f fO*itX<o' doft*vr*Ar A y ( k x k ( & Ok o Tok#l

g s te ri
loplumu
o id c e c 9
DC1<9^ O
(P ^ 0
*> 0 fit CV
v

EA y o r u m l a r
Guy Debord

F r a n s z c a d a n e v iren le r: A yen E k m e k i - O k a n T a k e n t

GUY DEBORD
XX. yzyln ikinci yarsnn en nemli dnrlerinden. Filozof, yazar,
sinemac. 1950de ykc bir sanat akm olarak ortaya km olan Lettrist Entemasyonale katld. 1952de yapt deneysel Hurlements en favoeur de Sade filminin ilk gsterimi srasnda kan olaylarla ve ayn yl
Parise gelen Charlie Chaplinin yapt basn toplantsna baskn yaparak
onu faistlikle sulayan drt kiilik grupta oynad rolle adn duyurdu.
lk nemli yazlar, grubun kard Podatch adl dergide yaymland.
1957'de Memoires adl bir kitap yaymlad. Kitab kendisi yazmam, e
itli kitap, dergi ve gazetelerden ald paragraflar, cmleleri, szckleri,
bina ve ehir planlarm, reklam panolarn, karakterler, reprodksiyon ve
fotoraflar geliigzel bir biimde bir araya getirmi, arkada Da
nimarkalI ressam Asger Jorn da eitli leke ve renkli izgilerle kitaba
katkda bulunmutu. Ayn yl AvrupalI birka avangard ve devrimci gru
bun bir araya gelmesiyle oluan ve 1968 olaylar zerinde ok nemli bir
etkisi olan Sitasyonist Enternasyonal'in kurucular arasnda yer ald.
Sanat ile devrimci pratik arasndaki kopukluu ortadan kaldrmay he
defleyen grup "iiri devrimin hizmetine deil devrimi iirin lizmeine
sokmaktan yanayd. I972'de Sitasyonist hareket kendini feshetti.
Debord, temel eseri Gsteri Toplumu'nun ilk basksnda kendi portresini
yle izer:
"Guy Debord. Kendine soracak olursanz sinemacdr. 1957 ylnda ku
rulmu olan Sitasyonist Enternasyonal'in kurucularndan ve yesidir. Enternasyonal'in Fransa yaynlarnn sorumluluunu uzun sre stlendi. Si
tasyonist ajitasyonun yayld birok lkede, zellikle Almanya,
ngiltere ve talya'da bu rgtlenmenin eitli faaliyetlerine de (Gondi
veya Decayeux ad altnda) kimi zaman katld. 1967 ylnda Gsteri Topltmu'u yaymlad Ertesi yl, 1968 Mays karklklar srasnda en ar
akmn ncleri arasnda yer ald. Bu olaylarn ardndan, Avrupa ve Ame
rika'daki ar-solcular zerinde tezlerinin byk etkisi oldu. Fransz.
193 l'de Paris'te dodu." ( I994'de ld.)
KTAPLARI: La socicte du speetaele (1967; Gsteri Toplumu), Comnentaires sur la socicte du speetaele suivie de Preface d la quatrieme edition italienne de la societe du speetaele (1988; Gsteri Toplumu zerine
Yorumlar ve 'Gsteri Toplumu'nun talyanca Drdnc Basksna nsz),
Panegyriqe (1989; vg), Considerations sur l'assasinat de Gerard Lebovici (1985; Gerard Lebovici'nin ldrlmesi zerine Mlhazalar),
Cette mauvaise reputation... (1993; u Kt n...), CEuvres cinematographiques completes (1978; Sinematografik Btn Eserler)
FLMLER; Hurlements en favoeur de Sade (1952; Sade in Ulumalar),
Sur le passage de quetques personnes d travers une assez courte nite de
temps (1959; ok Ksa Bir An Boyunca Birka Kiinin Geip Gidii s
tne); Critique de la Seperation (1961; Ayrln Eletirisi) ve In girum
imus noete et consumimur igni (1978).

A yrnl: 141
nceleme dizisi: 26
G steri Toplum u
ve Y orum lar
Guy Dehord
evirenler
Ayyen Ekmeki- Okan Tayken!
Y aym a hazrlayan
k Ergden
Son okuma
Murat Kocadal
A yrnt'nn islem eden kalbini krd iin
iizr borlu olduu arkada;
Melih Baaran
eviride kullanlan m etinler
La Sociele du Speclacle
Editins Gallimardt 1992
Commentaires sur la sociele du Speclacle-1988
Peface d la puatieme edition lalienne de
La Sociele du Speclacle"-1979
Editins Gallimardl 1992
Society ofthe speclacle
eviri: Kolektif
Black & RedlDelroil 11977

Comments on the Society ofthe Speclacle

eviren: Malcolm Imrie
Ver sol 1990
Editions G allim ard
Bu kitabn tm yaym haklar
A ynni Y aynlar'na aittir

G steri Toplum u nun Fransa ve ngilterede yaplan ilk basm lar

"yayn haklar serbesttir" notuyla yaym lanm tr.
K apak dzeni
Arsla Kahraman
Dzelti
Sait Kzlrmak
Basm a hazrlk
Renk Yapmevi (0 2121516 94 15
B ask v e c ilt
M art M arlbaaclk Sanallar Ltd. ii. (0 212) 212 05 59-40
B irinci basm
ubat 1996
ISBN 975-539-016-3
A Y RIN TI Y A YINLARI
Fiyer Loti Cad. 17/2 3 4 4 0 0 em berlita-stanbul Tel: (0 212) 518 76 19 Faz: (0 2 12) 516 45 T

Guy Debord

GSTER t o p l u m u
VE YORUMLAR

auivti

ENLKL TOPLUM/I var lllich/2. basm u a f YEL POLTKA/Jonafhon Porrittll. basm u a f MARKS, FREUD
VE GNLK HAYATIN ELETRS/Sruce Brownl2. basm u a f KADINLIK ARZULARI-Gnmzde Kadn Cnsellii/Rosa//nd Coward/3.
basm-<K FREUD'DAN LACAN'A
PSKANALZ/Saffef Murat
Tural
Tkendi u a f NASIL SOSYALZM? HANG YEL? NE N SANAY?/Rudo/f Bahro/Tkendi u a f ANTROPOLO
JK AIDAN DDET/Der: David R ichesuaf ELETREL ALE KURAMI/Mark Poster uaf KBN'E DORU/
Raymond Witliamsuaf DEMOKRAS ARAYIINDA KENT/Kra/ B um inuaf YARIN-Sanayi Toplumu Yol Ayr
mnda Eletiri ve Gerek topya/Robe/f Havemann u a f DEVLETE KARI TOPLUM/Perre Clastre s u a f RUSYA'DA SOVYETLER (1905-1921 )/Oskar Arm eileruaf BOLEVKLER VE DENETM1917'den 1921'e Devlet ve Kar DevrimIMaurice Brintonuaf EDEBYAT KURAMI/Terry Eagietonuaf K
FARKLI SYASET/LeventKkeruaf ZGR EGTM/Joe/ Springuaf EZLENLERN PEDAGOJS/Pau/o Freire!2. basm u a f SANAY SONRASI TOPYALAR/0oris Frankeluaf KENCEY DURDURUNI-insan Haklan ve
Marksizm/Taner Akam u a f ZORUNLU ETME HAYIRVCalherine Baker/2. basm u a f SESSZ YIINLARIN
GLGESNDE YA DA TOPLUMSALIN SONUIJean BaudrillardJTkend u a f ZGR BR TOPLUMDA BLM/
Paul Feyerabend u a f VAH SAVAININ MUTSUZLUGU-Siyasal Antropoloji Aratrmalar/P/erre C/asfres u a f CEHENNEME VG-Gndelik Hayatta Totalitarizm/Gndz VassatH. basm u a f AIR EKMDeien Erkeklikler/Deien Erkekler/Lynne Segaluaf CNSEL DDET -Yaayanlarn/Yaatanlarn Anlatmlaryla/A/berfo Godenzi u a f ALTERNATF TEKNOLOJ-Teknik Deimenin Politik Boyutlar/Dav/d Dicks o n u a f ATE VE GNE-Platon Sanatlar Niin Dlad f/lris Murdoch
OTORTEIRchard Sennett u a f TOTAUTAmiMISgon Torm eyuaf SLAM'IN BLNALTINDA KADIN/ Fetna Ayt Sabbalv2.
basm u a f MEDYA VE DEMOKRAS/John Keane/2. basm .u a f OCUK HAKLARI/Der: Bob Franklir u a f KTEN SONRA-Sosyalizmin Gelece/Oer. Robin Blackburn u a f DNYANIN BATILILAMASIGezegenimizin Birrneklemesinin Anlam, nemi ve Sorunlar stne Bir Deneme/Serge Latouch e u a f TRKYE'NN BATILILATIRILMASI/Cengrz Aklar u a f SINIRLARI YIKMAK-Feminist, Yeil Bir Sosyaliz
me Doru/Mary M elloruaf KAPTALZM, SOSYALZM, EKOLOJ-Ynelim Bozukluklar/ AraylarlAndre
G orzuaf AVRUPAMERKEZCLK-Bir deolojinin Eletrisi/Samr Amin .a f AHLK VE MODERNLK/Ross
Pooleuaf GNDELK HAYAT KILAVUZUISusan Vfillisuaf SVL TOPLUM VE DEVLET- Avrupa da Yeni YaklamlarIDer: John Keane u a f TELEVZYON. LDREN EGLENCE-Gsteri anda Kamusal Sylem/Ne// Postman u a f MODERNLN SONULARI/Anfhony Giddens-zaf DAHA AZ DEVLET/ DAHA OK TOPLUMzgrlk/Ekoloji/Anarizm/flo// Cantzen u a f GELECEE BAKMAK-21. Yzyl in Katlmc Ekonom/M/chae/
Albert - Robin Hahnel u a f MEDYA, DEVLET VE ULUS-Siyasal iddet ve Kolektif Kimlikler/P/ilp Schtesing e ru a f MAHREMYETN DNM-Modern Toplumlarda Cinsellik, Ak ve Erotizm lAnthony Giddens u a f TARH VE TN-zgrleme Felsefesi zerine Bir inceleme/Joel Kovel u a f ZGRLN EKOLOJSi-Hyerarnin Ortaya k ve zl/Murray Bookchinuaf DEMOKRAS VE SVL TOPLUM-Avrupa
Sosyalizminin Amazlar, Toplumsal ve Siyasal iktidarn Denetlenmesi Sorunu ve Demokrasi Beklentileri zernel John Keane u a f U HAN KALPLERMZ-Kadnlar Erkeklere Neden Teslim Olurlar? IRosalind Corn rd u a f AKLA VEDA/Paul Feyerabenduaf BEYN FAL EBEKES-Uluslararas ReklamclklArmand Mattela rtu a f KTSAD AKLIN ELETRS / Andre Gorz u a f MODERNLN SIKINTILARI / Charles Taylor
u a f GL DEMOKRAS-Yeni Bir a iin Katlmc Siyaset/Benjamin Barberuaf EKRGE-Oyun Yaam ve
topya/Bemard S uitsu af KTLN EFFAFLIGI-Ar Fenomenler zerine Bir Deneme/Jean Baudrlla rd .a rf ENTELEKTEL-Srgn, Marjinal, Yabanc/EdvvardSaduiKTUHAF HAVA-Snrtar anda Kltr, Bilim
ve Teknoloji/Arrdrevv Ross -<KYEN ZAMANLAR -1990'larda Politikann Deien ehresi/S. Hall-M. Jacques
-aK TAHAKKM VE DREN SANATLARI-Gizli Senaryolar/J.C. Scoff u a f SALIIN GASPI/fvan lllich
u a f SEVGNN BLGELG/A/a/rr FinkielkrautA K M L K VE FARKLILIK-Siyasetin Amazlarna Dair Demokra
tik zm nerileri/W/7//am C onnollyuaf ANTPOLTK ADA POLTKA/Geoff Mlgan u ^ Y E N BR SOL
ZERNE TARTIMALAR-Serbest Piyasac Saa CevaplarIHlary Wainwright u a f DEMOKRAS VE KAPTA
LZM - Mlkiyet, Cemaat ve Modern Toplumsal Dncenin elikileri/Samue/ Bowles-Herbert Gintis
u a f OLUMSALLIK, RON VE DAYANIMA/flrchard Rorty u a f OTOMOBLN EKOLOJS/P. Freund-G. Martin
u a f GSTER TOPLUMU VE YORUMLAR/Guy Debord

GNDELK HAYATTA DEVRM-Genler iin Hayat Bilgisi El Kitab/Raou/ Vaneigem u a f EKOLOJK BR TOP
LUMA DORUIMurray Bookchin u a f KAMUSAL NSANIN K Rchzrd Sennettuaf YNTEME KARI/
Paul Feyerabend u a f FCSTVCOEFtNOvl VE TUKETM KLTRLHU/ke Featherstone u a f MKNSIZIN POLTKASIisyanla itaat Arasndaki Entelektel/J./M. Besnieruaf PME, GIDIKLANMA VE SIKILMA ZERNE/Adam
Phillips u a f BARBARLIK/M/che/ H enyuaf KMLK MEKNLARI/David Morley-Kevin Robins u a f POSTMODERN
ETK/Zygmunt Bauman

FRANSIZCA 3. BASKI N
OKURUN DKKATNE

Gsteri Toplumu ilk olarak, Kasm 1967de Paris'te BuchetChastel yaynevi tarafndan yaymland. 1968 olaylar kitabn ta
nnmasn salad. Tek bir kelimesini bile deitirmediim ki
tabn, yeni basklar 1971 ylndan itibaren Champ Libre yaynevi
tarafndan yapld; bu yaynevi, editr Gerard Lebovicinin 1984
ylnda ldrlmesinden sonra Gerard Lebovici adn ald. Yeni
basklar 1991 ylna kadar dzenli bir ekilde bu yaynevinde bir
birini izledi. imdiki bask da 1967 basksnn kelimesi ke
limesine ayns olarak kald. Zaten ayn kural Gallimard'dan ya
ymlanacak btn kitaplarmn yeni basklar iin de geerli
olacaktr. Ben kendini dzelten biri deilim.
9

Byle bir eletiri teorisi deitirilmemelidir; ilk kez bu teorinin

doru bir ekilde tanmlad uzun tarihsel dnemin genel ko
ullar rtlmedii srece bu teori de deitirilmemelidir. D
nemin kaydettii gelimenin sreklilii gsteri teorisini do
rulamaktan ve sergilemekten baka bir ey yapmamtr, dolay
syla burada tekrarlanan aklama pek sekin olmayan bir anlam
iinde tarihsel yanyla ele alnabilir: 1968 mcadeleleri esnasnda
ulalan en ar konumun ne olduuna ve dolaysyla da daha
1968'de neyi bilebileceimize tanklk eder. Bu dnemin en ena
yileri bile o gnden bugne btn yaamlarndaki d krklyla;
yaamn grnr hale gelmi yadsnmasnn, meta-biimine
bal nitelik kaybnn ve dnyann proleterlctirilmesinin ne
anlama geldiini anlayabilmilerdir.
Bununla birlikte, ayn srecin devamnda ortaya kan en belirgin
yeniliklerden sz eden dier gzlemleri de zaman iinde ek
ledim. 1979 ylnda, kitabn talyanca yeni bir evirisine yazdm
bir nsz vesilesiyle, gsteri gcnn kullanlmasnn tpk h
kmet etme tekniklerinde olduu gibi, endstriyel retimin do
asnda da yol at fiil deiiklikleri ele aldm. 1988 ylnda
yazdm Gsteri Toplumu zerine Yorumlar, daha nceleri yo
unlam gsteri ile yaygn gsterinin birbirine rakip saltanat
lar arasnda var olan gsterinin dnya apndaki iblmnn,
ortak biim olan btnlemi gsteride bu iki trn kay
namasyla sona erdiini net bir ekilde gstermitir.
1967'den nce olup bitenlerden sz ederek eski biimleri baz kar
t uygulamalara gre ayrt eden 105. tez dzeltilerek bu birleme
ksaca zetlenebilir. Snf iktidarndaki Byk Blnme'nin uz
lamayla tamamlanmas sonucunda ortaya kan btnlemi gs
terinin birleik uygulamasnn, gnmzde, bir yandan algy po
lisiye yntemlerle deitirirken (bu koullarda polis de tamamen
yenidir) dier yandan da ktisad yntemlerle dnyay de
itirdiini sylemek gerekir.
Bu kaynama btn dnyann ktisad ve politik gereklii da
hilinde zaten retilmi olduu iindir ki dnya nihayet kendini
resmen birlemi ilan edebilmektedir. Ve ayn zamanda g ay10

rlmm evrensel olarak geldii durum o kadar vahimdir ki bu

dnya tez elden birleme ihtiyacm; ve gsteri tarafndan tahrif
edilmi ve gvence altna alnm olan dnya pazarnn uzlamsal
rgtlenmesine tek bir btn halinde katlma ihtiyacn duy
mutur. Ama sonuta birleemeyeccktir.
Totaliter brokrasi, yani pazar ekonomisini ikame eden hkim
snf hibir zaman kendi kaderine ok fazla inanmamt. Ken
disinin hkim snfn az gelimi biimi olduunu biliyordu ve
daha iyisi olmak istiyordu. 58. tez, uzun zaman nce u aksiyomu
kurmutu: Gsterinin kkeni zenginlemi iktisat alannda yatar
ve nihai olarak gsteri pazarna hkim olmaya kalkan rnler
buradan kaynaklanr.
1989 ylnda Rus brokrasisini, mevcut demokrasi ideolojisini
(yani seyirci insann haklarn tanyarak lml hale gelen, dik
tatrle dayal Pazar zgrl ideolojisi) tek vcut olarak ani
den benimsemeye iten ey, gsterinin, toplumun basitlemesinin
dier btn ynlerine bal olan modernleme ve birleme istei
dir. Bat'da hi kimse bylesine olaanst medyatik bir olayn
anlam ve sonular zerinde bir tek gn bile uzun uzadya dur
mamtr. Gsteri tekniinin kaydettii ilerlemenin kant bu
radadr. Bir tr jeolojik sarsntnn ortaya kmasn kaydetmek d
nda yaplan bir ey yok. Tpk btn dier demokrasi iaretleri
kadar tartmasz olan ok basit bir iareti -Berlin Duvarnn y
kln- tekrarlamakla yetinerek olay tarihe geirilir ve yeterince
anlald sanlr.
1991 ylnda modernlemenin ilk sonular Rusya'nn tamamen
dalmasyla birlikte ortaya kt. Rusya'da, ekonominin genel ge
limesinin yol at feci sonular Bat'ya nazaran ok daha ak
a grlmtr. Kargaa bunun sonucundan baka bir ey deildir.
Her yerde ayn rktc soru, iki yzyldan beri dnyann ya
kasm brakmayan u soru sorulacaktr: Yanlsamann hayal k
rkl yaratt ve gcn zld yerde fakirler nasl a
ltrlr?
11

111. tez, nihai patlamasn grdmz Rus knn ilk be

lirtilerini gstererek ve bugnk tabirle bilgisayar hafzasndan si
linecek bir dnya toplumunun yaklaan sonunu tasarlayarak, do
ruluu kolayca hissedilecek u stratejik saptamay dile getirmitir:
Brokratik aldatmaca ittifaknda grlen dnya apndaki bo
zulma son tahlilde kapitalist toplumun mevcut gelimesi iin en
elverisiz etkendir.
Bu kitab, gsteri toplumuna bilinli bir ekilde zarar vermek
amacyla yazldn gz nne alarak okumak gerekir. Bu kitap
asla abartl bir ey sylemedi.
30 Haziran 1992
GUY DEBORD

I. TAMAMLANMI AYRILIK

am zn... tasviri nesneye, kopyay

aslna, temsili gereklie, d grn ze
tercih ettiinden kuku yoktur... amz
iin kutsal olan tek ey ya n lsa m a , kutsal
olm ayan tek ey ise hakikatr. Dahas,
hakikat azaldka ve yanlsam a oaldka
am zn gznde kutsal olann deeri
artar, yle ki bu a asndan yanlsam ann
had safhas, kutsal alann da had
safhas'dr.
Fcerbacl,
Hristiyanln c/rn ikinci basksna nsz

1
Modern retim koullarnn hkim olduu toplumlarn tm ya
am devasa bir gsteri birikimi olarak grnr. Dolayszca ya
anm olan her ey yerini bir temsile brakarak uzaklamtr.

2
Yaamn her bir grnmnden kopmu olan imajlar, bu yaamn
birliini yeniden kurmann artk mmkn olmad ortak bir ak
ta kaynarlar. Ksm olarak gz nnde bulundurulan gereklik,
ayr bir sahte-dnya olarak, salt seyrin nesnesi olarak, kendi genel
birliinde sergilenir. Dnyasal imajlardaki uzmanlama, aldatc
eyin hakikatle yz yze gelmekten kand zerklemi imaj
leminde kendini tamamlanm bulur. Genel anlamda gsteri, ya
13

amn somut tersyz edilii olarak, canl olmayann zerk de

vinimidir.

Gsteri kendini, hem bizzat toplum olarak, hem toplumun bir par
as olarak ve hem de bir birletirme arac olarak sunar. Gsteri,
toplumun bir paras olarak, zellikle, btn bak ve bilinleri bir
araya getiren sektrdr. Bu sektr ayr olduundan, aldatlm ba
kn ve yanl bilincin yeridir; ve gerekletirdii birleme ge
nelletirilmi ayrln resm dilinden baka bir ey deildir.
4
Gsteri bir imajlar toplam deil, kiiler arasnda var olan ve imaj
larn dolaymndan geen bir toplumsal ilikidir.
5
Gsteri, ne bir grnt dnyasnn suistimal edilmesidir, ne de
imajlarn kitlesel yaylma tekniklerinin rndr. Gsteri, daha
ziyade somutlam ve maddi olarak ifade edilen bir Weltanschaang'dur [dnya grnts]. Bu, nesnellemi bir dnya
grntsdr.
6
Kendi btnl iinde ele alndnda gsteri, mevcut retim tar
znn hem sonucu hem de tasarsdr. Gerek dnyaya bir eklenti,
ona ilave edilen bir ss deildir. O, gerek toplumun gerekdlnn can alc noktasdr. Gerek enformasyon ya da pro
paganda, gerekse reklam ya da dorudan elence tketimi bi
iminde olsun btn zel biimleriyle gsteri, toplumsal olarak
hkim olan yaamn mevcut model'ini oluturmaktadr. O, re
timde nceden yaplm seimin her alanda onaylanmas ve bunun
sonucu olan tketimidir. Gsterinin biimi ve ierii, varolan sis
temin koullarnn ve amalarnn tmyle aynen dorulanma14

sidir. Modern retimin dnda geirilen zamann esas blmn

deki meguliyet olan gsteri, ayn zamanda da bu dorulamann
srekli mevcudiyeti'dir.
7
Ayrlk, bizzat dnyann birliinin, gereklik ve imaj halinde b
lnm olan global toplumsal praksisin parasdr. Toplumsal pra
tik -zerk gsteri bunun karsnda durur- gsteriyi kapsayan ger
ek btnlktr de. Ancak bu btnlkteki blnme, gsteriyi
btnln amac gibi ortaya karacak kadar btnl zedeler.
Gsteri dili, hkim olan retimin iaretleri'nden oluur ki bunlar
ayn zamanda bu retimin nihai hedefleridir.
8
Gsteri ve fiil toplumsal etkinlik soyut bir ekilde kar karya
getirilemez; bu ikiye blnme kendi iinde de ikiye blnmtr.
Gerek olan tersine eviren gsteri, fiil olarak retilmitir. Ayn
zamanda, yaanm gereklik de gsterinin seyri tarafndan madd
olarak istila edilmitir ve gsteriyi benimseyerek gsteri dzenini
kendine katar. Nesnel gereklik her iki tarafta da mevcuttur. Bu
ekilde sabitletirilen her kavramn, aksi tarafa gemekten baka
bir temeli yoktur: Gereklik gsteri iinde birdenbire belirir; gs
teri gerektir. Bu karlkl yabanclama, var olan toplumun z
ve dayanadr.
9
Gerek anlamda altst edilmi dnyada doru, bir yanllk ndr.
10
Gsteri kavram, grnrdeki olaylarn geni eitliliini bir
letirir ve aklar. Olaylarn eitlilikleri ve ztlklar, kendi genel
hakikati erevesinde tannmas gereken ve toplumsal olarak r
gtlenmi bu grnn grnleridir. Kendine zg terimlerle
15

ele alndnda gsteri grnn ve tm insan yaamnn, yani

basit bir grn olarak toplumsal yaamn dorulanmasdr.
Ancak gsterinin hakikatine isabet eden eletiri, gsterinin ya
amn gzle grlr yadsnmas olduunu, yaamn gzle grlr
hale gelmi bir yadsnmas olduunu kefeder.
11
Gsteriyi, oluumunu, ilevlerini ve onu ortadan kaldrma amac
gden gleri tanmlamak iin birbirinden ayrlamaz unsurlar
yapay olarak ayrt etmek gerekir. Gsteriyi tahlil ederken belli l
lerde yine gsteri dilinde konuulur; kendini gsteride ifade
eden bu toplumun metodolojik alanna geilir. Ama gsteri, sosyo-ekonomik bir^oluumun btncl pratiinin a//am'ndan, onun
zaman kullanm'nda.n baka bir ey deildir. Bu, bizi iine alan ta
rihsel andr.
12
Gsteri, kendini tartlmaz ve eriilmez devasa bir olumluluk ola
rak sunar. Grnen ey iyidir, iyi olan ey grnr der, baka
bir ey demez. lkesel olarak talep ettii tutum bu edilgen kabulenitir; ve ortaya kna karlk verenin olmamas ve g
rn zerindeki tekeli ile aslnda zaten bunu elde etmitir.
13
Gsterinin temelden totolojik karakteri, aralarnn ayn zamanda
da ama olmas gibi basit bir olgudan kaynaklanr. O, modern
edilgenlik imparatorluunun asla batmayan gneidir. Dnyann
tm yzeyini rter ve ihtiamm sonsuza dek korur.
14
Modern endstriye dayanan toplum, rastlantsal ya da yzeysel
olarak gsterisel deil, temelde gsteri yanls'dr. Hkim ik
16

tisadn imaj olan gsteride ama hibir ey, gelime ise her ey
dir. Gsteri, kendinden baka hibir eye varmak istemez.
15
Gsteri, gnmzde retilen nesnelerin kanlmaz ss, sistemin
rasyonelliinin genel aklamas olarak ve saylar giderek artan
imaj-nesneleri dorudan doruya biimlendiren ileri bir iktisadi
sektr olarak gncel toplumun esas iiretimi'dr.
16
ktisadn yaayan insanlar btnyle boyun edirmesi lsnde,
gsteri de onlar kendine tabi klar. Gsteri, bizzat kendisi iin ge
lien iktisattan baka bir ey deildir. O, eylerin retiminin sadk
yansmas ve reticilerin aslna bal olmayan nesneletirilmesidir.
17
ktisadn toplumsal yaam zerindeki tahakkmnn ilk aamas,
btn insan gerekletirimlerinin tanmlanmasnda var olmaktan
sahip olmaya geen bariz bir bayalamaya yol amtr. Top
lumsal yaamn, iktisadn birikmi sonular tarafndan btnyle
igal edildii bugnk aama ise sahip olmak'tan gibi griinmeke
doru genel bir kaymaya neden olmutur; yleki btn fiil sahip
olmaklar dolaysz itibarlarn ve nihai ilevlerini bu gibi griinmekten almak zorundadrlar. Ayn zamanda tm bireysel ger
eklikler, dorudan doruya toplumsal gce baml olan ve onun
tarafndan biimlenen toplumsal gereklikler haline gelmitir. Bu
durumda, bireysel gerek, ancak kendisi deilse, ortaya kmasna
izin verilir.
18
Gerek dnyann basit imajlara dnt yerde basit imajlar ger
ek varlklar ve hipnotik bir davrann etkili motivasyonlar haF2N/Gasteri Toptm

11

line gelir. Artk dorudan doruya alglanamayan dnyay uz

manlam farkl dolaymlarla gsterme eilimi olarak gsteri,
grmeyi doal olarak insann ayrcalkl duyusu ki eski d
nemlerde bu ayrcalk dokunma duyusunundu- kabul eder; en
soyut ve en aldanabilir duyu olan grme gncel toplumun ge
nelletirilmi soyutlamasna denk der. Fakat gsteri, sadece ba
kla zdeletirilemez; bak, duymayla birlikte olsa bile. Gs
teri, insanlarn etkinliklerine tabi olmayan, insanlarn yapp
ettikleri tarafndan yeniden ele alnamayan ve dzeltilemeyen
eydir. O, diyaloun kartdr. Bamsz temsilin olduu her
yerde gsteri kendini yeniden yaratr.
^

19

Gsteri, grme kategorilerinin hkimiyetindeki bir etkinlik an

lay olan Batl felsefe projesinin tm zayfl'nn mirassdr;
stelik bu dncenin sonucu olan ak seik bir teknik rasyonel
liin srekli yaylmas zerine kuruludur. Gsteri, felsefeyi ger
ekletirmez, gereklii felsefeletirir. Speklatif evrende deerini
yitirmi olan ey, herkesin somut yaamdr.
20
Ayrlmt dncenin gc ve ayrlm gcn dncesi olarak fel
sefe, teolojiyi asla kendi bana aamamtr. Gsteri, dinsel ya
nlsamann yeniden madd yaplanmasdr. Gsteri teknii in
sanlarn kendilerinden kopmu olan glerini yerletirdikleri
dinsel bulutlar datmamtr: Onlar sadece dnyev bir temele
yeniden balamtr. Bylece, en dnyev yaam donuk ve nefes
alnamaz hale gelmitir. Artk yaam mutlak reddini, sahte cen
netini gkyzne havale etmeyip, bunlar kendi iinde barndr
maktadr. Gsteri, insan glerinin tede bir yerlere srgn edil
mesinin teknik anlamda gerekletirilmesidir; insann iinde ta
mamlanan bir blnmedir.

18

21
Zorunluluk toplumsal olarak dlendii lde d zorunlu hale
gelir. Gsteri sonuta uyuma arzusundan baka bir ey ifade et
meyen zincire vurulmu modern toplumun grd kt dtr.
Gsteri, bu uykunun bekisidir.
22
Modern toplumun pratik gcnn kendinden koparak gsteride
bamsz bir imparatorluk kurmu olmasn aklayacak tek ey,
bu gl pratiin i tutarllktan yoksun olmaya devam etmesi ve
kendisiyle eliik kalmas olgusudur.
23
Gsterinin kkeninde yatan ey, en eski toplumsal uzmanlama,
yani iktidarn uzmanlamasdr. Dolaysyla, gsteri btn di
erleri adna konuan uzmanlam bir etkinliktir. Gsteri, btn
dier ifadelerin yasakland hiyerarik toplumun kendisi kar
sndaki diplomatik temsilidir. Burada en modern olan ayn za
manda en arkaik olandr.
24
Gsteri, mevcut dzenin kendisi hakknda verdii kesintisiz sy
lev, onun vg dolu monoloudur. Yaam koullarnn totaliter
ynetimi dneminde iktidarn kendi portresidir. Gsteri ili
kilerindeki fetiist katksz nesnellik grn, bu ilikinin in
sanlar ve snflar arasndaki iliki olma zelliini gizler: Sanki
ikinci bir doa kanlmaz yasalaryla evremize hkmediyormu
gibidir. Ama gsteri, doal bir gelime olarak dnlen teknik
gelimenin zorunlu bir rn deildir. Tam tersine, gsteri top
lumu kendi teknik ieriini seen biimdir. En ezici yzeysel te
zahrleri olan kitle iletiim aralarnn snrl grnm altnda
ele alnan gsteri, basit bir aletler toplam olarak toplumu istila
ediyormu gibi grnse bile bu aletler aslnda hi de yansz de19

ildir, aksine bizzat gsterinin btncl z devinimine elverili

olan aralardr. Eer byle tekniklerin gelitii an toplumsal
ihtiyalar sadece bu teknikler dolaymyla tatmin edilebiliyorsa,
eer bu toplumun ynetimi ve insanlar arasndaki btn ba
lantlar artk sadece bu anlk iletiim gcnn araclyla uygulanabiliyorsa bunun nedeni bu iletiirTin temelde tek yanl ol
masdr; bu iletiimin younlamas, belirlenmi bu ynetimin
srmesini salayan aralarn var olan sistemin ynetiminin elinde
toplanmasna denk der. Gsterinin genellemi blnmesi mo
dern devlet'ten, yani toplumsal iblmnn rn ve snf ta
hakkmnn organ olan toplumdaki genel blnme biiminden
ayr deildir.
'
25
Ayrlk gsterinin hem ba hem de sonudur. Toplumsal i
blmnn kurumsallamas ve snflarn oluumu ilk kutsal se
yirlii, her iktidar balangtan itibaren gizleyen mitsel dzeni
oluturmutur. Kutsal olan, efendilerin karlarna uygun den
kozmik ve ontolojik buyruu dorulamtr, toplumun yapamad
eyi aklam ve iirselletirmitir. Demek ki, ayrlm her iktidar
gsteriseldi, ama herkesin bylesine deimez bir imaj be
nimsemesi, hl geni lde birletirici bir koul olarak alglanan
gerek toplumsal etkinliin sefaletinin hayali bir biimde srdrlnn ortak kabulnden baka bir anlam tamaz. Tersine
modern gsteri, toplumun yapabileceklerini ifade eder, ama bu
ifadede izin verilmi olan ey mmkn olana kesinlikle kardr.
Gsteri, varolu koullarndaki pratik deiiklikler dahilinde bi
linsizliin korunmasdr. Gsteri, kendi kendisinin rndr ve
kurallarn kendisi koyar: O bir sahte-kutsaldr. Kendisinin ne ol
duunu kendi gsterir: El kol hareketlerini kk paralara ayrp
sonra da makinelerin bamsz hareketlerinin egemenlii altna
sokan iblmnn aralksz bir ekilde inceltilmesi sayesinde
artan retkenlikte kendi kendine gelien ve srekli genileyen bir
pazar iin alan ayr g. Birbirinden ayrlarak geliebilmi g
lerin henz yeniden birlemedii bu hareket srasnda her trl or
taklk ve her trl eletirel duyu yok olur.
20

26
inin rnnden ayrlnn genellemesiyle birlikte, tamamlan
m etkinlikle ilgili btn birletirici bak alar ve reticiler
arasndaki dorudan kiisel iletiimin tamam kaybolur. Ayrlm
rnlerin birikimindeki ve retim srecinin younlamasndaki
gelimeye uygun olarak birlik ve iletiim, sistemin ynetiminin
almeti farikas haline gelir. Ayrla dayal iktisadi sistemin ba
ars, dnyann proleterletirilmesi'dir.
27
Ayrlm retimin ayrlm olan eyin retimi olarak kaydettii
baar sayesinde, ilkel toplumlarda temel bir greve bal olan
esas deneyim, sistemin gelimesinin en yksek aamasnda, a
lmamaya, yani faaliyetsizlie doru yer deitirmek zeredir.
Ama bu faaliyetsizlik, hibir ekilde retici etkinlikten kur
tulamamtr: Faaliyetsizlik retici etkinlii bamldr, retimin
zorunluluk ve sonularna endieli ve hayranlk dolu bir boyun
eitir; faaliyetsizlik bizzat retimin rasyonelliinin bir rndr.
Etkinliin dnda bir zgrle yer yoktur ve gsteri er
evesinde btn etkinlikler yadsnmtr; tpk bu sonucun global
bir ekilde kurulmas adna gerek etkinlie tamamen el konul
mu olmas gibi. Bylece, gndemdeki almann zgrleme
si ve bo zamanlarn artmas hibir ekilde alma iinde z
grleme veya bu emein ekillendirdii bir dnyann z
grlemesi deildir. almada yitirilen hibir etkinlik, a
lmann sonucuna boyun eerek yeniden kazanlamaz.
28
Tecrit zerine kurulu olan ekonomik sistem, dngiisel bir tecrit
iir etimi'Air. Tecrit teknii yaratr ve bunun karlnda da teknik
sre tecrit eder. Otomobilden televizyona kadar, gsteri sis
teminin setii btiin mallar ayn zamanda yalnz kalabalklarn
tecrit koullarn srekli olarak glendirmek zere sistemin kul
land silahlardr. Gsteri, kendi varsaymlarn her seferinde
daha somut olarak yeniden kefeder.
21

29
Gsterinin kayna dnyann birliinin kaybedilmesidir ve mo
dern gsterinin devasa boyutlarda yaylmas bu kaybn b
tnln ifade eder: Her trl zgl almann soyutlanmas ve
retimin btnlnn genel olarak soyutlanmas, somut olma
kipi tam anlamyla soyutlama olan gsteride mkemmel bir e
kilde ifade edilir. Gsteride, dnyann bir ksm kendisini dnya
karsnda temsil eder ve bu ksm dnyadan stndr. Gsteri bu
ayrln ortak dilinden baka bir ey deildir. zleyicileri bir
birine balayan ey, bizzat kendi tecritlerini srdren merkezde
kurulan geridnsz bir ilikidir. Gsteri ayr olan birletirir,
ama ayr olarak birletirir.
30
zleyicinin (kendi bilinsiz etkinliinin sonucu olan) seyredilen
nesneye yabanclamas yle ifade edilir: zleyici ne kadar ok
seyrederse o kadar az yaar; kendisini egemen ihtiya imajlarnda
bulmay ne kadar kabul ederse kendi varoluunu ve kendi ar
zularn o kadar az anlar. Gsterinin etkin insan karsndaki dsall, kendi davranlarnn artk bu insana deil, bu davranlar
ona sunan bir bakasna ait olmas gereinde ortaya kar. te bu
yzden izleyici hibir yerde kendini evinde hissetmez, nk gs
teri her yerdedir.
31
Emeki kendisini deil, bamsz bir gc retir. Bu retimin ba
ars, yani bolluu, reticiye mahrumiyet bolluu olarak geri
dner. reticinin dnyasna ait btn zaman ve mekn, ya
banclam rnlerinin birikimiyle birlikte ona yabanc hale
gelir. Gsteri bu yeni dnyann haritasdr, yani bu dnyann ala
nn tam tamna kaplayan bir haritadr. Elimizde tutamadmz
gler bile btn kuvvetleriyle kendilerini bize gsterirler.

22

32
Toplumdaki gsteri, somut bir yabanclama imaltna tekabl
eder. ktisadi yaylma, esas olarak bu zgl endstriyel retimin
yaylmasdr. Kendisi iin hareket eden ekonomiyle birlikte ge
lien ey, bu ekonominin balangtaki ekirdeinde bulunan ya
banclamadan baka bir ey olamaz.
33
rettii eyden ayrlm olan insan, kendi dnyasnn btn ay
rntlarn giderek daha gl bir ekilde bizzat retir ve bylece
kendini dnyasndan giderek daha fazla ayrlm hisseder. Yaam
kendi rn olduu lde yaamndan ayr dmektedir.
34
Gsteri, yle bir birikim aamasndaki sermayedir ki imaj haline
gelir.

23

II. g s t e r i o l a r a k m e t a

Meta bir btn olarak toplumun evrensel

kategorisi haline geldiinde ancak kendi
sahici z iinde anlalabilir. Meta
ilikilerinden doan eylem e sadece bu
balamda, hem toplumun nesnel evrimi iin
hem de insanlarn toplum karsndaki
tavrlar iin belirleyici nem kazanr. Meta
ancak o zaman insanlarn bilinlerinin, bu
eylemenin ifade bulduu biimlere boyun
em esi asndan can alc bir nem
tayabilir... alma sreci rasyonelletii
ve mekanikletii lde emekinin
etkinliinin aktifliini giderek yitirmesi ve
giderek daha ok seyre dayal bir biim
almas yznden bu boyun e m e daha da
byr.
Lukcs, Tarih ve Snf Bilim i

35
nsan etkinliinde akkan halde var olan her eyi kendi iine alan
ve onlar yaanm deerin negatifi olarak formle edilmeleriyle
biricik deer haline gelmi nesneler olarak donmu halde sa
hiplenen gsterinin bu temel hareketinde, eski dmanmz meta'y,
olduka karmak ve metafizik inceliklerle dolu olmasna ramen
ilk bakta nemsiz ve apak bir eymi gibi grnmeyi ok iyi
bilen meta'y grrz.
24

36
Duyumsal dnyann zerinde var olmasna ramen kendini en
mkemmel duyumsal olarak kabul ettiren bir imajlar sekisinin
bu duyumsal dnyann yerine getii gsteride tam anlamyla ger
ekleen ey bu meta fetiizmi ilkesidir; hem duyumsal eyler
hem de duyumst eyler tarafndan toplumun tahakkm altna
alnmasdr.
37
Gsterinin grnr kld hem var hem de yok olan dnya, ya
anm her ey zerinde hkim olan meta dnyasdr. Ve bylece
meta dnyas olduu gibi gsterilmi olur, nk bu dnyann ha
reketi, insanlarn birbirlerinden ve global rnlerinden uzaklama
laryla zdetir.
38
Gsteri dilinin, vd nesnelerden dzenledii davranlara
kadar her seviyede urad aleni nitelik kayb, gereklii d
layan gerek retimin temel zelliklerinden baka bir eyin ifa
desi deildir: Meta-biimi tamamen kendisine eittir, nicelin ka
tegorisidir. Meta-biiminin gelitirdii ey nicel olandr ve metabiimi sadece nicel olanda geliebilir.
39
Nitel olan dlayan bu gelime, bir gelime olarak nicel geie
boyun eer: Gsteri, bu gelimenin kendi bolluk eiini at an
lamna gelir; bu imdilik sadece birka noktada yerel olarak doru
olmasna ramen metann balang referans, yani Dnya'y ulus
lararas bir pazar olarak bir araya getiren pratik hareketinin do
rulad referans olan evrensel lekte imdiden dorudur.

25

40
retici glerin gelimesi, insan gruplarnn varolu koullarn
ayakta kalma koullar olarak kurmu ve deiiklie uratm ve
bu koullar yaygnlatrm bilinsiz gerek tarih'li: nsan grup
larnn btn giriimlerinin iktisadi temeli. Doal bir ekonomide
meta sektr, ayakta kalmay salayan bir artk deerin oluturulmasyd. Bamsz reticiler arasnda eitli rnlerin de
iimi anlamna gelen meta retimi, nicel hakikati hl gizli olan
marjinal bir iktisadi ileyiin iinde uzun sre zanaata dayal ka
labilmitir. Bununla birlikte, meta retimi byk apl ticaretin ve
sermaye birikiminin toplumsal koullaryla karlatnda eko
nominin btn hkimiyetini ele geirmitir. Bu dnemde, eko
nominin tamam, bu fetih srasnda metann kendini gsterdii
biim haline gelmitir: nicel bir gelime sreci. nsan emeini
meta-emee, yani, cretli emee dntren meta biimindeki ik
tisadi gcn bu aralksz yaylmas sonuta, birinci derecede
nemli olan ayakta kalma sorununun phesiz hallolduu, ancak
bu sorunla her zaman karlalabilecek ekilde -her seferinde
kendini daha vahim olarak yeniden gstererek- hallolduu bir bol
lua ylma eklinde varmtr. ktisadi byme, toplundan,
ayakta kalmalar iin dorudan doruya mcadele etmelerini is
teyen doal baskdan kurtarmtr, ama bu noktada toplumlar kur
tarclarndan kurtulmay baaramamlardr. Metann bam
szl, hkm srd ekonominin tamamna yaylmtr. Eko
nomi dnyay deitirir, ama onu sadece ekonomi dnyas haline
getirir. nsan emeinin kendine yabanclat sahte-doa sonsuza
dek insan emeinin hizmetini talep eder ve bu hizmet, sadece ken
disi tarafndan yarglanm ve balanm olarak, gerekte top
lumsal olarak meru abalarn ve projelerin tamamn kendine
hizmeti klar. Metalarn, yani meta ilikilerinin bolluu ayakta
kalma abasndaki arttan baka bir ey deildir.
I:
Meta hkimiyeti balangta ekonomi zerinde gizemli bir ekilde
kendini gstermitir; ekonomi de toplumsal yaamn madd temeli
26

olarak, tandk ama yine de mehul biri gibi fark edilmemi ve an

lalmamt. Somut metann nadir ya da aznlkta olduu bir top
lumda, mehul bir g adna konuan tam yetkili arac gibi ken
dini gsteren ey parann bariz hkimiyetidir. Sanayi devrimi,
zanaattaki iblm ve dnya pazarna ynelik youn retim ile
birlikte meta, toplumsal yaam gerekten igal eden bir g ola
rak fiilen ortaya kt. Hkim bilim dal ve tahakkmn bilimi
olarak ekonomi politik bu dnemde olutu.
42
Gsteri, metann toplumsal yaam tmyle igal etmeyi baard
andr. Grlebilir olan sadece metayla kurulan iliki olmakla kal
maz, ondan baka bir ey de grlemez: Grlen dnya metann
dnyasdr. Modern iktisadi retim, diktatrln yaygn ve
youn bir ekilde geniletmektedir. Sanayilemede geri kalm
yerlerde, retkenliin gelimesinde ba sray eken blgelerin da
yatt emperyalist tahakkmle ve birka gzde mal ile zaten ege
mendir. Bu gelimi blgelerde, jeolojik meta tabakalarnn s
rekli olarak st ste ylmas ile toplumsal alan istil edilmitir.
kinci sanayi devriminin bu aamasnda, yabanclam tketim,
kitleler iin, yabanclam retime ilave bir grev haline gelir.
Bu, btn olarak toplam meta haline gelmi olan bir toplumun sa
tlk emeinin tmdr, dngnn srmesi gerekir. Bunun ya
plabilmesi iin, bu toplam metann, bir btn olarak ileyen re
tici glerden mutlak olarak ayrlm, paralanm bireye paralar
halinde geri gelmesi gerekir. Uzmanlam tahakkm biliminin
uzmanlamas gereken nokta burasdr: Srecin btn se
viyelerinin kendi kendini dzenlemesine bekilik ederek sos
yoloji, psikoteknik, sibernetik, gstergebilim v.s. halinde par
alara ayrlr.
43
Kapitalist birikimin ilkel aamasnda, ekonomi politik kendi i
gcn korumak iin gerekli olan asgariyi elde etmek zorunda
olan ii'de sadece proleteri grr ve onu asla bo vakitleriyle
27

ve nsan ynyle ele almaz; ynetici snfn dncelerinin bu

durumu, metalarn retiminde varlan bolluk derecesi iinin daha
fazla katksn gerektirir gerektirmez altst olmutur. Bu ii, re
timin btn rgtlenme ve denetim kipliklerinin aka ifade et
tii topyekn aalamadan anszn temize karak, kendisini her
gn retimin dnda bulur ve tketici kisvesi altnda son derece
kibar davranlan bir yetikin muamelesi grr. Bu durumda, meta
hmanizmi iinin bo vakitlerinin ve insani ynnn so
rumluluunu zerine alr, bunun nedeni gayet aktr, nk eko
nomi politik bu alanlar ekonomi politik olarak artk ynetebilir ve
ynetmek zorundadr. Bylece insann bu tamamlanm yad
snmas btn insan varoluunun sorumluluunu stlenir.
44
Gsteri, srekli bir afyon savadr; mallar metalar ile, kendi ya
salarna gre giderek byyen ayakta kalma mcadelesini tatmin
ile zdeletirmeyi insanlara kabul ettirmeyi hedefler. Fakat eer
tketilebilir ayakta kalma mcadelesi srekli byyen bir ey ise
bunun nedeni ayakta kalmann daima mahrumiyeti kapsyor ol
masdr. Eer giderek byyen ayakla kalma mcadelesinin te
sinde hibir ey yoksa, eer bu bymenin durabilecei hibir
nokta yoksa, bunun nedeni bu bymenin mahrumiyetin tesinde
olmas deil, tam tersine zenginlemi mahrumiyet olmasdr.
45
Modern endstrinin hem en gelimi sektr, hem de bu en
dstrinin uygulamasn tam anlamyla zetleyen model olan oto
masyonla birlikte meta dnyasnn u elikinin stesinden gel
mesi gerekir: Emei nesnel olarak ortadan kaldran teknik
donanm, ayn zamanda emei meta olarak ve metann yegne
kayna olarak korumak zorundadr. Otomasyonun ya da emein
retkenliini artracak her trl daha makl biimin, toplum l
einde gerekli toplumsal emek zamann fiilen azaltmamas iin
yeni iler yaratmak zorunludur. nc sektr olan hizmet sek
tr, datm ordusunun saflarn sklatrr ve srmdeki metalara
28

methiyeler dzer; bu tr metalar iin yapay ihtiyalar yaratmak

zere gereken fazladan emein rgtlenmesine uygun decek e
kilde yedek gleri seferber eder.
46
Deiim deeri ancak kullanm deerinin faili olarak oluabilmiti, fakat kendi silahlaryla salad zafer kendi zerk hki
miyetinin koullarm yaratmt. Deiim deeri insann kul
land her eyi seferber ederek ve nsan tatmin zerinde tekel
oluturarak sonunda kullanm ynlendirdi. Deiim sreci btn
olas kullanmlarla zdelemi ve onlar kendi insafna mahkm
etmiti. Deiim deeri kullanm deerinin paral askeriyken so
nunda sava kendi kar iin yrtr hale gelir.
47
Kapitalist ekonominin deimez ilkesi olan kullanm deerinin
dme eilimi, byyen ayakta kalma savanda yeni bir mah
rumiyet biimi gelitirir ki bu insanlarn byk ksmnn cretli i
iler olarak bitip tkenmez bir aba srdrmeye katlmn ge
rektirdiinden ve herkes ya bu mcadeleye boyun emek ya da
lmek gerektiini bildiinden eski dnemlerdeki ktlktan ok da
uzak deildir. Genel olarak modern metalarn tketimindeki ya
nlsamann kabul grmesinin gerek temeli u antajdaki ger
ekliktir: En kstl biimiyle (beslenme ve barnma) kullanm, sa
dece giderek byyen ayakta kalma mcadelesinin aldatc
zenginliine hapsolduu lde var olur. Gerek tketici, ya
nlsamalarn tketicisi haline gelir. Meta, bu fiilen gerek ya
nlsamadr, gsteri ise onun genel tezahrdr.

mi
Deiim deerinde zmn olarak yer alan kullanm deeri artk
gsterinin tersyz olmu gerekliinde aka belirtilmek zo
rundadr, nk fiil gereklii ar gelimi meta ekonomisi ta29

rafndan kemirilmi ve sahte yaamn sahte-dorulanmas zorunlu

hale gelmitir.
49
Gsteri parann teki yzdr: Btn metalarn soyut genel e
deeridir. Ama eer para, genel edeerliin, yani esiz kul
lanml ok saydaki maln deiebilirlik zelliinin temsilcisi
olarak toplumu ynettiyse, gsteri, parann gelimi modern ta
mamlaycsdr ve meta dnyasnn btnl btn toplumun
olabilecei ve yapabilecei eyin genel edeeri olarak hep bir
likte gsteride ortaya kar. Gsteri, sadece baklan paradr, nk
gsteride kullanmn btnlnn yerine zaten soyut temsil b
tnl gemitir. Gsteri sadece sahte-kullanm m hizmetkr de
ildir, bizzat kendisi yaamn sahte-kullanmdr.
50
ktisadi bolluk dneminde, toplumsal emein younlam sonucu
grnr hale gelir ve btn gereklik, artk kendi rn olan g
rne boyun eer. Sermaye artk retim tarzn ynlendiren g
rnmez merkez deildir: Sermaye birikimi onu duyumsal nesneler
halinde merkezin dna kadar yayar. Toplumun btn yaylma
alan sermayenin portresidir.
51
zerk ekonominin zaferi, ayn zamanda onun yenilgisi de ol
maldr. Serbest brakt gler, eski toplumlarn deimez te
meli olan iktisadi zorunluluu ortadan kaldrr. ktisadi zo
runluluun yerini sonsuz iktisadi gelime zorunluluu aldnda,
kabaca kabul edilmi olan insann temel ihtiyalarnn karlan
masnn yerine sadece kendi hkimiyetini srdrmenin sahte ih
tiyacna indirgenen sahte ihtiyalarn kesintisiz imalt geer.
Fakat zerk ekonomi, farknda olmadan kendisine dayanan top
lumsal bil indi adan doduu lde derindeki ihtiyatan ebe
diyen ayr kalr. Bilinli olan her ey ypranr. Bilind olan ise
30

deimeden kalr. Ancak bir kez serbest brakddnda o da y

klp gitmez mi? (Freud).
52
Toplum, ekonomiye bal olduunu fark ettii anda, aslnda eko
nomi topluma baldr. Egemen grnecek kadar bym olan
bu gizli g de gcn kaybetmitir. ktisadi balamda o [nesne.n.] ben [zne-.n.] haline gelmek zorundadr. zne, toplumdan,
yani bizzat toplum iinde yer alan mcadeleden baka bir yerde
ortaya kamaz. znenin olas varoluu, tarihin iktisadi temelinin
rn ve reticisi olarak ortaya kan snf mcadelelerinin so
nularna baldr.
53
Arzu bilinci ve bilin arzusu, olumsuz biimi altnda, snflarn or
tadan kalkmasn, yani iilerin faaliyetlerinin her nna dorudan
doruya sahip olmalarm isteyen tasar ile zdetir. Bunun aksi,
metann kendi yaratt bir dnyada kendini hayranlkla seyrettii
gsteri toplumudur.

31

III. g r n t e k i b ir l ik v e b l n m e
Bir ikiye blnr ve iki birde kaynar
eklindeki dnceler zerine lkede,
felsefe cephesinde canl ve yeni bir polemik
srmektedir. Bu tartma diyalektik
materyalizmden yana ve ona kar olanlar
arasndaki bir mcadele, iki dnya gr
arasndaki, proleter ve burjuva dnya
gr arasndaki bir savatr. Bir ikiye
blnrn eylerin temel yasas olduunu
savunanlar diyalektik materyalizmden
yanadrlar; iki birde kaynarn eylerin
temel yasas olduunu savunanlar
diyalektik materyalizme kardrlar. ki
taraf da aralarna belirgin bir izgi
ekmilerdir ve argmanlar taban tabana
zttr. Bu polemik, in'de ve dnyada
srmekte olan keskin ve karmak snf
mcadelesini ideolojik dzeye
yanstmaktadr.
Kzl Bayrak, Pekin, 21 Eyll 1964.

54
Gsteri, modern toplum gibi, hem birleik hem de blnmtr.
Modern toplum gibi gsteri de birliini kopma zerinde kurar.
Ama eliki, gsteride ortaya ktnda, anlamndaki bir altst ol
mayla tersine dner; yle ki gsterilmi olan blnme birletirici
olurken, gsterilmi olan birlik bler.
55
Tek bir sosyo-ekonomik sistemin ynetimi iin olumu gler sa
va aslnda gerek birlie ait olmakla birlikte resm eliki gibi
ortaya kar; bu durum her ulus iin geerli olduu kadar dnya
apnda da geerlidir.
32

56
Ayrlm gcn rakip biimlerinin sahte gsteri savalar, ayn za
manda sistemin eitsiz ve almal geliimini, sistemi tanyan ve
bu sistemin iktidarna katlmlarn tanmlayan snflarn ya da alt
snflarn grece elikili karlarn ifade ettikleri lde ger
ektir. Nasl ki en ileri ekonominin gelimesi ncelikler ara
sndaki bir atma meselesi ise ekonominin bir devlet brokrasisi
tarafndan totaliter bir ekilde ynetilmesi ve smrge ya da yarsmrge konumundaki lkelerin durumu da retim ve iktidar tarz
larndaki kayda deer zelliklerle belirlenir. Bu eitli kartlklar
gsteride, tamamen farkl ltler araclyla, kendilerini bir
birinden btnyle farkl toplum biimleri olarak sunabilirler.
Ama mevcut durumda btn bu zgiil sektrlerin esizliindeki
hakikat bu sektrleri ieren evrensel sistemde yatar: Gezegeni
kendi alan haline getiren yegne hareket, yani kapitalizm.

57
Gsterinin taycs olan toplum, azgelimi blgeleri sadece ik
tisadi hegemonyas ile egemenlii altna almaz. Onlara gsteri
toplumu olarak egemen olur. Madd temel henz mevcut olmasa
da, modern toplum, her ktann toplumsal yzeyini gsteri ara
clyla imdiden istil etmitir. Ynetici snfn programn be
lirler ve bu programn oluumunu ynlendirir. Tpk insanlara
sahip olmak iin can attklar sahle-mallar sunmas gibi, yerel
devrimcilere de yanl devrim modelleri sunar. Sanayilemi l
kelerin birkan elinde tutan brokratik iktidara zg gsteri,
btn gsterinin genel anlamdaki szde-yadsnmas ve destei
olarak bu gsterinin bir parasn oluturur. Blgesel dzeyde ele
alnan gsteri hi kukusuz, toplumsal iletiim ve ynetimde baz
totaliter uzmanlama rnekleri sergilese de sistemin global i
leyii dzeyinde bu uzmanlamalar gsteriye dair grevlerin
dnya apnda blnmesi eklinde ortaya karlar.

F3N/G()steri Tuplm

33

55

Gsteriye dair grevlerin blnmesi, mevcut dzenin byk b

lmn ve zellikle de bu dzenin gelimesindeki hkim kutbu
korur. Gsterinin kkeni zenginlemi ekonomi alannda yalar vc
kendine yeterlilii hedefleyen herhangi bir yerel gsterinin koy
duu ideolojik-polisiye koruma duvarlarna ramen nihai olarak
gsteri pazarna hkmetmeyi hedefleyen rnler bu ekonomi ala
nndan gelir.
59
Gsterinin parltl oyalaycl altnda, modern topluma dnya
apnda hkmeden bayalama hareketi, gelimi meta t
ketiminin seilecek rol ve nesneleri grnte oaltt her nok
tada da modern topluma egemen olur. Dinin ve -snf iktidar mi
rasnn temel biimi olarak kalan- ailenin ve bunlarn gvencesi
altndaki manev basknn kalnrlar, (iinde basky barndran
sahte-zevkten baka bir ey olmayan) bu dnyadan alnan zevkin
gereksiz yere yinelenmi dorulanmasyla tek bir btn halinde
birleebilirler. Var olan safa kabullenmek, tmyle gslerisel
olan isyanla da birleebilir: Bu, iktisadi bolluk retimini bu tr
hammaddelerin ilenmesine dek yaymay baard anda tatminsiz-liin kendisinin de meta haline gelmesi demektir.

60
Yaayan insann gsterideki temsili olan nl kii, olas bir roln
imajn kendinde toplayarak, aslnda bu bayal somutlatrr.
nl kii olmann koulu grnte yaanm olanda uzmanla
maktr; nl kii fiilen yaanm olan retken uzmanlamalardaki
paralanmay telfi etmek zorunda olan derinliksiz ve grnr ya
amla zdeleme nesnesidir. nl kiiler, eitli yaam tarzlarn
vc toplumun kavray tarzlarn canlandrmak iin vardrlar ve
kendilerini global olarak ifade etme zgrlne sahiptirler.
Onlar, bu emein amalarym gibi olaanst bir ekilde ste
karlan yan rnlerini -tartma gtrmez bir srecin banda ve
34

sonunda yer alan karar ve tketimi, iktidar ve tatilleri- taklit ede

rek toplumsal emein ulalmaz sonucunu temsil ederler. Kh,
devlet iktidar sahte-nl kimliine brnr; kh, tketimin nl
kiisi, yaanm olann zerinde bir sahte-iktidar olarak kendini
setirir. Ancak nl kiinin bu etkinlikleri gerekten global ol
madklar gibi eitli de deildir.
61
nl kii olarak sahneye karlan gsterinin faili bireyin zttdr;
bireyin hem kendi iindeki hem de dierlerindeki dmandr. z
deleme modeli olarak gsteride bulunan fail, olaylarn ak
ndaki itaat yasasyla zdelemek iin her trl zerk nitelikten
vazgeer. Tketimin nl kiisi, grnte farkl kiilik trlerini
temsil etse de tketimin btnlne eit olarak ulaabilen ve bu
rada benzer mutluluu bulan bu insan trlerinin her birini gsterir.
Kararn nl kiisi, nsan nitelik olarak kabul grm eylerin
tam stokuna sahip olmak zorundadr. Bylcce, bu insani nitelikler
arasndaki resm farkllklar, her konuda mkemmel olmalar nvarsaym anlamna gelen resm benzerlik tarafndan ortadan kal
drlr. Kruev, Kursk sava hakknda karar vermek zere ge
neral olmutur; ancak sava srasnda deil, savan yirminci
yldnmnde devletin efendisi olduu srada. Kennedy, kendi
mezarna bile methiyeler dzecek kadar hatipliini srdrmtr,
nk o srada Theodore Sorenscn, Kennedy'nin halefinin ko
numa metinlerini, merhumun kiiliini tantacak bir slupta yaz
maya devam ediyordu. Sistemin temsilcisi olan hayranlk duyulan
bu insanlar grndkleri gibi mehurdurlar; en kk bireysel
yaam gerekliinin altna inerek byk adam olmulardr ve her
kes bunu bilir.
62
Gsteri bolluundaki yanl seim -hem ayr hem de i ie girmi
rollerin (zellikle nesnelerin simgeletirdii ve tad roller) ol
duu gibi, rekabet ve dayanma iindeki gsterilerin de yan yanalnda yatan seim- nicel bayal benimsemeyi kkrtmaya
35

ynelik hayali niteliklerin savanda geliir. Bylece tketimdeki

hiyerarik yerlerin kabaln olaanst bir ontolojik stnlk ha
line getirmekle ykml sahte arkaik ztlklar, blgesellikler ya
da rklklar yeniden dirilir. Bu ekilde, rekabete dayal spor
lardan seimlere dek oyunalt [sous-ludique] bir kar harekete
geiren gln karlamalarn sonsuz dizisi yeniden oluur. T
ketim bolluunun bulunduu yerde, genler ve yetikinler arasn
daki temel bir gsteri kartl aldatc roller arasnda ilk sray
tutar: nk hibir yerde yaamnn efendisi olan yetikin yoktur
ve var olann deiimi olan genlik asla bugn gen olan in
sanlarn deil iktisadi sistemin, kapitalizmin dinamizminin bir
zelliidir. Hkmeden ve gen olan, birbirlerini kovan ve bir
birlerinin yerine geen ise eylerdir.
63
Gsterinin kartlklar arkasnda gizlenen ey sefaletin birlifi' dir.
Eer ortak seim maskelerinin arkasnda ayn yabanclamann
farkl biimleri birbirleriyle atyorlarsa, bunun nedeni hepsinin
bastrlm gerek elikiler zerine kurulmu olmasdr. Gsteri,
badamad ve destekledii sefaletin zel aamasnn zorunlu
luklarna gre, younlam ya da yaygn bir biimde var olur. Her
iki durumda da gsteri mutsuzluun dingin merkezindeki ykm
ve korkuyla evrili mutlu bir birleme imajndan baka bir ey de
ildir.
64
Younlam gsteri, geri kalm karma ekonomilerde ya da ge
limi kapitalizmin baz bunalm dnemlerinde bir devlet iktidar
teknii gibi ithal edilebilse bile, aslnda brokratik kapitalizme
aittir. Gerekten de, brokratik mlkiyet bu anlamda kendi iinde
ylesine younlamtr ki birey olarak brokrat, global ekonomi
mlkiyetiyle sadece yesi olduu brokratik topluluk araclyla
iliki kurar. Dahas, brokratik kapitalizmde daha az gelimi olan
meta retimi de younlam bir ekilde ortaya kar: Brokrasi
nin elinde bulundurduu meta toplumsal emein tamamdr ve
36

onun topluma geri satt ey toplumun hep birlikte verdii ayakta

kalma mcadelesidir. Brokratik ekonomi diktatrl smrlen
kitlelere kayda deer hibir seim pay brakamaz, nk b
rokrasi her eyi bizzat kendisi semek zorundadr ve ister bes
lenmeyle ister mzikle ilgili olsun dardan gelen her trl farkl
seim brokrasinin tamamen ykmn semek anlamna gelir. Bu
diktatrle, kesintisiz bir iddet elik etmek zorundadr. Da
yatlan mal imaj, resm olarak var olan her eyin btnln
kendi gsterisinde toplar ve genellikle totaliter btnlnn ga
rantisi olan tek bir insan zerinde younlar. Herkes bu mutlak
nlyle ya olaanst bir ekilde zdelemeli ya da yok ol
maldr. nk bu nl, tketmemenin efendisidir ve aslnda te
rrn hzlandrd ilkel birikim olan mutlak smrye makul bir
anlam veren bir kahraman imajdr. Eer her inli Mao'yu
renmek ve de Mao olmak zorundaysa, bu olmas gereken baka
bir ey olmad iindir. Younlam gsterinin hkm srd
her yerde polis de hkm srer.
65
Yaygn biimdeki gsteri meta bolluuna, modern kapitalizmin
engellenmemi gelimesine elik eder. Burada tek tek ele alnan
her meta, nesneler btnlnn retim bykl adna hakl
karlr ve gsteri bu metalara ynelik vg listesidir. Uzlamaz id
dialar, zengin ekonominin birleik gsteri sahnesinde itiip ka
krlar; farkl nl-metalar toplumun dzenlemesiyle ilgili elikili
tasarlar ezamanl olarak desteklerler: kent gsterisi mze haline
getirilmi mahallelere ihtiya duyarken, otomobil gsterisi eski
kentleri ykp geen mkemmel bir ulam a ister. Bu nedenle
btnn tketimine, ait diye nlenmi ve zaten sorunlu olan tatmin
derhal tahrif edilir, nk gerek tketici bu meta mutluluuna
dorudan doruya ancak blmler halinde (btne atfedilen ni
teliin her seferinde yok olduu blmler halinde) ulaabilir.

66
Belirli her meta kendisi iin savar, dierlerini tanyamaz ve her
yerde kendini sanki ei benzeri yokmu gibi dayatmaya alr. Bu
37

durumda gsteri bu mcadelenin epik iiridir, Truva'nn d

mesiyle asla sonulanmayacak destandr. Gsteri, insanlar ve si
lahlarn deil, metalar ve tutkularn ver. Bu kr dvte her
meta kendi tutkusunun peinden giderek aslnda bilinsiz bir e
kilde daha yce bir eyi gerekletirir: Metann dnya haline gel
mesini ki bu ayn zamanda dnyann meta haline gelmesi de
mektir. Bylece bir meta mant kurnazl ile, meta-biimi
mutlak gereklemesine doru ilerlerken, metann zgll de
bu mcadele iinde ypranr.
67
Bol meta kuanmndan kaynaklanmayan tatmin, metalarn de
erinin meta olarak tannmasnda aranmaktadr: Metann kul
lanm kendi kendine yeterli hale gelir; ve tketici metann ege
men zgrlne dinsel bir sevgi duyar. Btn haberleme
aralar tarafndan desteklenen ve yaygnlatrlan verili bir rne
ynelik heyecan dalgalar byk bir hzla yaylr. Bir giyim tarz
bir filmden kar; bir dergi eitli giyim alkanlklarn mehur
eden gece kulplerini tantr. Bu tr vr zvr'n ifade ettii ey,
meta yn sapknla yneldiinde sapkn olan eyin kendisinin
de zel bir meta haline geldiidir. Kymetli eya satlaryla bir
likte verilen ya da deiim yoluyla kendi alanlarnn dna kan
ve satlmayan reklam anahtarlklar rneinde olduu gibi maln
aknlna kendini mistik bir biimde teslim etmeyi grebiliriz.
Koleksiyon iin retilen anahtarlklarn koleksiyonunu yapan ki
inin biriktirdii ey metann balaycldr, bu onun metaya
sadk olanlar arasndaki gerek mevcudiyetinin grkemli bir ia
retidir. eylemi insan, metayla olan samimiyetinin kantn her
kese duyurur. Meta fetiizmi, tpk eski dini fetiizmin banaz
yelerinde ve mucize rn kiilerde grlen kendinden geme
durumlarna benzeyen ateli coku anlarna ular. Hl burada
ifadesini bulan tek kullanm, temel teslimiyet kullanmdr.

38

68
Hi phesiz, modern tketimin dayatt sahte-ihtiyaca, top
lumun ve tarihin ekillendirilmedii hibir sahici ihtiya ya da is
tekle kar konulamaz. Fakat meta bolluu, toplumsal ihtiyalarn
organik gelimesindeki mutlak kopu gibidir. Onun mekanik bi
rikimi, karsnda canl arzunun aresiz kald snrsz bir ya
payl serbest brakr. Bamsz yapayln ylma gc, her
yerde, toplumsal yaamn tahrif edilmesine yol aar.
69
Tketim sayesinde mutlu bir ekilde birlemi toplum imajnda,
gerek blnmeye ancak bir sonraki tketim baarszlna kadar
ara verilmitir. Sonunda vaat edilmi toplu tketim topraklarna
varan gz alc bir kestirme yol olduuna dair umudu temsil
etmek zorunda olan her zel rn, sras geldiinde, trensel bir
ekilde kesin esizlik olarak tantlr. Ama tpk ayn yataki bi
reylerin hemen hemen tamam tad halde grnte aristokrat
olan isim modasnn birdenbire yaylmas gibi, kendisinden esiz
bir g beklenen nesne de ancak kitlesel tketim iin yeterince
fazla miktarda retildii takdirde kitlelerin tapnmasna su
nu labilmitir. Bu alelade rnn byleyici zellii ancak top
lumsal yaamn merkezine bir an yerletiinde ortaya kar, tpk
retimin nihai amacnn aa kan gizemi gibi. Gsteride b
yleyici olan nesne, tketicisinin ve btn dier tketicilerin
evine girer girmez bayalar. Doal olarak retiminin se
filliinden kaynaklanan temel zavallln ok ge aa vurur.
Fakat o ana kadar sistemin dorulanmasn bir baka nesne st
lenmitir bile ve tannmay talep etmektedir.
70
Tatmin aldatmacas, yer deitirerek, rnlerin ve genel retim
koullarnn deiimini izleyerek kendini ortaya koymak zo
rundadr. Kendi amaz mkemmelliini byk bir yzszlkle
dorulam olan ey hem yaygn hem de younlam gsteride
39

yine de deiir; devam etmesi gereken sadece sistemdir: Stalinin

ve modas gemi bir rnn geersizliini ilan edenler tam da
bunlar dayatm olanlardr. Reklamn her yeni yalan ayn za
manda bir nceki yalann ikrar'Air. Totaliter iktidarn gzden
den her figr, onu oybirliiyle onaylam olan ve yanlsamasz
bir yalnzlar ynndan baka bir ey olmayan aldatc cemaati
aa karr.
71
Gsterinin ebed diye sunduu ey deiim zerine kuruludur ve
temeliyle birlikte deimek zorundadr. Gsteri mutlak bir ekilde
dogmatiktir fakat bununla birlikte gerek anlamda hibir salam
dogmaya yol amaz. Gsteriye gre, duran hibir ey yoktur; bu
onun doal koulu olsa da kendi eilimine en ok kar olan ey
dir.
72
Gsterinin ilan ettii gerekd birlik, kapitalist retim tarznn
gerek birliinin dayand snf ayrmn gizler. reticileri dn
yann kurulu-una katlmaya zorlayan ey ayn zamanda onlar
dnyadan ayran eydir. Yerel ve ulusal snrlarndan kurtulmu
insanlar bir araya getiren ey ayn zamanda onlar birbirlerinden
uzaklatran eydir. Rasyonelliin derinletirilmesini gerektiren
ey ayn zamanda hiyerarik smrnn ve basknn irrasyonelliini besleyen eydir. Toplumun soyut iktidarn yaratan ey
onun somut zgrlksiizliiiinii de yaratr.

40

IV. ZNE VE TEMSL OLARAK PROLETARYA

Herkesin bu dnyann nimetlerinden ve

zevklerinden eit olarak yararlanma hakk,
her trl otoritenin yklmas, btn ahlaki
kstlamalarn yadsnmas; ite meselenin
kkne inildiinde 18 Mart ayaklanmasnn
ve b ayaklanmaya bir ordu salam olan
korkun ortaklk belgesinin varlk nedeni
budur.
/ rS Mart ayaklanmas ile //<;/// meclis aratrmas

73
Mevcut koullar ortadan kaldran gerek hareket, burjuvazinin
ekonomideki zaferinden itibaren ve gzle grnr ekilde de bu
zaferin politik olarak ifade edilmesinden bu yana toplumu y
netmektedir. retici glerin gelimesi, eski retim ilikilerini
bozmu ve duraan dzenin tamam toza dumana karmtr.
Mutlak olan her ey tarihsellemitir.
74
nsanlar, tarihe kararak, emee ve tarihi oluturan mcadelelere
katlmak zorunda kalarak ilikilerini yanlsamalarndan kurtulmu
bir ekilde gzden geirmeye mecbur olurlar. Tarihsel dneme ait
en son bilind metafizik bak as, tarihin bizzat kendini
41

amlamak iin kulland retken ilerlemeyi tarihin nesnesi ola

rak grebilse bile bu tarihin kendinden baka nesnesi yoktur. Ta
rihin zne si, kendini reten, dnyasnn -tarihin- efendisi ve sahibi
haline gelen ve kendi oyununun bilinci olarak var olan canldan
baka bir ey deildir.
75
Burjuvazinin ykselmesiyle balayan uzun devrimci dnemin snf
mcadeleleri ile tarih dncesi, tek bir akm iinde geliirler; bu
dnce yani diyalektik, var olann anlamn aramakla yetinmez
ve var olan her eyin yok olmasnn bilgisine eriir ve onun ha
reketi iinde her ayrlk yok olur.
' e

76
Hegel artk dnyay deil, dnyann dntrlmesini yorumlamak
durumundayd. Sadece dntrmeyi yorumlayan Hegel, felsefe
nin felsefi tamamlanmasndan baka bir ey deildir. O, kendi ken
dini yapan bir dnyay anlamak ister. Bu tarihsel dnce yine de
her zaman ge kalan ve post festm*dorulanmay dile getiren bi
linten baka bir ey deildir. Dolaysyla, ayrm sadece diiiince'de aabilmitir. Btn gerekliin anlamn tarihsel tamamla
nna bal hale getirmek ile ayn zamanda bu anlam kendisini
tarihin tamamlan eklinde oluturuyormu gibi ortaya karmak
arasndaki paradoks, XVII. ve XVIII. yzyllardaki burjuva devrimleri dnrnn, kendi felsefesinde, bu devrimlerin sonu
laryla uzlama'dan baka bir ey aramam olmasndan kaynakla
nr. [Hegel] Burjuva devriminin felsefesi olarak bile bu devrimin
btn srecini deil sadece nihai sonucunu ifade etmektedir. Bu
anlamda bu, devrimin deil, restorasyonun felsefesidir. (Kari
Korsch, Hegel ve Devrim zerine Tezler). Hegel, son bir defa fi
lozof grevini yerine getirmi, var olan yceltmitir; ama zaten
Hegele gre var olan, tarihsel hareketin btnlnden baka bir
ey olamazd. Dncenin haric konumu aslnda korunmu ol
duundan, bu konum ancak nceden zlmesi gereken bir Tin ta
* (Lat.) enlik bittikten sonra, (.n.)
42

sarsyla, yani ne istediyse onu yapm olan, ne yapmsa onu is

temi olan ve tamamlan imdiki zamanla akan mutlak kah
ramanla zdeletirilerek gizlenebilir. Bylece, tarih dncesi
iinde len felsefe, imdi, dnyasn ancak tarihi tekrar yadsyarak
yceltebilmektedir, nk sz alabilmek iin her eyi indirgedii
bu btnlkl tarihin artk tamamlandn ve hakikate dair ka
rarn verilebilecei tek mahkemenin kapandn varsaymak zo
rundadr.
77
Proletarya bu tarih dncesinin unutulmadn kendi eylemli va
roluu ile kantladnda, sonucun yalanlanmas ayn zamanda
yntemin dorulanmas anlamna gelir.
78
Tarih dncesi ancak pratik dnce haline gelerek kurtulabilir;
ve devrimci snf olarak proletaryann pratii, kendi dnyasnn
btnl zerinde ileyen tarihsel bilinten baka bir ey ola
maz. Devrimci ii hareketinin btn teorik akmlar, Stirner ve
Bakunin'den Marx'a kadar, Hegelci dnce ile giriilen eletirel
bir atmadan domutur.
79
Marx'n teorisi ile Hegelci yntemin birbirinden ayrlmama zel
lii de bu teorinin devrimci zelliinden, yani hakikatinden ay
rlamaz. Bu nedenle bu ilk iliki genelde es geilmi ya da yanl
anlalm ve hatta aldatc bir ekilde Marksist bir doktrin haline
dnm olan eyin zayfl olarak gsterilmitir. Bernstein, Socialisne theorique et Social-democratie pratique'le [Teorik Sos
yalizm ve Pratik Sosyal Demokrasi] diyalektik yntem ile tarihsel
taraflk arasndaki ilikiyi, 1847 Manifestosunun Almanya'da eli
kulandaki proleter devrimle ilgili fazla bilimsel olmayan tah
minlerini eletirerek, mkemmel bir ekilde ortaya koyar; Si
yaset konusunda hayalperest olan herhangi birinin daha iyisini ba
43

aramayaca kadar yanl olan bu tarihsel kendini-aldatmada,

Engels kadar Marx'n da kendisini asla tamamen kurtaramad
Hegelci kartlk diyalektiinin kalntlarnn rnn grmeseydik, o dnemde ekonomiyi ciddi bir ekilde incelemi olan
Marx'ta bu anlalmaz olurdu. Bu genel karklk dnemlerinde,
Hegel'den kurtulmak Marx iin daha da hayati bir hal almt."
80
Burjuva dcvrimleri dncesinin "aktarm yoluyla kurtarlmas"
iin Marx'n gerekletirdii tersine evirme, nesnellemesi ya
banclamasyla zde olan ve tarihsel yaralar hi iz brakmayan
ve zaman iinde kendisiyle karlamaya doru ilerleyen Hegelci
Tin gzerghnn yerine kabaca retici glerin materyalist ge
limesini koymak deildir. Gerek haline gelen tarihin artk sonu
yoktur. Marx, Hegel'in olupbiten karsndaki ayr konumunu ve
herhangi bir dsal yce failin seyrini ykmtr. Bundan byle
teori artk sadece ne yaptn bilmekle ykmldr. Buna kar
lk, ekonominin hareketinin seyredilmesi, mevcut toplumun
hkim dncesi iinde Hegel'in dngsel sistem araynn di
yalektik olmayan yannn tersine evrilmemi mirasdr: Bu, kav
ram boyutunu yitirmi ve dorulanmak iin artk Hegelcilie ih
tiya duymayan bir onamadr, nk vd hareket mekanik
gelimesi gerek anlamda her eye hkim olan dnya grsz bir
sektrden baka bir ey deildir. Marx'n tasars bilinli bir tarih
tasarsdr. Sadece iktisadi olan retici glerin kr krne ge
limesinde ortaya kan nicel ey, nitel bir tarihsel uygunluk iin
de dntrlmelidir. Ekonomi politiin eletirisi, bu tarih n
cesinin sonunun ilk edimidir: Btn retim aralar arasnda en
nemli retici g, bizzat devrimci snftr.
81
Marx'n teorisini bilimsel dnceye sk skya balayan ey, top
lumda gerekten faaliyette olan glerin rasyonel kavrandr.
Ancak Marx'n teorisi temelde bilimsel dncenin alarak ko
runduu bir bilimsel dnce tesidir: Tosa'nn deil, miicade44

/<?'nin kavran sz konusudur. Alman ideolojisinde, Biz bir tek

bilim tanrz, o da tarih bilimidir denir.
82
Tarihi bilimsel bir temelde ina etmek isteyen burjuvazinin d
nemi, kullanlabilir haldeki bu bilimin daha ziyade ekonomi ile
birlikte tarihsel olarak ina edilmesi gerektiini es im itir.
Buna karlk, tarih, iktisat tarihi olarak kald lde dorudan
doruya iktisat bilgisine dayanr. Bilimsel gzleme dayal bak
asnn tarihin ekonomideki payn -kendi temel bilimsel ve
rilerini deitiren global sre- ne kadar ihmal ettii, bunalmlarn
kesin oluma dnemlerini saptadklarna inanan sosyalist he
saplarn beyhudelii karsnda ortaya kmtr; devletin srekli
mdahalesiyle bunalm eilimlerinin etkilerini telfi etmenin ba
arlmasndan bu yana, ayn tr akl yrtme, bu dengeyi kesin bir
iktisadi uyum olarak grmektedir. Ekonominin stesinden gelme
tasars, tarihi sahiplenme tasars, eer toplumun bilimini tanmak ve zmsemek- zorundaysa, bilimsel olamaz. Bilimsel bilgi ara
clyla mevcut tarihe hkmedebileccine inanan bir harekette
devrimci bak as burjuva kalr.
83
topik sosyalizm akmlar, tarihsel adan, mevcut toplumsal r
gtlenmenin eletirisi zerinde temellenmi olsalar da, bilimi red
dettikleri iin deil, tarihi -yani hem mutlu toplum imajlarnn de
imez mkemmelliinin tesine geen zaman hareketini hem de
halihazrdaki fiil mcadeleyi- reddettikleri lde tam anlamyla
topik olarak nitelendirilebilirler. Buna karlk, topist d
nrler, gemi yzyllarda hkim olduu ekliyle bilimsel d
ncenin tamamen etkisi altndadrlar. Bu genel rasyonel sistemin
tamamlannn peindedirler: Kendilerini hibir ekilde silahsz
peygamberler gibi grmemilerdir, nk bilimsel kantn top
lumsal gcne ve hatta Saint-Simonculuk rneinde olduu gibi
iktidarn bilimle ele geirileceine inanrlar. Sombart, kantlan
mas gereken eyi mcadele yoluyla ele geirmeyi nasl isteye
bildiler? diye sormutu. Bununla birlikte, topistlerin bilimsel
45

anlay, baz toplumsal gruplarn mevcut durumdan karlar ol

duu, bu durumu korumak iin glere ve bu tr durumlara uygun
yanl bilin biimlerine sahip olduklar eklindeki anlay ier
mez. Bu anlay, sadece neyin kabul edilebileceini deil ayn za
manda neyin aratrlabileceini de seen ve bu tr etkenlerin so
nucu olan toplumsal talep tarafndan geni lde ynlendirilmi
olan bilimdeki gelimenin tarihsel gerekliine bile erieme
mitir. Bilimsel hakikatin sergileni tarznn mahkmlar olarak
kalan topik sosyalistler, bu hakikati soyut saf imajna (olduka
eski bir toplum aamasnda dayatlm olan bir imaj) gre kav
ryorlard. Sorel'in de saptad gibi topistler toplum yasalarn
astronomi modeline dayanarak kefedeceklerini ve gstere
ceklerini dnmlerdi. Onlarn hedefledii,-tarihe dman olan
uyum, tarihe ^en az baml olan bilimi topluma uyarlama gi
riiminin sonucudur. Bu uyum, Newtonculuk ile ayn deneysel
masumlukla ne srlmtr ve srekli ortaya atlan mutlu ge
lecek kavram, onlarn toplum biliminde, ataletin rasyonel me
kanikte oynad role benzer bir rol oynar (.Materiaux pour une
theorie du proletariat -Bir Proletarya Teorisi in Malzemeler-).
84
Marx'n dncesindeki bilimsel-determinist yn, tam da, ide
olojikletirme srecinin Marx'n yaam boyunca ii hareketine
kalan teorik mirasa szd boluk olmutu. Tarih konusunun gn
deme gelmesi ertelenmeye devam eder ve en stn tarihsel bilim
olan iktisat, kendisinin gelecekteki yadsnma zorunluluunu gi
derek daha fazla gvence altna alr. Ama bu ekilde teorik gr
alannn dna itilen, bu yadsmann tek hakikati olan devrimci
pratiktir. Bylece, iktisadi gelimeyi sabrla aratrmak ve ac
ekmeyi hl Hegelci bir sakinlikle kabul etmek nemli hale gelir
ve sonu "iyi niyetler mezarl" olarak kalr. Bugn, devrimlerin
bilimine gre, bilincin her zaman ok erken geldii ve retilmesi
gerektii kefedilmitir. Engels, 1895'te, tarih bizi ve bizim gibi
dnen herkesi haksz kard. Tarih, kta zerindeki iktisadi ge
lime durumunun henz olgunlamadn aka gstermitir...
diyecektir. Marx, tm yaam boyunca, teorisindeki birletirici
46

bak asn korumutur, ama teorisinin aklanmas hkim d

nce alann konu alm ve bata burjuva toplumunun temel bi
limi olan ekonomi politiin eletirisi olmak zere belli bal di
siplinlerin eletirisi biimi altnda belirgin hale gelmitir. Mark
sizm! oluturan ey, daha sonralar kesin olarak kabul edilen bu
bozulmadr.
85
Marx'n teorisindeki zayflk, doal olarak onun dnemindeki dev
rimci proletarya mcadelesinin zayfldr. i snf, srekli
devrimi 1848 Almanyas'nda balatmamt; Komn yalnzlk
iinde yenilgiye uramt. Devrimci teori henz kendi btnlkl
varoluuna eriememiti. Marx'n, Brilish Museum'da, dnyadan
uzak bir lm almayla teoriyi savunan ve aklayan birisi haline
indirgenmesi teorinin kendisinde bir kayba neden olmutu. Daha
ileri bir aamada proleter bilincin nnde engel haline gelecek
olan ey, zellikle Marx'n ii snfnn gelecekteki gelimesi
zerine yapt bilimsel dorulamalar ve bu dorulamalara bal
rgtsel pratiktir.

86
Proleter devrimin bilimsel olarak savunulmasnda grlen btn
teorik yetersizlikler, hem ierik hem de aklama biimi olarak,
iktidarn devrimci bir ekilde ele geirilmesi asndan pro
letaryann burjuvazi ile zdeletirilmesine indirgenebilir.
87
Proletarya iktidarnn bilimsel meruiyetinin kantlanmasn ge
miin tekrarlanan deneyimleri zerinde temellendirme eilimi
Manifesto'Aan itibaren Marx'n tarihsel dncesini bulamklatrmtr ve her seferinde ya btn toplumun devrimci bir d
nm ya da mcadele iindeki snflarn mterek bir ekilde
ortadan kalkmasyla sonulanacak snf mcadelelerinin yol a
t retim tarzlarnn dz bir hat izleyerek gelitii imajn des47

teklemeye zorlamtr. Ama, nasl serf ayaklanmalar hibir

zaman toprak sahiplerini ve Antik adaki kle ayaklanmalar
efendileri yenememise, Marx'n baka yerde gzlemledii Asya
tipi retim tarz da btn snf atmalarna ramen tarihin gz
lemlenebilir gerekliinde kendi duraanln korumutur. Dz
hat izleyen ema ncelikle burjuvazinin asla yenilgiye uramam
tek devrimci snf olma olgusunu gzden karmaktadr; burjuvazi
ayn zamanda, topluma el koymasnn hem nedeni hem de sonucu
ekonomideki gelime olan tek snftr. Ayn basitletirme Marx'
snfl bir toplumun ynetilmesinde devletin iktisadi roln es
gemeye yneltmitir. Ykselen burjuvazi her ne kadar eko
nomiyi devletten ayryornu gibi grndyse de bu sadece statik
bir ekonomide eski devletin bir snf basks arac olarak g
rlmesi lsrrdeydi. Burjuvazi, zerk iktisadi gcn, devletin
zayflad Ortaa dneminde, dengedeki glerin feodal par
alanmas srasnda gelitirmitir. Ama, merkantilizm ile bur
juvazinin gelimesini desteklemeye balam ve sonuta b
raknz yapsnlar, braknz gesinler dneminde burjuvazinin
devleti haline gelmi olan modern devlet, daha sonra iktisadi s
recin hesaba dayal ynetiminde merkez bir gle donatlm bir
halde kendini gsterecektir. Bununla birlikte Marx, Bonapartizm
kavram ile modern devleti brokrasinin ald biimi, eylerin
iktisadi tarihine indirgenmeyen her trl tarihsel yaam reddeden
burjuvazinin dier snflarla ayn politik hilie mahkm ol
may istedii ulusal sermayenin emek zerindeki iktidarnn,
toplumsal klelik iin rgtlenmi bir kamusal gcn olu
umunu, sermaye ve devletin kaynamasn tarif edebilmitir. Pro
letaryay tarihsel yaam tahtnn tek talibi olarak olumsuz an
lamda tanmlayan modern gsterinin sosyo-politik temelleri daha
burada atlmtr.

88
Marx'n teorisine gerek anlamda uyan yegne iki snf, Kapital'deki btn analizlerin dnp dolap vard bu iki katksz
snf, burjuvazi ve proletarya, ayn zamanda, tamamen farkl ko
ullarda olmak artyla tarihin de yegne iki devrimci snfdr:
48

Burjuva devrimi gereklemitir; proletarya devrimi ise bir nceki

devrimden domu ama nitelik olarak ondan farkl bir tasardr.
Burjuvazinin tarihsel rolnn zgnl es geildiinde, bu pro
letarya tasarsnn somut zgnl de gizlenmi olunur; bu tasar
kendi rengini tamadan ve grevlerinin snrszlnn bi
lincinde olmadan hibir sonuca eriemeyecektir. Burjuvazi ik
tidara gelmitir nk o, gelimekte olan ekonominin snfdr.
Proletarya, bilincin snf haline gelmedike iktidara gelemez.
retici glerin olgunlamasnn giderek artan mahrumiyetlere
yol amas bile byle bir iktidar garanti edemez. Devlete Jakoben
yntemle el koymak proletaryann arac olamaz. Hibir ideoloji
proletaryann ksmi amalarn genel amalar haline getirmesine
hizmet edemez, nk proletarya gerekten kendisine ait olan hi
bir ksmi gereklii koruyamaz.
89
Her ne kadar Marx'n, proletarya mcadelesine katlmnn belirli
bir dneminde, bilimsel ngrden ekonomizm yanlsamalarna
entelektel temel oluturacak kadar fazla beklentisi olduysa da ki
isel olarak bu yanlsamalara kendini kaptrmad bilinir. Ka
pitali bizzat eletirdii bir makaleye, Engels'in bir rakipten ge
liyormu gibi basna gnderecei makaleye elik eden 7 Aralk
1867 tarihli mehur mektubunda Marx kendi biliminin snrlarn
aka izmitir: ... Yazarn znel eiliminin (belki de politik ko
numunun ve gemiinin dayatt eilimin), yani, mevcut ha
reketin, mevcut toplumsal srecin nihai sonucunu grme ve ba
kalarna anlatma tarznn kendi gerek analiziyle hibir ilikisi
yoktur. Bylelikle Marx kendi nesnel tahlilinin belirli bir
amaca ynelik sonularn tehir ederek ve kendisine dayatlm
olan ar-bilimsel seeneklerle ilgili belki ironisiyle, ayn za
manda, iki durumun kaynamasnn metodolojik anahtarn da
gsterir.

F-lN/G sleri Toplumu

49

90
Bilgi ve eylemin kaynamasn, bizzat tarihsel mcadelenin iin
de gerekletirmek gerekir, yle ki bu terimlerin her biri dierinin
hakikatinin gvencesi olmaldr. Proleter snfn bir zne olarak
oluumu, devrimci mcadelelerin rgtlenmesi ve toplumun dev
rim annda rgtlenmesi demektir: Praksis teorisinin pratik teori
haline gelerek doruland bilincin pratik koullar ite bu anda
var olmak zorundadr. Bununla birlikte, rgtlenmeye ilikin bu
temci sorun, ii hareketlerinin olutuu dnemde, yani bu te
orinin tarih dncesinden gelen birletirici zelliini hl ko
ruduu (ve birletirici bir tarihsel pratik gelitirmeyi zellikle
grev edindii) srada, devrimci teorinin zerinde en az d
nd sorTdu. Tersine bu, burjuva devriminden dn alnm
devleti ve hiyerarik uygulama metodlarnn yeniden can
lanmasn kabul eden bu teori iin tutarszlk alandr. Teorinin bu
kendini ekmesi zerine gelitirilmi ii hareketinin rgtlenme
biimleri ise, karlk olarak birletirici bir teorinin korunmasn,
onu eitli uzmanlam ve ksmi bilgilere blerek engellemi
lerdir. Teorinin bu ideolojik yabanclamas, ihanet ettii bir
letirici tarih dncesinin pratikteki dorulanmasn, byle bir
dorulanma iilerin kendiliinden mcadelesinde ortaya k
tnda, artk kabul edemez; sadece bu dorulanmann ortaya
kn ve ansn bastrmaya yardmc olabilir. Dahas, mcadele
iinde ortaya kan bu tarihsel biimler, tamamen teorinin doru
olmak iin gerek duyduu pratik ortamlardr. Bu biimler teorinin
bir gerekliliidir ancak teorik olarak formle edilmemilerdir.
Sovyet, teorinin bir buluu deildi. Dahas Enternasyonal i Birlii'nin en yce teorik hakikati onun pratikteki varlyd.

91
Enternasyonalin mcadelesinin ilk baarlar, Enternasyonalde
varln srdren egemen ideolojinin karmak etkilerinden kur
tulmasn salamt. Ama bir sre sonra karlat yenilgi ve
bask, proleter devrimine ilikin iki anlay arasndaki elikiyi n
plana karmtr. Her iki anlayta da ii snfnn bilinli z50

kurtuluu terk edilmi olduundan otoriter bir boyut vardr. Geri,

Marksistlerle Bakuninciler arasnda uzlamaz bir noktaya varan
tartma, hem devrimci toplumdaki iktidara hem de hareketin
mevcut rgtlenmesine ynelik, ikili olarak srmekteydi ve bir ta
raftan dierine gemek rakiplerin konumlarn deitiriyordu. B
rokratik bir egemen snfn yeniden yaplann ve en bilgililerin
ya da byle geinenlerin diktatrln nceden gren Bakunin,
devlet iktidarnn otoriter kullanm yoluyla snflarn ortadan kal
drlaca yanlsamasyla mcadele ediyordu. ilerin demokratik
eitimi ile bunun ayrlmaz bir paras olan iktisadi elikilerin ol
gunlamasnn, proleter devletin ilevini, nesnel olarak dayatlan
yeni toplumsal ilikilerin merulat basit bir evreye in
dirgeyeceini uman Marx, Bakunin ve yandalarn kendilerini
kastl olarak Enterasyonal'in stnde tutan ve en devrimcilerin
ya da kendilerini byle adladranlarn sorumsuz diktatrln
topluma dayatmak gibi deli samas niyetleri olan entrika yanls
bir elit otoriterliiyle itham ediyordu. Bakunin aslnda yan
dalarn yle bir perspektif etrafnda topluyordu: Toplumsal fr
tnann ortasnda yol alan, grnmez pilotlar olan bizlcr, frtnay
ortalktaki bir iktidarla deil btn mttefikler in kolektif dik
tatrlyle denetim altna almalyz. Niansz, unvansz, resm
hakk olmayan ve iktidar gstergelerinin hibirine sahip ol
mayaca iin daha da gl olan bir diktatrlk. Her biri ks
men doru eletiriler getiren ama tarih dncesinin birliini yi
tirmi olan ve kendilerini ideolojik otoriteler olarak kurumsal
latran ii devrimine ilikin iki ideoloji de bylece birbirine zt
dmtr. Alman Sosyal Demokrasisi ve ber Anarist Fe
derasyonu gibi gl rgtlenmeler bu ideolojilerin birine ya da
dierine sadakatle hizmet etmilerdir; ve alnan sonu her yerde
istenilenden byk lde farkl olmutur.
92
Proleter devrim inin hedefini hemen imdi mevcut olarak grmek,
gerek anarist mcadelenin hem bykl hem de zayfldr
(nk bireyci varyantlarnda anarizmin iddialar her zaman g
ln olmutur). Kolektivist anarizm, modern snf mcadele
si

lerinin tarihsel dncesinden sadece uladan sonucu alr ve bu

sonutaki mutlak srar, yntemi bilinli bir ekilde kmse
mesinin ifadesidir. Bylece anarizmin iktisadi mcadele tercihi
sadece genel grev ya da ayaklanma gnnde iktisadi alana in
dirilecek tek bir hamleyle kesin bir sonuca ulalabilecei ya
nlsamasna bal olarak ileri srlrken, politik mcadele ele
tirisi soyut kalmtr. Anaristlerin gerekletirilecek bir idealleri
vardr. Anarizm, devletin ve snflarn, yani ayrlm ideolojinin
toplumsal koullarnn sadece ideolojik yadsnmasdr. Bu, her
eyi eitleyen ve tarihsel ktlk dncesini dlayan katksz z
grlk ideolojisi'dr. Btn ksmi istekleri kaynatran bu bak
as, anarizme, var olan koullar, ayrcalkl bir eletirel uz
manlama adna deil, yaamn tamam adna reddetmeyi temsil
etme onurunu vermitir; ama fiilen gereklemeden nce bireysel
istee gre mutlak olarak kabul edilen bu kaynama, anarizmi
son derece bariz bir tutarszla mahkm etmitir. Anarizm her
mcadelede ayn basit genel sonucu tekrarlamak ve yeniden or
taya koymak zorundadr, nk bu ilk sonu balangtan beri ha
reketin vard btnlkl sonu ile zdelemitir. Bylece Bakunin, 1873'te Jura Federasyonu'ndan ayrlrken unlar yazabilmiti: Son dokuz ylda Enternasyonal'in barnda dnyay kur
tarmak iin gerekenden daha fazla dnce gelitirilmitir, keke
dnceler tek bana dnyay kurtarmaya yetebilseydi, ben kim
olursa olsun yeni bir dnce ileri srecek olana hodri meydan di
yorum. Devir dnce devri deil, olgularn ve eylemlerin dev
ridir. phesiz bu anlay tarihsel proletarya dncesinin bir un
surunu, dncelerin pratie dklmesi gerektii yolundaki
kesinlii korur, ancak bu pratie gemenin uygun biimlerinin
zaten var olduunu ve asla deimeyeceini varsayarak tarih ala
nn terk eder.
93
deolojik inanlaryla ii hareketinin tamamndan aka ayrlan
anaristler, bu yetki ayrmn kendi aralarnda da yeniden re
teceklerdir; propagandistlerin ve ideoloji savunucularnn, yani
genel kural olarak entelektel etkinlikleri esas olarak baz kesin
52

dorularn tekrarndan olutuka daha da sradanlaan uzmanlarn

btn anarist rgtler zerinde gayri resm bir hkimiyet kur
malar iin uygun bir ortam salanr. Oybirliiyle alman karara
duyulan ideolojik sayg, daha ziyade, zgrlk uzmanlarnn biz
zat rgt iindeki kontrol d otoritesini kolaylatrmtr; ve dev
rimci anarizm zgrlemi halktan ayn yollarla elde edilmi
ayn tarz oybirliini bekler. Dahas, Ispanya'daki, yerel dzeyle s
nrl kalm ve bozguna uram ok saydaki anarist ayaklanma
rneinin de gsterdii gibi, mevcut mcadelede mevzilenmi bir
aznlkla zgr bireylerden oluan toplum arasndaki koullarn
ztln hesaba katmay reddetmek, ortak karar alma annda anar
istler arasnda srekli ayrlk kmasn beslemitir.
94
Annda gerekleerek ideolojiye ve ideolojiden treyen pratik r
gtlenme modeline doruluk kazandracak olan bir devrimin pek
yaknda gerekleecei yanlsamas otantik anarizmde az ok
aka srmtr. 1936 ylnda anarizm gerekten toplumsal bir
devrime, tm zamanlarn en gelimi proletarya iktidar modeline
nderlik etmitir. Bu balamda, bir yandan genel ayaklanma ia
retinin ordunun muhtra's tarafndan dayatlm olduunu be
lirtmek gerekir. Dier yandan ise, enternasyonal proleter hareke
tin geriye kalan zaten yenilgiye uramken dardan kuvvetli
destek alan ve lkenin yarsna hkmeden Franko iktidarnn var
l nedeniyle ve burjuva glerin veya dier devleti ii par
tilerinin Cumhuriyetiler safndaki kalntlar nedeniyle bu dev
rim daha ilk gnlerden itibaren eksik kaldka rgtl anarist
hareket devrimin yarm kalm zaferlerini yaygnlatrma ve hatta
bunlar savunma konusunda bile yetersizlik gstermitir. Anarist
hareketin tannm liderleri, i sava kaybetmek iin devrimi
mahveden burjuva devletin bakanlar ve rehineleri haline gel
milerdi.

53

95

II.Enternasyonal'in ortodoks marksizmi sosyalist devrimin bi

limsel ideolojisidir: Tm hakikatini ekonomideki nesnel sre
lerle ve bu zorunluluun rgt tarafndan eitilen ii snfnca ta
nnmasnda salanan ilerleme ile zdeletirir. Bu ideoloji, topik
sosyalizmin zellii olan pedagojik kantlamaya duyulan gveni
yeniden kefeder, ama onu tarihin akna yaplan seyirlik bir gn
derme ile birletirir. Bununla birlikte, byle bir tutum topist ele
tiride (en fazla Fouricr tarafndan gelitirilen eletiride) mevcut
olan duraan btnlk imajn kaybettii gibi, Hegelci btnlkl
tarih boyutunu da kaybetmitir. Hilferding'in, sosyalizmin zo
runluluunu tanmann benimsenecek pratik tutuma dair hibir
bilgi vermediini, nk bir zorunluluu tanmakla bu zo
runluluun hizmetine girmenin baka baka eyler olduunu (Finans Kapital) belirttii samalklar, etik seenekleri simetrik ola
rak yeniden ortaya atmaktan baka bir ey yapmayan bu bilimsel
tutumdan kaynaklanmtr. Marx ve devrimci proletarya iin bir
letirici tarih dncesinin benimsenecek pratik tutumdan hibir
ekilde farkl olmadn grmezlikten gelenler, annda benimse
dikleri pratiin de normal olarak kurbanlar oldular.
96
Sosyal demokrat rgtlenme ideolojisi, bu rgtlenmeyi ii s
nfn eiten profesrlerin iktidarna brakyordu ve benimsenen
rgtlenme biimi bu edilgen rakla en uygun den biimdi.
II. Enternasyonal sosyalistleri politik ve iktisadi mcadelelerde
kukusuz somut olarak yer alyorlard, ancak bu tamamen eletirel
olmayan bir katlmd. Bu katlm aka reformist bir pratie
uygun olarak devrimci yanlsama adna srdrlmekteydi. Bylece devrimci ideoloji bizzat bu ideolojiyi tayanlarn baars ta
rafndan paraland. Hareketteki vekillerle gazetecilerin ay
rlmas, harekete nceden kazandrlm olan burjuva entelektel
leri burjuva yaam biimine doru ekiyordu. Hatta sanayi i
ilerinin mcadeleleri srasnda kazanlan kiiler ve zaten ii
olanlar bile sendikal brokrasi tarafndan emeini makl bir fiyat
54

karlnda meta olarak satan igc simsarlar haline ge

tirilmilerdi. Bu reformist etkinliklerin hl devrimci bir eyler tayormu gibi gsterilebilmesi iin, yasal ajitasyonlarna politik
olarak msamaha gsteren kapitalizmin bu reformizmi ekonomik
anlamda tam zamannda desteklemekte yetersiz kalmas ge
rekliydi. Bilimlerinin gvencesi altnda olsa da tarih tarafndan
her an yalanlanan bir uzlamazlkt bu.
97
Politik ideolojiden en uzak ve burjuva bilimin yntembilimine
aka en bal sosyal demokrat olan Bernstein bu elikinin ger
ekliini ortaya koymak drstln gstermi, devrimci ide
olojiden vazgeen ngiliz iilerinin reformist eylemi de bunu or
taya koymutur. Ancak bu eliki tarihsel gelimenin iinde kar
dnceye gerek olmadan kantlanmtr. Bernstein, dier hu
suslarda yanlsamalara dmesine ramen, kapitalist retimde g
rlecek bir bunalmn, devrimi sadece byle bir kanl merulukla
devralmak isteyen sosyalistleri olaanst zorlayacan yadsmtr. Birinci Dnya Savayla ortaya kan derin toplumsal
alkant dnemi bilinlenmeye uygun olsa da, Sosyal Demokrat
hiyerarinin Alman iilerini devrimci bir ekilde eitmediini,
onlar asla teorisyen haline getirmediini iki kere ispatlamtr:
lk olarak, partinin byk ounluunun emperyalist savaa ka
tlmasyla ve ardndan da bozgun srasnda Spartakist devrimciler
ortadan kaldrldnda. Eski ii Ebert, devrimden gnah gibi
nefret ettiini itiraf ettiine gre hl gnaha inanyordu. Ayn
lider, ksa sre sonra Rus proletaryasnn karsna mutlak d
man olarak kacak sosyalist temsilin habercisi olarak belirdi ve
bu yeni yabanclamann doru programn formle etti: Sos
yalizm ok almak demektir.
98
Lenin, Marksist bir dnr olarak ortodoks Marksizmin dev
rimci ideolojisini, II. Enternasyonal'in bu Marksizme karlk sr
drd reformist pratie elverisiz olan Rusya koullarna uy55

gulam sadk ve tutarl bir Kautskyciden baka bir ey deildi.

"Profesyonel devrimciler" haline gelmi entelektellere boyun
een disiplinli bir yeralt partisi araclyla hareket eden pro
letaryann dardan ynetilmesi, Rusya'da, kapitalist toplumun
hibir ynetici meslei ile uyumak (arln politik rejimi, temeli
burjuva iktidarnn ileri bir aamas olan byle bir alm sun
maktan zaten acizdi) istemeyen bir meslek haline gelir. Bu du
rumda proletaryann ynetimi, toplumu mutlak anlamda ynetme
meslei haline gelir.
99
Savala ve uluslararas Sosyal Demokrasinin sava karsnda k
mesiyle birlikle boleviklcrin otoriter ideolojik radikalizmi dnya
apnda yaygnlar. i hareketinin demokratik yanlsamalarnn
kanl bir ekilde sona ermesi btn dnyay bir Rusya haline ge
tirmiti ve bu bunalm dneminde ortaya kan ilk devrimci ko
pua hkmeden bolevizm, btn lkelerin proleterlerine, ynetici
snfla Rusa konumak iin kendi hiyerarik ve ideolojik mo
delini sunmutur. Lenin II. Enternasyonalin Marksizmini, dev
rimci bir ideoloji olduu iin deil, bundan vazgetii iin ele
tirmitir.

100
Bolevizmin Rusya'da kendisi iin zafere ulat ve Sosyal De
mokrasinin eski dnya iin muzaffer bir ekilde savat ayn ta
rihsel dnem, modern gsterinin hkimiyetinin merkezinde ce
reyan eden bir olaylar dzeninin doumunun tamamlandna
iaret eder: i snfnn temsili kendisini radikal bir ekilde s
nfnn karsna koymutur.
101
Rosa Luxcmburg, 21 Aralk 1918 tarihli Rote Fahne 'de, bundan
nceki btn devrimlerde savalar aka kar karya ge
liyorlard: Snfn karsnda snf, programn karsnda program.
56

imdiki devrimde eski dzeni koruyan gruplar, ynetici snflarn

almeti altnda deil, bir sosyal demokrat partinin bayra al
tnda ortaya kyorlar. Eer devrimin temel sorunu ya kapitalizm,
ya sosyalizm olarak aka ve drste ortaya konulsayd bugn
byk proletarya kitlesinde hibir phe ya da tereddt ihtimali
olmazd, diye yazmt. Bylece, Alman proletaryasnn radikal
akm, ykma uramadan birka gn nce, nceki btn srecin
(bu srece ii snfnn temsilinin byk lde katks olmutur)
yaratt yeni koullarn srrn kefetmiti: Mevcut dzenin sa
vunmasna ynelik gsterisel rgtlenme ve hibir temel sorunun
aka ve drste ortaya konulamayaca grnlerin toplumsal
egemenlii. Proletaryann devrimci temsili, bu aamada, toplumdaki
genel bozulmann hem birincil etkeni hem de temel sonucuydu.
102

Rusya'nn geriliinden ve ileri lkelerdeki ii hareketinin devrimci

mcadeleyi terk etmesinden domu olan bolevik tipteki pro
letarya rgtlenmesi, bu rgtlenme biiminin bilinsiz bir ekilde
znde tad ve kar-devrimci yn deiikliine ynelten btn
koullar da Rusya'nn geriliinde bulacakt; ve Avrupa ii ha
reketi kitlesinin 1918-1920 dneminin Hic Rhodus, hic saltas'
karsnda tekrarlanan gerilemesi, radikal aznln iddetle k
mesini ieren bu gerileme, srecin eksiksiz gelimesini kolayla
trm ve bu sahte sonucun kendini dnyaya tek proleter zm gibi
sunmasn salamtr. i iktidarnn savunulmasnn ve temsilinin
devlet tekelinde tutulmas, Bolevik Partisi'nin dorulad gibi,
Bolevik Partiyi gemiten farkl klmamtr: Esas olarak nceki
mlkiyet biimlerini ortadan kaldran proletaryann sahiplerinin
partisi.
103
Rus sosyal demokrasisinin eitli eilimlerinin yirmi yl sren so
nusuz teorik tartmalar srasnda gz nnde bulundurduu ar-*
* (Lat.) Rodos oradaysa takla burada. Ezop masallarndan birinden kay
naklanan bu deyimi, Trkede Halep oradaysa arn burada eklinde kar
lamak mmkn, (.n.)
57

ln tasfiyesinin btn koullar -burjuvazinin zayfl, kyl o

unluun nfuzu, belirli blgelerde younlam ve mcadeleci
ancak lkede son derece aznlk olan bir proletaryann belirleyici
rol- nihayet pratikte, varsaymlarda yer almayan bir veri sayesin
de zmn gstermitir: Proletaryay yneten devrimci brok
rasi devlet iktidarn ele geirerek toplumu yeni bir snfn hki
miyetine sokmutur. Tam anlamyla burjuva olan bir devrim ola
nakszd; iilerin ve kyllerin demokratik diktatrl an
lamszd; Sovyetlerin proleter iktidar, hem toprak sahibi kyller
snfna hem ulusal ve uluslararas Beyaz gericilie kar hem de
devletin, ekonominin, ifadenin ve ksa bir sre sonra da dnce
nin mutlak efendilerinin ii partisi biiminde dlam ve yaban
clam temsilcilerine kar ayakta duramazd. 1917 Nisannda Leninin
de fiilen benimsedii Troki ve Parvus'un srekli devrim teorisi,
burjuvazinin toplumsal gelime asndan geri kald lkeler iin
doru olacaktr, ancak bu teori brokrasinin snf iktidar denen bu
bilinmeyen faktrn devreye girmesiyle doruluk kazanacaktr.
Bolevik yneticiler arasndaki saysz tartmalar srasnda, dik
tatrln, ideolojinin yksek temsilcilerinin elinde younla
masnn en sadk savunucusu Lenin'di. Lenin, mutlak aznlk ik
tidarnn gemi tercihlerindeki zm destekleyerek hasmlar
karsnda her zaman hakl kyordu: Devlet araclyla ky
llerden esirgenen demokrasi iilere de verilmemeliydi; bu durum
demokrasinin komnist sendika yneticilerinden, btn partiden
ve nihayet hiyerarik partinin zirvesinden de esirgenmesine yol
amt. Kronstad Sovyetinin silahla yenilgiye uratld ve if
tirayla hasralt edildii srada yaplan X. Kongre'de, Leninin,
i Muhalefetinde rgtlenmi solcu brokratlara kar ak
lad u sonu Stalin tarafndan dnyay tam anlamyla blme nok
tasna vardracak ekilde en u yoruma tabi tutulacaktr: Nerede
olursa olsun silahla, muhalefetle deil... Artk muhalefetten bktk.
104
Bir devlet kapitalizminin tek sahibi olarak kalan brokrasi ilk ola
rak, Kronstad'tan sonra, yeni iktisadi politika srasnda ky
llkle yapt geici ittifakla lke iindeki iktidarn sa58

tamlatrm, darda ise III. Enternasyonal'in brokratik parti

lerine kaydolmu iileri Rus diplomasisinin destek gc olarak
kullanmak ve bylece btn devrimci hareketi sabote ederek ve
uluslararas politikada yardmna muhta olduu burjuva h
kmetleri (1925-1927 in'inde Kuo-Min-Tang iktidar, spanya ve
Fransa'da Halk Cephesi, v.s.) destekleyerek kendini salama al
mtr. Ama brokratik toplum, tarihin en zorba ilkel kapitalist bi
rikimini gerekletirmek iin kyllere uygulanan terrle tamama
ermek zorundayd. Stalin dneminin bu sanayilemesi, brokrasi
nin son gereini ortaya karr: Bu sanayileme ekonomi iktidar
nn devam ve mcta-emei srdren pazar toplumnun znn ko
runmasdr. Bu, toplumu, kendisi iin gerekli snf hkimiyetini
karlar dorultusunda yeniden yaratma raddesine kadar ege
menlii altna atan bamsz ekonominin kanldr: burjuvazi y
lesine zerk bir g yaratmtr ki zerklii srdke bir burjuvazi
olmadan da varln srdrebilecektir. Totaliter brokrasi, Bruno
Rizzinin kastettii anlamyla tarihin mlk sahibi son snf
deil, sadece pazar ekonomisi iin ikme bir egemen snftr. k
mekte otan kapitalist zel mlkiyetin yerine geen ey sa
deletirilmi, daha az eitli, brokratik snfn ortak mlkiyeti
olarak younlatrlm bir alt rndr. Bu azgelimi egemen
snf biimi, iktisadi azgelimiliin de ifadesidir; ve bu ge
limedeki gecikmeyi dnyann baz blgelerinde yakalamaktan
baka perspektifi yoktur. Egemen snfn bu ilave basksna hiyerarik-devleti kadroyu salayan, burjuva ayrlk modeline gre
rgtlenmi otan ii partisiydi. Anton Ciliga, Stalinin ce
zaevlerinden birinde iken rgtlenmeyle ilgili teknik sorunlar
toplumsal sorunlar haline gelmitir, diye belirtiyordu (Lenin ve
Devrim).
105
Leninizmin en byk iradeci abay gsterdii devrimci ideoloji,
yani ayr olann bantl olmas, bu banty reddeden bir ger
eklii destekleyerek, Stalinizm ile birlikte bantszlk iindeki
kendi hakikatine geri dnecektir. Bu noktada, ideoloji artk bir
silah deil, amatr. Artk kar klmayan yatan lgnlk haline
59

gelir. Gereklik ve ama totaliter ideolojinin ilanyla yok olurlar:

Sylenen her ey zaten ortada olandan ibarettir. Bu, dnya a
pndaki gsterinin gelimesinde temel bir rol oynayan gsterinin
yerel ilkelliidir. Burada maddileen ideoloji, bolluk aamasna
ulaan kapitalizm gibi dnyay iktisadi olarak deitirmemitir;
sadece alg polisiye yntemlerle deitirilmitir.
106
ktidardaki totaliter-ideolojik snf, altst olmu bir dnyann ik
tidardr: Glendike varln inkr eder ve gc her eyden
nce var olmadn dorulamasna yarar. O, sadece bu konuda al
akgnlldr, nk resmen var olmamas ayn zamanda amaz
ynetimine borlu olunan tarihsel gelimenin nec phs ultra sna
da denk dmelidir. Her yere yaylm olan brokrasi, bilin iin
grlmez snf olmaldr; sonuta btn toplumsal yaam rndan kar. Mutlak yalann toplumsal rgtlenmesi bu temel e
likiden kaynaklanr.
107
Stalinizm bizzat brokratik snf iindeki terrn hkmranldr.
Bu snfn iktidar temelini oluturan terrizm bu snf da krp ge
irmek zorundayd zira yelerine verebilecei hibir hukuksal g
vence, mlkiyet sahibi snf olarak kabul edilmi hibir stat
yoktu. Gerek mlkiyeti gizliydi ve sadece yanl bilincin sa
yesinde mlkiyet sahibi haline gelmiti. Yanl bilincin mutlak ik
tidar sadece, btn doru motiflerin kaybolduu mutlak terr yo
luyla srdrlr. ktidardaki brokratik snfn yeleri sadece
temel bir yalana ortak olmak suretiyle toplum zerinde kolektif
bir mlkiyet hakkna sahip olurlar: Sosyalist bir toplumu yneten
proletarya roln oynamalar ve ideolojik sadakatsizlik metninin
sadk oyuncular olmalar gereklidir. Ama bu aldatc varla fiil
katlm bizzat geree uygun bir katlm olarak tannmay ge
rektirir. ktidar hakkn bireysel olarak srdrebilecek brokrat
yoktur, nk sosyalist bir proleter olduunu kantlamak bir b* (Lat.) En st snr, (.n.)
60

rokrat gibi davranmamay gerektirir; ve bir brokrat olduunu ka

ntlamak da olanakszdr nk brokrasinin resm hakikati var
olmamasdr. Bylece her brokrat, yok etmedii biitiin b
rokratlarn sosyalist iktidarfna kolektif bir ekilde katlm ta
nyan ideolojinin salad temel bir gvenceye mutlak olarak ba
ldr. Her ne kadar brokratlar birlikte olduklar zaman her eye
karar veriyorlarsa da, kendi snflarnn birlii ancak terrist ik
tidarlarnn tek bir kiide toplanmasyla salanabilir. ktidardaki
yalann tek pratik hakikati bu kiide toplanr: srekli dzeltilen s
nrnn tartmasz sreklilii. Kimin neticede mlk sahibi b
rokrat olduuna; yani kimin iktidardaki proleter ya da Mikado
veya Wall Strect'in emrindeki hain olarak adlandrlmas ge
rektiine kesin karar Stalin verir. Brokratik atomlar sahip ol
duklar haklarn ortak ruhunu ancak Slalin'in kiiliinde bulurlar.
Stalin, bu ekilde kendisini, daha yce bir ruhun var olmadnn
bilincinde olan mutlak kii olarak gren bir dnya egemenidir.
Dnya egemeni, ona ters den kullarnn Bcn'inc kar uy
gulad yok edici iddette kendinin nc olduunun -evrensel nfuz
gcnn- somut bir ekilde bilincindedir. Bir yandan tahakkm
alann belirleyen bir g iken dier yandan da bu alan ykma
uratan glr.
108
Mutlak iktidara sahip olarak mutlaklam ideoloji ksmi bir bil
giden totaliter bir yalana dntnde, tarih dncesi ylesine
mkemmel bir ekilde yok edilir ki tarihin kendisi en ampirik
bilgi dzeyinde bile artk var olamaz. Totaliter brokratik toplum
srekli bir imdiki zamanda yaar; olupbiten her ey bu toplum
iin sadece polisinin ulaabilecei bir alan olarak var olur. Napolyon'un daha nce formle etmi olduu anlarn enerjisini
monariyle ynetme projesi tam anlamyla somutlamasn, ge
miin sadece anlamlar asndan deil, olaylar asndan da s
rekli maniple edilmesinde bulmutur. Ama her trl tarihsel ger
eklikten syrlmann bedeli kapitalizmin tarihsel toplumu iin
kanlmaz olan rasyonel referansn yitirilmesi olmutur. l
drm ideolojinin bilimsel uygulamasnn Rus ekonomisinde ne
61

lere mal olabildii sadece Lysenko'nun yalanlaryle bile grlr.

Sanayilemi bir toplumu yneten totaliter brokrasinin bu e
likisi, yani rasyonel olana duyduu ihtiya ile rasyonel olan red
detmesi, ayn zamanda normal kapitalist gelime asndan da
onun temel zayflklarndan birini oluturur. Brokrasi nasl tarm
sorununu kapitalizm gibi halledemezse, ayn ekilde gerekdlk
ve genellemi yalanclk temelinde otoriter olarak planlanm
olan sanayi retiminde de sonuta kapitalizmden geri kalr.
109
ki dnya sava arasndaki dnemde devrimci ii hareketi, r
gtlenme modelini Rusya'da denenmi totaliter partiden alan fa
ist totalitarizm ile Stalinist brokrasinin ortak marifeti sonucu
yok edilmitir. Faizm, bunalmn ve proletaryann yol at y
kmn tehdit ettii burjuva ekonomisinin kendini ar bir ekilde
savunmasyd; sayesinde kapitalist toplumun kendini kurtard ve
devleti, ynetimine youn bir ekilde mdahale ettirerek acil bir
rasyoalizasyo salad bir skynetim'di. Ama byle bir rasyonalizasyon, yntemlerinin ar irrasyonellii altnda ezilmitir.
Her ne kadar faizm, kk burjuvaziyi ve bunalm sonucunda sa
ptm ya da sosyalist devrimin yetersizliiyle hayal krklna
uram isizleri birletirerek tutucu hale gelen burjuva ide
olojisinin temel prensiplerinin (aile, mlkiyet, ahlki dzen, ulus)
savunmasn yapmaya kendini adam olsa da, bizzat kendisi ide
olojik bir kkene sahip deildir. Kendisini olduu gibi gsterir:
Arkaik sahte-deerlerle (rk, kan, lider) tanmlanm bir cemaate
mensup olmay gerektiren mit'm iddetli bir diriliidir. Faizm tek
nik adan donanml arkaizmdir. Onun mitinin paralanm ersatz * en modern artlandrma ve yanltma yntemlerinin gsteri
balamnda yeniden canlandrlmasdr. Bylece faizm modern
gsterinin oluumundaki etkenlerden biri olur ve eski ii ha
reketinin yok edilmesindeki rol onu mevcut toplumun kurucu
glerinden biri haline getirir; ama faizm kapitalist dzeni ko
rumann en pahal yolu olduu iin sahneyi, genellikle kapitalist
devletlerin oynad barollere terk etmek zorunda kalr ve bu d
zenin daha gl ve daha rasyonel biimleri tarafndan dlanr.
(Alm.) ikame, (.n.)
62

110
Rus brokrasisi, ekonomi zerindeki egemenliini engelleyen
burjuva mlkiyetinin kalntlarndan nihayet kendini kurtarmay,
ekonomiyi kendi kullanm iin gelitirmeyi ve lke dndaki
byk gler arasnda tannmay baardnda sakin bir ekilde
kendi dnyasnn tadn karmak ve kendi stnde etki gsteren
keyfi unsurlar bastrmak ister: Kkenindeki Stalinizmi ihbar
eder. Ama byle bir ihbar da Staliisttir, keyfi ve anlalmazdr,
srekli olarak dzeltilir, nk kkenindeki ideolojik yalan asla
ortaya konamaz. Bylcce brokrasi ne kltrel anlamda ne de po
litik anlamda zgrleebilir, nk bir snf olarak varoluu btn
arlyla onun tek mlkiyet unvan olan ideolojik tekeline ba
ldr. deoloji hi kukusuz olumlu olarak onaylanma ihtirasn yi
tirmitir, ancak ondaki ayrm gzetmeyen bayalk hl en ufak
rekabeti bile yasaklayan, dncenin tamamm tutsak eden bas
kc ilevi srdrr. Bylecc brokrasi artk hi kimsenin inan
mad bir ideolojiye bal olur. Daha nce terrist olan ey g
ln hale gelmitir, ama bu glnlk bile ancak kurtulmak
istedii terrizmi arka planda korumak suretiyle srebilir. Bylece brokrasi, tam kapitalizmin alan zerindeki stnln
gstermek istedii srada kapitalizmin/aA'/V bir akrabas olduunu
itiraf eder. Nasl ki brokrasinin fiil tarihi hukukuyla eliki iin
deyse vc kabaca srdrd cahillik bilimsel iddialaryla elii
yorsa, meta retiminin bolluu alannda burjuvazinin rakibi olma
tasars da bu bolluk ikin ideolojisini kendi iinde tadndan ve
genellikle gsterisel yanl tercihler konusunda snrsz bir z
grl, brokratik ideoloji ile uyumayan bir sahte-zgrl
kapsadndan engellenir.
111
Gelimenin bu evresinde, brokrasinin ideolojik mlkiyet unvan
uluslararas dzeyde zaten kmektedir. Tamamyla uluslararas
bir model olarak ulusal dzeyde kurulmu olan iktidar, aldatc
btnln artk her trl ulusal snrn tesinde srdrme id
diasnda bulunamayacan kabul etmek zorundadr. Sosyalizm
63

lcrine tek bir lkenin dnda ulamay baaran ve karlar atan

brokrasilerin eitsiz iktisadi gelimesi, Rus yalan ile in yalan
arasnda alen ve toplu bir yzlemeye yol amtr. Bu noktadan
itibaren, iktidardaki her brokrasi ya da baz ulusal ii snflarna
Stalinist dnemden kalan iktidar aday her totaliter parti kendi yo
lunu izlemek zorunda kalr. Brokratik aldatmaca iktidarnn k
resel zlnn, elik iilerinden oluan bir hkmet ta
lebiyle brokratlara kar kan Dou Berlin ii ayaklanmas ile
dnya nnde kendini gstermeye balayan ve bir defasnda Ma
caristan ii konseyleri iktidarna kadar yol alm olan i yadsma
gsterileriyle daha da iddetlenmesi son tahlilde kapitalist top
lumun gncel gelimesi iin en elverisiz etkendir. Burjuvazi, var
olan dzenle ilgili tm yadsmalar yanlsamal bir ekilde bir
letirerek kendrsini nesnel olarak destekleyen hasmn yitirmek
zeredir. Bu gsterisel iblm, neticede sahte-devrimci rol de
kendi iinde blnd zaman sona erer. i hareketinin
zlndeki gsteri unsuru da zlecektir.

112
Leninist yanlsamann gnmzde eitli Trokist eilimler d
nda hibir temeli yoktur; bu eilimlerde, proleter tasarnn ide
olojinin hiyerarik rgtlenmesiyle zdelemesi btn sonu
larndan elde edilen deneyime ramen sarslmaz bir ekilde var
ln srdrr. Trokizmi, mevcut toplumun devrimci eletirisin
den ayran mesafe, onun gerek bir mcadelede kullanlm ol
duklar srada da zaten yanl olan konumlara ynelik saygl tu
tumunu korumasna izin verir. Troki, 1927 ylna kadar yksek
brokrasiyle tamamen dayanma iinde kalmtr; bu brokrasiyi
lke dnda gerekten bolevik bir etkinlik yapar hale getirmek
zere ele geirmeye almtr (o dnemde, Lenin'in mehur va
siyetini saklamak iin, bu belgeyi ortaya karan yanda Max
Eastman' iftira yoluyla eletirecek kadar ileri gittii bilinir).
Troki temel bak as nedeniyle mahkm edilmiti, nk b
rokrasi sonu itibariyle lke iinde kendini kar-devrimci snf
olarak kabul ettii anda, ierde olduu gibi lke dnda da, dev
rim adna fiilen kar-devrimci olmay semek zorundadr. Tro64

ki'nin daha sonralar IV. Enternasyonal iin verdii mcadele de

ayn tutarszl tar. Troki tm yaam boyunca, brokrasiyi
ayr bir snf iktidar olarak tanmay reddetti, nk ikinci Rus
devrimi srasnda bizzat kendisi bolevik rgtlenme biiminin
kaytsz artsz savunucusu haline gelmiti. Lukcs, 1923 ylnda,
proleterlerin kendi rgtlerinde gelien olaylara artk seyirci
kalmad, tam tersine onlar bilinli bir ekilde setii ve ya
ad bir rgtlenme biiminin, teori ve pratik arasnda nihayet
bulunan dolaym olduunu gsterdiinde Bolevik Partisinin
sahip olmad her eyi, onun gerek faziletleri olarak ta
nmlamt. Lukcs, kapsaml teorik almalarnn yan sra, hl,
proleter hareketin en baya ekilde dnda olan iktidar adna ko
nuan, btn kiiliiyle, adeta kendi iktidarym gibi bu iktidarda
yer aldna inanan ve insanlar buna inandran bir ideologdu.
Olaylarn gelimesi bu iktidarn kendi uaklarn nasl inkr et
tiini ve ortadan kaldrdn gsterirken, kendini durmadan yad
syan Lukcs, zdeletii eyi karikatrvari bir aklkla gs
termiti: Tarih ve Snf Bilinci'ndt savunduu eylerin ve kendinin
aksiyle zdelemiti. Lukcs, bu yzyln btn entelektellerini
yarglayan temel kural en iyi dorulayan kiidir: Onlarn sayg
duyduklar ey, kendi aalk gerekliklerinin tam lsdr. Bu
nunla birlikte, bir siyasi partinin, yelerinin felsefeleriyle parti
program arasnda elikiler olup olmadn grmek amacyla in
celeme yapamayacan varsayan Lenin, kendi etkinliiyle ilgili
bu tr yanlsamalar hemen hemen hi tevik etmemiti.
Lukcs'n, dsel portresini zamansz bir ekilde sunmu olduu
gerek parti, sadece belirli ve ksmi bir grev iin uygundu: Dev
let iktidarn ele geirmek.

Bugnk Trokizmin iine dt neo-leninist yanlsama, b

rokratik olduu kadar burjuva da olan modern kapitalist toplumun
gereklii tarafndan srekli yalanland iin, devleti ve b
rokratik sosyalizmin herhangi bir deikeninin yaratt yanl
samann yerel ynetici snflar tarafndan, iktisadi gelimenin basit
ideolojisi olarak bilinli bir ekilde ynlendirildii biimsel ola
F5N/Gsteri Toplumu

65

rak bamsz azgelimi lkelerde ayrcalkl bir uygulama ala

nn doal olarak bulur. Bu snflarn karma yaps burjuva-brokrat tayf zerindeki yerlerine az veya ok net bir ekilde baldr.
Mevcut kapitalist iktidarn bu iki kutbu arasnda uluslararas d
zeyde srdrdkleri oyunlar ve de ideolojik uzlamalar (zel
likle slamclkla) toplumsal temellerinin karma gerekliini ifade
ederek ideolojik sosyalizmin bu son yan rnnden polis dn
daki her trl ciddi eyi ekip alr. Ulusal mcadelenin ve kyl
isyannn kadrosu oluturularak bir brokrasi kurulur: Bu nok
tadan itibaren brokrasi tpk inde olduu gibi 1917 Rusya'sn
dan daha az gelimi bir toplumda Stalinist sanayileme modelini
uygulamaya ynelir. Ulusal sanayilemeye muktedir bir brokrasi,
Msr rneinde grld gibi, iktidar elinde tutan ordu kad
rolarn kk burjuvaziden yola karak oluturabilir. Cezayir ba
mszlk savann sonucunda olduu gibi, mcadele srasnda
devletten yana bir liderlik olarak olumu brokrasi baz du
rumlarda zayf bir ulusal burjuvaziyle kaynamak iin dengeli bir
uzlama noktas arayna girer. Son olarak, aka Batl olan
Amerika ve Avrupa burjuvazilerine bal kalan Siyah Afrika'nn
eski smrgelerinde burjuvazi (genellikle geleneksel kabile ef
lerinin gcne dayanmak suretiyle) devleti ele geirerek oluur:
Ekonominin- gerek efendisinin yabanc emperyalizm olduu bu
lkelerde, kompradorlar m, yerli rnlerin satlarna karlk ola
rak yerel kitleler nezdinde bamsz ama emperyalizm nezdinde
baml olan yerli devletin mlkiyetini elde ettikleri bir aama
gelir. Bu durumda, birikim yapmaya muktedir olmayan yapay bir
burjuvazi szkonusudur. Bu burjuvazinin tek yapt, kendisini
koruyan devletlerden ya da tekellerden gelen yabanc para yar
dmlarn ve yerel emein salad art-deerden payna deni
israf etmektir. Bu burjuva snflarnn burjuvazinin normal iktisadi
ilevini yerine getirmede gsterdikleri alen yetersizlik nedeniyle
bu snflarn her biri, burjuvazinin mirasn ele geirmek isleyen
ve yerel zelliklere az ok uyum salam brokratik modele da
yanan bir ykma maruz kalr. Fakat bir brokrasinin temel sa
nayileme projesinde kaydettii baar bile gelecekteki tarihsel
yenilgisini zorunlu olarak ierir: Brokrasi sermaye biriktirirken
proletaryay da biriktirir ve henz var olmad bir lkede kendi
yadsnmasn yaratr.
66

114
Snf mcadeleleri an yeni koullara ulatrm olan bu kar
mak ve korkun gelimede, sanayilemi lkelerin proletaryas
zerk perspektifinin onaylanmasn ve son tahlilde yanlsama
larn tamamen yitirmi ama varln korumutur; yok edil
memitir. Modern kapitalizmin younlam yabanclamasnda
kmsenemeyecek bir ekilde varln srdrr: Bu proletarya,
yaamlarnn kullanm zerindeki btn iktidarlarn kaybetmi
ve bunu anladklar andan itibaren kendilerini proletarya olarak,
yani bu toplumda faaliyette bulunan yadsma olarak yeniden ta
nmlayan emekilerin byk ounluudur. Bu proletarya ky
lln giderek ortadan kalkmas ve hizmet sektrne ve en
telektel mesleklerin byk bir ounluuna uygulanan fabrikada
alma mantnn yaygnlamas ile nesnel olarak glenmitir.
znel olarak ise bu proletarya sadece beyaz yakallar arasnda
deil ayn zamanda eski politikann gszln ve aldatma
casn henz kefetmi olan iiler arasnda da pratik snf bilin
cinden hl uzaktr. Bununla birlikte, proletarya dsallam g
cnn sadece emek biiminde deil ayn zamanda sendika, parti
ya da kendi kurtuluu iin kurduu devlet gc biiminde de ka
pitalist toplumun srekli glenmesiyle ibirlii iinde olduunu
kefettiinde, btn donmu davurumlara ve her trl iktidar uz
manlamasna tmyle dman bir snf olduunu da somut ta
rihsel deneyim sayesinde kefeder. Hibir eyin kendi dnda kal
masna izin veremeyen devrimi, bugnn gemi zerindeki srek
li hkimiyet talebini ve ayrmn topyekn eletirisini tar; ve ey
lemde uygun biimini bulmas gereken ey de budur. Sefaletiy-le
ilgili hibir nicel iyileme, hibir hiyerarik btnleme ya
nlsamas onun tatminsizliine iyi gelecek uzun sreli bir tedavi
olamaz, nk proletarya, maruz kald zel bir hakszlkta, zel
bir hakszln ya da bu hakszlklarn byk ounluunun d
zeltilmesinde deil sadece onu yaamn dna atan mutlak hakszlk'ta kendisini gerek anlamda tanyabilir.

67

115
ktisadi adan daha ileri olan lkelerde oalan ve gsteri d
zenlemeleri sayesinde yanl anlalan ve tahrif edilen yeni olum
suzluk iaretlerinden, zaten yeni bir an baladna dair u
sonu karlabilir: ilerin ilk ykc giriiminin yenilgisinin ar
dndan imdi de yenilgiye urayan kapitalist bolluktur. Batl i
ilerin sendika-kart mcadeleleri ncelikle sendikalar ta
rafndan bastrldnda ve isyankr genlik akmlar tarafndan
ortaya atlan ilk amorf protesto biimleri, dorudan doruya, uz
manlam eski politikalarn, sanatn ve gndelik yaamn reddini
ifade ettiinde, cezai bir kisveye brnerek balayan yeni bir m
cadelenin iki ynn grrz. Bunlar, proletaryann snfl top
luma kar balatt ikinci saldrnn habercileridir. Hl ha
reketsiz duran" bu ordunun yitik ocuklar, deien ve ayn kalan
bu mcadele alannda yeniden ortaya ktklarnda, bu defa, onlar
izin verilmi tketimin makinalarn imha etmeye tevik eden yeni
bir General Luddun peinden giderler.
116
Nihayet kefedilen ve emein iktisadi kurtuluunu gerekle
tirebilecek olan siyasi biim, bu yzydda, btn karar ve y
rtme ilevlerini kendilerinde toplayan ve taban karsnda so
rumlu olan ve her an azledilebilen delegeler araclyla fe
derasyonlar halinde birleen devrimci ii konseylerinde net bir
biim almtr. Bu konseylerin fiil varolular, snfl toplumu sa
vunan eitli glerin -ki genellikle ii konseylerinin kendi yan
l bilinlerini de bu gler arasna katmak gerekir- mcadele et
tikleri ve yenilgiye urattklar henz ksa mrl bir balangtan
ibaretti. Pannekoek, ii konseyleri iktidar tercihinin bir zm
getirmekten ziyade sorunlar ortaya koyaca konusunda hakl
olarak srar ediyordu. Ama bu iktidar zellikle proleter devriminin sorunlarna doru zmler bulunacak yerdir. Buras, ta
rihsel bilincin nesnel koullarnn bir araya geldii; aktif dorudan
iletiimin gerekletirildii; uzmanlama, hiyerari ve ayrmn
sona erdii ve mevcut koullarn birlik koullarna dntrl
68

d yerdir. Proleter zne seyre kar verdii mcadeleden bu ik

tidarda doabilir: Bilinci, kendisini adad pratik rgte eittir,
nk bu bilin tarihe btnlkl mdahaleden ayr dnlemez.
117
Uluslararas dzeyde dier btn iktidarlarn ayan kaydrmas
gereken Konseyler iktidarnda, proleter hareket proletaryann
kendi rndr ve bu rn reticinin kendisidir. O, kendisini
amac olarak grr. Burada yadsnan tek ey, yaamn gsterisel
yadsnmasdr.
118
Konseylerin ortaya kmas proleter hareketin bu yzyln ilk ey
reindeki en yce gerekliidir, dnemin btn tarihsel de
neyiminin yalanlad ve dlad hareketin geri kalanyla bir
likte yok olduu iin fark edilmemi ya da klk deitirmi bir
gerekliktir. Proleter eletirinin yeni dneminde bu sonu, ye
nilgiye uram hareketin yenilgiye uramam yegne noktas
olarak yeniden gndeme gelir. Kendisinin var olabilecei tek or
tamn buras olduunu bilen tarihsel bilin, artk geri ekilenin et
rafnda deil, ykselenin merkezinde yer alan bu gereklii imdi
tanyabilir.
119
Konseyler iktidarndan nce var olan ve asl eklini mcadele s
rasnda alacak olan devrimci bir rgt btn bu tarihsel ne
denlerden tr snf temsil etmediini zaten bilir. Kendisini sa
dece ayrlk dnyas ndan radikal bir ayrlma olarak tanmak
zorundadr.
120
Devrimci rgt, pratik teori haline gelme srecinde, pratikteki
mcadelelerle tek yanl olmayan bir iletiim kuran praksis te
69

orisinin bantl ifadesidir. Devrimci rgtn pratii, bu m

cadelelerdeki iletiimin ve bantnn genellemesidir. Toplumsal
ayrln yok olduu devrimci dnemde bu rgt, ayr bir rgt
olarak kendisinin de yok olacan kabul etmelidir.

121
Devrimci rgt, birletirici bir toplum eletirisinden baka bir ey
olamaz; yani dnyann hibir yerinde hibir ayr iktidar biimiyle
uyumayan ve yabanclam toplumsal yaamn tm ynlerine
global olarak yneltilen bir eletiridir. Devrimci rgtn snfl
topluma kar mcadelesindeki silahlar mcadeleyi yrtenlerin
zii'nden baka bir ey deildir. Devrimci rgt, hkim topluma
ait olan ayrlk ve hiyerari koullarn kendi iinde retemez.
Egemen gsteride deformasyona uramamak iin srekli m
cadele etmek zorundadr. Devrimci rgtn tam demokrasisine
katlmann tek snr, kendi eletirisinin bantllnn, tam an
lamyla eletirel teoride ve teoriyle pratik etkinlik arasndaki ili
kide kantlanmak zorunda olan bantllnn rgtn btn ye
leri tarafndan tannmas ve benimsenmesidir.

122
Btn dzeylerde giderek artan kapitalist yabanclama, iilerin
sefaletlerini tanmalarn ve adlandrmalarn giderek zorlatrarak
onlar ya sefaletlerini tamamen reddetme ya da hibir eyi red
detmeme alternatifiyle kar karya braktnda, devrimci rgt
artk yabanclam biimler altnda yabanclamayla mcadele
edemeyeceini renmek zorundadr.
123
Proletarya devrimi tamamen u zorunlulua dayanr: nsan pra
tiinin zeks olan teori, ilk defa kitleler tarafndan tannmak ve
yaanmak zorundadr. Proletarya devrimi, iilerin diyalektik uz
man olmalarn ve dncelerini pratie geirmelerini gerektirir;
bylece, burjuva devriminin, kendi grevlerini yerine getirme yet70

kiini verdii nitelikli insanlardan talep ettiinden daha fazlasn

niteliksiz insanlardan talep eder: nk burjuva snfnn bir b
lmnn oluturduu ksmi ideolojik bilin temelde ekonomiye,
yani bu snfn zaten iktidarda olduu toplumsal yaamn bu
nemli atan'na dayanmaktayd. Snfl toplumun, yaam-dn
bile gsteri halinde rgtlemeye kadar varan gelimesi devrimci
tasarnn zaten temeldeki halinin grnr hale gelmesini sa
lamtr.
124
Devrimci teori artk her trl devrimci ideolojinin dmandr ve
byle olduunu bilmektedir.

71

V. ZAMAN VE TARH

Hey baylar, hayat ksa...

V e bizler eer yayorsak, krallar
inemek iin yayoruz...
Slmkespeare, IV. Henry.

125
nsan, yani sadece Varl ortadan kaldrd lde var olan ne
gatif varlk zamanla zdetir. nsan kendi doasn sahiplenirken
evrenin almn da kavrar. Tarihin kendisi, doal tarihin, do
ann insana dnmnn gerek bir parasdr. (Marx). Buna
karlk, bu doal tarihin fiilen var olduu tek yer insanlk tarihi
srecidir; insanlk tarihi tpk nebulalarn evrenin kysna ka
larn zaman iinde yakalayacak apa sahip modern teleskop
gibi, bu tarihsel btnl yeniden yakalayan tek blmdr. Tarih
her zaman var oldu, ama her zaman tarihsel biimiyle deil. n
sann zamansallatrlmas, bir toplum dolaymyla gerekletiril
diinde, zamann insanlatrlmasna eittir. Zamann bilinsiz ha
reketi tarihsel bilin iinde kendini gsterir ve dorulanr.
72

126
Tam anlamyla tarihsel hareket, hl gizli olsa da, insann gerek
doasnn yava ve hissedilemeyen oluumunda, insanlk ta
rihinden -insan toplumunu yaratan edimden- doan bu doada
balar, ama kendi tarihinin rn olan bu toplum bir teknolojiyi
ve bir dili egemenlii altna alm olsa da sadece sreen bir im
diki zamann bilincindedir. En yallarn hafzasyla snrl btn
bilgiler, yaayanlar tarafndan daima imdiki zamana tanr. Ne
lm ne de doum bir zaman yasas olarak anlalmamtr. Za
man, adeta kapal bir alan gibi hareketsiz kalr. Daha karmak bir
toplum zamann bilincine vardnda, yapt ey, daha ziyade za
man inkr etmektir, nk zamanda grd ey gelip geen
deil geri dnendir. Duraan toplum, zaman, dorudan doruya
doadan edindii tecrbeden yola karak dngiisel zaman mo
deline gre rgtler.
127
Dngsel zaman gebe halklarn tecrbesine zaten hkmetmek
tedir, nk onlar yolculuklarnn her annda ayn koullarla kar
larlar: Hegel gebelerin gezgincilii sadece biimseldir
nk benzer alanlarla snrldr der. Belirli bir alana yerleerek
bireysellemi alanlar dzenlemek suretiyle uzama bir ierik
katan toplum, kendini bu yerleikliin iine hapsolmu bulur.
Benzer yerlere geici olarak geri dn artk zamann ayn yere
katksz geri dndr, bir dizi davrann tekrardr. Krsal g
ebelikten yerleik tarma gei tembel ve ieriksiz zgrln
sonu, almann balangcdr. Mevsim deiikliklerine baml
tarmsal retim tarz genelde tam anlamyla olumu dngsel za
mann temelidir. Sonsuzluk bu zamana iseldir: Ayn olann u
lml dnyaya dndr. Mit, bu toplumun aslnda kendi s
nrlar iinde zaten gerekletirdii dzen etrafndaki btn koz
mik dzeni gvenceye alan birletirici dncenin ina edilmesidir.

73

128
Zamann toplumsal temellk ve insann insan emeiyle re
tilmesi snflara blnm bir toplumda geliir. Dngsel zaman
toplumundaki ktlk zerine kurulan iktidar, bu toplumsal i
gcn rgtleyen ve snrl art-deeri kendisine mal eden snf,
ayn ekilde, toplumsal zamann rgtlenmesiyle ortaya kan zamansal art-deer't de sahip kar: Canlnn geri dn olmayan
zamannn tek sahibi olur. Savurgan enliklerde madd olarak t
ketilmek zere iktidar kesiminde younlam olarak var olabilen
zenginlik, ayn zamanda, tarihsel bir zamann toplumun yzeyinde
israf olarak da harcanr. Tarihsel art-deerin sahipleri yaanm
olaylarn bilgisini ve keyfini de ellerinde tutarlar. Toplumsal ya
amn temelindeki tekrarlanan retimle birlikte ar basan ko
lektif zaman rgtlenmesinden ayrlm olan bu zaman, kendi du
raan topluluunun zerinde akp gider. Bu, dngsel toplumun
efendilerinin kendi kiisel tarihlerini yaadklar, macera ve sava
zamandr; bu ayn zamanda yabanc topluluklarla atmada ve
toplumun deimez dzenindeki karklklarda ortaya kan za
mandr. O halde tarih insanlarn nnde yabanc bir etken olarak,
istemedikleri ve karsnda kendilerini korunakl zannettikleri ey
olarak meydana gelir. Ama bu dolambal yoldan, uykuya dalm
olan btn gelimelerin kkeninde yatan insann olumsuz en
diesi de geri gelir.
129
Dngsel zaman kendi iinde atmasz olan zamandr. Ama a
tma, zamann u ocukluk dneminde yer alr: Tarih, tarih olma
mcadelesini ilk olarak efendilerin pratik etkinliinde verir. Bu
tarih dnsz olan eyi yzeysel olarak yaratr; tarihin hareketi,
dngsel toplumun tkenmez zaman iinde tkettii zaman olu
turur.
ISO
Donmu toplumlar, tarihsel etkinliklerini son derece ya
valatm ve hem doal ve nsan evreye olan kartlklarn hem
74

de kendi ilerindeki kartlklar sabit bir dengede koruyan toplumlardr. Bu amala oluturulmu kurumlarn ar eitlilii in
san doasnn kendi kendini yaratma esnekliini kantlasa da, bu
kantlama sadece dardan bakan gzlemci iin ve tarihsel za
mandan geri gelen etnolog asndan aka grlebilir haldedir.
Bu toplumlarn her birinde, kesin bir yaplanma deiimi d
lamtr. nsanla dair btn olaslklarn sonsuza dek kendini z
deletirdii mevcut toplumsal pratiklerin mutlak konformizminin, ekilsiz hayvanla dme korkusundan baka hibir harici s
nr yoktur. Burada insanlar, insan olarak kalabilmek iin ayn
olmak zorundadrlar.
131
Endstrinin ortaya kna kadar baka kkl sarsntlara tank ol
mayacak bir dnemin eiinde, son byk teknolojik devrimlerle
dkme demir kadar iliki iinde grnen politik iktidarn douu,
ayn zamanda kan balarnn da zlmesini balatan bir dnem
dir. Bundan byle, nesillerin art arda gelii, ynlendirilmi bir
olay olmak iin, yani iktidarlarn art arda gelii haline gelmek
amacyla katksz dngsel doa alann terk eder. Geri dn ol
mayan zaman hkmedenin zamandr; ve bu zamann ilk ls
hanedanlklardr. Yaz onun silahdr. Dil, yazyla birlikte bilinleraras dolaym olarak tam bamsz gerekliine ular. Ama
bu bamszlk, toplumu oluturan dolaym olarak ayr iktidarn
genel bamszlyla zdetir. Yazyla birlikte, artk canllarn
dolaysz ilikisine tanmayan ve bu ilikiye aktarlmayan bir bi
lin ortaya kar: Kiiliksiz bir hafza, toplumu ynetmenin hafzas.
Yazlar devletin dnceleri; arivler ise hafzasdr. (Novalis).
132
Vakayiname, [Chronique] iktidarn geri dnsz zamannn ifa
desi ve de bu zamann gemiten bugne iradi ilerleyiini sr
dren aratr, nk zamann bu ynlendirilii her zgl iktidar
gcnn kmesiyle yok olmak zorundadr ve imparatorluklarn
ve onlarn kronolojilerinin k srasnda asla deimeyen
75

kyl ynlarnn tand tek zaman olan dngsel zamann ka

ytsz unutuluuna maruz kalr. Tarihin sahipleri zamana bir
anlam yklemilerdi: Ayn zamanda bir anlam olan bir yn. Ama
bu tarih her eyini seferber eder ve tek bana baarszla urar;
temeldeki toplumu deimez brakr, nk bu tarih tam da ortak
gereklikten ayr kalan eydir. te bu nedenle Dou im
paratorluklar tarihini bir dinler tarihine indirgeriz: Yknt haline
gelmi bu kronolojilerden geriye kendilerini sarmalayan ve g
rnte zerk yanlsamalar tarihinden baka bir ey kalmaz. Ta
rihin zel mlkiyetini miti koruyarak ellerinde tutan efendiler, n
celikle bunu zel bir yanlsama modeline gre yaparlar: in ve
Msrda uzun bir sre ruhun lmszlnn tekelini ellerinde
tutmulardr; tpk bilinen ilk hanedanlklarn gemiin hayali d
zenlenii olmas gibi. Ama efendilerin bu aldatmaca mlkiyeti, o
dnemde ortak bir tarihin ve kendi zel tarihlerinin btn olas
mlkiyetini de sahiplenmeleri anlamna gelir. Efendilerin fiili ta
rihsel glerinin gelimesi aldatmaca mitsel sahipleniin s
radanlamas ile atba gider. Btn bunlar, tpk in im
paratorlarnn mevsim dnm ayinlerinde olduu gibi, dngsel
zamann srekliliini mitsel olarak gvenceye almakla efendilerin
ykml olmalar lsnde zamandan greceli olarak kur
tulmalarndan kaynaklanr.
133
Sadece mitin buyruklarnn dnyevi icraat olarak anlalmak is
teyen ve hizmetkrlarna seslenen tanrsal iktidarn aklamasz
yavan kronolojisi alabildii ve bilinli tarih haline geldiinde,
tarihe gerek katlmn yaygn gruplar tarafndan yaanm olmas
gerekti. Birbirlerini mstesna bir imdiki zamann sahipleri olarak
tanyan ve olaylarn nitel zenginliini kendi etkinlikleri ve ya
adklar yer -kendi alar- olarak hissetmi insanlar arasndaki
bu pratik iletiimden tarihsel iletiimin genel dili doar. Geri d
nsz zamann varlk koulu olan insanlar burada hem unu
tulmaz hem de unutmann tehditini bulurlar: Halikarnasl Herodot, zaman insanlarn emeini yok etmesin diye aratrmasnn
sonularn burada sunmaktadr...
76

134
Tarih hakknda akl yrtme iktidar hakknda akl yrtmekten
ayr dnlemez. Yunan, iktidar ve iktidar deiikliinin tar
tld ve anlald bu dnemdi, toplumdaki efendilerin de
mokrasisi dnemiydi. Burada koullar, despotik devlete zg ko
ullarn tam tersiydi, nk despotik devlette iktidar, en youn
noktasnn eriilmez karanlnda sadece kendisiyle hesaplard:
Baar ya da baarszln tartma d kald saray darbesi yo
luyla. Yine de Yunan topluluklar arasnda paylalm iktidar, sa
dece, retimin kle snfnda ayr ve duraan bir ekilde kald
bir toplumsal yaamn harcamas yla var oluyordu. Sadece a
lmayanlar yaar. Yunan topluluklarnn blnmesinde ve ya
banc sitelerin smrlmesi iin verilen mcadelede, bu topluluk
larn her birinin isel kurulu nedeni olan ayrm ilkesi dlanmt.
Evrensel tarihi dleyen Yunan, istil karsnda birlemeyi ba
aramamt; hatta bamsz sitelerinin takvimlerini bile birletiremcmiti. Yunanda tarihsel zaman bilinlenmi, ama henz
kendi bilincine varamamt.
135
Yunan topluluklarnn ulam olduu yerel anlamda elverili ko
ullarn ortadan kalkmasndan sonra, Batl tarih dncesi ge
rilerken eski mitsel rgtlenmeler yeniden yaplanmamt. Ak
deniz halklarnn arpmasnda ve Roma Devleti'nin kurulu ve
knde, yeni zaman bilincinin ve ayr iktidarn yeni zrhnn
temel etkenleri haline gelen yar-tarihsel dinler ortaya kmtr.
136
Tektanrl dinler, mit ile tarih arasndaki, halen retime hkmeden
dngsel zaman ile halklarn kar karya geldii ve yeniden bir^
letii geri dnsz zaman arasndaki bir uzlamayd. Yahudilik
ten doan dinler, demokratiklemi, her eye ak ama yanlsama
iinde olan geri dnsz zamann soyut anlamda evrensel ka
buldrler. Zaman tamamen tek bir nihai olaya doru yn77

lendirilir: Tanr'nn krall pek yaknda gerekleecektir. Bu

dinler, tarih zemininde ortaya km ve bu zemine yer
lemilerdir. Ancak, hl tarihle radikal kartlk iinde dururlar.
Yar-tarihsel din, zaman iinde niteliksel bir balang noktas
oluturur, (sa'nn doumu, Muhammed'in hicreti) fakat geri d
nsz zaman -slm'da fetih biimini, Hristiyanln Reform d
neminde ise sermaye art biimini alabilen gerek birikimi iin
iine katarak- aslnda tpk bir geriye say gibi din dncede
tersyz edilmitir: zaman sona ermeden hakiki teki dnyaya
ulama umudu, kyamet beklentisi. Sonsuzluk dngsel zamandan
domu ve onu amtr. Sonsuzluk, dngsel zamann tesidir.
Sonsuzluk zamann geri dnszln geersiz klan, dngsel
zamann geri dnd ve kendini feshettii, dakik bir katksz
unsur olarak'gen dnsz zamann br tarafna yerleerek, ta
rihi tarih iinde silen unsurdur. Bossuet de unu syleyecektir:
Ve geip giden zaman sayesinde, gemeyen sonsuzlua dahil
oluruz.
137
Ortaa, yani mkemmellii kendi dnda kalan bu tamamlan
mam mitsel lem, hl retimin nemli bir ksmn dzenleyen
dngsel zamann tarih tarafndan gerek anlamda kemirildii d
nemdir. Geri dn olmayan bir tr geicilik, yaamn ard arda
gelen dnemlerinde, tpk bir yolculuk ya da anlam baka yer
lerde olan bir dnyaya geri dnsz bir gei gibi dnlen ya
amda ve tek tek herkeste grlr: Seyyah, dngsel zaman terk
eder ve gerekte sembolik olarak bir yolcu olan herkes haline
gelen kiidir. Kiisel tarihsel yaam daima iktidar alan iinde ta
mamlanr, iktidarn yrtt mcadelelere ve iktidar tartmas
mcadelelerine katlarak tamamlanr; ama iktidarn geri dnsz
zaman, efendilerin oyunlarnn sadakat ve sadakat borcu tar
tmalar etrafnda dnd silahl iman dnyasnda Hristiyan
an gdml zamannn genel birletiriciliiyle sonsuzlua dek
paylalr. Fetih srasnda kendini gelitirdii ekliyle istilac or
dunun rgtsel yapsnn fethedilen lkelerde bulunan retici
glerle (Alman ideolojisi) -ve bu retici gler rgtlenmesi
78

iinde bu lkelerin dini dillerini de saymak gerekir- karlama

sndan doan bu feodal toplum, toplumsal hkimiyeti kilise ve
devlet iktidar arasnda ikiye blmtr ve devlet iktidar da, bl
gesel imtiyazlara dayal vasalln ve ehir komnlerinin kar
mak ilikileri iinde alt blmlere ayrlmtr. Bu olas tarihsel
yaam eitliliinde, derinde var olan toplumu bilinsizce zapteden geri dnsz zaman, yani mallarn retimi, ehirlerin ku
ruluu ve gelimesi ve -kozmosun btn mitsel rgtlenmesini
sonsuza dek kertmi pratik deneyim olan- dnyann ticari a
dan kefedilmesi srasnda burjuvazinin yaanan zaman, bu dn
yann byk resm tarih giriimi Hal Scferleri'yle baarszla
uradnda kendini yava yava bu dnemin bilinmeyen eseri
olarak gsterdi.
138
Ortaa'n k srasnda toplumu istil eden geri dnsz
zaman, eski dzene bal bilin tarafndan bir lm taknts bi
iminde yaanmtr. Bu, bir dnyann zlnn, yani bir mit
gvenliinin tarihi hl dengeleyebildii son dnyann
zlnn melankolisidir; ve bu melankoliye gre, her trl dn
yevi ey sadece kendi rmesine doru yol almaktadr. Av
rupa'daki byk kyl isyanlar, ayn zamanda, kyllerin feodal
vesayetlerini garanti altna alm olan ataerkil uykudan ken
dilerini iddetli bir ekilde koparan tarihe cevap verme gi
riimleriydi. Yahudi mesihiliinden doan Hristiyan topluluklar
an sorunlarna ve mutsuzluklarna Tanr Krall'nn pek ya
knda gereklemesini bekleyerek cevap verdiinde ve eski top
luma huzur bozucu ve ykc bir unsur soktuunda, yar-tarihsel
dinin kkeninde yatan eyi yeniden canlandran ey, Yeryz cen
netinin kurulacana dair bu mesihi topyadr. Hristiyanlk, im
paratorluk iinde iktidar paylama noktasna geldiinde bu umut
tan arta kalan eyin basit bir btl inantan ibaret olduunu ortaya
kard: Modern ideolojinin btn takdirnamelerinin ilk rnei
olan Augustinuscu sava gre sz edilen krallk uzun sreden beri
kurulu olan kiliseden baka bir ey deildi. Mesihi kylln
toplumsal isyan, doal olarak, ncelikle kiliseyi ortadan kaldrma
79

istei olarak tanmlanr. Fakat mesihilik, mit alannda deil ta

rihsel dnyada yaylr. Modern devrimci beklentiler, Norman
Cohnun La Poursite du Millenium' da kantladna inand
gibi, dinsel mesihi tutkunun akld devam deildir. Tam ter
sine, mesihilik, dini dili son kez kullanan devrimci snf m
cadelesidir, sadece tarihsel olan hilin'ien hl yoksun olmasna
ramen yine de modern bir devrimci eilimdir. Mesihiler kay
betmeye mahkmdular, nk onlar devrimi kendi eylemleri ola
rak kabul edememilerdi. Tanr iradesinden gelen harici bir ia
rete dayanarak hareket etmeyi beklemeleri, ayaklanm kyllerin
kendi dlarndan gelen liderlerin peinden gittii bir pratiin d
nceye dklmesidir. Kyl snf, toplumun ileyii ve kendi
mcadelesini srdrme tarzyla ilgili doru bir bilince ulaamaz;
eyleminde ve bilincinde bu birlik koullarndan mahrum olduu
iin tasarsn ifade etmesi ve savalarn srdrmesi dnyev bir
cennet hayaline gre gerekleir.
139
Tarihsel yaamn yeni mlkiyeti, yani gemiini ve meruiyetini
Antik ada bulan Rnesans, sonsuzluktan mutlu bir kopuu
barnda tar! Rnesansn geri dnsz zaman sonsuz bilgi bi
rikimi zamandr ve demokratik topluluklarn ve'onlar mahveden
glerin deneyiminden ortaya kan tarihsel bilin Machiavelli ile
birlikte, kutsallndan arndrlm iktidar zerine akl yrtmeyi
yeniden ele alacak ve devlet hakknda sylenemeyen eyi sy
leyecektir. talyan sitelerinin takn yaamnda ve enliklerdeki
sanatta yaam, zaman geirmenin keyfi olarak grlr. Ama bu
hoa vakit geirmenin kendisi de geici olmak zorundayd. Burckhardtn Rnesans ruhunun rnei olarak kabul ettii Lorenzo
di Medicinin arks, bu hassas tarih enliinin kendine dzd
vgdr: Ah u genlik ne kadar hotur ve ne kadar da abuk
geer.

80

140
Mutlak monari devletinin tarihsel yaam srekli olarak tekeline
almas, yani burjuva snfnn tam hkimiyetine doru gei bi
imi, kendi hakikati iinde burjuvazinin yeni geri dnsz za
mannn ne olduunu aa karr. Burjuvazi, ilk kez olarak dngsellikten kurtulmu olan emek zamanna baldr. Emek,
burjuvaziyle birlikte, tarihsel koullan deitiren emek haline gel
mitir. Burjuvazi, emei deer olarak gren ilk egemen snftr.
Btn ayrcalklar ortadan kaldran ve emek smrsne da
yanmayan hibir deeri tanmayan burjuvazi, egemen snf olarak
kendi deerini tamamen emekle zdeletirmi ve emein ge
limesini kendi gelimesi haline getirmitir. Meta ve sermaye bi
rikimini salayan snf, emei deitirerek, onun retkenliini kam
layarak doay srekli olarak deitirir. Btn toplumsal yaam
zaten sarayn debdebeli zavalllnda, krallk mesleinde doruk
noktasna ulaan souk devlet ynetiminin atafatnda younlamt;
ve her trl zel tarihsel zgrlk onun yenilgisine raz olmak zo
runda kalmt. Feodallerin geri gelmeyecek geici oyunlarndaki
zgrlk, yenik dtkleri son savalar olan Fronde savalaryla
ya da Charles-Edvvard'a kar dzenlenen sko ayaklanmasyla
birlikte sona ermiti. Dnya kkl bir deiiklie uramt.
141
Burjuvazinin zaferi, derinlemesine tarihsel zamann zaferidir,
nk bu, toplumu srekli ve tepeden trnaa deitiren iktisadi
retimin zamandr. Tarmsal retim temel etkinlik olarak kald
srece, toplumun temelinde yatan dngsel zaman devinimi en
gelleyecek olan birleik gelenek glerini besler. Ama burjuva
ekonomisinin geri dnsz zaman, bu kalntlar dnyann her
kesinde kknden kazr. O zamana kadar ynetici snf olu
turan bireylerin tek devinimi olarak grnen ve dolaysyla da sa
dece olaylarn tarihi olarak yazlan tarih artk genel devinim ola
rak anlalr ve bu amansz devinimde bireyler kurban edilir.
Temelini ekonomi politikte bulan tarih artk kendi bilinsizlii
olan eyin varlndan haberdar olsa da yine de bu aydnlatlamaz
F6N/(.osier Toplum u

81

ve bilinsiz kalr. Pazar ekonomisinin demokratikletirdii ey sa

dece bu kr tarih ncesi, yani hi kimsenin hkmetmedii bu yeni
kaderdir.
142
Toplumun btn derinliklerinde mevcut olan tarih yzeyde kay
bolma eilimindedir. Geri dnsz zamann zaferi, ayn zaman
da eylerin zamanna doru deiimidir de nk zaferini borlu
olduu silah, tam anlamyla, nesnelerin meta yasalar uyarnca seri
retimiydi. ktisadi gelimenin lks tketimden gndelik tketim
haline getirdii en temel rn demek ki tarihtir, ama bu tarih sa
dece her trl nitel yaam kullanm zerinde egemenlik kurmu
eylerin soyul devinim tarihidir. nceki dngsel tarih, bireylerin
ve gruplarri'"yaad tarihsel zamann giderek artan bir blmn
desteklemiken, retimin geri dnsz zamannn egemenlii bu
yaanm zaman toplumsal olarak dlama eiliminde olacaktr.
143
Bylece, burjuvazi geri dnsz bir tarih zamann topluma ta
ntm ve dayatmtr, fakat toplumu bu zamann kullanmndan
mahrum brakmtr. Bir zamanlar tarih vard ama artk yok;
nk iktisat tarihi'nden kopamayan ve ekonominin sahibi olan
snf, zamann baka her trl geri dnsz kullanmn dorudan
bir tehdit kabul ederek bastrmak zorundadr. Kendileri de ey
lerin mlkiyetinde olan ve eylere sahip olma konusunda uz
manlam kiiler'den oluan egemen snf kaderini bu eylemi
tarihin srdrlmesine, tarih iindeki yeni bir devinimsizliin s
rekliliine balamak zorundadr. Toplumun tabannda yer alan
ii ilk defa madd olarak tarihe yabanc deildir, nk artk
toplumu geri dnsz bir ekilde hareket ettiren bu tabandr. Pro
letarya, oluturduu tarihsel zaman yaama talebinde, devrimci
tasarsnn unutulmaz basit kaynan bulur; ve bu tasary ger
ekletirmeye ynelik bugne kadar engellenmi her adm yeni
tarihsel yaamn olas bir k noktasna iaret eder.

R2

144
ktidarn efendisi burjuvazinin geri dnsz zaman, balangta
kendi adn tayan, mutlak bir balang gibi Cumhuriyet'in Bi
rinci Yl olarak ortaya kt. Ama, mitsel deerler rgtlenme
sinin son kalntlarn ve btn geleneksel toplum dzenlemesini
yok eden devrimci genel zgrlk ideolojisi, Romal klna sok
tuu gerek istenci oktan grlebilir hale getirmiti: yaygn hale
gelen ticaret zgrl. Meta toplumu, artk kendi mutlak hki
miyetini kurmak iin derinden sarsm olduu edilgenlii ye
niden ina etmesi gerekliini kefederek, soyut insan kllyle
birlikte Hristiyanlkta... en uygun din biimini (Kapital) bulur.
Bylelikle burjuvazi bu dinle bir uzlamaya, zamann temsil edil
mesinde de ifadesini bulan bir uzlamaya varr: Burjuvazinin terk
edilmi takvimi, geri dnsz zaman, mirasn srdrd H
ristiyan dnem iinde rnek alnmak zere geri gelir.
145
Kapitalizmin gelimesiyle birlikte geri dnsz zaman dnya a
pnda birleir. Evrensel tarih bir gereklik haline gelir, nk
btn dnya bu zamann gelimesi altnda toplanmtr. Ama, her
yerde her zaman ayn olan bu tarih hl tarihin tarih iindeki red
dinden baka bir ey deildir. Btn gezegen zerinde ayn gn
olarak grnen ey, soyut, eit paralara blnm olan iktisadi
retim zamandr. Birleik geri dnsz zaman dnya pazar nn
ve bunun doal sonucu olarak da dnya apndaki gsterinin za
mandr.
146
Geri dnsz retim zaman ncelikle metalarn lsdr.
nedenle, dnyann tamam zerinde resmen toplumun genel
man olarak ortaya kan zaman, sadece bu zaman oluturan
manlam karlar ifade eden zel bir zamandan baka bir
deildir.

Bu
za
uz
ey

83

VI. GSTER ZAMANI

Zamandan baka bize ail hibir ey yok;

zamann tadn tam da yeri yurdu
olmayanlar karr zaten.
Baltasar Gracin, L'Homme de Cor.

147
retim zaman, yani meta-zaman, eit aralklarn sonsuz bi
rikimidir. Bu, geri dnsz zamann soyutlanmasdr; btn di
limler kronometre zerinde sadece nicel eitliklerini kantlamak
zorundadrlar. Bu zaman, btn fiili gereklii iinde, aslnda ta
mamen deiebilir zellikte olan eydir. Meta-zamann bu top
lumsal hkimiyetinde zaman her ey, insan ise hibir eydir;
insan olsa olsa zamann atsdr (Felsefenin Sefaleti). Bu, deersizletirilmi zamandr, zamann "insanln gelime alan"
olarak tamamen tersyz edilmesidir.
84

148
nsanln gelimemesinin genel zaman da, bu belirli retim te
melinde kurulu olan toplumun gndelik yaantsna sahte-dngsel
bir zaman olarak geri dnen tketilebilir zaman m tamamlayc bi
imi grnmnde mevcuttur.
149
Sahte-dngsel zaman aslnda retimin ncta-zamannn tketile
bilir kla girmesinden baka bir ey deildir. Sahte-dngsel za
mann temel zelliklerini, bilhassa da deiim deeri olan ho
mojen birimleri ve nitel boyutun yok edilmesini kapsar. Ama
somut gndelik yaamn geri kalmasn ve bu gerilii srdrmeyi
hedefleyen bu zamann yan rn olduundan sahte-dee lendirmelerle ykl olmak ve geree aykr olarak tekilletirilmi
bir anlar serisi olarak grnmek zorundadr.
150
Sahte-dngsel zaman, modern iktisadn ayakta kalmasnn, gi
derek iddetlenen ayakta kalma mcadelesinin tketim zamandr
ve bu mcadelede gndelik yaam hl karar vermekten mah
rumdur ve artk doann dzenine deil, yabanclam emekle
gelien sahte-doaya boyun eer; ve bylece bu zaman, doal ola
rak,, sanayi-ncesi toplumlarn ayakta kalma mcadelesini d
zenlemi olan eski dngse! ritmine yeniden kavuur. Sahte-dngsel
zaman dngsel zamann doal kalntlarna dayanr ve ayn za
manda yeni trde bileimler oluturmak iin onu kullanr: Gndz
ve gece, alma ve hafta sonu tatili, tatil dnemlerinin tekerrr.

s
Sahte-dngsel zaman endstrinin dntrd zamandr. Te
meli metalarn retimine dayanan zamann kendisi de bir tketim
metasdr; bu meta eski birlemi toplumun zlmesi aamasnda
zel yaam, iktisadi yaam, politik yaam olarak ayrlm her eyi
85

bir araya getirir. Modern toplumun tketi lebilen btn zaman,

kendilerini toplumsal olarak rgtlenmi zamann kullanmlar
olarak pazarda dayatan eitli yeni rnlerin hammaddesi olarak
ele alnma noktasna varr. Zaten tketilmeye uygun bir halde
var olan bir rn, yine de bir baka rnn hammaddesi haline ge
lebilir. (Kapital).
152
Younlam kapitalizm, en ileri sektrnde, tamamen do
nanml zaman bloklar satna ynelir; bunlarn her biri, belli
saydaki meta eidini bir araya getiren btnletirilmi tek bir
meta oluturur. Yaygnlaan hizmet ve elence ekonomisinde,
bu, her eyin dahil olduu hesaplanm deme formlnn or
taya kmasna yol amtr: Gsteri ortam, tatillerdeki kolektif
szmona-yer deitirmeler, kltrel tketime abone olma, tut
kulu sohbetler ve nemli kiilerle karlama eklindeki top
lumsallk sat. Sadece birbiriyle ilikili gerekliklerin giderek
artan sefaleti nedeniyle geerlilik kazanan bu tr gsteri metas,
krediyle denerek aslnda modernletirilmi sat tekniklerinin
pilot-mallar arasnda aka yerini alr.
153
Tketilebilir sahte-dngsel zaman, gsteri zamandr: Hem dar
anlamyla imajlarn tketim zaman olarak hem de geni an
lamyla zamann tketiminin imaj olarak. Btn metalarn aracs
olan imajlarn tketim zaman, ayrlmaz bir ekilde, gsteri ara
larnn tam kapasiteyle alt bir alandr ve bu aralarn ken
dilerini global olarak her trl zel tketimin yeri ve asl biimi
olarak sunduklar amatr: Modern toplumun -ister ulamn hz
lanmas ister hazr orba eklinde olsun- srekli elde etmeye a lt zaman tasarrufunun Amerika Birleik Devletleri halici iin,
kesin olarak, sadece televizyon seyretmenin gnde ortalama ila
alt saati igal etmesi anlamna geldii bilinir. Dier yandan,
j zaman tketiminin toplumsal imaj ise tamamen elence ve tatil
anlarnn hkimiyeti altndadr ve bu anlar her gsteri mal gibi
R6

uzaktan tantlrlar ve tanmlar gerei caziptirler. Bu meta burada

aka gerek yaam n olarak sunulmutur ve mesele onun dngiisel geri dnn beklemektir. Fakat yaama adanm olan bu
anlarda bile daha da youn bir hale gelerek grlen ve yeniden
retilen ey yine gsteridir. Gerek yaam olarak temsil edilen
ey aslnda sadece daha gereki bir hale gelmi gsteri yaam
olarak ortaya kar.
154
Kendi zamann sanki aslnda ok sayda elencenin ani geri d
nym gibi kendine gsteren bu a, ayn zamanda enliksiz
bir adr. Dngsel zamanda, bir topluluun lks yaam har
camasna katlm n olan ey cemaati ve hibir lks olmayan
toplum iin olanakszdr. Sradanlam sahte enlikler, diyalog ve
ba parodileri ktisad harcamada bir fazlala yol atnda,
bunlar, srekli olarak yeni bir hayal krkl vaadiyle telfi edilen
bir hayal krklndan baka bir ey dourmazlar. Gsteride, mo
dern ayakta kalma zamannn kullanm deeri ne kadar azalrsa
kymeti de o kadar artar. Zamann gerekliinin yerini zamann
reklam alr.
155
Eski toplumlarn dngsel zaman tketimi, bu toplumlarn gerek
emeiyle uyum iinde olurken, gelimi ekonominin sahte-dngsel tketimi de retimin geri dnsz soyut' zaman ile e
likiye der. Dngsel zaman gerekten yaanm hareketsiz ya
nlsamann zaman olurken, gsteri zaman ise yanlsamal olarak
yaanm, kendi kendine deien gerekliin zamandr.
156
eylerin retim srecinde her zaman yeni olan ey, ayn olann
yaygn tekrar olarak kalan tketimde yer almaz. l emek canl
emee hkim olmay srdrd iin gsteri zamannda gemi
bugne hkmeder.
87

157
Genel tarihsel yaamn yetersizliinin bir dier yz de bireysel
yaamn bir tarihinin hl olmamasdr. Gsteri sahnelenirken
hzla gelip geen sahte-olaylar, bu olaylara ilikin bilgi sahibi
olanlar tarafndan yaanmamt; ve stelik bu kiiler gsteri makinasnn her itkisinde, alelacele gerekletirilen ikmelerin bol
luunda kendilerini kaybederler. Dier yandan, gerekten ya
anm olan ey toplumun resm geri dnsz zaman ile ilikili
deildir ve bu zamana ait tketilebilir yan rnn sahte-dngsel
ritmine dorudan doruya zttr. Ayrlm gndelik yaama dair
bu bireysel deneyim, dilsiz, kavramsz kalr ve hibir yerde kaytl
olmayan kendi gemiine eletirel yaklam olanandan yoksun
dur. letiim kurmaz. Hatrlanmayanm sahte gsteri hafzas adna
unutulur ve anlalmaz.
158
Tarihin ve hafzann felce uramasnn, tarihsel zaman temeli
zerinde kurulu olan tarihin terk edilmesinin mevcut toplumsal
rgtlenmesi olan gsteri, zamann yanl bilinci'dr.
159
ilere, mcta-zamannn zgr retici ve tke'icileri statsn
kazandrmak iin gereken ncelikli koul, onlarn kendi zaman
nn vahice ellerinden alnmas yd. Zamann gsterisel geri d
n ancak reticinin bu ilk mahrumiyetinden sonra mmkn ola
bilmitir.
160
Hem uyanma ve uykunun doal dngsne bamllkta hem de
bireysel geri dnsz zamann bir yaamn ypranmasndaki var
lnda olduu gibi, emekte yer alan kanlmaz biyolojik unsur,
modern retim asndan sadece tali bir neme sahiptir; bunun so
nucu olarak da bu unsurlar retim hareketinin resm bildirilerinde
88

ve bu kesintisiz zaferin elle tutulabilir ifadesi olan tketilebilir ga

nimetlerinde nemsenmezler. Kendi dnyasnn tahrif edilmi ha
reket merkezinde hareketsiz braklm olan seyircinin bilinci,
artk yaamn kendini gerekletirmeye ve lme ynelik bir
gei olarak srdremez. Yaam zerindeki tasarruf hakkndan
vazgeen kii artk lmn kabul edemez. Hayat sigortas rek
lamlarnn yapt tek ey, bu iktisadi kayptan sonra, sistemin d
zenini salama almadan lmenin su olduunu ileri srmektir; ve
American way of death* reklamlar, bu karlamada yaam g
rnleri'mn en byk blmn elinde tutma kapasitesini vur
gularlar. Reklam bombardmanlarnn geri kalan btn cep
helerinde ise yalanmak kesinlikle yasaktr. Tek tok herkes iin
tasarlanan ve en sradan kullanma sunulan bir genlik ser
mayesi bile mal sermayenin salam ve biriken gerekliine asla
ulaamazd. lmn bu toplumsal yokluu yaamn toplumsal
yokluuyla zdetir.
161

Zaman, Hegel'in de belirttii gibi, zorunlu yabanclamadr, yani

r znenin kendisini kaybederek kendini gerekletirdii, kendi ha
kikati olabilmek iin bakas haline geldii ortamdr. Ama bunun
tersi, tamamen, yabanc bir imdiki zaman reticisinin uygulad
egemen yabanclamadr. Bu uzamsal yabanclamada, zne ile
znenin elinden ald etkinlii birbirinden kkten ayran toplum,
ncelikle zneyi kendi zamanndan ayrr. Alabilir toplumsal ya
banclama tam anlamyla, zamandaki canl yabanclamann ola
naklarn ve tad riskleri yasaklam ve dondurmu olan top
lumsal yabanclamadr.
162

Seyredilen sahte-dngsel zamann nemsiz yzeyinde kaybolan

ve yeniden ortaya kan grnteki modalar'n altnda an asl
slubu, her zaman iin ak ve gizli devrim gerekliliinin yn
lendirdii eyin iindedir.
* Amerikan usul lm, (.n.)
89

163
Zamann doal temeli, zaman aknn alglanabilir temel esi
insan iin var olmakla nsan ve toplumsal bir hale gelir. Zaman,
ktisad retimin geri dnsz ayr zaman ve dngsel zaman
olarak bugne kadar nsan ve de gayri-insan hale getiren ey,
insan pratiinin snrl durumu, eitli aamalara ayrlm emektir.
Snfsz bir toplumun, genelletirilmi bir tarihsel yaamn dev
rimci tasars, bireylerin ve gruplarn geri dnsz zamannn
oyuncul bir modeli adna, bamsz federe zamanlarn ayn anda
mevcut olduu bir model adna zamann toplumsal lsnn
kdr. Bu, bireylerden bamsz bir ekilde var olan her eyi
ortadan kaldran komnizmin, zaman balamnda, topluca ger
ekletirildii bi^programdr.
164
Dnya, oktandr bir zamann dn grmektedir, ama onu ger
ek anlamda yaamak iin imdiden bilincine sahip olmas ge
rekir.

90

VII. TOPRAIN DZENLENMES

Her kim ki zgrce yaamaya alm bir

sitenin yneticisi olur ve ona hi zarar
vermez, bilmelidir ki site ona zarar
verecektir; nk ne geen zamann
uzunluunun ne de herhangi bir iyiliin asla
unutturamayaca zgrln adnda ve
eski geleneklerinde sitenin isyanclarna
snacak yer her zaman vardr. Ve kii
sitede ne yaparsa yapsn, ona ne salarsa
salasn, bunlar sakinlere zulmetmek ya da
onlar datmak amacyla yaplmyorsa bu
ad ve bu gelenekler asla unutulmayacaktr...
Machiavelli, Hkmdar

165
Kapitalist retim, artk haric toplumlar tarafndan snrlanmayan
alan birletirmitir. Bu birleme ayn zamanda yaygn ve youn
bir bayalama srecidir. Soyut pazar alan iin seri olarak re
tilen metalarn birikimi, nasl btn blgesel ve yasal engelleri ve
zanaat retimindeki nitelii koruyan Ortaa loncalarnn her
trl kstlamalarn ortadan kaldrmak zorunda kaldysa ayn e
kilde meknlarn zerkliini ve niteliini de yok etmek zo
rundayd. Bu homojenletirme gc her trl in eddini yerle
bir etmi olan ar toptur.
91

166
Metann z^iir uzan kendisiyle daha fazla zdelemek, duraan
monotonlua mmkn olduu kadar ok yakn olabilmek iin
bundan byle her an deimekte ve yeniden yaplanmaktadr.
167
Corafi mesafeyi ortadan kaldran bu toplum, mesafeyi gsterii
ayrlk olarak kendi iinde yeniden retir.
168
Meta dolamnn yan rn olan ve bir tketim olarak kabul edi
len insan dolam, yani turizm, aslnda bayalam eyin gr
meye gidildii bo zamandan baka bir ey deildir. Deiik yer
lere yaplan ziyaretlerin ktisad adan dzenlenii, bu yerlerin
birbirine denk olduklarna dair bir gvenceyi kendi iinde tar.
Yolculuktan zaman geri aln olan modernleme ayn zamanda
uzamn gerekliini de almtr.
169
epeevre her tarafa ekil veren toplum, kendi topran, yani bu
vazifeler kmesinin somut temelini ilemek iin zel bir teknik
gelitirmitir. ehircilik, kapitalizmin doal ve insani evreyi ele
geirmesidir; mutlak hkimiyet eklinde mantkl olarak gelien
kapitalizm, artk uzamn tamamn kendi dekoruymu gibi ye
niden yaratabilir ve yaratmaldr.
170
Yaam bariz bir ekilde donduran ehircilikle tatmin edilen ka
pitalist ihtiya, Hegel'in szleriyle, uzamn barl biraradalnn zamann ak iindeki sabrsz oluum zerindeki mut
lak stnl olarak ifade edilebilir.
92

171
Eer kapitalist ekonominin btn teknik gleri ayrlklar mey
dana getiren aralar olarak anlalmak zorundaysa, ehircilik r
neinde bu teknik glerin temelindeki donanmla, bu glerin
yaylmasna elverili olan topran ilenmesiyle, bizzat ayrlk
tekniiyle ilgileniriz.
172
ehircilik, snf iktidarn savunan kesintisiz grevin modern ic
rasdr: Kentsel retim koullarnn tehlikeli bir ekilde bir araya
getirdii iilerin en kk paralarna dek blnmesinin sr
drlmesi. Bu bir araya gelme olaslnn her biimine kar y
rtlmesi gereken srekli mcadele en uygun zeminini ehirci
likte bulur. Fransz Devriminde edinilen deneyimlerden bu yana,
btn yerleik iktidarlarn sokaktaki dzeni salama aralarn ar
trma abas, sonunda sokan ortadan kaldrlmasyla doruk nok
tasna ular. Levvis Mumford, The City in H'istory (Tarih Boyunca
ehir)'de artk tekdze olan dnyay anlatrken uzun mesafeli
kitle iletiim aralaryla birlikte, halkn tecridinde ok daha etkili
bir denetim arac ortaya kmtr diye belirtir. Ama ehirciliin
gerekliini oluturan genel tecrit hareketi, planlanabilir retim
ve tketim ihtiyalarna gre iilerin denetimli bir ekilde ye
niden sisteme dahil edilmelerini de salamak zorundadr. Sisteme
dahil olmak, tecrit edilmi bireylerin birlikte tecrit edilmi bi
reyler olarak yeniden ele geirilmelerini gerektirir: Fabrikalar ve
kltr evleri, tatil kyleri ve toplu konutlar tecrit edilmi bireyi
aile yuvasna kadar izleyen bu sahte kolektiviteye hizmet etmek
amacyla zellikle dzenlenmitir. Gsteri mesaj alclarnn yay
gn olarak kullanm bireyin tecridinin egemen imajlarla, btn
glerini sadece bu tecritten alan imajlarla dolu olmasn mm
kn klar.

173
nceki her dnemde egemen snflarn tatmin edilmesine adan
mken ilk defa yeni bir mimari dorudan doruya yoksullara y
nelmitir. Bu yeni konut rneinin biimsel sefillii ve devasa
yaygnl, onun hem amacndan hem de modern inaat koulla
rndan kaynaklanan kitlesel karakterinden ileri gelir. Topra,
soyut bir ekilde tecrit topra olarak dzenleyen otoriter karar
hi kuku yok ki modern inaat koullarnn znde yer alr. Bu
adan geri kalm lkelerde sanayilemenin balad her yerde,
yerletirilmesi dnlen yeni toplumsal yaam tarzna uygun
uzam olarak, ayn mimari ortaya kar. Toplumun madd gcnn
gelimesinde kaydedilen aama ve bu gce bilinli bir ekilde
hkim olma konusundaki gecikme, tpk termo-nkleer silahlanma
ya da doum kontrol (kaltmn maniple edilme imkn zaten
elde edilmitir) sorunlarndaki kadar ak bir ekilde ehircilikte
de grlmektedir.
174
imdiki zaman, ehir ortamnn daha imdiden z-ykm za
mandr. ehir artklarnn biimsiz ynlaryla (Lewis Mumford) kapl krsal kesimde grlen ehir patlamas dorudan do
ruya tketimin buyruklar dorultusunda dzenlenmitir. lk meta
bolluu aamasnn pilot-mal olan otomobilin diktatrl, eski
ehir merkezlerini yerinden eden ve giderek genileyen bir ya
ylmaya yol aan otoyollarn hkimiyetiyle evreye damgasn
vurmutur. Ayn zamanda, ehir dokusuna dair tamamlanmam
yeni dzenleme dnemleri, bir otopark platformu zerindeki p
lak arazilerde kurulu dev spermarketler olan "datm fabrika
lar" etrafnda geici olarak younlar; ve bu lgn tketim ta
pnaklar, ksmi bir kalabaln yeniden olumasna yol a
tklarndan ar kalabalk ikincil merkezler haline gelir gelmez
onlar dlayan merkezka hareket iinde uzaklarlar. Ama t
ketimin teknik rgtlenmesi, ilk planda ehrin kendi kendini t
ketmesine. yol am olan genel zlmenin rgtlenmesinden
baka bir ey deildir.
94

175
Tmyle kent-kr atmas etrafnda gelien iktisadi tarih, her iki
terimi de ortadan kaldran bir baarya ulamtr. Toplu tarihsel
gelimenin gnmzde bamsz ekonomi hareketinin srdrl
mesi adna felce uramas, kent ve krn yok olmaya balad d
nemin olgusudur, kentle krn farkllklar almamakta, her ikisi
de ayn anda kmektedir. Var olan ehir gerekliinin almasna
katkda bulunmas gereken tarihsel devinimin baarszla u
ramasndan kaynaklanan kent ve krn karlkl ypranmas, en
ileri sanayilemi blgeleri kapsayan ayrm unsurlarnn bu ek
lektik karmnda grlebilir.
176
Evrensel tarih kentlerde domu ve kentin kr zerindeki kesin za
feriyle birlikte olgunlamtr. Marx'a gre burjuvazinin en nem
li devrimci faziletlerinden biri kr havas hile insan zgrle
tiren kente boyun edirmesi olgusudur. Ama, eer kentin tarihi
zgrln tarihi ise ayn zamanda zorbaln ve hem kr hem de
kenti denetleyen devlet ynetiminin de tarihidir. Kent, sadece ta
rihsel zgrln mcadele alan olabilmitir, zgrle sahip ola
mamtr. Kent, tarih ortamdr; nk o, hem tarihsel giriimi
mmkn klan toplumsal iktidarn younlamas hem de gemiin
bilincidir. Kenti tasfiye etmeye ynelik mevcut eilim, ekonomi
nin tarihsel bilince boyun emesindeki ve kendisinden alnm
gleri yeniden ele geiren toplumun birlemesindeki gecikmenin
bir baka ekilde ifade edilmesinden ibarettir.
177
Kr tam tersine bir olgu sergiler: tecrit ve ayrlk (Alman de
olojisi). Kentleri yok eden ehircilik, eski kr yaantsna zg
doal ilikiler kadar dorudan doruya tarihsel kent tarafndan
sorgulanan dolaysz toplumsal ilikilerin de kaybolduu sahte bit
kin yeniden kurar. Bu, gnmzn dzenlenmi topranda ba
rnma ve gsterise! denetim koullarnn yeniden yaratt yeni bir
95

yapay kyllktr: Kylln bamsz bir eyleme kalkmasn

ve yaratc bir tarihsel g olarak ortaya kmasn her zaman en
gellemi olan corafi danklk ve dar kafallk bugn yeniden
reticilerin zellii haline gelmitir; nasl ki ilerin doal ritmi
tarm toplumunun eriminin tesinde kalyorsa, bizzat kendilerinin
rettii dnyann devinimi de kyllerin erimlerinin tesinde kalr.
Ama Dou despotizminin sarslmaz temeli olan ve dalmas
brokratik merkeziyetilie yol aan bu kyllk, modern devlet
brokrasisinin gelime koullarnn rn olarak yeniden ortaya
ktnda, duyarszl artk tarihsel olarak retilmek ve ko
runmak zorundayd; doal kaytszln yerini, hatann rgtl
gsterisi almt. Teknolojik sahte-kylln yeni kentleri,
zerine ina edildikleri tarihsel zamandan kopularn bulunduk
lar alana aka kaydederler; sloganlar u olabilir: Bu noktada
artk hibir ey olmayacaktr ve asla hibir ey olmamtr Kent
lerde zgrletirilmek zorunda olan tarih henz zgrletirilmedii iindir ki tarihin yokluunda ortaya kan gler, kendi
zel alanlarn oluturmaya balarlar.
178
Bu alacakaranlktaki dnyay tehdit eden tarih, ayn zamanda da
mekn yaanm zamana boyun edirebilen gtr. Proleter dev
rimi, beeri corafyann eletirisidir, bu eletiri dolaysyla bi
reyler ve topluluklar, sadece emeklerine deil btn tarihlerine de
sahip olmalarna elverili yer ve olaylar yaratmak zorundadrlar.
Bu deien oyun alannda ve zgrce seilmi oyun kurallarnn
farkllklarnda, yer zerklii, topraa zorunlu bir balanmay ye
niden devreye sokmadan ve bylelikle seyahatin ve btn anlam
iinde sakl olan bir seyahat gibi anlalan yaamn gerekliini
gndeme getirerek yeniden kefedilebilir.
179
ehircilikle ilgili en nemli devrimci dnce ne ehirci, ne tek
nolojik ne de estetiktir. Bu, i Konseyleri iktidarnn, devlet kar
t proletarya diktatrl'nn, yrrle konulabilir bir diyaloun
96

ihtiyalarna gre btn evreyi yeniden oluturma karardr.

Mevcut koullarn tamamn deitirerek etkili olabilecek Kon
seyler iktidar, eer tannmak ve kendini kendi dnyasnda ta
nmak istiyorsa daha ufak bir grevi stlenemez.

F 7 N /0 ()s te n T o p lu m u

97

VIII. KLTRDE YADSIMA VE TKETM

Siyasi bir devrimi grecek kadar uzun

yaayacak myz? Bu Almanlarn adalar
olan bizler bunu grecek miyiz? Dostum,
siz grmek istediiniz eye inanyorsunuz...
Almanya'y mevcut tarihine gre
deerlendirdiimde, tm tarihinin tahrif
edildiini ve bugnk kamusal yaamnn
halkn gerek durumunu temsil etmediini
ne sremezsiniz. stediiniz gazeteyi
okuyun, sahip olduumuz zgrl ve
ulusal mutluluu aralksz olarak
kutladmz gzlerinizle grn ve
sansrn hi kimseyi engellemediini de
anlayn...
Ruge, Marxa mektup, Mart 1843.

180
Snflara blnm tarihsel toplumda kltr, bilginin ve yaanm
olann temsilinin genel alandr; yani kltr entelektel emein
blnmesi ve blnmenin entelektel emei eklinde ayr olarak
var olan genelletirme gcdr. Birletirici g insan hayatndan
ktnda, kartlklar canl ilikilerini ve etkileimlerini yitir
diklerinde ve zerkliklerini kazandklarnda... (Fichte ve Schelling Sistemleri Arasndaki Fark-Hegel) kltr, mit toplumunun
birliinden ayrlr. Kltr, bamszln kazanarak, ayn za
manda bamszln kaybetmesi anlamna gelen emperyalist bir
zenginleme hareketine balar. Kltrn greceli zerkliini ve
bu zerklikle ilgili ideolojik yanlsamalar yaratan tarih, kendisini
kltr tarihi olarak ifade eder. Ve kltrn muzaffer tarihinin ta
9S

mam, yetersizliinin aa kma tarihi ve kendi kendini yok et

meye doru bir ilerleyi olarak anlalabilir. Kltr, kaybedilmi
birliin arand yerdir. Kltr, bu birlik araynda, ayr bir alan
olarak kendini yadsmak zorundadr.

m
Tarihsel toplumlardaki kltrn isel gelimesinin ilkesi olan ge
lenek ve yenilik arasndaki atma ancak yeniliin srekli zaferi
sayesinde srdrlebilir. Kltrel yenilik, yine de kendi btnl
nn bilincine vararak kltrel nvarsaymlar ama eilimi gs
teren ve btn ayrlklarn ortadan kaldrlmasn hedefleyen b
tnlkl tarihsel hareketten baka bir eyle srdrlemez.
182
Kltrn merkezi olarak tarihi gren toplum hakkndaki bil
gilerdeki atlm, Tanrnn yok edilmesiyle ifade edilen geri d
nsz bir bilgi tretir. Fakat tm eletirilerin bu ilk art ayn
zamanda sonu olmayan bir eletirinin de ilk zorunluluudur. Artk
hibir davran kuraln srdrmenin mmkn olmad bir nok
tada kltrn her sonucu kltrn zlmesine doru bir admdr.
Tpk tam zerkliini kazand andaki felsefe gibi, zerk hale
gelen her disiplin de kmek zorundadr; ncelikle, toplumsal b
tnl tutarl bir ekilde aklama iddias ker ve hatta kendi s
nrlar dahilinde kullanlabilen paralanm ara olarak bile ker.
Ayrlm kltrdeki rasyonalite eksiklii onu yok olmaya mahkm
eden unsurdur, nk rasyonelin zaferi hl iinde bir gereklilik
gibi mevcuttur.
183
Kltr, eski dnyann yaam tarzn yok etmi olan tarihin so
nucudur, ama ayr bir alan olarak, halen, ksmen tarihsel bir top
lumda ksmi kalan alglanabilir zek ve iletiimden baka bir ey
deildir. Kltr, pek anlaml olmayan bir dnyann anlamdr.
99

184
Kltrel tarihin sonu, iki kart ynde kendisini gsterir: kltrn
btnlkl tarih iinde alma tasars ve gsteri seyrinde l bir
nesne olarak korunmasnn rgtlenmesi. Bu hareketlerden biri
kaderini toplumsal eletiriye, dieri ise snf iktidarnn savunul
masna balamt.
185
Kltrn sona ermesinin her iki yn, -her trl alglanabilir tem
sil grnmnde olduu kadar her trl bilgi grnmnde de- en
genel anlamyla eskiden sanat olan eyde birlemi bir ekilde
var olur. lk durumda, mevcut koullar onaylamas en sonunda
kendine dair bilgilerinden vazgemek zorunda kald iin kul
lanlmaz hale gelen paralanm bilgilerin birikimi ile bu bilgileri
kullanma srrna tek bana sahip olduu iin her eyin hakikatine
de tek bana sahip olan praksis teorisi atr. kinci durumda ise
toplumun eski ortak dili'nin kendini tehlikeli bir ekilde yok et
mesi ile bu dilin ticari gsterideki yapay yeniden oluumu, yani
yaanmam olann aldatc temsili atr.
186
Toplum, mit toplumunun birletiriciliini kaybettiinde, etkisiz
lemi topluluktaki blnme gerek tarihsel topluluun devreye
girmesiyle alncaya kadar, gerekten ortak bir dilin btn gn
dermeleri de yok olmak zorundadr. Toplumsal hareketsizliin bu
ortak dili olan sanat, balangtaki dinsel evreninden karak ve
birbirinden bamsz bireysel eserler retimi haline gelerek mo
dern anlamda bamsz sanat olduu andan itibaren, ayrlm kl
trn btnlnn tarihine hkmeden hareketi de tekil bir durum
olarak kabul eder. Sanatn bamszlnn onaylanmas, zlme
sinin balangcdr.

100

187
letiim dilinin kaybedilmesi; ite her trl sanattaki modern ay
rma hareketinin, yani biimsel yok oluun olumlu anlamda ifade
ettii ey budur. Bu hareketin, olumsuz anlamda ifade ettii ey
ise ortak bir dilin yeniden kefedilme gerekliliidir; ama bu dil tarihsel toplumun sanatnda her zaman iin ok ge kalan, ya
anm olan gerek diyaloa yer vermeden dierlerine anlatan ve
yaamn yetersizliini kabul eden tek yanl zmde deil- do
rudan eylem ile bu eylemin dilini kendi iinde toplayan praksiste
kefedilmelidir. Burada, iirsel-sanatsal eserlerle temsil edilmi
olan diyalog topluluuna ve zamanla oynanan oyuna gerek an
lamda sahip olmak nemlidir.
188
Bamsz hale gelen sanat, dnyasn arpc renklerle ifade et
tiinde yaamn bir n yaanm olur ve artk arpc renkler kul
lanarak onu geri getirmek mmkn olmaz. Bu an artk sadece an
larda canlandrlabilir. Sanatn bykl ancak yaamn gn
batmnda ortaya kmaya balar.
189
Sanat istil eden tarihsel zaman, barok'la balayarak, ncelikle
sanat alannda kendini ifade etmiti. Barok, merkezini yitirmi bir
dnyann sanatdr: Ortaan kinatta ve dnyev ynetimde be
nimsedii son mitsel dzen -Hristiyanln birlii ve bir m
paratorluk hayaleti- kmtr. Deiim sanat, dnyada ke
fettii geicilik ilkesini kendi iinde tamak zorundadr. Eugenio
d'Ors, sanat sonsuzlua kar yaam semiti der. Tiyatro, en
lik ve teatral enlik barokun gereklemesindeki balca anlardr
ve bunlarda her trl zel sanatsal ifade, sadece, kurulu bir alan
dekoruna, birleme merkezi kendisi olan bir konstrksiyona yap
t gndermeler sayesinde anlaml hale gelir; ve bu merkez, b
tnn dinamik dzensizlii iinde tehlike altndaki bir denge ola
rak yer alan geitir. ada estetik tartmasnda barok kavram101

na atfedilen ve kimi zaman da arya kaan nem, sanatsal bir

klasisizmin olanakszlnn bilincine varlmasn yanstr: yz
yldan beri normatif bir klasisizm ya da neo-klasisizm oluturma
abalar, devletin, mutlak monarinin ya da Romal klna gir
mi devrimci burjuvazinin haric dilini konuan ksa sreli yapay
oluumlardan baka bir ey deildir. Romantizmden kbizme
kadar barokun genel akn izleyen ve paralanma ve sanatsal
alan tmden yadsma aamasna dek kendisini sk sk yenileye
rek, nihai olarak daha fazla bireyselleen bir yadsma sanatdr.
Bir sekinler grubunun i iletiimine bal olan ve yar bamsz
toplumsal tabann son aristokratlarn hl yaad ksmen oyunsu koullarda bulan tarihsel sanatn yok olmas, kapitalizmin ken
dini btn ontolojik niteliklerden arnm ilk snf iktidar olarak
grmesi olgusum da ifade eder; ekonominin basit ynetimine da
yanan bu iktidar ayn zamanda insann btn stnl nn de
kaybedilmesidir. Sanatsal yaratnn uzun sredir yitirilmi birlii
olan barok, baz alardan sanatsal gemiin btnlnn bu
gnk tketimi iinde yeniden kefedilir. Gemiin btn sa
natnn tarihsel olarak bilinmesi ve geriye dnk olarak da dnya
sanat haline getirilmesi, bu sanat, neticede daha st dzeyde bir
barok yapy, bizzat barok bir sanatn retiminin ve her trl can
lanmasnn kaynat bir yapy oluturan toptan bir dzensizlik
haline getirerek mutlak olmaktan karr. Btn uygarlklarn ve
btn alarn sanatlar ilk kez olarak birlikte tannabilmekte ve
kabul edilebilmektedir. Bu bir sanat tarihi hatralar koleksiyo
nu dur ve bu mmkn hale geldiinde sanat dnyasnn da sonu
gelmi demektir. Sanatn btn eski dnemlerinin eit bir ekilde
kabul grmesi, artk hibir sanatsal iletiimin mmkn olamad
bu mzeler anda gereklemitir, nk iletiim koullarnn
genelde kaybolduu gnmzde, artk bunlarn hibiri kendi ile
tiim koullarnn urad kayptan ac ekmemektedir.
190
Tarihin henz yaanmam olduu tarihsel bir toplumda sanat a
maya alan olumsuz bir hareket olarak zlme an yaayan
sanat hem bir deiim sanat hem olanaksz deiimin katksz ifa
102

desidir. Hedefi byd lde hakiki gereklemesi de kendi

boyunu aar. Bu sanat ister istemez avangarddr, ve deildir.
Avangardl kendi yok oluudur.
191
Dadaizm ve srrealizm modern sanatn sonunu belirleyen iki
akmdr. Sadece greceli bir bilinlilikle de olsa bu akmlar pro
leter devrimci hareketin son byk atlm ile adatrlar; ve bu
hareketin baarszla uramas, onlar geersizliini ilan ettik
leri ayn sanatsal alana hapsetmi ve devinimsizliklerinin temel
nedeni olmutur. Dadaizm ve srrealizm tarihsel olarak hem bir
birlerine bal hem de birbirlerinin kartdrlar. Bu kartlk -ki
taraflarn her biri bu kartlkta en nemli ve en radikal payn ken
disine ait olduuna inanyordu- her birinin tek yanl olarak ge
litirdii eletirilerin i yetersizliini ortaya karr. Dadaizm, sa
nat gerekletirmeden ortadan kaldrmak istedi; srrealizm ise
sanat ortadan kaldrmadan gerekletirmek istedi. Daha sonra sitiiasyonistler tarafndan gelitirilen eletirel tavr, sanatn ortadan
kaldrlmas ile sanatn gerekletirilmesinin, sanatn almasnn
birbirinden ayrlmaz ynleri olduunu gstermitir.
192
Eski donmu kltr, olumsuz belirtilerinin telfi edilmi tekrar
da dahil olmak kouluyla koruyan gsteri tketimi, kendi b
tnlndeki zmni varlna kltr sektrnde aka kavuur;
iletilemeyenin iletilmesi. Dilin ar bir ekilde yok edilmesi res
men olumlu bir deer olarak yavan bir ekilde onaylanmtr,
nk her trl iletiimin sona erdiinin byk bir mutlulukla du
yurulduu eylerin baskn durumu ile uzlama ilan edilmitir. i
irin ve modern sanatlarn gerek yaam olan dilin yok edilmesi
gibi nemli bir hakikat aka gizlenmitir, nk ilevi tarihi kl
tr iinde unutturmak olan gsteri, modernist aralarnn sahteyeniliklerinde kendi zn oluturan stratejiyi uygular. Bylelikle,
yazy yaz olarak seyrettiini kabul eden bir yeni-edebiyat okulu,
kendisini yenilikmi gibi sunabilir. Dahas, iletilebilir olann bo
103

zulmasndaki yeterli gzelliin basite ilan edilmesinin yan sra

gsteri kltrnn en modern eilimi -ve genel toplumsal r
gtlenmenin baskc uygulamasna en fazla bal olan eilinekip almalar araclyla ayrm unsurlardan oluan kar
mak bir yeni-sanat ortamn yeniden yaratmaya alr; zellikle
de ehircilikte grlen sanatsal kalntlar ya da estetik-teknik ka
rmlar bir araya getirme abalar byledir. Bu, gsterinin sahtekltr dzleminde, paralanm iiyi ekiple iyi btnlemi bir
kiilik olarak yeniden ele geirmeyi hedefleyen gelimi ka
pitalizmin genel tasarsnn bir ifadesidir; son dnem Amerikan
sosyologlar (Riesman, Whyte, v.s.) bu eilimi tanmlamlardr.
Bu her yerde ayn olan, cemaatsiz bir yeniden yaplandrma ta
sarsdr.
193
Tmyle meta haline gelen kltr gsteri toplumunun da en nl
metas olmak zorundadr. Bu eilimin nde gelen ideologlarndan
biri olan Clark Ker, bilginin karmak retim, datm ve tketim
srecinin Amerika Birleik Devletleri'nin yllk ulusal retiminin
imdiden % 29'unu oluturduunu hesaplamtr; bu yzyln ilk
yarsnda otomobilin, nceki yzyln ikinci yarsnda demiryol
larnn oynad rol, bu yzyln ikinci yarsnda kltrn oy
nayacan ngrmtr.
194
Gncel olarak gsteri dncesi eklinde gelimeye devam eden
btn bilgi dallar hakl olmayan bir toplumu hakl karmak ve
yanl bilincin genel bilimi olmak zorundadr. Bu dnce, gsteri
sistemi iindeki kendi madd temelini aratramayaca ve ara
trmak istemeyecei olgusu tarafndan tamamen belirlenmitir.
195
Grnn toplumsal rgtlenmesi dncesi, savunduu yaygn
alt-iletiim tarafndan anlalmaz hale getirilmitir. Kendi dn
1 04

yasndaki her eyin kkeninde elikinin yattnn farknda de

ildir. Karln yer almad kendi dil sistemi dahilinde mutlak
bir iktidar olan gsteri iktidarnn uzmanlar, aalama deneyim
leri ve aalama konusundaki baarlaryla mutlak anlamda
rmlerdir; nk gerekte seyirci olan aalanan insana dair
bilgileri dolaysyla kendi aalamalarnn dorulandn g
rrler.
196
Gsteri sistemindeki iyilemenin yeni sorunlar doduka gsteri
sisteminin uzmanlam dncesinde, yeni bir iblm gerek
leir: Bir yandan, ayrl, ayrln kendi kavramsal ve somut
aralaryla aratran modern sosyoloji gsterinin gsterisel ele
tirisini stlenirken; dier yandan yapsalcln kk sald eitli
bilim dallarnda gsterinin mdafaas dncesizliin dncesi
olarak, tarihsel pratiin resm hafza kayb olarak kurumsallar.
Bununla birlikte diyalektik olmayan eletirinin sahte mitsizlii
ile sistemin katksz reklamnn sahte iyimserlii, boyun emi
dnce olmalar bakmndan zdetirler.
197
Mevcut gelimenin yol at yaam koullarn ilk olarak Ame
rika Birleik Devletlerinde tartmaya balam olan sosyoloji
nemli lde ampirik veri getirmi olsa da kendi konusunun ha
kikatini asla bilmez, nk bu konuya ikin olan eletiriden yok
sundur. yle ki, bu sosyolojinin samimi anlamda reformist ei
limi sadece pratik nlemlerle hi alakas olmayan maneviyata ve
saduyuya arlara, vs. dayanr. Bu tarz eletiri, kendi dnyas
nn merkezindeki olumsuzluu bilmediinden, adeta irrasyonel
bir parazit remesi gibi yzeyi son derece rahatsz edici bir e
kilde kapladn sand bir eit olumsuz art-deeri tanmla
makta srar eder. Bu hiddetli iyi niyet, samimi olsa bile, sadece
sistemin haric sonularn sulamakla yetinir, tahminlerinin ve
ynteminin esasen zre dayal zelliini unutarak srarla ken
disinin eletirel olduunu dnr.
105

198
ktisadi bolluk toplumunda israfn tevik edilmesinin samaln
ya da tehlikelerini dile getirenler israfn ne ie yaradn bil
mezler. Onlar, iktisadi rasyonellik adna, yararl irrasyonel bek
ileri nankrce mahkm ederler, oysa bu bekiler olmasayd bu
ekonomik rasyonellik iktidar kerdi. rnein, maj adl ki
tabnda Amerikan gsterisinin ticari tketimini tanmlayan Boorstin hibir zaman gsteri kavramn anlayamaz, nk zel ya
amn ya da drst meta kavramnn bu feci abartnn dnda
kalabileceine inanr. Yasalar yapann metalar olduunu anlamaz,
oysa bu yasalar drst bir ekilde uygulandnda zel yaamn
farkl gerekliine ve ardndan bu zel yaamn imajlarn toplumsal
tketimi tarafndan yeniden ele geirilmesine yol amaktadr.
199
Boorstin, tpk dnyamza yabanc olan fazlalklar gibi bize de ya
banc gelen bir dnyann fazlalklarn tanmlar. Ama, imajlarn
yzeysel hkimiyetini, psikolojik ve manev deerlendirmelerle,
bizim zrva isteklerimizin rn olarak nitelerken st kapal
olarak bavurduu toplumsal yaamn normal temelinin ne Boorstinin kitabnda ne de dneminde hibir gereklii yoktur. Bo
orstin, bir imaj toplumunu derinlemesine anlayamaz, nk s
zn ettii gerek insan yaam, ona gre, dinsel tevekkl de
kapsayan bir gemite kalmtr. Bu toplumun hakikati, bu top
lumun yadsnmasndan baka bir ey deildir.

200
Ayr olarak ileyen bir endstriyel rasyonelliin toplumsal ya
amn tmnden tecrit edilebileceine inanan sosyoloji, oaltma
ve nakil tekniklerini endstriyel hareketin tmnden tecrit etme
noktasna kadar gidebilir. Bylece, Boorstin, anlatt sonularn,
imajlar yayan ar byk teknik bir aygtla, amzn in
sanlarnn sahte duygusalla gsterdikleri ar ilginin neredeyse
tesadfi saylabilecek mutsuz karlamasndan kaynaklandn
106

kefeder. Bylece gsteri, modern insann ok fazla seyirci kal

masndan ileri gelir. Boorstin, ortaya kard kurmaca sahteolaylardaki oalmann, insanlarn gncel toplumsal yaamn
youn gereklii iinde, olaylar bizzat yaayamamalar gibi basit
bir olgudan kaynaklandn anlamaz. Tarih, modern toplumun
zerine adeta bir hayalet gibi kt iin, dondurulmu imdiki
zaman'm tehlike altndaki dengesini korumak amacyla yaamn
btn tketim aamalarnda sahte-tarihler ina edilmitir.
201
Dondurulmu tarihsel zamann ksa bir dnemindeki mutlak du
raanln dorulanmas yapsalc bir sistemletirmeye ynelik
mevcut eilimin bilinsiz ve bilinli olarak ilan edilmi yad
snamaz temelidir. Tarih kart yapsalclk dncesinin yer al
d bak as, balangc ve sonu olmayan bir sistemin ebed
mevcudiyetine dair bak asdr. Daha nceden var olan bilind bir yapnn btn toplumsal praksis zerindeki diktatrl
n ryas, dilbilimi ve antropolojinin (ve hatta kapitalizmin i
leyii zerine yaplan tahlilin) inceledii -bu balamda zaten yan
l anlalm olan- yap modellerinden yanllkla alnm ola
bilir, nk kolaylkla beyinleri doldurulan orta derecedeki
kadrolarn akademik dncesi, yani var olan sisteme duyulan
hayranlk sayesinde kendisini tamamen salama alan dnce, her
trl gereklii yavan bir ekilde sistemin varoluuna indirger.
202
Her trl toplumsal tarih biliminde olduu gibi, "yapsalc" ka
tegorileri anlamak iin de her zaman kategorilerin var olma bi
imlerini ve var olma koullarn dile getirdiklerini akldan
karmamak gerekir. Nasl ki bir insann deeri o insann kendisi
hakknda sahip olduu gre gre biilemezse, belirli bir top
lumu da kendinden sz ettii dili tartlmaz gerek olarak kabul
ederek deerlendiremez ve hayranlk duyamayz. Bu tr dei
im dnemlerini dnemin kendine dair bilinciyle deerlendirenle
yiz; tam aksine, bilin madd yaamdaki elikilere bavurarak
107

aklanmaldr... Yap, mevcut iktidarn evladdr. Yapsalclk,

gsteri letiiminin mevcut koullarnn bir mutlak olduunu
dnen, devlet gvencesi altndaki dncedir. Yapsalcln,
mesajlarn kodlarn aratrma yntemi, iletiimin eitli hiyerar
ik iaretler biiminde var olduu bir toplumun rnnden ve ta
nnmasndan baka bir ey deildir. Sonu olarak, gsteri top
lumlunun tarih tesi geerliliini kantlamaya yarayan yapsalclk
deildir, tam tersine, yapsalcln souk dn kantlamaya ya
rayan youn gereklik olarak kendini dayatan gsteri toplumudur.

203
Eletirel gsterijcavram, hi phesiz ki, her eyi aklamak ve
soyut olarak itham etmek ve bylelikle gsteri sistemini sa
vunmaya hizmet etmek iin sradan ve bo bir sosyolojik-politik
hitabet forml olarak sradanlatrlabilir. nk hibir d
ncenin mevcut gsterinin tesine gidemeyecei, olsa olsa gs
teri hakkndaki mevcut dncelerin tesine gidebilecei aktr.
Gsteri toplumunu fiilen ortadan kaldrmak iin, pratik bir gc
devreye sokacak insanlar gerekir. Eletirel gsteri teorisi ancak
toplumdaki yadsyc akmlarla birleerek doru olabilir ve bu
yadsma, yani devrimci snf mcadelesinin yeniden balamas,
kendi gerek koullarnn, (pratikteki mevcut bask koullarnn)
teorisi olan gsteri eletirisini gelitirerek ve bu yadsmann ne
olabilecei ile ilgili gizi aa kararak kendi bilincine varacak
tr. Bu teori ii snfndan mucizeler beklemez.. O, proletaryann
taleplerinin yeni formlasyonunu ve yerine getirilmesini uzun so
luklu bir i olarak gz nnde bulundurur. Teorik ve pratik m
cadele arasnda yapay bir ayrm yapmak iin -nk burada ta
nmlanan temel zerinde, ciddi bir pratik olmakszn byle bir
teorinin oluumunu ve iletiimini tasarlamak bile mmkn de
ildir -eletirel teorinin karanlk ve zorlu yolunun toplum apnda
devreye giren pratik hareketin de nasibi olmas gerekecei ke
sindir.

108

204
Eletirel teori kendi dilinde iletilmek zorundadr. Bu, ierikte ol
duu kadar biimde de diyalektik olmak zorunda olan elikinin
dilidir. Bu, btnln eletirisi ve tarihsel eletiridir. Bu eletirel
teori, yaznn sfr noktas deil, altst olmasdr. Bir slp yad
smas deil yadsmann slbudur.
205
Diyalektik teorinin sunulu slbu bile hkim dil kurallarna ve
bunlarla ilgili zevklere gre bir skandal ve bir irenliktir, nk
var olan kavramlar pozitif olarak kullanrken bu kavramlarn ye
niden kefedilmi akcln, onlarn zorunlu yok ediliini de e
zamanl olarak fark eder.
206
Kendi eletirisini de ieren bu slp bugnk eletirinin tm ge
mii zerindeki tahakkmn belirtmek zorundadr. Diyalektik te
orinin sunulu biimi, iindeki olumsuz ruhu yanstr. Hakikat,
iinde onu yapan aletin izine artk rastlanmayan bir rn gibi de
ildir. (Hegel). inde hareketin izinin de yer almas gereken ha
reketin teorik bilinci, kavramlar arasnda kurulmu ilikilerin al
tst olmas ve nceki eletirinin btn kazananlarnn alnp
deitirilmesi ile kendini gsterir. Tamlayann altst olmas, ta
rihsel devrimlerin dnce tarzndaki ifadesidir ve Hegel'in i
neleyici slbu olarak kabul edilmitir. Gen Marx, Feuerbach'n
da sistemli olarak kullanm olduu zneyle yklemin yerini de
itirme tekniini verek, sefaletin felsefesinden felsefenin se
faletini ekip alan bu asi slbu en tutarl ekilde kullanmay ba
armtr. alp deitirme, saygn hakikatler halinde dondurul
mu, bir baka deyile yalana dntrlm olan gemiin ele
tirel sonularnn kertilmesine yol aar. Kierkegaard, bunu ka
stl olarak kullanm, bir de geersizliini ilan etmiti: Btn
alp rpmalara ramen, tpk bir dolap beygiri gibi, eninde so
nunda, sana ait olmayan ve canlandrd hatralarla rahatszlk
109

veren kk bir kelimeye kaplp gidersin. (Felsefe Krntlar).

alp deitirmenin bu kullanmn belirleyen ey, resmi hakikat
eklinde tahrif edilmi olana ynelik mesafe zorunluluudur ve
Kierkegaard ayn kitapta bunu u ekilde itiraf eder: Syledik
lerime dn szler katmam hedefleyen, sitem dolu eitli ima
larnza ilikin son bir saptama daha. Bunu burada inkr et
miyorum ve isteyerek yaptm ve bu brorn devamnda, tabi
ki eer yazarsam, meseleyi gerek ismiyle nitelendirmek ve so
runu tarihsel bir kisveye brndrme niyetinde olduumu artk
saklamayacam.
207
Dnceler geliirler. Kelimelerin anlam gelimeye katlr. Ar
maclk zorunludur. lerleme bunu gerektirir. Bir yazarn cm
lesine sk skya sarlnr, onun ifadelerinden yararlanlr, yanl
bir dnce silinir ve yerine dorusu konulur.
208
alp deitirme, alntnn, srf bir alnt haline geldii iin srekli
tahrif edilen teorik otoritenin kartdr; balamndan, devinimin
den ve de topyekn referans olarak dneminden ve bu referans
iindeki -ister bilerek isterse yanllkla olsun- kusursuz tercihten
koparlm bir blmdr. alp deitirme, anti-ideolojinin akc
dilidir. O, hibir eyi kesin olarak ve kendi iinde gvenceye al
maya kalkamayacan bilen iletiimde ortaya kar. alp de
itirme, en yksek aamada, hibir eski ve eletiri-st referansn
onaylayamayaca dildir. Buna karlk, hem kendi iindeki hem
de uygulanabilir olgularla olan tutarll, ortaya kard ha
kikatin eski ekirdeini onaylayabilir. alp deitirme, nedenini,
imdiki eletiri gibi, kendi hakikatinin dnda kalan bir ey ze
rine oturtmamtr.

110

209
fade edilmi teori alannn btn sarslmaz zerkliini yalanla
yarak, mevcut dzeni rahatsz eden ve bozan eylemi bu iddet
araclyla buraya sokan, teorik formlasyonda kendini aka
alnp deitirilmi olarak sunan ey bize, teorik olann bu va
roluunun kendi iinde bir hi olduunu ve ancak tarihsel eylem
araclyla ve kendisinin hakiki benzeri olan tarihsel dzeltme ile
tannabileceini hatrlatr.
210
Kltrn gerek anlamda yadsnmas, onun anlamn koruyacak
olan tek eydir. Bu yadsma artk kltrel olamaz. O, tamamen
farkl bir anlamla da olsa kltr dzeyinde kalan eydir.

211
eliki dilinde, kltr eletirisi kendisini birlemi eletiri olarak
tantr: Kltrn tamamna -iiri kadar bilgisine de- hkmeden
ve toplumsal kltr eletirisinden kendisini hi bir ekilde ayr
tutmayan eydir. Birlemi toplumsal pratik'le tek bana bu
lumaya giden ey, bu birlemi teorik eletiridir.

111

IX. m a d d il e m i id e o l o j i

zbilin; baka bir zbilin iin

varolduunda ve varolduundan dolay
kendinde ve kendi iin varolur; yani ancak
tannan varlk olarak vardr.
Hegel, Tinin Fenomenolojisi

212
deoloji, tarihin elikilerle ykl gidiatnda, snfl bir toplum
dncesinin temeli'dir. deolojik olgular asla basit kuruntular ol
mamlardr, bunlar daha ziyade gerekliklerin deforme olmu bi
lincidir ve bylelikle, karlnda, gerekten deforme edici bir
eylemi harekete geiren gerek etkenlerdir; zerklemi iktisadi
retimin somut baarsnn yol at ideolojinin gsteri biiminde
maddilemesi, toplumsal gereklik ile tm gerei kendi modeline
gre yeniden yontabilmi olan bir ideolojiyi pratikte birbirine ka
rtrdnda bu durum daha da geerlilik kazanr.
112

213
Evrensel olann soyut iradesi ve yanlsamas olan ideoloji, ev
rensel soyutlama ve yanlsamann modern toplumdaki etkili dik
tatrl yoluyla meruiyet kazandnda artk ksmi olann ira
deci mcadelesi olmaktan kar, zaferi olur. Bu noktada, ideolojik
iddia bir tr kesin pozitivist kusursuzluk kazanr: Artk o tarihsel
bir seim deil, bir gerekliktir. Bu tr bir iddiada, ideolojilerin
zel isimlerine yer yoktur. Sistemin hizmetindeki tamamen ide
olojik almann rol bile, her trl ideolojik fenomenin te
sindeymi gibi grnmek isteyen bir epistemolojik temelin ta
nnmasndan baka bir ey olarak kabul edilmez. Maddiletirilmi
ideolojinin kendisi de ifade edilebilir bir tarihsel programa sahip
olmad gibi bir isme de sahip deildir. Bu, bir baka deyile ide
olojiler tarihinin sona ermesidir.
214
Btn i mant, Mannheimm kastettii anlamyla btncl
ideolojiye varan ideoloji, -kendisini dondurulmu bir btnln
sahte-bilgisi olarak dayatan blmn despotizmi, yani totaliter
bak as imdi tarih-dln devinimsiz gsterisinde tarufmlanmaktadr. Onun tamamlanmas, ayn zamanda toplumun ta
mam iindeki zlmesidir. Bu toplumun pratikteki zlmesi ile
birlikte, tarihsel yaama giden yolu kapatan son samalk olan ide
oloji de ortadan kalkmak zorundadr.
215
Gsteri ncelikle ideolojidir, nk kendi btnl iinde, btn
ideolojik sistemlerin zn sergiler ve gsterir: yoksullama, k
leleme ve gerek yaamn yadsnmas. Gsteri maddi olarak in
sanlar arasndaki ayrlk ve uzaklamann ifadesidir. Gsteride
younlam olan sahtekrln yeni ghctdnn temeli bu re
timde yatmaktadr ve bu retim sayesinde, nesneler ynyla bir
likte... insan kleletiren yabanc varlklarn yeni alan da ge
liir. Bu, ihtiyac yaamn karsna karan bir yaylmann en
FSN/Gosir Toplumu

113

ileri aamasdr. Demek ki, paraya duyulan ihtiya ekonomi po

litiin rettii gerek ve tek ihtiyatr. (Ekonomi ve Felsefe ze
rine Elyazmalar). Gsteri, Ilegel'in Jena'nn Realphilosophie'sinde parann ilkesi olarak izah ettii ilkeyi toplumsal ya
amn tamamna yayar; bu l olann, kendi iinde hareket ede
nin yaamdr.
216
Feuerbach zerine Tezler'de zetlenmi olan, felsefenin, ide
alizm ve materyalizm arasndaki kartl aan praksiste ger
eklemesi tasarsnn tersine gsteri, kendi evreninin sahlesomutluu dahilinde materyalizmin ve idealizmin ideolojik zel
liklerini hem -korur hem de dayatr. Dnyay bir etkinlik olarak
deil, bir temsil olarak gren ve sonuta maddeyi idealletiren
eski materyalizmin seyirlik yan, somut eylerin otomatik olarak
toplumsal yaamn efendileri haline geldii gsteride gerekleir.
Buna karlk, idealizmin dlenen etkinlii de gsterge ve ia
retlerin teknik araclyla gsteride gerekleir; bu gsterge ve
iaretler sonuta soyut bir ideali maddiletirirler.
217
Gabel'in Yanl Bilin adl kitabnda ideoloji ve izofreni arasnda
kurduu paralellik, ideolojinin maddilemesinin iktisadi srecine
yerletirilmelidir. Toplum, ideolojinin eskiden beri olduu ey ha
line gelmitir. Praksisin btnlnn bozulmas ve buna elik
eden anti-diyalektik yanl bilin; ite gsterinin boyunduruu al
tndaki gndelik yaamn her annda dayatlan ey. Bu, in
sanlarn karlama yeteneindeki baarszln sistemli olarak
rgtlenmesi ve bu yetenein yerini satrd bir toplumsal olgunun
almas olarak anlalmaldr: karlamann yanl bilinci, kar
lama yanlsamas. Hi kimsenin artk dierleri tarafndan ta
ntlamad bir toplumda, her birey kendi gerekliini tanyamaz
hale gelir. deoloji kendi ortamn bulmutur, ayrlk kendi dn
yasn kurmutur.
114

218
Gabel, klinik izofreni gstergelerinde, btnlk diyalektiinde
ki d (en ar biimi olan ayrmayla birlikte) ile oluum di
yalektiindeki d (en ar biimi olan donuklukla birlikte) bir
hayli i ie gemi grnr, der. Ardnda kendi yaamnn sr
gn edildii gsteri ekranyla, snrl yalnkat bir evrenin tutsa
olan seyirci bilinci, artk metalar ve metalarnn politikas ile tek
yanl olarak kuatan kurgusal muhataplardan baka bir ey ta
nmaz. Gsteri, kendi btnl iinde, seyircinin aynadaki
imajdr. Burada sahnelenen ey genellemi bir otizmden sahte
k kapsdr.
219
Benlik ve dnya arasndaki snrlar dnyann varlk-yokluunu
kuatan benliin ezilmesiyle ortadan kaldran gsteri, grnn
rgtlenmesiyle salanan sahtekrln gerek mevcudiyetiyle
btn yaanm hakikati bastrarak doru ile yanl arasndaki s
nrlar da ortadan kaldrr. Tuhaf gndelik kaderine edilgen bir e
kilde boyun een bir kimse, byl tekniklere bavurarak bu ka
dere aldatc bir ekilde tepki gsteren bir delilie doru itilir.
Metalarn tannmas ve tketilmesi, karlksz bir iletiime gs
terilen bu sahte karln can damardr. Tketicinin hissettii
taklit ihtiyac, kesinlikle, onun temel mahrumiyetinin btn g
rnleri tarafndan artlandrlm ocuksu bir ihtiyatr. Gabel'in
tamamen farkl bir patalojik dzey iin kulland tabirle sy
lemek gerekirse, "temsile duyulan anormal ihtiya, burada, va
roluun snrnda kalm olmann verdii azap verici bir duyguyu
telfi etmektedir."
220
Yanl bilin mant kendini doru bir ekilde tanyamyorsa,
gsteri ile ilgili eletirel hakikatin aratrlmas doru bir eletiri
olmak zorundadr. Pratik mcadelesini uzlamaz gsteri d
manlar arasnda vermek ve onlarn olmadklar yerde kendisinin
1 15

dc olmadn kabul imek zorundadr. Dorudan etkili olmaya

duyulan soyut istek, reformist uzlamalara girimeye ya da sahledcvrimci kalntlarn ortak eylemine katlmaya kalktnda hkim
dnce yasalarn, gncelliin mstesna bak asn kabul eder.
Bylelikle, taknlk, alt edilmeye allrken yeniden ortaya
kar. Tersine, gsteriyi aan eletiri beklemeyi bilmek zorundadr.
221
Tersyz edilmi hakikatin madd temellerinden kurtulmak; ite
amzn kurtuluunu oluturan ey budur. Dnyaya hakikati
yerletirmeye dair bu tarihsel misyonu ne tecrit edilmi birey ne
dc maniplasyonlara boyun emi darmadank kalabalk yerine
getirebilir; bu misyonu ancak bugn ve daima, gereklemi de
mokrasinin yabanclatrmayan biimine, yani pratik teorinin
kendi kendini denetledii ve kendi eylemini grebildii Konsey'e
btn iktidar devretmek suretiyle btn snflarn zlmesini
gerekletirmeye muktedir snf yerine getirebilir. Bu kurtulu, bi
reylerin dorudan doruya evrensel tarihe bal olduklar ve di
yalogun, kendi koullarnn zaferini salamak iin silahland
yerden baka yerde mmkn deildir.

Gsteri Toplumu
zerineyorumlar

1988

Gerard Lebovici'nin ansna;

5 Mart 1984'te, Paris'te ldrld,
cinayetin failleri hl mehul.

inde bulunduunuz durum ve koullar ne

kadar tehlikeli olursa olsun, umutsuzlua
kaplmayn; asl her eyden korkulacak
durumlarda korkulacak hibir ey yoktur;
tehlikelerle kuatldnzda bu tehlikelerin
hibirinden korkmayn; aresiz,
kaldnzda elinize ne geerse ona
gvenin; gafil avlandnzda gidip
dman gafil avlayn.
S un T s c .

Sava Sanal

1
Bu Yorumlar' hemen ilgiyle karlayacak elli ya da altm kii
kesinlikle vardr; yaadmz gnler ve ele aldmz sorunlarn
arl dnldnde bu saynn fazla olduu bile sylenebilir.
Fakat bunun nedeni tabi ki baz evrelerde otorite olarak kabul
ediliyor olmamdr. Bu kitapla ilgilenecek sekinlerin yarsnn ya
da yarya yakn bir blmnn kendilerini gsterinin tahakkm
sistemini srdrmeye adam kiilerden, dier bir yarsnn da
bunun tam tersi davranmakta srar eden insanlardan oluacan
da ayn ekilde akldan karmamak gerekir. Hem dikkatli hem de
eitli alanlarda sz sahibi okurlar da hesaba kattmda tam bir
zgrlk iinde konuamayacam aktr. zellikle de rastgele bi
nlerini ok fazla bilgilendirmemeye zen gstermeliyim.
123

Yaadmz zamann ktl beni bir kez daha yeni bir tarzda
yazmaya zorlayacak. Baz unsurlar bilerek es geilecek; ve plan
bir hayli belirsiz kalmak zorunda olacak. Okurlar aa damgasn
vurmu olan baz tuzaklarla karlaabilirler. Oraya buraya birok
deiik sayfa eklemek kouluyla anlamn tamam ortaya kabilir;
Tpk antlamalarn aka ne srd eylere genellikle gizli
maddelerin eklenmesi ve tpk bir kimyevi maddenin sakl zel
liklerini bir baka kimyevi madde ile birletiinde aa karma
s gibi. Bununla birlikte bu ksa eserde ne yazk ki kolaylkla an
lalabilecek ok fazla ey olacak.
2
1%7'de Gsteri Toplumu adl kitapta modern gsterinin znde
ne olduunu gsterdim: Sonmsuz bir egemenlik statsne ula
m otokratik pazar ekonomisinin hkmranl ve bu hkmran
la elik eden yeni hkmetme tekniklerinin tamam. eitli l
kelerde daha sonraki yllarda da devam eden 1968 olaylar, ken
diliinden doduu toplumun mevcut rgtlenmesini hibir yerde
alt edememiken gsteri her yerde glenmeye devam etmitir,
yani hem her tarafta en ar ulara kadar yaylmay hem de mer
kezdeki younluunu artrmay srdrmtr. Hatta saldrya u
rayan iktidarlarn her zaman yapt gibi yeni savunma tek
niklerini bile renmitir. Gsteri toplumunun eletirisine bala
dmda -o gnk koullarda- zellikle, bu eletiride ortaya
karlabilecek devrimci ierik fark edilmi ve bu da doal olarak
bu eletirinin en can skc yn olarak hissedilmiti. Gsteriye
gelince, zaman zaman onu kafadan uydurmakla ve her zaman iin
de bu gsterinin derinliini, birliini ve gerek ileyiini deer
lendirmede arya kam olmakla sulandm. Kabul etmeliyim
ki sonralar ayn konu zerinde yeni kitaplar yaymlayanlar bu ko
nuda daha az ey sylemenin mmkn olduunu mkemmel bir
ekilde kantlamlardr. Btn yapmalar gereken btnlk ve bu
btnln deviniminin yerine, olayn yzeyindeki tek bir statik
ayrnty koymakt; ve her yazar zgnln farkl ve daha az ra
hatsz edici bir ayrnty seerek ispatlamtr. Hibiri pervasz ta
rihsel yarglamalarda bulunarak kiisel yorumundaki bilimsel al
akgnlll lekelemek istememiti.
124

Bununla beraber, gsteri toplumu gelimeye devam etti. Hzla ge

liti, nk 1967'de arkasnda ancak krk yl, ama dolu dolu kul
lanlm krk yl vard. Ve gsteri toplumu hi kimsenin aratrma
zahmetini gze almad kendi hareketiyle o dnemden itibaren
artc baarlar gstermi ve asl doasnn tam olarak benim
tarif ettiim ey olduunu ortaya karmtr. Bu aikr durumun
sadece akademik bir deeri yoktur; nk hi phesiz gsterinin
birliini ve sylemini aktif bir g olarak anlamak, bu gcn o za
mandan beri hangi ynlerde hareket edebildiini incelemek iin
kanlmazdr. Toplumdaki elikinin bir sonraki aamas ke
sinlikle bu koullarda ortaya kaca iin u sorular son derece
nemlidir: Mademki bugn gsteri eskisinden ok daha gldr,
o zaman bu fazla gc ne yapacaktr? Daha cc mevcut ol
mad hangi alanlara girmitir? Ksacas bugnk hareket alan
lar nelerdir? Bugnlerde, insanlar ok farkl bir yaam srmeye
zorlayan bir tr hzl istilnn szkonusu olduuna dair garip bir
duygu olduka yaygnlk kazanmtr; ama bu daha ziyade ik
limde, ya da bir baka doal dengede grlen aklanamayan bir
deiiklik gibi, cehaletin bildii tek eyin syleyecek hibir e
yinin olmad bir deiiklik gibi yaanmtr. Dahas, birok
insan bunu uygarlatrc bir istil olarak, sanki kanlmaz bir ey
gibi kabul eder ve hatta onunla ibirlii yapma arzusundadr. Bu
insanlar, bu fethin tam olarak ne ie yaradn ve nasl iler
lediini bilmemeyi tercih ederler.
Gsterinin son yirmi yldaki hzl yaylnn yol at ve henz
pek bilinmeyen baz pratik sonular hatrlatacam. Bu sorunun
hibir yn hakknda polemie girmeye niyetim yok; bu tr po
lemikler bugn fazlasyla basit ve gereksizdir. Hi kimseyi ikna
etmeye de almayacam. Bu yorumlar ahlk dersi verme kay
gs tamyorlar. Neyin istenebilir ya da en azndan tercih edi
lebilir olduunu nermiyorlar. Sadece istenilenin ya da tercih edi
lenin ne olduu belirtilmektedir.

125

3
Bugn artk hi kimse gsterinin varlndan ya da gcnden
makl bir ekilde phe duyamayacana gre, bu kadar acmasz
bir ekilde tecrbeyle sabit olan bir sorun hakknda ilave bir ey
ler sylemenin akllca olup olmadndan phe edilebilir. 19
Eyll 1987 tarihli Le Monde, var olan ey hakknda konumaya
gerek yoktur formln, yani en azndan bu konuda hibir l
keyi geri brakmam olan bu gsteri dneminin temel yasasn
byk bir mutlulukla tanumtr:
ada toplum bir gsteri toplumudur ve bu herkesin kabul ettii bir
durumdur. Kendilerini belli etmeyenleri bir sre sonra fark etmek g e
rekecektir. an gerisinde kalm lkelere dokunmadan, sanayile
mi uluslara damgasn vurma noktasna gelen bir olay tanmlayan
eserler artk dikkate alnmamaktadr. Bu olay, genellikle ondan y a
knmak amacyla tahlil eden kitaplarn da tannmak iin kendilerini
gsteriye adamalar son derece tuhaftr.

Gsterinin bu gsterisel eletirisi sadece gecikmi bir eletiri de

ildir, daha da beteri gsteri kurallar iinde dikkat ekmeye a
ltndan nafile genellemelere ya da sahte zntlere sk skya
sarlaca dorudur; tpk bir gazetede soytarlk yapan yukardaki
gibi uyank bir bilgiliin sama gelmesi gibi.
Gsteri, yani dnyann sahiplerinin yaptklar eyler hakknda y
rtlen bo tartmalar da bylece bizzat gsteri tarafndan d
zenlenmi olur: Gsterinin sahip olduu byk olanaklarn yaygn
kullanm hakknda hibir ey sylememek iin srarla bu ola
naklar zerinde durulur. Genellikle gsteri kelimesinden ziyade
medyatik kelimesi tercih edilir. Ve bununla da basit bir ara kas
tedilmek istenir: yeni kitle iletiimi (daha nceden alnm ka
rarlara edilgen bir hayranln yaratld, sonunda tek yanl bir
safla erien iletiim) zenginliini, kitle iletiim aralar sa
yesinde tarafsz bir profesyonellikle ynetecek olan bir tr
kamu hizmeti. letilen, emirlerdir; ve bu emirleri verenler, ayn
zamanda bu emirler hakknda ne dndklerini de mkemmel
bir uyum iinde bizlere sylerler.
126

Temelde bylesine birletirici olan, kanlmaz olarak bu denli

merkeziyeti ve anlay olarak tamamen despotik olan gsteri ik
tidar, kendi egemenlii altnda bir gsteri politikasnn, bir gs
teri adaletinin, bir gsteri tbbnn ya da ayn derecede artc
olan tm medya arlklarnn kurulmu olduunu grmekten
sk sk nefret eder. Bylece gsteri, medyatik arlklardan ibaret
kabul edilir ve iletiim kurmaya yarad srece tartmasz bir e
kilde iyi olarak kabul edilen medyann doasnn zaman zaman
ar ulara gtrld sylenir. Toplumun efendileri genellikle
medyadaki memurlarnn kendilerine kt hizmet verdiini sy
lerler; sk sk da seyirci tabakasn, kendisini lsz ve hatta hay
van bir ekilde medyatik zevklere teslim etmekle sularlar. By
le likle, medya iinde potansiyel olarak bulunan sonsuz saydaki
szde ayrmn ardnda, aslnda byk bir srarla islenen gsterii
ama birliinin sonucu olan ey gizlenir. Tpk meta mantnn
tm tccarlarn eitli rekabet tutkularna hkmetmesi ya da sava
mantnn silahlarda sk sk grlen deiiklere hkmetmesi gibi
gsterinin sert mant da medyatik lgnlklarn zengin e
itliliini her yerde ynetir.
Son yirmi yllk gelimede grlen en nemli deiiklik gs
terinin srekliliinde yatar. Bunun, zaten olduka ileri bir gelime
aamasna erimi olan medya aralarnn mkemmelletirilmesi
ile bir ilgisi yoktur: Bu, sadece gsterinin tahakkmnn, kendi
yasalarna tabi olan bir kua yetitirebilmi olmasndan ileri
gelir. Bu kuan tamamnn fiilen yaad bu olaanst yeni
koullar, gsterinin bundan byle engelleyecei ve de izin ve
recei her eyin tam ve yeterli bir zetini oluturur.
4
Teorik dzeyde, nceki formlasyonlarma eklemem gereken bir
tek detay var ki bu detayn da ok kapsaml sonular vardr.
1967de birbirini takip eden ve rakip olan gsterinin iki iktidar bi
imini ayrt etmitim: younlam ve yaygn gsteri. Bunlarn
her ikisi de, gerek toplumun hem amac, hem de yalan olarak
onun yzeyinde kalyorlard. Birincisi, diktatr bir kiiliin et127

rafnda younlam bir ideolojiyi n plana kararak hem Stalinisl hem de Nazi totaliter kar-devrimine elik etmitir. kincisi
ise, cretlileri, birbirleriyle rekabet halindeki geni kapsaml yeni
meta eitleri arasndan zgrce seim yapmaya tevik ederek
dnyann Amerikanlatrlmasn' temsil etmitir ve bu, geleneksel
burjuva demokrasisi biimlerini uzun sre srdrebilmi lkeleri
baz alardan rktm, ama yine de onlar batan karmay ba
arm bir sretir. O zamandan bu yana bir nc biim olu
mutur, bu da daha nceki iki biimden daha gl olduunu ka
ntlam olan yaygn biimin genel zaferi temelinde her ikisinin
rasyonel bir ekilde birlemesidir. Artk kendini dnya apnda
dayatmaya alan btnlemi gsteri sz konusudur.
Rusya ve Almanya younlam gsterinin, Amerika Birleik
Devletleri ise yaygn gsterinin oluumunda nemli bir yer tu
tarken, Fransa ve talyada Stalinist parti ve sendikalarn politik
ve entelektel yaamda tuttuklar nemli rol, zayf demokrasi ge
lenei, tek parti hkmetinin uzun sreli iktidar tekeli, beklenme
dik bir ekilde ortaya kan bir devrimci dalgaya son verme ih
tiyac gibi bir dizi ortak tarihsel etken sayesinde btnlemi gs
terinin ortaya kmasnda etkili olmutur.
Btnlemi gsteri hem younlam hem de yaygn olarak g
rlr ve bu verimli birlemeyle birlikte her iki nitelii de daha
geni apla kullanmay renir. Eski uygulama biimleri bir hayli
deimitir. Younlam yn bakmndan, ynetim merkezi
artk gizli bir hale gelmitir: Orada artk ne bilinen bir lider, ne de
ak bir ideoloji vardr. Yaygn yn bakmndan ise, gsteri, top
lumsal olarak retilmi davran ve nesnelerin neredeyse tamam
zerinde asla bu kadar etkili olmamt. Zira btnlemi gs
terinin nihai anlam, gereklikten sz ettii lde kendini ger
eklie dahil etmesi ve gereklii tpk ondan bahsettii gibi ye
niden oluturmasdr. Sonu olarak, bu gereklik artk onun kar
sna yabanc bir ey gibi kmaz. Gsteri youn olduunda ev
resindeki toplumun byk bir blm; yaygn olduunda ise czi
bir blm ondan kurtuluyordu, gnmzde ise hibir blm
ondan kaamaz. Gsteri artk kendisini gerekliin tamamna
128

nfuz edecek kadar yaygnlatrmm Teorik olarak kolaylkla

ngrlebilecei gibi pazar mantnn taleplerinin snrsz bir e
kilde yerine getirilmesine dair pratik deneyim, tahrifin kresel
letirilmesinin ayn zamanda da kresellemenin tahrif edilmesi
anlamna geldiini hzl ve istisnasz bir ekilde kantlayacakt.
Kltrde ve doada, giderek nemini kaybeden ve gn getike
gsterinin ihtiyalarna uygun olarak seilen ve snflandrlan
eski kitap ve eski bina mirasnn halen bu nemi korumasnn d
nda, modern endstrinin aralar ve karlar dorultusunda de
itirilmemi ve kirletilmemi hibir ey kalmamtr. Genetik bi
limi bile hkim toplumsal glere tamamen ak bir bilim haline
gelmitir.
Gnmzde, retimin ve algdamann tamamn tahrif etmek iin
gereken btn aralar elinde tutan gsteri hkmeti, en uzak ge
lecei ekillendiren tasarlarn denetimsiz efendisi olduu kadar
anlarn da mutlak efendisidir. Her yerde tek bana hkmeder; s
tnkr varlm yarglarn uygulaycsdr.
blmnn aniden, bir karnaval neesiyle, parodik bir ekilde
sona ermesi ite bu koullarda grlebilir; bu durum, btn gerek
becerilerin ortadan kalkmasyla akt iin byk bir mem
nuniyetle karlanr. Bir maliyeci arkc, bir avukat polis de
dektifi olabilir, bir frnc edebi tercihlerini sergileyebilir, bir
aktr devlet bakan olabilir, bir ahba yemek yapma teknikleri
hakknda sanki bunlar evrensel tarihin en nemli konularym
gibi felsefe yapabilir. Kendini kamuoyu nnde nceden tannd
uzmanlk alannn tamamen dnda kalan bir etkinlie vermek ya
da bazen gizlice bu etkinlie soyunmak amacyla herkes gsteriye
katlabilir. Medyatik bir statye sahip olmann, insann gerekte
yapmaya muktedir olduu herhangi bir eyin deerinden ok daha
nemli olduu bir ortamda, bu statnn kolayca aktarlabilir ol
mas; herkesin her yerde ayn ekilde mehur olma hakknn ol
mas doaldr. Bu hzlandrlm medyatik paracklar genelde,
yasalara uygun olarak gvenceye alnm olan hayranln verdii
evkle kendi kariyerlerinin peinden koarlar. Ama, medyaya ge
iin, resmen bamsz olan ancak eitli ad hoc [zel] alarla
F9N/Cister Toplum u

129

gizlice birbirine bal ok sayda iletme arasnda bazen gizlikapakllk grevini yapt da grlr. yle ki, uygulamada ko
layca ngrlebilen dayanmann yan sra toplumsal iblm
de kimi zaman tamamen yeni biimler altnda yeniden ortaya
kar: rnein, artk bir suikast dzenlemek iin bir roman ya
ymlanabilir. Bu pitoresk rnekler, artk hi kimseye meslei ko
nusunda gvenilemeyeceini de gstermektedir.
Ama btnlemi gsterinin en yce tutkusu, hl gizli ajanlar
devrimciler, devrimcileri ise gizli ajanlar haline getirmektir.
5
Btnlkl gsteri aamasna dek modernlemi olan toplum, u
be temel zelliin birleik etkisiyle nitelenir: kesintisiz teknolo
jik yenilenme; devletin ve ekonominin i ie girmesi; gizliliin
yaygnlamas; tepki grmeyen yalanlar; ebed bir imdiki zaman.
Teknolojik yenilik hareketi uzun sreden beri devam etmekledir
ve kimi zaman sanayi ya da sanayi tesi de denilen kapitalist top
lumun yap tadr. Bu hareket, son dnemde kazand hzla bir
likte (kinci Dnya Sava'nn ertesi) gsterinin otoritesini daha da
pekitirmitir, nk onun sayesinde herkes kendini tamamen uz
manlar topluluuna, onlarn hesaplarna ve her zaman bu he
saplara bal olan yarglarna teslim edilmi halde bulur. Devlet
ile ekonominin i ie girmesi, bu yzyln en bariz eilimidir; ve
en azndan son dnemdeki btn iktisadi gelimelerin itici gc
haline gelmitir. Devlet ile ekonomi gleri arasnda imzalanan
savunma ve saldr ittifak, onlara her alanda nemli ortak fay
dalar salamtr: her birinin tekine sahip olduu sylenebilir;
onlar kar karya getirmek, hakllklar ve samalklar arasnda
ayrm yapmak son derece samadr. Bu birleme, gsteri hkimi
yetinin gelimesi iin de son derece uygun olduunu kantlamtr
-aslnda bu ikili ta bandan beri hep birlikteydi. Son zellik,
btnleme aamasndaki bu hkimiyetin dorudan sonulardr.

130

Yaygnlam gizlilik, gsterinin sergiledii her eyin kesin ta

mamlaycs olarak ve meselelerin zne inildiinde de en nemli
marifeti olarak gsterinin ardnda yer alr.
Yalana artk tepki gsterilmemesi ona tmyle yeni bir nitelik
katmtr. Birdenbire, hemen hemen her yerde varl sona eren ya
da en iyi ihtimalle asla kantlanamayacak bir varsaym haline in
dirgenen ey, doru olmutur. Tepki grmeyen yalan, ilk olarak,
sesini duyurma yeteneini kaybeden ve hemen ardndan da ta
mamen ortadan kalkan kamuoyunu yok etmeyi baard. Bunun,
politikada, uygulamal bilimlerde, adalet sisteminde ve sanatta
aka grlen nemli sonular olmutur.
Giyimden arkclara dek modann bile durgunlat, gemii
unutmak isteyen ve artk bir gelecek inanc tamayan bir bu
gnn oluturulmas kesintisiz bilgi akyla salanmtr ve bu
bilgiler srarla nemli haberlermi gibi duyurulan ama aslnda
dnp dolap ayn nemsiz eyler listesine geri dnen bilgilerdir.
Bu arada, gerekten deien eylerle ilgili son derece nemli ha
berler ise nadiren ve dzensiz bir ekilde verilir. Bu haberler, her
zaman bu dnyann kendi varln aka sulamasyla ve prog
raml bir ekilde kendi kendini yok etme aamalaryla ilgilidir.
6
Gsteri hkimiyetinin ilk hedefi, tarihsel bilgiyi genel anlamda
yok etmekti; ve bu en yakn gemile ilgili hemen hemen btn
enformasyonlar ve makl yorumlarla balamak suretiyle gerek
letirilmiti. Bu kadar aikr bir gereklii aklamaya gerek yok
tur. Gsteri, insanlarn olup bitenleri grmezlikten gelmelerini ve
yine de anlalabilen bir ey varsa bunu derhal unutturmay byk
bir ustalkla baarr. En nemli olan ey en gizli tutulandr. Son
yirmi ylda 1968 Maysnn tarihi kadar smarlama yalanlarla giz
lenen hibir ey olmamtr. Aslnda o gnler ve o gnlerin k
kenleri hakknda yaplan baz aydnlatc almalardan yararl
dersler karlmtr; ama bunlar devlet srr olarak kalmtr.
131

On yl kadar nce Fransa'da, epeydir unutulmu, ama hl gs

terinin tadn karan bir cumhurbakan "bundan byle, imajlarn
suyun yzeyindeki yansmalar gibi bir grnp bir kaybolduu,
belleksiz bir dnyada yaayacamz bilmekten" duyduu mut
luluu nahif bir ekilde dile getirmiti. Bu aslnda ibandakiler
ve orada kalmay bilenler iin geerlidir. Tarihin sonu, btn
mevcut iktidarlar iin ho bir dinlenmedir. Bu son, iktidarn btn
giriimlerinin baarsn ya da en azndan baar sylentisini g
vence altna alr.
Mutlak bir iktidarn tarihi ne kadar kkten yok edecei, kendi mtehakkim karlarna ya da mecburiyetlerine ve zellikle de he
deflerini uygulamaya geirme kapasitesine baldr. Ts'in Chehouang-ti kitap yaktrmtr ama onlar tmyle ortadan kal
drmay baaramamtr. Stalin, byle bir projenin yzylmzda
gerekletirilmesini daha da ileriye gtrmtr ama, -impara
torluunun snrlar dnda bulabildii her trl su ortaklna
ramen- dnyada onun polisinin ulaamad ve sahtekrlklarna
glnlen geni bir alan kalmt. Btnlemi gsteri, artk dnya
apnda uygulad yeni tekniklerle daha da iyisini yapmtr. Her
yerde sayg uyandran anlamszla glmek artk yasaktr; her
halkrda, birinin gldn gstermek olanaksz hale gelmitir.
Tarihin alan unutulmaz olann alanyd, sonular uzun sre etkili
olacak olaylar btnyd. Ve bunun ayrlmaz bir paras olarak
tarih, srmek zorunda olan ve yeni gelimeleri ksmen de olsa an
lamaya yardmc olacak bilgiydi: Thukydides, tarihin "sonsuza
dek sren bir kazanm" olduunu syler. Tarih bu ekilde hakiki
bir yenilik lt' olmutu; ve yenilii satann, yenilii lme
aralarn yok etmede byk kar vardr. Toplumsal anlam sa
dece anlk olana ya da hemen sonra ivedi hale gelecek olana -ve
her zaman bir baka ayn ivediliin yerini alana- atfedildiinde
medyann kullanm biimlerinin yaygarac ve sonsuz bir an
lamszl garanti ettii grlebilir.
Gsterinin, tarihin yasad ilan edilmesinden, btn yakn tarihi
zaten yasad olmaya mahkm etmi olmaktan, toplumda tarih
132

ruhunu yaygn bir ekilde unutturmu olmay baarmaktan sa

lad deerli avantaj ncelikle kendi tarihini rtbas etmektir:
Yakn zamanda gerekletirdii dnyay fethetme hareketi rtbas
edilir. Gsterinin iktidar adeta her zaman oradaym gibi zaten
tandk gelir. Btn zorbalar, henz haa gemi olduklarn unut
turmaya almlardr.
7
Tarihin yok edilmesiyle birlikte, dorulanamaz hikyeleri, denet
lenemeyen istatistikleri, inanlmaz aklamalar ve tahamml edi
lemez akl yrtmeleri arasnda hayali bir mesafede yitip giden
ey, ada olaylar olmutur. Gsterinin sunduu btn aptal
lklara birka saygn dzeltme ya da protestoyla ancak medya uz
manlar yant verebilir. Ve stelik bunlar son derece temkinli
dirler, nk ar umursamazlklarnn dnda, gsterinin genel
otoritesi ve gsterinin ifadesi olan toplumla girdikleri meslek ve
kiisel dayanma, grkemi bozulmamas gereken bu otoriteden
asla ayrlmamay onlar iin bir grev ve hatta bir zevk haline ge
tirir. Unutmamak gerekir ki her medya profesyonelinin, maa ya
da baka dl veya karlklarla bal olduu bir veya birden ok
efendisi vardr; ve bu uzmanlarn her biri yerine bakasnn ge
ebileceini bilir.
Btn uzmanlar devlete ve medyaya hizmet ederler ve uzman
lklar ancak bu ekilde tannr. Her uzman kendi efendisine hiz
met eder, zira her trl eski bamszlk olasl mevcut top
lumun rgtlenme koullar tarafndan yok denilecek kadar aza
indirilmitir. En iyi hizmet veren uzman tabi ki yalan syleyen
uzmandr. Uzmana ihtiya duyanlar, farkl gdlerle, tahrifiler
ve budalalardr. Birey, olaylar kendi kendine idrak edemedi
inde resm olarak uzman tarafndan gvenceye alnacaktr. Bir
zamanlar Etrsk sanat uzmanlarnn olmas normaldi; ve bunlar
her zaman ilerinin ehliydiler, nk Etrsk sanat satlk deildi.
Ama rnein, birok mehur arabn kimyasal yollarla taklit edil
mesinin krl bulunduu bir dnemin araplar, ancak bu arap
larn daha iyi ayrt edilebilen yeni kokularn sevmeye enayileri
133

ikna edecek uzmanlar yetitirmek kouluyla satlabilir. Cervantes,

kt bir kln altnda iyi bir ayya bulunur der. araptan iyi
anlayan biri genellikle nkleer endstrinin kurallarn bilmez;
ama gsteri iktidar eer bir uzman nkleer enerji konusunda aldatabiliyorsa, bir baka uzmann da arap konusunda onu ra
hatlkla aldatabileceini hesaba katar. Ve rnein, hava scaklk
larn ya da gelecek krk sekiz saat iin tahmin yalar bildiren
medyatik meteoroloji uzmannn sylediklerinin baz ekonomik,
turistik ve blgesel dengeleri koruma zorunluluuyla -hele ki bu
kadar insann birbirinden ssz yerler arasnda bu kadar ok yol
katederek bu kadar ok seyahat ettii bir ortamda- ciddi bir e
kilde kstland gayet iyi bilinir; bu kstlanma o kadar ileri
gider ki bu uzmann animatr olarak daha baarl olduu sy
lenebilir.
Tm nesnel tarih bilgisinin yok olmas, bir bakma, bireysel iti
barlarn btn bilgiyi -toplanan ve ayn zamanda tamamen farkl
ekilde yaymlanan bilgi- denetim altnda tutanlar tarafndan dilediince uysal ve deitirilebilir hale getirilmesinde grlebilir.
Bu durumda tahrif etmek iin gerekli btn yetkiye sahiptirler.
Gsterinin bilme ihtiyacn duymad bir tarihsel kant artk kant
olmaktan kar. nsan, bir gsteri mahkemesinin iyi niyetli bir
ltuf gibi atfettii nden baka hibir eye sahip olmadnda,
gzden dmesi de ok ani olabilir. Gsteri kart olup n ka
zanmak hemen hemen olanaksz hale gelmitir. Ben, bu ekilde
n kazanm olan son canl rneklerden biriyim; ve stelik asla
baka bir konuda n sahibi olmadm. Ama bu da son derece p
heli bir hale geldi. Toplum, gsteri toplumu olduunu resmen
aklad. Gsteri ilikilerinin dnda kalarak tannmak, zaten top
lum dman olarak tannmakla edeerlidir.
Herhangi bir insann gemiini batan sona yeniden yazmak, kk
ten bir ekilde deitirmek, Moskova davalarnda olduu gibi ye
niden yaratmak mmkndr; ve btn bunlar bir davann ar
lna bavurmak zorunda bile kalnmadan yaplabilir. Bugn
lerde ldrmek daha ucuza mal oluyor. Btnlemi gsterinin
yneticileri ya da onlarn dostlar sahte, belki de acemi tanklarn
134

-bu sahte tanklarn kullanlmasna ahit olacak seyircilerde bu

acemilii hissedecek kapasite kald m ki?- ve her zaman m
kemmel olan sahte belgelerin eksikliini asla ekmezler. Do
laysyla artk birisi hakknda dorudan doruya kendinizin
renmedii bir eye inanmak mmkn deildir. Ama aslnda
birisini yalan yere sulamak nadiren gerekir. Kendini tam ve ev
rensel olarak tantan tek toplumsal dorulama biimini altran
mekanizma bir kez ele geirildikten sonra istenilen her ey sy
lenir. Gsteri, iddialarn sadece dairesel hareketlerle ilerleyerek
kantlar: Geri dnler yapar, kendini tekrarlar ve herkesin ta
nklk edebilecei tek ey kamuoyu nnde dorulanabilen ve inanlabilen ey olduundan bu eyin bulunduu yeri dorulamaya
devam eder. Gsteri otoritesi ayn ekilde herhangi bir eyi bir
kere, kere yadsyabilir ve artk bu konuda konumayacan
baka bir eyden sz edeceini syleyebilir; ve ne kendi alannda
ne de baka bir alanda herhangi bir tepki alma tehlikesinin ol
madn gayet iyi bilir. nk artk ne agora ne de genel topluluk
mevcuttur; ne de arac kurumlarla ya da zerk kurulularla, sa
lonlarla, kahvehanelerle, bir iyerinin iileriyle snrl topluluklar
kalmtr; insanlarn kendilerini ilgilendiren gerekleri tartabile
cekleri hibir yer yoktur nk kendilerini medyatik tartma ve
onu nakletmek zere rgtlenmi glerin ezici varlndan asla
uzun sreli olarak kurtaramazlar. Bir zamanlar bilge dnyay
oluturan, rnein saygnlklarn olgularn tarafsz tarihi denilen
eyi dorulama, ona yaklama ya da en azndan byle bir tarihin
bilinmesi gerektiine inanma yetenekleri zerine kuran kiilerin
yarglarna, yani greceli olarak bamsz gvencelerine artk
rastlanmamaktadr. Hatta artk, inkr edilmesi mmkn olmayan
bibliyografik hakikat bile yoktur ve ulusal ktphanelerin bil
gisayara geirilen kataloglar hakikatin izlerini daha da iyi yok
edebileceklerdir. Hkim, doktor, tarihi olmann ksa zaman n
cesine kadar ne anlama geldiini dnmek ve genellikle kendi
uzmanlk alanlar dahilinde kabul ettikleri mecburiyet ve buy
ruklar hatrlamak kafa kartrc bir eydir: insanlar, ba
balarndan ok yaadklar zamana benzerler.

135

Gsteri gn boyunca bir eyden bahsetmedii zaman o ey hi

var olmam gibidir. nk artk gsteri baka bir eyden bahsediyordur ve ksacas bundan byle var olan o baka eydir. Gr
dmz gibi pratikte yol at sonular olduka fazladr.
Tarihin Yunan'da, demokrasiyle birlikte ortaya kt zannedili
yor. Oysa tarihin dnyadan demokrasiyle birlikte silindii kantla
nabiliyor.
ktidarn bu zaferlerle dolu listesine onun iin olumsuz olan bir
sonucu da eklemek gerekir: Ynetiminde srekli olarak byk bir
tarihsel bilgi ann yer ald bir devlet, artk stratejik olarak
yrtlemez.

8
Demokratik olduunu ileri sren toplum, btnlemi gsteri aa
masna ulatnda her yerde hassas bir mkemmelliin gerekle
tirilmesi olarak kabul grm gibidir. Hassas olduu iin sal
drlara maruz kalmamaldr; ve aslnda, kendisinden nceki hi
bir toplumun olamad kadar mkemmel olduu iin saldrlara
da maruz deildir. Bu hassas bir toplumdur, nk tehlikeli tek
nolojik gelimesini ynlendirirken byk zorluklar eker. Ama
bu, ynetmek iin mkemmel bir toplumdur; bunun kant, bu top
lumu ynetmek iin can atanlarn tamamnn onu ayn tarzda ve
neredeyse hibir eyi deitirmeden ynetmek istemeleridir. a
da Avrupa'da, ilk kez, hibir parti veya parti fraksiyonu, nemli
bir eyi deitirmek istiyormu gibi bile davranmamaktadr. Meta
artk hi kimse tarafndan eletirilemez: Ne genel sistem olarak ne
de sanayinin ileri gelenlerinin herhangi bir anda pazara srmeye
karar verdikleri hurda olarak.
Gsterinin hkim olduu her yerde, rgtl olan tek g gsteriyi
isteyen glerdir. Bu durumda hi kimse ne var olann dman
olabilir ne de her eyi kapsayan omerta yi* ineyebilir. ki yz
* talyanca, "su ortakl dayanmas, anlamnda; yasad rgtlerde darya
bilgi szdrmay engelleyen kural, (.n.)
136

yldan fazla bir sre hkimiyetini srdren ve yaad toplumun

eletiriye ya da dnme, reforma ya da devrime ak olmasn
salayan bu tedirgin edici kavramdan vazgeilmitir. Ve bu durum
yeni argmanlarn ortaya kmasyla deil, sadece argmanlarn
gereksiz hale gelmesiyle elde edilmitir. Bu sonutan yola karak
evrensel mutluluk hakknda deil, zorbalk alarnn korkun
gc hakknda fikir sahibi olabiliriz.
Sansr asla bu kadar mkemmel uygulanmamt. Birka lkede
hl zgr vatandalar olarak kaldklarna inandrlanlarn, gerek
yaamlarn etkileyecek bir seim yapmak sz konusu olduunda,
grlerini bildirme haklar asla bu denli kstlanmamt. Onlara
bu kadar yzszce yalan sylemek asla mmkn olmamt. Se
yirci sadece, hibir ey bilmemesi gereken ve. hibir eyi hak et
meyen biri olarak dnlmektedir. Olaylarn bir sonraki aamas
n renmek amacyla srekli olarak seyreden kii asla harekete
gemeyecektir: Seyirci olmann koulu budur. Amerika Birleik
Devletleri'nin genellikle bir istisna oluturduu sylenir, nk bu
lkede Nixon, edepsizlie varan acemilikteki bir dizi inkrla so
nunda belasn bulmutu; ama tamamen yerel olan ve baz eski ta
rihsel nedenlere dayanan bu istisna artk doru deildir, nk
yakn zamanda Reagan hibir ekilde cezalandrlmadan ayn eyi
yapabilmitir. Asla cezalandrlmam olan her ey gerek an
lamda serbesttir. Bu durumda skandaldan sz etmek artk modas
gemi kamaktadr. talya ve Amerika Birleik Devletleri'nin ar
dndan ksa bir sre sonra btn dnyann dahil olduu bu dnemi
en iyi zetleyen szler, hem resm hkmetin hem de P.2, yani
Potere Due denilen paralel hkmetin yesi olan bir talyan dev
let adamna aittir: Bir zamanlar skandallar vard ama artk bun
lardan eser kalmad.
Marx, Louis Bonaparte'n 18 Brumer nde, kinci mparatorluk
Fransasnda yarm milyon brokratyla zengin devletin oynad
baskn rol tanmlamt:
Bylece kprden okul binasna, bir kyn ortak mallarndan de
miryollarna, ulusal mallara ve blge niversitelerine dek her ey h137

k m e t e t k i n l i i n i n b ir n e s n e s i h a lin e g e l m i t i r .

stnlk iin srayla mcadele eden partiler, bu devasa devlet ya

psn sahiplenmeyi, kazananlarn temel ganimeti olarak grmekte
dirler,

der Marx; demek ki, siyasi partilerin finansman ile ilgili mehur
soru daha o zamandan ortaya atlmt. Bunlar her eye karn
biraz, nemsiz kaan ya da modas gemi denen eylerdir, nk
bugnk devlet speklasyonlar, artk daha ziyade, yeni ehirleri
ve otoyollar, yeralt ulamn ve elektro-nkleer enerji retimini,
petrol aratrmalarn ve bilgisayarlar, bankalarn ve sosyo-kltrel merkezlerin ynetimini, grsel-iitsel grnm deiiklik
lerini ve yasad silah ihracatn, gayrimenkul speklasyonlarn
ve ila sanayiini, tarmsal gda ve hastane ynetimini, asker kre
dileri ve toplumun savunmasna ynelik saysz hizmeti ynetmek
zorunda olan ve srekli genileyen blmlere ait gizli fonlar kap
samaktadr. Ve ayn kitapta, bu hkmeti gndz uygulayaca
kararlar gece almak yerine, gndz karar veren ve gece uy
gulayan bir hkmet olarak deerlendiren Marx, ne yazk ki ok
uzun zaman gncelliini koruyabilmitir.
9
Bylcsinc mkemmel olan bu demokrasi, akl almaz dmann,
yani terrizmi tek bana yaratmtr. Aslnda, demokrasinin is
tedii, kendi sonularndan ziyade dmanlar tarafndan yar
glanmaktr. Terrizmin tarihi devlet tarafndan yazlmtr; bu
yzden de eiticidir. Seyirciler elbette terrizm hakknda her eyi
bilemezler ama her zaman bu konuda, terrizmle karlatrl
dnda geri kalan her eyin daha kabul edilebilir ya da her trl
durumda daha rasyonel ve daha demokratik olduuna dair ikna
edilebilecek kadar bilgi sahibidirler.
Basknn modernletirilmesi, nedamet getirenler ad altnda n
celikle talya'da uygulanan bir pilot-denemede, yeminli pro
fesyonel savclar yetitirmekte baarl olmutu; bu tr kiiler ilk
138

olarak, XVII. yzyldaki Fronde karklklar' srasnda ortaya

ktklarnda sertifikal tank olarak adlandrlmlard. Hukuk
taki bu gsterisel ilerleme, talyan hapishanelerini, vuku bulma
m bir i savan, ans eseri olarak asla fiilen balamam bir tr
silahl kitle ayaklanmasnn, ryalara giren bir kuma gibi gizlice
dokunmu bir darbeciliin cezasn eken binlerce mahkmla dol
durmutu.
Terrizmin gizemlerini yorumlamann, iki kart gr arasnda
bir simetriyi gndeme getiriyormu gibi gzkt sylenebilir;
sanki mutlak bir ekilde birbirine kart metafizik sistemlere bal
iki felsefe okulu szkonusuymu gibi. Bazlar, terrizmi, gizli
servislerin bariz, ynlendirmelerinden baka bir ey olarak gr
mezken; dierleri terristlere, tarihsel anlaytan btnyle mah
rum insanlar olarak yaklamak gerektiine inanrlar. Biraz ta
rihsel mantk kullanldnda tarihten hibir ey anlamayan
insann kolayca ynlendirilebileceini gz nnde bulundurmann
aslnda hibir eliki tamad sonucuna varmak kolaylkla
mmkn olacaktr; stelik bu insanlar dierlerinden daha kolay
bir ekilde ynlendirilirler. Ayn ekilde, bir insana zgrce yap
tn dnd her eyin aslnda nceden bilindii gsterilebildiinde bu insan pimanla srklemek ok daha kolaydr.
ok sayda kiiyi harekete geirebilmek veya eleyebilmek iin
birka kiinin szmasnn yeterli olduu asker tarzdaki yeralt r
gtlenmesinin kanlmaz sonucu budur. Silahl mcadeleleri de
erlendirirken yaplan eletiri, sonuta hepsine dayatlacak olan
genel benzerlikle yanl yola sapmadan, kimi zaman zellikle bu
operasyonlardan bir tanesini tahlil etmelidir. Devlet gvenlik ser
vislerinin, aslnda uzunca bir sreden beri bunun iin rgtlenmi
olan gsteri alannda bulabildikleri tm avantajlar kullanmaya
kalkmalar mantksal olarak beklenen bir olaslktr; buna kar
lk artc olan bunu anlamakta karlalan zorluktur ve bu da
hakl olamaz.*

* Kardinal Mazarine kar giriilen ayaklanma, (.n.)

139

Baskc adaletin bu alandaki aktel kar, tabi ki konular ola

bildii kadar abuk genelletirmektir. Bu tr metada nemli olan
paketleme ya da etiketlemedir: Fiyat kodlardr. Gsteri demokra
sisinin tm dmanlar tpk btn gsteri demokrasileri gibi birbiriyle edeerlidir. Bylece, terristler iin artk gsteri demok
rasisinde snma hakk olamaz ve henz terrist olmakla sulanmasalar bile kesinlikle terrist haline geleceklerdir ve su
lularn iade zorunluluu kendisini dayatacaktr. Kasm 1978'de,
Federal Alman Cumhuriyeti hkmeti tarafndan esasen birka
devrimci el ilann yaymlamakla sulanan gen matbaa iisi
Gabor Winter'n davasnda, savclk temsilcisi Bayan Nicole Pradin, Paris stinaf Mahkemesi nnde, 29 Kasm 1951 FranszAlman anlamas uyarnca sulularn iadesini reddetmenin tek ge
rekesi olabilecek^"politik nedenlerin" bu davada mazeret olarak
kullanlamayacan ispatlamt:
Gabor VVinter siyasi deil toplumsal bir suludur. Toplumsal bas
klar reddediyor. Hakiki bir siyasi sulu toplumu reddetmez. Siyasi
yaplara saldrr, Gabor VVinter gibi toplumsal yaplara deil.

Kabul edilebilir siyasi su kavram Avrupa'da, ancak burjuvazi

nin, eskiden kurulmu toplumsal yaplara baarl bir ekilde sal
drmasyla ortaya kmtr. Siyasi suun nitelii toplumsal ele
tirinin eitli hedeflerinden ayr tutulamaz. Bu, Blanqui, Varlin,
Durruti iin doruydu. Bugn tmyle politik olan bir su tpk
pahal olmayan bir lks, hi kimsenin artk ileme frsatn bu
lamayaca bir su olarak korunmak isteniyormu gibi davranlmaktadr, nk iledikleri sularn peine nadiren dlen ve
sular artk politik olarak nitelenmeyen politika profesyonelleri
dnda hi kimse bu konuyla ilgilenmemektedir. Btn sular ve
cinayetler fiilen toplumsaldr. Ama hibir toplumsal su, bugne
kadar gereinden fazla sabrl ve iyi olduunu dnen ve artk
sulanmak istemeyen bu toplumda, bir eyleri deitirme id
diasndan daha kt bir ey olarak grlmeyecektir.

140

10
Mantn zlmesi, yeni hkimiyet sisteminin temel karlar
dorultusunda farkl ama karlkl olarak birbirini destekleyen
aralarla devam etmitir. Bu aralarn birou gsterinin kul
land ve yaygnlatrd teknolojiye dayanr; ama bazlar daha
ziyade kitlenin boyun eme psikolojisine baldr.
Teknolojik adan, bir bakas tarafndan oluturulmu ve se
ilmi imaj, ulaabildii her yerde bireyin nceleri kendisi iin
gzlemledii dnya ile temel balants haline geldiinde bu ima
jn her eye hogr gsterecei kesinlikle unutulmamaldr;
nk ayn imajn iine her trl ey hibir eliki yaratmadan
yerletirilebilir. maj akn her eyi tar ve alglanabilir dnyann
bu sadeletirilmi zetini keyfine gre yneten; gsterilmesi ge
rekenin ritminin ne olacana ve bu aknn nereye varacana
karar veren bakasdr; tpk dnmek iin vakit brakmayan ve
seyircinin anlayabilecei ya da dnebilecei eyden tamamen
bamsz olan ve aralksz sren keyfi bir srpriz gibi bakas
karar verir. Bu somut srekli boyun eme deneyiminde, orada bu
lunan bylesine yaygn bir ekilde kabullenmenin, yani sonunda
ipsofacto* olarak onda yeterli bir deer bulma noktasna gelen bir
kabullenmenin psikolojik kkeni yatar. Gsteri sylemi, tamamen
gizli olann yan sra, kendisine uygun gelmeyen her eyi de ale
nen susturur. Gsterdii her eyi, balamndan, gemiinden,
amalarndan ve sonularndan tecrit eder. Bu durumda tamamen
mantk ddr. Hi kimse gsteriye kar kamayacana gre,
gsterinin kendi kendine kar kma, kendi gemiini dzeltme
hakk vardr. Hizmetkrlarnn, baz olaylarla ilgili yeni ve belki
de daha da aldatc bir versiyonu bildirmek zorunda kaldklarnda
takndklar kstah tutum, cahillii ve kamuoyuna atfedilen yanl
aklamalar kabaca dzeltmektir; stelik bir gn nce bu yanl
kendi geleneksel gvenceleriyle alelacele yayanlar bizzat ken
dileridir. Bylece gsterinin verdii eitim ve seyircilerin ce
haleti, aslnda birbirlerini doururken haksz yere birbirine kart
etkenler olarak grlrler. kili bilgisayar dili de ayn ekilde
* (Lat.) Durum gerei, (.n.)
141

baka birinin isteklerine gre programlanm olan ve zamandan

bamsz, stn, tarafsz ve btnlkl bir mantk kayna gibi
grnen eyin srekli ve koulsuz benimsenmesine ynelik kar
konulamaz bir tahriktir. Her konuda yargya varmak iin bu ne
hz, bu ne sz daarc! Politik mi? Toplumsal m? Seim yap
mak gerekir. Her ikisine birden sahip olunamaz. Benim seimim
kendini dayatr. Bizimle alay ediliyor ve bu programlarn kimler
iin olduu gayet iyi biliniyor. Bu durumda ocuklarn, her satr
gerek bir muhakemeyi gerektiren ve insan deneyiminin gsteri
ncesindeki zenginliine ulamann tek yolu olan okumay henz
beceremezken, eitimlerine erken yata ve byk bir evkle bil
gisayarn Mutlak Bilgisi ile balamak zorunda olmalar hi de a
rtc deildir. nk konuma neredeyse lmtr ve konumay
bilenlerin ou dahakin zamanda lecektir.
ada halklarn dnce aralar asndan, kn birinci ne
deni aka, gsteride sergilenen sylemin yanta hi yer b
rakmamasnda yatmaktadr; oysa mantk toplumsal olarak ancak
diyalog sayesinde oluabilmitir. Dahas, gsteride konuana du
yulan sayg bylesine arttka, o kii nemli, zengin, prestijli ve
otoritenin ta kendisi olarak kabul edildike, seyirciler arasnda, bu
otoritenin bireysel bir yansmasn sergilemek zere en az gsteri
kadar mantksz olmay isteme eilimi de artar. Sonuta, mantk
kolay deildir ve hi kimse onlara mantk retmeyi dilememitir. Hibir uyuturucu mptelas mantk renmez; nk artk
ne manta ihtiyac vardr ne de onu renebilecek durumdadr.
Seyircinin bu tembellii her durumda snrl bilgilerini mantksz
otoritenin baz argmanlarnn dogmatik tekraryla gizlemeye a
lacak olan herhangi bir entelektel kadronun veya alelacele ye
titirilmi bir uzmann tembelliinden farkl deildir.

11
Genellikle, mantk konusunda en yetersiz kalanlarn kesinlikle
kendilerini devrimci ilan edenler olduuna inanlr. Bu do
rulanmam yaklam, aptallar ve militanlardan oluan arpc is
tisna dnda hemen hemen herkesin asgari bir mantkla d
142

nd eski bir dneme aittir; ve militanlar konusunda kasten

kt niyetli davrandmtr nk bu ekilde davranmann etkili
olaca dnlmt. Ama gnmzde, gsterinin youn bir e
kilde kullanlmasnn -ki bunun byle olacan beklemeliydikadalarmzn ounu ara sra ve blk prk de olsa ideolog
haline getirmi olmas gereinden ka yoktur. Mantk eksiklii
nemli olan ve nemsiz ya da ilgisiz olan; aykr olan ya da tam
tersine tamamlayc olabilecek olan; zel bir sonucun kapsad
her eyi ve ayn ekilde dlad her eyi annda idrak etme ye
teneini yitirmek demektir; bu hastalk gsterinin anestezi re reanimasynn uzmanlar tarafndan topluma kastl olarak ar dozda
zerk edilmitir. Asiler, boyun een kurbanlardan kesinlikle daha
irrasyonel deillerdi. Sadece asilerde genel irrasyonellik daha
youn olarak grlyordu, nk tasarlarn aklarken bir yan
dan da pratik bir hareketi srdrmeye almlard; -bu kimi
zaman sadece baz metinleri okumak ve bu metinlerin ne demek
istediini anladklarn gstermekten ibaretti. Kendilerini, tam an
lamyla diyalektik elikiler mantnn hareket alan olan strateji
aamasnda bile mant alt etmeye adamlard; ama btn di
erleri gibi onlar da kendilerini eski, yetersiz formel mantk ara
laryla ynlendirme yeteneinden bile mahrumdular. Hi kimse
onlar iin kayg duymaz; ve dierlerini de hi kimse dnmez.
Bu ksr gsteri dncesinin, oluumunda etkili olan her un
surdan daha fazla derinden etkiledii birey, znel niyeti bu so
nucun tamamen tersi olsa da ta bandan itibaren kendisini yer
leik dzenin hizmetine sunar. Temelde gsteri dilini takip ede
cektir, nk kendine yakn hissettii tek dil budur; zira ko
numay da bu dilde renmitir. Hi kukusuz, bu dilin retorii
nin dman olarak ortaya kmay isterdi; ama onun szdizimini
kullanacaktr. Bu, gsteri hkimiyetinin salad baarnn en
nemli noktalarndan biridir.
Eskiden var olan szck daarcnn bylesine hzla yitirilmesi
bu srecin sadece bir ndr. Bu yitirme halen bu srece hizmet et
mektedir.
143

12
Kiiliin silinmesi, gsteri normlarna somut olarak boyun emi
ve bu ekilde otantik deneyimleri tanma ve dolaysyla da bi
reysel tercihlerini kefetme olanaklarndan daha da uzaklam bir
varoluun koullarn kanlmaz ekilde beraberinde getirir.
Birey, byle bir toplumda bir nebze dikkate alnmak istiyorsa pa
radoksal olarak srekli kendini yadsmak zorunda kalacaktr. Bu
varolu aslnda srekli deien bir sadakati, sahte rnlere kar
srekli hayal krkl yaratan bir dizi kabullenmeyi gerektirir.
Yaamn deeri dk iaretlerindeki enflasyonun ardndan hzla
koulmaktadr. Uyuturucu, eylerle ilgili bu rgtlenmeye uyum
salamaya yardm ederken delilik ise bu durumdan kamaya yar
dmc olur.
Mal datmnn, neyin cazip olabileceini bile -hem alenen hem
de gizlice- belirleyecek kadar merkez bir neme sahip olduu bu
toplumdaki her trl ite, baz giriimlerin tatminkr geliimini
aklamak iin zaman zaman baz insanlara, tamamen hayali
olmak suretiyle, baz nitelikler, baz bilgiler ve hatta kimi zaman
baz kusurlar atfedildii grlr; bu tamamen her eye karar
veren eitli anlamalar'n ileyiini gizlemek ya da en azndan bu
ileyii mmkn olduu lde farkl kla sokmak iindir.
Bunun yan sra, szm ona nemli ahsiyetlerin tm niteliklerini
vurgulamaya ynelik olarak tad srarl niyetine ve bunu ger
ekletirmesine imkn tanyan rktc aralara ramen mevcut
toplum genelde bunun tam tersini gsterir; bunu da gnmzde
sanatn ve sanat zerine yaplan tartmalarn yerini tutan eyle
yapmaz sadece: Tam bir yetersizlik dier bir yetersizlikle arpr,
bu arpmann ardndan panik yaanr ve bu noktada mesele di
rencini kimin nce yitireceidir. rnein, bir davada bir taraf
temsil etmekle ykml olduunu unutan bir avukat kar tarafn
avukatnn yrtt mantktan ciddi bir ekilde etkilenir; bu
mantk en az kendisininki kadar kesinlikten uzak olsa fyile.
Masum bir sann ilemedii bir suu bir an iin itiraf ettii bile
olur; bunun nedeni, srf onu sulu olduuna inandrmak isteyen
144

bir jurnalcinin varsaymndaki mantktan etkilenmesidir (1984 y

lnda Poitiers'deki doktor Archambeau davas).
Gsterinin ilk savunucusu olan ve yaad yzyln en kararl bu
dalas gibi grnen McLuhan bile nihayet 1976'da kitle iletiim
aralarnn uygulad basknn akldla yol atn ve onlar
kullanma biimlerini deitirmenin aciliyet kazandn ke
fettiinde gsteri savunuculuundan vazgemitir. Torontolu d
nr, yllarn, herkesin hemen ve kolayca dahil olabilecei bir
kresel kyn yarataca ok saydaki zgrle hayranlk du
yarak geirmiti. ehirlerin tersine kyler hep ayn konformizm,
tecrit, aalk bir gzetim, sknt ve birka aile hakknda srekli
tekrarlanan dedikodular ile ynetilegelmitir. Bu da, artk Grimaldi-Monaco ya da Bourbon-Franco hanedanlarn Stuartlarm
yerine geen hanedanlktan ayrt etmenin imknsz hale geldii
kresel gsterinin mevcut bayalnn en isabetli tarifidir. Yine
de McLuhan'n nankr rencileri, geiciliin iinden rastgele
seilecek olan btn bu yeni zgrlklerden oluan medyatik
vgde bir kariyer edinmeyi hedefleyerek, bugn McLuhan'
unutturmaya ve onun ilk bulularn modernletirmeye alyor
lar. Ve muhtemelen de kendilerine esin veren kiiden ok daha
hzl bir ekilde kendilerini yadsyacaklardr.
13
Gsteri, kurduu mkemmel dzeni kuatan kimi tehlikeleri giz
lemez. Okyanuslarn kirlenmesi ve Ekvator ormanlarnn yok edil
mesi dnyadaki oksijenin yenilenmesini tehlikeye sokmutur;
ozon tabakas endstriyel byme karsnda dayanksz kalmtr;
nkleer radyasyon geri dn olmayan bir ekilde birikmektedir.
Gsteri tm bunlarn nemsiz olduu sonucunu karr sadece. Ta
rihler ve oranlardan baka bir ey zerinde tartmak istemez. Ve
sadece bu konuda gven tazelemeyi baarr; ki bu gsteri-ncesi
akln alamayaca bir eydir.*
* Meslek ekememezlik nedeniyle Dr. Archambeaunun baz hastalan dier
doktorlar tarafndan ldrlm ve gerek sulular asla bulunamamtr, (.n.)
F lO N /G .M eri T o p lu m u

145

Gsteri demokrasisinin yntemleri totaliter dikta'nn basit sert

liinin tersine, byk bir esneklik tarlar. Bir ey gizlice de
itiinde ismi korunabilir (bira, sr eti ya da filozof). Ayn e
kilde bir ey gizlice srdrldnde de ismi deitirilebilir: r
nein ngiltere'de Windscale'deki nkleer atklar deerlendirme
fabrikasnn ad, 1957 ylndaki feci yangndan sonra pheleri
daha kolay saptrmak amacyla, Sellafield olarak deitirilmitir;
ama yer adlaryla ilgili bu dzenleme blgedeki kanser ve lsemi
kaynakl lm oranlarnn artmasn engellememiti. Otuz yl
sonra toplumun demokratik yollarla rendii gibi ngiliz h
kmeti, halkn nkleer enerjiye olan gvenini sarsaca d
ncesiyle -ki bunun hakl gerekeleri vard- bu felketle ilgili bir
raporu gizli tutmaya karar vermiti.
Asker ya da sivil nitelikli nkleer denemeler dier alanlara na
zaran daha fazla gizlilik gerektirir; ve bildiimiz gibi bu alanlar
da yeterince gizlilik tarlar. Yaam kolaylatrmak iin, yani bu
sistemin efendileri tarafndan seilmi bilgelerin yalanlarn ko
laylatrmak iin deitirilmesi zor olan saylarn birouyla ge
rektiinde ustalkla oynayabilmek amacyla lmleri deitir
mek, onlar daha ok sayda lte gre dzenlemek ve tasfiye
etmek gerekli grlmtr. Bu sebeple radyoaktiviteyi lmek
iin u l birimlerinden biri kullanlabilir: kri, bekerel, rnt
gen, rad [dier ad santigrey], rem; ve tabi bu arada mtevaz milirad ve 100 rem deerindeki siverti unutmamak gerekir. Bu, Sellafield'in hl Windscale diye bilindii gnlerde yabanclarn ok
karmak bulduu ngiliz para sistemini hatrlatyor.
Tarafsz yorumculara ya da dman tarihilere ok fazla gizli
bilgi vermemek amacyla eer asker seferler her zaman u slp
ta aktarlsayd, XIX. yzylda asker tarihin ve dolaysyla da stra
teji teorisyenlerinin yakalayabilecek olduklar kesinlik ve aklk
tahmin edilebilirdi:
Hazrlk aamas, bizim tarafmz oluturan, drt generalin ve bu g e
nerallerin kumandasndaki birliklerden oluan salam bir nc kuv
vetin, 13.000 piyadeden oluan bir dman gcyle karlat bir
146

dizi arpmadan ibarettir. Bir sonraki aamada ise uzun zaman tar
tlm bir meydan sava geliir ve bu savaa ordumuzun tamam
290 top ve 18.000 adet kll ar svariyle katlr; oysa karlalan
dman kuvveti en az 3.600 piyade temen, krk hafif svari ve yirmi
drt zrhl svari yzbasndan olumutur. Her iki tarafn pepee
gelen baar ve baarszlklar sonucunda savan ortada kald sy
lenebilir. Benzer uzunluktaki ve younluktaki bir savata normal ola
rak beklenilen ortalama ile karlatrldnda kayplarmz Maraton
Sava'nda Yunanlarn verdii kayptan daha fazla ama PrusyalIlarn
cna'daki kayplarndan daha azd.

Bu rnekten yola kan bir uzman savaan glerle ilgili ancak

mulak bir fikir edinir. Ama operasyonlarn yrtlme tarznn
her trl yargnn stnde kalmas salanm olur.
1987 Hazira'nda, E.D.F.'nin* tesisat blm mdr yardmcs
Pierrc Bachcr, nkleer santrallerle ilgili son gvenlik doktrinini
aklamt. Santrallere vana ve filtreler yerletirerek btn bir
blgeyi etkileyecek reaktr atlaklar ya da patlamalar gibi
byk felketlerden kanmak ok daha kolay hale gelir. Bu tr
felketler, getirilen ar snrlamalar sonucunda ortaya kmakta
dr. Makina her zorlandnda birka kilometrelik dar bir alan -ki
bu alan her seferinde rzgrn hzna ve ynne gre farkl ve ge
liigzel ekilde geniler- sulayarak yavaa basnc azaltmak
daha iyidir. Pierre Bacher, son iki ylda Drme'daki Cadarache'ta
yrtlen ihtiyatl denemelerin atklarn -zellikle de gazn- ta
d radyoaktivite orannn ok dk olduunu, en kt ih
timalle g istasyonundaki radyoaktivitenin yzde birini ge
mediini aka kantlam olduunu ileri srmtr. Bu en kt
ihtimal ok dk bir ihtimaldir: yzde bir. nceleri, mantken
imknsz kaza durumlar haricinde hibir tehlikenin olmadndan
herkes emindi. lk deneme yllarnda bu mantk u ekilde deiti;
Kaza her zaman mmkn olduuna gre asl kanlmas gereken
bunun felket halini almasdr ve kolaylkla da bu hale gelebilir.
Btn yaplmas gereken ll bir ekilde azar azar kirletmektir.
Birka yl boyunca gnde 140 santilitre votka imenin, Polonya.* Fransz Elektrik irketi, (.n.)
147

llar gibi hemen sarho olmaktan ok daha salkl bir ey ol

duuna kim kar kabilir?
nsan toplumunun, pazar sylemine kar en ufak bir itiraz du
yurmann fiilen imknsz hale geldii bir dnemde bylesine
vahim sorunlarla kar karya kalmas kukusuz byk bir ta
lihsizliktir; bu dnemde, tahakkm, srf ald kararlara ve blk
prk ve lsz yarglamalarna verilecek btn karlklardan
gsteri tarafndan korunduu iin artk dnmeye ihtiyac ol
madna inanr ve aslnda zaten dnmeyi bilmez. En salam
demokrat bile neden kendisine daha zeki efendiler seilmesini ter
cih etmesin ki?
Aralk 1986'da Cenevre'de dzenlenen uluslararas uzmanlar kon
feransnda, ele^alnan sorun sadece -hatrlanaca gibi- bu ge
zegeni kozmik nlarn zararl etkilerinden koruyan ince ozon ta
bakasnn son zamanlarda ortaya kan ama byk bir hzla yay
lan delinmesine yol aan gazn, yani kloroflorokarbon retiminin
dnya apnda yasaklanp yasaklanmamasyd. Elf-Aquitaine kim
ya rnleri bayiinin temsilcisi olan ve bu yasaa tamamen kar
kan bir Fransz delegasyonunda yer alan Daniel Verilhe u an
laml saptamay yapmt:
Bu gazn yerini tutacak bir e y gelitirmek en azndan yl alacaktr
ve maliyetler drt katma kabilecektir.

Bu kadar yksekte olan bu ksa mrl ozon tabakasnn hi kim

seye ait olmad ve herhangi bir pazar deeri tamad bilin
mektedir. O halde bu endstriyel strateji uzman kendisine kar
kanlara ekonomiye gsterdikleri tuhaf aldrszln lsn
gerekle ilgili u hatrlatmay yaparak gsterebilmitir:
Endstriyel bir stratejiyi evreyle ilgili zorunluluklar zerine kurmak
ar tehlikelidir.

Uzun zaman nce ekonomi politii insann nihai yadsnmas

olarak tanmlayarak eletirmeye balayanlar yanlmamlard. Eko
nomi politik bu zellikle tannacaktr.
148

14
Zaman zaman bilimin, gnmzde ekonomik krlln dayatt
zorunluluklara boyun edii sylenir, aslnda bu her zaman iin
doruydu. Yeni olan, ekonominin insanla kar ak sava iln
etmesidir; bu sadece yaam koullarna deil, ayn zamanda ayak
ta kalma koullarna kar da alm bir savatr. Bylcce bi
limsel dnce, gemiinin byk bir blmnde klelie kar
olmasna ramen, kendisini gsteri hkimiyetinin hizmetine adamay tercih eder. Bu noktaya gelmeden nce bilim greceli bir
zerklie sahipti. Kendi payna den gereklii dnmeyi bi
lirdi; ve bu nedenle de ekonomik kaynaklarn artmasnda geni
katklar olabilmiti. Her eye kdir bir ekonomi rndan k
tnda -gsteri a bundan baka bir ey deildir - hem yntembilimscl adan hem de aratrmaclarn pratik alma ko
ullar asndan en son bilimsel zerklik krntlar da ortadan
kalkmtr. Artk bilimden dnyay anlamas ya da herhangi bir
eyi iyiletirmesi beklenmemektedir. Bilimden beklenen tek ey
sadece olupbiten her eyi annda dorulamasdr. Gsteri hkimi
yeti, olduka tahripkr bir dncesizlikle smrd bu alanda
da en az dier alanlardaki kadar budalaca davranarak sadece ken
disine bir sopa yapmak amacyla bilimsel bilginin dev aacn
kesmitir. Aka olanaksz bir dorulamaya ynelik bu nihai
toplumsal talebe boyun emek iin ok fazla dnmemek, gs
teri dilinin kolaylklarna iyice almak daha iyi olur. Bu utan
verici dnemde kt yola drlm bilim en son uzman
lamasn ok iyi niyetli bir ekilde bu meslek alannda ger
ekletirmitir.
Yalana dayal dorulamalarn bilimi, doal olarak burjuva toplumunda grlen ilk k belirtileriyle, u beer denilen sahte
bilimlerin kanserli hcre gibi oalmasyla birlikte ortaya k
mtr; yine de rnein modern tp bir ara kendini ie yaryormu
gibi gsterebilmiti ve iek ya da czzam hastalnn aresini
bulanlar nkleer nlar ya da tarmsal gda kimyas karsnda al
aka teslim olanlardan olduka farklydlar. Doal olarak bu
gnk tbbn hastalkl evre karsnda artk toplum saln sa149

vunma hakknn olmad kolaylkla grlebilir, nk bu, dev

lete ya da en azndan ila sanayiine meydan okumak anlamna
gelir.
Mevcut bilimsel etkinliin dt durumu kabul etmesi sadece
sessiz kalma zorunluluundan ileri gelmemektedir. Bu durum
ayn zamanda sk ve dobra dobra yapt aklamalardan da kay
naklanmaktadr. Kasm 1985te Laenec Hastanesi profesrleri
Even ve Andrieu, drt hasta zerinde sekiz gn sren bir de
neyden sonra belki de AIDS'e etkili bir are bulduklarn ak
lamlard. ki gn sonra hastalar lnce, kendi aratrmalar o
kadar ileri safhada olmayan, belki de kskanlk duyan birok
doktor, hastalarn durumu ktlemeden birka saat nce, pro
fesrlerin, yaniltc baar belirtilerinden baka bir ey olmayan
sonular yaymlamakta aceleci davrandklarna dair phelerini
dile getirdiler. Even ve Andrieu, her eye ramen yanl umut ta
mamen umutsuz olmaktan daha iyidir, diyerek kendilerini byk
bir soukkanllkla savunmulardr. Tek bana bu aklamann
bile bilimsel ru-hu tamamen reddedilmesi anlamna geldiini an
layamayacak kadar byk bir gaflet iindeydiler; bilimsel ruhun
reddedilmesi arlatanlarn ve byclerin henz hastanelerin y
netimine getirilmedii dnemlerde tarihsel olarak bu tr in
sanlarn kr hayallerini her zaman iin desteklemitir.
Tpk toplumsal gsterinin, madd olarak modernlemi ve zen
ginlemi bir sunu altnda aslnda ok eski panayr arlatanlarnn
-illzyonistler, rtkanlar ve halk gaza getirenler- tekniklerini
yeniden canlandrmaktan baka bir ey yapmayan geri kalan
ksm gibi resm bilim de bu hale gelmek zorunda kalnca, m
neccimlerin ve mezheplerin, vakumlanm Zenlin ya da Mormon
teolojisinin de buna paralel olarak her yerde sz sahibi olmasna
armamak gerekir. Yerleik glere iyi hizmet vermi olan ce
halet, yasad davranan becerikli irketler tarafndan da srekli
olarak smrlmtr. Hangi dnem okuma yazma bilmemenin
bu kadar yaygnlat gnmzden daha elverili olabilirdi ki?
Ancak bu gereklik de neticede bir baka byclk gsterisi ile
yadsnmtr. UNESCO, geri kalm lkelerde mcadele etme g150

revini stlendii okuma yazma bilmeme ile ilgili ok kesin bir bi

limsel tanm kuruluundan itibaren benimsemiti. Ayn olay bek
lenmedik bir ekilde, ama bu defa gelimi diye adlandrlan l
keler safhnda yeniden hortlaynca, -tpk sava srasnda
karsnda Grouchy'yi beklerken Blcheri bulan kiinin yapt
gibi* uzmanlar ordusunu greve armak yeterli olmutu ve bu
uzmanlar okuma yazma bilmeme yerine dil sorunu ifadesini
kullanarak derhal zafere ulamlard: Tpk esasl bir ulusal da
vay destekleme frsatn zaman zaman yakalayan sahte bir yurt
sever gibi. Ve anlamsz szler uydurmann akla yatknln sa
lam temeller zerine kurmak iin pedagoglar arasnda sanki uzun
zamandr kabul edilen bir tanmm gibi hemen yeni bir tanm or
taya atlr; buna gre okur yazar olmayan kii, bizim bildiimiz
asla okumay renmemi kii iken bunun tersine, modern tabirle
dil sorunlar olan kii, (pedagoji dalnn daha yetenekli olan resm
teorisyenleri ve tarihileri soukkanllkla bu insanlarn es
kisinden ok daha iyi dzeyde rendiklerini ne srmlerdir),
rendii dili tesadfen hemen unutmu olan kiidir. Bu artc
aklama, eer, meselenin zn kasten gzard ederek, daha bi
limsel dnemlerde herkesin aklna gelebilecek ilk sonucu -yani,
aklamadaki kn pratikteki ke ayn admlarla elik et
tii, kokumu dncede grlen son gelimelerden nce hibir
yerde asla gzlemlenmemi ve hayal edilmemi olan bu yeni fe
nomenin de aklanmas ve urunda mcadele edilmesi ge
rektiinin tannmas- byk bir ustalkla atlamasayd rahatlatc
olmaktan ziyade rahatsz edici olabilirdi.
15
Yz yldan fazla bir zaman nce, A.-L. Sardou'nun Franszca
Eanlaml Kelimeler Szl u kelimeler arasnda ayrt edilmesi
gereken nanslar tanmlamt: aldatc, yanltc, sahtekr, ba
tan karc, kurnaz, dalavereci; bu kelimelerin tamam bir
letirildiinde bugn gsteri toplumunun portresini yaparken kul
lanlabilecek bir renk paleti meydana gelir. Kendilerini bozgun
* Szkonusu sava VVaterloo sava, kii ise Napolyon'dur. (.n.)
151

culua adam btn gruplarn normal olarak karlamas bek

lenen tehlikelerin birbirinden ok farkl yan anlamlarn, bu kadar
ak bir ekilde gstermek onun dnemini ve uzmanlk de
neyimini amaktayd; bu bozgunculuk rnein u aamalar iz
lemektedir: yolunu arm, kkrtlm, nfuz edilmi, maniple
edilmi, ele geirilmi, bozguna uram. Bu nemli nanslar si
lahl mcadele kuramclar tarafndan asla benimsenmemitir.
A ldanc, (Franszcada aldatc anlamna g t\e n fa lla c ie u x kelimesi La
tince fallacioustts'ldn gelmektedir) yanltma ustas ya da yanltmaya
alk, dzenbaz: bu sfatn tanm yanltc kelimesinin stnlk d e
recesiyle eittir. Yanltan ya da herhangi bir ekilde hataya s
rkleyen ya n lta 'd r: yanltmak, suistimal etmek, oyunla ve suistimal
etmek iin en elverili arala yanltmak niyetiyle bir hataya s
rklemek ii, yaplan ey aldatcdr. Yanltc cinsil ve mulak bir
kelimedir; btn belirsiz iaret ve grn biimleri yanlta'dr: A l
datc, hilekrl, dzenbazl, zerinde allm sahtekrl be
lirtir; karmak konumalar, protestolar ve akl yrtmeler aldalc'dr. Bu kelimenin .sahtekr, batan karc, ku rn a z, dalavereci
kelimeleriyle bir ilikisi vardr, ama edeer deillerdir. Sahtekr,
tm sahte grn trlerini ya da suistimal etmeye veya zarar ver
meye ynelik tasarlanm entrikalar belirtir; rnein ikiyzllk, if
tira v.b. B atan karc birisini ele geirmeyi, onu ustalkla ve his
settirmeden yoldan karmay ifade eder. K urnaz sadece ustalkla
tuzaklar kurma ve tuzaa drme edimini belirtir. D a la vereci ise bi
risini artmakla ve onu hataya drme kurnazlyla yetinir. A l
datc bu tanmlarn ounu kapsar.*

16
Ksmen yeni saylan dezenformasyon kavram modern devletlerin
ynetilmesinde kullanlan dier birok bulula birlikte yakn za
manda Rusya'dan ithal edilmitir. Dezenformasyon, bir iktidar ya
da bunun sonucu olarak iktisadi veya politik otoritenin bT ksmn
ellerinde tutan insanlar tarafndan kurulu olan srdrmek ama
cyla bir hayli kullanlmtr; ve bu kullanma her zaman bir kar
* Szlkten alnma bu metin, Franszcann dilbilimsel zelliklerini ifade et
mektedir. (.n.)
152

saldr ilevi yklenmitir. Mutlak bir resm geree, ancak d

man ya da en azndan rakip glerden kaynaklanan bir dezenformasyon kar kabilir ve bu kasten ve kt niyetle saptrlm bir
bilgilendirme olur. Dezenformasyon otoritelere uygun bir olgunun
basite yadsnmas ya da onlara uygun olmayan bir olgunun ba
site dorulanmas olamazd: Buna psikoz denir. Dorudan ya
lann tersine dezenformasyon, kanlmaz olarak usta bir dman
tarafndan kasten maniple edilmek kouluyla bir miktar hakikat
tamak zorundadr; hkim toplumun savunucularna ilgin gelen
yan budur. Dezenformasyonu kullanan iktidar, kendisinin hatasz
olduuna kesinlikle inanmaz, ama dezenformasyonun doasnda
olan bu ar anlamszl btn titiz eletirilere atfedebileceini
bilir; bunun sonucu olarak da hibir zel hatay kabullenmek zo
runda kalmaz.
Ksacas dezenformasyon hakikatin kt kullanmdr. Dezenformasyonda bulunan sulu, ona inanan budaladr. Ama bu
usla dman kim olacakt? Bu durumda bu, kimseyi dezenformasyona tabi klma riski tamayan terrizm olamazd, nk te
rrizm ontolojik olarak en hdk ve en az benimsenecek yanl'
temsil etmekle ykmldr. Bugnn btnlemi gsteri ka
pitalizmi, yzyln ortalarna doru ksaca Dou ve Bat'y, yani
younlam gsteri ile yaygn gsteriyi kar karya getiren s
nrl atmalarla ilgili ada hatralar ve etimolojisi sayesinde,
aralarndaki derin ittifak ve dayanmay gsteren saysz kanta
ramen hl -zaman zaman terristlerin slenme kamp ya da esin
kayna olarak bile gsterilen- totaliter brokrasi kapitalizminin
asl dman olarak kaldna inanyormu gibi grnr; bu ka
pitalizm de gsteri kapitalizmi iin ayn eyi syler. Aslnda
btn yerleik iktidarlar, baz gerek yerel rekabetlere ramen ve
asla itiraf etmek istemeden, 1914 savann patlak vermesinden
hemen sonra nadir Alman enternasyonalistlerinden birinin (dzen
kart olup ksa vadede hibir byk baar kaydetmeksizin) ha
trlayabildii eyi asla unutmazlar; Asl dman iimizdedir.
Dezenformasyon, sonu olarak XIX. yzyln toplumsal sava di
linde tehlikeli tutkular diye tanmlanan eyle eanlamld;.'. De
zenformasyon, karanlkta kalan her eydir ve bildiimiz gibi bu

toplumun kendisine gvenenlere sunduu benzeri grlmemi

mutlulua kar kmay isteme riskini tar; bu eitli anlamsz
risk ya da hayal krklklarnn bedelini fazlasyla deyen bir mut
luluktur. Ve bu mutluluu gsteride gren herkes, bu bedel ze
rine cimrilik yapmann gereksiz olduunu kabul eder; geri kalan
herkes bir dczenformatrdr.
ok zel bir dezenformasyonu, bunun bir dezenformasyon ol
duunu syleyerek itham etmekten salanan dier avantaj, topyekn gsteri dilinin byle bir eye dahil olduu yolundaki p
heleri savuturmasdr. Gsteri, en bilimsel gvenceyle, dezenformasyonun bulunabilecei biricik yeri tanmlar: Bu, sylendiinde
gsterinin houna gitmeyecek her eydir.
Son zamanlarda, Fransada medyann baz blmlerine de
zenformasyon yoktur ibaresini tayan bir tr resm etiket koyma
projesinin uygulamaya geirilmesi -eer kast bir tuzak deilschi phesiz yanllkla olmutur: Bu, o zamana kadar bilfiil san
sre maruz kalmadklarna inanan ya da daha alak gnll olarak
buna inanlmasn isteyen baz medya profesyonellerini yarala
mt. Ama dezenformasyon kavram asla savunma amacyla kul
lanlmamaldr, zellikle de dezenformasyona kapal bir alan
mutlak ekilde kaplayacak olan bir in eddinin, bir Maginot
Hattnn ina edildii statik bir savunmada daha da az kul
lanlmaldr. Dezenformasyon olmal ve her yere bulaabilecek
ekilde akkan olmaldr. Gsteri dilinin saldrya uramad
yerde onu savunmak aptallk olacaktr; ve bu kavram, tersine, dik
katleri zerine ekmekten kanmak zorunda olan hususlardaki
gereklik karsnda birinin onu savunmaya almak zorunda kal
masyla ok abuk ypranacakt. stelik otoriteler, herhangi bir
zel haberin dezenformasyon tamamasn gvence altna almak
gibi bir ihtiya duymazlar. Aslnda bunu yapacak aralara da
sahip deillerdir: Bu lde bir saygnlklar yoktur ve tek yap
tklar pheleri sz konusu haber zerine ekmektir. Dezenfor
masyon kavram sadece kar saldrda geerlidir. Dezenformas
yon yedekte tutulmal ve su yzne kan btn hakikatleri geri
pskrtmek iin aniden ne srlmelidir.
154

Eer hesapta olmayan bir dezenformasyon, bazen geici olarak

elikiye den baz zel karlarn hizmetine girerek ortaya
kma ve denetim d kalarak, dolaysyla da daha az sorumsuz
luu olan ortak bir dezenformasyon almasna ters derek ina
nlma tehlikesi tarsa, bu durumda nceki dezenformasyona daha
uzman ve daha zeki maniplatrlerin dahil olduu gibi bir kor
kuya kaplmaya gerek yoktur: Bu sadece dezenformasyonun artk
herhangi hir dorulamaya yer olmayan bir dnyada yaylmasn
dan ileri gelir.
Kafa kartrc dezenformasyon kavram, sessizlii rgtleyen e
itli etkenlerin yok etmeyi baaramad btn eletirileri sadece
adnn yaratt etkiyle hemen rtmek iin dikkatleri zerine
toplar. rnein eer ilerine gelirse bir gn bu metnin gsteriyle
ilgili bir dezenformasyon giriimi olduunu syleyebilirler; ya da
aslnda demokrasinin aleyhine bir dezenformasyon giriimi di
yebilirler ki bu da ayn anlama gelir.
Tersyz olmu gsteri kavramnn iddia ettiinin aksine, de
zenformasyon uygulamas her yerde ve her zaman dorudan do
ruya devletin buyruundadr ya da devletin deerlerini savunan
larn inisiyatifinde olup ona hizmet etmekten baka bir ey ya
pamaz. Aslnda dezenformasyon btn mevcut enformasyonlarda
yer alr; ve onun temel zelliidir. Sadece edilgenliin gzdayla
srdrlmesi gereken yerlerde dezenformasyon diye adlandrlr.
Yoksa byle adlandrld yerde dezenformasyon yoktur. Var ol
duu yerde ise byle adlandrlmaz.
Gerekliin kabul grm baz ynlerinden yana ya da onlara
kar olduunu iddia eden elikili ve birbirleriyle atan ide
olojiler varken, dezenformatrler deil fanatikler ve yalanclar
vard.
Gsteri konsenssne duyulan sayg ya da en azndan gsteri h
retine duyulan istek birinin kar olduu ya da btn samimi
yetiyle onaylad eyi drste sylemesi engellendiinde; ve
ayn zamanda bu kii u ya da bu nedenle tehlikeli varsayld
155

iin kabul etmesi beklenilen eyin bir blmn gizleme ihtiyac

duyduunda aptallk veya ihmalkrlk ya da szde yanl akl y
rtme yoluyla dezenformasyona bavurulur. rnein 1968 son
rasnn tartma ortamnda Sitasyonist Hareket yanda diye bi
linen ve beceriksizce toparlanmaya alanlar, ilk dezenfnrmatrler olmutu, nk benimsediklerini iddia ettikleri eletiriyi
dorulayan tm pratik manifestolar gizlemek iin ellerinden ge
leni yapmlardr; ve bu eletirinin ifade edili tarzn zayflat
maktan en ufak bir rahatszlk duymadan, bizzat kendilerinin bir
ey kefettiini gstermek iin ne bir eye ve ne de kimseye gn
derme yapmlardr.
17
Ilcgel'in nl bir szn tersine evirerek ta 1967'de unu yaz
mtm: gerek anlamda altst edilmi bir dnyada doru, bir
yanllk andr. O zamandan bu yana geen yllar bu ilkenin is
tisnasz her zel alana yayldn gstermitir.
Bylee, artk ada sanatn var olamad bir dnemde klasik
sanatlar deerlendirmek gleir. Her alanda olduu gibi burada
da cehalet sadece smrlmek amacyla retilmitir. Tarihin an
lam ile birlikte zevk de yitirilirken, hilekrlk alar rlmtr.
Her eyi dzenlemek iin sadece uzmanlar ve mezatlar de
netlemek yeterlidir ve bunu yapmak ok kolaydr, nk bu tr i
lerde -aslnda her tr ite- her trl deeri dorulayan ey sattr.
Neticede, sahtekrlktan saygnlk salamakta kar olanlar bo
azna kadar sahtekrla batm olan -zellikle Amerika Birleik
Devletlerindeki- koleksiyoncular ve mzelerdir; tpk yzlerce
lkenin dev borlarnda fiktif bir olumlu deer bulan Uluslararas
Para Fonu gibi.
Sahte olan ey zevki biimlendirir ve zgn olan hatrlatacak her
trl olasl bilinli bir ekilde ortadan kaldrarak kendini g
lendirir. Sahtesine benzetmek iin doru olan bile mmknse ye
niden yaplr. En zengin ve en modern olan Amerikallar bu sahte
sanat ticaretinin en nemli kurbanlardr. Versaillesn ya da Six156

tine apeli'nin restorasyon almalarn finanse edenler de bu in

sanlardr. te bu yzden Michelangelo'nun freskleri izgi film
lerdeki gibi parlak ve canl renklere brnmek zorunda kalr; Versailles'n zgn mobilyalar, yksek fiyatlarla Teksas'a ithal
edilen XIV. Louis dnemi tarzndaki sahte mobilyalara ben
zesinler diye parlak yaldzlarla bezenir.
Feuerbach'n, tasviri nesneye, kopyay aslna, temsili gerek
lie tercih eden dnemiyle ilgili deerlendirmesi, gsteri yzyl
tarafndan tamamen dorulanmtr, hem de XIX. yzyln zaten
doasnda olan eyin, yani kapitalist sanayi retiminin dnda tut
mak istedii birok alanda gereklemiti. Burjuvazinin mze,
zgn nesne, doru tarihsel eletiri, zgn belge anlayn geni
lde yaygnlatrmas bu ekilde gereklemiti. Bununla bir
likte, bugn sahte her yerde dorunun yerini almaktadr. Bu ba
kmdan, trafie bal kirliliin Marly Atlarnn* ya da SaintTrophime kapsndaki Roma heykellerinin yerine plastik kop
yalarnn konmasn zorunlu hale getirmesi tam zamannda ol
mutur. Ksacas her ey turist kameralar iin eskisinden daha
gzel hale gelecektir.
Bu srete eriilen en yksek aama hi phesiz in brokrasi
sinin, Birinci mparatorluk dnemindeki sanayi ordusunun hey
kellerinin gln taklitlerini yaptrmasdr; ve ok sayda devlet
adam bu heykelleri in situ (yerinde) izlemeye davet edilmi ve
bu heykellere hayranlk duymutur. Bu ziyaretilerle bu kadar ac
maszca dalga geilebilmesi, ziyareti devlet adamlarnn da
nman ynlar arasnda in'in ya da herhangi bir yerin sanat ta
rihini bilen hi kimsenin olmadn gsterir. Syleyebilecekleri
tek ey u olabilir: Ekselanslarnn bilgisayarnda bu konuda bir
bilgi yok. Tarihte ilk defa sanattan ve de neyin zgn, neyin ola
naksz olduundan haberdar olmadan ynetmenin mmkn ol
duunu gsteren bu saptama, ekonomiyi ve idareyi yrten nahif
delilerin muhtemelen dnyay baz byk felketlere srkleye* Concorde Meydan'ndaki at heykeli, (.n.)
157

eklerini varsaymamz iin tek bana yeterlidir; tabii ki fiili uy

gulamalar bunu daha nce gstermediyse.
18
Toplumumuz, yelerinin youn zenginlikleri zerine kaln bir
perde eken n plandaki kurululardan devlete her trl hu
kuksal yaptrmdan uzak snrsz bir harekt alan salayan sa
vunma srlarna kadar; reklamn arkasna gizlenen ve genellikle
dehet verici olan gsterii retime ait srlardan, bugnn ve
rilerinden yola klarak tahmin edilen gelecee dair eitli d
ncelere dek gizlilik zerine kurulmutur. yle ki sadece tahak
km gizemli bir ekilde verecei tepkileri hesaplayarak, varln
reddettii eylerin muhtemel gelimesini bu dncelerde grr.
Bu konuda baz gzlemler yaplabilir.

Krsal kesimdeki baz zel meknlar gibi byk ehirlerde de her

zaman iin ulalamayan, yani tm gzlerden uzak ve korunakl
birok yer vardr; bunlar masum merakn eriemeyecei ve ca
suslua kar iyi korunan yerlerdir. Buralar tamam asker yerler
olmamakla birlikte yre halknn ve gelip geenlerin ve hatta
uzun sredir temel grevi en yaygn su biimlerini gzetlemeye
ve bastrmaya indirgenmi olan polisin bile her trl denetimin
den uzak olmak amacyla asker modeli rnek almlardr. Bu ne
denle talya'da Aldo Moro Polere Dne'nin tutuklusu iken bu
lunmas mmkn olmayan bir binada deil, sadece girilmesi
mmkn olmayan bir binada tutulmutur.
Gizlilik iinde hareket etmek zere eitilmi ok sayda insan her
zaman vardr; ve bunlar sadece bu ama iin eitilmi ve a
ltrlmlardr. Bunlar gizli arivlerle, yani gizli gzlemlerle ve
analizlerle donatlm zel birimlerdir. Bu gizli ilerle ilgili eitli
kullanm ve maniplasyon teknikleri ile donatlm baka birimler
de vardr. Son olarak da bunlarn "Eylem" birimleri szkonusu ol
duunda, bu birimler szkonusu problemleri basitletirmek zere
baka yeteneklerle donatlabilirler.

158

Bir yandan, gzetim ve etkileme konusunda uzmanlam bu in

sanlara tahsis edilen kaynaklar artarken, dier yandan genel ko
ullar da her geen sene bu insanlarn lehine gelimektedir. r
nein, btnlemi gsteri toplumunun yeni koullar, bu toplumla
ilgili eletiriyi gerek anlamda yasadla -gizlendii iin deil
elence dncesinin ar bir ekilde ortaya konmas sayesinde
gizli kald iin yasad olmaya- ittiinde, bu eletiriyi gzetle
mekle ve onu yadsmakla ykml kiiler, neticede yeralt ev
relerinde ona kar geleneksel harekt yntemlerini kullanabilir
ler: Provokasyon, ieriye szma ve bu ama iin zel olarak or
taya konabilecek olan sahte eletiri adna zgn eletiriyi ortadan
kaldrmaya dair eitli biimler. Genel gsteri aldatmacas bin
lerce zel aldatmaca ile kendini zenginletirdiinde belirsizlik her
dzeyde artar. Aklanamayan bir cinayet, baka yerlerde olduu
kadar hapishanede de intihar olarak adlandrlabilir; ve mantn
k, akldla doru giden ve bandan itibaren tuhaf uz
manlarn uygulad sama otopsilerle sk sk arptlan davalar
ve aratrmalar mmkn klar.
Her yerde her trden insann beklenmedik bir ekilde l
drldn grmeye uzun zamandan beri altk. Bilinen ya da
bilindikleri kabul edilen terristlerle, alenen terrist bir yntemle
mcadele edilmektedir. Mossad, Ebu Cihad'n ldrlmesini plan
layabilir, ngiliz SAS rlandalIlar iin, "GAL" polisi de Baskllar
iin ayn eyi yapabilir. Terrist olduklar varsaylanlar tarafn
dan ldrlenler nedensiz seilmemitir; ama genellikle bu ne
denleri anladmzdan emin olmak imknszdr. Bolonya Gar'nn
talya iyi ynetilmeye devam etsin diye havaya uurulduu; ve
Brezilya'daki lm Tugaylarnn ne olduu; ve bir antaj des
teklemek iin mafyann Amerika Birleik Devletleri'nde bir oteli
kundaklayabilecei bilinebilir. Ama lgn Brabant katillerinin*
temelde neye hizmet edebildiklerini nasl bilebiliriz? Bu kadar
* 1980'lerde Belika'da bir dizi cinayet ileyen eteye medyann verdii ad.
ete cinayetlerini spermarketlere bir dizi baskn yaparak gerekletiriyordu.
Her seferinde grnte rastgele bir biimde alt yedi kiiyi vurup ok dk
miktarlarda para alyorlard. Yakn tarihlerde kan haberler kurbanlarn pek de
yle rastgele seilmemi olabilecekleri, katillerin de baz sac rgtlerle ba
lantl olabilecekleri phesini ortaya atmlardr. (ng.ev.notu.)
159

ok etkin karn bylesine iyi gizlendii bir dnyada Cui prodest?' ilkesini uygulamak zordur. Bundan karlacak sonu, b
tnlemi gsteri koullarnda, ok sayda gizemin kesitii nok
tada yayor ve lyor olmamzdr.
Medyatik-polisiye sylentiler annda ya da en kt ihtimalle
drt defa tekrarlandktan sonra tartmasz olarak yzyllk ta
rihsel kant stats kazanrlar. Gnmz gsterisinin efsanev oto
ritesine gre sessizlikte kaybolmu garip kiiler, kurgusal vam
pirler eklinde yeniden ortaya karlar; bunlarn geri dnleri
sadece uzmanlarn keyfi kararyla anmsatlm ya da hesaplanm
ve kantlanmtr. Bunlar, gsterinin doru drst gmmedii bu
ller, Akheron ve Lethe arasnda bir yerde bulunurlar; hepsi de
birilcri tarafndan uyandrlmay beklerken uyuduklar varsaylan
dadan inmi terrist, denizden dnm korsan ve artk alma ih
tiyac duymayan hrszdrlar.
Bylecc belirsizlik her yerde rgtlenmi olur. Tahakkm ken
disini genellikle sahte saldrlarla korur ve bu saldrlarn med
yada ele aln tarz asl harekt rtbas edecektir. rnein
1981'de spanyol Meclisinde, Tejero ve sivil korumalarnn garip
saldrlarnn baarszla uramas aslnda baarya ulam olan
daha modern, yani rtl bir hkmet darbesini gizlemekle m
kellefti. Ayn ekilde, 1985 ylnda Fransz gizli servisinin Yeni
Zelanda'da kalkt baarsz bir sabotaj giriimi de kimi zaman
bir sava kurnazl olarak grlmtr; bu belki de insanlar,
gizli servislerin harekt tarzlarnda olduu kadar hedeflerin se
iminde de gln derecede beceriksiz olduklarna inandrarak
dikkatleri bu gizli servislerin ok saydaki yeni kullanm ekille
rinden uzaklatrmak amacyla tasarlanm bir kurnazlkt. 1986
Sonbahar'nda, Paris ehrinin yeraltnda grltl bir ekilde sr
drlen petrol yata bulmaya ynelik jeolojik aratrmalarn, bu
rada yaayanlarn sersemlik ve boyun eme kapasitelerini l
mekten baka ciddi bir amacnn olmad neredeyse her yerde
kesinlikle kabul edilmekteydi; ve bu onlara, iktisadi adan daha
mkemmeli bulunamayacak bir samala dayanan szde bir ara
trma gsterilerek yaplmt.
* (L a t.) K im in k a r n a ? ( .n .)

160

ktidar ylesine gizemli bir hale gelmitir ki, Amerika Birleik

Devletleri bakanlnn ran'a yasad yollardan silah satmasnn
ardndan, Amerika Birleik Devletlerini, szde demokratik dn
yann en nde gelen gcn, gerekte kimin ynettii sorusu sorulabilmiti. Gerekten de demokratik dnyay hangi eytan y
netiyor?
Daha derine inilirse, her trl iktisadi gereklilie resmen bu kadar
ok sayg duyulan bu dnyada, retilmi herhangi bir eyin gerek
maliyetini asla kimse bilemez: Aslnda gerek maliyetin en nem
li ksm asla hesaplanmaz; ve elde kalan gizlidir.
19
1988 ylnn banda General Noriega aniden dnya apnda n
kazand. O, ordusu/, bir lke olan Panamann Milli Muhafzlarna
komutanlk eden gayri resm diktatrd. nk Panama tam an
lamyla egemen bir devlet deildi: Panama kanal iin yaratlmt,
kanal Panama iin deil. Para birimi dolardr ve burada yerleik
olan esas ordu da yabancdr. Tpk Polonya'daki Jaruzelski gibi
Noriega da btn kariyerini, igal glerinin polis efi gibi onlara
hizmet ederek kazanmt. Panama ona yeterli gelir salaya
mad iin Amerika Birleik Devletlerine uyuturucu ithal edi
yor ve Panama kkenli sermayesini de svire'ye ihra edi
yordu. Kba'ya kar CIA ile ibirlii yapmt ve ekonomik et
kinliklerini klfna uydurabilmek iin uyuturucu ticaretindeki
baz rakiplerini, bu soruna kafay takm olan Amerikal yet
kililere ihbar etmiti. Gvenlik konusundaki ba danman pi
yasann en iyisiydi: srail gizli servisi Mossad'n eski bir grevlisi
olan Michael Harar; bu durum Washington' kskandryordu.
Amerikallar bu adamdan kurtulmaya karar verdiklerinde -nk
baz Amerikan mahkemeleri onu ihtiyatszca sulu bulmutu- No
riega, Panama vatanseverlii ile hem isyankr halkna hem de ya
banclara kar kendini bin yl boyunca savunmaya hazr olduunu
aklamt; ve derhal anti-emperyalizm adna, Kba ve Nikara
gua'daki sert brokratik diktatrlerin ak desteini almt.
, FUN/Ciisleri Toplumu

161

ok etkin karn bylesine iyi gizlendii bir dnyada Cui prodest?" ilkesini uygulamak zordur. Bundan karlacak sonu, b
tnlemi gsteri koullarnda, ok sayda gizemin kesitii nok
tada yayor ve lyor olmamzdr.
Medyatik-polisiye sylentiler annda ya da en kt ihtimalle
drt defa tekrarlandktan sonra tartmasz olarak yzyllk ta
rihsel kant stats kazanrlar. Gnmz gsterisinin efsanev oto
ritesine gre sessizlikte kaybolmu garip kiiler, kurgusal vam
pirler eklinde yeniden ortaya karlar; bunlarn geri dnleri
sadece uzmanlarn keyfi kararyla anmsatlm ya da hesaplanm
ve kantlanmtr. Bunlar, gsterinin doru drst gmmedii bu
ller, Akheron ve Lethe arasnda bir yerde bulunurlar; hepsi de
birileri tarafndan uyandrlmay beklerken uyuduklar varsaylan
dadan inmi terrist, denizden dnm korsan ve artk alma ih
tiyac duymayan hrszdrlar.
Bylcce belirsizlik her yerde rgtlenmi olur. Tahakkm ken
disini genellikle sahte saldrlar'la korur ve bu saldrlarn med
yada ele aln tarz asl harekt rtbas edecektir. rnein
1981 'de spanyol Meclisinde, Tejero ve sivil korumalarnn garip
saldrlarnn baarszla uramas aslnda baarya ulam olan
daha modern, yani rtl bir hkmet darbesini gizlemekle m
kellefti. Ayn ekilde, 1985 ylnda Fransz gizli servisinin Yeni
Zelandada kalkt baarsz bir sabotaj giriimi de kimi zaman
bir sava kurnazl olarak grlmtr; bu belki de insanlar,
gizli servislerin harekt tarzlarnda olduu kadar hedeflerin se
iminde de gln derecede beceriksiz olduklarna inandrarak
dikkatleri bu gizli servislerin ok saydaki yeni kullanm ekille
rinden uzaklatrmak amacyla tasarlanm bir kurnazlkt. 1986
Sonbaharnda, Paris ehrinin yeraltnda grltl bir ekilde sr
drlen petrol yata bulmaya ynelik jeolojik aratrmalarn, bu
rada yaayanlarn sersemlik ve boyun eme kapasitelerini l
mekten baka ciddi bir amacnn olmad neredeyse her yerde
kesinlikle kabul edilmekteydi; ve bu onlara, iktisadi adan daha
mkemmeli bulunamayacak bir samala dayanan szde bir ara
trma gsterilerek yaplmt.
* (L a t.) K im in k a r n a ? ( .n .)
160

ktidar ylesine gizemli bir hale gelmitir ki, Amerika Birleik

Devletleri bakanlnn ran'a yasad yollardan silah satmasnn
ardndan, Amerika Birleik Devletlerini, szde demokratik dn
yann en nde gelen gcn, gerekte kimin ynettii sorusu sorulabilmiti. Gerekten de demokratik dnyay hangi eytan y
netiyor?
Daha derine indirse, her trl iktisadi gereklilie resmen bu kadar
ok sayg duyulan bu dnyada, retilmi herhangi bir eyin gerek
maliyetini asla kimse bilemez: Aslnda gerek maliyetin en nem
li ksm asla hesaplanmaz; ve elde kalan gizlidir.
19
1988 ylnn banda General Noriega aniden dnya apnda n
kazand. O, ordusuz bir lke olan Panamann Milli Muhafzlarna
komutanlk eden gayri resm diktatrd. nk Panama tam an
lamyla egemen bir devlet deildi: Panama kanal iin yaratlmt,
kanal Panama iin deil. Para birimi dolardr ve burada yerleik
olan esas ordu da yabancdr. Tpk Polonya'daki Jaruzelski gibi
Noriega da btn kariyerini, igal glerinin polis efi gibi onlara
hizmet ederek kazanmt. Panama ona yeterli gelir salaya
mad iin Amerika Birleik Devletlerine uyuturucu ithal edi
yor ve Panama kkenli sermayesini de svire'ye ihra edi
yordu. Kba'ya kar CIA ile ibirlii yapmt ve ekonomik et
kinliklerini klfna uydurabilmek iin uyuturucu ticaretindeki
baz rakiplerini, bu soruna kafay takm olan Amerikal yet
kililere ihbar etmiti. Gvenlik konusundaki ba danman pi
yasann en iyisiydi: srail gizli servisi Mossad'n eski bir grevlisi
olan Michael Harar; bu durum VVashington' kskandryordu.
Amerikallar bu adamdan kurtulmaya karar verdiklerinde -nk
baz Amerikan mahkemeleri onu ihtiyatszca sulu bulmutu- No
riega, Panama vatanseverlii ile hem isyankr halkna hem de ya
banclara kar kendini bin yl boyunca savunmaya hazr olduunu
aklamt; ve derhal anti-emperyalizm adna, Kba ve Nikara
gua'daki sert brokratik diktatrlerin ak desteini almt.
FllN/Gsteri Toplumu

161

Panama'ya zg bir fenomen olmayan ve her yerde ayn eylerin

yapld bir dnyada her eyi satan ve her eyin sahtesini yapan
General Noriega, bu tr devletin bu tr adam, bu tr bir general
ve bir kapitalist olarak btnlemi gsterinin ve bu gsterinin i
ve d politika alanlarnda salad ok eitli baarlarn m
kemmel bir temsilciydi. O, amzdaki hkmdar modelidir; ve
olabilecek her yerde iktidara gelmeyi ve iktidarda kalmay he
defleyenler arasnda bu ii en iyi becerenler ona ok benzerler. Bu
tr harikalarn sebebi mucizesi Panama deil, iinde bulundu
umuz adr.
20
Btn istihbarat servisleri -Clausewitz'in savala ilgili doru te
orisine bu noktada katlarak- bilginin gce dnmesi gerektiine
inanrlar. Bu servisler ada itibarlarn, zgn iirsel nitelikle
rini buradan alrlar. Zek, eylemi yasaklayan ve dierlerinin ey
lemleri hakknda pek fazla doru bir ey sylemeyen gsteri ta
rafndan bu kadar dlanmken, adeta, gerekleri analiz edenler
ve baz gerekler zerinde gizlice etki yapanlar arasna snm
gibi grnmektedir. Yakn dnemde, Margaret Thatcher'n byk
abalar sarfederek bouna hasralt etmeye alt ve byle ya
parak da dorulam olduu birtakm aklamalar, ngiltere'de bu
servislerin, politikasn tehlikeli bulduklar bir babakan de
virebilecek gte olduklarn zaten gstermitir. Gsterinin ya
ratt yaygn aalama, Kipling dneminde byk oyun diye
adlandrlabilmi eyin cazibesini bu kez yeni gerekelerle tekrar
yaratmtr.

Polisiye tarih anlay ok sayda gl toplumsal hareketin kit

leleri harekete geirdii XIX. yzylda, tepkisel ve gln bir
aklama olarak kalyordu. Bugnn sahte isyankrlar ortalktaki
sylentiler ya da baz kitaplar sayesinde bunu gayet iyi bilirler ve
bu sonucun daima doru kalacana inanrlar; kendi dnemlerinin
gerek pratiini asla grmek istemezler; nk bu pratik onlarn
souk umutlar asndan gereinden fazla ackldr. Devlet bu du
rumu saptar ve hesabn buna gre yapar.
162

Uluslararas politik yaamn hemen hemen btn ynlerinin ve i

politikann daha da fazla ynnn, aldatmaca, yanl bilgilen
dirme ve -biri dierini gizleyeft/7e/ ya da sadece yle grnen- iki
tarafl aklamalarla birlikte gizli servis tarznda yrtld ve
gsterildii bir dnemde, gsteri zorunlu anlalmazlktan yorgun
dm dnyay yaamdan uzak ve daima sonusuz kalan can s
kc bir polisiye roman dizisi gibi anlatmakla yetinir. Bu polisiye
romanlar, gece yars bir tnelde zenciler arasnda geen bir kav
gann realist bir ekilde sahnelenmesinin ierdii btn dramatik
unsurlara sahiplerdir.
Televizyon gzel bir grnt gsterdii ve bu grnty kstah
bir yalanla yorumladnda aptallar her eyin ak seik olduuna
inanrlar. Yar sekin, neredeyse her eyin karanlkta kaldn, iki
ynl olduunu ve bilinmeyen kodlar tarafndan oluturulduu
nu bilmekle yetinir. Daha mstesna bir elit ise ulaabildii btn
gizli bilgilere ve srlara ramen her zel durumda aka ayrt
edilmesi g olan doruyu renmek isteyecektir. O, bu ak ge
nellikle karlksz kalmasna ramen hakikatin yntemini
renmekten keyif duyacaktr.
21
Gizlilik bu dnyaya hkmeder, ncelikle de tahakkmn sim ola
rak. Gsteriye gre sr toplumun tamamna cmerte sunulan bilgi
kuralnn zorunlu bir istisnasndan baka bir ey deildir: Tpk
btnlkl gsterinin bu zgr dnyasnda tahakkmn de
mokrasiye hizmet veren bir icra organndan baka bir eye indirgenememesi gibi. Ama hi kimse gsteriye gerekten inan
mamaktadr. O halde seyirciler, ola ki nasl hareket edecekleri
konusunda gerekten fikirleri sorulduunda, temel gereklikleri
hakknda hibir fikirlerinin olmad bir dnyay ynetemeyecek
olmalarn tek bana garanti eden srrn varln nasl kabul eder
ler? Mesele, neredeyse hi kimsenin ulalamaz plakl ve i
levsel yaygnl iinde srr gremiyor olmasdr. Herkes uz
manlara ayrlm kk bir sr alannn kanlmaz varln kabul
eder; birok insan ou eyin bu srrn iinde olduuna inanr.
163

La Boetie, Gnll Kulluk zerine Sylev adl eserinde zorba bir

iktidarn, bu iktidar desteklemenin menfaatlerine olduunu d
nen ya da buna inanan bireylerin oluturduu tek merkezden y
netilen evrelerden nasl destek almak zorunda olduunu gsterir.
Ayn ekilde sorumsuz olduklarndan phe bile edilememesiyle
gurur duyan politikaclar ya da medya profesyonelleri arasndaki
birok insan da ilikileri ve gizli kaynaklar sayesinde birok ey
renirler. in iyzn bilmekten mutlu olan kii, bu iyz
eletirmez ve kendisine aklanan btn gizli bilgilerdeki esas
gereklik paynn kendisinden daima saklanacan bilmek is
temez. Hile yapanlarn yardmsever koruyuculuu sayesinde sahte
de olsa biraz daha fazla oyun kadn grebilir; ama hibir zaman
oyunun kurallarn renemez. Bylece kendisini derhal ma
niplatrlerle zdeletirir ve aslnda onun da paylat bir ce
halete kar aldrsz kalr. nk, yalanc zorbala aina olan
bu kiilere sunulan bilgi krntlar, normal olarak yalanla ze
hirlenmi, denetimsiz ve maniple edilmitir. Bu bilgi krntlar
yine de kendilerine ulaanlar sevindirir nk bu insanlar ken
dilerini hibir ey bilmeyenlerden daha stn hissederler. Zaten
bu bilgi krntlarnn tek ilevi tahakkm daha saygn klmaktr,
asla onu anlalabilir klmak deil. Bu bilgiler insanlara birinci
snf seyirci ayrcal salar: Bu insanlar kendilerinden gizlenen
eyi kullanarak deil, ifa edilene inanarak bir eyleri anlayabile
ceklerine inanacak kadar budaladrlar!
Tahakkm, zgr ve engelsiz ynetiminin ok yakn bir gelecekte
hem ekolojik (rnein kimyasal) hem de iktisadi (rnein ban
kaclk) alanda bir dizi vahim felkete yol aacann en azndan
farkndadr. Bir sreden beri bu istisna talihsizlikleri alla
gelmi lml dezenformasyonun dndaki aralarla ele almaya
almaktadr.
22
Son yirmi ylda saylar giderek artan ve tamam faili mehul
kalan -her ne kadar birka nemsiz isim kurban edildiyse de hi
bir zaman asl faillere ulalmas szkonusu olmamtr- suikast164

lere gelince, bunlarn seri retim zellikleri ortak bir markaya ia

ret etmektedir: Resm aklamalarn alen ve srekli deien ya
lanlar; Kennedy, Aldo Moro, Olaf Palme, baz bakan ve ban
kaclar, bir iki papa ya da bunlardan ok daha deerli olan
dierleri. Son zamanlarda ortaya kan bir toplumsal hastala ait
bu sendrom ok abuk bir ekilde neredeyse her yere yaylmtr;
adeta incelenen ilk vakalardan itibaren devletin zirvesinden (bu
ras bu tr suikastlerin geleneksel ortamdr) aaya doru iniyormu ve ayn zamanda bu tr savan profesyoneller arasnda
her zaman srp gittii alt kesimlerden, yani dier geleneksel ya
sad kaaklk ve kayrma alanlarndan yukarya doru
kyormu gibidir. Bu faaliyetler, sanki devlet bu ie karmaya te
nezzl etmiyormu ve Mafya da bu alanda sivrilmeyi baarm
gibi her trl toplumsal olayn ortasnda karlama eiliminde
dirler; bylece bu aamada bir tr birleme balar.
Bu yeni tarz gizemleri tesadfi diye aklamak olduka sk ba
vurulan bir eilimdir: polisin yetersizlii, sorgu yarglarnn ap
tall, basnn zamansz aklamalar, gizli servislerdeki byme
bunalm, tanklarn kt niyeti, ihbarclarn aniden iten vaz
gemeleri. Edgar Poe, Morgue Soka Cinayeti'nde yer alan me
hur bir aklyrtme ile geree giden kesin yolu zaten bulmutu:
Bana yle geliyor ki bu gizem, kolaylkla zlebilecek bir durum
olarak grlmesine yol aacak nedenden tr zmsz bir ey ola
rak dnlmektedir -bu gizemin acayip zelliini kastediyorum... u
sralar megul olduumuz trdeki soruturmalarda, ne oldu diye
sormaktan ok daha n ce asla olmam ne oldu diye sorulmaldr.

23
Ocak 1988de, Kolombiya uyuturucu mafyas szde varl ko
nusunda kamuoyunda var olan grleri dzeltmek amacyla bir
bildiri yaynlad. Bir mafyann oluabildii her yerdeki en byk
arzusu tabii ki var olmadn ya da fazla bilimsel olmayan if
tiralarn kurban olduunu kantlamaktr; bu da onun kapitalizmle
ilk ortak noktasdr. Ama sz konusu durumda, dikkatleri tek ba
165

na zerine ekmekten rahatsz olan mafya, kendisini haksz yere

gnah keisi olarak kullanarak gizlenmeye alan dier top
luluklar hakknda ayrntl bilgi verecek kadar ileri gitmiti. u
aklamay yapmt:
Bizler ne brokratlarn ve politikaclarn ne bankaclarn ve mal uz
manlarn ne milyonerlerin mafyasna ne de byk aptaki hileli sz
lemelerin, tekel ya da petrol mafyasna ne de medya mafyasna da
hiliz.

Bu aklamay kaleme alanlarn, tm dierleri gibi, kendi fa

aliyetlerini sularyla mevcut toplumun tamamn sulayan bulank
byk bir nehre, bir su ve daha baya yasadlklar nehrine bo
altmakta karlar olduu kolaylkla tahmin edilebilir; ama mes
lekleri icab neden bahsettiklerini birok insandan daha iyi bilen
insanlarla kar karya olduumuzu kabul etmek de doru olur.
Mafya, en iyi ekilde modern toplum topraklarnda yeerir. Mafya,
en az btnlemi gsteri toplumunun dnyasn ekillendiren
dier emek rnleri kadar hzl bir byme gsterir. Mafya, bil
gisayar ve endstriyel gda alannda, ehirlerin ve gecekondularn
tam anlamyla yeniden yaplanmasnda, zel hizmetler ve okuma
yazma bilmeme orannda grlen ar ilerleme ile birlikte byr.
24
Mafya yzyln banda Sicilyal gmen iilerin gelmesiyle bir
likte Amerika Birleik Devletlcri'nde grlmeye baladnda,
kklerinden koparlp getirilmi bir arkaizmden baka bir ey de
ildi; tpk ayn dnemde Amerikann Bat kysndaki gizli inli
topluluklar arasnda ortaya kan ete savalar gibi. Cehalete ve
yoksullua dayanan mafya o dnemde Kuzey talya'da bile kk
salmay baaramamt. Modern devlet karsnda her yerde si
linmeye mahkm gibi grnyordu. Bu, rasyonel bir polis de
netiminin ve burjuvazinin yasalarnn ulaamad ehir dnda
yaayan, geri kalm aznlklarn korunmas zerine kurulabilen
bir rgtl su biimiydi. Mafyann savunmaya ynelik taktii,
polisi ve adaleti etkisiz hale getirmek ve faaliyet alan dahilinde
1 66

kendisine gereken gizlilii salayabilmek amacyla, tanklarn or

tadan kaldrlmasndan baka bir ey asla olamazd. Bunun ar
dndan, nce yaygn gsteri toplumunun sonra btnlemi gsteri
toplumunun yaratt yeni cehalet ortamnda kendine yeni bir alan
bulmutu: Gizliliin tam zaferi, yurttalarn yurttalktan toplu is
tifas, mantn tamamen yitirilmesi, rvetin ve evrensel kor
kakln ilerlemesiyle birlikte mafyann modern ve saldrgan bir
g olabilmesi iin btn uygun koullar bir araya gelmiti.
Amerika'daki iki yasa -bu yzyl devletlerinin her ey zerinde
otoriter bir denetim uygulama iddialarn ve bunun sonularn
gsteren en iyi rnek- alkol ticaretini on yldan fazla bir sre iin
rgtl sua teslim etmiti. Bu olayla birlikte zenginleen ve tec
rbe kazanan mafya, seim politikasna, tic.aretc, profesyonel katil
pazarnn gelimesine ve baz uluslararas politika meselelerine
dahil olmutur. kinci Dnya Sava srasnda Sicilya'nn istilsna
yardm etmesi iin Washington hkmeti tarafndan desteklen
mitir. Alkol yasal hale gelince, u anda yasad tketimin gzde
mal olan uyuturucu alkoln yerini almtr. Bunun ardndan
mafya, gayrimenkul ilerinde, bankaclkta, st dzey politikada ve
nemli devlet ilerinde ve nihayet gsteri endstrisinde televiz
yon, sinema ve yaynclkta ciddi bir nem kazanmtr. Bu durum,
en azndan Amerika Birleik Devletleri'nde mzik endstrisi iin
ae geerlidir; tpk bir rnn reklamnn yeterince kalabalk sa
yda insana dayand her alanda olduu gibi. Mafya yeterince
sermayeye ya da dokunulmayan ve cezalandrlmayan mehul
kiralk adamlara sahip olduundan, reklam alanndaki bu insanlar
satn alarak ya da gzlerini korkutarak onlar zerinde bask uy
gulamak olduka kolaydr. Disjokeyleri satn alarak birbirinden
rezil rnler arasnda hangisinin baarl olacana karar verilir.
Mafya, Amerika'da edindii tecrbelerin ve baarlarn ardndan
hi phesiz ki en fazla talya'da g kazanmtr: Dnemin h
kmetiyle yapt tarihsel uzlamadan itibaren sorgu yarglarn
ya da polis eflerini ldrmeye balad: Bu da onun siyasi te
rrizm sahnesine girmesini salayan bir tecrbe olmutur. G
167

rece farkl koullarda Japon mafyasnn benzer geliimi an bir

liini ok iyi gsterir.
Mafya ile devleti kar karya getirerek bir eyler aklanmak is
tendiinde her zaman yanlgya dlr: Onlar asla birbirlerinin
rakibi deillerdir. Teori, pratik hayattaki btn sylentilerin ko
laylkla gsterdii eyi rahatlkla dorular. Mafya bu dnyann ya
bancs deildir: O tamamiyle kendi evindedir. Btnlemi gs
teri dneminde, aslnda her trl gelimi ticari irkete rnek
olacak ekilde varln srdrr.
25
Gsterinin demir yumruu altnda ezilmi topluma u anda hk
meden yeni koillarla birlikte, rnein bir politik cinayetin bir
baka aklamayla sunulaca, yani bir nev elekten geirilecei
bilinmektedir. Her yerde eskisinden daha fazla deli var ama son
derece ho olan ey artk onlardan da delice bahsedilebilmesidir.
Ve bu tr medyatik aklamalar dayatan ey, herhangi bir terr
egemenlii deildir. Tam tersine, bu tr aklamalarn sessiz se
dasz varldr terre yol aan.
Ufukta savan grld 1914 ylnda, ar yurtsever san g
znde Jaurcs lkenin savunmasna gerekten zarar verecek bir kii
olarak grld iin Jauresi ldren Villain bu akmdan de
rinden etkilenmiti ve phesiz ki biraz dengesiz bir kiilii olan
Villainin Jauresin ldrlmesi gerektiine inanm olduundan
kimse kuku duymamt. Ama bu arlk yanllar Sosyalist Parti
iinde partiyi derhal kutsal ittifaka itecek olan vatansever mu
vafakatin byk gcnn farknda deillerdi; Jauresin ldrl
mesi ya da sava reddeden enternasyonalist konumuna sk skya
balanmasna izin verilmesi fark etmiyordu. Ayn olay bugn ol
sayd gazeteci-polisler ve toplumsal meseleler ve terrizm
konularnda tannm uzmanlar, Villain'in farkl siyasi grlere
sahip olmakla birlikte tesadfen hepsi fiziksel olarak ya da d g
rn asndan Jaures'e benzeyen adamlarn kurban olarak se
ildii ok sayda cinayet giriimini her zaman planlam ol
168

duunun iyi bilindiini derhal sylerlerdi. Baz psikiyatristler

bunu dorularlar ve medya da ncelikle psikiyatristlerin sy
lediklerini dorulayarak otoritesi tartlmaz uzman olarak bizzat
kendi yetki ve tarafszlm dorulam olurdu. Ertesi gnden tezi
yok, resm polis soruturmas da Villain denen bu adamn Chope
du Croissant'da' kendisine kt hizmet edildiini ileri srerek pas
tanenin ortasnda herkesin gz nnde pastane sahibini en iyi
mterilerden birini vurarak en ksa zamanda gelip intikam al
makla tehdit etmi olduuna dair tanklk etmeye hazr ok sayda
muteber kii bulunduunu ne srebilirdi.
Bu, gemite hakikatin sk sk ve arabuk ortaya kt an
lamna gelmemelidir; nk Villain sonuta Fransz mahkemeleri
tarafndan aklanmt. Ancak 1936 ylnda, spanyol devrimi ba
lad srada kuruna dizildi, nk Balcar Adalar'na yerleme ih
tiyatszln gstermiti.
26

Devletin retimin ynlendirilmesinde hegcmonik bir rol st

lendii ve btn metalarla ilgili talebin dorudan doruya gs
teriye dair bilgilendirme ve promosyonla salanan merkezle
meye -ki datm biimleri de buna uyarlanmak zorundadr- da
yand bir dnemde iktisat alanndaki ilerin krl bir ekilde y
rtlmesinin yeni koullar bunu gerektirdiinden, gizli kurumlarn ve etki alarnn her yerde gelitiine tank oluruz. Bu
durumda bu, sermaye birikimi, retim ve datm hareketinin
doal sonucundan baka bir ey deildir. Bu alanda bymeyen
yok olmak zorundadr; ve hibir irket bugnn endstri, gsteri
ve devletinin deerlerini, tekniklerini ve yntemlerini benimse
meden byyemez. Son tahlilde yeni bireysel bamllk ve ko
ruma ilikilerinin oluumunu dayatan ey amz ekonomisinin
seimi olan zel byme biimidir.
Sicilya mafyasnn kulland ve tm talya'da kabul gren bu for
mln derin hakikati u noktada yatar: Eer paran ve dostlarn*
* Jaures'in ldrld kahvehane, (.n.)
169

varsa hukukla dalga geersin. Btnlemi gsteride yasalar

uyku halindedir; nk yeni retim teknikleri iin hazrlanma
mlardr ve ayrca mallarn datm srasnda yeni tr anlamalar
sayesinde bu yasalardan uzak durulmutur. Kamuoyunun ne d
ndnn ya da neyi tercih ettiinin artk hibir nemi kal
mamtr. Gsterinin kamuoyu aratrmalar, seimler ve mo
dernlemeye ynelik yeniden yaplanmalarla gizledii ey budur.
Kazananlar kim olursa olsun kibar mteriler en kt mal edi
neceklerdir: nk bu tamamen onlar iin retilmi olandr.
Hukuk devleti kavram, modern ve szde demokratik devletin
genelde bu zelliklerinden vazgemesiyle birlikte yaygn bir e
kilde kullanlmaya balanmtr. Bu ifadenin 1970 ylndan ksa
bir sre sonra x,e tam anlamyla ncelikle talya'da poplerlik ka
zanmas kesinlikle tesadfi deildir. Birok alanda, yasalar adeta
eitli holuklar kalacak ekilde zenle hazrlanmlardr; tabi ki
bu, bu boluklardan yararlanabilecek olanlar iin geerlidir. Baz
koullarda -rnein dnyadaki her trl silah ticareti, zellikle de
daha yksek teknoloji rnleri evresinde- yasadlk, kendisi sa
yesinde daha da krl hale gelen iktisad ilemlere destek salayan
bir gten baka bir ey deildir. Gnmzde birok i ilikisi ka
nlmaz olarak en azndan hu yzyl kadar namussuzdur; bu
durum eskiden, sadece namussuzluk yolunu semi snrl sa
ydaki insan arasnda szkonusuydu.
Pazarn smrlebilecek sektrlerini belirlemeye ve elde tutmaya
ynelik promosyon/denetim ebekelerinin bymesiyle birlikte
olupbitenden haberi olanlardan ve onlarn yardmn ok fazla
reddetmemi olanlardan esirgenemeyecek kiisel hizmetlerin sa
ys da artmtr; ve bunlar her zaman devlet karlar ya da g
venliinin polisleri ya da bekileri deildirler. levsel su or
taklklar uzun mesafeli ve uzun sreli iletiim kurarlar, nk
onlarn ebekeleri, burjuva dneminin serbest etkinliinde ma
alesef her zaman az rastlanan bu minnettarlk ve sadakat duygula
rn dayatacak her trl araca sahiptir.

170

nsan her zaman dmanndan bir eyler renir. Devlet adam

larnn da, yeni bir olumsuzluk kuann gz ap kapayncaya
kadar geiiyle urarlarken, -Homeros'un da syledii gibi, bir
insan nesli bir aacn yapraklar gibi hzla gelip geer- gen
Lukcs'n yasallk ve yasadlk kavramlar hakkndaki sap
tamalarn okumaya itildiklerine inanmak gerekir. Bu dnemden
itibaren, devlet adamlar da tpk bizler gibi bu sorunla ilgili her
hangi bir ideolojiyi kendilerine dert etmekten vazgeebilmilerdir; ve aslnda gsteri toplumunun uygulamalar artk bu tr
ideolojik yanlsamalar kesinlikle cesaretlendirmemektedir. Ve ni
hayet bizlerle ilgili olarak u sonuca varlabilir: Kendimizi tek bir
illegal etkinlie adamamz engelleyen ey gereinden fazla il
legal etkinliimizin olmasdr.
27
Pelepones Savaj/'nn VIII. cildinin 66. blmnde Thukydides,
iinde bulunduumuz durumla birok benzerlikler tayan bir
baka oligarik komplo harektyla ilgili unlar yazmtr:
stelik sz alanlar komploculard ve attklar nutuklar ncelikle
dostlar snyorlard. Komplocularn says karsnda korkuya kaplan
yurttalar arasnda hibir muhalefet ykselmiyordu. Her eye ramen
birisi onlara kar kmaya kalktnda onu ldrmenin uygun bir
yolu bulunuyordu. Katiller aratrlmyordu ve pheli kiilerle ilgili
hibir soruturma almyordu. Halk tepki gstermiyordu ve insanlar
o kadar korku iindeydiler ki gklarn karmadklar halde iddetlen
kurtulmu olduklar iin kendilerini mutlu hissediyorlard. Komp
locularn gerekte olduundan ok daha kalabalk olduklarna ina
narak tam anlamyla bir gszlk duygusuna kaplmlard. ehir
ok bykt ve aslnda ne olup bittiini anlayabilecek kadar bir
birlerini yeterince tanmyorlard. Bu honutsuzluk ortamnda ik
yetler hi kimseye sylenemiyordu. Bu durumda, sululara kar d
zenlenen bir eylem e dahil olmaktan kanlmalyd, nk bunun iin
ya tanmadk birisiyle ya da tandk ama gvenilmeyen birisiyle ko
numak gerekecekti. Demokratik Parti'de insanlar birbirine pheyle
yaklayor ve herkes kendisine karsndakinin komplocularn su or
ta olup olmadn soruyordu. Aslnda bunlar arasnda asla oli
gariyle ibirlii yapma ihtimali olmayan insanlar vard.
171

Eer tarih halen savaan etkenlere ve dolaysyla da hi kimsenin

kendini tam olarak dlayamayaca bir sonuca dayanan bu ge
rilemenin ardndan bize geri dnmek zorundaysa, bir gn bu Yo
rumlar gsteri tarihinin yazlmasnda yararl olabilir; hi phesiz
ki gsteri bu yzylda ortaya km en nemli ve en az ak
lanmaya allm olaydr. Koullar farkl olsayd kendimi bu ko
nuyla ilgili ilk almamdan son derece tatmin olmu kabul ede
bilirdim ve sonraki gelimeleri dnmeyi bakalarna brakabi
lirdim. Ama, iinde bulunduumuz dnemde hi kimsenin bunu
yapmayacan dndm.
28
Promosyon-denetim ebekelerinden gzetim-dezenformasyon e
bekelerine farkna varlmadan geilir. Bir zamanlar sadece yer
leik bir dzene kar komplo dzenlenirdi. Bugn, yerleik d
zenden yana komplo dzenlemek byk gelime gsteren yeni bir
meslektir. Gsterinin tahakkm koullarnda insanlar bu ta
hakkm srdrmek ve gsterinin tek bana baarl ilerleyii
olarak adlandrabilecei eyi salama almak iin komplo d
zenlerler. Komplo dzenlemek, gsterinin ileyiinin bir par
asdr.
.

Bir tr tedbir niteliindeki i savan koullar, eitli alardan

hesaplanm gelecee ynelik tasarlara uyarlanarak zaten olu
turulmaya balanmtr. Bunlar, baz noktalarda btnlemi gs
terinin ihtiyalarna gre mdahalede bulunmakla ykml zel
organizasyonlardr. Bylece, en kt senaryolar dnlerek,
1968 yaznda Mexico City'deki bir meydann adna esprili bir
gnderme yaplarak* Kltr adyla bir taktik planlanmt;
ama bu kez hemen harekete geildi ve zaten isyan balamadan
taktik uygulanmalyd. Bylesine ar rneklerin dnda, iyi bir
ynetim arac olmak iin faili mehul cinayetlerin ok sayda in
sana dokunmas ya da sk sk grlmesi art deildir: Sadece
* 1968 Ekim aynda, polis Mexico Citydeki Plaza de las Tres Culturasda top
lanan gsterici rencilere ate am ve birounu ldrmtr; takip eden
olaylarda da en az elli renci polis tarafndan ldrlmtr, (.n.)
172

mmkn olduklarn bilmek bile eitli alanlar zerine yaplan he

saplar derhal kark hale getirir. Faili mehul cinayetin zekice
seilmi ve ad hominem* olmasna da hi gerek yoktur. Yntemin
tamamen rastgele uygulanmas belki de daha verimli olmaktadr.
Yetitirme konusundaki toplumsal eletirinin baz blmleri de bir
araya getirilmitir; bu konu bu tartmadaki fazlasyla geleneksel
yalanlardan uzak tutulmalar daha uygun olan akademisyenlere ve
medya profesyonellerine artk emanet edilmemektedir; yeni bir
tarzda ileri srlen ve kullanlan, daha iyi yetitirilmi bir baka
profesyonel trnn denetledii yeni bir eletiri gerekmektedir.
Greli olarak gvenilir bir tarzda yazlm -herkesin dikkatinin
gsteri soytarlarna younlam olmasn kullanan bir taktik ola
rak; neticede bilinmeyen kiilere hayranlk uyandran bir taktik
olarak- imzasz ya da bilinmeyen kiilerin imzasn tayan akl
banda metinler ortaya kmaya balamtr ve bu metinler sa
dece gsteride hi ele alnmam konular hakknda olmayp ayn
zamanda, doruluu ne kadar bariz olursa olsun asla kullanl
mam olmalarndan kaynaklanan salam bir zgnlk sayesinde
daha da arpc hale gelen argmanlar da ierirler. Bu uygulama,
en azndan, uygun grldkleri takdirde daha sonra kendilerine
olaylarn olas sonularyla ilgili daha fazla eyin sylenecei
daha uyank kiileri toplamak iin ilk adm ilevini grebilir. Ba
zlar iin bir kariyerin ilk adm olan ey -daha dk derecede
olan- bakalar iin ise kendilerine hazrlanm bir tuzaa atlan
ilk adm olacaktr.
Baz durumlarda, tehlikeli hale gelme riski tayan baz sorunlar
hakknda bir baka sahte eletiri yaratlmas szkonusudur; her
ikisi de zavall gsteri anlamalarna yabanc olarak ortaya kan
iki gr arasnda masum yarg sonsuza dek salnabilecektir ve bu
grler etrafnda dnen tartma gereken her durumda yeniden
ileri srlebilecektir. Daha sk olarak da medyann gizledii ey
ler hakknda genel bir tartma szkonusudur ve bu tartma bir
hayli eletirel olup baz noktalarda da bir hayli zekice srdrlr,
(Lat.) nsana kar, (.n.)

173

ancak nedensiz bir ekilde dank kalr. Konular ve kelimeler,

eletirel dnceye gre programlanm bilgisayarlarn yardmy
la yapay olarak seilir. Bu metinlerde zor fark edilen ancak nem
li baz boluklar vardr: Bunlarda perspektifin ka noktas her
zaman tuhaf bir ekilde eksiktir. Bu metinler, sadece horozu eksik
olan mehur silahlarn tpkbasmlarn a benzerler. Bu, kanlmaz
olarak, birok eyi nemli bir samimiyetle ve dorulukla gren
ama ayn zamanda taraf tutan yanl bir eletiri'dir. Bu eletirinin
yanl olmasnn nedeni, herhangi bir tarafszl etkileyecek ol
mas deil -nk tam tersine ok sulayc grnmek zorundadrbunu yaparken asla gerekesinin ne olduunu ortaya koyma; by
lelikle st kapal bir ekilde de olsa nereden geldiini ve nereye
gitmek istediini ^yleme ihtiyacn duymuyor gibi grnmesidir.
Gazetecilik kart olan bu yanl eletiri trne, balangta gs
teri bilgisinin bir tr saldrgan yan rn olduu bilinen dzenli
sylenti uygulamas da eklenebilir, nk btn insanlar, bu sy
lentide yanltc bir zellik olduunu ve sylentinin ok az gven
verdiini en azndan belli belirsiz bir ekilde hissederler. Sylenti
balangta bo inanlara dayal, nahif ve kendi kendini kan
drmaya ynelikti. Ama son zamanlarda, gzetim, kendisine uy
gun gelebilecek sylentileri ilk iaretle yayabilecek insanlar top
lum iine yerletirmeye balad. Bu noktada, otuz yl nce for
mle edilmi ve kkeni Amerikan reklam sosyolojisine dayanan
bir teorinin yapt gzlemlerin pratie geirilmesine karar ve
rilmitir: Lokomotifler olarak bilinen bireyler teorisi, yani kendi
ortamlarndaki dier kiileri pelerinden srkleyen ve onlar ta
rafndan taklit edilen nc insanlar teorisi; ama bu kez kendiliindenliklen kontroll olana bir gei szkonusudur. Ayn zamanda
bte ya da bte d olanaklar yakn gemiin eski uzmanla
rnn, akademisyenlerin ve medya uzmanlarnn, sosyologlarn ya
da polisin yan sra ok saydaki yedei finanse etmek zere se
ferber edilmitir. Eskiden bilinen baz modellerin hl mekanik
olarak uygulandna inanmak, en az gemiin genelde yok sa
ylmas kadar yanltcdr. Roma artk Roma'da deildir ve
Mafya da artk hrsz deildir. Gnmzde btn lkelerde ve
rilen zel hizmetler, 1914'te Genelkurmay kinci ube su
174

baylarnn faaliyetlerine pek benzemedii gibi, gzetim ve dezenformasyon hizmetleri de bir zamanlarn -rnein kinci m
paratorluk dneminin poiis ve jurnalcileri gibi- polis ve muhbir
almasna benzememektedir.
Sanatn lmnden itibaren, polisleri sanat klnda gizlemenin
son derece kolay hale geldii bilinir. Glenen bir yenidadacln
son taklitlerine, medyada muzaffer bir edayla ahkm kesme ve
dolaysyla da deersiz krallarn soytarlar gibi, resm saraylarn
dekorunu deitirme yetkisi verildiinde, ayn ekilde devletin
etki alarnn btn vekil ya da yedekleri iin de kltrel bir r
tnn garanti edildii grlr. i bo sahte-mzeler ya da var ol
mayan kiilerin tm eserleri ile ilgilenen sahte-aratrma mer
kezleri en az gazeteci-polislerin, tarihi-polislerin ya da romancpolislerin melur edilmesi kadar hzl bir ekilde yaygnlaabilir.
Arthur Cravan, Mainteant'da (imdi) unlar yazdnda ku
kusuz bu dnyann gidiatn nceden tahmin etmiti: ok ya
knda sokaklarda sadece sanatlar greceiz ve artk sradan
insan bulmakta glk ekeceiz. Aslnda bu Paris serserilerinin
yapt eski bir akann yenilenmi biimidir: Selm sanatlar!
Eer yanldysak affola.
Meseleler yle bir hale gelmitir ki, artk en modern, yani piyasa
da en iyi datm yapan yaynevinin kolektif yazarlk uygulad
n bile grebiliriz. Takma adlarnn zgnln sadece gazete
ler gvence altna alaca iin bu isimler deitirilebilir, ibirlii
yapabilir, birbirinin yerine geebilir ve yeni yapay beyinleri st
lenebilirler. Bu isimler an yaam ve dnce biimini dile ge
tirmekle ykmldrler ve byle yapmalar kiiliklerinden deil
byle emir almalarndan kaynaklanr. Bunlarn hakikaten bam
sz bireysel edebiyat giriimcileri olduklarna inananlar Ducasse'n
Comte de Lautremont'la arasnn ak olduunu; Dumas'nn Macquet olmadn ve zellikle de Erckmann' Chatrian'la kartr
mamak gerektiini; Censier ve Daubenton'n birbirleriyle ko
numadklarn bilgie iddia etmeye kadar varabilirler.* Bu tarz
* Isidor Ducasse, Comte de Lautreamont idi; tarihi Macguet, Dumas'nn mes
175

modern yazarlarn, en azndan Ben, bir bakasdr konusunda

Rimbaudnun ardndan gitmek istediklerini sylemek daha ye
rinde olur.
Gsteri toplumunun tm tarihi, gizli servisleri temel buluma nok
tas roln oynamaya armt; nk byle bir toplumun zel
likleri ve icraat yntemleri en ileri derecede bu servislerde yo
unlamtr. stelik onlar, tadklar mtevaz servis ismine
ramen, her zaman bu toplumun genel karlarnn hakemliini
yaparlar. Burada ktye kullanmak szkonusu deildir, nk
bunlar gsteri yzylnn sradan ahlkn sadakatle dile getirirler.
Ve bylece gzetleyen ve gzetlenenler usuz bucaksz bir ok
yanusta ilerlerler. Gsteri, gizlilii zafere ulatrmtr ve giderek
artan bir oranda -^gizlilik uzmanlarnn denetiminde olmak zo
rundadr ve kukusuz bu uzmanlar sadece kendilerini farkl de
recelerde devlet kontrolnden kurtarmay baarm memurlar de
ildirler; bunlar sadece memur deildir.
29
Btnlemi gsterinin -en azndan onu ynetenler iin- genel i
leyi yasas, bu ereve iinde yaplabilecek her eyin yaplmak
zorunda olmasdr. Bunun anlam neye mal olursa olsun her trl
yeni arac kullanmak gerektiidir. Yeni aletler, her yerde sistemin
amac ve itici gc haline gelirler; ve kullanmlar baka d
nceye yer vermeksizin kendisini her dayattnda, sistemin iler
leyiini belirgin bir ekilde deitirebilecek tek ey bunlardr. As
lnda, toplumun sahipleri, her eyden nce insanlar arasnda
belirli bir toplumsal ilikiyi korumak isterler ama srekli devam
eden teknolojik yenilikleri de izlemeleri gerekir; nk ken
dilerine kalan mirasla birlikte kabul ettikleri ykmllklerden
biri de budur. Bu yasa, tahakkm koruyan hizmetlere de ayn e
kilde uygulanmaldr. Mkemmel hale getirilen ara, kullanlmak
zorundadr ve bu aracn kullanm, bu kullanm kolaylatran ko
lektayd; Erckmann ve Chatrian birlikte eserler yazmlard; Censier-Daubenton Paris'in bir metro istasyonudur, (.n.)
176

ullar da bizzat glendirecektir. Bu ekilde, aciliyet yntemleri

standart yntemler haline gelir.
Gsteri loplumunun btnl, belli bir adan devrimcileri hakl
karmtr, nk en ufak ayrntnn bile btnden ayrlmadan
iyiletirilemeyecei aklk kazanmtr. Ama bu btnlk, ayn
zamanda devrimci eilimin az ya da ok kendini ifade edebildii,
sendikaclktan gazetelere, ehirlerden kitaplara uzanan toplumsal
alanlar ortadan kaldrarak her trl rgtl devrimci eilimi de
yok etmitir. Bu eilimin doal olarak tad yetersizlik ve d
ncesizlii ayn hareketle aydnlatmak da mmkn olmutu. Ve
bireysel adan, hkm sren btnlk baz olas istisnalar or
tadan kaldrmaya ya da satn almaya epeyce muktedirdir.
30
Gzetim, eer her eyin mutlak denetimi srasnda kendi gelime
sinden kaynaklanan zorluklarla karlama aamasna gelmemi
olsayd, ok daha tehlikeli olabilirdi. Saylar giderek artan bi
reyler hakknda toplanan bilgi yn ile bu ynn tahlil edilmesi
iin gereken zaman ve zek arasnda ya da daha basit olarak sy
lemek gerekirse olas karlar arasnda bir eliki vardr. Mal
zemenin bolluu her aamada ksaltma yaplmasn zorunlu klar:
Bu srada birok bilgi kaybolur ve geriye kalanlar ise okunamayacak kadar fazladr. Gzetim ve maniplasyonun ynetimi birlememitir. Aslnda her yerde krlarn bltrlmesi zerine bir
kar atmas vardr; ve dolaysyla da mevcut toplum iindeki
u ya da bu potansiyelin -ayn hamurdan gelmeleri nedeniyle hepsi
ayn derecede saygn kabul edilen- dier potansiyellerin aleyhine
ncelikli olarak gelimesi iin bir mcadele vardr.
Bu mcadele ayn zamanda bir oyundur. Her istihbarat amiri kendi
ajanlarn ve ilgi alanndaki hasmlarn gznde bytr. ok sa
yda uluslarst ittifakn yan sra gnmzde, her lkenin hem
devlet nezdinde hem de devlet tesinde snrsz sayda polisi ya da
kar-casusluk servisi ve gizli servisi vardr. Bunun yan sra, g
zetim, koruma ve istihbarat ileriyle ilgilenen ok sayda zel irF12N/Gslcri Toplumu

177

ket vardr. okuluslu byk irketlerin de doal olarak kendi zel

servisleri vardr; ayn ekilde orta byklkte de olsalar, ulusal ve
bazen de uluslararas dzeyde bamsz politikalar izlemeyi sr
dren kamulatrlm irketlerin de zel servisleri vardr. Her
ikisi de ayn devlete ait olan ve stelik dnya pazarnda petrol fi
yatlarn yksek tutma konusundaki ortak karlar asndan di
yalektik birlik iinde olan bir nkleer endstri grubu ile bir petrol
grubunun att grlebilir. zel bir sanayi dalndaki her g
venlik servisi, kendi bnyesine ynelik sabotajlarla mcadele eder
ve gerektiinde rakiplerine sabotaj dzenler: Denizalt tnellerine
nemli yatrmlar yapan bir irket, feribotlarn gvensizliinden
yana olur ve mal glkler iindeki gazeteleri, feribotlarn g
vensizlii ile ilgili haberleri ilk frsatta ve zerinde ok fazla d
nmeden manet yapmalar iin maaa balar; Sandoz'la rekabet
eden bir irket Ren vadisindeki yeralt sularna kar kaytsz kalr.
Gizli olan gizlice gzetlenir. yle ki hikmeti hkmetin ynetimi
etrafnda kurnazca toplanm bu organizmalarn her biri, kendi
zel anlam hegemonyasnn peindedir. Zira anlam, anlalabilir
bir merkezle birlikte kaybolmutur.
1968'e kadar baardan baarya koan ve sevildiine inandrlm
olan modern toplum, bu tarihten itibaren bu sevdadan vazgemek
zorunda kalmt; artk kendisinden korkulmasn tercih et
mektedir. O masum halinin artk geri gelmeyeceini gayet iyi
bilir.
Bylece kurulu dzenden yana binlerce komplo, ebekelerin ve
meselelerin ya da gizli faaliyetlerin giderek st ste gelmesi ve
bunlarn her trl ekonomi, politika ve kltr dalna hzla en
tegrasyon sreciyle birlikte, birbirine karr ve hemen hemen her
yerde birbiriyle arpr. Toplumsal yaamn her alannda, g
zetim, dezenformasyon ve gvenlik faaliyetlerinin i ie girme
oran srekli bir art gsterir. Komplo neredeyse alenen grle
cek kadar younlatnda, komplonun her bir blm dierini ra
hatsz etmeye ya da kayglandrmaya balar nk btn bu pro
fesyonel komplocular tam olarak nedenini bilmeksizin birbirlerini
gzetlemeye ya da birbirlerini kesin olarak tehis edemeden te
178

sadfen karlamaya balarlar. Kim kimi gzetlemek ister? Bu

grnte kimin yararnadr? Ya gerekte? Hakiki etkiler gizli
kalr ve nihai hedeflerden glkle phe duyulabilir ve bunlar
hemen hemen asla anlalmazlar. Bylece aldatlmad ya da maniple edilmediinden kimse emin olamazken, maniple eden de
baarl olup olmadn nadiren bilir. Ve aslnda maniplasyonun
baarl tarafnda yer almak, doru stratejik perspektifin seildii
anlamna gelmez. Taktik baarlar bylece byk gleri tehlikeli
yollara srkleyebilirler.
Grnte ayn hedefin peinde olan ayn ebekede, bu ebekenin
sadece bir parasn oluturanlar, dier blmlerin ve her eyden
nemlisi ekirdek kadronun btn varsaymlarn ve sonularn
kaale almamak zorundadrlar. ncelenen herhangi bir konu hakkndaki tm bilgilerin pekl tamamen hayali ya da ciddi bir e
kilde tahrif edilmi ya da olduka yanl bir ekilde yorumlanm
olabilme ihtimali -ki bu gayet iyi bilinen bir olgudur- sorutur
may yrtenlerin hesaplarn nemli lde kartrr ve rtr;
nk birini mahkm etmek iin yeterli olan ey, onu tanmak ya
da kullanmak gerektiinde o kadar yeterli olmaz. Bilgi kaynaklar
rekabet iinde olduundan tahrifler de rekabet iindedir.
Ancak bu uygulama koullarndan yola karak, toplumsal alann
tamamna yayld ve bunun sonucunda personel ve ara-gere
saysn artrd lde, denetimin verimliliinin azalmas ei
limi gstermesinden sz edilebilir. nk burada her ara bir
ama haline gelmenin peindedir ve bunun iin aba gsterir. G
zetim kendi kendini gzetler ve kendine kar komplo dzenler.
Sonu olarak, gzetimin bugnk temel elikisi, olmayan bir
varl yani, toplumsal dzeni bozmaya alt dnlen varl
gzetlemesi, iine szmas ve etkilemesidir. Ama bu varln i
banda olduu nerede grlmtr? nk, koullar asla bu
kadar devrimci olmamtr ve durumun bu kadar ciddi olduunu
dnen sadece hkmetlerdir. Yadsma, kendi dncesinden o
kadar baarl bir ekilde yoksun braklmtr ki uzun zamandan
beri dalm bir haldedir. Bu nedenle, sadece mulak ama hl
179

yeterince rahatszlk veren bir tehdit olmay srdrmektedir ve ne

ticede gzetim en gzde etkinlik alanndan mahrum braklmtr.
Bu gzetim ve mdahale gc tamamen mevcut gerekliliklerle
ynetilmektedir ki bu gereklilikler, bu tehditle peinen mcadele
etmek amacyla bizzat tehdidin alanna ynelen anlama ko
ullarn belirler. Bu nedenle gzetimin, bu sefer terristleri deil
teorileri etkilemek amacyla, gzden dm gsteri aralarnn
dnda bilgilendirecei yadsmann kutuplarn dzenlemede bir
kar olacaktr.
31
Tarihsel zaman konusunda byk otorite olan Baltasar Gracin
L'homme de cor^da. [Saray Adam] son derece isabetli bir ekilde
unlar syler:
ster eylem ister sylem olsun, her ey zamanla llmelidir. Bir ey
yaplabilecei srada istenmelidir; zira ne mevsimler ne de zaman
kimseyi bekler.
Ama mer Hayyam daha az iyimserdi:
Ak seik ve meselsiz konumak gerekirse -Bizler Tanrnn elinde
birer oyuncaz; -Kulluk yarnda bizimle dalga geilir, -Sonra da
teker teker hilik kutusuna geri dneriz.
32
Fransz devrimi sava sanatna byk deiiklikler getirmitir.
Clausevvitz ancak bu deneyimden sonra taktik ile strateji arasnda
u ayrm yapabilmiti: Taktik, sava srasnda zafere ulamak
amacyla glerin kullanlmas, strateji ise, savan hedeflerine
ulamak amacyla zaferlerin kullanlmasdr. Avrupa derhal ve
uzun bir dnem boyunca sonularn boyunduruu altna sokul
mutu. Ama teori uzun bir sre sonra oluturulabilmi ve dengesiz
bir ekilde gelitirilmiti. ncelikle kavranmas gereken ey,
kkl bir toplumsal deiimin dorudan doruya yol at olum
lu zelliklerdi: Geimini topraktan salayan ve dkknlardan ve
erzak trenlerinden greceli olarak bamsz yaayan byk apta
180

geniletilmi bir ordunun cokusu ve hareket kabiliyeti. Bu pratik

unsurlar, benzer unsurlarn dman tarafnda da devreye girmesiy
le bir gn dengelenir: Fransz ordular, Ispanya'da bir baka halk
cokusuyla; geni Rusya topraklarnda yaayamayacaklar bir l
keyle; Alman ayaklanmasnn ardndan saysal stnl olan
glerle karlarlar. Bununla birlikte yeni Fransz taktiinde g
rlen ve Bonapart'n stratejisini dayandrd basit temel olan
toplu geri ekilme uygulamas yanl dncelerin zoraki bir e
kilde terk edilmesinden de kaynaklanmaktayd ki bu strateji, za
ferleri sanki avans olarak kazanm gibi pein olarak kullanmak
tan; balangtan itibaren manevray ve onun deiik eitlerini
henz kazanlmam ama ilk iddetli saldrda kesinlikle ka
zanlacak bir zaferin sonular olarak anlamaktan ibaretti. Bu tak
tik, bu yanl dncelerden derhal kurtulmak zorunda kalmt ve
ayn zamanda daha nce sz edilen dier yeniliklerin ezamanl
oyunu sayesinde byle bir kurtuluu baarma koullarn bul
mutu. Son ayaklanmaya katlan Fransz askerleri, dzenli sa
vamaktan, yani bir hizada kalp verilen emirler dorultusunda
ate etmekten acizdiler. Bu durumda alma nizamna sokulacak
lar ve dmana doru ilerlerken keyfi ate edeceklerdi. Ya da
keyfi ate, tek etkili are olarak, yani dnemin askeri atma
larnda en belirleyici etken olan tfein gerekten tahrip edici bir
ekilde kullanlmas olarak grlmt. Bylelikle askeri d
nce, sona ermek zere olan yzylda byle bir sonucu evrensel
olarak reddetmekteydi ve aslnda konuyla ilgili tartma, aralksz
sren atma rnekleri ve menzil ve ate etme hznda kay
dedilen srekli ilerlemelere ramen, yeni yzyln byk bir b
lmnde de devam edebilmiti.
Ayn ekilde, gsteri tahakkmnn kurulmas ylesine derin bir
toplumsal deiim olmutur ki ynetme sanatn da kkten de
itirmitir. Pratikte bu kadar ksa zamanda bylesine verimli so
nular douran bu sadeletirme, teorik adan henz tam olarak
anlalmamtr. Her yerde yalanlanm olan eski nyarglar, artk
gereksiz hale gelen nlemler ve hatta eski zamanlardan kalma
vesvese kalntlar, btn uygulamalarn her gn gsterdii ve
onaylad bir eyi tanmalarn engelleyerek ok sayda y
1 81

neticinin dnce biimine hl ket vurmaktadr. Aslnda, yok

edilmi bir dnyada yaadklarna inandrlanlar, sadece boyun
emi insanlar deildir, yneticiler de zaman zaman baz a
lardan kendilerinin bu duruma maruz kalmalarnn sonularna
katlanrlar. Sanki geride bir gereklik kalm ve bu gerekliin
hl onlarn hesaplarna katlmas gerekiyormu gibi kendilerini
ortadan kaldrdklar eyin bir blmne inanr bulurlar. Bu ge
cikme ok uzun srmeyecektir. Bu kadar ok eyi bu kadar kolay
baarabilenler doal olarak daha ileri gideceklerdir. Oyunun yeni
kurallarndaki esneklii ve vahi grkemi benimsemekte ok
yava davrananlarn, gerek iktidar evrelerinde arkaik bir ekilde
uzun sre ayakta kalabileceklerine inanmamak gerekir. Gsterinin
kaderi kesinlikle aydnlanm despotizmle son bulmayacaktr.
Tahakkm ynetmek ve zellikle de bu tahakkmn korunma
sn salamak iin seilmi tabakada bir nbet deiikliinin ok
yakn zamanda ve kanlmaz olduunu belirtmek gerekir. Byle
bir konuda yaplacak yenilik tabii ki hibir zaman gsteri sah
nesinde sergilenmeyecektir. Bu yenilik sadece, ancak akt
zaman farkna vardmz imek gibi ortaya kacaktr. Gsteri
dneminin eserini nihai sonucuna gtrecek olan bu nbet de
iiklii, iktidar evresinin ekirdeinde yer alan insanlar etkile
yecek olsa da gizlice planlanarak ve kibarca gerekletirilecektir.
Neyin stesinden geldiklerini ve neye muktedir olduklarn ak
bir ekilde grmek gibi temel bir zarureti paylaacak insanlar se
ilecektir.
33
Yine Sardou unlar da yazar:
Bo yere zneye baldr; bouna nesneye baldr; yararsz hi kim
senin iine yaramaz demektir. Baarsz olununca bo yere a
llmtr, yani zaman ve emek kaybedilmitir: in kusuru nedeniyle
istenilen sonulara ulaamadan alldnda ise bouna allmtr.
Eer ben bir ii tamamlamay baaramazsam bo yere alyor; za
manm ve emeimi yararsz bir ekilde harcyor olurum. Eer yap182

tm i beklediim sonuca ulamazsa, eer amacma ulaaadysam

bouna alm, yani yararsz bir i yapm olurum...
Birisi yapt i nedeniyle dllendirilmezse ya da bu i kabul edil
mezse onun bo yere alt da sylenir; nk bu durumda alan
aslnda ok gzel olabilecek olan almasnn deerini hibir ekilde
kestiremeden zamann ve emeini harcam demektir.
(Paris, ubat-Nisan 1988)

183

G S T E R T O P L U M t/NUN

TALYANCA
4. BASKISIN A NSZ/1979

1967 ylnn sonuna doru Paris'te baslm olan bu kitap imdiye

kadar on kadar dile evrildi; ve genellikle ounluu birbiriyle re
kabet iinde olan yaynevleri tarafndan ayn dilde eitli basklar
yapld ve bunlarn neredeyse tamam ktyd. lk eviriler, Por
tekiz ve belki de Danimarka dnda, her yerde metne sadk ka
lnmadan ve yanl yaplmt. Hollanda dilinde ve Almanca ya
ymlanan eviriler ancak ikinci giriimlerden sonra gzel olmu
tu, fakat bu sefer de Alman editr eitli bask hatalarn d
zeltmeyi ihmal etmiti. ngilizce ve spanyolcada ise ne yaz
dm anlamak iin nc evirileri beklemek gerekmiti. Her
eye ramen, 1968'den itibaren yaymlanan eviriler arasnda, edi
tr De Donato'nun sunduu talyanca eviri kadar kts g184

rlmemiti; bu eviri ancak ardndan yaymlanan rakip iki eviri

tarafndan ksmen iyiletirilmiti. te yandan bu lszln so
rumlularn bulmak zere yaynevine giden Paolo Salvadori, on
larn zerine yrm ve resmen yzlerine tkrmtr: Bu, kt
evirmenlerle kar karya kalan iyi bir evirmenin doal tep
kisidir. Salvadori'nin yapt drdnc talyanca evirinin nihayet
en mkemmel eviri olduunu sylemeye gerek kalmadn sa
nyorum.
Mkemmel drt be istisna dnda, benim onaym almam olan
bunca evirinin bu denli baarsz olmas, bu kitabn, yazlm ol
may hibir zaman gerekten hak etmemi herhangi bir baka ki
taptan daha zor anlalr olduu anlamna gelmez. Bu muamele,
zellikle ykc eserlere ynelik bir muamele de deildir, nk
byle bir durumda sahtekrlar en azndan yazar tarafndan mah
kemeye verilmekten ekinmezler; dahas metne eklenen samalk,
burjuva veya brokratik ideologlarn yaplan rtmelerinde g
rlen kararszlklar bir hayli destekleyecektir. Hangi lkede olur
sa olsun, son yllarda yaymlanan evirilerin byk ounluunun
ve hatta klasiklerin evirisinin bile ayn ekilde yapldn gz
den karmak mmkn deildir. cretli entelektel emek, normal
olarak, giriimcinin krnn alma hzna ve kullanlan mal
zemenin ktlne bal olan rme iindeki endstriyel re
tim yasalarn izleme eilimindedir. Halkn zevkini dzenlemeye
ait her trl grnten cesurca kurtulmu olan bu retim, mali
adan younlaarak ve dolaysyla teknolojik adan her zaman
iin daha iyi imknlara sahip olarak piyasann her yerinde ni
teliksiz arz tekelinde tuttuu andan itibaren, giderek artan bir
utanmazlkla talebin zorunlu teslimiyeti ve mteri kitlesinde
bunun geici sonucu olarak grlen zevksizlik zerinde spe
klasyon yapabilmiti. ster bir konut, ister sr eti, ya da bir e
virmenin kara cahil aklnn bir rn szkonusu olsun her trl
durumda kendisini egemen bir ekilde dayatan gr, bir za
manlar uzun sreli ve nitelikli bir alma gerektiren eyi artk as
gari maliyetle ok ksa zamanda elde edebilmektir. Kald ki
hemen hemen btn gncel yazarlar son derece ksa bir zaman
zarfnda demode olacak kitaplar alelacele yazarken, ortada e
185

virmenlerin bir kitabn anlamyla ve zellikle de szkonusu dili

nceden renmekle ilgili sknt ekmelerini gerektirecek ok az
neden olmas dorudur. Zaten bouna yazlm ve okunmayacak
olan bir ey niin iyi evrilsin? Gsteri sistemini mkemmel klan
bu zel uyum yandr; yoksa sistem baka ynlerden kmektedir.
Bununla birlikte, yaynclarn ounluunda grlen bu yaygn
uygulama, farkl bir kullanm iin tamamen farkl bir kitleye hitap
eden Gsteri Toplumu rneine uygun dmez. Artk, eskisinden
ok daha belirgin bir ekilde, ok eitli kitap tr bulunmaktadr.
Birounun kapa bile almamtr ve ok az duvarlara ge
mitir. Bunlar, poplerliklerini ve iman glerini kesinlikle gs
terinin aalk makamlarnn bu konuda konumamalar ya da
yeri geldiinde ^le bir deinmeleri olgusundan alrlar. Yaam
larn tarihsel glerin belli bir tanmna ve onlarn kullanmlarna
gre srdrmek zorunda olan bireyler, belgeleri tabii ki tamamen
doru evirilerinden bizzat incelemek isterler. phesiz kitabn
ok fazla retildii ve ar youn datld mevcut koullarda,
hemen hemen btn kitaplar baar ya da genellikle baarszl
klarn takip eden birka hafta iinde yaarlar. Gncel ya
yncln klstr takm, aslnda her durumda bir defaya mahsus
olarak konuulacak kitaplara yeterince uygun den aceleye ge
tirilmi keyfilik ve oldubitti politikalarn buna dayandrrlar. Bu
ayrcalk bu kitap iin szkonusu deildir ve benim kitabm ale
lacele evirmek tamamen bo bir abadr, nk bu greve ye
niden balayacak birileri her zaman olacak ve kt evirilerin papucu iyi eviriler tarafndan dama atlacaktr.
Yakn zamanda her trl dnsel tartmay yeniden canlandra
ca sylenen kaln bir cilt kaleme alan bir Fransz gazeteci, bir
ka ay sonra, urad baarszl kitabn dnce asndan
eksik olmasndan ziyade okur eksikliiyle aklamt. Okumayan
bir toplumda yaadmz ve eer Marx Kapital'i imdi yayn
lam olsayd bir akam edebiyatla ilgili bir televizyon prog
ramnda amalarn akladnda ertesi gn artk hi kimsenin bu
eserden bahsetmeyeceini sylemiti. Bu garip yanlg nereden
kaynaklandnn bilincindedir. Gerekten de gnmzde birisi
186

hakiki bir toplumsal eletiri kitab yaymladnda televizyona ya

da benzeri baka tartma ortamlarna kmaktan uzak duracaktr
ve bylece on ya da yirmi yl sonra hl ondan bahsedilecektir.
Dorusunu sylemek gerekirse, dnyada, mevcut toplumsal d
zene dman olanlar ile fiilen bu durumdan yola karak hareket
edenler dnda hi kimsenin benim kitabma ilgi duyacana
inanmyorum. Bu konuda tamamen teoriye dayanan kesin inan
cm, tek tk ve zayf eletirilerdeki ampirik gzlemler ya da top
lumun suskun kalan ksm karsnda gsteride alenen konuma
yetkisini elinde tutanlar ya da henz bu yetkiyi edinmeye a
lanlar arasnda ortaya kan imalar tarafndan dorulanmtr.
Halen yanl bir ekilde kltrel ya da politik diye adlandrlan
tartma grntlerinin bu farkl uzmanlar kendi mantklarn ve
kltrlerini mecburen onlar kullanabilecek olan sistemin mantk
ve kltrne gre ayarlarlar; bunun tek nedeni sistem tarafndan
seilmi olmalar deil zellikle bu sistem dnda baka bir ei
timlerinin olmamasdr. Bu kitabn nemini belirtmek amacyla
ondan bahsedenler arasnda imdiye kadar ksaca da olsa neyin
sz konusu edildiini sylemeyi gze alan bir tek kiiye rast
lamadm: Aslnda onlarn bu kitab es gemedikleri izlenimini
vermekten baka kayglar yoktur. Ayn zamanda, bu kitapta bir
kusur bulanlarn tamam da, baka bir ey sylemediklerinden,
onda baka kusurlar bulamam gibi grnyorlar. Ama bul
duklar kusur her zaman iin, onu bulan kiiyi tatmin etmeye ye
tecek bir zellie sahipti. Biri bu kitabn devlet sorununu ele al
madn dnrken; dieri tarihin varln hibir ekilde hesaba
katmadn dnm; bir bakas katksz ykma dzlm akl
d ve anlatlamaz bir vg olduu gerekesiyle bu kitab red
detmi; baka biri ise bu kitab kt gnden itibaren kurulan
btn hkmetlerin gizli ynetim rehberi olmakla sulamt.
Ayn akli uyuukluk iinde olan dier elli tanesi de bunlara ben
zeyen garip sonulara varmt. Bu kiiler grlerini ister sreli
yaynlarda ister kitaplarda ister ad hoc derlenmi eletirilerde yaz
snlar bu grler ehvenier olduu iin hepsinde var olan kaypak
gszlk herkes tarafndan kullanlmtr. Buna karlk bildiim
kadaryla bu kitap imdilik en iyi okurlarn talya'daki fabrika
187

larda bulmutur. e devamszlklar, verilen hibir zel dnn

bastramad iddetli grevleri, bilinli olarak almay reddet
meleri, yasay ve tm devleti partileri aalamalar ile bugn
tm dnyadaki yoldalarna rnek olarak gsterilebilecek olan
talya'daki iiler, pratikten gelen deneyimleri ile -sadece vasat
evirileri okuduklar zaman bile- Gsteri Toplumu nz ileri s
rlen tezlerden kendilerine yarar salayabilecek kadar konuya
vkftlar.
Yorumcular genellikle, halen egemen olan toplumun dikkate
almak isteyecei entelektel retim kategorilerinin hibirine gi
remeyecek olan ve bu toplumun tevik ettii hibir uzman mes
lein bak asna gre yazlmam olan bir kitabn hangi amaca
hizmet edebileceini anlamam gibi grndler. Bu durumda ya
zarn niyeti karanlkta kalmtr. Yine de burada gizemli hibir
ey yoktur. Clausevvitz, 1815 Fransa Seferinde unlar yazmtr:
Btn stratejik eleiirilcrde temel nokta meseleye tamamen faillerin
bak asndan yaklamaktr; bunun genellikle zor olduu dorudur.
Eer yazarlar kendilerini dnce yoluyla faillerin iinde bulunduu
btn koullara dahil etmek isteseler ya da bunu yapabilselerdi, stra
tejik eletirilerin byk ounluu tamamen yok olurdu ya da ok
kk anlay farkllklarna indirgenirdi.

1967 ylnda Sitasyonist Entcrnasyonalin [S.E.] bir teori kitab

olsun istemitim. O sralarda S.E., modern toplumda devrimci tar
tmalara yol amak iin elinden geleni yapm olan ar bir grup
tu; ve teorik eletiri alanndaki zaferini zaten dayatm olan ve bu
zaferi pratik ajitasyon alannda ustalkla srdrm olan bu gru
bun, tarihsel eyleminin doruk noktasna yaklatn grmek ko
layd. Byle bir kitabn yaknda patlak verecek olan ve hemen ar
dndan kanlmaz ekilde balayacak geni apl ykc gelime
lere bu kitab aktaracak olan karklklarda hazr olmas nemliydi.
nsanlarn, eski devrimci teorilerin basitletirilmi paralarn yer
sizce tekrarlamaya ynelik gl bir eilimleri olduu bilinir ve
bu insanlar iinde bulunduklar koullar deitirmek iin gerekli
olan baz fiil mcadelelerde bunlar kullanmaya kalkmasnlar
188

diye bu teorilerin eskimi olduu onlardan saklanr; bu yzden bu

teorilerin baka dnemlerde grlen elikilerde nasl farkl yaz
glarla devreye girebildiklerini pek iyi anlayamazlar. Buna ra
men, sorunu serinkanllkla inceleyen biri iin, kurulu bir dzeni
gerek anlamda sarsmak isteyenlerin bu toplumu kkl bir ekilde
aklayan ya da en azndan bu konuda tatminkr bir aklama gctiriyormu gibi grnen bir teori gelitirmek zorunda olmalar
phe gtrmez. Bu teori kamu dirliini bozan atmalar iinde
olmak kouluyla ve tam olarak anlalma noktasna varmadan
nce, ksmen ortaya kt andan itibaren, eylerin dzenini te
orik olarak mahkm eden bir eyin varlnn belirsiz bilgisi kar
snda her yerde askya alnm olan honutsuzluk iddetlenecek
ve keskinleecektir. Ve bunun ardndan, hiddetle kurtulu savan
srdrmeye balayan btn proleterler, strateji uzmanlar haline
gelebilirler.
Kukusuz, bu amaca ynelik olarak hesaplanm genel bir teori,
ncelikle, alenen yanl bir teori olarak grnmekten kanmak
zorundadr; ve olaylarn seyrinin, sylediklerini yanl karma
riskini gze almamas gerekir. Ama ayn zamanda, tamamen benimsenemeyecek bir teori de olmak zorundadr. Bu teoriyi iyi
bulan herkesin honutsuz aknlna ramen, dnyadaki doru
yapy kefederek var olan dnyann merkezini kt ilan ede
bilmelidir. Gsteri teorisi bu iki talebi de karlar.
Doru bir eletiri teorisinin ilk baars, btn dier teorileri der
hal gln gstermektir. Bylece, 1968'de, bu dnemin tahakkm
biimlerinin dejenere olmaya balad yadsma hareketi iinde
kendi geri kalmlklarn ve ksa sreli tutkularn savunan dier
rgtl akmlardan hibiri ne modern bir teori kitabna sahip ne
de devrilmesi szkonusu olan snf iktidarnda modern olan hibir
eyi tanmazken, Sitasyonistler, korkutucu Mays devrimi ile il
gili var olan tek teoriyi ileri srebilmilerdi; ve bu ayn zamanda,
hi kimsenin dile getirmedii arpc yeni yaknmalar da hesaba
katan tek teoriydi. Konsenss kimin umurundayd? Onu ldr
mtk. Cosa fatta capo ha.
189

On be yl nce, 1952'de nam pek iyi olmayan drt ya da be Pa

risli, sanat amann yollarn aratrmaya karar verir. Bu yolda
yaplan gziipek bir yryn ardndan elde edilen mutlu bir
sonu sayesinde ortaya kt ki, toplumsal devrimin nceki sal
drlarn krm olan eski savunma hatlar alm ve altst edil
miti. Bu noktada bir baka savunma hattn ileri srme frsat ya
kalanr. Bu, sanat ama ii, bir yzyl akn sredir, zellikle de
kendi kendini rten modern iirle birlikte srekli aranm olan
doru yaam corafyasnn "kuzey-batsna gei" anlamna gel
mektedir. Olduka ok sayda kifin kendini kaybettii nceki
giriimler, asla dorudan doruya byle bir perspektifle so
nulanmamt. Bu belki de, eski sanat eyaletinde hl onlar iin
harap edilecek bir eylerin kalmas ve zellikle de devrim bay
rann vaktiyle''daha uzman baka ellerde olmas yzndendi.
Ama bu dava asla kendimizi buraya yerletirmeye geldiimiz za
manki kadar kesin bir bozguna uramam ve mcadele alann
bylesine bo brakmamt. Bu koullar hatrlamann Gsteri
Toplumu'ndaki dncelere ve slba getirilebilecek en iyi ak
lama olduuna inanyorum. Bu konuya gelince, eer bu kitap
iyice okunmak istenirse devletin ykmn tasarlamaya hasrettiim
on be yl boyunca bu dncelere ilgisiz kalmadm ve de on
larla oynamadm grlecektir.
drt bask hatas dnda bu kitapta deitirilecek bir tek ke
lime olmadndan, Fransa'da yaplan bir dzine bask srasnda
hibir ey dzeltilmemitir. Yazdklar, olaylar tarafndan derhal
yalanlanmayan az saydaki ada rnekten biri olmakla gurur du
yuyorum, bunu derken kastettiim ey, tekiler gibi yzlerce ya
da binlerce defa yalanc kmak deil bir kez olsun yalanlan
mam olmaktr. leri srdm tm tezlerin, yzyln sonuna
kadar ve hatta daha da sonralara dek doru kalacandan phem
yok. Bunun nedeni gayet basittir: Gsteriyi oluturan faktrleri,
olayn ak iinde ve doal olarak da geici ynleriyle, yani bu
dzeni kurabilmi ve imdi de onu zmeye balam olan tarihsel
devinimin tamamyla yzlemek suretiyle anladm. Bu bakmdan
1967'den bu yana geen ve elikileri daha yakndan tanma fr
satn bulabildiim on bir sene, yazlanlarn kanlmaz devam
190

nn yaand bir dnemden baka bir ey deildi; her ne kadar bu

yllar bizzat gsterinin iinde her biri dierinden daha keskin alt
ya da yedi dnr kuann ortaya kmas ve birbirinin yerini
almas ile gemi olsa da byledir. Bu zamn zarfnda gsteri,
gsteri kavramna daha kesin bir ekilde yaklamaktan baka bir
ey yapmam ve gsterinin yadsnmasna dair gerek hareket ise
yaygn ve youn bir ekilde yaylmt.
Aslnda, bu kitapta yer almasna gerek olmadn dndm
baz eyleri; daha ar ve daha inandrc kant ve rnekleri bizzat
gsteri toplumu eklemitir. Tahrifin yaygnlat ve tpk her
trl gndelik varoluun zerine ken yap yap bir sis gibi en
kk eylerin retimine kadar ulat grlebildi. nsanlar ve
doal gler zerindeki teknik ve polisiye denetimin, yani yan
llarn tpk aralar gibi hzla oald bir denetimin, telematik lgnla varacak denli mutlak bir ekilde arzu edildii g
rlebildi. Devlet kaynakl yalann, hakikatle ve geree ben
zerlikle olan elikili ilikisini pekl unutarak, kendisini bile
unutabilmek ve kendi yerinin giderek doldurulabilmesi iin ken
dinde ve kendi iin gelitii grlebildi. talya, Aldo Moro'nun
karlmas ve ldrlmesi srasnda bu tekniin o zamana dek
ulaabildii en ileri aamay yakn zamanda seyretme frsatn ya
kalamt; bununla birlikte bu teknik ksa zaman sonra burada ve
baka yerlerde alacakt. talyan otoritelerinin konuyla ilgili ak
lamas bir an iin bile inandrc olmamt, ki bu aklama ard
arda yaplan yzlerce rtula dzelmekten ziyade daha da k
tlemi ve btn yorumcular bu aklamay kamuoyunda onay
layarak zerlerine den grevi yapmt. Bu aklamann amac
inandrc olmak deil, ortalktaki tek aklama olmak; ve tpk
kt bir kitap gibi bir sre sonra unutulmakt.
Bu, klk deitiren terrist kahramanlarn, avlarn tuzaa d
rmek zere tilki, bu av ellerinde tuttuklar srece hi kimseden
korkmamak zere aslan, ve meydan okuyormu gibi yaptklar re
jime zarar verecek en ufak ey bu olayla meydana gelmesin diye
koyun olduklar ve dev makinalarn iledii mitolojik bir operadr.
Bize, onlarn en yetersiz polislerle i yapma anslarnn olduu ve
191

bunun yan sra polis camiasnn en yksek evrelerine ftursuzca

szabildikleri sylenir. Bu aklama ok fazla diyalektik deildir.
nemli bir hizmet verme frsat ele geene kadar buradaki va
zifelerini sadk bir ekilde yerine getirmeleri iin yllar ncesin
den bu bnyeye dahil edilmcdilerse yelerinin bazlarn devlet
gvenlik gleriyle ilikiye sokacak olan kkrtc bir rgt kendi
maniplatrlerinin de zaman zaman maniple edildiini tahmin
etmek zorundadr; ve bylece Kzl Tugaylar kurmay heyetinin
zellii olan cezasz kalmann grkemli gvencesinden yoksun
olacaktr. Ama talyan devleti, kendisini destekleyenlerin toplu
onayyla daha da iyisini syler. talyan devleti, tpk dier dev
letler gibi, zel servislerinin ajanlarn, yasad terrist ebeke
lere szdrmay dnmt; bu ebekelere bir kez girdikten sonra
bu ajanlarn ynetime dek giden hzl bir kariyer edinmeleri ol
duka kolayd; tpk ar'n gizli rgt Okhrana hesabna kurnaz
Lenin'i aldatan Malinovski ya da Sosyalist Devrimci Partinin
mcadele rgtnn bana geldiinde ustaln Babakan
Stolypine'i bizzat ldrme noktasna kadar gtren Azev'in yap
t gibi ncelikle kendi stlerini deviriyorlard. Bir tek talihsiz
rastlant devletin iyi niyetini engellemiti: zel servisleri
zlmt. Bu zamana kadar bir gizli servis, rnein dev bir petrol
tankerinin kyda yklenmesi ya da Seveso'daki modern sanayi
retiminin bir blm gibi asla ortadan kalkmamtr. Arivlerini,
muhbirlerini ve istihbarat grevlilerini koruyarak sadece ismini
deitirmitir. talya'da, sabotajlar ve yurt dndaki suikastlaryla
olduka mehur olan faist rejimin Askeri stihbarat Servisi S.I.M.
[Service des Informations Militaires] bylece Hristiyan-Demokrat rejim dneminde Savunma stihbarat Servisi S.I.D. haline gel
mitir. Ayrca, bilgisayarda -eer bu devletin yok edilmesi d
nlyorsa dnce ve eylem diye bilinen eyin i karartc bir
karikatr olan- Kzl Tugaylarn bir tr robot-doktrini prog
ramlandnda, bir bilgisayar hatas -bu makinalarn kullananlarn
bilinsizliine bal olduklar dorudur- Kzl Tugaylarn oto
matik olarak tekrarladklar tek sahte-kavrama bu defa Ulus
lararas okuluslular Topluluu anlamna gelen S.I.M. [Societe
Internationale des Multinationales] ksaltmasn atfeder. talyan
kanna bulanm- olan S.I.D. yakn zamanda datlmak zorunda
19 2

kald nk, devletin de postfestum itiraf ettii gibi, 1969'dan bu

yana her zaman deil ama genellikle bombayla yaplan ve du
ruma gre anaristlerin, neo-faistlerin ya da situasyonistlcrin ze
rine yklan bu uzun katliam dizisini bizzat yapan S.I.D. idi.
Kzl Tugaylar tam anlamyla ayn ii yaptndan ve belki de
ilk kez ok ok stn bir harekt deeri tad iin S.I.D. bu r
gtle ba edememitir: nk ortadan kaldrlmtr. Gizli servis
adn hak eden bir serviste ortadan kaldrma ilemi de gizli olarak
yaplr. Eldeki imknlarn ne kadarnn onurlu bir emeklilie ve
rildii; ne kadarnn Kzl Tugaylara tahsis edildii ya da helki
de Abadan'da bir sinemay kundaklamas iin ran ah'nn hiz
metine sunulduu; ne kadarnn da talimatlarnn bazen aldn
renmekten muhtemelen rahatszlk duyan ve Moro'yu kur
tarmak iin en ufak tavizi bile deerlendirmeyi reddeden uz
lamaz tulumuyla nihayet cumhuriyeti Roma'nn btn salam
faziletlerini tadn kantlad andan itibaren yasalarna sayg
duyulmasn salamak iin Brutus'n evlatlarn ldrmekle en
ufak bir tereddt gstermeyecei bilinen devlet tarafndan gizlice
yok edilecei bilinemez.
talyan basnnda en iyi tahlilleri yapt dnlen ve 1975le
Ccnsor'un hazrlad Doru Raporun ilk kurban olan, btn
ulusu ya da en azndan gazetelerde yazan nitelikli zmreyi derhal
kendi hatasna ortak eden Giorgio Bocca'nn meslekten yldrlma
nedeni, hatasnn yol al bu can skc durum deildi. Bu ap
talln bylesine bilimsel bir tecrbeyle kantlanmas belki de
onun yararna olmutu, nk aksi taktirde 1978'de Moro -Una
trageclia italiana [Moro- Bir talyan Trajedisi] kitabn tamamen,
satlm olduu ya da korktuu iin yazd dnlecekti. Bu ki
tapta, piyasaya srlen aldatmacalar, bir tekini bile atlamadan
yutmakta aceleci davranm ve bu aldatmacalar mkemmel ilan
ederek yeniden ortala dkmt. unlar yazdnda bir an iin,
tersten de olsa, sorunun kkenini dndrmeyi baarmt:
Bugn iler deiti; kzl terr arkalarna alan arlk yanls iiler,
sendika siyasetine kar kabilir ya da kar kmaya kalkabilirler.
Arese'deki Alfa Romeo gibi bir fabrikada yaplan bir ii top
lantsnda bulunan biri, saylar yz amayan arlk yanls grubun
R3N/Cseri Toplumu

193

yine de n saflarda yer almay baardn ve komnist partinin kat

lanmak zorunda olduu sulama ve aalamalar bara ara dile
getirebildiini grebilir.

Her ne kadar devrimci iiler hemen hemen tm yoldalarnn

desteini alarak Stalinistleri aalasalar da artk hibir ey nor
mal deildir, zira devrim yapmak istemektedirler. Gemi de
neyimlerinden ders alan iiler ncelikle yaplmas gereken eyin
Stalinistleri toplantlardan atmak olduunu bilmiyorlar m? Dev
rim, bunu yapamam olduu iin 1968 ylnda Fransa da ve 1975
ylnda Portekiz'de baarszla uramtr. Burada sama ve i
ren olan ey, bu arlk yanls ii aznlnm arkalarnda
terristler olduu iin bu kanlmaz aamaya gelebildiini ileri
srmektir. Oysa^tam tersine, nemli saydaki talyan iisi Stalinist-scndika polisi kadrosundan kurtulduu iin, mantk d ve
gz kr terrizmle, bu iileri rahatsz etmekten baka bir ey
yapamayan Kzl Tugaylarla dalga geilmiti; kitle iletiim
aralar onlarn ar kopukluklarn ve kayg iindeki ynetici
lerini en ufak bir tereddle yer olmadan tanma irsatn burada
yakalamlard. Bocca, Stalinistlcrin, altm yldan beri her yerde
fazlasyla hak ettikleri hakaretlere uramaktan ikayeti ol
duklarn, nk ii zerkliinin yedekte tuttuu terristlerin fi
ziksel tehdiline maruz kaldklarn ne srer. Bu Boccavari bir
pislikten baka bir ey deildi nk bu tarihe kadar ve hatta
daha uzun bir sre boyunca, Kzl Tugaylar n Stalinisllcre ki
isel olarak saldrmaktan kandklarn herkes bilirdi. Her ne
kadar Kzl Tugaylar kendilerini olaylarn akna kaptrmak is
teseler de ne eylem dnemlerini rastgele ne de kurbanlarn ke
yiflerine gre seiyorlard. Byle bir ortamda, tpk istee bal
olarak gstermelik birka sulunun her zaman yakalanabildii bir
balk havuzu gibi az ok gzetlenen ve geici olarak ho grlen
kk apl terrizme dair evresel bir tabakann genilemesi ka
nlmaz hale gelir; fakat merkez mdahalelerin vurucu gc
sadece profesyonellerden oluablmiti; bu da onlarn yntemleri
nin her ayrntsn dorular.

194

talyan kapitalizmi ve onun hkmet nezdindeki personeli, as

lnda hayati bir nem tayan ve olduka belirsiz olan, Stalinistlerin kullanlmas sorunu ile ilgili olarak kendi iinde bir
hayli blnmtr. Byk zel sermayenin baz modern sektrleri
kararl bir ekilde bundan yanadrlar ya da yana olmulardr; yar
devletletirilmi irketlerin sermayesini ynetenlerin birounun
desteini alan dierleri ise bu soruna daha dmanca yakla
maktadr. st dzey devlet grevlilerinin geni apl bir manevra
zerklii vardr nk, gemi batarken kaptann kararlan, ar
matrn kararlarndan nde gelir ama gemi zaten bllmtr.
Her klann gelecei, gerekelerini pratikte kantlayarak dayatabil
irle tarzna baldr. Moro, tarihsel uzlaaya, yani Stalinistleri devrimci ii hareketini nihai olarak krma kapasitesine
sahip olduklarna inanyordu. O sralarda Kzl Tugaylar de
netleyenleri yneten bir baka eilim ise buna inanmyordu; ya da
en azndan Stalinistlerin, sunabildikleri ve her halkrda su
nacaklar ufak tefek hizmetler iin abartd bir ekilde kayrlnamalar gerektiini ve ok fazla kstahlamamalar iin onlar ada
makll dvmek gerektiini dnyordu. Bu analizin pek de de
ersiz olmad grld, nk Moro, sonunda parlamento ka
raryla resmileen tarihsel uzlama'y kk drmek iin
dzenlenen ilk eylemde karld zaman, Stalinist parti Kzl
Tugaylarn bamszlna inanyormu gibi grnmeyi sr
drd. Mehul barbarlarn kendilerinden ne beklediklerini asil bir
ekilde anlamam gibi grnerek antaja boyun emek du
rumunda kalan dostlarn kk drllerinin ve skntlarnn
uzatlabildiine inanld srece tutsak ldrlmedi. Stalinistler,
kamuoyu nnde karanlk manevralara bavurarak dilerini gs
terir gstermez mesele halledildi; ve Moro d krkl iinde
ld. Aslnda Kzl Tugaylarn daha genel anlamda bir baka i
levleri vardr, bu da devlete kar gerekten ayaklanm pro
leterlerin birliini bozmak ya da onlar kk drmek ve belki
de bir gn en azllarndan birka tanesini yok etmektir. Sta
linistler, Kzl Tugaylarn bu ilevini onaylyorlard, nk
Kzl Tugaylar ar grevlerinde onlara yardmc oluyordu. Sta
linistler, Kzl Tugaylarn kendilerine zarar veren ynn, yani
arlklarn ise nemli anlarda kamuoyu nnde yaplan imalarla
195

ve devlet gleriyle srekli yaplan yakn grmelerde savurduk

lar aleni ve yksek sesli tehditlerle snrlarlar. Stalinistlerin cay
drc silahlar, ta bandan beri Kzl Tugaylar hakknda bil
dikleri her eyi anszn syleyebilecek olmalardr. Ama herkes
Stalinistlerin "tarihsel uzlamay" bozmadan bu silah kullanama
yacaklarn ve dolaysyla da bu konu hakknda en azndan vak
tiyle kelimenin tam anlamyla S.I.D.'in marifetleri konusunda ol
duu kadar sessiz kalmay gnlden dilediklerini bilir. Bir devrim
durumunda Stalinistlere ne olacaktr? Bu durumda, ok arya
kamamak suretiyle itilip kaklacaklardr. Moro'nun karlma
sndan on ay sonra, ayn yenilmez "Kzl Tugaylar" ilk defa Stalinist bir sendikacy ldrdnde, szde komnist parti derhal
tepki gstermitir ama sadece protokol dzeyinde olmak ko
uluyla tepki gstermi ve mttefiklerini, komnist partiyi bundan
byle bir parti, kukusuz her zaman drst ve yapc olan ancak
artk ounluun iinde deil yannda olan bir parti olarak ta
nmlamaya zorlamakla tehdit etmitir.
Armut dibine der ve bir Stal in st, devletin iledii karanlk bir
su kokusunun duyulduu bir yerde her zaman kendini bildik bir
ortamda hisseder. O halde Stalinistler talyan devletinin zirvesin
de, cepte bak masa altnda bomba olduu halde yaanan tar
tma ortamndan niin rahatsz olsunlar ki? rnein Kruev ve
Beria, Kadar ve Nagy, Mao ve Lin Piao arasndaki ihtilaflar da
ayn slpta dzenlenmemi miydi? Ayrca talyan Stalinizminin
liderleri genliklerinde, yani 1937 ylnda, Komintern'in dier a
lanlar ile birlikte Demokratik spanyol Cumhuriyeti'nin hiz
metinde kar-devrimcilik yapmakla ykml olduklar ilk tarihsel
uzlama dnemlerinde bizzat kasaplk yapmlard. Andres Nin'i
karan ve onu bir baka yeralt hapishanesinde ldren onlarn
Kzl Tugaylaryd.
Bu zc gereklikleri ok sayda talyan yakndan bilmekte ve
birok baka olay da ksa zamanda fark edilmektedir. Ancak bu
gereklikler hibir yerde yaymlanmazlar nk kimileri bunu
yapma aralarndan kimileri ise isteinden yoksundur. Terrizme
dair bir gsteri politikasnn hatrlatlmas ancak analizin bu
196

aamasnda uygun dmektedir, yoksa ok sayda gazeteci ya da

profesrn ince kurnazlklaryla baya bir ekilde bunu srekli
tekrarlamas uygun deildir, nk baz terristler, kimi zaman
kendilerinden sz ettirmek amacyla harekete geerler. talya,
dnyadaki btn toplumsal elikilerin bir zetidir ve bilinen tar
zyla, btn devletlerin iktisadi ve polisiye dayanmas sayesinde
btn dnya zerinde zaten aka ileyen burjuva ve totaliter b
rokrat snf iktidarnn baskc Kutsal ttifak'n tek bir lkede bir
letirmeye kalkr; tabi ki burada da baz tartmalar ve talyan
usul hesaplamalar olmaktadr. inde bulunduumuz dnemde
proletarya devriminc giden yolda en fazla ilerleme kaydetmi
lke olan talya, ayn zamanda uluslararas kar-dcvrimin de en
modern laboratuvardr. Gsteri ncesinin eski burjuva demokra
sisinden doan dier hkmetler, btn aalamalarn hedefi ol
masna ramen koruyabildii soukkanll ve irkefe batm bir
haldeyken srdrd dingin arball nedeniyle talyan h
kmetine hayranlk duyarlar. Bu, uzunca bir sre kendi lkele
rinde uygulamak zorunda kalacaklar bir derstir.
Aslnda, hkmetler ve onlara yardm eden ok sayda boyun emi
yetkili kii her yerde giderek daha lml olma eilimindedir. Onlar,
aralksz bir ekilde tuhaflaan ve ba etme umutlarm yitirdikleri
bir srece dair acayip ve korkun ynetimlerini zaten gndelik
olaylarn sessiz ve olaan ak olarak gstermekle yetinmektedir
ler. Ve tpk onlar gibi, btn bunlara yol aan dnemin havasn
tayan gsteri metas da yalanc dorulama tarznn artc bir e
kilde altst olmasna maruz kalmt. Gsteri metas, tamamen nor
mal ve sradan eyleri olaanst eyalar gibi, stn ve belki de elitist bir varoluun anahtar gibi sunmutur: bir araba, ayakkab, sos
yoloji doktoras. Gsteri metas, bugn, gerekten tmyle olaan
st hale gelmi eyleri normal ve tandk eyler olarak sunmakta
glk ekmektedir. Bu bir ekmek, arap, domates, yumurta, ev
ya da ehir midir? Kesinlikle hibiri deildir, nk retim ara
larn ellerinde tutanlara ksa vadede iktisadi adan faydal ola
cak olan bir i dnmler zinciri, bunlarn tat ve ieriklerini yok
ederek sadece isimlerini ve grntlerinin nemli bir ksmn ko
rumutur. Yine de tketilebilir eitli mallarn bu geleneksel ad
1 97

landrmalara tartmasz bir ekilde cevap vermesi salanr ve

kant olarak da artk baka hibir eyin var olmad ve bu du
rumda da karlatrma olanann olmad ileri srlr. Sadece
ok az insan otantik eyleri halen bulunduklar yerde bu
labileceini bildiinden sahte olan da, tkenmi olan hakikinin is
mini yasal olarak alabilir. Ve insanlarn beslenme ya da konut ko
ullarn dzenleyen bu ilke, kitaplara ya da bu ilkeye retilmek
istenilen demokratik tartmann son grnlerine dek her yere
yaylmtr.
Bunalm iindeki gsteri hkimiyetinin temel elikisi, en gl ol
duu noktada, dier tatminleri tamamen dlayan ama reticitketici kitlelerinin yinelenen onayn elde etmek zere yeterli bu
lunmu olan bazbasit ve somut tatminler konusunda baarszla
uramasdr. Ve bu elikinin ktye kulland ve arlk salamad
ey kesinlikle bu madd tatmindir. Gsteri toplumu her yerde zor
lama, aldatma ve kanla balamt; ama mutlu bir gelecek vaat edi
yordu. Sevileceine inanyordu. imdi ise hibir ey vaat etmiyor.
Artk, Grnen iyidir, iyi olan grnr demiyor. Sadece, bu
byle demekle yetiniyor. Artk reform yaplmasna uygun bir z
olmadn ak yreklilikle itiraf ediyor; her ne kadar deiim, her
zel eyi ktye evirebilmek zere doasnda yer alsa bile. Gsteri
toplumu kendi hakkndaki btn genel yanlsamalar kaybetti.
Btn iktidar uzmanlar ve onlarn btn bilgisayarlar, hasta top
lumu iyiletirecek areyi bulmak iin deilse bile, tpk Franko ya
da Bumedyen iin olduu gibi, yaplabildii lde ve koma hali
alana kadar toplumda bir yaam belirtisini korumak amacyla bi
limler aras konsltasyonlarla sk sk bir araya gelirler. Toskana
blgesine zg eski bir halk arks durumu ksaca ve bilgece
yle zetler: E la vita not e la morte, -E la morte non e la vita. La canzone e gi finita. (Ve hayat lm deildir, -Ve lm
hayat deildir. -ark zaten bitmitir.)
Bu kitab dikkatli bir ekilde okuyanlar kitabn devrimin zaferine,
harektlarnn sresine, katetmek zorunda kalaca etin yollara
ve zellikle de kimi zaman dncesizce vlen, herkese mkem
198

mel mutluluk getirme kapasitesine dair hibir gvence vermedii

ni greceklerdir. Dierlerine nazaran daha az tarihsel ve stratejik
olan grm, yaamn, sadece bizlere daha ho gelmesi adna,
aclarn ve ktlklerin yer almad bir idil olmas gerektiini;
birka zenginin ve liderin ktlnn ok saydaki ktl tek
bana yaratamayacan varsaymaktr. Herkes kendi yaratt
eserlerin rndr ve edilgenlik eken edilgenlik bier. Snfl top
lumun felketi andran bir ekilde dalmasnn en nemli sonucu,
btn olarak insanlarn zgrl gerekten sevip sevmediine
dair yllanm sorunun tarihte ilk kez olarak alm olmasdr:
nk artk insanlar zgrl sevmek zorunda kalacaklardr.
Snfsz bir toplum kurmay ve bunu srdrmeyi isteyen devrimin
grevlerinin zorluunu ve bykln kabul etmek gerekir. Dev
rim, zerk proleter meclislerin, kendileri dnda hibir otoriteyi
ya da herhangi bir mlkiyeti tanmayarak, kendi iradelerini btn
yasalardan ve her trl uzmanlamadan stn tutarak, bireyler
arasndaki ayrmlar, meta ekonomisini ve devleti ortadan kaldra
ca her yerde rahatlkla balayabilir. Ama devrim, yabanclam
toplumdan artakalan hibir biime en ufak bir alan brakmadan
kendisini evrensel olarak dayatarak zafere ulaacaktr. Bu aa
mada, hi kimsenin dlanmad, dnyann en cra kelerine
kadar yaylan; ve btn dmanlarn yenmi olarak nihayet ken
disini tarihsel yaamn hakiki blmlerine ve sonsuz atma
larna mutlu bir ekilde adayacak olan bir Atina ya da bir Floransa'nn yeniden douuna tank olunacaktr.
Yeterince radikal olmayan gereki bir k yoluna inanan hl
var m? Zavall ve gln hale gelen amzla ilgili her sonu ve
her tasarnn altnda her trl dsel sitenin kanlmaz ykln
bildiren Mane, Thecel ve Phares' in yer ald grlr. Bu top
lumun gnleri sayldr; gerekeleri ve deerleri llp biilmi
ve gayri ciddi bulunmutur; bu toplumun sakinleri ikiye b
lnmtr ve taraflardan biri yok olmasn istemektedir.
oOcak 1979)

199