Professional Documents
Culture Documents
zet
Bugne kadar zerinde birok alma yaplmasna ramen ttihat ve Terakki Cemiyeti hala
gizemini korumaktadr. Kongreleri, yeleri, ubeleri ve tzkleriyle her zaman gizemli
kalmay baaran bu yaplanma, nasl olabiliyor da bugnk siyasal hayatmzda etkisini hala
hissettirebiliyor? Kamuoyunda cemiyete ait, henz gn yzne kmam belgelerin olduu
kans var iken bu rgt nasl daha iyi tanyabiliriz? almann ilk blmnde Osmanl
ttihat ve Terakki Cemiyetinin kuruluu, yaplanmas ve yeleri incelenmitir. kinci
blmde Osmanl Devletinde Merutiyet rejimi ikinci defa ilan edildikten sonra yaplan ilk
ok partili seim ncesi ttihat ve Terakki Cemiyetinin 6 Ekim 1908 tarihli ura-y mmet
gazetesinde Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program bal altnda yaynlad
21 maddelik seim programnn incelenmesine yer verilmitir. Seimlerden mutlak bir zaferle
kan ttihat ve Terakki Cemiyetinin siyasi duruunu Meclis-i Mebusana ne kadar
yansttn irdelemeye ve siyasi programna uygun olarak zellikle Kanun- Esaside
gerekletirmi olduklar 1909 deiikliklerini mercek altna almaya altk.
Anahtar Kelimeler: ttihat ve Terakki Cemiyeti, II. Merutiyet, Kanun- Esasi, Meclis-i
Mebusan.
ankr Karatekin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih ABD, ankr - TRKYE
E-posta: s.gokbayir@hotmail.com
61
62
63
64
65
66
67
68
29
69
70
de dier kurucular ve yelerin herhangi bir Mason locas ile baka trl bir
balants olup olmad kesin deildir.
Pariste bulunan ttihatlar, bir mddet Selanikteki oluumun kurulum
ve yaplanma aamasna sadece seyirci kalmakla yetinmilerdir. 1902de
yaplan kongrede alnan byk devletlerin Osmanlya mdahalesi karar
sebebiyle balayan ayrlk devam ediyordu. 1907 ylnn ikinci yarsndan
itibaren Ahmet Rzann bakanlndaki Terakki ve ttihat Cemiyeti ve
Selanikte bulunan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin karlkl grmeleri
balam ve 26 Eyll 1907 tarihinde yaynlanan bir bildiri40 ile bu iki
cemiyet Osmanl Terakki ve ttihat Cemiyeti ad altnda birletirilmitir.
1907de yaanan bu gelimenin hemen sonrasnda 2729 Aralk
tarihinde Pariste kinci Osmanl Liberalleri Kongresi dzenlendi. Ahmet
Rza Bey, Prens Sabahattin ve Tanakstyun temsilcilerinin katld
kongrede basklara kar silahl direnme, grev, vergi dememe ve gerekirse
toptan ayaklanma gibi bir takm sert karalar alnd. lk kongrede alnan,
byk devletlerin mdahalesi kararna itiraz eden Ahmet Rza ve arkadalar
bu defa silahl eylem ve toplu isyan kararna ayn tepkiyi gstermemi ve
hatta desteklemitir. Zannmzca Ahmet Rza Bey ve evresinde bulunanlar
silahl eylem dnda istibdattan kurtulma yolu kalmadna kanaat
getirmilerdi. Keza bu kararlarn alnmasnda Selanikte kurulan cemiyetin
subay ve asker yelerinin 3. Orduya hkmediyor olmas da etkili olmutur.
Osmanl Devleti tarihinde siyasal adan son derece nemli olan yeni
bir dneme girilmek zereydi. Bu dneme damgasn vuracak olan T ise son
halini yukarda belirttiimiz birleme ile almt. Buna, Pariste toplanan
kongrede alnan silahl ayaklanma karar eklenince sre hzlanmt.
1908 Devrimi: Merutiyetin lan ve Seimler
Abdlhamid, 14 ubat 1878de yaynlad bir bildiri ile meclisin
grevini yaptn fakat genel durum itibariyle ilevini laykyla yerine
getiremediini ifade ediyor ve kendi ilan ettii Kanun- Esasinin 7. ve 35.
maddelerinin verdii yetkiye dayanarak meclisi tatil ediyordu. Bu tatil otuz
yldan fazla srm ve bu zaman ierisinde tm muhalif ve aykr sesler
susturulmutu. Gariptir ki kanunen yrrlkte olsa da meclisin tatil
edilmesiyle fiilen yrrlkte olmayan anayasann 113. maddesinin vermi
olduu srgn yetkisi Abdlhamid tarafndan sklkla kullanlmtr.
Srgnler, kongreler, tzkler ve darbe planlar ile geen yaklak yirmi
yln ardndan T son halini alm ve harekete gemeye hazr hale gelmiti.
Fitili ateleyen hadise ise dnemin byk devletlerinin (Dvel-i Muazzama)
40
Bildirinin tam metni iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 81. Ramsaur, 2007, a.g.e., 146-148.
71
72
karak isyan bayran ekti. Niyazi Beye, Ohrili Eyp Sabri ve Binba
Enver Bey katlm ve ayaklanmann ap bytlmt.44 Saray ve Bab-
Ali ilk bata durumun vahametini kavrayamamt. Padiah, emsi Paay
isyan bastrmas iin grevlendirmiti. Alayl bir subay olan emsi Paa
hibir zaman mektepli subaylar sevmemiti ve harekete getii anda isyan
bastrmas
pek
muhtemeldi.
Paa,
7
Temmuzda
Manastr
Telgrafhanesinden stanbula son durumu bildiren bir telgraf ekmiti.
Resneye hareket etmek zere telgrafhaneden karken Tli Temen Atf
Kaml tarafndan vuruldu. Padiahn gndermi olduu st dzey bir
paann gpegndz ehir meydannda vurulmasyla Abdlhamidin blgede
olan otoritesi neredeyse tamamen yok olmu, halkn Tlilere, Tlilerin ise
kendilerine olan gveni artmt. Abdlhamid son bir umutla emsi Paann
yerine atad (Tatar) Mir Osman Paay Manastra gndermiti. 1524
Temmuz tarihleri arasnda da saraya bal askeri birlikler blgeye
gnderilmiler fakat bu askerler de devrimcilerin safna gemilerdi. 2223
Temmuz gecesi Tliler Mir Osman Paann konan basarak tevkif
ettiler. Bu olaydan sonra Tlilerin nnde duracak hibir g kalmamt. 23
Temmuzda Preova ve Firzovik ahalisi saraya Merutiyet istediklerini
bildiren telgraflar45 ektiler. Nihayet, 23 Temmuz 1908de Makedonyada
hrriyet ilan edildi.46
Abdlhamidin hem saraya gelen telgraflar hem de Makedonyada ilan
edilen hrriyet karsnda yapabilecei tek bir hamle kalmt. 24 Temmuz
1908de hkmetin hazrlad
Meclis-i Mebusann itimaa davet
olunmas hakknda irade-i seniyye47 Abdlhamid tarafndan onaylanm ve
otuz yllk istibdat rejimi sona ermiti.
Yaynlanan iradede, Selanik, Manastr ve Kosovada bulunan askerlerin
ve bu vilayetlerin halklarnn Meclis-i Mebusann almas ve Kanun-
Esasinin yrrle konulmas iin isyan balattklar, isyana kar olanlarn
ikence grdkleri ve hatta ldrldkleri, isyan bastrmakla grevli Mir
Osman Paann tevkif edildii belirtilmi, isyanclarn istekleri yerine
gelmezse isyann bytlecei tehdidini kullandklar dile getirilmiti. Sz
konusu meclisin dnemin artlar gerei geici olarak tatil edildii, Kanun-
Esasinin ise hibir zaman yrrlkten kaldrlmad belirtildikten sonra,
isyann durmas ve yabanc devletlerin mdahale etmesinin engellenmesi
44
73
17 Temmuz 1324 tarihli Hafiyeliin lgas Hakknda rade-i Seniyye, 2. Tertip Dstur,
Cilt: 1, Numara 7, s. 9.
49
31 Temmuz 1324 tarihli Adi ve Siyasi Sulularn Aff Hakknda rade-i Seniyye, 2.
Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40.
50
Ahmad, 1986, a.g.e., s. 39-41. Akin, 2009a, a.g.e., s. 139-144.
51
Blent Tanr, Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri (17891980), stanbul, 2010, s. 152.
Ayrca bahsi geen Kanun- Esasi maddeleri iin bkz. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 31-44.
74
52
75
Trk siyasal hayatnn ilk ok partili seimi olan 1908 Seimleri ite bu
kanuna bal olarak yaplacakt. Seime, Merutiyeti yeniden ilan ettiren ve
elinde g ve otoriteyi tutan T, Prens Sabahattinin telkinleriyle kurulmu
olan Ahrar Frkas ve aznlk gruplar katlacakt. Hem Ahrar Frkas hem de
aznlk gruplar kendilerine ait birer seim program hazrlamlard.
Aznlklarn byk lde kendi uluslarnn menfaatlerini gzeten siyasi
talepleri gze arpmaktayd. Ahrar Frkas ise siyasi programnda55 adem-i
merkeziyeti tutumundan taviz vermemi, Tnin siyasi programyla da
birok adan ile benzerlik gsteren bir program yaynlamt. Akin Tnin
siyasi programnn Ahrar Frkasnn siyasi programna baklarak
hazrland izlenimini edinmitir.56 Akinin bu yerinde tespiti Ahrar Frkas
ve Tnin siyasi programlar yan yana incelendiinde net bir ekilde gze
arpmaktadr. Zira Tnin 6 Ekim 1908de yaynlad program, Ahrar
Frkasnn 1 Eyll 1908de yaynlad 25 maddelik programn bir nevi
zeti eklindedir. Birok madde birbiriyle rtmekte yada birbirlerini
detaylandrmakta idi. Ayn zamanda Tnin siyasi program, aznlklarn ve
Ahrar Frkasnn siyasi programlarna cevap niteliinde hazrlanmt. Bu
sebepten dolay Trklerin Program olarak anlan Tnin siyasal
programn yine Ahrar Frkasnn ve aznlklarn siyasal programlaryla
karlatrarak incelemek doru olacaktr.
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyeti Siyasi Program
Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetinin Siyasi programnn giriinde
Bab- Aliye bildirilen 4 Recep 1326 (2 Austos 1908) tarihli Hatt-
Hmayunun 1293 tarihli Kanun- Esasiye muhalif olmayan ksmlar
Meclis-i Umumi tarafndan aksi bir karar alnmadka korunacak ve
yrrlkte kalacaktr denilmektedir.
Sz konusu Hatt- Hmayun57 Merutiyetin ilanndan hemen sonra 1
Austos tarihinde hkmet tarafndan hazrlanm ve ertesi gn Padiah
tarafndan onaylanmtr. Belgenin balangcnda Meclis-i Mebusann
dnemin artlar gerei tatil edildii fakat Osmanl halknn meruti ynetimi
idrak edebilecek bir seviyeye geldii iin meclisin yeniden toplantya davet
edildiinden bahsediliyor ve devamnda Kanun- Esasinin baz
maddelerinin icrasna ynelik hkmler bulunuyordu. Hatt- Hmayunun
55
Osmanl Ahrar Frkas Program iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 188-191.
Akin, 2009a, a.g.e., s. 167-173.
Programn Osmanlca metni iin bkz. ura-y mmet Gazetesi, 6 Ekim 1908, No: 140, s. 2.
bkz. EK2. Gnmz Trkesine evirisi iin bkz. Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-100.
57
4 Recep 1326 tarihli Kanun- Esasinin meriyeti hakknda sadr olup Bab- Alide kraat
edilen Hatt- Hmayun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 8 s. 11. Hatt- Hmayunun gnmz
Trkesine evirisi iin bkz. Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 67-69.
56
76
77
78
63
79
66
80
Kanun- Esasi Madde 1: Osmanl Devleti mevcut paralar ve imtiyazl eyaletleri ile
blnmez bir btndr ve hibir surette blnmeyi kabul etmez. Kili-Gzbyk, 1985,
a.g.e., s. 31.
71
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 98-99.
72
Kili-Gzbyk, 1985, a.g.e., s. 78.
73
Ali Birinci, Hrriyet ve tilaf Frkas II. Merutiyet devrinde ttihat ve Terakkiye kar
kanlar, stanbul, 1990, s. 2427.
74
Kanun- Esasi Madde 108: Vilayetlerin ynetim usul, yetki genilii ve grevler ayrl
ilkeleri zerine kurulmu olup uygulamalar zel kanunla tayin edilecektir. Kili-Gzbyk,
1985, a.g.e., s. 42.
75
Tunaya, 1998, a.g.e., s. 99.
81
82
Bulgarlarn siyasi programlarnda yer alan eitim dili ile ilgili olan
taleplerinden kaynaklanmaktadr. Zira Bulgarlarn programnda mahkeme ve
bakanlklarn yan sra dier resmi dairelere kendi dillerinde dileke
yazabilmeyi ve okullara daha nce tannm olan statlerin aynen devamn
talep ediyorlard.82 T, Osmanl unsurlarnn birliini, Osmanl vatandal
ve Trk dili ats altnda gerekletirme isteindeydi. Keza ileride
greceimiz zere eitim dili konusunda da aa yukar benzer bir ifade
siyasi programda mevcuttu. Ayrca Osmanl topraklarnda yaayan her
ulusun kendi anadilleri ile idari ilemlerini gerekletirmek istemeleri
aznlklarn Osmanlclk ideolojisine ok da sahip kmadklarn
gstermektedir. T, bu durumun farkndayd ve ileride devletin resmi dili
zerinden yaplacak olan siyasi tartmalar bu seimlerle balamadan
sonlandrmak arzusundayd.
Tnin siyasi programna koyduu ve 1909 Kanun- Esasi
deiiklikleriyle zme kavuturduu bir baka konu da mebuslarn yeni
kanun tanzimi ve eski kanunlarda deiiklik yaplmas teklifine yetkili
olmasyd. Bu durum siyasi programn 8.maddesinde mebuslarn, en az on
tanesi tarafndan teklif edilmesi artyla kanun tasarlar teklif edebilme
yetkilerinin olmas teklif edilecektir.83 eklinde ifade edilmiti. 1876 tarihli
Kanun- Esasinin 53.maddesi84 kanun tasars teklif etme yetkisini bakanlar
kuruluna vermekte, Heyet-i Ayan ve Heyet-i Mebusana ise kendi vazifeleri
ile ilgili alanlarda olmak zere ve padiahtan izin alnmas kaydyla kanun
teklifi yetkisi tannmakta fakat kanun tasarlarnn hazrlanmas, yeleri
padiah tarafndan atanan ura-y Devlete braklmaktayd. 1909 ylnda
yaplan anayasa deiiklikleri esnasnda bu madde zerinde de bir takm
deiiklikler yapld. Bu deiikliklerle beraber kabineye tannan yetki ayn
ekilde Ayan ve Mebusan meclislerine de tannyordu. Ayrca kanun teklifi
iin padiahtan izin alnmas ve kanun tasarlarnn ura-y Devlet tarafndan
hazrlanmas uygulamalarna da son veriliyordu. Ahrar Frkasnn
programnda da en az on mebus tarafndan teklif edilmesi kaydyla Meclis-i
Mebusann kanun tanzimi yetkisi olmas isteniyordu.85
Tnin siyasal programnn 9. maddesi tm Osmanl vatandalarnn rk
ve mezhep ayrt etmeksizin kanun nnde eit olduklarn, ehliyet ve
82
83
84
90
85
86
87
102
88
89
90
91
KAYNAKA
17 Temmuz 1324 tarihli Hafiyeliin lgas Hakknda rade-i Seniyye, 2.
Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 7, s. 9.
31 Temmuz 1324 tarihli Adi ve Siyasi Sulularn Aff Hakknda rade-i
Seniyye, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, Numara 11, s. 40.
4 Recep 1326 tarihli Kanun- Esasinin meriyeti hakknda sadr olup Bab-
Alide kraat edilen Hatt- Hmayun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 8 s.
11.
5 aban 1327 tarihli 7 Zilhicce 1293 Tarihli Kanun- Esasinin Baz
Mevadd- Muadelesine Dair Kanun, 2. Tertip Dstur, Cilt: 1, No: 130,
s. 638644.
Afyoncu, E., nal, A., Demir, U. (2010). Osmanl mparatorluunda Askeri
syanlar ve Darbeler, Yeditepe Yaynevi, stanbul.
Ahmad, F. (1986). ttihat ve Terakki 19081914, Kaynak Yaynlar,
stanbul.
Akkaya, R. (2005). Prens Sabahattin, Liberte Yaynlar, Ankara.
Akin, S. (2009a). Jn Trkler ve ttihat ve Terakki, mge Kitabevi, Ankara.
Akin, S. (2009b). Ana izgileriyle Trkiyenin Yakn Tarihi, maj Yaynevi,
Ankara.
Aydemir, .S. (2001). Tek Adam Mustafa Kemal 18811919, C: 1, Remzi
Kitabevi, stanbul.
92
93
94
Kaynak, Doutan Gnmze Byk slam Tarihi, stanbul, 1990, C: 12, s. 73.
95
96