SOVYETLER BRLNDE KGARLI MAHMUTUN

DVANINI KONU ALAN ARATIRMALAR*

A.N. KONONOV
Leningrad
Kgarl Mahmutun eserinin kefedilmesi ve yaymlanmas Trkoloji tarihinde
yeni bir devir aan olaanst bir olayd1.
Kagarl Mahmutun szlnn Kilisli Rifat tarafndan yaymlanmas (stanbul
1915-1917) Rus Trkologlarnn dikkatini ekmitir. Bu eseri aratran ilk Rus ilim
adam V. V. Bartold (1869-1930) olmutur. SSCB limler Akademisi Arivinin
Leningrad Kolunda Bartoldun el yazsyla yazlm Obzor Soderjaniya Slovara
Mamuda Kakarskogo i Vpiski k Nemu (Kagarl Mahmutun Szlnn zeti ve
Ondan Paralar) baln tayan bir defter bulunmaktadr. (fon no.: 68, mfredat
defteri I, no.: 181). Balk galiba ariv memuru tarafndan yazlm olmaldr. V.V.
Bartold Kagarl Mamutun szlnden alnm malzemeyi Trk tarihi
aratrmalarnda geni lde kullanmtr. zellikle 1926da stanbul niversitesinde
verdii mehur on iki konferansta2 ve 1926-1927 ylnda Takentte verdii Trk Mool
Halklar Tarihi konferanslarnda3 Kagarl Mahmutun malzemesinden geni lde
yararlanmtr.
Rus Trkolog-filologlar da Trk dilleri tarihi iin bu antn neminin ne kadar
yksek olduunu takdir etmilerdir.
Kgarl Mahmutun eserinin aratrlmasna ilk balayan Rus bilgini S.E. Malov
(1880-1957) olmutur. Obrazts Drevnotyurskoy Pismennosti s Predisloviyem i
Slovarem (nsz ve Szlkle Eski Trk Edebiyat Antlarnn rnekleri, Takent 1926)
adl kitab okumunda Kagarl Mahmutun Divanndan alnm birka iirle bunlarn
Rusa evirilerini yaynlanmtr. Daha sonra Pamyatniki Drevnotyurskoy Pismennosti
(Eski Trk Edebiyat Antlar) (1951) adl mehur eserinde de S. E. Malov, Kagarl
Mahmutun szlne geni yer vermitir (305-315 sayfalar).
Rusyada Divann aratrlmasnn tarihi iin u olay nemlidir: 1926 ylnda S.E.
Malov, K.K. Yudahin ve E.A. midt (iki Trkologla bir Arabiyat) Divann esas
zerinde Eski Trk dilleri szl meydana getirmek iin almaya balamlardr. S.E.
Malov unu yazmtr: Profesr C. Brockelmann buna benzer bir szlnn yaknda
kaca vaat edildii iin bu ortak eserimizin yaymlanmas ertelenmitir4. Szlk
fileri S.E. Malovda kalmtr5. Herhalde S.E. Malov bu fileri szlk iin idaresi
*
1

Trk Dili Aratrmalar Yll, 1978, s. 181-190

Bu eserin kefedilmesi, Trkiyede ve Avrupada yaymlanmas ve aratrlmas zerine
daha ayrntl bilgi iin bkz. M. AKR LKTAIR: Byk Trk dilcisi Kgarl Mahmut, 2.
bask Ankara 1972.
2
V.V. BARTOLD: Soineniya, cilt V, Moskova 1968, s. 19-192.
3
Ayn eser, s. 195-229.
4
S.E. MALOV:bn-Muhanna o Turetskom Yazke (Zapiski Kollegii Vostokovedov,
Leningrad 1928, cilt III, s. 247).
5
Bkz. Tyurkologieskaya ssledovania, Sbornik Statey, Posvyaenny 80-letiyu Akademika
K.K. Yudahina, Frunze 1970, s. 5.

148

SOVYETLER BRLNDE KGARLI MAHMUTUN

DVANINI KONU ALAN ARATIRMALAR

altnda hazrlanan ve sonra Eski Trk Dilleri Szl6 yaplrken kullanlan malzemenin
kartoteine koymutur.
Eski Trk Dilleri Szlnn (Leningrad, 1969, s. VII) yazarlar, eserin kaynaklar
blmnde ilk olarak Kagarl Mahmutun Divann anmlardr.
Profesr obanzade Bakda toplanan Birinci Trkoloji Kongesinde verdii O
Blizkom Rodstve Tyurskih Nareiy (Trk Lehelerinin Yakn Akrabal zerine) adl
teblide kullanm olduu temel dayanaklar Kagarl Mahmutun Divanndan almtr7.
Tannm Sovyet Arabiyatlarndan, Azerbaycan Devlet niversitesi Dou
Fakltesi profesrlerinden, Kazan niversitesi mezunu ve Filistin Arab P. K. Juze
(1871-1942) Divan zerinde titiz almalarda bulunmutur8.
1927de Tatar bilgilerinden Cemil Validov, kk bir yazda Divan ve onun yazar
zerine baz bilgiler vermitir9.
1927-1928 yllarnda tannm zbek filologlarndan A. Fitrat Kagarl Mahmutun
Divanndan zbekeye evirdii iirleri ve ataszlerini fonetik ve gramer notlar ile
birlikte okuma kitabnda yaymlamtr10.
A.E. Krmskiy bibliyografya klavuzunda Divana gerekli olan yeri vermitir11 V.I.
Belyaev Divan ve yazarna ait baz bibliyografya bilgileri vermitir12.
30lu yllarn ortalarnda SSCB limler Akademisi Azerbaycan kolu Kagarl
Mahmutun Divann Azer diline evirmek iin H. S. Hocaev bata olmak zere bir
heyet kurmutur13. 1939da eviri tamamlanm ve ayn ylda S. E. Malov ile A. N.
Kononov tarafndan tahrir edilmitir.
60l yllarda Azerbaycanca evirinin dzeltilmesi ve Rusa karlklarn da
konulmas iin almalara devam edilmitir. Bu ii tannm Azerbaycan filologlarndan
A. Demircizade, A. Cafar, C. Efendief yapmlardr (eser baskya verilmitir).
Sovyet tarihileri (yukarya bkz. V.V. Bartold) Kagarl Mahmutun Divannn eitli
Trk kabilelerine ait bilgilerinden defalarca yaralanmlardr. I.N. Lemanov Kagarl
Mahmutun Divanndan Ouzlara ve Trkmenlere ait bilgileri evirmitir14.
S.P. Tolstovun Goroda Guzov (Ouzlarn ehirleri) (Sovyetskaya Etnografya, 1947,
No. 3, 55-102) adl byk yazs iin esas kaynak Kagarl Mahmutun Divan olmutur15.
6
7

Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s. IV.

Pervy Vsesoyuzny Tyurkologieskiy Syezd, 26 fevralla 5 marta (1926), Baku 1926, s.
96-102.
8
P.K. JUZE: Thesaurus Linguarum Turcorum (zvestiya Vostonogo Fakulteta
Azerbaydjanskogo Gosudarstvennogo Universiteteta im. V. . Lenina, Vostokovedeniye, I, Bak
1926, s. 74-:4; II 192 s. 27-35).
9
Dj. VALDOV: Oslovare Turetskih Yazkov Mahmuda Kakarskogo, Vestnik Naunogo
Obestva Tatarovedeniya, Kazan, 1927, No. 7, s. 107-112).
10
A. FTRAT: Obrazts Drevnotyurkskoy Literatur, Takent 1927 Tantmas: S. E.
MALOV, Zapiski Kolegii Vostokevedov, Leningrad 1928, cilt III, s. 213-217): A. Fitrat Obrazts
Uzbekskoy Literatur, vp. I, Samarkand-Takent, 1928 (Na Uzbekskom Yazke).
11
A. E. KR. MSKY: Tuyrki, ih Movi ta Literatur I, Kiev 1930, s. 192-193.
12
Material po storii Turkmen i Turkmenii, cilt I, Moskva-Leningrad 1939, s. 31-37.
13
Daha ayrntl olarak bkz.: HALD-AD HODJAEV: Divani Lugati Tyurk Mahmuda
Kakarskogo, Trud Azerbaydjanskogo Filiala AN SSSRA, Bak 1936, No. 31. Seriya
Lingivistieskaya, s. 105-112.
14
Material po storii Turkmen i Turkmenii, cilt. I, s. 309-313.
15
S.K. bragimov, V.S. Hrakovskiy: Mahmud Kagari o Rasselenii Plemen na Territorii
Kazahstana, Vestnik Akademi Nauk Kazahskoy SSR, Alma-Ata, 1958, No. 11, s. 93-98. 0

SOSYAL BLMLER DERGS

149

Divann verdii bilgilerden bazlar Trk kabilelerinin yerlemesi zerine hemen

hemen tek kaynaktr16.
Kagarl Mahmut ve Divan Sovyet Trkologlarnn dikkatini daima ekmektedir.
Birok aratrmada, zellikle Divandaki malzemenin eitli ynleriyle ilgili olarak
Kagarl Mahmutun eserinin toplu deerlendirilmesi yaplmtr17.
Kagarl Mahmutun Divannn rahmetli Besim Atalay tarafndan yaplan ve Trk
Dil Kurumu tarafndan yaymlanan evirisi Trkologlarn eline dnceleri bakmndan
derin, malzemesi bakmndan ise nemli bir eser vererek Trkolojinin gelimesine
byk katklar salamtr.
Kagarl Mahmutun Divannn Trk dilinin tarihi ile ilgili olarak yaplan ilk
aratrmas S. Ahallnn Slovar Mahmuda Kakaskogo i Turkmenskiy Yazk (Kagarl
Mahmutun Szl ve Trkmen dili) (Ahabat 1958, 207 s. - Trkmence adl eserdir).
40l yllarn banda zbek bilginlerinden Salih Mutallinov Kagarl Mahmutun
Divann zbekeye evirmek iin incelemeye balamtr. Divann zbeke evirisi
baaryla tamamlanm ve drt ciltte yaymlanmtr18. Bu eserin endeksine unlar
eklenmitir: zel adlar endeksi (387-391. s.); Halk, kavim, kabile adlar (391-397. s.);
ehir ve ky adlar (397-401. s.); Deniz, gl, rmak ve sularn adlar (404-405. s.);
Gezegen, yldz ve mevsim adlar (405. s.); K. Mahmudovun yapt zbeke ve Rusa
gramer endeksi (406-476. s.); G.A. Abdurrahmanov ile .. ukurovun yazdklar
Grammatieskiy Oerk Starotyurkskogo Yazka XI. Veka (XI. Yzyl Eski Trk Dilinin
Gramer Tasla) (479-524. s.-Rusa-) ilvede ataszlerinin zbeke evirisi de vardr.
17
S. M. MUTALBOV: O Slovare Mahmuda Kakarskogo Divan-i-lugat-i turk, zvestii
Akademi Nauk Uzbekskoy SSR, 1947, No. 4, s. 25-30; Ayn yazar: Filolog VI v. Mahmud
Kakarskiy i Yego Proizvedeniye Divan-i-lugat-i turk, Material I Vsesoyuznoy Konferentsii
Vostokovedov v g. Takentte, 4-11 iyunya, 1957 g. Takent, 1958, s. 884-982; Ayn yazar:
Mahmud Kakarskiy (Sbornik)Vopros Metodov zueniya storii Tyurkskih Yazkov, Ahabad
1961, s. 109-112; Ayn yazar: Divanu-lugat-it turk Mahmuda Kakarskogo (Perevod,
Komentarii, ssledovanie), (Doktora tezi zeti Takent 1967, 75 s.); H. HASANOV: Mahmud
Kagari. Jizni Geografieskoe Nasledie, Takent 1963, 83 s. (zbekedir); M. N. TOMANOV:
Mahmud Kagari, Sbornik Velikie Uenie Sredney Azii i Kazahstana I-I vv, Alma-Ata 1964,
s. 153-166 (Kazakadr); A. Kuranov: z storii ssledovaniya Soineniya Mahmuda Kakarskogo
(Trud nstituta Yazkoznania AN Kaz. SSR, cilt III, Alma-Ata 1963, s. 182-189) (Kazakadr); A.I.
Kuranov: z storii ssledovaniya Soineniye Mahmuda Kagarskogo, Trud nstituta
Yazkoznaniya AN Kaz. SSR. Seriya Obestvennaya, 1972, No. 1, s. 79-81- Kazakadr); G.G.
Musabayev: Nekotorye Svedeniya o Jizni Mahmuda Kagari, Sbornik ssledovaniya po
Tyurkologii, Alma-Ata 1969, s. 48-62; E. . Fazlov: Oguzkiye Yazki v Trudah Vostonh
Filologov XI-XVIII vv., Sovetskaya Tyurkologiya 1971, No. 4, s. 83-97; Ayn yazar: Mahmud
Kagari i yego Divan, zbek Tili va Adabiyat, Takent 1971, No. 5, 34-39 zbekedir; Ayn
yazar: Znamenitye Vostonye Filologi: Mahmud Kagari, Abu Hayyan, Djamal-ad-din Turki,
Takent 1971, 80 s; A. N. Kononov: Mahmud Kagarskiy i yego Slovar Tyurkskih Yazkov,
Sbornik Filologiya i storiya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki, Tezis, Leningrad 1965, s. 25-27;
Ayn yazar: Mahmud Kagarskiy i yego Divanu lugat it-turk, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No.
1, s. 3-17; Bu yaznn zbeke evirisi: zbek Tili va Adabiyat, 1972, No. 1 ve 2de
yaymlanmtr; E.. Fazlov, N. Rasulova: Yazkoznaniye v Uzbekistane za Poslednie God,
Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No. 1, s. 82-89; Yu. Z. irvani: Mahmud Kagarskiy i yego
Divanu lugat at-turk, ark Hakikat, Takent 1947, No. 3, (35) zbekedir.
18
Mahmud Kagariy: Trkiy Szlar Devani (Devan lgat it-trk), Tarciman ve nagra
tayarlavi S.M. Mutalibov, Takent, cilt II 1961, cilt III 1963, cilt IV (indeks) 1967 (ndekste
aklamalar zbeke ve Rusa verilmitir); Ayn yazar: Devan Lgatit Trk va Uning
Tarcimasi,zbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 40-44.

150

SOVYETLER BRLNDE KGARLI MAHMUTUN

DVANINI KONU ALAN ARATIRMALAR

Kagarl Mahmutun Divannn Besim Atalay ve S. Mutallibov tarafndan yaplan

evirileri Trkologlara bu byk antn fonetik, gramer ve leksikoloji ynlerinden
incelenmesine salam malzeme vererek Trk dilleri tarihinin derinlemesine aratrlmas
iin salam bir esas tekil etmitir19
Trk dillerinin tasnifi yllarca Trkolojinin en aktel sorunlarndan biri olmutur.
Bu durum imdi de byledir20.
Kagarl Mahmutun Divanndaki malzeme Trk dillerinin tasnifi iin ok dikkate
deerdir.
A.N. Samoylovi Nekotore Dopolnenie k Klassifakatsii Tyurkiskih Yazkov (Trk
Dilleri Tasnifine Baz Eklemeler, Petrograd 1922, 7. s.) adl tannm eserinde tezlerini
ispat etmek iin Kagarl Mahmutun malzemesinden yararlanmtr.
Trk dilleri tasnifinin Divandaki esaslar ile prensiplerini ele alan en yeni eserler
arasnda notta gsterilen yazlar da anlmaldr21.
19
E.R. TENEV: Ukazatel Grammatieskih Form k Divanu Tyurkskih Yazkov
Mahmuda Kagarskogo (Trud nstituta Yazkoznaniya AN Kaz. SSR, cilt III, Alma-Ata 1963, s.
190-212); T. A. Borovkova: O Fonetieskoy Terminologii v Slovare Mahmuda Kagarskogo,
zvestiya Akademii nauk SSSR. Otdelenie Literatun i Yazka, 1966,No. 6, s. 528-531; Ayn
yazar: 0 gubnh soglasnh v Divanu lgat it-turk, Tyurkologieskiy Sbornik, Moskva 1966, s.
24-27; Ayn yazar: Grammatieskiy Oerk Yazka Divanu lugat it-trk (Filoloji ilmi doktorluu
payesi iin hazrlanan tezin zeti), Leningrad 1966; 15 s.; Ayn yazar: K Voprosu o Dolgote
Glasnh v Yazke Divanu lugat it-turk Mahmuda Kagari (Tyurkologieskaya Konferentsiya v
Leningrade 7-10 iyunya 1967. Tezis dokladov. Leningrad 1967, s. 12-13); U.N. Valiyev:
Devn lgatit trk da -i/ affiksining at yasaiga dair, zbek Tili Va Adabiyat, 1964, No. 3,
s. 74-76; . D. Veliyev: Form Vrajeniya Proedego Vremeni v Divanu lugat it-turk Mahmuda
Kagari, Uenie zapiski Azerbaydjanskogo gos. universiteta imeni S. MAHMUT
KAGARIirova, Seriya obestvennh nauk, 1968, No. 5.; H.G. Nigmatov: Morfologiya
Tyurkskogo Glagola po Materialam Slovarya Mahmuda Kagarskogo (Filoloji ilmi doktorluu
payesi iin hazrlanan tezin zeti, Leningrad 1970, 24 s.); Ayn yazar: Otmennoe
Osnovoobrazovanie Tyurkskogo Glogola v XI Veke, Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, No. 3, s.
33-42; Ayn yazar: Oproenie v Tyurkskih Glagolnh Kornyah po Materialam Slovarya
Mahmuda Kagarskogo, Filologiya i storiya Stran Zarubejnoy Azii i Afriki. Tezis. Leningrad
1967, s. 27-29; Ayn yazar: Felda Mayl Va Zaman Kategoriyalarinig Mnasabati, zbek Tili va
Adabiyat, 1971, No. l, s. 31-34; Ayn yazar: Fel, Nning Forma va Kategoriyalari, zbek Tili ve
Adabiyati, 1972, No. l, s. 39-46.
Kgarl Mahmudun divannda verilen sz malzemesi E.V. Sevortyan, N.A. Baskakov,
A.M. erbakn eserlerinde geni lde kullanlmtr. unlar rnek olarak gsterebiliriz: E. V.
Sevortyan: Affiksi Glagoloobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazke, Moskva 1962, (bk. mes. s.
85-88; 124-130); Ayn yazar: Affiksi mennogo Slovoobrazovaniya v Azerbaydjanskom Yazke,
Moskva 1966.; N.A. Baskakov: Priastie na =d/t v Tyurkskih Yazkah (Trud Moskovskogo
nstituta Vostokovedeniya, 1951, vh. 6, s. 205-217); Ayn yazar: Vvedenies v zuenie Tyurkskih
Yazkov, Moskva 1969; A.M. erbak: Grammatieskiy Oerk Yazka Tyurkskih Tekstov. X-XIII
vv. iz Vostonogo Turkestana, Moskva-Leningrad 1961.
20
Daha ayrntl olarak bkz.: A. DLAR: Trk Diline Genel Bir Bak, Ankara 1964, s.
40-70.
21
H. Nematov: XI Asrdagi Trkiy Tillarning MAHMUT Kagaragariy Tamanidan
Kilingan Tasnifi, zbek Tili va Adabiyt, 1969, No. 4, s. 51-55; Ayn yazar: Mahmut Kagarskiy
o Tyurkskih Dialektah XI v. (SSCB diyalektoloji uzmanlarnn VI. blgesel toplants, tezler,
Takent 1970, H. G. Nematov'un tezinde -el yazmas halindedir- Kgarl Mahmudun Divanna
gre Trk dillerinin tasnifine zel bir blm ayrlmtr. 30-35. s. Ler. ; A. AEV: Devan
lugatit turk va zbek evalari, zbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 63-67; F. Abdullaev:
Devan lgatit trk asarida Ouz Komponentining Urni Masalasi, zbek Tili va Adabiyat,

SOSYAL BLMLER DERGS

151

Trk dillerinin tasnifi konusu dorudan doruya dier nemli konulardan biri olan
Trk halklarnn kabile ve dil bakmlarndan tasnifine baldr. Bunlara ait ilk bilgiler
Kagarl Mahmut tarafndan verilmitir22.
Divann incelenmesinde en nemli sorunlardan biri de eskiden olduu gibi
Kagarl Mahmutun metodunun itinal bir biimde aratrlmasdr.
Kagarl Mahmut dil deimesinin dile ait olan ve olmayan faktrlerini ak bir
surette ayryordu. zellikle Trk dilleri zerinde Trk olmayan komu dillerin yapt
tesire dikkat etmiir.
Baz Trk dillerinin olaylarn karlatran Kagarl Mahmut fonetik, gramer ve
szlk alanlarnda genel ve ayr noktalar itinal bir biimde kaydetmektedir. Bu, baz
Trkologlara Kagarl Mahmutu karlatrmal dilbilgisinin kurucusu saymak imknn
vermitir23.
Kagarl Mahmutun Divanndaki szcklerin incelenmesi byk sonular
verebilir. Ancak bu pek nemli i daha balang dnemindedir24
Kagarl Mahmutun Trk kabileleri ve halklarna ait her trl bilgilerin bir hazinesi
olan Divannda Trk folkloruna, yani halk iirine ait ilgi ekici malzeme de vardr25.
Btn uzmanlarn fikrine gre Kagarl Mahmutun Divannda tarih corafya
bakmndan nemli bilgiler vardr. Yazarn verdii bilgiler genellikle gvenmee
deer, Orta Asyada yeni arkeoloji buluntular ve bunlar sk sk teyit etmektedir26
Divan eklenen szde yuvarlak dnya haritasnn ileyen Rus aratrcs ..
Umnyakov olmutur. O bu orijinal corafya antnn baz ayrntlarn aklayabilmiitir27.

1971, No. 5, s. 51-56.; A. Aliev: "Devan lugatit trk Dagi Ayrim Affikslarning Namangan
Gruppa evalarida Kullanii, zbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 6,08-70).
22
V.V. Bartold: Soineniya, cilt V, s. 205-206; S. K. bragimov, V. S. Hrakovskiy: Mahmud
Kagarskiy o Rasselenii Plemen na Territorii Kazahstana XI Veka, Vestnik, Akademii nauk
Kazahskoy SSR, 1958, No. 11, s. 93-98; Ayn yazarlar: Material iz storii Obrazovaniya Kazahskogo
Yazka, zvestiya Akademii nauk Kazahskoy, SSR. Seriya storii, 1959, No. 2, s. 94-100.
23
A. Djafar: z storii Primeneniya Sravnitelno-storieskogo Metoda k zueniyu Tyurkskih
Yazkov, Material 1-Y Naunoy Konferentsii Vostokovedov, Takent 1958, s. 856-862; A.M.
Demlr-izade: Sravnitelny Metod Lingvista XI Veka Mahmuda Kagarskogo, zvestiya
Akademii Nauk Azerb. SSR. Seriya Obestvennh Nauk, 1964, No. 4, s. 45-55; aynca bk.:
Sovetskaya Tyurkologiya, 1972, No. l, s. 31-42; H.G. Nigmetov: Mahmud Kagarskiy o
Vzaimovliyanii Tyurskih i ranskih Yazkov, Sbornik ranskaya Filologiya, Moskova 1969, s.
101-104.
24
G.A. Bayramov:. Frazeologieskieedinits Tyurkskih Yazkov v Slovare Mahmuda
Kagarskogo Divan Lugat At-Turk, Uene zapiski Azerbaydjanskogo gos. universiteta im. S.
MAHMUT KAGARIirova, Seriya Yazka i Literaturi, 1966, No. 3, s. 3-12; S. brahimov, M.
Asamuddinova: XI Asrdagi Trkiy Tillarda Kasb-Hnar Atamalar va Ularning Divan Lugatit
Trkda Aks Etii, zbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 57-62; M. Buronov: aravailik
Leksikasidan, zbek Tili va Adabiyat, 1971, No. 5, s. 70-81; . Kukartaev: O Glagolah Rei v
Divanu Lugatit Turk Mahmuda Kagari Sbornik Vopros Uzbekskoy i russkoy Filologii,
Takentskiy gos. universitet im. V. . Lenina, Takent 1971, vp 412, s. 3-15.
25
Divandan alnan iirlerin metin, transkripsyon ve evirileri iin bk.: . V. STEBLAVA,
Razvitie Tyurkskih Poetieskih Form v XI Veke, Moskova 1971, s. III-270; Ayn yazar:
Sinkopirovanie Slov v Poetieskih Tekstah Divan Lgat At-Turk Mahmuda Al-Kasgari,
Tyurkologieskiy Sbornik 1971, Moskova 1972, s. 206-212; H. Korogl, Alp Tonga i Afrasiab po
Yusufu Balasaguni, Mahmudu Kagari i Drugii Avtoram, Sovetskaya Tyurkologiya, 1970, No. 4, s.
108-115.
26
. YU. Krakovskiy, azbranne Soineniya, Moskva-Leningrad 1957, cilt IV, s. 268.

152

SOVYETLER BRLNDE KGARLI MAHMUTUN

DVANINI KONU ALAN ARATIRMALAR

Son yllarda zbek corafyaclarndan Hamidulla Hassanov ve baka Sovyet

bilginleri de Kagarl Mahmutun Divanndaki corafya malzemesini baaryla
aratrmaktadrlar28.
Bu olaanst eserin 900. yldnm dolaysyla yaplan Sovyetler Birlii
Trkoloji konferans Divana gsterilen derin ve etrafl ilgiye bir kanttr. 1971 ylnn
7-9 Ekim gnleri arasnda Fergana ehrinde (zbekistan) yaplan bu konferansa
Sovyetler Birliinin birok ehirlerinden gelen 105 bilgin katlmtr29.
Gerek Sovyetler Birlinde gerekse dier lkelerde Divann aratrlmas alannda
olduka byk almalar yaplmtr. Byle olmakla birlikte daha yaplacak ok ey vardr.
K. Mun Divannn aratrlmas alannda Sovyet Trkologlarn bekleyen birinci
derecedki devlerden biri de Divan Rusaya evirmekti. Bu grev baaryla
yaplmaktadr. zbek filologlarndan profesr Alibek Rustamov antn yaplmaktadr.
zbek filologlarndan profesr Alibek Rustamov antn Rusa evirisini bitirmitir.
eviri Divann stanbulda Millet Ktphanesinde bulunan elyazmasnn mikrofilmine
dayanmaktadr. nk Trkologlara Kagarl Mahmutun Divann baslm ekilde ilk
olarak veren Kilisli Rifatn yaynnda baz yanllar vardr30. A. Rustamovun
evirisinin nmzdeki 2-3 yl iinde yaymlanaca umulur31.

27

.. Umnyakov, Samaya Straya Turetskaya Karta Mira XI v. Trud Samarkandskogo

Gosudarstvennogo Pedagogieskogo nstituta meni A. M. Gorkogo, I, vp, I, Samarkand 1940, s.
103- 132; . . Umnyakovun yazs zerine bir tenkit S. L. VOLN tarafndan yazlmtr:
zvestiya Vsesoyuznogo Geografieskogo Obestva, 1941, cilt 73, vp. 3, s. 485-487.
28
H. Hasanov: Sredneaziatskiy Filolog-Geograf XI veka zvestiva Uzbekistanskogo Filiala
Vsesoyuznogo Geografieskogo Obestva, 1960, cilt V, s. 91-100; Ayn yazar: Tsenny stonik
po Toponimike Sredney i Tsentralnoy Azii, Sbornik Toponimika Vostoka, Moskva 1962, s. 31-36;
Ayn yazar: Mahmud Kagari, Cizni Geografieskoe Nasledie, Takent 1963, 83 s. (zbekedir);
Ayn yazar: Nerasifrovannaya Nadpis na Karte Mahmuda Kakgarskogo, zvestiya Akademii
Nauk SSSR. Seriya Geografieskaya 1964, No. 6, s. 107-108; Ayn yazar: Geografieskoe
Nasledie Uenh Sredney Azii, Doktora tezi zeti, Takent 1967, s. 47; S. Umurzakov: Oerki po
storii Georafieskih ssledovaniy Kirgizii, Frunze 1959; M.M. Haatryan: Karta mira,
pripisvaemaya al-Kagari, Vestnik Erevanskogo Universiteta, ON, 1968, No. l, s. 193-200
(Ermenicedir).
29
Daha ayrntl olarak bk.: zbek Tili va Adabiyat, 1972, No. l, s. 98-101. (Kongrede
verilen en nemli bildiriler Sovetskaya Tyurkologiya 1972, No. 1de yaynlanmtr).
30
T.A. BOROVKOVA: Otnositelno Pervogo zdaniya Slovarya Mahmuda Kagarskogo,
Narodi Azii i Afriki, 1964, No. 5, s. 133-135.
31
A. RUSTAMOV: O Perevode Divanu lugat it-turk Mahmuda Kagari na Russkiy
Yazk, Sovetskaya Tyurkologiya, 1972, No. l, s. 129-139.