Meraklsna Parack ve Hzlandrc Fizii

Bora Akgn, Gkhan nel, Samim Erhan, Sezen Sekmen, Umut Kse, Veli Yldzk
06/03/14

Bu ksa kitapk yazm bitirilirken meydana gelen Soma felaketinde

yaamn kaybeden maden iilerine ve verecekleri eitim ve yetitirecekleri
aydn nesiller sayesinde yersiz lmlerin "kaza ve kader" olmaktan kp
"tarih" olmasn salayacak olan retmenlere adanmtr.

zet
Yakn zamanda, zellikle Higgs paracnn kefi sayesinde CERN laboratuvarna ve orada gerekleen hzlandrc ve parack fiziine kar youn bir ilgi ve merak olutu. Bu merak yersiz deildir, nk parack ve
hzlandrc fizii, bilimin ve teknolojinin snrlarn zorlayan, her an yeniliki bulularla beslenen ok hareketli
ve renkli bir bilim daldr. te tam bu sebepten rencilerin, genlerin ve iinde keif heyecan tayan herkesin
evrenn en temel yaptalarn bulmay amalayan bu dal yakndan tanmalarnn yararl olacan dnyoruz.
Bu amala CERN deneylerinde grevli Trk fizikiler olarak 23-27 ubat 2014 tarihleri arasnda CERN
Trk retmenler Programnn birincisini dzenledik. Trkiyenin ok farkl yerlerinden gelen ortaretim ve
lise retmenlerine CERNi, hzlandrclar, alglar ve tm bu teknolojiyi kullanarak anlamaya ve kefetmeye
altmz parack fiziini tanttk. Etkinlie katlan retmen arkadalarmzn ilgisi ve edindikleri bilgileri
rencilerine, meslektalarna ve tm merakllara yaygnlatrma heyecanlar bizlerde de bu konuda somut katkda
bulunma istei uyandrd. Etkinlik srasnda yaptmz sunumlardan ve gelen sorulardan yola karak bu kk
kitap hazrladk. Kitapkta CERN aratrma merkezi, parack fiziine giri, hzlandrc fizii, alg fizii,
Higgs buluu, ntrino fizii ve CERN aratrmalarnn temel bilim d uygulamalar ana balklarnda bilgileri,
fazla matematiksel olmayan, basit bir dille derleyip sunmaya altk. yi okumalar...

CC

BY

Bu kitapk, oaltlabilir veya yeniden datlabilir veya her trl biimde yaymlanabilir veya lisansa ve yazarlara Yaratc
Kamu (Creative Commons) lisansnda belirtilen biimde atf yaplmas kouluyla ibu zgn almaya dayanan yeni
almalar tretilebilir.

Rice

Univ. Fizik Blm, Houston, ABD

Univ. Fizik Blm, Irvine, ABD
Kalforniya Univ. Fizik Blm, Los Angeles, ABD
CERN, Fizik Blm, svire
INFN. Fizik Blm, Padova, talya
k CERN, Hzlandrc Blm, svire
Kalforniya

indekiler
1 Bilimi ve Yenilii Hzlandran CERN

2 Parack Fizii

10

3 Hzlandrc Fizii

14

3.1

3.2

Elektrostatik Hzlandrclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

3.1.1

CockroftWalton Hzlandrcs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

14

3.1.2

Van de Graaff Hzlandrcs . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

Radyo Frekans Hzlandrclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

15

3.2.1

Dorusal Hzlandrclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

16

3.2.2

Dairesel Hzlandrclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

17

4 Alg Fizii

20

4.1

Bulut Odas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

4.2

Kpk Odas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

4.3

Dnden bugne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

21

4.4

Prldak ve Enerji lm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

22

4.5

z srme ve Momentum lm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

4.6

ATLAS Algc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

23

5 Ve CERN Higgsi Buldu

26

5.1

Ktle sorunu ve Higgs ileyii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

26

5.2

BHde Higgs gzlemi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

5.2.1

Higgs retimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

5.2.2

Higgs bozunma kanallar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28

5.2.3

Sinyali ardalandan ayrmak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

28

Higgsten ne rendik? imdi ne yapacaz? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

32

5.3

6 Ntrinolarn Dnyasna Ksa Bir Yolculuk

34

6.1

X nlarndan radyoaktivite . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

6.2

Enerji korunumu krizi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

34

6.3

Ntrino varsaym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

35

6.4

Kuramsal temellerin oluturulmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

36

6.5

Ntrinolarn kefi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

38

6.6

Zayf kuvvetlerde Parite (sa-sol) simetrisi ineniyor mu? . . . . . . . . . . . . . . . . .

39

6.7

Ntrino says ve hzlandrclarda ntrinolarn retilmesi: . . . . . . . . . . . . . . . . .

41

6.8

Elektron ve mon dnda daha ar bir lepton var m?

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

42

6.9

Elektron ve mona birer ntrino elik ediyorsa tau leptonuna neden elik etmesin? . . .

43

6.10 Standard modelin oluturulmas: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

43

6.11 Ntrinolarn kayna nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

6.11.1 Byk patlama . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

6.11.2 Spernovalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

45

6.11.3 Gne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

47

6.11.4 Havakre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

6.11.5 Nkleer reaktrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

48

6.11.6 Hzlandrclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

6.11.7 Dnya . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

6.11.8 nsan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

50

6.12 Standard modelin tesinde yeni fiziin ayak sesleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

50

6.13 Ntrino Salnm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

51

6.14 Ntrinolarn ktleleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

6.14.1 Ntrinolar nasl ktle kazanr? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

6.15 Sonsz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

7 Temel Bilim D Uygulamalar

58

7.1

Biliim dnyasndan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

7.2

Elektronik dnyasndan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

59

7.3

Tp dnyasndan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

7.4

Eitim dnyasndan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

7.5

Tarih, dilbilim ve fiziin kesime noktas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

63

ekil 1: Kurulu

Bilimi ve Yenilii Hzlandran CERN

Samim Erhan

Cenevre ehri yaknnda, svireFransa snrnda kurulu dnyann en byk parack hzlandrcsna ev sahiplii
yapan Avrupa Nkleer Aratrma Laboratuvarnda yaplan bilimsel aratrmalarda sadece bilimin snrlar zorlanmakla kalmyor, bu almalar iin gerekli teknoloji ve bunlarn sonucu yenilikler de hz kazanyor.
kinci Dnya Savandan paralanm olarak kan Avrupada, bilimsel almalar da eski parlak gnlerinin ok
gerisinde kalmt. Zamann ileri grl tannm bilim insanlar bu gidiin geri dndrlmesini salamak iin uluslararas bir atom fizii laboratuvar hayal etmeye baladlar. Byle bir laboratuvar sadece paralanm Avrupay
birletirme konusunda nclk etmekle kalmayacak, ayn zamanda lkelerin kendi olanaklar ile gerekletiremeyecekleri byk bir tesise olanaklarn birletirerek ulaabilmelerini salayacakt. 9 Aralk 1949da Lozan ehrinde
toplanan Avrupa Kltr Konferansnda Louis de Broglie bu dnceyi resmi olarak dile getirdi.
Bir ka ay sonra Floransada toplanan 5. UNESCO konferansnda Isidor Rabi uluslararas ibirliini gelitirmenin
blgesel laboratuvarlar kurulmas ile gereklemesini nerdi ve sonu bildirgesine girmesini salad. ki ay sonra
1951de Pariste 11 lke Avrupa Nkleer Aratrma Konseyi kurulmasna karar verdi. Ad ngilizcede European
Council for Nuclear Research, Franszcada Conseil Europen pour la Recherche Nuclaire olan bu kuruluun
Franszca isminin ba harfleri, kurumun ksa ad olarak kullanlmaya baland (CERN).
1952de geici Konseyin 3. toplantsnda merkezin Cenevrede kurulmasna karar verildi ve ilk kazma 1954de vuruldu. Kurulu anlamas ise 12 lke tarafndan 1953de imzaland. Danimarka, Fransa, Bat Almanya, Yunanistan,
4

ekil 2: lk toplant ve sada1954 ylnda ilk kazma vurulmadan hemen nce

talya, Hollanda, Norve, sve, svire, ngiltere ve Yugoslavya parlamentolar onamalar 29 Eyll 1954 tarihinde
tamamlanarak 1952de kurulan geici Avrupa Nkleer Aratrmalar Konseyi yerine Avrupa Nkleer Aratrmalar
Organizasyonu kurulmu oldu. smi deise de, yeni yaplanma CERN ksaltmasn kullanmaya devam etti. En son
srailin katlm ile ye lke says 21 olan CERN Laboratuvarnda btn dnyadan 10 binin zerinde bilim insan
bilimin snrlarn geniletmeye devam etmektedir.
smindeki nkleer kelimesi kurulu tarihlerde maddeyi anlamaya alan fizikilerin, ounlukla atomun ve
atom ekirdeinin yaps ile ilgileniyor olmasndan kaynaklanyor. Burada yaplan aratrmalarn sivil veya askeri
enerji retimi ile hi bir ilgisi olmamasna ramen, CERN, kurulu aamasnda ald ismi kullanmaya devam ediyor.
Bugn ise maddenin temel yap talarn ve aralarndaki etkilemeleri inceleyen bilim dalna parack fizii diyoruz.
Maddenin ok kk boyutlardaki yapsn incelemek iin de maddeyi ok yksek enerjilerde arptrmak gerekiyor.
arpma enerjisi ne kadar byk olursa o kadar kk boyutlarda inceleme olana veriyor. Bunun iin de parack
hzlandrclar kullanlyor. CERNde birbirini tamamlayarak en yksek enerjilere ulalmasn salayan bir takm
hzlandrclarn yannda kendi enerji snrlarnda yaplan deneylere de ev sahiplii yapabilen eitli hzlandrclar
bulunmaktadr.
CERNin temel ilevi maddenin yap talarn ve bunlarn birbiri ile etkilemelerini incelemek ve bu konuda
yaplan deneysel almalara ev sahiplii yapmak olsa da, bir taraftan gelecein bilim insan, mhendis ve kalifiye
igcn yetitirerek, bir taraftan da aratrmalarda gerekli teknolojilerin gelitirilmesini salayarak, ye lkelere
yetimi insan gc ve bilgi birikimi salamaktadr. Btn dnyadan bilim insanlar iin bir ekim merkezi oluturarak da, deiik lke ve kltrlerden insanlar birletirmektedir.
svire Fransa snrnda bulunan CERNin ana yerlekesine bu iki lke ortak ev sahiplii yapmaktadr. svire
Fransa snr ana yerlekenin ortasndan gese de, iki lke arasnda varlan anlama gerei yerleke svire gmrk
snrlar iinde saylmaktadr. Daha sonra kurulan ikince yerleke Fransa snrlar iinde kaldndan CERNun biri
svirede dieri Fransada iki adresi vardr. Her gn 4000 zerinde kadrolu veya dier szlemeli personeli ve baka
kurumlardan binlerce aratrmac tarafndan kullanlan, bankalar, postaneleri, kafeteryalar, heykel ve havuzlar
ile orta boy bir kasaba grnmndedir. CERNde alanlara genel olarak bakldnda (ekil 3 sol yan) ise en
ok 26 yandaki gen aratrmaclarn bulunduu grlebilir: bunlar eitli niversitelerdeki doktora rencileridir.
Mezun olduktan sonra ne yaptklar ise ayn ekilde orta ve sol yanda verilmitir. Grlecei gibi, okluk endstride
almakta, bunlarn da byk ounluu biliim alannda yer almaktadr.
Blgede youn bir yerleim olmas ve buna bal olarak arazi fiyatlarnn yksek olmas sonucu, CERNdeki byk
hzlandrclar iin gerekli alanlar kamulatrlp yerlekelerin snrlar geniletilmek yerine yer altndaki tneller
iine kurulmu sadece deney blgelerinde yer stnde olmas gereken destek binalarnn bulunduu blgeler CERN
yerlekesine katlmtr. rnein 26 km uzunluktaki Byk Hadron arptrcsnn (bkz. ekil 4) ok az bir ksm
CERN yerlekeleri iinde kalmaktadr. Tnellerin yerin yaklak 100m altnda olmasnn ana nedeni ise yer alt
sularnn ana ak yollarn engellememek ve hzlandrcy salam kaya tabanna oturtmak iindir.
Avrupa Nkleer Aratrma Organizasyonunun en yetkili kurumu ye lkelerden, biri siyasi idareyi temsilen
biri de bilimi temsilen ikier kiinin katlm ile oluturulan konseydir. Konseyde her lke iki kii tarafndan temsil
edilmesine ramen her lkenin tek oy hakk vardr. Alnan kararlarn ou iin oy okluu yeterli olsa da kararlarn
oy birlii ile alnmasna zen gsterilir. Konseye bilimsel programlar iin danma grevi stlenen Bilim Kurulu
bilimsel yeterlilikleri dnyaca kabul grm bilim adamlarndan oluur. Sresi dolan yeler yerine yenileri kurul
5

ekil 3: CERNde alanlarn ya dalm ve doktoralarn aldktan sonra setikleri dallar (Bu konuda en son
alma 1998 ylnda yaplm olup, yenilenmesi 2014 itibariyle devam etmektedir.)

ekil 4: Byk Hadron arptrcs tnelinden bir grnm: mavi borular vakum altnda tutulan demet borular
ve bkc mknatslar, onlarn sandaki beyazms borular ise sv helyum tayan soutma dzeneini ierir.

ekil 5: BH deneyleri: st solda Alice, sada ATLAS, alt solda CMS ve sada LHCb.
yelerince seilir ve Konsey tarafndan atanrlar. Bilim Komitesi yeliinde ye lke vatanda olma art aranmaz.
ye lkelerin konseydeki idari temsilcilerinden oluan Finans kurulu CERNe ye lkelerin katklar ve bunlarn
btelenmesi ve harcamalarn denetlenmesi konular ile ilgilenir. CERN aratrma merkezi Konsey tarafndan 5 yl
sre ile atanan Genel Ynetici tarafndan ynetilir. Genel Ynetici tarafndan nerilen ve gene Konsey tarafndan
atanan deiik Yneticiler merkezin ynetiminde Genel Yneticiye yardmc olurlar.
CERNun amiral gemisi Byk Hadron arptrcs ve bu arpmalarn incelendii ikisi genel amal ATLAS
ve CMS deneyleridir. BHde ayrca belli zel konular incelemek iin zel olarak tasarlanm LHCb, ALICE,
TOTEM deneyleri de vardr. ekil 5 4 byk BH deneyinin resimlerini ierir. Deney adlar ya deney aletinin
zelliklerini tanmlayan ya da aratrmay amaladklar fizii aklayan kelimelerden aklda kolay kalmas ve deneyi
belirlemesi amac ile retilmitir. CERN aratrma program BH deneyleri dnda Proton Synchrotron ve Super
Proton Synchrotron hzlandrclarndan alnan demetler ile yaplan sabit hedef deneyleri, talyada Grand Sasso
laboratuvar ile ortak ntrino program, kar-proton, kar-madde aratrmalar, dk enerjili radyoaktif atom
iin ile yaplan almalar, hzlandrcya gerek duymayan deneyler ve hatta baka yerlerdeki deneylere ev sahiplii
yapmak gibi ok geni bir yelpazeyi kapsamaktadr. Mevcut hzlandrclarn iletilmesi, iyiletirilmesi ve gelecein
hzlandrc teknolojisinin gelitirilmesi CERNin bilimsel program iindedir.
CERN laboratuvarnda yaplan deneylerde deiik enerjiler gerekletirilen arpmalar incelenmektedir. Bu deneyler iin gerekli paracklarn hzlandrlmas ekil 6de izimsel olarak gsterilen ve birbiri ile uyumlu alan bir
dizi parack hzlandrcsnda gerekletirilmektedir. Tmleik yapda bulunan hzlandrclar kendi enerji aralklarndaki deneylere parack demeti salamann dnda, paracklar bir st enerji dzeyine karacak ekilde hzlandrarak, daha byk hzlandrclarn n kademesi olarak da almaktadr. CERN laboratuvar tm bu almalara
ev sahibi olarak yer ve altyap sunmaktadr. Bu almalarda kullanlan paracklar hzlandracak aletleri gelitirip
kurmak CERNin btesinden karlanr. Deney aletlerinin retimi, kurulmas ve bakm ise, iinde CERNin de
olduu, deneye katlan kurumlar ve onlarn bilimsel almalarn destekleyen ulusal destekleyici yaplar tarafndan
stlenilir1 . Dolays ile CERNe ye olan lkeler bir taraftan CERN btesini desteklerken, bir taraftan da kendi
kurumlarndaki bilim insanlarnn CERNde almalar yapmas iin onlara da benzer seviyelerde destek salamak1 Trkiye

iin bu destekleyici kurum, Trkiye Atom Enerjisi Kurumu - TAEKdir.

ekil 6: CERN hzlandrc yapsnn btn

tadr.
Trkiye-CERN ilikileri, 196l ylnda lkemizin CERNe gzlemci olarak katlmak zere bavurmasndan gnmze kadar inili-kl bir yol izlemitir. lk 30 yldaki ilikiler, doktoralarn yurt dnda tamamladktan sonra
lkemiz kurumlarna dnm olan deneysel fizikilerin kiisel ilikileri ile girdikleri deneylere bireysel katlmlar
olarak devam etmitir. Sonraki yllarda ulusal bteden salanan desteklerle Trk gruplar eitli deneylere, grup
olarak katlmaya balam, bu sre zaman iinde byyerek gnmzde Byk Hadron arptrcsndaki drt
ana deney bata olmak zere birok deneysel almaya ve hzlandrc AR-GE almalarna etkin katlm dzeyine
ulamtr. Ulusal gruplarn dnda yabanc lkelerde alan birok bilim insan ve doktora rencileri ile CERNde
alan Trk bilim insan says 200 gemitir. Bunun dnda Trk irketleri BH deneylerinin inasna da katkda bulunmu, CMS deneyinin paralarnn retiminde gsterdikleri baar altn madalya ile dllendirilmitir. Bu
baar belgeleri ekil 7de grlebilir.
Bunun doal sonucu olarak 2010 ylnda Trkiye tam yelik iin CERNe bavurmu ve CERN konseyi tarafndan yaplan incelemeler sonucu, lkemizin CERNden faydalanabilecek ve CERNde yaplan almalara katk
salayabilecek dzeyde olduu saptanmtr. yelik grmeleri srerken, Trkiye tam yelikten vazgeip, yar yelik diyebileceimiz, yelik haklarndan katk orannda faydalanabildii ama oy hakk olmayan assosiye ye 2 olmak
karar vermi bu yndeki antlama 12 Mays 2014 tarihinde CERNde yaplan bir tren ile imzalanmtr. Bu trende
ekilen bir resim, ekil 8de grlebilir. Trkiye Byk Millet Meclisinde onandktan sonra yrrle girecek bu
antlama sonucu Trk bilim insanlar, mhendis ve retmenleri CERN tarafndan finanse edilen programlardan
faydalanmaya balayacaklardr. Yine bu antlama erevesinde Trk irketleri CERN ihalelerine Trkiyenin dedii
katk pay orannda katlabilecekler, CERNun ihtiya duyaca teknolojilerin gelitirilmesine katk yapabileceklerdir.
CERN Trkiye ilikilerinin canlanmasyla etkinleen almalardan biri de Trke olarak yaplan retmen eitim
programdr. ekil 9da grlecei gibi, 1998den bu yana programa sadece 3 kii katlmken, 2014 yl ubat aynda
bu say 36ya km ve artmaktadr.

2 Basnda

Ortak ye deyimiyle yer almtr.

ekil 7: CMS inasnda 2 Trk irket altn madalya ile dllendirildiler.

ekil 8: CERN genel yneticisi ile TC enerji bakan arasnda yaplan armaan dei-tokuundan bir an.

ekil 9: 1998-2013 yllar arasnda retmen programnda yer alanlar.

Parack Fizii
Bora Akgn

Parack fizii, maddenin ve etkileimlerinin altyapsn inceleyen bilim daldr. Bir anlamda en kn bilimidir.
En kkler, atomalt paracklar, bir araya gelerek zerinde yaayanlarla birlikte dnyamz, baka gezegenleri, yldzlar, yani evrenimizin iindeki her eyi olutururlar. Farkl boyutlar farkl bilim dallar inceler. Metre seviyesinde
inceleyen dala mekanik diyoruz. Bu seviyede grdklerimiz; insan boyutunda nesneler ve gzlemlerimizi gzlerimizle
yapyoruz. Boyut bydke nce gne sistemimizdeki dier gezegenleri sonra baka yldz sistemlerini daha sonra
da baka galaksileri ve evrenin en uzak kelerini gzlemleriz. Bu boyutlarla ilgilenen dallara da srasyla astronomi,
astrofizik ve kozmoloji diyoruz. Kozmoloji bilimi 1021 1022 metre seviyesini aklar. Bizden bu kadar uzakta olan
gk cisimlerini plak gzle grmek mmkn deildir. ok gelimi teleskoplar ve uydular kullanlr. Peki, ters yne
gitsek neler grrz? nce hcreyi sonra DNAy daha sonra elektron bulutunu ve atomun ekirdeini. Elektrona
kadar olan ksm mikroskoplarla incelemek mmkndr. ekirdee kadar olan ksm inceleyen bilim dallar srasyla
kimya, biyoloji, kathal fizii ve nkleer fiziktir. Ke olan yolculuumuz atom ekirdeinde durmaz, ekirdein
de bir i yaps vardr. ekirdekler art ykl protonlar ve yksz ntronlardan oluur. Eer 1014 1015 metre seviyesine inersek greceiz ki bu protonlar ve ntronlar da ismine kuark dediimiz paracklardan meydana gelir. te
bu seviyede gzlem yapabilmek iin kullanmamz gereken aletler parack hzlandrclar ve alglardr. Atomalt
seviyeyi aklayan bilim dalna ise parack fizii denir.
Atomalt paracklar yzyl aan bir sre iinde teker teker bulunmutur. Bu keiflerin ilki 1897 ylnda gerekleen elektron isimli eksi ykl paracktr. Atom merkezinde art ykl bir ekirdein olduunun kefedilmesi
iin 1911 ylna kadar beklemek gerekmi sre iinde ekirdein tek para olmad, art ykl protonlardan ve
yksz ntronlardan bir araya geldii anlalmtr. lerleyen zamanda proton ve ntronlarn da ilerinde kuark ad
verilen paracklar olduu kefedilmitir. Hem proton hem de ntron er kuarktan meydana gelir. ki tane yukar
bir tane aa kuark bir araya gelince proton, bir tane yukar iki tane aa kuark bir araya gelince ntron oluur.
Kuarklar kesirli elektrik ykne sahiptir, yukar kuarklarn elektrik yknn bykl elektronun elektrik yknn byklnn 2/3 kadar, elektronun aksine yukar kuark art ykldr. Aa kuark ise eksi ykl, yknn
bykl ise elektronun elektrik yknn 1/3 kadardr. Elektrik yk kesirli olan kuarklarn bir araya gelmesi
ile oluan protonlar ve ntronlar ise tam say ykldr.
Btn elementler ekirdekten ve ekirdei evreleyen elektron(lar)dan meydana gelir. Elementleri birbirlerinden ayran ekirdeklerindeki proton saysdr. Hidrojen hari btn elementler ekirdeklerinde hem protonlar hem
10

Parack fizii

Kozmoloji

Nkleer fizik
Kathal fizii
Kimya-biyoloji

Kk

Astronomi

Astrofizik

Geofizik
Mekanik

Byk

ekil 10: Birimler, konular ve len gereler

de ntronlar barndrr, ntronsuz tek element hidrojendir, hidrojen ayn zamanda tek elektronlu tek elementtir.
Periyodik cetvel(Yinelemeli dizin), benzer zellikler gsteren elementlerin gruplanmasyla(bir araya getirilmesiyle)
oluturulmutur. Yukarda tarttmz gibi btn ekirdekler protonlar ve ntronlardan, proton ve ntronlar da
yukar ve aa kuarklardan oluuyorsa atomalt seviyede, kuark seviyesinde, farkl bir gruplama yapmak mmkndr.
Yukar ve aa kuarklar btn elementleri oluturmalarna ramen bugne kadar kefedilmi tek kuark ifti
deildir. Elektrik yk olarak ayn ama ktlesi ilk kuark iftinden daha byk iki kuark iftinin daha olduunu
biliyoruz. Bu iftler tlsm-garip ve st-alt diye adlandrlr. Eer btn elementlerin ekirdekleri yukar ve aa
kuarklardan meydana geldiyse dier kuark iftleri neredeler ve onlarn var olduklarn nereden biliyoruz?
lk sorunun cevab evrenin ilk zamanlarnda gizlidir. Evren olutuktan ksa bir sre sonra ortamn scakl ok
yksek olduu iin kuarklar birbirlerine balanmadan serbeste hareket ediyordu. te bu ilk zamanlarda 6 kuark
da hareket halindeydi ama zaman getike ve evren genileyip souduka daha byk ktleli kuarklar daha dk
ktleli dier kuarklara bozunmaya balamtr. st ve alt kuarklar tlsm ve garip kuarklara, tlsm ve garip kuarklar
yukar ve aa kuarklara bozunmutur. En dk ktleli kuarklarn bozunaca daha dk ktleli paracklar
olmad iin yukar ve aa kuarklar bir araya gelip protonlar, ntronlar ve ekirdekleri oluturmutur. Evrenin
balangcn sfr kabul edersek dakika iinde btn bu sre gereklemi ve helyum gibi kk atom numaral
ekirdekler olumutu bile [1]. Evrenin az sayda byk yerine ok sayda k yani, en dk enerji durumunu
tercih etmesini entropinin (dzensizliin) artmas ile aklarz. Evren genileyip souduka ilk dakikada oluan
ekirdeklere elektronlar taklm ve elementler olumutur. Sre iinde yldz sistemleri ve galaksiler meydana
gelmitir. Dnyamzn ya yaklak 4 milyar, evrenin ya ise yaklak 13.7 milyar yldr.
kinci sorunun cevab ise parack hzlandrclar ve alglarnda gizlidir. CERNdeki Byk Hadron arptrcs
(BH) gibi hzlandrclarda hzlandrdmz protonlar veya kurun ekirdeklerini CMS, ATLAS ve ALICE gibi

11

alglarn merkezlerinde ve LHCb gibi alglarn nnde arptrarak ok ksa bir sre iin gzle grlemeyecek
kadar kk bir hacimde enerji younluunu artrmaktayz. Artan enerji younluu Albert Einsteinn E = mc2
formlnn sol tarafndaki enerjiyi salar. Bu enerji balonundan denklemin sa tarafndaki m ler, yani m ktlesine
sahip yeni yeni paracklar kar. Bunlar bugne deil, evrenin ilk zamanlarna ait paracklardr ve ok ksa bir
sre yaarlar, yaklak 1012 saniye. Bu paracklarn iinde sadece yukar ve aa kuarklar yoktur, yukardaki
paragrafta sz geen kuarklarn hepsi vardr. BH arpmalarndan sonra oluan paracklar ve o paracklarn
bozunduu dier paracklar alglarmzda saysal sinyaller brakrlar, bu sinyaller sayesinde bizler de evrenin ilk
dnemlerini daha iyi anlarz.
Kuarklarn erli gruplar halinde bir araya gelip oluturduu paracklara baryon denir. Proton ve ntron birer
baryondur. Ancak kuarklar sadece erli gruplar halinde bir araya gelmezler. Kuark-antikuark iftleri eklinde bir
araya gelip oluturduklar paracklara da meson adn veririz. Hem baryonlar hem de mesonlar ieren parack
ailesine hadron denir. Zaten bu yzden bir hadron olan protonlar hzlandrp arpstran makinenin ad Byk
Hadron arptrcsdr. Farkl farkl kombinasyonlarla bir araya gelen kuarklar ok sayda hadron olutururlar
ancak bu hadronlarn byk bir ounluu kararl deildir ve ksa srede baka paracklara bozunur.
Nasl ki yukar-aa kuark ifti tek kuark ifti deilse ve tlsm-garip ve st-alt gibi iki ift daha varsa, elektron
da tek deildir. Elektrona benzer zellik gsteren ama daha byk ktlelere sahip iki parack daha vardr. Onlara
muon ve tau denir. Esasnda ntrino adn verdiimiz ve enisi (elektron, muon ve tau) olan ok zel baka
tip bir parack da var ama onunla ilgili detaylar ilerleyen blmlerde tartacamz iin imdilik sadece var
olduunu sylemekle yetiniyoruz. Elektron, muon, tau ve bunlarn ntrinolarnn herbirinin genel ad leptondur.
Hem leptonlarn hem de kuarklarn genel ad ise fermiyondur. Adna dn (spin) dediimiz bir parack zellii
btn fermiyonlarda yarm-say deeri alr. Fermiyonlarn ortak zellii ite bu yarm-saydeerli dndr. Bir de
tam-say deerli, boson adn verdiimiz paracklar var, ama onlar anlatmadan nce kuvvetlerden sz etmek gerekir.

ekil 11: Temel Paracklar

inde yaadmz evreni drt temel kuvvetle aklayabiliriz; ktle ekimi, elektromanyetizma, zayf kuvvet
ve gl kuvvet. Ktle ekimi adndan da anlalaca gibi iki ktlenin birbirlerine uygulad ekme kuvvetidir.
Ktle ekimi gk cisimlerinin hareketlerini aklamada kullanlan etkin bir kuvvettir. Ktleler kldke etkinlii
azalr. Gne etrafnda dnen gezegenler ve gezegenler etrafnda dnen uydular varken karpuzlar etrafnda dnen
elmalar yoktur. Yani metre seviyesine gelindiinde ktle ekiminin etkisi hissedilmez olur. Gzle grlmeyecek kadar
kk paracklar etkileyen kuvvetlerden sz ederken ktle ekimi hepten ihmal edilebilir. Elektromanyetizma
ise; elektrik yk tayan paracklar arasndaki etkileimi salayan kuvvettir. Elektrik yk tayan her parack
veya cisim elektrik alan yaratr eer bu cisim hareket halindeyse buna elektrik alana ve hareket ynne dik bir
manyetik alan da eklenir. Tabi ki manyetik alan oluturmann tek yntemi ykl cisimlerin hareket etmesi deildir,
eik ekseni etrafnda dnen dnyamzn da yaratt bir manyetik alan vardr. rnein buzdolab mknatslar
(ferromagnetler) dnlerinin yn sebebiyle bir manyetik alan yaratr ve bu alann salad kuvvet kendi arlklarn
dengeleyecek kadar byktr. Burada unutulmamas gereken ey, elektromanyetik kuvvetin sadece elektrik yk
tayan paracklara etki ettiidir. Ykl paracklar elektromanyetik alanlarla bir tayc parack olan foton
12

(k) araclyla etkileirler. Aslnda tayc paracklar btn kuvvetler iin sz konusudur. Yarm-dn zelliine
sahip olan fermiyonlardan farkl olarak tam-dn zellii gsteren bu tayc paracklara boson denir. Sz konusu
elektromanyetizma olunca bosonu gzlemlemek ok kolaydr, gzlerimiz ok gelimi birer alg gibi farkl dalga
boylarndaki fotonlar gzlemleyen birer makine gibidir. Yksz paracklar birer hayalet gibi bu kuvvetin etki
alanndan syrlp giderler.
Evreni aklamamz salayan bir dier kuvvet olan gl kuvvet ise kuarklar arasndaki etkileimi salayan
kuvvettir. Adndan da anlalaca gibi atomalt seviyede gl kuvvetin etkinlii dier btn kuvvetlerden daha
fazladr. Gl kuvvet sayesinde nce protonlar ve ntronlar, daha sonra da ekirdekler oluur ve yine gl kuvvet
sayesinde bir arada durmaya devam ederler. Dier kuvvetler gibi gl kuvvetin de bir tayc parac vardr,
ngilizce yaptrc kelimesinden tretilen bu bosonun ad gluondur. Gluon gerekten ok gl bir yaptrc
gibi, proton ve ntronlar ekirdeklerde bir arada tutar. Ayn elektrik yk tayan paracklar birbirlerini iterler,
sadece elektromanyetik kuvveti hesaba katarsak iinde pek ok art ykl proton barndran ekirdeklerin nasl bir
arada kaldna cevap vermemiz mmkn deildir, sorunun cevab gl kuvvet ve onun taycs gluonlarda sakldr. Evrendeki drdnc kuvvet ise zayf kuvvettir. Zayf kuvvet iinde kuark barndran hadronlarn leptonlara
veya leptonlarn hadronlara bozunmas srelerini dzenler. Bu etkileimler de Z, W , W+ bosonlar araclyla
gerekleir. Bu bosonlar 1980lerin banda CERNde kefedilmitir, bu keifler 1984 ylnda o dnem CERNde
yrtlen deneylerin liderlerine Nobel dl kazandrmtr. Neredeyse 30 yl sonra CERNde kefedilen baka bir
parack 2013 ylnda Nobel dlnn kimlere gideceini belirlemitir. Higgs bosonunun hikayesini ileriki blmlerde
anlatacaz ancak burada unu vurgulamak yerinde olur; eer neredeyse 30 yl nce yaplan bu keifler ve bu keifler sayesinde rendiklerimiz olmasayd bgn Higgsi kefetmek mmkn olmayacakt. Otuz yl nce olduu gibi
bugn yaptklarmz ve rendiklerimiz de ileride gerekletireceimiz yeni keiflere giden yolu aacaktr. Her keif
cevapladndan daha fazla soru sorulmasna sebep olur, bu nedenle kefedilen bir parack hibir eyin sonu deil
tersine yeni aratrmalarn balangcdr. Ktle ekimi hari her kuvvetin tayc paracndan bahsettik, adna
graviton dediimiz ktle ekimini ileten bosonla ilgili birey sylememi olmamzn sebebi henz gravitonu kefedememi olmamzdr. Kuvvetin etkisi ne kadar azalrsa kuvvetin tayc paracn kefetmek de o kadar zorlar.
Dnyann farkl farkl yerlerinde yrtlmekte olan deneyler ktle ekimi dalgalarn gzlemlemeye almaktadr.
Gravitonun kefi iin biraz daha beklemek gerekmektedir.
Elimizde yzyl aan bir hikayenin sonunda imdiye kadar kefedilmi paracklar ve bu paracklarn etkileimini aklayan ktle ekimi dnda btn kuvvetleri ieren bir kuram var. Standart Model dediimiz bu
kuram bugne kadar farkl farkl deneylerle defalarca snanmasna karn doruluunu yitirmi deildir. Ancak bu
Standart Modelin eksikleri olduu gereini de deitirmez. Evrenimizi anlamak iin km olduumuz yolculuk
daha uzun bir sre devam edecek gibi gzkmektedir.

Kaynaklar
[1] lk dakika - Steven Weinberg (Tbitak Yaynlar)
[2] Cockcroft, J.D., E.T.S. Walton, Disintegration of Lithium by Swift Protons, Nature 129 (1932) 649.

13

Hzlandrc Fizii
Veli Yldz

3.1

Elektrostatik Hzlandrclar

Elektrostatik hzlandrclarn alma prensibi, ykl paracklarn sabit bir potansiyel farkndan geirilerek hzlandrlmasna dayanr. En basit elektrostatik hzlandrc, bir doru akm retecinin iki kutbuna balanm bir
ift paralel levhadr. ki levha arasna bir gerilim uygulandnda levhalar arasnda ekil 12 deki gibi elektrik alan
oluur.Ykl paracklar oluturulan bu elektrik alanda hzlandrlabilir.

KE=1eV

=1V

(a)

(b)

ekil 12: Paralal levhalardan oluturulmu basit bir parack hzlandrcs.

Ykl bir parack aralarnda belirli bir gerilim bulunan iki paralel levha arasnda hzlandrldnda kazand
kinetik enerji, paracn yk ve levhalar arasnda bulunan potansiyel farknn arpm kadardr. Paracn kazand kinetik enerji, levhalar arasndaki uzaklktan ve paracn ktlesinden bamszdr. Elektrik alan ierisinde
bulunan pozitif ykl paracklara elektrik alan ynnde, negatif ykl paracklara ise elektrik alana zt ynde bir
kuvvet uygulanr. Bu sebeple ekil 12(a) daki gibi elektrik alana braklan pozitif q ykl bir parack elektrik alan
ynnde hzlanrken, elektrik alana braklan bir elektron yknn negatif olmasndan dolay, ekil 12(b) deki gibi
elektrik alana zt ynde hzlanr.
Hzlandrc fiziinde enerji birimi olarak elektron-volt (eV) kullanlmaktadr. eV, bir elektronun bir voltluk
potansiyel farknda hzlandrldnda kazand kinetik enerjidir. ekil 12(b) deki elektron A levhasndan B levhasna
kadar hzlandnda iki levha arasnda kazand kinetik enerji 1eVtur.
ekil 12deki gibi bir sistemle paracklar yksek enerjilere karabilmek iin yksek gerilim verebilen bir rete
kullanlmaldr. Fakat, bu iki levha (elektrotlar) arasnda yksek gerilim oluturulduunda, levhalar etrafnda elektrik alan deeri yksek olacandan elektrik boalmas riski artmaktadr. rnein, ak havada bir iletken etrafnda
elektrik alan 3MV/m (Milyon Volt/Metre) deerini gememelidir. Paracklar yksek enerjilere karabilmek ve
elektrik boalmas riskini azaltmak iin retecin geriliminin paylatrld bir dizi elektrot kullanlabilir.
CockcroftWalton ve Van de Graaff hzlandrclar yaygn olarak kullanlan elektrostatik hzlandrc eitleridir.
3.1.1

CockroftWalton Hzlandrcs

1911 ylnda atom ekirdeinin kefinden sonra, Ernest Rutherford, hzlandrlm paracklar ile atom ekirdeinin
paralanabileceini dnyordu. 1928 ylnda Rutherfordun iki rencisi John D. Cockroft ve Ernest T. S. Walton,
Rutherfordun destei ile, proton hzlandrmada kullanlmak zere 800kVluk bir rete tasarlamaya baladlar. John
Cockroft ve Erntest Walton, rettikleri elektrostatik hzlandrc ile 1932 ylnda protonlar 400keV enerjiye kadar
hzlandrp bir lityum tabakasna vurdurdular. Hzlandrlm protonlar lityum atomunun ekirdeini paralayarak
iki helyum atomu ekirdei meydana getirdi[2] ( 7 Li + p 4 He + 4 He). Bu deney, yapay olarak, bir atom
ekirdeinin paraland ilk deneydir.

14

ekil 13: CockroftWalton hzlandrcsnnn emas.

CockroftWalton reteci ve hzlandrcsnn ematik grnm ekil 13deki gibidir. Yksek gerilim retecinin
almas, bir alternatif akm retecinin geriliminin diyot ve kapasitrlerden oluan bir devre aracl ile oaltlmas prensibine dayanr. ekil 13nin sol tarafnda gsterildii gibi maksimum gerilimi U0 olan bir alternatif akm
retecinin gerilimi sekiz kat oaltlarak doru akma evrilebilir. Elde edilen bu yksek gerilim, eklin sa tarafnda
ematik olarak gsterilen hzlandrc sisteminde protonlar hzlandrmak iin kullanlabilir.
ekil 13nin sa tarafnda gsterilen hzlandrc sistemi bir dizi elektrottan meydana gelmitir. CockroftWalton retecinde elde edilen yksek gerilim, direnler yardm ile elektrotlara paylatrlmtr. Protonlar eklin st
tarafnda bulunan kaynaktan karak elektrotlar arasnda hzlandrlp eklin altnda bulunan hedefe arptrlrlar.
ki elektrot arasnda potansiyel fark U0 olduundan protonlarn kinetik enerjisi her iki elektrot arasnda eU0 kadar
artar.
CockroftWalton retecinin verebilecei maksimum voltaj 1.5MV civarndadr.
3.1.2

Van de Graaff Hzlandrcs

1931 ylnda Amerikal fiziki Robert J. Van de Graaff yksek potansiyel retebilecek bir sistem gelitirdi. ekil
14te grlen bu sistem, bir elektrik motoru tarafndan hareket ettirilen kay sayesinde elektrik yklerinin bir kre
zerinde biriktirilmesi prensibine dayanmaktadr. Elektrik ykleri, doru akm kaynana balanarak yklenen bir
fra sayesinde hareket eden kemerin zerine braklr ve kemer zerinde kreye tanr. Toplayc fra sayesinde bu
ykler iletken kre zerine aktarlr. Kre zerinde biriktirilen yklerin eidi (pozitif veya negatif) ykl frann
akm kaynann hangi kutbuna balandna gre deiir. Kre zerine biriken yk miktar arttka krenin potansiyeli de artm olur. Van de Graaff jeneratr ile 20MVtan daha yksek potansiyel deerlerine klmtr. Yksek
potansiyel deerlerinde, elektriksel boalmay engellemek iin, Van de Graff jeneratrnn yksek potansiyel tayan
metal ksmlar gaz malzemeler kullanlarak yaltlmaktadr.
Van de Graff jenaratr, CockroftWalton (ekil 13) hzlandrcsnda olduu gibi, bir dizi elektrottan olumu
bir hzlandrma tpne balanarak ykl paracklar hzlandrmada kullanlabilir.

3.2

Radyo Frekans Hzlandrclar

Elektrostatik hzlandrclar ile paracklarn ulaabilecei en yksek enerji, retecin potansiyeli ile snrldr. Bu
kstlama hzlandrma ilemi iin alternatif akm kullanlarak alabilir. Aleternatif akm kullanan hzlandrclarda
paracklarn ulaabilecei en yksek enerji kullanlan alternatif akm kaynann potansiyelinden ok hzlandrcnn
boyutlarna baldr. Yaklak olarak, 3kHz ile 300GHz arasnda kalan salnm frekans Radyo Frekans (RF) olarak

15

ekil 14: Van de Graff reticisi.

adlandrlr. Bu aralkta sannm yapan bir alternatif akm reteci kullanan hzlandrclara da RF hzlandrclar
olarak adlandrlr.
Hzlandrclarda alternatif akm kullanma fikri ilk defa 1924 ylnda sveli fiziki Gustaf Ising tarafndan ortaya srd. 1927de, Norveli fiziki Rolf Wideroe bu fikri gelitirdi ve 1928 ylnda bir hzlandrc retti. Wideroe,
rettii bu dorusal hzlandrcyla 25kVluk g kayna kullanarak pozitif iyonlar 50keVa kadar hzlandrd. Gnmze kadar birok eit RF hzlandrcs gelitirilmi ve retilmitir. RF hzlandrclarn dorusal hzlandrclar
ve dairesel hzlandrclar olarak iki grupta inceleyebiliriz.
3.2.1

Dorusal Hzlandrclar

Dorusal hzlandrclar, ngilizcede ksaca linac (linear accelerator kelimelerinden tretilmitir) olarak adlandrlr
ve bu terim sadece alternatif akm ile alan dorusal hzlandrclar iin kullanlr.
Wideroe dorusal hzlandrcs, ekil 15te grld gibi, hzlandrlacak paracklarn oluturulduu bir
iyon kayna ve alternatif akm kaynana balanm bir dizi metal srklenme tpnden olumaktadr.Metal srklenme tpleri alternatif akm kaynann kutuplarna kablolar ile balanmtr ve bu balantlar sayesinde tplerin
zerlerine elektrik ykleri tanmaktadr. ki ardk srklenme tp alternatif akm kaynann farkl kutuplarna
balandndan iki ardk srklenme tp zt elektrik ykleri ile yklenir ve iki srklenme tp arasnda kalan
bolukta (hzlanma boluu) elektrik alan oluur. Srklenme tplerinin iinde elektrik alan olumaz bu sebeple
paracklar srklenme tplerinin iinden geerken sabit hzda hareket ederler. Alternatif akm kayna kullanldndan her tpn zerindeki elektrik yk kaynan periyodunun (T ) yars kadar bir zamanda iaret deitirir.
Bu sebeple bir hzlanma boluundaki elektrik alan da her T /2 srede yn deitirir.

ekil 15: Wideroe dorusal hzlandrcsnn ematik gsterimi.

Elektrik alan iki ardk hzlanma boluunda farkl ynde oluur bu sebeple, belirli bir anda(t0 ), bir hzlanma
boluunda elektrik alan paracklar hzlandracak zellikte ise bir sonraki hzlanma boluunda elektrik alan
paracklar yavalatacak zelliktedir. Fakat, T /2 sre sonra elektrik alanlar yn deitireceinden t0 +T /2 sresinde
hzlanma boluklarnda paracklara yaplan etki t0 anndakine gre zt olur.
Paracklarn her hzlanma boluunda hzlanabilmesi iin, paracklarn bir hzlanma boluundan dier hzlanma boluuna gidi sresi T /2 olmaldr. Paracklar her hzlanma boluunda hzlandklarndan, elektrik alan
16

ile paracklar arasnda ezamanll salamak iin paracklar hzlandka srklenme tplerinin boylarnn arttrlmas gerekmektedir. Bir hzlanma boluundan sonra paracn hz Vn ise ondan sonra gelecek srklenme
tpnn uzunluu L = Vn T /2 olmaldr.
Elektron gibi hafif paracklarn hzlar ar iyonlara gre ok abuk artar. Wideroenin hzlandrcsnda hafif paracklar hzlandrlrsa e zamanll salamak iin ok uzun srklenme tplerine ihtiya duyulacandan,
Wideroenin hzlandrcs hafif paracklar hzlandrmak iin pratik deildir.
Wideroe dorusal hzlandrcsnn srklenme tplerinin boyunu dolaysyla hzlandrcnn boyunu ksaltmak
iin yksek frekansl (dk periyotlu) reteler kullanmak gerekmektedir. 1930lu yllarda radarlarda kullanlmak
zere yksek frekansl RF reteleri gelitirildi. Fakat, Wideroe dorusal hzlandrcsnda RF reteci kablo ile srklenme tplerine bal olduundan yksek frekanslarda (10MHz den byk frekanslarda) bu yap anten zellii
gstermektedir. Byle bir yap RF retecinden ald gc elektromanyetik dalga olarak etrafa yayacandan paracklar yksek enerjilere karmak iin verimli deildir.
1947 ylnda Amerikal fiziki Luis Alvarez yksek frekanslarda paracklar hzlandrabilecek bir sistem gelitirdi
ve Alvarez srklenme tpl dorusal hzlandrc (DTL:Drift Tube Linac) olarak adlandrlan yapy retti.
Alvarezin rettii dorusal hzlandrc 200MHz frekansta alan bir proton hzlandrcsyd. Bu yap gnmzde
de proton hzlandrclarnda yaklak 3-100MeV enerji aralnda kullanlmaktadr.
DTLin alma prensibi iletken silindirik bir kovuk ierisine gnderilen elektromanyetik dalgann kovuk ierisinde
elektrik alan oluturmas ve bu elektrik alann belirli bir frekansta salnm yapmas prensibine dayanmaktadr.
ekil16 te grlebilecei gibi DTL ierisine srklenme tpleri yerletirilmi iletken bir silindirik kovuktan meydana
gelmektedir. Kovuk ierisine RF retecinden gelen elektromanyetik dalga gnderildiinde, silindir eksenine paralel
ynde elektrik alan olumaktadr.

ekil 16: Alvarez DTLin ematik grnm.

Silindir kovuk ierisinde srklenme tpleri olmasa bile elektrik alan olumaktadr. Kovuk ierisinde her noktada elektrik alan izgileri belirli bir anda (t0 ) ayn yn gstermektedir. Elektrik alan kovuk ierisinde salnm
yaptndan yarm RF periyotu kadar sre getiinde (t0 + T /2 annda) elektrik alan izgileri t0 anna gre zt
yn gsterecektir. inde elektromanyetik alan indklenmi bo bir silindirik kovuun iine silindir ekseni zerinde
paracklar gnderildiinde kovuk ierisinde bulunan elektrik alan sayesinde paracklar hzlandrlabilir. Fakat, bo
ve uzun bir kovuk ierisinde paracklar ilerlerken elektrik alan yn deitireceinden paracklar kovuu terk edene
kadar arka arkaya bazen hareket ynlerinde, bazen de hareket ynlerine zt ynde elektriksel kuvvet hissederler. Bu
ilem srasnda kovuk ierisinde net ivmelenme sfr olur.
Kovuk ierisine, uygun uzunlukta metal srklenme tpleri, uygun yerlere yerletirildiinde, kovuk ierisinde hareket eden paracklar yavalatc etki yapan elektrik alandan korunabilirler. Bylece paracklar iki srklenme tp
arasnda hzlanrlar, srklenme tpleri iinde sabit hzda hareket ederler. Paracklarn her hzlanma boluunda
hzlanabilmesi iin, srklenme tplerinin boylarnn elektrik alan ile paracklarn ezamanlln koruyacak ekilde
ayarlanmas byk nem tamaktadr. DTLde bir hzlanma boluundan sonra paracn hz Vn ise ondan sonra
gelecek srklenme tpnn uzunluu L = Vn T olmaldr.
Gnmze kadar, Wideroenin paracklar ve elektrik alan arasndaki ezamanllk prensibi erevesinde birok
normal iletken ve speriletken RF kovuu gelitirilmitir. Gnmzde ina edilen dorusal hzlandrclarda, tek
bir hzlandrma yaps kullanmak yerine deiik hzlarda deiik hzlandrc yaplar kullanlmaktadr. Bu yaplarn
seilmesinde en nemli kriterlerden biri, parack hzlandrma srasnda elektrik g tketimini en aza indirmektir.
3.2.2

Dairesel Hzlandrclar

Dairesel hzlandrclar isimlerinden de anlalabilecei gibi daire eklindedirler. Gnnzde en ok kullanlan dairesel
hzlandrc tipleri dndrge (cyclotron) ve ezamanlaycdr(synchrotron).

17

lk baarl dndrge 1931 ylnda Ernest Lawrence ve rencisi M. Stanley Livingston tarafndan gelitirildi.
Bu dndrge 1.8kV luk RF reteci kullanarak protonlar 80keV e kadar hzlandrd.
ekil 17da dndrge ematik olarak gsterilmitir. Dndrgein alma prensibinin temelinde, manyetik alanda
dairesel hareket yapmakta olan ykl bir paracn hznn deimesine ramen dnme frekansnn sabit kalmas
vardr (dk hzlar iin geerlidir). Dndrgete bir RF reteci D eklinde ii bo metal elektrotlara balanmtr.
Bu sayede iki elektrot arasnda elektrik alan oluturulur. Oluan elektrik alan RF retecinin frekansna eit bir
frekansta salnm yapar. D-plakalar iki kutuplu bir elektromknatsn iine yerletirilir ve bu sayede paracklarn
hareket ynne dik ynde bir manyetik alan elde edilir.

ekil 17: Proton dndrgei.

Paracklar dndrgecin merkezinde bulunan kaynakta retilir ve manyetik alan sayesinde dairesel hareket yapmaya balarlar. Paracklar D-plakalar arasndan geerken elektrik alan sayesinde hzlandrlrlar. Sabit hzl bir
parack sabit manyetik alanda hareket ederken dairesel bir yrnge izler. Eer paracn hz arttrlrsa izledii
yrngenin yar ap da artar. Dndrgete paracklarn hz, paracklar D-plakalarn arasndan her getiklerinde
arttndan, paracklar, dairesel bir yrngede hareket etmek yerine spiral bir yrnge izlerler.
Dk hzlarda paracklarn hz artsa bile dnme frekans deimeyeceinden paracklar ve elektrik alan arasndaki ezamanllk korunur. Fakat, paracklar k hzna yakn hzlara ktnda hz artka dnme frekans azalr.
Bu sebeple yksek hzlara kldnda, paracklar ve elektrik alan arasndaki ezamanlln korunmas iin, RF
retecinin frekans da azaltlmaldr.
Ezamanlayc, paracklar manyetik alan sayesinde bir dairesel yrngede hareket ettirme prensibine dayanr.
Paracklar demet borusu olarak adlandrlan metal bir boru ierisinde hareket ederler. ekil 18 de grlebilecei
gibi ezamanlaycnn temel bileeni vardr.
RF kovuklar ierisinde paracklar elektrik alan sayesinde hzlandrlrlar. Paracklar ezamanlayc etrafnda
her turda RF kovuunda tekrar hzlandrlr. Bylece ayn RF kovuu paracklar birok kez hzlandrmak iin
kullanlabilir. Paracklar RF kovuuna ulatklarnda RF kovuu ierisindeki elektrik alan paracklar hzlandracak ynde olmaldr, bu sebeple ezamanlayclarda RF elektrik alan ve paracklar arasndaki ezamanllk ok
byk nem tar. Ezamanlln korunabilmesi iin RF kovuklarnda kullanlan RF frekans (fRF ), paracklarn
ezamanlnn ervesinde dnme frekansnn (fd ) tam kat olmas gerekmektedir. Bu ifade fRF = h fd olarak ifade
edilebilir. h, harmonik say olarak adlandrlr ve bir tam saydr.
Bkc mknatslar, iki kutuplu mknatslar olarak da adlandrlrlar. Bkc mknatslarn ierisinde paracklarn hareket ynne dik ynde bir manyetik alan oluturularak paracklarn sapmas salanr. Bkc mknatslar
genelde ezamanlaycnn evresine eit aralklarla yerletirilirler. Ezamanlaycda kullanlan bkc mknats saysna gre, mknatslarn ierisinde oluturulan manyetik alann kuvveti ayarlanr ve paracklarn ezamanlayc
etrafnda 360lik bir dn yapmas salanr.
Paracklar her turda RF kovuklarnda hzlandrldklarndan paracklar ayn yarapl yrngede hareket ettirmek iin bkc mknatslarn manyetik alanlarnn da arttrlmas gerekmektedir. Bu sebeple parack hzlandrclarnda kullanlan bkc mknatslar elektromknatstr. ekil 19de bir bkc mknats ve iinden geen demet
borusu gsterilmitir.
Parack hzlandrclarnda demet, hzlandrma ilemi iin paketler haline getirilir. Bu paketler boha olarak
adlandrlrlar. Bir boha ierisinde ayn yke sahip birok parack olduu iin paracklar birbirlerine iterler ve
demet hareket ynne dik eksenlerde almaya balar. Bu byme devam ederse paracklar bir sre sonra demet
borusuna arpmaya balarlar. Paracklar demet borusunun merkezinde tutmak ve demetin dikine eksenlerdeki
boyutunu kontrol etmek iin odaklayc mknatslar (drt kutuplu mknatslar) kullanlr. Drt kutuplu mknatslar,

18

ekil 18: Ezamanlayc.

ekil 19: Bkc mknats ve demet borusu.

ince kenarl bir mercein odaklad gibi ykl paracklar odaklarlar veya kaln kenarl bir mercein
datt gibi ykl paracklar datrlar.

ekil 20: Odaklayc mknatslar ve paracklara uygulanan kuvvetin yn.

ekil 20da, iki farkl odaklayc mknats, mknatslarn sarmlarndan geen elektrik akmn yn ve bu akmn
oluturduu manyetik alan izgileri gsterilmitir. Sayfa dzlemine doru hareket eden pozitif yke sahip paracklardan oluan bir demet, bu mknatslarn ierisinden geerken paracklara uygulanacak manyetik kuvveti mavi
ve krmz oklarla gsterilmitir. Solda bulunan odaklayc mknatstan geen ve merkezden uzakta bulunan paracklara, yatay eksende merkeze doru (odaklayc) bir kuvvet uygulanrken dikey eksende merkezden darya doru
(datc) bir kuvvet uygulanr. Bu mknats demeti yatay eksende odaklarken dikey eksende datr. Sada bulunan
mknats ise demeti dikey eksende odaklarken yatay eksende datr. Bu mknatslarn tek fark birinin dierine gre
demet borusu etrafnda 90dndrlm olmasdr. Bir odaklayc mknats demeti ayn anda hem dikey hem de
yatay eksende odaklayamaz. Fakat, bu iki mknats arka arkaya konulduklarnda, aralarndaki mesafe mknatsn
odak uzaklndan ksa olduunda, bir drt kutuplu mknats iftinin demete yapt etki hem dikey eksende hem de
yatay eksende odaklaycdr. Bu durum, optikte, bir ince kenarl mercek ve bir kaln kenarl mercek iin de geerlidir.
Gnmze kadar ina edilmi en byk ve en gl ezamanlayc ve hzlandrc CERNde bulunan Byk
Hadron arptrcsdr.
19

Alg Fizii
Gkhan nel

Bu konuya nce birka genel soru ile balayalm: Bir nesneyi veya olay alglamak sadece grmek midir? Grmek alglamak iin gerekli ve yeterli midir? Aslnda bu sorular bizi bilimsel dncenin ne olduuna ve nasl kurgulandna
gtrr. Bilimsel dnce kesin kantlara dayanr. Kesin kantlarn elde edildii gzlem veya deney de tekrarlanabilir
olmaldr. Yani ayn artlarda yapldnda ayn sonular vermelidir. Bu yaklama gre deney doaya soru sormaktr; deney sonucu da alnan yanttr. Aslnda fizik sz de, adnn eski Yunanca kkeni gz nne alndnda, doa
bilgisi veya bilimi anlamna gelir.
Yukarda tartlan genel sorularn ilkine mantk yrterek yant bulabiliriz. Bir olay alglamak iin grmek
en basit tanmyla gerekli deildir. Bu mantk zincirine verilen en bilinen rnek rzgardr. Esintiyi grmyoruz
ancak varln yapraklar oynatt iin alglyoruz. kinci sorunun yant da lmlerin gvenilirlii ile ilgilidir.
Bilimsel yntemde grmek yeterli deildir. Deney sonularn kaydetmek ve baka insanlarla paylamak gereklidir. Bu
noktada insann aklna gelen en kolay kayt yntemi fotoraf ekmek olabilir. Ancak fotoraf ekmek tam olarak ne
demektir, bunu anlamaya alalm. rnein ekil 21de 1838 ylnda Pariste ekilmi ve iinde insan olan ilk fotoraf
grlebilir. Fotoraf ekmek de baklan nesneden gelen fotonlar alglamak ve kaydetmek olarak dnlebilir. Ancak
dikkat edilmesi gereken nokta, grlenlerin 1838 ylnda Pariste olan fotonlar deil onlarn brakt izler olmas. Yani
fotoraf grdmzde bile, aslnda cisimleri deil, onlarn izlerini gryoruz. Bu balamda atom alt paracklar
grmek de aslnda izlerini grmek anlamna geliyor. Tm bu tartmann nda, alglama kavramnn grme
kavramndan ok daha geni kapsaml olduu aktr. Genel olarak parack veya onun etkileimini alglamak, enerji
(E), momentum (p), yk (q), dn (spin, s) ve benzeri zellikleri lp kaydetmek anlamna gelir.

ekil 21: inde insan olan ilk fotoraf, Daguerre, 1838, Paris.

20

Bu balamda doa(fizik) olaylarn alglamamz salayan gerelere alg ad verilir. Paracklar alglamamz
salayan bu dzeneklerin tarihteki geliiminin ksa bir zetini ve modern alglardan birinin tantmn ilerideki
sayfalarda bulabilirsiniz.

4.1

Bulut Odas

1911 ylnda Wilson tarafndan icat edilen bu gere kendisine 1927 Nobel dln kazandrd. zellikle 1920-1950
arasnda yaplan deney ve gzlemlerde kullanld. Temelde ar doymu alkol buhar ieren kapal bir ortamdr; bu
yzden benzer gereler gibi oda adyla anlr. Odadan ieri giren ykl paracklar, izledikleri yol boyunca enerji
brakarak alkol buharn younlatrr ve bulut gibi izler brakr. Oluan izlerin fotoraflar ekilerek daha sonra
incelemek zere kaydedilir. Eer parack demetinin odaya giri ynne dik olarak bir manyetik alan uygulanrsa,
ortaya kan Lorentz kuvveti, paracklarn ynnn deimesine neden olur. Bu sayede de yay eklinde iz brakan
paracklarn yk ve momentumu llebilir. Bu alg sayesinde 1932 ylnda pozitron, 1936 ylnda mon ve 1947
ylnda kaon bulunmutur.

4.2

Kpk Odas

1950lerin banda Glaser tarafndan kefedildi ve bu alma kendisine 1960 Nobel dln kazandrd. Genel yaps
ii sv dolu bir silindir veya kre eklindedir. Kullanlan sv belli bir basntaki kaynama scaklnn hemen altnda
tutulur, rnek olarak 27 K scaklk ve 5 atmosfer basnta sv hidrojen dnlebilir. zine baklacak parack demeti
odaya ulatnda basn birden drlr (ayn rnekle dnrsek, 3 atmosfere indirilir), bylece sv stnstlm
olur. Parack demetindeki ykl paracklar iyonlama yolu ile enerji kaybeder. Bu da dengesiz durumdaki svy
buharlatrp baloncuk ekirdekleri yaratr. 1 veya 2 ms iinde fotoraflar ekilir. Birden fazla kamera farkl alardan
ekim yapmay salar. Bu sayede konum znrl 10 m dzeyine indirilebilir. Bulut odasndan daha byk
hacimli(sygl) yaplabilir ve daha youn sv ierdiinden daha yksek enerjili paracklar alglayabilir. Bu ilke
ile alan en bilinen alglar BEBC ve Gargamelle olarak dnlebilir. CERNde Gargamelle algc ile yaplan
lmler zayf yksz akmlarn kefine olanak salamtr.

ekil 22: Kpk odas

4.3

Dnden bugne

Demet etkileimlerinin fotoraflarnn ekilmesi hem kayt iin hem de istatistik(saymlama) almalar iin gereklidir. Ayn demet bohasnn ortamla etkilemesiyle oluan ve sradan olan dier etkileimlerin incelenmesine gerek
yoktur. Zaten bilinen bu etkilemelerin yeniden incelenmesi, yeni bilgi getirmeyecei gibi zaman kaybna da neden
olacaktr. Bu nedenle baz resimler veya resimlerin baz ksmlar n incelemeden sonra ayklanr. Bu kavram byk
ve modern alglarda da aynen vardr, tetikleme ve szme kavramlarnn temelini oluturur. Ancak eskiden insan
eliyle yaplan pek ok seim ve deerlendirmeyi bugn bilgisayar yardm ile gerekletirmek olasdr.
21

Gnmzde geerli olan bir baka yntem de, bulut veya kpk odas gibi, tek para bir alg ile tm paracklar ve btn zelliklerini gzlemlemek yerine, farkl malzemeden yaplm, amaca zel alglar birletirerek
tmleik alglar kullanmaktr. Deiik paracklarn baz malzemelerde farkl izler braktn bildiimize gre, her
malzemeyi en etkin olduu ite kullanmak, karmak ama yksek duyarllkta alglar yaplmasna olanak verir. Bu
kavram ekil 23de zetlenerek gsterilmitir. rnein yksz olan fotonlar iz srme odasnda iz brakmazken, tm
enerjilerini EM kalorimetreye brakr, fotonun yolu zerindeki dier alglarda iaret gzlenmez. Elektron veya pozitron, ykl olduklar iin, iz srme odasnda da iz brakarak alglanan paracn fotondan farkl olduunu ortaya
koyar. Kuarklardan oluan piyon, kaon, proton, ntron gibi paracklar ise yklerine gre iz srme odasnda iaret
verirken, enerjilerini hadron kalorimetresinde brakr. Kalorimetreleri geebilen iki paracktan biri olan mon, ykl
olduu iin mon odasnda iaret brakr. Ntrino ise hibir algta iz brakmaz, varl ancak demete dik ynde
momentum korunumu yasalar kullanlarak gsterilir. Mon odalarna ve iz srme odasna uygulanan bir manyetik
alan, ykl paracklarn yay gibi eri yollar izlemesini salayarak, hem momentum lm yaplmasna hem de
kvrlma ynne bakarak paracklarn yklerinin tannmasna olanak verir.

ekil 23: Modern bir algcn paralar

4.4

Prldak ve Enerji lm

W. Crookes, 1903 ylnda ZnS (inko-Slfr) ekrann, iinden geen paracklarn brakt enerjiyi a evirdiini
kefetti. Paracklarn getii yerde k oluturma zelliine sahip malzemelere prldak ad verilir. Prldaklar plastik
veya kristal yapda olabilir. rettikleri prlt miktar sourduklar enerji bana rettikleri foton says ile orantldr.
rnein NaI(Tl) (talyum katkl sodyum iyodr) sourduu her keV enerji iin yaklak 40 prlt fotonu retir. Bu
say plastik prldak iin yaklak 10 foton/keVdir. Prldaklarn doru almasn salayan bir baka zellikleri de
kendi rettikleri k iin saydam olmalardr. Genelde bir ucu ak braklacak ekilde ayna grevini grecek bir
malzeme ile kaplanan prldaklarn ak ucuna eklenen k klavuzu, prlt fotonlarnn bir yere toplanmasn salar.
Toplanan n llebilmesinin en kolay yolu ise, bunun elektrik yke dndrlmesidir. Bu da fotoelektrik etki
sayesinde olur. Yksek gerilim ile beslenerek elektrik iaretine eviren gerece fotooaltc tp ad verilir. Bu
dzenein tamam ekil 24in sol tarafnda grlebilir. Ayn eklin sa tarafnda ise, fotooaltc tpn alma
ilkesi bulunabilir. Yksek gerilimde tutulan ekrana arpan prlt fotonlar fotoelektrik etki ile buradan bir veya
birka elektron sker. Daha dk gerilimde tutulan bir baka metal katman ise bu ekrann hemen arkasnda
bulunur. Gerilim farkndan dolay hzlanarak plakaya arpan elektronlar arpmann etkisiyle, metal yzeyden daha
ok elektron kmasna neden olur. Onlar da, daha da dk gerilimdeki baka bir plakaya ayn ekilde hzlanarak
gider ve daha da ok elektron kartr. Bylece ekrana nden gelen foton says ile orantl bir miktarda elektron elde
edilmi olur. kta elektronlardan oluan iaretin saysallatrlmas ise Analog-Saysal evirici (Analog Digital
Converter - ADC) ile yaplr. Bu ekilde retilen basit bir alg ile rnein buradan parack geti mi? sorusuna
yant alnabilir.

22

ekil 24: Solda Prldak iinden geen bir paracn rettii k ve sada Ik oaltc

4.5

z srme ve Momentum lm

Paracklarn izini srerek momentum lm yapmaya olanak salayan alglara genel olarak spectrometre(izgeler) ad verilir. Temel fikir algtan geen paracn konumunu bulmak ve ardndan manyetik alan iinde brakt
izin ne kadar kvrk olduundan yararlanarak momentumunu lmek olarak zetlenebilir. Konum bilgisi elde etme
yntemi ise ekil 25 sol tarafta basite zetlenmitir. Gazl odann hemen nnde duran bir prldaktan geen ykl
parack geliyorum iaretini verir. Ardndan kolay iyonize edilebilir bir gazla dolu olan odacn iinden geerken
gaz moleklleriyle etkileerek onlar iyonize eder, yani elektronlarla iyonlarn ayrmasna neden olur. Gazl odann
iindeki bir tele yksek gerilim verildiinde, kopan elektronlar bu tele doru srklenirler. Eer parack tele yakn
gemise srklenme aral ksa, eer uzaktan gemise uzun olur. Srklenme sonunda telde biriken elektronlarn
oluturduu iaret okunduunda paracn gazl odadan gemi olduu anlalm olur. Prldaktan gelen iaret ile
gazl odann telinden gelen iaret arasndaki zaman fark Zaman-Saysal evirici (Time Digital Converter - TDC)
ile llr, bu zaman fark, srklenme mesafesinden dolay, parack tele yaknsa az, uzaksa oktur. Bylece geen
paracn konumu belirlenebilir.

ekil 25: z src alglar, solda gazl yntem ve sada silikonlu yntem
Silikon tabanl alglarn alma ilkesi gazl oda ile hemen hemen ayndr. Yar iletken olan silikona uygulanan
volt seviyesindeki gerilim elektronlarn bir yana, onlarn ayrlmas ile oluan deliklerin ise baka bir yana toplanmasna neden olur. Algcn iinden geen bir parack yine iyonlamaya neden olduunda ortaya kan elektron-delik
iftlerinin rettii iaret okunarak paracn oradan gemi olduu bilgisi edinilir. Silikonlu alglarn olumlu ynleri
daha kk yzeylerde kullanlabilmeleri, daha az gerilim gerektirmeleri ve gazl alglarn en az iki kat duyarllkta
olmalar olarak saylabilir. Bunun yannda sl etkilerden dolay iaret bozulmas ve bunu dzeltmek iin gereken
soutma zorunluluu, ekonomik deer ykseklii ve kanal saysnn okluundan dolay gereken yksek okuma
elektronii miktar, silikonlu alglarn eksi ynleri olarak dnlebilir.

4.6

ATLAS Algc

imdiye kadar anlatlan yntem ve gerelerle nasl ada bir alg tasarlanabildii ATLAS deneyinin algc (ekil 26)
rnek verilerek anlatlacaktr. zellikle arpma deneyi alglar soan gibi farkl katmanlarn bir araya gelmesinden
23

oluur. En duyarl lmler paracklarn olutuu yere en yakna yani algcn merkezine konur. Genel izgileriyle
ATLAS algc 3 ana ksmda incelenebilir: z srme (i alg), enerji lm (kalorimetreler) ve mon lm.

ekil 26: ATLAS algc

Bunlarn ilki olan i alg ise farkl yntemlerin kullanld 3 alt birim ierir. alg 2 Tesla gcnde bir sarmal
(solenoid) mknatsn iinde yer alr ve ykl paracklarn momentumlar bu manyetik alan sayesinde llr.
Bunlar silikon tabanl nokta (piksel) ve eritlerin yan sra, gaz tabanl gei mas alglardr. Nokta silikon algc,
adndan da anlalaca gibi fotoraf makinesinde olduu gibi noktalar yardm ile demet borusuna en yakn yerde, en
duyarl ekilde hem x hem de y boyutlarnda bilgi alnmasn 3 farkl katman ile salar. ekil 27nin sol tarafnda, en
altta, bu katmanlar grlebilir. Nokta algcnn hemen dnda bulunan silikon alglar erit yaplarndan tr tek
ynde bilgi verir gibi dnlse de, bunlarn birbirlerine gre al olarak yerletirilmelerinden tr her iki ynde
de bilgi verebilir. Silikon eritlerinin konumu ayn izimde orta ksmda gsterilmitir. En dta ise gei mas
algc bulunur. Gei nm izsrcs (Transition Radiation Tracker, TRT) iz lmnn yan sra, elektron pion ayrm yaplmasn da salar. alma ilkesi yksek enerjili bir ykl paracn bir malzemeden dielektrik
sabiti farkl baka bir malzemeye geerken kk bir ihtimalle ma yapmasna
dayaldr. Bu ma ile salnan
p
enerji paracn yknn karesiyle ve paracn katsaysyla ( = 1/ (1 v 2 /c2 ) doru orantldr. rnein
=1000 olursa, 2-40 keV enerjili X-nlar kar. TRT, yap olarak basittir: Ortasndan ince bir tel geen gaz dolu
kamlardan olumutur. ATLAS TRT kamlar 4mm kalnlkta olup iinde kullanlan gaz ise %70 Xe, %27 CO2 ve
%3 O2 karmdr. Yaklak 350bin kanaldan veri okunan bu alg yine yaklak 100m duyarllk salar.
Enerji lm daha nce de tartld gibi iki ayr alt birimde ve farkl etkileimler amalanarak gerekleir.
Bunlarn ilki elektron, foton gibi paracklarn enerjisini sourarak lmek amacyla kurulmu olan Elektromanyetik
kalorimetre, ikincisi de hadronlarn enerjisini lmek iin kurulmu olan hadron kalorimetredir. Daha nce tartlan
prldak algc ayn zamanda enerji lmnn de temel tadr. elik, pirin, kurun, vb gibi ar malzemeye arparak
geen birincil paracn daha dk enerjili ikincil, ncl paracklara blnmesi salanr. Bu etkiye saanak
denir, ekil 28 sa tarafta dikey izgilerle gsterilmitir. Ar malzeme (ekil 28 sa taraf, gri kutular) arasna
yerletirilen prldaklar (ayn ekil sar kutular) ile saanak enerjisi rneklenerek llr. Yeterince ar malzeme
24

ekil 27: algcn merkezdeki kesiti (sol) ve genel bakla nasl grnd (sa)
ve prldak katman konursa, paracn btn enerjisi sourulur ve llr. Bu dzenee rnekleme kalorimetresi
denir.
Akordeon eklinde bir yaps olan EM kalorimetrede etkileen ar malzeme olarak kurun ve bakr, iaret veren
malzeme olarak da sv argon kullanlr. Enerji brakan paracklarn ynn de belirlemek zere kk odalara
blnmtr. EM kalorimetre ekil 28 sol tarafta krmz renkle gsterilmitir. Hadron kalorimetrede ise merkeze
yakn ksmda elik-prldak karm kullanlrken, ularda (kapak blgesi) bakr tungsten ve sv argon kullanlr.
Bu alg da odalara blnmtr ancak EM kalorimetreye oranda daha kaba bir blnme yaplmtr, ayn ekilde
gri-mavi renkle gsterilmitir.

ekil 28: ATLAS kalorimetreleri (sol) ve rnekleme kalorimetresi alma ilkesi (sa)
Kalorimetreleri geebilen tek llebilir parack olarak dnlen monlarn yk ve momentum lm her
deney iin ok nemlidir. ATLAS bu lm gerekletirebilmek iin 4 Tesla gcnde ayr bir mknats sistemi ve
ayr yntemlere dayanan drt ayr mon algc kullanmaktadr. Bunlardan merkeze yakn olan MDT (monitored
drift tube) ve kapaklarda olan CSC (cathode strip chamber) yksek duyarllkta olup iz srmek iin, merkeze yakn
RPC (resistive plate chamber) ve kapaklarda olan TGC (thin gap chamber) hzl tetikleme yapmak iin kullanlr.

25

Ve CERN Higgsi Buldu

Sezen Sekmen

2012 ylnn Temmuz aynda CERN Byk Hadron arptrcs (BH) deneyinde Higgs bosonu adl bir paracn
gzlemlendii byk bir trenle btn dnyaya duyuruldu. Peki neydi bu Higgs bosonu? Nasl bulunmutu, ve
neden varlnn kantlanmas binlerce fizikide bu kadar byk bir heyecan yaratmt? Ve Higgs bosonunun varln
ngren fikir neden 2013 Kasm aynda Nobel dlne layk grlmt?
Higgs ile ilgili yaanan bu heyecann srr Standart Modelin (SM) nemli bir eksiinde sakldr. Temel paracklar ve etkileimler hakkndaki tm bilgimizi ieren kuramlar btn olan SM u ana kadarki deneylerin nda
dorudur, ancak eksiktir. evreni btnyle aklamaya gelince SMin yeterince cevaplayamad baz sorular vardr. Bu sorulardan nemli bir tanesi ktle sorunudur. Bilinen temel paracklarn bir ksm ktleye sahiptir, ancak
dier bir ksm ise ktlesizdir. Ve baz paracklar arken dier baz paracklar hafiftir. Peki paracklara ktlesini
veren o ey nedir? Ve neden farkl paracklar farkl ktlelere sahiptir?

5.1

Ktle sorunu ve Higgs ileyii

Ktle sorununu anlamak iin 1960l yllarda ve sonrasnda hayli ura verildi. Bugn BH saysinde doru olduunu
dndmz fikrin temelinde yatan kendiliinden simetri (bakm) krlmas ileyii 1963 ylnda Philip W. Anderson tarafndan ortaya atld. Anderson bu fikri speriletkenleri anlamaya alrken kefetmiti. 1963-64 yllarnda
fikir ayr grup tarafndan gelitirildi ve bugn bilinen halini ald. Robert Brout ve Franois Englert bir yandan,
Peter Higgs bir yandan, Gerald Guralnik, C. R. Hagen ve Tom Kibble da dier bir yandan birbirlerinden habersiz
olarak ktle sorununu zmleyecek kuram oluturdular. Ortaya karlmasnda emei geen birok kiiyi hakkyla anmak iin bu kuram gerekte ABEGHHKtH (Anderson, Brout, Englert, Guralnik, Hagen, Higgs, Kibble, t
Hooft) ileyii olarak adlandrlr, ancak ksaca Higgs ileyii olarak bilinir. Bunun sebebi Peter Higgsin dier
meslekdalarndan bir adm daha ileri giderek ktle kazanm ileyiini anlatan kuramn yansra kuramn varlna
iaret edecek bir de temel paracn varolduunu ngrmesidir. Higgsin nerdii bu parack BHnin kefettii
Higgs bosonudur.
Ancak Higgs kuramn tantmadan nce ktle demekle ne demek istediimizi aklayalm. Gerekte ktle kavramnn birden fazla tanm vardr. Newton ktleyi madde miktar olarak tanmlar. Bu tanma gre ktle, maddenin
ivmeye olan direncinin miktardr, ya da dier maddelerle arasndaki ktleekimin miktarn belirleyen bir z niceliidir. Einsteina gre ise ktle duraan haldeki maddenin karlk gelecei enerji miktarn verir. Ancak her nasl
tanmlanrsa tanmlansn, aslnda etrafmzdaki maddenin ktlesinin byk ounluu bilindik bir ekilde oluur.
rnein proton ktlesi 938.3 MeVdir. Protonun iindeki u + u + d kuarklarn toplam ktlesi ise 9.4 MeV eder, ki
bu proton ktlesinin ok kk bir ksmdr. Geriye kalan asl ksm olan 928.9 MeVlik ktleyi protonun iindeki
kuarklarn ve gluonlarn kinetik enerjisi oluturur. Bizim burada odaklanacamz ktle 9.4 MeVi oluturan ve
kuarklarn isel zellii olan ktledir, yani temel paracklarn Higgs ileyii sayesinde kazandklar ktledir.
imdi Higgs ileyiini aklamaya alalm. Bu kurama gre evrenin her noktasnda bir Higgs alan bulunur.
Alan, uzay-zamann her noktasnda bir deere sahip olan bir olgudur. Bu alan tpk mknatslarn birbirini itmesiniekmesini salayan, ya da bir mknatsn etrafnda demir tozlarn ekillendiren bir manyetik alan gibi dnebiliriz,
ya da alan daha da basit olarak durgun bir gl gibi hayal edebiliriz. Higgs ileyiinin nerisine gre
temel paracklar bu Higgs alan ile etkileerek ktle kazanrlar,
ve temel paracklar bu Higgs alan ile ne kadar fazla etkileirlerse o kadar fazla ktle kazanrlar.
Bu fikrin altnda yatan mant insanlara biraz olsun hissettirebilmek iin 1993 ylnda ngiltere bilim bakan Waldegravein istei zerine David Miller tarafndan yle bir rnek bulunmutu.
Bo bir oda dnelim. Bu odaya giren herhangi bir kimse oda iinde hibir engelle karlamadan kolayca ilerleyebilir. Bu durumu evrende Higgs alannn yokluunda tm paracklarn ktlesiz olduu bir durumla zdeletirebiliriz. Higgs alannn yokluunda tm paracklar ktlesizdir ve evrende k hz ile hareket ederler. imdi, ayn odada
birsr fizikinin katld bir kokteyl parti olduunu hayal edelim. Odadaki bu fiziki grubunu ise Higgs alan ile
zdeletirebiliriz. lk nce odaya hikimsenin tanmad birisi girmi olsun. Bu kii, kimse ile tanmad iin oda
iinde kimse tarafndan engellenmeden rahatlkla hareket edebilecektir. Bu durum, ktlesiz ya da hafif bir paracn
Higgs alan ierisindeki hareketine edeerdir. Ve imdi, farzedelim ki odaya Einstein girsin. Elbette Einsteinn orada
olmas odadaki fizikileri ok heyecanlandracak, ve hepsi onunla konuabilmek iin etrafna toplanacaklardr. Bylece sorular cevaplamak iin srekli durmak zorunda kalan Einsteinn odadaki hareketi zorlaacaktr. te bu durum
da bir paracn Higgs alan ierisinde ktle kazanmasna ve kazand ktle yznden hareketinin yavalamasna

26

edeerdir. Bir paracn ne kadar ktle kazanaca, az nce de sylediimiz gibi, paracn Higgs alan ile ne
kadar etkiletiine baldr, ve bu etkileimin miktar da paracn kimlii ile ilikilidir.
Peki Peter Higgsin nerdii ve BHde gzlemlenen boson bu resmin neresindedir? yle ki, farzedelim odaya
Einsteinn kendisi girmesin, ancak kapdaki birisi Einsteinn geleceini fsldasn. Oda iindeki fizikiler bu sefer
eitli noktalarda kendi aralarnda toplanarak Einstein ile ilgili dedikoduya balayacaklardr. Bu ekilde odann eitli
noktalarnda oluan insan younluu Higgs alanndan doan Higgs parac ile zdeletirilebilir. Tpk durgun bir
gle atlan tan ortaya su damlacklar karmas gibi, Higgs alanna verilen enerji de alandan Higgs paracklarnn
domasn salayacaktr. te Higgs paracnn BHdeki kefi de tam bu ekilde gereklemitir: BHdeki yksek
enerjili proton-proton (pp) arpmalar, Higgs alanndan Higgs bosonunu douracak enerjiyi salarlar.

5.2

BHde Higgs gzlemi

imdi Higgs bosonunun BHde nasl olutuundan ve gzlemlendiinden bahsedeceiz. Bunun iin bilmemiz gereken anahtar bir nokta vardr. Higgs ileyii tek bilinmeyenli bir kuramdr, ve bu tek bilinmeyen, Higgs bosonunun
ktlesidir. Kuramn dier btn ngrleri Higgs ktlesine baldr, ve bu ballk BH aratrmalarn dorudan
etkiler.
5.2.1

Higgs retimi

BHde arpan paracklar protonlar olsa da, gerekte etkileenler protonlarn iindeki kuarklar (q) ve gluonlardr (g). ekil 5.2.1de, soldaki erevede gluon-gluon (gg) ve kuark-karkuark (qq 0 ) etkileimlerinde Higgsin nasl
olutuunu gryoruz. Etkileimleri bu ekilde gsteren emalara Feynman izimleri deriz. Bu emalarda zaman
soldan saa akar, ve saa doru olan oklar paracklar gsterirken sola doru olan oklar da karparacklar gsterir. Diagramlarda grld zere Higgs BHde tek bana, top kuarklarla birlikte, W/Z bosonlaryla birlikte, ve
u/d kuarklar ile birlikte oluabilir. ekil 5.2.1de, sada ise bu oluum yollarndan her biri ile 8 TeV proton-proton
arpmalarnda ne kadar Higgs retilebileceinin Higgs ktlesine gre deiimini gryoruz. Grafiin y ekseninde
grdmz nicelik belli bir parack etkileiminin hangi olaslkla meydana geleceini gsterir ve tesir kesiti () diye
adlandrlr. Tesir kesiti barn (1028 m2 ), pikobarn (pb), femtobarn (fb) gibi alan birimleri ile llr, ve etkileimde
yeralan paracklarn cinsine, zelliklerine ve etkileim enerjisine baldr. Grafikte, BHde 125 GeV Higgsin en
ok gluon fzyonu yntemi ile olutuunu gryoruz.

ekil 29: Solda: BHde arpan protonlarn iindeki kuark ve gluonlarn etkilemeleri ile gerekleen Higgs retim
ileyilerini gsteren Feynman izimleri. Sada: eitli Higgs oluum yollarnn her biri ile 8 TeV enerjili protonproton arpmalarnda ne kadar Higgs retilebileceini gsteren tesir kesiti niceliinin Higgs ktlesine gre deiimi.
Ancak tesir kesiti bize saysal olarak ka Higgs olay greceimizi sylemez. Bu deere ulamak iin tesir kesitini
BH nl ile arpmamz gerekir. BHde nlk (lumnosty, L), 1 saniyede 1 cm2 de ka proton-proton arpmas

27

olduunun lmdr. Inlk alan1 s1 birimi ile llr. BHnin nl 2012 ylnda 1033 cm2 s1 ye ulamtr.
Toplam nlk ise belli bir zaman srecinde birim alanda ka proton-proton arpmas olduunun lmdr. fb1 ,
pb1 gibi birimlerle llr. BHde oluan etkileim says da tesir kesiti ile nl arparak elde edilir. ATLAS
ve CMS deneyleri yaklak 5er fb1 7 TeV veri ve 20er fb1 8 TeV veri toplamlardr.
5.2.2

Higgs bozunma kanallar

Ancak Higgs ksa mrl bir paracktr, ve olumasndan 1022 saniye sonra kendinden hafif paracklara bozunur.
Bu bozunma eitli yollarla gerekleir ve sonuta farkl paracklar, ya da farkl son durumlar ortaya kar. Higgsin
belli bir son duruma bozunma olaslna dallanma oran (BR) denir. ekil 5.2.2de, solda Higgsin eitli son durumlara dallanma oranlarnn Higgs ktlesine bal deiimini gryoruz. 125 GeVlik Higgs iin bozunma en ok
b-kuark iftlerine, daha sonra gluon iftlerine, ve daha sonra da iftlerine gerekleiyor. ngrlen bu son durumlar, BHde yaplacak olan Higgs aratrmalarnn tasarmn dorudan belirlemitir. Tasarmda asl belirleyici olan
ise tesir kesiti ile dallanma oran arpmnn verdii deerdir. ekil 5.2.1den hatrlayacamz gibi Higgs oluurken
yannda baka paracklar da oluabilir, ve bu eliki paracklar da BHde grdmz son durumu belirlerler.
ekil 5.2.2de, sa erevede eitli kanallarda Higgs tesir kesiti ile dallanma orannn arpmnn ( BR) 8 TeVde
Higgs ktlesine gre deiimini gryoruz. y-eksenindeki BR deerlerini 8 TeVdeki toplam BH nl olan
20 fb1 ile arparak her kanalda ka olay gerekletiini bulabiliriz.

ekil 30: Solda: Higgsin eitli son durumlara dallanma oranlarnn Higgs ktlesine bal deiimi. Sada: eitli
kanallarda Higgs tesir kesiti ile dallanma orannn arpmnn Higgs ktlesine gre deiimi.
ekil 5.2.2deki kanallar arasnda 125 GeV Higgsi en fazla VBF H kanalnda (yani Higgsin W/Z
bosonlar ile birlikte olutuu ve iftine bozunduu kanalda) bekliyoruz. Ancak Higgs aratran zmlemeleri
tasarlarken Higgsin oluma ve bozunma miktarlarndan baka noktalara da dikkat etmemiz gerekiyor. Bu noktalardan ilki, son durumda kan paracklar algcmzn ve hassalkla alglayabildiidir. rnein, ATLAS ve CMS
alglar elektronlar, muonlar ve fotonlar lara gre daha byk kesinlikle alglayabilirler ve lebilirler. Bu durum, iinde elektron, muon ya da foton bulunan Higgs kanallarnn zmlemesini iinde bulunan kanallarn
zmlemesine gre daha kolay ve hassas hale getirir.
5.2.3

Sinyali ardalandan ayrmak

Dikkat etmemiz gereken ikinci nokta ise ardalanlardr. BHde bizim aradmz etkileimler haricinde aradklarmza benzer son durumlar veren birok farkl etkileim gerekleir. Ve ardalan diye adlandrdmz bu aramadmz
etkileimler ou zaman sinyal diye adlandrdmz aradklarmzdan ok daha sk gerekleir. ekil 5.2.3de ayn son
durumu veren sinyal ve ardalan iki srecin Feynman diagramn gryoruz. Soldaki sre sinyal olan H ZZ( 4`)
srecidir, ve 8 TeVdeki tesir kesiti 0.001 pbdr. Sadaki sre ise kuark etkileiminden dorudan ZZ oluumu ardalann gsterir, ve ZZnin 4 leptona gidiini de hesaba katarsak tesir kesiti 8.26 pbdr. Higgs ve dier yeni parack

28

aratrmalarndaki en byk grevlerden biri sinyal olaylarn ardalan olaylarndan ayrd edici zellikler bularak
ardalan fazlasndan kurtulmaktr.

ekil 31: Solda: H ZZ( 4`) srecinin Feynman diagram. Tesir kesiti 0.001 pbdir. Sada: Kuark etkileiminden
dorudan ZZ oluumu ardalannn Feynman diagram. ZZnin 4 leptona gidiini de hesaba katarsak tesir kesiti 8.26
pbdir.
Higgsli son durumlar Higgssiz son durumlardan ayrt etmeye yarayan bir zellik Higgsin deimez ktlesidir.
Deimez ktle Higgsin bozunmasyla ortaya kan tm paracklar kullanlarak aadaki ekilde hesaplanr:
!2  n 2
n
X 
X


2
m =
Ei

p~i 
(1)


i=0

i=0

Burada n kan paracklarn saysn, Ei ve p~i de parack inin enerjisini ve momentumunu verir. Deimez ktle
her referans erevesinde ayndr ve ana paracn (yani Higgsin) ktlesine eittir. pp H ZZ 4l rneinde
deimez ktle 4 leptonun enerjileri ve momentumlar kullanlarak hesaplanr ve ideal olarak her Higgs olaynda
deimez ktle ayndr. Ancak alg znrl mkemmel olmad iin gerekte ktlenin ald deerde sapmalar
grrz. Dier taraftan, pp ZZ 4l gibi ardalan olaylarda ZZye bozunan bir ana parack yoktur. Bu yzden
4lepton deimez ktlesi herhangi bir deer alabilir. zetlersek, Higgsli olaylardaki deimez ktle hep Higgs ktlesi
etrafnda karken ardalan olaylarda ktle rastgele dalacaktr. Bu da Higgsi ardalandan ayrt etmemize yarar.
ekil 5.2.3de, stte CMS algc tarafndan gzlemlenmi verideki bir pp ee olayn gryoruz. Resimdeki
krmz izgiler muonlar, yeil tek izgiler de elektronlar temsil ediyor. Elbette bu olaya bakarak onun Higgs
sinyalinden mi geldiini, yoksa ardalandan m geldiini bilemeyiz. Ancak bu olaylarn hepsini toplayp, elektron ve
muonlar kullanarak deimez ktle hesaplayabiliriz, ve deimez ktle dalmna bakabiliriz. ekil 5.2.3de altta
CMS (solda) ve ATLAStaki 4 leptonlu olaylarn deimez ktle dalmlarn gryoruz. ki grafikte de noktalar
BH verilerini, CMS grafiindeki ii dolu mavi histogram, ve ATLAS grafiindeki ii dolu krmz histogram ise SM
ardalan beklentisini gsteriyor. 125 GeV civarnda veri ile SM ardalan beklentisi arasnda bir tutarszlk olduunu
kolayca farkedebiliriz. te, veride gzlemlediimiz bu fazlalk, 125 GeV ktleli yeni bir paracn varlna iaret
etmektedir. stelik bu farkllk, CMS grafiinde krmz izgi histogramla, ATLAS grafiinde de ii dolu mavi
histogramla gsterilen Higgs sinyalinin bilgisayar ile retilmi benzetimi ile de birebir uyumaktadr, ve bu da bize
fazlaln Higgsten gelmi olabileceini syler. Fazlaln hem CMS, hem de ATLAS deneylerinde gzlemlenmesi de
kefin doruluuna gl bir kanttr.
ekil 5.2.2deki bozunma kanallar arasnda Higgsin iki fotona bozunduu H kanaln da gryoruz. ki
fotonlu kanaldaki Higgs oluumu dier kanallara gre hayli az olmasna ramen, gerek alglardaki foton znrl, gerek sinyal-ardalan ayrmnn kolay olmas nedeniyle bu kanal da verimli Higgs zmlemesi iin uygundur. ekil 5.2.3de, stte ATLASta bulunmu iki fotonlu bir olay gryoruz. Burada sar izler fotonlar temsil
ediyor. Altta ise ATLAS (solda) ve CMSteki (sada) iki fotonlu olaylarn deimez ktle dalmlarn grebiliriz.
4 lepton kanalnda olduu gibi iki foton kanalnda da veri ile ardalan arasnda gzlenebilir belirginlikte farkllk
vardr. Bu kanalda beklenen ardalan dalm yksek dereceli polinomla ifade edilir. Veriler polinoma oturtulur (fit
edilir) ve ardalan beklentisi ile veriler arasndaki fark hesaplanr. Gzlenen fazlalk yine iki deneyde de Higgs sinyali
ile uyumludur.
29

ekil 32: stte: CMS algc tarafndan gzlemlenmi verideki bir pp ee olay. Krmz izgiler muonlar, yeil
tek izgiler de elektronlar temsil ediyor. Altta: CMS (solda) ve ATLAStaki 4 leptonlu olaylarn deimez ktle
dalmlar.

30

ekil 33: stte: ATLAS algc tarafndan gzlemlenmi verideki bir pp olay. Sar izler fotonlar temsil ediyor.
Altta: ATLAS (solda) ve CMSteki 2 fotonlu olaylarn deimez ktle dalmlar.

31

Higgs bosonunun varl, 4 lepton ve iki foton haricinde bb, , W W `` gibi farkl kanallarda da ATLAS ve
CMS tarafndan doruland. Bundan sonra cevab aranacak soru ise gzlenen paracn SM Higgs ngrsne uyup
uymaddr. yle ki, eer doada SM tesi bir kuram ve o kurama ait yeni paracklar varsa, Higgs bosonunun
oluma ve bozunma yollar ve miktarlar bu yeni paracklarn katklar ile deiecektir. Gzlenen Higgsin SM
ngrsn lmek iin sinyal gc ad verilen ve her kanal iin
=

Gozlenen Higgs olay

y say
ys
y
SMde beklenen Higgs olay
y say
ys
y

(2)

eklinde tanmlanan bir nicelik kullanrz. Burada = 0 olmas, deneyde Higgs sinyali gzlenmediine, = 1 olmas
da deneyde gzlenen Higgsin SM ngrsne uygun olduuna iaret eder. ekil 5.2.3de ATLAS (solda) ve CMSde
(sada) eitli kanallarda yaplan Higgs lmlerinde elde edilen sinyal gc deerlerini gryoruz. Grafiklerdeki
noktalar lmlerin merkezi deerlerini, noktalar evreleyen izgiler de belirsizlii (hata payn) temsil ediyor. Bu
grafikler bize gzlediimiz paracn byk kesinlikle SMin nerdii Higgs bosonu olduunu sylyor.

ekil 34: ATLAS (solda) ve CMS (sada) deneylerinde eitli kanallarda yaplan Higgs lmlerinde elde edilen sinyal
gc deerleri. Grafiklerdeki noktalar lmlerin merkezi deerlerini, noktalar evreleyen izgiler de belirsizlii (hata
payn) temsil ediyor.

5.3

Higgsten ne rendik? imdi ne yapacaz?

Higgs bosonunun BHde gzlenmesi sayesinde temel paracklarn nasl ktle kazandklarn renmi olduk. Ve
48 yllk bir fikrin binlerce kiinin katld byk bir deneyde dorulanm olmas elbette bilim dnyasnda byk
bir heyecan yaratt. Ktle kazanm ileyii fikrini oluturan alt fizikiden ikisi olan Franois Englert ve Peter Higgs
2013 Kasm aynda "Atomalt paracklarn ktlesinin kkenine dair anlaymza katkda bulunan ve yakn zamanda
CERNin Byk Hadron arptrcsnda ATLAS ve CMS deneyleri ile tahmin edilen temel paracn kefedilmesiyle onaylanan ileyiin kuramsal kefinden dolay" Nobel fizik dlne layk grldler. Peki ama paracklarn
ktle kazanyor olmas bizim iin neden bu kadar nemlidir?
Higgs alan farkl paracklara farkl ktleler vererek, tpk beyaz gne n krarak rengarenk gkkuan yaratan yamur damlalarnn yapt gibi evrenin simetrisini krar. Eer Higgs alan olmasayd btn temel paracklar
ktlesiz olacakt. Byle bir durum bizim iin hayli sevimsiz olurdu. nk ktlesiz paracklar Einsteinin Grelilik
Kuram gereince evrende k hzyla hareket edeceklerdi, ve tm paracklarn k hzyla hareket ettii tekdze
bir evrende atomlarn, molekllerin, ve haliyle dnyamzn ve bizlerin olumz mmkn olamayacakt. Ksacas eer
Higgs alan olmasayd bildiimiz anlamda yaam varolamayacakt.
BHde Higgs zmlemeleri hala devam ediyor. Eldeki veriye daha verimli bakabilmenin yollarn aryoruz,
ve srekli lm hassasln arttracak yeni yntemler gelitiriyoruz. te yandan BHde sregelen hzlandrc
ve alg yenileme ilemleri hzla devam ediyor, ve tasarm enerjisi olan 14 TeV ile yksek nlkta veri almak iin
hazrlklar yaplyor. Bahsettiimiz gibi, Higgs u ana kadarki gzlemlere gre SM beklentileri ile uyumludur, ancak
32

yeni yntemler ve yeni veriler kullanarak yaplacak lmler ile bu uyumluluk dorulamaya alacaz. zellikle
2015te toplanmaya balayacak olan 14 TeV veri, imdiye kadar ulaamadmz baz kanallar yeterli hassaslkta
lmemizi salayacak. Bylece elimizde Higgsin SMe uygunluunu snayacak daha fazla gzlem olacak. Bu snama
bizler iin ok nemli, nk Higgs bosonu ile ilgili SM ile uyumayan herhangi bir gzlem bize SM tesi fiziin
varln iaret edecek, ve belki de bu fiziin doas ile ilgili ipular verecektir.
Balangta bahsettiimiz gibi SM dorudur, ancak eksiktir. Ve ktle sorunu SMin eksiklerinden sadece bir
tanesidir. Parack fiziinin cevaplamas gereken daha pekok soru bulunmaktadr. rnein neden SMde sadece
parack ailesi vardr? Neden ktleekim kuvvetinin doas elektromanyetik, zayf ve gl kuvvetlerin doasndan farkldr? Evrende grlen madde-karmadde asimetrisinin kayna nedir? Karanlk maddeyi ne oluturur?
Karanlk enerji nedir? te henz cevaplanmam olan btn bu sorular bize SM tesi daha temel bir fizik kuramnn olmas gerektiini iaret ediyor. Ve bu yeni kuram her ne ise yeni temel paracklarn varln ngrdn,
hatta kuramlarn bazlarnn birden fazla Higgs paracna evsahiplii yapabileceini dnyoruz. BHnin btn
gzlem gc ve BH fizikilerinin btn heyecan imdi olas yeni paracklar bulmaya ve onlar ngren kuramn
doasn anlamaya odaklanm durumda. Gzleyip greceiz.

33

Ntrinolarn Dnyasna Ksa Bir Yolculuk

Umut Kse

Ntrino evrende fotondan sonra en yksek miktarda bulunmasnn yansra parack dnyasnn en gizemli, asosyal ve
izofren paracklarndan biridir. Bu yazda ntrino tarihsel sre ierisinde incelenip, ntrinonun Standart Modelin
oluum ve geliimine yapm olduu katklar Standart Modelin tesinde yeni fizik olaslklarn tartacaz.

6.1

X nlarndan radyoaktivite

Fizie yn veren devrimsel almalarn ou tesadfen yaplan gzlem ve keifleri anlama abasnn bir rn
olarak ortaya kmtr. Hikayemiz 8 Kasm 1895 akam, Wilhelm Conrad Rntgenin katot n tpleriyle alrken
kazara X-nlarn kefetmesiyle balamtr. W. C. Rntgen, gazlarn iinden geen elektrik yolunu aratrmak iin,
havas vakum pompasyla boaltlm ve iine metal elektrotlar yerletirilmi katot n tpyle (Crooks tp)
deney yaparken katod nlarnn tpn dna ktn gzlemlemitir. Tpten uzakta durmakta olan cam bir
kavanoz ierisinde bulunan Baryum Platin Siyanr kristallerinde kuvvetli bir floresans olaynn meydana geldiini
farketmitir. Deneyini defalarca tekrarlayp, deney dzeneini farkl ve kaln nesnelerle rtmesine ramen katod
nlarnn darya kaabildiini gzlemlemitir. Bu nlar daha nce bilinmediinden ve ne olduuna dair herhangi
bir fikri olmadndan X-nlar adn vermitir. W. C. Rntgenin bu nemli kefi, 1901 ylnda ilk kez verilmeye
balanan Nobel Fizik dlyle onurlandrlmtr. X-nlarnn kefi bilim dnyasnda byk yanklar uyandrp,
yeni keiflere nayak olmutur. Gnmz grntleme yntemlerinin temelini oluturup, tp biliminde de byk
r amtr.
Antoine Henri Becquerel, W. C. Rntgenin X-nlarndan ok etkilenmi, bu gizemli nlarn kaynan ve zelliklerini anlamak iin fosforesans zellik gsteren mineraller zerinde almalar yapmtr[1]. A. H. Becquerel, karanlkta parlayan uranyum tuzunun da X-n retebileceini dnm, fosforesans etkisi ok gl olan potasyum
uranyum slfat tuzlarn k geirmeyen siyah kada sarmalanm fotorafik filmlerin zerine yerletirerek birka
saatliine gne na maruz brakmtr. Deneylerinin ilk aamasnda fotorafik filmlerde oluan izlerin, uranyumdan yaylan X-nlarnn neden olduunu dnmtr. Deneylerine devam ederken, havann bulutlu olduu birka
gn uranyum tuzlarn fotorafik filmlerle birarada ekmecesinde unutmutur. ekmecesinde bulunan filmleri banyo
edip inceledikten sonra gnee maruz kalan rneklerde olduu gibi bu filmlerde de izlerle karlamtr. Deneylerini
tekrarlayarak uranyum tuzlarnn gne nna gerek kalmadan da kendiliinden ma yaydn kefetmitir. A.
H. Becquerel X-nlarn ararken 1896 ylnda radyoaktiviteyi bulmutur. Marie Curie, 1898 ylnda toryumun da
uranyuma benzer malar yaptn gstermi, ayrca Pierre Curie ile birlikte radyoaktif element olan polonyum ve
radyumu bulmulardr. Yapm olduklar bu katklardan dolay 1903 Nobel Fizik dl, A. H. Becqurel, M. Curie
ve P. Curieye verilmitir. Ernest Rutherford 1898 ylnda uranyumdan kan nlarn alfa () ve beta () malar
olduunu kefetmitir. nc eit radyoaktivite olan gamma () mas da Paul Villard tarafndan 1900 ylnda
bulunmutur.
Yukarda bahsedildii gibi alfa, beta ve gamma olmak zere eit radyoaktif ma vardr. Kararsz ekirdekler,
zerindeki enerji fazlalndan kurtulup kararl duruma gei yaparken bozunuma urarlar:
Alfa bozunumu, radyoaktif kararsz bir ekirdein alfa parac (aslnda yksek enerjili helyum ekirdei)
salnmas ile kararl bir ekirdee geiiyle gerekleir. Bu geite atomun atom numarasnda iki birim ve
ktle numarasnda da drt birim azalma meydana gelir. Bu duruma radyumun polonyuma geii rnek olarak
verilebilir: Ra222 P o218 + .
Gamma bozunumunda ise; baz radyoaktif ekirdekler alfa ve beta bozunumu srasnda tm enerjisini darya
veremez ve yksek enerjili durumda kalr. Kararl duruma gei yapmak iin gamma mas yapar. Bu durumda
atomun atom numaras ve ktlesinde herhangi bir deiiklik meydana gelmez.
Beta bozunumu, kararsz ekirdeklerin beta parac yani elektron yaylmasyla kararl duruma gei yapt
duruma denir. Bu gei srasnda atomun atom numarasnda bir deiiklik olmaz ve ktle numarasnda 1
birimlik azalma olur. 1900lerin banda, bilinen bozunum ekline rnek olarak karbon ekirdeinin azota
geii verilebilir: C 14 N 14 + .

6.2

Enerji korunumu krizi

1900lerin banda beta bozunumunu anlamak iin gerekletirilen deneylerde aa kan elektronun kinetik enerjisi llm ve bu lmler sonucunda birbirinden farkl sonular elde edilmitir. Deney sonularnn bir ksm

34

ekil 35: Beta bozunumundan kan elektronun enerji dalm. Sol: J. Chadwickin elde ettii sonu; orta: C. D.
Ellis ve W. Woostern elde ettii deneysel sonu; sa: elektronun beklenilen enerji dalm.
elektronun kesikli enerji dalm gsterdiini aklarken dier bir ksm srekli bir dalma iaret ediyordu. ayet
beta bozunumuna urayan ekirdek iki cisme bozunuyorsa elektronun tek deerli bir enerjiye sahip olmas gerekir.
Otto von Baeyer, Otto Hanh ve Lise Meitner, 1911-1912 yllar arasnda radyum ve toryum rneklerini fotorafik film kullanarak gerekletirdikleri deney sonularnda kesikli bir dalm bulmulard[2]. James Chadwick, 1914
ylnda kurun ekirdeinde beta bozunumunu manyetik spektrometre kullanarak incelemi ve (ekil35 sol tarafta
grld gibi) elektronlarn tek enerjili olmadn iddia etmitir[3]. L. Meitner, elektronun srekli bir dalm
gsterdii iddialarna karn, elektronun ekirdekten karken salmalara urad, bundan dolay elektronun kinetik enerjisinin deiime urayacan ve srekliymi gibi grneceini ileri sryordu. Charles Drummond Ellis ve
William Wooster, 1927 ylnda bizmut ekirdei rneinde beta bozunumu srasnda ortaya kan toplam s enerjisini kalorimetre tekniiyle lp, (ekil 35 ortada grld gibi) elektronlarn srekli bir dalma sahip olduunu
gstermilerdir[4]. L. Meitner ve Wilhelm Orthmann tarafndan 1929 ylnda bu sonularn dorulanmasyla, beta
bozunumunda ortaya kan elektronlarn srekli bir enerji dalmna sahip olduu kabul grmeye balamtr.
Radyoaktivitenin kefinden beta bozunumunda ortaya kan elektronun enerjisinin srekli olduunun anlalmasna kadar yaklak 30 yllk bir zaman gemesi gerekmitir. Bu sonular beraberinde ok nemli bir problemi ortaya
karmtr: Enerji ve momentum korunum yasasnn ihlali! ayet bir cisim iki cisme bozunursa, A B + e , enerji
ve momentum korunum yasalarndan dolay elektronun tek deerli bir enerji deerine sahip olmas gerekiyordu
(ekil 35 sa tarafta gsterildii gibi):
M 2 MB2 m2e 2
Ee = A
c .
(3)
2MA
Enerji dalmnn srekli olabilmesi iin elektronun yansra bir baka paracn ortaya kmas ve toplam enerjinin
parack arasnda paylalmas gerekir. O dnemde bilinen paracklar proton, elektron ve fotondan ibaretti. Beta
bozunum deneylerinde fotona benzer bir paraca rastlanmamt. Hi kimse elektronun neden srekli bir dalm
gsterdiini aklayamyordu. yle ki; Niels Bohr enerji korunum yasasnn beta bozunumlarnda geersiz olabileceini ne srmtr. Bu konuda kaleme ald makaleyi Wolfgang Pauliye gnderip fikrini istemis, W. Paulinin
enerji korunumunun gzard edilmesinin yanl olduunu dile getirmesi zerine, Bohr makalesini yaynlamaktan
vazgemistir.
Beta bozunumunda enerji korunumu ihlalinin yansra fizikilerin urat bir dier konu da: Spin istatistik problemiydi. O dnemde atom ekirdeinin proton ve elektronlardan meydana geldii dnlyordu. Buna gre lityum
ekirdeinin 6 proton ve 3 elektrondan olutuu, azotun da 14 proton ve 7 elektrondan olutuu dnldnde,
her iki rnein de Fermi-Dirac istatistiine uymas beklenirken deneysel sonular, Bose-Einstein istatistiinin geerli
olduunu gstermitir.

6.3

Ntrino varsaym

W. Pauli, 4 Aralk 1930da Tbingendeki toplantda bulunan L. Meitner ve dier fizikilere hitaben kaleme ald,
Sevgili radyoaktif bayanlar ve baylar diye balad, fizik dnyasnn en nemli mektuplarndan birinde, her iki
problemi zmek iin umutsuz are deserate remedy olarak spini 1/2, yksz ve ktlesi protonun ktlesinin 0,01
kat kk olan bir parack nermitir. Buna gre karbonun azota beta bozunum srecindeki geii u ekilde

35

gsterilebilir3 :
C 14 N 14 + e + .

(4)

Bu paraca ntron adn vermitir. Enrico Fermi daha sonra W. Paulinin nermi olduu ntron isminin ntrino olarak deitirilmesini nermitir. Mektubunda problem zm iin nerdii bu paracn belki de hi
kefedilemeyeceini dile getirmitir. Gnmzden o dnemde yaanan tartmalara baktmz zaman, beta bozunumunda enerji ve momentum korunumunu salamak iin yksz, spini 1/2 olan bir paracn olmas gerektiini ok
ksa bir zamanda ve kukuya yer brakmayacak ekilde dile getirebiliriz. Oysa ki o dnemde byle bir parac nermek ok byk bir cesaret gerektirmektedir. yle ki W. Pauli bu konuda herhangi bir makaleyi kaleme almamakla
birlikte konu ile ilgili sunumunu ilk defa Temmuz 1931de talyann Pasedena ehrinde gerekletirilen toplantda
yapmtr. Bu sunumu takip edenlerden biri olan E. Fermi konu zerinde dnmeye balamtr.
James Chadwick, 1932de ktlesi protonun ktlesine yakn, Mp = 938.3 MeV, Mn = 939.6 MeV, spini 1/2 ve
yksz bir parack olan ntronu kefetmitir4 . Chadwickin kefetmi olduu parack ktleli olduu iin Paulinin
nermi olduu parack olmad anlalmtr. 1935 ylnda bu baarsndan dolay Nobel Fizik dlne layk
grlmtr. Daha sonra Ettore Majorana, Werner Heisenberg ve Dimitri wanenko, 1932de birbirlerinden bamsz
olarak atom ekirdeinin ntron-proton modelini nerdiler. Ekim 1933de, atom ekirdei zerine gerekletirilen
VII. Solvay toplantsnda beta bozunumunun tm oyuncular bir araya gelerek, genel durum tartlmtr.

6.4

Kuramsal temellerin oluturulmas

Enrico Fermi, 1934 ylnda W. Paulinin ntrino varsaymn ve W. Heisenberg, D. Ivanenko ve E. Majoranann
proton-ntron ekirdek modelini temel alarak, beta bozunum dinamiini aklayan kuramn ortaya atmtr [6]5 .
Elektron ve ntrinonun bozunmadan nce ekirdekte bulunmadn, ntronun protona geii srasnda ortaya ktklarn varsaymtr. E. Fermi, atomlarda eletromanyetik nm yaynm arasnda bir iliki (anoloji) kurarak, sistemi
tanmlayan hamiltoniyeni tek noktada drt fermiyonun etkileimi (vektr-vektr akm) eklinde tanmlamtr:
HF ermi = GF p(x) n(x)
e(x) (x) + h.c.

(5)

Burada GF 1.17105 GeV-2 Fermi balam katsays olarak tanmlanr ve etkileimin kuvvetini gsterir, h.c. de
hermitian conjugate anlamna gelmektedir. Yukarda verilen denklemle E. Fermi, beta bozunumunda deneysel olarak
gzlemlenen elektronun enerji dalmn aklamakla birlikte ktleli bir ntrinonun bu dalma olan etkisinin
sonularn irdelemitir. Bylece ntrinonun varlnn gereklilii W. Pauliden sonra E. Fermi tarafndan da salam
temellerle ortaya karlmtr.
Hans Albrecht Bethe ve Rudolf Peierls 1934 ylnda, E. Ferminin kuramn ve tersinir beta bozunumunu, +
p e+ + n, temel alarak 2.3 MeV enerjili ntrinolarn etkileime girme olasln yani etki kesitinin st snrn
< 1044 cm2 olarak hesaplamlardr[7]6 . Bir hedefe bombardman edilen parack hedefte belli bir kesit yzeyi
grr, bu kesite ynelen her parack hedef madde ile etkileime girer. Dolaysyla gelen parack ne kadar byk
bir kesit grrse etkileime girme olasl da o kadar byk olur. Buna gre vasat enerjili bir ntrino kurun ortam
iinden bin kyl hibir etkileme olmadan geebilir. H. A. Bethe ve R. Peierls ntrinonun gzlemlenebilmesinin
herhangi bir yolu olmad sonucuna ulamlard. Sir Arthur Eddington7 , ntrino kuramndan etkilenmemekle
birlikte ntrinolarn varlna da inanmyordu. Ntrinolar varolsa bile bunlar oluturacak ve gzlemleyebilecek
yetenek ve dahilikte bir fizikinin olmadn ileri srmtr.
3 Burada dikkatli bir okuyucu denklem ?? de gsterilen bozunum srecinde aa kan ntrinonun kart ntrino olmas gerektiini
dile getirebilir. Hatrlamamz gereken nemli noktalardan biri Lepton korunum yasas o dnem bilinen bir nicelik deildir. Tarihsel
sre ierisinde zaman geldiinde bahsedilecektir.
4 1920lerin sonunda temel parack olarak foton, elektron ve proton biliniyordu. Atom ekirdeinin iinde birok protonun nasl bir
arada kaldn kimse bilmiyordu. Frederick Joliot ve rene Curie bir deney srasnda yksz bir paracn maddenin iine geip bir
protonu dar attn grdler. O zaman iin bilinen tek yksz parack foton olduu iin, protonu dar frlatan paracn da foton
olduunu dndler. Haberi duyan Ettore Majorana hi tereddt etmeden Joliot ve Curienin grdkleri yksz paracn protonu
hareket ettirebilmesi iin protonun ktlesine yakn bir ktleye sahip olmas gerektiini bundan dolay bu paracn protonun yksz hali
olduunu ayrca atom ekirdeinin proton ve protonun yksz halinden oluan bir yap olduunu Enrico Fermiye ispatlamtr. Fermi
Majoranaya aklamasn yaynlamasn veya yaplacak olan Paris yaz konferansna giderek rapor etmesini istemitir. Ancak Majorana
herseyin ok basit bir ekilde anlalabilir ve sradan olduunu syleyip kabul etmemitir.
5 Fermi kaleme ald makaleyi ilk nce Nature dergisine gndermi, gereklerden uzak speklasyona ak olduu gerekesiyle yaynlanmas dergi tarafndan kabul edilmemitir. Bunun zerine fizik dnyasnda r aacak makalesini ilk nce talyanca baslan bir
dergi olan La Ricerca Scientifica da 31 Aralk 1933 ylnda yaynlamtr. Bu makale Ferminin beta bozunumu zerine kaleme ald
ilk ve son makaledir.
6 Proton proton etkileimlerinin etki kesiti < 1026 cm2 .
7 Sir Arthur Eddington, 29 Mays 1919da Bat Afrika sahilinde, Albert Einsteinn genel grelilik kuramn ispatlayan bir tam gne
tutulmasn gzlemlemitir. Einstein, bir yldzn nn Gnein ktleekimi etkisiyle bkleceini ngrmtr.

36

Ferminin beta bozunum kuram belli geilere (Fermi geileri) izin veriyordu. ekirdein iinde bulunan ntronun protona geiini dnrken, ntron ve protonun ekirdekteki yeri ve spinlerinin deimediini yani asal
momentum deiiminin J = 0 olduunu kabul etmitir. Ayrca Parite korunumludur. Fermi geiine rnek olarak
O14 N 14 + e+ + (0+ 0+ geii) verilebilir. He6 Li6 + e + (0+ 1+ geii) gibi baz beta bozunum
rneklerinde asal momentum deiimi gereklemektedir. George Gamow ve Edward Teller, 1936 ylnda tm deneysel sonularn aklanabilmesi iin Ferminin kuramn genilettiler. Buna gre denklem 5te gosterilen HF ermi
hamiltoniyenini
HGT = i Gi p(x)Oi n(x)
e(x)Oi (x) + h.c.
(6)
eklinde tanmlamlardr. Burada i indisi Skaler (S), Vektr (V), Tensr (T), Axialvektr (A, Pseudoskaler )
ve Pseudovektr (P ), O operatr ise bunlara karlk gelen operatrleri 1, , , 5 ve 5 Dirac matris
yapsnda gstermektedir8 . Gamow-Teller hamiltoniyeninde de parite korunumu geerlidir ve J = 0, 1 geilerine
izin verir. Yukarda verilen terimlerden hangisinin daha baskn olduu (S, V mi yoksa T, A m?) fizik dnyasnn
zme kavuturmas gereken bir dier problem olarak ortaya kmtr.
Ettore Majorana9 , 1937 ylnda, elektron ve pozitronlarn simetrik kuram adl makalesinde[8], spini 1/2 olan
paracklarn kendi kart paracklar da olabileceini grelilik ve kuantum kuramyla uyumlu kuramsal bir temele
oturtarak ispatlamtr. Buna gre ntrinolarn kart paracklaryla ayn olabileceini ( = ) ileri srmtr.
Ntrinolarn E. Majoranann dile getirdii gibi davranmas olaslna Majorana ntrino ismi verilmitir ve gnmzn nemli sorunlarndan biridir10 .
Hideki Yukawa, 1935de atom ekirdekleri iinde bulunan proton ve ntronlarn kendi aralarndaki etkileimini
aklamak iin orta ktleli bir parack alveriinde bulunduklarn ileri srmtr. H. Yukawa, bunun ktlesinin
elektronun ktlesinin yaklak 300 kat yada protonun ktlesinin 6 kat kadar olmas gerektiini hesaplamtr.
1937 ylnda iki ayr grup, Carl D. Anderson, Seth H. Neddermeyer ve Jabez C. Street, Edward C. Stevenson,
kozmik nlarla yaptklar almalarda[9] H. Yukawann tanmna uyan orta arlkta paracklar gzlemlemilerdir.
Yaplan detayl almalar sonucunda birok problem ortaya kmaya balamtr. Bu paracklarn yaama sreleri
ve ktleleri H. Yukawann nerdiinden farkl bulunmutur. Ayrca yaplan lmler birbiriyle uyumlu deildi. Bu
durum 1947 ylnda Cecil Frank Powell ve grubu tarafndan zme kavuturulmutur[10]. C. F. Powell fotorafik
filmleri kullanarak elde edilen izlerden, kozmik nlarda iki paracn olduunu gstermitir. Bu paracklardan
spini 0, ktlesi M = 140 MeV ve ortalama mr 2.6 10-8 s olan pion ( ) ve spini 1/2, ktlesi M = 105.6 MeV ve
ortalama mr 2.210-6 s olan mon ( ) olarak adlandrlmtr. Pionun H. Yukawann nerdii parack olduu
anlalmtr. Yukawa, 1949da ekirdek kuvvetleri zerine yapt kuramsal almalar sonucunda pionun varln
ngrmesi nedeniyle; C. F. Powell da 1950de nkleer sreleri incelemek iin gelitirdii fotoraflama yntemi ve
bu yntemle pionu kefettii iin Nobel Fizik dlne layk grlmtr. Uzun yllar sren aratrmalar sonucunda
elektronun ar kardei monun kefi bilim insanlar arasnda byk bir tepki yaratm ve sidore Rabi bu durumu
Bunu kim smarlad? vecizesiyle dile getirmitir.
Pionun kefi ekil-36de gsterilen bozunma olaynn incelenmesine dayanmaktadr. Burada bozunma bir paracn iki paraca dnmesi eklinde olduu iin kan her iki paracn da enerjileri ve momentumlar sabittir, llebilir ve ktleler cinsinden hesaplanabilir. Bu hesaplamalar sonucunda mon ile birlikte kan dier
paracn ktlesinin hemen hemen sfr olmas gerektii grlmtr. Bylece bu paracn Paulinin ntrinosu
8

Skaler, bykl olan ancak yn olmayan bir niceliktir. Ktle, zaman ve scaklk rnek olarak verilebilir.
Vektr ( ), uzayda ynlenmi bir niceliktir. Elektrik alan, manyetik akm, kuvvet ve momentum rnek olarak verilebilir.
Tensr ( ), alann llebilir nicelii yalnzca skaler yada vektrel niceliklerle ifade edilemiyorsa ve byle bir niceliin bir arada
ele alnmas gerekiyorsa bir tensor kurulmas gerekir. Hidrodinamik sistemdeki basn alan buna rnek olarak gsterilebilir.
Axial (Pseudoskaler, 5 ), yalanc skaler niceliklerdir. Manyetik ak rnek olarak verilebilir.
Pseudovektr (5 ), yalanc vektr niceliklerdir. Manyetik alan, manyetik moment ve asal momentum rnek olarak verilebilir.
9 Majorana Ferminin rencisiydi. Daha nce belirttiimiz gibi Majorana makale yazmaya pek hevesli bir fiziki deildir. 1937de
Napoli Fizik blmnde alan kadro iin bir bilimsel makale kaleme almas gerekiyordu. Fermi, Majoranann elektron ve pozitronlarn
simetrik kuram zerine almasn kaleme alp Majoranann ismini de yazarak Il Nuovo Cimento adl bilimsel dergide yaynlamtr.
Ferminin inisiyatifi olmasayd Majorana spinrleri ve Majorana fermiyonlar hakknda bilgi sahibi olamazdk. Yaam olduu depresyonlarn artmas sonucunda 26 Mart 1938de gizemli bir ekilde ortadan kaybolmutur. Ortadan kaybolmasnn ardndan intihar ettii,
Arjantine kat veya bir manastrda sakland ynnde birok speklasyona neden olmutur. Fermi, Majorana iin Dnyada birka
kategoride bilim insan vardr; ikinci ve nc derecede olanlar ellerinden geleni yapar ama daha fazla ileri gidemezler. Bilimsel
gelimelere temel olan nemli keifler yapan birinci derecede olanlar da vardr. Fakat bunun yannda Galilei ve Newton gibi dahiler de
vardr. Majorana bu dahilerden biriydi. demitir.
10 Ntrinolarn Majorana ntrino olup olmad deneysel olarak ntrinosuz ift beta bozunumu (neutrinoless double beta decay)
allarak tayin edilebilir. lerleyen blmlerde deneysel almalardan bahsedilecektir.

37

ekil 36: Fotorafik film ierisinde gerekleen pion-mon-elektron bozunum zinciri.

olabilecei varsaym kabul edilmitir. Pionun mona bozunumu + eklinde gsterilebilir. Jack Steinberger 1948de E. Fermi nclnde mon bozunumu zerine yapt tez almasnda, mon bozunumunda ortaya
kan elektronun enerji dalmnn sabit olmadn yani beta bozunumunda olduu gibi srekli bir dalm sergilediini gstermitir[11]. Bu durumda mon elektronun yansra iki tane ntrinoya bozunur: e + + . Bu
da ntrinonun varlna ilikin bir dier kanttr.

6.5

Ntrinolarn kefi

Ntrinolarn varlna dair ok gl kuramsal kantlar vard, ancak deneysel dorulamas hala yaplabilmi deildi.
Ntrino parac elektrik yk tamamasndan dolay detektrlerde iyonizasyon meydana getirmeyeceinden herhangi bir iz brakmayacaktr. Yksz paracklar gzlemleyebilmenin yolu, bunlarn etkileimi sonucunda meydana
gelen olaylar incelemektir. Bruno Pontecorvo, 1946da ntrino etkileimlerinin gzlemlenebilmesi iin radyokimyasal bir tepkime olan +37 Cl e +37 Ar yntemini nermitir[12]. Bu ynteme gre ntrino etkileimi sonucunda
klorun bir izotopu olan 37 Cl (doada %24.47 orannda bulunur) radyoaktif argona, 37 Ar, dnrken bir elektron
yaynlar. Yarlanma mr yaklak 34 gn olan 37 Ar dk enerjili elektron yayarak tekrar 37 Cl e dnr. Argon
asal gaz ailesinden olduu iin kendi aralarnda veya baka atomlarla bileik yapmaz, bylece chlorinden ayrtedilmesi daha kolay olacaktr. Algta ortaya kan argon miktarndan ntrinolarn varlnn yan sra etkileime giren
ntrino says da belirlenebilir.
1953de Emil John Konopinski ve Hormoz Massou Mahmoud parack etkileimlerinde lepton korunumunun
salanmas gerektiini ileri srdler[13]. Buna gre proton ve ntronun lepton numaralar L = 0 iken, lepton
paracklar olan elektron, mon ve ntrinonun L = 1 ve bunlarn kart paracklar L = -1 deerini alr. Bu
durumda beta ve pion bozunumundan kart ntrino (
) yaylrken, mon bozunumundan da ntrino ve kart
ntrino (,
) yaylr:
n p + e +
(7)
+

(8)

e + +

(9)

1950lerde nkleer reaktrlerin gelimesi ve bunlarn iinde ok sayda dk enerjili ntron, ntronlarn beta bozunumundan da ok sayda ntrino meydana gelmesi, ntrino paracklarnn gzlenmesi zerine daha ok aratrma
hevesini n plana karmtr. Ray Davis 1954 ylnda, B. Pontecorvonun nerdii Cl Ar yntemini kullanlarak
ntrinonun gzlemlenmesinin yansra ntrino ve kart ntrinonun benzer veya farkl paracklar olup olmadn
snamak iin, Brookhaven Ulusal Laboratuvarndaki (BNL) Brookhaven Grafit Aratrma reaktrnden yaylan
ntrinolar gzlemlemek iin uzun uralar vermitir [14]. Eer = ise ntrino algcnda ntrinonun etkileimi sonucunda oluan Ar atomlarnn grlmesi, 6= durumunda ise herhangi bir etkileimin gereklemeyecei beklenir.
almalar sonucunda herhangi bir ntrino etkileimi gzlemlenmemitir11 . Deneysel sonu Lepton Korunumu nun
11 Rivayete

gre, R. Davisin yrtm olduu deneyin sonucunda birka ntrino etkileimiyle karlatna ilikin sylentiler Moskovada bulunan B. Pontecorvoya ular. Bu haberin etkisi ve M. Gell-Mann ve A. Paisin 1955te K 0  K0 salnmn tarttklar
makaleden de esinlenerek, 1957de benzer karmn ntrinolar iin de geerli olabileceini, dolaysyla  salnmlarnn olasln ilk
defa tartmaya amtr[23].

38

ekil 37: Sol: Atom bombas kullanlarak yaplmas dnlen ilk proje. Sa: Ntrinonun kefi iin kullanlan detektr
ve yntem.
geerliliinin yansra ntrinolarn kart ntrinolardan farkl 6= olduunu gstermitir.
Amerikann ikinci dnya sava srasnda balatt Los Alamostaki Manhattan projesinde grev alan Fred Reines, 1951de atom bombas kullanarak yksek akda oluacak ntrino paracklarn gzlemenin mmkn olabilecei
fikrini E. Fermi ve H. A. Bethe ile paylamtr. Clyde Cowann ibirliiyle ntrino fiziinde gerekletirilen ilk proje
olan Project Poltergeisti nerdiler. Bu projeye gre ekil37de gsterildii gibi, ntrino algcna yakn bir mesafede
(40 m uzakta yerden 30 m ykseklikte) patlatlacak 20 kilotonluk bir atom bombasndan yaylan ntrinolarn etkileimini, + p n + e+ tersine beta bozunumu yoluyla yakalayacaklarn ve bu ekilde ntrinoyu kefedeceklerini
dndler.
1952de nkleer reaktrlerden saniyede 1 santimetrekare bana 1013 ntrino yaylacan ve atom bombas kullanmndan daha avantajl olacan dnerek, tasarlam olduklar ntrino algcn, 1953te Hanford nkleer reaktr
sonra da 1956te yeni ve daha gl bir reaktr olan Savannah River nkleer reaktrnn yaknlarna yerletirdiler.
Alg, iinde su ve suda zlm kadmiyum klorr (CdCl) bulunan byk su tanklar, aralarna yerletirilmi sv
prldaklar (liquid scintillator) ve fotooaltc tplerden meydana gelmiti. Alg nkleer reaktrn merkezinden
11 m uzakta, kozmik nlarn etkileimini azaltmak iin de yerin 12 m altna yerletirilmiti. Reaktrden gelen
ntrinolar alg tanklarna girdikten sonra, bazlar sudaki protonla etkileime girerek dk enerjili ntron ve pozitron oluturacaktr, + p n + e+ . Ntron, bir kadmiyum ekirdei tarafndan yakalannca uyarlan kadmiyum
ekirdei bir st ktleli kadmiyum izotopu ve bir fotona bozunur, n+113 Cd 114 Cd 114 Cd+ . Pozitron ise bir
elektron ile karlat zaman, ikisinin yok olmasyla birbirine ters ynde ve eit enerjili iki foton meydana getirir,
e+ + e + . Bu fotonlar sv prldaa bakan fotooaltc tpler tarafndan kaydedilecektir. Deneyde beklenen,
e+ e yok olmasndan ortaya kan fotonlar ile ntronun yakalanmasndan kan fotonun 15 mikrosaniye zaman
aralnda bulunmasdr. Deney sresince saatte iki yada ntrino etkileimi gzlemlediler. Ntrinonun (daha
dorusu kart ntrinonun) etki kesitini 6 1044 cm2 olarak hesaplam, 6.3 1044 cm2 deerini lmlerdir. Nature dergisinde yaynladklar makalelerinde[15] ayrca R. Davisin nkleer reaktrlerde yapm olduu almalara
atfta bulunarak, ntrino ve kart ntrinonun birbirinden farkl olduu, nkleer reaktrlerde gerekleen fizyon tepkimelerinden sadece kart ntrinolarn yaynlandnn altn izdiler. 14 Haziran 1956da F. Reines ve C. Cowan,
W. Pauliye bir telgraf ekerek nkleer reaktrlerde gerekleen fizyon tepkimeleri sonucunda kan ntrinolarn,
protonun tersinir beta bozunumu tepkimesiyle gzlemlediklerini haber verdiler. Bylece uzun zamandr imkansz
gibi grnen etrafta hayalet gibi dolanan ntrino paracnn deneysel olarak gzlenmesi ilk defa gerekletirilmi
ve varl ispatlanm oldu. Bu baardan dolay F. Reines, 1995te Nobel Fizik dlne layk grld12 .

6.6

Zayf kuvvetlerde Parite (sa-sol) simetrisi ineniyor mu?

1950lerde ntrino deneyleri devam ederken kuramsal anlamda yaanan gelimelerin yan sra ok nemli sorunlar
da ortaya kmtr. 1950lere kadar gl, elektromanyetik ve zayf etkileimlerinde Parite simetrisi (bakm)
yani uzayda sa-sol bakm altnda deimez olduu varsaylyordu. Tsung Dao Lee ve Chen Ning Yang,
12 Cowan

hayatta olmad iin Nobel Fizik dln alamamtr.

39

problemi 13 zerinde dnrken, bu mezonlarn bozunumlarnn beta bozunumu gibi zayf etkileime maruz kald
gereinden yola karak, o zamana kadar gerekletirilmi btn beta bozunum deneylerini incelediler. Yaptklar
incelemeler sonucunda zayf etkileimlerde paritenin korunduuna ilikin bir kant bulamamalar sonucunda byk
bir aknlk yaayarak, Nisan 1956da deneysel testler yaplmasn nermiler[16]. nerdikleri testlerden biri kutuplanm 60 Co ekirdeinin bozunumundan yaymlanan beta paracklarn (elektronlarn) uzaysal dalmnn, bir
digeri ise pion paracnn durgun sistemde mon paracna (denklem 8), monun da elektrona bozunum (denklem
9) sreleri kullanlarak mon ve elektronun asal dalmnn incelenmesidir. Chien-Shiung Wu ve ekibi 1957de
radyoaktif 60 Co ekirdeinde beta bozunumunu, 60 Co 60 N i + e + , alarak paritenin zayf etkileimlerde
inendiini ispatlamtr[17]14 . C. S. Wu deneyinde radyoaktif kobalt ekirdeinden yaylan elektronlar, kobalt ekirdeinin doal mknatslanmasna gre yalnzca bir yn tercih ediyordu. Oysa parite yani sa-sol simetrisi olsayd,
elektronlar her iki ynde de ayn oranda yaylacakt. C. S. Wunun deneysel olarak kantlad bu olgu, en azndan
zayf etkileimlerde paritenin korunumu yasasnn geersizliini ortaya koyduu gibi ntrino kuramna yeni bir yorum getirerek parack fiziinde bir dnm noktas olmutur. C. S. Wu ve ekibinin elde ettii sonulardan haberdar
olan Leon Lederman, rencileri Richard Garwin ve Marcel Weinrich ile birlikte pionun mona ve monun elektrona
bozunum srelerinde paritenin korunumunu snadlar. Elde ettikleri sonularla C. S. Wu ve ekibinin sonularn
teyit ettiler[18]. T. D. Lee ve C. N. Yang, zayf etkileimlerde paritenin korunmadn ortaya koyan almalarndan
dolay bir yl sonra, 1957de, Nobel Fizik dlyle onurlandrldlar.
Beta bozunumunun dinamiini aklamak iin gelitirilen kuramlarda, denklem 5 ve 6 parite korunumu geerliydi. Paritenin ihlalini gznnde bulundurarak kuramn tekrar elden geirilmesi gerekiyordu. 1957de T. D. Lee
& C. N. Yang, Lev Landau ve Abdus Salam15 birbirlerinden bamsz olarak yapm olduklar almalarda iki
bileenli ntrino kuram (two component neutrino theory)n nerdiler[21]16 . Bu kuramn iki nemli sonucu vardr:
(1) ntrinolar ktlesiz, (2) ntrinolar sol-elli ve kart ntrinolar sa-elli olmaldr17 . ki bileenli ntrino kuramnda
parite korunumu ihlal ediyordu. Ksaca aklayacak olursak; boyutlu uzayda momentum vektrnn yansmas
alnd takdirde momentum vektre tersinir fakat spin vektr deimez kalr. Sistemin yansmas ilk halinden fakl
olur, bylece parite korunumu ihlal edilir.
Maurice Goldhaber, Lee Grodzins ve Andrew W. Sunyarn 1957de tasarlam olduklar deney dzeneinde,
ekil-38, ntrinonun olas davranna yant aranmtr[22]. Deneyde spini 0, paritesi -1 olan 152m Eu ekirdei
elektron yakalad zaman spini 1, paritesi -1 olan 152 Sm * ekirdei ve ntrinoya bozunur, 152m Eu+e 152 Sm +
. Uyarlm durumda olan 152 Sm * temel enerji dzeyine geerken 960 keV enerjili bir foton yayar, 152 Sm 152
Sm + . Yaylan fotonun polarizasyonu lld zaman dolayl olarak ntrinonun da sa veya sol-elli olduu
(helisitesi) belirlenmi olur.

Deney sonular iki bileenli ntrino kuramnn doruluunu kantlam, ntrinolarn sol-elli ve negatif helisitiye
sahip olduunu gstermitir. A. Salam ntrinonun bu davrann Ntrinonun ayna yansmas alnrsa hi birey
gremezsiniz szyle dile getirmitir. Bu da bize ntrinonun vampir zelliini gsteriyor.
Beta bozunumunda paritenin ihlali, ntrinonun sol elli olmas ve elde edilen birok deneysel sonu, beta bozunum
hamiltoniyeninde V-A karmn baskn olacan gsteriyordu. 1958 ylnda R. P. Feynman&M. Gell-Mann, E. C.
13 probleminden ksaca bahsedecek olursak; paracnn paritesi -1 oldugundan, + + + bozunumunun paritesi -1,
+ 0 + paritesi +1 olarak karmza kar. Her iki paracn paritesi dnda ktlesi, yaam sresi gibi zellikleri aynyd. Dnemin
en nemli sorunlarndan biri bu iki parack (, ) tek bir parack mdr? Paritenin beta bozunumunda ihlali ispatlandnda bu parack
Kaon olarak adlandrlmaya balanmtr.
14 Fizik dnyas paritenin ihlal edilecei fikrine hazr deildi. yle ki; W. Pauli, Viktor Frederick Weisskopfa gnderdii mektupta C.
S. Wunun deney sonucunda herhangi bir asimetriyle karlaamyacana ve paritenin korunumlu olduuna dair byk miktarda paraya
iddiaya girmeye niyetlendiini dile getirmitir. Deney sonucu ilan edildikten sonra gnderdii bir dier mektupta, yaam olduu oku
ve iddiaya girmemi olmann mutluluundan behsetmitir[19]. Richard Feynman da 50$a girmi olduu bahsi kaybetmitir[20].
15 ngilterenin Cavendish laboratuvarnda alan A. Salam, Eyll 1956da Seattle Uluslararas Kuramsal Fizik Konferansna katlm,
burada C. N. Yangn parite zerine verdii dersi takip etmiti. Dn yolunda elektron iin yazlan Dirac denklemini ktlesiz paracklar
iin yazldnda paritenin yani sa sol simetrinin ihlal edildiini grd. Yapt hesaplamalar ve sonularn R. Peierlse gstermi. R.
Peierls zayf etkileimlerde sa sol simetrinin ihlal edildiine hibir ekilde inanmadn ve bu tr konulara hi bulamayacan sylemi.
Bunun zerine A. Salam, W. Pauliye mektup gndererek onun da fikrini duymak istemi. W. Paulide paritenin korunumlu olduunu
dndnden daha iyi bir konu zerinde almasn salk vermitir. C. S. Wunun deneysel sonular aklandktan sonra 01 Ocak
1957de W. Pauli, A. Salama bir zr mektubu gndermitir.
16 Bunu aklamak iin m ktleli ntrino iin Dirac denklemini yazacak olursak i (x) m (x) = 0, burada ntrino alann

sa ve sol bileenler cinsinden yazarsak, (x) = L (x) + R (x), buradan iki bal denklem elde edilir: i L (x) m R (x) = 0 ve
5
i R (x)m L (x) = 0 elde edilir. Ntrino ktlesiz ise (m = 0) ntrino alan ya sol elli yada sa elli olacaktr: L (x) = ( 1
)(x),
2
1+5
R (x) = ( 2 )(x).
17 Spin yn ile paracn ynn ayn olduu duruma sa-ellilik, zt ynde olma durumuna ise sol-ellilik denir.

40

ekil 38: Sol: Ntrinonun helisitesini lmek iin kullanlan deney dzenei. Sa: Ntrinolar sol-elli iken kart
ntrinolar sa-ellidir. Burada sa-sol elin ematik olarak gsterilmitir.
G. Sudarhan ve J. Schwinger birbirlerinden bamsz olarak Fermi kuramn ele alarak, denklem-6nin V-A formunu
neren zayf etkileimlerde V-A kuramn nerdiler[27]. Genelletirilmi halini yazarsak:
GF
HV A = J J + h.c.
2

(10)

eklinde gsterilir, burada J = Jhad

+ Jlep
olarak tanmlanrken Jlep
= e(x) (1 5 )(x) +
(x) (1 5 )(x)

ve Jhad = p(x) (gv + ga 5 )n(x) eklinde ifade edilir. V-A kuram, leptonik, yar-leptonik ve leptonik olmayan zayf
etkileimleri de kapsayan tm deney sonularn aklama ve ayrntl bir biimde inceleme ans vermesinin yannda
daha nce gzlemlenmemi olan +e +e ve e +e+ + trde yksz akm etkileimlerini ngrmtr.

6.7

Ntrino says ve hzlandrclarda ntrinolarn retilmesi:

1957 ylnda fizik dnyasnda yaanan aknlklarn yansra ntrino paracnn gizemi de giderek artmaktayd.
Ayn yl iinde K. Nishijima ve Schwinger birbirlerinden bamsz olarak elektron ve monlarn kuantum saylarnn
birbirinden farkl olmas gerektiini dndler. B. Pontecorvo, 1959 ylnda bu grlerini bir adm ileriye tayarak,
her iki paracn yansra ntrinolarn da lepton numaralarnn farkl olmas gerektiini dile getirmitir. Buna gre;
e- ve elektron-ntrino (e )nun lepton numaralar,Le = 1 iken, e+ ve kart elektron-ntrino (
e )nun ise Le = -1,
ve mon ntrino ( )nun L = 1 iken, + ve kart mon ntrino (
)nun ise L = -1 olarak tanmlamtr. Bu
koullar altnda denklem-7, 8 ve 9de gsterilen bozunumlar u ekilde yeniden yazlabilir:
n p + e + e

(11)

(12)

e + + e

(13)

Bu noktada cevaplanmas gereken en can alc soru, denklem-11 ve 12de aa kan ntrinolar ayn paracklar
mdr, Referans-[24]? Sorunun yantn bulmak iin B. Pontecorvonun nermi olduu snama yntemi ksaca u
ekildedir:
1. Pionun mona bozunumundan elde edilen ntrinolar, denklem-12, yeterince ktleli bir ntrino algcna ynlendirilir. Algta etkileime giren ntrinolardan ya elektron ya da mon oluacak: + p + + n veya
+ p e+ + n.
2. Eit sayda elektron ve mon gzlemlenmesi durumunda sadece tek tip ntrino vardr, = e .
3. Sadece mon oluuyorsa o zaman her iki ntrino birbirinden farkldr, 6= e .

41

ekil 39: ki ntrino deneyi.

O dnemde parack hzlandrclarndan elektron, proton ve ntron demetleri oluturulabiliyordu. B. Pontecorvonun nerdii ynteme benzer bir yntemi M. Schwartz 1960ta [25] dnp yapm olduu hesaplamalarda;
yksek enerjili protonlar metal bir hedefe bombardman ederek oluacak pion paracklarnn belli bir ynde (ortalama 50 m) hareket edecei, bunlarn bozunumundan da oluacak ntrinolarn pionun yn dorultusunda (yaklak
10o ayla) gideceini, hedeften 10 m uzakla, 10 m kalnlnda koruyucu duvar bulundurulmas durumunda ntrino demetinin daha fazla dalmasnn engellenecei (bu mesafede pionlarn %10u bozunacaktr) ve monlarn
sorulacan gstermitir. H. A. Bethe ve R. Peierls, 2.3 MeV enerijili ntrinolarn etki kesitini < 1044 cm2 olarak hesapladklarndan bahsetmitik. Sin-itiro Tomonaga ve Hidehiko Tamaki etki kesitinin ntrinonun enerjisiyle
ykseldiini gstermilerdi, birka yz MeVlik ntrinolarn etki kesiti < 1038 cm2 civarndadr. M. Schwartz 10
ton arlndaki bir algta saatte bir ntrino etkileimi gzlemleyebilmek iin saniyede yaklak 5 1012 protonun
hzlandrlmas gerektii sonucuna ulat.
M. Schwartz, Leon Lederman ve Jack Steinberger ile birlikte 1962de BNLde ilk defa yksek enerji ntrino
deneyi projesini hayata geirmitir[26]. Yaklak 10 ton arlnda olan alg iin yksek potansiyel fark uygulanm 9 adet Alminyum plakann arasna Neon gaz doldurularak elde edilen Spark Chamber (Kvlcm Odas)
teknolojisi kullanlmtr. Ntrinolarn etkileimi sonucu oluan ykl paracklar Neon gazn iyonize ederek arkasnda iyonlama izi brakr. yonlama yolu boyunca meydana gelen kvlcmlar izin grnmesine olanak salar
ve elektronik olarak algnarak paracn koordinatlar kaydedilir. BNLde inas tamamlanan Alternate Gradient
Synchrotron (AGS) kullanlarak, ekil39, 15 GeV enerjili 3.48 1017 protonun Berilyum hedefine bombardman
edilmesi sonucunda pion ve kaon paracklarnn bozunumundan yaylan ntrinolarn etkileimlerinden toplam 56
adet mona ait izler gzlemlenirken herhangi bir elektron grlmemitir. Bylece elektronlarla birlikte oluan ntrinolarla, monlarla birlikte oluan ntrinolarn birbirinden farkl birer parack olduu deneysel olarak kantlanm
oldu. M. Schwartz, L. Lederman ve J. Steinberger bu nemli baarlarndan tr 1988de Nobel Fizik dlyle
dllendirildiler. Bu almayla birlikte hzlandrclarda yksek enerji ntrino fiziinin temelleri atlmtr.

6.8

Elektron ve mon dnda daha ar bir lepton var m?

Elektron ve mon dnda daha ar bir leptonun varolmasn engelleyen herhangi kuramsal bir neden yoktu, bu
yzden deneysel adan ilgi ekici bir problemdi. 1960larn ortalarnda talyann Frascati aratrma laboratuvarnda
bulunan ADONE e-e+ arptrcsnda yaplan deneyler sonucunda, ar leptonlarn olas ktlesi iin 1 GeVlik bir
alt limit verilmitir. 1973te Stanfordda SLAC laboratuvarnda bulunan SPEAR e-e+ arptrcsnda 5 GeVlik
enerji dzeyine ulalabilindiinden, ar leptonlar arama yksek enerji aralnda arama ans vermitir. Martin Perl
ve grubu bu enerji aralnda yeni paracklar, zellikle ar lepton arama amacna ynelik almalara baladlar[34].
Daha nceki deneysel sonular, ar lepton varsa ktlesinin 1 GeVnin zerinde olmas gerektiini gsteriyordu. M.
Perl, ar leptonun mon veya elektrona ayrca lepton korunumu gerei iki ntrinoya bozunacan ngryordu18 .
Elektron ve pozitron arpmasnda ar leptonun iftler halinde oluacan dnerek, e+ + e + + , ilk
olarak e olaylarn incelediler. Burada beklenen bir ar lepton mona (elektrona) bozunurken dierinin pozitrona
(kart mon) bozunmasdr: + + ( e + e + ) ve + e+ + + e ( + + +
+ ). Deney sonucunda toplamda 24 tane eolay gzlemlenmitir. Yaplan kinematik hesaplamalar sonucunda
yeni leptonun ktlesi 1780 MeV olarak llmtr. 1975 ylnda elde edilen bu sonu, lepton ailesine yeni bir
18 M. Perl, Rothe ve Wolsky 1968de dk ktle snrnda bu yeni leptonun, L e
e L ,L L ve L L kanallarna
bozunacan tarttklar makalelerinden esinlenmitir.

42

ye kazandrmtr. Yeni leptona tau lepton ad verilmitir. Daha sonraki deneylerde baka bozunum kanallar
bulunmutur. Tau leptonun ortalama mrn 2.90 1013 s olarak llmtr. M. Perl bu baarsndan dolay
1995 ylnda Nobel fizik dln kazanmtr.

6.9

Elektron ve mona birer ntrino elik ediyorsa tau leptonuna neden elik etmesin?

Fizikiler nc ntrinonun varlndan hi pheye kaplmadlar. Tau parac leptonlar arasnda en ksa mrl
ve kararsz olan olduu iin tau ntrinoyu gzlemlemek o kadar kolay deildir. Yksek enerji fiziinde gerekletirilen
deneyler, parack dnyasna ait bilgimizi arttrmakla birlikte deneysel yntem ve analiz tekniklerini de gelitirmitir.
1990larn sonuna doru DONUT grubu bir deney tasarlayarak tau ntrino izini srd[35]. 800 GeV enerjili protonlar
tungsten bir hedefe bombardman edildii zaman pion ve kaonun yansra ksa mrl charm mezonlar oluur.
Bu charm mezonlarndan Ds mezonu tau leptonuna ve tau ntrinoya bozunur. Ntrino demetinde tau ntrino
dnda elektron ntrino ve mon ntrino bulunmaktadr. Emulsiyon teknolojisi kullanlarak tasarlanm olan ntrino
detektrne ynlendirilmi olan tau ntrinonun ykl akm etkileimi, (
) + N ( + ) + X, sonucunda
oluacak tau leptonun gzlemlenmesiyle varl ispatlanr. 1997de gerekletirilen veri almnda 3.54 1017 proton
hedefe bombardman edilmi ve 2000 ylnda, tau leptonun kefinden 25 yl sonra, drt tau ntrino etkileimi
grlmtr. Tamamlanan analiz sonucunda 578 ntrino etkileimi gzlemlenmi, bunlarn 9 tanesi tau neutrino
etkileimi olarak tanmlanmtr.

6.10

Standard modelin oluturulmas:

Ferminin 1934te nermi olduu kuram felsefesinde (tek bir noktada drt fermiyon etkileimi) hibir deiiklik
olmadan Gamov ve Tellerin nerdii baz deiiklikler ve en son olarak V-A kuramyla son halini almtr. Kuram
dk enerjili zayf etkileimleri sorunsuz bir ekilde aklarken, yksek enerjilerde bir takm problemlerle kar
karya kalnmtr. Problemlere ksaca deinecek olursak, kuram ntrino etkileiminin etki kesiti ntrinonun enerjisiyle doru orantl olarak arttn ileri srer ki bu birimsellik ilkesini (Unitarity Principle) ihlal eder. Yaklak
300 GeV enerji dzeyinde etki kesiti birimsellik ilkesince snrlandrlan maksimum deerin zerine kar. Yksek
enerjilerdeki etki kesiti hesaplar kozmik n deney sonularyla elimektedir. Ferminin beta bozunum kuram
renormalize edilebilir deildir. Herhangi bir nedenle renormalize edilemeyen kuramlarda, fiziksel olaslk genlikleri
hesaplamak olas deildir, sonu olarak bu kuramlarla laboratuvarlarda llebilecek saylar hesaplanamaz. Renormalizasyonu yaplabilen kuantum elektrodinamiine benzer bir kuram oluturmak iin byk abalar harcanmtr.
C. N. Yang ve R. Mills 1954te ktlesiz paracklarn etkileimi zerine bir kuram (Abelyen olmayan ayar kuram)
gelitirdiler[28]. Bu kuram foton, W- ve W+ paracklar ktlesiz olmalar kouluyla kendi aralarnda etkileime olanak salyordu. Ayar kuram bu almayla birlikte uygulanabilir tm olaylarda allmaya balanmtr. Birimsellik
ilkesine gre ktlesiz arac paracklarn dei-tokuunun yer ald kuvvetler uzun erimli olmaldr. Bilinen tek uzun
erimli kuvvet, elektromanyetik kuvvet etkileimleri ve Kuantum Elektrodinamii tarafndan kusursuz bir ekilde
aklanmaktadr. Elektromanyetik etkileimler spini 1, ktlesiz, vektrel bir parack olan fotonun dei-tokuu yoluyla gerekleir. Bir benzetim kuracak olursak, zayf etkileimler ok daha ksa erimli olduu iin arac paracn
ar, beta bozunumunda ekirdein yk deitiinden dolay ykl olmas beklenir. Yang-Mills kuram renormalize
olduu gsterilmedii iin zayf etkileimleri aklamak iin kullanlmyordu.
1957 ylnda Julian Schwinger, A theory of a fundamental interactions, temel etkileimlerin kuram adl
makalesinde[27] foton ve W- ve W+ arac vektr bozonlarnn + , ve 0 gibi tek bir aileden olabileceini
ileri srmtr. Bu yaklam sonucunda zayf ve elektromanyetik etkileimlerin birletirilebilecei fikrine ulamtr.
Ama almas gereken sorunlar vard: elektromanyetik etkileimler zayf etkileimlerden daha gl, uzun erimli
ve parite korunumu geerlidir, oysa ki zayf etkileimler ksa erimli olmakla birlikte (10-15 cm civarnda) parite korunumu da geerli deildir. Shelden Lee Glashow 1961de oluturmu olduu modellemede (SU(2)xU(1)) ktlesiz
foton elektromanyetik etkileimde ve ktleli W- , W+ ve Z0 zayf etkileimlerde arac vektor bozonlar olarak ele
alndnda parite problemi zme kavumu ve zayf etkileimlerde ksa erimli klnmtr[30]. 1964 ylnda Abdus
Salam ve J.C. Ward birletirme abalarnda S. L. Glashowun ayar kuramna benzer bir model gelitirdiler. Gelitirilen tm kuramlarda arac vektr bozonlarnn ktleleri direkt olarak elle konulmutur. Bu durum oluturulan
modellerin renormalize olmadn iin matematiksel adan tutarszdr. Arac vektr bozonlarna ktle kazandracak yntem, 1964 ylnda Peter Higgs ve Francois Englert ve Robert Brout tarafndan bulunmutur[29]. Bu yntem
Brout-Englert-Higgs (BEH) mekanizmas olarak adlandrlmtr. Bu mekanizmaya gre her yerde bulunan skaler
bir alan, Higgs alan, var ve paracklar bu alanla etkileebildikleri oranda ktle kazanyorlar. 1967 ylnda Stewen
Weinberg[32] ve A. Salam[31] birbirlerinden bamsz olarak, Glashowun 1961 ylnda zayf ve elektromanyetik

43

ekil 40: Gargamelle deneyinde gzlemlenen yksz akm etkileimlerine iki rnek: (sol) + e + e ve (sa)
+ p(n) + hadrons.

ekil 41: Sol panel: Z bozonun bozunum genlii, kendisiyle balam olan 3 ntrinonun varlna iaret eder. Sa
panel: Beat bozunumunun kuark yapsnda gsterimi.
etkileimlerinin birletirilmesi iin nerdii kuram ve Higgs mekanizmasn gznnde bulundurarak elektrozayf
etkileim kuramn gelitirdiler.
1973 ylnda CERN Proton Synchrotronda 28 GeV enerjiye hzlandrlan protonlarn berilyum hedefe arptrlmas sonucunda elde edilen ntrino demetinin kullanld, kabarck odas (Bubble Chamber) alg teknolojisinin kullanld Gargamelle deneyinde, ekil40te ki olaylara benzer ntrinonun yksz akm etkileimleri gzlemlenmitir[33].
Bu gzlem Glashow-Weinberg-Salam elektrozayf etkileim modelinin geerliliini ispatlamtr. 1979 ylnda S. L.
Glashow, S. Weinberg ve A. Salam Nobel Fizik dln aldlar. 1973 ylnda Gerard t Hooft ve Martin Veltman kuramn renormalize edilebilir olduunu gstermi ve elektrozayf etkileimlerin Glashow-Weinberg-Salam kuramnn,
Kuantum Elektrodinamii kadar iyi alan bir kuram olarak grlmeye balanmtr. G. t Hooft ve M. Veltman
bu baarlarndan dolay 1999 ylnda Nobel fizik dln almtr.
Zayf ve elektromaynetik etkilemelerin birletirildii Glashow-Weinberg-Salam modeli olarak bilenen kuramn
kuvvetli etkilemeleri de ierecek ekilde geniletilmesine Standart Model denir. Standart modelin dorulanmas
iin yaklak protonun ktlesinin 100 kat arlnda olmas beklenen W+ , W- ve Z0 bozonlarnn varl ispatlanmalyd. Beklenen ktle deerlerine sahip olarak CERN SP P Ste gerekletirilen UA1 ve UA2 deneylerinde
gzlemlendiler[36]. Gzlemi ilk defa gerekletiren deney grubunun lideri Carlo Rubbia ve kar-proton demetinin
oluturulmasna olanak salayan hzlandrc fizikisi Simon van der Meer bu baarlarndan dolay 1984 ylnda
Nobel Fizik dln paylatlar.
Elektrozayf etkilemelerin Standart Modeline ilikin pek ok parametre CERN e+ -e- arptrcs LEPde
(Large Electron Positron) yksek bir duyarllkla test edilmitir. Ntrinolarn Z bozonuyla balamlar, Z bozonun
grnmez bozunum (Z bozonun dedekte edilemeyen paracklara bozunumu) geniliinin llmesi ile gerekletirilmitir. Bu sonular nda Z bozonuna balaabilen toplam ntrino says N 2.984 0.008 olarak bulunmutur,
baknz ekil 6.10, sol yan. Standart modelde ntrinolar yksz, ktlesiz ve spini 1/2 fermiyonlar olarak kabul tanmlanr. Standard modelin ayrntl tartlmasn daha nceki blmlerde bulabilirsiniz. ekilnn sa panelinde beta
bozunumu kuark yapsnda gsterilmektedir: ntronun iinde bulunan aa (down) kuark zayf etkileim yoluyla
yukar (up) kuarka geerken elektron ve elektron ntrino aa kar.
Standart modelin son eksik paras olan Higgs bozonun ktlesi kuramsal olarak ngrlemediinden, parack

44

ekil 42: Ntrino ykl ve yksz akm etkileimlerinin Feynman emas.

hzlandrclarnn ulaabildii enerji seviyelerinde snrl ktle aralnda aranm ama uzun zaman bulunamamtr.
1989-2000 yllar arasnda, CERNde 100-200 GeV enerji aralnda alm olan elektron-pozitron arptrcsnda (LEP) gerekletirilen deneylerde, Higgs bozonu ktle deerinin alt snr 114 GeV/c2 olarak elde edilmitir.
Daha sonra LEP yerini Higgs bozonu daha yksek ktle deerlerinde aranmasna frsat tanmak iin Byk Hadron arptrcsna (LHC) devretmitir. 2008de tamamlanan LHCde 7 TeV enerjide proton-proton arpmalar gerekletirilmi, Temmuz 2012de Higgs bozonu 125 GeV/c2 ktle deerinde ATLAS ve CMS deneylerinde
gzlemlenmitir[37]. Bu nemli gzlem zerine P. Higgs ve F. Englert, 2013te Nobel Fizik dlyle onurlandrldlar.
Kendi iindeki tutarll, renormalize edilebilirlii ve de deneysel sonulardaki baarlarna karn, Standart
Model zellikle ntrinolarn anlalmasnda yetersiz kalmaktadr. Gizemli parack ntrinonun bize anlatmak istedii
daha ok ey var. Peki bize daha baka ne tr bilgiler getirebilir, retim kaynaklar nedir? Bilimsel aratrmalarda
ntrinoyu bu kadar gizemli ve cazip klan nedir? lerleyen blmlerde bu sorulara cevap vermeye alacaz.

6.11
6.11.1

Ntrinolarn kayna nedir?

Byk patlama

George Gamow 1940l yllarda byk patlamadan arta kalan belirli oranda bir mann evrenin her noktasnda
eit olarak var olmas gerektiini ortaya att[38]. 1965 ylnda Arno Penzias ve Robert Wilson, Bell laboratuvarnda
uzaydan gelen radyo dalgalar zerinde lmler yaparken rastlantsal olarak bir kozmik ardalan mas kefettiler.
Bu keifle evreni dolduran, her ynden dnya zerine gelen, bilinen kaynak trleri ile aklanamayan bir elektromanyetik dalga yaylmnn varln kantladlar. Gzlemler bu mann 2.725 Kelvin (yaklak 270 o C) scaklnda, 1.9
mm dalga boyuna ulaan bir kara cisim mas olduunu gstermitir. Bu dalga boyundaki elektromanyetik ma
yelpazede mikrodalga blgesine karlk geldiinden bu kefe kozmik mikrodalga ardalan mas ad verilmitir.
Bu keif byk patlama kuramn dorulayan gzlemlerden biridir. A. Penzias ve R. Wilson bu baarlarndan dolay
1978 ylnda Nobel Fizik dln aldlar. Bugne kadar yaplan deneysel gzlemler ve kuramsal almalar byk
patlamadan gnmze kadar geen zamann yani evrenimizin yann 13.7 milyar olduunu gstermitir.
Fotonlarn yansra ntrinolarn da byk patlama annda retildikleri ve kozmik ardalan masnn zelliklerine
benzer zellikler gsterdii nkleosentezin sonularndan dolayl olarak elde edilmitir. Kozmolojik hesaplamalar,
evrenin her santimetrekpnde byk patlamadan arta kalan bu relic (kalt) ntrinolarndan 330 tane bulunduunu
ileri srmektedir. Kalt ntrinolarn nm scakl 1.945 Kelvin iken enerjileri 1.697 104 eV ve dalga boylar 2
mm civarndadr. Kalt ntrinolarn enerjisi ykl akm etkileiminin eik enerjisinin katbekat altnda olduundan
ve bu enerji dzeyinde daha ok greli olmayan paracklar gibi davranacandan gzlemlenebilmeleri iin yeni
deneysel tekniklere ihtiya vardr. Kalt ntrinolarn dorudan saptanmas imdiki teknolojik imkanlarla son derece
g olmakla birlikte varlklar konusunda herkes hemfikirdir.
6.11.2

Spernovalar

Yldzlar yaamlar sresince scakla bal olarak termonkleer reaksiyonlarla hidrojenden balayarak, helyum,
karbon, azot, oksijen ve demir gibi daha ar elementlere dnerek evrelerine s, k ve ntrinolar yayarlar.
Yldzn kararl bir yapya sahip olmasnda termonkleer reaksiyonlarn nemi byktr. Nkleer yakt tkendiinde,
ktlesine bal olarak yldzlar kanlmaz son olan yldz evriminin son basamana doru yol alrlar. Yldzn
merkezindeki scaklk ve basn ne olursa olsun termonkleer reaksiyonlar demir aamasna ulaldnda devam
etmez. Bu nedenle yldz, yaamnn sonuna doru byk ktleli, demirce zengin bir ekirdek ve evresinde eitli
tepkimelerin devam ettii katmanlardan oluur. Demir ekirdein ktlesi 1.5 Gne ktlesine ulatnda oluan i
45

ekil 43: Byk patlama.

ekil 44: SN1987A spernova, (sol panel) ubat 1984 patlamadan nceki grnt durum, (orta panel) 8 Mart 1987
patlama esnasndaki grnt, (sa panel) patlamadan sonraki durum.
basn sonucunda elektronlar demir atomunu ekirdeklerinin iine itilir. Protonlar elektronlar yakalayarak, p+e
n + e , ntronlara ve ntrinolara dnrler. Yldz iddetli bir ekilde kerken ekirdekten yaylan ok dalgas ve
ntrinolar dar doru yaylrken yldz tmyle paralanr. Yldzn deneyimledii bu patlamaya spernova ad
verilir. Patlama sonucunda demir, oksijen gibi ar elementler de uzaya yaylr.
Yakov Borisovich Zeldovich ve Oktay Hseyin Guseinov 1965te [41] yldzlarn yerekimsel k sonucunda
~1053 erg civarndaki enerjinin %99u ksa bir zamanda ok gl ntrinolar biiminde yaynlanacan gstermi
ve ntrino alglarnn olas yldz klerini gzlemlemesini nermilerdir.
23 ubat 1987de ekil44de grlen, Dnyadan yaklak 168 bin k yl uzakta Samanyolu galaksimizde Byk
Macellan Bulutu ierisinde Tarantula Nebulasnn eteklerinde gerekleen spernova patlamas bilim tarihinde ok
nemli bir yer tutmaktadr19 . Bu spernovay ok nemli klan durum patlamann Dnyaya ulamadan iki
veya saat nce 24 ntrino paracnn ans eseri Dnyann farkl yerlerinde bulunan ntrino alglar sayesinde
gzlemlenmesiydi. 13 saniyelik bir sre ierisinde Japonyadaki Kamiokande deneyi 11 ntrino etkileimi[42] kaydederken, Amerikadaki IMB deneyi 8[43], Rusyadaki Baksan deneyi de 5 [44] etkileim gzlemlemitir. ubatta
gerekleen patlama, Dnya zerinde Gney Yarm kreden rahatlkla plak gzle grlebilir bir ma gcne
ulam ve Mays ay sonuna kadar ma gc en st dzeye ulamtr. Kamiokande deneyini yrten M. Koshiba
spernova ntrinolarnn kefinden dolay 2002 ylnda Nobel Fizik dlne layk grlmtr. Bu keif ntrino
astronomisinin balangc olarak kabul edilir.
ken yldzn merkezindeki younluk ok yksek olduundan, k hemen merkezden kaamyor, bu en azndan
birka saat alyor. Ama kme esnasnda ortaya kan ntrinolar, maddeyle ok az etkiletiklerinden dolay hemen
spernovann merkezinden kaabiliyorlar, bylece patlamann ndan nce dnyada gzlemlenebiliyor. Spernovalardan gelen ntrino ve n zaman fark patlamann mekanizmas hakknda daha fazla bilgi edinmemizi salarken,
19

Bu spernova SN1987a olarak adlandrlmtr.

46

ntrinolarn hz ve ktlesi hakknda da cevaplar sunar.

6.11.3

Gne

Dnyadan yaklak 149.5 milyon km uzaklkta, 1.39 milyon km apnda olan Gnein ktlesinin yaklak %73.5i
hidrojen, %24 helyum ve geriye kalan %1.5i de karbon, azot oksijen gibi elementlerden oluur. H. A. Bethe 1939
ylnda, gne ve yldzlardan yaylan enerjinin nkleer fzyondan (ekirdek kaynamas) kaynaklandn ortaya
koymutur [45]. Bu almasndan dolay 1967 Nobel Fizik dln almtr. Fzyon yani ekirdek kaynamas,
iki hafif ekirdein uygun koullarda birleerek daha ar ve kararl bir ekirdein olumasn salayan ekzotemik
bir tepkimedir. Fzyon tepkimesinden aa kan enerji miktar fizyon tepkimesinden aa kan enerjiden daha
fazladr. Gnete meydana gelen temel fzyon tepkimeleri pp zinciri ve CNO dngsdr. Gnete enerjinin %99u
drt hidrojen (proton) ekirdeinin helyum ekirdeine dnmesi sonucunda elde edilir:
1
1H

+ 11 H 21 H + e+ + e + 0.4M eV

2
1H
3
2 He

(14)

+ 11 H 32 He + + 5.5M eV

(15)

+ 32 He 42 He + 11 H + 11 H + 12.9M eV

(16)

Denklem 14, 15 ve 16 tepkimelerinin net etkisi

411 H 42 He + 2e+ + 2e + 24.7M eV

(17)

eklindedir ve bu fzyon zincirine pp-I dngs ad verilir. lk aamada iki hidrojen ekirdei (proton) birleerek
dteryum, pozitron ve ntrino oluur. Aa kan pozitron ortamdaki ekirdein elektronlarndan biriyle birleerek
gamma n yayar. kinci aamada dteryum bir hidrojenle birleerek hafif helyum ekirdei olan 32 He oluturur
ve gamma nmnda bulunur. Bu hafif helyum ekirdeinden iki tanesi birleerek, normal helyum ekirdeini
oluturup ortama iki tane hidrojen ekirdei salar. Gnete meydana gelen bu tr fzyon tepkimelerinin %85i bu
ekilde gerekleir. Geriye kalan %15i ise Be ve Li kanallardr:
3
2 He

+ 42 He 72 Be + + 1.59M eV

(18)

7
2 Be

+ e 72 Li + e + (0.86M eV )

(19)

7
2 Li

+ 11 H 42 He + 42 He + M eV

(20)

Bu aamada denklem18da grld gibi hafif helyum ekirdei normal helyum ile birleerek berilyum ekirdei
oluturup ve gamma nmnda bulunur. Berilyum ekirdei olutuktan sonra %99.8lik bir oranda ortamda bulunan
ekirdeklerden bir elektron yakalayarak Li ekirdeine dnr ve bir ntrino salar, denklem 19 ve 20da ki gibi, bu
gei zinciri pp-II dngs olarak adlandrlr.
7
2 Be
8
2B

+ 11 H 82 B + + M eV

(21)

82 Be + e+ + e + 15M eV

(22)

Berilyum ekirdei %0.02lik bir oranda da bir hidrojen ekirdei ile birleerek, denklem 21, bor ekirdei olumasnn
yansra gamma nmnda bulunur. Oluan bor ekirdei, uyarlm berilyum ekirdeiyle birlikte pozitron ve
ntrinoya bozunur. Daha sonra uyarlm berilyum ekirdei de iki adet helyum ekirdeine bozunur. Bu fzyon
zinciri pp-III dngs olarak adlandrlr.
Gnete gerekleen fzyon tepkimelerinde oluan ntrinolarn retildikleri kanala bal olarak enerjileri farkldr.
Deneysel gzlemlerde kullanlacak detektr teknolojisi allacak kanala gre tasarlanr. ekil45te gnete retilen
ntrinolarn enerji dalm verilmitir.
Yukarda sz geen fzyon tepkimelerinden aa kan gamma nmlar, gne ekirdei ok youn olduu iin
ortamdaki paracklarla srekli etkileerek enerjilerini kaybederler. Gnein merkezinde oluan gamma nmlar
gneten yaklak olarak 200,000 yl kadar sren bir yolculuktan sonra grnr dalgaboyu seviyesinde yani grlebilir k olarak kaarlar. Ntrino ise zayf etkileen parack olduundan fzyonda olutuktan ksa bir sre sonra,
retim noktalar ile ilgili bilgiyi tayarak gnei terk eder. Bu nedenle gneten gelen ntrinolarn ayrntl bir
47

ekil 45: Bir ntrino kayna olarak Gne ve retilen ntrinolarn enerji dalm.
ekilde incelenmesi gne fizii ve ntrinolarn zelliklerinin anlalmas asndan ok nemlidir. Gnete retilen
ntrinolarn says yaklak olarak 1038 kadardr. Dnya yzeyine yaklak olarak 6.4 1010 ntrino/(cm2 s)20
Gneten gelen ntrinolar ilk defa 1968 ylnda gzlemlenmitir. Gne iin oluturulan modeller test edilmi ve
fiziin geliiminde ok nemli sonularn ortaya kmasn salamtr.
6.11.4

Havakre

Dnyamz srekli olarak d uzaydan gelen kozmik nlarn (%90 proton, %9u helyum ve %1i ise genelde daha
ar ekirdeklerden oluur) bombardman altndadr. Bu paracklarn havakrenin (atmosferin) st tabakalarnda
bulunan hava moleklleriyle arpmas sonucunda daha hafif ikincil parack yamuru (ntron, pion ve kaon gibi
paracklar) oluur. Bu ikincil paracklarda ortalama yaam sreleri ksa olduundan daha da hafif paracklara
bozunarak deniz seviyesinde daha ok mon, elektron ve ntrino bileenlerine sahip bir kozmik yamura neden olur.
Havakrede oluan ntrino aks daha ok pionun mon ve mon ntrinosuna, monun da elektron, mon ntrino ve
kart elektron ntrinosuna bozunmasndan meydana gelir. Bylece toplam mon ntrino aksnn elektron ntrino
aksna oran 2 ye 1 dir. Havakresel ntrino yamuru altnda duran bir insan, hayat boyunca sadece 1 ntrino ile
etkileime girer21 . Havakrede retilen ntrinolar birok deney grubu tarafndan incelenmeye devam edilmektedir.
6.11.5

Nkleer reaktrler

Nkleer reaktrlerde ekirdek blnmesi yani fizyon tepkimelerine uygun olduu iin, yakt olarak genelde uranyum (235 U bata olmak zere 233 U ve 238 U ) ve pltonyum (239 Pu ve 241 Pu) kullanlr. Denklem 23,24 ve 25de
gsterildii gibi bir ntron tarafndan paralanan uranyum ekirdei kararsz duruma gemesi sonucunda byk bir
enerji aa karan fizyon tepkimesine neden olur. lk tetikleyici fizyon sonucunda 200 MeVlik enerjinin yansra
ortama ntronlarla birlikte ntrinolar da (her zincir bana 6 e ) yaylr.
n + 235 U 140 Ba + 94 Kr + 2n + 200M eV
140

94

Kr

Ba

(1M eV ) 140

13g u
n

La

(2.2M eV ) 140

Ce
40saat

(7.5M eV ) 94
(10M eV ) 94
(3.4M eV ) 94
(4.9M eV ) 94

Rb

Sr

Zr
0.2saniye
2.7saniye
75saniye
19dakika

(23)
(24)
(25)

20 pp-I dngsn gznne alrsak: Gneten yaklak olarak 3.861037 erg/s enerji yaylmaktadr. Her bir helyum atomu oluumunda
24.7 MeV = 4.2 105 erglik enerji ortaya kar. Bu da saniyede yaklak olarak 9.2 1037 fzyon tepkimesi gerekletiini gsterir.
Herbir fzyon tepkimesi sonucunda 2 elektron ntrino retilir. Gneten yaylan toplam elektron ntrino says 1.81038 olarak bulunur.
Dnyann yzey alanna den ntrino aks, 1.8 1038 /4/(1.5 1013 )2 = 6.4 1010 ntrino/(cm2 s) elde edilir.
21 Havakrede retilen ntrino aks santimetrekare bana saniyede 1 ntrinodur. Havakresel ntrino yamuru altnda bulunan 80
kg arlnda ve 80 yl yaad dnlen bir insana hayat boyunca sadece 1 ntrino etkileime girer. Netkilesim = N
insan formlnnde; N insan
28
insan = 80yl = 2 109 saniyedir. Buradan
Ncinsan
sam
sam
ekirdek Tya

cekirdek = 80kg Navogadro = 5 10 ekirdek, Tya

Netkilesim = 1 1038 (5 1028 ) (2 109 ) 1 ntrino etkileimi.

48

ekil 46: CNGS ntrino beam line

CERN
JPARC
FNAL-NuMI
FNAL-Booster

< Ep >(GeV)
400
30
120
8

Hedef
Karbon
Grafit
Grafit
Berilyum

Pot/yl
4.5 1019
1021
3.0 1020
5.0 1020

Lbozunum (m)
1000
130
675
50

< E >(GeV)
25
0.77
3.0-17
0.76

Tablo 1: Ntrino reten hzlandrclar

Bu ntronlar ortamda bulunan dier uranyum ekirdeklerine arparak zincirleme tepkime oluturur. Bir Gigawattlk bir nkleer reaktrden saniyede yaklak olarak 21020 e yaylr22 . Ntrinolar ilk defa nkleer reaktrlerde
yaplan deneyler sonucunda gzlenmitir. Gelimi alg teknolojilerinin kullanmyla reaktrlerden gelen ntrinolarla deneyler srdrlmekte ve daha sonra tartacamz gibi ntrinonun doas zerine ok nemli sonular elde
edilmitir.
6.11.6

Hzlandrclar

Hzlandrc teknolojisi kontrol edilebilir bir ntrino kaynadr. havakrede gerekleen etkileimlerin bir benzeri
laboratuvar ortamnda gerekletirilerek gerekli eni ve enerjide bir parack demeti oluturulabilir. Elde edilecek
ntrinonun enerjisine bal olarak protonlar belli bir enerji dzeyine kadar dorusal ve dairesel hzlandrclar yardmyla hzlandrlr. Hzlandrlm protonlar sabit bir hedef (genelde berilyum, karbon gibi) zerine gnderilerek ksa
yaam sreli , K , K 0 gibi ikincil paracklar retilir. ok gl odaklayac boynuzlar (horns) kullanlarak art
ykl ikincil paracklar mon ntrino demeti, eksi ykl paracklar ise kart mon ntrino demeti elde etmek iin
bozunum tneline doru ynlendirilir. Elde edilen ntrino demetinin byk bir oranda veya olmakla beraber,
K 0 ve pion, kaon paracklarn elektrona bozunum kanallarndan dolay bir miktar e ve e bileeni olacaktr.
Kullanlan ntrino demetinin saflnn yansra tm bileenlerinin yksek duyarllkla anlalmas gerekmektedir.
Ne kadar ok kontrol altnda tutulabilirse veri analizine eklemlenecek sistematik hatalar o kadar kk olacaktr.
Bu da yaplan analizin gvenilirliini ve duyarlln artracaktr.
Tablo1de dnyada bulunan geleneksel yntemle ntrino retilen hzlandrc merkezleri verilmitir.
Nkleer reaktr ve gneten yaylan ntrinolar gibi istenilen enerji aralnda saf e veya e demeti oluturabilmek
iin Beta Beam gibi farkl hzlandrc teknikleri nerilmitir. Ayrca saf mon ntrino demeti oluturabilmek iin
mon paracklarnn biriktirme halkalarnda hzlandrlarak bozunuma uramas ynteminin nerildii NuSTORM
gibi yeni nesil hzlandrclarda mmkn olabilecektir.
6.11.7

Dnya

Dnyamz yaklak olarak 40 TWlk bir enerji yaymaktadr. Bu enerjinin yaklak %40 radyoaktif ekirdeklerin
(238 U , 232 T h, 40 K gibi) bozunumundan olumaktadr. Bu radyoaktif bozunum zincirlerinin %90 Uranyum ve
Toryum bozunumlardr ve yaklak 15 TWlk bir enerjiye karlk gelir.
238
22 Bir

U 206 P b + 84 He + 6e + 6
e

200[MeV]*106 [eV/MeV]*1.6 1019 [Joule/eV]=

3.2 1011

(26)

fizyon tepkimesi bana

Jouleluk enerji ve 6 adet e salnr. 1 GW
(109 Joule/s) gnde bir nkleer santralden 6[
e ]*109 [Joule/s] *3.2 1011 [Joule] = ~2 1020 [
e /s] salnr.

49

232

T h 208 P b + 64 He + 4e + 4
e

(27)

K 40 Ca + e + e

(28)

40

10

-1

-2

Dnyann yerkabuundan dnya yzeyine yaklak olarak 5 10 s m ntrino ulamaktadr. Gne elektron
ntrino yayarken dnya kart elektron ntrino yaymaktadr. Potasyumun beta bozunumundan oluan ntrinolarn
enerjisi (Emax ~1.31 MeV) tersinir beta bozunumunun gzlemlenebilmesi iin gerekli olan eik enerjisinin (1.8 MeV)
altnda olduundan Uranyum ve Toryumdan gelen ntrinolarn yakalanmas daha kolaydr. Japonyada bulunan
KamLAND deneyi[46] 2005 ylnda ilk defa dnyann merkezinden gelen ntrinolar gzlemlediler. Bu keif bize
yerkabuunun bileenlerini, bunlarn merkezde konveksiyona neden olarak yeryzn stmada ki rolleri, radyoaktif bozunmalarn etkisi, levhalarn tektonii ve ktalarn hareket etmesi gibi birok konuda bilgilerimizi gzden
geirmemize ve ufkumuzu amamza yardmc olacaktr.
6.11.8

nsan

nsan bedeni yaklak olarak 150200 gram potasyum iermektedir, bunun 20 miligram beta bozunumu yapan 40 K
izotopudur. Dolaysyla ortalama arlkta bir insandan yaklak olarak gnde 340 milyon kart elektron ntrinosu
yaylarak, alm olduu bilgiyi evrenin en uzak noktasna doru tar.
Potasyum asndan en zengin meyvelerden biri de Muzdur. Muzlar da insan bedeni, gne, spernova, nkleer
reaktrlere benzer ntrino yaynmnda bulunur. 150 gram muzda yaklak olarak 454 miligram potasyum bulunur,
bunun 53.1 mikrogram40 K izotopudur. Bylece muzdan da gnde milyonlarca ntrino salnacaktr.
Yukarda sralanan ntrino kaynaklar dnda, Samanyolu Galaksisinin dndan geldii saptanan TeV ve PeV
enerji dzeyinde ntrinolar, Kasm 2013 ylnda ceCube grubu tarafndan kefedilmitir[47]. Toplamda 37 ntrino
etkileimi (3 tanesi PeV dzeyinde) gzlemlenmitir. ceCube detektr, Antartikadaki Amundsen-Scott Gney
Kutbu stasyonunda buzlarn yaklak olarak 2500 metre derininde 81 istasyonda 324 foto toplayc tpler yerletirilerek ina edilmitir. Veri almna devam eden ceCube, gzlemlenecek yeni TeV ve PeV seviyesindeki ntrino
etkileimleriyle, bu kadar yksek enerjide ntrinolarn nasl olutuunu ortaya karmamz salayacak modellemelere yardmc olacaktr. Bu keif, Astronomi biliminde yeni bir dnemin balangc olarak dnlmektedir.

6.12

Standard modelin tesinde yeni fiziin ayak sesleri

Ray Davis ve John Bahcall 1964 ylnda gneten gelen ntrinolar gzlemlemek iin B. Pontecorvonun nerdii
Cl-Ar metodunu kullanarak bir deney tasarladlar[48]. R. Davis detektrn tasarlanmas zerinde alrken, J.
Bahcall nkleer fizik ve gnein standart modelini birletirerek gnete farkl tepkimelerden retilen ntrinolarn
enerji dalm ve ak miktarlarn hesaplamtr. Detektr 615 ton (100.000 galon) perchloroethylene (CCl4 ) formunda klor atomu ieren byk bir tanktan meydana gelmitir. Bu yntem e +37 Cl e +37 Ar tepkimesinin
eik enerjisi 0, 814 MeV olduundan, gneteki pp-I dngs (E ~0.4 MeV eik enerjinin altnda) dndaki dier
dnglerden retilen ntrinolara hassas olacaktr. R. Davis bu etkileim sonucunda oluacak argon atomunu toplayp sayabilecek bir yntem gelitirmitir. Detektr, kozmik nlardan kaynaklanacak etkileimleri minimize etmek
iin 1965 ylnda South Dakotada bulunan yaklak 1.5 km (4850 feet) derinliinde olan Homestake altn madenine
yerletirilmitir. 1967 ylnda veri almna balanm ve ilk sonular 1968 ylnda elde edilmitir. J. Bahcalln hesaplamalar sonucunda tahmin edilen ntrino etkileim oran teori = 7.9 3.4 SNU23 olarak verilirken, deneysel
sonular deney = 2.56 0.16 0.16 SNU olarak llmtr[49]. Kuramsal hesaplamalardan yaklak olarak %30
daha az miktarda ntrino etkileimi gzlemlenmitir: Gne ntrino sorunu mu vardr?
Bu tutarszln deneysel bir hatadan m yoksa kuramsal hesaplamalardan m kaynakland ve eer kuramsal ise,
sorunun Gne modellerinde mi yoksa temel parack modellerinde mi olduu uzun sre tartlan konulardan biri
olmutur. R. Davis tekrarlam olduu gzlemlerde hep ayn sonular elde etmitir. Deneysel ve kuramsal fizikiler
arasnda huzursuzluk yaratan bu sorun, 20 yl sonra 1998de SperKamiokande deneyi tarafndan ksmen akla
kavuturmu ve 2001de SNO deneyi son noktay koymutur.
Sper Kamiokande deneyi[50] 1996 ylnda Japonyann Kamioka Mozumi madeninde yerin yaklak 1 km altnda faaliyetine balamtr. Detektr Cherenkov teknolojisini kullanan, toplamda 13.000 PMT (foto oaltc tp)
ile sarl 39 m apnda ve 40 m yksekliinde silindir geometriye sahip, 50.000 ton yksek saflkta sudan olumaktadr. Bu deneyde havakreden gelen ntrinolar, l + N l + X (l = e, , ) etkileimi yoluyla incelenmitir.
23 Burada

1 SNU (Solar Neutrino Unit) atom bana saniyede 1036 ntrino yakalama anlamna gelmektedir.

50

ekil 47: SperKamiokande ve SNO alglarnda mon ve elektronun kendine zg Cherenkov ma izelgesi.
Ykl paracklar Cherenkov mas24 yapar ve bu malar foto oaltc tpler tarafndan kaydedilir. Elektron ve
mon paracklar ekil 47de grld gibi kendilerine zg bir iz brakrlar. Dnya havakresine giren kozmik
nlarn etkileimi sonucunda ortalama her elektron ntrinosuna karlk iki adet mon ntrinonun oluacandan
bahsetmitik. Sper Kamiokande deneyinin elde ettii sonular detektrn st tarafndan gelen mon ntrinolarn
says alt tarafndan yani dnyann teki ucundan uzun mesafeler katederek ulaan ntrinolardan daha fazladr.
Kozmik nlarn aks izotropik olduu iin, aadan ve yukardan gelen ntrino aksnn da ayn olmas beklenir.
Yaplan analizler B. Pontecorvonun uzun zaman nce dile getirdii ntrino salnmndan dolay mon ntrino salnm yaparak baka bir eniye dnmtr. Sper Kamiokande detektr hangi eniye gei yaptn dorudan
gstermez. Algcn altndan gelen ntrinolar daha ok yol katettii iin salnm olasl artar. Ntrinolarn salnm
yapabilmesi iin ktleli olmalar gerekmektedir ki standart model ntrinolar ktlesiz kabul eder.
Kanadada Creighton madeninde yerin yaklak 2 km altnda bulunan Sudbury Neutrino Observatory (SNO)
ntrino algc Sper Kamiokandeye benzer Cherenkov teknolojisini kullanmtr[51]. Alg, 12 m apnda, 1000 ton
ar su ieren ve 9456 foto oaltc tplerle evrili bir kreyi andrr. Ayrca krenin evresini saran 7000 tonluk ultra
hafif su, kreye destek ve dardan gelebilecek ntron ve fotonlara kar kalkan salam olur. SNO algcnn dier
ntrino alglarna gre arts sadece elektron ntrinoya deil dier ntrino enilerine de duyarl olmasdr. Algcn
ierdii ar suda (D2 O) dteryum ekirdeinde (D) bir proton ve iki ntron bulunur. Elektron ntrino ar su
tankndaki ykl ve yksz akm etkileimleri gerekletirirken dier mon ve tau ntrino enileri ise yksz akm
etkileiminde bulunur: e + d p + p + e , x + d x + p + n ve x + e x + e eklinde gerekleecektir. SNO
deneyinin eik enerjisi 5.0 MeV olduundan gneteki pp-III dngsnden yaylan elektron ntrinolara duyarldr.
Ykl ve yksz etkileimlerin analizleri sonucunda gneten gelen ntrinolarn te ikisinin algca ulancaya kadar
salnma urayp baka bir ntrino enisine dntn gstermitir. Bylece SNO deneyinin 2001de elde etmi
olduu sonular uzun yllar sren gne ntrino problemini tamamen zme kavuturmu, ne R. Davisin deneysel
sonularnn ne de J. H. Bahcalln kuramsal hesaplamalarnn hatal olmadn gstermitir. Sper Kamiokandenin
sonularyla birlikte ntrinonun izofrenik kiilii ortaya km ve ntrino salnm fiziinde nemli admlar atlmtr.

6.13

Ntrino Salnm

B. Pontecorvo ntrino salnm fikrini 1957de ortaya atm, kaonun kart kaon paracna salnmndan esinlenerek
ntrinonun kart ntrinoya salnmn nermitir. 1962de elektron ntrinonun yansra mon ntrinonun da varl
ispatlannca, Ziro Maki, Masami Nakagawa ve Shoichi Sakata ntrino enilerinin karm ve e  salnmn
nerdiler[52]25 . B. Pontecorvo, 1967de Homestake deneyi sonucunda ortaya kan Gne Ntrino Probleminin e
24 Ik hzna yakn bir hzla hareket eden ykl paracklar, krlma indisi farkl bir ortama girdiklerinde yeni ortamdaki parack hz
k hzn geer ve bu durumda
25 Nagoya niversitesinde bulunan kuramsal parack fizik grubu, Shoichi Sakata liderliinde parack fizii dnyasna ok nemli
katklarda bulunmutur. 1950lerde gzlemlenen hadronlarn o dnem temel parack olarak dnlen proton, ntron ve lambdann
biraraya gelerek oluabileceini dnerek, Sakata dier adyla Nagoya Modelini nerdiler[54]. Bu model uzun sre fizikiler arasnda
ilgi grm ancak M. Gell-Mannn hadronlarn quark modelinde acayip (strange) kuarktan olutuu dnlen Omega paracnn
1964te kefi ile Quark modeli kabul grmtr. Nagoya grubu Sakata modelini kullanarak hadronlarn yapsyla birlikte zayf etkileimlerini ve beta bozunumunu ve Baryon-Lepton simetrisi zerinde altlar. Bu simetri altnda p, n ve nn farazi B-maddesi (B + )
ve ntrino, elektron, mondan olutuunu varsaydlar: p =< B + >, n =< B + e > ve =< B + >. 1962de mon ntrinonun
kefiyle, iki ntrinonun varl sonucunda Sakata modelinde problemler (Baryon-Lepton simetri kaybolmutur) ortaya kmtr. Bu
problemlerin almas iin Z. Maki, M. Nakagawa ve S. Sakata her iki ntrino enisinin karmn nerdiler: e = 1 cos 2 sin ve

51

 veya e sterile salnmlarndan kaynaklanm olabileceini ve 1969 ylnda Gribov ile birlikte Z. Maki, M.
Nakahawa ve S. Sakatann ntrino karm durumlarn ele alarak ntrino salnm olaslklarn tartmtr[53].
Gnmzde ntrinolar e , ve olmak zere enide bulunurlar. Deneysel sonular ntrinolarn ktleli ve
birbirleriyle kartn gstermektedir. Ntrinolarn karm Pontecorvo-Maki-Nakagawa-Sakata (PMNS) matrisi
ile verilir.
Ntrinolarn ok kk de olsa ktlelerinin olmas, kuantumlu alanlar kuramna gre, ntrino eni zdurumu (e
veya veya ) ktle zdurumlarnn (1 ,2 ,3 ) karm cinsinden ifade edilebilirler. rnein elektron ntrino belli
oranlarda m1, m2 ve m3 ktleli z durumlardan oluacaktr: e = Ue1 1 + Ue2 2 + Ue3 3 , burada Uei PMNS matris
elemanlardr ve deneysel olarak bulunur. Benzer ekilde dier ntrino enileri iin farkl katsaylarla yazlabilir.
Hzlandrcda veyahut gnete retilen ntrinoyu gznne alrsak ve ktle zdurumlar arasndaki giriimlerden
olumu bir dalga paketi olarak dnrsek, belirli bir zaman ve mesafe getikten sonra bu dalga paketi deiime
urayacaktr. Bylece ntrinonun yeni bir ntrinoya dnm olasl dalga paketinin genliinin karesine eit olacaktr. Burada salnm olasl ntrinonun enerjisiyle ters ve katedilen mesafe, karsm as ve ktle kare farkyla
doru orantl olacaktr. Ntrino salnm ok ok kk ktle kare fark blgesinde allacaksa, uzun erime ihtiya
olacaktr. Tersi durumda ksa erimli deneyler tasarlanr. Her iki durumda da ntrinonun enerjisini dk olmas
gerekmektedir.
Ntrino salnmlar iki farkl yntemle gzlemlenebilir: grnme (appearance) ve yokolma (disappearance) deneyleri.
Grnme deneylerinde, hzlandrclarda oluturulan saf ntrino enisi ( enisi olduunu dnelim) algca
ulamadan nce salnma urayarak farkl bir ntrino enisine ( enisine dndn dnelim) dnecektir.
Dolaysyla algta yansra etkileimleri gzlemlenecektir. Grnme deneylerinde yeni ntrino enisinin
( ) etkileimi sonucunda oluacak olan leptonun ( ) gzlemlenmesi gerekmektedir. Dolaysyla hzlandrcda
retilecek olan ntrino demetinin ( ) bu leptonu ( ) oluturabilecek enerjiye sahip olmas gerekir. Ayrca
salnma urayaca yeni ntrinonun retilen ntrino demetinde bulunmamas veya ihmal edilebilir dzeyde
olmas gerekmektedir. Ntrino algcnda leptonu tanmlayabilecek duyarllkta olmas gerekmektedir.
Yokolma deneylerinde ise saf ntrino enisinde salnmdan kaynakl azalmann grlmesi gerekmektedir. Bu
gibi deneylerde iki farkl ekilde yaplmaktadr. Tek detektrle gerekletirilen ve iki detektr kullanlarak
gerekletirilen deneyler. Burada kilit noktalardan biri, kullanlan ntrino enisinin aksn yksek duyarllkla
bilmektir. Genelde hzlandrclarda retilen ntrino demetinin aks %15 ile %30 sistematik hata payyla
bilinmektedir. Bu da yaplan deneysel analizlere yansmaktadr. Hassas lmlerde bulunmak ve bu problemi
amak iin iki detektr sistemi kullanlmaktadr. Ksaca aklayacak olursak; retilen ntrino enisinin ykl
akm etkileimleri salnm olumadan ve salnm olutuktan sonra llmesi gerekir. Bunu gerekletirmek
iin benzer sisteme ve teknolojiye sahip alglardan biri salnm balamadan, ntrino kaynana yakn bir
mesafede, dieri de salnmn oluu bir mesafede konumlandrlr. Bu durumda yakn detektr kullanlarak
ntrinonun etki kesiti ve retilen ntrino aks detayl bir ekilde allr ve buna bal olarak sistematik
hatalar minimize edilir. Her iki detektr benzer materyallerden yapld iin etki kesitinden ve detektrden
kaynakl sistematik hatalar birbirini yok eder. Her iki algta llecek ntrino enerji dalm karlatrlr.
Ntrino salnm gerekleirse uzak noktada konumlanan algca ulaan ntrino aksnda azalma dolaysyla
karlatrlan ntrino enerji dalmlarnda bir bozukluk (distortion) gzlemlenecektir.
Yokolma deneylerinde ntrinonun hangi ntrino enisine gei yapt dolayl yollarla gzlemlenirken, OPERA deneyi gibi grnme deneylerinde hangi tip ntrinoya dnt dorudan gzlemlenir. Tau ntrinonun gzlemlendii
DONUT deneyine benzer emlsiyon teknolojisinin kullanld OPERA detektr talyann Gran Sasso laboratuvarnda kurulmutur[56]. CERN SPSte 400 GeV/cye kadar hzlandrlan protonlarn karbon bir hedefe bombardman
edilmesi sonucunda ortalama 27 GeV enerjili mon ntrino 730 km uzaklkta bulunan Gran Sassoya doru ynlendirilmitir. Eer mon ntrinolarn bir ksm salnm yaparak tau ntrinoya dnrse, OPERA algcnda tau
ntrino etkileimi gerekleecektir. Tau ntrinonun ykl akm etkileiminden sonra ortaya kacak olan tau leptonun saptanmas gerekmektedir. Bugne kadar OPERA deneyinde toplamda 4 etkileimi bulunmasyla,
salnm direkt olarak gzlemlenmitir.
Ntrino salnm gne, reaktr ve hzlandrclarda retilen ntrinolar kullanlarak, ksa ve uzun erimli, grnme
ve yokolma deneylerinde detayl bir ekilde incelenmi ve gereklii ispatlanmtr. Deneysel sonular ntrino
enisinin ktleli ve birbiriyle kartn gstermi, veriler fit edilerek ntrino salnm parametreleri (karm alar
= 1 sin + 2 cos. Nagoya kuramsal parack grubunda almalar yapan Makoto Kobayashi ve Toshihide Maskawa, 1973 ylnda
maddenin kart maddeye stnln aklayabilecek bir simetri krlmas olan CP bozunumunun, en az kuark ailesinin ve bunlarn
birbirleriyle karm sonucunda olacan gsterdiler[55]. M. Kobayashi ve T. Maskawa bu enmli ngrlerinden dolay 2008 ylnda
Nobel Fizik dln aldlar.

52

ekil 48: Ntrino salnm deney sonular.

ve ktle kare farklar) elde edilmitir. Ntrino karm alarnn (13 , 23 , 12 ) sfrdan farkl olduu bulunmutur.
Bu durum leptonlar arasnda CP bozunumu zerinde almamza olanak salar. Ntrino ktle kare farklar m221 =
7.54105 eV2 , m232 = 2.44102 eV2 olarak llmtr. ekil48te bugne kadar gerekletirilen ntrino salnm
deneylerinin ktle kare fark ve karm as uzayndan taram olduu blgeler grlmektedir[57]. Bu deerler bize
ntrinolarn durgun ktlesini vermez. Ntrino salnm deneyleri bu konuda cevap vermekte yetersizdir.
Ntrino salnm deneylerinde baz sonularn aklanabilmesi iin ktle kare farknn birka eV2 olan, Z bozonu
ile balam olmayan drdnc bir ntrinoya, steril ntrinoya, ihtiya duyulmaktadr. Bu anomaliler genelde ksa
erimli ntrino salnm deneylerinde karmza kmaktadr.
Bunlarn en bilineni LSND deneyidir[58]. 1993-1998 yllar arasndan Los Alamosta e salnmn incelenmitir. Los Alamosdaki LAMPF lineer hzlandrcsnda, 798 MeV enerjili protonlar 30 cm uzunluunda su
hedefine gnderilmesinden elde edilen pionlar, durgun ercevede (decay at rest) mon ve kart mon ntrinosuna bozunur. Ortalama 30 MeV enerjili demeti, 30 m mesafede konumlandrlm 167 ton sv prldak ve
1220 foto oaltc tplerden meydana gelen algca ynlendirilir. Yaplan zmlemeler sonucunda beklenenin
zerinde ntrino etkileimiyle karlalmtr. Deneysel sonu standart ntrino salnm ile aklanamaz.
Yaplan fenemonolojik almalar sterile ntrinonun gerekliliine dikkat ekmitir.
MiniBooNE deneyi[59], LSND deneyini test etmek iin 2002-2012 yllar arasnda Fermilabta e ve
e salnmlarn incelemitir. Fermilab Boosterda 8 GeV enerjili protonlar berilyum hedefine bombardman edilmesi sonucunda ortaya kan pion ve kaonlarn bozunumundan elde edilen 0.79 (0.66) GeV enerjili
ntrino (antintrino) demeti, kaynaktan 541 metre mesafede 806 ton mineral ya (CH2 ) ve 1520 foto oaltc
tpten meydana gelen algca ynlendilmitir. Toplam ntrino etkileimi, zellikle dk enerjilerde beklenenden fazla gzlemlenmitir. Sonu olarak LSND sorununu zmekten uzak, bilim dnyasna yeni bir sradlk
kazandrmtr. MiniBooNE deneyinde de Cherenkov teknolojisi kullanldndan foton ve elektronun snflandrlmas yaplamaz. Dk enerjilerde gzlemlenen sapma elektron kaynakl ise MiniBooNE LSND deneyini
kantlam olacak, foton ise bu fotonun kaynann bulunmas ve anlalmas gerekmektedir. Dk enerjilerde karlalan bu sapma, Liquid Argon teknolojisi kullanacak olan MicroBooNE tarafndan test edilecektir.
MicroBooNE deneyi MiniBooNE deneyinde olduu gibi, Fermilab Boosterda retilen ntrino demeti kullanlacak. MiniBooNE ile ayn ntrino ekseni zerinde fakat 450 metre mesafede konumlandrlacaktr. Veri alm
Haziran 2014te balayacaktr.
Nkleer tepkimelerin kuramsal modellerindeki gelimeler nda, nkleer reaktrlerden kan ntrinolarn
aks yeniden hesaplanm ve yaklak olarak %3.5lik bir art meydana gelmitir[60]. Dolaysyla daha nce

53

gerekletirilen reaktr ntrino salnm deneylerinde veriler yeniden gzden geirilmitir. Ortaya kan yeni
resmi aklamak iin sterile ntrinoya ihtiya vardr.
Gne ntrino etkileimleri Galyum (Gallium) deneylerinde de incelenmitir. Detektrler kalibrasyon edilmek
iin iine radyoaktif kaynaklar yerletirilmi ve elektron ntrino aks llmtr. Yaplan lmlerin beklenen
ak deerine oran yaklak olarak 0.86 0.06 olarak llmtr. Elde edilen sonu ntrino salnm hipotezi
ile aklanmak istenildiinde, standart ntrino erevesinde aklanamamtr. LSND ve MiniBooNE deneylerinde olduu gibi drdnc ntrinoya ihtiya vardr[61].
Kozmolojide gerekletirilen veri zmlemelerinde olas steril ntrinonun varln kstlayacak her hangi bir
kant bulunmamaktadr[62]. Ayrca belli bir ktleye sahip ntrino, karanlk maddeyi aklamada yardmc
olacaktr.

6.14

Ntrinolarn ktleleri

Ntrino salnm deneyleri sadece ntrinolarn ktle farknn karesini verir. Ntrinolarn ktlesini direkt lmek iin
kullanlan yntemleri ksaca sralayacak olursak:
1) Elektron ntrinonun ktlesi trityum ekirdeinin beta bozunumda, 3 H 3 He + e + e , elektronun enerji
dalmnda biti blgesi hassas olarak llerek elde edilebilir. Gnmze kadar gerekletirilen deneylerde elektron
ntrino iin st limit m(e ) < 2.2 eV (%95 C.L.) olarak bulunmutur. Daha hassas bir ekilde lm yapmak iin
KATRN deneyi tasarlanm ve veri almna balamtr.
2) Mon ntrinonun ktlesi pionun mona bozunum kanal, + , allarak elde edilir. Burada
monun momentumunun ok hassas bir ekilde llmesi gerekmektedir. Elde edilen sonular mon ntrino ktlesi
iin st limiti m( ) < 170 keV (%90 C.L.) olarak verilmitir.
3) Tau ntrinonun ktlesi tau leptonun piona bozunum kanal, n + , allarak elde edilir. Burada n
sisteminin toplam ktlesini ok hassas bir ekilde lmek gerekmektedir. ALEPH deneyi 2 + + + ve
3 + 2 + + bozunum kanallarn alarak, tau ntrino ktlesi iin st limiti m( ) < 18.2 MeV (%95
C.L.) olarak lmtr.
6.14.1

Ntrinolar nasl ktle kazanr?

Standart modelde paracklarn ktle kazanm kendiliinden simetri krnm mekanizmasyla aklanr. Fermiyonlarn ktleleri, sol-elli fermiyon ile sa-elli fermiyonun skaler Higgs alanyla etkilemesinden, Yukawa balam
(coupling) ve vakum beklenen deerinden elde edilir26 .
Standart modelde sa-elli ntrinolar yoktur! Sa-elli ntrinolar (R ) eklenirse Higgs mekanizmasna gre nti

rinolarn ktlesi mi = 2 olmas gerekir. Ntrinonun yaklak 1 eVlik bir ktle deeri alabilmesi iin bilinen
vakum beklenen deerine gre ntrinolarn Yukawa balam ~10-11 gibi bir deere sahip olmak zorundadr. Standart model ntrinolarn ok kk ktle sahibi olmasn aklamakta yetersizdir. Standart modelin tesine gemek
gereklidir. Bu durum Dirac ntrinolar iin geerlidir ve toplam lepton korunumu salanr.
Majorana ntrino iin dndmzde toplam lepton korunumu iki birimle krlr, ktlesi Standart Model
Higgs alan ve Yukawa balamndan elde edilemez. Bu durumda Standart modelin tesinde yeni fizik zmleri
gereklidir.

6.15

Sonsz

Ntrino fikri ortaya atld ilk gnden bu yana byk srprizlere neden olmutur. inde barndrd gizemi anlamaya ynelik almalar, evrenin ilk zamandan bu gne geen zamanda evrimleme basamaklarn, standart modelin
tesinde yeni fizik araylarnda rehber olarak yanmzda bulunacaktr.

Kaynaklar
[1] A. H. Becquerel, Nobel Lecture, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1903/.
[2] O. von Baeyer, O. Hahn, L. Meitner, Z. Physik 12 (1911) 273.
26 Higgs

mekanizmasnda fermiyonlar ktle kazanmas iin sol-elli ve sa-elli bileenlerine ihtiya vardr:

Yukawa balam terimi, vakum beklenen deeri ve H skaler higgs alandr. Ktle terimi

54

dir.
2

H .
2

Burada

[3] J. Chadwick, Distribution in Intensity in the Magnetic Spectrum of the -rays of Radium, Verh. Deutsch. Phys.
Ges. 16 (1914) 383.
[4] C. D. Ellis, W. Wooster, The Average Energy of Disintegration of Radium E, Proc. R. Soc. London. Ser. A
117 (1927) 109.
[5] Beta-ray spectra and Energy Conservation, 1929 unpublished manuscript: N. Bohr collected works, Vol. 9,
Nuclear Physics (1929-1952).
[6] E. Fermi, Attemp a Theory of Beta Rays, Il Nuovo Cimento, volume 11, issue 1 (1933) 1.
[7] H. A. Bethe, R. Peierls, The Neutrino, Nature 133 (1934) 532.
[8] E. Majorana, A Symmetric Theory of electrons and Positrons, Nuovo Cimento 14 (1937) 171.
[9] C. D. Anderson, S. H. Neddermeyer, Phys. Rev. 51 (1937) 884; J. C. Street, E. C. Stevenson, Phys. Rev. 52
(1937) 1003.
[10] G. P. S. Occhialini, and C. F. Powell, Nuclear Disintegrations Produced by Slow Charged Particles of Small
Mass, Nature, 159 (1947) 186.
[11] J. Steinberger, On the Range of the Electrons in Meson Decay, Phys. Rev. 74 (1948) 500.
[12] B. Pontecorvo, Inverse Beta Process, Report PD-205, Chalk River, Canada.
[13] E. J. Konopinski, H. M. Mahmoud, The Universal Fermi Interaction, Phys. Rev. 92 (1953) 1045.
[14] R. Davis, Attempt to Detect the Antineutrinos from a Nuclear Reactor by the Cl37 (
, e )Ar37 Reaction, Phys.
Rev. 97 (1955) 766.
[15] F. Reines, C. L. Cowan, The Neutrino, Nature 178 (1956) 446.
[16] T. D. Lee, C. N. Yang, Question of Parity Conservation in Weak Interactions, Phys. Rev. 104 (1956) 254.
[17] C. S. Wu, E. Ambler, R. W. Hayward, D. D. Hoppes, R. P. Hudson, Experimental Test of Parity Conservation
in Beta Decay, Phys. Rev. 105 (1957) 1413.
[18] R. L. Garwin, L. M. Lederman, M. Weinrich, Observations of the Failure of Conservation of Parity and Charge
Conjugation in Meson Decays: the Magnetic Moment of the Free Muon, Phys. Rev. 105 (1957) 1415.
[19] Collected Scientific Papers by Wolfgang Pauli, Vol 1, R. Kronig, V. F. Weisskopf
[20] Surely Youre Joking Mr. Feynman, R. Feynman.
[21] T. D. Lee, C. N. Yang, Parity Nonconservation and a Two-Component Theory, Phys. Rev. 105 (1957) 1671;
A. Salam, On Parity Conservation and Neutrino Mass, Nuovo Cimento 5 (1957) 299; L. Landau, On the
Conservation Laws for Weak Interactions, Nuclear Physics 3 (1957) 127.
[22] M. Goldhaber, L. Grodzins, A. W. Sunyar, Helicity of Neutrinos, Phys. Rev. 109 (1958) 1015.
[23] B. Pontecorvo, Mesonium and anti-mesonium, Zh. Eksp. Teor. Fiz, 34 (1957) 247.
[24] B. Pontecorvo, Electron and Muon Neutrinos, Sov. Phys. JETP 10 (1960) 1236.
[25] M. Schwartz, Feasibility of using high-energy neutrinos to study the weak interactions, Phys. Rev. Lett. 4 (1960)
306.
[26] G. Danby, J-M. Gaillard, K. Goulianos, L. M. Lederman, N. Mistry, M. Schwartz, J. Steinberger, Observation
of High-Energy Neutrino Reactions and the Existence of Two Kinds of Neutrinos, Phys. Rev. Lett. 9 (1962)
36.
[27] R. P. Feynman, M. Gell-Mann, Theory of the Fermi Interaction, Phys. Rev. 109 (1958) 193; E. C. G. Sudarshan,
R. E. Marshak, Chirality Invariance and the Universal Fermi Interaction, Phys. Rev. 109 (1958) 1860; J.
Schwinger, A Theory of the Fundamental Interactions, Annals of Physics, Volume 2 (1957) 407.

55

[28] C. N. Yang, R. L. Mills, Conservation of Isotopic Spin and Isotopic Gauge Invariance, Phys. Rev. 96 (1954)
191.
[29] P. W. Higgs, Broken Symmetries and the Masses of Gauge Bosons, Phys. Rev. Lett. 13 (1964) 508; F. Englert,
R. Brout, Broken Symmetry and the Mass of Gauge Vector Mesons, Phys. Rev. Lett. 13 (1964) 321.
[30] S. L. Glashow, Partial Symmetries of Weak Interactions, Nucl. Phys. 22 (1961) 579.
[31] A. Salam, Renormalizability of Gauge Theories, Phys. Rev. 127 (1962) 331.
[32] S. Weinberg, A Model of Leptons, Phys. Rev. Lett. 19 (1967) 1264.
[33] Gargamelle Grubu, F. J. Hasert et al., Observation of Neutrino-like Interactions without Muon or Electron in
the Gargamelle Neutrino Experiment, Phys. Lett. B 46 (1973) 138.
[34] M. L. Perl et al., Evidence for Anomalous Lepton Production in e+ e Annihilation, Phys. Rev. Lett. 35 (1975)
1489.
[35] DONUT Grubu, K. Kodama et al., Observation of tau neutrino interactions, Phys. Lett. B 504 (2001) 218.
[36] C. Rubbia, S. van der Meer, Nobel Lecture, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1984/.
[37] ATLAS Grubu, Observation of a new particle in the search for the Standard Model Higgs boson with the ATLAS
detector at the LHC, Phys. Lett. B 716 (2012) 1; CMS Grubu, Observation of a new boson at a mass of 125
GeV with the CMS experiment at the LHC, Phys. Lett. B 716 (2012) 30.
[38] R. Alpher, H. A. Bethe, G. Gamov, The Origin of the chemical Elements, Phys. Rev. 73 (1948) 803; G. Gamov,
Evolution of the Universe, Nature 162 (1948) 680.
[39] A. A. Penzias, R. W. Wilson, A Measurement of Excess Antenna Temperature at 4080 Mc/s, Astrophysical
Journal, vol. 142 (1965) 419.
[40] S. Pastor, Relic Neutrinos: Neutrino Properties from Cosmology, arXiv:hep-ph/0306233.
[41] Ya. B. Zeldovich ve O. H. Guseinov, Neutranization of Matter during Collapse and the Neutrino Spectrum,
Dokl. Akad. Nauk SSSR, v.162, No.4 (1965) 791.
[42] Kamiokande Grubu, K. S. Hirata et al., Observation in the Kamiokande-II Detector of the Neutrino Burst from
Supernova SN1987A, Phys. Rev. D 38 (1988) 448.
[43] R. Bionta et al., Observation of a Neutrino Burst in Coincidence with Supernova 1987A in the Large Magellanic
Cloud, Phys Rev. Lett. 58 (1987) 1494.
[44] M. Aglietta et al., On the Event Observed in the Mont Blanc Underground Neutrino Observatory during the
Occurrence of Supernova 1987a, Europhys. Lett. 3 (1987) 1315.
[45] H. A. Bethe, Energy Production in Stars, Phys. Rev. 55 (1939) 103.
[46] KamLAND Grubu, Geoneutrinos, Nature 436 (2005) 499.
[47] ceCube Grubu, M.G. Aartsen et al., Evidence for High-Energy Extraterrestrial Neutrinos at the IceCube
Detector, http://www.sciencemag.org/content/342/6161/1242856 (22 Kasim 2013).
[48] J. N. Bahcall, Solar Neutrinos. I. Theoretical, Phys. Rev. Lett. 13 (1964) 302; R. Davis, Solar Neutrinos. II
Experimental, Phys. Rev. Lett. 13 (1964) 303.
[49] R. Davis, D. S. Harmer, K. C. Hoffman, Search for Neutrinos from the Sun, Phys. Rev. Lett. 20 (1968) 1205.
[50] Super-Kamiokande Grubu, Y. Fukuda et al., Evidence for Oscillation of Atmospheric Neutrinos, Phys. Rev.
Lett. 81 (1998) 1562.
[51] SNO Grubu, Q. R. Ahmad et al., Measurement of Charged Current Interactions Produced by 8B Solar Neutrinos
at the Sudbury Neutrino Observatory, Phys. Rev. Lett. 87 (2001) 071301; Direct Evidence for Neutrino Flavor
Tranformation from Neutral-Current Interactions in the Sudbury Neutrino Observatory, Phys. Rev. Lett. 89
(2002) 011301.
56

[52] Z. Maki, M. Nakagawa, S. Sakata, Remarks on the Unified Model of Elementary Particles, Prog. Theor. Phys.
28 (1962) 870.
[53] V. Gribov, B. Pontecorvo, Neutrino Astronomy and Lepton Charge, Phys. Lett. B 28 (1969) 493.
[54] S. Sakata, On a Composite Model for the New Particles, Prog. Theor. Phys. 16 (1956) 686.
[55] M. Kobayashi, T. Maskawa, CP-Violation in the Renormalizable Theory of Weak Interaction, Prog. Theor.
Phys. 49 (1973) 652.
[56] OPERA Grubu, N. Agafonova et al., New results on appearance with the OPERA experiment in the
CNGS beam, JHEP 1311 (2013) 036.
[57] Particle data Group (PDG), J. Beringer et al., Review of Particle Physics, Phys. Rev. D 86 (2012) 010001.
[58] LSND Grubu, Aguilar-Arevalo, A. et al., Evidence for Neutrino Oscillations from the Observation of e Appearance in a Beam, Phys.Rev. D64 (2001) 112007.
[59] MiniBooNE Grubu, A. Aguilar-Arevalo et al., A Search for Electron Neutrino Appearance at the m2 ~1eV2
Scale, Phys. Rev. Lett. 98 (2007) 231801.
[60] G. Mention et al., The Reactor Antineutrino Anomaly, Phys. Rev. D 83 (2011) 073006.
[61] GALLEX Grubu, W. Hampel et al., Final results of the Cr-51 neutrino source experiments in GALLEX, Phys.
Lett. B 420 (1998) 114; SAGE Grubu, J. N. Abdurashitov et al., Measurement of the Response of a Gallium
Metal Solar Neutrino Experiment to Neutrinos from a 51 Cr Source, Phys. Rev. C 59 (1999) 2246;
[62] WMAP Grubu, E. Komatsu et al., Seven-Year Wilkinson Microwave Anisotropy Probe (WMAP) Observations:
Sky Maps, Systematic Errors, and Basic Results, Astrophys. J. Suppl. 192 (2011) 18; G. Mangano, P. D. Serpico,
A Robust Upper Limit on from BBN, circa 2011, Phys. Lett. B 701 (2011) 296; Planck Grubu, P. A. R. Ade
et al., Planck 2013 results. XVI, arXiv:1303.5076.

57

Temel Bilim D Uygulamalar

Gkhan nel

Parack fiziinde kullanlan verilerin ou parack hzlandrclarndan gelir. Baar ile altrlan ilk dairesel
hzlandrc olan dndrge, 1930 ylnda Ernest Lawrence tarafndan yaplmtr. ekil 49 sol tarafta grlen bu
makine protonlar 80 keV enerjiye kartyordu. Gnmzdeki en yksek enerjili hzlandrc olan BH, (ayn ekil
sa taraf), protonlar 4000 GeVe hzlandrmaktadr. BH 8.6 km ap olan kocaman bir makinedir, sol taraftaki
atasna gre 50 milyon kat daha fazla enerji salar. Bir rn veya onun bir zelliini 50 milyon kat bytmek kolay
bir i deildir: Byk bir takm, bulular, yenilikler vb gereklidir. Zorluklar aarak bu amac gerekletirmek iin
elektronik, biliim, malzeme bilimi gibi konularda elde var olan bilgiyi amak zorunluluk olmu ve bunun sonucunda
proje ynetiminden tbba kadar pek ok baka alanda da yenilikler ortaya kmtr. Bu nedenle hzlandrc ve
parack fiziinin (HPF) yol at yenilikler insanln gnlk yaamna byk etki yapmtr.

ekil 49: Parack hzlandrclarnda gerekleen badndrc ilerleme: 11.4 cm apl 1930 model (solda), ilk
dndrge ve 8.6 km apl 2008 model BH ezamanlaycs (sada). ki makine arasnda enerji art 80 keVden
4000000000 keVe dir.
Temel bilim aratrmalar ve uygulamalar (mhendislik, tp vs) birbirini besler. Biri olmadan tekisi dnlemez. CERNde yaplan ayrntl Z bosonu aratrmalar bu birliktelie arpc bir rnektir. nsanlar yksz yney
boson Znin zelliklerinin aratrlmasnn gnlk hayatn gereklerinden tamamen kopuk, sadece bilim insanlarn
ilgilendiren bir konu olduunu dnebilirler. Oysa gnmz toplumunun yaam tarzn batan aa ekillendiren
sonulara yol amtr. Sz geen bilimsel aratrmalarn yaplmas iin gereken byk hzlandrc ve devasa parack fizii alglar hibir lkenin tek bana srtlayabilecei kadar ucuz ve basit deildi. Bu da ok uluslu, ok
dilli ibirliklerinin kurulmasna neden oldu. Bu tr byk ibirliklerine ev sahiplii yapan en byk deneyevi olarak CERN ne kmaktadr. Dolaysyla CERNde zlmeye allan sorunlardan biri de ibirliklerinde yer alan
binlerce insann en etkin ekilde nasl bilgi paylaabilecei idi. Bu yzden alm hypertext transfer protocol olan
httpnin, yani WWWnin CERNde icat edilmesi hi de artc olmamaldr. CERNin amalarndan biri de eitim
olduu iin, WWWyi icat edenler ilk frsatta ilgilenen kimselere bu yenilii tantp rettiler. Bunun sonucunda
hi beklenmedik bir olgu ortaya kt: Kiisel a sayfalar. Kiisel a sayfalarnda bir ok bilgi paylald, insanlar
uzmanlk alanlarnda bildiklerini herkese retmek iin abaladlar. Geni kitlelerin WWW zerinden kolayca internete girebilmesinin eitim ve aratrma iin ne kadar nemli olduunun ve bu kolayln zellikle iletiim kavramn
tamamen deitirdiinin de altn ayrca izmek gerekir.
Bilimsel hedefe ulaldktan epey sonra dahi, bu icadn etkileri hala hissedilmektedir. Bugn herkesin ulaabildii
bilgi kayna olan Vikipedi veya internet zerinden alveri gnlk yaamn ayrlmaz bir paras haline gelmitir.
Benzer ekilde, devletler de bu yeni buluu benimsemi ve e-devlet kavram hayatmza girmitir. Burada aklanan
srecin izimsel bir gsterimi ekil 50de bulunabilir. Bu blmn kalannda HPFnin eitli alanlara etkisi biliim,
elektronik ve tp alanlarnda rneklerle aklanacaktr.

58

ekil 50: Bilim ve uygulamalar

7.1

Biliim dnyasndan

HPF almalar bir ok ulustan bir ok kurumun katlmyla yaplr, dolaysyla kalabalktr. Bu kltrler aras
takmlarda iletiimi daha iyi hale getirmek iin srekli gere gelitirme almalar yaplr. Bu nedenle internetin
en ok kullanlan protokol olan httpnin, yani WWWnin CERNde ortaya karlm olmas artc olmamaldr.
Tartld zere bu bulu, e-devlet ve e-ticaret gibi daha nce hayallerde bile olmayan kavramlara yol at. HPF
almalarnn bir baka zellii de bol bol veri retmeleridir. Bu kadar ok verinin zmlenmesi duruma zel gelitirilen veri aktarm ve zmleme gerelerini gerektirmitir. RG (GRID) kavram bu gereksinimleri karlamak
zere icat edildi. RG ile balanan bilgisayarlarda sadece veri deil, ilem gc de kullanclara aktr.

ekil 51: ROOT kullanlarak yaplan 2 rnek alma: Veriye eri oturtmak ve 3 Boyutlu molekl grselletirmesi.
HPF laboratuvarlar karmak donanmlar bilgisayar ortamnda tasarlayabilmek iin benzetim yazlmlar gelitirdiler. Demet ve alg benzetim yazlmlarna rnek olarak FLUKA ve GEANT [1] verilebilir. Bunlarn ilkini baz zel
irketler de kullanr: Havayolu irketleri uu takmnn ve yolcularn aldklar toplam kozmik radyasyon miktarn
tahmin etmek iin FLUKA kullanmak zorundadr. kincisi ise tp, biyoloji, uzaybilim gibi bir ok dalda kullanm
alan bulmutur. Veri zmlemesi iin gelitirilen gerelerden biri de ROOTtur [2]. Bu yazlm veri zmlemesi,
alg benzetimi, olay retimi ve grselletirme gibi bir ok konuda kullanlabilir. ekil 51de ROOT kullanlarak
yaplan 2 rnek gsterilmektedir: Bir veriye eri oturtmak ve 3 boyutlu molekl grselletirmesi.

7.2

Elektronik dnyasndan

Parack fizii deneyleri yksek radyasyonlu ortamlarda yaplmak zorundadr. Bu nedenle deneysel dzenekler en
iyi radyasyon dayankll salayan malzemelerin ve elektronik devrelerin aratrld ve kullanld yerlerdir. HPF
dzenekleri kurulurken elde edilen bilgi, malzeme bilimi veya ticari uygulamalar gibi farkl alanlara geri dner.
Bir rnek vermek gerekirse silikon alglar zerinde yaplan aratrma gelitirme almalar IBM tarafndan da
desteklenmektedir. Bu irket alg yapmnda rendiklerini Kat Hal Srcler (SSD) gibi ticari uygulamalarda
kullanmay amalamaktadr.

59

ekil 52: Sol: Radyasyona Dayankl Amaca Odakl Tmleik Devre tasarm Sa: Tasarlanp retilen devrelerin
denenmesi.
Parack fiziindeki etkilemeler ve dolaysyla bunlarn verilerini toplama sreleri ok hzl gerekleir. Bu
nedenle tm deneysel dzenekler okuma elektroniinden ok hzl yant almaya gereksinim duyar. Bu gereksinim de
mikro elektronikte yeniliklere yol aar. Bu geliime bir rnek olarak hzl sklk kilitlenmesinde kullanlan Amaca
Odakl Tmleik Devreler (ASIC) verilebilir. Bu devreler ayn zamanda radyasyona da dayankl olmak zorundadr,
nk arpma noktasna ok yakn yerlerde kurulup zamanlama sinyali vermeleri gerekmektedir. ekil 52 bu ilev
iin tasarlanan bir ASIC ve bu devrenin yeteneklerini snamak iin yaplan dzenei gsterir.

7.3

Tp dnyasndan

Gemie bakldnda tp alannn fiziin yol at yeniliklerden yararland grlebilir. rnein Rntgenin almalarndan yola klarak yaplan tan aletlerini hepimiz biliriz. Parack fiziinin ihtiyalarndan doan daha hzl
alglama ve takip etme yntemleri tpta daha da iyi tan gerelerini ortaya kard; bunlara rnek olarak NMR ve
PET verilebilir. Bunlar ncekilere gre vcuda daha az zararl ve daha ayrntl tan yntemleridir. Bu gerelerin
temel alma ilkeleri, CERN aratrmacs Georges Charpakn kendisine Nobel dl kazandran almalarnda
ortaya konulmutur.

ekil 53: NMR yntemi ile insan gvdesinin kesitleri grlebilir.

NMR yani nkleer manyetik rezonans, veya gnlk dildeki ekliyle emar, vcudun i yapsnn ayrntlaryla
grlmesini salar. Nkleer sznn toplumda uyandrd rahatszlktan kanmak iin bazen de ksaca MR denilen
bu yntem, insan vcudunda byk oranda su barndrmasna, ve suyun da hidrojen atomu iermesine dayanr. En
basit atom olan hidrojen atomunun ekirdei yksek bir manyetik alan sayesinde uyarldnda, ekirdein bulunabilecei enerji seviyesi ikiye ayrlr. Bu ayrlma kuantum fiziinin dorudan bir ngrs ve uygulamasdr. Hidrojen
ekirdeklerine uygun sklkta, yani titreim(rezonans) sklnda(frekansnda) elektromanyetik dalga verilirse, ekirdekler bir st enerji seviyesine geer. Manyetik alann kapatlmasndan ksa bir sre sonra ise, ekirdekler daha

60

dk seviyeli ilk hallerine geri derken, daha nce aldklar ek enerjiyi bir foton olarak dar verir. Yine parack
fiziinin gereksinimleri dorultusunda gelitirilen alglar, dar kan fotonlarn, geli ynlerini ve zamanlarn ler.
Toplanan bilgiler daha sonra bilgisayar yardm ile 3 boyutlu bir resme dntrlr. lmlerdeki zaman bilgisi
zellikle nemlidir: Alglar fotonlar ilk aamada yzeydeki dokudan, daha sonra derindeki dokudan alglar. Aradaki bu fark derinlik bilgisine eriilmesini salar. Bu sayede ilgili blgenin grnts kesitler halinde alnr. Zaten
tomografi szndeki tomo kesit, grafi ise resim anlamndadr.

ekil 54: PET Yntemi ile 3 boyutlu grntleme mmkndr.

Hzlandrc ve parack fiziinde, yksek enerjili hzlandrclarn yan sra, dk enerjili hzlandrclar da
kullanlr. Kullanm alanlar temel bilim aratrmalarnn yan sra yapay atomlar retmek veya alg gelitirmek
gibi uygulamaya ynelik konular da ierir. Dk enerjili hzlandrclar tp alanna da nemli katklar salamtr.
rnein nkleer tan yani PET veya kanserli hcrelerin yok edilmesi olan hadron terapisi alannda kullanlrlar. PET,
pozitron yaynm tomografisi szlerinin ngilizce karlklarnn ba harflerinden oluan bir ksaltmadr. Pozitronlar
ise kar maddeye en basit rnek olup, elektron ile neredeyse ayn zellikleri tayan ancak elektrik yk eksi
deil art olan paracklardr. Pozitron kayna olarak kullanlabilecek ok ksa mrl yapay atomlardan oluan
bir madde insan vcuduna verildiinde, bu atomlardan yaylan her bir pozitron ulatklar yerdeki elektronlarla
etkileip birbirini yok ederek, ters yne giden iki fotona dnr. Dar kan bu fotonlar alglayabilecek bir dzenek
ve fotonlarn llen zelliklerinden yola karak pozitronu yayan atomun yerini bulabilecek bilgisayar program da
kurulduunda bir PET gereci elde edilmi olur. ekil 54de bir PET dzenei (sol taraf) ve bununla elde edilen
grnt (sa) bulunabilir.
Sadece tan koyma aamasnda deil, tedavi srecinde de hzlandrc ve parack fizii ok nemli bir yer tutar. Ykl paracklar elektrik alanlar ile hzlandrlr ve manyetik alanlarla ynleri deitirilir veya bir noktaya
odaklanr. Bu sayede istenmeyen hcreler paralanp yok edilir. Karbon iyonu veya proton gibi ar paracklarn
enerjilerinin en byk ksmn girite deil, hesaplanabilen bir derinlikte braktklarn Avustralyal fiziki Bragg gstermitir. Kendi adyla anlan eri ekil 55 sol tarafta grlebilir. Hzlandrlm protonlarla derindeki tmrlerin
st dokuya ok zarar vermeden yok edilebilmesi mmkn olmaktadr, bkz ekil 55 sa taraf. Bu ynteme Yunanca
ar anlamna gelen hadros sznden tretilen hadron terapi ad verilir.

Hzlandrclarn yan sra parack fiziinde kullanlan benzetim gereleri de tp alannda kullanm alan bulmutur.
rnein, CERNde alg tasarlamak iin gelitirilmi bir yazlm olan GEANT, hadron terapisi tasarlamak ve hastaya uygulanmadan nce dzenek deikenlerini belirlemek iin kullanlmaktadr [3]. Ek olarak GEANT temelli
gereler tan bilgisinin grselletirilmesi iin de kullanlmaktadr, bkz ekil 56.
61

ekil 55: Hadron Terapisi Bragg erisinin tepe yapt yerde en ok enerji brakmasndan yararlanr.

ekil 56: Paracklar alg iinde izlemek iin yazlan GEANT (sol) daha sonra PET verisinin grselletirilmesi gibi
(sa) tp uygulamalarna uyarland.

7.4

Eitim dnyasndan

HPF almalarnn yksek eitimli alan gereksinimini karlamak iin zerinde en ok durulan alanlardan bir
eitimdir. CERNdeki kalfalk ve yaz rencilii programlar gen aratrmaclara 8 ile 13 hafta boyunca bilimsel
aratrmalarn iinde olmak ve dnyaca tannm bilim insanlarndan dersler dinlemek olanan salamaktadr [4].
Ayrca lise retmenleri iin dzenlenen altaylar yeni ve etkin retme yntemlerinin gzden geirilmesini salar.
rnek olarak 2004 ylnda dzenlenen lise retmenleri altayna ye lkelerin yan sra Malta, Lksemburg,
rlanda, Kanada gibi ye olmayan lkeler de katlmtr. ekil 57 gen rencilerin bilime olan ilgisini arttrmak iin
dnlen uygulamalardan ikisinin fotorafn iermektedir.

ekil 57: Lise retmenleri iin 2004 ylnda yaplan eitim altay ve sergisinden iki fotoraf

62

7.5

Tarih, dilbilim ve fiziin kesime noktas

Eski zamanlarda yaam en bilinen bilim adamlarndan biri M.. 287 ile M.. 212 arasnda yaam olan Arimettir.
almalarn papirs rulolarnn stne Eski Yunanca olarak yazmtr. Hesaplamalar ve izimlerden oluan almalarn bir el yazmas kopyas yaklak M.S. 1000 ylnda birletirilerek kitap haline getirildi. 200 yl sonra ise beyaz
kat gereksinimini karlamak isteyen bir rahip kitabn parmenini ayrp, stndeki yazlar kazyp yan evirerek
zerine istedii baka yazlar (dualar) yazd. Bu yntem palimpsest yapmak olarak bilinir. M.S. 1906 ylnda
Danimarkal bir filolog olan Johan Ludwig Heiberg dua kitabna dnm olan bu esere stanbulda rastlad ve bir
ok sayfasnn fotorafn ekerek yaynlad. Bir ok satn alnma ve kaybolma olayndan sonra 1998 ylnda 2 milyon amerikan dolarna kimliini gizli tutan biri tarafndan satn alnan el yazmas, Arimetin yazdklarn okumak
isteyen bilim adamlarnn eline ulat. Bu alma tarihiler, eski yunan dilbilimcileri, kimyaclar, hzlandrc ve
parack fizikileri arasnda ortaklkla yrtlmektedir [5, ?]. HPF alanlar konuya X n zmleme bilgileriyle
katldlar. Bu yntem dua kitabnn yaz ve resimleri altnda kalm olan asl yazy (bkz ekil. 58) ortaya kartmak
iin kesinlikle gereklidir .

Schematic Experimental Setup

fluorescence
from element
in ink

scanning
directions

detector

ekil 58: Arimedin palimpsestinin okunma yntemi

X-ray beam from synchrotron

Altta kalan asl yazy okuyabilmenin anahtar bunu yazarken kullanlan mrekkebin(yaz boyasnn) demir iermesidir. Demir atomlar X nlar ile uyarldktan sonra, kazandklar enerjiyi bir foton salarak verir ve ilk durumlarna geri der. Salnan fotonun zellikleri bilindik HPF alglar ile llebilir. Bu ynteme izgelm(spektroskopi)
ad verilir. Eer geleneksel X n kaynaklar kullanlrsa bulank kan grnt ancak ok dar bir enerji aralnda
alan bir X n kayna sayesinde netleir. Bu ekilde dar enerjili bir X n kayna yapmak iin hzlandrc
biliminin bulduu iki yntem ekil. 59 de gsterilmitir.

ekil 59: Dar enerji aralkl X n retmek iin hzlandrc biliminin gelitirdii iki yntem: Solda ezamanlayc
nm yntemi ve sada da serbest elektron lazeri yntemi grlebilir.

63

Kaynaklar
[1] http://www.fluka.org/fluka.php; http://geant4.web.cern.ch/geant4
[2] http://root.cern.ch
[3] L. Archambault et al., Overview of Geant4 Applications in Medical Physics, Nuclear Science Symposium
Conference Record, 2003 IEEE, Vol.3, 1925, pp.17431745, 2003; A. Kimura, et al., IEEE NSS record, A
visualization tool for Geant4 (2006); Med. Phys. V32, 6, pp1696 (2005).
[4] http://indico.cern.ch/tools/SSLPdisplay.py?stdate=2008-06-30&nbweeks=6
[5] M.E.Wright, X-rays illuminate ancient writings, Nature, news050516-8, 2005, http://www.archimedespalimpsest.org .

Sonsz
Bu kitapn iindeki bilgilerin ak ve anlalr olmas iin uram olsak da, bu amaca ne kadar yaklatmz
tartlr. Bu nedenle, sizden hatal, eksik veya ak olmayan yerleri bize iletmenizi bekliyoruz. Hzlandrc ve parack
fiziinden kan teknolojiler sayesinde artk yazar ve okur arasndaki uzakl amak bir facebook 27 sayfasndaki bir
yorum kadar kolay. Yaayan ve gelien bir eseri birlikte oluturabilmek dilekleriyle.
Bu kitapkta kullanlan resimler ya CERN ya da Creative Commons lisans altnda eitim amal olarak sunulmutur.

Teekkr
Bu kitapn hazrlanmas srasnda yorumlarn ve dzeltmelerini esirgemeyen Umut Erba Kse ve Ekin Nur
Cangire teekkr ederiz.

27 https://www.facebook.com/groups/318492218301483/

64