Bilim Ve Teknik - Nisan 2014

Bilim
ve
Teknik
Ay Posteri Derginizle Birlikte...
Aylk Popler Bilim Dergisi

Nisan 2014 Yl 47 Say 557
5 TL
Bilim ve Teknik
Evrenin lk Anlarna Alan Pencere
Nisan 2014
Yl 47
Ktleekim Dalgalar
Say 557
ime Kuramna Dorudan lk Kant
Ktleekim Dalgalar
Yenilikilik
Yeni Bir Enerji Tr
Kaya Gaz
Hava ile nsanlar Besleyen ve

ldren Adam
Ayda ve tesinde
Neler Oluyor?
BTD_557_nisan_kapak.indd 1
27.03.2014 19:42
Bilim
ve
Teknik
Aylk Popler Bilim Dergisi
Yl 47 Say 557
Nisan 2014
Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk
Etrafmzda srekli bir deiim var. Ama belki gzlerimizin nndeki bu deiimin yaval belki de yksek uyum hzmz, iinde bulunduumuz
evrenin hi evrilmeden hep ayn kald sansn veriyor bize. Mart aynn ortalarnda yaplan bir keif evrenin douundan sonraki ilk anlarn tahmin
etmemizi ve anlamamz salayan kuramlara dorudan bir kant oldu. 13,8 milyar yl eskiye ait tahminler yapabilmek ve o dneme dair bir eyler
renebilmek gerekten etkileyici. Tm insanlara ait uygarln ve modern bilimin geldii noktay gsteren bu gzlemin sonucunu
kapaa karmay uygun bulduk.
Yaknda olmasn umduumuz deiimlerden biri de insanolunun en eski ryalarndan birinin gereklemesi. Yldzlara ulamak ve onlarn arasnda
yolculuk edebilmek pek oumuzun ocukluk hayalidir. Ayda bir koloni kurulmas ise gelimelerin ilk basama. zlem Kl Ekici bu ayki yazsnda
Ay ile ilgili almalar konu ald. Dr. Nilda Oklay ise Avrupann Kuyrukluyldz Avcs Rosetta Uyand! isimli yazsnda uzayda yaplan aratrmalarnn
baka bir kolunu ele alyor. Rosetta isimli uzay aracnn kuyrukluyldzlar ve evren hakkndaki bilgimizi zenginletirmesi bekleniyor.
lkbahara girdiimiz u gnlerde deiimden bahsedip de ilkbaharn getirdii yenilenmeyi hatrlamamak olmaz. zellikle de Zeynep Bilgicinin
hazrlad yenilikilii konu alan kapsaml bir yaz dergimizde yer alrken. Bu yaz hem yenilikiliin dnyada nasl anlaldn zetlerken hem de
bizim dnyada yenilikilik konusunda nerede olduumuzu tartyor. lkbaharn getirdii gzel duygular geliim olarak ifade ettiimiz deiimlerin
evre zerindeki ne yazk ki ou zaman olumsuz etkilerini unutturmaya yetmiyor. lay elikin yazsyla reniyoruz ki, artk bankalar fonladklar
projelerin evreye etkisini hesaplamalarna yanstmaya hazrlanyor. Geleneksel fosil yaktlara daha temiz bir alternatif olarak nerilen
kaya gaz hakkndaki gereklerin ve tartmalarn bir ksmn da Tuba Sargln kaleminden sayfalarmzda bulabilirsiniz.
Hayatmz deitirebileceinden korktuumuz srlar bakasnn renmesini geleneksel ifreleme ve kriptografi yntemleri ile engellemeye alrz.
Mahir E. Ocak yazsnda kuantum kriptografi ve onun deitirebileceklerinden bahsediyor. Levent Dakran da baka bir konudaki deiimi ele alyor
yazsnda. Baz lkelerde gruplar halinde oynanan evrimii bilgisayar oyunlar artk spor kabul ediliyor ve farkl blgelerden gelen takmlarn katld
yarma ve turnuvalar dzenleniyor.
Hayatmzdaki deiimlerin bize hep mutluluklar getirmesi dileiyle.
Sayglarmzla,
Murat Yldrm
Sahibi
TBTAK Adna Bakan
Prof. Dr. Ycel Altunbaak
Yaz ve Aratrma
Dr. Zeynep Bilgici
Genel Yayn Ynetmeni

Sorumlu Yaz leri Mdr
Duran Akca
(ilay.celik@tubitak.gov.tr)
(duran.akca@tubitak.gov.tr)
Yayn Ynetmeni
Dr. Murat Yldrm
(murat.yildirim@tubitak.gov.tr)
Yayn Danma Kurulu

Do. Dr. Burak Aksoylu
Do. Dr. M. Necati Demir
Do. Dr. Mustafa zgr Gler
Dr. kr Kaya
Prof. Dr. Gkhan zyiit
Yrd. Do. Dr. Emre Sermutlu
Prof. Dr. Bayram Tekin
(zeynep.bilgici@tubitak.gov.tr)
lay elik
Dr. zlem Kl Ekici
(ozlem.ekici@tubitak.gov.tr)
Dr. Blent Gzceliolu
(bulent.gozcelioglu@tubitak.gov.tr)
Dr. zlem Ak kinci
(ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr)
Dr. Mahir E. Ocak
Grafik Tasarm - Uygulama

dl Evren Tngr
Mali Ynetmen
Mehmet Ali Aydnhan
Sayfa Dzeni
Sadi Atlgan
dari Hizmetler
Yeter Karasu
(odul.tongur@tubitak.gov.tr)
(sadi.atilgan@tubitak.gov.tr)
(mali.aydinhan@tubitak.gov.tr)
(yeter.sivrikaya@tubitak.gov.tr)
Web
Meryem Arzu Arunta
(arzu.aruntas@tubitak.gov.tr)
(mahir.ocak@tubitak.gov.tr)
Dr. Emine Sonnur zcan
(sonnur.ozcan@tubitak.gov.tr)
Dr. Tuba Sargl
(tuba.sarigul@tubitak.gov.tr)
brahim zay Semerci
(ibrahim.semerci@tubitak.gov.tr)
Redaksiyon
Sevil Kvan
(sevil.kivan@tubitak.gov.tr)
Yazma Adresi
Bilim ve Teknik Dergisi
Akay Caddesi No:6 06420
Bakanlklar - Ankara
Abone likileri
(312) 468 53 00
Faks: (312) 427 13 36
abone@tubitak.gov.tr
Tel
(312) 298 95 61
(312) 468 53 00
nternet
www.biltek.tubitak.gov.tr
Faks
(312) 427 66 77
Fiyat 5 TL
Yurtd Fiyat 5 Euro
Datm: TDP
http://www.tdp.com.tr
e-posta
bteknik@tubitak.gov.tr
Bask: PROMAT
Basm Yayn San. ve Tic. A..
http://www.promat.com.tr/
Tel (212) 622 63 63
ISSN 977-1300-3380
Bask Tarihi: 28.03.2014
Bilim ve Teknik Dergisi, Milli Eitim Bakanl [Tebliler Dergisi, 30.11.1970, sayfa 407B, karar no: 10247]
tarafndan lise ve dengi okullara; Genelkurmay Bakanl [7 ubat 1979, HRK: 4013-22-79
Et. Krs. . say Nr.83] tarafndan Silahl Kuvvetler personeline tavsiye edilmitir.
01_kunye_nisan.indd 1
27.03.2014 19:51
indekiler
28
22 Ayda ve tesinde Neler Oluyor? / zlem Kl Ekici
Aydaki deerli maden, su ve helyum-3 gibi kaynaklarn elde

edilmesine ynelik aratrmalar hzla devam ediyor.
Ancak uluslararas uzay yarnda ama artk sadece Aya ayak
basmak deil. Ayda kalc bir uzay ss, frlatma rampas ve
aratrma laboratuvar kurarak buradan uzayn ve
Gne Sisteminin bilinmeyen derinliklerine yolculuk etmek.
28 Oyun Banda Geen Saatler Gerekten de Bouna m? /
70
Levent Dakran
30 Hava ile nsanlar Besleyen ve ldren Adam:
Fritz Haber / Yasin Ekinci

Haberi imknsz gibi grnen, kendisinden nce birok bilim
insannn hsran ile sonulanan almalarna ramen, bu projeye
ynelten sebepler nelerdi, nce onu anlamaya alalm.
34 FIRST Robot Yarmalar / Mehmet Cihad Ayar

36 Avrupann Kuyrukluyldz Avcs Rosetta Uyand! / Nilda Oklay
lk defa bir kuyrukluyldzn yzeyine inecek olan Philaeyi
tayan Avrupa Uzay Ajansnn uzay arac Rosetta,
10 yllk yolculuunun sonunda hedefine ulamak, yani
67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldzna
varmak zere.
78
40 ime Kozmolojisinin Dorudan lk Kant / Tahsin ar iman
BICEP2 deneyinde grevli bilim adamlar tarafndan balktaki ifade

ile kamuoyuna duyuruldu. Evrenin balangcnda uzay-zamanda
meydana gelen ufak dalgacklar olan ktleekim dalgalarnn bu
gzlemle belirlenen nicelikleri ise ime kozmolojisinin ngrleri
ile rterek bu kurama dorudan bir kant tekil ediyor.
54 Kaya Gaz

02_03_icindekiler_nisan.indd 82
/ Tuba Sargl
Kaya gaz, kmr ve petrole gre daha az karbon salmna sebep
olduu iin daha temiz ve evreci bir yakt tr olarak kabul edilen
doal gazn az bilinen bir tr. Ancak retiminde kullanlan hidrolik
atlatma yntemi evreyle ilgili endielerin ortaya kmasna
neden oluyor.
27.03.2014 19:51
60 Havadaki Nemden Elektrik Elde Edilebilir mi? / Zeynep Bilgici

62 Ayna Nronlar / Abdurrahman Cokun
Ayna nronlarn kefi sadece yeni bir hcre grubunun varln

ortaya koymakla kalmad, sinir sistemine bakmz da deitirdi.
Dil ediniminden empatiye, toplumdaki kltrel deerlerin
aktarmndan psikoterapiye kadar pek ok alanda bilim
insanlarnn ilgisini ekmeye devam ediyorlar.
66 Doal Sermayenin Hesabn Sorma Zaman / lay elik
nsanlk olarak yaammz doann bize salad ve karlnda

hibir bedel demediimiz, hatta ounun farknda bile
olmadmz kaynaklara ve hizmetlere dayal. Ancak karlk
demeden tketmenin elbette bir sonu var. te Doal Sermaye
Bildirisi dnyadaki krktan fazla finans kuruluunun bu sorunun
farkna vardnn ve zm arayna girdiinin bildirisi.
69 Hatrlanan ve Unutulan Ryalar / zlem Kl Ekici

70 Kuantum Kriptografi / Mahir E.Ocak
Klasik kriptografi, ifreleri krmann imknszlna deil

zorluuna dayanr. Kuantum kriptografinin ideal bir uygulamas ise
zlmesi imansz ifreli metinler hazrlanmasna imkn verebilir.
76 Nadir Bulunan Metaller Alarm Veriyor / zlem Ak kinci

78 amzn Olmazsa Olmaz: Yenilikilik / Zeynep Bilgici
Teknolojik gelimelerle birlikte yaammza dair ne varsa byk

bir hzla deiti ve deimeye devam ediyor. Btn bu deiimleri
ve yenilikleri yaamak iin yenilikilik yolunda salam admlar
atmalyz. Peki, bunu ne kadar baaryoruz?
Ek
Haberler
14
Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran
18
Tekno Yaam /Osman Topa
43
Ayrntlar /zlem kinci
44
Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak
50
Trkiye Doas /Blent Gzceliolu
86
Gkyz /Alp Akolu
88
Nasl alr? /Murat Yldrm
90
ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu
92
Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy
94
POSTER Ay / Hazrlayan: zlem Kl Ekici
Zek Oyunlar /Emrehan Halc
96
Yayn Dnyas /lay elik
02_03_icindekiler_nisan.indd 83
27.03.2014 19:51
Haberler
Bebek Bezleri Artk

Sensrl
En Fazla Ka Koku
Ayrt Edebiliriz?
Zeynep Bilgici
Yllardr insan burnunun yaklak 10.000 farkl

kokuyu ayrt edebildii dnlr.
1920li yllara dayanan bu tahmin birok
bilimsel makalede de karmza kar.
Mart aynda Science dergisinde yaymlanan
yeni bir alma bu tahminin aslnda
gerein ok altnda olduunu gsteriyor.
zlem Ak kinci
Bebek bezine yerletirilen tek kullanmlk

organik sensr, bebein annesine
ya da bakcsna bezin deitirilmesi
gerektii bilgisini veriyor. Japon
aratrmaclarn gelitirdii esnek btnleik
devre plastik bir film zerine baslm ve
gcn kablosuz salyor. Ayrca
maliyeti de hayli dk.
okyo niversitesinden Prof. Takayasu Sakurai

ve Prof. Takao Someya liderliinde gelitirilen
sistemde organik malzeme ve mrekkep pskrtme
teknolojisi kullanlm. Bu teknoloji bebek bezine
ek olarak yetikin hasta bezleri iin de
kullanlabilecek.
Someya gelitirdikleri bu teknolojinin hastanelerde
nabz ve kandaki oksijen dzeyini izlemek iin
deriye yaptrlan cihazlarn yerine geebileceini
sylyor. Salk sektrnde kullanlan sensrler
genellikle hastalarda rahatszla neden olan
silikondan ve sert baka malzemelerden yaplyor.
Bu nedenle bu esnek plastik film kullanclarn bu tr
rahatszlklarn giderebilir ve zellikle bakclar
ve doktorlar tarafndan hastalarn durumunu izlemek
bata olmak zere pek ok amala kullanlabilir.
ockefeller niversitesinden
aratrmaclarn yapt
almada farkl farkl kokular
veren -imenden kimyasal
maddelere kadar- 128 madde
kullanld. Bu maddeler onlu,
yirmili ve otuzlu gruplar halinde
bir araya getirilerek ok sayda
deiik karm hazrland.
Bu deneyde gnll olarak yer
alan ve yalar 20-48 arasnda
deien 26 kiiye her defasnda
karm koklatld. Koklatlan
karmlarn ikisi ayn, biri
farklyd ve gnlllerden farkl
kokuyu bulmalar istendi.
Her gnllnn 264 deneme
yapt bu almada
karmdan hangisinin
farkl olduunun bulunmasnda
ne kadar baar saland
ile ilgili istatistiki veriler
oluturuldu. Elde edilen
veriler kullanlarak 128 koku
maddesiyle yaplabilecek
karmlar hesapland. Yaplan
hesaplamalar normal bir insan
burnunun en az 1 trilyon
kokuyu ayrt edebildiini
gsterdi.
Someya bu n sistemin slakln, basncn, scaklkta

ve elektriksel dirente deiiklie neden olabilecek
dier olaylarn izlenebilecei ekilde gelitirildiini
belirtiyor. Fakat ekip yaygn olarak kullanlmaya
balanmasndan nce g tketimini azaltmak iin
sistemi biraz daha gelitirmek istiyor. Aratrmaclar
almalarn San Franciscoda dzenlenen
akademik bir toplantda tantacak.
Koku alma duyusunun ilk kez

bu kadar kapsaml incelendii
bu yeni alma insan burnunun
alglama yetisinin bilinenin
ok stnde olduunu ispatlyor.
04_11_haberler_nisan.indd 4
27.03.2014 20:28
Bilim ve Teknik Nisan 2014
Amazon
Ormanlarnn
Karbon
Dngsne
Katks Anlald
Tuba Sargl
rmanlar karbondioksiti sourarak

insan kaynakl etkinliklerin
neden olduu kirlilik ve kresel snma
sorununun zmne katkda bulunuyor.
Ancak aalar ldklerinde rrken
atmosfere tekrar karbondioksit salyor.
Nature Communications dergisinde
yaymlanan alma Amazondaki
ormanlarn yaydndan daha fazla
miktarda karbondioksiti sourarak
atmosferden uzaklatrdn
gsteriyor.
U.S. Department of Energys (DOE)

Lawrence Berkeley National Laboratory (Berkeley Lab)
Amazon ormanlarnn sourduu

ve sald karbon miktarlarnn
karlatrmas bugne kadar blgedeki
kk aa gruplar incelenerek
yaplyordu. Bu aratrmalar ormanlarn
sourduu karbon miktarnn
Bal Bakterilerin
Antibiyotik
Direncini
Zayflatyor
brahim zay Semerci
Bakterilerin antibiyotiklere kar diren

kazanmas giderek byyen bir sorun.
Amerikan Kimya Topluluunun
247. Ulusal Toplantsnda sunulan
bir aratrma, baln bu soruna zm
olabileceini ileri sryor.
ratrmaclardan Salva Regina

niversitesi Kimya Blm
retim yesi Dr. Susan Meschwitz,
bal enfeksiyonlarla savaabildii iin
bakterilerin diren kazanmasnn
zorlatn belirtiyor. Bal ierdii
hidrojen peroksit, yksek
konsantrasyonda eker ve polifenoller;
ozmoza sebep olmas ve asidik
zellik gstermesi nedeniyle
bakterileri ldryor. rnein eker
konsantrasyonunun yksek olmas
nedeniyle meydana gelen ozmoz
bakterilerin su kaybederek lmesine
sebep oluyor. Dr. Meschwitz, baln
bakteriler aras iletiimi bozarak vcuda
zarar verme ihtimallerini azalttn ve
antibiyotiklere kar daha savunmasz
hale getirdiini de sylyor. Baln etkili
bir besin olmasnda iindeki antioksidan
zellie sahip polifenollerin nemli
rol olduu da ayrca belirtiliyor.
Dr. Meschwitz aratrmalarnda standart
testler kullanarak baln antioksidan
zelliini ltklerini, E.coli,
Staphylococcus aureus ve Pseudomonas
aeruginosa bakterilerine kar baln
etkisini aratrdklarn ve sonu
olarak baln antioksidan zelliini ve
bakterilere kar etkili olduunu tespit
ettiklerini sylyor.
saldndan fazla olduunu gsterse de,

bilim dnyasnda kk bir blgeye
ait sonularn btn bir Amazon
blgesini yanstp yanstamayaca
tartma konusu oluyordu.
Bu almada aa lmlerinin karbon
miktar zerindeki etkisini belirlemek
isteyen aratrmaclar uydulardan ve hava
aralarndan da yararlanarak l aalar
tespit etmeyi baard. Bu amala devrilen
aalarn neden olduu boluklar ve renk
deiimleri incelendi ve Amazondaki
aalarn her yl atmosfere yaklak
2 milyar ton karbon sald belirlendi.
Ancak sonular karbondioksit sourarak
byyen aalardaki biyoktle artnn
karbon salmndan fazla olduunu
gsteriyor.
Temiz Enerji
Gnleri
zlem Kl Ekici
Elektrik Mhendislii Kulb

rencileri tarafndan bu yl
drdncs dzenlenecek olan Temiz Enerji
Gnleri etkinlii 28-29 Nisan tarihlerinde T
Ayazaa Kamps Sleyman Demirel Kltr
Merkezinde gerekletirilecek.
Her geen gn byyen ve nemi artan
enerji sektrndeki gelimelerin, yeniliklerin
ve yatrmlarn deerlendirilecei etkinlikte
rzgr, gne, jeotermal gibi enerji
kaynaklarnn yan sra enerji verimlilii,
akll ebekeler, elektrikli aralar konularnda
da sunumlar yaplacak. Temiz Enerji Gnleri
etkinlii akademisyenleri, sektrn nde
gelen isimlerini, yatrmclar ve sanayicileri
rencilerle ayn platformda bir araya
getirmeyi hedefliyor. Etkinlik hakknda daha
detayl bilgi almak ve bavuru iin
http://temizenerjigunleri.wordpress.com/
sitesini ziyaret edebilirsiniz.
27.03.2014 20:28
Haberler
Elektrikli Otomobiller in
Uzun mrl Ak
Mahir E. Ocak
Elektrikli otomobillerde kullanlmak zere verimli ve

uzun mrl akler gelitirmeye alan aratrmaclar,
lityum-slfr aklerin alma sresini drt katna
karmay baard. Dr. C. Huang ve alma
arkadalarnn yapt aratrmann sonular
Nature Communicationsda yaymland.
nmzde gelitirilen
elektrikli otomobillerde
lityum-iyon akler kullanlyor.
Fakat bu aklerin enerji
kapasitesi dk. Lityumslfr aklerin enerji kapasitesi
lityum-iyon aklerinkinin
drt kat olduu iin bu
akler kullanlarak elektrikli
otomobillerin tek seferde daha
fazla yol almas salanabilir.
Ancak lityum-slfr aklerin
kullanm mrnn lityumiyon aklerinkinden ok
daha ksa olmas bu aklerin
kullanlmasna engel
oluyor. Soruna are arayan
aratrmaclar, aklerin anoduna
koruyucu bir katman ekleyerek
kullanm mrlerini drt katna
kard.
Aklerde biri pozitif (katot)
dieri negatif (anot) iki elektrot
bulunur. Bu elektrotlar bir
kablo ile birbirine baland

zaman bir akm oluur ve
elektrik retilir. Bu srada
elektrotlarn iinde bulunduu
sv (elektrolit) vastasyla
bir elektrottan dierine iyon
tanr. Lityum slfr aklerin
ksa mrl olmasnn nedeni,
istenmeyen yan tepkimeler
sonucunda elektrolit iinde
oluan polislfitlerin anot
zerinde ince bir katman
oluturarak aknn alamaz
hale gelmesine sebep olmas.
Daha nceleri bu soruna
zm arayan aratrmaclar
elektrolit iinde polislfitlerin
olumasn engellemeye
alyordu. Pacific Northwest
National Laboratory
aratrmaclar ise aklerin
anoduna koruyucu bir katman
ekleyerek polislfitlerin
anoda tutunmasn engelledi.
Koruyucu katman, lityum-iyon
aklerde de kullanlan
grafitten yapld. Gelitirilen
yeni anot sayesinde lityumslfr aklerin kullanm mr
drt katna kt. Eskiden
lityum-slfr akler 100 kez arj
olduktan sonra almaz hale
gelirken, yeni akler 400 kez arj
olduktan sonra bile almaya
devam ediyor. Ancak koruyucu
katman lityum-slfr aklerin
enerji kapasitesinin %11
azalmasna da neden oluyor.
Mide Kanseri
Tehisinde Yeni
Yntem
Zeynep Bilgici
Grlme skl bakmndan drdnc

srada olan mide kanseri, ounlukla ileri
safhalarda tehis edilebildii iin lmle
sonulanma bakmndan ikinci srada
yer alyor. Endoskopik yntemler mide
kanserinin tehisinde kullanlabiliyor.
Pahal ve vcut iine dorudan mdahale
gerektirdii iin genellikle belirtilerin
artmas ile bavurulan bu yntem, kanserin
ileri safhalarnda uygulanm oluyor. Bu
nedenle balang safhasnda pek fazla belirti
gstermeyen bu kanserin erken tehisi ile
ilgili almalar nem kazanyor.
u konudaki almalardan biri de yakn zaman

nce Adelaide niversitesinde (Avustralya)
yapld. Bu almaya gre mide kanserinin kan
testiyle erken tehisi mmkn olabilecek.
Biochimica et Biophysica Acta dergisinin ubat
saysnda yaymlanan bu almada 11i erken
dneminde olan 37 mide kanserli hasta ve kanserden
baka bir mide rahatszl olan hastalar zerinde
testler yapld. Bu test sonularnda kanserli hastalarn
kanlarnda bulunan drt proteinin (afamin, clusterin,
D vitamini balayc protein -VDBP- ve haptoglobin)
konsantrasyonlarnn dier hasta grubunda
olduundan farkl olduu gzlendi. Bu sonulara
gre, biyolojik gsterge olarak kabul edilebilen
bu drt proteinin konsantrasyonlarnn birlikte
deerlendirilmesi ile mide kanserini seici ve hassas
bir yntemle tehis etmek mmkn olabilecek.
Kan testiyle mide kanserinin erken tehisine olanak
salayan bu yntemin uygulamaya gemesiyle birlikte
mide kanserinden lenlerin says azalabilir.
27.03.2014 20:28
Kk Hcre Yntemiyle
Sa Kk Hcresi
retildi
Kz Bebein Anne St ile

Erkek Bebein Anne St Farkl
zlem Ak kinci
Mahir E. Ocak
Pennyslvania nivesitesinde alan

Dr. R. Yang ve alma arkadalar, insan deri
hcrelerini kk hcrelere dntrerek
sa kk hcresi retmeyi baard.
Henz kellie are bulunduunu sylemek
iin erken. Ancak bu sorunun zm
iin gerekli iki aamadan biri tamamlanm
oldu. Aratrmann sonular Nature
Communicationsta yaymland.
k hcre yntemiyle daha nce pek ok trde

hcre retilmiti. Ancak bu almadan
nce sa kk hcrelerinin nasl retilebilecei
bilinmiyordu. Aratrmaclar, almalar srasnda
dermal fibroblast olarak adlandrlan hcreleri
kulland. Bu hcreler nce herhangi bir trde
insan hcresine dnebilme kapasitesine sahip
indklenmi kk hcrelere, daha sonra epitelyal
kk hcrelere dntrld. On sekiz gn
sren bu aama yaklak %25 verimle tamamland.
Farelerin derilerindeki kk hcrelerin retilmesini
indkleyen hcrelerle kartrlan epitelyal kk
hcreler, farelerin derilerine yerletirildi.
Bir sre sonra yapsal olarak insan sa kk
hcrelerine benzeyen hcrelerin gelitii grld.
nsanlar salar dkldnde hem sa kk
hcrelerini hem de dermal papila hcreleri olarak
adlandrlan hcreleri kaybettii iin henz
kelliin aresi bulunmu deil. Salarn yeniden
gelimesinin salanabilmesi iin nce yeni dermal
papila hcreleri de retilmesi gerekiyor,
ancak bunlarn nasl yeniden retilebilecei
henz bilinmiyor.
Anne stnn ierii bebein

cinsiyetine gre farkllk
gsteriyor. Aratrmaclar
hazr mamalarn da
benzer ekilde farkl farkl
tasarlanmas gerektiini
dnyor.
Hem maymunun hem de insann
anne st test edildiinde yalarn,
proteinlerin, vitaminlerin,
ekerlerin, minerallerin ve
hormonlarn dzeylerinin ok
deiiklik gsterdii tespit edildi.
Fakat bebein kz ya da erkek
oluuna gre anne stnn
tamamen farkl olduuna dair
kantlar var.
Harvard niversitesinden
Prof. Katie Hinde Amerikan
Bilim Geliimi Birliinin
ikagodaki toplantsnda makak
maymunlaryla yapt almasn
tantt. Aratrmasnda erkek yavru
douran anne maymunun stnde
%35 orannda daha fazla ya ve
protein olduunu, hatta ilk doum
olmas durumunda anne stnn
daha da zengin bir ierie sahip
olduu sonucuna ulat. Fakat dii
yavru iin retilen anne stnn
daha az ya ve muhtemelen hzl
iskelet geliimini desteklemek
iin de daha fazla kalsiyum

ierdii, dii yavru douran
annenin stnn daha fazla olduu
dolaysyla da emzirme boyunca
dii yavrularn erkek yavrularla ayn
miktarda ya ald grld.
Prof. Hinde anne stnn kz
ve erkek bebekler iin farkllk
gsterebildiini ve bu farklln
derecesinin annenin retkenlik
durumuna bal olabileceini,
erkeklerin ve kzlarn geliimleri de
farkl olduundan, ihtiyalar olan
besin ieriini alamadklarnda
ideal bir gelimenin sz konusu
olamayacan belirtiyor.
Hinde, baka bir almasnda
anne stndeki kortizol yani
stres hormonu seviyesini ve
bunun bebein davranlar
zerine etkisini inceledi. Daha
nce yaplan, yksek dzeyde
kortizol ieren anne st alm kz
ocuklarn daha sinirli olduu ve
zor sakinletirilebildii sonucunun
grld aratrmadan yola
klm. Hinde 108 yavru
maymunun nce 1 aylkken daha
sonra da 3-4 aylkken itii anne
stlerindeki kortizol dzeyini lt.
Dii yavrularn erken dnemde
kortizol dzeyi yksek anne st
itiklerinde daha tedirgin ve gergin
olduu, erkek yavrularn itii
stteki kortizol dzeyi zamanla
artrldnda daha gergin olduklar
gzlendi. Hinde bebeklerin
cinsiyetine gre anne stnn
nasl ya da niin deitiini, ayn
zaman st ieriinin bebekleri farkl
yollarla nasl etkilediini anlamak
iin daha fazla aratrmaya gerek
duyulduunu belirtiyor.
7
27.03.2014 20:28
Haberler
WHO: 2012deki
7 Milyon Vakitsiz lm
Hava Kirlilii Yznden
Emine Sonnur zcan
Dnya Salk rgt (WHO) 25 Mart 2014te

aklad deerlendirme raporunda,
2012 ylnda 7 milyon civarnda insann erken
lmnn hava kirliliiyle ilikili olduunu
bildirdi. Bu oran, dnya apndaki toplam
lmlerin yaklak sekizde birine denk geliyor.
Sz konusu oran, ayn konuda yaymlanan
nceki raporlara gre iki kattan fazla
artm durumda.
3200 Yllk skelette Kanser

zlem Ak kinci
Kanser dnya apnda en nemli lm nedenlerinden

biri olarak biliniyor. Dnya Salk rgtnn
verilerine gre 2012 ylnda 8,2 milyon kii kanser
nedeniyle hayatn kaybetmi.
apor zellikle u
yeni verinin altn
iziyor: Kapal ortamlarda
ve ak ortamlarda hava
kirliliine maruz kalma ile
kanser arasnda, inme ve
iskemik (belli bir blgenin
kanlanamamas) kalp
hastal gibi kalp-damar
hastalklar arasnda sk
bir iliki var.
WHO raporundaki
deerlendirmeler, hem
hava kirliliinin sebep
olduu hastalklarla ilgili
bilgilerin artmasna hem
de daha gelimi lmler
ve teknolojiler kullanlarak
hava kirliliine maruz
kalan insanlara ilikin
analizlere dayanyor.
Rapora gre, 2012 ylnda
hava kirliliinin en yksek
deerlerde lld
Gney Dou Asya ve Bat
Pasifik lkelerinde 3,3
milyon insann lm
kapal ortamlardaki hava
kirliliiyle, 2,6 milyon
insann lm ise ak
ortamlardaki hava
kirliliiyle ilikili.
WHO hava kirliliini
kresel bazdaki en
geni apl tek yaamsal
tehlike olarak ortaya
koydu. Rapora gre hava
kirliliinin azaltlmas
milyonlarca cann
kurtarlmas anlamna
geliyor.
anserin modern yaam

koullar ve yaam
sresinin uzamasyla ilikili
olduuna dair yerlemi kany
arkeologlar 3200 yllk bir
erkek iskeletinde tespit ettikleri
kanser ile deitirecek gibi
grnyor. Bu bir hastaln
imdiye kadar bulunan en
eski rnei. ngilteredeki
Durham niversitesinde
renci olan Michaela Binder,
geen sene Sudanda Nil
Nehri kysndaki bir mezarda
yann 25-35 arasnda olduu
tahmin edilen bir erkek
iskeletinin kalntlarn buldu.
Aratrmaclar kemiklerde,
gelitii dokudan vcudun
dier blgelerine yaylan
habis yumuak doku tmr
bulunduunu kantlad. Ancak
bu kiinin kanser nedeniyle
lp lmediini sylemek
imknsz. skeleti bulan
Binder elde ettikleri bulgunun
kanserin neredeyse
hi bilinmeyen tarihini
anlamakta yardmc olacan
sylyor.
Kanserin vcutta balad ilk

yeri belirlemenin mmkn
olmadn, ama kemiklerdeki
kk lezyonlara yumuak
doku kanserinin neden
olabileceini belirtiliyor.
Binder kanserin gelime
nedeninin evresel olabilecei
gibi -odun atei dumangenetik de olabileceini
dnyor. Bir dier ihtimal
ise o blgede bugn bile
mesane ve meme kanserine
neden olan bir tr parazitin
sebep olduu istozomiyaz
hastal. Bu almada yer alan
Durham niversitesinden
ve ngiliz Mzesinden
aratrmaclar kanserin u
anda dnyadaki en nemli
lm nedenlerinden biri
olmasna ramen bu hastalkla
ilgili imdiye kadar hibir
arkeolojik bulgu olmadn
vurguluyor. Bu tip arkeolojik
insan kalntlarnn modern
hastalklarn tarihini
ve evrimini anlamalarnda
kendilerine yardmc olacan
da szlerine ekliyor.
27.03.2014 20:28
lenmemi Doal Gazdan Yakt Eldesinde

Yeni Bir Yntem Bulundu
brahim zay Semerci
Dnyann enerji ihtiyac her geen yl daha da artyor. Bu durum yeni enerji elde etme yntemleri zerine
pek ok aratrma yaplmasna neden oluyor ve baarl almalar ok ses getiriyor. Bu baarl almalardan
biri de Sciencen 14 Marttaki saysnda yaymland. Brigham Young niversitesinde ve Scripps Aratrma
Enstitsnde alan aratrmaclarn gerekletirdii almalar sonucu ilenmemi doal gazdan yakt olarak
kullanlabilecek alkol elde edilmesi iin kullanlabilecek yeni bir yntem gelitirildi.
aha nceleri doal gazdan yakt

elde edilmesi iin nce doal
gazn kendini oluturan maddelere
(metan, etan ve propan) ayrtrlmas
gerekiyordu. Ancak gelitirilen yeni
yntem ile bu madde birbirinden
ayrtrlmadan da yakt retilebiliyor.
Aratrmaclardan Dr. Daniel Ess
bulduklar yntemle bu maddeyi
ayn anda yakta dntrebildiklerini,
bylece ayrtrma iin zaman
harcanmadn sylyor.
Gei elementlerinin katalizr olarak

kullanld geleneksel yntemlerde
doal gazn alkole dnm 14001600oC scaklklarda gerekletiriliyor.
Yeni yntemde ise hem katalizr
olarak gei elementleri yerine kurun,
talyum gibi ba grup elementleri
kullanlyor hem de dnm 180oC
gibi ok daha dk bir scaklkta
gerekletiriliyor. Bylece hem maliyet
dyor hem de enerjiden tasarruf
ediliyor.
Hareket Et Telefonun arj Olsun

Amerikan Kimya Topluluunun
247. Ulusal Toplantsnda
sergilenen almalardan biri de
Georgia Teknoloji Enstitsnden
Zhong Lin Wang ve ekibine ait.
kip birka yl nce piezoelektrik

etki denilen ve basnla elektrik
retilen bir yntemle alacak bir
jeneratr zerinde aratrma yaparken,
beklediklerinden daha fazla elektrik
retildiini grm. Bu durumun
nedenini aratrdklarnda cihazdaki iki
polimer yzeyin birbirine srtnerek
triboelektrik etki denilen ve daha
ok statik elektrik olarak bildiimiz
elektrii rettiini fark etmiler.
Ekip bu rastlantsal keiften sonra
ilk triboelektrik jeneratr retti ve
bu cihaz TENG olarak adlandrd.

TENGle ilgili 2012de yaplan ilk
yayndan bu yana k gc 100.000
kat artrld. imdi bir ayak srtmesiyle
binlerce LED ampl yaklabiliyor.
Wang ve ekibinin ayakkab i
tabanlarna, zemin demelerine,
srt antalarna, ddklere ve deniz
amandralarna monte ettii
TENG ile eitli mekanik hareketlerden
enerji elde edilebiliyor. Ekip imdi
rn cep telefonu ve benzeri mobil
cihazlar arj edebilecek ekilde
ticariletirmeye alyor. Wang, bu
teknolojinin daha da gelitirilmesiyle
okyanus dalgalar, yamur damlalar
ve rzgr gibi kaynaklardan enerji
elde edilebileceini ve artan enerji
talebinin karlanabileceini dnyor.
http://www.news.gatech.edu/2013/12/07/harvesting-electricity-triboelectric-generators-capture-wasted-power
brahim zay Semerci
27.03.2014 20:28
Haberler
Trkiyenin
lk Otizm
Federasyonu
Kuruldu
zlem Kl Ekici
Otizm spektrum bozukluu

ya da yaygn geliimsel bozukluk,
doutan gelen veya yaamn
ilk yl iinde ortaya kan,
yaam boyu devam eden, sosyal
etkileimde, szel ve szel
olmayan iletiimde problemler,
tekrarlayc davranlar, zaman
zaman uyum problemleri ve
kstl ilgi alanlar ile kendini
gsteren, karmak ve nrolojik
bir geliimsel bozukluk olarak
tanmlanyor.
er yl nisan aynda, Dnya Otizm

Farkndalk Ay kapsamnda eitli
etkinlikler dzenleniyor. Gnmzde
dnyaya gelen her 88 ocuktan 1inin
otizmli olduu belirtiliyor. Bu istatistik
lke nfusuna oranlandnda Trkiyede
863 bin otizmli birey olduu tahmin
ediliyor. Bunlardan 285 bin kadarnn
0-18 ya aralnda olduu, ilk ve
ortaretim anda ise 230 bin otizmli
ocuk bulunduu ngrlyor.
Otizm Dernekleri Federasyonu
Trkiyedeki otizmli bireylerin eitim,
salk, meslek edinme, istihdam,
barnma, bakm ve sosyal haklar gibi
anayasal haklarnn gvence altna
alnmas, ekonomik, sosyal, akademik,
kltrel hayata tam katlmlarnn
salanmas ve eksikliklerin dzenlenmesi
amacyla 17 ubat 2014te stanbulda
kuruldu. Federasyon, otizmle ilgili

toplumsal bilinlendirme ve
yaplandrma almalarnda lobi ve
iletiim faaliyetleri de gerekletirecek.
(http://www.odfed.org,
https://www.facebook.com/odfed)
Federasyonu kuran ve arlkl olarak
otizmden birincil derecede etkilenen
aile bireylerinden oluan 22 sivil
toplum rgt, yaklak 7 yldr Otizm
Platformu ats altnda otizmli bireylere
ve ailelerine destek vermenin yan sra
toplumsal bilinlendirmeyi arttrmak
iin de alyorlard. Otizm Platformu
yetkilileri, Trkiyede Otizmin
Anayasas olarak nitelendirdikleri
Otizm Eylem Plannn devlet politikas
haline gelebilmesi ve karar almada
etkili olabilmek iin Otizm Dernekleri
Federasyonunu kurduklarn aklad.
Mevcut yasalardan ve uluslararas
szlemelerden doan haklara ilikin
almalar yrteceklerini belirten
yetkililer, federasyon yaplanmasyla
hukuki sreler arlkl olmak zere
zellikle ayrmclk ve hak maduriyeti
gibi sorunlar yaayan otizmli ocuklara
ve ailelerine destek olmay hedefliyor.
Otizm Eylem Plan, Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanlnn nclnde
kamu kurum ve kurulular ile
Otizm Platformuna ye sivil toplum
kurulularyla 2 Nisan 2013te
taslak olarak hazrlanmt. Otizm
tans konulmu bireyler ve ailelerinin
ihtiyalarn karlamak, yaam
kalitelerini artrmak ve ailelerine destek
vermek amacyla eitli kararlarn
alnd taslak plana gre, toplumun
tm kesimlerinin otizm konusunda
farkndalk dzeyinin artrlmas ve
kurumlar aras ibirliinin gelitirilmesi
salanacak. Plan otizmli bireylerin
eitimine, istihdamna, alma hayatna,
sosyal gvenliine ilikin belirlenen
hedefleri ieriyor. Taslakta Aile ve Sosyal
Politikalar Bakanl bata olmak
zere Milli Eitim, Salk, alma
ve Sosyal Gvenlik, Genlik ve
Spor bakanlklar ile YK tarafndan
yrtlecek almalar yer alyor.
Sklkla Okul
Deitiren ocuklar
Risk Altnda
brahim zay Semerci
arwick Tp Fakltesinde alan aratrmaclarn American Academy of Child

and Adolescent Psychiatryde yaymlad bir
makaleye gre sklkla okul deitiren ocuklarn ilerleyen yllarda psikotik belirti gsterme
ihtimalleri daha fazla. Profesr Swaran Singh
ve arkadalarnn gerekletirdii aratrmada
12 yandaki katlmclarla grlerek, son
alt ay iinde halsinasyon, delzyon (aksine
ok ak kantlar olsa da bal kalnan gl
inan) ve dnce karklklar (dncelerin
beyne dardan sokulduunu, beyinden alndn veya radyo, televizyon gibi aralarla
yaynlandn dnme) gibi psikotik deneyimler yaayp yaamadklar anlalmaya
allm. veya daha fazla okul deiiklii
yaam ocuklarn bu belirtileri gsterme
oranlarnn dierlerinden %60 daha fazla
olduu tespit edilmi. Aratrmaclar, okul
deiikliinin ocuklarda zgven eksikliine
ve sosyal yenilgiye (bir gruptan dlanmaktan dolay yaanan olumsuz deneyim) neden
olabileceini sylyor. Aratrmaclardan Dr.
Cath Winsper da rencilerin yeni ortamlara
kolayca uyum salayabilmesi iin okullarn
yeni stratejiler denemesi gerektiini sylyor.
10
27.03.2014 20:28
Termal Grnmezlik
Gerek Oluyor
Sesi Sadece
Bir Ynde leten Cihaz
Tuba Sargl
Singapur niversitesinden (NUS)

bir aratrma grubu zellikle savunma
teknolojilerinde nemli uygulama
alanlar bulabilecek, termal kamuflaj
salayan bir cihaz gelitirdi.
Mahir E. Ocak
Austindeki Texas niversitesinde alan bir grup

aratrmac, sesi sadece bir ynde ileten bir cihaz gelitirdi.
Aratrmann sonular Scienceta yaymland.
Btn cisimler scaklklarna bal olarak belirli

miktarda radyasyon yayar. Bu radyasyona
termal iz diyebiliriz. rnein gece gr
salayan termal (kzltesi) kameralar, cisimleri
yaylan kzltesi radyasyonu alglayarak
grntler.
Eer bu radyasyon engellenir ya da perdelenebilirse
cisimler tespit edilemez. Gelitirilen bu cihaz,
cisimlerden yaylan radyasyonu engelleyerek
termal grnmezlik salyor. Sonular Advanced
Materials ve Physical Review Letters dergilerinde
yaymlanan alma sonucunda gelitirilen cihaz,
s akn engelleyerek cismin gerek konumunu
perdeleyen sanal grntler oluturabiliyor.
Cisimden yaylan kzltesi k dntrlerek
oluturulan yeni grntler farkl ekillerde
ve konumlarda olabiliyor.
Sre iki aamada gerekleiyor. Birinci aamada
cismin yayd radyasyon ift katmanl bir
perde kullanlarak engelleniyor, ikinci aamada ise
asl cismi gizleyen yeni bir hedef cisim oluturacak
ekilde deitiriliyor. Yani cihaz cisimden yaylan
termal radyasyonu bir yanlsama oluturmak
iin kullanyor. Aratrmaclar, malzeme bilimi
ve teknolojilerindeki gelimelerin bu alandaki
kuramsal almalarn hayata gemesini saladn
sylyor.
izik yasalarnn pek ounun

sahip olduu simetrilerden
biri zaman-tersinme simetrisidir.
Bu simetri zamann yn
tersine evrildii zaman, fiziksel
olayn ayn ekilde ters ynde
de gerekleeceini belirtir. Bu
durum normal koullar altnda
ses iletimi iin de geerlidir. Eer
ses iki nokta arasnda bir ynde
iletiliyorsa dier ynde de iletilir.
rnein siz bakasnn syledii
bir sz iitebiliyorsanz,
konutuunuz kii de sizin
szlerinizi iitebilir. Ancak
aratrmaclar ortam koullarn
ayarlayarak, ses iletimindeki
zaman-tersinme simetrisini
krmay ve sesi sadece bir ynde
ileten bir cihaz yapmay baard.
Gelitirilen cihaz bir rezonant
halka boluu ieriyor ve ses bu
halkaya yerden girebiliyor.

Halkann iine yerletirilen
tane kk bilgisayar fan,
halkann iinde bir hava akm
oluturuyor. Fanlar kapal olduu
zaman bir aklktan halkaya
giren ses dier aklklarn
her ikisine de iletiliyor. Ancak
fanlarn oluturduu hava
akmnn hznn hassas bir
biimde ayarlanmasyla bir
aklktan giren sesin dier iki
akln sadece birine doru
iletilmesi salanyor.
Aratrma ekibinin lideri Dr.
Alu, trnn ilk rnei olan
bu cihazn tm frekanslardaki
sesler iin ayarlanabileceini
dndklerini sylyor.
Ayrca radyo dalgalar ve
k iin de benzer cihazlarn
gelitirilebilecei belirtiliyor.
11
27.03.2014 20:28
Dr. Tuba Sargl
Upsala Buzulu
Arjantin ve ili snrndaki Patagonya Buz Sahasnn Arjantin blmndeki Upsala Buzulunun
bu fotoraf Uluslararas Uzay stasyonunda grevli bir astronot tarafndan ekildi.
Buzulun iindeki kaya kalntlar olan koyu renkli izgiler buzulun akyormu gibi grnmesine neden oluyor.
Buzulun Arjantin Glne ulaan blm belirli aralklarla kyor ve buz ktleleri gle karyor.
Fotorafta ken buzulun kalntlar Arjantin Glnn o blmnn gri-yeil renkte grnmesine neden olurken,
byk buzul paralar beyaz noktalar eklinde grlyor.
Ancak 1986 ylndaki lmlerde 900 kilometrekareye ulaan buzulun kaplad alan 2005 ylnda
870 kilometrekareye dt. Geen Ekim aynda ekilen bu fotoraftan Upsala Buzulunun
Arjantin Gl ile birletii blmn 2002 ylndan bu yana yaklak 3,6 kilometre geriledii anlalyor.
Aratrmaclar buzulun kollarndaki daralmann ve kalnlndaki dn nedeninin ise
kresel snmann olumsuz etkileri olduunu dnyor.
12
12_13_upsala_buzulu_nisan.indd 12
25.03.2014 10:44
13
12_13_upsala_buzulu_nisan.indd 13
25.03.2014 10:44
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Sonyden Sanal Gereklik Adm: Project Morpheus

Sanal gzlkleri bir ara deil bir ortam olarak tanmlayan Sonynin
dikkat ektii bir dier nokta da grntlenecek ieriin yalnzca oyunlarla snrl olmayaca. Daha imdiden kendinizi gerekten uzayda veya
Mars yzeyinde dolayormu gibi hissetmenizi salayacak uygulamalar
iin NASA ile grmeye balamlar bile. The Vergen konuya dair haberini bit.ly/projectmorpheus adresinde bulabilirsiniz.
Belki de bilgisayarlar ve bilgisayar oyunlar ortaya ktndan beri sanal gereklii epeevre hissetmek birok oyuncunun ryasdr. Konuyla ilgili olarak Oculus Rift adl rne ve Valven abalarna daha nce bu
kede yer vermitim. te bu konuda ciddi bir adm da Sonyden geldi. Sony, San Fransiscoda dzenlenen Oyun Gelitiricileri Konferansnda
Project Morpheus adn verdii sanal gereklik gzlnn zerindeki
sr perdesini kaldrd.
Project Morpheus, Playstation 4 ile alacak ve 1080p znrlndeki ekranyla oyuncuya 90 derecelik gr as sunacak. Hangi yne baktnz PlayStation 4 kameras tarafndan alglanrken, kontroller
normal oyun kontrolcs zerinden gerekletirilecek. Ayrca boyutlarna ramen burnunuza ve yanaklarnza bask yapmayaca syleniyor.
imdilik tasarm aamasnda olan aygtn kablosuz balant zellii yok.
Bu nedenle USB veya HDMI yoluyla balanan aygtla birlikte 5 metrelik balant kablosu gezdiriyorlar. rnn piyasaya kablosuz kmas iin
almalar devam ediyor.
Sony, Project Morpheus ile sanal gereklik gzlklerini gndemine alan ilk dev retici oldu.
Android ve Windows Ayn Tablette Olur mu?

Android iletim sistemi Windowsun hkim olduu dizst platfor-
leti. Benzer zellie sahip Transformer AiO P1801 ve P1802 de piya-
muna srayp Windows da Androidin hkim olduu tablet tarafna y-
sadan ekilmeye hazrlanyor (bit.ly/dualbootos). Orada bu olay yaanadursun, bir baka yerde de bir baka ifte iletim sistemi sava da-
nelince her iki irkette de huzursuzluk ba gstermiti. Bu huzursuzluk
ha kopmak zere. nce Huawei

yneticilerinden biri bir rportaj
piyasaya ilgin bir ekilde yansyor: Android ve Windows i-
srasnda, 2014n ikinci eyre-
letim sistemi arasnda annda

gei salama vaadiyle tantlan rnler ya hi piyasaya k-
inde Windows Phone ve Android iletim sistemlerini bir ara-
myor ya da bir ekilde ortadan

kayboluyor. Bu iin skntsn
da bulunduracak yeni bir akll telefon hazrlnda olduklar-
da Android ve Windows iletim

sistemleri arasnda gei sala-
n basna szdrd. Ardndan irketten byle bir eyin sz konusu olmadna dair akla-
ma zelliine sahip rnleri piyasaya srme cesareti gsterebilen yegne irket Asus eke-
ma geldi. Buna Hindistandan
cek gibi grnyor. Wall Stre-
aklamasn eklerseniz, n-
Karbonnun da benzer yndeki
et Journaln haberine gre CES 2014te tantlan

Asus Transformer Bo-
mzdeki aylarda akll telefonlarda da ilgin baz gelimeler
yaanacan
ngrmek zor deil.
ok Duet TD300n
gn yzn grmeyecei kesin-
Bakalm ne olacak...
Android ve Windows iletim sistemlerini bir arada bulunduran rnler Microsoftun ve Googlen gazabndan kaamyor.
14
14_17_ctrlAltDel_nisan.indd 14
26.03.2014 13:54
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Asteroidi Yakalayan NASAdan dl Kapyor

Gne Sisteminde gezegenlerle birlikte milyonlarca gkta dnp duruyor. Zaman iinde birou tanmland ama NASA mmknse bunlarn birini bile karmak istemiyor. Ama, rotalarn belirleyerek dnyayla arpma ihtimalleri olup olmadn takip etmek ve elden gelirse nlem almak. Hatrlarsanz daha getiimiz yl nceden tespit edilemeyen ap 20 metre olan bir gkta Rusyaya dm
ve oluturduu 500 bin ton TNTye edeer patlamayla bine yakn kiinin yaralanmasna neden olmutu. Maksat sonumuz dinozorlarnkine benzemesin.
Peki NASA sizden ne istiyor? Yeryz teleskoplarndan gelen fotoraflar inceleyecek ve gkta olma ihtimali yksek cisimleri tespit edip kenara ayracak bir
analiz yntemi gelitireceksiniz. nk dnyann drt
Gne Sisteminde dolaan gktalarnn tahminen yzde 1ini kefedebilen

NASA, kalan iin sizden yardm bekliyor.
bir kesinden ok fazla grsel yayor ve insan gzyle bunlarn analizine yetimek neredeyse imknsz.
bilecek bir dzensizlik mi var? Farkl zamanlarda ekilmi grntlerde normal d bir hareket mi gze ar-
Asteroid Data Huntera katlmak iin topcoder.

com/asteroids/asteroiddatahunter adresine giderek
aklamalar dikkatle okumanz ve size sunulan grn-
pyor? Hareketin yn ve hz nedir? Tm bunlar alglayabilecek bir sistem kurabilirseniz, 35 bin dolarn sa-
tler zerinde alacak bir yntem nermeniz gere-
hibi olacaksnz. Hatta belki de gelecekte olas bir arpma blgesinin vaktinden nce tahliyesini salaya-
kiyor. Grsel verisinde yabanc bir cisme karlk gele-
rak binlerce hayat kurtaracaksnz. Neden olmasn?
Glen Surat Dedik Barmza Bastk

Yazl iletiim srasnda duygular yanstmak iin kullanlan, arlkl olarak noktalardan ve parantezlerden oluan smiley dediimiz ifadeler internet sayesine yayldka yayld. Yazl ifadenin mimiklerden arndrlm o kuru grntsn, yanl anlalmaya meyilli doasn biraz olsun yumuatabilmek
iin oumuz bunlar bolca kullanyoruz. Ama yle grnyor ki i artk
bambaka bir yere gelmi. Social Neuroscience
dergisinde yaymlanan
aratrmaya gre, beynimiz artk smiley iaretlerine gerek bir yz ifadesi gryormu gibi tepki vermeye, yle kabullenmeye balam. Aratrmaclar, bu sonuca varmak iin beynin duygu durumunu zmleyen oksitotemporal blgesindeki hareketlilii incelemi.
Sonuta da :) veya :-) gibi ifadelerin bu merkezde belirgin bir hareketlilik oluturduunu gzlemlemiler. Dier
yandan, iaretler ancak yaygn olarak kullanl-
Yllardr kullana kullana,

beynin artk smiley iaretlerine
gerek bir yz ifadesi gibi
tepki vermeyi renmesi ilgin.
dklar haliyle bu duyguyu oluturabiliyor. Yani (-: ifadesi, :-) ile ayn etkiyi oluturamyor. Bu da gsterilen tepkinin renilmi olduu eklinde yorumlanyor. Yaplan bu aratrma,
teknoloji anda edindiimiz kltrn ve davranlarn insan doasnda kalc izler braktn ortaya koymas asndan son derece arpc. Dijital doanlar olarak
tanmladmz, televizyonda kanal deitirmek iin bile ekrana parman dokunup kenara doru ekmeye alan ocuklarn zihninde neler oluyor kim bilir. Aratrmann detaylarn bit.ly/smileyrsc adresinde bulabilirsiniz.
15
26.03.2014 13:54
Ctrl+Alt+Del
Levent Dakran
Flappy Bird, Code.org ile Geri Dnd

Flappy Bird. Dnyann en basit oyunlarndan biri olsa gerek.
Oyunda bir kuu kontrol ediyorsunuz. Ekrana dokunduunuzda kanat rparak ykseliyor elinizi ekince dyor. Bu kuun karsna kan borulara arpmadan umasn salamaya alyorsunuz. Amacnz mmkn olduunca uzaa gitmesi. Tm olay bundan ibaret.
Fakat basit tasarm ve en ufak bir hatay affetmeyen oynanyla insanda nasl bir hrs oluturuyorsa, getiimiz birka ay teknoloji
dnyas bu basit oyunla alkaland. Oyun nce inanlmaz bir yaygnla ulaarak uygulama dkknlarnn bir numarasna yerleti, haber
oldu. Vietnaml gelitiricisinin reklamlardan gnde 50 bin dolar kazand ortaya kt, haber oldu. Gelitiricisi ilgiden bunalp oyunu
uygulama dkknlarndan ekmeye karar verdi, haber oldu. Uygulama kaldrlnca birileri zerinde Flappy Bird ykl telefonlarn koleksiyon deeri var diye 100 bin dolardan sata kard, haber oldu. Frsattan istifade itah kabaran gelitiriciler de oyunun yzlerce uyarlamasn kapya ynca Flappy kelimesi uygulama dkknlarnda
yasakland, haber oldu.
Ama bence bu konudaki en gzel haber, bilgisayar programlama renmek isteyenlere basit ve anlalr eitimler veren code.org
sitesinden geldi. Code.org eitimlerine, Flappy Birdn basit mantndan hareketle byle bir oyunun nasl hayata geirileceini adm
adm anlatan bir dizi ders eklediini duyurdu. Bu sayede siz de 10
Code.org sitesindeki derslerle siz de kendi Flappy Bird oyununuzu

nasl gelitirebileceinizi renebilirsiniz.
admda kendi Flappy Bird oyununuzu en azndan mantksal olarak

kurgulayacak hale gelebiliyorsunuz. stelik tm sre kutular srklemekten, birbiriyle uyumlu paralar birletirmekten ve bulmacalar zmekten ibaret. Yani programcla ilginiz hangi seviyede
olursa olsun becerebileceiniz, zevk alabileceiniz bir ura.
Balamak iin learn.code.org/s/6/level/148 adresini ziyaret edebilirsiniz. Ayrca code.org ana sayfasnda farkl birok ders de yer alyor, mutlaka gz atmanz tavsiye ederim.
25 Dolarlk Akll Telefon Dnyay Deitirir mi?

Getiimiz ay Barselonada gerekletirilen Mobil Dnya Kongresi srasnda yeni
birok rn tantld. Tabletler, akll telefonlar, kablosuz modemler, 4G denilen LTE balant aygtlar, giyilebilir cihazlar... Tm bunlarn arasnda benim zellikle ilgimi eken ise
Spreadtrum tarafndan retilen ve Mozillann mobil cihazlara zel iletim sistemi Firefox OS ile alan 25 dolarlk akll telefon oldu.
Her ne kadar daha nce tabletleri 25 dolar seviyesine indirmeyi
baaran projeler grm olsak da, akll telefonlarn da bu seviyeye
doru yol almas dikkat ekici. Bu gelime, yksek maliyeti nedeniyle
teknolojiden uzak kalan byk bir ounluu akll teknolojilerle tantrarak dijital uurum denilen fark kapatmak yolunda nemli bir
adm simgeliyor (ilgili kesimin akll telefonlarla tannca daha mutlu
Spreadtrum ve Mozilla, akll telefonlarda fiyat seviyesini 25 dolara kadar drd.
olup olmayaca da ayr bir konu).

Geri Spreadtrum ve Mozilla projeyi hayata geirirken ciddi eyler
feda etmi. Telefonu inceleyenlerin ekran kalitesi ve performans hak-
sanz iki kii le yemeinde deyeceiniz para kadar. Amacna hizmet edebilecek bir tasarm rnei olarak, bu maliyetle ortaya koyula-
knda telefon akll olmasna akll, ama elinize alp biraz kurcaladk-
bilmi olmas bile nemli. Detaylar spreadtrum.com ve mozilla.org
tan sonra kullanmak ister misiniz, ondan pheliyiz gibi notlar dmesi dikkat ekici. Dier yandan fiyat zaten 25 dolar, toplasanz arp-
adreslerinde bulabilirsiniz.
16
26.03.2014 13:54
ctrlaltdel@tubitak.gov.tr
Akl Saatler iin Google Wear letim Sistemi Yaynland

Kk ekranlarn kendine zg ihtiyalar iin zel olarak gelitirilen bu giyilebilir iletim sistemi, yalnzca
keli deil yuvarlak ekranlara da hitap edecek. Bylece reticiler klasik grnml akll saatler de tasarlayabilecek. Gzel haber: Google Maps uygulamas da bu
yeni iletim sistemiyle uyumlu. Yani adres ararken hangi yne gitmek istediinizi bir kez tanmladktan sonra
haritay kol saatinden takip edebileceksiniz. Sesle arama, Chromecast gibi cihazlara ierik aktarma ve nc parti uygulamalar altrabilme iletim sisteminin
gzel dier zellikleri arasnda.
Googlen Android Wear

adn verdii iletim sistemiyle
alan saatler ok yaknda
raflardaki yerini alacak.
Motorola ve LG Googlen bu yeHer ne kadar Google Glass ad verilen gzlk uzun

zamandr teknoloji gndeminde olsa da, akll saatler
ni iletim sistemiyle alan saatlerine dair grntleri paylamaya ba-
maliyet ve kullanllk asndan giyilebilir teknolojinin

yaygnlaacak ilk rnei olma yolunda daha kuvvetli bir
seenek olarak grnyor. ou marka da bu konuda
kendi yorumunu ve teknolojik yaklamn ortaya koy-
lad bile. Uzak doulu reticilerin de

katlmyla ok yaknda gayet uygun
maya alyor.
Googlen Android iletim sistemini Android Wear
sin gibi. Android Wear iletim sisteminin gelitiricilere zel srmn
adyla akll saatlere uygun olacak ekilde yeniden d-
developer.android.com/wear adresinden indirebilirsiniz.
zenlemesi ise konuyu hzlandracak nemli bir adm.
fiyatlara satlan boy boy, eit eit

akll saatin piyasay dolduraca ke-
Getty Images 35 Milyon Grnty Serbest Brakt

Tpk YouTube, Daily Motion gibi sitelerin internetin
video kayna olmas gibi, internet zerinde kaliteli ve
lisansl grsellere ev sahiplii yapan siteler de var. Bunlarn en byk ve en bilinenlerinden biri de Getty Images. Sistem yle alyor: Siteye gidiyorsunuz, konu-
iin her grselle birlikte sunulan zel

kodu kullanmanz isteniyor. Bu kodu
sitenize eklediinizde grsel Getty
Images tarafndan hazrlanm zel
bir ereveyle siteye ekleniyor. Gr-
ya gre arama yaparak bir grsel beeniyorsunuz. Kullanm koullarnz ve ihtiyacnz olan znrl be-
sele ait bilgilerin yer ald bu ereveye tklayarak lisans koullarn -
lirliyorsunuz ve parasn deyip grseli satn alarak kul-
renmek ve grseli satn almak mm-
lanyorsunuz.
kn. Zaten ama da bu. Madem ben

istemesem de bu grseller yaylyor,
Sorun u ki, grseller bir kere satn alnp internete

dtler mi arama motorlarnn grsel arama zelliiyle hemen bulunabilir hale geliyorlar. Bazlar da bunlar beenip kendi sitelerinde kullanyor. Sorsanz ne telif bedelinden haberleri var, ne grsellerin lisansl olduundan.
Getty Images, bunun zerine getiimiz ay att-
bari nasl kullanldklarn ben kontrol

edeyim ve beenenleri potansiyel
mteriye evireyim demi Getty. Sizin bu iten kazancnz, birbirinden
gzel 35 milyon grsel arasndan seim yapabilme zgrl. Bence harika bir anlama.
Getty Images ana sayfasna ulamak ve arama yap-
cesur bir admla arivindeki 35 milyon grseli ticari

olmayan amalar iin serbeste kullanlabilir hale ge-
mak iin gettyimages.com adresini ziyaret edebilirsi-
tirdiini aklad. Tabii sz konusu olan grseli dorudan alp koymak deil. Grseli web sitenize eklemek
niz. Setiiniz grselin koduna ulamak iin grsel n

izlemesinin altnda yer alan iaretlere tklamanz yeterli.
Getty Images, uygun ekilde

link vermeniz kouluyla arivindeki
35 milyon grseli kiisel kullanm
iin serbest brakt.
17
26.03.2014 13:54
Tekno - Yaam
Osman Topa
Video Kamera
Olarak iPad
Mini
Geen saymzda kitle fonlama
sistemlerini tantm ve
popler kitle fonlama
platformlarndan bahsetmitik.
Kickstarter.com da bunlardan biriydi.
Haberimize konu olan Padcaster
Mini de Kickstarter.comda fonlanan
bir proje. Balangta 15.000 USD
fona ihtiya duyan proje, 23.657
USD sermaye toplayabilmi.
Ekonomik ve
Kullanl
Mini Bilgisayar:
Asus Haswell
Chromebox
Bilgisayar alrken genellikle
btemiz dhilinde,
en gl, en hzl, en son
iletim sistemine sahip
bir bilgisayar almaya alrz.
Bu zellikler de
bilgisayarn maliyetini
doal olarak artrr.
Dier yandan zellikle evlerde

bilgisayarlarmz sadece
webde gezinti iin, video/
mzik oynatcs olarak veya
sosyal medya veya e-posta
gibi iletiim aralarndan
faydalanmak iin kullanrz.
Bu saydmz ileri yapmak iin
de ne o kadar gl donanma
ne de en son srm pahal iletim
sistemlerine gereksinim vardr.
rnein Asus tarafndan
tasarlanan Haswell Chromebox
ile evinizdeki bilgisayar
ihtiyacn btenize hasar
vermeden gidermeniz mmkn.
Sadece 12,4 x 12,4 x 4,2 cm
boyutlarndaki Haswell Chromebox,
HDMI k kullanlarak
televizyonlara balanabildii gibi,
DisplayPort kullanlarak
monitre de balanabiliyor.
Wifi, ethernet, Bluetooth ve USB
gibi temel donanmlara sahip
olan bu mikro bilgisayar,
iletim sistemi olarak Google
tarafndan gelitirilen
Chrome OS kullanyor.
iPad Mininin 1080P yksek

znrlkl video ekimi yapabilen
etkileyici bir kameras var.
iPad Mini kullanarak profesyonele
yakn video ekimleri yapabilmek
mmkn, ama iPad Mini
tasarm olarak buna msait deil.
Padcaster Mini, iPad Mininin
bu eksikliini tamamlamak zere
tasarlanm tripod, led k ve
mikrofondan oluan bir aksesuar.
Ar-Ge ve retim sermayesini
Kickstarter.com zerinden elde
eden Padcaster Mini raflarda
yerini alm bile.
http://thepadcaster.com/
www.asus.com
18
18_21_tekno_yasam_nisan_yeni.indd 18
27.03.2014 17:56
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Mobil
Baz stasyonu
Baz istasyonlar denince
binalarn atlarnda, bahelerinde
grdmz byk cihazlar,
kuleler ve antenler aklmza geliyor.
Sper Deil,
Hiper Otomobil:
One:1
Bu istasyonlarn yetersiz kald
durumlarda ise kamyonetlerin
kasalarna konulandrlan
gezici baz istasyonlar hizmet
verebiliyor. Vodafone Vakf
tarafndan doal afetler
srasnda, rnein depremde,
sabit ve mobil istasyonlarn
zarar grmesi ya da yetersiz
kalmas durumunda kullanlmak
zere gelitirilen mobil baz
istasyonu srt antasna
sacak byklkte.
Arl sadece 11 kg olan bu
baz istasyonu 10 dakika
iinde kurulup altrlabiliyor.
sve hiper-otomotiv firmas

Koenigsegg tarafndan gelitirilen
One:1, 1360 kg ve 1341 hp
gce sahip. Bu da kilogram
bana yaklak 1 hp g anlamna
geliyor. Zaten aracn ismi de
burdan geliyor: One:1. 0 kmden
249 km/saat hza 20 saniyede ulaan
One:1, 440 km/saat maksimum
hz gstergesine sahip ve bu
rakamlarla dnyann
en hzl otomobili olmaya
aday gibi grnyor.
Sadece 6 tane retilmesi planlanan

One:1 otomobillerin tamam
retilmeden satlm durumda.
One:1in tasarm ve malzeme
zelliklerine ait detaylara retici web
sayfasndan ulaabilirsiniz.
www.koenigsegg.com
www.vodafone.com
19
27.03.2014 17:56
Tekno - Yaam
Osman Topa
iOS Artk
Kapal
Otomobillerde: Meknda
Apple CarPlay
Yn Bulmak
iPod, iPad ve iPhonedan sonra
imdi de CarPlay piyasalarda.
Applen yeni oyunca CarPlay,
aralar iin tasarlanm zel
ve sade bir iOS ieriyor. CarPlay
kullanarak iPhoneunuza
ulaabiliyorsunuz.
Navigasyon, mzik/video alma

ve mesajlara sesli ulam CarPlayin
temel ilevleri arasnda yer alyor.
CarPlayde bulunan Siri sesli iletiim
sistemi kullanlarak, CarPlayin
btn fonksiyonlarna sesli komut
vererek ulamak ve yine sesli
olarak geridn almak mmkn.
Ara kullanrken el ve gz temas
gerektirmeden btn bu zelliklere
ulaabilmek, CarPlayi dier ses
ve grnt sistemlerinden ayran
en nemli zellik olsa gerek.
www.apple.com
Akll telefonlarmz veya

aralarmzdaki navigasyon
cihazlar ile GPS teknolojisi gnlk
hayatta yerini alal epey oldu.
GPS teknolojisi, uydulardan gelen
sinyalleri kullanarak Dnya zerinde
konum tespiti yapyor, dolaysyla
da alabilmesi iini uydulardan
gelen sinyalleri bir ekilde grmesi
gerekiyor. Bu durumda kapal
meknlarda yer ve yn tespitinde
GPS teknolojisi yetersiz kalyor.
Bu da aratrmaclar alternatif
teknolojileri aratrmaya
ynlendirmi durumda. Kapal
alanda yn bulma konusunda
yaplan almalar, genellikle cihaz
zerinde bulunan ivmeler,
pusula ve jiroskop gibi donanmn
yan sra kapal alanda belli noktalara
yerletirilen iaretiler veya
Wi-Fi sinyalleri gibi belirleyiciler
kullanlarak yaplyor. Yeniliki
teknoloji gelitiren firmalar doal
veya zaten var olan iaretiler de
kullanabiliyor. rnein IndoorAtlas
(www.indooratlas.com) hayvanlarn
yn bulmada kulland doal
bir iaretleyici olan, yeryznn
manyetik alanndaki deiikliklerden
faydalanarak yn bulan bir
teknoloji gelitirmi. Fraunhofer
Research tarafndan gelitirilen
(www.fraunhofer.de) SmartSense de
ayn ekilde yeryznn manyetik
alann kullanan bir teknoloji.
Mnih Teknik niversitesi

aratrmaclarnn zerinde alt
NAVVIS teknolojisi (www.navvis.
com) ise kapal meknlarn 360o
panaromik grntlerinden oluan
bir harita bankas oluturuyor ve
kullancnn akll telefonunun
kameras ile ald grntleri
bu grnt/harita bankas ile
karlatrarak yer ve yn bulmasn
mmkn klyor. Kore leri Bilim
ve Teknoloji Enstits (KAIST)
ise Wi-Fi sinyalleri kullanarak
yn bulma zerine aratrmalar
yapyor (www.kaist.ac.kr). Inside
(www.insidenavigation.com)
iOS uygulamas da bahsettiimiz
dier uygulamalar gibi akll telefon
dnda herhangi bir donanm
gerektirmiyor ve 1 metrelik bir
hassasiyetle konum belirleyebiliyor.
20
27.03.2014 17:56
teknoyasam@tubitak.gov.tr
Kendi
Otomobilini
Kendin Yap.
Hem de
1 saatte...
Nissandan
El Bagajna
San
Bir Motor
ngilizcede open source

olarak isimlendirilen ve Trkeye
ak kaynak olarak evrilen kavram,
balangcndan gelitirilmesine
herkesin katksna ve kullanmna
izin veren her trl sistemi ierir.
Ak kaynakla gelitirilen
hibir eyin belli bir sahibi yoktur.
Dier bir ifadeyle, ak kaynakla
gelitirilen her ey insanln maldr.
Ak kaynak deyince aklmza ilk
gelen rnler, daha ok ak
kaynak kodlu yazlmlardr.
En popler ak kaynak kodlu
yazlmlar u ekilde sralayabiliriz:
Linux, Open Office, TBTAK
tarafndan gelitirilen Pardus iletim
sistemi, Firefox internet tarayc,
WordPress, VLC, 7-Zip ve Ubuntu.
Dnyann ilk ak kaynak tasarlanan
otomobili ise OSVehicle
(Open Source Vehicle, Ak Kaynak Ara)
platformu tarafndan tasarlanan
Tabby. Tabby, iki veya drt kiilik
tasarlanan bir otomobil.
Kendi Tabbynizi yapmak iin
gerekli olan modlleri sipari
verdiinizde, bu modller
size bir kutuda geliyor, siz de
bu modlleri bir araya
getiriyorsunuz.
Ayn modler mobilyalar gibi.

OSVehicle platformu, son
kullancnn Tabbyyi bir araya getirip
kullanmaya balamasnn sadece
60 dakika sreceini iddia ediyor.
OSVehicle platformu uzmanlarnn
rekoru ise 42 dakika. Tabby u
anda elektrikli motor opsiyonu
ile n sipari almaya balam
durumda. Yakn gelecekte benzinli
ve hibrit motor opsiyonlar da
kullanma sunulacak olan Tabby,
zellikle hobiciler ve Ar-Ge
yapan aratrmaclar iin geni
uygulama alanlar sunuyor.
www.osvehicle.com
Nissan tarafndan tasarlanan

DIG-T R, 1500 cclik 3 silindirli bir
motor, arl da sadece 40 kg.
Bu motoru farkl klan en nemli
zellik ise hacmi bu kadar
kk, arl bu kadar az olmasna
ramen 400 hp g retebiliyor
olmas. Bu rakamlara baktmzda,
DIG-T Rnin kilogram bana
rettii gcn (10 HP/Kg),
Formula 1 motorlarndan daha
yksek olduu grlyor.
Nissan ve Total ibirlii ile gelitirilen

bu motorun, 2014 Le Mans
24 Hours otomobil yarlarnda
kullanlmas planlanyor.
www.nissan.com
21
27.03.2014 17:56
Dr. zlem Kl Ekici

TBTAK Bilim ve Teknik Dergisi
Ayda ve tesinde
Neler Oluyor?
ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki uzay yar sonucunda Ay, insanlarn zerine inip yrd ilk ve tek gk cismi olma unvanna sahip. Ama Aya
insanolunun son ayak basndan bu yana da 42 yl geti. nceleri lkelerin uzay teknolojilerini ve programlarn yartrma abas ve liderlii ele geirme
hrs olarak balayan Ay ve uzay yar imdilerde yeniden hareketlenmeye balad. Gnmzdeki yarta ABDnin ve Rusyann yan sra Japonya, Hindistan,
Gney Kore, zellikle de in ve Avrupa Uzay Ajans, Aya ve uzayn derinliklerine insanl veya insansz yolculuk planlaryla kendilerini gstermeye balad.
Aya ynelik ilginin tekrar canlanmas ve yllar sonra yeniden balayan uluslararas uzay yar, ilgin ve byk bteli projeleri de beraberinde getiriyor.
22_27_ay_yazisi_nisan.indd 22
26.03.2014 14:57
>>>
Gemiten Gnmze
Uzay Yar
ABD ve Sovyetler Birlii arasndaki Souk Savan bir paras olarak balayan
uzay yar, 1957-1976 yllar arasnda iki
lkenin uzaydaki kyasya rekabetini ieren bir sre olarak tarihteki yerini ald.
ki lke arasndaki bu yar Aya ilginin de
giderek artmasna neden oldu. Bu rekabet
sayesinde uzay teknolojisi bir hayli geliti;
sondalar, uydular, yrnge ve ini aralar, istasyonlar uzaydaki ve Aydaki yerlerini ald. Sovyetler Birliinin Luna programnda kullanlan insansz uzay aralar ilk
defa Ayn yrngesine yerleti ve yzeyine
yumuak ini yapt. ABDnin Apollo programnn insanl uzay aralar 1969 ve 1972
yllar arasnda baarl alt ini gerekletirdi ve Ayn yzeyine ilk defa insann
ayak izi braklm oldu. Apollo uularnn
tmnde bilimsel lm aletleri ve geici
istasyonlar ini yaplan yzeylere yerletirildi. ABD ve Sovyetler Birliinden sonra 1990 ylnda Japonya, Ay yrngesine
uzay arac oturtan nc lke oldu. Ayn
dorudan insanlar tarafndan incelenmesine Apollo programnn bitiiyle son verildi. 42 yldr Aya herhangi bir insanl uzay
arac inmedi. Uzay aratrmalarnda nc olan lkeler daha sonra ilgilerini Gne Sistemindeki baka gezegenlere (Mars
ve Vens), asteroidlere ve insanl uzay istasyonlarna yneltti. Uzaydaki incelemeler 1990l yllardan beri keif aralar, gezgin aralar, yrnge aralaryla, teleskop ve
uydularla devam ediyor.
21. yzyln uzay yar ise, Avrupa Uzay
Ajansnn (ESA) gelitirdii Ariane roketleri ve ABD Ulusal Havaclk ve Uzay Dairesi NASAnn gelitirdii en byk ve gl roket olan Space Launch System (SLS)
yani Uzay Ateleme Sistemini duyurmas ile balad. ESAnn uzay aratrmalarndaki abalar Marsa en ge 2030 ylna kadar insan gndermeyi hedefleyen Aurora programyla doruk noktasna ulat ve
bu dorultuda nc birok grev gerekletirildi. Ayn ekilde NASAnn 2011 ylnda Marsa gnderdii Curiosity adl gezgin ara ilerde gerekletirilmesi planlanan insanl Mars grevi iin bir n hazrlk
zelliindeydi. Rusya ile 2005 yl itibaryla ortaklk anlamas imzalayan ESA, rakibi NASAya nazaran byk bir avantaja sahip oldu. NASA da Marsa 2030 ylna kadar insan gndermeyi hedeflediklerini ve
2017 ylnda ilk deneme uuunu gerekletirmesi planlanan SLS roketi ile yakn
gelecekte astronotlarn Gne Sisteminin
bugne kadar ulalabilecei dnlmeyen noktalarna tayarak uzay kefinde
yeni bir sayfa aacan duyurdu.
Aydaki Uluslararas zler

Ay yzeyine bugne kadar sadece
lke toplam 20 uzay arac indirmeyi baard. Sovyetler Birlii (8 adet Luna) ve
ABDnin (5 adet Surveyor, 6 adet Apollo)
1966-1976 yllar arasnda Ayn yzeyine
indirdii uzay aralarndan Luna ve Surveyor insansz aralard. Sadece NASAnn
Apollo uzay programna dhil olan 12 astronot Ay yzeyinde yrme ans yakalad. En son insanl Ay yolculuu Apollo
17 tarafndan 1972de Durgunluk Deni-
zi blgesinin kuzeyindeki Taurus-Littrow

Vadisine yapld. Ay yzeyindeki Krizler
Denizi blgesine en son inii gerekletiren Sovyetlerin Luna 24 insansz aracndan sonra Aya sadece yrnge aralar ve
veri toplamak iin kastl olarak yzeye
drlen fzeler gnderildi.
in, 37 yl sonra Aya ara indiren
nc lke oldu. inin ilk gezgin arac Yutuyu tayan Change-3 uzay mekii,Ayyzeyindeki Yamurlar Denizi blgesine 14 Aralk 2013te yumuak ini
yapt. Yutunun be kilometrelik alanda
jeolojik yap, yzey materyalleri ve doal
kaynaklar gibi konularda bilimsel incelemeler yapmas bekleniyor.
Gelien uzay teknolojisi sayesinde baarl iniler yaplan Ay yzeyinden toprak ve ta rnekleri Dnyaya getirilip incelendi. Yrngesine yerletirilen aralar,
insansz robotik gezgin aralar ve uydular sayesinde Ayn fiziksel, kimyasal zellikleri, scakl, toporafyas, ktleekimi
ve manyetik alan, atmosferi ve yrngesi
ile ilgili nemli bilgiler, veriler elde edildi.
23
26.03.2014 14:57
Ayda ve tesinde Neler Oluyor?
NASAnn 2009da frlatt LRO (Lunar

Reconnaissance Orbiter) uydusu Ayn ok
ayrntl haritasn kard. Bu harita ileride yaplmas planlanan Ay yolculuklar iin hayli nemli. Gene NASA tarafndan Eyll 2013te frlatlan LADEE (Lunar
Atmosphere and Dust Environment Explorer) uydusu Ay yrngesinde dolarken
Ayn ince atmosferinin yaps ve bileimi hakknda detayl veri toplayacak. Ayrca atmosfere doru ykselen Ay tozlarndan da rnek toplayp inceleyecek. Yrngedeki uydularn bir baka grevi de
kutuplarn srekli glgede kalan ksmlarndaki kraterlerde su buzullar ve hidrojen elementi olup olmadn tespit etmek. Nitekim NASAnn 2009 ylnda frlatt LCROSS (Lunar Crater Observation
and Sensing Satellite) uydusu Ayn Gney
Kutbuna yakn olan Cabeus kraterinde su
molekl olduunu belirlemeyi baard.
Aya ni in
Srada Bekleyenler
Birok lke ve zel irket nmzdeki birka yl iinde Ayn yzeyine keif amacyla insansz robotik uzay aralar gndereceini duyurdu. zellikle
Googlen insansz Ay yolculuklarna 30

milyon dolarlk bir yarmayla destek veriyor olmas zel irketleri daha da hareketlendirdi. Firmann Lunar X adl yarmas dnyadaki tm zel sektre ve hkmet d kurumlara ak. dln 20
milyon dolar, insansz bir uzay roketini Aya ilk olarak indirip 500 metrelik
bir yry yaptrdktan sonra
Dnyaya fotoraf ve video yayn gnderebilen gruba verilecek. Aracn Aya ikinci
olarak indiren firma 5 milyon dolar alacak. ABDnin
Apollo Ay yrynden
veya Sovyetler Birliinin Luna Ay aratrmalarndan kalntlar bulan, su veya buz tespit edebileni ise en az 4 milyon dolarlk fazladan
dller bekliyor. Lunar X dl iin yaran, zel bir robot ve uzay teknolojisi firmas olan Astrobotic 2015te Ayn Kuzey
Kutbuna ilk robotik uzay aracn indireceini duyurdu. Carnegie Mellon niversitesi Robotik Enstits aratrmaclar tarafndan kurulan bu firma zellikle uzayda keif, turizm, kaynak ve maden
arama konularyla ilgili bilimsel almalar yrtyor.
Googlen Lunar X yarmas dnda baka zel firmalarn da ticari kazan

amal projeleri var. Teksastaki Shackleton Enerji irketi 2018de Ayn Gney
Kutbuna gndermeyi planlad robotik
gezgin ara ile maden arama iine giriecek. Ayn yl ABD, Kanada ve Japonya da
kutuplara maden arama arac gndermeyi planlyor. Mevcut bilgilere gre Ayn kutup blgelerinde demir, titanyum ve magnezyum ieren madenler var.
leride Ayda bir s kurulduunda Aydan veya asteroidlerden elde edilecek
madenlerin ok gerekli olaca da biliniyor. karlan madenler ve mineraller daha ileriki aamalarda Ay zerinde kurulacak maden iletme slerinde 3D yazclar ve robotlar kullanlarak ilenecek. rnein Ay talarnda
bulunan oksijenden yaam destek nitelerinde faydalanlabilecek. Madencilik almalarndan elde edilen kuvvetli ama bir o
kadar da hafif bir metal olan titanyum roketlerde kullanlabilecek. Ayrca Ayda youn olarak bulunduu bilinen helyum-3
gaz elde edildiinde Dnyann enerji ihtiyacnn birka bin yl boyunca karlana-
24
26.03.2014 14:57
>>>
bilecei belirtiliyor. zellikle kutuplardaki kayalardan ve kraterlerden elde edilecek su, astronotlar iin ime suyu ve radyasyondan koruyucu kalkan ilevi grebilecek. Su moleklnden ayrtrlan hidrojen ve oksijen, roketlerde yakt veya itici gaz olarak kullanlabilecek. Gnmzde roketlerin arlnn byk bir ksmn
yakt tanklar oluturuyor. Ayda kurulan
frlatma rampasnda ve yakt istasyonunda srekli kullanmaya hazr yedek yaktn
bulunmas, ileride Ayn tesine gerekletirilmesi planlanan grevler iin byk yarar salayacak. Roketler yakt slerinden
saladklar yakt ile daha uzak mesafelere kolayca gidebilecek. Ayrca Dnyadan
kalkarken yanlarnda ok fazla yakt yerine uzay slerinde kullanlabilecek 3D yazc, robotik sondaj cihazlar gibi malzemeler tayabilecekler. Bilim ve Teknik dergisinin Eyll 2013 saysnda yaymlanan
Uzay Madencilii yazmzda bu konular
ayrntl bir ekilde anlatmtk.
Uzay keifleri, teknolojisi, madencilii
ve Ay turizmi konularnda sz sahibi olan
zel irketlerden bazlarnn NASA ile ortak almalar yrtmek zere anlamalar imzalad biliniyor. NASAnn Ocak
2014te duyurduu Lunar CATALYST
projesi, kargo ve mrettebatn uzaya tanmas, ayrca yzeye yumuak ini yaplmas aamalarn ieriyor. Bu proje kapsamnda Dnya yrngesi ile Ay yzeyi arasnda malzeme alveriini salayacak bir
asansr sisteminin kurulmas da gndemde. Astronotlar uzay istasyonlarna
tayacak ve Dnyaya geri getirecek ticari
bir uzay taksi sistemi de gelitirilecek. Ayrca Ayda ina edilecek kalc istasyon ve
astronotlar iin yaam alan projelerinde
kullanlacak malzemeler de baz zel firmalar tarafndan retilecek.
Ayda faaliyet gsterecek aralar ve mrettebat iin en byk sknt yaklak 14
gn sren ve scakln -150oCye kadar
dt Ay geceleri. Bilim insanlar bu
srete ihtiya duyulan enerjiyi salayacak ve depolayacak bir sistem de gelitirdi.
Detaylar Astronautica dergisinde yaymlanan sistem aynalardan, eitli madenler
-rnein alminyum- ieren ilenmi Ay
toprandan ve s motorundan oluuyor.
Baka lkelerin de yakn zamanda Aya

insansz uzay arac indirme planlar var.
Rusya ve Avrupa Uzay Ajans ESA ortaklaa yrtlen almalar sonucunda Gney Kutup blgesinde Luna-Glob, Kuzey
Kutup blgesinde ise Luna-Resource alanlarna 2016 ylnda ini yapmay planlyor.
Rusya ayrca 2020 ylna kadar Aya insan
tayacak fzenin yapmn bitireceini de
duyurdu. Hindistan Chandrayaan-2 roketini 2017 ylnda, Japonya ise Selene-2 roketini 2018 ylnda Ay yzeyine indirmeyi planlyor. Ay evresinde yrngeye girecek olan bu aralar, yzeyde gezerek aratrma yapacak ve yzeyden rnek toplayp Dnyaya geri getirecek robotik grevler olarak tasarlanyor. Bu aralar ayn zamanda 2020 ylndan itibaren balanmas
planlanan insanl Ay yolculuklar iin Aya

yumuak ini ve oradan kalkarak Dnyaya
dn tekniklerini de denemi olacak.
Aya insan gndermek zellikle in
iin nemli bir hedef gibi grnyor. Kald ki 2030 ylna kadar bu hedefi gerekletirmeyi planlyorlar. Tasarm sren
LM-9 fzesinin ABDnin Aya insan gtren Saturn fzesinden %40 daha fazla kalk gcne sahip olduu bildiriliyor.
NASA 2018de Ayn Dnyadan grlmeyen arka yzne sismometre ve sl
hareketleri len cihazlar yerletirmeyi planlyor. Ayn grnmeyen yznden toplanacak veriler uydu aracl ile
Dnyaya aktarlacak. Bu proje hazrlanmakta olan Uluslararas Ay Aratrmalar Programnn da bir paras.
25
26.03.2014 14:57
Kuzey Kutbu
3
17
21
Yamurlar Denizi
15
Durgunluk Denizi
17
23 24
Krizler Denizi
Copernicus Krateri
13
16
Frtnalar Okyanusu
12
Sessizlik Denizi
11
20
14
Bolluk Denizi
16
Bulutlar Denizi
7
Tycho Krateri
Gney Kutbu
Aya ni Blgeleri
l Luna (1966-1976)
l Surveyor (1966-1968)
l Apollo (1969-1972)
l Change (2013)
26
26.03.2014 14:57
<<<
Ayn tesine Yolculuk Planlar

NASA Ay da dhil olmak zere yrnge alt uular, tamamen zel irketlere devretmeyi, Mars bata olmak zere Gne Sisteminin milyonlarca kilometre uzaklktaki noktalarna gidecek teknolojiyi ise
kendisi gelitirmeyi planlyor. NASAnn zerinde alt sper dev roket SLSin 3,5 milyon tondan fazla
iti gc olaca ve yrngeye 143 ton yk tayabilecei belirtiliyor. Roketin yksek iti ve ateleme gc
sayesinde uzay keif aralarnn hedeflerine ulaaca srenin de 3 yl kadar ksalaca vurgulanyor. SLS
greve hazr olduunda u an gelitirilmekte olan yeni nesil uzay kapsl Orionu tayacak. Astronotlar uzaya tayacak olan bu kapsl, gelecek yl ilk olarak Atlas V roketiyle denenecek; sya ne kadar dayankl olduu ve Dnyaya baaryla dnp dnemeyecei kontrol edilecek. NASA, kapsln 2021de greve hazr olacan umuyor. SLSnin tama kuvveti sayesinde, Orionu Ayn tesindeki yrnge olarak tanmlanan L2 noktasna ve Dnyaya yakn asteroidlere ulatrmas bekleniyor. zellikle baz asteroidlerin Dnyann ya da Ayn yrngesine doru robotik ekici aralar vastasyla srklenmesi ve
yrngeye girmelerinden sonra Orionun bu asteroidlere gnderilmesi hedefleniyor. Daha nce de belirttiimiz gibi asteroidlerdeki asl hedef, deerli ve
Dnyada ender bulunan madenlerin ve elementlerin
aranp bulunmas. Ayrca Jpitere ve Vense de SLS
fzesi ile yrnge ve gezgin tipi uzay aralar gnderilebilecek.
Rusya Uzay Ajans Roskosmos ve ESA arasnda ortaklaa yrtlecek olan ExoMars projesikapsamnda Marsa yolculuk 2016 ve 2018 yllarnda,
iki aamal olarak gerekleecek. Rusyaya ait Proton fze tayc ilk olarak 2016 ylnda zel bir aygt tayan yrnge aracn Marsa gtrecek. Bu aygt Mars atmosferindeki metan gaz izlerini ve yzeyinin altndaki suyun dalmn aratracak. Ayn srada ESAnn gelitirdii bir ini arac da gnderilecek. Bu ara ile Marsn atmosferine giri ve Marsa
ini teknolojisi denenmi olacak. Projenin 2018 yl
iin planlanan ikinci aamasnda ise Mars yzeyine
kalc bir ini platformu ina edilecek. Platformda rnek almak ve incelemek iin mekanik kol, mikroskop, meteoroloji kompleksi, panoramik kamera ve
sismometre gibi baz aygtlar bulunacak. Platformun
enerjisi atom piliyle salanacak. Ayrca bu platform
ESAnn gelitirdii Mars gezgin robotu Pasteri gezegenin yzeyine ulatracak. Robota, Rusyaya ait kzltesi tayf aygt ve Mars topra regolitin incelenmesi iin ntron detektr yerletirilecek. Mars robotunun esas grevi bakteri aramak. Robot her gn 100
metrelik yol alarak toz frtnalar mevsiminden sonra radyasyonun szamad derinlie yani olas mikroorganizmalarn bulunabilecei yerlere kadar arama sondaj yapacak.
Hem NASA hem de Rusya ve ESA, Marsn ve
Jpiterin doal uydular olan Phobosa ve Europaya
2022 ylna kadar yrnge uzay arac gndermeyi ve
bu gezegenlerde su arama almalarna hzla balamay planlyor.
Uluslararas uzay yarnda ama artk sadece Aya
ayak basmak deil; Ayda kalc bir uzay ss ve aratrma laboratuvar kurarak buradan uzayn ve Gne Sisteminin bilinmeyen derinliklerine yolculuk
etmek.
Kaynaklar
http://www.newscientist.com/article/dn24759china-lands-on-moon-kicks-off-next-lunar-space-race.html#.Uyq5uKOdXlc
http://liftport.com/
http://siliconangle.com/blog/2014/02/11/nasa-just-made-moon-mining-a-real-possibility/
http://phys.org/news/2013-12-electricity-moon-night.html
http://www.nasa.gov/exploration/home/#.Uyq4dKOdXlc
http://voiceofrussia.com/news/2014_03_05/Russian-European-space-agency-chiefs-discussMars-Moon-projects-2813/
http://guardianlv.com/2014/02/nasa-begins-production-of-water-on-moon-and-oxygen-on-mars/
http://exploration.esa.int/mars/
http://en.wikipedia.org/wiki/Moon_landing
27
26.03.2014 14:57
Levent Dakran
Oyun Banda Geen Saatler

Gerekten de Bouna m?
nternetle birlikte evrimii oyunlarn yaygnlamas, bir zamanlar arkada evrelerinde gerekletirilen kk
mcadelelerin kresel lee tanmasnn yolunu at. Farkl oyunlarda bir araya gelen takmlar, e-spor liglerinde ve
eitli turnuvalarda en iyi olduklarn ispatlamak iin mcadele ediyor. Peki ama ne iin, ne pahasna?
eceleri ekranlardan yansyan beyaz kla

parlayan yzler, bkmadan usanmadan saatlerce srdrlen oyun seanslar, bir an bile sklmadan hep ayn eyleri yapyor gibi grnmek. Saatlerini bilgisayar oyunlar banda geirmenin neden bu kadar cazip grndn oumuz
anlamyoruz. Baary engelleyen, sosyal hayat kesintiye uratan bir olgu olarak gryoruz.
Acaba bu algda nemli bir deiimin eiine gelmi olabilir miyiz? Profesyonel bir bilgisayar oyuncusunun tpk bir futbol yldz gibi ilgi grmesi, para
kazanmas mmkn m?
Half Life ve Portal gibi oyunlarn yan sra Dota 2 adl strateji oyununun da gelitiricisi olan Valve, son yldr The International adn verdii bir
turnuva dzenliyor. The International, World Cyber
Games, League of Legends Championship Series ve
Intel Extreme Masters gibi, dnya genelinde 50 milyondan fazla kii tarafndan izlenen ok sayda turnuvadan biri. Ama her oyuncunun farkl zelliklere
sahip bir karakteri kontrol ettii be kiilik takmlar
oluturarak, rakip takma kar stnlk kurmak ve
ana binalarn yok etmek. Bunun iin de srekli deien koullara ve taktiklere ok hzl bir ekilde uyum
salamak gerekiyor.
The Internationali zel klan datlan dllerin
bykl. 2011 ve 2012 yllarnda 1,6 milyon dolarn datld bu turnuvalarda 2013 yl dlleri
2 milyon 870 bin dolara kadar ykseldi. Sadece iyi
oyun oynad iin be kiilik ekibiyle 1 milyon 437
bin dolar alp evine gtren, ortaya koyduu baaryla lkesini gururlandran oyuncularn gerek olduu bir dnyadan sz ediyoruz. Bundan 10 yl nce
bunlar dnemiyorduk bile.
Profesyonel bilgisayar oyunculuu dnyann pek
ok yerinde artk bir spor dal olarak kabul ediliyor.
Ad da e-spor. Tpk dier mcadele sporlarnda olduu gibi, e-sporda da kazanan her bir sporcunun arkasnda kaybeden onlarcas var.
Dnyann En yisi Olmak in

19 Mart 2014te Valve 2011 de gerekletirdii
ilk Dota 2 turnuvasna katlan oyuncunun motivasyonunu ve turnuva srecini ele alan Free to Play
isimli bir belgesel yaymlad. Genlerin neden bilgisayar oyunlarna bu kadar tutkun olduuna ve profesyonel oyunculuk kariyerine adm atmak istediklerine odaklanan belgesel, bu srete ailelerin yaad endieleri ve genlerin bu uurda nelerden vazgemek zorunda kaldn da olabildiince net bir ekilde yanstmaya alyor. Bilgisayar oyunlarnn okul
notlarnn dmesinin sebeplerinden biri olarak tanmlandn aka gryorsunuz rnein. Turnuvaya katlanlar, kardklar snavlar yznden dnem tekrar yapmak zorunda kaldklarn anlatyor.
Aslnda bu sre gen yata profesyonellik hayali kurulan tm sporlar iin geerli.
28
28_29_e-spor.indd 28
27.03.2014 12:03
><
Dier yandan yaamn krlgan ruhlarnda brakt derin hasarlar bu yolla kapatlmaya altklarn
da gryorsunuz. Bu dnyada ben de varm demenin, eksik kalm mcadele duygusunu tatmin etmenin bir yolu olarak gryorlar yarmalar. Herhangi bir konuda en iyi olma ansnn reddedilemeyecek
bir frsat olduunu dnyorlar.
Belgeseli Trke altyaz seeneiyle bit.ly/freetoplaymovie adresinde izleyebilirsiniz. Steam hesabnz varsa ve bilgisayarnzda yklyse, ek zellikleriyle birlikte Steam zerinden indirip seyretmeniz
de mmkn.
Bilgisayar oyunlarnn kazandrd hzl dnme

ve koordinasyon becerisinin hayatn baka alanlarndaki faydalar da son dnemde daha sk gndeme gelen bir konu. rnein ABDde Florida Hastanesinde
yaplan bir aratrma, haftada 3 saatten fazla oyun oynayan cerrahlarn cerrahi simlasyonlarda yzde 27
daha hzl olduunu ve yzde 37 daha az hata yaptn ortaya koymutu (bit.ly/17FyOYM).
Modern an Satran Oyunlar

Aslna bakarsanz oyuncularn ortaya koyduu
gayret de azmsanacak gibi deil. zellikle Dota 2,
League of Legends ve Starcraft gibi strateji oyunlarndaki yzlerce karakterden oluan seenekler ve her
bir karakterin oyun stili, her seferinde farkl bir strateji uygulanmasn gerektiriyor. Aslnda her biri, ada dnya iin tasarlanm satran oyunlarna benziyor. Rakibinizin almlarna doru hamlelerle karlk vermezseniz stnl yitiriyorsunuz.
Burada e-spor akmnn en nemli temsilcilerinden biri olarak kabul edilen Starcraft zerinde biraz
durmakta fayda var. Aralarnda seim yapabileceiniz farkl zellikte rkn harita zerindeki mcadelesini konu alan bu oyun, e-spor kavramnn dnyada en ok olgunlat lke olan Gney Korede milli
spor olarak kabul ediliyor ve oyuncular gayet iyi paralar kazanyor. Bu i o kadar byk ki, 2005 ylnda
SKT ve KTF takmlar arasndaki final man izlemeye yaklak 120 bin kiinin geldii syleniyor.
Elbette ki byle oyunlarda ustalamak ve liglerin st sralarnda yer almak neredeyse insanst bir
hz, beceri ve koordinasyon gerektiriyor. st seviye Starcraft oyuncularnn dakikadaki etkileim says 200n zerine kabiliyor. Bunu gr anzdan ok daha byk bir satran tahtas zerinde, bir
dakikada gerekletirilen 200den fazla hamle olarak
dnebilirsiniz.
Trkiyede E-Spor Kariyeri Yaplr m?

Peki dnya bu oyuncularn futbolculardan daha fazla n planda olaca olas bir gelecee hazrlanrken, Trkiyede e-spor algs ve altyaps ne durumda? Oyungezer Dergisi yayn koordinatr Tubek lek, elektronik sporlarn lkemizde yirmi yla yaklaan bir tarihi olmasna ramen oyun firmalarnn destek vermemesi ve kurulan Dijital Oyunlar Federasyonunun baarsz olmas yznden
Trkiyenin bu konuda yol kat etmekte zorlandn, olayn spordan ok hobi olarak ele alndn sylyor. lkemizde hakem, antrenr, organizatr gibi
yan dallara olan talebin henz ok dk olmas da
e-sporun yaygnlamasnn nndeki bir dier engel.
lek, yine de getiimiz iki ylda League of Legends turnuvalar iin Riot Gamesin verdii destek ve dier oyun firmalarnn onu takip etmesiyle
e-sporun Trkiyede bir spor dalna dnmeye baladna dikkat ekiyor. Yolun ok banda olsak da,
Trkiyedeki oyuncularn artk e-sporu profesyonel
bir kariyer olarak grmek iin sebepleri var diyor.
Bununla birlikte e-sporun tpk jimnastik veya teniste olduu gibi nemli bir amaz var: Yirmili yalarda, refleksleriniz azaldnda emekli olmak durumundasnz. Bu yzden e-sporu kariyer olarak gren genler ya bunu ikinci bir i olarak grmeli ya da
yirmi be yandan sonra sfrdan baka bir kariyere
atlmay gze almal diyor lek.
29
28_29_e-spor.indd 29
27.03.2014 12:03
Yasin Ekinci
Hava ile nsanlar Besleyen ve

ldren Adam
Fritz Haber
Amonyak, bir azot ve hidrojen atomundan oluan renksiz bir gazdr.

Keskin ve iren kokusu, bakmsz umumi tuvaletlerden hatrladmz bir kokudur.
sminin verilii de bu hatralarmzla ilintilidir. Antik Msrdaki Amon tapnan
stmada kullanlan deve tezeklerinden kan gazlar zaman iinde duvarlarda
amonyum klorr halinde birikmi. Sofra tuzuna benzeyen bu maddeye Romallar
Amonun Tuzu adn vermi. Cabir bin Hayyan bu toza niadr demi ve bu madde
uzun sre simyaclarn ilgisini ekmi. Eski zamanlarda idrardan elde edilip tekstil
boyaclnda kullanlm. Amonyak gaz ilk kez 1774 ylnda sentezlense de
kokusuna aina olduumuz bu gazn gndelik hayatmza fazla etkisi olmam,
Fritz Haber olaya el atncaya kadar.
Fritz Haber (1868-1934)
Haber, 1868
ylnda Breslauda
Yahudi bir boya ve
kimyasal rnler
tccarnn olu
olarak dnyaya
geldi. Annesi
doum srasnda
lmt.
Babasyla ilikisi
pek iyi deildi.
Babas annesinin
lmnden kk
Fritzi sorumlu
gryordu.
Elbette ki Fritz
daha o yata katil
deildi; ileride
kars da dhil
olmak zere
bir ok insann
lmnden
sorumlu olacak
olsa da.
endi mesleini srdrmesi iin srar eden babasna kar koyan Haber kimya okudu. Bu gerekten
iyi bir seimdi. O zamanlar Almanya, hem bilimsel
hem de endstriyel olarak kimyada en iyi yerdeydi. 30 yanda Karlsruhe niversitesinde profesr oldu. Haber, bilimsel almalarnda amonyak sentezine younlat. Birok
kimyac iin bu umutsuz bir urat. Peki, Haberi imknsz
gibi grnen, kendisinden nce birok bilim insannn hsran ile sonulanan almalarna ramen, bu projeye ynelten sebepler nelerdi, nce onu anlamaya alalm.
Canllarda en ok bulunan elementler karbon, azot ve
oksijendir. Bitkiler ve hayvanlar byrken en ok bu elementlere ihtiya duyar. Bu yaptalarnn eksiklii canllarn bymesini snrlar. Mesela bitkiler bu ihtiyalarn
topraktan ve havadan alr, birok durumda bitkilerin bymesini snrlayan azot eksikliidir. Havann %78inin
azot olduu dnlrse bu ilk anda artc bir durumdur. Atmosferde bol miktarda azot olmasna ramen, bitkiler bu azotu kullanamaz. nk havadaki azot N2 molekl halindedir; bu molekldeki iki azot atomu birbirine
ok kuvvetli bir kimyasal bala balanmtr. Bunun iin
havadaki azotu paralamak ok zordur ve bitkilerin hibir
iine yaramaz. Bu adeta denizde susuz kalmak gibi bir eydir. Bu sebeple bitkiler azot ihtiyalarn, iinden azot atomunu koparmas daha kolay olan topraktaki molekllerden karlar. Azot ierikli bu molekller, rmeye sebep
olan bakteriler tarafndan retilir.
30
30_33_fritz_haber_nisan.indd 30
27.03.2014 11:29
>>>
Amonyak Molekl:
Amonyak (NH3) bir azot ve hidrojen atomundan oluan molekldr. Renksiz, naho kokulu bir gazdr. Piyasada amonyak diye satlan
svlar, amonyan sulu zeltisidir.
Gbre, ila, boya, patlayc ve parfm yapmnda kullanlr. Yllk kresel retimi 200 milyon ton civarndadr ve %80inden fazlas gbre
retiminde kullanlr.
F. Haber enstitsne veda ederken (1933)
Haber-Bosch Sreci:
Haber-Bosch sreci azot ve hidrojen gazndan endstriyel lekte amonyak elde edilmesini salar.
Kimyasal tepkime u ekildedir:
N2 + 3 H2 2 NH3
Bu tepkime ekzotermik olmasna
ramen normal artlarda tepkime
hz ok yavatr, nk azot molekln paralamak ok zordur. Bu
yzden katalizr, yksek scaklk ve
yksek basn gerekir. 1909 ylnda
F. Haber, kendinden nceki bilim
insanlarndan farkl olarak ok tehlikeli hatta imknsz grnen yksek basn (200 atmosfer) artlarn denemeye karar verip bunu gerekletirebilecek deneysel dzenei
kurunca, tepkime hzn ve verimini artrmay baard. O zaman BASF
firmas (ki bugn de dnyann en
byk kimya irketidir) bu buluun
ekonomik deerini grp fikir haklarn satn ald. Kimya mhendisi
Carl Bosch, ksa zamanda laboratuvardaki deney dzeneinin endstriyel retime aktarlmas ile ilgili
birok teknik zorluu zd. 1913
ylnda ilk fabrika retime balad.
Bu bulutan dolay F. Haber 1918 ylnda, C. Bosch ise 1931 ylnda Nobel dlne layk grld.
Ayn problem kimya endstrisi iin de

geerlidir. Kullandmz kimyasal rnlerin hemen hemen hepsinde azot vardr
ve kimya endstrisinin bu ihtiyac karlamak iin havadaki azotu ucuz bir ekilde
paralamaya ihtiyac vardr.
1908 ylnda Fritz Haber, bir patent
bavurusunda bulundu. Bilim insanlar
ve mucitler bulularn patentleyerek kullanm haklarn koruma altna alr. Byk
zahmetler ve masraflar ile alnan patentlerin birounun hibir getirisi olmaz. Ama
az bir ksmnn getirisi o kadar oktur ki,
patent bavurusu parlak bir fikri ya da buluu olan herkesin yapmas gereken bir
eydir. Bu patent, tarihin en byk bulularndan birini simgeler ve bugn HaberBosch sreci diye anlan, havadaki azotu
amonyaa dntrmeyi baaran bir buluu tarif eder. Patent haklar, BASF irketi tarafndan hemen satn alnd ve kimya
mhendisi Carl Bosch tarafndan byk
lekte retilmesi ksa zamanda baarld.
Bu sayede amonyak retimi ok kolaylat ve ucuzlad.
Amonyak hem bitkiler iin hem de birok kimyasal madde retimi iin kolay
dntrlebilir bir azot kaynadr. Bitkiler metabolizmalar iin gereken azotu
topraktan salar. Bu yzden tarmsal arazilerde azalan azotun yenilenmesi gerekir
ki buna gbreleme denir. Bugn bu kimyasal sre sayesinde ylda 500 milyon ton
gbre retiliyor. Bu kimyasal sre, insanolunun gezegenimizdeki en byk etkilerinden ve yol at ciddi evresel sorunlardan birini oluturuyor.
Dnyann kimyasal dengesi ve grnm gbre retiminin yol at tarmsal devrim ile birlikte deiti. Tarm alanndaki gelimeler retimi artrnca nfus
da artt. 20. yzyln balarnda Dnya nfusu 1,6 milyar idi, bugn ise 7 milyardan
fazla insan yayor. Ayrca bugn insanlar
yz yl ncesine gre daha iyi besleniyor.
Bu gelimenin esas sebebi, tarm alanlarnn artmasndan ok, tarmdaki verimliliin artmas. Bu artta da en nemli faktrlerden biri gbre kullanm. Uzmanlar
bugnk tarm retiminin en az te birinin ancak gbreleme sayesinde mmkn
olduunu sylyor. Yani bugn 2,5 milyar
insan hayatta kalabilmesini Haber-Bosch
srecine borlu. Vcudumuzdaki proteinlerdeki azotun yars bu sreten geliyor,
dier yars bakteriler ve yosunlar tarafndan retiliyor.
Haber-Bosch sreci sadece nfus patlamasna yol aarak geen yzyln tarihini ekillendirmedi. Ucuz amonyak askerlerin de yzn gldrd. nsanlarn doymasn salad gibi lmesine de yol at.
Patlayclarn yapmnda da azota ihtiya vardr. Eskiden dinamit retiminde nitrat kullanlrd. Nitrat pis kokan
neredeyse her trl atktan elde edilirdi.
31
27.03.2014 11:29
Hava ile nsanlar Besleyen ve ldren Adam: Fritz Haber
Clara Immerwahr: Fritz Haberin ei Clara Immerwahr, tpk ei gibi Yahudi asll ve sonradan Hristiyan olmu bir kimyac idi. 1900 ylnda Breslau niversitesinden, niversitenin ilk doktora yapan kadn olarak, fiziksel kimya alannda doktorasn ald. F. Haber ile evlendikten sonra o zamanlarn artlar gerei ev kadn olarak yaad. Kocasnn kimyasal silahlar konusundaki almalarna iddetle kar kt. Kocasna Eer mutlu bir insan olsaydn, byle bir ey yapmazdn! dedi. Habere
askeri baarlarndan dolay yzbalk rtbesi-
19. yzylda ise nitrat madenleri en

nemli kaynakt. O zamanlar, en byk nitrat madeni, Gney Amerikadaki Atacama lndeydi. Bu itah kabartan maden yznden ili, Bolivya ve Peru be yl boyunca savat ve kazanan ili oldu. Daha dorusu, gerek kazanan
iliyi destekleyen ngiltere idi. I. Dnya
Sava ncesinde ngiltere, nitrat retimi
ve ticaretinde tekel durumundayd. 1914
ylnda I. Dnya Sava patlak verdiinde, Almanyann elinde sadece birka ay
yetecek kadar nitrat ve barut vard. 1913
ylnda BASF irketi amonyak retimine
balamasayd, sava bir ka ayda biterdi,
ya da Almanya savaa girmeyi asla gze alamazd.
Bu buluu sayesinde artk byk bir
saygnl olan Fritz Haber, sava yllarnda
Kaiser-Wilhelm-Enstitsnn
(bugnk ad Fritz-Haber Enstits) bana geer. Havadan azotu kazanarak insanl doyurup besleyen Haber, bu sefer
hava ile insanlar ldrecek yntemler
aramaya balar. Alman ordusu iin askeri aratrmalara younlam ve kimyasal silahlar gelitirmeye balamtr.
22 Nisan 1915te Belikann Ypern ehrinin yaknlarnda Almanlar, Franszlara kar ilk kez kimyasal silah kulland.
Fritz Haber de olay yerinde idi. Toplam
168 ton klor gaz ieren ieler cephe boyunca dizildi. Gnlerce beklenen uygun
rzgr esmeye baladnda ieler ald.
O gn, kendilerine doru gelen yeil beyaz dumann ne olduunu anlamadan siperlerinde bekleyen binlerce Fransz as-
nin verilmesi erefine dzenlenen balo barda taran son damlayd. O gece kocasnn grev tabancasyla intihar etti. ok baarl bir bilim kadn olmasna ramen cinsiyet ayrmcl sebebiyle kariyer yapamayan, bilimin sadece barl amalar iin kullanlmasn savunan,
ama aresizlik sonucu hayatna son veren bu
bilim kahramannn ansna, 1991 ylndan
beri IPPNW Almanya (Uluslararas Nkleer Savan nlenmesi in alan Sosyal Sorumluluk Sahibi Doktorlar Dernei) tarafndan
Clara Immerwahr dl veriliyor.
Zyklon B hidrojen siyanr (HCN)

ieren bir zehirdir. HCN, 19. yzyldan beri pestisit ve dezenfeksiyon maddesi olarak kullanlyordu.
Altn ve gm gibi madenlerin kazanmnda kullanlan sodyum siyanr, asidik ortamlarda hidrojen
siyanr gazna (HCN) dnerek
evredeki canllar iin ok tehlikeli olabilir. Zyklon B gaz, F. Haberin
de dolayl katklaryla, asistan tarafndan 1922 ylnda gelitirildi. Temel zellii ise HCN svsnn, porlu bir yapya sahip diatomit tozunda emilince depolanmas, tanmas ve kullanlmasnn kolaylamasdr. Nazi Almanyasnda 1,2 milyon
kiinin ldrlmesinde kullanld.
F. Haberin amonyak sentezini baard ilk deney dzenei

(Alman Mzesi, Mnih)
ker tek kurun atlmadan, cierleri paralanp yeil balgam ksrerek ve ok ac

ekerek ld. O gn Haber, belki vicdan
azab ekti mi bilmiyoruz, ama tandmz F. Haber byk bir ihtimalle bir vatansever olarak lkesine hizmet etmi olmann verdii gururu, bir bilim insannn almalarnn meyvelerini grmesinin verdii sevinci yayordu.
Kocas askeri aratrmalara baladndan beri, iddetle bu ilere kar kan ve bir trl onu bu ilerden vazgeiremeyen kars Clara Immerwahr, bu
olaydan bir hafta sonra intihar etti. Haber bu olayn ertesi gn 13 yandaki
olunu geride brakp kimyasal silahlarn kullanmn yerinde grmek iin Dou Cephesine gitti.
Bu aile trajedisi bile onu vatana hizmetten vazgeirmeyecek, almalarna devam edecek ve tarihe kimyasal silahlarn babas olarak geecekti. Savata
90.000 asker kimyasal silah ile ldrld, bir milyondan fazla asker yaraland.
Almanya sava kaybettikten sonra, Versaille Antlamas gereince sava sulular yakalanp mahkemeye karld. Fritz
Haber her ihtimale kar svireye kat, hatta savunmasn da hazrlad. Yakalanrsa ilk defa bir bilim insan sava
sulusu olarak yarglanacakt. Savunmasnda, almalaryla sava ksaltp daha az sayda insann lmesine yardmc olmaya alt ve kimyasal silahlarn daha insancl olduu gibi garip iddialar vard. Buna benzer savunmalarn, tarihte ve gnmzde, askeri aratrmalar
32
27.03.2014 11:29
<<<
Denizden Altn Elde Edilebilir mi?
Denizler ve okyanuslar altn ierir. Atlantik ve Kuzeydou Pasifikte llen altn younluu katrilyon bana 10-30 para (50-150 femtomol/lt yani
yaklak bir kilometrekp suda 10-30 gr) civarndadr. Hatta Akdenizde bu oran lden gelen tozlar
sebebiyle daha yksektir. Bu da okyanuslarda toplam 15-50 bin ton altn var demektir. Fritz Haber, I.
Dnya Sava sonrasnda Almanyann sava tazminatlarn demek iin deniz suyundan altn karma zerine aratrma yapt. Eski lmlere gre altn oran milyarda 2-64 para arasndayd.
yapan her mhendis ya da bilim insan tarafndan

dile getirilmesi, dnlmesi gereken bir noktadr.
Haberin hakknda tutuklama karar kp kmadna dair iddialar elikili, ama hi bir zaman tutuklanmad. Sava yllarnda verilmeyen Nobel dlleri 1919da verildi. Fritz Haber amonyak sentezi
buluu nedeniyle 1918 Nobel Kimya dln ald.
F. Haber I. Dnya Savanda kimyasal silahlarn kullanmn ynetmek iin cephede
Haber, tekrar Berline dnp aratrmalarna devam etti. Sava sonras, tarmsal ila gelitirmek iin
alt. Versaille Antlamasna gre Almanyann silah gelitirmesi yasak olduu iin, belki de tarmsal ilalar sadece bir gizleme yntemiydi. Ayrca
Almanyann belini bken sava borlarn demek
iin de denizden altn elde etme projesine balad.
Denizlerdeki zelti halindeki milyonlarca ton altn arttnda Almanya zengin olacakt.
Her ne kadar bilime ve lkesine hizmet iin gece gndz almaya devam etse de hizmet ettii
vatan ona nankr davranacakt. Hitler 1933 ylnda iktidara geldi. Nazi Partisinin seim kampanyasn destekleyenlerden biri de I. G. Farben firmas
idi (daha nceki ve gnmzdeki BASF firmas).
Haber, bu deerlere gre denizden altn artmann

ticari potansiyeli olduunu dnd. Yapt geni
kapsaml ve hassas lmler sonucunda bu deerin ok daha az olduu ortaya kt. Bu da deniz suyundan altn karmann hibir ticari deeri olmad anlamna geldii iin proje durdu. Haber bunu dnen ve zerinde alan ne ilk ne de son kiidir. Baka bilim insanlar da bu konuda almtr. Alnm saysz patent vardr. Birok dolandrcla da konu olmutur. Ksacas denizden altn karmak kimyasal olarak mmkndr, ama ok pahal olduu iin ticari deeri yoktur.
irketin yneticisi Bosch ile beraber Haber de firmann danma kurulundayd. Hitler rejiminin ilk
icraatlarndan biri dier devlet kurumlarnda olduu gibi, Kaiser-Wilhelm-Enstitsndeki btn Yahudileri iten karmak oldu. Haber iten karlmay beklemeden istifa edip ngiltereye gitti, hemen ardndan da svireye geti. Nereye gidecei konusunda kararsz, yorgun ve km olan Haber, ksa bir
sre sonra ld.
Eer yaasayd, kaderin baka bir cilvesi hayal krkln daha da artrabilirdi. Bizzat onun balatt, rencileri ve asistanlar tarafndan devam ettirilen aratrmalar sonucunda Zyklon B gaz gelitirildi ve Yahudi toplama kamplarnda kullanld. Bu
kamplarda topluca zehirlenen milyonlarca kii arasnda Haberin akrabalar da vard.
Haber arkasnda tartmal bir isim miras brakt. Birok bilim insanna gre 20. yzyln en byk
buluunu yapt. Nobel dll fiziki Van Lauenin
dedii gibi havadan insanlara ekmek veren o idi.
Ama ayn icat ile havadan barut da. Haber kimyasal silahlarn babas olarak tarihe geti. Bilim iki
taraf keskin bir kl gibi; hem insanlara hizmet iin
hem de insanlar yok etmek iin kullanlabilir. Bilim
tarihi bunun birok rneiyle doludur. Fritz Haber
hem iyi hem kt rnei, ayn anda ve en st seviyede ahsnda barndran bir bilim insandr.
Kaynaklar
Smil, V., Enriching the Earth: Fritz Haber,
Carl Bosch, and the Transformation of World Food
Production, MIT Press, 2004.
Ertl, G., Brot aus Luft Zum Mechanismus
des Haber-Bosch-Verfahrens, Akademie-Journal,
Cilt 1, s. 14, 2003.
Erisman, J. W., Sutton, M. A., Galloway, J., Klimont,
Z., Winiwarter, W., How a century of ammonia
synthesis changed the world, Nature Geoscience,
Cilt 1, s. 636, 2008.
Vaclav Smil, Detonator of the population explosion,
Nature, Cilt. 400, s. 415, 1999.
Charles, D., MASTER MIND - The rise and fall of
Fritz Haber, the Nobel laureate who launched the age of
chemical warfare, HarperCollins, 2005.
Do. Dr. Yasin Ekinci

lisans eitimini 1997de
ODT Fizik Blmnde,
yksek lisansn ise
1999da ngilteredeki
De Montfort niversitesi,
Mhendislik Fakltesinde
tamamlad. 2003te
Almanyadaki
Max Planck Enstitsnde
doktorasn yapt.
2006-2012 yllar arasnda
ETH Zrih niversitesinde
retim grevlisi olarak
alt. 2009dan beri
Paul Scherrer Enstitsnde
aratrma grubu yneticisi
olarak alyor. 2009da
svire Optik ve Mikroskop
Dernei tarafndan
yln gen bilim adam
dlne layk grlen
Dr. Ekinci, nanoteknoloji
ve nanooptik alanlarnda
almalarn srdryor
ve dnyann nde gelen
bilgisayar ipi reten
firmalaryla ortak AR-GE
projeleri yapyor.
Dunikowska, M., Turko, L., Fritz Haber - ein

verfemter Gelehrter, Angewandte Chemie,
Cilt 123, s. 10226-10240, 2011.
Whrle, D., Thiemann W., Der Chemiker Fritz
Haber. Anerkannte Wissenschaft und Etablierung
eines Massenvernichtungsmittels, Wissenschaft
und Frieden, Cilt 29, s. 45-49, 2011.
Whrle, D., Fritz Haber und Clara Immerwahr,
Chemie in unserer Zeit, Cilt 44, s. 30-39. 2010.
Stern, F., Fritz Haber: Gre und Tragik seines
Lebens und seines Landes, Angewandte Chemie,
Cilt 124, s. 50-58, 2012.
33
27.03.2014 11:29
Mehmet Cihad Ayar

FIRST Robot Yarmalar:
Yenilikilik ve Eitimde Reform

Genleri, bilim ve teknoloji ile buluturmak ve proje yapma deneyimi kazandrmak iin
ABDde her yl FIRST (For Inspiration and Recognition of Science and Technology) tarafndan hem blgesel
hem de lke genelinde robot yarmalar dzenleniyor. lk etkinlikleri 28 takm ile 1992 ylnda yaplan
FIRST zamanla 300 bini aan gencin katld uluslararas bir ampiyonaya dnm.
Robot Yarmalarna
6-18 Ya Gruplar Katlyor
FIRST ats altndaki programlar LEGO liglerinden oluuyor. LEGO ligleri 6-9 ya ve 9-16 ya gruplar iin ayr ayr yaplyor. Her iki gruptaki katlmclarn bilim ve teknolojiye olan merak LEGO liglerinde yaplan etkinliklerle destekleniyor. 6-9 ya grubu
LEGO ligindeki katlmclar, takm ruhu ile aratrmaya ve hayal glerini kullanarak eitli problemleri zmeye ve olaylar anlamaya alyor. 9-16 ya
grubundaki katlmclardan ise problemlere yeniliki zm nerileri getirip LEGO Mindstorms teknolojisini kullanmalar, olaylar analiz etmeleri, gerekli
olan robotu tasarlamalar, programlamalar ve denemeleri bekleniyor. Bu gruptakilerin problemlerin zmnde 6-9 ya gruplarndaki katlmclardan farkl olarak kritik dnme, zaman ynetimi, ibirlii ve
iletiim gibi becerileri kullanmas ngrlyor. Takmlar, hem blgesel hem de kresel lekte fen bilimleri ve mhendislik topluluklar ile etkileime geebiliyor ve yeni takmlar oluturabiliyor.
34
34_35_FIRST_robot_nisan_yeni.indd 34
25.03.2014 16:28
><
Lise seviyesindeki dier bir yarma kategorisinde,
10 kiilik takmlardan 3,6 m x 3,6 mlik alanda tasarladklar ve programladklar robotlar dier gruplarn robotlar ile TETRIX platformu (ak ulu robot
oluturma sistemi) sayesinde yartrmalar bekleniyor. Bu kategorideki takmlarda lise rencileri ile
birlikte mentrler, kolar ve gnlller yer alabiliyor.
Verilen problemler karsnda mhendislik ilkelerini
kullanarak strateji gelitirmeleri ve robot tasarlamalar isteniyor. Bu kategoride yaran takmlardaki katlmclarn ise problem zme, organizasyon ve takm oluturma gibi beceriler kullanmas bekleniyor.
Dier bir kategoride ise 25 kiilik takmlar belli
kurallar dahilinde, snrl kaynak ve zaman kullanlabilen yarma artlarnda kendilerine verilen problem erevesinde robotlarn tasarlyor ve oluturuyor. Hazrlk srecinde, takmlarn profesyonel mhendislerle birlikte almas ve
tasarm, proje ynetimi, programlama, takm almas, stratejik dnme gibi becerilerini kullanmalar bekleniyor. Mentrlerden de bilgi, deneyim ve becerilerini takmlara klavuzluk yapmak
iin kullanmalar isteniyor.
Her yl 70 lkeden binlerce kiinin katld bu yarmalara lkemizden de baz lise rencilerinin katlmas sevindirici ve heyecan verici. lkemizden katlan liselerde makine, elektronik ve yazlm
mhendisliklerinin birleiminden oluan mekatronik mhendislii kulplerinin kurulmu olduu grlyor. Bu kulplerdeki renciler, okul saatleri dnda takm ruhu ile alyor ve yarmalarda belirtilen kurallar erevesinde gerekli denemeleri yapyor.
Takmlar lkemizde Bilim Kahramanlar Buluuyor
ad altnda dzenlenen etkinliklere katlyor. Burada
dereceye giren takmlar lkemizi temsil etmek iin
ABDdeki yarmalara katlyor.
renme Okul Duvarlar ile

Snrl Deil!
FIRST robot yarmalarnn felsefesi, renmeyi
ve proje yapmay okul duvarlarnn dna tamaya
dayanyor. Genlerin FIRST yarmalarna okul saatleri dnda, mentrlerin ve kolarn rehberliinde
zaman harcayarak hazrlanmas, bilgi ve deneyimlerini kullanmas daha anlaml olsa gerek. nk bazen okul bnyesinde yaplan etkinlikler skc ve uygulamadan uzak olabiliyor. Tamamyla ders kitabndaki bilgilere dayal eitim-retim, genlerin yarat-
clklarn ve proje yapma becerilerini kreltebilir. Bu

yzden FIRST robot yarmalar, genlerin yaratclklarn, bilgi ve deneyimlerini etkili bir ekilde kullanabilecekleri bir zemin.
Eitimde Reform: Fen Bilimleri,

Teknoloji, Mhendislik ve Matematik
Eitimi
Son yllarda eitim alannda yaplan reformlar,
herkesin fen bilimleri, teknoloji, mhendislik ve matematik alanlarnda bilgi ve proje deneyimine sahip
olmasn ve 21. yzyl becerilerini edinmesini hedefliyor. Fen bilimleri, teknoloji, mhendislik ve matematik eitimi kapsamnda edinilecek bilgi, tecrbe ve becerilerin ekonomik ve bilimsel ilerlemeyi ve
srdrlebilirlii destekleyecei, eitimdeki reformlarn bilim ve teknolojide yenilikilii artraca dnlyor.
FIRST robot yarmalar katlmclarn problemleri zmek
iin disiplinleraras bir bak as ile fen bilimleri, matematik ve
mhendislik bilgi ve becerilerini kullanmasn salyor. nemli dier bir nokta, katlmclarn
hedefe ulaabilmek yani yarmay kazanabilmek iin takma aidiyeti salamak. Takmlarn yarmay kazanmas, takmda yer alan bireylerin bilgi ve deneyimlerini eitlilik olarak kabul etmesine ve takm iindeki bireylerin bir ahenk iinde, ibirliiyle almasna balanyor. Dier bir konu, mentrlk. Mentrlk aslnda niversite dzeyindeki fen bilimleri ve mhendislik aratrma laboratuvarlarnda veya merkezlerinde
aratrmay ve renmeyi srdrlebilir hale getiren
bir mekanizma olarak kabul ediliyor. Yarmalara katlan takmlarn mentrlk olgusu ile desteklenerek
bir bakma bilim insanlarnn aratrma ve renme
yntemlerinin 6-18 ya grubundaki takmlara yanstlmas, FIRST robot yarmalarn anlaml klyor.
Bu sene yaplacak FIRST robot yarmalar iin
getiimiz austos ayndan itibaren elemeler balad,
nmzdeki mays ayna kadar da srecek gibi grnyor. Robot yarmalarna hem eitli lkelerden
hem de lkemizden katlan genlere imdiden baarlar diliyoruz.
Kaynaklar
http://www.usfirst.org/
Bybee, R. W., The teaching of science: 21st century perspectives, Virginia: NSTA Press, 2010.
Bybee, R. W., What is STEM education, Science, Cilt 329, s. 996, 2010.
National Research Council, Successful K-12 STEM education: Identifying effective approaches in science,
technology, engineering, and mathematics, NAP, 2011.
35
34_35_FIRST_robot_nisan_yeni.indd 35
25.03.2014 16:28
Dr. Nilda Oklay

Max Planck Enstits
Gne Sistemi Aratrma Merkezi
Avrupann
Kuyrukluyldz
Avcs
Rosetta Uyand!
lk defa bir kuyrukluyldzn yzeyine
inecek olan Philaeyi tayan Avrupa Uzay
Ajansnn uzay arac Rosetta, 10 yllk
yolculuu sonunda hedefine ulamak,
yani 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldzna varmak zere. Uyumakta
olduu Temmuz 2011den beri sa salim
yolculuuna devam ettii dnlen uzay
arac, zerindeki kurulu saat sayesinde
20 Ocak 2014te Trkiye saatiyle 10:00da
uyand ve yava yava snmaya balad.
Uyandktan sonra ilk olarak navigasyon

aletlerini stp ana antenini Dnyaya
ynelterek bize hl hayatta olduunu
bildiren sinyali yollad ve bu sinyal Trkiye saatiyle 20:17de Avrupa Uzay Ajans
Kontrol Merkezine ulat (ekil 1). Uyandnda kuyrukluyldzdan 9 milyon kilometre uzakta olan uzay arac kuyrukluyldza yaklarken zerindeki 11, ini
aracndaki 10 gzlem aleti ile yeniden grevine balayacak.
ekil 1. Rosettann uyandnda gnderdii sinyal
1993n Kasm aynda kabul edilen projeye gre Rosettann hedefi 46P/Wirtanen kuyrukluyldzna ulamakt. Rosettay tayacak Ariane roketinin Kasm 2002de arzalanmas nedeniyle Ocak
2003teki roket frlatma aral karld. Bunun zerine Rosettann yeni hedefi 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldz olarak belirlendi. Uzay arac Mart 2004te yolculuuna balad.
Bu projenin amac adnda gizli. Nasl Rosetta Ta
hiyeroglifleri deifre etmemizi salam ve Eski Msr
medeniyetini anlamamzda bir anahtar olmusa Rosetta uzay aracnn da Gne Sisteminin en eski gk
cisimleri olan kuyrukluyldzlarn gizemini zmeye
yardmc olaca dnlyor.
Rosetta projesi kuyrukluyldzlar, kuyrukluyldzlar ve yldzlararas madde arasndaki iliki ve bunlarn Gne Sisteminin oluumuyla ilgisini anlamak
iin dzenlenmi bir proje. Rosettann kuyrukluyldz yrngesinde geirecei iki yl boyunca kuyrukluyldzn genel yaps, dinamik zellikleri, yzey ekli ve yzeyde etkinlie bal deiimler saptanacak;
kuyrukluyldzdaki gaz ve tozlarn fiziksel, kimyasal,
mineralojik ve izotopik yaps belirlenebilecek; zerinde barndrd gaz ve tozun birbirleriyle etkileimi gzlenebilecek; kuyrukluyldz etkinliinin nasl olutuunu ve gelitiini anlamaya ynelik almalar yrtlecek; kuyrukluyldzn yzeyinde ve i
komada meydana gelen fiziksel sreler aratrlacak.
ESA - J. Huart
Rosetta Nasl Balamt?
36
36_39_rosetta.indd 36
26.03.2014 16:00
Rosetta kuyrukluyldz almalarnda bilimsel adan birok ilki

beraberinde getirecek olmasnn
yan sra baka ilkler de gerekletiriyor:
Bir kuyrukluyldz etrafnda yrngeye oturacak ilk uzay arac
Bir kuyrukluyldz, i Gne Sisteminde hareket ederken
onunla yolculuk edecek ilk uzay arac
Bir kuyrukluyldzn Gnein scaklyla deiimini ilk defa yakndan gzleyecek olan uzay arac
lk defa bir kuyrukluyldz yzeyine kontroll inecek uzay arac
Rosettann tad yere ini arac Philaedeki gzlem aletleri,
bir kuyrukluyldzn yzeyinde analiz yapacak olan ilk gzlem aletleri
Rosetta neredeyse Jpiterin yrngesine kadar ana enerji kayna olarak
ESA - J. Huart
gne hcreleri kullanarak ulaan ilk uzay arac
37
26.03.2014 16:00
Avrupann Kuyrukluyldz Avcs Rosetta Uyand!

ROSINA DFMS
GIADA
ROSINA COPS
CONSERT
SESAME
CIVA
COSAC
PTOLEMY
SD2
ROMAP
CIVA
MUPUS
CONSERT
ALICE
RPC MAG
RPC LAP
ekil 2. Rosetta, kuyrukrukluyldzn yrngesinde gzlem ve

lm yapacak bilimsel aletleriyle birlikte
SESAME
SESAME
APXS
MUPUS
SESAME
SD2
ESA/ATG medialab
VIRTIS
OSIRIS NAC
Philae
OSIRIS WAC
ekil 3. Rosettann tad Philae, kuyrukrukluyldzn yzeyinde

gzlem ve lm yapacak bilimsel aletleriyle birlikte
Rosettann 10 yllk yolculuu srasnda OSIRIS kameralaryla yapt gzlemlerden rnekler:

2867 teins asteroidi,
asteroide 800 km uzaklktan, farkl iki perspektiften
alnm grntler (ESA )
21 Lutetia asteroidi,
OSIRIS NAC ile alnm Lutetia grnts (ESA)
ESA - Jrgen Mai
Rosetta 67P kuyrukluyldz hakkndaki ok geni kapsaml bilimsel almalarn gerekletirebilmesi iin iki ana blm
halinde tasarlanm: Yrnge uydusu ve
yere ini arac (Philae). Yrnge uydusunda 11 (ekil 2), yere inecek Philae zerinde de 10 (ekil 3) bilimsel gzlem, lm
ve deney aleti var. Hepsi de farkl Avrupa
lkelerinden birok enstitnn katlmyla tasarlanm, farkl amalara hizmet edecek gzlem aletleri. Kuyrukluyldz farkl dalga boylarnda izleyecek olan kameralar, spektrometreler, iyon ktle analizr, toz biriktirici ve analiz edici, plazma
aratrc, mikro-grntleyici, radyo blgesi aratrc ve kuyrukluyldz ekirdei
ses deneyi yrnge uydusundaki aletlerden bazlar. Philaenin zerinde ise X-n
spektrometresi, ini arac kameras, ekirdek ses deneyi, rnek toplama ve yzey
yaps belirleme deneyi, gelimi gaz analizr, ok ynl yzey ve yzeyalt sensr, manyetometre ve plazma grntleyici, yzey akustik ve elektrik deneyi ve parack arpma monitr var. Rosetta gzlemleri ve yaplacak esiz deneyler sayesinde 67P kuyrukluyldz ve genel olarak
kuyrukluyldzlar hakknda bugne kadar
elde edilmi en ayrntl bilgililere ulaacaz. Bu yldan balamak zere kuyrukluyldzlar hakknda bildiklerimiz her geen
gn artacak ve bakalm bu almalar ne
gibi srprizleri de beraberinde getirecek.
COSIMA
MIDAS
MIRO
RPC IES
ROSINA RTOF
RPC ICA
RPC MIP
RPC LAP
ESA/ATG medialab
Rosettann Bilimsel
almalarndaki Yardmclar
Mars, Marsn NAC ile alnm, ayr renkte (krmz, yeil, mavi) grntyle oluturulmu kompozit grnts (ESA)
Dnya, Ay Pasifik stnde doarken (ESA)
38
26.03.2014 16:00
<<<
Rosettann 10 Yl Sren Yolculuu
Yolculuk balangc: 2 Mart 2004
teins uuu: 5 Eyll 2008

(teinstan uzakl: 802,6 km)
lk Dnya dn*: 4 Mart 2005

(Dnyadan uzakl: 1955 km)
Mars dn: 25 ubat 2007 (Marstan uzakl: 250 km)
kinci Dnya dn: 13 Kasm 2007
nc Dnya dn: 13 Kasm 2009

Lutetia uuu: 10 Temmuz 2010
(Lutetiadan uzakl: 3162 km)
Kuyrukluyldzla randevu manevras: 22 Mays 2014
(Kuyrukluyldzdan uzakl: 600.000-100.000 km)

ni arac teslimat: 11 Kasm 2014
(Kuyrukluyldzdan uzakl: 1-2 km)
Grev sonu: Aralk 2015
*dn: Gezegenin ekim kuvvetinin yardmyla
uzay aracnn ivmelenmesi ve rotasn deitirmesi
Rosettann Gzleri: OSIRIS

Rosettann bilimsel grntleme ilemini OSIRIS
(optik, spektroskopik ve kzltesi uzaktan grntleme sistemi) gerekletiriyor. OSIRIS 2,2 dar gr
al (NAC) ve 12 geni grs al (WAC) iki kameras olan bir sistem. NAC daha ok yzey almalarna uygun dalga boylarnda seilmi 12 filtreyle,
WAC ise daha ok yakn yzey ortamnda almaya ve gaz gzlemlerine uygun 14 filtreyle donanm
durumda. Elimizdeki tm grntler bu kamera sisteminden gelecei ve yere ini aracnn kuyrukluyldzda inecei gvenli bir yer bulunmasna yardmc olaca iin, OSIRIS hakknda biraz daha ayrntl
bilgi edinmek gelecekte elde edeceimiz grntleri
anlamakta da yardmc olacaktr.
OSIRISin temel amac kuyrukluyldzda ve etrafnda meydana gelen fiziksel ve kimyasal sreleri anlamak. OSIRIS sayesinde kuyrukluyldzn farkl blgelerinden da atlan gaz ve toz belirlenebilecek, kuyrukluyldzn etkin blgelerinin kuyrukluyldz geneline gre topografik, mineralojik ve farkl aydnlanma koullarnda karlatrlmas yaplabilecek. Kuyrukluyldzn bykl llebilecek, 3
boyutlu grnts oluturulabilecek, dnme parametreleri belirlenebilecek, etkin blgelerinin geliimi
gzlenebilecek, yzeyinin kimyasal yaps incelenebilecek ve en nemlisi yere ini arac Philae iin gvenli birka ini alan tayin edilecek; bu da bir kuyrukluyldzn yzeyinde ilk almalarn yaplmasn
salayacak.
Uyan Rosetta Yarmas

ESA 10 Aralk 2013te Uyan Rosetta! konulu bir
video yarmas balatmt. Yaratclklarn kullanp
hazrladklar videoda Wake up Rosetta (yani Uyan
Rosetta) diyerek Rosettann uyanmasna destek verenler arasndan en iyi ilk 10 video 24 Ocakta seildi. ubatta ESAnn derin uzay takibi istasyonlarndan biriyle Rosettaya doru yolland. ESA bu videolarn sahiplerine birer hediyelik eya paketi yollad.
En iyi iki videonun sahipleriyse VIP olarak Darmstadttaki Avrupa Uzay Ajans Kontrol Merkezinin
Kasm 2014te dzenleyecei kuyrukluyldza ilk
ini etkinliine katlacak.
Trkiyede de Rosetta almalar

Yapmak Mmkn m?
Evet, hem de iki ekilde! Birincisi Trkiyedeki teleskoplarla gerekletirilecek gzlemlerle olabilir. Nasl m? 2014 Ocak saysnda okuduunuz,
TBTAK Ulusal Gzlemevinde (TUG) gerekletirilen baarl ISON kuyrukluyldz gzlemleri sayesinde biliyoruz ki TUGdan da kuyrukluyldz grntleri alnarak bilimsel birok alma yaplabilir. Rosettann hedefi olan 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldz 2015 baharnda Dnyadan
gzlenebilir konuma gelecek ve amatr ve profesyonel birok gzlemci yerden Rosettaya gzlem destei kampanyasna katlacak; TUGun katlm iin de
bir proje hazrlk aamasnda. Trkiyeden de TUG
ve niversite gzlemevleri neden bu kampanyann
bir paras olmasn ve Rosettaya yapt gzlemlerle destek vermesin? Bununla ilgili internetten yaplacak ary beklemeniz yeterli. kincisi ise dorudan Rosetta verileriyle (http://www.sciops.esa.
int/index.php?project=PSA&page=rosetta) olabilir. Rosettann imdiye kadar gerekletirdii gzlemlerin verileri halka ve her trl almaya ak.
Rosettann 67P/Churyumov-Gerasimenko kuyrukluyldz verilerinin de gzlemlerden sonraki yl iinde halka almas bekleniyor.
Kaynaklar:
http://sci.esa.int/rosetta/53055-rosetta-100-days-to-wake-up/
http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Rosetta
http://sci.esa.int/rosetta/
http://www.mps.mpg.de/en/projekte/rosetta/osiris/
http://blogs.esa.int/rosetta/
http://esamultimedia.esa.int/docs/science/media/rosetta2004.pdf
http://www.esa.int/Our_Activities/Space_Science/Highlights/Rosetta_flybys
http://www.esa.int/spaceinimages/Images/2014/01/Signal_received_from_Rosetta
http://sci.esa.int/rosetta/53555-rosetta-instruments/
http://sci.esa.int/rosetta/53556-philae-instruments/
http://http://www.esa.int/spaceinimages/Images/2008/08/Rosetta_spacecraft4
39
26.03.2014 16:00
Yrd. Do. Dr. Tahsin ar iman

THK niversitesi
Centro de Estudios Cientficos (ili)
ime
Kozmolojisinin
Dorudan
lk
Kant
Gney Kutup noktasna yaklak 1 km uzaklkta olan Karanlk

Sektr Laboratuvar (The Dark SectorLab) BICEP2 Teleskobuna
(solda) ve Gney Kutup Teleskobuna (sada) ev sahiplii yapyor.
(Steffen Richter, Harvard niversitesi)
40
40_42_sisme_kozmolojisi_nisan.indd 40
26.03.2014 15:13
>>>
17 Mart 2014te insanolunun evreni anlama serveninde ok nemli yer tutabilecek bir gzlem sonucu, BICEP2 deneyinde grevli bilim adamlar tarafndan
balktaki ifade ile kamuoyuna duyuruldu. Sonular evrenin ilk anlarna ait ktleekim dalgalarnn varlna iaret ediyor. Evrenin balangcnda uzay-zamanda meydana gelen ufak dalgacklar olan
bu ktleekim dalgalarnn bu gzlemle
belirlenen nicelikleri ise ime kozmolojisinin ngrleri ile rterek bu kurama
dorudan bir kant tekil ediyor.
Evrenin Tarihi
Ktleekim dalgalar
10 -32 sn.
1 sn.
0.01 sn.
380.000 yl
imdiki Evren
Ntr hidrojenin oluumu
Kozmik mikrodalga fon nm
Nkleer fzyonun sonlanmas

3 dk.
Evrenin Ya
Gzlenebilir nm
ieren en erken zaman
History of the Universe http://bicepkeck.org/visuals.html
Nkleer fzyon balangc
Kuantum salnmlar
Ik serbest
elektronlardan salr.
Fotonlarn oluumu
ime kuramnn temel sav, evrenin Byk Patlamann balangcndan sonraki ilk 10-32 saniyelik zaman diliminde, evrende ok byk ve hzl bir uzaysal genilemenin gereklemi olmas. Bu savn
ne srlmesinin en nemli nedeni kozmik mikrodalga fon nmna dair gzlemler. Evrenin 13,8 milyar yl olan yan
da dikkate aldmzda, evrenin ilk anlarndaki bu ok kk zaman dilimine dair ngrlerde bulunmak, evrenin oluumunu anlamakta insanolunun ne kadar
ilerlediinin bir gstergesi.
Byk
patlama
Dalgalar karakteristik polarizasyon

sinyalleri oluturur.
Younluk dalgalar
ime
Grnr evrenin yarap
ime
iki tip dalga
oluturur.
13.8 milyar
yl
ekil 1.Evrenin Tarihi: eklin alt ksm evrenin boyutlarnn zamanla deiimini ifade ediyor. Byk Patlamadan 380.000 yl sonra ntr
hidrojen atomu olumutur. Bu andan nce, madde (elektronlar) ve k (fotonlar) arasndaki srekli etkileim evreni opak bir yapda tutar.
Bu andan sonra ise fotonlar serbeste hareket etmeye balar, bu durum kozmik mikrodalga fon nm olarak adlandrlr. Madde dalmndaki dalgalanmalar (konumdan konuma gzlenen farkllklar) kozmik mikrodalga fon nm zerinde izler brakr. Younluk dalgalanmalar scaklk ve E-mod polarizasyon olarak gzlenirken, ktleekim dalgalar kozmik mikrodalga fon nm zerinde B-mod polarizasyon
eklinde karakteristik bir iz brakr. Younluk ve ktleekim dalgalarnn ikisi de ime sonucu bytlm kuantum salnmlarndan kaynaklanr ve kozmik mikrodalga fotonlarn salnd zaman diliminde bulunur.
Dark Sector Labhttp://bicepkeck.org/visuals.html
ozmik mikrodalga fon nm,

1964 ylnda Arno Penzias ve
Robert Wilson tarafndan gzlendi ve bu gzlem 1978 ylnda Nobel
dlne layk grld. Penzias ve Wilson, radyo astronomi ve uydu iletiimi
zerine deneyler yapmaya alrken, 2,7
Kelvinlik ok kk bir scaklk deerine
karlk gelen bir mikrodalga fon nm
fark etti. Bu gzlem, evrenin oluum srecinden kalan mikrodalga dzeyindeki
byle bir mann varln ngren Byk Patlama kuramn dorulam oldu.
Kozmik mikrodalga fon nmnn evrendeki her noktada neredeyse ayn deeri alyor olmas ise zlmesi gereken bir
problem olarak ortaya kt. Imann her
yerde ayn deeri alyor olmas ancak btn noktalar bir ekilde birbiriyle etkileim halindeyse mmkn olabilecek bir
durumdu. te yandan, bir etkileim k
hzndan daha yksek bir hzda iletilemeyecei iin evrendeki birbirinden ok
uzak noktalar iin byle bir iletiim mmkn olamazd.
ime kuram, birbiriyle etkileimi

mmkn gzkmeyen evrendeki bu noktalarn, aslnda evrenin ilk anlarnda birbiriyle etkileecek kadar yaknken, evrenin ilk anlarndaki ok byk ve hzl bir
uzaysal genileme ile birbirlerinden uzak
konumlar aldn syleyerek bu probleme bir zm getirdi. Bu zm reten kuramsal ereveyi olutururken de
Einsteinn ktleekim kuramna ek olarak Higgs alanna benzer bir inflaton alann varln kabul etti. Kuram evrenimizin byk lekteki yapsna, galaksilere,
onlarn kmelerine, inflaton alannn kuantum salnmlar zerinden de bir aklama getirdi.
BICEP2 deneyinde yaplan ise kozmik
mikrodalga fon nmndaki, evrenin ilk
anlarna k tutabilecek bir detay gzlemeye almak: B-mod polarizasyonlar. Polarizasyon, nmn uzaydaki ynelimlerinin bir ifadesidir, eer bu ynelimler burulmal bir yapya sahipse nm
B-mod polarizasyona sahiptir. BICEP2
deneyi, kozmik mikrodalga fon nmn41
26.03.2014 15:13
<<<
ime Kozmolojisinin Dorudan lk Kant

BICEP2 B-mod sinyali
-50
BICEP2 B-modeSignal http://bicepkeck.org/visuals.html
Dik aklk (derece)
-55
-60
-65
30
20
10
-10
-20
-30
Sa aklk (derece)
ekil 2.ime evresine ait ktleekim dalgalar, kozmik mikrodalga fon nmnda zayf fakat ayrt edici, kvrml bir desen oluturur. Grafik gzlenen B-mod desenine aittir. Burada doru paralar polarizasyonu,
krmz ve mavi renklendirmeler ise srasyla saat ynndeki ve saat ynnn tersindeki burulmalarn bykln ifade etmektedir.
da, byk asal leklerde bulunmasndan dolay, nedeni sadece evrenin ilk anlarna ait ktleekim dalgalar olabilecek
B-modlar gzlemitir (bkz. ekil 2).
BICEP2 deneyi gereken hassasiyeti salayabilmek iin gzlemlerini Gney
Kutbunda gerekletirmitir. Grubun ana
aratrmaclarndan John Kovac bu zorunluluu u ekilde ifade etmitir: Gney
Kutbu yeryznde olduunuz halde uzay
ortamna en yakn artlar elde edebileceiniz yer. Dnya zerindeki nem oran en
dk, en net gkyzne sahip yerlerden
biri. Byk Patlamadan kalan zayf mikrodalga nm gzlemek iin ok uygun.
Her ne kadar BICEP2 gzlem sonular, evrenin ilk zamanlarna ait ktleekim
dalgalarna dair hassasiyeti yksek, gl veriler sunsa da bundan sonraki srete
sonucun kesinlemesi iin B-mod gzlemi
yapan dier gruplarn bu sonular dorulayp dorulamayacan beklemek gerekecek. rnein Avrupa Uzay Ajansnn
Planck uydusunun da B-mod polarizasyon
sonularn bu sene iinde aklamas bekleniyor.
Peki, bu sonularn nemi nedir? lk

olarak ime kuram evrenin ilk anlarna
ait ktleekim dalgalarn ngren tek kuramsal ereve olduu iin, sonular ime
kuramnn dorulanmas bakmndan ok
byk nem tayor. kinci olarak sonular imenin gerekletii enerji leklerine dair deerler sunuyor, ki bu da ime
kuramna imkn veren detayl modellerden hangilerinin doru olduunun belirlenmesini salyor. Son olarak, evrenin ilk
anlarnda gerekleen ime fikrini ortaya
atan fizikilerden biri olan Alan Guthun
dile getirdii ekliyle ... en nemlisi, bu
yeni sonu hikyenin sonu deil, aksine yeni bir pencerenin almas. imdi bu
B-modlar bulunmu oldu ve BICEP2 grubu ve dier birok grup bunlar incelemeye devam edecek. Bu almalar da evrenin
ilk anlarndaki davrann, ime srecini
anlamamz iin yeni bir ara olacak.
Sonularn aklanma srecindeki belki de en ilgin an, BICEP2 ana aratrmaclarndan Chao-Lin Kuonun elde ettikleri sonular, BICEP2 sonularyla byk
oranda rten ime kuram eidini or-
taya atan Andrei Lindenin evine gidip ona

zel olarak iletmesiydi. Linde ve yine bir
fiziki olan ei Renata Kalloshun tepkileri
izlemeye deerdi. Lindenin ime kuram
fikri ve sonular zerine ifade ettii zere:
Bu, eer doruysa, insan btnyle etkisi altna alan evreni kavraymzda byk
bir an. Umalm ki bu bir yanlg olmasn.
Yinelenebilir deney ve gzlemlere dayand iin, doaya ait bilimsel bilgi birikimimizin ok salam, gvenilir temelleri var. Ayn ekilde, BICEP2 deney sonularnn da dier bamsz gzlemlerle dorulanarak kesinlik kazanmas gerekiyor. O
zaman, Lindenin dedii gibi byk bir
an olacak ve Guthun dedii gibi evrenin
ilk anlarn gzleyeceimiz yeni bir pencere alacak.
Kaynaklar
http://bicepkeck.org/
http://www.cfa.harvard.edu/news/2014-05
http://web.mit.edu/newsoffice/2014/3-q-alan-guth-on-newinsights-into-the-big-bang.html
http://www.scientificamerican.com/article/gravity-wavescmb-b-mode-polarization/
http://blogs.scientificamerican.com/observations/2014/03/17/
andrei-linde-learns-his-big-bang-theory-is-true-video/
http://en.wikipedia.org/wiki/Cosmic_microwave_
background
http://en.wikipedia.org/wiki/Inflation_(cosmology)
42
26.03.2014 15:13
Ayrntlar
ozlem.ikinci@tubitak.gov.tr
ngilteredeki Loughborough
niversitesinden mhendisler
3D yazc kullanarak Kral III. Richardn
iskeletini yeniden oluturmu.
3D Yazclar
Her geen gn 3D yazclarla
retilmi yeni rnlerle
karlayoruz. Kemizin bu ayki
konuu son zamanlarn heyecan
veren teknolojilerinden biri olan
3D yazclar. Bakalm hayal etmekte
bile zorlandmz 3D yazclar
ve rnleriyle ilgili ayrntlar neler.
! zel balklar araclyla

malzemeleri pskrtp srasyla
oluturduu katmanlarla inanlmaz
derecede karmak boyutlu
nesneler ortaya karabilen
3D yazclara henz ay ya da
kahve siparii veremiyoruz.
Ancak kurabiyeden pizzaya kadar
aklnza gelebilecek pek ok
yiyecei retmek zere almalar
hzla devam ediyor.
! Aslnda tm iskeletin
oluturulmasndan daha heyecan
verici olan kemiklerin tek tek
retilmesi. nk ene ve kala
kemii retilebilmesi 3D yazclarn
tp alannda da oktan
yer edindiinin iaretini veriyor.
Biyoyazc olarak adlandrlan
bu teknolojiyle vcut paralar
-organlar ve kemikler gibiretmek mmkn grnyor.
! te buna bir rnek: ki yl nce
korkun bir motosiklet kazas
sonucunda yz tamamen ezilen
srcnn krlan elmack kemikleri,
burnu ve kafatas 3D yazc
teknolojisi ile baslan implantlar
kullanlarak ngilteredeki Morriston
Hastanesinde tedavi edildi.
! Yaplan bilimsel aratrmalara
gre 3D yazclardan kan gazlar ve
paracklar akcierlerimize zarar
vererek salk sorunlarna yol aabilir.
Atmospheric Environment dergisinde
yaymlanan aratrma masast pek
ok 3D yazcnn rettii gaz ve
paracklarn astmdan felce kadar
salkla ilgili pek ok sorunla ilikili
olduunu gsterdi.
!
te yandan ok kk gen
ipleri, protein ipleri, kk hcre
kontrol ve elektronik devreleri gibi
kk nesneleri, dk maliyetli
masast 3D yazclarla retmek de
Northwestern niversitesindeki
aratrmaclarn gelitirmeye alt
projeler arasnda.
! Heykeltralardan oluan bir

ekibin balmumu heykelleri
ekillendirmesi yaklak 6 ay alyor.
Oysa son gnlerde 3D tasarm
konusunda uzman ABDli Dan Roarty
tek bana alarak sadece
3 ayda bykannesinin baslabilir,
3D bir maketini yapt.
! Eer bebeiniz domadan onu

kucanza almak isterseniz
3D maketini sipari edebilirsiniz.
Bunun iin 3D/4D ultrason
grntleri ve bilgisayar grafikleri
kullanlyor, ceninin 3D modeli
gelitirilerek basks alnabiliyor.
Bu konuda uzmanlam irketlerin
says gn getike artyor.
Yazclarn rettii gaz ve

paracklar bask iin kullanlan
plastik malzemelerden
kaynaklanyor. Fakat 3D yazclarda
metal alamlar, kt ve hatta
toprak gibi baka malzemeler de
kullanlabilir.
! imdiki astronotlar ok ansl!

NASA, Uluslararas Uzay stasyonuna
mrettebatn yedek para
retebilmesi ve tamirat ilerinin ok
hzl yaplabilmesi iin 3D yazc
gnderecek. 1970te Apollo 13 uzay
aracnda yaanan talihsizlikte
mrettebatn imdadna koli band,
karton ve plastik bir torba yetimi,
bunlarla bir karbondioksit filtresi
yaplmt.
! ok ksa bir sre sonra

bykl ne olursa olsun pek ok
nesne 3D yazclar ile baslabilecek.
imdilik sadece yazcnn kendi
byklyle uyumlu nesneler
baslabiliyor olsa da, MITdeki
aratrmaclar kk bir yazc ile
bile byk nesnelerin
baslabilmesi iin eitli bask
teknolojileri gelitirmenin
yollarn aryor.
43
43_ayrintilar_nisan.indd 43
25.03.2014 11:04
Merak Ettikleriniz
Bir Dan Ulaabilecei Ykseklii

Neler Etkiler?
Tuba Sargl
alar kta levhalarnn

arpmas nedeniyle
yerkabuunda ortaya kan
byk lekli hareketler
sonucu oluur. Bu hareketler
dalarn ykselmesine
neden olurken, ktleekim
kuvveti tersine bir etki
yapar.
Dnya ve tm gezegenlerin
zerindeki bir dan
ulaabilecei ykseklik
temel olarak da oluturan
kayalarn trne
(dayankllna ve
younluuna) ve gezegenin
ktleekimine baldr.
Dan kendi arl
nedeniyle kayalar deforme
olur. Bu genellikle
kayalarn paralanmas
ya da ok yksek basn
nedeniyle ergimesi eklinde
gerekleir. Bu nedenle
kayalarn dayankll
arttka dan ulaabilecei
ykseklik artar.
Ktleekim etkisi bir

dan ulaabilecei
ykseklii belirleyen
nemli bir deikendir.
rnein ktleekimi
Dnyadan yaklak 3 kat
kk olan Marstaki
en yksek dan ykseklii
Everestinkinden
yaklak 3 kat fazladr.
Gk cisimlerinin ktleleri
ile ekilleri arasndaki
ilikinin nedeni de
ktleekim kuvvetidir.
Gk cisimlerinin ktlesi
arttka yzeyleri de
przszleir. rnein
Journal of Astrophysics
and Astronomy dergisinde
yaymlanan almasnda
P. A. G. Scheuer
ktleekimi Dnyannkinin
10 milyar kat olan
bir ntron yldzndaki
en yksek kntnn
yksekliinin
1 milimetreden kk
olacan ngryor.
Baz Canllar
Suyun Yzeyinde
Nasl
Yryebiliyor?
Tuba Sargl
uyun yzeyinde
yryebilme yetenei
canllar dnyas iin
ayrt edici bir zellik.
Bcekler ve rmcekler
gibi kk canllarn yan
sra ku ve srngen
trleri arasnda bu zellie

sahip olanlar var. rnein
bir milyondan fazla
bcek trnn yaklak
1200 suyun zerinde
yryebiliyor.
Bcekler ve rmcekler
gibi ok kk canllarn
-younluklar sudan
daha byk olsa da- suyun
zerinde yryebilmelerinde
suyun yzey geriliminin
nemli bir etkisi var.
44
44_49_merak_ettikleriniz_nisan.indd 44
27.03.2014 17:25
merakettikleriniz@tubitak.gov.tr
Atomalt
Paracklarn Ktleleri
Nasl llr?
Mahir E. Ocak
tomalt paracklar ok
kk olduklar iin
ktleleri geleneksel yntemlerle
llemez, ancak gelimi
deneysel ve kuramsal yntemler
kullanlarak hesaplanabilir.
Elektriksel olarak ykl
olan paracklarn ktlesini
lmek, yksz paracklarn
ktlesini lmekten ok daha
kolaydr, nk bu paracklar
elektromanyetik alanlardan
etkilenir. rnein proton ve
elektronun ktlelerini lmek
iin manyetik alanlardaki
hareketlerinden yararlanlabilir.
Manyetik kuvvetler her
zaman hareket ynne dik
olduklar iin paracklarn
enerjisini deitirmezler.
Ancak paracklarn
ivmelenmesine ve hareket
ynlerinin deimesine neden
olurlar. rnein ykl bir
parack hareket dorultusuna
dik ve bykl sabit
bir manyetik alana girdii
zaman dairesel hareket eder.
Molekller aras kuvvetler

nedeniyle her su molekl
evresindeki molekller
tarafndan ekilir. Suyun
iindeki molekller
kendilerini saran btn
su moleklleri tarafndan
her ynden ekilirken,
yzeydeki su moleklleri
zerine etki eden ekim
kuvvetleri dengeli deildir.
Bu etki nedeniyle suyun
yzey alan mmkn
olan en kk haldedir.
Elektromanyetik kuram ve
mekanik yasalar kullanlarak
yaplan hesaplar, paracn
takip edecei yrngenin
yarapnn r = (mv/qB)
olduunu gsterir.
Bu denklemde r yarap,
m ktle, v paracn hz,
q paracn elektrik yk, B ise
manyetik alann bykldr.
Dolaysyla hz ve elektrik
yk bilinen bir paracn
ktlesi, bykl belli bir
manyetik alandaki yrngesinin
yarap llerek hesaplanabilir.
Elektrik yk tamayan
paracklar elektromanyetik
kuvvetten etkilenmedikleri iin
ktlelerini belirlemek
daha zordur. rnein ntronu
kefeden James Chadwick,
ntronun ktlesini
hesaplayabilmek iin radyoaktif
bir kaynaktan yaylan ntronlarn
protonlarla arpmalarn
incelemiti. Paracklarn bu
arpmalar srasndaki
enerjilerini ve momentumlarn
lerek ve korunum
yasalarn kullanarak ntronun
ktlesini hesaplamt.
Ntronun ktlesi ekirdek
tepkimelerinden yararlanarak
da hesaplanabilir.
Yzey gerilimi nedeniyle

suyun yzeyi bir
trampolin gibi davranarak
zerindeki bu ok kk
canllar geri itebilir.
Ayrca bu canllarn
bacaklarnda suyu iten
zellikte tys yaplar
bulunur. Mikro lekteki
bu yaplar sayesinde
suya bastklarnda suyun
yzeyinde bir ekil
bozukluuna neden olur,
ancak suya batmazlar.
rnein dteryum atomunun

ekirdei olan dtron,
bir proton ve bir ntron ierir.
Elektriksel olarak ykl olduu
iin bu ekirdein ktlesi,
manyetik alandaki hareketi
incelenerek bulunabilir.
Daha sonra protonun ktlesi,
dtron ekirdeinin
proton ve ntrondan oluumu
srasnda gerekleen ekirdek
tepkimesinin enerjisi ve
ktle ile enerji arasndaki
E = mc 2 eitlii kullanlarak
ntronun ktlesi
hesaplanabilir.
Daha byk canllarn

(rnein basilisk kertenkelesi
ve dalg kuu) suyun
zerinde yryebilmek
iin suyun yzeyine belirli
bir kuvvetle arpmalar
gerekiyor. rnein basilisk
kertenkelesinin suyun
zerinden koarak geiini
inceleyen aratrmaclar,
bu canlnn ayaklarn
suyun yzeyine arptnda
suyun yzeyinde
kalmasn salayan,
vcut arln dengeleyecek

byklkte yukar ynl bir
kuvvet olutuunu gsterdi.
45
27.03.2014 17:25
Merak Ettikleriniz
Uzay Aralar Uzayda
Nasl Yn Deitirir?
Tuba Sargl
National Air and Space Museum, Smithsonian Institution
oketlerin uzayda nasl yol aldna

Bilim ve Teknik dergisinin
Aralk aynda yaymlanan saysnda,
yine bu kede yer vermitik.
Roket yaktnn yanmas sonucu oluan
gaz dar atlrken uzay aracn ters
ynde iter. Dengeli bir ekilde hareket
eden bir uzay aracnn hznn artmas
ya da azalmas ya da yn deitirmesi
iin genellikle uzay aracna yerletirilen

kk itki sistemleri ya da dnen arklar
(volanlar) kullanlr. Uzay mekiklerinin
genellikle n ve arka blmlerine
yerletirilen kk itki sistemleri
sayesinde uzay arac dnebilir ya da yn
deitirebilir. Hareket kontrol sistemleri
ana motordan farkl olarak tek ynl
ve daha kuvvetli iti salar. Birok
uyduda ve Hubble Uzay Teleskobunda
ise dnen arklar kullanlr. Bu arklar
uzay aracnn ok hassas dn yapmas

gerektii durumlarda kullanlr ve
uzay aracnn sadece kendi etrafnda
dnmesini salar. Asal momentumun
korunumu ilkesinden yararlanlan
bu sistemde, arklar belirli bir ynde
dndnde uzay arac sistemin
toplam asal momentumu sabit
kalacak ekilde tepki verir. Bu arklarn
dnmesi iin gerekli enerji ise genellikle
gne panellerinden salanr.
Astronotlar
Jet Lag ile Nasl
Ba Ediyor?
zlem Ak kinci
zak mesafelere yolculuk yapan

kiiler iin zaman dilimi
deiimi sendromu yani jet lag hayli
tandk bir terim. Jet motorlu uaklar
iin kullanlan jet ile ngilizcede
gecikme anlamna gelen lag
kelimelerinin birleiminden oluan
jet lag astronotlarn da yaad en
nemli sorunlardan biri. zellikle
de uykusuzluk yaadklar en byk
sorun. Stres, ar i yk, kayg, uultu,
k ve hava kalitesi gibi koullar
astronotlarn vcut saatini etkiliyor.
Avrupa Astronot Merkezindeki
salk ekibinin amalarndan biri
de astronotlarn yaad uyku
bozukluunu en aza indirmek.
Uluslararas Uzay stasyonundaki
astronotlarn gnlk program
46
27.03.2014 17:25
Neden Scaklk Arttka

Elektriksel letkenlik
Azalr?
Mahir E. Ocak
lektrik iletimi srasnda olanlar

ksaca u ekilde zetleyebiliriz.
letken bir maddenin iki ucu arasnda
bir potansiyel fark uyguland zaman
malzemenin iinde bir elektrik alan
oluur ve elektronlarn zerine bir
kuvvet etki eder. Kuvvetin bykl,
elektrik alann bykl ile doru
orantldr, ancak yn elektrik
alann ynnn tersidir. deal olarak
elektronlarn, malzeme iinde hibir
engelle karlamadan hareket etmesi
istenir. Fakat malzemenin iindeki
atomlar genellikle buna engel olur.
Elektrik akmn oluturan elektronlar
hareketleri srasnda malzemeye
sekiz saatlik bir uyku periyodundan

sonra en fazla on saatlik alma
eklinde yaplandrlm.
Gnlk programlar -kahvalt,
le ve akam yemei, dinlenme,
grev raporu verme, aileleriyle ya
da arkadalaryla iletiim kurma,
spor, kendilerine ayrdklar zamanGreenwich saati ile uyumlu,
24 saatlik Dnya gnne dayanarak
yaplm. Astronotlar her 24 saatte
16 gn doumu ve 16 gn batm yayor
ve bir haftalar aslnda Dnyadaki
alma hayatndan farkl gemiyor.
Bir alma haftasndan sonra
cumartesi gn genellikle i, bakm,
temizlik ve kendilerine ayrdklar
zel zaman ile geiyor. Pazar gn
ise yapmalar gereken herhangi
bir grev olmamasna ramen pek
ok astronot gnll olarak bilimsel
almalarna devam ediyor.
Uzay Salk Ofisinin bakan Volker
bal durumda bulunan elektronlarla

karlatklar zaman eitli ynlere
-hatta tamamen geriye doru- salr.
Bu srada, akm tayan elektronlarn
enerjisinin bir ksm iletken malzemeyi
oluturan atomlara aktarlr ve
malzeme snr. Malzemeye aktarlan
enerji ne kadar fazla olursa, akm o
kadar yava akar. Dolaysyla iletken
malzemenin direnci de o lde artar.
Kat bir maddeyi oluturan
atomlar, bir gazn iindeki atomlar gibi
telenme hareketi yapamasalar da
srekli titreirler. Hatta kuantum
mekaniine gre bu titreim hareketi
mutlak sfr scaklnda bile durmaz.
Ancak atomlarn enerjisi ne kadar
fazlaysa titreim hareketlerinin genlii
de o kadar fazladr. Dolaysyla
ortalama kinetik enerjinin bir ls
olan scaklk arttka, atomlarn
titreim hareketinin genlii de artar.
Bylece akm tayan elektronlarn

iletken malzemedeki atomlarla
arpma skl ve bu arpmalar
sonucunda sya dnen enerji
miktar artar. Sonu olarak scaklk
arttka malzemelerin direnci artar.
Damann jet lag durumu iin

astronotlara melatonin nerdiklerini
sylyor. Melatonin biyoritmi
dzenlemek iin vcudumuzda retilir.
Ktalararas ve yrngesel uzay
uuu sonrasnda, uyuma ve uyanma
zamanlarndaki deiiklii senkronize
etmeye yardmc olur. Uzay Salk
Topluluu ayn zamanda farkl
renklerde k ile deney yapyor.
Sabah ve akam vakitlerinde gn
daha ok krmz dalga boylar
ierirken gn iinde daha
ok mavi dalga boylar ierir.
Uzay stasyonunun mavi klandrlmas
uyank olmay salarken krmz k
uykuyu tetikler. Eer denenen
her ey baarsz olursa ila kullanlmas
bir seenek. Astronot Merkezi
ilalarn yan etkilerini snyor.
Fakat bu yan etkiler astronotlar
arasnda farkllk gsterebilir.
la kullanmnn uyanma zorluu
ve kendini uyuuk hissetme gibi
yan etkileri ya da astronotlarn

acil durumlarda uyanamama ihtimali,
istenecek son ey olsa gerek.
Uzay farmakolojisi henz emekleme
dneminde. Hi kimse ilalarn
yerekiminin olmad ortamda nasl
altn ya da Dnyada kullanlan
normal dozun uzayda az m yoksa
ok mu etkili olacan gerekten
bilmiyor. Avrupal aratrmaclar
bu alanda aratrmalarn srdryor.
47
27.03.2014 17:25
Merak Ettikleriniz
Kuyrukluyldz Nedir,
Hangi Maddelerden Oluur?
Mahir E. Ocak
uyrukluyldzlar ktleekimi ile

Gnee bal gkcisimleridir. Ancak isimlerinin ima ettiinin aksine yldz deildirler. Yldzlar gibi kendi klarn kendileri retmezler, gezegenler gibi
onlar da Gneten kendilerine gelen yanstrlar.
Kuyrukluyldzlar buz, kaya, toz ve gazdan oluur. Bileimleri gezegenlere benzer
ama onlardan ok daha kktrler. Kuyrukluyldzlarn aplar ortalama olarak
750 metre ile 20 kilometre arasndadr. Yrngeleri elips eklindedir ve Gnee en
yakn ve en uzak olduklar konumlar arasnda ok byk fark vardr. Gnein etrafnda dolanma sreleri birka yl ile birka milyon yl arasnda deiebilir. Kk
olduklar ve sadece Gneten kendilerine ulaan yansttklar iin Gneten
uzak olduklar konumlarda grlmeleri zordur. Gnee yaklatka scaklklar
artar ve yzeylerindeki katlar sblimleerek gaz haline gemeye balar. Bylece ekirdeklerinin etrafnda bir atmosfer oluur. Bu atmosfer, kuyrukluyldzlar gktalarndan ayran en nemli zelliktir ve
kuyrukluyldz Gnee yaklatka Gne
nlarnn etkisiyle kuyrua benzer bir ekil alr. Kuyrukluyldzlar Gnee yaklatka zerlerine den k miktar artt iin parlaklklar da artar. Hatta baz
kuyrukluyldzlar Gnee ok yaklatklar zaman gndz vakti bile Dnyadan grlebilir.
Dnyadan gzlenebilen kuyrukluyldzlarn en bilinen rnekleri unlardr:
Halley, Chiron, Hale-Bopp, Hyakutake. Bu
kuyrukluyldzlarn Dnyadan en sk gzlenebileni Chirondur. Gne etrafndaki
bir turunu yaklak 51 senede tamamlar.
Geri Dnm Ham Maddeden retim Yapmaktan

Daha Verimli Bir lem mi?
Tuba Sargl
eri dntrlebilir
malzemelerin, rnein
alminyumun, camn ya da plastiin
geri dnmnn hem evre
kirlilii hem de ham madde
kaynaklarnn azalmas sorununa
zm olabilecei dnlyor.
Ancak bu ilemlerin enerji
ve maliyet asndan ne kadar verimli
olduu zaman zaman tartma
konusu olabiliyor.
Bu malzemelerin retimi, nakliyesi
ve kullanm mrlerini
tamamladktan sonra kat atk
olarak depolanmas ya da rnein
yaklarak imha edilmesi ilemleri,
enerji maliyetinin yan sra sera
gaz salmna da sebep oluyor.
Ayrca rnlerin ham maddeden
retimi hem saflatrma hem de
retim srelerinde ounlukla fosil
yaktlarn kullanmn gerektiriyor.
rnein plastik malzemelerin
neredeyse tamam ham petrolden
retiliyor. Dnya genelinde ham
petroln yaklak %5i bu amala
kullanlyor. Ancak 20den fazla plastik
malzeme trnn olmas ve plastik
olmayan dier atklar nedeniyle,
ayrma ilemleri plastiklerin

geri dnmnde maliyetlerin
artmasna neden oluyor.
Btn bu etkiler nedeniyle plastiklerin
ham maddeden retimi yerine geri
dntrlmesi enerji maliyetlerini
ancak %20 kadar azaltyor.
Gnlk hayatta birok alanda
kullandmz alminyumun ise
cevherinden saflatrlmas
hayli zor ve maliyetli bir ilem.
Bu nedenle alminyumun
geri dnm cevherlerinden
retiminden %95 daha az
enerji gerektirir. nemli miktarda
sera gaz salmna sebep olan
camn geri dnmndeki
enerji ihtiyac, ham maddeden
retimi iin gerekli enerjinin
yars kadardr. Benzer bir durum
kt iin de geerlidir.
Geri dntrlebilir malzemelerin
p depolama alanlarnda ayrlmas
yerine ayrlarak depolanmas,
geri dnm srecinin
daha kolay gereklemesini
salar.
48
27.03.2014 17:25
Vcudumuz Dtan
Simetrik Grnrken
Neden
Organlarmzn
ekilleri ve Yerleri
Simetrik Deil?
Tuba Sargl
tan bakldnda vcudumuzun

sa ve sol taraf simetrik grnr.
Ancak i organlarmz iin ayn
durum sz konusu deil. organlar,
rnein kalp, karacier, mide
hem ekil hem de bulunduklar
konum asndan asimetrik.
Bu durum btn omurgal
canllar iin geerli.
Aratrmalar omurgal canllarda,

rnein balklarda ve farelerde
i organlarn ynnn benzer
bir gen tarafndan kontrol edildiini,
bu genin kodlad proteinlerin
organlarn konumunu belirlediini
gsteriyor. (Her bir proteinin yaps
belirli bir genin DNA diziliminin
oluturduu koda gre belirlenir,
buna genin proteini kodlamas denir.)
Embriyo erken dnemlerinde simetrik
bir yapdadr. Yaklak sekiz gnlk
bir embriyoda -embriyonun yaps
bu dnemde hayli basittir- simetri
ekseni olumutur. Orta hattaki ukur
eklindeki nod ad verilen yap,
organlarn asimetrik yapda gelimesine
neden olan mekanizmalarn merkezidir.
Birok Metal Parlak

Gri Renkteyken
Neden Altnn Rengi
Farkldr?
orbital apnn klmesine

(grelilik etkisinin altnn
1s orbitalinin yarapnn yaklak
%20 klmesine neden olduu
dnlyor) neden olur.
Tuba Sargl
zellikle s ve p orbitallerinde daha

belirgin olan bu etki orbital
enerjilerinde de deiiklie yol aar.
6s __
__ 6s
__ __ __ 5d
__ __ 5d
Enerji
ltnn birok metalden

farkl olarak sar renkte olmasnn
nedeninin grelilik etkisi olduu
dnlyor. Cvann oda koullarnda
sv olmasnn (Merak Ettikleriniz,
Bilim ve Teknik, Say 555, s. 81, 2014.)
ve altnn genellikle tepkimeye
girme isteksizliinin de nedeni olan
grelilik etkisi, elektronlar k
hzyla kyaslanabilir hzlarda hareket
eden ar elementlerin ve onlarn
oluturduu bileiklerin fiziksel ve
kimyasal zellikleri zerinde nemli bir
etkiye sahiptir. nk grelilik etkisi
hzl hareket eden paracklar iin daha
belirgindir. rnein ekirdeinde
79 proton bulunan altnn 1s orbitalinde
bulunan elektronlar k hznn
yaklak %50si hzda hareket
eder ve bu nedenle elektronlarnn
etkin ktlesi artar. Bu durum
Nod zerindeki tys yaplarn saat

ynndeki hareketi hcreler aras
svnn belirli yne doru salglanmasna
(nodal ak olarak bilinir) neden olur.
Bu durum organlarn geliimini ve
ynelimini belirleyen genlerin asimetrik
ifadesine yol aar. Yani simetri ekseninin
farkl taraflarnda farkl genlerin
kodlad proteinler sentezlenir.
5d __ __ __ __ __
Grelilik etkisi dikkate alnmadnda
Grelilik etkisi dikkate alndnda
Grelilik etkisi nedeniyle

5d ile 6s orbitalleri arasndaki
enerji fark azald iin
5d orbitallerinden 6s orbitaline
elektron geii iin gerekli
uyarlma enerjisi, bu etkinin hesaba
katlmad duruma gre daha
kktr. Bu nedenle altn mavi-mor
kuvvetli bir ekilde soururken
sar-krmz yanstr.
Grelilik etkisinin daha zayf
olduu gmte ise uyarlma

enerjisi daha yksektir.
Hesaplamalar, bu etki dikkate
alnmadnda altn ve gmn enerji
seviyeleri arasndaki farkn birbirine
ok yakn olduunu gsteriyor.
Bunun yan sra nano lekteki altn

paracklarnn bir svyla
genellikle de suyla oluturduklar
karmlar, paracklarn ekillerine ve
byklne bal olarak ok farkl
renklere sahip olabilir.
Altn nanoparacklardaki
elektronlar kla etkiletiklerinde
toplu olarak titreir.
Paracklarn bykl arttka
yansyan n dalga boyu (yani rengi)
krmzdan mavi-mor renge dner.
Byklklerinin yan sra paracklarn
ekilleri de (kresel ya da ubuk eklinde)
yansyan n dalga boyunun
deimesine neden olur.
49
27.03.2014 17:25
Trkiye Doas
Fauna
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Omurgas Olmayan Omurgallar
Tulumlular
Deniz canllar az bilindiklerinden olsa gerek

genelde gizemli dnyann canllar olarak
alglanr. Bununla birlikte baz canl gruplar
konunun uzmanlarn bile artr.
Buna en iyi rnek tulumlu hayvanlardr.
Tulumlu hayvanlar bilim insanlar asndan
baz biyolojik zellikleri dolaysyla ilgintir.
Tulumlu hayvanlarda, larva dnemlerinde
omurgallarda omurgann ilk oluumu
olan srt iplii vardr. Ancak erginletike bu
iplik kaybolur ve tamamen omurgasz
bir forma dnrler. Bilimsel
snflandrmadaysa srt iplii nedeniyle
omurgallar arasnda yer alrlar.
Tulumlu hayvanlarn bazlar tek, bazlar

koloni halinde, bazlar da tek ancak bir arada
yaar. Ergin dnemlerinde genellikle bir sapla
ya da tabanlaryla bir zemine tutunarak
hareketsiz yaarlar. Tulumlularn en belirgin
zelliklerinden biri giri ve k sifonu olarak
da adlandrlan belirgin aklklardr.
Tulumlular hem eeyli hem de eeysiz
olarak reyebilir. Eeysiz reme genellikle
tomurcuklanmayla gerekleir.
Tomurcuklarn olu ekli ve yeri trlere gre
deiir. Eeyli remeyse ounlukla
vcut dnda olur. Oluan larvalar serbest yzer,
yaplar saydamdr. Birka saat ya da birka
gn suda serbest yzen larvalar zel
salg bezleri araclyla sert zeminlere tutunur.
Tulumlular genellikle krmz, sar, mavi,
turuncu, mor, koyu siyah gibi ok eitli
ve parlak renklerde olabilir. Ancak bazlar
saydam ya da yar saydam olabilir.
Yarsaydam olanlar ounlukla beyazdr.
50
50_53_turkiye_dogasi_nisan.indd 50
25.03.2014 10:40
Fotoraflar: Tahsin Ceylan

51
25.03.2014 10:40
Trkiye Doas
Flora
Dr. Blent Gzceliolu
turkiye.dogasi@tubitak.gov.tr
Tarih ncesinden
Gnmze Kalm Bitkilerimiz
Kibritotlar
Anadolu herkesi artacak kadar farkl bitki trne ev sahiplii yapyor.

Bu trlerin arasnda az rastlanan, dar yayll, endemik, soyu tehlike altnda olan, ekonomik deeri yksek,
ok u koullarda (yksek da ekosistemi, tuzlu topraklar vb.) yaayanlar da, ok eski zamanlardan
bu yana yaamlarn devam ettirerek gnmze kadar gelenler de var.
Bunlardan biri de kibritotlar.
Gnmzde tohumsuz bitkiler Lycophyta (kibritotlar) ve

Pterophyta (ereltiler, sprge otlar ve atkuyruklar) olarak
iki ubeye ayrlr. letim demetli tohumsuz bitkiler Karbonifer
dnemde (354-292 milyon yl nce) kmr ormanlarn
oluturmutur. Byk bir ksm yok olmakla birlikte gnmzde
soylarn devam ettiren az sayda trleri de vardr.
52
25.03.2014 10:40
Kibritotlarnn otsu ve dev odunsu

olmak zere iki farkl formu bulunur.
Dev odunsu formlarn byklkleri
2 metreden 40 metreye kadar
deiebiliyordu. Scak ve nemli iklime
sahip Karbonifer dnemde
bataklklarda ok yaygn olarak
yayorlard. Karboniferin sonlarna
doru iklim souyunca dev kibritotlar
ortadan kalkt. Otsu formlarsa
gnmze kadar yaamlarn devam
ettirmeyi baard. Pek ou dier
bitkiler zerinde epifit olarak yaar.
Ancak parazit deildirler.
Orman tabanna yakn yerlerde
daha ok bulunurlar.
Gnmzde dnyada 1000,

lkemizdeyse 10dan fazla tr
yaamlarn devam ettiriyor.
Kibritotlar baka bitkiler zerinde
yaadklar gibi, ormanlk yerlerde
zemine yakn olarak da yaar.
lkemizde genellikle
Dou Karadeniz blgesinde
ve evresinde yaarlar.
Kaynaklar
KCampbell, N., Reece, J., Biyoloji., Palme Yaynclk, 2006.
Gner, A., Trkiye Bitkileri Listesi (Damarl Bitkiler),
ANG Vakf/Nezahat Gkyiit Botanik Bahesi, Kasm 2012.
53
25.03.2014 10:40
Dr. Tuba Sargl

Gelecekte
Petroln ve Kmrn
Yerini Almas
Beklenen Yeni Bir Enerji Tr
Kaya Gaz
K
aya gaz doal gazn kayalarn iine hapsolmu eklidir. Doal

gaz kmr ve petrole gre daha az karbon salmna sebep oldu-
u iin daha temiz ve evreci bir yakt tr olarak kabul edilir. Daha
nceleri karlmas yeterince ekonomik olmayan kaya gaznn byk
dnlrse, ABDnin kaya gazndan elde ettii doal gaz miktarnn

Trkiyenin toplam ihtiyacnn 5 kat olduu grlr.
Doal gaz yeraltndaki jeolojik yaplarda hapsolmu organik maddelerin, yksek scaklk ve basn altnda milyonlarca yl boyunca de-
miktarlarda retimi, sondaj ve hidrolik atlatma yntemlerinin bir-
iim geirdikten sonra paralanarak karbondan ve hidrojenden olu-
letirilmesiyle mmkn oldu. Ancak retim srelerinin evreyle ilgili olarak yol at endieler, bu yeni enerji trnn gerekten evre-
an bileikler olan hidrokarbonlara dnmesiyle oluur. Doal gaz

ounlukla metandan olusa da daha ar hidrokarbon bileikleri, r-
ci bir enerji kayna olup olmadyla ilgili sorularn ortaya kmas-
nein etan, propan, btan ieren bir fosil yakt trdr.

Doal gazn oluum srecinde evresindeki kayalarn yapsnda-
na neden oluyor.
Bugne kadar kaya gazndan enerji elde edilmesi ABDye zg bir
ki boluklar (gzeneklilii) ve geirgenlii -yani bir svnn ya da ga-
olgu olarak biliniyordu. nk ABD gnmzde ihtiyac olan doal

gazn yaklak te birini -kaya gaznn 2000li yllara kadar doal gaz
arznda nemli bir katks yoktu- kaya gazndan salyor. 2040 ylnda
zn kayacn iinden geebilmesi- nemli rol oynar. rnein kumta gzeneklilii ve geirgenlii yksek bir kaya trdr, bu nedenle
doal gaz ve petrol kumtann iinden kolayca geebilir. Oluan do-
bu orann %50ye ulamas bekleniyor. Yani ABD ileride doal gaz ih-
al gaz kayalarn iindeki boluklar boyunca yzeye doru hareket
tiyacnn tamamn kendi kaynaklarndan karlayabilir. ABDnin top-
eder. Ancak geirimsiz bir kaya tabakasyla karlatnda yeryz-
lam doal gaz tketiminin Trkiyeninkinin yaklak 15 kat olduu
ne ulaamadan orada birikir.
54
54_59_kaya_gazi_nisan_yeni.indd 54
25.03.2014 17:23
Gerekten Yeterince Verimli ve evreci mi?
Doal gaz yeraltnda bilinen bu birikme tr dnda farkl e-
Geirgenliinin dk olmas nedeniyle eylin iinde oluan do-
killerde de bulunabilir. Kmr yataklarnda oluan doal gazn ve

kristal haldeki su molekllerinde hapsolmu metan gaznn da (me-
al gaz geirgenlii daha yksek kayalara doru hareket edemez

ve olutuu kayacn iindeki ok kk gzeneklerde hapsolur. Bu
tan hidrat) aralarnda bulunduu alternatif doal gaz kaynaklarndan biri de kaya gazdr.
Kaya gaz bir tortul kaya tr olan eylin yapsndaki gzenek-
nedenle kaya gazndan enerji etme srecinin maliyeti doal gaza

gre daha yksektir. Ayrca doal gazn yer altndan karlmasnda
kullanlan dikey sondaj yntemi kaya gaznn eldesi iin yeterince
lerde hapsolmu bir doal gaz eididir. Kolayca paralanabilen, in-
verimli bir yntem deildir. Ancak 2000li yllarn bandan itibaren
ce katmanlar halindeki eylin yapsndaki boluk oran yksek olmasna ramen geirgenlii dktr. Bir kayacn yapsndaki boluk
oran yksekken geirgenliinin neden dk olduu sorusu akla
doal gaz fiyatlarnn artmas, yatay sondaj ve hidrolik atlatma teknolojilerinin gelimesi kaya gaznn alternatif bir enerji kayna olarak kullanlmasna imkn salad.
>>>
gelebilir. Geirgenlik malzemenin yapsndaki boluklarn bykl, boluklarn birbiri ile balants ve malzemenin yapsyla ilikilidir. Birbiri ile temas ayn dzeyde olan boluklarn boyutu bykse geirgenlik yksek, kkse dktr. Ancak boluk oran yksek olsa da boluklarn birbiri ile temas yoksa kaya geirgen olmayabilir.
25.03.2014 17:23
Gelecekte Petroln ve Kmrn Yerini Almas Beklenen Yeni Bir Enerji Tr: Kaya Gaz
Hidrolik atlatma ilemi
56
25.03.2014 17:23
>>>
Kaya gaz karlrken dikey

ve yatay sondaj yntemleri bir arada uygulanr. Yeralt sularnn kirlenmesini nlemek iin ilemin ilk aamasnda uygulanan dikey sondajn
derinliinin, en az ime suyu-
Sondaj, koruma borusunun yerletirilmesi

ve betonlama ilemleri
nun saland yeralt su tabakasnn altna ulamas gerekir. Sondaj yapldktan sonra yeralt sularn korumak
iin sondajla alan kuyuya
elik koruma borusu yerletirilir ve borunun etrafndaki boluk beton ile doldurulur. Yeralt sularn korumak
iin bu ilem kuyunun yeryzne yakn olan ksmnda
birka kez tekrarlanr ve ok
katmanl bir koruma tabakas oluturulur. Sondaj derine
indike koruyucu katmanlarn says azalr. Kaya gaz yatann bulunduu derinlie
ulaldnda sondaja yatay
olarak devam edilir. Yatay ksmda alan bolua da elik
koruma borusu yerletirilir ve
elik koruma borusunda ve betonda

delik ama mermisi ile delikler alarak
hidrolik atlatma svsnn kayalara
ulamas salanyor.
etraf beton ile kaplanr.

Sondaj tamamlandktan sonra delik ama mermileri kullanlarak yatay borularda de-
Kaynaktan mmkn olan en

yksek miktarda kaya gaz karlabilmesi iin yatay son-
likler oluturulur. Daha sonra kayalarda atlaklar oluturmak iin borulara hidrolik
atlatma svs ad verilen bir
daj blgesindeki atlatma i-
sv pompalanr. Hidrolik at-
Oluan atlaklar sayesinde

kayacn yapsndaki gzenek-
latma svs %98-99,5 orannda sudan ve kumdan oluur.

Kk ve sert yapsyla kum,
lemi birok kez tekrar edilebilir.
lerde hapsolmu doal gaz

hidrolik atlatma svsna ge-
oluan atlaklarn ak kal-
er. Hidrolik atlatma svsy-
masn salar. Hidrolik atlatma svs borularn koroz-
la birlikte yzeye kan doal

gaz ayrlarak depolanr. Hid-
yona uramasn engelleyen,

borularda farkl tr tortularn
rolik atlatma svsnn yze-
olumasn nleyen ve bo-
ye geri dnen ksmnn miktar, sondaj blgesinin zel-
ru ile hidrolik svs arasndaki srtnmeyi azaltan kimya-
liklerine gre deiir. Yeraltn-
sal katk maddeleri ierebilir.
rafndan sourulur.
da kalan ksm ise kayalar ta-
57
25.03.2014 17:23
Gelecekte Petroln ve Kmrn Yerini Almas Beklenen Yeni Bir Enerji Tr: Kaya Gaz
Ancak sondaj ve hidrolik atlatma ileminin depremleri tetikleme ihtimali, atlatma ilemi sonucunda
hidrolik atlatma svsnn yeralt sularna karma tehlikesi ve yzeye geri dnen atk suyun oluturduu kirlilik
kaya gaznn evreci bir enerji kayna olup olmadyla
ilgili sorularn ortaya kmasna neden oluyor.
Yeralt sularnn kirlenmesinin temel sebeplerinin,
yeraltna gnderilen ve bir ksm kayalar tarafndan sourulan hidrolik atlatma svsnn iindeki kimyasal
maddeler ve aa kan doal gaz olduu dnlyor.
ABD evre Koruma Ajans (EPA) 2011 ylnda
ABDnin Wyoming eyaletinin Pavillion kasabasndaki s ve derin yeralt sularnda kirlilik tespit edildiini
ve kirliliin kaya gaz retimindeki sondaj ve hidrolik
atlatma srecinden kaynaklandn gsteren bir taslak
rapor yaymlamt. Ancak EPA tartmal bu rapordan
iki yl sonra, zararl kimyasallarn derin blgelerden s
blgelerdeki yeralt sularna geiiyle ilgili kantlarn yeterli olmamas nedeniyle incelemeleri durdurdu. Duke
niversitesinden Rob Jackson koruma borusu etrafndaki salamlatrma ilemlerindeki yetersizlikler nedeniyle oluan szntlarn yeralt sularndaki kirliliin temel sebebi olduunu sylyor.
58
25.03.2014 17:23
<<<
zellikle s blgelerde, ime suyu elde edilen yeralt sularndaki kirlenme bu srecin doru uygulanmasyla engellenebilir. Ayrca atlatma ilemi uygulanan derinlik ile ime suyunun elde edildii yeralt suyunun derinlii arasndaki mesafenin byk olmas, zararl kimyasal maddelerin ime suyuna karmasn zorlatrr.
Ancak kaya gaz karlan blgelerde, ime sularndaki hidrokarbon miktarnn normalin stnde olduunu gsteren almalar var. Profesr Rob
Jackson ve arkadalar Proceedings of the National
Academy of Sciences dergisinde yaymlanan almalarnda Pennsylvania ve New Yorktaki kaya gaz oluum blgelerindeki ime sularnda, bata metan olmak zere farkl hidrokarbon bileikleri tespit etti.
Ancak metann kayalardan doal yollarla m salnd yoksa atlatma ilemi sonucu mu yeralt sularna kart tam olarak bilinmiyor.
ngilteredeki Durham niversitesinden aratrmaclar ise hidrolik atlatma ileminin depremler
zerindeki etkisini inceledi. Aratrmada muhtemel
nedenleri insan kaynakl faaliyetler (rnein madencilik, jeotermal sondaj, kaya gaznn karlmas esnasnda uygulanan hidrolik atlatma) olan ve bykl 1,0-7,9 arasnda deien 198 deprem incelendi. Aratrmaclar fay blgelerindeki sv basncn
artrd iin hidrolik atlatma ileminin depremlere neden olabildiini, ancak bu depremlerin byklnn (almada incelenen depremler arasnda
hidrolik atlatma ileminin sebep olduu en byk
deprem 3,8 byklndeydi) insan kaynakl baka faaliyetlerin tetikledii depremlere gre ok daha
dk olduunu yani bu ilemin byk depremlere
sebep olmadn belirtiyor.
Bugn dnya toplam enerji ihtiyacnn %80ini
fosil yaktlardan salyor. Ancak dier fosil yaktlara gre daha az sera gaz salmna sebep olan doal gazn enerji arzna katks kmr ve petrole gre daha dk. Kaya gaznn da aralarnda bulunduu alternatif doal gaz kaynaklarnn, toplam doal
gaz rezervlerinden elde edilen enerji miktarnn artmasn salayaca, kmr ve petrole alternatif enerji kaynaklar olabilecei dnlyor. Toplam enerji
ihtiyacnn %70ini kmrden karlayan ve dnyann atmosfere en ok karbondioksit salan lkesi olan
inin en yksek kaya gaz rezervine sahip olan lke
de olmas Dnyann gelecei iin byk bir avantaj
olarak kabul edilebilir.
Kaya gaz rezervlerine ynelik aratrmalar her
geen gn hzlanyor. ABD Enerji Enformasyon Kurumu (EIA) Haziran 2013te yaymlad raporda 41
lkedeki 137 farkl kaya gaz oluumuna ait deer-
lendirme sonularn yaymlad (2011de yaymlanan

bir nceki rapora gre incelenen rezervlerin says
yaklak iki kat artm). Ayrntl jeolojik incelemelerine yer verilen raporda, kaya gaznn karlmasnn
teknik olarak mmkn olduu oluumlarn yan sra
riskli oluumlara ait veriler de yer alyor. Aralarnda
Trkiyenin de bulunduu birok lke kaya gaz rezervlerine ynelik aratrma faaliyetlerine balasa da
gnmzde sadece ABD ve Kanada kaya gazndan
nemli miktarda enerji elde ediyor. Kuzey Amerika
lkeleri dnda kaya gazndan ticari olarak enerji elde eden tek lke olan in ise toplam doal gaz retiminin sadece %1ini kaya gazndan salyor.
Kaya gaz Trkiyenin enerji ihtiyac iin umut verici bir kaynak. Toplam enerji ihtiyacnn yaklak
te birini doal gazdan salayan Trkiyenin, doal
gaz retimi toplam tketiminin ancak %1,4n karlyor. EIAnn son raporunda Trkiyenin karlabilir kaya gaz rezervlerinin kapasitesinin 680 milyar
metrekp (doal gaz rezervlerinin kapasitesinin 10
katndan fazla) olduu tahmin ediliyor. 2013 ylndaki doal gaz tketimimizin yaklak 45 milyar metrekp olduu dnlrse bu rakamn nemi anlalabilir. Trkiyedeki kaya gaz rezervleri Gneydou Anadolu havzasnda (Dada) ve Trakya havzasnda (Hamitabat) bulunuyor. Sivas ve Tuz Gl havzalarnda da kaya gaz oluumlarnn bulunduu belirlense de bu blgelerdeki kaynaklarn kapasitesiyle ilgili herhangi bir tahmin yaplmam.
Sera gaz salmna katksnn daha az olduu ve
kullanlabilir durumdaki kaynaklarnn kapasitesi
dikkate alndnda, kaya gaz kmr ve petrole alternatif bir enerji kayna olabilir. retimleri zor olduu iin kaya gaz ve alternatif dier doal gaz kaynaklarnn maliyetleri doal gaza gre daha yksek.
Ancak doal gaz kaynaklarnn kapasitesini artrd
iin doal gaz fiyatlarnn dmesine neden oluyorlar. Bilimsel almalar kaya gaz retimindeki sondaj ve hidrolik atlatma srelerinin muhtemel zararlarnn etkisinin az olduunu, ancak tamamyla
grmezden gelinemeyeceini gsteriyor.
Kaynaklar
U.S. Energy Information Administration (EIA), Annual Energy Outlook 2013 with Projections to 2040 (2013);
http://www.eia.gov/forecasts/aeo/pdf/0383(2013).pdf
U.S. Energy Information Administration (EIA), Technically Re coverable Shale Oil and Shale Gas Resources:
An Assessment of 137 Shale Formations in 41 Countries Outside the United States (2013);
http://www.eia.gov/analysis/studies/worldshalegas/pdf/fullreport.pdf
The International Energy Agency (IEA), 2012 Key World Energy STATISTICS (2012)
http://www.iea.org/publications/freepublications/publication/kwes.pdf
The International Energy Agency (IEA), Golden Rules for a Golden Age of Gas World Energy
Outlook Special Report on Unconventional Gas (2012)
http://www.worldenergyoutlook.org/media/weowebsite/2012/goldenrules/weo2012_goldenrulesreport.pdf
http://www.eia.gov/countries/
http://www.eia.gov/totalenergy/data/annual/pecss_diagram.cfm
Stephen G. Osborn ve ark., Methane contamination of drinking water accompanying gas-well drilling and hydraulic
fracturing, Proceedings of the National Academy of Sciences, Cilt 108, Say 20, s. 8172-8176, 2011.
Richard Davies ve ark., Induced seismicity and hydraulic fracturing for the recovery of hydrocarbons,
Marine and Petroleum Geology, Cilt 45, s. 171-185, 2013.
http://www.epa.gov/safewater/uic/pdfs/hfresearchstudyfs.pdf
59
25.03.2014 17:23
Dr. Zeynep Bilgici

Havadaki Nemden
Elektrik
Elde Edilebilir mi?
Fosil yaktlarn azalmas, fiyatlarnn devaml artmas ve yanmalar sonucu evremize ve salmza
verdikleri zararlar nedeniyle gne, rzgr ve jeotermal enerji gibi evreye daha az zarar veren,
yenilenebilir enerji kaynaklarnn kullanm iin yeni teknikler gelitirilmesine olan gereksinim artyor.
arkl kaynaklardan elde edilen enerjinin depolanmasn ve uygun maliyetli teknolojilerin gelitirilmesini amalayan almalar hzla devam ederken bir yandan da alternatif enerji kaynaklar gelitiriliyor. Bugn aalardan, bitkilerden,
nehirlerden hatta plerden bile enerji elde ediliyor.
Bu kaynaklara bir yenisi de yakn zaman nce

Do. Dr. zgr ahin tarafndan eklendi. almalarna Columbia niversitesinde devam eden Dr. zgr ahin havadaki nem deiimlerinin kayna olan
buharlamadan elektrik elde edebilen bir jeneratr
gelitirdi.
60
60_61_havadaki_nem_nisan.indd 60
25.03.2014 11:06
><
Do. Dr. zgr ahin kimdir?

Dr. ahin, molekllerde ve canl hcrelerde rastlanan sra d mekanik olaylar gzlemleyip aklamak
ve bunlardan ilham alarak salk, evre ve enerji ile
ilgili nemli sorunlara zm olabilecek yeni teknolojiler gelitirmek zerine almalar yapyor.
2012 ylnda Journal of Royal Society Interface dergisinde, kuruduunda bzen, su emdiinde ise
tekrar eski ekline dnen toprak bakterisi Bacillus
subtilis ile ilgili bir alma yaymlayan Dr. ahin, Nature Nanotechnology dergisinin ubat saysnda ise
sporlarn bu yeteneklerinin enerji elde edilmesinde
kullanlabileceini gsterdi.
Dr. ahin, Bacillus subtilis sporu ile kaplanm esnek bir silikon tabakay atomik kuvvet mikroskopunda incelemeyi planlad srada sporlarn neme
kar hayli hassas olduunu fark etti, o kadar ki nefesindeki nemle bile silikon tabaka nce bklp sonra
dzleebiliyordu. Yani sporlarn silikonu hareket ettirebilecek enerjisi vard. Sporlardaki bu enerjiyi fark
eden Dr. ahinin yapt hesaplamalara gre, sadece yarm kilogram kuru sporla bile uygun nem deiiminde bir ton arlndaki bir otomobili 1 metre
yksee kaldrmak mmkn.
Dr. ahin, nem deiimiyle yksek enerji kazanan
bu sporlar elektrik jeneratr yapmnda kulland.
Silikon, kauuk, plastik ve yapkan bant gibi malzemeleri test ettikten sonra kauuun sporla kaplanmak iin en uygun madde olduunu tespit etti.
Lego paralar kullanarak, minyatr bir fan ve
mknats yardmyla, spor kapl ve enerjisini nemden elde eden kauuk bir jeneratr retti. Kullanlan
sporlarn genlerinin deitirilmesi ile ok daha dayankl ve elastik sporlar oluturulabilecei ve bu sayede
daha ok enerji elde edilebilecei dnlyor. Hatta bu ynde yaplan yeni almalar iki kat enerji depolanacan gsterdi bile. Enerji elde etmekte kullanlabilecek bu sporlarn enerji depolamakta ve hatta robot yapmnda kullanlabilecei de ngrlyor.
2001 ylnda
Bilkent niversitesi
aratrmalar yapyor.
Elektrik Elektronik
ok yayn olan Dr.
Mhendislii
Blmnden mezun
olan Dr. ahin,
yksek lisans ve
ahin harmonik kuvvet

mikroskobu da dhil
doktorasn Stanford
niversitesi Elektrik
Elektronik Blmnde
tamamlad. Daha sonra
Bu cihazlar endstriyel
ve akademik
Harvard niversitesi
tarafndan az sayda
kiiye verilen Rowland
Junior Fellowship
zaman aratrmac
desteini kazand
ve almalarna
bir sre Harvard
dller arasnda
niversitesinde
devam etti.
2011de Columbia
Engineering (2013)
ve Amerikan Ulusal
Salk Enstits (NIH)
niversitesine
geen Dr. ahin fizik
ve biyoloji temelli
disiplinleraras
tarafndan verilen
New Innovator
dl saylabilir.
Sekin dergilerde pek
olmak zere pek ok

farkl cihaz gelitirdi.
laboratuvarlarda
kullanlyor. Ailem her
olmann nemi
vurgulamtr diyen
Dr. ahinin kazand
Packard Fellowships
in Science and
Lego paralar kullanarak retilen

nem enerjili prototip cihaz
Elektromanyetik jeneratre bal, sporla kapl kauuk tabaka havadaki nem

farkyla hareket ederek alternatif akm salyor.
Bacillus subtilis
Kuru hava
Elektromanyetik jeneratr
Nemli hava
61
60_61_havadaki_nem_nisan.indd 61
25.03.2014 11:06
>>>
Nronlar kendi aralarnda elektronik devreler gibi balant
kurarak zel gruplar oluturur. Bunlara nron devreleri denir.
Nron devreleri bir tr biyolojik elektronik devrelerdir. Bu iki
devre sistemi birbirine ok benzer. Organizasyon olarak ikisi de
devre eklindedir ve almalarn salayan temel etken elektrik akmdr. ok sayda nron devresinin bir araya gelmesiyle, daha karmak ve belli bir ii yrtecek st sistemler meydana gelir.
Tm vcudumuz beyin tarafndan kontrol edildiine gre
beyinde de farkl koordinasyon merkezlerinin olmas beklenir.
Beyne dardan bakldnda ok sayda girinti ve kntnn olduu, kvrml bir yap grlr. Kvrml st tabaka korteks olarak bilinir. te bu tabaka detayl olarak incelendiinde ok sayda ilevsel blge olduu anlalyor.
Beynin levsel Haritas
mu gibi, beyinlerinin ayn blgesinde benzer dzeyde elektriksel

etkinlik art meydana geliyordu. rnein bir maymun bir muzu
alrken beyninde etkin olan nronlar, ayn maymun muzu almad halde baka bir maymunun muzu aln grdnde de etkinleiyordu. Aslnda almann bu ksm planlanm deildi, durum tesadfen fark edildi. Bu ilgin gzlemden sonra Rizzolatti
ve ekibi bir dizi kontroll alma gerekletirdi. Ayna nronlarn
varl artk kukuya yer brakmayacak ekilde ortaya koyulmu
oluyordu. in ilgin yn, imdiye kadar beyinde saysz alma
yaplm olmasna ramen kimsenin bu nronlarn varln bilmemesiydi. Bunun muhtemel nedeni bu nronlarn yerleim yerleriydi. Ayna nronlar grme ile ilgili bir blgede deil, hareketle
ilgili bir blgedeydi. Bilim insanlar da doal olarak hareket blgesinde grme ile ilgili bir alma yapmamt.
Bu nronlara ayna nronlar denmesinin nedeni, tpk bir aynann grnty yanstmas gibi,
etkinleen nronlarn ilevlerinin sanki aynada yanstlm gibi kardaki kiide de gereklemesi.
20. yzyln balarnda Alman anatomi uzman Korbinian

Brodmann (1868 -1918) beyin yzeyini 52 farkl blgeye ayrarak her blgeye bir numara verdi. rnein 4 numaral alan
motor ilevlerden (kas hareketlerinin koordinasyonu) sorumlu iken, 44 ve 45 numaral alanlar konuma ile ilgilidir. Bu alanlarda tahribat olan kiilerde konuma yetisinin kaybolduunu
ilk kez gsteren Fransz bilim insan Pierre Paul Brocaya (18241880) atfen Broca alan olarak adlandrlmtr. Brodmann almalarn sadece insanlarla snrlandrmad, bata maymun
olmak zere ok sayda hayvan beyninde de benzer almalar
yapt. Brodmannn belirledii alanlar daha sonra bilim insanlar tarafndan hcresel yapya ve organizasyona gre yeniden deerlendirildi ve pek ok deiiklik yapld. Ancak Brodmannn
ne srd temel dnceler her zaman geerliliini korudu.
Brodmann alanlar farkl renklerle gsterildiinde beynin d
kabuu tpk bir lkenin siyasi haritas gibi grnr. ok sayda
farkl ilevleri olan blgeler vardr. Belli ileri organize eden nronlar beynin belirli blgelerinde younlamtr. itme merkezi, duyma merkezi, grme merkezi, dil merkezi, farkl kaslarn hareketlerinin koordine edildii merkezler gibi. Bunlardan biri beynin n lobunda bulunan ve hareketlerin koordine edildii premotor blgedir (6 numaral alan). Bu blgenin zellii ise farkl ilevleri olan bir grup nrona ev sahiplii yapmasdr: Ayna nronlar.
Ayna Nronlar
1990l yllarn banda talyann Parma niversitesinde Giacomo Rizzolatti ve ekibi el ve az hareketlerinin beyinde karlk
geldii blgenin belirlenmesi amacyla bir alma planlad. almada makak maymunlar kullanld. Maymunlar bir cismi kavrarken beyinlerinde gerekleen elektriksel etkinlik art kaydedildi. Buraya kadar her ey yolunda gidiyordu ve herhangi bir srpriz yoktu. Ancak almann devamnda beklenmedik bir srprizle karlald. Maymunlar cismi kavramadklar, sadece kavrayan
maymunlar izledikleri srada da, sanki kendileri cismi kavryor63
62_65_ayna_noronlar_nisan.indd 63
25.03.2014 10:36
Ayna Nronlar
Nronlarda etkinlik art, maymunlarda beynin n lobundaki premotor korteks denilen ve hareketlerin koordine edildii blgede (F5 blgesinde) tespit edildi. Maymunlarn beyninde F5 blgesinin nemli bir yeri var. Buradaki nronlarda, iletiimde kullanlan baz jest ve mimikler srasnda -zellikle az ve dudak hareketleri- etkinlik art gzleniyor. Maymunlar hareketlerini taklit
eden insanlar izlerken sanki o hareketleri kendileri yapyorlarm
gibi F5 blgesindeki nronlarda etkinlik art oluyor. Maymun
beynindeki F5 blgesi insanlarda konuma alanna (Broca alan)
denk geliyor. Ayna nronlar bu denli ilgin klan da konuma alannn zelliiydi. Dil, kltr, sosyalleme gibi ok sayda konunun
biyolojik temellerine inen kap aralanmt. Ancak ayna nronlar
beynin baka alanlarnda da bulunuyor. Beyinde ayna nronlarn
oluturduu bir a sistemi var ve bu sisteme ayna sistemi deniyor.
Yaplan eylemin trne gre beynin farkl blgelerinde etkinlik artar.

ekilde konuan bir kiinin beynindeki etkinlik art olan blge (krmz-yeil) gsteriliyor.
Peki, neden bu nronlar tanmlamak iin ayna szc kullanld? Aynalarn temel ilevi yanstmak. Yanstma ile ilgili bir
ilevden bahsedilince aklmza hemen aynalar gelir. Bu nronlara ayna nronlar denilmesinin nedeni, bakas bir hareket yaparken onu gzlemleyen kiinin beyninde de ayn blgedeki nronlarn etkinlemesi. Yani gerek ilevi yapan kiinin nronlar kardaki kiinin nronlarn da dolayl olarak etkinletiriyor. Etkinleen nronlarn ilevleri sanki aynada yanstlm gibi kardaki
kiide de gerekleiyor. Tpk bir aynann grnty yanstmas
gibi, kii kendisi yapmad halde, karsndakini bir hareketi yaparken izlerken, ayn hareketi sanki kendisi yapyormu gibi beyninde etkinlik artyor.
Ayna nronlarla ilgili almalarda elde edilen sonulara gre, bu konuda cevaplandrlmas gereken pek ok soru var. Eylemin yaplmas ve izlenmesi srasnda ayn nronlar etkinletiine gre, u soru sorulabilir: Gzlem srasnda kiinin beynindeki ayna nronlar bir i yapyormu gibi etkinletii halde gzlemci neden hareket etmiyor? Burada ayna nronlarn balant kurduu dier nronlarn ilevi nemli gibi grnyor. Muhtemelen
eylemin gereklemesi ve gzlenmesi srasnda balant nronlar aktif ya da pasif olabilir.
Ayna Nronlar Sadece Hareketle likili Deil

Ayna nronlarla ilgili almalarda bu nronlarn sadece yaplan bir hareketi gzlemlerken etkinlemedii, hareketin yapldna dair bir ses duyulduunda da etkinletii gsterilmi. Eer
yaplan eylemle ilgili iitsel bilgimiz varsa, bu nronlar yine etkinleiyor. rnein odun kesen birinde etkinleen nronlar, o kii odun kesme sesini duyduu zaman da etkinleiyor.
Koku ve tat alma duyular da ayna nronlarda etkinlik artna neden oluyor. Yaplan almalarda tiksindirici bir koku ya da
farkl bir tatla ilgili videolar izletilen deneklerde, sanki o kokuyu
ve tad alyorlarm gibi, beyinlerinin ilgili blgelerindeki nronlarn elektriksel etkinliinde art olduu tespit edildi. Ancak video grntlerin canl grntler kadar etkili olmad anlald. Yaplan bir deney canl olarak deneklere gsterildiinde beyinde gzlenen etkinlik art, o deneyin video grntleri izletildiinde gzlenen arttan daha fazlayd. Olaylara canl tanklk
yapmak da, rnein televizyonda seyretmekten daha ok iz brakr. Canl mzii radyodan ya da televizyondan yaymlanan mzie tercih etmemiz gibi.
Daha da ilgin olan nokta, yaplan bir iin tarif edilmesinin de
ayna nronlarda etkinlik artna neden olmas. Ancak burada,
duymann grmeye dayal olduu, kiinin baz sesleri duyduunda bu seslerin daha nce grd olaylarla ilgili olmasndan yola karak, ayna nronlarn etkinleebilmesi iin grme sisteminin mutlaka salam olmas gerektii eklinde bir yorum yaplabilir. Ancak bu deerlendirme doru deil. Yaplan almalarda
doutan grme yetenei olmayan kiilerde de ayna nronlarn
geliim gsterdii tespit edilmi.
renme ve Ayna Nronlar

Gzlenen hareketin alglanmas ve taklit edilmesi ayna nronlarn temel ilevleri arasnda. Taklit, yani yaplan bir iin gzlenmesi ve bu gzleme dayanarak gerekletirilmesi, daha ok gelimi canllarda grlr. Yaplan bir iin taklit edilmesi renmede nemli yer tutar.
Ayna nronlarn beynin farkl blgelerinde bulunmas ok
farkl ilevlere sahip olduklarn ve pek ok ilevin koordinasyonuna katlabileceklerini dndryor. renme, dil, empati,
bakasnn yapt bir hareketi izlerken sanki kii o hareketi yapyormu gibi hcrelerin etkilenmesi, ayna nronlarn insani deerlerin oluumunda da nemli rol aldn dndryor. Ayna nronlarn tm ilevleri birlikte deerlendirildiinde, kltrel deerlerin oluumunda ve iletiminde anahtar rol stlendiini, bu adan bakldnda nasl DNA biyolojik bilgilerin temelini oluturuyorsa ayna nronlarn da psikoloji biliminde benzer bir yere sahip
olduunu syleyebiliriz. Ayna nronlarn ve evresel etkenlerin
sinir sisteminin geliimine katkda bulunduunu ifade etmek de
mmkn. Zengin bir evresel ortamda bulunan kiilerin daha ok
uyaran ald ve bu uyaranlarn sinir sisteminde ayna nronlarn
etkinliini artrarak kiinin dil, kltr ve dier alanlardaki gelii-
64
25.03.2014 10:36
<<<
mine katkda bulunduu sylenebilir. evresel etkenler sadece kiilerin deil, toplumlarn geliiminde de
belirleyici rol oynar. Kaliforniya niversitesinden Jared Diamond Tfek, Mikrop ve elik isimli kitabnda
evresel etkenlerin toplumlarn tarihinde ne denli etkili olduunu somut kantlarla ortaya koyar.
Ayna Nronlar ve Akl Okuma

Yaplan bir eylemin arka plann bilmek ve gereken tepkiyi oluturmak yaama gcmz nemli oranda artrr. Ayna nronlar insan hareketlerini
ve bu hareketlerin arka plann (yani niyetleri) deerlendirmede nemli rol oynar. Eylemin ne amala yapldn ve sonraki admn ne olabileceini kestirmeye alrken ayna nronlarn yardmna ihtiyacmz var. Ayna nronlar ile mekanik yapdan sosyal
yapya gemi oluyoruz. Bylece sosyal olaylar anlamamz ve gereken deerlendirmeyi yaparak geleceimizi kurmamz mmkn oluyor. Sosyal psikoloji alannda alan bilim insanlarnn, pek ok sorunun yantn ayna nronlarn ilevlerinde bulacan dnyorum.
Empati ve Ayna Nronlar

Empati yani kendimizi bakasnn yerine koyabilmek, birbirimizi anlamann belki de en etkin yolu.
Empati Yunanca kkenli bir szck ve iinde hissetmek anlamna geliyor. Gnmzde empati ile
kendimizi kardakinin yerine koyarak onu anlamaya alyoruz. Ancak bunu sadece eklen deil duygu, dnce ve tutum asndan yapyoruz. Empatide
kiiyi entelektel olarak anlamaktan ziyade duygusal
olarak anlamak n plana kar
Empatinin molekler mekanizmas hakknda fazla bir ey bilinmese de ayna nronlarn kefi empatinin biyolojik mekanizmalarn anlamak ynnde
atlm en byk admlardan biri. Kimi bilim insanlar ayna nronlara empati nronlar olarak da bakyor. Empati duygusu gl olan kiilerin ayna nronlarnda daha gl etkinlik olduu grlyor. Ayna nronlarn bulunduu blgelerdeki beyin hasarnda empati duygusu nemli oranda zarar gryor. Bu
hastalarn bakasnn yaklamn anlama becerileri
ve daha da nemlisi bilisel esneklikleri azalyor.
Ayna nronlarn empatideki roln aklayan almalarn belki de en ilgin olanlar otistik hastalardan elde edilen bulgulara dayanyor. Otistik hastalarda empati duygusu salkl bireylere gre ok zayf.
Bu hastalarda ayna nronlarn bulunduu beyin blgelerindeki sinirsel etkinlikler de ok zayf.
Sonu olarak nronlar bilim insanlarn en ok

artan hcrelerin banda geliyor. Her nron adeta srpriz dolu birer kutu; atnz zaman ok farkl
eylerle karlaabilirsiniz. Son 20 ylda nrofizyoloji alannda yaplan almalar nem srasna gre sralayacak olursak iki kefin altn izebiliriz: Nrogenezis ve ayna nronlar. Nrogenezisle beyindeki kk
hcrelerin yeni nronlar oluturabileceini ve yeni
nronlarn pek ok hastaln tedavisi iin umut kayna olacan imdiden syleyebiliriz. nsan beyninde yeni nronlar oluabiliyor. Hem de bellekle ilikili
hipokampus blgesinde. Beyindeki kk hcreler olgunlaarak nronlara dnebiliyor.
Yaklak 20 yldr ayna nronlarla ilgili almalar
yaplyor. Bu nronlarn hastalkla ve tedaviyle ilikisi yepyeni alma alanlar douruyor. Baz nronlarn gzlemle ya da dier duyularla etkinletiinin ve
bunun baka nronlar etkilediinin renilmesi, pek
ok hastalk iin imdiden bir umut oldu. rnein felli hastalarda rehabilitasyon srasnda ayna nronlarn etkinlemesiyle olumlu klinik sonular alnd. Ancak olayn daha banda olduumuzu sylemeliyim. Bu nronlarn biyokimyasyla ilgili fazla bir ey
bilmiyoruz. Bu alanda saysz alma yaplabilir. Yani
biz aratrmaclar heyecan dolu almalar bekliyor.
levi yerine getiren kiinin nronlar,

kardaki kiinin (gzlemcinin)
nronlarn da etkinletirir.
Manyetik rezonans grntleme

(MRI) yntemi ile elde edilen bu grntde
beyindeki iletiim yollar gsteriliyor.
Kaynaklar
Cattaneo, L., Rizzolatti, G., The Mirror Neuron
System, Archives of Neurology, Cilt 66, Say 5,
s. 557-560, 2009.
Demir, E. A., Gergerliolu, H. S., Ayna Nron
Sistemine Genel Bak, European Journal of Basic
Medical Sciences, Cilt 2, Say 4, s. 122-126, 2012.
Eslinger, P. J., Neurological and neuropsychological
bases of empathy, European Neurology, Cilt 39,
s. 193-199, 1998.
Price, B. H., Daffner, K. R., Stowe, R. M., Mesulam,

M., The compartmental learning disabilities of early
frontal lobe damage, Brain, Cilt 113,
s. 1383-1393, 1990.
Decety, J., Jackson, P. L., The functional architecture
of human empathy, Behavioral and Cognitive
Neuroscience Reviews, Cilt 3, s. 71-100, 2004.
Altnba, K., Glksz, S., zetinkaya, S., Oral, E. T.,
Empatinin biyolojik ynleri, Psikiyatride Gncel
Yaklamlar, Cilt 2, Say 1, s. 15-25, 2010.
65
25.03.2014 10:36
lay elik
Doal Sermayenin
Hesabn Sorma Zaman
Ekonomik kalknma ve byme tm lkelerin hedefi. Her lke bu hedefe ulamak iin en iyi stratejileri ve politikalar gelitirmenin peinde.
Ne var ki mevcut ekonomik sistem snrl kaynaklara sahip bir gezegende yaadmz gereini grmezden gelen bir anlay stne kurulu.
yle, nk insanlk imdiye kadar bu snrll kresel lekte fark ettirecek eyler yaamad. nsanln byk bir blm kaynaklarn
biri tkenince dierine yneldi ve bunu hep byle devam edecek sand. Bugn gelinen noktada yaanan evre sorunlarysa gezegenimizin
aslnda ne kadar kk, insan nfusunun ve bu nfusun tketiminin ne kadar byk olduunu apak ortaya koyuyor. te yava yava
gelimeye balayan bu farkndalk, ekonomik sistemi ynlendirmede nemli etkileri olan bankalar, doann bize salad ve bizim herhangi
bir karlk demeden kolayca kullanverdiimiz rn ve hizmetleri artk ekonomik sistemde hesaba katacak dzenlemeler
yapmak zere harekete geirdi.
66
66_68_dogal_sermaye_nisan.indd 66
25.03.2014 10:35
gvenlii ve dier temel hizmetlerin yllk deerinin

trilyonlarca dolar olduundan, ancak bunlarn hibir zaman gerekli ekilde deerlenmediinden sz
ediliyor. Ayrca bu hizmetler yaammz iin temel
tekil etse de bunlarn kullanmnn ekonomik sistemimizde neredeyse fark edilmediini, doal sermayeyi bu ekilde kullanmann srdrlebilir olmad
belirtiliyor. Bildiriyi hazrlayan grup, bu durumdan
biraz da kendilerinin sorumlu olduunu nk hem
doal sermayeyi deerlemek iin bir yntemleri olmadn hem de baz irketlerin doal sermayenin
tahribatnn kendilerini iin yaratt tehlikeleri zamannda fark etmediklerini de kabul ediyor.
Ekolojik ekonomi, doann insan yaamnn her alanna yapt-
Ekosiste
m
Tedarik Hizmetleri: Besin, ham

maddeler, yakt ve enerji (yenile-
katklar, temelde canl sistem-
nebilir enerji kaynaklar), tbbi mad-
lerin zelliklerine dayanan ekosis-
deler (ilalar), genetik kaynaklar, su
tem rn ve hizmetleri zerinden
temini
tanmlyor. Topluca ekosistem hiz-
Dzenleme Hizmetleri: Hava kali-
metleri olarak adlandrlan bu rn
tesinin dzenlenmesi, iklimsel d-
ve hizmetler, ilk aklmza gelebile-
zenleme, suyun dzenlenmesi (r-
cek gda, ila, kereste hammadde-
nein selden korunma), topran
leri gibi malzemelerin yan sra da-
tutulmas (rnein erozyon kont-
ha az farknda olduumuz, fakat hi
rol), baz doal afetlerin nlenme-
de daha az nemli olmayan, solu-
si, atk temizleme (rnein suyun
duumuz havann ve itiimiz su-
artlmas), biyolojik enerjinin sa-
yun temini, erozyonun ve sellerin
bitlenmesi, biyolojik kontrol (rne-
nlenmesi, atklarn rtlmesi gi-
in bcek kontrol), bitkilerin toz-
bi sreleri de kapsyor. Ekosistem
lamas
hizmetleri kavram 2005 ylnda Bir-
Kltrel Hizmetler: Estetik deerler,
lemi Milletler tarafndan yaymla-
manevi ve dini deerler, kltrel
nan, 95 lkeden 1300 uzmann kat-
miras, bilgi/bilgelik sistemleri (r-
klaryla hazrlanan Milenyum Eko-
nein iklimsel dnglere, ifal bit-
sistem Deerlendirmesi (MEA) ile
kilere ilikin halk bilgisi), eitim, il-
nem kazand. Bu rapor, ekosistem-
ham kayna olma, rekreasyon ve
lerle insan refah arasndaki bala-
ekoturizm
rn nemini ortaya koydu ve dnya-
Destek Hizmetleri: Fotosentez, ha-
nn deiik yerlerinde ekosistemle-
bitat temini (eitli canl gruplarna
rin salad ilevleri ve tad de-
uygun yaama alanlar oluturma),
erleri belirlemeye ynelik pek ok
su/besin dngleri, toprak oluu-
aratrmay ve projeyi tetikledi.
mu
etleri
zm
Hi
nsanlk olarak varlmzn ve etkinliklerimizin tamam en temelde, doann bize salad

rn ve hizmetlere dayanyor. Doa bu rn ve
hizmetleri ekosistemler yoluyla salyor. Bu yzden
de bunlara toplu olarak ekosistem hizmetleri deniyor. Su ve maden kaynaklar gibi baz ekosistem hizmetleri aka grlebilirken, madde dnglerini
salama, kirlilikten arndrma ve iklimi dzenleme
gibi baz hizmetler ok daha dolayl olduklar iin
fark edilmeleri de zor. Ekosistem hizmetleri varlmzn temel art olduu halde her eyin bir maliyetinin olduu yaama dzenimizde ekosistem hizmetlerinin bir maliyeti yok. Bu da kaynaklarn geri
dn olmayan biimde hzla tkenmesi sonucunu douruyor. lgili akademik evreler ve evre kurulular uzun sredir ekosistem hizmetlerinin neminin farknda. Bu konuda alan aratrmaclarn
bir ksm ekosistemlerin salad hizmetlerin ekonomik sistem iindeki mali karln hesaplamaya ynelik aratrmalar yapyor. Ancak bu aratrmalar sonucunda gelitirilen yntemler, ekonomik
sistemlerde kapsaml olarak uygulamaya konmad
srece kuramsal bilgiler olmaktan teye gidemiyordu. imdiye kadar bu konuda kresel lekte bir giriimse olmamt. Ancak getiimiz ylki Birlemi
Milletler Srdrlebilir Kalknma Konferansnn
ardndan mit vaat edici bir giriim gerekleti.
Dnya Bankasnn da aralarnda bulunduu 43 finans kuruluu faaliyetlerini srdrmeleri ormanlara, suya ve dier doal kaynaklara dayanan ancak
bunlar iin hibir maliyet demeyen irketlerin kredilerinde kesintilerin uygulanaca bir sistem kurmak zere kollar svad.
Rio +20 Zirvesi olarak da bilinen Birlemi Milletler Srdrlebilir Kalknma Konferansna ekosistemler zerindeki tahribatn ticari kurulular ve
btn olarak ekonomi zerindeki maddi etkileri konusunda kayglar tayan zel sektr liderleri de katld. Bunlar arasnda, artan nfus artnn ve iklim deiikliinin snrl doal kaynaklarmz zerindeki basklarnn ve giderek artan emtia fiyatlarnn farknda olan, bu yzden de radikal bir yaklam
gerektiini savunan ok sayda zel sektr temsilcisi de vard. Sonu olarak bankalarn, yatrmclarn
ve sigorta irketlerinin oluturduu topluluk, zirvede Doal Sermaye Bildirisi (Natural Capital Declaration, NCD) balkl bir bildiri yaymlad.
Bildiride doal sermaye Dnyann doal deerleri ile (toprak, hava, su, flora ve fauna) bunlardan
kaynaklanan ve insan yaamn mmkn klan ekosistem hizmetleri olarak tanmlanyor. Doal sermayenin salad gda, lifler, su, salk, enerji, iklim
>>>
Milenyum Ekosistem Deerlendirmesi almasnda temel ekosistem

hizmetleri ve rnleri u ekilde snflandrlyor:
67
25.03.2014 10:35
<<<
Doal Sermayenin Hesabn Sorma Zaman
Bankalar Ne stiyor?
Doal Sermaye Bildirisini yaymlayan bankalar, hkmetlerin doal sermayeye olan bamllklarn ve doal sermaye zerindeki etkilerini yllk mali raporlarnda aklamalar iin irketlere yaptrm uygulamasn istiyor.
Bankalar bunu yapmayan irketlerin cezalandrlmasn, ilerinin bir paras olarak doal sermayeyi koruyan irketlereyse vergi indirimleri uygulanmasn istiyor.
Tabii ki bunun olabilmesi iin doal sermayenin mali deerinin anlalabilmesi gerekiyor.
rnein bir ormana temiz hava salama, yamur suyunu toplama, karbon depolama ve gda
maddeleri salama gibi hizmetlerinden dolay ne
kadar deer biilebilir? Daha da nemlisi bu ilevler
zarar grdnde oluacak ekonomik kayp nedir?
Madencilik gibi baz sektrler bu konuda ne kyor, nk temiz su tketimleri ve neden olduklar
evre kirlilii dier pek ok sektre gre daha bariz.
Bankaclar doal kaynaklar zerindeki bu etkilere bir fiyat bimeyi ve ayn zamanda kaynaklarn ar tketiminin, buna sebep olan ticari kurulular kt birer yatrm haline getirip getirmediini de sorgulamak istiyor. te
yandan bankalar dhil tm ticari kurulularn doal evreye, karlnda herhangi bir bedel demedikleri ve hesaplarnda grnmeyen etkileri var. Bu yzden de
Doal Sermaye Bildirisini imzalayan bankalar doal evrenin
deerini belirleme iini stlenecek bir merci oluturdu. Doal
Sermaye Bildirisinin proje yneticisi Liesel Van Ast imdi Cenevredeki Birlemi Milletler Finans Giriimi ile birlikte alarak bildirinin uygulamaya konmasn salayacak bir dizi komite kuruyor. Van Asta gre bankalarn doal sermayeyi nasl hesaba katacaklarn belirlemesi, ayrca herkese bunu neden yapmalar gerektiini ve nasl yapacaklarn aklamalar gerekiyor.
Van Ast herkesin kaynaklar temelli tkenmeden nce dze kabileceini dndn, ancak bu anlay deitirmeyi ve doal sermayenin ar kullanm iin irketlere bir bedel detebilmeyi umduklarn belirtiyor.
Tabii ki bankalarn hesap dkmlerinde, hisse senedi fiyatlarnda, bor faizlerinde ya da sigorta maliyetlerinde doal
sermayenin hesaba katlmasn ksa srede salayabilecei dnlmyor. Bunu salayacak uluslararas bir sistemin kurulmas, bu sistemin almaya balamas ve Birlemi Milletler klim
Deiiklii Anlamasn imzalayan tm hkmetlerce tannmas iin 2020 yl hedeflenmi.
Uzun ve zorlu bir sre gerektirse de yaplmak istenen eyin mevcut ekonomik sistemin gezegeni yok etmesini nlemek iin hayati nem tad dnlyor.
izimler: Ersan Yaz
Kaynaklar
http://www.scientificamerican.com/
article.cfm?id=banks-put-a-price-on-earths-life-support
elik, ., Biyoeitlilik Ne Kadar Deerli?,
Bilim ve Teknik, Say 516, s. 50-53, 2010.
http://www.naturalcapitaldeclaration.org/
about-the-natural-capital-declaration/
68
25.03.2014 10:35
zlem Kl Ekici
Hatrlanan ve Unutulan
Ryalar
Yaammzn yaklak 1/3 uykuda geiyor. Bu esnada grdmz
ryalar da uykunun genel ve karakteristik zelliklerinden biri. Bazen grdmz
ryalar ok net hatrlarz, yle ki yllarca hafzamzdan silinmez.
Bazen de uyandmzda hibir ey hatrlayamayz.
ilimsel anlamda rya, uykunun hzl

gz hareketi (REM) ad verilen evreleriyle yakndan ilikili grsel ve iitsel alg ve duygular olarak tanmlanyor. REM
evresi uykunun dier evreleri arasnda
periyodik olarak gerekleir. REM uyku evresi srasnda grlen ryalarn da
genelde uyannca hatrland biliniyor.
nceleri, hzl gz hareketleri ve huzursuzluun elik etmesi aratrmaclara bu
uyku evresinin hafif uyku olduunu dndrmse de, kas kuvvetinin azalmasnn da bu duruma elik ettiinin grlmesiyle paradoksal olarak ayn zamanda
ar bir uyku olduu saptanm.
Psikologlarn, parapsikologlarn ve
deneysel spiritalistlerin ryalar farkl biimlerde aklama abalar tarih boyunca devam etmi. Ancak gnmzde
biyolojik ieriinin ve ileyiinin aklan-
mas eitli varsaymlar dzeyinden teye pek gidememi olan ryalar, halen esrarn koruyan bir inceleme alan (oneiroloji) oluturuyor.
Gizemini koruyan bu alanda alan
aratrmaclar baz insanlarn dierlerine
gre ryalarn dzenli olarak daha ok
hatrladn gzlemlemi. Peki, ryalarn hatrlama oran daha yksek olan insanlarn ryalarn daha az hatrlayan insanlardan fark nedir? Lyon Nrobilim
Aratrma Merkezi uzmanlar Cerebral
Cortex dergisinde yaymladklar aratrmalarnda, ok rya hatrlayan insanlarn, az rya hatrlayan insanlara kyasla,
uyku esnasnda daha fazla uyandklarn
ve beyinlerinin hem uykudayken hem de
uyankken iitsel d uyaranlara kar daha duyarl ve tepkisel olduunu gzlemlemi.
><
Ayn aratrmada, ok rya hatrlayanlarla az rya hatrlayanlarn beyinlerinin baz blgelerinde fark olup olmad
da incelenmi. Bu amala 41 gnllnn,
uykuda ve uyank haldeyken beyinsel etkinlikleri Pozitron Emisyon Tomografisi (PET) yntemiyle llm. Gnmz
nkleer tp grntleme yntemlerinden
biri olan PET sayesinde beynin yrtt zihinsel etkinliklerin hangi blmlerde
gerekletii belirlenebiliyor. Bu yntemde pozitron yayan radyoaktif bir izotop ya
kana enjekte ediliyor veya soluma yoluyla
veriliyor. Bu pozitronlar vcutta elektronlarla arparak yor. Dedektrler tarafndan alglanan bu arpmalarn gerekletii noktalar bylece grntleniyor.
Aratrmaya katlan gnlller iki gruba ayrlm: ok rya hatrlayan 21 kii
(rya hatrlama derecesi haftada ortalama 5,2 defa olanlar) ve az rya hatrlayan
20 kii (rya hatrlama derecesi ayda ortalama 2 defa olanlar). ok rya hatrlayanlarn beyinlerinin -uykuda ve uyankken- hem aln lobunun nndeki medial
kortekste (mPFC) hem de akak kemiinin yan tarafndaki lobdaki kesime (TPJ)
blgelerinde daha kuvvetli spontane beyinsel etkinlikler belirlenmi. Beynin bu
blgelerinin zellikle d uyaranlara kar
gsterilen tepkilerden sorumlu olduu biliniyor. Daha nce yaplan bir baka almada beynin belirtilen blgelerinde kitle
oluursa ok rya hatrlama durumunun
azald ya da tamamen kesildii grlm. Beynin uyku esnasnda yeni bilgiyi
hafzaya kaydetmeyeceini syleyen uzmanlar, d uyaranlara kar artan beyinsel tepkinin gece boyunca daha sk uyanmaya yol atn ve bu nedenle ryalarn
daha kolay hatrlandn dnyor.
69
69_ruyalar_nisan_yeni.indd 69
25.03.2014 16:21
Dr. Mahir E. Ocak

Kuantum
Kriptografi
Kriptografi genel olarak bir
mesaj yetkisiz insanlarn
anlayamayaca biime getirme
sanat olarak adlandrlabilir.
Daha geni bir alan olan
kriptoloji ise kriptografinin
yan sra ifrelenmi metinleri
zme sanat olan kriptoanalizi
de iine alr. nternetin
hayatmzda gn getike daha
ok yer ettii gnmzde,
kriptografi de giderek
daha fazla nem kazanyor.
ifrelemenin, ideal olarak, ifrenin

nasl zleceini bilmeyen
biri tarafndan asla zlemeyecek
biimde yaplmas istenebilir.
Fakat klasik kriptografi yntemleri
ile bu mmkn deildir. nternet
ortamnda ifreleme amacyla
kullanlan klasik yntemlerin tamam,
ifre krmann imknszlna
deil zorluuna dayanr.
Baka bir deyile yeterince uzun
sre uraarak ifrelenmi
tm metinleri zmek mmkndr.
Fakat bu sre genel olarak zme
ilemi bittiinde metnin ieriinin
hibir deer tamayaca
kadar uzundur.
Uygulamada karlalacak
zorluklar gz ard edilirse,
kuantum mekaniine zg
lm sonularnn
olasla dayal olmas,
krlmas imknsz bir biimde
ifrelenmi metinler
hazrlanmasna imkn
verebilir. stelik bunun nasl
gerekleebileceini
anlamak iin kuantum
mekanii ile ilgili birka
temel bilgiden daha fazlas
gerekmiyor.
70
70_75_kuantum_kriptografi_nisan.indd 70
25.03.2014 10:32
>>>
Klasik Kriptografi
ifreleme srecinde kriptosistem ya da ifre ad verilen bir
algoritma kullanlr. nce gnderilecek mesaj anahtar ad verilen bir ek bilgiyle birletirilir ve kriptogram ad verilen yeni
bir metin oluturulur. Kriptolama olarak adlandrlan bu sreten sonra ifrelenmi metin alcya gnderilir. Alc ise yine bir
anahtar kullanarak ifrelenmi mesaj zer. Klasik kriptografide kullanlan yntemler, gndericinin ve alcnn kullandklar
anahtarlara gre ikiye ayrlr: Ya tek bir anahtar ya da farkl anahtarlar kullanlr.
Asimetrik Sistemler
Gndericinin ve alcnn farkl anahtarlar kulland kriptosistemlere, asimetrik veya ak anahtarl sistemler denir. Bu sistemlerin dayand temel ilke, Stanford niversitesi aratrmaclar
Whitfield Diffie ve Martin Hellman tarafndan 1976da nerilmi.
lk pratik uygulama ise 1978de Massachusetts Institute of Technology (MIT) aratrmaclar Ronald Rivest, Adi Shamir ve Leonard Adleman tarafndan gelitirilmi. RSA olarak adlandrlan
bu algoritma hl yaygn olarak kullanlr. zellikle internet zerinden aktarlan verilerin gvenlii ksmen de olsa asimetrik kriptosistemlerle salanr.
Asimetrik sistemlerde alc nce kendisi iin bir gizli anahtar
seer ve bu gizli anahtardan bir ak anahtar retir. Alcya mesaj gndermek isteyen herhangi birisine bu ak anahtar verilir.
Sistemin gvenliini salayan ey, ak anahtar kullanlarak retilmi ifreli metinlerin gizli anahtar olmadan zlmesinin ok
zor olmasdr. rnein RSA yntemi byk tam saylar asal arpanlarna ayrmann zorluuna dayanr. Algoritmann dayand
temel dnceyi yle rneklendirebiliriz. ki asal sayy arpmak
-rnein 17yi ve 19u arparak 323 saysn bulmak- gayet kolay
bir ilemdir.
71
25.03.2014 10:33
Kuantum Kriptografi
Fakat bu ilemin tersi yani 323 saysn alp bu saynn asal arpanlar olan 17yi ve 19u bulmak daha zordur. RSA algoritmasn kullanan bir alc kendine iki asal saydan oluan bir gizli anahtar belirler ve bu saylarn arpmn kendisine mesaj gnderecek olan kiilere ak anahtar olarak verir. Bu ak anahtar kullanlarak ifrelenmi mesajlar ise kendine saklad gizli anahtar kullanarak zer. Daha nce de belirtildii gibi bu algoritmann gvenlii ifreyi krmann imknszlna deil zorluuna
dayanr. rnein iki yzer basamakl iki asal saydan oluan gizli
bir anahtar kullanan alc ifrelenmi bir metni bir saniyeden ksa
bir srede zebilir. Sadece bu saylarn arpm olan ak anahtar bilen birisinin ise bu ak anahtar arpanlarna ayrarak gizli anahtar bulmas gnmzn en gelimi bilgisayarlaryla bile
yllar srer. Fakat imknsz deildir. Hatta ileride gelitirilebilecek kuantum bilgisayarlar ile klasik bilgisayarlarn zmekte zorland pek ok problemin kolayca zlebilecei dnlyor.
Simetrik Sistemler
Simetrik kriptosistemlerde -yani gizli anahtarl kripto sistemlerde- hem ifreleme hem de ifre zme iin ayn anahtar kullanlr. rnein 1926 ylnda AT&T Laboratuvarlarnda alan
Gilbert Vernam tarafndan ne srlen tek kullanmlk ifre
algoritmas bu snfa girer. Bu yntemde gnderici mesajla ayn
uzunlukta bir anahtar belirler ve mesajdaki tm bitleri anahtarn bitleri ile toplar. Alc ise yine ayn anahtar kullanarak gelen
mesajdaki bitlerden anahtardaki bitleri karr ve zlm metni elde eder. Bu algoritma bugne kadar tamamen gvenli olduu ispatlanm tek algoritmadr. Fakat kuramsal olarak mkemmel olmasna ramen, uygulamas zordur. rnein ifreleme iin
kullanlan anahtarn gnderici ve alc arasnda gvenli bir yolla -mesela gvenilen bir kurye ile ya da hatta gnderici ve alcnn bir araya gelmesiyle- aktarlmas gerekir. Fakat bu her zaman
mmkn olmayabilir veya mmkn olsa bile sre ok karmak
ya da pahal olabilir. Ayrca bu sistemin tam gvenli olmas iin
gizli anahtarn sadece bir kez kullanlmas esastr. Aksi takdirde
gnderilen ifreli mesajlar dinleyen birisi, mesajlar karlatrarak anahtar ve dolaysyla ifrelenmi metinleri zebilir.
Asimetrik kriptosistemler yava olduklar iin pratik uygulamalar srasnda tercih edilmez. Bunun yerine, nce kullanlmas planlanan simetrik anahtar, asimetrik ifreleme yaplarak gnderilir. Daha sonra simetrik anahtar kullanlarak mesaj ifrelenir.
Dolaysyla bu yntemlerin gvenlii de asimetrik kriptosistemleri krmann zorluuna dayanr. Eer asimetrik sistemleri krmann kolay bir yolu -rnein kuantum bilgisayarlar kullanarakbulunabilirse klasik kriptografi tamamen ker. Fakat kuantum
kriptografi kullanlarak ifre datm yaplmas kuramsal olarak
tamamen gvenlidir.
Kuantum Kriptografi
Sonular olasla dayal olduu iin, kuantum mekaniine
zg lmler kriptosistemler gelitirilmesine uygundur. rnein lm yaplacak zellikle ilgili operatrn iki zdurumu olsun (|a>, |b>). Bir parack lm yaplmadan nce bu iki durumun herhangi bir lineer kombinasyonunda (c1|a> + c2 |b> ) bulunabilir. lm yapld zaman paracn |c1|2 ihtimalle |a> durumunda, |c2|2 ihtimalle de |b> durumunda olduu bulunacaktr. Mesela c1=0,6 ve c2=0,8 ise 0,36 ihtimalle paracn |a> durumunda, 0,64 ihtimalle de |b> durumunda olduu bulunur. Baka bir deyile 100 zde parack zerinde ayn lm yaplrsa
36 tanesi |a> durumunda, 64 tanesi |b> durumunda kacaktr.
Daha ilgin olan ise, paracn lmden sonra hangi durumda
olduu bulunursa o duruma kmesidir. Yani lmden nce
c1|a> + c2 |b> durumunda olan parack, lmden sonra ya |a>
ya da |b> durumunda olacaktr. Dolaysyla sisteme etkide bulunmadan kuantum mekaniine zg bir lm yaplamaz. Bu durum ifrelenmi bilgileri dinlemeye alan birisi olup olmadnn kolayca belirlenmesine yardmc olur. Eer veri transferi srasnda sisteme herhangi bir mdahalede bulunulmusa, bu bir
dinleyici olduuna iaret eder. nce gnderici alcya anlamsz
bir veri gnderir, daha sonra gnderici ve alc ellerindeki verileri aka karlatrr. Veriler arasnda makul olmayan bir uyumsuzluk varsa, sisteme mdahale edilmi yani konuma dinlenmi demektir. Bu durumda gnderici alcya anlaml herhangi bir
veri gndermeden iletiim sonlanr. Bylece gizli bilgilerin istenmeyen kiilerin eline gemesi engellenir.
BB84 Protokol
Kuantum kriptografinin pratik uygulamalar ile ilgili ilk protokol Charles H. Bennett ve Gilles Brassard tarafndan 1984te
gelitirildi. BB84 adyla anlan bu protokol, kuantum kriptografi aratrmalar iin hl yaygn olarak kullanlyor.
|>
|>
|>
|>
|>
0,5
0,5
|>
0,5
0,5
|>
0,5
0,5
|>
0,5
0,5
72
25.03.2014 10:33
>>>
BB84 protokolnn mantn spini olan paracklar ile rneklendirebiliriz. Bilindii gibi byle bir paracn spini hangi
ynde llrse llsn sonu ya + ya da - olacaktr. Bu protokol uygularken farkl iki yn (baz) yani farkl drt durum kullanlr ve farkl bazlar arasndaki rtme maksimum yaplr. Yani eer bir bazdaki iki durumu |> ve |>, dier bazdaki iki durumu |> ve |> olarak gsterirsek |> = (|> + |>)/2 ve |>
= (|> - |>)/2 olarak seilir. Bu drt durumdan |> ve |> deeri 1 olan bitleri, |> ve |> ise deeri 0 olan bitleri kodlamak iin kullanlabilir.
Bu protokol ile alan bir kripto sistemi dinlemeye alan birisinin yapmas gereken ey lm yaparak gndericiden alcya
giden bitlerin deerini bulmaktr. Fakat ideal olarak her kbit tek
bir foton ile gnderilmelidir. yleyse dinleyici lm yaparsa alcya hibir ey ulamaz. Gnderilen sadece ifreleme iin kullanlacak anahtar olduu iin dinleyen kiinin elde ettii bilgilerin tamam anlamszdr. Eer dinleyici anahtar oluturulduktan sonra
gnderilecek ifreli mesajlar elde etmek istiyorsa, gndericinin
ve alcnn bir anahtar oluturmasna izin vermelidir. Dolaysyla
dinleyicinin yapmas gereken ey, anahtar oluturulmas srasnda, nce gndericiden gelen veriler zerinde lm yapmak, daha sonra elde ettii sonulara uygun verileri alcya gndermektir. Fakat dinleyici sadece kbitlerin hangi bazda hazrlandn
bilirse mkemmel bir kopya elde edebilir. Gnderici ise bu bilgiyi alc kbit zerinde lm yapana kadar gizli tutmaktadr. Dolaysyla dinleyici anahtarn mkemmel bir kopyasn yapamaz.
Araya Gir, Yeniden Gnder Taktii

Charles H. Bennett
Gilles Brassard
Uygulama srasnda, ifreleme iin kullanlacak bir anahtar elde etmek iin gnderici farkl iki bazdan herhangi birinde hazrlanm bir kbiti (kuantum biti ) alcya gnderir. Fakat bilginin hangi bazda hazrlandn gizli tutar. Alc ise bazlardan birini seer ve lm yapar. Gndericinin ve alcnn hangi bazlar setiine gre olas sonular aadaki tabloda zetlendii gibidir. rnein |>, |> bazn seen bir gnderici deeri 1 olan bir
kbiti kodlamak iin |> durumunda bir foton hazrlar ve alcya
gnderir. Eer alc lm ayn bazda yaparsa fotonun |> durumunda olduunu, yani kbitin deerinin 1 olduunu bulacaktr. Fakat eer alc |>, |> bazn seerse 0,5 ihtimalle fotonun
|> durumunda olduunu -yani kbitin deerinin 1 olduunu0,5 ihtimalle de fotonun |> durumunda olduunu -yani kbitin
deerinin 0 olduunu- bulacaktr.
zet olarak gnderici ve alc ayn baz kullanrsa sonular tamamen uyumlu olur. Farkl bazlar kullanrlarsa alcnn elde ettii lm sonularnn yars gnderilen bilgiyle uyumsuz olacaktr. Alcnn %50 ihtimalle doru baz seecei dnlrse, veri aktarm sonunda gndericinin ve alcnn elindeki bitler arasndaki uyumsuzluk %25 olacaktr. Veri aktarm tamamlandktan
sonra gnderici ve alc ayn anahtara sahip olabilmek iin kullandklar bazlar -kbitlerin deerini deil- aklar. Eer ayn bazlar kullanmlarsa verileri saklarlar, farkl bazlar kullanmlarsa verileri silerler. Bu sre sonunda aktarlan verilerin yars silinecektir. Aktarlan ham anahtardan geriye kalana elenmi anahtar
denir. Eer veri aktarm srasnda herhangi bir d mdahale olmamsa, gndericinin ve alcnn elindeki elenmi anahtarlar ayn olacaktr. Burada ilgin olan nokta ne gndericinin ne de alcnn anahtar belirleyebilmesidir. Anahtar, gndericinin ve alcnn
rastgele tercihlerine gre, ilem srasnda belirlenir.
Gizli bilgileri ele geirmeye alan birisinin nce araya girip daha sonra alcya elde ettii sonulara uygun bilgiler gnderdii durumda neler olacana bir gz atalm. Eer dinleyici doru baz kullanrsa, alcnn kbite ykledii bilgiyi doru
olarak renecek ve bu doru bilgiyi alcya da gnderecektir.
Fakat dinleyicinin binlerce kbitten oluan bir anahtardaki tm
bitleri ans eseri doru bazda lmesi neredeyse imknszdr.
73
25.03.2014 10:33
Kuantum Kriptografi
Dinleyici, yanl baz kulland durumlarda yapt lmlerin yarsnda doru sonucu, yarsnda yanl sonucu elde edecektir. Dinleyici elde ettii sonulara uygun kbitleri alcya gnderecei iin, elde edilen yanl sonular alcnn elde ettii elenmi anahtara da yansyacaktr. Basit bir olaslk hesab, tm kbitler llp yeniden gnderildii zaman dinleyicinin elde edecei doru bilgi orannn %50, elenmi anahtardaki hata orannnsa %25 olacan gsterir.
Hatalarn Dzeltilmesi ve Gvenliin Artrlmas

Bilgi aktarm srasnda hi bir d mdahale olmasa bile teknik donanmlar mkemmel olmad iin gnderilen bilgi ile alnan bilgi arasnda farklar olabilir. Teknik yetersizliklerden kaynaklanan hata oran modern optik iletiim cihazlar iin 10-2 leindedir ve standart hata dzeltme algoritmalaryla 10-9a kadar
drlebilir. Dolaysyla bir dinleyicinin araya girmesi durumunda oluabilecek %25lik hata oran ok yksektir. Bu sebeple gnderici ve alc elenmi anahtardaki hata oranna bakarak bir
dinleyicinin varln belirleyebilir. Gnderici ve alc nce elenmi anahtarn rastgele seilmi bir ksmn karlatrr ve anahtarn bu ksmndaki hata orann belirler. Eer hata oran yksek
karsa bir dinleyici olduu belirlenmi olur ve iletiim sonlandrlr. Eer hata oran dkse karlatrlan ksmlar atlr ve daha sonra yaplacak olan gizli iletiimde ifreleme iin kullanlacak
olan elenmi anahtarn geri kalan ksmndaki hatalar dzeltilir.
Tm kbitleri dinlemesi durumunda varlnn belli olacan
bilen bir dinleyici, kbitlerin sadece bir ksmn dinleyerek varln gizlemeye ve bylece anahtarn tamamn olmasa bile bir ks-
mn renmeye alabilir. rnein dinleyici kbitlerin sadece

%10una mdahale ederse, gnderici ve dinleyici anahtarda meydana gelecek %2,5lik hata orannn teknik imknszlklardan
kaynaklandn dnebilir. Bu yzden hata oran dk bile olsa, klasik protokoller kullanlarak gvenliin artrlmas gerekir.
Gvenlii artrmak iin kullanlan algoritmalardan biri kbitlerin XOR deerinin hesaplanmas esasna dayanr. ki kbitin
XOR deeri bu kbitlerin deerlerinin toplamnn ikiye blnmesinden kalandr (00 =0, 10 =1, 01 = 1, 11 = 0). Gnderici ve alc, gvenlii artrmak iin rastgele iki kbit seer ve
bu kbitler anahtardan silinip kbitlerin XOR deeri anahtara
eklenir. Bylece anahtara yeni hatalar eklenmeden gvenlik artrlr. rnein dinleyicinin seilen kbitleri 0,7 olaslkla doru
bildiini varsayalm. Protokol uygulandktan sonra dinleyicinin
kbitlerin XOR deerini doru bilme olasl 0,58e der. Olasln neden 0,7*0,7=0,49a dmediini merak eden okuyucularmzn, protokoln nasl altn daha dikkatli incelemesini neririz.
BB84 protokolnn gvenli bir biimde alabilmesi iin
gndericinin ve alcnn kiminle iletiim kurduklarndan emin
olmas gerekir. Tm iletiim gizli bilgileri ele geirmeye alan
yetkisiz birisiyle de yaplyor olabilir. Dolaysyla gnderici ile alc ilk kez iletiim kurmadan nce birbirlerinin kimliklerini dorulayacak ortak bir anahtara sahip olmaldr. Daha sonraki iletiimlerden nce yaplacak kimlik dorulamas ise bir nceki iletiim srasnda kullanlan ve kuantum kriptografi ile elde edilen
anahtarn kk bir ksm kullanlarak yaplabilir.
Gvenliin artrlmas ve kimlik dorulamas iin klasik protokoller uygulanmas gerekmesinden de anlalabilecei gibi, kuantum kriptografi tm kriptografik amalar iin tek bana yeterli deildir. Esasen klasik simetrik kriptosistemlerde kullanlacak
anahtarlarn datm amacyla kullanld iin kuantum anahtar datm ifadesinin daha uygun bir terim olduu sylenebilir.
Dier Protokoller
BB84 protokolnn dnda kuantum kriptografi uygulamalar iin nerilmi ok sayda protokol vardr. Bu protokollerden
biri Einstein-Podolsky-Rosen protokoldr. EPR protokolnde,
ortak bir anahtar elde etmek iin gnderici alcya kbitler gndermez. Bunun yerine ortak bir kaynak tarafndan retilen kbitler hem gndericiye hem de alcya gnderilir. BB84 protokolnde olduu gibi kbitler rastgele seilen farkl iki bazda hazrlanr ve gnderici ile alc kbitlerin hangi bazda hazrlandn bilmeden lm yapar. Daha sonra kaynak, gnderici ve alc kullandklar bazlar aklar. Eer hepsi ayn baz kullanlmsa kbit
tutulur, yoksa silinir. Eer kbitleri reten kaynak gvenilirse, bu
protokol BB84 protokol ile denktir.
Gelitirilen dier kuantum kriptografi protokolleri arasnda
-BB84 protokolndeki gibi 4 deil- farkl 2 ya da 6 durumun kullanld protokoller saylabilir. Ayrca boyutu ikiden daha byk
olan sistemlerin kullanld kriptosistemler de vardr.
74
25.03.2014 10:33
<<<
Teknolojik Zorluklar
Kuantum kriptografinin gvenlii kbitlerde
kodlanan bilginin tek bir foton ile tanmasna baldr (bu durumun sebebi aada aklanyor). Fakat bunun deneysel olarak gerekletirilmesi zordur.
Pratik uygulamalar srasnda kullanlan zayf lazer
atmlarndaki foton says Poisson istatistiine uyar.
Bunun yan sra bilginin fotonlarla tanmas srecinde de pek ok teknik sorun vardr. rnein optik
iletiim kanallarnda tanan fotonun evreden korunmas gerekir. evrenin fotona yapabilecei herhangi bir etki, kbitteki bilginin kaybolmasna sebep
olabilir. Ayrca kbitlerin tek bir foton ile tand
bir sistemin baarl olabilmesi iin verimli foton alglayclar olmas esastr.
Dinleme
Anahtar oluturulmas srecinde eer her ey
mkemmel olarak gerekletirilebilirse gndericinin ve alcnn elindeki elenmi anahtarlar ayn olmaldr. Fakat pratik uygulamalar srasndaki teknik
imknszlklar sebebiyle bu mmkn deildir. Hatalarn kayna gizli bilgilere ulamaya alan bir dinleyici de olabilecei iin hangi hata oranlarnn kabul
edilebilir olduunun incelenmesi gerekir.
Dinleme analizinin amac kriptosistemlerin gvenlii iin nihai ve pratik ispatlar bulmaktr. Nihai ispatlar, dinleyicinin tm teknik imknlarna
ramen sistemin gvenli olduunu ispatlamaya alr. Pratik ispatlar ise iletiim iin kullanlan teknik
cihazlarn zelliklerine odaklanr.
deal durum ile gerek uygulamalar arasnda ok
byk farklar vardr. ncelikle kullanlan cihazlar
mkemmel deildir. rnein gndericinin ve alcnn
ayn baz kullanmas imknszdr. Ufak da olsa bir fark
her zaman vardr. Ayrca gerek bir foton kayna -tek
bir foton retmek iin tasarlanm olsa bile- bir seferde hepsi ayn bilgiyi tayan birden fazla foton retebilir. Bu durumda iletiimi dinleyen birisi fotonlar sayabilir ve birden fazla foton olduu durumlarda fotonlardan bir tanesini kendine ayrp dierlerinin alcya
ulamasna izin verebilir. Bylece dinleyicinin varln belli etmeden iletiimi dinlemesi mmkn olur.
nemli bir dier nokta iletiim iin kullanlan
cihazlarn doru alp almaddr. Bu amala
kripto sistemlerin test edilmesi gerekir. Fakat dinlemeye alan kiinin cihazlarn reticisi bile olabilecei dnlrse, bu pek kolay deildir. Mteriler
kriptosistemlerde kullanlacak cihazlarla birlikte gven de satn alr ve bu gvenin llmesi zordur.
Son olarak kriptosistemin gvenlii analiz edilirken gnderici ve alcnn dinleyiciden yaltlm olduu varsaylr. Fakat bu varsaym her zaman doru
olmayabilir. rnein dinleyici gndericinin iletiim
kurduu kanal kullanarak gndericinin bulunduu
ortama k gnderebilir. deal durumda, gndericiyi
darya balayan kanaldan ieriye k girmesini engelleyen filtreler olmaldr. Ancak byle filtreler olsa
bile verimleri her zaman snrldr.
Sonu
Sonu olarak, kuantum kriptografinin ideal bir
uygulamasnn mkemmele yakn bir gvenlik salayabilecei sylenebilir. Fakat kusursuz bir uygulamann yaplabileceini dnmek gereki deildir.
Soyut matematiksel dncelerin, teknolojik cihazlar ile ne derece uygulanabilecei ya da uyguland
her zaman sorgulanacaktr. Yine de kuantum kriptografinin klasik sistemlere gre ok nemli stnlkleri vardr.
ncelikli olarak klasik kriptosistemlerde olduunun aksine, kuantum kriptosistemleri krmak iin
yntem bulunmas daha zordur. rnein ak anahtarl kripto sistemleri zmek iin bir algoritma gelitirilebilirse, sistem annda ker. Kuantum kriptosistemleri kertmek iin ksa bir srede bir yntem
gelitirmek ise imknszdr. Byle bir yntem bulunmas iin gelitirilmesi gereken ey, kuram deil teknolojidir. Teknolojik gelimelerin geleceini tahmin
etmek matematiksel gelimeler gre ok daha kolaydr. Bunun yan sra kuantum kriptosistemlerin kertilebilmesi, dinleyicinin anahtar oluturulmas
srasnda sahip olduu teknolojik dzeye baldr.
Klasik sistemlerde olduu gibi anahtar deiimi srasndaki bilgilerin kaydedilip ifrenin daha sonra krlmas mmkn deildir.
Kaynaklar
Gisin, N. ve ark., Quantum Cryptography, Reviews of Modern Physics, Cilt 74, Say 1, s. 145-195, 2002.
Dereli, T., letiimde Mutlak Gvenlik in Kuantum Kriptografi, TBTAK Bilim ve Teknik, Say 500, s. 54, Temmuz 2009.
Kara, O., Kriptograik Algoritmalar ve Protokoller, TBTAK Bilim ve Teknik, Say 500, s. 34, Temmuz 2009..
75
25.03.2014 10:33
Dr. zlem Ak kinci

Nadir Bulunan Metaller

Alarm Veriyor
Yeryznde nadir bulunan metaller yeil enerji rnlerinin, rnein rzgr trbinlerinin ve eko-otomobillerin
nemli bileenlerindendir. Ancak bu metallerin azl son zamanlarda Avrupa Birliini kayglandryor.
ek ok teknolojide kullanlan neodimiyum

(Nd) ve disprosyum (Dy) gibi nadir metallere olan talep hzla artyor. Rzgr trbinlerinin jeneratrlerinde, elektrikli ve hibrit otomobillerin hareketini salayan elektrik motorlarnda hatta
bilgisayar ve cep telefonlar bata olmak zere gnlk hayatmzn da iinde olan pek ok rnde nadir
metallere rastlamak mmkn.
Bu nadir metaller yerkabuunda bulunuyor, fakat yeterince yksek younlukta deiller. Bu konuda
ansl olan in nadir elementleri uzun zamandr tm
dnyaya tedarik ediyor. Fakat son yllarda in de bu
metallerin ihracatn snrlamaya balad. Tahminlere
gre nmzdeki yl gibi ksa bir sre iinde bu metallere ulamak hayli zor olacak.
76
76_77_nadir_metaller.indd 76
25.03.2014 10:31
><
Temiz Malzeme
te bu kayg nedeniyle nadir metallerin hurdalardan geri kazanlmas nemli bir aratrma konusu oldu. Avrupadaki baz aratrma enstitleri (Fraunhofer, CEA, TNO, VTT, SINTEF, Tecnalia ve SP) glerini birletirerek bu konuyu ele alacaklar ortak bir
programa yatrm yapt.
Norveteki uygulamal aratrma ve gelitirme
organizasyonu SINTEF ICT.den Odd Lvhaugen
amalarn atklardan deerli malzemeleri ztlemek
olduunu aklyor. Ancak bu deerli malzemelerin
geri kazanlmas iin nce zararl herhangi bir malzeme ile kirlenip kirlenmediklerinin belirlemesi gerekiyor. Bu yzden aratrmaclar hangi rnn ne
tr kirletici ierdiini, bunlar analiz etmek ve lmek iin hangi yntemin gvenilir olduunu aratrmaya odaklanm. Ayn zamanda ztleme yntemleri, artm ilemleri srasnda kullanlacak nanoparacklarn geri kazanm yntemleri ve yakma sonras kl bileenlerinin nasl analiz edilebilecei deerlendiriliyor.
Alminyum ve Eritme Teknolojisi

Bu nemli EU programn, uygun analitik ve
ztleme yntemini bulma konusunda birbiriyle yaran iki malzeme teknolojileri grubuyla birlikte SINTEF koordine ediyor. Aratrmaclarn benimsedii yaklam alminyum ve eritme endstrisinde iyi
bilinen bir teknoloji. Aratrmaclar, geri dntrlecek malzemelerim kaynann sabit mknatslar olduunu dnyor. Sabit mknatslar hem deer hem de hacim asndan nadir metaller ieren en
nemli rn olarak deerlendiriliyor.
zme htiya Var

Elektroliz ileminden nceki aamalarda da zlmesi gereken baz problemler var. Ayrca kullanlm mknatslarn sklmesi ve toplanmas, mknatslarn bulunduklar yerde mknats zelliklerinin kaybettirilmesi iin eitli yntemlere ihtiya
duyuluyor. nk sabit mknatslarn uzun mesafede tanmas yasak. Odd Lvhaugen gazlarda, suda ve kat malzemelerdeki nanoparacklar tespit ve
karakterize etme yntemleri bulmalar gerektiini
de sylyor.
Atlan Mknatslar
SINTEF aratrmaclar alminyum fabrikalarnda kullanlan elektroliz teknolojisinin, atlan mknatslardan ve mknats reticilerinin hurda malzemelerinden manyetik alamlarn geri kazanm
iin kullanlabileceine dnyor. Eko-otomobillerin manyetik alamlarn geri kazanm iin mknats
reticilerine hurda olarak dnmesi ve yeterince hurda eko-otomobilin salanabilmesi biraz zaman alacak. u an sre hayli yava iliyor ve aratrmaclarn
amalarn gerekletirip gerekletiremeyeceklerini
renmelerinden nce yaplmas gereken pek ok i
var. Eer aratrmaclar baarl olurlarsa kuvvetli asit
kullanm temeline dayanan yntemlerine alternatif
daha basit bir yntem bulabilecekler.
77
76_77_nadir_metaller.indd 77
25.03.2014 10:31
Dr. Zeynep Bilgici

amzn Olmazsa Olmaz:
Yenilikilik
Televizyon, telefon, bilgisayar derken bir anda bir teknoloji girdabnn iinde bulduk kendimizi...
Nasl, ne zaman oldu fark etmedik, ama internet ve cep telefonu gnlk hayatmzn ayrlmaz birer paras haline geldi.
Hlbuki hayatmza girene dek internet gibi bir ey biroumuzun hayaline bile girmemiti deil mi?
Eskiden alverie karken yanmza aldmz kk filelerin yerini internet sitelerinde snrsz sepetler ald.
Sadece alveri yntemimiz deil deien, teknolojik gelimelerle birlikte yaammza dair ne varsa
byk bir hzla deiti ve deimeye devam ediyor.
Deien dnyadaki yenilikleri yakalamak ve yaamak iin aa ayak uydurmalyz,
hatta bu da yetmez, yeniliklere biz yn vermeliyiz.
Peki, bunu ne kadar baaryoruz?
Gelin bu sorunun cevabn birlikte bulalm.
78_85_yenilikcilik_nisan.indd 78
25.03.2014 10:30
>>>
Gnmzde yenilik, yenilikilik hatta yenileim gibi anlamlara karlk gelen inovasyon icat, keif ve bulutan farkldr. Yenilikilik,
bilim ve teknolojideki bulgulara ekonomik ve toplumsal yarar sala-
Yenileme srecinin temeli yeni bir fikre dayanr. Ortaya birok fikir
atlabilir, nemli olan bu fikirler arasndan eleme yaparak yola en doru fikirle devam etmektir. Bu fikrin getirdii yenilikle ilgili bir model ha-
yacak yenilikler getirme srecidir. Bu nedenle bilimsel bir olgunun or-
zrlanmas gerekir. Modelleme aamasndaki veriler, o rnn retim
taya karld bulu, evrende var olan ancak bizim bilmediimiz, rnein bir galaksinin veya bir paracn fark edildii keif ve insan ha-
artlaryla ilgili bilgi verdii iin byk nem tar. Bir rnn numu-
yatn kolaylatran yeni rnleri ieren icat kendi bana yenilik ier-
retim maliyeti nedeniyle numunesi hazrlanp da retilemeyen rn
se de yenilikilik anlamn tam olarak karlamaz. catlar mucitler, ke-
oktur. retimden sonra rnn doru pazara sunulmas da nemli
ifleri kifler yaparken yenilikilik kurum ve kiiler tarafndan ortak

olarak gelitirilir. Genellikle gelitiricisinin kim olduunu bilmek kolay
aamalardan biridir.
Bunlar yenileme srecinin sadece birka aamas. Elbette bir yeni-
deildir.
unu da unutmamak gerekir ki her icat ya da bulu bir yenilikilik
deildir. Yenilikilikte esas olan, yaplan yeniliin ve deiimin katma
deer yaratmas ve ticariletirilerek toplumca kabul grmesidir.
liin toplumca kabul grmesi iin o yenilie ait dnlmesi gereken

daha pek ok ayrnt var. Bunlarla birlikte bir yeniliin tetikledii farkl
nesini hazrlamak o rnn kolay retilecei anlamna gelmez. Yksek
yenilikler de olabilir. Bu nedenle yenileme srecini kendi bana bir etkinlik olarak dnmek ok doru deil.
Yenilikilik Yolunda...
Yenilikilik aratrma ve gelitirme (Ar-Ge) almalarndan
beslenir. Ar-Ge, bilim ve teknolojinin gelimesi, yeni bilgiler ve
projeler retilmesi, eldeki bilgilerle yeni rnler ve aralar gelitirilmesi gibi pek ok farkl amac olan sistematik almalar
kapsar. Btn bu almalar dk maliyetli yeni retim teknolojilerinin gelitirilmesini ve mevcut rnlerin kalitelerinin ykseltilmesini de salar.
Bilimsel Yaynlar: Toplumsal yenilenmede etkin bir rol stlenen niversitelerde yaplan zgn aratrmalarn en nemli
rnleri arasnda bilimsel yaynlar vardr. Yaplan bilimsel aratrmalara ait sonular ve deerlendirmeleri ieren bu yaynlar
periyodik olarak yaymlanan hakemli bilimsel dergilerde yer alr.
2013 En Giriimci ve Yeniliki lk 5 niversite
100
Yenilikilik
ekosistemi genel
hatlaryla biyolojik
ekosisteme
benzese de,
biyolojik ekosistemi
bir arada tutan
enerji dngs
yerine ekonomik
balar ierir.
Bilgi ve pazar
ekonomilerini
bir araya getiren
bu ekosistemde
aratrmaclar,
giriimciler,
devlet tarafndan
verilen tevikler
ve daha pek ok
unsur yer alr.
niversiteler: Ar-Ge kapsamnda var olan bilgiyi gelitirme, yeni bilgiler retme ve
rettii bilgiyi retme gibi sorumluluklar olan niversiteler yenilenme srecinin nemli
bir parasdr. Bu nedenle niversitelerde yenilikiliin ve giriimciliin tetiklenmesi amacyla TBTAK tarafndan Giriimci ve Yeniliki niversite
Endeksi sralamas hazrlanyor. Toplam retim yesi (profesr, doent ve yardmc doent) says 50 ve zerinde olan
136 niversitenin deerlendirildii ve yeniliki 50 niversitenin belirlendii bu almada bilimsel ve teknolojik aratrma etkinlii, ekonomik katk
ve ticarileme gibi parametreler
dikkate alnyor.
86,0
85,8
82,7
76,3
75
72,5
50
25
1. ODT
2. Sabanc
3. Bilkent
4. Boazii
5. T
Giriimci ve Yeniliki niversite Neye Gre Belirlenir?
Giriimci ve Yeniliki niversite
Giriimcilik
ve Yenilikilik
Kltr
(% 15)
birlii
ve Etkileim
(% 25)
Fikri Mlkiyet
Havuzu
(% 15)
Bilimsel
ve Teknolojik
Aratrma
Yetkinlii
(% 20)
Ekonomik
Katk ve
Ticarileme
(% 25)
79
25.03.2014 10:30
10.000
25.018
23.851
21.876
19.572
18.120
15.222
14.275
10.684
8975
20.000
13.310
30.000
23.077
amzn Olmazsa Olmaz: Yenilikilik

350
301
300
257
250
197
200
150
136
208
313
319
331
274
219
159
100
50
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Trkiye Kaynakl Bilimsel Yayn Says
Trkiyede 1 Milyon Kii Bana Den Yayn Says
TBTAK tarafndan Kasm 2013te yaymlanan Bilim, Teknoloji ve Yenilik statistikleri kapsamndaki verilere gre, lkemizde artan bilimsel almalara bal olarak bilimsel dergilerde yer alan yaynlarn says da gnden gne artyor. Bu artn
dnya sralamasnda neye karlk geldiine de bakmakta fayda
var. Scopus veri taban kullanlarak SCImago tarafndan hazrlanan listelere gre 1996 ylnda bilimsel yayn saysna gre 26. srada olan lkemiz, 2002de 21., 2012de ise 19. srada yer alyor.
Aralk 2011de yaymlanan ve Thomson Reuters dizinlerine
girmi bilimsel yaynlara gre 147 lkenin deerlendirildii bir
dier almada ise Ocak 2001-Austos 2011 arasndaki dneme
ait bilimsel yayn saylarndaki sralamada 19. sradayz.
2012
2011
2010
2009
2008
2007
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
10
20
30
Tarmsal ve Biyolojik Bilimler

Biyokimya, Genetik ve Molekler Biyoloji
Kimya Mhendislii
Bilgisayar
Diilik
Ekonomi, Ekonometri ve Finans
Mhendislik
Salk Uzmanl
Malzeme Bilimi
Tp
Sinirbilim
Farmakoloji, Toksikoloji, Eczaclk
Psikoloji
Veterinerlik
40
50
60
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
70
80
Sanat ve Beeri Bilimler

ynetimi ve Muhasebe
Kimya
Karar Bilimleri
Uzay Bilimleri
Enerji
evre Bilimleri
mmnoloji ve Mikrobiyoloji
Matematik
Disiplinleraras
Hemirelik
Fizik ve Astronomi
Sosyal Bilimler
Trkiyede 1996-2012 Arasnda Yaymlanan Bilimsel Yaynlarn Konu Dalm ve Oranlar
90
100
Btn bu sralamalarda dnyada en ok bilimsel yayna sahip ABD byk bir farkla liste
banda yer alrken in, ngiltere, Japonya ve Almanya onu takip ediyor.
Bilimsel Yaynlara Yaplan Atflar: Bilimsel almalar birok defa yeni almalara ilham verir. Bir bilimsel yayndaki bilginin veya yntemin baka yaynlarda kullanlmas durumunda, bilginin alnd makale kaynak olarak gsterilir, bylece o makaleye atfta bulunulmu olur. Her bilimsel makale iin atf says takip
edilir ve uluslararas atf dizinlerindeki durumunu yanstan
say, o yaynn bilimsel statsn gsterir. Bilimsel yaynlarn ald atf saylar ayn zamanda yaymlandklar dergilerin etki faktrn de belirler.
Bununla birlikte, atf saylar bir
niversite veya bir lkede yaplan almalarn dnyada ne kadar kabul grdnn tespitinde ve bilim insanlarnn baarsnn deerlendirilmesinde de
kullanlr. Bu belirleyici zellikleri nedeniyle atf saylar bilimsel yayn saysndan daha fazla
dikkate alnr ve lkelerin yayn
says listelerinde atf saylarna
da yer verilir.
lk rnekleri
Franszca
yaymlanan Journal
des Scavans
(1665) ve ngilizce
yaymlanan
Philosphical
Transactions of
Royal Society olan
bilimsel dergiler
bilim kltrne
pek ok
kazanm salad.
19. yzylda
yaymlanmaya
balayan
Vekayi-i Tbbiye
ve bilimler dergisi
anlamna gelen
Mecmua-i Fnn
Osmanl
mparatorluunda
yaymlanan ilk
bilimsel dergilerdir.
Nisan 2012de
gncellenen
bilgilere gre 74
Trkiye adresli
bilimsel dergi
ISI Web of Science
veri tabanlarnda
dizine girmi
durumda.
80
25.03.2014 10:30
>>>
Bilim ve Teknik Mart 2014
Baz lkelerde 1996-2012 Arasnda Yaymlanan Bilimsel Yaynlar in
140
A=f (Milyon)
Trkiye
Japonya
Almanya
Birleik Krallk
120
100
80
60
40
in
20
ABD
0
Yayn (Milyon)
Yine SCImago tarafndan hazrlanan listede 1996-2012 yllar arasndaki bilimsel yayn saysna ait listede 20. srada yer alan
Trkiye, bu bilimsel yaynlarn ald atf saysna gre yaplan sralamada 27. sraya geriliyor.
Bilim insannn baarsn lmek ya da ne kadar iyi olduunu tespit etmek iin atf saylarnn kullanld farkl yntemler var. Bu yntemlerden biri de h-indeks. 2005te fiziki Jorge
Hirsh tarafndan gelitirilen bu yntemde bir bilim insannn ya-
l 32'den az
l 32-76
l 76-145
l 145-248
ABD
in
Birleik Almanya Japonya Trkiye

Krallk
ymlad btn makaleler iinden h tanesine en az h tane

atf yapldysa o bilim insannn h-indeksi h saysyla verilir.
Anlalaca zere h-indeks yayn saysnn artmas ile dorudan artmaz. Bir bilim insannn h-indeksi ne kadar yksekse o
kadar baarl saylr. Baz eksik yanlar olsa da u an iin en yaygn deerlendirme yntemi olan h-indeks kullanlarak lkelerin
h-indeksleri hesaplanyor. 1996-2012 verileriyle h-indeksine gre hazrlanan listede Trkiye 37. srada yer alyor.
l 248-336
l 336-450
l 450-604
l 604-750
l 750-1229
l Veri yok
h-indeks Saylar
81
25.03.2014 10:30

100
7000
90
80
5000
70
4000
60
Yksekre<m
Milyon TL
6000
zel
3000
Yksekre4m
50
zel
40
Kamu
Kamu
30
2000
20
1000
10
2002
2003
2004
2005
2006
Trkiyede Sektrlere Gre Ar-Ge Harcamalar
2007
2008
2009
2010
l Yksekretim
l zel
2011
l Kamu
Endstriyel Aratrmalar: Aratrma laboratuvar denilince biroumuzun aklna ilk nce niversiteler gelse de sadece
endstriyel amal kurulmu laboratuvarlar da var. Bu laboratuvarlarn ilk rnei Thomas Edison tarafndan kuruldu (Menlo Park, 1876, ABD). Bu laboratuvarda yaplm almalar arasnda ses kayt cihazlarnn ilk rnei olan fonograf, uzun sre yanabilen ampuller, elektrikli tren gibi pek ok rnek saylabilir. Bilim ve teknolojiye katklar dnlnce, bu ilk endstriyel laboratuvar Edisonun bize elektrikten sonraki en nemli
armaan olarak deerlendiren evrelere hak vermemek mmkn deil.
Yenilikiliin temel talarndan biri olan Ar-Ge her ne kadar
yksekretim kurumlarnn mutlak sorumluluklarndan biri
gibi grnse de artk birok zel sektr kuruluu da etkin Ar-Ge
olmadan varln srdremeyeceinin bilincinde. Pek de haksz
saylmazlar. zellikle en ok Ar-Ge harcamas yapan irketler sralamasnda st sralara baktmzda karmza kan dnyaca
tannm irketler, ister istemez Ar-Ge yapan irketlerin mi bydn yoksa byyen irketlerin mi Ar-Ge yapt sorusunu
akla getiriyor. Trkiyede sektrlere gre Ar-Ge harcamalarnn
orann incelediimizde, 2002de bu harcamalarn %64,3nn
yksekretim sektrne, %28,7sinin zel sektre, geri kalan %7sinin kamu sektrne ait olduunu gryoruz. 2012de
ise Ar-Ge harcamalarndaki zel sektr oran %43,9a ulayor.
zel sektrn Ar-Ge harcamalarndaki bu art, Ar-Genin artk lkemizdeki zel sektr tarafndan da nemsendiini aka
gsteriyor. Fakat EU Industrial R&D Scoreboard 2013 raporunDnyada En ok Ar-Ge Harcamas Yapan 5 Firma
2012
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Trkiyede Sektrlere Gre Ar-Ge Harcama Oranlar
l Yksekretim
l zel
l Kamu
da Dnyada en ok Ar-Ge yapan 2000 irket arasnda sadece 6

Trk irketinin olmas bu artn henz yeterli seviyeye ulamadn dndryor. Bu 6 Trk irketi 614., 1248., 1290., 1360.,
1827. ve 1917. sralarda bulunuyor. Merak edenler iin hemen
belirtelim ki bu listede birinci srada yer alan Volkswagen getiimiz yl 9,5 milyar civarnda harcama yaparken, listenin son
srasndaki irketin harcama tutar sadece 22,6 milyon .
Burada bir karlatrma olmas asndan, ekonomik kalknmadaki baars ve yenilikilikteki arpc geliimi ile ilgi eken Gney Korenin sektrel Ar-Ge harcama verilerine bakabiliriz. 1980lere kadar kii bana den gayri safi yurtii hsla
(GSYH) ve Ar-Ge faaliyetlerine yaplan harcamalar asndan
Trkiyenin altnda yer alan Gney Kore, 1980lerde bu gidiat
tamamen tersine evirmeyi baard ve teknolojik adan nemli
bir geliim kaydetti. Bu sayede nemli bir byme gsteren Gney Korenin 2009 ylndaki 30,8 milyar luk Ar-Ge harcamalarnn sadece %27si kamuya, aratrma enstitlerine ve dier kaynaklara, kalan %73lk ksm ise ticari giriimlere ait.
Teknoparklar: Ar-Geyi eitim ve i dnyasndan ayr dnmenin mmkn olmad grne dayanarak, Ar-Genin hem
niversiteler hem de zel sektr tarafndan beslenmesini salamak amacyla farkl oluumlar gerekletiriliyor. Bu ibirliinin dnyadaki ilk rnei 1950li yllarda Stanford niversitesine
bal kurulan Silikon Vadisi. Bu merkezin tartlmaz katklarn gz nnde bulundurursak bu birlikten doabilecek kuvvetin
bykln de anlayabiliriz.
(http://iri.jrc.ec.europa.eu/scoreboard13.html)
irket
lke
Ar-Ge Harcamas
(milyon )
Volkswagen
Almanya
9515
Samsung
Gney Kore
8344,7
Microsoft
ABD
7890,7
Intel
ABD
7691,4
Toyota
Japonya
7070,9
82
25.03.2014 10:30
>>>
Yeri gelmiken lkemizde benzer amala, ama Silikon
Vadisinden farkl olarak devlet desteiyle kurulmu teknoparklardan (teknokent) bahsetmekte fayda var. Genellikle
niversitelerin tahsis ettii meknlarda kurulan teknoparklarda niversitelerin bilim ve teknolojisi sanayinin kullanmna sistematik olarak sunulur. Trkiyede ancak 90l yllarn sonunda gndeme gelen teknoparklar, 2000li yllarn
banda yrrle giren Teknoloji Gelitirme Blgeleri Yasas ile kurulmaya baland. Bu yasa kapsamnda kurulan ve
says Kasm 2013 tarihi itibariyle 52ye ulaan teknoparklarn 39u etkin durumda. Teknoparklarda bugn 2500den
fazla firma yer alyor. Pek ok farkl alan kapsayan bu firmalarn sektrel dalmna bakldnda st sralarda yazlm ve biliimin yan sra elektronik ve savunma sanayi gibi
farkl dallar karmza kyor.
14000
12000
10000
8000
Yabanc
4000
2000
49
50
37
40
20
10
0
31
28
30
16
12
2
2001
20
52
43
39
22
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
2013
2001-2013 Arasnda Kurulan Teknoloji Gelitirme Blge Says
3000
2569
2500
2174
2000
1800
1515
1500
1154
1000
500
0
1254
787
169
2003
305
2004
463
546
2005
2006
2007
2008
2009
2010
2011
2012
1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Trkiyedeki Patent Bavurularnn Yllara Gre Dalm
Trkiyedeki Teknoparklar
60
Yerli
6000
l Yerli
l Yabanc
zellikle sanayi alannda gelimi lkelerde verilen patent saysnn ykseklii, teknoloji transferinin bir baka yntemi olan
patentlerin lke geliiminde stlendii rol aka gsterir. Bu
nedenle patent almalar zellikle gelimekte olan lkeleri bir
hayli ilgilendirmektedir. lkemizde patent verme yetkisine sahip tek kurum olan Trk Patent Enstitsne (TPE) ait veriler
patent bavurularnn arttn gsteriyor. Fakat bu arta ramen sahip olduumuz patent says bizi dnya sralamasnda st
sralara ulatracak seviyede deil. ABD, Japonya, in, Almanya
ve Gney Kore gibi lkelerin patent saylarna baktmzda arada ak bir fark olduu grlyor.
Ar-Ge Harcamalar: Yenilikilik Ar-Geden beslendii iin
lkelere ait Ar-Ge harcamalarn da incelemekte fayda var. Bu
nedenle GSYHnin ya da bir dier deyile retilen tm nihai mal ve hizmetlerin para birimi cinsinden deerinin ne kadarn Ar-Geye harcadmz hayli nemli. Trkiye statistik Kurumu (TK) tarafndan hazrlanan veriler, son 10 yl iinde
Trkiyenin Ar-Ge harcamalarnn GSYHye orannda byk
bir art olduunu gsteriyor.
2013
2003-2013 Arasnda Teknoloji Gelitirme Blgelerinde Yer Alan Toplam Firma Says
0,85 0,84 0,86
Patentler: Ne kadar yenilendiimizi sorgularken dikkate alnmas gereken nemli parametreler arasnda Ar-Ge almalarnn
bir dier rn olan patentler de var. Patent, bir bulu sahibinin
almasn belirli bir sre retme, satma veya ithal etme hakkdr. Ancak patent alabilmek iin bulularn yenilik getirmek veya
sanayiye uygulanabilmek gibi koullar salamas gerekir.
Patentin amac yenilikleri, yaratc fikirleri ve etkinlikleri koruyarak bulu yapmaya tevik etmek ve bulularla elde
edilen teknik zmlerin sanayide uygulanmasn salamaktr. Bu nedenle verilen patentler ve bunlarn sanayide uygulanmas teknik, ekonomik ve hatta sosyal ilerlemeyi destekler.
0,92
0,72 0,73
0,53
0,48
0,52
0,59 0,60
2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012
Trkiyedeki Ar-Ge Harcamalarnn Gayri Safi Yurtii Harcamalara Oran (%)
83
25.03.2014 10:30
lkemizde yenilikilik finansman iin eitli destek mekanizmalar hayata geirilmitir. Bunlar arasnda TBTAK tarafndan yrtlen Ar-Ge destekleri, Kk
ve Orta lekli letmeleri Gelitirme ve Destekleme daresi Bakanlnn (KOSGEB) KOBlerin rekabet glerini artrmaya ynelik sunduu farkl destekler,
kalknma ajanslarnn salad destekler vardr. Ayrca Bilim, Sanayi ve Teknolo-
Dnyadaki Ar-Ge Harcamalar

0,5
45
40
35
30
%
Bu artta zel sektrn ve devlet desteklerinin byk pay

var. Her ne kadar bu art bizi yenilikilik sralamalarnda st sralara tamaya henz yetmese de uzun vadede olumlu etkiler
gsterecei phesiz.
Dnyadaki Ar-Ge harcamalarndaki durumun ne olduunu
grmek iin aadaki grafii incelemekte fayda var. Bu grafikteki yatay eksende Ar-Ge harcamalarnn lkelerin GSYH deerine oran, dikey eksende ise lkelerdeki bilim insan ve mhendis
saysnn nfusa oran bulunuyor. Dairesel alanlar ise o lkedeki Ar-Ge harcamalarnn miktarn gsteriyor. Dnyann en byk Ar-Ge btesine sahip ABDyle Ar-Ge yatrmlar asndan
rekabet edebilecek lkeler arasnda in, Japonya ve Almanya saylabilir. Bununla birlikte son zamanlarda gelimekte olan lkeler de Ar-Ge harcamalarn artrarak dnya liderlerine meydan
okuyacak bir ykselme hzna sahip olmaya balad.
ji Bakanlnca yrtlen Sanayi Tezleri (SANTEZ) projeleri, Maliye Bakanlnca

uygulanan Ar-Ge vergi tevikleri, Hazine Mstearl tarafndan salanan yatrm destekleri, D Ticaret Mstearl tarafndan salanan ihracat destekleri ve
Trkiye Teknoloji Gelitirme Vakf (TTGV) tarafndan salanan destekler gibi pek
ok farkl yenilikilik destei de saylabilir.
25
20
15
10
5
0
Teknik Bilimler Temel Bilimler
Dairesel blgeler ait olduu lkenin yllk Ar-Ge harcamasn gsteriyor
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
Avrupa
Singapur
Orta Dou-Afrika
Milyon kii bana den bilim insan ve mhendis says
4,0
4,5
Finlandiya
Gney Amerika
Danimarka
Asya
7000
Rusya-Bamsz Devletler Topluluu
Gney Kore
Norve
ABD
sve
Avustralya
6000
Portekiz
Kanada
5000
Birleik Krallk
rlanda
3000
spanya
Japonya
Tayvan
Avusturya
Fransa
Almanya
Rusya
Belika
ek Cumhuriyeti Hollanda
svire
Polonya
2000
talya
1000
Arjantin
Ukrayna
Meksika Malezya
ran
Suudi
Arabistan
Endonezya Pakistan
Hindistan
Tarmsal
Bilimler
TBTAK Aratrmac Bilgi Sistemine (ARBS) faaliyet alan girilmi olan aratrmaclarn sektrel dalm
Kuzey Amerika
8000
Sosyal ve Salk Bilimleri

Beeri Bilimler
srail
Trkiye
Brezilya
in
Katar
Ar-Genin nemi her geen gn daha da iyi anlalyor, buna bal olarak ArGe yeteneklerini gelitirmek iin artk sadece irketler deil lkeler bile aralarnda ibirlii yapyor.
Burada ele almamz gereken bir dier konu da ArGe yapacak yetimi insan says. Trkiye 70 milyonun zerindeki nfusuna ramen bilim insan ve
mhendislik mevcudu asndan 35. srada yer alyor. Son yllarda aratrmac saysnda byk art olsa da bu saynn okluundan ziyade yetien personelin nitelii ve alma alanlar nemli.
Gney Afrika
Ar-Ge Harcamalarnn GSYHye oran

84
25.03.2014 10:30
<<<
Yenilikilikte Kanc Sradayz?

lkelerin jeopolitik konumlar, doal zenginlikleri gibi dnya zerinde gl olmalarn salayacak
nemli parametrelerden biri olan yenilikilik, artk
saysal deerlere balanarak hesaplanyor. Bununla birlikte yenilikilii bir girdi olarak kabul eden
Dnya Bankas da bilgi ekonomisi kavram kapsamnda performanslarn analiz ettii lkeleri bir sralamaya koyuyor.
Yenilikilik sadece teknoloji retmek anlamna gelmedii iin bu deerler hesaplanrken Ar-Ge
aratrmalar tek bana deerlendirilmez. Eitim
harcamalarndan patent bavurularna, YouTubea
yklenen video saysndan Wikipediaya hangi aralkta dizin girildiine kadar pek ok farkl kstas deerlendirilir.
Dnya Fikri Mlkiyet rgt (World Intellectual Property Organization, WIPO), Cornell niversitesi ve INSEAD tarafndan hazrlanan ve en kapsaml sralamalardan biri olan 2013 Kresel Yenilikilik ndeksine (Global World Index) gre, Trkiye 142 lke arasnda 68. sray ald. (Merak edenler iin, bu sralamann son bir ka ylna bakarsak
2009da 51., 2010da 67., 2011de 65., 2012de ise 72.
srada yer almtk.)
Yenilikilik ile ilgili verileri deerlendiren nemli bir dier alma da Avrupa Birlii, INSEAD ve
The Economist Intellegent Unit tarafndan ortak olarak yaplyor. Son yaymlanan raporda (Innovation
Scoreboard 2013) esasta Avrupa Birlii yesi olan 27
lke (Hrvatistan Temmuz 2013te Avrupa Birliine
ye oldu) ve Avrupa Birliine ye olmayan Trkiye,
Hrvatistan (o tarihte Avrupa Birliine henz ye
deildi), zlanda, Norve, svire hatta Gney Kore,
Rusya ve ABD gibi farkl lkeler karlatrlyor. Bu
karlatrmaya gre, Trkiye birok alanda AB ortalamalarnn altnda kalsa da hzl bir geliim gstermesi gze arpan sonulardan biri.Btn bu verilere bakarak yenilikilik kapasitesini artrmak iin
yaplacak ok i, gidilecek ok yol olduunu grebiliyoruz. Ancak biliyoruz ki muhteem bir ey, bir
yerlerde kefedilmeyi bekliyor (Carl Sagan).
Kaynaklar
http://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/2013_gyue.pdf.
http://www.tubitak.gov.tr/sites/default/files/gyue_2013_gosterge_seti.pdf.
http://www.globalinnovationindex.org/content.aspx?page=GII-Home.
http://www.scimagojr.com/countryrank.php?area=0&category=0&region=all&year=all&order=it&min=0&min_type=ci.
http://erawatch.jrc.ec.europa.eu/erawatch/opencms/system/modules/com.everis.erawatch.template/pages/
exportTypesToHtml.jsp?contentid=8cefb6cf-7d2b-11df-b939-53862385bcfa&country=Rep.%20of%20Korea&option=PDF.
http://sagm.sanayi.gov.tr/ServiceDetails.aspx?dataID=107.
http://www.nature.com/news/366-days-2012-in-review-1.12042.
http://www.scimagojr.com/countryrank.php.
http://en.wikipedia.org/wiki/Thomas_Edison.
http://archive.sciencewatch.com/dr/cou/2011/11decALL/.
nalan, Z., Bilim nsanlarnn Baars Nasl Belirleniyor ?, Bilim ve Teknik, Say 522, s. 58-65, 2011.
85
25.03.2014 10:30
Gkyz
Alp Akolu
KZLER
Prokyon
Jpiter
ARABACI
Kapella
KI GEN
Betelgz
BOA
Akyldz
Aldebaran
BYK
KPEK
ORON
lker
Rigel
lkbaharda
K Sahnesi
u sralar akam hava karardktan sonra bat

ufku zerine bakarsanz gkyznn en
gzel blgesini grrsnz. K Takmyldzlar olarak bilinen takmyldzlar bu srada bat
ufku zerinde batmak zere. ou gkyz
gzlemcisi iin bu gkyznn en gzel manzaralarndan biri.
Bu blgenin bu kadar ilgi ekmesinin nedeni ok parlak yldzlarn burada bulunmas.
Bu yldzlardan Akyldz (Sirius) gkyznn en
parlak yldz. Betelgz, Rigel, Prokyon, Kapella ve Aldebaran da gkyznn en parlak yldzlar arasnda. Ayrca bu sralar bu blgede
hepsinden parlak bir gkcismi daha var: Jpiter. Gezegen, kizler Takmyldznn tam ortasnda yer alyor.
Sirius, Betelgz ve Prokyonun oluturduu ekenar gene K geni deniyor. K

geninin yan sra bu blgede en ok dikkati eken ekillerden biri Orion Takmyldz. Benzer parlaklkta olan ve yan yana duran yldz
sayesinde bu takmyldz tanmak kolay. Onlar
bulduktan sonra takmyldzn dier yldzlarn
da kolayca bulabilirsiniz.
Orion, gkyznn en parlak bulutsusunu
barndryor. Bu bulutsu tam anlamyla bir yldz
fabrikasdr ve iinde ok gen ve ok parlak yldzlar bulunur. Bunlardan zellikle Trapez olarak adlandrlan ve bulutsunun merkezinde bulunan drd, M42nin temel k kaynan oluturur. Orion Bulutsusu, gkyznde bulunmas en kolay gkcisimlerinden biri. Bulutsu, parlakl sayesinde ehir iinden bile, k kirliliinden fazla etkilenmeyen blgelerde plak
gzle seilebilir. M42yi grmek iin Orionun
kemerini oluturan parlak yldzn sol altna
doru bakmak yeterli. Drbnle bakldnda,
bulutsu ok daha belirgin ve parlak grnr.
Gkyznn bu blgesinde sonbahar simgeleyen yldzlar da var. Kapella bunlardan biri.

Bu yldz gkyznn kutup blgesine yakndr ve yln byk blmnde gkyznde
grlebilir. Onu yalnz yaz aylarnda akamlar
gkyznde gremeyiz. Sonbaharda akamlar dou ufkunda belirir. Bu nedenle sonbahar
simgeleyen yldzlardan biri olarak kabul edilir.
Sonbahardan kalma bir gkcismi de lker
Yldz Kmesi. lker de sonbahar aylarnda akamlar dou ufkunda grlr. Bu kme, gkyznn en parlak yldz kmesidir ve plak
gzle ok rahat grlr. plak gzle birka yldz seilebilirken bir drbnle onlarca, bir teleskoplaysa yzden fazla yldz grlebilir.
K yldzlar bat ufkumuzu sslerken bir
yandan da doudan yaz mevsimine zg yldzlar ykselmeye balyor. Vega, Deneb ve Altair adl yldzlardan oluan Yaz geni, geceyarsndan nce dou ufkunda ykselmi oluyor.
86
86_87_gokyuzu_nisan.indd 116
25.03.2014 10:29
alp.akoglu@tubitak.gov.tr
KUZEY
Kralie
Kral
Lir
06 Nisan
Jpiter ile Ay gece
boyunca birbirine
yakn grnmde
14 Nisan
Mars Dnyaya en
yakn konumunda
(92,4 milyon km)
14 Nisan
Mars ile Ay tm gece
birbirine ok yakn
grnmde
16 Nisan
Satrn ile Ay gece
boyunca birbirine ok
yakn grnmde
26 Nisan
Vens ile Ay sabaha
kar birbirine yakn
grnmde
Vega
Perseus
Kk Ay
Ejderha
Zrafa
Kutupyldz
Kapella
Arabac
Herkl
Kuzeytac
Boa
Byk Ay
Aldebaran
Vaak
Arkturus
Ylan
Jpiter
Yenge
Berenicesin
Sa
Aslan
Baak
BATI
DOU
kizler
oban
Kk
Kpek
Regulus
Avc
Procyon
Tekboynuz
Mars
Spika
Kupa
Terazi
Byk
Kpek
Suylan
Karga
1 Nisan 22:00
15 Nisan 21:00
30 Nisan 21:00
Akyldz
(Sirius)
Yelken
Pompa
1 Nisan 23:00
15 Nisan 22:00
30 Nisan 21:00
GNEY
Nisanda Gezegenler ve Ay
Merkr, ayn byk blmnde sabah
gkyznde dou-gneydou ufku zerinde. Gezegeni grebilmek iin ayn ilk gnleri gndoumundan yaklak yarm saat nce
ufkun hemen zerine bakmak gerekiyor. Ancak gezegeni grmek zor, nk ykselimi
(ufuktan ykseklii) ok az. Ayn ilk haftasndan sonraysa Gnee ok yakn konumda
olacak ve gzlenemeyecek.
Merkr, ayn son gnleri akam gkyznde olacak, ancak grlebilecek kadar
ykselmesi iin Maysn ilk gnlerini beklemek gerekecek.
Vens ay boyunca sabah gkyznde yer
alyor ve gndoumundan nce dou-gneydou ufku zerinde grlebiliyor. Vens
ay boyunca her gn biraz douya doru hareket edecek. Bunun dnda gezegenin ufkun zerindeki ykselimi hemen hemen ayn
kalacak.
Mars
Ay
Ay
Spika
Vens
10 ubat akam dou ufku zerinde Ay ve Jpiter k takmyldzlar arasnda

18 Mart akam gneydou ufku
14 Nisan akam gneydou ufku
Mars ayn balarnda hava karardnda

domu oluyor ve sabaha kadar gkyznde
grlebiliyor. Mars grmek iin gnbatmndan sonra dou-gneydou ynne bakmak
gerekiyor.
Jpiter ayn balarnda hava karardnda gkyzndeki en yksek noktasna ulam oluyor ve geceyarsndan yaklak bir buuk saat sonra batyor. Jpiter ayn sonlarnda
geceyarsndan nce batacak.
26 Nisan sabah gndoumundan nce dou ufku
Satrn ayn balarnda saat 21:00 civar dou ufkundan ykseliyor. Gezegen ayn
sonlarnda havann kararmasyla douyor ve
tm gece gkyznde bulunuyor. Satrn
akam saatlerinde grebilmek iin dou-gneydou ufku zerine bakmak gerekiyor.
Ay, 7 Nisanda ilkdrdn, 15 Nisanda dolunay, 22 Nisanda sondrdn, 29 Nisanda yeniay hallerinde olacak.
87
86_87_gokyuzu_nisan.indd 117
25.03.2014 10:29
Nasl alr?
eviri: Dr. Murat Yldrm
Kondansatr
Radyo alcmzn yakalayabilecei yzlerce farkl frekanstaki radyo sinyali atmosferde uuur. Bu sinyaller arasndan alcmz
nasl sadece istediimiz frekans yakalarken dierlerini filtreler? Bu karmak sreci anlamak iin ilk admda elektroniin en basit ve
en kullanl icatlarndan birine gz atmalyz: Kondansatr. (kinci adm iin bir sonraki saymz beklemelisiniz).
ki yzyl nce icat edilen ve kapasitr olarak da bilinen kondansatr, ayn bir pil gibi enerji depolama kapasitesine sahiptir.
Beklenmedik Bir Olgu

ki iletken levha ve onlarn arasndaki yaltkan malzeme kondansatr
oluturur. Kondansatr bir g kaynana balandnda iletken levhalarda
biriken ykler yaltkan malzeme zerinde bir elektrik alan oluturur.
lgin olan, yaltkan zerindeki elektrik alan belirdikten sonra
kondansatrn g kayna ile balants kesilse dahi bu elektrik alann
yok olmamasdr. Kondansatr, elektrik alan ve biriken yk ile kk
bir pil gibi davranr.
G Kayna
Kondansatrn Kalbine Yolculuk
Anot levhas
Yaltkan
Katot levhas
Kondansatr
1
Yaltkan koruma
Kondansatr g kaynana balandnda akm devre boyunca akar ve art ve eksi yk

kondansatr zerinde birikir. letken levhalar arasnda, g kaynann geriliminin eleniini
verecek bir elektrik alan ortaya kar.
Farkl modeller
Pozitif balant ucu
ok sayda kondansatr modeli vardr. Yaltkan maddenin cinsi, iletken levhalarn bykl
ve birbirinden uzakl gibi pek ok faktr kondansatrlerin zelliklerini deitirir.
Bu zellikler ou zaman, bir nceki saydaki yazmzda ele aldmz direnlerde olduu gibi,
renk kodlaryla devre ina edecek uzmanlarn bilgisine sunulur.
Negatif balant ucu
88_89_nasil_calisir_nisan.indd 84
25.03.2014 10:28
nasil.calisir@tubitak.gov.tr
Doadaki dev kondansatr

Elektrik devrelerindeki kondansatrler genelde kktr.
Fakat baz durumlarda kondansatr etkisi ok byk olabilir.
Yldrmlar doadaki kondansatr etkisinin rneklerinden biridir.
Negatif ykler
bulutun altnda toplanr.
3
Devreye rnein bir ampul eklendiinde,
devre kondansatrdeki enerjiyi kullanr.
rnekteki ampul kondansatrde
depolanan enerji boalana kadar bir sre
k verir.
2
G kayna kaldrldnda ise
elektrik alan yok olmaz
ve kondansatr bir miktar
elektrik enerjisi depolam olur.
Deiken kondansatrler,
rnein bir radyo alcsnn
istenilen frekans alglamasnda
kullanlabilir. Kondansatrdeki
iletken levhalarn yzey alann
deitirerek veya levhalar
arasndaki uzaklk deitirilerek
kondansatrn zellikleri
deitirilebilir.
88_89_nasil_calisir_nisan.indd 85
Gerilim yeterince
ykseldiinde,
yeryz ve bulut
arasnda aynen
kondansatrn
levhalar arasnda
olabilecei gibi
bir elektrik
boalmas olur.
Kondansatrler depoladklar enerjiyi pillerin aksine

ok hzl bir ekilde serbest brakabilir.
Bu sebeple kameralardaki fla tipi uygulamalarda
rahatlkla kullanlabilirler.
Pozitif ykler
yeryznde birikir.
25.03.2014 10:28
ne Deliinden Gelecek
Gelecekten gelen bir tarih kitabndan alntlar
Temel htiya
nsanlar balarda en temel ihtiyalar olan besini avclk ve toplayclkla salyorlard.
Bu dnemde, tamamen insan kontrolnn dndaki sebeplerle, elde edilen
besin miktar ok inili kl bir grafik iziyordu ve alk tehlikesi hep gndemdeydi.
nsanlarn ilerinde ustalap daha ok avlanmas, beraberinde hem av
hayvanlarnn azalmasn hem de insan nfusunun artn
getiriyordu ki bu da felaket demekti. Avladklar trleri gelitirme,
deitirme imknlarysa yoktu; tabii soylarn tketmeyi saymazsak.
Topluluklarn nfusu yrme mesafesindeki blgenin
besleyebilecei insan saysn geemiyordu.
Hayvanlarn ve bitkilerin evcilletirilmesiyle gelen
tarm, insana kaynaklar zerinde ok daha byk
bir kontrol verdi. Artk yiyecek depolamak mmkn
olmutu. Bu da yerleik dzene geilmesi, kalabalk
ehirlerin olumas, yaz, kltr ve uzmanlama
demekti. Tarmla beraber yeni bir r almt.
Verimi arttrmak iin seilimle daha ok et, st
veren, daha uysal hayvanlar; abuk olgunlaan,
byk, tatl meyveler veren, zararllara direnli
bitkiler elde etmeye koyuldu insanlk. Binlerce yl
sren bu deneylerin sonucunda, doal ortamdaki
kuzenlerine pek az benzeyen nesiller ortaya kt.
DNAnn kefiyle genetie dorudan mdahale
etmek mmkn olunca bu sre byk hz kazand.
Ama insanolu hl yamurlara muhtat.
Kuraklk hl alk demekti. Blgesel koullarn
esiriydi insan. Gneyin meyvesi kuzeyde
yetimiyordu bir trl. Bazen toprak uymuyordu,
bazen su yetmiyordu. Btn deikenlerin denk
geldii az sayda ova dnyay besliyordu.
nc aama, bitkilerin ve hayvanlarn
tamamen devreden karlp dorudan kimyasal
tepkimeler yoluyla laboratuvar benzeri fabrikalarda
besin elde edilmesi oldu. Balarda istenen her zaman
olduu gibi doay taklit etmekti. Eti en lezzetli
hayvanlarn vcudundaki biyokimya birebir rnek
alnyor, vcut scaklnda tutulan laboratuvarlarda
bytlen dokularla ayn girdilerden ayn rn elde
edilmeye allyordu. Bu sistemin ayrlarda koma,
kendini koruma, reme gibi ihtiyalar olmad
iin verim ok daha yksekti. Organik hammadde
i organ, kemik, sinir gibi gereksiz blmlere
harcanmyordu. Herhangi bir yere, hatta istenirse
ehrin tam ortasna kurulabilen biyogda iftlikleri
enerji, su ve karbondioksiti alp istenen rnleri,
istenen zamanda taze olarak sunabiliyordu insanlara.
Taklit aamasnda taklp kalmad ama teknoloji.
nce ayn proteinler kimyasal olarak farkl,
laboratuvar koullarna daha uygun tepkime
zincirlerinden giderek retildi, sonra doada
90_91_igne_deliginden_gelecek_nisan.indd 86
benzeri bulunmayan molekler lezzetlere sra

geldi. nsann tat ve koku alma sistemi daha
iyi anlaldka, her trl yiyecek bu sistemi en
st dzeyde uyaracak ekilde tasarlanmaya
baland. retim son derece kiiselleti.
Toprakana klt elbette doas gerei
bu gelimelerin tmne karyd. Kuraklktan
etkilenmeden, depolarda, nakliye sistemlerinde
ziyan olmadan, mevsimsel ve ekonomik
dalgalanmalardan bamsz, her insana en
mkemmel kalitede yiyecein neredeyse parasz
sunulmas deil de, eskiden ilerin byle yrmyor
olmas ilgilendiriyordu onlar. nsan vcudu bu
sisteme uyum gsterecek ekilde evrilmemi iddias
epeyce taraftar toplad. Aykr grnmek isteyenler
arasnda Eskia diyetleri uzunca bir sre modayd.
Ama neyse ki ayn kltn alt gruplar,
eski yntemlerle tarm yaplan milyonlarca
kilometrekareye artk ihtiya duyulmayaca
iin bu alanlarn doal alana dntrleceini
ve iftlik hayvanlarnn yaad hapishane
ilesinin biteceini grerek gelimelere
destek verdi. zellikle saylar giderek artan
vejetaryenler bu konuda ok etkili oldu.
Eskiden hektarlarca yer kaplayan biyogda
iftlikleri artk mutfaa syor. Kimyasal
yntemlerden byk lde vazgeildi. Sistem
dorudan atomik seviyede kontrol edilir oldu.
Yeterli miktarda karbon, oksijen, hidrojen ve azot
atomuna, ok az miktarda baka atoma ve elbette
gerekli kodlamaya sahip kck bir kutu, nano
bileenleri dakikalar iinde birletirip istediiniz
yemei istediiniz scaklkta size sunabiliyor. Yeni,
kiiye zel tarifler retip satmak hayli nemli bir
ikolu haline geldi. nsanlar bir taraftan daha nce
hi denenmemi tatlarn, bir taraftan da ocukken
tadp sonra benzerini bulamadklar lezzetlerin
peinde. Artk kiisel yemek tarifleri herkesin en
zenle saklad hazinesi. (Tabii her eyi damardan
sv olarak almay tercih eden oklugerekiler hari.)
25.03.2014 10:28
Bilim ve Teknik ubat 2009
Emre Sermutlu
izim : Ersan Yaz
90_91_igne_deliginden_gelecek_nisan.indd 87
25.03.2014 10:28
Matematik Havuzu
Serbest Stil
Pisagor M 570 - M495)
Talesin rencisidir. Matematik
eitimi iin bir sre Msrda
kalmtr. Msrdan sonra
M 529da talyann gneyinde
bir Yunan kenti olan Crotonaya
yerlemitir. Burada gizemli
havasyla insanlar kehanet gc
olduuna inandrarak yaklak
300 rencili bir okul amtr.
rencilerini iki blme ayryordu:
Dinleyiciler ve matematikiler.
Okula dinleyici olarak balanyor, sadece
baarl dinleyiciler matematiki olabiliyordu.
Okulda dinler ve manevi bilimlerin yan sra
fizik, matematik ve siyaset bilimi gibi
maddi bilimler de retiliyordu. Pisagor
bu bilimlere insan bilgisinin tmn
kuatan anlamna gelen bir isim vermiti.
Matematik szc bu isimden domutur.
Saylarn babas olarak bilinen Pisagor
birok ilkin ncs olmutur.
Mziin 1, 2, 3, 4 saylarnn orantl
aralklarna dayandn kefetmesi, evrenin
bu saylarn toplam olan 10 saysna
(1+2+3+4=10) dayandn, Dnyann
yuvarlak olduunu, her gezegenin
bir ekseni olduunu ve gezegenlerin
merkezi bir noktada dndklerini
sylemesi, sabah yldz ile akam yldznn
ayn olduunu anlamas, matematie
aksiyomatik dnceyi ve ispat
fikrini getirmesi bunlar arasndadr.
Pisagorun kendi adyla bilinen
teoremi gnmzde hl geometrinin
en temel teoremlerinden biridir.
Pisagor Teoremi: Bir dik al gende
dik kenarlarn her birinin uzunluklarnn
karelerinin toplam, dik al
ke karsndaki kenarn (hipotens)
uzunluunun karesine eittir.
b
c2
b
a
b
Kum Havuzu
FONKSYON BULMA
f(x-y)=f(x)+f(y)-2xy denklemini tm
gerel saylar iin salayan fonksiyonlarn
hepsini bulunuz.
K EHR ARASINDAK UZAKLIK
TURA GELME OLASILII
Bir araba yoku aa 72 km/saat, dz yolda

63 km/saat, yoku yukar 56 km/saat
sabit hzla gidiyor. A ehrinden B ehrine
4 saatte gidip 4 saat 40 dakikada dnyorsa
bu iki ehir arasndaki uzakl bulunuz.
Atein elinde N tane, Gnein elinde ise

N-1 tane bozuk para var. kisi de ellerindeki
tm paralar yere atyor. N=7 durumunda
Atein Gneten daha fazla tura getirme
olasl katr? Bu olaslk, Atein elindeki
paralarn says arttka nasl deiir?
Elence Havuzu
KPTEK MSKETLER
Yaraplar 1 cm olan iki misketi
sdrabileceiniz kp eklindeki en kk
kutunun kenar uzunluu nedir?
100 ELDE ETME

Aadaki saylarn (srasn deitirmeden)
aralarna sadece +, -, x veya / sembollerini
koyarak ve istediiniz kadar parantez
kullanarak 100 elde edebilir misiniz?
rnekler:
5, 5, 9, 8 ve 3 kullanlrsa elde edilir.
7, 4, 3, 6 ve 2 saylar kullanlrsa
7 4 + (36) 2 = 100 elde edilir.
Ali Doanaksoy
1.
2.
3.
4.
5.
6.
847787
945599
837967
741928
521535
133829
FRE
Bir kasann kapsnda sar, mavi ve krmz
dme bulunuyor. Kasa bu dmelere
art arda ve doru kombinasyonda
baslmasyla alyor. rnein sar-sar-mavi
veya krmz-mavi-sar. renkle 27 farkl
dzenleme yaplabilecei ve her dzenlemeyi
denemek iin dmelere kez baslaca
iin, doru sralamay bilmeyen anssz birinin
dmelere 81 kez basmas gerekecektir.
te yandan mavi-mavi-sar-krmz-mavi
sralamas ile dmelere 5 kez basldnda
mavi-mavi-sar, mavi-sar-krmz ve
sar-krmz-mavi sralamalar denenmi olur.
Tm ihtimallerin denenmesini dmelere en
az ka kez basarak garanti edebilirsiniz?
SATRAN TAHTASI
8 x 8 byklnde satran tahtasnn her
birim karesine ya 1 ya da 0 yazmak
istiyorsunuz. Her satrda ve her stunda ift
sayda 1 olmas koulu ile bu ii ka
farkl ekilde yapabilirsiniz?
92
92_93_matematik_havuzu_nisan.indd 92
25.03.2014 10:26
matematik.havuzu@tubitak.gov.tr
Olimpik Havuz
Ss Havuzu
ETSZLK
YED 4 ve 2014
x, y, z ve A pozitif gerel saylar iin x 2 + xy 2 + xyz 2 + 4 $ Axyz

eitsizlii her zaman salandna gre gerel saysnn
alabilecei en byk deer katr?
ALTIGENDE UZUNLUKLAR
Keleri bir ember zerinde olan ABCDEF altgeninin AD,
BE, ve CF kegenleri bir noktada kesiiyor. |AB|=1, |BC|=2,
|CD|=3, |DE|=4, |EF|=5 olduuna gre |FA| uzunluu katr.
_ 4
^4 + 4h
91
- 4 i x ^4 + 4 h - 4 = 2014
On Mahkm Bir Lamba - 1

Bu oyunu oynayacak olan on mahkm bir
araya getirilir ve oyunun kurallar aklanr:
Yan taraftaki blmede 10 hcre ve bir bo oda
var. Odann tavannda bir lamba ve duvarda
lambaya kumanda eden bir dme var.
Lamba u anda snk durumda.
Asal
999001
19x52579
99990001
183=5832
184=104976
Asal
9999900001
7132112412161
999999000001
18 saysnn nc ve drdnc
kuvvetlerini yazarken
her rakam tam bir kez kullanlr.
Asal
99999990000001
9999999900000001
77131272689459691
Asal
999999999000000001
Bir sonraki say da bileiktir, ondan sonra

yukardaki dzen korunmaz.
Kapal Havuz
Stramboe Krallnda krala kar ilenen sular
hakknda mahkeme kesin kararn verdikten
sonra, kral mahkmlara cezalarn azaltma
frsat tanmak amac ile baz oyunlar oynatr.
7x13
9901
Oyun baladnda hepiniz birer hcreye

alnacaksnz. Oyun sona erene kadar birbirinizi
grme ve herhangi bir ekilde haberleme
imknnz yok. Biz aklmza estike aranzdan
birini rastgele seerek hcrenizden alp lambal
odaya gtreceiz. Bu odaya gelen, dmeye
basarak lambann durumunu deitirebilir
ya da olduu gibi brakabilir. Oyun sresince
lambaya sizler dnda hi kimse mdahale
etmeyecek. Odaya gelenin yapabilecei
bir dier ey ise u ana kadar her mahkmun
bu odaya en az bir kere gelmi olduuna
eminim demek. Eer bu ifade doru ise

hepiniz salverileceksiniz. Aksi takdirde oyun
sona ermi olacak ve cezanz tamamlayncaya
kadar hcrelerinizde kalacaksnz. Hcrelerinize
gitmeden nce bir saat sreniz var.
Aranzda istediiniz stratejiyi belirleyebilirsiniz.
Ama unutmayn, hcrelerinize gittikten
sonra bir daha birbirinizi gremeyecek, hi bir
ekilde haberleemeyeceksiniz.
Mahkmlar kurtaracak
bir strateji bulabilir misiniz?
GEEN SAYININ ZMLER
Elence Havuzu
100 ELDE ETME
100 = (3 + 1) x (4 + 1) x 5
1. 31415:
2. 314159:
100 = 3 + 1 + 4 x (15 + 9)
3. 3141592:
100 = 31 + 41 + (5 + 9) x 2
4. 31415926:
100 = 3 + 1 + 4 + 5 + 92 - 6
5. 314159265:
100 = 3 x 1 x 4 x 1 + 5 + 92 - 6 - 3
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Yusuf Emre Krolu, Yunus Bayar...)
p YE DKKAT
Hesaplamalarda p yerine alnacak rasyonel saynn seimi
nemlidir. p yerine 3,14 alnrsa cevap 1. ve 2. noktalar
arasnda, 22/7 alnrsa 7. ve 8. noktalar arasndadr.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: lknur Bulut, Ahmet Yalabk...)
BENZER EKLLER
Herhangi bir ekenar gen yandaki gibi birbirine benzer
ama ikisi e olmayan paraya blnebilir
Olimpik Havuz
RENKL TOPLAR
{1,2,3,4,5,6},{1,7,8,9,10,11},{1,12,13,14,15,16},{2,7,12,17,18,19},
{3,8,13,17,20,21},{4,9,14,17,22,23},{5,10,15,18,20,22},{6,11,16,19,21,23}
eklinde boyama yaparsak n = 23 iin bir rnek vermi oluruz.
Sonu olarak cevap 23 olur.
(Doru cevap gnderen okurlarmz: Yusuf Serdar Emir, Sahra Gzdamga...)
15
GENDE UZUNLUK | FA | = 8 dir.

(Doru cevap gnderen okurlarmz: Erhan Erdoan, Kbra Takn...)
Kapal Havuz
On apka On Say - Ya Hep Ya Hi
ncelikle mahkmlar 1den 10a kadar numaralayalm. n numaral mahkm,
dierlerinin apkalarnda yer alan saylarn toplamn 100+n saysndan karr.
Syleyecei say elde ettii saynn son basamadr (son basamak 0 ise, 10
says). Bu yntemle sadece bir mahkmun syledii say ile apkasndaki say
ayn olur. rnek olarak, mahkmlarn apkalarndaki saylarn 4, 7, 4, 3, 10, 3, 2,
1, 2, 6 olduunu varsayalm. Aadaki tablo yaplan ilemleri zetlemektedir.
Mahkm
no (n)
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Mahkmun
apkasndaki say
4
7
4
3
10
3
2
1
2
6
CANKURTARAN EKB
Ali Doanaksoy,
etin rti,
Enes Ylmaz,
Fatih Sulak,
Kksal Mu,
Muhiddin Uuz,
Zlfkar Sayg.
izimler: Rabia Alabay
92_93_matematik_havuzu_nisan.indd 93
Dier mahkmlarn
saylarnn toplam (Tn)
38
35
38
39
32
39
40
41
40
36
thinkstock
Kum Havuzu
2pR
Uan pire, yryen pireden sadece 12,65 metre daha fazla yol almtr.
ALANLARIN TOPLAMI
Taral alanlarn toplam eyrek dairenin alanna eittir yani /4tr.
DNER KAPI
Kap aklnn 2 metre olmas gerekir.
100+n
100+n-Tn
Sylenen say
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
63
67
65
65
73
67
67
67
69
74
3
7
5
5
3
7
7
7
9
4
Deerli okur
Havuz kelelarmz, Elence Havuzu
doru zm rinde yer alan proble , Kapal Havuz ve Olimpi
m
Bilim Kitaplarn gnderen ilk iki okuy lerden herhangi birin k
birlikte posta ndan birer kitap hediyeucumuza TBTAK Poplein
ad
r
re
sin
izi de sorularn edeceiz. zmle
iinde matem
rinizl
ya
gerekiyor. Bu atik.havuzu@tubitak.goymland ayn ilk 15 gne
dergide yer saydan itibaren dergide v.tr adresine gndermen
ayrntlarna alan yazlarn daha yer almayan kelerimizeiz
isimlerine w ve doru cevap gndgeni haline, zmlerin,
ww.biltek.tu
bitak.gov.tr eren tm okurlarmz
adresinden ul
n
aabilirsiniz.
25.03.2014 10:27
Zek Oyunlar
Emrehan Halc
Gz Aldanmas
Kpr ve Fener
boyutlu cisim
boyutlu olarak retilmesi

imkansz bir izim.
Drt asker gece vakti bir kprden

geeceklerdir. Karanlk olduu
iin fener kullanmak zorundadrlar.
Her birinin kpry tek balarna
geme sresi 1, 5, 15 ve
20 dakikadr.
boyutlu bir cisimin alt ynden

grn ekilde verilmitir.
Bu cisimi boyutlu olarak iziniz.
Kprde en fazla iki asker

bulunabilir.
l Tek bir fener var, iki asker
karya getikten sonra bir askerin
feneri geri getirmesi gerekiyor.
l Geiin her annda fener ve askerler
ayn hizada bulunacaklardr.
l ki asker geerken, gei sreleri
daha yava olann sresine eittir.
l Geri dn anlarnda fener
alp verirken vakit kayb olmad
varsaylacaktr.
st
Sa
Arka
Alt
Sol
Askerlerin gei ilemleri en az

ne kadar srede tamamlanabilir?
Not: Cevap 42 dakika deil.
Gruplar
Drt Say
Dokuz Kare
Bir adada grup insan yaamaktadr.
A, B, C, D toplamlar 100 olan

drt pozitif tamsaydr.
adet 1, adet 2, adet 3 rakamn

karelere yle yerletireceksiniz ki,
komu karelerde (yatay ve dey) farkl
rakamlar bulunacak.
DOlar srekli doru, YA srekli yalan,

BAlar ise geliigzel bir biimde
bazen doru bazen yalan sylemektedir.
DO, YA veya BA grubundan olan
A, B, C ve D u nermeleri yaparlar:
A:DOlarn says YAlarn saysndan azdr.
B:Ann syledii dorudur.
C:B ve D ayn gruptan deildir.
D:C, YAdr.
Ann yzde Csi, Bnin

yzde Dsinden 1 fazladr.
l Cnin yzde Dsi, Anin
yzde Bsinden 7 fazladr.
l A, Bden byktr.
l C, Dden byktr.
l
Bu drt sayy bulunuz.
Bu ilem ka farkl biimde gerekletirilebilir?

rnek bir zm ekilde verilmitir.
Bo Kareler
Aadaki bo karelere hangi renkler gelecek?
Her gruptan en az bir kii bulunduuna

ve ayn gruptan iki kii arka arkaya
konumadna gre A, B, C ve Dnin
ait olduklar gruplar bulunuz.
Say
x, y, z pozitif tamsaylardr.
x+y+z=30
x2-y2=z4
olduuna gre bu sayy bulunuz.
94_95_zeka_oyunlari_nisan_yeni.indd 94
25.03.2014 16:08
zeka.oyunlari@tubitak.gov.tr
Altgen ve Sekizgen
J Harfi
aplar krmz dorularla gsterilen iki daire

st ste getiriliyor ve sadaki ekil elde ediliyor.
Sar renkle gsterilmi olan kesiim alann
hesaplaynz.
Sada grlen be paray birletirerek

sa altta grlen J harfini elde ediniz.
Byk dairenin yarap 2 birim,

kk dairenin 1 birimdir.
8572
4658
+
------------------------
Geen Saynn zmleri
Alfametik
Bilezik
14 farkl bilezik yaplabilir.
Dairedeki Saylar
150 say yazlmtr.
25in karsnda 100 bulunduuna
gre, geriye doru sayarak 1in
karsnda 76 olduu anlalr.
1 ile 76 arasnda 74 say olduuna
gre, 76 ile 1 arasnda da
74 say olacaktr.
Toplam say 1+1+74+74=150
13.230
Soru aretleri
Kuvvetli Say
Sonsuz sayda bulunabilir.
rnek: (-1/2)
Her ekilde 2 sar, 3 mavi,

4 krmz kare bulunuyor.
Kibritler
x
135
120
135
x
N Harfi
Satran Tahtas
2. tahta elde edilebilir,
1. tahta elde edilemez.
Hangi kolonlarn ve hangi
sralarn yerleri deitirilirse
deitirilsin, herhangi
bir sradaki beyaz ve siyah
karelerin says deimez,
sadece yerleri deiir.
Sekiz beyaz ya da sekiz siyah
karenin bulunduu bir sra
elde edilemeyecei iin
birinci tahta elde edilemez.
Altgen ve Sekizgen
Dzgn sekizgenin i alar 135 derece,
dzgn altgenin i alar ise 120 derecedir.
Bu iki eklin kesiim alan beyaz renkle grlen
begendir. Begenin i alarnn toplam
540 derece olduu iin;
2x+135+135+120=540 x=75
95
94_95_zeka_oyunlari_nisan_yeni.indd 95
25.03.2014 16:08
Yayn Dnyas
yayin.dunyasi@tubitak.gov.tr
Penny Le Couteur: 1943 ylnda Auckland, Yeni
Zelandada dodu. Lisans ve yksek lisans eitimini Auckland niversitesinde tamamladktan sonra California niversitesinde fiziksel organik kimya
zerine doktora yapt. Uzun yllar Kanadadaki Capilano niversitesinde kimya profesr olarak alt ve kimya retiminde gsterdii baardan tr 1988 ylnda Polysar dlne layk grld. Uzaktan eitim kurslarndan ders kitaplarna kadar kimyayla ilgili birok projeye katkda bulunan Le Couteur
Vancouverda yayor.
Jay Burreson: 1942 ylnda dodu. Lisansst eitimini Hawaii niversitesinde tamamlad ve ayn niversitede kimya zerine doktora sonras aratrmalarn srdrd. Uzun yllar endstriyel kimya alannda
alan Burreson, Oregondaki bir ileri teknoloji firmasnn genel mdr.
Napolyonun Dmeleri
Dnya Tarihini Deitiren 17 Molekl
Penny Le Couteur, Jay Burreson
eviri: Rait Grdilek
Metis Yaynlar, Metis Bilim, 2012
apolyonun Dmeleri insanlk tarihini deitiren on yedi molekl ve bileiin hem hikyelerini hem de kimyasal yaplarn anlatan, bylece kimyayla tarihi harmanlayan bir kitap. Ele alnan molekller gndelik hayatta sk sk kullandmz ya da kullanldna tank olduumuz maddelerin (baharatlar, C vitamini, eker, ipek ve naylon, boyalar, aspirin, doum kontrol hap, morfin-nikotin-kafein, zeytinya, tuz vs.) yaptalarn oluturuyor. Bize gayet sradan grnen, varlklarna fazlasyla altmz bu maddelerin gemite ne kadar nemli olaylar tetiklediini reniyoruz: Corafi keifler ve gler, smrgecilik ve klelik, tp ve mhendislikte kaydedilen
devrim niteliinde gelimeler, toplumsal cinsiyet rollerinin ve kltrel yaplarn dnm, doal evrede meydana gelen ciddi tahribat nsanlarn bu maddeleri elde etmek iin
neleri gze aldn, bu srete tesadflerin
ne kadar byk bir rol oynadn gryoruz.
Kitabn kimya boyutu da tarih boyutu kadar ilgin. Her eyden nce, incelenen molekllere kendilerine has zelliklerini kazandran kimyasal yaplar hakknda bilgi sahibi oluyoruz. ok kk bir yapsal deiikliin ne kadar kritik bir fark yaratabildiine tank oluyoruz. stelik anlatlanlar kavramak
iin ihtiyacmz olan tek ey bir para merak.
Antony Mason: Londrada 10 yl kadar kk yaynevlerinde editrlk yaptktan sonra serbest yazar olarak
almaya balad. 2008-2010 yllar arasnda Kraliyet Edebiyat Bursu alarak Londra niversitesinde yazarlk eitmenlii yapt. Hkmete ve karar vericilere, gelecek nesillere onurlu ve srdrlebilir bir miras brakmak iin uzun vadeli dnmenin nemini anlatmay amalayan Intergenerational Foundation bnyesinde almalar yapt. Kendi eserlerinin
yan sra Franszcadan evirdii kitaplar da yaymlad. 2011den beri Daily Telegrapha ve Telegraphn
seyahat sitesine Brksel uzman olarak yaz yazan
Masonn yaymlanm 80 kadar eseri var. Eserlerinden bazlar: How Was It Done? (Readers Digest Books, 1995), South East Asia (People and Places Series) (Macmillan Childrens Books, 1989), Seventy Wonders of the Twentieth Century (Readers Digest Books,
1999), People Around the World (Kingfisher, 2002)
Napolyonun Dmeleri konuya ilgi duyan herkesi kimyann artc dnyasna buyur ediyor ve eikten bir kere getikten sonra evremizdeki maddelere yepyeni bir gzle bakmaya balyoruz.
Dnya Sorunlar Doa Karsnda nsan

Antony Mason
eviri: Emine Bademci
TBTAK Popler Bilim Kitaplar, 2014
oa Karsnda nsan doal afetleri ve doann gnlk hayatmz tehdit eden farkl glerini ele alyor. Doal afetlerin insanlar
zerindeki etkilerine geni yer veriyor. Bu kitapla doal afetlerin sebepleri, kresel topluma etkileri, karlaabileceimiz felketleri nasl ngrebileceimiz ve ne tr tedbirler alabileceimiz hakknda bilgi edinebilirsiniz.
96
96_yayin_dunyasi_nisan.indd 96
25.03.2014 10:25

Bilim Ve Teknik - Nisan 2014

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Bilim Ve Teknik - Nisan 2014

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Bilim

Aylk Popler Bilim Dergisi

Evrenin lk Anlarna Alan Pencere

ime Kuramna Dorudan lk Kant

Hava ile nsanlar Besleyen ve

Benim mnevi mirasm ilim ve akldr Mustafa Kemal Atatrk

Genel Yayn Ynetmeni

Yayn Danma Kurulu

Dr. zlem Kl Ekici

Dr. Blent Gzceliolu

Dr. zlem Ak kinci

Dr. Mahir E. Ocak

Grafik Tasarm - Uygulama

Dr. Emine Sonnur zcan

Dr. Tuba Sargl

brahim zay Semerci

Bask Tarihi: 28.03.2014

22 Ayda ve tesinde Neler Oluyor? / zlem Kl Ekici

Aydaki deerli maden, su ve helyum-3 gibi kaynaklarn elde

28 Oyun Banda Geen Saatler Gerekten de Bouna m? /

30 Hava ile nsanlar Besleyen ve ldren Adam:

Fritz Haber / Yasin Ekinci

34 FIRST Robot Yarmalar / Mehmet Cihad Ayar

40 ime Kozmolojisinin Dorudan lk Kant / Tahsin ar iman

BICEP2 deneyinde grevli bilim adamlar tarafndan balktaki ifade

60 Havadaki Nemden Elektrik Elde Edilebilir mi? / Zeynep Bilgici

Ayna nronlarn kefi sadece yeni bir hcre grubunun varln

66 Doal Sermayenin Hesabn Sorma Zaman / lay elik

nsanlk olarak yaammz doann bize salad ve karlnda

69 Hatrlanan ve Unutulan Ryalar / zlem Kl Ekici

Klasik kriptografi, ifreleri krmann imknszlna deil

76 Nadir Bulunan Metaller Alarm Veriyor / zlem Ak kinci

Teknolojik gelimelerle birlikte yaammza dair ne varsa byk

Ctrl+Alt+Del /Levent Dakran

Tekno Yaam /Osman Topa

Ayrntlar /zlem kinci

Merak Ettikleriniz /Tuba Sargl-Mahir E. Ocak

Trkiye Doas /Blent Gzceliolu

Gkyz /Alp Akolu

Nasl alr? /Murat Yldrm

ne Deliinden Gelecek /Emre Sermutlu

Matematik Havuzu /Ali Doanaksoy

Zek Oyunlar /Emrehan Halc

Yayn Dnyas /lay elik

Bebek Bezleri Artk

Yllardr insan burnunun yaklak 10.000 farkl

Bebek bezine yerletirilen tek kullanmlk

okyo niversitesinden Prof. Takayasu Sakurai

Someya bu n sistemin slakln, basncn, scaklkta

Koku alma duyusunun ilk kez

Bilim ve Teknik Nisan 2014

rmanlar karbondioksiti sourarak

U.S. Department of Energys (DOE)

Amazon ormanlarnn sourduu

Bakterilerin antibiyotiklere kar diren

ratrmaclardan Salva Regina

saldndan fazla olduunu gsterse de,

Elektrik Mhendislii Kulb

Elektrikli otomobillerde kullanlmak zere verimli ve

kablo ile birbirine baland

Grlme skl bakmndan drdnc

u konudaki almalardan biri de yakn zaman

Bilim ve Teknik Nisan 2014

Kz Bebein Anne St ile