İttihat Ve Terakki

ankr Karatekin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 3(1): 61-96
Gizli Bir Cemiyetten ktidara: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin

1908 Seimleri Siyasi Program
Satlm GKBAYIR1
zet
Bugne kadar zerinde birok alma yaplmasna ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti hala
gizemini korumaktadr. Kongreleri, yeleri, ubeleri ve tzkleriyle her zaman gizemli
kalmay baaran bu yaplanma, nasl olabiliyor da bugnk siyasal hayatmzda etkisini hala
hissettirebiliyor? Kamuoyunda cemiyete ait, henz gn yzne kmam belgelerin olduu
kans var iken bu rgt nasl daha iyi tanyabiliriz? almann ilk blmnde Osmanl
ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluu, yaplanmas ve yeleri incelenmitir. kinci
blmde Osmanl Devletinde Merutiyet rejimi ikinci defa ilan edildikten sonra yaplan ilk
ok partili seim ncesi ttihat ve Terakki Cemiyetinin 6 Ekim 1908 tarihli ura-y mmet
gazetesinde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program bal altnda yaynlad
21 maddelik seim programnn incelenmesine yer verilmitir. Seimlerden mutlak bir zaferle
kan ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi duruunu Meclis-i Mebusana ne kadar
yansttn irdelemeye ve siyasi programna uygun olarak zellikle Kanun- Esaside
gerekletirmi olduklar 1909 deiikliklerini mercek altna almaya altk.
Anahtar Kelimeler: ttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Merutiyet, Kanun- Esasi, Meclis-i
Mebusan.
From a Secret Committee to Government: 1908 Elections Political

Programme of Ottoman Committee of Union and Progress
Abstract
Although there have been many studies on the Committee of Union and Progress so far, it still
keeps its secret. How can this committee with its sessions, members, departments and rules
that always managed to remain secret make its impact felt on todays political movement.
How can we know this committee while the existence of some documents which is never
appeared, tucked away and belongs to the Committee? In the first section of the study,
Ottoman Committee of Union and Progress formation, frame and members are observed. In
the second one the observation of Young Turks election notification that consisted of 21
items on ura-y Ummet newspapers edition dated October the 6th 1908 under the title of
The Political Programme of Ottoman Union and Progress Association subsequent to redeclaration of constitutionalism in Ottoman Empire which was picked before the first multiparty elections is mentioned. We tried for examine in accordance with the Union and Progress
Associations Political Programme, especially 1909 changes they made in Kanun-i Esasi and
how much this society reflected their Political stance to Council of Deputy.
Key Words: Union and Progress Association, 2nd Constitutionalism, Kanun- Esasi, Council
of Deputy
1
ankr Karatekin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih ABD, ankr - TRKYE
E-posta: s.gokbayir@hotmail.com
61
S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu

Trk siyasi tarihinde 19081918 yllar arasna damgasn vuran fakat o
dnem yaratm olduu siyasal etkiyi bugn dahi hissettiren Osmanl ttihat
ve Terakki Cemiyetinin kuruluu, Fransz htilalinin yznc yldnm
olan 1889dur. Mekteb-i Tbbiye rencilerinin Abdlhamid istibdadna
kar kurduklar gizli cemiyetin orijinini 1865 ylnda kurucular arasnda
Ziya ve Namk Kemal Beylerin de bulunduu ttifak- Hamiyet adl gizli
rgte kadar gtrebiliriz. Bu rgtn hemen akabinde 1867 ylnda Msr
Prensi Mustafa Fazl Paann Pariste Gen Trkiye Partisi ad altnda
kurduu rgt, Namk Kemal, Ziya Bey ve Ali Suavinin katlmyla Yeni
Osmanllar Cemiyeti adn ald.2
Birinci Jn Trk (Franszca Jeune Turc) olarak adlandrlan bu
hareketin fiili olarak en byk baars Kanun- Esasinin kabul ve
Merutiyetin ilan ettirilmesi olmutur. deolojik baars ise hrriyet,
parlamento, merutiyet, halka kar sorumlu ynetim gibi kavramlarn Trk
siyasal literatrne kazandrlmasdr.
Olduka ksa sren I. Merutiyet denemesinden sonra II. Abdlhamid
tarafndan baskc bir ynetimin kurulmas, birok deerli Osmanl aydn ve
fikir insannn faaliyetlerini yurt dnda devam ettirmelerine neden
olmutur. Fakat bu insanlar, gr ve dnceleri ile zellikle batl tarzda
eitim veren Tbbiye, Harbiye ve Mlkiye rencilerini etkilemilerdir. lk
olarak bu okullarn rencilerinin etkilenmesinin sebebi ise bu okullarda
yabanc dil (zellikle Franszca) eitimi verilmesidir ki aldklar dil eitimi
sayesinde yurtdnda faaliyet gsteren aydnlarn yazlarn ve posta yolu ile
elde ettikleri gazeteleri okuyabiliyor olmalardr. te bu etkilenmenin bir
neticesi olarak Mekteb-i Tbbiye-i ahanenin3 (Askeri Tp Okulu)
rencileri tarafndan ttihad-i Osmani adnda ileride ttihat ve Terakki
Cemiyetine (bundan sonra T) dnecek olan gizli bir rgt stanbul
Demirkapda kurulmutur. Kurucular brahim Temo, Abdullah Cevdet,
shak Skti ve erkez Mehmet Reittir.4
2
Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Ankara, 2009a, s. 4546.

Asakir-i Mansure-i Muhammediyyeye hizmet edecek tabip ve cerrahlarn yetitirilmesi
amacyla II. Mahmud tarafndan 1827de kurulan ve Trke ve Arapann yan sra Franszca
eitim de verilen okul. Detayl bilgi iin bkz. Nil Sar, Mekteb-i Tbbiye, TDV slam
Ansiklopedisi, Ankara, 2004, C: 19, S: 25, Cahit Yaln Bilim, Osmanllarda Eitimin
adalamas Askeri Okullar, Osmanl, Ankara, 1999, C: 5, S: 237244.
4
Tevfik avdar, Trkiyenin Demokrasi Tarihi, Ankara, 1999, s. 5152, Ernest E. Ramsaur
ilk drtl gruba daha sonradan erafettin Mamumi, Giritli efik, Cevdet Osman, Kerim
Sebati, Mekkeli Sabri ve Selanikli Nazmn katldn ifade etmektedir. Bilgi iin bkz.
Erneste E. Ramsaur, Jn Trkler ve 1908 htilali, stanbul, 2007, s. 3139. Tark Zafer
Tunaya ise bu drtlye ek olarak Bakl Hseyinzade Ali ismini eklemektedir. Bilgi iin bkz.
3
62
Tam bir gizlilik ierisinde hareket eden rencilerin5 faaliyetleri ilk

zamanlar, ders aralarnda ayakst konumalar eklinde olmu, daha
sonralar ise Hatab Kraathanesi timalar ve Edirnekap dndaki bir
kahvehanede yaptklar toplantlar (nciralt tima) ile almalarn
srdrmlerdir. Faaliyetleri daha ok 1860larda balayan Birinci Jn Trk
hareketinin temsilcilerinin yazlarn okumak ve bunlar yaymak
eklindedir.6 rgtn dncelerinin temelinde ise lkenin kt gidiatn
durdurmak adna Merutiyetin yeniden ilan edilmesi ve II. Abdlhamidin
tahttan indirilmesi bulunmaktadr. Bu balamda rgt, sadece rencilerden
deil ksa zamanda Abdlhamide muhalif olan aydn kesimden de yeler
kazanm, bunlarn katlmyla ubeler amaya balam ve faaliyet alann
geniletmitir.
1892 senesinde rgt hakknda saraya verilen jurnal sonrasnda birok
renci sorguya ekilmi, okul ynetimi ve rencilerin bir ksm da srgne
gnderilmiti. Fakat ksa zamanda bu renciler affedilerek okullarna geri
dnmlerdir. 1894 ylnda ba gsteren Ermeni isyan, T iin bir dnm
noktas olmutur. ngilterenin Van Bakonsolosunun tahrikleri ile Bitlisin
Sasun ilesinde balatlan isyan kanl bir ekilde bastrlm, ngiltere
duruma mdahale ederek Rusya ve Fransa ile birlikte bir slahat program
sunmutu. Olduka art niyetli olan slahat programna Abdlhamid
yanamaynca stanbulda bulunan Ermeniler Bab- Aliye doru yrye
geti (30 Eyll 1895).7 Bunun zerine T ilk propaganda bildirisini
yaynlad. Bildiride Ermenilerin giritikleri kstahne hareketlerden duyulan
endieler dile getirilmi ve bu eylemlerden hkmet ve saray sorumlu
tutularak tm Osmanl vatandalar, Bab- Ali, Yldz Saray ve eyhlislam
Kapsn basmaya davet edilmiti.8 Bildiri iki ynden nem arz etmekteydi.
lk olarak, Ermenilerin kstahane hareketleri rgt tarafndan teessfle
Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Partiler Cilt: 1 kinci Merutiyet Dnemi 19081918,
stanbul, 1998, s. 19.
5
Farmason ve Carbonari rgtlerinin yaps olan hcre tipi yaplanmann benimsendii
rgtte, her hcreye ve hcrede bulunan her yeye birer kod numaras verilmitir. yeler,
hcre numaras ve hcre iindeki kod numaralarnn kesirli ifade edilmesi eklinde
tanmlanmlardr. rnein iki numaral hcrenin be numaral yesi 2/5 eklinde
kodlanmtr. Kurucu yelerden brahim Temonun kod numaras ise 1/1dir. Her hcrede en
fazla be ye bulunmakta ve hcre ierisinde olanlar sadece bu be yeyi tanmaktayd.
avdar, 1999, a.g.e., s. 52. Ramsaur bu konuda, ayn okulda okuyan yelerin sadece be deil
daha fazla yeyi tanma olaslnn olduunu ifade etmektedir ki bu da akla yatkn bir
dncedir. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 33.
6
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 33-34.
7
Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye Cilt 2
Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Trkiyenin Douu 1808-1975, stanbul, 2006, s.
248-255. Akin, 2009a, a.g.e., s. 51-56.
8
Bildirinin tam metni iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 76.
63
karlanm fakat rk ve milliyeti bir sylem kullanlmam ve tm

Osmanl vatandalarna istibdat ynetimine kar birlikte hareket etme
ars yaplmt. Bu durum rgtn daha balangcnda Osmanlclk
ideolojisine sahip ktn gstermektedir.9 kinci olarak, bildirinin sonunda
bulunan imzann Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak atlmas, hem
rgtn aa kmas bakmndan hem de isim deiiklii bakmndan nem
arz etmektedir. 1895te ttihad-i Osmani Cemiyeti mensuplar Pariste
bulunan Ahmet Rza Bey ile temas kurmu ve Onun telkinleri ile cemiyetin
adn Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti olarak deitirmilerdi.10
1895 ylnda cemiyetin ilk tz hazrland.11 Toplam be balk
altnda otuz dokuz maddeden oluan tzkte Tnin amac, tekilat yaps,
idari ilemlerin yapld Meclis-i darenin vazifeleri, yelerin cemiyete
katlma koullar ve sorumluluklar belirlenmitir.12 Tzkte gze arpan
maddelerden bazlar yledir: Cemiyetin, mevcut Osmanl hkmetinin
adalet, eitlik, zgrlk ve temel haklar ihlal eden tutum ve idaresine kar
Osmanl vatandalarn uyarmak maksadyla bilcmle kadn ve erkek
Osmanl vatandalarndan teekkl olunduu birinci maddede ifade
edilmitir. Keza cemiyetin, genel menfaatleri gerekletirmek maksadyla
alaca ve Osmanl vatandalar arasnda rk, cinsiyet, din ve mezhep fark
gzetilmedii ikinci maddede belirtilmitir. Cemiyet, grevlerini yerine
getirmesine engel olacak yahut cemiyeti tehlikeye atacak kiileri nc
madde ile vatan dman olarak kabul etmitir. Bir dier maddede T
olarak, Osmanl slalesinin tahtta ve hilafette kalmalarna kar bir tutum
ierisinde olmadklar fakat er ve Kanuna aykr davranlarda
bulunmalar, Merutiyet idaresini kabul etmemeleri ve temel hak ve
zgrlkleri korumamalar hallerinde haklarnda lazm gelen kanuni
muamelelerin uygulanacan ifade etmilerdir (Madde 4). Cemiyetin
tekilat yaps ve idaresi bal altnda olan maddelerde ise (Madde 610)
cemiyetin merkezinin stanbul13 olduu ve idare heyetinin drt ye ve bir
9
avdar, 1999, a.g.e., s. 53.

Sina Akin, Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, Ankara, 2009b, s. 39.
11
Akin, 2009b, a.g.e., s. 40.
12
Belgeyi kefeden A. Bedevi Kurana gre tzk Askeri Tbbiyede kurulan ilk rgte aittir.
Tunaya, henz aksini ispat edecek bir kant olmadn belirterek bu gre katlmakla birlikte
durumun tartmaya ak olduunu ifade etmektedir. Tzk metni iin bkz. Tunaya, 1998,
a.g.e., s. 70. Bernard Lewis ise Modern Trkiyenin Douu adl eserinin ttihat ve
Terakki balkl yedinci blmnn hemen bana, bahsi geen tzn birinci maddesini
eklemi ve altna aklama olarak Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Nizamnamesi,
1890 ifadesini not dmtr. Lewise gre bu tzk 1890da hazrlanmtr. Bu tarihte ise
hali hazrda teekkl ettirilmi olan tek cemiyet ttihad-i Osmanidir. Bernard Lewis, Modern
Trkiyenin Douu, Ankara, 1970, s. 209.
13
Tzn altnc maddesinde yer alan Cemiyetin merkezi stanbuldur ifadesinin tzn,
Askeri Tbbiyede kurulan ve sonradan ismini ttihat ve Terakki olarak deitiren ttihad-i
10
64
bakandan olutuu belirtilmektedir. yeler ile ilgili olan maddeler (Madde

2539) yelerin haklar, vazifeleri ve cemiyete giri artlar bal altnda
dzenlenmitir. ye olabilmek iin gerekli nitelikler (Osmanl olmak, akil ve
reit olmak, iyi ahlak sahibi olmak, casusluk gibi sular ilememi olmak
vb.) yirmi beinci madde ile dzenlenmitir. Gizlilie verilen nem, tzn
otuz birinci maddesinde Cemiyetin bildirileri ve ilemleri gizli tutulacaktr
ifadesiyle vurgulanmtr. Enteresan maddelerden bir dieri de cemiyete ye
kadnlarn, erkeklerle ayn haklara sahip ve ayn grevleri yerine getirmekle
sorumlu olduklarn belirten otuz yedinci maddesidir.
Tzn yaynlanmasndan sonra T mensuplar 1896da Bab- Aliyi
basp Abdlhamidi tahttan indirmek zere bir de darbe plan yapmlar
fakat baskndan bir gn nce Numune-i Terakki okulunun mdr olan
cemiyet yelerinden Nadir Beyin tm komployu Askeri Okullar Genel
Mfettii Zlfl smail Paaya anlatmas zerine darbe nlenmi ve birok
renci Trablusgarp, Bingazi, Akka ve Fizana srgn olarak
gnderilmitir.14 Anlalan o ki, T artk zgrlk aydn ve yazarlarn
yazlarn ve Franszca gazeteleri okumann istibdattan kurtulmak adna
yeterli olmayacan anlam ve eyleme gemeye karar vermiti. Keza 1897
ylnda Harbiyeliler tarafndan kurulan Hseyin Avni Paa Komitesi de bir
darbe hazrl ierisindeyken ele verilmi ve yeleri Harp Divannda
yarglanmlard.15
Ermeni hareketleri sonras yaynlanan bildiri ve Abdlhamidi devirme
giriiminin baarszlkla sonulanmasyla birlikte 18941896 yllar
arasnda pek ok T yesi ya srgne gnderilmi ya da baskc ve sansrc
ynetim karsnda faaliyetlerini rahat bir ekilde yrtemedikleri
gerekesiyle Avrupaya kamaya ve zellikle Pariste toplanmaya
balamlard. Bu dnemde Jn Trklerin Paris ubesinin bana, bir dnem
Mlkiyede Avrupa Tarihi dersleri veren Murat Bey16 (Mizanc Murat) geti
Osmani rgtne ait olduuna iaret ettii dnlebilir. Zira 1902de Pariste yaplan
Birinci Jn Trk Kongresi sonrasnda kurulan Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyetinin
tznde herhangi bir merkezden bahsedilmemi olmakla beraber merkez ubenin Paris
olduu bilinmektedir. Dier taraftan Eyll 1907de Osmanl Hrriyet ve Terakki ve
ttihat cemiyetlerinin birlemelerini saptayan metinde biri Selanik, dieri ise Paris olmak
zere iki merkezden bahsedilmitir. Ayrca 1908 tarihli Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti
Tekilat- Dhiliye Nizamnamesinin nc maddesinde Merkez-i Umuminin Osmanl
snrlar ierisinde olaca fakat bulunduu mevkiinin hibir zaman ilan edilmeyecei ifade
edilmitir ki bu durum cemiyetin gizlilik ilkesinin bir neticesidir. Bahsedilen tzk metinleri
iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 76-90.
14
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 50, Akin, 2009a, a.g.e., s. 60.
15
Akin, 2009a, a.g.e., s. 61.
16
Asl ad Urahi-Amirov Hac Murat olup 1855te Dastann Darkiskiy kynde domutur.
1873te stanbula gelerek nce Maliye Bakan irvanizade Rt Paann yannda daha
sonra da Hariciye Vekleti Matbuat Kaleminde alt. Asl nn Mekteb-i Mlkiyede tarih
65
ve birka arkadayla beraber 1897de rgtn merkezini Cenevreye tad.

Abdlhamid kendisi iin tehlikeli grd Jn Trk hareketine kar
serhafiyesi Ahmet Celalettin Paay grevlendirmi ve Murat Beyle
anlaarak onu dnmeye ikna etmiti. Murat Beyden nce Paris ubesinin
banda olan, tannm ttihatlardan Ahmet Rza Bey17 ise 1895 sonlarnda
Pariste ayda iki defa yaynlanan Meveret dergisinin banda
bulunmaktayd. Murat Beyin Abdlhamid tarafndan 1897de ikna edilerek
stanbula dnmesinden sonra Ahmet Rza Bey, tekrar Paris ubesinin bana
gemi ve Jn Trklerin lideri konumuna ykselmiti.18 1895 sonlarndan
itibaren rgt bir sessizlik ve duraksama dnemine girmiti. zellikle 1897
Osmanl-Yunan savanda elde edilen baarnn Abdlhamide kazandrd
prestij bunu biraz da zorunlu klmt.19 Fakat Prens Sabahattinin 1899da
Parise gelmesiyle rgt tekrar hareketlenmeye balamt.
Prens Sabahattinin Parise gelii, babas Damat Mahmut Paann20
Abdlhamid ile aralarnn almas sonucu gereklemitir. yle ki;
Anadolu Demiryolu irketi21 1893te zmit-Ankara, 1896da Eskiehirhocal yapt srada kazanmtr. Bu esnada alt ciltlik Tarih-i Umumi ve bir ciltlik
Osmanl Tarihi adl eserlerini yaynlad. 1866da haftalk Mizan gazetesini yaynlamaya
balad. Gazetenin 1890da kapatlmas zerine Fransaya gitti. Daha sonra Hidiv Abbas
Hilmi Paann daveti zerine Msra geti ve 4 Ocak 1896da Mizan gazetesini Msrda
kartmaya balad. ngiliz basks yznden burada ok fazla kalamadan tekrar Parise dnd
ve Tnin Paris ubesinin bana getirildi. 1897de Af- ahaneyi kabul ederek stanbula
dnd. 1914 ylnda ld. Detayl bilgi iin bkz. erif Mardin, Jn Trklerin Siyasi Fikirleri
1895-1908, stanbul, 2001, s. 79-109. avdar, 1999, a.g.e., s. 60-65.
17
Ahmet Rza Bey, 1859da Boaziinde Vanikynde dodu. Babas ngiliz lakapl Ali
Beydir. Avusturyal olan annesinin de etkisiyle daha gen yata Bat ile ilgilenmeye
balamtr. Fransada Grignon Ziraat Okulunda eitimini tamamladktan sonra geri dnd ve
Bursa Maarif Mdr oldu. Batnn tarmda gerekletirdii yenilikleri Osmanlda
uygulamak istedi fakat her yeniliki gibi o da engellerle karlat. 1889da Fransz htilalinin
yznc yl sebebiyle Pariste alan sergiye kendisini grevli olarak tayin ettirdi. Aguste
Comtenin Pozitivizminin ateli bir savunucusu olan Ahmet Rza Bey sergi iin geldii
Pariste kald ve Jn Trk hareketine katld. Hayat ve siyasi fikirleri iin bkz. Mardin, 2001,
a.g.e., s. 173-188.
18
Mustafa Erdoan, Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, Ankara, 2003, s. 23.
19
Akin, 2009b, a.g.e., s. 41.
20
Damat Mahmut Paa, II. Abdlhamidin kz kardei Seniha Sultan ile evlidir. Saraya damat
olduktan sonra bir mddet Adliye Nazrl yapmtr. Osmanlnn ngiliz yanls bir siyaset
izlemesi taraftar olan Mahmud Paa, kendisinin ve einin adlarnn, Abdlhamidi tahttan
indirerek V. Murat tekrar tahta karmak isteyen Skaliyeri Aziz Bey Komitesi olayna
karmasyla nazrlktan alnmtr. Yaplan tahkikat sonras bahsi geen komite ile bir
balantsnn olmad ortaya kmasna ramen azledilmesine ierledii iin tekrar
Abdlhamid ile almaya yanamamtr. Avrupaya kaarak Jn Trk hareketine katlan
Paa 17 Ocak 1903te lmtr. Detayl bilgi iin bkz. Rukiye Akkaya, Prens Sabahattin,
Ankara, 2005, s. 1920.
21
irket, Osmanl-Almanya yaknlamasnn bir sonucu olarak 6 Ekim 1888de bir Alman
bankas tarafndan Anadolu Demiryollar Kumpanyas ad altnda kurulmutur. lk olarak
66
Konya demiryolu hatlarnn yapmlarn tamamlayarak hizmete sokmu ve

Badata kadar olan demiryolunun yapm iin tasar hazrlamt. Fakat
Abdlhamitin enitesi Damat Mahmud Paa ve ngiliz Bykelisi Sir
Nicholas OConnor ngiliz sermayesini temsil eden Mr. E. Rechnitzerin
skenderun-Basra demiryolu tasarsn destekliyorlard. Kayzer II.
Wilhelmin bu tarihlerde Osmanl Devletini ziyaret etmesi ve Abdlhamid
ve Mslmanlarn dostu olduunu ilan etmesinin de etkisiyle Anadolu
Demiryolu irketinin Konya-Badat demiryolu tasars kabul edilerek n
imtiyaz bu irkete verilmitir. Demiryolu hattnn yapm konusunda kan
Alman-ngiliz atmasnda, ngilizleri destekleyen Damat Mahmut Paa
Kasm 1899da Alman irketine n imtiyazn verilmesi zerine oullar
Ltfullah ve Sabahattini de yanna alarak Fransaya kat.22
Damat Mahmut Paa Fransaya geldikten sonra Jn Trk hareketiyle
ilgilenmeye balam ve gazetelere liberal dncelerini ieren beyanlarda
bulunmutur. Paann bu tutumu hem stanbulda hem de yurt dnda
etkinliini kaybeden ve hatta giderek dalan Jn Trklere yeniden
hareketlilik kazandrmtr. Mahmut Paa, Jn Trk hareketinin lideri
konumunda olan Ahmet Rza Beye de vglerle dolu bir mektup yazmt.
Ahmet Rza Bey ise mektuba cevaben, hanedana mensup bir kiinin
davalarna inanmas ve destekleyecek olmasndan dolay ziyadesiyle
memnun olduunu ifade etmiti. Gerekte ise durum biraz farklyd. Damat
Mahmut Paa sadece harekete katlmakla ilgilenmiyor ayn zamanda
hanedan ierisindeki pozisyonlar sebebiyle hareketin liderliini de ele
geirmek istiyordu. Zaten pozitivist tutumlar ve dncelerinden asla taviz
vermeyen tavrlar hasebiyle Ahmet Rza Beyin evresi yava yava
boalmaya balamt. Ahmet Rza Beyle anlaamayan Paa ve oullar
Cenevreye gemiler, burada bulunan ubenin yesi olmular ve Osmanl
Gazetesinin23 haklarn shak Skutiden devralmlard. Davann
nderliine soyunan baba ve oullar, amalarn gerekletirmek adna bir
Jn Trk kongresi dzenlemeye karar verirler. Ne var ki Damat Mahmut
Paa ksa bir sre sonra hastalanm ve grevlerini oullarna devretmiti.
Prens Sabahattin24 ve kardei Ltfullah tarafndan Osmanl vatandalarna
Haydarpaa-zmit demiryolu hattn iletme hakkn, daha sonra ise zmit-Ankara demiryolu
hattn ina etme imtiyazn elde etti. Bayram Kodaman, Osmanl Siyasi Tarihi 18761920,
Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul, 1990, C: 12, S. 19200, s. 131.
22
Akin, 2009a, a.g.e., s. 73-77.
23
Osmanl Gazetesi, ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurucularndan olan shak Skuti ve Dr.
Abdullah Cevdet tarafndan 1 Aralk 1897 tarihinde Trke ve Franszca olarak karlmaya
balamtr. Yedi sene yayn hayat olan gazete iki haftada bir yaynlanmtr. Glser Ouz,
Osmanl Gazetesinin (18971904) Girit syanlarna Bak, Ahi Evran niversitesi
Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, Krehir, 2006, Cilt: 7, Say: 2, s. 93.
24
Prens Sabahattin (18771948), II Abdlhamidin kz kardei Seniha Sultan ve Damat
Mahmut Paann oludur. Osmanllarda hanedan mensupluu baba soyu kuralna bal
67
genel bir ar yaplm ve 49 ubat 1902de Pariste ilk defa Osmanl

Liberalleri Kongresi toplanmt.25
Kongreye katlan 47 delege (Trk, Arap, Rum, Krt, Ermeni, Arnavut,
erkez, Musevi) Prens Sabahattini bakan olarak seti.26 Kongrede
Arnavutlar, artk propaganda yapmakla bir yere varlamayacan ve
Merutiyetin ilan ettirilmesi iin askeri kuvvet kullanlmas gerekliliini
ifade ederken; Ermeni delegeler bunu bir adm daha ileri gtrerek askeri
kuvvetin yeterli olmayacan Avrupal devletlerin mdahale etmesinin art
olduunu dile getirmilerdir. Aznlklarn sadece istibdattan kurtulmak gibi
bir dnceyle ifade etmedii ve art niyetli olan bu gre Ahmet Rza Bey
ve arkadalar (Dr. Nazm, Yusuf Akura) kar kt iin ilk Jn Trk
kongresi birletirici olmak yerine ayrtrc olmutu.27 Nitekim Prens
Sabahattin grubu Teebbs-i ahsi ve dem-i Merkeziyet Cemiyeti,
Ahmet Rza Bey grubu ise Terakki ve ttihat Cemiyeti olarak ayrlm
oluyordu. Bu ayrm sadece burada kalmayacak 1908 sonras partileme ve
siyasal seimler srecinde de lkenin kaderini belirleyecek ekilde kendini
gsterecekti.
Jn Trk hareketi, Osmanl snrlar dnda Paris, Cenevre, Kahire
geninde geliimini bu minval zerine gerekletirirken stanbulda
1897den itibaren girdii durgunluk srecini atlatamamt. 1906 ylna
gelindiinde hareket, Selanikte kurulan bir baka gizli cemiyetle farkl bir
boyuta ulamt. rgtn ad Osmanl Hrriyet Cemiyeti idi. Eyll 1906da
Mithat kr (Bleda) Beyin evinde yaplan toplantda bir araya gelen ve
ounluu 3. Ordu mensubu subaylar olan on arkada tarafndan kurulan bu
rgt Pariste bulunan cemiyetlerden tamamen bamsz bir rgttr.
Kurucular Bursal Tahir, Naki (Ycekk), Edip Servet (Tr), Kazm Nami
(Duru), Mithat kr (Bleda), mer Naci (Yzba), smail Canbolat
(Mlazm), Hakk Baha, Talat Bey ve Rahmi Beydir.28 Dier rgtler gibi
olmasna ramen, Sabahattin Bey Avrupadaki giriimlerinde hanedana yaknlndan
faydalanmak dncesi ile isminin nne Prens unvann eklemitir. Akkaya, 2005, a.g.e.,
s. 19, Siyasal dncesinin temelinde zel giriim ve dem-i merkeziyetilik yatmaktadr.
Haeckel, Bchner, Le Play ve Edmond Demolins gibi fikir adamlarnn gr ve
dncelerinden etkilenmitir. Mardin, 2001, a.g.e., s. 290 vd.
25
Akkaya, 2005, a.g.e., 20-23. Ramsaur, a.g.e., s. 74-86.
26
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 87.
27
Kongrede yabanc devletlerin mdahalesinin gerekli olduuna dair kararlar alnmas ve
bunlarn bakan seilen Prens Sabahattin tarafndan desteklenmesi zerine Ahmet Rza ve
arkadalar, bir kar bildiri yaynlamlard. Bildiride en gze arpan ifade udur: Kongrenin
ounluu Trkiyede slahat yaplmas iin byk devletlerden iyi niyetli bir mdahale
isteyecek kadar kendini aalam bulunuyor. te bu kar bildirinin akabinde iplerin
tamamen koptuunu syleyebiliriz. Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 90 vd. Akin, 2009b, a.g.e., s.
42. Akkaya, 2005, a.g.e., s. 27.
28
Akin, 2009a, a.g.e., s. 105-106. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 53-54.
68
hcre tipi yaplanma benimsenmi ve gizlilie byk nem verilmitir. yle

ki, cemiyete yelii uygun grlen bir kii gece vakti gzleri bal bir
ekilde cemiyete getiriliyor ve yzleri maskeli kiilik bir yemin
heyetinin nnde, mensubu olduu dinin kutsal kitabna ve silaha el
konularak yemin ettiriliyordu. Yemin sonras cemiyeti ifa edenlerin lmle
cezalandrlaca zerine baslarak tekrar ediliyordu.29 Cemiyette lider ya da
bakan konumunda kimse bulunmamakla beraber smail Canbolat, Talat ve
Rahmi Beylerden mteekkil bir Heyet-i Aliye yani Yce Kurul vard.30
Cemiyetin gerekletirdii toplantlara ise o anda toplantda bulunan
yelerden birisi seilerek bakanlk ederdi.31
Osmanl Hrriyet Cemiyeti henz kurulmadan nce, Mustafa Kemal
1906da amda bulunan 5. Orduda grevli olduu sralarda Vatan32 adl
gizli cemiyete katlmtr. Ksa bir sre sonra, eski bir tbbiyeli ve amda
srgn olan Dr. Mustafa (Cantekin), Mfit Bey (zde), Ltfi Bey ve
Mustafa Kemal Vatan ve Hrriyet Cemiyeti ad altnda gizli bir rgt
kurmulard. Suriye ve evresinde rgtn gelimesine imkn olmamas ve
ihtilal yaplabilecek bir hava yakalanmasnn zor olmasndan dolay
Selanikte tekilatlanmay uygun gren Mustafa Kemal, kaak bir ekilde
Selanike gelmiti. Burada, Yzba Hakk Baha Bey, mer Naci, Hsrev
Bey (topu zabitlerinden), Hoca Mahir (Selanik Muallim Mektebi Mdr)
ve Bursal Tahir Bey (Selanik Askeri Rtiyesi Mdr) ile birlikte masa
banda bir tabanca ve mukaddes kitap zerine yemin ederek Vatan ve
Hrriyet Cemiyetinin Selanik ubesini kurdular. Bu kurulu Nisan-Mays
1906 tarihlerinde gerekletirilmi ve hemen akabinde Mustafa Kemal
ama geri dnmtr.33 Zira kendisi Selanike izinsiz ve gizli yollardan
gelmi ve yokluunun anlalmamas iin buradaki almalarna ara vererek
dnmek durumunda kalmt. Mustafa Kemalin ama dnmesinden sonra
Selanikte kalan, cemiyetin dier kurucu ve yelerinin, sonradan kurulan
Osmanl Hrriyet Cemiyetine katlmalar pek muhtemel bir sonutur.
Nitekim Ramsaur, bu iki cemiyetin sonradan birletiini, Mustafa Kemalin
29
Akin, 2009a, a.g.e., s. 106-108.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 54.
31
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 126.
32
Mustafa Kemalin, amda bulunan gizli cemiyetin kurucusu olup olmad hakknda kesin
bir yargya ulaamadk. Nitekim Shaw&Shaw ve Ramsaur eserlerinde Mustafa Kemali bu
rgtn kurucusu olarak gstermektedirler. Bkz. Shaw&Shaw, 2006, a.g.e., s. 319. Ramsaur,
2007, a.g.e., s. 118. Akin ise bu yazarlarn aksine Mustafa Kemalin amda bulunan 5.
Orduya tayin edildiinde Vatan Cemiyetinin zaten var olduunu ve Mustafa Kemalin
sonradan katldn ifade etmektedir. Bkz. Akin, 2009b, a.g.e., s. 43.
33
evket Sreyya Aydemir, Tek Adam Mustafa Kemal 18811919, stanbul, 2001, C: 1, s.
8897.
30
69
1907de Selanike naklini saladktan sonra cemiyete katldn fakat

sradan bir ye olmaktan te geemediini ifade etmektedir.34
Osmanl Hrriyet Cemiyetini bu tarihe kadar kurulan dier
cemiyetlerden farkl klan yanndan biri, sivil devlet adamlarnn yan sra
ordu mensuplar arasnda da yaylm olmasdr. Zira kurucularnn ve
yelerinin byk ounluu Selanikte bulunan 3. Ordunun subay ve
askerleridir. Ayrca kurucu ve yelerin byk bir blm Mason localarna
ve eitli tarikatlara (zellikle Bektailik) mensup kiilerdi.35 Akin Mason
localarna ye olmalarn, Masonluun dinleraras hogry de ieren
liberal yapsna balamaktadr. Keza dnemin Mason localarn tanmlarken
feodalizmin, mutlakiyetin, dinsel banazln kart liberal, pozitivist,
ilerici, sekinci bir rgtlenme ifadelerini kullanmaktadr.36 Ramsaur ise
almasnda, cemiyet yeleri arasnda Mason localarna mensup kiilerin
fazlalna dikkat ekmi, tam say verememekle beraber Ahmet Rza Bey ve
Dr. Nazmn asla Mason olmadklarn ifade etmitir.37
Kazm Nami Beyin u szleri Tlilerin Mason localar ile olan
ilikileri hakknda bir fikir olumas adna kfi gelecektir: Hibir sahada
birleememi, daima ekimi, didimi olan bizdeki muhtelif rk, milliyet ve
dinler mason ats altnda tam anlama halinde idiler. Bu balamda
Mason localarnn ierisinde muhtelif rklar arasnda birlik ve beraberlik
salanm oluyordu. Keza Tnin kuruluundan itibaren takip ettii temel
politika olan Osmanlclk ya da Bayram Kodamann ifade ettii gibi
ttihad-i Anasr (Unsurlarn Birlii) Mason locas ats altnda
gerekletirilmi gibi grnyordu.38 Bu durumun, Osmanl topraklar
zerinde yaayan tm unsurlar arasnda gerekletirilebilir olmasnn Kazm
Nami gibi Tliler tarafndan pekl mmkn grnmesi olduka doaldr.
stanbulda Askeri Tbbiyeliler tarafndan kurulan rgtte, kurucu
yelerden brahim Temo, cemiyet kurulmadan nceki yaz tatilini geirmek
iin memleketi olan Arnavutluka giderken, bir arkada ile beraber talyada
bir Mason locasn ziyaret eder ve ok etkilenir. stanbula dndkten sonra
kurulan gizli rgtte bu ziyaretin zellikle cemiyetin gizlilik ve hcre tipi
rgtlenmesinin etkisi grlmektedir.39 Fakat gerek brahim Temo, gerekse
34
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 123.

Akin, 2009a, a.g.e., s. 108. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 54.
36
Akin, 2009b, a.g.e., s. 58.
37
Ramsaur, bunlara ek olarak Bektai tarikatna mensup yelerin bulunmasna, Bektailiin
liberal dnce yapsna ve baz yazarlara gre Masonluk-Bektailik ilikisine iaret etmitir.
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 126 vd.
38
Bayram Kodaman, II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, Ankara, 2006, C: 13, S.
165192, s. 169.
39
Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 32-33.
35
70
de dier kurucular ve yelerin herhangi bir Mason locas ile baka trl bir
balants olup olmad kesin deildir.
Pariste bulunan ttihatlar, bir mddet Selanikteki oluumun kurulum
ve yaplanma aamasna sadece seyirci kalmakla yetinmilerdir. 1902de
yaplan kongrede alnan byk devletlerin Osmanlya mdahalesi karar
sebebiyle balayan ayrlk devam ediyordu. 1907 ylnn ikinci yarsndan
itibaren Ahmet Rzann bakanlndaki Terakki ve ttihat Cemiyeti ve
Selanikte bulunan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin karlkl grmeleri
balam ve 26 Eyll 1907 tarihinde yaynlanan bir bildiri40 ile bu iki
cemiyet Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ad altnda birletirilmitir.
1907de yaanan bu gelimenin hemen sonrasnda 2729 Aralk
tarihinde Pariste kinci Osmanl Liberalleri Kongresi dzenlendi. Ahmet
Rza Bey, Prens Sabahattin ve Tanakstyun temsilcilerinin katld
kongrede basklara kar silahl direnme, grev, vergi dememe ve gerekirse
toptan ayaklanma gibi bir takm sert karalar alnd. lk kongrede alnan,
byk devletlerin mdahalesi kararna itiraz eden Ahmet Rza ve arkadalar
bu defa silahl eylem ve toplu isyan kararna ayn tepkiyi gstermemi ve
hatta desteklemitir. Zannmzca Ahmet Rza Bey ve evresinde bulunanlar
silahl eylem dnda istibdattan kurtulma yolu kalmadna kanaat
getirmilerdi. Keza bu kararlarn alnmasnda Selanikte kurulan cemiyetin
subay ve asker yelerinin 3. Orduya hkmediyor olmas da etkili olmutur.
Osmanl Devleti tarihinde siyasal adan son derece nemli olan yeni
bir dneme girilmek zereydi. Bu dneme damgasn vuracak olan T ise son
halini yukarda belirttiimiz birleme ile almt. Buna, Pariste toplanan
kongrede alnan silahl ayaklanma karar eklenince sre hzlanmt.
1908 Devrimi: Merutiyetin lan ve Seimler
Abdlhamid, 14 ubat 1878de yaynlad bir bildiri ile meclisin
grevini yaptn fakat genel durum itibariyle ilevini laykyla yerine
getiremediini ifade ediyor ve kendi ilan ettii Kanun- Esasinin 7. ve 35.
maddelerinin verdii yetkiye dayanarak meclisi tatil ediyordu. Bu tatil otuz
yldan fazla srm ve bu zaman ierisinde tm muhalif ve aykr sesler
susturulmutu. Gariptir ki kanunen yrrlkte olsa da meclisin tatil
edilmesiyle fiilen yrrlkte olmayan anayasann 113. maddesinin vermi
olduu srgn yetkisi Abdlhamid tarafndan sklkla kullanlmtr.
Srgnler, kongreler, tzkler ve darbe planlar ile geen yaklak yirmi
yln ardndan T son halini alm ve harekete gemeye hazr hale gelmiti.
Fitili ateleyen hadise ise dnemin byk devletlerinin (Dvel-i Muazzama)
40
Bildirinin tam metni iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 81. Ramsaur, 2007, a.g.e., 146-148.
71
Makedonya olarak adlandrdklar vilayet (Selanik, Kosova, Manastr)

zerinde iyi niyetli olmayan planlarnn ortaya kmas olmutu. u nokta
nemlidir ki, byk devletlerin Makedonya zerindeki gizli planlar, o gne
kadar Osmanl snrlar dnda rgtlenen Jn Trk hareketinin bu
vilayetlere de sramasna vesile olmu ve burada istibdad yok edecek olan
Tnin oluum srecini hzlandrmtr. zellikle etnik ynden kark olan
Selanik, ube olarak da dier vilayetlere gre daha n plandadr. Byk
devletlerin burada jandarma grevi ile bulunan askerleri sebebiyle
Abdlhamidin hafiyeleri stanbul ya da dier blgelerde olduklar kadar
rahat hareket edemiyorlard. T ise bu durumdan faydalanarak yaplanmasn
ve zellikle 3. Ordu iinde yaylmasn hzlandrmtr.
ngiltere 18 Aralk 1907de bir genelge yaynlayarak Makedonyada
bulunan Osmanl askerlerinin saysnn azaltlmasn, bunun yerine ise
yabanc devletlerin asker saylarnn arttrlmasn ve blgede bulunan
yabanc subaylarn jandarma grevinin komuta kademesine getirilmesini
istiyordu. 3 Mart 1908de ngiltere dier byk devletlere gnderdii bir
baka genelge ile de Makedonyada bulunan vilayete tek bir vali
atanmasn ve bu atamann byk devletlerin elilerine danlarak
yaplmasn istemiti.41 T, bunun zerine harekete geti ve 28 Mays
1908de byk devletlerin konsolosluklarna (Rusya hari tutularak)
hazrlad bir manifestoyu sunarak kendini aa kartt. Manifestoda
byk devletlerin Makedonya sorununa mdahale etmemeleri fakat
Makedonya ve tm Osmanl snrlar iinde yaayan halklarn iyilii adna
Abdlhamidin tahttan indirilmesi ve Merutiyetin ilan iin Tye yardm
edilmesi nemle vurgulanyordu. Ne var ki, byk devletler gizli bir rgte
yardmla Makedonya sorununun zleceine ya da baka bir sylemle
kendi lehlerinde bir zm olacana kanaat getirmemilerdi. Bu durum
ikinci Jn Trk kongresinde alnan isyan kararnn uygulanmasn zorunlu
klyordu.42 Nitekim Haziran ayna gelindiinde ngiltere Kral VII. Edward
ve Rus ar II. Nikola arasnda Revalde (Estonyann bugnk bakenti
Talin) gerekleen grmelerde, Osmanl topraklarnn ve Makedonyann
Rusya ve ngiltere arasnda paylaldn iddia ederek bunu propaganda
malzemesi yapan T eyleme gemiti. Temmuz aynn banda Tnin sivil
kanad Manastrda bulunan konsolosluklara niyetlerini anlatan telgraflar
ekmiti. Askeri kanattan Kolaas (nyzba) Niyazi Bey43 ise yannda iki
yz asker ve halktan iki yz sivil ile beraber 3 Temmuzda Resnede daa
41
Akin, 2009a, a.g.e., s. 118-119.

Feroz Ahmad, ttihat ve Terakki 1908-1914, stanbul, 1986, s. 18. Shaw and Shaw, 2006,
a.g.e., s. 321. Akin, 2009a, a.g.e., s. 124-125.
43
1908 Devrimi sonunda askeri kanattan Enver ve Niyazi Beyler adna bir duvar resmi
bastrlm ve bu isimler cemiyetin yz olmutu. Bkz. EK1.
42
72
karak isyan bayran ekti. Niyazi Beye, Ohrili Eyp Sabri ve Binba
Enver Bey katlm ve ayaklanmann ap bytlmt.44 Saray ve Bab-
Ali ilk bata durumun vahametini kavrayamamt. Padiah, emsi Paay
isyan bastrmas iin grevlendirmiti. Alayl bir subay olan emsi Paa
hibir zaman mektepli subaylar sevmemiti ve harekete getii anda isyan
bastrmas
pek
muhtemeldi.
Paa,
7
Temmuzda
Manastr
Telgrafhanesinden stanbula son durumu bildiren bir telgraf ekmiti.
Resneye hareket etmek zere telgrafhaneden karken Tli Temen Atf
Kaml tarafndan vuruldu. Padiahn gndermi olduu st dzey bir
paann gpegndz ehir meydannda vurulmasyla Abdlhamidin blgede
olan otoritesi neredeyse tamamen yok olmu, halkn Tlilere, Tlilerin ise
kendilerine olan gveni artmt. Abdlhamid son bir umutla emsi Paann
yerine atad (Tatar) Mir Osman Paay Manastra gndermiti. 1524
Temmuz tarihleri arasnda da saraya bal askeri birlikler blgeye
gnderilmiler fakat bu askerler de devrimcilerin safna gemilerdi. 2223
Temmuz gecesi Tliler Mir Osman Paann konan basarak tevkif
ettiler. Bu olaydan sonra Tlilerin nnde duracak hibir g kalmamt. 23
Temmuzda Preova ve Firzovik ahalisi saraya Merutiyet istediklerini
bildiren telgraflar45 ektiler. Nihayet, 23 Temmuz 1908de Makedonyada
hrriyet ilan edildi.46
Abdlhamidin hem saraya gelen telgraflar hem de Makedonyada ilan
edilen hrriyet karsnda yapabilecei tek bir hamle kalmt. 24 Temmuz
1908de hkmetin hazrlad
Meclis-i Mebusann itimaa davet
olunmas hakknda irade-i seniyye47 Abdlhamid tarafndan onaylanm ve
otuz yllk istibdat rejimi sona ermiti.
Yaynlanan iradede, Selanik, Manastr ve Kosovada bulunan askerlerin
ve bu vilayetlerin halklarnn Meclis-i Mebusann almas ve Kanun-
Esasinin yrrle konulmas iin isyan balattklar, isyana kar olanlarn
ikence grdkleri ve hatta ldrldkleri, isyan bastrmakla grevli Mir
Osman Paann tevkif edildii belirtilmi, isyanclarn istekleri yerine
gelmezse isyann bytlecei tehdidini kullandklar dile getirilmiti. Sz
konusu meclisin dnemin artlar gerei geici olarak tatil edildii, Kanun-
Esasinin ise hibir zaman yrrlkten kaldrlmad belirtildikten sonra,
isyann durmas ve yabanc devletlerin mdahale etmesinin engellenmesi
44
Shaw&Shaw, 2006, a.g.e., s. 321. avdar, 1999, a.g.e., s. 97.

Preova ve Firzovikten saraya ekilen telgraflarn tam metni iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e.,
s. 93-95.
46
Erhan Afyoncu, Ahmet nal, Uur Demir, Osmanl mparatorluunda Askeri syanlar ve
Darbeler, stanbul, 2010, s. 286287. Ahmad, 1986, a.g.e., s. 19-36.
47
Yaynlanan padiah emrinin tam metni iin bkz. Suna Kili, A. eref Gzbyk, Trk
Anayasa Metinleri Sened-i ttifaktan Gnmze, Ankara, 1985, s. 6566.
45
73
amacyla isyanclarn isteklerinin yerine getirilmesinin uygun olduu ifade

edilmi ve emr-i ferman padiahndr denilerek son verilmitir.
Abdlhamid, Merutiyeti ikinci defa ilan ediyordu. lkinde ynetimde
sz sahibi olmak adna Namk Kemal ve inasi gibi Gen Osmanllarn fikri
ve edebi almalarnn haricinde tabandan gelen bir halk hareketi yoktu ve
tamamen padiahn kendi iradesi olarak ortaya kmt. Fakat Merutiyetin
ikinci defa ilan edilmesini T ile birlikte halk da (zellikle aznlklar)
istemiti ve bunu bayram havas ierisinde gnlerce kutlamt. Merutiyetin
ilanndan hemen sonra Hkmet tarafndan hazrlanan bir irade ile
Hafiyeliin lgas48 gerekletirilmi ve hemen akabinde Umumi Af49
ilan edilmiti. Affn ilan ile birok babozuk serbest kalm ve i gvenlii
ciddi anlamda tehdit etmeye balamlard. Bakentte bir otorite boluu
meydana gelmiti. Anadoluda ise halk, kutlamalarn yan sra istenmeyen
yneticileri zorla grevden uzaklatrmaya balamt.
Halkn Merutiyeti coku ve sevinle karlamasna ramen siyasi hava
gergindi. Abdlhamid tahttan indirilememiti ama Tye boyun emiti.
Hkmet ise padiahn teslim olmasyla neye uradn arm, grev ve
yetkilerinin ne olduunu bilemez hale gelmiti. Zaten 22 Temmuzda henz
Merutiyetin ilan gereklemeden nce Sadrazam Ferit Paa (Avlonyal)
grevden alnm ve yerine Sait Paa atanmt. phesiz Abdlhamid bu
atamay, Ferit Paay meydana gelen olaylardan sorumlu tutmak, baka bir
deyile gnah keisi olarak gstermek iin yapmt. Anlalaca zere
Merutiyetin ilann takip eden ilk gnlerde Saray ve Bab- Alinin duruma
hkim olacak kudretleri yoktu. Zira inisiyatif Tlilere gemiti. Ksa srede
Makedonyadan bakentte gelen Tliler otoriteyi ele aldlar ve kendilerine
muhalif olan isimleri grevden uzaklatrmaya baladlar.50
Meclis-i Mebusann toplantya davet edilmesiyle beraber Osmanl
Devleti seim srecine girmiti. Osmanlda ilk mebus seimi 1877de
yaplmt. Fakat 23 Aralk 1876da ilan edilen Kanun- Esaside seimlerin
icrasna ynelik ak maddeler yoktu. Seimlerin nasl yaplacana dair
dier ilemler Kanun- Esasinin 66. maddesine gre daha sonra
hazrlanacak olan yasa ile belirlenecekti.51 Ne var ki, bu yasann
hazrlanmas mmkn olmam, 28 Ekim 1876 tarihinde Meclis Azasnn
Suret-i ntihab ve Tayinine Dair Talimat- Muvakkate ad altnda
48
17 Temmuz 1324 tarihli Hafiyeliin lgas Hakknda rade-i Seniyye, 2. Tertip Dstur,
Cilt: 1, Numara 7, s. 9.
49
31 Temmuz 1324 tarihli Adi ve Siyasi Sulularn Aff Hakknda rade-i Seniyye, 2.
Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40.
50
Ahmad, 1986, a.g.e., s. 39-41. Akin, 2009a, a.g.e., s. 139-144.
51
Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (17891980), stanbul, 2010, s. 152.
Ayrca bahsi geen Kanun- Esasi maddeleri iin bkz. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 31-44.
74
yaynlanan 7 maddelik geici bir talimatla seimler gerekletirilmiti.

Talimatn balangcnda hazrlanma sebebi de belirtilmi ve sadece o yla
mahsus olduu ifade edilmiti. Keza Kanun- Esasinin 119.maddesinde de
bu ifadeye yer verilmitir. Geici talimat, tad baz hkmlerle Kanun-
Esasi ile elimekteydi. yle ki; Kanun- Esasi her elli bin erkek nfusa bir
mebus ngrm iken (Madde 65) talimat, nfus saysna baklmakszn
mebus saysnn en az 130 olacan belirtmekteydi. Kanun- Esasiye gre
mebus seilme ya 30 iken (Madde 68), talimatta bu ya 25 olarak ifade
edilmitir. Dier bir eliki ise Kanun- Esasinin 68. maddesinde belirtilen
mebus seilme artlar arasnda adaylarn cinayet ve siyasi sulardan hkm
giymemi olmas ve az ok emlak sahibi bulunmas gibi koullar yer almaz
iken geici talimat bunlar zorunlu tutmutur. Bu elikili talimata ek olarak
stanbul ve evresinde gerekletirilecek olan seimler iin 2 Ocak 1877de
bir beyanname yaynland. Bu beyannamede semen defterlerinin nasl
dzenlenecei, ikinci semenlerin (mntehib-i sani) ve mebuslarn
seiminde nasl oy kullanaca detayl bir ekilde aklanmtr.52 Seimler
iki dereceli olarak yaplmt. kinci toplant devresinde bir seim yasas
hazrlam fakat padiah bu yasay onaylamadan meclisi tatil etmiti.
Merutiyetin yeniden ilan ile balayan seim srecinde ikinci dnem
meclisinin hazrlad seim kanunu tasla 30 sene sonra onaylanm ve
yrrle girmiti (2 Austos 1908). Sz konusu yasa ntihab- Mebusan
Kanun- Muvakkat (Mebus Seimi Geici Kanunu) ad altnda geici olarak
hazrlanm olsa da 1908, 1912, 1914 ve 1919 seimlerinde de
uygulanmtr. Dahas, sz konusu yasa 1942 ylnda 4320 sayl Mebus
Seimi Kanunu kabul edilinceye kadar yrrlkte kalm, TBMM ve
Cumhuriyet dnemlerinde de uygulanmtr.
Mebus Seimi Geici Kanunu 83 maddeden olumakta ve seimlerin iki
turlu ve ounluk sistemiyle53 yaplmasn ngrmektedir. Semenlerin 25
yan doldurmu olmalar, az ok vergi vermeleri, Osmanl vatanda ve
erkek olmalar arttr. Mebus seilme ya ise Kanun- Esasiye uygun olarak
30dur. Keza Kanun- Esaside belirtilen her elli bin erkek nfus iin bir
mebus kural benimsenmitir.54
52
Erol Tuncer, Osmanldan Gnmze Seimler (18772002), Ankara, 2003, s. 2527.

Bu seim sisteminde birinci semenler (Mntehib-i Evvel, 25 yan doldurmu erkekler)
mebuslar seecek olan ikinci semenleri (Mntehib-i Sani, 25 yan doldurmu erkekler)
semektedir. Mebuslar, birinci semenlerin belirledii ikinci semenler tarafndan
seilmektedir. Semen nfusu 500750 olan yerler 1, 7511250 aras 2, 12512250 aras olan
yerler ise 3 adet ikinci semen semilerdir. Detayl bilgi iin bkz. Hasan Buran, Seim
Sistemleri ve Trkiye in Yeni Bir Seim Sistemi nerisi, Ankara, 2005, s. 9293.
54
Tuncer, 2003, a.g.e., s. 27.
53
75
Trk siyasal hayatnn ilk ok partili seimi olan 1908 Seimleri ite bu
kanuna bal olarak yaplacakt. Seime, Merutiyeti yeniden ilan ettiren ve
elinde g ve otoriteyi tutan T, Prens Sabahattinin telkinleriyle kurulmu
olan Ahrar Frkas ve aznlk gruplar katlacakt. Hem Ahrar Frkas hem de
aznlk gruplar kendilerine ait birer seim program hazrlamlard.
Aznlklarn byk lde kendi uluslarnn menfaatlerini gzeten siyasi
talepleri gze arpmaktayd. Ahrar Frkas ise siyasi programnda55 adem-i
merkeziyeti tutumundan taviz vermemi, Tnin siyasi programyla da
birok adan ile benzerlik gsteren bir program yaynlamt. Akin Tnin
siyasi programnn Ahrar Frkasnn siyasi programna baklarak
hazrland izlenimini edinmitir.56 Akinin bu yerinde tespiti Ahrar Frkas
ve Tnin siyasi programlar yan yana incelendiinde net bir ekilde gze
arpmaktadr. Zira Tnin 6 Ekim 1908de yaynlad program, Ahrar
Frkasnn 1 Eyll 1908de yaynlad 25 maddelik programn bir nevi
zeti eklindedir. Birok madde birbiriyle rtmekte yada birbirlerini
detaylandrmakta idi. Ayn zamanda Tnin siyasi program, aznlklarn ve
Ahrar Frkasnn siyasi programlarna cevap niteliinde hazrlanmt. Bu
sebepten dolay Trklerin Program olarak anlan Tnin siyasal
programn yine Ahrar Frkasnn ve aznlklarn siyasal programlaryla
karlatrarak incelemek doru olacaktr.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Siyasi programnn giriinde
Bab- Aliye bildirilen 4 Recep 1326 (2 Austos 1908) tarihli Hatt-
Hmayunun 1293 tarihli Kanun- Esasiye muhalif olmayan ksmlar
Meclis-i Umumi tarafndan aksi bir karar alnmadka korunacak ve
yrrlkte kalacaktr denilmektedir.
Sz konusu Hatt- Hmayun57 Merutiyetin ilanndan hemen sonra 1
Austos tarihinde hkmet tarafndan hazrlanm ve ertesi gn Padiah
tarafndan onaylanmtr. Belgenin balangcnda Meclis-i Mebusann
dnemin artlar gerei tatil edildii fakat Osmanl halknn meruti ynetimi
idrak edebilecek bir seviyeye geldii iin meclisin yeniden toplantya davet
edildiinden bahsediliyor ve devamnda Kanun- Esasinin baz
maddelerinin icrasna ynelik hkmler bulunuyordu. Hatt- Hmayunun
55
Osmanl Ahrar Frkas Program iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188-191.
Akin, 2009a, a.g.e., s. 167-173.
Programn Osmanlca metni iin bkz. ura-y mmet Gazetesi, 6 Ekim 1908, No: 140, s. 2.
bkz. EK2. Gnmz Trkesine evirisi iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-100.
57
4 Recep 1326 tarihli Kanun- Esasinin meriyeti hakknda sadr olup Bab- Alide kraat
edilen Hatt- Hmayun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 8 s. 11. Hatt- Hmayunun gnmz
Trkesine evirisi iin bkz. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 67-69.
56
76
10. maddesi Tliler ve Hkmetin kar karya gelmesine sebep oldu.

Kanun- Esasinin 27. maddesi sadrazam ve eyhlislam belirleme yetkisini
padiaha veriyordu. Kabinede bulunacak dier nazrlarn belirlenmesi ise
sadrazam tarafndan yaplacak ve padiah tarafndan onaylanacakt. Fakat
Hkmet tarafndan hazrlanan bu Hatt- Hmayunun 10. maddesinde
Harbiye ve Bahriye nazrlarn belirleme yetkisi de padiaha verilmiti.
Anayasaya aykr olan bu durumu Sadrazam Said Paa Padiahn ordunun
bakumandan olmasndan dolay Harbiye ve Bahriye nazrlarn bizzat
belirlemesinin hakk olduunu ifade ederek savunuyordu. Tliler ise askeri
kanatta yer alan cemiyet yesi subaylarn kontrolnn Padiah tarafndan
atanacak bir nazrn eline gemesinden endie duyuyor ve ak bir ekilde
kar kyordu. Hatt- Hmayun yaynlanmadan nce Talat, Cavit ve Rahmi
Beylerden oluan Tli bir heyet padiah ile grme talebinde bulunmutu.
Grme sz konusu hattn yaynlanmasndan sonra olmu ve grmede
Tli heyet, Kamil Paann riyaseti altnda kurulacak yeni bir kabinede
Trabzon Valisi Recep Paann Harbiye Nazr olarak atanmasn ve Hatt-
Hmayunun yeniden gzden geirilmesini talep etti. Abdlhamid bata bu
istee olumlu yaklamasa da eyhlislam Cemalettin Efendinin srar ve
telkinleriyle kabul etmek durumunda kald. Nitekim Said Paa 5 Austosta
istifa etti ve yerine Tlilerin istei zerine Kamil Paa atand. T, bu
hareketle Sarayn ipleri eline almasn engellemi oluyordu.58 1909 ylnda
Kanun- Esaside gerekletirilen kapsaml deiikliklerde59 27. madde de
sadrazam ve eyhlislamn atamalarnn padiah tarafndan yaplaca, dier
nazrlarn ise sadrazamn uygun grd kiilerin padiahn onaylamasyla
greve balayaca daha ak ve net bir ekilde ifade edilmitir.
Siyasi programn 1. maddesinde T, Vkelann Meclis-i Mebusana
kar sorumlu olmasn ve gvenoyu kazanamayan hkmetlerin dm
saylmasn gerekletireceklerini vaad ediyordu.60 Ahrar Frkasnn siyasi
programnn ilk maddesi de ayn ekilde Vkelann meclise kar sorumlu
olmasn ve gvenoyu alamayan hkmetin istifa etmi saylmasn vaad
etmiti.61 Anayasal dzene gemi ve hukuk devleti olmaya aday,
parlamentolu bir lkede hkmetin meru olmas ve icraatlarndan dolay
parlamentoya kar sorumlu olmas doal bir durumdur. Kanun- Esaside
Vkela-y Devlet bal altnda bulunan maddeler (27-38) hkmetin
oluturulmas hakkndadr. Hkmetin ba olan sadrazam 27. maddeye gre
padiah tarafndan atanyor, dier bakanlar ise sadrazam tarafndan seilip
58
Ahmad, 1986, a.g.e., s. 46-50.

Kanun- Esasi deiiklikleri iin bkz. 5 aban 1327 tarihli 7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun Esasinin Baz Mevadd- Muadelesine Dair Kanun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 130, s.
638644. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 74-78.
60
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98.
61
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188.
59
77
padiah tarafndan onaylanyordu. ve d nemli ilerin grld kurul

olan Vkela, grlmesi padiahn iznine bal olan meseleleri nce
padiaha sunmak ve iznini almak durumundadr. Bundan sonra alaca
kararlarn yrrle girebilmesi iin yine padiaha bu kararlar sunmak ve
padiahtan kacak irade-i seniyyeyi beklemek durumundadr (Madde 28).
Hkmetin ba ve yeleri padiah tarafndan atand iin bunlarn padiaha
kar bir siyaset gdebilmeleri de mmkn deildir. Zira padiah diledii
takdirde Kanun- Esasinin 7. maddesine dayanarak azletme hakkn
kullanabiliyordu. Hakknda gensoru verilen bir hkmet yesi ise Kanun-
Esasinin 38. maddesine dayanarak, istedii takdirde sorumluluunu zerine
alarak kendisine yneltilen sorularn cevabn ertelemek hakkna sahipti.
Geri anayasann 30. maddesinde Vkela-y devlet memuriyetine mteallik
ahval ve icraattan mesuldr gibi bir ifade bulunmaktayd. Fakat hem
hkmet yelerinin sadece padiah tarafndan azli hem de gensoru
mekanizmasnn 38. madde ile ilevsiz hale getirilmesi bu ifadenin ok da
fonksiyonel olmadn gstermektedir. Hkmet, uygulamalarndan dolay
meclise deil padiaha kar sorumluydu.
T, siyasi programnn 1.maddesinde yer alan vaadini 1909 ylnda
Kanun- Esaside yaplan deiiklikler ile gerekletirmitir. 30. maddenin
deitirilmi hali, bakanlar, hkmetin genel siyasetinden mtereken,
kendi bakanlklarna ait i ve icraatlardan dolay ise mnferiden sorumlu
tutmaktadr. Bakanlklarn aldklar kararlarn altnda ilgili bakann,
sadrazamn ve onaylanmaya ihtiyac olan bir karar ise padiahn imzalar
bulunmak zorundayd. Keza ayn maddenin deiik halinde bakanlar
kurulunun ortak kararlarnn altnda tm bakanlarn, sadrazamn ve yine
padiahn imzasnn bulunmas zorunlu tutulmutu.62
Meclisin hkmet karsnda etkisiz braklmasna dier bir rnek de
Kanun- Esasinin 35. maddesinin hkmleridir. Bu maddeye gre, bir
kanun tasars yahut kanun deiiklii hakknda hkmet ve Mebusan
Meclisi arasnda ihtilaf zuhur ederse, hkmet tarafndan ayn kanun
zerinde srar edildii halde Mebusan Meclisi tarafndan gerekeli kararla ve
oy okluu ile tekrar reddedildii takdirde hkmetin deitirilmesi veyahut
yasal sresi ierisinde yeniden seimler yaplmak zere Mebusan
Meclisinin feshedilmesi padiahn takdirindeydi. Ahrar Frkasnn siyasi
programnn 7. maddesi hkmet ve meclis arasnda ihtilaf olduunda
drlen meclisin yerine gelen yeni meclisin, eski meclisin kararnda srar
etmesi halinde hkmetin istifa etmi saylmas gerektiini ifade ediyordu.
Tnin siyasi programnda byle bir vaad olmamasna ramen Tliler,
meclisi hkmet karsnda glendirmek iin bu Kanun- Esasinin 35.
62
Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 76.
78
maddesini deitirdiler. Maddenin deitirilmi halinde Mebusan Meclisi

daha etkin ve korunakl hale getirilmiti. yle ki, hkmetin bir karar
Mebusan Meclisi tarafndan iki defa reddedilirse ya hkmet Mebusan
Meclisinin kararna uyacak ya da istifa edecekti. stifa durumunda yeni
kurulan hkmet, eski hkmetin kararnda srar eder ise ve bu karar
Mebusan Meclisi tarafndan tekrar reddedilirse padiahn 7. maddeye
dayanarak seimlere balamak zere Mebusan Meclisini feshetme hakk
vard. Yaplan seimler neticesinde yeni oluan Mebusan Meclisi, eskisinin
kararnda srar ederse meclisin kararnn kabul mecburi olacakt.63
Grld zere yaplan bu deiiklikle son karar mercii Mebusan Meclisi
olmu ve meclis, hkmet ve dolaysyla da padiah karsnda biraz daha
g kazanmtr. Ayn amala yaplan bir baka Kanun- Esasi deiiklii de
38. madde zerinden gerekletirilmitir. Hakknda gensoru nergesi verilen
bir bakan bizzat kendisi veyahut ilgili bakanln emrinde alan
brokratlardan birisi yneltilen sorulara cevap verecek ya da cevabn
ertelenmesini talep edebilecekti. Gensoru neticesinde yaplan oylamada ilgili
bakan hakknda gvensizlik durumu sz konusu olur ise bakan
drlecekti. ayet sadrazam, hakknda verilen gensoru neticesinde
gvenoyu alamaz ise hkmet dm kabul edilecekti.64
T, elindeki en nemli silah olan meclisin, hem Saray hem de Bab- Ali
karsnda etkisizliini gidermek iin siyasi programna uygun olarak
yukarda yer alan maddeler dnda Kanun- Esaside u maddeleri de
deitirmitir. Meclis-i Umuminin her sene Terisani banda toplanacan
ifade eden 43. maddeye, davetsiz toplanaca hkmn ekleyerek, her
yasama dnemi balangcnda mebuslarn padiahn itimaa davetini
beklemek durumunda kalmasn ortadan kaldrmtr. 44. maddede yaplan
deiiklik ile padiahn gerekli grd durumlarda meclisin alma
sresini ksaltabileceini belirten ifade de kaldrlmt. Deiik haliyle
madde, padiaha sadece meclisin alma sresini Meclis-i Umumiye
danarak uzatma ve vaktinden evvel toplantya arma yetkisi vermekteydi.
Meclisin alma sresini ksaltmas gibi bir durum da sz konusu
edilmemiti. Son olarak padiaha, Mebusan Meclisi bakanl ve
vekilliklerine heyet tarafndan er kii nerilmesi ve bunlardan bir tanesinin
bakan, ikisinin de bakan vekili seilmesi yetkisini tanyan 77. madde
deitirilmi ve Mebusan Meclisi bakan ve bakanvekillerinin seimi
Mebusan Meclisine braklmtr.65
63

65
64
79
Tnin siyasal programnn 2. maddesi Meclis-i Umumiyi oluturan iki

meclisten biri olan Heyet-i Ayan kanadyla ilgiliydi. Tliler Ayan
Meclisinin ye saysnn Mebusan Meclisinin ye saysnn 1/3n
gememek artyla, 1/3nn padiah ve 2/3nn millet tarafndan
seilmesini ve grev srelerinin tpk Mebusan Meclisi yeleri gibi snrl
olmasn istemekteydi.66 Ayan Meclisi ile ilgili dzenlemeler Kanun-
Esaside Heyet-i Ayan bal altnda (Madde 6064) dzenlenmiti. 60.
maddede Heyet-i Ayann bakan ve yeleri Heyet-i Mebusan yelerinin
1/3n gemeyecek ekilde padiah tarafndan belirlenir ifadesi vard. 61.
ve 62. maddeler ise Ayan Meclisi yesi olabilmenin artlarn ve olabilecek
meslek gruplarn saymaktayd. Yine 62. maddenin ilk cmlesi Heyet-i
Ayan azal kayd- hayat iledir diyerek Ayanlarn grev sresini
lmleriyle snrlandryordu. Ahrar Frkas da benzer bir vaadi siyasi
programna koymutu. Ahrar Frkasnn siyasi programnn 8. maddesi
Ayan Meclisi yelerinin Meclis-i Umumi ve Belediye Meclisleri tarafndan
atanmasn talep ediyordu.67 Hem T hem de Ahrar Frkasnn bu istekleri
hibir Kanun- Esasi deiikliinde gerekletirilemedi. Rumelide
yaplanmas olduka iyi olan T, belki de tarada ayan desteini
kaybetmemek adna byle bir giriimde bulunmamtr. Zira yukarda
deindiimiz gibi hem hkmet hem de padiaha ait birok yetkiyi rahat bir
ekilde ellerinden alan Tnin siyasi programna koymasna ramen ayanlara
dokunmam olmas dndrcdr.
Tnin siyasi programnda sz ettii fakat gerekletiremedii bir dier
husus seim kanunu ile ilgilidir. Siyasi programn 3. maddesinde emlak ve
servetine baklmakszn 20 yan doldurmu olan her Osmanl vatanda
erkein birinci derecede semen olabileceini ifade etmekteydi.68 Ahrar
Frkasnn siyasi programnn 2. maddesi de ayn ekilde bir vaad
iermekteydi.69 Onaylanarak yrrle girmesi otuz sene zaman alan Mebus
Seimi Geici Kanununda daha nce belirttiimiz zere semenlerin, 25
yan doldurmu olmalar, az ok vergi vermeleri, Osmanl vatanda ve
erkek olmalar arttr. Sz konusu kanunda semen olabilme ile ilgili
maddelerde T herhangi bir deiiklie gitmemitir. Bu durumun sebebini
dnemin siyasal konjonktrnn karklna balamak mmkndr. Zira
T taraftarl zellikle genler arasnda daha yaygnd ve byle bir semen
kitlesine her siyasal kurulu sahip olmak isteyecektir. Ne var ki Tnin seim
kanunundan nce ivedilikle ilgilenmesi gereken konular olmutur.
66
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189.
68
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98.
69
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188-189.
67
80
Siyasi programn 4. maddesi, anayasann 1. maddesine70 uygun olmas

artyla siyasi cemiyetlerin teekkl konusunun Kanun- Esasiye
sokulmasn ifade ediyordu.71 Bu konuda Tnin iki almas vardr.
Birincisi siyasi programda bahsettii gibi siyasi cemiyetlerin oluturulmasna
Kanun- Esasi ile izin verilmesinin salanmasdr. 1909 yl Kanun- Esasi
deiiklerinde geici 119. madde kaldrlm ve yerine madde eklenmiti.
Bunlardan yeni eklenen 120. maddeye gre Hususi kanununa uymak
artyla Osmanl vatandalar toplant ve gsteri hakkna sahiptir. Osmanl
Devletinin toprak btnln ihlal eden, Merutiyet rejimini ve
hkmetini deitirmeye ynelik olan, Kanun- Esasi hkmlerine aykr
hareket eden ve Osmanl unsurlarn ayrtrmaya ynelik olan cemiyetlerin,
umumi adab ve ahlaka aykr olan cemiyetler ve gizli cemiyetlerin
oluturulmas yasaktr.72 kincisi ise bu madde Kanun- Esasiye derc
olunduktan sonra 16 Austos 1909da Cemiyetler Kanunu karlarak
Osmanl Devletinde cemiyetleme srecinin n almasdr. Bu yasann
kartlmasndan sonra dernek ve cemiyet kurmak adeta bir salgn haline
gelmi ve birok tuhaf cemiyet kurulmutur. Cemiyetleri bir takm balklar
altnda toplarsak bunlar; sosyal cemiyetler, aznlk cemiyetleri, renci
cemiyetleri, meslek cemiyetleri ve kadn cemiyetleri olarak saylabilir. Bu
cemiyetlere rnek vermek lzum eder ise; Hilal-i Ahmer Cemiyeti,
Evlendiriciler Cemiyeti, ki Dmanlar Cemiyeti, Maarifperveran
Cemiyeti, Musevi Genler Kulb, Merutiyet-i Osmaniye Ermeni
Cemiyeti, Mekteb-i Mlkiye Kulb, stanbul Kitaplar Cemiyeti, Teali-i
Vatan Osmanl Hanmlar Cemiyeti gibi kurulular saymak mmkndr.73
Tnin siyasi programnda yer alan 5. ve 6. maddeler yerel
ynetimlerden bahsetmesi asndan ayr bir nem tamaktadr. Programn
5. maddesi vilayetlerin ynetim usulnde mevcut dzene aykr olmamak
artyla Kanun- Esasinin 108. maddesinde74 bahsedilen tevsi-i
mezuniyyetin (yetki genilii) uygulanmas iin gerekli olan yasal
dzenlemelerin yaplacan, 6. maddesi ise birbirine yakn olan ky ve
nahiyelerin idari ilemlerinin kolaylatrlmas adna vilayetlerin idari
taksimatnn yeniden dzenleneceini ifade etmekteydi.75 Bilindii zere
70
Kanun- Esasi Madde 1: Osmanl Devleti mevcut paralar ve imtiyazl eyaletleri ile
blnmez bir btndr ve hibir surette blnmeyi kabul etmez. Kili-Gzbyk, 1985,
a.g.e., s. 31.
71
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-99.
72
73
Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas II. Merutiyet devrinde ttihat ve Terakkiye kar
kanlar, stanbul, 1990, s. 2427.
74
Kanun- Esasi Madde 108: Vilayetlerin ynetim usul, yetki genilii ve grevler ayrl
ilkeleri zerine kurulmu olup uygulamalar zel kanunla tayin edilecektir. Kili-Gzbyk,
1985, a.g.e., s. 42.
75
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
81
T, merkeziyeti ve ttihad- Anasr ideolojisine bal bir siyasi izgidedir.

Yetki genilii ilkesinin uygulanmas aznlklarn programlarnda da
isteniyordu. Ayn ekilde Ahrar Frkasnn da siyasi programnn 9. ve 10.
maddeleri yetki genilii ilkesinin uygulanmasn ve idari taksimatn yeniden
dzenlenmesinin gerekliliini vurgulamaktayd.76 Aznlklarn yetki genilii
ilkesinden beklentileri u noktada zerklik hatta bamszlktr. Bu adan
bakldnda yetki geniliinin uygulanmas, aznlklarn nfus olarak etkili
olduklar blgelerde glenen yerel ynetimlerin lkenin toprak btnln
tehdit edebilecei aikr iken T, neden siyasi programna byle maddeler
koymutu? ncelikle, Tnin merkeziyetilik politikas, klasik Osmanl
merkeziyetilii kadar tutucu ve kat deildi. kinci olarak unsurlarn
birliini gerekletirmek adna idari anlamda baz dzenlemelerin
yaplmasnn T de farkndayd. Fakat hem Bulgarlarn hem Rumlarn hem
de Ahrar Frkasnn programlarnda yer alan geni lekte bir adem-i
merkeziyet Tlilerin tasvip ettikleri bir durum deildi.77 Tnin bu maddeleri
siyasi programna koymasnn bir baka nedeni ise yaklaan seimler ncesi
ittifak yapmaya alt aznlklarn desteini almak istemesidir.
T programnda yerel ynetimlerin yetki genilii ile glendirileceini
vaad ediyordu fakat gerek Kanun- Esaside yaplan deiiklikler gerekse de
kartlan yeni yasalar meclisin gl hale getirilmesinin yan sra merkezi
ynetimin de glendirilmesini salyordu.78 Balkan Savalar ncesinde
meclis, Vilayetler Kanunu adnda bir tasar hazrlam fakat sava
sebebiyle tasar yasalaamamt. 1913 ylna gelindiinde dare-i
Umumiye-i Vilayet Kanun- Muvakkat meclis tarafndan kabul edilmitir.
Sz konusu kanun 1987 ylnda 3360 sayl l zel daresi Kanunu kabul
edilinceye kadar yrrlkte kalmtr.79
Tnin siyasi programnn 7. maddesi Devletin resmi dili Trke olarak
kalacaktr. Her trl haberleme ve resmi grmeler Trke yaplacaktr.
eklindeydi.80 Ahrar Frkasnn siyasi programnn 13. maddesi de birebir
Tnin bu talebiyle rtmekteydi. Kanun- Esasinin 18. maddesi81 devletin
resmi dilinin Trke olduunu dolayl bir ekilde ifade ediyordu. Hem
Tnin hem de Ahrar Frkasnn, devletin resmi dilinin Trke olarak
kalacan siyasi programlarnda yinelemesi, aznlklarn zellikle
76
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189.

Akin, 2009a, a.g.e., 167-170.
78
Ahmad, 1986, a.g.e., s. 111-113.
79
Tlin ada, Trkiyede Yerel Ynetimlerde dari zerklik, Marmara niversitesi BF
Dergisi, 2001, C: XXX, Say: I, s. 398.
80
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
81
Kanun- Esasi Madde 18: Osmanl vatandalarnn devlet hizmetinde istihdam olabilmeleri
iin devletin resmi dili olan Trkeyi bilmeleri arttr. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 33.
77
82
Bulgarlarn siyasi programlarnda yer alan eitim dili ile ilgili olan
taleplerinden kaynaklanmaktadr. Zira Bulgarlarn programnda mahkeme ve
bakanlklarn yan sra dier resmi dairelere kendi dillerinde dileke
yazabilmeyi ve okullara daha nce tannm olan statlerin aynen devamn
talep ediyorlard.82 T, Osmanl unsurlarnn birliini, Osmanl vatandal
ve Trk dili ats altnda gerekletirme isteindeydi. Keza ileride
greceimiz zere eitim dili konusunda da aa yukar benzer bir ifade
siyasi programda mevcuttu. Ayrca Osmanl topraklarnda yaayan her
ulusun kendi anadilleri ile idari ilemlerini gerekletirmek istemeleri
aznlklarn Osmanlclk ideolojisine ok da sahip kmadklarn
gstermektedir. T, bu durumun farkndayd ve ileride devletin resmi dili
zerinden yaplacak olan siyasi tartmalar bu seimlerle balamadan
sonlandrmak arzusundayd.
Tnin siyasi programna koyduu ve 1909 Kanun- Esasi
deiiklikleriyle zme kavuturduu bir baka konu da mebuslarn yeni
kanun tanzimi ve eski kanunlarda deiiklik yaplmas teklifine yetkili
olmasyd. Bu durum siyasi programn 8.maddesinde mebuslarn, en az on
tanesi tarafndan teklif edilmesi artyla kanun tasarlar teklif edebilme
yetkilerinin olmas teklif edilecektir.83 eklinde ifade edilmiti. 1876 tarihli
Kanun- Esasinin 53.maddesi84 kanun tasars teklif etme yetkisini bakanlar
kuruluna vermekte, Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusana ise kendi vazifeleri
ile ilgili alanlarda olmak zere ve padiahtan izin alnmas kaydyla kanun
teklifi yetkisi tannmakta fakat kanun tasarlarnn hazrlanmas, yeleri
padiah tarafndan atanan ura-y Devlete braklmaktayd. 1909 ylnda
yaplan anayasa deiiklikleri esnasnda bu madde zerinde de bir takm
deiiklikler yapld. Bu deiikliklerle beraber kabineye tannan yetki ayn
ekilde Ayan ve Mebusan meclislerine de tannyordu. Ayrca kanun teklifi
iin padiahtan izin alnmas ve kanun tasarlarnn ura-y Devlet tarafndan
hazrlanmas uygulamalarna da son veriliyordu. Ahrar Frkasnn
programnda da en az on mebus tarafndan teklif edilmesi kaydyla Meclis-i
Mebusann kanun tanzimi yetkisi olmas isteniyordu.85
Tnin siyasal programnn 9. maddesi tm Osmanl vatandalarnn rk
ve mezhep ayrt etmeksizin kanun nnde eit olduklarn, ehliyet ve
82
Akin, 2009a, a.g.e., 167.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
84
Kanun- Esasi Madde 53: Yeniden kanun tanzimi veya mevcut kanunlardan birinin
deitirilmesi teklifi kabineye ait olduu gibi Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusann da kendi
vazifeleri dhilinde olan konularla ilgili kanun tanzimi veya deiiklii istemeye yetkileri
olmakla birlikte ncelikle sadrazam vastas ile padiahtan izin istemek suretiyle alnacak
irade ile ait olduu dairelerden verilecek aklama zerine tasarlarn dzenlenmesi ura-y
Devlete havale olunur. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 37.
85
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189.
83
83
kabiliyetlerine uygun memurluklara girebileceklerini ifade etmekte ve

eklemekte; gayrimslim vatandalar da askere alma kanununa tabi
tutulacaktr.86 Irk ve din gzetilmeksizin tm uyruklarn birliini kendisine
ideoloji edinen bir siyasi frkann programnda anayasada ngrld zere
tm vatandalarn eitliini vurgulayan byle bir ifadenin bulunmas olduka
doaldr. Fakat Tnin bu eitlik ve zgrlk vurgusunu yapmakta amac
tm Osmanl vatandalarnn askerlik kanununa tabi olmas gerektii
ynnde olan dncesini belirtmektir. Osmanl Devletinde askerlik
grevini sadece Mslman erkekler yapar, gayrimslim unsurlar ise askerlik
grevi yerine vergi derlerdi. Bu durum unsurlarn birlii ve eitlii ilkesine
aykryd fakat hem Mslmanlar hem de gayrimslimler, gayrimslimlerin
askerlik grevi yapmasn istememekteydi. Mslmanlar, gayrimslimlerin
eline verilecek silahlarn bir gn devlete ve Mslmanlara ynelecek
olmasndan endie etmekteydi. Gayrimslimler ise askerlik grevinin
meakkatli ve uzun sreli oluundan dolay askerlik yapmak yerine bedelini
demeyi uygun grmekteydi. Fakat gayrimslimler bunu ak bir ekilde
dile getiremiyor ve imknsz artlar ne sryorlard. Mesela Bulgarlarn
programnda askeri birliklerin ayn din ve mezhepten olmas ve ayn yerden
olma esasna gre dzenlenmesi gibi istekler vard. Tabiidir ki bu talepler
gvenlik asndan ileride tehlikeli olabilecek bir yapdayd. Dier bir sorun
gayrimslimlerin subay olabilmeleri ile ilgili idi. Nitekim sivil memurluklara
girite eitlikten bahsedilirken gayrimslimlerin subaylk hakk ile ilgili
hibir ifade bulunmuyordu.87 Btn bu koullar gz nne alan T, 7
Austos 1909 tarihinde bir kanunla (Anasr- Gayr- Mslimenin Kuralar
Hakknda Kanun) gayrimslim unsurlarn askerlik yapmak yerine bedelini
demesi usulne son verdi. Tm Osmanl vatandalarnn askere alma
kanununa tabii olmas gerektii ifadesi Ahrar Frkasnn programnn 14.
maddesinde yer almaktayd.88
T, siyasi programnn 10. maddesini de gayrimslim vatandalara
ayrmt. Biraz da seim yatrm gibi grnen madde dini uygulamalarn
serbest olmasn ve muhtelif cemaatlere tannm olan mezhebi ayrcalklarn
uygulanmasnn eskiden olduu korunacan belirtiyordu.89 Tpk programn
5. ve 6. maddelerinde olduu gibi bu maddede de yaklaan seim ncesi
aznlklarn ve gayrimslimlerin gnln ferahlatmak ve desteklerini almak
istei gze arpmaktayd. Zira gayrimslimler de Tnin iten ie
Trkletirme politikasndan ekinmekte ve Tnin Mslman halka
kendilerinden daha yakn olduunu dnmekteydi. Gayrimslimlerin siyasi
86
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.

Akin, 2009a, a.g.e., 168.
88
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 190.
89
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
87
84
programlarnda bu durum iyiden iyiye fark edilebiliyordu. Mesela Rumlar

siyasi programlarnda, tarihte Rum milletine tannm olan ne kadar ayrcalk
varsa bunlarn arada geri alnanlarda dhil olmak zere yeniden tannmasn
talep ediyorlard.90 Bu durum aslnda Tnin tm Osmanl unsurlarn
Osmanl vatandal ats altnda birletirme emellerini gerekletirmesinin
ne kadar uzanda kaldn gstermektedir. Zira milliyetilik akm artk
Osmanl unsurlarnn damarlarnda da gezinmekteydi. Yine de tm iyi
niyetleri ile siyasi programlarna onlarn dini ayrcalklarn koruyacaklarn
ifade eden bir madde koymulard. Ahrar Frkasnn siyasi programnn 15.
maddesi de ayn ifadelerle aznlklarn ve gayrimslimlerin dini ilerini
serbeste yapabilmelerini ve cemaatlere daha nce verilmi olan
ayrcalklarn korunmasn vaad ediyordu.91
Siyasi programn 11. maddesi orduda bir slahat gerekletirilmesini ve
askerlik sresinin ksaltlmasn ngryordu.92 Tnin iktidar ele
geirdikten sonra tm almalar devleti iinde bulunduu siyasal
bunalmdan kurtarmaya ynelikti. Merutiyetin ilan edilerek insanlarn
zgr klnmas devletin kurtuluu iin olduka nemli idi fakat gerek
kapitlasyonlar gerek ngiltere ve Rusyann Osmanl topraklar zerindeki
emellerini ortadan kaldrmak ancak gl bir ordu ve donanmayla mmkn
olabilirdi. Bunun iin orduda geni apl bir temizlik ilemi balatld.
Alayl-Mektepli subay atmas 31 Mart hadisesinin ortaya knda nemli
bir etkendi. lk olarak alayl subaylarn ordudan tasfiyesi gerekletirildi ve
7500 subay emekliye ayrld. Tasfiye o kadar geni apta tutulmutu ki, 1911
Ocak aynda subay says 10.189 eksikle 16.121 olmutu. Bu rakama bu sre
ierisinde orduya yeni katlan subaylarn saysnn da eklendii dnlrse
tasfiyenin bykl gze arpacaktr. Ordu ierisinde gerekletirilmek
istenen slahatlara dair kanunlar unlardr: 13.6.1325 tarihli Berri ve Bahri
Erkan ve mera ve Zabitann Tekad in Tayin Olunan Sinleri Hakknda
Kanun (bu kanunla eitli rtbelere ya snr getiriliyor ve bu rtbede olup
da ya snrn aanlar emekli ediliyordu), 11.8.1325 tarihli Askeri Tekad
ve stifa Kanunu, 25.7.1325 tarihli Tasfiye-i Rteb-i Askeriye Kanunu.
Bu kanunlara ek olarak 5.8.1325 tarihinde Mensubin-i Askeriyeden Olan
Mebuslarn lk Devre-i ctimaiyede Mezun Addedilmeleri Hakknda Kanun
(askeriye mensubu mebuslarn ilk toplant devresinde izinli saylmalar
hakknda kanun) kartlmt. Bu kanun, Kanun- Esasinin mebus seilen
memurlarn istifa etmesini zorunlu klan 67. maddesine aykryd. Fakat
Tnin askeri kanadnn ar basmas anayasaya aykr byle bir kanunun
90
Akin, 2009a, a.g.e., 167-168.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 190.
92
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
91
85
kmasna sebep olmutur.93 ttihatlar ordunun fiziki anlamda

glendirilmesi iin kara ordusunu Alman Generali Liman von Sanderse,
donanmay ngiliz Amirali A. H. Limpusa emanet etmilerdi. Ayrca
Fransz askeri uzmanlar jandarma kuvvetlerinin denetimini stlenmilerdi.
Nitekim yabanc askerlerden alnan bu yardmlar ile ordu genletirilmi,
disiplin altna alnm ve sava gc arttrlmt.94
Tnin siyasi programnda Kanun- Esasinin 113. maddesinin kiisel
hak ve zgrlklere aykr olan son fkrasnn kaldrlacan vaad eden 12.
madde siyasi program ierisinde en nemli konulardandr. Zira Kanun-
Esasinin mimar kabul edilen Mithat Paa da dhil birok Osmanl
aydnnn srgne gnderilmesine bu madde sebep olmu ve phesiz ki
Tlilerin de birounun cann yakmtr. Ahrar Frkas da programnn 11.
maddesinde sz konusu maddenin son fkrasnn kaldrlmasn ve mahkeme
karar olmadan kimsenin tutuklanmamasn talep ediyordu. Nitekim 1909
Kanun- Esasi deiiklikleriyle 113. maddenin son fkrasnn kaldrlmasyla
padiaha tannan srgne gnderme yetkisi elinden alnmtr.
Siyasi programn 13. maddesi ii ve patronlarn karlkl haklarn ve
grevlerini belirleyecek kanunlarn oluturulacan vaad ediyordu. Osmanl
Devletinde zel giriimcilik ve sanayi atlm gerekletirilememiti fakat
yabanc sermayeli irketlerde az ok alan ii mevcudundan bahsetmek
mmknd. II. Merutiyetin ilanndan bir hafta sonra dare-i Mahsusa
vapurlarnda alan iiler maalarn alamadklar gerekesiyle greve
balamt. Austos ve Eyll aylarnda Anadolu ve Rumeli demiryollarnda
alan iilerin balattklar grevler sonrasnda 8 Ekim 1908 tarihli Tatil-i
Egal Cemiyetleri Hakknda Kanun- Muvakkat95 ve 8 Austos 1909
tarihinde Tatil-i Egal Kanunu96 kabul edilerek yrrle konuldu.97 Ahrar
Frkas bu konuda biraz daha teferruatl bir maddeyi siyasi programna
koymutu. Ahrar Frkasnn siyasi programnn 23. maddesi Grev ve buna
benzer hallerde memleketin zaruri ihtiyalarnn hkmet tarafndan temin
edilmesi, iktisadi gerekliliklerin ve genel menfaatlerin ihlal edilmemesi
kaydyla ii ve patronlarn haklar ve vazifelerinin belirlenmesi iin gerekli
kanunlarn kartlmas, Ticaret ve Nafa (Bayndrlk) Nezaretlerine bal
olmak zere Umumi ler ubesi almas ve hkmet memurlarnn grev
iin sendika kuramamalar teklif edilecektir. eklindeydi.98
93
Akin, 2009a, a.g.e., 167-168.

Kodaman, 2006, a.g.m., s. 196.
95
2. Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara: 35, s. 8890.
96
2. Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara: 112, s. 433436.
97
Ahmet Gndz kn, Tatil-i Egal Kanunu 1909 Belgeler-Yorumlar, Ankara 1982, s. xi.
Akin, 2009a, a.g.e., 162-164.
98
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 191.
94
86
Tnin siyasi programnda bulunmakla beraber vaatten teye geemeyen

ve ekonominin ayaa kalkmas iin olduka nemli olan 14. maddesi,
topraksz kyllere toprak verilmesinin ve dk faiz ile kredi temin
edebilmelerinin salanacan ifade ediyordu. 15. maddede ise iftinin
demekte zorland aar vergisinin tahmis99 usulyle zleceini ve yava
yava kadastro uygulamasna geileceini vaad ediyordu.100 Sanayinin
neredeyse hi olmad ve ekonomisinin byk lde tarma dayal olan bir
lkede herhalde ilk etapta toprak reformu yaplmas gerekirdi. Tliler de
bunu bildikleri iin byle bir maddeyi siyasi programlarna koymulard.
Fakat ilk zamanlarda iktidar ele geirmek ve kendilerini salama almak
telana dtkleri iin ayanlarn da basksyla ne topraksz kyly ne de
demekte zorland aar vergisinin hafifletilmesini akllarna getiremediler.
Tnin 1908den sonraki siyasi programlarnda da topraksz kyller ile ilgili
herhangi bir ifadeye rastlamak mmkn deil. Akin bu konuda tarada etkin
olan ayanlarn Tyi hizaya getirdii eklinde yorumluyor. Tnin tarada
desteini almak iin kyllerle uramak yerine kylleri kontrol altnda
tutan ayanlarla uyumlu almak daha kolayna gelmi olabilir. Zira daha
nce ifade ettiimiz gibi T, Ayan Meclisinin yelerinin halk tarafndan
seilmesini ngren bir talebi siyasi programna koymu olmasna ramen
bu konuda da herhangi bir alma yapmamtr. Ahrar Frkas ise siyasi
programnn 17. maddesinde toprak sahiplerinin tasarruf haklarnn
korunmas, kadastro usulne geilmesi, Emniyet Sandklarnn ilemlerinin
dzenlenerek geniletilmesi, Ziraat Bankalarnn slah ve dk faizle ake
temini iin Emlak Bankalarnn tekili isteniyordu. Ayrca 18. madde ile
mali durumun slah maksadyla vergilerin dzenli bir ekilde tahsili iin bir
tefti usul gelitirilmesi, muhtelif adlar altnda alnan keyfi vergilerin
kaldrlmas ve aar ve anam vergilerinin slah iin uzmanlardan olumu
bir heyetin tekil edilmesi talep ediliyordu.101 zellikle mali konularla ilgili
olarak Ahrar Frkasnn siyasi program, Tnin programna gre daha
spesifik ve zm gelitirmeye ynelik ifadeler ieriyordu.
Tnin siyasi programnn 16. ve 17. maddeleri eitim ve retimin
dzenlenmesi ile ilgilidir. Tliler Osmanl eitim sisteminin tek bir dzen
ierisinde ve tm okullarn devlet kontrol altnda olmasn istemekteydiler.
Nitekim programn 16. maddesi ile eitim hakknn serbest olduu ve
Kanun- Esaside belirtildii zere her Osmanl vatandann zel kanunlara
uymak artyla okul aabilecei vurgulanyordu. 17. madde de ise okullarn
tamamnn devlet kontrol altnda olmas, muhtelif Osmanl unsurlarna
karma okullar atrlmas, yerel dilin Trke olmad yerlerde okullarda
99
Be yllk iltizam ihale bedelinin bee blnerek mkelleflerden toplanmas usul.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
101
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 191.
100
87
zorunlu Trke derslerinin okutulmas ve resmi okullarda ilkretimin

cretsiz olmas gibi ifadelere yer verilmiti. 17. maddenin devamnda orta ve
yksekretim programlarnda eitim dilinin Trke olmas ve yerel dillerin
eitiminin de bulunmas, yksekretim programlarnda bay ve bayan
retmenler yetitirilmesi, bu retmenlerin atama ve tayin usullerine dair
nemli kararlar alnmas ve memleketin iktisadi adan ilerlemesi iin
ticaret, ziraat ve sanayi okullar almas ifade edilmiti.102 Ahrar Frkasnn
siyasi programnn 19. ve 20. maddeleri de Tnin siyasi programnda yer
alan eitim ile ilgili maddelerle rtmektedir. Fakat Ahrar Frkas 20.
maddeye ek olarak askeri ve mlki btn okullarn tm Osmanl
vatandalarna ak olacan vaad ediyordu. Bu durum olduka nemliydi.
Zira tm Osmanl vatandalar askere alma kanununa tabii tutulaca
belirtilirken aznlklarn askeri okullara girileriyle ilgili herhangi bir
giriimde bulunulmam hatta Harbiye ve Askeri Tbbiyeye girmek isteyen
Ermeni genlere zorluklar kartlmt.103 T, eitim konusunda Rumlarla
atma halindeydi. ttihatlarn politikalarnn geleneksel ayrcalklarna
son verecei endiesini tayan Rumlar, 1908 seimleri ncesinde
yaynladklar siyasi programda Rum Patrikhanesine ait imtiyazlara ve
haklara uyulmasn talep etmilerdi.104 T, siyasi programna daha nce
bahsettiimiz ve aznlklarn imtiyazlarnn korunacan ifade eden 10.
maddeyi koyarak bu tr endieleri gidermek istemiti. Fakat Tlilerin
aznlk okullarna da devlet denetimi getirmek ve Trkenin aznlk
okullarnda okutulmasn salamak istemeleri Rumlarn tepkisini ekmiti.
Rum Patrikhanesi kendilerine verilen ayrcalklar sonuna kadar
savunacan duyurmutu. Tlilerin giriiminden nce aznlk okullarnda
eitim programlar aznlklarn kendileri tarafndan hazrlanyor ve
bakanln teftiini kabul etmiyorlard. Tliler ise aznlk okullarnda
okutulan kitaplarn burada okuyan rencilere Trkler ve Mslmanlara
kar dmanlk aladn ve bamszlk fikrini benimsetmeye altn
ileri srerek muhakkak denetim altna alnmasn gerekli gryordu.
Tlilerin eitim politikasnda zellikle Rum Patrikhanesi ile olan
ekimeleri 1911 ylnn ilk aylarnda kurulan bir komisyonla zme
kavuturuldu. Tli ve Rum mebuslardan oluan komisyona dnemin Maarif
Nazr smail Hakk Bey de katlmt. Anlamazln zm Rum
okullarna baz imtiyazlarn tannmas ile zlebilmiti.105
102
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99-100.

Akin, 2009a, a.g.e., 168.
104
Hseyin Cahit, Rumlarn Program, Tanin, 21 Austos 1324, No: 34, s. 1.
105
Hasan Taner Kerimolu, II. Merutiyetin lk Yllarnda ttihat ve Terakki Cemiyetinin
Eitim Politikas ve Rumlar, Dokuz Eyll niversitesi Buca Eitim Fakltesi Dergisi, 2007
Say: 22, s. 134140.
103
88
Anlamaya gre; Rum okullar bakanlk mfettileri tarafndan

denetlenebilecek fakat prosedre uymayan okullar konusunda bakanlk sz
konusu okullar ile deil Patrikhane ile temasa geecekti. Rum okullarnda
retmenlik yapan kiiler diplomalarn alt ay ierisinde tasdik ettirdikleri
takdirde askerlikten muaf tutulacak, Rum okullarnda mezun olan renciler
bir st btn okullara girebilecekler ve ruhsat olmayan okullar ruhsat
alabilmek iin ders programlarn ve retmen listesini ieren bir cetveli
bakanla sunacaklard. Sz konusu anlama Tnin eitim politikasna ve
dolayl olarak unsurlarn birlii dncesine ters dmekteydi. Nitekim
dnemin Harbiye Nazr Mahmud evket Paa ile Rum mebuslar askerlik
konusunu grmler ve Paa ahz- asker kanunu onaylanncaya kadar Rum
retmenlerin askere alnmamas iin gerekenlerin yaplmasn istemitir.106
Aznlklarn eitim ile ilgili olan taleplerinin dnda kalan konularda ise
Tliler ncelikle stanbul Darlfnun, daha sonra ise ilk ve orta dereceli
okullar ve retmen okullar zerinde durmular ve kzlar iin eitim
imknlar arttrlmaya allmtr. lkretim reformlarnda Sat Bey ve
Emrullah Efendinin107 katklar olmutur.108
Tnin siyasi programnn 18. maddesi memleketin iktisadi ilerlemesini
ve refahn temin edecek ve ziraatn gelimesini salayacak nlemlerin
alnacan ifade ediyordu. XVII. yzyln balarnda bozulmaya balayan
Osmanl ekonomisi XX. yzyln balarnda hemen hemen km ve
Avrupann pazar ve hammadde deposu durumuna gelmiti. Bir sanayi
atlm gsterilememi dahas Avrupann gelimi teknolojilerle retim
yapmas yerli kk reticiyi bsbtn vurmutu. Osmanlda Trkler daha
ok ziraat ile urarken, Rum, Ermeni ve Yahudi aznlklar ise ticareti
ellerinde tutuyorlard. Vergi deyerek askerlik grevi de yapmayan bu
aznlklar ticaret sayesinde gittike zenginlemi, Trkler ise z vatanlarnda
fakir kalmlard. Bilhassa stanbul, zmir gibi ehirler ve Rumeli vilayetinde
zengin kesim hem aznlklar olmu ve bu durum ttihatlar milli bir iktisat
politikas uygulanmas dncesine sevk etmitir.109 Tliler iktidar ele
geirdikten sonra Milli ktisat politikas erevesinde, ekonomiyi
iyiletirmek ve yabanc irketleri denetim altna almak iin almalar
balatt. Bteyi tekrar dzenlemek, tarm gelitirmek ve Trkleri ticarete ve
sanayiye tevik etmek amacyla bir takm dzenlemeler yapmak niyetinde
106
Kerimolu, 2007, a.g.m., s. 140.

Sat Bey ve Emrullah Efendinin eitim sistemi hakkndaki almalar iin bkz. Mustafa
Ergn, II. Merutiyet Dnemindeki Eitim Reformlarnn Trk Modernlemesindeki Yeri,
100. Ylnda II. Merutiyet Gelenek ve Deiim Ekseninde Trk Modernlemesi Uluslar aras
Sempozyumu, Bildiriler, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl ve Marmara niversitesi, 2009,
S. 263273.
108
Kodaman, 2006, a.g.m., s. 191.
109
Birinci, 1990, a.g.e., s. 17-18.
107
89
olan Tliler, bu almalar neticesinde 19081918 arasnda Trklere 236

irket kurdurmular ve Ziraat Bankas aracl ile giriimcileri kredi vermek
suretiyle desteklemilerdir. Ekonomiye vurulmu en byk pranga olan
kapitlasyonlarn zincirini 9 Eyll 1914te krmlar ve tek tarafl olarak
kaldrmlardr. Tliler ayrca sanayiyi tevik iin Aralk 1913de Tevik-i
Sanayi Kanun- Muvakkati yrrle koymular ve bu kanunla fabrika
kurmak ve altrmak iin gerekli olan tehizat, ithalat edilirken gmrk
verginden muaf tutulmutu. Ayrca yerli mal tketimi konusunda da
almalar yaplyordu.110 1914 yl balarnda Tevik-i Sanayi-i
Talimatnamesi, Ocak 1917de ise Tevik-i Sanayi-i Kanun- Muvakkatinin
Suret-i Tatbiki Hakknda Nizamname karlmt. Yabanc irketleri
milliletirmek adna Mart 1916da bu irketleri denetim altna alan ve
statlerini deitiren kanun yaynland. Bu kanunla salt yabanc altran bu
irketlerde Mslman-Trk altrlmas saland ve Dyun- Umumiye
daresinin bunlar zerindeki yetkileri kaldrld. Hkmet yeni gmrk
tarifesi yapmak ve para basmak hakkna sahip oldu. Tliler bu iktisadi
hamlelerden sonra milli bankaclk politikasn da hayata geirdi. 1917de 4
milyon sermaye ile Osmanl tibar- Milli Bankas111 kuruldu.112
Tnin siyasi programnn 19.maddesi seimlerin tam bir serbestlik
ierisinde cereyan etmesini engelleyecek her trl dnce ve hareketin
hkmet tarafndan engellenmesini talep ediyordu. Her ne kadar T 1908
devrimini gerekletirmi ve Merutiyeti tekrar ilan ettirmi bir gce olsa
da, yaplacak olan seimlerde bir ekilde Meclis-i Mebusanda ounluu
kazanmalyd. Tnin mecliste ounluu kazanmasn engellemek isteyecek
aznlk gruplar vard. Bu gruplar seimlere hile kartrabilir ya da hakim
olduklar blgelerde semene bask yaparak seim sonularn kolaylkla
etkileyebilirlerdi. T, tm bunlara karn hkmetin seimlerin gvenliini
salamasn talep eden bir maddeyi siyasi programna koymutu. 1908
seimlerinde byk baar elde eden T, 1912 seimlerinde seimlerin
gvenliini kendisi illegal bir ekilde salamaya alm ve tarihimize
Sopal Seimler deyiini kazandrmtr.
Siyasi programn 20. maddesinde gerekli vasflara haiz her Osmanl
vatandann lkenin her yerinden kendisini mebus setirebilme hakknn
110
Kodaman, 2006, a.g.m., s. 191.

Osmanl tibar- Milli Bankas, 1917 ylnn balarnda kurulmu ve 1927 ylnda
Bankasna katlmtr. Osmanl tibar- Milli Bankas ve Tnin milli bankaclk dncesi
hakknda detayl bilgi iin bkz. Suat Oktar-Arzu Varl, ttihat ve Terakki Dneminin Ulusal
Bankas: Osmanl tibar- Milli Bankas Marmara niversitesi BF Dergisi, 2009, Cilt: 27,
Say: 2, S. 0120.
112
smail Yldrm, On Dokuzuncu Yzyl Osmanl Ekonomisi zerine Bir Deerlendirme
(18381918), Frat niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2001, Cilt: 11, Say: 2, s. 324325.
111
90
olmas isteniyordu. T, 1908 seimlerinde Rumeli dnda tekilatlanmas iyi

olmad iin bu blgelerde devrimden sonra ttihat olmayan birok kiiyi
mebus aday yapmak durumunda kalmt. Bu durumun nne gemek adna
cemiyete tam bal olan kiileri lkenin her yerinden mebus setirebilmeyi
arzu ediyordu. Fakat Kanun- Esasi deiikliklerinde veya ntihab- Mebusan
Kanun- Muvakkatinde bu istei gerekletirecek herhangi bir dzenlemeye
gidilmemitir.
Tnin siyasi programnn son maddesinde programn maddelerinin
zamann gereklerine gre deitirilebilecei, bunlardan bir veya birkann
kaldrlabilecei ve bunlara baz maddeler eklenebilecei ifade edilmitir.
Sonu
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin kurulu aamalar ve 1908
seimleri ncesi yaynlam olduu siyasi program zerine yapm
olduumuz incelemeler neticesinde gnmz Trk siyasi yapsnn henz II.
Merutiyet dneminde temellerinin atlm olduunu gryoruz. Nitekim
gizli bir cemiyet iken, meruti ynetimi halka mal ettii bir devrim ile
gerekletiren ttihatlar, iktidar ele geirdikten sonra zaman zaman
muhalefet ve aznlklar ile atmalar yaam fakat kendisine grev
addettii, Osmanl Devletinin paralanmasn engellemek lksnden
amamtr.
Siyasi program zerinde yaptmz incelemede Osmanlnn
paralanmasnn engellenmesi iin aznlklarn birletirilmesi ve tebaa
anlayndan vatandalk bilincine geilmesi iin ttihatlarn yapmaya
alt eylemlerin bir nevi listesine bakyormuuz izlenimi edinmemiz
kanlmaz olmutur. Uluslarn birliini salamak suretiyle ttihad idealini
gerekletirmeye alan cemiyet, iktisadi, idari ve askeri alanlarda da bir
takm almalar yapmak suretiyle terakki dncesini gerekletirmeye
almtr.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi programnda yer alan
birok maddenin Osmanl Ahrar Frkasnn yaklak bir ay nce yaynlad
siyasi programnda yer alan maddelerle birebir rtmesi, ttihatlarn siyasi
programnn Ahrar Frkas siyasi programna baklarak hazrland gibi bir
dnceye bizleri sevk etmektedir. Ayn zamanda siyasi programlarnda
yetki genilii ilkesine ska vurgu yapan ve kendi dillerinde eitim
konusunda srar eden aznlklklarn programlarna da bir nevi cevap
niteliinde olduu gze arpmaktadr.
Siyasi programda unsurlarn birliini gerekletirme dncesi net bir
ekilde gze arparken, bu birliin Osmanl vatandal ats altnda ve
Trk kimliinin bir st kimlik olarak benimsetilmesi suretiyle
91
gerekletirilmek istendii de aikrdr. Nitekim ttihatlar bu konuda

aznlklar ile ska mcadele etmek zorunda kalm, Balkan Savalarndan
sonra da Trklk akmna daha ok sahip kmaya balamlardr.
Son olarak siyasi programda vaad edilen ve zellikle 1909 Kanun-
Esasi deiiklikleri ile gerekletirilmeye allan en nemli husus
Merutiyet rejiminin daha meru bir hale getirilmek istenmesi olmutur. Bu
balamda hkmet, meclise kar eylemlerinden dolay sorumlu olmu,
padiahn meclisi keyfi olarak kapatmas ve tatil etmesi engellenmi ve
meclis hem hkmet hem de padiah karsnda daha gl bir hale
getirilmitir. Parlamentolu, anayasal bir devlet olan Osmanl, ttihat ve
Terakkinin almalaryla ayn zamanda bir hukuk devleti olmak konusunda
byk admlar atyordu.
KAYNAKA
17 Temmuz 1324 tarihli Hafiyeliin lgas Hakknda rade-i Seniyye, 2.
Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 7, s. 9.
31 Temmuz 1324 tarihli Adi ve Siyasi Sulularn Aff Hakknda rade-i
Seniyye, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40.
4 Recep 1326 tarihli Kanun- Esasinin meriyeti hakknda sadr olup Bab-
Alide kraat edilen Hatt- Hmayun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 8 s.
11.
5 aban 1327 tarihli 7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun- Esasinin Baz
Mevadd- Muadelesine Dair Kanun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 130,
s. 638644.
Afyoncu, E., nal, A., Demir, U. (2010). Osmanl mparatorluunda Askeri
syanlar ve Darbeler, Yeditepe Yaynevi, stanbul.
Ahmad, F. (1986). ttihat ve Terakki 19081914, Kaynak Yaynlar,
stanbul.
Akkaya, R. (2005). Prens Sabahattin, Liberte Yaynlar, Ankara.
Akin, S. (2009a). Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara.
Akin, S. (2009b). Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, maj Yaynevi,
Ankara.
Aydemir, .S. (2001). Tek Adam Mustafa Kemal 18811919, C: 1, Remzi
Kitabevi, stanbul.
92
Bilim, C.Y. (1999). Osmanllarda Eitimin adalamas Askeri

Okullar, Osmanl, C: 5, S: 237244, Ankara.
Birinci, A. (1990). Hrriyet ve tilaf Frkas II. Merutiyet devrinde ttihat
ve Terakkiye kar kanlar, Dergah Yaynlar stanbul.
Buran, H. (2005). Seim Sistemleri ve Trkiye in Yeni Bir Seim Sistemi
nerisi, Siyasal Kitabevi, Ankara.
Cahit Hseyin, Rumlarn Program, Tanin, 21 Austos 1324, No: 34, s. 1.
ada, T. (2001). Trkiyede Yerel Ynetimlerde dari zerklik,
Marmara niversitesi BF Dergisi, XXX(I): 391416.
avdar, T. (1999). Trkiyenin Demokrasi Tarihi, mge Kitabevi, Ankara.
Erdoan, M. (2003). Trkiyede Anayasalar ve Siyaset, Liberte Yaynlar,
Ankara.
Ergn, M. (2009). II. Merutiyet Dnemindeki Eitim Reformlarnn Trk
Modernlemesindeki Yeri, 100. Ylnda II. Merutiyet Gelenek ve
Deiim Ekseninde Trk Modernlemesi Uluslararas Sempozyumu,
Bildiriler, stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl ve Marmara
niversitesi, s: 263273.
Kerimolu, H.T. (2007). II. Merutiyetin lk Yllarnda ttihat ve Terakki
Cemiyetinin Eitim Politikas ve Rumlar, Dokuz Eyll niversitesi
Buca Eitim Fakltesi Dergisi, 22: 133143.
Kili, S., Gzbyk A.. (1985). Trk Anayasa Metinleri Sened-i ttifaktan
Gnmze, Trkiye Bankas Yaynlar, Ankara.
Kodaman, B. (1990). Osmanl Siyasi Tarihi 18761920, Doutan
Gnmze Byk slam Tarihi, C: 12, S: 19200, a Yaynlar,
stanbul.
Kodaman, B. (2006). II. Merutiyet Dnemi (19081914), Trkler, C: 13,
S. 165192, Ankara.
Lewis, B. (1970). Modern Trkiyenin Douu, Trk Tarih Kurumu
Yaynlar, 4. Seri, Say: 8, Ankara.
Mardin, . (2001). Jn Trklerin Siyasi Fikirleri 18951908, letiim
Yaynlar, stanbul.
Ouz, G. (2006). Osmanl Gazetesinin (18971904) Girit syanlarna
Bak, Ahi Evran niversitesi Krehir Eitim Fakltesi Dergisi, 7(2):
89111.
93
Oktar, S., Varl, A. (2009). ttihat ve Terakki Dneminin Ulusal Bankas:

Osmanl tibar- Milli Bankas Marmara niversitesi BF Dergisi,
27(2): 0120.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program, 6 Ekim 1908 Tarihli
ura-y mmet Gazetesi, No: 140, s. 2.
kn, A.G. (1982). Tatil-i Egal Kanunu 1909 Belgeler-Yorumlar, Ankara
niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Yaynlar, No: 503, Ankara.
Ramsaur, E.E. (2007). Jn Trkler ve 1908 htilali, Pozitif Yaynlar,
stanbul.
Sar, N. (2004). Mekteb-i Tbbiye, TDV slam Ansiklopedisi, 19: 25,
Ankara.
Shaw, S.J., Shaw, E.K. (2006). Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye
Cilt 2 Reform, Devrim ve Cumhuriyet: Modern Trkiyenin Douu
1808-1975, E Yaynlar, stanbul.
Tanr, B. (2010). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (17891980), Yap
Kredi Yaynlar, stanbul.
Tunaya, T.Z. (1998). Trkiyede Siyasal Partiler Cilt: 1 kinci Merutiyet
Dnemi 19081918, letiim Yaynlar, stanbul.
Tuncer, E. (2003). Osmanldan Gnmze Seimler (18772002), Tesav
Yaynlar, Ankara.
Yldrm, . (2001). On Dokuzuncu Yzyl Osmanl Ekonomisi zerine Bir
Deerlendirme (18381918), Frat niversitesi Sosyal Bilimler
Dergisi, 11(2): 313326.
94
EK 1: Merutiyetin ilanndan sonra Enver ve Niyazi Paalar iin bastrlan

ve satlan duvar resmi. Altnda Vatan Darbe-i stibdattan Kurtaran
Kahramanlar yazs.
Kaynak, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul, 1990, C: 12, s. 73.
95
EK 2: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program
Kaynak, ura-y mmet Gazetesi, 6 Ekim 1908, No: 140, s. 2.
96

İttihat Ve Terakki

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

İttihat Ve Terakki

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ankr Karatekin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 3(1): 61-96

Gizli Bir Cemiyetten ktidara: Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin

From a Secret Committee to Government: 1908 Elections Political

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Kuruluu

Sina Akin, Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, Ankara, 2009a, s. 4546.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Tam bir gizlilik ierisinde hareket eden rencilerin5 faaliyetleri ilk

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

karlanm fakat rk ve milliyeti bir sylem kullanlmam ve tm

avdar, 1999, a.g.e., s. 53.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

bakandan olutuu belirtilmektedir. yeler ile ilgili olan maddeler (Madde

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

ve birka arkadayla beraber 1897de rgtn merkezini Cenevreye tad.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Konya demiryolu hatlarnn yapmlarn tamamlayarak hizmete sokmu ve

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

genel bir ar yaplm ve 49 ubat 1902de Pariste ilk defa Osmanl

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

hcre tipi yaplanma benimsenmi ve gizlilie byk nem verilmitir. yle

Akin, 2009a, a.g.e., s. 106-108.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

1907de Selanike naklini saladktan sonra cemiyete katldn fakat

Ramsaur, 2007, a.g.e., s. 123.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Makedonya olarak adlandrdklar vilayet (Selanik, Kosova, Manastr)

Akin, 2009a, a.g.e., s. 118-119.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Shaw&Shaw, 2006, a.g.e., s. 321. avdar, 1999, a.g.e., s. 97.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

amacyla isyanclarn isteklerinin yerine getirilmesinin uygun olduu ifade

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

yaynlanan 7 maddelik geici bir talimatla seimler gerekletirilmiti.

Erol Tuncer, Osmanldan Gnmze Seimler (18772002), Ankara, 2003, s. 2527.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

10. maddesi Tliler ve Hkmetin kar karya gelmesine sebep oldu.

Ahmad, 1986, a.g.e., s. 46-50.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

padiah tarafndan onaylanyordu. ve d nemli ilerin grld kurul

Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 76.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

maddesini deitirdiler. Maddenin deitirilmi halinde Mebusan Meclisi

Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 76.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Tnin siyasal programnn 2. maddesi Meclis-i Umumiyi oluturan iki

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Siyasi programn 4. maddesi, anayasann 1. maddesine70 uygun olmas

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

T, merkeziyeti ve ttihad- Anasr ideolojisine bal bir siyasi izgidedir.

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 189.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

Akin, 2009a, a.g.e., 167.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

kabiliyetlerine uygun memurluklara girebileceklerini ifade etmekte ve

Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

programlarnda bu durum iyiden iyiye fark edilebiliyordu. Mesela Rumlar

Akin, 2009a, a.g.e., 167-168.

S. GKBAYIR / ankr Karatekin niversitesi SBE Dergisi 3(1): 61-96

kmasna sebep olmutur.93 ttihatlar ordunun fiziki anlamda