.com/2013/10/04/10animals-launched-into-space/
http://history.nasa.gov/animals.html
http://en.wikipedia.org/wiki/
Animals_in_space
http://www.space.com/19532animals-in-space-monkeys-dogs.html
http://www.rocketcityspacepioneers.
com/space/first-animals-inspace#sthash.gI8OhH6p.dpuf
http://science.howstuffworks.com/
dead-animals-in-space.htm
Uzaydaki lk Kpekler
Sovyetler Birlii 1950li ve 1960l yllarda 57 defa kpekli uzay uuu gerekletirdi. Uu programlarnda soua ve ala alkn olan sokak kpekleri kullanld. Bu uulardan birine dhil olan Marfusa, uzaya giden ilk tavan oldu. Tsygan ve Dezik
isimli Sovyet uzay kpekleri 1951de yaplan yrnge alt dzeydeki uuta uzaya giden ilk kpekler oldu. Sovyet uzay kpeklerinden Strelkann uutan
sonra dourduu yavru ABD o zamanki bakan
Kennedynin kzna hediye edildi. Sovyet kpekler
Veterok ve Ugolyok 1966da yrngede 22 gn geirerek uzayda en uzun sre kalan kpekler oldu.
25
Brtein Ege
i
tris
s
end
a
y
e
s
n
sa nn i
ed
k
t
k
k
i
o s
.
irl
cek
dar rdnc
le b
e
a
i
i
k
e
ne irdi, d
vrimk ve ine g
g
e
u
d
bile
tri ma ntem
i, b ge iyor.
s
s
r
i
e
r
l
r
m
t
y
l
i
a
n
nd
ds devr ia edi
r a bir
e aha k retim
n
c
e
n
n
d
le k
ya la id
d l, d ir
n n ba
Dr ha ze liteli b
Dn lklar lduu
n
d
da ha ka
ara da o
dnya
d
a
p
da
ka
olm ilip
n a ret .
r
k
m hzl ecek
, ngelle
r
m
o
y
n
ir
il
dili deki e
sini yk b im ed
e
e
t
kas , nn
tilm tle b a tesl
e
e
r
n
l
z
n
ler
e iye
kte aktr
nc k mal cya h
e
a
a
er
Dah d eki al
e g ak an mi?
l
i
k
i
d
c
i
o esin
vrim laya erek
e
D
k
a
s
g
er
ri
st esini unlar
rab
e
d
b
n
b
p
ilm
.E
i, 4 geir r? Tm
he
k
n
e
b
P ata bili
eva
c
hay ler ola
n
r
ne
rula
o
s
, bu .
n
u
r
m
uyu alal
b
i
d
im lmaya
bu
.
4 stri
d
En i
m
i
r
v
e
D m?
K
26
a
d
ap
>>>
4. Endstri Devrimi
nternetin ve mobil bilgisayarlarn ortaya kmasyla beraber
gnmzde zellikle yksek teknoloji rnlerinin retim sreci de yava yava deimeye balad. Bir yandan rnler daha
akll ve mterilerin belirli ihtiyalarna gre daha zelletirilmi bir ekilde retilirken, dier yandan da mteri gereksinimleri gittike eitlenerek artmaya, bunun sonucunda da artan rekabetle birlikte rnlerin yaam dngleri ksalmaya balad. Sonuta tm bu sre yava yava o kadar karmak bir hal almaya
balad ki, bilim dnyas modern retimde zaten yer alan ana unsurlarn gnmze damgasn vuran internetle, mobil cihazlarla, sensrlerle ve dier akll cihazlarla birletirilip birletirilemeyecei sorusunu ortaya att. Bu kapsamda 4. Endstri Devrimi
kavram ilk olarak 2011de Hannover Fuarnda (Almanya) kullanld. Uzmanlarn burada kendilerine sorduklar soru esasnda
ok basitti: Hemen hemen tm bilgisayarlarn birbirine bal olduu gnmzde, retim srasnda ve sonrasnda zellikle fabrikalar gibi byk retim tesislerindeki makineler ile dier retim
ara ve gerelerinin hem birbirleriyle hem de rettikleri rnler
ile balantda olmas neden mmkn olmasn?
4. Endstri Devriminin ana konseptine gre retim srecinde fabrikalardaki makineler, bilgisayarlar, sensrler ve dier entegre bilgisayar sistemleri birbirleriyle bilgi alveriinde bulunacak, insanlardan neredeyse tamamen bamsz olarak kendi kendilerini koordine ve optimize ederek retim yapabilecek. Optimizasyonun salad avantajlar sonucunda retim sresi, maliyetler ve retim iin ihtiya duyulan enerji miktar derken retim miktar ve kalitesi artacak. Gnmzn modern sistemlerinden farkl olarak, retilen her bir rn benzersiz bir seri numarasna dolaysyla bir kimlie sahip olacak, ayrca belleklerinde sadece baz temel bilgileri deil kendi gemilerini de tutacaklar.
Tm bunlarn yan sra bu rnler, tpk retildikleri makineler

gibi srekli internete bal olacak (dolaysyla konumlar ve durumlar her an kolaylkla belirlenebilecek), sensrleri sayesinde
bulunduklar evreyi inceleyip gerektiinde yine kendi yetenekleri lsnde fiziksel tepki verebilecek ve bunu yaparken de tm
dnya genelinde internete bal dier cihazlarla gerek zamanl
olarak bilgi alveriinde bulunabilecekler.
Bu yeni retim tekniinin beraberinde getirdii esneklik sayesinde mteriye zel rnlerin retimi de ok ksa bir sre iinde
mmkn olabilecek. stelik tm bu retim srecinin, gerektiinde birbirinden binlerce kilometre uzaktaki ok az sayda insann
katlmyla gerekleebilecek olmas da 4. Endstri Devriminin
dier zelliklerinden biri. Ksaca, 4. Endstri Devrimi hayata geirildiinde retim srecindeki deiikliklerden sadece fabrikalar deil, tm bireyler ve toplumlar etkilenecek. Yakndan incelediimizde 4. Endstri Devriminin ana bileenleri olarak zellikle yeni nesil donanm, yazlmlar ve cihaz tabanl internet ne
kyor.
Yeni Nesil Donanm ve Yazlm

Bu kapsamda gelecekte, gnmzdeki klasik donanm rneinden farkl olarak, hayli dk maliyete retilen, bugnknden ok daha az yer kaplamakla birlikte ok daha az elektrik enerjisi harcayan, daha az s reten ama bir o kadar da yksek gvenilirlikle alan donanmlara ihtiya olacak. Bu tip donanmlar altracak iletim ve yazlm sistemlerinin de kaynak zellikle bellek kullanm asndan ok daha tutumlu olmas beklenecek.
27
4. Endstri devrimi Kapda m?
Endstri Devrimleri
1. Endstri Devrimi
1784te ilk mekanik dokuma tezghnn icad
Mekanik retim tesislerinde su ve buhar gcyle
retime balanmas
2. Endstri Devrimi
1870te ilk retim bandnn kurulmas
Elektrik enerjisiyle alan retim tesislerinde
seri retime geilmesi
3. Endstri Devrimi
1969da ilk programlanabilir otomasyon
sistemlerinin devreye girmesi
Elektronik ve bilgisayar tabanl teknolojilerle birlikte
retimde tam otomasyon aamasna geilmesi
4. Endstri Devrimi
Siber fiziksel sistemler tabanl retim ile daha nceleri
retilemeyen karmak ve akll rnlerin gelitirilip retilmesi
Giderek artan oranda, seri retimden mteri
ihtiyalarna zel retime geilmesi
retim tesisleri ile rnlerin gerek zamanl
olarak veri ve bilgi alveriine balamas
Artan otomasyon seviyesi ve retimde kullanlan
makinelerin ve rnlerin kendi kendilerini organize
etmeye balamasyla, klasik yntemlerle retim
dneminin kapanmas
rn tasarm, gelitirilmesi ve retimi iin gerekli veri
ve bilgi miktarnn ok byk hacimlere ulamas
Kalite ile birlikte retim maliyetlerinin de artmas
Kendi kendini organize eden retim yntemleri
sayesinde retim iin gerekli enerji miktarnn ve dier
kaynaklara (zellikle insan, makine ve retim
tesislerine) olan ihtiyacn azalmas
Tasarmdan retime gei iin gerekli zamann azalmasyla
birlikte rn yaam dng sresinin de ksalmas
Siber fiziksel sistemler tabanl retim ile retim dnyasnn,
sanal dnya ile giderek daha i ie gemeye balamas
28
Cihaz Tabanl nternet

4. Endstri Devriminin belki de en nemli bileeni yeryzndeki tm cihazlarn birbiriyle bilgi ve veri alverii iin kulland bir internet. Trkeye cihaz tabanl internet (internet of
things) olarak evrilebilecek bu kavram, kiisel bilgisayarlarn
giderek yaammzdan kmaya balayaca ve bir gn yerlerini giysiler, binalar, ulam aralar ile kargo paketleri gibi aklnza gelebilecek her trl ara ve gerece entegre edilmi, sensr ve
ileticilerle donanm, internet balantl akll elektronik sistemlere (siber fiziksel sistemler) brakaca ynndeki vizyonu tanmlyor. Gnmzden farkl olarak bu sistemlerin belirli
bir oranda dnce yetenei olacandan da yola klyor. Yine
bu kavrama gre akll sistemler, insanlarn dikkatini datmadan hatta onlarn dikkatini dahi ekmeden, insanlara gnlk yaamlarnda destek olacak ve bylece gnlk hayat byk lde kolaylatracak. Cihaz tabanl internet servislerine gnmzden verilebilecek en basit rnek internet zerinden kargo takip
sistemleridir. Sz konusu sistemler gnmzde henz emekleme aamasnda, kargo takibinde insan faktr hl en nemli faktr. Fakat cihaz tabanl internet servisleri aamasna geildiinde bu paketler neredeyse tek bir defa bile insan mdahalesi olmadan, nereden nereye, nasl ve ne zaman gitmeleri gerektiine kendileri karar verecek. Cihaz tabanl bir internet vizyonundan ilk olarak 1991de ABDli bilgisayar bilimci Mark Weiser
The Computer for the 21st Century balkl makalesinde sz
etmi, ama bu vizyonun ad 1999da teknoloji nclerinden ve
RFID (radyo frekans ile tanmlama) uzmanlarndan ngiliz Kevin Ashton tarafndan konulmu.
<<<
Sonu
letiim teknolojisi irketlerinden Ericsson tarafndan yaplan tahminlere gre bu kapsamda 2020li
yllarda yaklak 50 milyar cihaz internete bal olarak alacak. Tm bu sistemin almasn salayacak altyap ise yakn bir zaman nce gelitirilen internet protokolnn altnc srmyle (IPv6) garanti altna alnm durumda. Bir nceki srm
IPv4 sadece 4,3 milyar cihazn adreslenerek internete balanmasna olanak verirken IPv6 ile bu rakam yaklak 3,41038 oldu ve dolaysyla insan hayalinin eriemeyecei kadar ok cihazn adreslenerek internete balanmasnn yolu ald. Sz konusu rakam hayal edebilmeniz iin yle bir rnek verelim: Dnyann yzlm 510 milyon km2 (bunun %70,8i su), karasal alanlarn toplam yzlm ise 148,9 milyon km2 (148,91016 cm2). Dolaysyla gelecekte gerektii takdirde karasal alanda her
bir cm2 ye 228.341.168.569.509.738.179 cihaz yerletirilebilecek.
lk aamada, konunun donanm ve yazlm blmnn hayata geirilmesinde bir problem olmad grlyor. zellikle cihaz bana decek ilenecek veri miktar ve bu verilerin saklanaca sistemlerin esas olarak bulut biliim sistemleri olaca gz
nnde bulundurulduunda, sz konusu mikro ve
nano sistemlerin ihtiyac olan mikroilemci gcnn, elektrik enerjisi ve bellek gibi kaynaklarn zaten dk dzeylerde olacan tahmin etmek g
deil. kinci olarak, internet protokolnn altnc
srm IPv6 ile birlikte milyarlarca ve milyarlarca
cihazn internete balanmasnn yolu aldndan
burada da teknik bir skntnn yaanmasnn sz
konusu olmayaca artk ortada.
Fakat bugne kadar yaanan deneyimler, retim srelerinde yer alacak ilgili tm makinelerin
ve bunlarn sunduu hizmetlerin standart hale getirilmesinin ve kusursuzca programlanmasnn hi
de kolay bir hedef olmadna iaret ediyor. Bu da
4. Endstri Devriminin sanld kadar abuk gelmeyeceini, gnmzde retim salayan tm makinelerin yerlerine yeni nesil retimi mmkn klacak makinelerin gemesinin ve bunlarn koordine ve optimize edilmesinin ok uzun zaman alacan gsteriyor. Bu kapsamda dnyann nde gelen
baz elektronik devlerinin 4. Endstri Devriminin
2020li yllarda geleceini iddia etmesi sadece onlarn temennisi gibi grnyor.
Kaynaklar
Gerhard, D., Cyberphysical Production Systems (CPPS), TUWIn4.0 Auftaktveranstaltung - Prsentation,
Technische Universitt Wien, 6 Kasm 2013.
Plattform Industrie 4.0, Von smarten Objekten und Maschinen, plattform-i40.de, 15 ubat 2014.
Bundesministerium fr Bildung und Forschung, Zukunftsprojekt Industrie 4.0, bmbf.de, 17 ubat 2014.
Fraunhofer-Institut fr Materialfluss und Logistik, Das Internet der Dinge wird die Welt verndern, internet-derdinge.de, 17 ubat 2014.
29
lay elik
Havann Suyunu
karan Reklam Panosu
MAYO DRAFTFCB / UTEC
Dnyann geleceine dair baz felaket senaryolarnn ufak apl da olsa rnekleri imdiden grlebiliyor.
Dnyann pek ok yerinde artan nfus younluu en temel kaynaklara, rnein ime suyuna eriimde
yetersizliklere yol amaya balam durumda. Perunun en byk ehri ve bakenti Limada yaanan su sknts
bunun bir rnei. Peru Mhendislik ve Teknoloji niversitesinden aratrmaclarn yapt bir pilot projeyse
Perudaki ve dnyann baka yerlerindeki benzer sorunlarn zmne katk salayabilecek
yeniliki bir teknoloji rn ortaya koydu.
ima dnyann en kurak yerlerinden biri olan

Atakama lnn kysnda yer alyor. Yl
boyunca neredeyse hi ya almayan bu l
megakentinde yaayan 7,5 milyon insann yaklak
700.000i salkl ime ve ykanma suyundan mahrum. 600.000 kadarysa su ihtiyacn pompalarla ya
da elle doldurulmas ve dzenli olarak temizlenmesi
gereken su depolarndan karlyor.
Her ne kadar dnyann en kurak yerlerinden biri
olsa da Limann Pasifik kysndaki blgelerinde aralktan ubata kadar sren yaz mevsiminde havadaki
30
nem oran %90n zerinde seyrediyor. Bu durum bir

grup aratrmacya havadaki nemi younlatrarak
kullanlabilir su retecek bir sistem gelitirmeleri iin
ilham kayna olmu. Peru Mhendislik ve Teknoloji niversitesinden (UTEC) aratrmaclar nemli havadan su retebilen, byk bir reklam panosu biimindeki sistemi 2012nin Aralk aynda Limann Bujama semtinde bir yol kenarna yerletirmi. Bir hava filtresi, bir younlatrc ve bir karbon filtresi ieren sistem gnde 96 litre su reterek yerel halkn hizmetine sunuyor.
><
Younlatrc
Hava
Hava filtresi
Karbon filtresi
96 lt
Souk depo
MAYO DRAFTFCB / UTEC
NASIL
ALIIYOR
renci ekmek in Tantc Proje

Aslnda aratrmaclarn bu tr bir projeye balamalarndaki ilk motivasyon Limadaki su skntsndan biraz farkl. Peru Mhendislik ve Teknoloji niversitesi nceki retim ylnda az sayda renci kayt yaptrd iin rencileri mhendislik okumaya
tevik edecek tantc bir proje gerekletirmek istemi. Aratrmaclar Mayo Publicidad adl bir reklam
ajansyla ibirlii yaparak hem niversitenin reklamn yapacak hem de niversitenin mhendislik uygulamalar hakknda dorudan fikir verecek bir rn
gelitirmeye karar vermi.
Su reten reklam panosunun iindeki be younlatrc ehir ebekesinden gelen elektrikle alyor.
Bu younlatrclar dardaki havadan daha souk.
Dolaysyla dardan gelen hava younlatrcya arpnca iindeki su buhar younlaarak suya dnyor. Younlamayla elde edilen su ters ozmos yntemiyle saflatrlarak aadaki 20 litrelik depoda toplanyor. Bu su da bir vanayla kullanclarn hizmetine
sunuluyor. Gnde 96 litre su retebilen sistemin maliyeti sadece 1200 ABD dolar yani yaklak 2700 TL. Su
reten reklam panosu hem evredeki halk hem de yoldan geenler iin imdiden bir ekim merkezi olmu.
latrabilen bir rzgr trbini ina etmi. WMS1000

adl trbinin rettii elektrik, soutucu bir kompresr altryor. Dardaki hava kompresre girince
de ierdeki su younlayor. Eole, sistemi 5000den az
nfuslu topluluklar iin tasarlam ancak 2012de ticariletirdii sistem maliyeti ok yksek olduu iin
yaygnlaamam.
UTEC Projesi Tetikleyici

UTECin reklam panosu projesinin en nemli avantaj reklam yoluyla kendi maliyetini dryor olmas. Proje yerel bir giriim olsa da daha geni
bir lekte yank bulmu. Peru hkmeti Limadaki
su skntsna ynelik 3,3 milyar dolar bteli, kapsaml bir altyap yatrm plan yapm. stelik UTECin projesi projeyi tetikleyen ilk
amaca da hizmet etmi
ve proje hayata getikten sonraki birka ay
iinde UTECin renci kaytlarnda %28lik
art olmu.
Havadan Su ekme Fikri Yeni Deil

UTECin projesi havadaki nemden su elde edilmesine ynelik ilk giriim deil. Eole adl Fransz firmas da 2011 ylnda Abu Dabide havadan su youn-
Kaynaklar
http://www.popularmechanics.com/science/environment/water/
a-billboard-that-condenses-water-from-humidity-15393050
http://phys.org/news/2013-02-lima-billboard.html
http://www.bbc.com/news/science-environment-21899227
https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=35yeVwigQcc
31
Dr. Mahir E. Ocak

Kristalografinin
Yznc Yl
K
Elmas kristalleri
ristaller, atomlarn ve molekllerin periyodik olarak tekrar eden konumlarda bulunduu yaplardr. Kat maddelerin pek ou -ama hepsi deil- kristal yapsndadr. Kristalleri
inceleyen bilim dal olan kristalografinin Max von
Lauenin 1912de X-nlarnn kristallerden krndn gstermesiyle balad sylenebilir. Ondan
ksa bir sre sonra henz 22 yanda olan William
Lawrence Bragg kendi adyla anlan, krnm desenlerini kullanarak kristal yaplarnn zmlenmesini salayan yasay gelitirdi. Bragg bu baars iin
1915te henz 25 yandayken, X-n spektrofotometresini gelitiren babas William Henry Bragg ile
beraber Nobel Fizik dl ile onurlandrld. W. L.
Bragg hl en gen yata Nobel dl kazanan bilim insandr.
X-n dedektr
Krnm deseni
Kristal
Dalgalarn giriimi
Kristal
Salan X-nlar
X-nlar
X-n demeti
X-n kayna
izim: Rabia Alabay

32
><
Bragg yasasnn ne ifade ettiini ksaca yle zetleyebiliriz. Bir kristalden krnan ok sayda X-nnn giriim deseni
oluturabilmesi iin st ste binen farkl
nlarn ayn fazl olmas (dalgalarn tepe
noktalarnn ve ukur noktalarnn birbiriyle elemesi) gerekir. Bu durumun gereklemesi iin kristaldeki farkl katmanlardan yansyan nlarn kat ettii mesafelerin fark, nlarn dalga boyunun tam
kat olmaldr. Dalgalar ayn fazl olduklar
zaman bir giriim deseni oluur. Bragg yasas, n bir tam say, nlarn dalga boyu,
d kristaldeki katmanlar arasndaki mesafe
ve nlarn gelme as olmak zere, u
ekilde ifade edilir:
n= 2 dsin
Bragg yasas, kristallerin yaplarnn
zmlenmesinde kullanlr. Kristallerdeki atomlarn arasndaki mesafeler angstrm leinde (10-10 metre) olduundan
kristal yaplarnn fotorafnn ekilebilmesi iin kristallerin zerine dalga boyu
angstrm leinde olan dalgalarn gnderilmesi gerekir. Bu dalgalar, X-nlar

ya da -maddenin ikili doas nedeniyleyksek enerjili paracklar olabilir.
talletirme yapan otomatik robotlar, krnm desenlerini analiz eden bilgisayar

programlar ve daha pek ok teknoloji, gnmzde binlerce atomdan oluan
molekllerin yaplarnn kristalografiyle incelenmesine imkn veriyor. rnein
2000de yaps zmlenen ribozom, hidrojen atomlar haricinde yaklak 280.000
atomdan oluuyordu. Gnmzde kristalografi, dinamik srelerin incelenmesi
iin kullanlmaya balyor. Gelecekte pek
ok kimyasal ve biyolojik srecin kristalografi sayesinde daha iyi anlalaca dnlyor.
DNAnn X-n krnm deseni
Kristalografi ile yaps incelenen ilk

madde olan elmas, sadece karbon atomlarndan oluan basit bir malzemeydi. Yllar iinde teknolojinin de gelimesiyle beraber incelenen maddeler giderek karmaklat. Parlak X-n kaynaklar, kris-
DNAnn
ikili sarmal yaps
33
Dr. Mahir E. Ocak

Makromolekllerin Kristalografisi
iyolojik makromolekllerin yaplarnn anlalmas canllarn vcutlarnda meydana

gelen srelerin anlalmas asndan ok
nemli. rnein biyolojik molekllerin yaplarnn
ve birbirleriyle etkileimlerinin detayl bir biimde
kavranmasyla pek ok hastaln aresi bulunabilir.
1913te yaps zmlenen ilk malzeme olan elmas,
sadece karbon atomlarndan oluan, basit yapl bir
maddeydi. Yllar iinde teknoloji gelitike, kristalografi ile incelenen maddeler giderek karmaklat.
2000de yaps zmlenen ribozom, hidrojen atomlar haricinde yaklak 280.000 atomdan oluuyordu.
Miyoglobin
Makromolekllerin kristalografisinin 1934 ylnda X-nlarnn pepsin molekllerinden krnmnn gzlemlenmesiyle balad sylenebilir. Bu devasa molekllerin incelenmesini zorlatran en nemli
etken iinde bulunduklar ortamdan soyutlandklar zaman yaplarnn bozulmasdr. Farkl moleklleri kristal yapsnda bir arada tutan kuvvetler zayftr
ve kristaller %90 orannda zc molekller ierebilir. Makromoleklleri evreleyen zc molekller ortamdan uzaklat zaman makromolekllerin
yaps bozulur. Fakat makromolekller ok kk de
olsa kristaller oluturur. Byk saylabilecek bir protein kristali genellikle 100 mikrometreden kktr.
Bu kristallerin iinde yaklak 1013 protein molekl
bulunur.
Bernal ve Crowfootun 1934 ylnda sulu ortamda
tutulan makromolekllerin kristal yapsn koruduklarn kefetmesiyle makromolekllerin kristalografisi gelimeye balad. Yaps zmlenen ilk protein,
34
miyoglobin oldu (1958). Bu proteinin uzun zincirinin

dzensiz bir biimde kvrk ve dolank olmas bilim
insanlarn artmt. Kristalografi kullanlarak yaps kefedilen ilk enzim ise lizozimdir (1965). Bu enzimin moleklleri, hidrojen atomlar haricinde yaklak
1260 atom ieriyordu. Otuz be yl sonra kristalografi ile yaps zmlenen ribozomlar (hcrelerde proteinlerin retildii devasa yaplar) ise hidrojen atomlar haricinde yaklak 280.000 atomdan oluuyordu.
Bugne kadar makromolekller ile yaplan kristalografi deneylerinin byk ounluu (yaklak
%95i) ok dk scaklklarda gerekletirildi. Bu durumun nedeni X-nlarnn kristal yapsnda sebep
olduu hasarn dk scaklklarda ok daha az olmas. rnein X-nlarnn 100 Kelvin scaklktaki bir
kristalde neden olduu hasar, oda scaklndaki bir
kristalde neden olduu hasarn 1/70i kadar. 100 Kelvin scaklk biyolojik srelerin gerekletii scaklklara gre ok dk olsa da, ayn proteinlerle farkl scaklklarda yaplan aratrmalar amino asit zincirlerinin yaplarnn scaklktan etkilenmediini gsteriyor.
Makromolekl kristalografisi deneylerinin en zor
aamas, krnm desenleri elde etmek iin kullanlabilecek niteliklerde kristaller elde edilmesidir. Kristalletirme yaplmadan nce yeterli miktarda protein
elde edilmesi ve saflatrlmas gerekir. Saflatrma srasnda byk miktarda protein kaybolabilir. Ancak
safln artmas kristallerin olumas ihtimalini artrd iin saflatrma aamas ok nemlidir.
Pepsin
><
Service, R. F., Science, Cilt 343, s. 1094, 2014.
Kristallerin retilmesi hakknda uzun zamandr yaplan aratrmalara ramen, hangi proteinlerin hangi koullarda kristalleecei hl tahmin edilemiyor. Kristallemenin hangi koullarda gerekleeceinin bulunmas amacyla nce eitli scaklklarn, protein deriimlerinin, pHlarn taranmas gerekiyor. Artk byk hacimli svlar ok kk hacimlere blebilen kristalletirme robotlar sayesinde
binlerce farkl koul ksa zamanda incelenebiliyor.
Deneylerin en ok zaman alan aamasnn kristallerin toplanmas olduu sylenebilir. Henz bu ilemi yapabilen otomatik cihazlar olmad iin deneylerin bu aamas dier aamalardan daha uzun
sryor.
Lipidik kbik faz
Gelimekte olan teknolojiler makromolekl kristalografisinin yeni alanlara doru yol almasn salyor. Bu alanlar arasnda senkrotronlarda oda scaklnda yaplan almalar sayabiliriz. Senkrotronlardaki X-n kaynaklarnn youn olmas kk
kristallerle deney yaplmasn kolaylatryor. Ancak X-nlarnn kristal yapsnda hasarlara neden
olmas hl bir sorun. Kristallere gnderilen nlar
nemli bir hasara sebep olmadan nce yeterli miktarda veri toplanmas gerekiyor. Kristallerde meydana gelen hasarn nasl azaltlabilecei zerine aratrmalar devam ediyor.
Makromolekl kristalografisinin gelimekte olduu alanlardan bir dieri, hcre zar proteinlerinin kristalografisi. nsanlarn DNAsnda kodlanm
proteinlerin yaklak %30u hcre zar proteinleridir. Ancak protein veri tabanndaki yaklak 97.000
proteinin sadece 1400 kadar hcre zar proteini. Bu
durumun en nemli sebebi hcre zar proteinlerini
kristalletirmenin zorluu. Proteinleri kristalletirmek iin kullanlan standart yntem, iinde proteinler bulunan zeltilerden su molekllerinin uzaklatrlmasna dayanyor. Ancak hcre zar proteinleri, doalar gerei suda znmyor. Eer suda znselerdi, bir hcreyi evresinden ayran hcre zarn oluturamazlard. Dolaysyla hcre zar proteinlerini kristalletirmek iin baka proteinleri kris-
talletirmek iin kullanlanlardan farkl yntemler

kullanmak gerekir. Bu durum kristallemeye uygun
koullarn aratrlarak bulunmasn ok zorlatrr.
Kristalletirilebilmeleri iin hcre zar proteinlerinin hcre zarndakine benzeyen bir ortamda bulunmas gerekir. Bugn bu proteinler ile ilgili almalar, lipidik kbik faz ad verilen bir ortam kullanlarak yaplyor. Bu ortamdaki lipid moleklleri, su
kanallar evresindeki boyutlu, ii bo bir yap iskeleti gibi dzenlenir ve hcre zar proteinleri bu
yapnn iinde ayn dorultuda ynlenir. Bu yntem
kullanlarak bugne kadar pek ok protein incelendi ve bylece baz biyolojik sreler daha iyi anlald. rnein H+/Ca2+ tanma mekanizmalar, hcre
zar proteinlerinin kristalografisi sayesinde bulundu. leride yaplacak almalarn proteinlerle lipidler arasndaki etkileimlerin de daha iyi anlalmasn salayaca dnlyor.
Sonu olarak makromolekl kristalografisinin
gelimekte olan bir alan olduunu syleyebiliriz.
Proteinlerin yaplar hakkndaki bilgilerimiz arttka biyolojik sreleri daha iyi kavramaya balyoruz.
zellikle hcre zar proteinleri konusundaki almalar ok nemli. Bugn ila olarak kullanlan pek
ok madde hcre zarlarndaki enzimleri, reseptrleri ve tayclar hedef alyor. Hcre zar proteinlerinin yaplarnn ve dier molekllerle etkileimlerinin daha iyi anlalmas pek ok hastaln tedavisi iin etkin yntemler gelitirilmesini salayabilir.
Makromolekllerin kristal iindeki yaplar kristalletirme srasnda takip edilen prosedrlere bal olduu iin, proteinlerin yaplarn ve birbirleriyle etkileimlerini daha iyi anlayabilmek iin zaman-zmlemeli kristalografi almalarna arlk verilmesi de ayrca nemli.
Lizozim
Kaynaklar
Garman, E. F., Developments in x-ray crystallographic structure
determination of biological macromolecules, Science, Cilt 343, s. 1102, 2014.
Service, R. F., Gently does it, Science, Cilt 343, s. 1094, 2014.
35
Dr. Mahir E. Ocak

Neutze, R., ve ark, Nature, Cilt 406, s. 752, 2014.
Zaman-zmlemeli Kristalografi
X-nlarnn maddelerde sebep olduu hasar

t=-2fs
t=2fs
t=5fs
t=10fs
imyasal srelerin balangcndaki ve sonundaki maddeler uzun bir sre ayn durumda kalabilir. Bu yzden incelenmeleri
kolaydr. Ancak sre meydana gelirken sistemdeki deiiklikleri takip etmek ok daha zordur. nk oluan ara rnler kararszdr ve ksa sre iinde
bozunarak baka maddelere dnrler. Ara rnlerin incelenmesi pek ok bakmdan nemlidir. Bu
maddelerin yaplarnn anlalmas kimyasal ve biyolojik srelerin nasl gerekletiinin daha iyi kavranmasn salar. Bylece yeni kimyasal maddelerin
gelitirilmesi ve retilmesi kolaylar. rnein biyolojik srelerin nasl gerekletiinin ayrntl bir biimde kavranmasyla pek ok hastaln tedavisi iin
yeni ilalar ve yntemler gelitirilebilir.
Kimyasal srelerin nasl gerekletii ve bu srelerdeki ara rnlerin yaplar, ilke olarak kuramsal hesaplarla da bulunabilir. Ancak pek ok biyolojik srete yer alan molekller, kuramsal hesap yaplmasn imknszlatracak kadar ok sayda parack ierir. Bu yzden ara rnlerin yaplarnn belirlenebilmesi iin yaplmas gereken ey gerekletikleri srada srelerin fotorafn ekmektir. Farkl zamanlarda ekilen fotoraflarn art arda eklenmesiyle kimyasal srelerin videolar da yaplabilir.
Gemite kimyasal srelerin zaman-zmlemeli olarak incelenmesini zorlatran en nemli etken
ara rnlerin ok ksa mrl olmasyd. rnein
normal koullar altnda bir kimyasal ban krlmas ortalama olarak 100 femtosaniye (10-13 saniye) s36
t=20fs
t=50fs
rer. Dolaysyla bu hzlarla gerekleen sreleri takip edebilmek iin femtosaniye leinde fotoraf
ekebilmek gerekir. Son zamanlarda X-n ve elektron kaynaklarnda yaanan gelimeler, atomlarn hareketlerinin kristalografiyle incelenmesini mmkn
klmaya balad, ancak hl zlmesi gereken teknik sorunlar var.
Tm kristalografi deneylerindeki en nemli sorun X-nlarnn kristallere hasar vermesi. Ancak
hasarlarn olumas zaman alyor ve bilgisayarlarla
yaplan hesaplar, femtosaniye (10-15 saniye) ve attosaniye (10-18 saniye) zaman aralnda lazer atmlar
reten cihazlar sayesinde kristallerde nemli bir hasar olumadan nce yeterli miktarda veri elde edilebileceini gsteriyor. Atomlar aras mesafeler angstrm leinde olduu iin kullanlacak kaynaklarn X-nlar ya da yksek enerjili elektronlar olmas gerekir. Ayrca grntler ok ksa sre iinde alnaca iin kaynaklarn parlaklnn yksek olmas
da gerekir. X-nlaryla pikosaniye (10-12 saniye) zaman leinde yaplan ilk deneylerde lazer-tabanl X-n plazma kaynaklar kullanlmt. Bu kaynaklarn parlakl zaman iinde molekllerin yaplarnda meydana gelen deiiklikleri zmlemek
iin yeterli deildi. Ancak nc nesil senkrotronlardaki k kaynaklar, znrln atom leine
kadar inmesini salad. Atom leindeki hareketlerin grntlenmesi asndan bugne kadar yaanan en nemli gelimenin, X-n serbest-elektron lazerlerinin gelitirilmesi olduu sylenebilir.
><
Cu (200)
Milathianaki, D., Science, Cilt 342, s. 220, 2014.
Cu (111)
20 ps
40 ps
60 ps
80 ps
100 ps
120 ps
140 ps
Krnm desenlerinin zamanla deiimi
Bu lazerlerle retilen X-nlarnn parlakl nc-nesil senkrotronlar ile benzer seviyelerde. Ancak
hem femtosaniye zaman aralnda hem de ayn fazl lazer atmlar retebiliyorlar. Bu lazerlerin zamanzmlemeli kristalografiye ok uygun X-nlar
rettii sylenebilir.
Zaman-zmlemeli deneyleri zorlatran dier
bir etken yeterli miktarda numune (analiz edilebilecek ekilde hazrlanm madde rnei) elde edilmesinin zorluu. Bu durumun en nemli nedeni farkl zamanlarda grntler alnmasnn deneyler iin
gereken rnek miktarn artrmasdr. Deneyler srasnda kullanlan pompa-sonda ynteminde iki farkl lazer atm kullanlyor. Pompa olarak adlandrlan ilk atm, duraan haldeki bir sistemin uyarlarak
kararsz bir duruma gemesini salyor. Kararszlaan sistem zamanla evrim geirmeye balyor. Pompa atmndan belirli bir sre sonra gnderilen sonda
atm ise kararsz haldeki sistemin fotorafnn ekilmesini salyor. Pompa ve sonda atmlar arasndaki zaman farknn deitirilmesiyle sistemin farkl
zamanlarda hangi durumlarda bulunduu anlalabiliyor. Sisteme ilk mdahaleyi yapan pompa atm
maddelerde genellikle geri dn olmayan deiikliklere neden olduu iin btn grntler iin ayr
bir pompa-sonda deneyi yapmak gerekiyor. rnein bir kimyasal srecin farkl zamanlarda 100 grnts alnmak isteniyorsa, nlar rneklere hasar
verdii iin, zaman-zmlemeli kristalografi iin
gereken rnek miktar klasik kristalografi deneyle-
160 ps
180 ps
ri iin gereken miktarn 100 kat olacaktr. Aerosoller iindeki kristalleri pskrten cihazlarn gelitirilmesi, byk miktarda rnek gerekmesinin getirdii zorluklar byk lde azaltt. Bu aletler yksek basn altndaki bir sv iinde bulunan kristalleri bir delikten X-nlarnn zerine doru pskrtyor. Farkl kristallerin X-nlar ile farkl alarda
arpmas, verilerin yorumlanmasn zorlatryor,
ancak veri analizini hzl bir biimde yapabilen bilgisayar programlar var.
Atom leinde znrlk salayan zaman-zmlemeli kristalografi henz baarlabilmi deil.
Fakat teknik sorunlar hzla zlmeye devam ediyor. Zaman-zmlemeli kristalografinin karmak
sistemlere baaryla uygulanmas pek ok bakmdan
yararl olacaktr. rnein canl organizmalarda gerekleen karmak srelerin anlalmasyla bu sreler kontrol edilebilir, bylece pek ok hastala
are bulunabilir. Ayrca kimyasal srelerin fotoraflarnn ekilmesi, bu srelerin kuramsal hesaplarla aratrlmasn da kolaylatracaktr.
Kaynaklar
Miller, R. J. D., Femtosecond crystallography with ultrabright electrons and x-rays: capturing chemistry in action,
Science, Cilt 343, s. 1108, 2014.
Neutze, R., ve ark., Potential for biomolecular imaging with femtosecond x-ray pulses, Nature, Cilt 406, s. 752, 2000.
37
Dr. Mahir E. Ocak

Kristalografide Kullanlan
leri Teknolojiler
Avrupa Senkrotron Radyasyon Tesisi
eknolojinin ilerlemesiyle birlikte gelitirilen

malzemeler giderek karmaklayor. Malzemelerin niteliklerini belirleyen en nemli
zelliklerden biri de yaplarndaki atomlarn dzenlenme biimi. Dolaysyla malzemeler daha karmak hale geldike malzemelerin yaplarn zmlemek iin yaplan kristalografi deneylerinde kullanlan teknolojilerin de zamann gereklerini karlayacak ekilde gelitirilmesi gerekiyor. Modern teknolojiler ok dk scaklklara ve ok yksek basnlara
ulamay mmkn klyor ve artk oda koullarnda
kristal yapsnda olmayan maddeler de kristalografiyle incelenebiliyor. Ayrca kristallerin elde edilmesinde otomatik makineler kullanlyor ve gelimi yazlmlar sayesinde krnm desenleri kolayca zmlenebiliyor.
38
Kristalletirme Yntemleri
Deneyler srasnda kullanlacak kristaller birka
biimde retilebilir. Kristalletirme yntemlerinin en
basiti soutmadr. Bir baka yntem ise bir zc
iinde znm bir maddenin kristallerinin zcnn buharlatrlmasyla elde edilmesidir.
Kristallemi bir malzemenin iinde ynelimleri farkl dorultularda olan pek ok kristal bulunur.
Deneyler iin gerekli olan ise bu kristallerden sadece bir tanesidir. Birden fazla kristal ile deney yaplrsa
tek kristallerin arasndaki blgelerde dzensiz bir
yapda bulunan atomlardan gelecek sinyaller, kristal yapsnn doru zmlenmesini zorlatrr. Dolaysyla kristalografi ile doru sonular elde edilebilmesi iin kristallemi bir malzemeden tek kristallerin ayrtrlmas gerekir. Bu ilem genellikle kristallerin bir optik mikroskop altnda dorudan gzlemlenmesiyle yaplr. Elde edilen kristaller, kristalografi deneyinin yaplaca cihaza yerletirilir ve kristallerin zerine X-nlar gnderilerek krnm desenleri elde edilir.
>>>
Erime scakl dk olan ve oda scaklnda sv halde bulunan maddelerden kristal elde edilmesi iin kullanlan
yntemlerden biri blge artmdr. Bu
yntemde sv nce donma scaklnn
ok altnda bir scakla kadar soutulur
ve kristallemesi salanr. Daha sonra elde edilen kat, erime scaklnn bir miktar zerindeki bir scakla kadar stlr;
nce en kk kristaller sonra daha byk kristaller malzemeden ayrlmaya balar. Scakln dikkatli bir biimde kontrol
edilmesiyle art arda eritme ve kristalletirmeler yoluyla tek kristaller elde edilir. Kk blgelere odaklanarak stma yapabilen lazerlerin gelitirilmesinden sonra bu
yntemin uygulanmas kolaylat.
Svlarn kristallemesi zerlerindeki
basnc artrarak da salanabilir. Bu amala genellikle elmas rs gzeleri kullanlr. Elmastan yaplan bu rslerin bir tarafnn yzey alan ok kk dier tarafnn yzey alan ise daha byktr. Kk
yzeyli taraflar birbirine dnk iki elmastan oluan bir gzenin d ksmlarndaki
byk yzeyli ksmlara kuvvet uyguland zaman gzenin iinde byk bir basn oluur. Bu basncn hassas bir biimde ayarlanmasyla oda koullarnda s-
v halde bulunan malzemeler kristalletirilir. Elmas rs gzelerinin iinde oluturulabilen basnlarn iddeti, atmosfer basncnn binlerce kat olabilir hatta yerkrenin kilometrelerce altnda bulunan katmanlardaki basn seviyelerine ulalabilir. Bir malzemenin kristal yaps basnca
bal olarak deiebilecei iin, soutma
yntemiyle elde edilemeyen farkl kristal
yaplar bu yntemle elde edilebilir.
X-n Kaynaklar ve
Dedektrler
2000li yllara kadar laboratuvarlarda
yaygn olarak X-n reten kapal tpler
kullanlyordu. Gnmzde ise kristalografi deneyleri daha ok senkrotronlarda
yaplyor. X-nlarnn retilmesi ile ilgili son gelimelerin en nemlilerinden biri serbest elektronlar kullanlarak X-n
reten tesisler. Bu tesislerde retilen lazer atmlarnn sresinin ok ksa olmas
kristalografi kullanlarak hzl gerekleen
srelerin fotorafnn ekilmesine de
imkn veriyor.
Zamanla X-n kaynaklar gelitike
ve parlaklatka krnm desenlerinin elde edilmesini salayan dedektrler de geliiyor. En son gelitirilen kat hal dedek-
trleri fotonlarn dorudan saylmasna

imkn veriyor. Ayrca dedektr kesintisiz bir biimde kayt yapabiliyor ve dedektrn yapt kaytlarn zaman istenildii gibi kontrol edilebiliyor. Dedektrlerin
yapt kaytlar zmleyen yazlmlarn da gelimesiyle gelecekte biyolojik srelerin gerek zamanl olarak dorudan
gzlemlenebilecei dnlyor.
Dk Scaklklar ve
Yksek Basnlar
Scaklk dtke kristal yaps iindeki atomlarn titreim hareketinin genlii azald iin kristal yapsn zmlemek kolaylar. Ayrca kristal yaplarn scaklkla nasl deitii incelenerek maddenin zellikleri ile yaps arasndaki iliki daha iyi anlalabilir. Ancak 1980lere kadar kristalografi ile elde edilen verilerin sadece %4 dk scaklklarda yaplan deneylerde elde edilmiti. Dk scaklklara erimeyi kolaylatran teknolojilerin gelitirilmesiyle bu durum deiti.
1980den sonra yaps zmlenen malzemelerin %44, 2000den sonra yaps zmlenen malzemelerin %57si dk scaklklarda yaplan kristalografi deneyleriyle incelendi.
Waldrop, M. M., Nature, Cilt 505, s. 604, 2014.
Elektronlar X-nlar yaymalar iin yksek hzlara ulatrlr.
39
Dk scaklklara ulamak iin en ok

kullanlan yntemde souk gaz akntlarnda yararlanlyor. Deneyin yaplaca kristalin scakl azot gaz kullanlarak
80 Kelvine, helyum gaz kullanlarak 15
Kelvine drlebiliyor. Daha dk scaklklara ise kapal-evrimli buzdolaplar
ile ulalabiliyor. zerinde deney yaplacak
rnekler, bu cihazlarda s iletimiyle soutuluyor ve ok dk basnl bir ortamda tutularak evresinden yaltlyor. Helyum gaz kullanlan buzdolaplar ile scaklk 2 Kelvine kadar drlebiliyor. Ancak
ok pahal olan bu cihazlar ticari amala
retilmiyor.
40
Yksek basnlar altnda kristalografi deneyleri yapmak iin genellikle elmas

rsler kullanlyor. Daha nce kristalletirme yntemleri ksmnda bahsettiimiz
bu cihazlar ok yksek basnlara ulamay salyor. Ancak rsn gvdesinin
X-nlarn engellemesi veri toplanmasn zorlatryor. Ayrca analiz edilmeden
nce, verilerin elmastan yansyan nlarn sebep olduu sinyallerden arndrlmas gerekiyor. Bu cihazlarla deney yaparken
ortamn basncn lebilmek iin kristallerin iine ipler yerletiriliyor. Elde edilen
sonular, malzemelerin zelliklerinde basnca baml olarak meydana gelen deiikliklerin daha iyi anlalmasn salyor.
Duffy, T., Nature, Cilt 506, s. 427, 2014.
Lawrence Berkeley Laboratuvar
Elmas rs gze
<<<
Kristalografide Kullanlan leri Teknolojiler
X-n diffraktrometresi
Fotokristalografi
Kimyasal olaylarn balangcndaki ve sonundaki
maddelerin analizi kolaydr. Fakat sre gerekleirken maddenin yapsnda meydana gelen deiiklikleri takip edebilmek ok daha zordur. Ancak zamanzmlemeli kristalografi gelimeye devam ediyor.
Yakn bir gelecekte kimyasal srelerin farkl anlardaki fotorafn ekmek ve bu fotoraflardan filmler
yapmak mmkn olabilir.
Yava gerekleen kimyasal tepkimelerin resmini
ekmek iin mikrosaniye-milisaniye zaman aralnda fotoraf ekmek yeterli olabilecei iin bu tepkimeler senkrotronlarda retilen X-nlar ile yaplan
kristalografi deneyleriyle takip edilebilir. Ancak femtosaniye leinde gerekleen hzl tepkimeleri grntleyebilmek iin ksa bir zaman aralnda parlak X-n atmlar reten kaynaklar gerekli. Gelitirilme aamasnda olan X-n serbest elektron lazerleri yakn bir gelecekte ok hzl kimyasal sreleri
grntlemeyi mmkn klabilir.
Kristalografi Yazlmlar
X-n kaynaklar ve dedektrler gelitike elde
edilen verilerin miktar da srekli artyor. Gnmzde bilgisayar yazlmlar bu verilerin ilenmesini hayli kolaylatrm durumda. Ortalama olarak her saatte bir yeni bir kristal yaps zmleniyor. Hemen
hemen tm srecin otomatiklemi makineler tarafndan gerekletirilmesi, aratrmaclarn ilerini
kolaylatrmann yan sra daha nce zerinde yeteri
kadar alma yaplmam, yeni kefedilen malzemelerle daha ok aratrma yaplabilmesini de salyor.
Kaynak
Howard, J. A. K., Probert, M. R., Cutting-edge techniques used for the structural investigation of single crystals,
Science, Cilt 343, s. 1098, 2014.
41
><
Dr. Mahir E. Ocak

Kristalografiyle
Dnyann Merkezine Yolculuk
nyann katmanlarnn bileimini ve yapsn belirlemek hayli zor bir i. Yerkabuu

ve kabuun hemen altnda yer alan manto
hakknda dorudan bilgi edinebiliyoruz. Ancak daha derinlere inmek mmkn olmad iin mantonun altnda kalan katmanlar hakkndaki bilgilerimizi
sadece dolayl yollardan elde edebiliyoruz. Dnyann
katmanlarnn bileimi hakknda nasl bilgi edindiimizi bu saynn Merak Ettikleriniz kesinde bulabilirsiniz. Katmanlarn yaps hakknda ise kristalografi deneyleri ile bilgi ediniyoruz.
Mantonun st ksmlar magnezyum ve demirin
silikatlarndan (magnezyum, demir, silisyum ve oksijen ieren bileikler) oluur. ok ince olan bu ksmdaki basn derinlere doru artmaya balar. Mantonun alt ksmlar 2700 kilometre derinlie kadar iner.
Byk ounluu perovskit ad verilen bir maddeden oluan bu katmann en alt ksmnda basn 125
GPaya (Milyar Paskal) kadar kar. Bu basn, yer yzeyindeki basncn (yaklak 100.000 Paskal) bir milyon katndan daha fazladr. Dnyann merkezindeki ekirdein ounluu demir, bir ksm nikel, geri kalan ise baka elementlerden oluur. ekirdein en iteki 2200 kilometre yarapl ksm kat hal-
Perovskitin kristal yaps
Kabuk
Yukar Manto
olivin, piroksen, garnet
0 km
0,0001 GPa
660 km
24 GPa
Sismik veriler, mantonun

alt katmanlar ile
d ekirdek arasnda
ayr bir katman olduunu
gsteriyor.
2700 km
125 GPa
Aa Manto
Mg,Fe-perovskit, Ca perovskit
ve (Mg,Fe)O
D`` Blgesi
Mg,Fe post-perovskit,
Ca perovskit ve (Mg,Fe)O
SiO6
2890 km
136 GPa
Mg veya Fe
5150 km
329 GPa
6370 km
364 GPa
42
D ekirdek (sv)
ekirdek (kat)
Fe, Ni ve hafif elementler
de, daha dta yer alan ksm ise sv haldedir. Basn

Dnyann merkezinde 364 GPaya kadar kar. D
ekirdek ile manto arasnda D olarak adlandrlan
blge yer alr. Kalnl yaklak 200 kilometre olan
bu blgenin bileimi mantoya benzer, ancak ierdii
maddelerin kristal yaps mantodakilerden farkldr.
Bu ksmda yer alan maddelerin kristal yaps postperovskit yaps olarak isimlendirilir.
Ayn maddelerin mantonun alt ksmlarnda ve
D blgesinde farkl kristal yaplarnda bulunmasnn nedeni, ortam koullarndaki deiikliktir. Derinlere gidildike basncn ve scakln artmasyla
beraber kristal yapsnda deiiklikler olur. D katmannn varl 2000li yllardan nce de biliniyordu. Ancak Dnyann derinlerine gnderilen sismik
dalgalar sayesinde varl tespit edilen bu katmann
bileimi ve yaps bilinmiyordu. 2004 ylnda laboratuvar ortamnda yaplan deneyler srasnda, D blgesindeki basn ve scaklk koullar altnda perovskitin kristal yapsnn deitiinin gzlemlenmesiyle
sismik dalgalar ile elde edilen veriler akland.
D blgesi hakknda hl bilinmeyenler var. Bunlardan biri D blgesi iinde, manto-ekirdek snrna paralel ynde polarize olmu sismik dalgalarn manto-ekirdek snrna dikey ynde polarize olmu sismik dalgalardan daha hzl hareket etmesi. Snr blgesinin derinlie bal olarak deimesine neden olan kimyasal deiiklikler ve scaklk deiikleri de tam olarak anlalabilmi deil. leride yaplacak
almalarla bu sorularn cevaplanaca dnlyor.
Ayrca teknolojik gelimeler sayesinde yakn gelecekte Dnyann ekirdeinin yaps da kristalografiyle
incelenebilir. Bu katmanla ilgili de henz cevaplanamam pek ok soru var. rnein sismik dalgalarn
Dnyann spin ekseni boyunca ekvator dzleminde
olduundan daha hzl hareket ettii biliniyor. Ayrca ekirdein farkl katmanlar var ve dou yar kresi ile bat yar kresi farkl zellikler gsteriyor, ancak
bunlarn nedeni henz bilinmiyor.
Kaynak
Duffy, T., Earth science: crystallographys journey to deep Earth,
Nature, Cilt 506, s. 427, 2014.
Ayrntlar
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
! ABD Ulusal Salk

Enstitsnn verilerine gre
Amerikallarn yardan fazlas bir
ya da iki alerji trne sahip.
TKin 2012 verilerine gre
Trkiyede alerji grlme oran
% 4,4.
Alerji
Sorunsuz alan bir baklk
sistemi vcut iin iyi eitilmi,
disiplinli bir sava birimi
gibidir. Yabanc pek ok
mikroorganizmay ya da
hastalk etkenini tanyabilir
ve hemen yok edebilir. Virsle
enfekte olmu bir hcreyi ya
da tmr olma yolundaki pek
ok hcreyi de fark eder. Bunlar
vcudun salkl kalmasn
salamak iin baklk
sisteminin en temel grevleridir.
Ancak mkemmel alan bu
sistem bazen hata yapabiliyor.
rnein alerji baklk
sisteminin ar hassasiyeti
ile ortaya kyor. Alerjik bir
baklk sistemi vcut iin
aslnda zararl olmayan bir
maddeyi zararl olarak alglayp
saldrya geiyor. Bu saldrnn
neden olduu problem bazen
hafif atlatlabilece gibi bazen
kii iin ciddi hatta hayati
tehlike yaratan durumlara yol
aabiliyor. Mevsimsel alerji,
gda alerjisi, ila alerjisi yaygn
olarak grlen alerji trlerinden.
inde bulunduumuz mevsim
itibariyle ayrntlar kemizde
alerji hakknda az bilinenlere
yer verdik.
! En korkutucu alerji, lmcl

anafilaksinin en yaygn
nedenlerinden biri olan penisilin
alerjisidir.
.
! Gda alerjilerinin ou
baklk sisteminin bir proteine
gsterdii tepki sonucu oluur.
2004 ylnda Dublin, Trinity
Collegedan bir ekip barsak
parazitlerinin gda alerjisinin,
astmn ve hassas barsak
sendromunun tedavisinde yararl
olabileceini dnd.
Aratrmaclar fareyi parazitlerle
enfekte ettiler, ayrca farede
kolit denilen barsak hastaln
deneysel olarak tetiklediler.
Ancak farede kolit gelimedi.
! Son yllarda gelimekte olan

radyo frekansl kimlik etiketlerinin
(RFID - Radio Frequency ID tags )
yerletirildii akll tabaklar
yiyeceinizin ierii hakknda size
bilgi veriyor. Endstri rnleri
tasarmcs Hannes Harmsn
gelitirdii bu akll tabaklar
alerjik kiileri, sorun yaratacak
malzemeler konusunda uyaryor.
! Virginia niversitesinden
Scott Commins imlerde keyifli
bir yry yaparken bir kene
tarafndan sokulan bir kiinin
vegan olabileceini sylyor.
Isrk, baklk sisteminin
dana, domuz ve kuzu etinde
de bulunan karbonhidrat
yapsndaki alfa-gal isimli bir
antikor retmesine ve ete kar
alerji gelimesine neden oluyor.
!
nsan kepei ya da deri

dknts kedilerde, kpeklerde
ve hatta insanlarda alerjik
dkntye neden oluyor.
Mayo Kliniine gre nikel

ieren taklar yaam boyu sren
metal alerjisini tetikliyor.
! Son derece nadir grlen su

rtikeri su ile temas edince ortaya
kabilir ve deride dkntye
neden olur.
!
! Heyecan verici bu bulgu

sonucunda, 2007 ylnda Jasper
Lawrence isimli giriimci
Kameruna giderek tuvaletlerin
bulunduu yerlerde plak ayakla
yrd. Amac kendini kancal
kurtlarla enfekte etmekti.
Bylece astmn ve mevsimsel
alerjisini yenmeyi umut ediyordu
ve bunu baard.
nsanlar genellikle ieklerin

alerjiye neden olduunu
dnr. New York, Montefiore
Tp Merkezi, Alerji ve mmnoloji
Blm Bakan David
Rosenstreich alerjiye neden olan
bitkilerin daha ok aalar ve
yabani otlar olduunu sylyor.
Bu bitkiler polenlerinin rzgrla

dalmas sayesinde tozlayor.
Oysa ieklerin polenleri byk,
ar ve yapkandr, arlarn
bacaklarna yaprlar. evreye
ok fazla dalmazlar ve nadiren
alerjiye neden olurlar.
! Alerjiden muzdarip kiiler

sabahlar kendilerini daha kt
hissedebilir. nk pek ok bitki
sabahlar daha ok polen yayar.
! Son zamanlarda yaplan
almalar polen seviyesinin her
yl arttn gsteriyor.
Bunun nedenlerinden biri
iklim deiiklii. Hava scakl
ve lman geen k mevsimi
bitkilerin daha erken
polen retmesine ve bu polenleri
evreye yaymasna neden oluyor.
Bu da alerji sezonunun uzun
srmesi anlamna geliyor.
Aslnda yamurlu havalarda
alerjik kiiler rahat bir nefes
alabilir. nk polenler yamurlu
havalarda kolayca tanamyor.
Dier yandan yamur, bitki
ve polen geliimini tevik ediyor,
stelik yamura elik eden
rzgr polen ve kfn havaya
karmasna neden oluyor
ki bu da alerji belirtilerini ve
ikyetlerini artryor.
! Hijyen hipotezine gre
yaamn ilk birka aynda
mikroorganizmalara ve hijyenik
olmayan ortamlara maruz
kalmak alerji ve astm geliimini
azaltyor. Bu da gelimi
lkelerde alerjinin grlme
sklnn artn aklyor.
! Bunun zerine Lawrence

ABD dnda (ABD Gda
ve l idaresi izin vermedii iin)
dnyann her yerine
35 kancalkurt parazitini
3000 dolara satt.
43
Merak Ettikleriniz
Kn Gkyz Neden Daha Berraktr,

Yldzlar Neden Daha Parlak Grnr?
Tuba Sargl
u sorunun cevab
aslnda gkyznn
neden mavi grnd
ile ilikili. Atmosferdeki
paracklar Dnyaya ulaan
yanstr ve saar. Bu
durum gkyznn farkl
renklerde grnmesine neden
olurken gkcisimlerinin
gzlemlenmesini de
zorlatrr, nk cisimden
gelen engelleyerek
grntnn bulanklamasna
neden olur ve gkcismi net
bir ekilde grlemez.
Scak hava daha fazla su
buhar tutabildii iin yaz
aylarnda havadaki nem oran
ka gre daha yksektir.
Havadaki su moleklleri
kat paracklara tutunarak
sis ve bulut olumasna
neden olabilir. Kn ise hava
daha az nem tutabildii iin
daha kurudur ve gkyz
daha berraktr. Isnan
hava ykseldii iin yazn
44
havadaki kat paracklar daha

ykseklere tanr. Bu etkiler
nedeniyle kn yldzlardan
gelen nlar daha az yansd
ve sald iin yldzlar
daha net ve parlak grnr.
rnein geen ay sonular
yaymlanan ve evrenin
ilk anlarna ait dorudan
ilk kantlarn elde edildii
BICEP2 deneyi, souk ve
kuru hava zayf kozmik
nlarn tespit edilmesine
imkn verdii iin Gney
Kutbunda gerekletiriliyor
(Aratrmayla ilgili daha
ayrntl bilgiye Bilim ve
Teknik dergisinin Nisan
saysnda yaymlanan
ime Kozmolojisinin
Dorudan lk Kant balkl
yazdan ulaabilirsiniz).
Baz Bcekler Neden

Iklarn Etrafnda
Dner?
Tuba Sargl
abilen birok bcek

trnn, rnein
gvelerin (gece kelebei)
sokak lambalarnn
etrafnda durmakszn
dnp durduuna tank
olmuuzdur.
Farkl kuramlar ortaya

atlm olsa da bu durumun
tam olarak aklandn
sylemek yanl olur.
Fotoreseptr hcreler
sayesinde kzltesinden
mortesine farkl dalga
boylarndaki
alglayabilen bcekler
yiyecek bulma,yn belirleme,
tehlikelerden korunma gibi
amalarla kullanr.
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
Dnyann
Merkezinde Ne
Olduunu
Nasl Biliyoruz?
Mahir E. Ocak
erkabuu ve yerkabuuna
yakn olan katmanlar
hakknda dorudan
bilgi edinebiliyoruz, nk
bu katmanlara ulamak grece
daha kolay. Ancak Dnyann
merkezine gidip analiz
etmek zere madde toplama
ansmz yok. Derinlere doru
gittike hem basn hem de
scaklk ar miktarda artyor.
rnein 2700 kilometre
derinlikteki basn,
atmosfer basncnn
yaklak iki milyon kat.
Dnyann merkezindeki
basn ise atmosfer
basncnn yaklak
milyon kat.
Peki gidilmesi imknsz
olan bu yerlerin
hangi maddelerden
olutuu hakknda nasl
fikir ediniyoruz?
Dnyann merkezinin
bileimi hakknda dolayl
olarak fikir edinmemizi
salayan pek ok ey var.
Bcekler insanlardan farkl

olarak mortesi dalga
boyundaki da
alglayabilir. Baz bcek
trlerinin zellikle geceleri
ynlerini mortesi dalga
boyundaki a gre
belirledii ve aydnlatma
amacyla kullanlan,
grnr dalga boyunda
k yayan yapay k
kaynaklarnn bu hayvanlarn
mortesi alglama
Bunlardan bazlar unlar:

Dnyann evresinde
oluturduu ktleekim
alan incelenerek Dnyann
ktlesi ve dolaysyla
zktlesi hesaplanabiliyor.
Depremler srasnda oluan
sismik basn dalgalarnn
Dnyann katmanlarndaki
yaylm incelenerek bu
katmanlarn ortalama
younluu hesaplanabiliyor.
Dnyann merkezine
gnderilen sismik dalgalar
d ekirdein sv
olduunu gsteriyor.
Dnyay ve Gnei
meydana getiren gaz ve
toz bulutunun bileiminde
hangi tr elementlerin hangi
younluklarda bulunduu
Gnein spektrumunun
incelenmesiyle
anlalabiliyor. Bylece
Dnyada hangi elementlerin
hangi miktarlarda olmas
gerektii hesaplanabiliyor.
Dnyann atmosferinde,
yer yzeyinde ve mantonun
st katmanlarnda hangi
elementlerden hangi
miktarda olduu hakknda
dorudan bilgi edinilebiliyor.
Mantonun st
katmanlarnda bulunan
maddeler, laboratuvar
ortamnda mantonun
alt katmanlarndakine
benzeyen koullar
altnda incelenebiliyor.
Bu maddelere laboratuvar
ortamnda sismik dalgalar
gnderilerek elde edilen
verilerin, mantonun alt
katmanlarna sismik dalgalar
gnderilerek elde edilen
verilerle karlatrlmasyla
mantonun alt ve
st katmanlarnn
bileimlerinin birbirine
benzedii grlyor.
Dnyann toplam ktlesi
ve bileimi ile atmosferin,
yerkabuunun ve mantonun
toplam ktlesi ve
bileimi bilindii iin
Dnyann i ve d
ekirdeinin toplam
ktlesi ve bu katmanlarn
bileimi hesaplanabiliyor.
Mantoda ve daha st
katmanlarda yer almayan
maddelerin ekirdekte
olmas gerekir.
ekirdein Dnyann
manyetik alann
oluturabilmesi iin
bileimindeki metallerin
younluu yksek olmaldr
ve bu metaller yksek
basn altnda bile sv
halde bulunabilmelidir.
ve karanlkta yn bulma
yeteneklerini olumsuz
etkiledii dnlyor.
Dier bir gr ise bceklerin
ynlerini gne ve
Ay gibi doal k
kaynaklarn kullanarak
belirlediini ngryor.
Bu kurama gre, gne
ve Ay ndan
farkl olarak, yapay k
kaynaklar sz konusu
olduunda bcein hareketi
srasnda k kayna ile

arasndaki uzakln ve
n geli asnn
belirgin olarak deimesi
bceklerin bu yeteneklerini
kaybetmesine neden
oluyor. Sonuta bu
etkiler canlnn ynn
armasna yol ayor.
Ayrca canllarn a
gre hareketi olarak
tanmlanan fototaksinin
(a ynelim) baz canl
Yukarda zetlenen tm
durumlar dikkate alnarak
hesaplar yapld zaman
Dnyann ekirdeinin
ounlukla demirden
olutuu ve nemli miktarda
(yaklak %4 orannda)
nikel de ierdii anlalyor.
Ayrca ekirdekte bulunan
baz hafif elementlerin
-rnein oksijen ve slfrekirdein younluunun
%10 kadar dmesine
neden olduu da dnlyor.
trlerinin neden k
kaynaklar etrafnda hareket
ettii sorusunun cevab
olabilecei dnlyor.
Pozitif fototaksiye sahip
canllar a maruz
kaldklarnda k kaynana
doru hareket eder,
negatif fototaksiye sahip
olanlar ise k kaynandan
uzaklar. In etrafnda
hareket eden bcekler
pozitif fototaksiye sahiptir.
45
Merak Ettikleriniz
Gne Gzlkleri
Gzleri Nasl Korur?
Tuba Sargl
neten Dnyaya ulaan mortesi

dalga boyundaki nlarn
(UV) zellikle cilt zerindeki zararl
etkileri hakknda fikir sahibiyiz.
Ancak UV nlar gzn yzeyindeki
dokulara ve gzn iindeki yaplara,
rnein korneaya, retinaya ve
gz merceine de zarar verebilir.
UV nlarn dalga boyu (100-400
nanometre) grnr ktan daha ksadr
ve insanlar tarafndan grlemez.
Gneten yaylan mortesi nlarn
tamam yeryzne ulamaz. Dalga
boyu 100-280 nanometre aralndaki
mortesi nlar (UVC) atmosfer
Spernova
Patlamas Nedir?
Mahir E. Ocak
pernovalar ok miktarda enerji

yayan yldz patlamalardr.
Genellikle birka hafta srerler ve bu
srada iinde bulunduklar galaksinin
ar miktarda aydnlanmasna sebep
olurlar. Bir spernova patlamas
srasnda Gnein tm mr
boyunca yayaca kadar enerji
salnabilir. Spernova patlamalarndan
arda kalan gaz ve toz bulutlarna
spernova kalnts denir.
Nerede, ne zaman spernova olacann
nceden tahmin edilmesi ok zordur.
46
tarafndan tamamen sourulurken, dalga

boyu 280-315 nanometre aralndaki
mortesi nlarn (UVB) kk bir
blm ve UVA nlar (dalga boyu 315
nanometreden byk olan mortesi
nlar) yeryzne ular. Aratrmalar
UVA ve UVB nlarn erken cilt
yalanmas, cilt kanseri ve gz hasarlarna
(rnein katarakt) sebep olduunu
gsteriyor.
Gne nlarnn zararl etkilerinden
gz korumak iin kullanlan gne
gzlkleri etkin bir koruma salamak iin
mortesi nlarn neredeyse tamamn
(%99-100) engellemelidir. Bunun
iin genellikle UV engelleyebilen
zellikte gzlk camlar ya da kaplamalar
kullanlr. Ayrca gne gzlklerinde
kullanlan renklendirilmi camlar belli
dalga boylarndaki sourarak bu
nlarn gze ulamasn engeller.
Ancak gnmzde gne gzlklerinin
UV nlar engellemek dnda farkl
zelliklere de sahip olmas isteniyor.
Dalga boyu daha ksa olan yksek
enerjili grnr n (rnein mavi
ve mor k) retinada hasara yol atn
Ayrca spernova patlamalar nadir

gerekleen olaylar olduu iin
(Samanyolunda yaklak her 50 ylda
bir spernova patlamas olduu tahmin
ediliyor) spernova patlamalarn
gzlemleyebilmek iin uzayn eitli
blgelerinin srekli gzlenmesi
gerekir. Kefedilen spernova
patlamalar kefedildikleri yllara
gre adlandrlr. rnein bilinen ilk
spernova MS 185te inli astronomlar
tarafndan kaytlara geirilmitir ve
SN 185 adyla anlr. Gnmzdeki
gelimi gzlem aletleriyle her yl
ok sayda spernova kefedildii
iin isimlendirme yaplrken yldan
sonra o yl kefedilen kanc
spernova olduunu belirten harfler
gsteren aratrmalar nedeniyle, gne

gzlklerinin mavi/mor a kar da
koruma salamas tavsiye ediliyor.
Polarize caml gne gzlkleri
ise gne nlarnn su, kar ya da cam
gibi yzeylerden yansmasyla oluan
ve gr zorlatran parlamay
azaltr. Elektrik alan ve manyetik alan
bileenlerine sahip olan n yani
elektromanyetik dalgann hareket yn,
elektrik ve manyetik alann ynne diktir.
In polarizasyonundan bahsedilirken
genellikle elektrik alan dikkate alnr.
Polarize olmayan kta elektrik alann
yn her dorultuda olabilirken polarize
kta belirli bir yndedir. Gneten
ya da yapay bir k kaynandan yaylan
elektromanyetik dalgalar genellikle
polarize deildir, ancak bir yzeyden
yansdnda polarize olur. Polarize caml
gne gzlkleri yzeyden yansyan
polarize engelleyerek
parlamay azaltr.
Gne gzl seiminde genellikle
estetik kayglar n planda olsa da gz
saln korumak iin ncelikle gne
gzlnn sahip olduu zellikler
kontrol edilmelidir.
de kullanlyor. rnein SN 2006a,

2006da kefedilmi birinci spernova;
SN 2006c, 2006da kefedilmi nc
spernova anlamna geliyor.
Spernova patlamalar eitli
biimlerde oluabilir. Bunlardan biri
nkleer fzyon tepkimeleri sonucunda
yldzlarn patlamasdr. Ktlesi
belirli bir deerin zerinde olan
yldzlarn scakl ykseldii zaman
karbon fzyonu balayabilir ve bunun
sonucunda yldz patlayarak yok
olabilir. Spernova patlamalar byk
ktleli yldzlarn kmesi srasnda da
meydana gelebilir. Yldzn i basncnn
kendi ktleekimini yenemedii
durumda yldz kmeye balar.
l
l
l
l
l
ll
Rydberg atomunun zellikleri hidrojen atomuyla

benzerdir. nk uyarlm haldeki elektron,
hidrojen atomunda olduu gibi, net yk +1 olan
iyonik bir merkez (ekirdekteki protonlardan
ve uyarlm elektronun dndaki dier
i elektronlardan oluur) tarafndan ekilir.
Ayrca bir elektron daha yksek enerji seviyelerine
uyarldnda ok ksa bir srede temel hale
dnerken Rydberg atomlar daha uzun mrldr.
tom leinde baktmzda ekirdek

atomun ok az bir blmn kaplar.
rnein hidrojen atomunun ekirdeinin ap
yaklak 1,7 femtometreyken (1 femtometre
metrenin katrilyonda biri yani 10-15 metredir)
atomunun ap 10-10 metre leindedir.
Yani elektronlar ekirdekten ok uzaktadr.
Elektronlar ekirdein etrafnda belirli enerji
seviyelerinde (elektron kabuklar olarak da
adlandrlr) hareket eder. En d elektron
kabuundaki deerlik elektronlar yksek enerji
seviyelerine uyarlarak mikro lekte atomlar
oluturulabilir. Rydberg atomlar olarak
adlandrlan bu tr atomlar gzle
grlebilir byklkte olabilir. Elektronlar
yksek enerji seviyelerine uyarmak
iin genellikle lazerler kullanlr.
Tuba Sargl
Bu nedenle uyarlm Rydberg elektronu

ekirdee zayf bir ekilde balyken evresiyle
gl bir ekilde etkileir. Rydberg elektronu
i kabuk elektronlarna gre hayli yava hareket
ettii iin elektronun hareketi kontrol edilebilir.
l
Mikro lekte Atom Olabilir mi?
Rydberg atomlar devasa boyutlarnn yan

sra ilgin baka zellikleri de vardr.
Yksz bir atomda elektronlarn saysyla
ekirdekteki protonlarn says eittir. Atomun
en d elektron kabuundaki bir elektron
yksek enerji seviyelerine uyarldnda
ekirdekten ok uzaklat iin aralarndaki
elektriksel ekim kuvveti zayflar.
Bu srada ktleekiminden kaynaklanan

potansiyel enerjinin azalmas
yldzn d katmanlarnn yldzdan
uzaklamasna ve bir spernova
patlamas yaanmasna neden olabilir.
Ancak ktle belirli bir deerin
zerindeyse sre ntron yldz ya da
karadelik oluumuyla da sonulanabilir.
Bu durumda yldzdan etrafa yaylan
madde ve enerji miktar daha az olur.
Spernovalar snflandrlrken ncelikli
olarak yaylan kta hidrojene ait
bir sinyal olup olmadna baklr.
Hidrojen atomlarna ait sinyal olanlar
II. tr, olmayanlar ise I. tr olarak
snflandrlr. Daha sonra bu iki tr alt
snflara blnr. I. tr spernovalarn
tayfnda Si+ sinyali grlenleri

Ia tr olarak adlandrlr. Si+ sinyali
grlmeyen I. tr spernovalar
snflandrmak iinse helyum sinyali
olup olmadna baklr. Helyum sinyali
ierenler Ib, iermeyenler ise Ic olarak
snflandrlr. II. tr spernovalar da alt
snflara ayrlr. Sinyallerin daha dar
bir frekans aralnda gzlemlendii
spernovalar IIn olarak snflandrlr.
Sinyallerin daha geni bir frekans
aralnda gzlemlendii spernovalarda
ise patlamann parlaklnn zaman
iinde deiimine baklr.
Baz patlamalarda en yksek parlaklk
seviyesine ulaldktan sonra parlaklkta
keskin bir d olurken, bazlarnda
parlaklk uzun sre yaklak olarak
ayn iddette kalr. Parlaklkta keskin

bir d olan spernova patlamalar
II-L, parlakln bir sre yaklak ayn
seviyede kald spernova patlamalar
ise II-P olarak snflandrlr.
Ia tipi spernovalar zellikle nemlidir,
nk bu patlamalar srasndaki azami
parlaklk her zaman hemen hemen
ayndr. Bu durum uzayn bir blgesinde
meydana gelen spernova patlamasnn
Dnyadan gzlemlenen parlakln
kullanarak o blgenin Dnyaya
uzaklnn hesaplanabilmesini salar.
47
Merak Ettikleriniz
Yazn Trnaklarn Daha Hzl

Uzad Doru mu?
brahim zay Semerci
lkokul yllarna ait hatralarmzdan biri de hafta balarnda retmenimizin

yapt trnak kontrolleridir. Televizyondu, oyundu derken trnaklarmz kesmeyi unutmusak, kontrol sras bize gelene kadar bir haftada ne kadar ok uzam
bu trnaklarm diye hayflanr, retmeninin durumu fark etmemesi iin kendimizce areler retmeye alrdk. Yaz tatilleri
ise bu strese birka ay da olsa ara verildii dnemlerdi. Okullarn yazn tatil edilmesi trnak kontrolleri asndan da iyiydi.
nk o yalarda farknda olmasak da trnaklarmz yazn k aylarna gre biraz daha hzl uzar. Yazn ounlukla daha fazla
gne na maruz kalmamz dolaysyla
vcudumuzun daha ok D vitamini retmesi bu durumun nedeni olarak gsterilir. Pek ok kaynaa gre sadece trnaklarmz deil salarmz da ayn nedenle yazn daha hzl uzar. D vitamini eksikliinin
en ok bilinen etkilerinden biri trnaklarn
daha krlgan olmasna neden olmas. Bu
soruna are olarak da balk, yumurta ve st
rnlerinin tketilmesi neriliyor.
1938de Oxford niversitesi tarafndan
trnaklarla ilgili ilgin bir aratrma yaplm ve el baparma trnann ayda ortalama 3 mm uzad belirlenmi. 2009da
Kuzey Carolina niversitesi tarafndan yaplan benzer bir aratrmada ise sonu 3,55
mm km. Aratrmaclar bu artn nedeninin beslenme alkanlklarnda, yaam
tarznda ve evresel etkilerde meydana gelen deiiklikler olduunu dnyor.
Trnak uzamasn etkileyen pek ok
faktr var. rnein hangi elimizi daha ok
kullanyorsak o elimizdeki trnaklarn daha hzl uzamasnn nedeni daha ok kullanlan elde kan aknn daha hzl olmasdr. Ayrca bir oumuz el trnaklarmzn
ayak trnaklarmzdan daha hzl uzadn
fark etmiizdir.
Ancak gne na giderek daha ok
maruz kaldmz bugnlerde yanmzda
trnak makas ile dolamaya gerek olmadn da belirtelim.
48
Bataklk zerindekileri
Neden ine eker?
Tuba Sargl
ataklklar tanecikli yapdaki

maddelerden -rnein kumdankilden ve sudan oluan karmlardr.
Kum tanecikleri arasndaki
boluklar su ile doludur ve kil
bir yaptrc gibi kum taneciklerini
gevek bir ekilde bir arada tutar.
Dardan bir etkiye maruz kalmad
srece kararl bir yapda olan
bataklklar, zerlerine etki eden
basn deiimlerine kar son
derece hassastr. Basn uygulanmas
durumunda batakln yapsndaki
hassas denge bozulur ve bataklk
svlamaya balar. Svlama,
kum taneciklerinin arasndaki
suyun basncnn uygulanan yk
tayabilecek bykle ulamasyla
bir arada duran kum taneciklerinin
birbirinden ayrlarak hareket
etmesi olarak tanmlanabilir. Basn
arttka svlama artar, bu nedenle
batakln zerindeki cisim batmaya
balar. Balangtaki basncn
neden olduu svlamadan sonra
bataklktaki su ve kum ayrr.
Bunun sonucunda su younluunun

ve kum younluunun fazla olduu
blgeler oluur. Kum younluunun
fazla olduu blgelerde kum
tanecikleri skca bir arada bulunduu
iin bu blgede hareket etmek zordur.
Nature dergisinde yaymlanan bir
aratrma batakln iindeki
kum younluunun fazla olduu
blgelerde saniyede 1 santimetre
hzla hareket edebilmek iin gerekli
kuvvetin, orta byklkteki bir
otomobili kaldrmak iin gerekli olan
kuvvete eit olduunu gsteriyor.
Hzl hareket etmek ise bataklktaki
svlamay hzlandrr. Bu durumda,
batakln iinde kum younluunun
fazla olduu blgelerin olumas
iin yeterli zaman olmadndan,
batakln zerindeki cisim daha kolay
batar. Ancak Nature dergisindeki
almay gerekletiren aratrmaclar
bataklklarn insanlar iin lmcl
kapanlar olmadn belirtiyor.
nsanlarn ortalama younluu
(1g/ml) batakln ortalama
younluundan (2 g/ml) kk
olduundan batakln zerindeki
bir insan, belli bir miktar batsa da
tamamyla yzeyin altna ekilemez.
Siyah ikolata
Salk in
Neden Faydaldr?
Tuba Sargl
ikolatann lezzetli oluunun

yan sra siyah ikolata olarak
bilinen trnn sala faydal
olduu biliniyor. Aratrmalar
ierdii baz kimyasal bileiklerin
kalp ve damar hastalklarnda,
felte ve diyabette olumlu
etkileri olduunu gsteriyor.
ikolata damarlarn esnekliini
artrd ve beyaz kan hcrelerinin
damarlarn eperlerine
yapmasn nledii iin

damar sertlii sorunu zerinde
olumlu etkilere sahip. Ayrca
diyabet hastalaryla yaplan bir
aratrmada ikolatann iindeki
flavanol ad verilen maddenin
damarlarn genileme kabiliyetini
artrd anlald. Bu kalp ve
damarlar zerindeki basky
azaltarak kalp hastalklar,
rnein kalp krizi riskini
azaltyor. ikolatann iinde
bulunan epicatechin bileiinin
beyindeki sinir hcrelerini
fel srasnda hasara kar
koruyan mekanizmalara dolayl
olarak katkda bulunduunu
gsteren aratrmalar da var.
ikolatann beyin, kalp ve

damar sal zerindeki
olumlu etkilerinin yan sra
yang belirtilerini nleyici
etkisi de var. Vcuttaki
faydal bakteriler, ikolatann
ierdii ve tam olarak
sindirilemeyen baz bileiklerin
sindirimini artrarak
yang nleyici zellii olan
bileiklere dntryor.
Ancak ikolatann bu olumlu
etkilerinin zellikle yksek oranda
kakao ieren siyah ikolatada
belirgin olduunu belirtelim.
Oluumundan Sonra Hzl Bir ekilde Souyan Dnyann Scakl Yaamn

Devam Etmesine Uygun Scaklkta Nasl Sabit Kalyor?
Tuba Sargl
aklak 3,5 milyar yldr canl

hayatn devam ettii Dnyann
-uzayn scakl mutlak sfra hayli
yakndr- jeolojik ve biyolojik olarak
canl kalmasn salayan iki byk
enerji kayna var. Bunlardan biri ar
scak ekirdei, dieri ise Gne.
Bir bulutsunun yani devasa bir toz ve
gaz bulutunun ktleekim etkisiyle
ie kmesi sonucu oluan Gne
Sisteminde kat gezegenlerin, rnein
Dnyann bulutsunun iindeki,
genellikle kaya yapsndaki maddelerin
arparak bir araya gelmesiyle
olutuu dnlyor. Bu arpmalar
sonucu aa kan s nedeniyle bu
maddeler balangta ergimi haldeydi.
Bileimindeki maddelerin farkl
younlukta olmas nedeniyle Dnya
souduka younluu yksek maddeler,
rnein demir ve nikel merkeze doru
hareket ederken younluu daha
dk maddeler yzeyde kald.
Souma nedeniyle yzey katlasa

da Dnyann ekirdeinin scakl
hl ok yksek. Bugn ise Dnyann
i ss, oluumu srasnda sahip
olduu enerjinin kalan ksmndan ve
bileimindeki radyoaktif elementlerin
paralanmas sonucu aa kan
enerjiden kaynaklanyor. Ancak yzeyi
ile i ksm arasndaki scaklk fark,
volkanik etkinlikler ve yerkabuundaki
levha hareketleri nedeniyle,
Dnya s kaybetmeye devam ediyor.
Dnya zerindeki yaamn
devam etmesini salayan en nemli
kaynak olan Gneten gelen
enerjinin %29u yeryzne ulaamadan
atmosfer tarafndan yanstlrken
Gne nlarnn %23 atmosfer,
kalan ksm ise yeryz tarafndan
sourulur. Ancak scakl artan maddeler
kzltesi dalga boyunda yarak
s kaybeder. Imann miktar scakln
drdnc kuvvetiyle orantldr.
Bu durum Dnyann scaklnn

srekli olarak artmasn engelleyerek
ortalama yzey scaklnn
sabit kalmasn salar. Atmosferdeki
sera gazlar ise yzeyden yaylan
kzltesi dalga boyundaki nlar
sourarak, yzeyden yaylan
termal enerjinin tamamnn uzaya
ulamasn engeller ve Dnyann
yzey scaklnn artmasna
neden olur.
49
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
Trkiye Doasnda Son Keif
Gmenin Akrebi
Son yllarda Trkiye doasnda yaayan canllarla ilgili nemli keifler yaplyor.
Daha nceleri ok az incelenmi canl gruplar ayrntl olarak aratrlyor.
Canl gruplarnn yeni dalm alanlar, yeni yaamsal zellikleri ortaya konuyor.
Bu arada yaplan keiflerle birlikte var olan trlere yeni trler de ekleniyor.
Bunlar arasnda Trkiyede yaad bilinmeyen trler olduu gibi,
daha nceden bilinmeyen ve tanmlanmam yeni trler de olabiliyor.
te bu yeni trlerden biri getiimiz ay kefedildi. Celal Bayar niversitesinden
Dr. Ersen Aydn Yamur ve arkadalar tarafndan kefedilen bu tr
Euscorpius cinsine ait.
Yeni tre ad verilen Prof. Dr. Bayram Gmen (Ege niversitesi) Trk zoolojisine nemli katklar salam ve gerek omurgasz gerekse
omurgal 60n zerinde yeni takson tanmlam bir bilim insanmzdr. Daha nce Hindistanl aratrmaclar da bir protozoona Nematocystis
bayrami adn vermitir. Ana aratrma konular protozooloji (birhcreliler) ve herpetoloji (kurbaa ve srngenler) olan Prof. Gmen,
bunun yan sra hemen hemen tm canl trlerini doada fotoraflyor. Dikkatli okurlar fark edecektir, sekiz yldan bu yana
Trkiye Doas sayfalarmzda hocamzn ok sayda fotorafn kullandk, kullanmaya da devam ediyoruz.
50
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Dr. E. A. Yamur Trkiye akrep faunasn belirleyebilmek, yayl alanlarn ortaya koymak ve
endemik trleri belirleyebilmek iin Trkiyenin her blgesinde arazi almalar yapyor.
Akreplerin yayl alanlar ok geni olduu iin almalarn yurt dndaki aratrmaclarla,
zellikle de Avrupadaki uzmanlarla beraber yrten Dr. E. A. Yamur, akrep aratrmalarnda
rnek bulmak iin baklacak ilk yer ta altlardr diyor. Bundan yle bir sonu karabiliriz,
herhangi bir doa gezisinde talar evirmek ta altnda yaayan canllar
rahatsz ettii gibi kiiyi de tehlikeye atar.
Euscorpius cinsi akrepler kk aa akrepleri olarak bilinir.

Avrupann gneyi ile lkemizde
yaygn olarak bulunur. Deniz seviyesinden 2500 metre ykseklie
kadar olan yerlerde yaarlar. Boylar genelde 1,5 cm ile 5 cm arasnda
deiir. Son keifle birlikte lkemizde yaayan Euscorpius cinsine ait
trlerin says 6ya ykseldi. Aratrmaclar yeni tr Antalyann
Akseki ilesine bal Murtii adl
yerleim yerinde buldu. Laboratuvar almalarnda, yapsnn dier
Euscorpius trlerinden makaslarnda ve buna bal kollarda yer alan
havadaki titreimleri alglamakla
grevli zel kllarn saysnn fazla
olmas ve pektinal (pektin organnda bulunan) di says asndan
farkl olduu grld. Pektinal di
says sadece akreplerde bulunan
pektin organ ile ilgilidir. Pektin
organ, akreplerin alt tarafnda yer
alan ve havadaki kimyasal maddeleri alglamakla grevli, tarak
eklinde bir yapdr. Bu yapdaki
di says akreplerin trlerinin belirlenmesinde nemli bir ayrc
karakterdir. Aratrmaclar tm bu
verilerden sonra Antalyadan elde
ettikleri tr yeni bir tr olarak belirledi. Bulunan her yeni tre bir de
ad verilmesi gerekiyor. Adlandrma
bilimsel kurallara gre canlnn d
grnne (rnein uzun kuy-
ruklu, ksa burunlu, sar benekli

vb.), yaad blgeye (Antalyal,
Trkiyeli, Akdenizli vb.) gre olabildii gibi, canllara alt konuda
bilime nemli katklar yapm aratrmaclarn adlar da verilebiliyor.
Dr. E. A. Yamur ve arkadalar yeni
bulduklar tre lkemiz zoolojisine nemli katklar yapm olan ve
Ege niversitesinde aratrmalarn devam ettiren Prof. Dr. Bayram
Gmenin onuruna Euscorpius
gocmeni adn vermiler. Adlandrma yaplrken verilecek ad bilimsel
dil olan Latince ile uyumlu hale
getirilir.
420 milyon yldr soylarn devam ettiren akrepler, zehirli olduklar iin insanlarn korktuu
hayvanlarn banda gelir. Bundan
dolay da grldkleri yerde ldrlmeleri gerektii gibi bir anlay
vardr. Bu durum pek ok trn
soyunun tehdit altna girmesine
neden oluyor. Oysa akrepler kastl
olarak insanlar sokmaz. Sokmalar
daha ok rastgele dokunulduklarnda ya da zerlerine basldnda gerekleir. Akrepler zehirlerini
genellikle avlarn yakalamada ve
sindirmede kullanr. Dnyada 2000
kadar akrep trnn yaad biliniyor. Bunlardan yaklak 50sinin
zehri insanlar iin tehlikeli. Bu yeni
trle birlikte lkemizdeki akrep says 28 oldu.
Fotoraflar: Dr. Ersen Yamur

Kaynak
Tropea, G., Yamur, E., Yeilyurt, F., A new species of Euscorpius Thorell, 1876 from the Antalya
Province, southern Turkey (Scorpiones: Euscorpiidae), Euscorpius, Say 184, s. 115, Nisan 2014.
51
Trkiye Doas
Flora
Dr. Blent Gzceliolu
Longoz Ormanlar
Subasar Ormanlar
Trkiye doasnn biyolojik zenginliinin temel nedenlerinden biri,
ok sayda ve farkl trde habitatn (yaam alan) lkemiz doasnda yer almasdr.
Habitat eitliliine ller, denizler, deniz kylar, akarsular, akarsu kylar, gller, gl kylar,
ormanlar, bozkrlar, ovalar, dalar, yksek da ekosistemleri, sulak alanlar rnek verilebilir.
Bazen ok zel ekosistemler de biyoeitliliin zengin olmasna nemli katk salar.
Bu zel ekosistemlere subasar ormanlar, dier adyla longoz ormanlar rnek verilebilir.
Subasar ormanlar nerede ve nasl

oluur? Akarsularn beraberinde
getirdii kil, kum, akl, organik
maddeler ve baka malzemeler
deniz kysnda birikerek bir set
oluturur. Akarsu bu setin nnde
birikmeye balar. Ayn zamanda
aalarn ve dier bitkilerin
byyebilecei bir ekosistem de
oluur. Genellikle kzlaa, dibudak
gibi aalar subasar ormanlarn
oluturur. Bataklk ormanlar
olarak subasar ormanlar, orman
ve sulak alan ekosistemlerinin
tm zelliklerinin i ie getii ok
zel ekosistemler olarak bilinir.
Subasar ormanlarnda daima
52
taban suyu bulunmas ekosistemin

devamll iin gereklidir.
Suyun getirdii organik maddeler
bu blgedeki yaam alannn
besin asndan zenginlemesini
salar. Bu da ok zengin biyolojik
eitliliin anahtardr.
Subasar ormanlar mevsimsel olarak
ya da yl boyu su iinde kalabilir.
Amazon Nehri havzas, mevsimsel
olarak subasar ormanlarnn
olutuu en geni blgelerden
biridir. lkemizde de neada
(Krklareli), Acarlar (Sakarya) ve
Sarkum (Sinop) subasar ormanlar
en bilinenler rneklerdir.
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Fotoraf: Nejdet Bozkurt

Kaynak
http://tr.scribd.com/doc/58789361/Rain-Water-Harvesting-byFreshwater-Flooded-Forests
53
brahim zay Semerci

evre ve Ekonomiye Katk in
Istarak
Paralama
Biyoktle pirolizinden
elde edilen biyokmr binlerce yldr
toprak slahnda kullanlyor.
54
Pek oumuz iin mangalda pien

etin tad bambakadr.
Havalarn biraz snmasyla birlikte
piknik alanlar mangalclarla dolup taar.
Hatta souk k gnlerinde de
kendini bu zevkten mahrum brakmayanlar
da oktur. Mangalda pien etin
bu kadar lezzetli olmasnn nedeni
pek oumuza gre etin odunkmr
yani dier adyla mangal kmr
kullanlarak piirilmesidir.
Odunkmrnn nasl elde edildiini
rasgele birisine soracak olsanz,
muhtemelen odunun veya bitki atklarnn
zerinin toprak, amur veya kumla
kapatldktan sonra 4-5 gn boyunca
iin iin yanmasnn beklenmesiyle elde
edildiini syleyecektir.
Ancak bu pek de doru deil.
nk yanma bir maddenin oksijenle
tepkimeye girmesidir. Odunkmr elde
edilirken meydana gelen olay ise
odun veya bitki paralarnn oksijensiz
ortamda s ile paralanmasdr.
>>>
ksijensiz ortamda bir maddeyi syla paralama ilemi yani teknik adyla piroliz,
sadece mangal kmr retiminde deil
farkl pek ok alanda kullanlyor. Yakt, gbre, metil alkol, tatlandrc, asetik asit ve daha pek ok kimyasal madde bu yntemle retiliyor. Piroliz kelimesi
Trkede ate ve ayrma anlamna gelen Yunanca piro ve liz kelimelerinden tretilmi. Pirolizin teknik tanm, organik bir maddenin oksijensiz
bir ortamda s etkisiyle kk molekllere paralanmasdr.
Bir maddeye piroliz ilemi uygulandnda elde
edilecek rnlerin neler olaca pek ok etkene baldr. rnein 500oCye piroliz ile elde edilen rnler 800oCde elde edilenlerden farkl olabilir. Ayrca
stma hz da nemlidir. Ortam scakln dakikada 5oC artrarak 800oCye ulamak yerine dakikada 100oC artrarak ayn scakla ulamak rnlerin
farkl olmasna neden olabilir. Bilim insanlar piroliz iin en uygun koullar -rnein basn, scaklk,
stma hz, katalizr, tepkime sresi- ve piroliz uygulamalar srasnda kullanlabilecek en ekonomik,
en kullanl ve en faydal yntemleri bulmak iin
aratrmalar yapyor.
Pirolizin yaygn olarak kullanld alanlardan
biri tatlandrc retimi. ki yl nce Iowa Eyalet
niversitesinden Robert Brown ve arkadalar biyoktle (msr sap ve odun paralar gibi) kullanarak hzl piroliz yntemiyle eker retti. stelik bulduklar yntemin maliyetinin dier yntemlerinkinden daha dk olduunu belirtiyorlar. Hzl piroliz yntemiyle elde edilen ekerler daha sonra biyoyakt retiminde de kullanlabildii iin, yntemin maliyetinin dk olmas yakt retiminin maliyetinin dmesi asndan nemli.
Piknik antalarnn vazgeilmezi olan

odunkmr piroliz ile elde ediliyor.
55
ikolatann Pirolizi Reklamlarda!

Bundan birka yl nce televizyonda grdmz reklam pek ou-
Dr. zlem Ak kinci
muza byk olaslkla hi de inandrc gelmemiti. Reklamda bir moto-
tamamen deitirilerek bu karmla yol alabilecek hale getirilmi. ikolatann pirolizi iin gerekli s enerjisi iin 600oCdeki egzoz gazn iinden
siklet ikolatayla alyordu. T Enerji Enstits ve bir gda firmas ibir-
geiren ve gene bu projede alan uzmanlarca tasarlanan reaktr, eg-
liinde yrtlm bu almada dnyada ylda sadece 100 tane retilen bir motosiklet, motor ve karkas blmleri hari tamamen modifiye
edilerek, ikolatadan elde edilen gazla altrlmt. T Enerji Enstits
zoz blmnn yerine yerletirilmi. Bylece ikolata bu reaktre konul-
Mdr Prof. Dr. Altu iman, piroliz yntemiyle ikolatadan elde edile-
nucu oraya kan gaz karmyla almas salanm. Motosikletin ilk a-
cek gazla bir motosikleti altrarak piroliz konusuna dikkat ekebilecekleri fikrinden yola ktklarn belirtiyor. ikolatann sindirimi sonucunda
ortaya kan yan ve ekerin vcudumuzda enerji kayna olmas fikri,
lmas iin de yine laboratuvarda pirolizle ikolatadan retilmi gaz ieren bir tp kullanlm. Motosiklet 1 kilo ikolatadan elde edilen gazla 1
kilometre gidiyor. Prof. Dr. Altu iman amalarnn elbette ikolata ile
eker ve yan iten yanmal bir motor iin de kullanlabileceini dndrm. eker ve ya moleklleri byk hidrokarbonlar olduundan bu
molekller piroliz tepkimesiyle metan, propan, btan, hidrojen gibi k-
sokaklarda giden bir motosiklet yapmak ya da ikolatann alternatif bir

enerji kayna olabileceini gstermek olmadn, zira ikolatadan piro-
k hidrokarbonlara yani motosiklette kullanlabilecek bir kimyasal for-
mayacan, bu sra d reklamla lkemiz iin nemli olduunu dn-
ma dntrlm. Motosikletin de reglatr, mikseri, yanma sistemi
dkleri piroliz konusuna dikkat ekmek istediklerini belirtiyor.
Kullanlm lastiklerin yaklarak bertaraf edilmesi evre ve insan sal asndan hayli tehlikeli.
Bilindii gibi otomobil ve dier motorlu tatlar periyodik

olarak bakma giriyor ve baz filtreleri ile birlikte motor yalar da deitiriliyor. Bu ekilde deitirilen ya miktar hayli fazla. yle ki bir ylda otomobillerden ve kamyonlardan kan atk
ya miktar 2 milyon tondan fazla. Bu yalar genelde yaklarak
tketiliyor. Ancak bu yntem evre asndan ok zararl. Bilim insanlar atk yalarn evreye en az zararla deerlendirilebilmesinin yollarn aryor. Bu amala kullanlabilecek geri dnm yntemlerinin en umut verici olanlarndan biri piroliz.
Cambridge niversitesinden Dr. Howard Chase ile doktora rencileri Su Shiung Lam ve Alan Russell, atk yalardan oluan
karm yksek miktarda mikrodalga k sourabilen bir malzemeyle kartrp mikrodalga frnda starak atk yan yaklak %90n motorlu tatlarda kullanlabilecek nitelikte bir yakta dntrmeyi baarm. Srecin bu kadar yksek bir verimle tamamlanmas, hem evreye verilen zararn azaltlmas hem
de enerjinin bu kadar nemli olduu amzda ekonomik getiri salanmas asndan umut verici.
Organik maddelerin pirolizi ile elde edilen bir baka rn
de biyokmr. Tarm amacyla kullanlan toprak iin ok faydal bir madde olan biyokmr, topran bileimini olumlu ekilde deitiriyor. Bu deiiklikle birlikte topraktaki mikroorganizmalarn etkinlii artyor, bylece aa kan ve bir sera gaz olan nitrik oksit (NO) miktar nemli lde azalyor. ABD
klim Deiiklii Hakknda Hkmetler Aras Panelinin 5. Deerlendirme Raporunda iklim deiikliine neden olan CO2,
CH4 ve NO sera gazlarnn atmosferdeki miktarnn 1750 ylndan bu yana srasyla %40, %20 ve %150 artt belirtildi. Atmosferdeki NOnun %84nn kayna tarm olduu iin NO
miktarn azaltacak stratejiler ekonomi ve evre asndan ok
nemli. Biyokmrlerin topraklarn su tutma kapasitesini ar-
56
duunda egzoz gazlarnn ssyla piroliz tepkimesi gereklemi, ortaya

kan gaz filtrelenip motora gnderilerek motorun piroliz tepkimesi so-
liz sonucu elde edilecek bir yaktn ekonomik olmasnn asla mmkn ol-
evre ve Ekonomiye Katk in Istarak Paralama
trmasyla topraktaki faydal besinlerin akp gitmesi engelleniyor. Bylece hem verim artyor hem de
topraktaki karbon atmosfere kararak sera etkisine
neden olmuyor. Binlerce yl nce Gney Amerikada
yaayan insanlar da biyokmrn topraa ve bitki geliimine olumlu etki yaptndan haberdard.
Amazonlardaki terra preta (kara toprak) ad verilen verimli topran Amazon Yerlilerinin 2500 yl
nce topra biyokmrle zenginletirmesiyle olutuu biliniyor.
Her geen gn daha da fazla tketilip daha da
ok ihtiya duyulan eylerden biri de enerji. Piroliz
sayesinde naylon poetler ve dier plastik rnler
de yakta dntrlebiliyor. Aratrmalar Amerikallarn ylda 100 milyar naylon poet kullandn ve bunun sadece %13nn geri dntrlebildiini gsteriyor. Poetlerin geri kalan ksm ise kat atk sahasna gidiyor veya doaya karyor. Dnyann dier kesimlerinde de durum bundan daha
i ac deil. Hatta su kaynaklarna karan plastik poet miktar maalesef o kadar fazla ki kularn, balklarn ve deniz memelilerinin barsaklarnda tehlikeli miktarlarda plastik tespit edilmi. Illinois Srdrlebilir Teknoloji Merkezinde alan
aratrmac Brajendera Sharma ham petroln ancak %50-55inin yakta dntn, naylon poetlerin ise petrolden retildikleri iin %80 orannda yakta evrilebildiini sylyor. Sharma ve ekip
arkadalarnn naylon poetlerden elde ettii yakt,
ok dk kkrt ieren dizel yaktlarla ayn zelliklerde.
<<<
evre iin byk tehdit oluturan atklardan biri

de lastikler. rnein Avrupada her yl 3 milyon ton
civarnda atk lastiin %70e yakn kat atk gmme sahalarna gidiyor. Bu durum, hem evre hem
de ekonomi asndan byk bir kayp. nk kullanlm lastiklere piroliz ilemi uygulanarak hidrojen, karbon monoksit, karbondioksit ve metan ieren sentetik gaz, elik tel, yakt olarak kullanlabilen
ya, kablo, s yaltm ve ara yedek paras retiminde kullanlan karbon siyah elde edilebilir.
nsanolunun binlerce yl nce kefettii piroliz yntemi, gnmzn bilimsel ve teknolojik
imknlaryla ne kadar harmanlanrsa daha verimli topraklarda tarm yapma, daha az evre kirliliine
neden olma, kendi imknlarmzla daha ok enerji
elde etme ans da o kadar yksek olacak.
Petrolden elde edilen

naylon poetlerin pirolizinden
yksek kalitede yakt elde
edilebiliyor.
Kaynaklar
http://news.illinois.edu/news/14/0212bags_oil_BrajendraKumarSharma.html
http://www.acs.org/content/acs/en/pressroom/newsreleases/2011/march/from-crankcase-to-gas-tank-newmicrowave-method-converts-used-motor-oil-into-fuel.html
http://www.news.iastate.edu/news/2011/sep/pyrolyticmolasses
http://www.uni-tuebingen.de/en/landingpage/newsfullview-landingpage/article/biokohle-im-boden-reduzierttreibhausgasemissionen.html
http://www.sciencedaily.com/releases/2013/04/130404081548.htm
http://www.eprida.com/news/ChemMatters_Feb2009.pdf
57
Dr. Zeynep Bilgici

Dr., Uzman,
Kalbimizi Boyutlu
Grntleyen
ip retildi
Kalp ve damar hastalklarnn tehisinde ve tedavisinde kullanlan kateter yntemleri kalbin sadece
belli bir kesitini grntleyebildii iin ou zaman yeterli olmuyor. Hlbuki bir damardaki tkankln nedenini
ve ne boyutta olduunu anlayabilmek iin damarlarn ok daha kapsaml incelenmesi gerekir.
Georgia Institute of Technologyden Prof. Dr. Levent Deertekin ve arkadalar mevcut grntleme
sistemlerine alternatif olabilecek yeni bir yntem gelitirdi. Bu yntemle topluine ucu
byklnde bir ip kullanlarak kalbin, atardamarlarn ve dier kan damarlarnn e zamanl ve
boyutlu grntleri elde edilebilecek.
58
><
Prof. Dr. F. Levent Deertekin kimdir?

IEEE Transactions on Ultrasonics, Ferroelectrics and
Frequency Control dergisinin ubat saysnda yaymlanan almada sz edilen ip hacimsel grntleme
yapabiliyor. Mikro byklkte bir kapasitif ultrasonik
dntrc ieren bu ipte, dijital kameralarda grnty elektronik sinyallere evirmek iin kullanlan
CMOS teknolojisi var. Bylece intravaskler (damarii)
ultrason ve intrakardiyak (kalpii) ekografi grntlemesi yaplabiliyor. Ultrason dntrcleri kullanarak
ald sinyalleri ileyen ve ap sadece 1,4 mm olan bu
ipin zerinde yer alan 56 element kalp ve damarlara ultrason dalgalar gnderebiliyorken dier 48 element ise
ses sinyallerini alglayabiliyor. Saniyede 60 resim karesi
elde edebilen ipin oluturduu veri, yine ipin zerindeki hayli ince kablolar araclyla dardaki vericiye
aktarlyor. Btn bunlarn yan sra sadece 20 miliwatt
gle alan bu ip vcuda ok az s veriyor.
Kan damarlar boyunca ilerleyebilecek kadar esnek ve
kk olan bu ip, yolculuu boyunca kalbin ve damarlarn i yapsna ait boyutlu grntler elde ediyor.
Hayvanlar zerindeki testleri devam eden bu yntem ile
ilgili olarak henz ABD Gda ve la daresinin (FDA)
onay alnmam. Ancak yakn zamanda bu aamalarn
tamamlanmas ile birlikte, ak kalp ameliyatlarnn saysnda d salayabilecek bu yntem kalp hastalklaryla mcadelede yeni bir dnem balatacak ve pek ok
insann hayatn kurtarabilecek gibi grnyor.
ODT Elektrik
Elektronik
Bilgisayar Mhendislii
Mhendislii
retim yesi. Atomik
Blmnden 1989
ylnda mezun olan
Prof. Deertekin, yine
ayn alanda yapt
kuvvet mikroskobu
ve tbbi ultrason
yksek lisansn Bilkent

niversitesinde,
doktora eitimini
ise Stanford
ok almas olan Prof.

Deertekinin ald
niversitesinde
tamamlad.
yl Stanford
niversitesinde
ve IEEE Ultrasonics,
altktan sonra
katld Georgia
Institute of
yln en iyi makalesi
Technologyde (GIT)
G. W. Woodruff
Mekanik Sistemler
51 patenti ve
150nin zerinde
bilimsel yayn var.
blmlerinin ortak
grntleme
alanlarnda baarl pek
dler arasnda NSF

CAREER dl (2004)
Ferroelectrics and
Frequency Control
Societynin (UFFC)
dlleri de saylabilir.
Prof. Deertekinin
Krss Profesr
olarak alyor.
Bugn GITde hem
Makine Mhendislii
hem de Elektrik ve
59
Dr. zlem Ak kinci

Yaam Bilimleri Alannda lk Proje
Avrupa Birliinin
ERC Starting Grant Destei
Dr. Ebru Erbaya
Bilkent niversitesi retim yesi Yrd. Do. Dr. Ebru Erbay, Trkiyede
biyofarmastik sektrndeki gelimelerin yeterli seviyede olmadn, hep darya
baml olduumuzu, yaplan yatrmlarn eksik olduunu, bu alanda alacak
yeterli aratrmac yetitirilmediini sylyor. Dr. Erbay tm bunlarn stesinden gelindii
takdirde Trkiyede ok byk bir ekonomik denge deiiklii olaca kansnda;
nk hastalklarn tedavisinde yurt dna baml olmak ok fazla ekonomik
kayp anlamna geliyor.
Dr. Erbayn
ounluu
molekler
biyoloji
eitimi alm
uzmanlardan
oluan
12 kiilik ekibi,
Avrupa Birlii
ERC Starting
Grant destei
alan proje iin
seferber olmu
durumda.
60
rd. Do. Dr. Ebru Erbay, Ankara Tp Fakltesinden 1998 ylnda dereceyle mezun oldu. Arkadalarnn aksine Tpta Uzmanlk
Snavna girmeyi ve hekimlik yapmay tercih etmedi. Daha 3. snftayken ideallerinin peinden gitmeye
karar vermiti. Okulunu bitirdikten sonra ABDye,
Urbana-Champaign Illinois niversitesi Hcre ve
Yapsal Biyoloji Blmne doktora yapmaya gitti ve doktora eitimini 4 ylda tamamlad. Doktora
sonras almalarna devam etmek zere niversitelerle yapt grmeler srasnda, rencilik dneminde laboratuvarnda yaz staj yapt ve kendisi de Ankara niversitesi Tp Fakltesi mezunu olan,
Harvardda bilimsel almalarn srdren Prof. Dr.
Gkhan Hotamlgilden birlikte alma teklifi ald.
Prof. Hotamlgille beraber hayli baarl ve retken bir aratrma dnemi geiren Erbay 2010 ylnn sonunda Trkiyeye dnd ve Bilkent niversitesi Molekler Biyoloji ve Genetik Blmnde almaya balad. Ancak Trkiyedeki bilimsel alt yapnn ve koullarn ABDdekilerden ok farkl olduunu grd. Hi mitsizlie kaplmamaya karar verdi
ve baz eylere sfrdan balamas gerektiini anlad.
>>>
Kadrosunda yer ald niversite nedeniyle pek ok
ansa sahip olsa da ABDdeki gibi tam donanml bir
laboratuvar alt yaps kurmak ve metabolik hastalklar konusunda aratrmaclar yetitirmek hi de kolay deildi. Bunun iin nemli proje desteklerine ihtiya vard. Aradan geen ylda Erbay laboratuvarn ve ekibini kurdu, bilimsel almalarna ve rencilerinin eitimine balad. u an biri Bilkent niversitesi Molekler Biyoloji ve Genetik Blmnde
dieri de -aratrmalarn nanoteknoloji aratrmalaryla btnletirmek istediinden- Ulusal Nanoteknoloji Merkezinde (UNAM) olmak zere iki laboratuvar var. TBTAKtan ald iki uluslararas ibirlii proje destei dnda, daha ok Avrupa
Birliinden proje destei gelmi. almalarnda damar sertlii ve kalp kriziyle sonulanan obezite ve eker hastal gibi metabolik problemlerin ve bu problemlere elik eden dier bileenlerin patolojik mekanizmalarn aratryor.
Avrupagenelinde bilimsel
aratrma faaliyetlerini
desteklemek amacylaAB
tarafndan kurulan Avrupa
Aratrma Konseyi (ERC)dnya
apndaki en iyi aratrmaclar
ve yksek riskli-yksek
kazanl projeleri destekliyor.
Yaam bilimleri alannda
Trkiyeye verilen ilk ERC
Balang Dzeyi Bamsz
Aratrmac Desteini alan
Erbay, deerlendirmede
nem verilen kriterleri bavuru
yapan bilim insannn gemite
yapt almalarla bilime
salad katk, gelecek vaat
eden ve rekabeti bir aratrmac
olup olmad, yapt bilimsel
yaynlar, sunulan projenin
ulusal kaynaklardan daha

byk bir destee ihtiya duyan
bir proje olmas olarak sralyor.
zellikle r aabilecek,
rn beklentisi olmayan ama
proje baaryla tamamlandnda
ok nemli admlar atlmasn
salayacak projeler destekleniyor.
Sunulan projeyle yerlemi
olan bir kany deitirme
ihtimali bile projenin
desteklenmesinde nem tayor.
Byle bir projeyi dnmek,
sentezlemek ve sunmak iin
konuya uluslararas anlamda
hkim olmak gerekiyor.
Bu zellikleri tayan ve
aratrmalarn yurt dnda
srdren yzlerce
Trk aratrmac olduunu
vurgulayan Ebru Erbay
ald bu destekle pek
ok Trk aratrmacy
aratrmalarnTrkiyede
srdrmek konusunda da
cesaretlendirmi.
Dr. Erbay son olarak ksa sre nce damar sertlii

ve kalp krizinin tedavisi iin molekler biyolojiye dayal yeni bir ila gelitirilmesini amalayan, metaRNAflammation ismini verdii projesiyle 1,5 milyon
Avroluk Avrupa Birlii ERC Starting Grant destei ald. Erbayn projesi yaam bilimleri alannda Trkiyeden kabul edilen ilk proje olma zelliini de tayor.
Barolde Endoplazmik Retikulum

Ebru Erbayn bu projesi, obezitenin ve inslin direncinin damar sertliine neden olan molekler mekanizmasn anlamak temeline dayanyor.
Diyabetik bir hastann gnmzde artk eker komasndan lmediini belirten Erbay, asl lm nedeninin eker hastal ve obezite sonucu kalp damar fonksiyonlarnn bozulmas olduunu vurguluyor. Trkiyede de son 10 ylda obezitenin ok artt
gz nnde bulundurulduunda, kalp damar hastalklarnn lme yol aan hastalklar arasnda birinci srada olmas artc deil.
61
Avrupa Birliinin ERC Starting Grant Destei Dr. Ebru Erbaya
Vcudumuzun en temel birimi olan hcre, endoplazmik retikulum gibi pek ok organeli ve iinde
DNAy bulunduran ekirdei kapsyor. Dr. Erbay, bu
projede barolde olan endoplazmik retikulumun grevlerini hcre iindeki proteinleri yapmak ve katlamak, hcre iinde kalsiyum dengesini salamak, ya
sentezine ve zar oluumuna katkda bulunmak olarak sralyor. Ayrca bu organelin, dier organellerde bulunmayan, kendi durumuyla ilgili bilgileri rnein stres sinyalini ekirdee aktarmasn salayan
zgn bir sinyal yola var. Yani endoplazmik retikulum hcre ekirdei ile iletiim kuruyor, transkripsiyonu (DNA kalbndan RNA sentezlenmesi) ve sitoplazmada protein sentezini (translasyon) deitiriyor. Ama kendi iindeki problemleri dzeltebilecek
genlerin transkripsiyonunu salamak ve zerindeki
protein sentezi ykn azaltmak iin translasyonu
durdurmak. Erbayn aratrmas da endoplazmik retikulumun sinyal yolana odaklanm.
Prof. Dr. Gkhan Hotamlgilin laboratuvarndaki almalarda diyabet, inslin direnci ve obezitenin bu sinyal yolann bozulmasyla dorudan ilgisi olduu daha nce gsterilmi. Bunu takip eden
yllarda da Erbay bu sinyal yolann bozulmasnn
damar sertliini hzlandrdn tespit etmi. En byk sorun, hcrede ok nemli grevleri olduundan metabolik stres altnda ar almasdurumunda bu yola tamamen ilev d brakmann mmkn olmamas. Bu nedenle de sinyal yolayla ilgili tm detaylar bulmak, proteinler arasndaki ilikiyi zmek ve daha spesifik yollardan sinyal yolana mdahale edebilmek en byk amalar. zellikle de kilo almaya bal olarak hcre iinde biriken
yalar nedeniyle sinyal yola bozulduunda, hangi
mekanizmalarn baklk hcrelerinde ve metabolik hcrelerde inflamatuar yanta, yani doku hasar-
na kar hcresel dzeyde oluan gl bir fizyolojik

yanta yol at merak ediliyor. Dr. Erbay ve ekibi tanmlayp detaylandrdklar molekller zerinde alarak, en az yan etkisi olan, yaam kalitesini yksek
tutacak bir ila tasarlamay hedefliyor. Bunu baarabilmek iin de sorunun temeline inmek, yani hcre
iine girmek art.
zgn Tedavi Yaklamlar

Bu gne kadar DNAnn sadece %2sinin protein
kodlad yani protein retiminde bilgi olarak kullanld biliniyordu. Geri kalan %98lik blmle ilgili olarak fazla bilgi yoktu ve bu yzden de bu blme p
DNA deniyordu. Oysa son yllardaki teknolojik gelimeler ve yeni bulular sonucunda, o blmde hem
protein kodlamad halde proteinlerin retilmesini
kontrol eden blgeler hem de fonksiyonel olabilen arac molekl RNAy kodlayan blgeler olduu anlald.
te bu blgelerin kodlad, dolaysyla protein sentezinde ilev grmeyen baz RNA moleklleri katlanarak enzimlerinkine benzer ilevler gerekletiriyor. Bu
RNAlarn ok kk olanlarna mikro RNA deniyor.
Dr. Erbayn ou molekler biyoloji eitimi

alm Trk ve yabanc uyruklu 12 kiilik
ekibi bu proje iin seferber olmu durumda.
Proje ilerledike ekibe yeni aratrmaclarn da
katlacan syleyen Erbay, be yllk
bu projenin doktorasn tamamlam
uzmanlara i imkn saladn da vurguluyor.
62
<<<
Bir ila gelitirmek iin ilk aamadan
son aamaya kadar gereken sre en az 30 yl.
Dr. Ebru Erbayn hedefi projelerini klinik
aamaya tayabilmek ve tedavi gelitirebilmek.
Kendisi bunu baarabilmek iin arka
planda ok byk bir aratrma ve gelitirme
performansnn gerekli olduunu, eer baarl
olurlarsa baka aratrmaclarn da kendilerine
bu tr hedefler koyup seferber olmalar asndan
rnek oluturacaklarn dnyor.
lkemizde biyofarmastik sektrndeki
Dr. Erbay mikro RNAlarn sz edilen sinyal yolayla da ilikili olduunu, kendilerinin de bu ilikiyi ortaya karmaya altn sylyor. Ebru Erbay
proje kapsamnda, sinyal yola ile ekirdee aktarlan endoplazmik retikulum stresini kimyasal genetik ad verilen zgn bir yntemle azaltarak damar
sertliini nlemeyi ve endoplazmik retikulum stresiyle deien yeni kodlanmam RNAlarn hastala katksn tanmlamay hedefliyor. Hedeflerini daha detayl anlatrken projenin bakahraman olan
endoplazmik retikulum sinyal yolayla balyor sze: Bu sinyal yolann tane kolu var. Bunlardan
ikisi, iki kinaz enzimi (fosfat ieren gruplarn transferini yapan enzim) tarafndan ynetiliyor. Bir insan hcresinde 500den fazla kinaz enzimi var. Bu kinazlar ATPyi balayarak ATP moleklnden fosfor
transferi yapyor ve fosfatlad proteinin etkinliini deitiriyor. Ancak ATP balayan boluklar birbirlerine ok benziyor. Bu boluklar, bir nokta mutasyonla (kalp DNA zincirinde tek bir nkleotidde
gerekletirilen deiim) biraz bytebiliriz. Bu bytlm boluklara uygun olarak zel, daha byk
ATP moleklleri sentezlenebilir ve hcre ii dier kinazlar bu zel ATPyi balayamazken sadece bytlm (genetik olarak deitirilmi) boluklar olan
kinazlar balayabilir. Kimyasal genetik ynteminin
kimyasal ksm ite buradan, yani byk ATP analog
molekllerinin sentezlenmesinden, genetik ksm da
nokta mutasyon gerekletirilmesinden geliyor. Bu
teknoloji ABDde hayli gelimi, ancak hayvan modellerinde ok az uygulanm. Avrupada ise bu teknoloji henz yok. Dr. Erbayn projesi, bu yntemin
kullanlacak olmas asndan da ilgi ekmi. la sektr iin de byk nem tayan bu yntemi hcredeki 500 kinaza da uygulayp ilevlerini tespit etmek
mmkn grnyor.
gelimelerin yeterli seviyede olmadn,

hep darya baml olduumuzu,
yaplan yatrmlarn eksik olduunu, yeterli
sayda aratrmac da yetitirilmediini sylyor.
Dr. Erbay tm bunlarn stesinden gelindii
takdirde Trkiyede ok byk bir ekonomik
denge deiiklii olaca kansnda,
nk hastalklarn tedavisi iin, zellikle de
kronik hastalklar asndan, yurt dna
bamllk ok fazla ekonomik
kayp anlamna geliyor.
Damarlardaki Yaralar
Patlarsa
Elinizin zerinde hi iyilemeyen kabuk balam bir yara olduunu dnn. Damar sertliinde
de damar iindeki yalarn damar tabakalarna zarar vermesi sonucunda ayn elinizdeki yara gibi bir
yara oluuyor, kabuk balyor, fakat hi iyilemiyor.
Altnda pek ok iltihabi hcrenin yer ald yarann
patlamasyla kabuk kalkyor ve kanama gerekleiyor. Kanama damar iinde tromboza yani damarn iinde kan phts olumasna, kalp kasnn oksijensiz kalmasna neden oluyor ve bu sre ardndan kalp krizini getiriyor. Dr. Erbay damarlarn yalara kar iltihap oluturarak tepki verdiini, iltihab ortaya karan nemli nedenlerden birinin genetik alt yap olduunu ancak henz bu genlerin tamamen tanmlanamadn belirtiyor. Daha nceki almalarnda bu genlerden birinin endoplazmik retikulum stres sinyal yola zerine olan etkilerini gsterdiklerini, almalar sonucunda -en azndan fare
modellerinde- damarlardaki iltihap yantnn aza indirilebileceini umut ediyor.
Kalp kriziyle sonulanan damarlardaki o yaralar
iyiletirmek iin maalesef bir ila yok. Damar daralmasna zm olarak anjiyografi ile o blme stent
yerletiriliyor. Bu stentin yanndaki dz kas hcrelerinde olabilecek byme, sklkla stentin tkanmasna neden oluyor, o zaman da stentin karlmas zorunlu oluyor. Tekrar tekrar yaplan anjiyolar srasnda kalp krizi geirme ihtimali sz konusu olabiliyor.
Belki de bir hekim olduu iin projelerini tedavi
odakl dnen Do. Dr. Ebru Erbaya katlm iin
ok teekkr ediyor, projelerinin gerekten r aacak sonularla tamamlanmasn diliyoruz.
63
Dr. zlem Ak kinci

Alzheimer
Nerede Balyor? Nasl Yaylyor?

Columbia niversitesi Tp Merkezindeki aratrmaclar yksek znrlkl
ilevsel manyetik rezonans grntleme tekniini (fMRI) kullanarak Alzheimer
hastalarn ve model olarak kullanlan fareleri inceledi. Alzheimer ile ilgili
temel konuyu yani hastaln beynin hangi blgesinde baladn, neden
o blgede baladn ve nasl yayldn akla kavuturdular.
almann aratrmaclarndan Columbia

niversitesi Alzheimer Aratrma Merkezi yneticisi ve radyoloji uzman Scott A.
Small, Alzheimer hastalnn beynin entorhinal korteks denilen blmnde baladnn yllardr bilindiini, bu almada ise hastaln canl hastalarda belir64
gin bir ekilde yanal entorhinal kortekste (lateral entorhinal cortex, LEC) baladnn ilk kez gsterildiini belirtiyor. LEC, uzun sreli bellein pekitirilmesini salayan hipokampusa bir tr gei kaps olarak kabul ediliyor. Small, LECde bir sorun olduunda bundan hipokampusun da etkileneceini sylyor.
><
Ancak bu proteinlerin nasl bir etkileime girip -zellikle klinik ncesi Alzheimer hastalnda- ilev bozukluuna neden olduu bilinmiyordu.
Bunu Dr. Smallun laboratuvarnda aratrmac olan ve bu almann ekibinde yer alan Usman
Khan yle yantlyor: Aratrma ekibi 3 fare modeli gelitirdi. Bunlardan birinde LECdeki tau seviyesi yksekti. Bir dierinde APPnin seviyesi yksekti.
nc farede ise her iki proteinin de seviyesi yksekti. Aratrmaclar bu 3 model fareden sadece her
iki protein seviyesi de yksek olan farenin LECinde
ilev bozukluu saptad.
Bu almann hem yaplan aratrmalar hem de
uygulanan tedaviler asndan nemli etkileri var. Dr.
Small, Alzheimer hastalnn tam olarak nerede baladn kesin olarak tespit ettiklerini ve meydana gelen deiiklikleri fMRI ile gzlemleyebildiklerini,
hastal en erken klinik ncesi aamada tehis edebildiklerini, bylece hastaln dier beyin blgelerine yaylmadan tedavi edilebilirliinin daha fazla olacan belirtiyor. Ayrca almalarnda kullandklar yeni grntleme tekniinin, Alzheimer hastalnn erken aamalarnda, hastaln tedavisinde kullanlan ilalarn etkinliini deerlendirmek iin kullanlabileceini de vurguluyor.
Usman Khan/lab of Scott A. Small, MD, Columbia University Medical Center
almada hastaln LECden serebral korteksin dier blgelerine zellikle de parietal kortekse yayld da gsterildi. almann nemli bir dier bulgusu ise tau ve amyloid ncl proteinlerinde (APP) meydana gelen deiikliklerin e zamanl
olarak gereklemesinin LECde de ilev bozukluuna neden olduu. LEC, tau birikiminden dolay zellikle Alzheimera daha yatkn. nk bu tau birikimi
LECin APP birikimine kar daha duyarl hale gelmesine neden oluyor. almann aratrmaclarndan, New York Psikiyatri Enstitsnde patoloji ve
hcre biyolojisi profesr olan Karen E. Duff bu iki
proteinin LECdeki sinir hcrelerine zarar verdiini,
bunun da Alzeheimer iin uygun bir ortam oluturduunu belirtiyor.
Aratrmada bilim insanlar Washington HeightsInwood Columbia Yalanma Projesinde yer alan 96
yetikinin beyinlerindeki metabolik bozukluklarn
haritasn karmak iin yksek znrlkl fMRI
tekniini kulland. Bu srada yetikinlerin hibiri demans deildi.
Dr. Small, Dr. Richard Mayeuxnun Washington
Heights-Inwood Columbia Yalanma Projesi sayesinde salkl ve yal bireylerden oluan byk bir
grubu takip etme imknna sahip olduklarn, bu kiilerden bazlarnda zamanla ortaya kan Alzheimer hastalnn klinik ncesi en erken aamalarn
grntleyebildiklerini ve karakterize edebildiklerini sylyor. 3,5 yl izlenen 96 yetikinin 12sinde zamanla hafif seviyede Alzheimer hastalnn gelitii grld. Bu 12 kiinin salkl iken ekilen beyin
fMRI grntleriyle, Alzheimer gelimeye baladktan sonraki beyin fMRI grntleri analiz edildiinde metabolik etkinliin bir ls olan LECdeki serebral kan hacminin geri kalan 84 kiininkine gre
nemli derecede azald grld.
almann ikinci blmnde ise LECin ilevini kaybetmesinde tau proteininin ve APPnin
rolleri incelendi. nceki almalardan entorhinal korteksin ilev kaybnn hem tau proteini ile hem de APPi ile ilikili olduu biliniyordu.
Kaynak
http://newsroom.cumc.columbia.edu/
65
E L AR
A
Y
BN
Dr. Zeynep Bilgici
66
Enerji, su ve doal
kaynaklar
verimli kullanr.
Kullanc saln korur ve
retkenliini gelitirir.
Atk miktarn, kirlilii ve
evresel tahribat
azaltr.
Modern dnyann hayatmz

kolaylatrmak iin bize sunduu cihazlar,
saylar artan otomobiller ve konutlar nedeniyle her
gn bir ncekinden daha ok enerjiye ihtiya duyuyoruz.
Bu nedenle mevcut enerji kaynaklar tkeniyor. Fakat tek
sorun enerji kaynaklarnn azalmas deil. Tkettiimiz enerjinin,
zellikle fosil yakt kullanmnn artmasyla birlikte daha ok karbon
salm oluyor. Bylece karbon ayak izimiz hzla byyor ve kresel
snmann etkileri zaman iinde daha da ciddi hissediliyor.
Bu nedenle bir yandan temiz enerji kaynaklar zerindeki
almalar devam ederken dier taraftan kaynaklar daha
tasarruflu kullanan yeni zmler gndemde.
Bu zmlerden biri de yap sektr
tarafndan gelitirildi.
67
Yeil Binalar
Etrafmza baktmzda her geen gn daha da artan ve ykselen binalar gryoruz. Bu kadar hzla gelien yap sektr doal kaynaklarn byk bir blmn kullanrken evreye bir
hayli atk salnmasna neden oluyor. Tabii byle bir sektre dur
demek mmkn deil. Ancak bu sektrn neden olduu evre
kirliliini ve enerji tketimini azaltmay hedefleyen yeni bir zm var: Yeil binalar.
Oturacamz evi seerken deerlendirdiimiz kriterler kiiden kiiye deiir. Kimimiz iin evin semti veya metrekaresi daha nemliyken kimimiz bulunduu kat ve fiyat gibi konulara
ncelik veririz.
Peki, aramzda oturaca evi seerken yeil binada olup olmadna dikkat eden var m?
yle ki yaplan aratrmalara gre binalarn yeil bina olarak tasarlanmas ve iletilmesi durumunda, geleneksel yntemlerle tasarlanan ve iletilen binalara gre enerji kullanmnda %24-50,
karbondioksit emisyonlarnda %33-39, su tketiminde %30-50,
kat atk miktarnda %70, bakm maliyetinde ise %10-15 orannda azalma salanabilir.
Yeil binalar su, enerji, evreye zararl olamayan malzeme
kullanm, i ortam hava kalitesi, kullanc sal, konforu, ulam, atklarn kontrol, akustik ve kirlilik gibi pek ok farkl
alanda belli standartlar karlamaldr.
Suyu Verimli Kullanr
Dnyamzn byk bir blm sularla kapl olsa da bu suyun

sadece
%2,5i ime, endstri ve salk alanlarnda kullanlan tatYeil Binalar Dierlerinden Ayran Ne?
l sudur. Tatl su talebi her geen gn hzla artyor. nmzdeki
Yeil binalar tasarm ve yapm aamasnda, iletim, yenileme 20-30 yl iinde bu talebin iki katna kaca ngrlyor. Deihatta ykm srecinde kaynaklar verimli kullanan, topluma ve en hava koullarna bal olarak yaanmas muhtemel kuraklkevreye duyarl binalardr.
lar da dikkate alnnca, su sorunu ncelikli olarak zlmesi geBir binann yeil olabilmesi iin pek ok farkl zellie sahip reken problemler arasnda yer alyor. Bu problemin zmne
olmas gerekir. Bu zellikler, dnya apnda sertifikasyon yapan yeil binalarn katks olaca phesiz. nk Dnyadaki kulbirimler tarafndan deerlendirilir. Eer bir binann zellikleri lanlabilir suyun yaklak %12si binalar tarafndan tketiliyor.
belirli standartlara uygunsa o bina yeil bina olarak adlandrlr.
Su tketimini azaltmay hedefleyen yeil binalarn su verimlevsel, verimli ve dayankl olan bu binalar srdrlebi- lilii teknolojileri ve stratejileri konusunda belli bal zellikleri
lir arazi planlamasna sahip olmaldr. Bu planlama kapsamn- var. Bu teknolojiler binann tasarlanma aamasndan yapldktan
da uygun yntemler kullanlarak yaplan toprak analizlerine ve sonraki peyzaj sulamasna kadar pek ok alan kapsayacak ekilarazi kaynak potansiyellerine gre en uygun yerleim alan be- de planlanr. Sertifikal bir yeil bina normal bir binadan yaklak
lirlenir.
%30 daha az su kullanr. Muhtemel su skntsnn her geYeil binalar hem bulunduklar evre hem de binaen gn hayatmz daha ciddi tehdit ettii dnldnn iinde yaayacak bireyler zerindeki olumsuz
nde bu oran nemli bir miktara karlk gelir. YeABD
Yeil Bina Konseyinin
etkileri en aza indirecek ekilde tasarlanr ve ina
il binalardaki gerekliliklerden biri etkin sulamay
hazrlad
edilir. Tasarm ve inaat sresince meydana geleartrabilecek peyzaj dzenlemesi salamaktr. Bu
rapora gre damla
bilecek negatif etkilerin de azaltlmasn hedeflekapsamda bitkilerin gruplandrlarak dikilmesi,
su sistemleri sulama
suyu tketimini
yen bu binalarda kaynaklar verimli kullanlrken,
im alanlarn azaltlmas, koullara uygun bitkile%30-50 arasnda
atk, kirlilik ve evresel bozulmalar da azaltlr.
rin seilmesi nemlidir. Tabii sadece bu yeterli deazaltabilir.
il, etkin sulama sistemleri de kullanlmaldr. Yamur suyunun sulama talebinin bir ksmn karlamas iin nem sensrleri kullanlabildii gibi yamur suyunun
Karbon ayak izi
her insann ulam,
depolanmas da mmkn. Depolama ilemi iin genelsnma, enerji tketimi ve
likle sarnlar, yeralt tanklar ve havuzlar kullanlr. Bukulland her trl
nun yan sra baz yeil bina sertifikasyon sistemleri birn neticesinde
atmosfere yaylmasna
nalarda atk sulardan kullanma suyu kazanmn da alneden olduu
ternatif kaynak olarak deerlendirir. Daha ok biyolojik
karbon miktarn
artma prensibine dayal atk su artma sistemleri genellikgsterir.
le site ya da belediye leinde kurulur. Kanalizasyon at olmayan evsel atk sularn bina iinde veya yerleim yeri ve bahe
sulamas gibi ilerde kullanlmas da su tasarrufu salar.
Yeil binalarn su tasarrufu salayan nemli bir dier zellii
bina iindeki su verimliliini en st seviyeye karmalardr. Bu
nedenle bu binalarda daha az su ile temizlenen tuvaletler, ok az
su kullanan ya da hi su kullanmayan pisuarlar, su tasarrufu salayan lavabo bataryalar ve du balklar vb. tercih edilir.
68
>>>
Yeil binalarda gne nlarnn

ulaamad ksmlara doal k kayna
salamak amacyla k borular
(gne tnelleri) kullanlr.
Enerji Tasarrufu Salar
Mekn Kalitesi Artyor
Fosil yaktlarn enerji kayna olarak kullanlmas yksek

Biroumuz zamanmzn byk ksmn bina ilerinde geioranda karbondioksit salmna neden olduu iin kresel sn- riyoruz. Bulunduumuz ortamdaki havann kalitesi hem salmmay hzlandrr. Fosil yaktlardan doal gaz kmre gre daha zn hem de alma verimliliimizin zerinde etkin bir rol var.
verimli ve temiz olsa da yine de evreye belli oranda zarar verir. Amerikan evre Koruma Ajansnn (EPA) i ortam hava kirleBu nedenle enerji tketimini azaltacak nlemler alan yeil bina- tici seviyelerinin d ortama gre ortalama 2-5 kat (baz durumlar alternatif enerji kullanlmasn da salad iin byk nem larda 100 kat) daha fazla olduunu aklamas da dikkate alnrkazanr. Artan enerji talebi ve enerji tketiminin neden olduu sa, bina iindeki havada bulunabilecek uucu organik bileikler,
evre problemleri lke ekonomilerini etkiledii iin yetoz ve benzeri kirliliklerin azaltlmas ynndeki almail binalarn hem evresel hem de ekonomik stnlar hayli nem kazanyor. Yeil binalarda salkl bir
Srdrlebilirlik
lkleri vardr. Yeil binalarda insan yaam kaliteortam salamak amacyla bina ii havann kalitesi
ekonomik,
sinden dn vermeden enerji tasarrufu yapmak
dikkatle takip edilir. rnein ortamdaki karbon
evresel ve toplumsal
gerekir. ncelikli olarak bu binalar k dikkate
dioksit seviyesi ykselirse havalandrma sistemgereksinimlerin
alnarak konumlandrlr. Bu evlerin gneyinde
leri otomatik olarak devreye girer. Ayrca bu bigelecek kuaklarn
yaam koullarna zarar
yapraklarn dken aalar, kuzey cephesinde
nalarda kullanlan inaat malzemesi, boya, havermeden
ise ine yaprakl aalar bulunur. Gne nl, deme, temizlik ve bakm rnleri gibi pek
karlanmasn
dan daha ok faydalanabilmek iin gney cepheok malzeme zararl etkileri olan uucu organik
hedefler.
de daha byk pencereler bulunur. Btn bunlarn
bileikler iermez ve karbon salmna sebep olmaz.
yan sra enerji verimliliini artrmak iin binalarn do mekn kalitesinde sadece havann temizlii deil
ru ve yeterli dzeyde yaltlmas gerekir. Bu nedenle enerji tasar- scaklk, aydnlatma ve ses yaltm da dikkate alnmaldr. Scakrufu salayacak malzemelerin kullanlmas da nemlidir. rne- ln ve hava akmnn kontrol edilmesinde iklimlendirme sisin cephede ve atda s ve su yaltm salayacak malzemeler temleri ve cephe yaltm gibi konular nemlidir. Aydnlatma kakullanlrken uygun cam, dorama, stma ve soutma sistemle- litesi iin doal k kaynaklarndan mmkn olduunca yararri seilmesi, verimli cihazlar kullanlmas da enerji verimliliini lanlrken, gerek duyulduunda kullanlacak yapay k kaynakartrmak iin gerekli unsurlar arasnda yer alr.
lar da belli standartlar salamaldr.
69
Yeil Binalar
LEED Platin sertifikas olan en yksek bina indeki Taipei 101dir.
Malzeme Seimi nemli

hava konusunda yaplan iyiletirmeler sonucunda ofislerde verimliliin artt, okullarda baar orannn ykseldii, okul
ve i yerlerinde devamszlk orann azald gzlenmitir. nemli bir dier bulgu da i hava kalitesi ve aydnlatmas iyiletirilmi
hastanelerde hastalarn yat sresinin ksalmasdr.
CIS Kulesi (Cooperative Insurance Tower), Manchester, ngiltere (BREEAM Sertifikal)
70
Yeil binalarda kullanlan malzemelerin evreye duyarl olduu

kadar bina kullanclarna da zararsz olmas beklenir. Hammadde
retiminden tketim sonrasna kadar evreleri incelenen bu malzemelerin evre sertifikalarnn olmas nemlidir. Bu nedenle yeil binalarda kullanlan malzemelerin karbon ayak izi llr.
Binalarda kullanlan yap malzemeleri binann yapm esnasnda, iletim sresince ve hatta sonlandrma aamasnda nemli rol oynar. Bina yapmnda kullanlacak kum, ta, ahap gibi farkl pek ok malzemenin temini, kullanma hazr hale getirilmesi, kullanlacak alana tanmas ve ilevini tamamlaynca yok edilmesi veya geri dntrlmesi gibi konularn hepsinin nemli evresel etkileri vardr. Bu etkiler arasnda doal ortama zarar vermek, habitat kaybna sebep olmak, yan rnlerden kaynakl kat atk retimine yol amak saylabilir. Bunun yan sra yeil binalarn yapm srecindeki enerji tketimi de gz
nnde bulundurulur. Yeil binalar yaplrken inaat malzemelerinin nakliyesinde harcanacak yakt ve enerjiyi en aza indirmek
nemlidir. Btn bu nedenlere bal olarak yeil binalarda yerel
ve geri dnml malzeme kullanlmas hem proje maliyetini azaltr hem de evreye verilecek zarar en aza indirger. Ayrca
binalarda kullanlacak malzemelerin blgesel olarak karlmas
veya retilmesi yerli reticileri destekledii gibi yerel kalknmaya da katkda bulunur. Yeil binalarda sadece binann kendisinde deil, peyzaj ve evre dzenlenmesinde kullanlan malzemelerin de belli standartlarda olmas gerekir.
<<<
355, 11. Sokak San Francisco, ABD (LEED Altn Sertifikal)
Yeil Bina Sertifikasyonlar

Binalarn yeil olup olmadn belirleyen pek
ok sertifika sistemi vardr. Bu sistemler binalarn
yerleim, enerji, su ve malzeme verimliliini incelerken, i mekn, evresel kalite gelitirilmesi, iletim ve bakm onarm optimizasyonu, atklarn azaltlmas gibi pek ok zelliklerini de belirledikleri
standartlar erevesinde deerlendirir.
Dnyada yeil bina kavramn hayata geirip
kendilerine ait standartlar ve bina deerlendirme
sertifikalar gelitiren veya mevcut sertifikalar kendilerine uyarlayan lkeler var. Bu lkelerden
ilk akla gelenler ABD, ngiltere, Almanya, Avustralya ve Japonyadr. Amerikadaki LEED (Leadership
in Energy and Environmental Design), ngilterede
ortaya kan BREEAM (Building Research Establishment Environmental Assesment Method) en yaygn sertifika sistemleri arasnda yer alr. Henz lkemize ait bir sertifikasyon sistemi olmasa da mevcut sertifikasyon sistemlerinin lkemize uyarlanmas ile ilgili almalar hzla devam ediyor. Ayrca hemen belirtelim lkemizde yeil bina konusundaki hassasiyetin artmasyla birlikte farkl lkelerden sertifika alan yeil binalarn says gnden gne artyor.
Manitoba Hydro Place, Winnipeg, Kanada (LEED Platin Sertifikal)
Yeil Binalar Pahal m?

Hem evremiz hem de bizim iin bu kadar ok
stnle sahip yeil binalarn fiyatlar da nemli
konu. Bu binalarn daha pahal olduuna dair genel
bir kan var. Aslnda bu binalarn maliyeti dier binalardan %5-10 fazla. Buna karn bu binalar ayakta
kald sre boyunca bu maliyet farknn 10 katna
kadar kazan salayabiliyor. Yaplan almalara gre, enerjinin etkin kullanlmasna bal olarak bu binalara gelen faturalar daha dk, ilerinde alan
kiilerin retkenleri ise daha yksek oluyor. Bu zellikler yeil binalarn evreye olduu kadar ekonomiye de katk saladn gsteriyor.
Geirdii tadilatla enerjiyi daha tasarruflu

kullanabilen evre dostu bir binaya
dntrlen Empire State Building (ABD)
2011de LEED Altn Sertifikas ald.
Manassas Park lkokulu Virginia, ABD
Kaynaklar
http://www.unesco.org/bpi/science/content/press/anglo/10.htm.
http://www.epa.gov/region1/communities/indoorair.html.
http://cedbik.org/sayfalar.asp?KatID=3&ID=24.
http://www.epa.gov/greenbuilding/.
http://www.tusiad.org.tr/__rsc/shared/file/insaat-sektorunde-surdurulebilirlik.pdf.
http://www.rec.org.tr/dyn_files/20/5924-V-YESIL-BINALAR.pdf
71
Didem Ambarl
Onat Babay
Kelebek
Gzlemcilii
Mezopotamya okgzls (Polyommatus dama)

72
Fotoraf: Onat Babay
Yeni Kaytlar, Yeni Trler
Fotoraf: Onat Babay
>>>
lkemiz Asya, Avrupa ve Afrika

ktalarnn birletii noktada
bulunuyor. klim ve toporafya
eitlilii yaratan bu durum, lman
kuakta yer alan dier Avrupa
lkelerine gre kelebek trleri
zenginlii asndan biyolojik
eitlilii artryor.
ri olduunun nemli bir gstergesi.

Yeterli aratrmacnn ve gzlemcinin yurt apnda daha fazla alanda
gzlem yapmas, lkemizde yaayan trlerin nasl dalm ve deiim gsterdiinin daha net anlalmasn salayacaktr.
Daha fazla gzlemci ile daha geni alanlarda gzlem yaplmas sonucunda lkemizde yaayan trler
listesine giren yeni trlerden biri de
sardunya zebras (Cacyreus marshalli, Butler, 1898). stilac olmas
bu trn dier yeni trlerden farkl olarak daha dikkatli incelenmesini gerektiriyor.
Fotoraf: Didem Ambarl
etiimiz birka yl iinde

kelebek gzlemcilii ve fotorafl nemli bir hobi haline geldi, lkemizin drt bir
yannda, eitli illerde gzlem gruplar kuruldu, bu gruplar tarafndan nadir trlerin -Mezopotamya
okgzls (Polyommatus dama),
okgzl Teresya (Polyommatus
theresiae) gibi- dalmlar ile ilgili
nemli kaytlar alnmaya baland.
Bu durum kelebek gzlemciliinin
yeni trlerin kefedilmesinde, nesli tkenen veya tkenme tehlikesi
yaayan trlerin tespit edilmesinde aslnda ne kadar byk bir ye-
okgzl teresya (Polyommatus theresiae)
Sardunya zebras, spanyada bir parkta sardunya bitkisi stnde

73
Ss bitkisi sardunya (Pelargonium sp.)
Bir Doa Gzlemcisi i:

Sardunya Zebras
Trlerin yaylndaki deiikliklerin nemli bir nedeni de insan kaynakl tamalardr. Bu durum, trleri belli bir yere gtrp orada tarm ve hayvanclk amacyla kullanmak, gelir elde
etmek, ticaretini yapmak iin bilinli olarak gerekletirilebilecei gibi kazara da gerekleebilir. Fakat bu tr tamalarn doaya etkileri genellikle hayli olumsuzdur. Doal yaama ortamlarnda trlerin poplasyonlar tr ii dinamikler, evresel faktrler ve avclar tarafndan kontrol edilir.
Kelebek trleri arasnda istilac olarak en fazla n yapm olan sardunya zebrasdr. Gney Afrikaya zg bir kelebek tr
olan sardunya zebras, 1989 ylnda Avrupada da gzlemlenmeye balanmtr. lk olarak spanyann Mallorca Adasnda grlen sardunya zebrasnn trtl evresinde ss bitkisi sardunya ile
beslendii biliniyor ve Gney Afrikadan getirilen sardunya iekleriyle birlikte Avrupaya geldii tahmin ediliyor. O dnemde, kelebein Mallorca Adasnda baarl bir ekilde redii, geliiminde bekleme evresi olmad, yl iinde haziran-kasm aylar arasnda sardunya tr bitkileri yiyerek onlara zarar verdii anlalm ve kta Avrupasna da yaylabilecei dnlm.
Trn hlihazrda tm bat Akdenizin ve Avrupann nemli
bir blmne yayld biliniyor, talyada ss bitkisi turnagagas
(Geranium sp.) trlerine ciddi zarar verdii, pazar deerini drd ve ss bitkisinin grntsn tamamen kaybetmesine
yol at belirtiliyor.
74
Yeni Trler Kelebek Gzlemcilii ve nemi
Doal sardunya trlerinden solucanotu sardunya (Pelargonium endlicherianum)
Bu yabanc (egzotik) ve istilac trn ekolojisi ve reme biyolojisi ile ilgili pek ok aratrma yapld. talyada yaplan aratrmalarda trn nisan aynn ilk yars ile kasm aynn ilk yars
arasnda utuu gzlenmi, mays ile ekim aylar arasnda yumurta brakt, yumurtadan kan trtln bu bitkilerle beslendii anlalm. Trtldan sonraki evre olan pupa ise topraa yakn yerlere, bitki saplarna ya da yapay desteklere tutunur. Larva ve pupa geliimleri scaklktan etkilenir, trn geliimi scaklkla hzlanr. Ylda be ya da alt nesil uabilen sardunya zebrasnn ergin kelebekleri ise fi (Vicia sativa), bir yonca tr olan
Trifolium hybridum, meneke trleri (Viola sp.), tarla sarma (Convolvulus arvensis), srkuyruu trleri (Verbascum sp.),
nevruz otu (Linaria vulgaris), papatya (Bellis perennis) ve sar papatya (Anthemis tinctoria) gibi trlerin iek zleriyle beslenir.
Yumurta, larva ve pupay yiyen avc trler gzlenmemi, ancak
ergin kelebeklerin daha ok thomisid rmcekler ve duvar kertenkelesi (Podarcis muralis) tarafndan yendii gzlenmi.
Trkiyenin doal kelebek trlerinin listesinde yer almayan
sardunya zebras, Trkiyede ilk olarak 2011 ylnda bir kelebek
gzlemcisi olan Onat Babay tarafndan Mula ilinde gzlemlenmi, ilerleyen yllarda baka gzlemciler tarafndan da Mulada
gzlendii bildirilmitir. Trn Mulada hangi bitkilerle beslendiine dair henz bir bulgu yoktur. Ss bitkisi olan sardunyalarla m, doal bitkilerle mi beslendiine dair bir gzlem yaplamam. Ss bitkisi olan sardunyalar ile besleniyorsa park ve bahe peyzajlarna zarar verip vermeyecei, lkemizdeki sardunya seraclna ekonomik bir zarar olup olmayaca bilinmiyor.
Fotoraf: Onat Babay
<<<
Sardunya zebras, Mula, trn ilk Trkiye kayd
Trn Trkiyedeki doal bitki trleri ile beslenmesi durumunda ise farkl sonular ortaya kabilir.
lkemizde doal olarak iki sardunya tr yayor:
Artvinden Mulaya kadar geni yayl olan Pelargonium endlicherianum Fenzl ve Hakkride yaayan Pelargonium quercetorum Agnew. Ayrca kelebein sardunyalarla yakn akraba olan Geranium
trleri ile de beslenmesi sz konusu olabilir. Turnagagas (Geranium sp.) cinsinden de 36 tr bitki bulunuyor, farkl illerde alpin ayrlardan kayalklara kadar farkl yaama ortamlarnda grlebiliyorlar. Trn hzla oalmas ve trtllarnn doal bitki trleri
ile beslenmesi durumunda bu bitki trlerinin poplasyonlarnn ne lde zarar grecei bilinmiyor.
Ayrca lkemizde doal turnagagas (Geranium)
trleri ile beslenen yaygn ya da nadir kelebek trleri de var. rnein teberda okgzls (Aricia teberdina, Sheljuzhko, 1934) tehlike altnda bir kelebek trdr ve Erzurumda yaar. Trkiyeye zg
(endemik) kelebek trlerinden Anadolu okgzls
(Aricia hyacinthus, Herrich-Schffer, 1847) i bat
Anadoluda gzlenir. okgzl geranyum mavisi ise
(Aricia eumedon, Esper, 1780) yaygn trlerdendir
ve Trkiyenin pek ok ilinde yaar. Sardunya zebrasnn yerli turnagagas trleri ile beslenmesi durumunda, yukarda saydmz trler gibi ortak besin
bitkisi kulland kelebek trlerini ne ekilde etkile-
yecei nemli bir sorudur. Tm bu sorularn cevab, kukusuz ki, sardunya zebralarnn lkemizdeki
poplasyonlarnn izlenmesi ile cevaplandrlabilir.
Sardunya zebrasnn Trkiyedeki yayl, ss bitkilerine ya da doal bitkilere zarar ve dier kelebek
trlerine etkilerini belirlemek iin uan bireylerin
gzlenmesi ve izleme almalarnn yaplmas gerekiyor. lkemizde kelebeklerle ilgilenen az sayda bilim insan olduundan, doa fotoraflarna ve gzlemcilerine byk i dyor. Mula evresinde kelebek ile ilgili dzenli gzlemler yaplmas, kelebein
tam olarak hangi alanlarda utuuna dair gncel bilgilerin elde edilmesi, uan kelebeklerin takip edilerek
hangi bitkiye yumurta braktklarnn gzlemlenmesi bu trle ilgili sorulara yant bulunabilmesi asndan son derece nemli. Gzlemciler tarafndan yllar
boyu yaplacak dzenli gzlemler trn yayl, besin
bitkileri ve bitkilere olan zararlar hakknda nemli bulgular salayabilir. Bu ekilde doa gzlemcileri, bilimsel bilginin retilmesine katk salayacaktr.
Kaynaklar
Anastassiu, H. T., Ghavalas, N., Coutsis , J. G.. First record of Cacyreus marshalli in Greece,
and comments on the potential occurrence of Zizeeria karsandra on the Greek island of Crete
(Lepidoptera: Lycaenidae), Phegea, Cilt 38, Say 3, s. 85, 2010.
Favilli, L., Manganelli, G.. Life history of Cacyreus marshalli, a South African species recently introduced into Italy
(Lepidoptera Lycaenidae), Bollettino della Societ Entomologica Italiana, Cilt 138, Say 1, s. 51-61, 2006.
Karaetin, E., Welch, H. J.. Trkiyedeki Kelebeklerin Krmz Kitab, Ankara Doa Koruma Merkezi, 2011.
Eriim: [www.dkm.org.tr]
Sarto, M., Mas, A., Confirmation of Cacyreus marshalli Butler, 1898 (Lycaenidae: Polyommatinae)
as a new species for the European fauna, Boletn de Sanidad Vegetal, Plagas, Cilt 17, Say 1, s. 173-183, 1991.
75
Kadir Demircan
Dedektif
DNA
Kimse istemez, ama bir an iin
ilemediimiz bir sutan dolay mr boyu
hapis cezas aldmz hayal edelim.
Byk ihtimalle tarih boyu birok
kii bu yzden yllarca hapis yatt veya
idam edildi. DNA izimiz susuz
olduumuzu ispat edebilir.
Tpk Earl Washington vakasnda
olduu gibi. Zihinsel sorunlar
olan Washington 1984 ylnda bir kadna
tecavz edip ardndan ldrdn
itiraf eder. Sonradan susuz olduunu
sylese de idam cezasna arptrlr.
16 yl hapis yattktan sonra
DNA teknolojilerinin adli bilimlerde
uygulanmaya balamasyla
zgrlne kavuur:
Kusura bakmayn, serbestsiniz.
Peki, hcre ekirdeinde kck bir
alana yerlemi DNA molekl nasl oldu da
sulularn korkulu ryas haline geldi?
DNAmz Sherlock Holmes gibi
sular aydnlatan ok gl bir silaha
nasl dnyor.
76
>>>
26 Yl nce
1987 yl adli bilimlerde bir milattr. nk o tarihte ilk defa kiiye zel DNA izi sayesinde bir katil yakalanr. 1983te ngilteredeki Leicesterde 15 yanda gen bir kz cinsel saldrya urar ve sonrasnda boularak ldrlr. 1986da yine ayn olay yeri civarnda, 15 yanda baka bir gen kz tecavz
edilip ldrlm olarak bulunur. Polis katilin ayn kii olabileceini dnr. Ama elde hibir kant yoktur. Sadece madurlarn vcutlarnda meni lekeleri bulunmutur. Alnan rnekler Leicester niversitesinde biyokimya profesr olan Alec
Jeffreyse gnderilir. nk Jeffreys o gnlerde DNA
izini yeni kefetmitir ve tm gazeteler kendisinden
bahsetmektedir. Aslnda globin proteini zerine alan Jeffreys ans eseri insandan insana farkllk
gsteren DNA dizilerini (DNA izi) kefetmiti. Bugn bu dizilere mini uydular diyoruz. Polis gazetelerden DNA izi konusundan haberdar olunca meni
rneklerini Jeffreyse gnderir. Sonu polisleri hakl karr. ki gen kzn katili ayn kiidir. nk iki
sperm rneinin ayn kiiye ait olduu anlalmtr. Ama o kiinin kim olduunu bulmak iin tm
ehirdeki erkeklerin kann alp DNA izine bakmak
gerekiyordu. Tabii katil o ehirde yaayan biriyse.
Medyaya Yansyan Detektif DNA Davalar
IMF bakan Dominique Strauss Kahn

otelin temizlik grevlisine tecavz etti mi?
Monica Lewinskynin elbisesindeki sperm

Bakan Clintona m aitti?
Mnevver Karabulut olayndaki pheli

sperm lekesi nereden geldi?
Nazi doktor lm Melei

Josef Mengeleye ait olduu ileri srlen
ceset gerekten onun mu?
ABD Bakan Thomas Jeffersonun

gayrimeru ocuklar kim?
Polis blgede yaayan 5000 erkekten kan rnei toplar, her birinden DNA izi karlr. Sonu tam bir hayal krkldr. 5000 kiiden hibiri katil deildir. Fakat polisin umutlarnn tkendii anda ilgin bir olay
yaanr. Polise Colin Pitchfork adnda bir frncnn,
kendisi yerine polise kan vermesi iin baka birini
ikna ettii ihbar gelir. Polis hemen Pitchforktan kan
rnei alr. DNA izi karlr. Drt yllk olayda nihayet beklenen olur. Pitchforkun DNA izi, ldrlen
iki kurbann zerinden alnan rneklerden elde edilen DNA izleri ile ayndr. Sulu ya Pitchforktur ya
da ikiz kardei! nk tek yumurta ikizleri dnda
herkesin DNA izi farkldr. Bylece Pitchfork 1987
ylnda DNA izi ile yakalanan ve mr boyu hapse
mahkm edilen ilk katil olur.
Pitchfork olaynda polisin elinde ok gl bir
kant vard. Sulunun DNA izi. DNA izi brakan
sulunun kamas imknsz gibidir. nk o kiinin barkodu polisin elindedir. Alveri yaparken
gryoruz, okuyucu cihaz satn alnan rnn zerindeki barkodu okuyunca bip diye bir ses kyor ve rnn ad, fiyat ve onunla ilgili tm bilgiler
bilgisayar ekrannda grlyor. Hcrelerin ekirdeinde bulunan DNA molekl de canllarn barkodu gibidir. Her canl kendine hastr ve baka hibir canlya benzemez. rnein elimizde haklarnda
hibir ey bilmediimiz be kan rnei olsun. Molekler biyoloji ve genetik teknikleri ile DNA barkodunu ortaya karp, bu kanlarn hangi canllara
ait olduunu anlarz:
DNA zi
rn barkodu (stte).
DNA barkodu (altta).
77
Dedektif DNA
Kedi, aslan, ku, insan, solucan. Elimizdeki kan

rneklerinin tm insanlara aitse o zaman da hangisinin kimin kan olduunu anlarz, tpk Pitchfork davasnda olduu gibi. DNA izi ad verilen teknikle, sulu %99,99 ihtimalle yakalanabilir. nk hi kimsenin DNA izi baka bir insann DNA iziyle ayn olamaz. Barkodumuz yalnz
bize aittir. Adli bilimlerde nl bir deyi var: Her
olay yeri mutlaka bir delil ierir. Sa teli, kl, kepek,
deri, kan, tkrk, trnak... Bunlardan DNA izi elde edilir ve bu izler suluyu ele verir. Bir eve giren
hrsz evden karken bir bardak su ierse, bardaktaki dudak hcreleri kendisini yakalatmaya yeter.
yadan, Jurassic Park filmindeki gibi fosillerden, antik kemiklerden, Marmaray kazlar srasnda bulunan insan ve hayvan kalntlarndan DNA izi karlabilir. DNA izi artk tm dnyada kullanlan bir
adli tp uygulamas. 1987den bu yana kullanlan
yntemlerde byk deiiklikler oldu, neredeyse el
demeden, otomatik cihazlarla bu ilem yaplabiliyor. Bir canlnn kimlii lmnden yllar sonra bile kan ve kemik dokusundan elde edilen DNA izi ile
belirlenebiliyor, bir tek sa telinden DNA elde edilebiliyor. Bir kl kknde binlerce hcre vardr. Tek
bir hcrenin DNAs karlarak yaam barkodumuzu karabiliriz. 1953te ikili sarmal bulan Watson,
bu yntemle dedelerinin Afrikadan geldiini renince ok olmutu. Artk sa telinizden DNA alp
ne kadar Afrikal, ne kadar Asyal, ne kadar Okyanusyal olduunuzu syleyebiliyoruz.
Baba Kim?
Adli tpta DNA izinin en sk kullanld alanlardan biri babalk testleri. Mahkemelerce adli tp
uzmanlarna gnderilen davalarn yaklak te biri babalk, te biri cinsel saldr, kalanlar da otopsi
sonucu kimlik tespiti davalardr.
Eskiden sulular rahatt, neredeyse ellerini kollarn sallayarak ortada dolayorlard. Son yllarda
parmak izi sulularn korkulu ryas oldu. DNA izi
ynteminde ise parmak izi tekniinde olduu gibi
sulunun ellerine ihtiya duyulmuyor. ok az miktarda vcut svsndan veya dokusundan, rnein
kan, sperm, az ii hcreleri, kl, deri ve kepekten
birka saat iinde DNA izi karlabilir. Hatta dokun brak DNA denilen eser miktarda DNA bile bu
i iin yeter. 300 bin yl ncesinden kalan bir mum-
Bir ocuun gerek babas kim? Evlat edinilmi

ocuklar, miras davalar, biyolojik anne ve babann
aratrlmas gibi durumlarda DNA barkodu pheye hi yer brakmayacak ekilde bir ocuun babasnn kim olduunu ortaya karr. Eskiden ocuun
babaya benzeyip benzemediine bakp karar veren
detektifler bugn bu ii detektif DNAya brakt.
78
<<<
Babalk testinde ideal olarak anne, baba ve ocuktan DNA elde edilir. Genellikle yanak ii mukoza hcreleri kullanlr. Hcrelerin zarlar paralanarak DNA ortaya karlr. Bunun iin tuz solsyonlar ve DNAnn sarl olduu proteinleri paralayan
enzimler kullanlr. Bu ilem 1-2 saat srer. Elde edilen DNA, DNA izini karmaya uygun mu? Kalitesi
ve miktar iyi mi? Bunun iin nicelik ve nitelik analizi yaplr. Bu da 2-3 saat srer. Daha sonra eldeki
az miktarda DNA oaltlr. rnein bir kldan elde edilen DNA yetmez, bunu oaltmak gerekir. Bu
i iin de 2-3 saat sren polimeraz zincir tepkimesi (PCR) yntemi kullanlr. 1980li yllarn banda
bulunan bu yntem kifine Nobel dl kazandrmakla kalmad, molekler biyoloji laboratuvarlarnn
vazgeilmez bir yntemi haline geldi. PCR ile birka
saat iinde bir tek DNA moleklnden milyonlarca kopyalanabilir. DNA izi karmada son aama, elde edilen, kalite kontrol yaplan ve PCR ile oaltlan DNAnn elektrik alanda ilerlemesidir. 2-3 saatlik elektroforez yntemi ile DNA moleklleri byklklerine gre elektrik alanda hareket eder. Bir cihaz
herkeste farkl olan DNA dizilerindeki A, T, G ve S
molekllerini okur. Uzmanlar bunlar analiz eder ve
kiinin DNA izi yani DNA barkodu karlm olur.
Detektif DNA
Detektif DNAnn yaptn hibirimiz yapamayz. 1000 yllk bir kemik elimize verilse ve bu kemiin ait olduu kiinin boyu, gz rengi, sa tipi nedir gibi, o kiinin fenotip denilen d grn hakknda sorular sorulsa arp kalrz.
Ama ayn kemikten elde edilen DNA bu sorular cevaplamamz salayabilir. Son yllarn gzde alma
konularndan SNP (tek nkleotid deiiklikleri) analizi tam da bu alanda kullanlyor. DNA zerindeki baz blgelerdeki diziler kiiden kiiye sadece bir
harf (yani nkleotid) farkl oluyor, buna da SNP deniliyor. rnein G nkleotidi yerine A geliyor. Gler
Aya gre baz hastalklara daha kolay yakalanabiliyor. Yine bu SNPlerdeki T kahverengi gzden sorumlu iken A siyah gzden sorumlu olabiliyor. Adli tpta ok yeni olan SNP yntemi yakn gelecekte
yaygn olarak kullanlacaa benziyor. lkemizde adli
bilimlerde SNP almalar henz rutin olarak yaplmyor. Dnyada ise yeni yeni uygulanmaya baland.
SNPler ayrca salar hakknda da (kvrck, dz, sarn, esmer gibi) bilgi verici olabiliyor. Bilim kurgu gibi gelse de yaknda kurumu bir kan lekesinden yola
karak bir kiinin cinsiyeti, boyu, sa tipi, gz rengi
ve kkeni hakknda her eyi syleyebileceiz.
Ksacas, adli bilimlerin popler dallar olan adli biyoloji ve adli genetik DNAdan elde ettii kantlar adli laboratuvarlardan alp mahkeme salonlarna
sokuyor. Bu sayede kimileri gerek babasnn kim olduunu, kimileri de gerek katilin kim olduunu reniyor. Bylece kimsenin, bata bahsettiimiz Earl
Washington gibi, bou bouna 16 yl hapis yatmamas umuluyor. Bakalm gelecek DNAnn hangi gizemli
ynn ortaya karacak? Bekleyip greceiz.
izimler: Rabia Alabay
Kaynaklar
Editr: Emma, T., Adli Bilimler, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2012.
Lorraine, J., H., Bilimi Kullan - Olay Yeri nceleme Uzman, TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2013.
79
A. mer Aydar
Ege niversitesi
Tp Fakltesi 3. snf rencisi
Bakteriler
Konuuyor mu?
Herkes bakterilerin basit ve ilkel canllar olduunu dnr. Ancak unuttuumuz bir ey var ki,
bakteriler be yz milyon yldr Dnyada, bizler ise en iyi ihtimalle iki yz bin yldr. Son 15-20 yldr
yaplan aratrmalarla bakterilerin hi de asosyal ve bencil canllar olmad, birbirleriyle
birka dilde birden konutuklar, kendi ilerinde bir demokrasilerinin olduu, hatta birbirlerinin
konumalarn dinleyip birbirlerine komplolar kurduklar anlalm. Bakteri hcreleri arasndaki
bu iletiim mekanizmas Yeterli ounluu Alglama (Quorum Sensing, QS) olarak biliniyor.
Bu sayede bakteriler birbirleriyle iletiim kuruyor, hcre saylarn kontrol edebiliyor,
fizyolojik ve patojenik (hastalk yapma) zelliklerini deitirebiliyorlar.
80
>>>
Okyanuslarn Derinliklerinden,
Laboratuvarlara
Yeterli ounluu Alglama mekanizmasnn
hikyesi Pasifik Okyanusunun derinlerinde yaayan, ahtopotlarn Sepiolidae ailesine ait Hawaii ksa kuyruklu kalamar (Euprymna scolopes) denen ilgin bir hayvanla balyor. Gececil olan bu canly ilgin klan ey, karnnda tad k yayan bir organ.
Geceleri avlanmak iin a ihtiya duyan bu kalamar, ayn zamanda Aydan gelen n asna ve
miktarna gre kendi n ayarlayp denizde glge oluturmamaya alyor, nk avlayaca canllar onu glgesinden tanyp kaabilir veya kendisi
av olabilir. Bu akll kalamar tanmann ileride neler getireceini bilerek veya bilmeyerek, bir grup bilim insan 1960l yllarda kalamarn nasl oluturduunu anlamaya alr ve oluturan organn iine Vibrio fischeri adnda bir bakterinin yerlemi olduunu grr. Bakteri hcreleri kalamarn
karnndaki bu organn iinde hayatn srdrr ve
karlnda kalamara k retir. Bakterinin bu organn iine kalamarn geliim sreci iinde nasl girdii ok iyi bilinmemekle birlikte, doutan var olmadklar, sonradan yerletikleri biliniyor.
Serbest ortamda yaayan V. fischerilerin ise k
retmedii grlm. Bunun sebebinin de, k retiminin hcrenin toplam enerjisinin yarsndan fazlasn almas nedeniyle, bakterinin yeterli besin kayna olmadan yani karlksz k retmemesi ol-
duu dnlm. 1960larn sonuna doru ise sv kltr ortamlarnda oaltlan V.fischerilerin ilgin bir zellii grlm; ortamda belli bir younlukta bakteri hcresi olunca k retiyorlarm. Bunun sebebini aratrmaya balayan uzmanlar, 70lerin banda bakterilerin otoindkleyici denen bir
sinyal molekl rettiini ve bu moleklden ortamda yeterince olunca bakterilerin k retmeye baladn saptam. Ayrca iinde bol otoindkleyeci molekl bulunan ortamda az sayda bakteri hcresi olsa da bakterilerin k rettii grlm. Yani V. fischeri ortamda ne kadar bakteri hcresi olduunu anlayp ona gre k retiyor, nk tek bana rettii k miktar ok az olduundan rettii k hibir ie yaramayacak, hem de enerjisinin
ounu kaybedecek. retilen n bir ie yaramas iin bakterilerin senkronize hareket etmesi gerekiyor. te bu, bakterilerin de sosyal varlklar olduunun, hatta bunun bir adm tesinde aslnda tek
hcreli canllar olarak deil, ok hcreli canllar olarak anlmalar gerektiine dair dncelerin ilk kant olmu. Bakterilerin evrelerindeki kardelerinin saysn alglayabilme mekanizmasna da bylece ilk defa quorum sensing (ngilizce quorum yeterli ounluk, sensing alglama) denmi. V. fischeri tarafndan retilen otoindkleyici molekl ilk defa 1981 ylnda Eberhard ve arkadalar tarafndan
izole edilmi ve bu sinyal moleklnn ail homoserin lakton (AHL) yapsnda olduu gsterilmi.
81
Gr(-) Bakterilerde letiim Mekanizmas

Gr(-) bakterilerde yeterli o-
Bu yzden hcre iine girebil-
unluu alglama mekanizmas AHLye bal olarak gerek-
melerinin tek art hcre dnda yksek konsantrasyon-
leiyor, ayrca LuxI ve LuxR adl

iki gen blgesi de mekanizma-
da olmalar. eri giren AHLler

hcre iinde LuxR proteiniy-
dan sorumlu. Luxbox blgesi,

LuxI genini kontrol eden DNA
le birleir (4). LuxR/AHL komp-
dizisi; herhangi bir protein sentezi yok. LuxI geninin sentezledii (1) LuxI proteini otoindkleyici grevi gren AHLyi retir (3). Ortamda yeterince bakteri varsa her biri AHL rettiinden ortamdaki AHL konsantrasyonu da haliyle fazla olur. Bu
arada LuxR gen blgesi de alma grevi gren LuxR protei-
leksi DNAda Luxbox blgesine oturur (5) ve LuxI geninin

sentezini artrr (6). Zaten bu
yzden bu molekllere kendi kendini uyaran anlamnda
otoindkleyiciler deniyor. Son
olarak da LuxR/AHL kompleksi asl ama olan ve senkronize
yaplmas gereken ilevin genlerini etkinletirir (7). Etkileen
bu genlerin ilevleri organiz-
nini retir (2). AHLler hcre zarn herhangi bir tayc protein
olmadan yalnzca difzyon yo-
maya gre farkllklar gsterir.

rnein sz konusu olan bak-
luyla aabilen molekller olarak

biliniyor.
ginosa ise biyofilm, V. cholerea

ise hastalk oluur (8).
teri V. fischeri ise k, P. aeuro-
AHL
AHL
LUXR
LUXI
1
LUXI geni
LUX box
8
7
LUXR geni
xyz geni
Bu yzden V. fischeri tarafndan retilen otoindkleyicilere AHL de deniyor. V. fischerinin yeterli ounluu alglama olaynda hangi genleri kullandna dair ilk almalar ise 1983 ylnda Engebrecht ve arkadalar tarafndan yaplm. Bylece V. fischeri ileride birok bakteride gsterilecek olan
yeterli ounluu alglama mekanizmasnn temel modelini oluturmu.
nceleri yeterli ounluu alglama mekanizmasnn yalnzca V. fischeriye
ait olduu dnlrken Nottingham niversitesinden yine ok ilgin bir
haber gelmi. 1990larn banda Barrie Bycroft ve Paul Williams Erwinia carotovora adl, bitkilerde hastalk yapan bir bakteriyle almaktadr. Bugn elimizde bulunan beta laktamazlara kar direnli, penisilin trevi antibiyotiklerden olan karbapenemi dier bakterilerle rekabet etmek iin rete82
>>>
bilen E. carotovorann da, ancak ortamdaki kardelerinin says belli bir younlua ulatnda rettii grlm. Daha sonra yaplan almalar E.
carotovorann da V. fischeri gibi AHL ailesinden sinyal molekllerine ihtiya
duyduunu gstermi. 1991de neredeyse ayn zamanda Gambello ve Igweski, Pseudomonas aeuroginasa ad verilen, normalde neredeyse her yerde bulunan ama zellikle baklk sistemi iyi almayan kiilerde grlen kistik
fibrozis gibi hastalklarn ve zorlu hastane enfeksiyonlarnn sebebi olan, hastanelerin bann belas patojen bir bakterinin de elastaz, hemolizin gibi virulans yani hastalk yapc faktrlerini yeterli ounluu alglama mekanizmasyla rettii grlm. Bylece yeterli ounluu alglama mekanizmasnn
yalnzca V. fischeriye zg olmad, daha sonra yaplan aratrmalarla birok
Gr(-) bakterinin bu mekanizmay kulland ve ounda benzer molekllerin
ve genlerin yer ald bir mekanizma olduu anlalm. Yeterli ounluu alglama mekanizmas daha sonraki yllarda Gr(+) bakterilerde de kefedilmi.
Bylece iletiimin neredeyse tm bakteri leminde olduu ortaya konulmu.
Gr(+) Bakterilerde letiim Mekanizmas

Gr(+) bakterilerde yeterli ounluu alglama mekanizmas temelde ilevleri ayn olsa da
ileyi asndan farkl gerek-
Bylece AIP zarn i tarafyla

d tarafn birbirine balayan
kinaz proteinine balanr (4).
Bu protein, dzenleyici prote-
leir. AIP otoindkleyici prote-
ine bir fosfat balar (5). Byle-
indir. AIP geni tarafndan sentezlendikten sonra (1) birtakm

ilemlerden geerek (2) daha
ce etkinleen dzenleyici protein, senkronize yaplacak olan

ilem neyse ona ait genleri aar
kk paralara blnr. AIP,

AHLden farkl olarak hcre za-
(6). rnein Staphylococcus

aeurusta toksin retimini sa-
rndan rahata geemez, bu

yzden onu zarn d tarafna
lar (7). Bylece normalde vcu-
atan tayc proteinlere ihtiya

duyar (3). Ortamdaki bakteri
dumuza zarar olmayan S. aeurus bakterisi ancak belli bir younlukta ortamda bulunun-
says fazla olduunda, ortam-
ca bizi hasta yapabilecek ha-
daki AIP younluu da artar.
le gelir.
AIP oligopeptidleri
Oligopeptid
tayc
proteini
AIPnin ilenmesi
Sensr kinaz protein

2
AIP oligopeptidleri
AIP
ATP...ADP+P
Reglatr protein
5
6
AIP geni
xyz geni
83
Vibrio harveyide letiim Mekanizmas

V. harveyideki baka trler-
AI-2, AI-2 ortamda azken fos-
le iletiim kurma imkn sala-
fat balayan (kinaz), ortamda fazlayken fosfat alan (fos-
yan hibrit sistem, henz baka

bir bakteride detayl bir ekilde
gsterilmemi. Ancak V. cholerea, E. coli, Salmonella typhimurium, Haemophilus influenzae, Helicobacter pylori, Bacillus subtilis,
Neisseria meningitidis, Yersinia
fataz) LuxQ adnda bir proteine balanr (2). Fosfatlanm

LuxQ, LuxUyu uyarr (3). LuxU,
LuxOyu uyarr (4). LuxO arada
LuxRn serbest kalmasn sa-
pestis, Mycobacterium tuberculo-
lar, LuxR da k reten gen olan

luxCDABEyi aar (5). Bylece
sis, S. aureus, Streptococcus pneumoniae gibi ok nemli hastalk-
k oluur (6). Ya da klasik AHL

moleklleri bu sefer LuxN pro-
lara sebeb olan patojen bakterilerde AI-2 reten LuxS genine
teinini uyararak ayn yola girer.

Bylece bakteriler trler arasn-
rastlanm. Mekanizmay aklayacak olursak, LuxS geni AI2 retir (1), bu baka bir bakteri
da iletiim salarken AI-2 mole-
trnden gelen AI-2 de olabilir.
kln, kendi aralarnda konuurken AHLyi ya da oligopeptit

yolunu kullanr.
2
Al-1=AHL
Al-2
1
2
LUXU
LUXQ
3
LUXN
3
Al-2
AHL
LUXQ
LUXR
5
IIK
LUXR
LUXS geni
LUXI geni
LUX CDABE
Her Bakterinin Dili Kendine zg

Gr(-) bakteriler yeterli ounluu alglama mekanizmas iin AHL kullanrken, Gr(+) bakteriler oligopeptit dizileri kullanr. Yani Gr(-) ve Gr(+) bakterilerin konutuu diller birbirinden farkl. Ama Gr(-)
bakterilerin ve Gr(+) bakterilerin de kendi ilerinde konutuklar diller birbirinden farkl. rnein her
Gr(-) bakteri trnn kulland AHL molekl birbirinden farkl. Bu yzden bu iletiim sistemi trlerin kendi ilerinde anlamasn ve dier trlerin onlar anlamasn salayan bir sistem. Ama ite bu noktada V. fischerinin yakn akrabalarndan V. harveyide
bulunan bir sistem bizi farkl bir noktaya getirdi.
84
Uluslararas Bakteri Dili

(Hibrit Sistem)
V. fischerinin yakn akrabalarndan V. harveyi de okyanuslarda serbest olarak yaayan ama yine de k reten bir bakteri. Serbest olarak yaadndan laboratuvar almalar iin elde edilmesi daha kolay olan bir bakteri. 1993te yeterli ounluu alglama mekanizmas denince akla gelen ilk
isim olan Princeton niversitesinden Bonnie Basler, V. harveyide iki tr otoindkleyici sistem olduunu kefeder. Hibrit sistem de denilen bu sistemde
molekllerden biri Gr(-) bakterilerden zaten alk
olduumuz AHL iken dieri ise daha nce bilinmeyen bir molekldr, bu yzden buna AI-2 (otoindkleyici-2) ad verilir. ki otoindkleyicinin farkl
iki bilgi tadn dnen Bassler ve ekibi, AI-2yi
farkl bakteri trleri zerinde dener ve bu bakterilerin AI-2ye cevap verdiini grr. Bylece farkl
bakteri trleri arasnda konuulan ortak diller olduuna dair ilk fikirler ortaya atlr. Gerekten de
V. harveyinin rettii AI-2 moleklnn Salmonella typhimurium bakterisini uyard ve virulans yani hastalk yapc faktrler retmesine yol at grlr. Ama bakteriler aras ortak dille ilgili almalar henz ok fazla deil, zaten o yzden gnmzde aratrlan yeterli ounluu alglama mekanizmas konularndan biri de bu.
<<<
Bakterilerin letiimi ve
Stl Deniz Etkisi
Stl deniz etkisi, biyolminesan bakterilerle dolu ak denizlerde geceleri grlen gizemli beyazmavi renkte klara verilen bir isim. Bu durum yllarca denizcilerin hikyelerinde anlatlm, hatta Jules Vernenin Denizler Altnda 20.000 Fersah adl romannda da bu olaydan bahsedilir. 2005 ylnda uydu fotoraflaryla da gsterilen bu olay en fazla Endonezya ve Hint Okyanusu kylarnda grlr.
1985te stl deniz etkisi gzlenen blgeden su rnekleri alan bir aratrma ekibi, youn olarak V. harveyi bakterisine rastlam.
letiim Mekanizmasnn Gelecei

Yeterli ounluu alglama mekanizmasyla ilgili olarak gnmzde en fazla yaplan almalardan biri anti-QS molekller retmek. Bylece artk
neredeyse bakterilere kar antibiyotikleri kullanarak yaptmz savata beyaz bayra ekecek noktaya gelmiken, en azndan bakteriler dillerini deitirmeden anti-QS molekllerle onlar sar ve dilsiz yapmay baarabiliriz. Yalnz tek akll biz deiliz,
bakteriler zaten bunu yzyllar nce bulmu; birbirlerine kar savarken, birbirlerinin otoindkleyici
molekllerini fagosite ediyor yani yiyorlar ya da farkl mutasyonlar gelitirerek birbirlerinin konumalarn dinliyorlar. Bylece o blgeye yerleen bakteri olmaya alyorlar. Belki de ileride antibiyotik veya anti-QS ilalar yerine uygun otoindkleyici molekller kullanarak istediimiz bakterileri birbirlerine kar savatrabilir hale geleceiz. Bakterilere kar sava bitmeyecek, nk bu doann bir paras,
bizi glendiren ve daha ok ey renmemizi salayan bir sava. Ama bakterilerle ne kadar savasak
da, onlarsz da yapamyoruz. Vcudumuzda bir trilyon insan hcresi varken, 10 trilyon bakteri olduunu biliyor muydunuz? Yani hepimiz sadece %10 insanz. Bakteriler bizi adeta evreye kar koruyan bir
kalkan gibi davranyor. Ayn zamanda her gn yediimiz ekmei yapanlar, inslin gibi baz ilalar elde
etmemizi salayanlar da bakteriler. Bu yzden bilim
insanlar sadece anti-QS deil, iyi bakterileri desteklemek iin pro-QS molekller de retmeye alyor.
Kaynaklar
http://www.hhmi.org/bulletin/nov2009/chronicle/exploring.html
http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S1369527407000264 http://www.annualreviews.org/doi/
pdf/10.1146/annurev.cellbio.21.012704.131001
https://wiki.dcs.shef.ac.uk/wiki/pub/VT/Mod/WinHarWil02.pdf
http://www.its.caltech.edu/~skopf/ESE_Bi168/files/10A.%20Bassler-AdoMet.pdf
http://www.ibioseminars.org
http://www.nottingham.ac.uk/quorum/what2.htm
http://www.quorumsensing.net
85
Gkyz
Alp Akolu
Bu grnt 22 gn boyunca her gn ekilen fotoraflarn birletirilmesiyla oluturulmu. Grntde merkrn bu sre iinde ufkun zerindeki hareketi grlyor.
Merkr Sahnede
u ay be parlak gezegenin drdn akam

gkyznde greceiz. Merkr, ayn ortalarndan sonra bu yln en iyi konumunda olacak. Jpiteri ayn balarnda bat ufku zerinde yaklak gece yarsna kadar grebileceiz.
Mars ve Satrnse hava karardnda gneydou ufku zerinde yer alacak ve neredeyse sabah saatlerine kadar gkyznde bulunacak.
Merkr, Gne evresinde ksa srede, yaklak 88 gnde dolanr. Yani yrngesinde ok
hzl hareket eder. Gezegenin yrngesindeki hzl hareketi, gkyznde hzla yer deitir86
mesine yol aar. Bu nedenle gezegen nadiren

bir ay boyunca gzlenebilir durumda olur.
Bunun yan sra Gnee yakn yrngede
dolandndan yalnzca gnbatmndan ksa
bir sre sonrasna kadar ya da gndoumundan nce hava aydnlanana kadar ksa bir sreliine gzlenebilir. Bu srada ufka da ok yakndr. Merkr grebilmek iin ufku kapatan
bina ve aa benzeri engellerin olmamas, havann temiz olmas gerekir. te bu nedenlerden Merkr, plak gzle grlebilen parlak gezegenler arasnda en az gzlenebilendir.
Merkr bu ayn ilk haftasndan sonra yaklak bir ay sresince bat-kuzeybat ufku zerinde grebileceiz. Gezegeni grebilmek iin
havann ak ve temiz olduu akamlarda alacakaranln bitimine yakn, ufkun hemen zerine bakmak gerekiyor. Eer gezegeni plak
gzle bulmakta zorlanrsanz bir drbn kullanabilirsiniz.
Gezegenin parlaklysa, k gkyzndeki
parlak yldzlarnkine yakn olacak. Ancak gezegen onun sol stnde bulunan Jpitere gre
ok daha snk grnecek.
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
4 Mays
Jpiter ile Ay
yakn grnmde
10 Mays
Satrn Dnyaya
en yakn konumunda
11 Mays
Mars ile Ay
yakn grnmde
14 Mays
Satrn ile Ay
yakn grnmde
25 Mays
Vens ile Ay yakn
grnmde (sabah)
25 Mays
Merkr gnbatmnda
batda en byk dou
uzanmnda (23)
Kralie
Perseus
Kral
Zrafa
Deneb
Kapella
Kutupyldz
Kuu
Arabac
Kk Ay
Lir
Vega
Vaak
Ejderha
kizler
Byk Ay
Jpiter
Kuzeytac
Ylanc
Kk
Kpek
Yenge
Ylan
oban
Arkturus
Berenicesin
Sa
Procyon
Aslan
Regulus
Tekboynuz
Baak
Mars
Akrep
Antares
BATI
DOU
Herkl
Spika
Kupa
Karga
Suylan
Satrn
Terazi
Pompa
1 Mays 23:00
15 Mays 22:00
31 Mays 21:00
1 Mays 23:00
15 Mays 22:00
31 Mays 21:00
Erboa
GNEY
Maysta Gezegenler ve Ay
Merkr ay boyunca akam gkyznde
ve bu ay iinde yln en iyi durumuna gelecek. Gezegen ayn ilk gnleri Gnee yakn
grnr konumda bulunduundan erkenden batyor. Ancak ayn ilk haftasndan sonra gnbatmnn ardndan bat ufku zerinde kolayca grlebilecek kadar ykselmi
olacak. Merkr, ilerleyen gnlerde ufkun
zerinde daha da ykselecek ve ayn sonlarnda Gneten yaklak bir buuk saat sonra batacak.
Vens ay boyunca sabah gkyznde
yer alyor ve gndoumundan yaklak bir
buuk saat nce dou ufkundan ykseliyor.
Ay boyunca gezegenin ufuktan ykseklii
ayn kalyor, ancak gezegen her gn biraz
sola doru ilerliyor.
Mars ayn balarnda hava karardnda
gneydou ufku zerinde bulunuyor. Gezegenin aasnda bulunan parlak beyaz yldz Spika. Mars giderek daha erken doacak
Jpiter
Prokyon
Ay
Vens
Ay
4 Mays akam bat ufku
ve ay sonunda hava karardnda meridyene yani gneyde en yksek konumuna ulam olacak.
Jpiter ayn balarnda akam saatlerinde gneybat ufku zerinde yer alyor ve
gece yars civar batyor. Jpiter ilerleyen
gnlerde gkyzn giderek daha erken
terk edecek. Ay sonunda hava karardktan
yaklak bir saat sonra batacak.
26 Mays sabah gndoumundan nce dou ufku
Satrn yaklak saat arayla Mars izliyor. Gezegen hava karardnda dou ufku
zerinde yer alyor ve gecenin neredeyse
tamamnda gkyznde bulunuyor.
Ay 7 Maysta ilkdrdn, 14 Maysta dolunay, 21 Maysta sondrdn, 28 Maysta
yeniay hallerinde olacak.
87
Nasl alr?
eviri: Dr. Murat Yldrm
Bobin
Elektrik akm, bir mknatsta olduu gibi kendi etrafnda
manyetik alan retir. te yandan deien manyetik
alan da elektrik akm retebilir. Bu anlamda, basit bir bileen
olan bobin kendi etrafnda bir manyetik alan oluturmak
iin kullanlabilir. Bu sayede bobin, manyetik alan halinde

elektrik enerjisi biriktirebilir. Bobin bir kondansatr ile
birlikte kullanldndaysa, rnein bir radyo alcsnda uygun
frekanslar semek iin kullanlan bir osilatr oluturabilir.
Sarmallar
Bir elektrik akm tarafndan indklenen manyetik alann iddeti,

iletkenin sarmal haline getirilmesi sayesinde artar.
Bir iletken zerinde akan bir
akm, iletken etrafnda genelde
ok zayf olsa da bir manyetik
alan oluturur.
Eer iletkene bobin ekli

verilirse manyetik alan
bykl artar.
Manyetik alan
Manyetik alan
Byk Srpriz
Yaklak iki yzyl nce, bir mknats bir bobine yaklatrarak

veya uzaklatrarak bobinin maruz kald manyetik alan
bykl deitirilirse iletken tel zerinde (yaklatrldnda
ve uzaklatrldnda farkl ynlerde olmak zere) elektrik akm
olutuu kefedildi.
1
Mknats
yaklatrldnda bobin
zerindeki manyetik
alan younlar ve
elektrik, bobin zerinde
belirli bir ynde
akmaya balar.
Eer mknats
hareket etmezse
(manyetik alan
deimezse) akm
olumaz.
Mknats uzaklatrldnda manyetik alan azalmaya

balar ve yaklatrldnda oluan akmn aksi ynnde bir
elektrik akm oluur. Eer mknats periyodik hareketlerle
yaklatrlr ve uzaklatrlrsa alternatif akm oluur.
NDKLEME
1
Elektrik devreye
balanan bir bobinin
etrafnda manyetik alan oluur.
Bobin
2
Kondensatr dearj olmaya
baladnda bobinden elektrik
akm gemeye balar ve
bobin etrafnda manyetik alan
oluur.
Devrede akm kesildiinde,

bobinin etrafndaki
manyetik alan deimeye
balar. Bu deiim hareketli
mknatslarn etkisine benzer
bir ekilde bobin zerinde
indklenmi bir akm
oluturur.
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Pil
Osilatr Nasl alr
Bir kondensatrn ve bir bobinin bulunduu devreler radyo

alclarnn istenen frekanstaki istasyonlar bulmasnda ve
alglamasnda kullanlabilir. Devrenin zelliklerine bal olarak
ayarlanan frekansta, kondensatrn ve bobinin
arj ve dearj devri srekli tekrar eder.
1
G kayna ile arj edilen
kondensatr bir bobine balanr.
Younlatrc
Deiken bir kondensatr kullanarak
devrenin salnm frekansn deitirmek
mmkn.
letken
4
Bobin zerindeki manyetik alan yok oluncaya kadar
kondensatr arj olur. Manyetik alan yok olunca kondensatr
tekrar dearj olarak aksi ynde bir akm, dolaysyla da bobin
zerinde bir manyetik alan oluturur.
3
Kondensatr dearj olduunda, bobin
etrafndaki manyetik alan zayflamaya balar
ve devrede aksi ynde bir akm oluur.
Bu akm kondensatr arj eder.
REZONANS
Radyo alcsnn antenine farkl istasyonlardan sins erisi eklinde binlerce sinyal ular.
Fakat kondensatr ve bobin sadece belirli bir frekansta salnm yapar. Antene ulaan
sinyaller arasnda ayn rezonans frekansndaki dalga glenirken dier dalgalar kaybolur.
Bir radyo istasyonu

nasl seilir
Rezonans olarak adlandrlan fiziksel olgu
(bkz. Nasl alr?, Bilim ve Teknik, Say 544)
sayesinde belirli bir frekanstaki radyo
frekansn seip glendirmek ve
dier frekanslar yok etmek mmkn.
Anten farkl frekansta binlerce

radyo sinyali alglar.
Fakat osilatr sadece belirlenmi
bir frekansta salnm yapar.
Osilatr frekans ve antenin

alglad frekans ayn olunca iki
frekans birbirini glendirir
ve dier frekanslar elimine eder.
Osilatrdeki deiken
kondensatr sayesinde osilatrn
frekansn deitirerek istenen
radyo istasyonu seilebilir.
ne Deliinden Gelecek
Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar
Ziyareti - 1 (15 yandaki bir gen kzn gnlnden)

Haberi aldmda snavdan yeni kmtm ve felaket gemiti.
mrmn son yln (benim iin gerekten uzun bir sre) adadm sanal imparatorluk,
blgesel turnuvada tm koloni gemilerini kaybetmek zereydi.
Ayrca ten rengimle ilgili son yaptrdm genetik ayarlamadan da hi memnun deildim.
stelik annem byle hissedeceimi sylemiti ve bunu da sk sk hatrlatyordu.
Btn bunlarn dnyann geri kalanyla birlikte buharlaacana inanmakta zorlandm elbette, ama yleydi.
Sonumuz gelmiti.
O gn akama kadar ka bilim insanyla ka rportaj izlediimin saysn unuttum.
Hl rya gibi geliyordu her ey, anlyor ama hissedemiyordum iimde.
Ben de Dnya da ok gentik ve bu sonu hak etmiyorduk.
- arpma ne zaman bekleniyor?

- Gneten u anki uzakl Dnyannkine eit,
ama hznn Dnyannkinden ok daha fazla olduunu
dnrsek bizim alt ayda aldmz yolu o gnler
iinde alabilir. Cismin hiperbolik yrngesiyle
Dnyann eliptik ...
- Neden daha nce fark edilmedi?
- Bir gk cismi iin ok kk, ap sadece

20-30 km civarnda. Ayrca biliyorsunuz, astronomi
dnyas genelde yldzlar ve galaksilerle ilgilenir.
Btn teleskoplar onlara odaklanmt.
Fark edildii srada Gnee bu kadar yakn olmas da
kt oldu elbette. Tpk Gne tam kardayken
fotoraf ekmek gibi bir ey. Biliyorsunuz, amatr
bir astronomi merakls cismi daha bir ka saat nce
kefetti. Cisim gn iinde Gnein arka tarafna
geecek. O yzden maalesef ayrntl bilgimiz yok.
Grnr dalga boyuyla alan teleskoplar ...
- Ben Gne Sistemindeki btn meteorlarn
kataloglandn ve takip edildiini sanyordum!
- Cisim gne sisteminin dndan geliyor.
O yzden bu kadar hzl. Kepler yasasn hatrlarsanz,
Gnee yaklatka da hzlanyor. Ayrca byklne
bakarsak meteor deil de asteroid demek daha ...
- Peki, cisim kkse tehlike neden byk?
- Hem hz ok fazla, hem de yrngesi Dnyayla kafa
kafaya arpacak ekilde. Yani Dnyann uzaydaki hzn
da topladmz zaman bal hz 200 km/snin zerine
kaca iin arpma enerjisi birka yz yottajoule ...
- unu benim anlayacam dilde ifade ederseniz
ok mutlu olacam!
Bilim ve Teknik ubat 2009
Emre Sermutlu
En son izlediim bilim insan bu arpmann

Dnyann deil sadece insanln sonu anlamna
geldiini syleyince ok rahatladm dorusu!
Zaten tam kl krk yarma gnmdeydim,
bu ince ayrm iyi geldi bana. Biz yok olduktan
sonra yaamaya devam edecek bakterilere
ve mantarlara mutluluklar diliyorum.
- Bir milyar ton uranyumun enerjisine ...

- Yani?
- Dinozorlar yok eden asteroid arpmasnn
on binlerce kat kadar.
..........
Hayattaki son gnlerimi fizik ve astronomi bilgilerimi
tazeleyerek geireceimi hi tahmin etmezdim dorusu.
Ama herkes ayn durumdayd, ayn hayal krkl ve
fkeyi yayordu bilim insanlarna kar.
Ne Ayn karanlk yzndeki devasa radyo teleskoplar,
ne okyanus dibindeki yerekimi dalga alglayclar
ne de tm Gne Sistemine yaylm, evrenin
ilk milisaniyelerinden haber ulatran sensr alar
haber vermiti bize ve bir milyon teknik terimi
aykladnz zaman geriye kalan aklama
O tarafa bakmaya hi gerek duymadk ki!
gibi bir eydi.
Yaplabilecek hi bir ey yok muydu?
Asteroid kuanda madencilik yapan dev fabrika
gemilerinden birinin yrngesini deitirip nn
kesebilirdik. Ya da Gnein evresindeki fzyon
reaktrlerinden birini yaklatrp patlatabilirdik. Arimet
gibi biz de teleskoplarn mercekleriyle gne n
cismin stne odaklayp eritebilirdik lanet eyi.
Bunlar benim aklma gelenler, bilim insanlar kafa
yorsa kim bilir neler bulurlar. Ama belli ki
onlar her eyin nasl baladn dnmekten nasl
bitecei meselesine pek zaman ayrmamlar.
Tam kalbimize ynelmi bu mermiyi yrngesinden
bir ka derece saptrmamz yeterliydi bizi skalamas iin,
yok etmemiz art deildi aslnda. Ama bu projeler
(ve sonraki gnlerde duyacam daha lgn yzlercesi)
iin aylar hatta yllar gerekliydi ve bizim sadece
gnlerimiz vard. Hayatla ilgili hayal ettiklerimi
baarmak bir tarafa, dolaptaki yiyecekleri
bitirecek kadar bile vaktim yoktu!
izim : Ersan Yaz
Matematik Havuzu
Usta Kaptanlar
Isaac Newton (1642-1727)

Dnyaya nasl grndm bilmiyorum;
ama ben kendimi, henz kefedilmemi
gereklerle dolu bir okyanusun kysnda
oynayan, dzgn bir akl ta ya da gzel bir
denizkabuu bulduunda sevinen bir ocuk
gibi gryorum.
nl ngiliz fiziki, matematiki, filozof
ve ilahiyat Isaac Newton kendisini
yukardaki cmlelerle ifade eder. Newtona
gre doa matematiksel niteliklere sahip,
blnemeyecek kadar kk paracklardan
olumutur ve bilimin amac deneyler
yaparak olgular matematiksel kuramlarla
genelletirmektir.
Newton 1661-1665 yllar arasnda Trinity
Collegea girmi ve ilk Lucasian matematik
profesr Isaac Barrowun rencisi
olmutur. 1665 ylnda veba salgn sebebiyle
Cambridge kapatldnda 2 yl boyunca
ailesinin iftliinde yaam ve byk
bulularnn temellerini burada atmtr.
27 yanda Cambridge niversitesinde
matematik profesr olmu, 29 yanda Royal
Societyye seilmi ve 1703 ylndan lmne
kadar bakanlk grevini yrtmtr.
Newton diferansiyel ve integral hesaplamalar
zerine yapt almalarla tarihteki byk
matematikiler listesinde de yerini alr. Fakat
ayn dnemde kalkls zerine alan
Leibniz ile Newton bilim dnyasnda sert
tartmalara yol amtr. Leibniz almalarn
1684 ylnda yaymlam, Newton ise
Principiada kalklsn geometrik formunu
aklamasna ramen hibir deiken
notasyonunu aklamam ve 1693 ylna
kadar bu konu zerine almalarn
yaymlamamtr. 18. yzylda byk
tartmalara yol am olsa da gnmzde
genel kan iki bilim insannn birbirinden
bamsz olarak kendi yntemlerini
gelitirmi olduudur. Newtonun bilimsel
bulularn uzun sre yaymlamama
sebebinin eletiri ve yadrganma korkusu
olduu dnlmektedir.
Ali Doanaksoy
Kapal Havuz
Stramboe Krallnda krala kar ilenen sular
hakknda mahkeme kesin kararn verdikten
sonra kral mahkmlara cezalarn azaltma
frsat tanmak amac ile baz oyunlar oynatr.
Bu oyunu oynayacak olan on mahkm bir
araya getirilir ve oyunun kurallar aklanr:
Yan taraftaki blmede 10 tane hcre ile bir
tane bo oda var. Odann tavannda bir lamba
ve duvarda lambaya kumanda eden bir
dme var. Lamba u anda kapal veya ak
olabilir. Bu konuda size bir bilgi verilmeyecek.
Oyun baladnda hepiniz birer hcreye
alnacaksnz. Oyun sona erene kadar birbirinizi
grme ve herhangi bir ekilde haberleme
imknnz yok. Biz aklmza estike aranzdan
birini rastgele seerek hcrenizden alp lambal
odaya gtreceiz. Bu odaya gelen, dmeye
basarak lambann durumunu deitirebilir
ya da olduu gibi brakabilir.
Oyun sresince lambaya sizler dnda

hi kimse mdahale etmeyecek.
Odaya gelenin yapabilecei bir dier ey ise
u ana kadar her mahkmun bu odaya en az
bir kere gelmi olduuna eminim demek.
Eer bu ifade doru ise hepiniz
salverileceksiniz. Aksi takdirde oyun sona
ermi olacak ve cezanz tamamlayncaya
kadar hcrelerinizde kalacaksnz.
imdi, hcrelerinize gitmeden nce bir
saat sreniz var. Aranzda istediiniz
stratejiyi belirleyebilirsiniz. Ama unutmayn,
hcrelerinize gittikten sonra bir daha
birbirinizi gremeyecek, hi bir ekilde
haberleemeyeceksiniz.
Mahkmlar kurtaracak bir strateji
bulabilir misiniz?
Elence Havuzu
100 ELDE ETME
Aadaki saylarn (srasn deitirmeden)
aralarna sadece
+, -, x veya / sembollerini koyarak ve istediiniz
kadar parantez kullanarak 100 elde edebilir
misiniz?
rnek:
5, 5, 9, 8 ve 3 saylar kullanlrsa 5
5+9(8+3)=100 elde edilir.
1. 16695
2. 88992
3. 477599

4. 694929
5. 167776
SEHPA
Yuvarlak bir sehpa, dik a ile kesien iki duvarn
bulutuu keye doru itilerek her iki duvara
da deecek konumda braklmtr. Sehpann
kenarndaki bir noktann duvarlardan birine 8
dierine 9 santim uzakta olduu lldne
gre sehpann ap nedir?
YA HESABI
On sekiz yl nce Mesut beyin ya, olunun
yann katna eitti. Bu sene ise sadece iki
katna eit. Mesut bey ka yandadr?
2014 MISIR KESRLER
Milattan 2-3 bin sene kadar nce Msrllar
genellikle paynda 1 olan kesirleri kullanr ve
dier kesirleri bunlar cinsinden yazard.
5
1 1
rnein 6 yerine 3 + 2 yazmak gibi. Bu
nedenle paynda 1 olan kesirlere Msr kesirleri
denebilir. 1 saysn birbirinden farkl 2014
tane Msr kesirinin toplam eklinde yazabilir
misiniz?
KA FINDIK
Temelin avucunda tuttuu fndklar gren
Dursun ile Temel arasnda u diyalog geer:
Avucunda ka finduk var?
Syleyemem uaum.
O zaman biraz ipucu ver da.
Toplam arlklar 20 gram.
Baka?
En hafif toplam 5 gram,
en ar toplam 7 gram.
Tamam uaum bu kadar
bilgi yeterli.
Temelin avucunda ka
fndk vardr?
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz Kum Havuzu

KMELER
12 EKMEK
A ve B pozitif tam saylardan oluan

kmeler ve u artlar salyorlar:
A kmesinden alnan farkl iki
elemann toplam B kmesindedir.
B kmesinden alnan farkl
iki elemandan byk olann
kne oran A kmesindedir.
A , B kmesinin en ok ka
eleman olabilir?
12 kiilik bir aile bir gnde 12 ekmek tketmitir. Her yetikin erkek 2 ekmek,
her yetikin kadn yarm ekmek ve her ocuk eyrek ekmek yemitir.
Bu ailede ka yetikin erkek, ka yetikin kadn, ka ocuk vardr?
FARKLI KA DEER
a ve b, aralarnda asal iki pozitif tam
say olduuna gre,
a 2014 + b 2014
0BEB a a + b, a + b )
farkl ka deer alabilir?
A KALAN FARE
Bir fare peynir bulup yiyebildii her gn 2 gram imanlamakta,
a kald gnlerde ise 3 gram kaybetmektedir. 20 gnlk bir dnemde
toplam 5 gram imanlam olan fare bu srenin ka gnnde
a kalmtr?
Ss Havuzu
ONBR 5 ve 2014
5x5x (55 + 5 x 5 + 5 ' 5) - 55 ' 5 = 2014
GEEN SAYININ ZMLER

Kum Havuzu
FONKSYON BULMA
x=y ve x=y=0 durumlarn inceleyerek, verilen koullar
salayan tek fonksiyonun f(x)=x2 olduu bulunur.
TURA GELME OLASILII
Atein Gneinkine gre ya turalar ya da yazlar daha fazladr.
Ancak bu iki durum ayn anda geerli olamaz, zira Ate Gneten
sadece bir tane fazla paraya sahiptir. Simetriden dolay bu iki durumun
olaslklar da ayndr. Buna gre de Atein Gneten daha fazla tura
getirme olasl 12 dir. Bu olaslk N saysndan bamszdr.
K EHR ARASINDAK UZAKLIK
ki ehir arasndaki uzaklk 273 kmdir.
Olimpik Havuz
ETSZLK
Aritmetik ortalama, geometrik ortalama eitsizliinden
Elence Havuzu
100 ELDE ETME
847787
945599
837967
741928
521535
133829
PBC ve PFE genleri benzer ve | FE | = 5 olduundan | PF | = 52 b ve | PC | = 85 a

| BC | 2
olur.
Son olarak PCD ve PAF genleri benzer olduundan
| CD | 15 olarak bulunur.
| FA | = | AP | .
=
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Ahmet Yalabk, Tark zdemir...)
SATRAN TAHTASI
stenilen yerletirme ilemi 249 farkl ekilde yaplabilir.
FRE
Cevap 29dur.
rnek:
(Doru cevap gnderen okurumuz: lknur Bulut)
KPTEK MSKETLER
Yarap 1 cm olan bir misketi
sdrabileceimiz kp eklindeki en kk
kutunun kenar uzunluu 2 cm, kegen
uzunluu da d = 2 3 cmdir. Kpn bir
kesinin miskete uzakl c = 2 32 - 2 = 3 - 1
cmdir. Bu durumda iki misketi
sdrabileceimiz kutunun kegen
uzunluu D = 2 ( 3 - 2) + 4 = 2 ( 3 + 2) olur ve
bylece kutunun kenar uzunluu
D
2
= 2+
. 3, 15 cm olarak elde edilir.
3
(Doru cevap gnderen okurumuz: Metin Ersin Arcan)
Buradan A gerel saysnn alabilecei en byk deerin 4 olduu grlr.

(Doru cevap gnderen okurumuz: Erhan Erdoan)
ALTIGENDE UZUNLUKLAR Kegenlerin kesim
noktasna P diyelim. |PA|=a ve |PB|=b olsun.
PAB ve PED genleri benzer ve IEDI = 4 olduundan |PE|=4a ve |PD|=4b olur.
IABI
| CP |
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Said amil Bayyurt, Ergn Erdomu...)
Kapal Havuz
On Mahkm Bir Lamba 1
Mahkmlar aralarndan birisini lider olarak belirler. Lider odaya gittiinde
lamba kapalysa aar, aksa dokunmadan hcresine dner.
Odaya gtrlen dier mahkmlarn her biri lambay ak bulduu ilk
seferde lambay kapatr ve bir dahaki seferlerde lambaya hi dokunmadan
hcresine geri dner. Lider lambay 100. kez atktan sonra u ana kadar her
mahkmun bu odaya en az bir kere gelmi olduuna eminim diyebilir.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Kayra Uygun, Yusuf Serdar Emir...)

CANKURTARAN EKB
Ali Doanaksoy,
etin rti,
Enes Ylmaz,
Fatih Sulak,
Kksal Mu,
Muhiddin Uuz,
Zlfkar Sayg.
thinkstock
8/4-7+7x(8+7)
9-4+5+5x(9+9)
8x3+7x9+6+7
7+4-1+9x(2+8)
5x2+(1+5)x3x5
(1+3)x3+8x(2+9)
8 8 8
8 x y z
xy 2 xy 2 xyz 2 xyz 2 xyz 2 xyz 2
x2 + 2 + 2 + 4 + 4 + 4 + 4 + 4 $ 8
= 4xyz elde edilir.
28
Deerli okur
Havuz kelelarmz, Elence Havuzu
doru zm rinde yer alan proble , Kapal Havuz ve Olimpi
m
Bilim Kitaplarn gnderen ilk iki okuy lerden herhangi birin k
birlikte posta ndan birer kitap hediyeucumuza TBTAK Poplein
iinde matemadresinizi de sorularn ya edeceiz. zmlerinizl r
gerekiyor. Bu atik.havuzu@tubitak.goymland ayn ilk 15 gne
dergide yer saydan itibaren dergide v.tr adresine gndermen
ayrntlarna alan yazlarn daha yer almayan kelerimizeiz
isimlerine w ve doru cevap gndgeni haline, zmlerin,
ww.biltek.tu
bitak.gov.tr eren tm okurlarmz
adresinden ul
n
aabilirsiniz.
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Gz Aldanmas
Kibritler
Krmz izgilerden stteki daha uzunmu

gibi gzkyor.
Oysa ikisi de eit uzunlukta.
Aadaki kibritlerden ikisinin yerini deitirerek eitlii doru hale getiriniz.
X
Krk
Hangisi Farkl?
2, 3 ve 4 rakamlarn kullanarak
40 saysn elde ediniz.
Aadaki ekillerden hangisi farkldr?
Rakamlarn sras bozulmayacak

Toplama, arpma, karma,
blme, faktryel, s alma ilemleri
ve parantezler kullanabilirsiniz.
X Deeri
-1+3-5+7-9+.- (x-2) + x = 2014
olduuna gre x neye ettir?
Vezirler
Standart bir satran tahtasna dilediiniz
kadar vezir yerletireceksiniz.
Koulumuz her sradaki ve kolondaki
vezir saysnn tek say olmas.
Bu ilem ka farkl biimde yaplabilir?
Ayn soru 3x3lk
bir tahta iin sorulsayd
cevap 16 olacakt.
A B
G H
Rakam Tablosu
Soldaki tabloda her harf
1 ile 9 arasndaki farkl bir rakama
karlk gelmektedir.
Ardk saylar yatay ve dey
komu karelerde deildir.
AB says ile HJ saysnn arpm
CFJ saysna eittir.
Tablodaki rakamlar bulunuz.
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Dijital Saat
Aynal bir sehpann zerinde duran dijital saatin hem kendisi hem de ayna grnts ayndr.
Bu durum 24 saat ierisinde ka kez gerekleebilir? rnek:Saat 8i 10 gee sadaki gibi bir durum gerekleir.
ki Top
O Harfi
2 krmz 2 siyah top arasndan

rastgele 2 tanesi seiliyor.
Sada grlen be paray birletirerek

aadaki O harfini elde ediniz.
Bunlardan biri krmzysa,

dierinin de krmz olma olasl nedir?
Geen Saynn zmleri

Gruplar
A=BA
B=YA
C=DO
D=BA
Say
x=15
y=12
z=3
J Harfi
Dokuz Kare
36 farkl biimde gerekletirilebilir.
Karelere ekildeki harfler verilerek 36 zm
listelenmitir.
A B
G H
ABCDEFGHJ
1.
121232313
13.
212131323
25.
312123231
2.
121313232
14.
212323131
26.
312123312
213132213
27.
312231123
Kpr ve Fener
Askerlerin gei ilemleri en az 36 dakikada tamamlanabilir.
1, 5, 15,ve 20 dakikada geen askerleri srasyla
BR, BE, ONBE ve YRM olarak adlandralm.
nce BR ve BE geer (sre 5 dakika).
Sonra BR geri dner (sre 5+1 dakika).
ONBE ve YRM geerler (sre 5+1+20 dakika).
BE geri dner (5+1+20+5 dakika).
En son olarak da BR ve BE geerler (sre 5+1+20+5+5 =36 dakika).
3.
123231123
15.
4.
123231312
16.
213132321
28.
312231312
5.
123312123
17.
213321132
29.
313121232
6.
123312231
18.
213321213
30.
313232121
7.
131212323
19.
231123231
31.
321132213
8.
131323212
20.
231123312
32.
321132321
9.
132213132
21.
231312123
33.
321213132
10.
132213321
22.
231312231
34.
321213321
11.
132321132
23.
232121313
35.
323131212
12.
132321213
24.
232313121
36.
323212131
Drt Say
A=19, B=17, C=33, D=31
Altgen ve Sekizgen
Kesiim alan ACB daire kesmesi
ve AEB daire kesmesinin
alanlarnn toplamna eittir.
ACB daire kesmesi kk
dairenin yarsna eit olduu
iin alan=/2
OA=2 ve AD=1+1=2 ve OB=2
olduu iin OAB geni
ekenar gendir.
AEB daire kesmesinin
alan=OAB daire diliminin alan -
Boyutlu Cisim
Bo Kareler
Alt sradaki ekiller stteki
ekillerin saat ynnde 90 derece
dndrlmesiyle elde ediliyor.
OAB geninin alan

=4 /6 - 3 = 2 /3 - 3
Kesiim alan= /2 + 2 /3 - 3
=7 /6 - 3
A
O
95
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Edward B. Burger: Williams Kolejinde profesr, eitim
ve i danman ve Baylor niversitesinin eski rektr
yardmcs. Altm beten fazla makale, kitap ve eitim
videosunda yazar ya da ortak yazar olarak imzas var.
Televizyon ve radyo kanallarnda 50den fazla program
yapm. Eitmenlikte gsterdii baarlar ve bilimsel
almalarndan dolay hem ulusal birok dle deer grlm hem de ngilizce konuulan btn lkeleri kapsayan en nemli eitmenlik dln almtr.
Michael Starbird: Teksas niversitesinde ordinarys
profesr olarak grev yapyor. Eitim ve i danman. Saysz kitap, konferans, atlye ve eitici videolaryla rencilerden retmenlere ve iadamlarna kadar
geni bir kitleye ulayor. zellikle etkili dnmeyi retme konusundaki baarlaryla bu alandaki en nemli eitmenlik dl dhil eitli dle deer grlm.
Besin Zincirlerini Korumak Yamur Orman Besin Zincirleri
Etkili Dnmenin 5 Elementi
Heidi Moore
eviri: Bahtiyar Kurt
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014
Edward B. Burger, Michael Starbird

eviri: Erhan Akay
Okuyan Us Yaynevi, Eyll 2013
angi kertenkele, kurbaa ve ylan trleri havada uuyormu gibi grnr? Dnyann en kk maymununun boyu ne kadardr? Hangi kelebek trnn kanatlar maviymi gibi grnr? Yamur Orman Besin
Zincirlerinde bunlarla birlikte daha pek ok sorunun yantn bulabilirsiniz. Besin Zincirlerini
Korumak serisindeki her bir kitap besin zincirlerini, besin alarn ve bunlarn unsurlar olan
reticileri, birincil tketicileri, ikincil tketicileri ve ayrtrclar inceliyor. Kitaplarda eitli yaam alanlar anlatlyor, belirli trler ve canllar
tantlyor. Bu seri ayrca besin zincirlerini etkileyen evresel deiiklikleri inceliyor ve okuyucuya besin zincirlerini korumak iin neler yapabilecei konusunda bilgi veriyor.
96
urger ve Starbird dhiliin ifrelerini olanca aklyla nmze seriyor ve biz sradan insanlarn ufkunu hayal edilemeyecek kadar geniletiyor.
Bir dhi gibi dnebilmek istiyorsanz bu
kitap sizin iin.
Etkili Dnmenin 5 Elementi adl kitap, etkili
dnmenin pratik, parlak ve ilham verici yollarn gsteriyor. Fikir gayet basit: Belli yntemleri izleyerek dnme konusunda kendinizi gelitirmeyi renebilirsiniz. Parlak zek denilen
kavram doutan gelen bir zellik deildir, zihni daha farkl ekilde kullanmay bilmektir.
Kitapta anlatlan pratik yntemler bir hedefe daha yaratc, zeki ve etkili bir ekilde yaklamanz salayacak. Hayatn her alannda d-
nmeyle ilgili gerekleri ortaya karan merak

uyandrc rneklerle dolu Etkili Dnmenin 5
Elementi renciler, ebeveynler, retmenler,
iadamlar, sporcular, sanatlar, liderler ve yaam boyu renmekten vazgemeyenler, ksacas potansiyelinin doruk noktasna kmak isteyen herkes iin baucu kitab.
kmaza girdiinizde, yeni bir fikre ihtiya
duyduunuzda ya da renmek ve kendinizi gelitirmek istediinizde Etkili Dnmenin 5
Elementi size ilham verecek ve yrmek istediiniz yolda rehberlik edecektir.

Bilim Ve Teknik - Mayıs 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik - Mayıs 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Dnyadan Marsa, Elmastan DNAya

Bakteriler Konuuyor mu?

Aylk Popler Bilim Dergisi

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Dr. Mahir E. Ocak

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Emine Sonnur zcan

Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci

Bask Tarihi: 29.04.2014

20 Konektomumuz Neyse Biz de Oyuz: EyeWire / Mehmet Cihad Ayar

26 4. Endstri Devrimi Kapda m? / Brtein Ege

Drdnc Endstri Devrimi ile birlikte dnya endstrisi daha zel,

30 Havann Suyunu karan Reklam Panosu / lay elik

Kristal yaplarnn bilimi 100 yanda.

34 Makromolekllerin Kristalografisi / Mahir E. Ocak

Binlerce atomdan oluan makromolekllerin yaplarnn

36 Zaman-zmlemeli Kristalografi / Mahir E. Ocak

Gelien teknoloji dinamik srelerin fotorafnn ekilmesini

38 Kristalografide Kullanlan leri Teknolojiler / Mahir E. Ocak

Teknoloji gelitike kristalografi ile incelenen malzemeler giderek

42 Kristalografiyle Dnyann Merkezine Yolculuk / Mahir E. Ocak

58 Kalbimizi Boyutlu Grntleyen ip retildi / Zeynep Bilgici

Dr. Ebru Erbaya / zlem Ak kinci

64 Alzheimer Nerede Balyor? Nasl Yaylyor? / zlem Ak kinci

Hzla gelien yap sektr doal kaynaklarn byk bir blmn

72 Kelebek Gzlemcilii / Didem Ambarl, Onat Babay

1987 yl adli bilimlerde bir milattr. nk o tarihte ilk defa kiiye

80 Bakteriler Konuuyor mu? / A. mer Aydar

Son 15-20 yldr yaplan aratrmalarla bakterilerin hi de asosyal

POSTER Kristalografi / Hazrlayan: Mahir E. Ocak

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

Tekno Yaam /Osman Topa

Ayrntlar /zlem Ak kinci

Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

Gkyz /Alp Akolu

Nasl alr? /Murat Yldrm

ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

Yayn Dnyas /lay elik

Yeni Bir Mineral

brahim zay Semerci

Bat Avustralyada yaplan maden

delaide niversitesinde (Avustralya)

lkokul yllarndan beri

Bu ikili o zaman bitkilerin

Her yl pek ok mineral bulunsa da bulunan

Bilim ve Teknik Mays 2014

Japon firmas Hitachi, Gney indeki

itachi bu yeni asansrn

Ofis, otel ve rezidans olarak

Dnyann lk Minyatr Arlksz Ortam Laboratuvar

ktleekiminin 100.000de biri

Aratrmaclar AOSAT I projesinde

300 metre apndaki bir asteroidin

4,5 dakikada bir kendi etrafnda