Populer Tarih Dergisi Ocak 2001 Sayi 08

EDTRDEN
LTF TN
lutfu.tinc@ntv.com.tr
Mustafa Kemal'in
kalbinden geenler
ezihe Araz, 'Mustafa Kemal'le 1000
Gn' adl kitabnda, "Cumhuryet'in
ilk kuaklan iin Mustafa Kemal, bir
yeryz adam deil, sanki bir Olemp
ilah gibiydi" der. Cumhuriyet'in bugnk kuaklar ise Atatrk' 'insan' ynyle tanmak istiyorlar. Zaten Atatrk'n de istedii ve hemen her frsatta ifade ettii buydu: Milletin, halkn, onu olduu gibi bilmesi, 'insan' Atatrk' grmesiydi. Bize, 'insan' Atatrk' yakndan tanyabilme olana salayan dnemlerden biri de, Mustafa Kemal'in Latife Hanm ile evlilik gnleridir.
Bu evlilik, topu topu bin gn srmtr. Yani 29
Ocak 1923'ten, 25 Austos
1925'e kadar, 2 yl, 6 ay ve 4
gn... Topu topu bin gn.
Ama bu gnler, yan Mustafa
Kemal ile Latife Hanm'n hikayesi, 'Kurtulu'un ve 'Kurulu' srecinin en eylemli dnemlerine rastlar. Bir evliliin
yks, bir milletin yksyle
i ie yaanmtr. Bu dnem,
Mudanya Mtarekesi'nden
Lozan'a, Cumhuryet'in ilanndan saltanatn ve hilafetin
kaldrlmasna, 'Terakkiperver
Parti' denemesinden eyh Sait
syan'na, byk dnmler
ve inklaplar dnemidir.
Bu dnmler srasnda,
kadn haklan, kadnlarn zgrle kavuturulmas alannda, Atatrk'n giritii inklabn 'canl sembol' de Latife Hanm'dr.
Lord Kinross, 'Atatrk / Bir Milletin Yeniden
Douu' adl iki ciltlik yaptnda, u satrlara yer
verir: "Bir gn Gazi'ye, dilinden 'Bekarlk sultan-
lktr' lafn drmedii halde, niin evlendii sorulunca, bu reform yznden diye cevap vermiti.
Kendi karsnn yzn atn gstermeden, milletten karlarnn yzlerini amasn isteyebilir miydi?.."
Evet, bunlar anlatyor Lord Kinross. Ama bir
cmle sonra da, "in dorusu "m u szlerle vurguluyor: "n dorusu, hem kiisel hem de sosyal
nedenlerden dolay evlendiidir."
Lord Kinross hakl, Atatrk hakszdr bu konuda. Nitekim, hem Nezihe Araz, hem de 'Gazi ve
Latife' adl kitabnda smet Bozda, Atatrk'n Latife Hanm' beendiini, bir e olarak kendisine
uygun grdn sylerler. Bu
iki yazarn tespiti nemlidir.
nk ikisi de kitaplarn kaleme alrken, grg tanklarnn ve Atatrk'n yakn evresinin anlarna zel bir nem
vermilerdir.
te bu adan baknca, yani 'Gazi Mustafa Kemal Paa
Hazretleri'nin, zmir'in kurtuluu gnlerinde, muzaffer bir
bakomutan olarak zmirli bir
gen kz beenmesi ve onunla
evlenmeyi aklndan geirmeye
balamas, bu noktadaki ilk
tepkileri, son derece 'kiisel'
bir konu ve Atatrk'n 'insan'
ynlerini ortaya koyuyor. Nezihe Araz'n kaleme ald kapak konumuz, Mustafa Kemal'in Latife Hanm'la ilk karlama anlarn dillendirerek, evlilik dncesinin nasl ekillendiini,
Mustafa Kemal'in kafasnda ve kalbinde ekillenenleri aktaryor bize.
Nice saylarda her ay bulumak dileiyle.
Popler TARH I Ocak 2001 3
YN TARH
1 OCAK
Hz. Muhammed Mekke'yi kuatt (630).
Millet Mektepleri ald (1929).
zmir'de 'Kltr Park'n temeli atld (1936).
ark Demiryollar, Trk idaresi tarafndan
iletilmeye baland (1938).
'Anadol' marka ilk otomobil piyasaya srld (1967).
Katma Deer Vergisi (KDV) yrrle girdi (1985).
Naim Sleymanolu, 'Yln Sporcusu' seildi (1987).
2 OCAK
Cuma gn hafta tatili olarak kabul edildi (1924).
Soyad Kanunu yrrle girdi (1935).
Trkiye radyolar TRT 1, TRT 2 ve TRT 3 adyla,
koldan yayn yapmaya balad (1975).
3 OCAK
Martin Luther, Roma Katolik Kilisesi tarafndan
afaroz edildi (1521).
Aktr ve ynetmen Mel Gibson dodu (1956).
ABD Bakan Bush ve Rusya Devlet Bakan Boris
Yeltsin, ilk nkleer silah indirimi anlamasn
imzalad (1993).
Mors Alfabesi
yaymland (1838)
'Mors Kodu' olarak da bilinen Mors Alfabesi'nin temeli,
1830 yl balarnda, elektrikli
telgraf iin, Samuel F. B. Morse tarafndan atlmt. Samuel
F. B., 1938'in 6 ocak gn, gelitirdii bu yeni sistemi kamuoyuna sundu. Bu sistemde
harfleri, rakamlar ve noktalama iaretlerini, eitli biimlerde dzenlenmi nokta, izgi ve
boluklar temsil ediyordu.
Kodlar, farkl uzunluklardaki
elektrik darbeleri biiminde ya
da mekanik sinyaller ve yanp snen k gibi grsel sinyaller biiminde gnderiliyordu. Daha sonraki yllarda gelitirilen ve farkl
bir biime brndrlen Mors Alfabesi, 1851'de, Avrupa lkelerinin katld zel bir konferansta kabul edildi. Uluslararas mors
kodu, gemiden karaya iletiimi ve amatr telsizcilii de iermek
zere, radyo-telgrafn baz trlerinde, hl kullanlyor.
4 OCAK
Fransz Yazar Albert Camus ld (1960).
490 km. uzunluundaki Batman-skenderun petrol
boru hatt hizmete ald (1967).
anakkale'de, antik Truva Kenti'nin bulunduu yere,
12 metre yksekliinde Truva At' yapld (1976).
5 OCAK
erkez Ethem ve kardeleri, igal kuvvetleri tarafna
getiler (1921).
Rock mzisyeni Jimmy Page dodu (1945).
Atatrk'n doumunun 100. yldnm kutlamalar,
'1981 Atatrk Yl' adyla balad (1981).
1986 Mays ve Haziran ay srgnlerinde yksek
radyasyon bulundu; 56 bin ton ay imha edildi
(1987).
Sabanc Suikasti sanklarndan Mustafa Duyar
am'da, Trkiye Bykelilii'ne teslim oldu (1997).
Rusya, bar anlamas uyarnca eenistan'daki son
askerlerini de geri ekti (1997).
6 OCAK
Samuel Morse kendi gelitirdii Morse alfabesini
aklad (1838).
ABD Bykelisi Robert Kommer'in makam arabas,
Ortadou Teknik niversitesi bahesinde yakld
(1969).
Trk Parasn Koruma Kanunu'nda yaplan bir
deiiklikle, dviz tamak su olmaktan kt; dviz
alm-satm serbestleti (1984).
TV programlarnn yzde 50'si renkli oldu (1984).
Balet Rudolf Nureyev ld (1993).
6 Popler TARH/ Ocak 2001
Uzay mekii infilak etti (1986)

Yapmcln Rockwellow ve Lockheed firmalarnn stlendii
Amerikan uzay mekii Challenger, 1986'nn 28 Ocak gn, Florida'daki Cape Canaveral ss'nden frlatldktan 72 saniye sonra, 7
kiilik mrettebatyla birlikte patlayarak Atlas Okyanusu'na dt.
16 km ykseklikte ve 3.080 km/sa'lk hzla uarken, kat yakt tankna szan bir kvlcm nedeniyle infilak eden Challenger'in okyanusa aklmas, uzay tarihinin en byk kazas olarak deerlendirildi. NASA'nn uzay mekii tasars erevesinde gerekletirilen bu
uuun en ilgin yan, ilk defa 'sade bir vatandan, stelik bir kadnn' bu uzay yolculuuna katlmasyd. ABD'yi yasa boan kazada len 7 astronot, 'ABD kahraman' ilan edildi.
Ky enstitleri kapatld (1954)
7 OCAK
1954 ylnn 27 Ocak'nda karlan bir yasayla, ilkretmen okullar ile birletirilen Ky Enstitleri, Trk eitim tarihinde nemli bir
deneyimi ifade ediyordu. 1940'ta kurulan. 1946-50 aras giderek dier okullardan farksz duruma gelen ky enstitleri; Demokrat Parti'nin iktidar olduu 1950'den
sonra, hkmetin izledii politikann da etkisiyle, ilevini tamamen yitirdi. 1954'te, ky
enstitlerini de ime alan ilkretmen okullarna her yl alnacak rencilerin yzde 75'inin,
ky ilkokullarn bitirenlerden
olmas koulu getirildi.
8 OCAK
Astronomi bilgini Galileo ld (1642).
I. Be Yllk Kalknma Plan kabul edildi (1933).
Ylmaz Gney, 'komnizm propagandas
yapmak'tan 7,5 yl hapse mahkum edildi (1982).
Anadol piyasada (1967)

Trkiye'nin izledii 'ithal ikameci sanayileme politikas', dayankl tketim mallar
sanayiinde ilk rnlerini 1960'larn sonlarnda vermeye balad. Ve 1 Ocak 1967'de,
'Anadol' marka ilk otomobil piyasaya sunuldu. 60'larn planl kalknma stratejisi, dayankl tketim mallar (buzdolab, frn, otomobil vs) ve baz yatrm mallarn retebilmeyi hedeflemiti. Bu ynde ksa zamanda
baarl sonular alnd. Bu dnemin balangcnda 'Devrim' otomobili ile simgeleen
yerli otomobil yapma tutkusu, 'Anadol' ile somut bir sonuca ul
am,
Trk halk bu 'yerli binek'i ksa zamanda benimsemiti.
Mahatma Gandhi ldrld (1948)

ng
olarak
Demokrat Parti kuruldu (1946).

Ylmaz Gney ve Cem Karaca, Trk
vatandalndan karld (1983).
Japon mparatoru Hirohito ld (1989).
9 OCAK
Osmanl devletiyle Rusya arasnda, 'Ya
Anlamas' imzaland (1792).
Ankara niversitesi Dil, Tarih, Corafya
Fakltesi renime balad (1936).
Halide Edip Advar ld (1964).
10 OCAK
I. nn Sava, Trk kuvvetlerinin zaferiyle
sonuland (1921).
Askeri Yargtay, Deniz Gezmi, Hseyin nan ve
Yusuf Aslan hakkndaki lm cezalarn
onaylad (1972).
Krtaj yasallat (1984).
TRT'de, Trkenin yap ve ileyiine ters
dt' gerekesiyle, 'an, devrim, zgrlk'
gibi kelimelerin kullanlmas yasakland (1985).
11 OCAK
DHKP-C tarafndan Sabanc Center'da
dzenlenen suikast sonucu, Holding Ynetim
Kurulu yesi zdemir Sabanc, Toyotasa Genel
Mdr Haluk Grgn ve Bakanlk Sekreteri
Nilgn Haefe ldrld (1996).
12 OCAK
Meclis'i Mebusan stanbul'da son toplantsn
yapt (1920).
ABD ynetimi, Marshall Plan erevesinde
Trkiye'ye 58 milyon Dolarlk askeri yardm
yaplmasn onaylad (1952).
13 OCAK
Kurtulu Sava komutanlarndan Halit Paa,
Meclis'te Ali etinkaya tarafndan bir kaza
kurunuyla vuruldu (1925).
'Ekmek Karnesi' uygulamalasna baland
(1942).
14 OCAK
Atatrk'n annesi Zbeyde Hanm, zmir'de
ld (1923).
Eski Milli kaleci, iadam Sabri Dino, Boazii
Kprs'nden atlayarak intihar etti (1990).
Popler TARH/ Ocak 2001 7
15 OCAK
Othon, Roma mparatoru ilan edildi (69).
Nzm Hikmet, Selanik'te dodu (1902).
Kbrs Konferans, Londra'da balad (1964)
16 OCAK.
Rus ar 'Korkun van' tahta geti (1547).
Sahnelerdeki ilk Trk kadn Bedia Muvahhid
dodu (1902).
Sovyetler Birlii'nde, aralarnda Troki'nin de
bulunduu 30 muhalefet lideri Almat'ya srld
(1928).
Yeni mar Kanunu yrrle girdi (1957).
17 OCAK
Rev yldz Josephine Baker, stanbul'a
geldi.(1934).
Rudyard Kipling ld (1936).
18 OCAK
raan Saray yand (1910).
'Trak' adl yolcu vapuru, anakkale'den
Bandrma'ya girerken kayalara bindirerek batt;
24 kii ld (1944).
Trk pop mziinin nl bestecisi ve aranjr
Onno Tun, kendi kulland uan dmesi
sonucu hayatn kaybetti (1996).
19 OCAK
Yazar Edgar Allan Poe dodu (1809).
Indira Gandhi, Hindistan Babakan oldu (1966).
'Beyaz Kelebekler' mzik topluluunun
eleman, geirdikleri trafik kazas sonras
yaamlarn kaybettiler (1970).
Gneydou'da 66 okul, retmensizlik nedeniyle
kapand (1984).
20 OCAK
Midilli Kruvazr, mroz aklarndaki maynlara
arparak batt (1918).
Ynetmen Federico Fellini dodu (1920).
TBMM'nin oluumunun ardndan, 23 maddelik ilk
anayasa kabul edildi (1921).
General Einsenhower, ABD Bakan seildi (1953).
Varlk Dergisi Roman Armaan'n, Yaar Kemal,
'nce Memed' romanyla kazand (1956).
21 OCAK
Fransa Kral XVI. Louis, idam edildi (1793).
1917 Sovyet Devrimi'nin mimar Viladimir li
Uliyanof Lenin ld (1924).
Ankara'ya, Kore'den ilk hasta ve yaral
kafilesi geldi (1951).
Adnan Oktar ve 'mridi' olduklar ne
srlen 66 erkek ve 68 kz gzaltna
alnd (1990).
Vietnam'da sava sona erdi (1973)

Paris'te, 2~ Ocak gn, ABD, Kuzey Vietnam ve Vietkong temsilcileri arasnda imzalanan bar anlamasyla, Vietnam'da yllardr sren sava sona erdi. Antlama, Vietnam'daki btn Amerikan askerlerinin 60 gn iinde ekilmesini
ve Gney Vietnam halknn kendi
kaderini belirlemesini ngryordu. Savan sona erdiini bir radyo
ve televizyon konumasyla aklayan ABD Bakam Nixon, "unu
bilmeliyiz ki, savan sona ermesi
barn kurulmas yolunda ilk
admdr" dedi. Paris Anlamas'yla sona eren Vietnam Sava
boyunca,
46.000
Amerikal,
184.000
Gney
Vietnaml,
925.000 Kuzey Vietnaml hayatn
kaybetmst.
Meltemin
'MissChram'
zaferi (1989)
1988 ylnda, bir gazetenin at Trkiye
Gzellik Yanmas'nda
'Kralie' olan Meltem
Hakarar, adn ilk kez
bu baarsyla duyurmutu. Sovyetler Birlii'nde ilk kez dzenlenen
uluslararas gzellik yarmas 'Miss Chram '89'da Trkiye'yi temsil eden Meltem Hakarar; bu yarmada, 22 Ocak gn, hem kralielik tacna sahip olmu, hem de 'Halk Gzeli' ve 'Zerafet Gzeli'
seilmiti.
Markiz, Harih' oldu (1980)

Beyolu'nda, stiklal Caddesi'nde bulunan tarihi restoran-pastane
Markiz; Passage Oriental'in (ark Pasaj) giriinin gney kesiminde
bulunuyordu. 1940 ylnda, Avedis Ohanyan akr (akrolu) tarafndan alan Markiz de, 'Lebon' gibi, edebiyatlarn, niversite hocalarnn ve stanbul'un yeni kentsoylularnn yeledii bir mekan olmutu. Bu mekan ayrca, yksek kaliteli eyas ve mamlleri ile de tannmaktayd. Binann, 1970'lerde bir oto yedek paracsna satlmas, Markz iin sonun balangc olmutu. Hukukularn, mimarlk
tarihilerinin ve yazarlarn abasyla kamuoyuna mal olan Markiz'i
kurtarma almalar sonunda; Eski Eserler ve Antlar Yksek Kurulu tarafndan, 1979'da binann zgn ilevinin balayc olduu karar alnd. Ancak bu arada bamsz
olarak alm tahliye davas da srd ve 27 Ocak 1980'de, Avedis akr binay terk etmek zorunda kald; Markiz Pastanesi, kapand.
Josephine Baker stanbul'da (1934)

Bir dnemin nl siyahi dans ve ses
yldz Josephine Baker'n (1906-1975)
stanbul'a gelii, ilk kez 1929 yl balarnda sz konusu olmu, ama gerekleememiti. 24 Ocak 1929 tarihli 'kdam'
gazetesinde yer alan bir habere gre, yldzn gelmek iin ne srd artlar
ok ard. stanbul'da geirecei her
gn iin 2500 TL talep ediyordu. Ayrca,
Paris-stanbul arasnda yapaca yolculukta, kendisine ve uaklarna zel bir
yatakl vagon ayrlmasn istemiti. Bu
artlarn ifas iin 50 000 TL gerekiyordu; Josephine, gelemedi. Ta ki, 1934 ylna kadar... 1934 ylnn balarnda, Saray Sinemas emprezaryosu
Msy Franko, yldz Trk hayranlaryla buluturma grevini stlenmi, Baker'i Tokatlyan'da kalmaya raz etmiti. 17 Ocak'ta stanbul'a gelen rev yldznn rehberi de, yazar Fikret Adl olmutu.
22 OCAK
stanbul Yerebatan Camii'nde ilk defa Hafz
Yaar (Okur) Trke Kur'an okudu (1932).
Moskova'da dzenlenen gzellik yarmasnda,
Meltem Hakarar birinci seildi (1989).
23 OCAK
nl dolandrc Sln Osman, Zeytinburnu'nda
kumar oynarken yakaland (1961).
24 OCAK
Gazeteci-yazar Uur Mumcu, bir suikast sonucu
katledildi (1993),
25 OCAK
ve i Bulma Kurumu kuruldu (1946).
'Muhteem Sleyman Sergisi', Washington'da
Ulusal Sanat Mzesi'nde ald (1987).
26 OCAK
Leningrad kuatmas, Almanlarn yenilgisiyle
sonuland (1944).
Konya Bamsz Milletvekili Necmettin Erbakan
ve 17 arkada tarafndan, 'Milli Nizam Partisi'
kuruldu (1970).
27 OCAK
Almanya'nn kurduu Auscwitz toplama kamp
Sovyetler tarafndan ele geirildi (1945).
Ky Enstitleri kapatld (1954).
Vietnam Bar imzaland (1973).
Beyolu'ndaki tarihi 'Markiz Pastanesi' kapand
(1980).
28 OCAK
ngiliz askerleri, Kbrs'ta ilk defa Trklere
kar silah kulland (1958).
Uzay mekii Challenger paraland (1986).
Hitler iktidarda! (1933)
29 OCAK
I. Dnya Sava'na kadar amasz ve yalnz bir yaam sren Adolf

Hitler; gnll olarak katld savatan, lkesinin yenilgiyle kmas
sonrasnda, youn bir hayal krklna uramt. Hitler, Eyll
1919'da Alman i Partsi'ne girerek siyasete atld. Ayn yl , partinin ismi Nasyonal Sosyalist Alman i Partisi (Nazi Partisi) olarak deitirildi. 1923'te, baz komutanlarn da destein alarak, Weimar
Cumhuriyeti'ne kar 'Birahane Darbesi' olarak da bilinen bir darbe
giriiminde bulunduysa da, baarl olamayan ve 9 ay hapis yatan Hitler; serbest kalndan sonra Naz Partisi'ni yeniden rgtledi. ktidar
konusundaki hrsn hibir zaman kaybetmeyen, ama, ayn yln kasm
aynda yaplan seimlerde de byk bir kayba urayan Hitler; iktidara gelebilmek iin her durumdan yararlanmakta kararlyd. Bu yolda
youn bir propagandaya giriti. Sanayi evrelerinin basksna dayanamayan Cumhurbakan Hindenburg, lkedeki siyas bunalm zmek iin, 30 Ocak gn, Hitler'i anslyelie getirmek zorunda kald.
(1923).
Ney stad, hiciv airlerinden Neyzen Tevfik
Mustafa Kemal, Latife Uaklgil ile evlendi
Akmansu ld (1953).
Trkiye'nin Los Angeles Bakonsolosu Kemal
Arkan ldrld (1982).
30 OCAK
Almanya'da Hitler iktidara geti (1933).
Hintli lider Mahatma Gandhi ldrld (1948).
Trkiye i Kyl Partisi kuruldu (1978).
31 OCAK
Trk Maarif Cemiyeti kuruldu (1928).
Babakan Turgut zal, Gkova'da termik
santral kurulacan aklad (1985).
Popler TARH Ocak 2001 9
PARIS'TE BYK SERGI

Paris'te alan uluslararas serginin
Osmanl ubesi byk ilgi ekiyor.
Sergi iin ayrlan binann birinci
katnda, folklor gsterileri yaplp
gayet gzel ilemeli ark hallar
sergileniyor. kinci katta ise Osmanl lkesinin eitli yrelerinde
yetitirilen her trl rn ziyaretilere tantlyor.
(Sabah, 8 Ocak 1901)
ZMIR'DE VEBA
zmir'de ortaya kan veba illeti olduka ciddi bir mahiyet arzetmektedir.
Hkmet, ald tedbirlerle
hastaln
baka tarafa yaylmasn nlemeye alyor. Veba eskiden
ok tehlikeli bir hastalk olmakla beraber, tp ilminin gsterdii ilerlemeler neticesi, nne geilebilir bir
hale gelmitir.
BALOLAR
Tatavla'dak muhta insanlar hayrna, her sene Tatavla Yardm Cemiyeti tarafndan verilmesi mutad
olan balonun, bu sene de Rus sefirinin himayesinde olmak zere,
mkemmel bir surette tertip edilip
uygulanmas kararlatrlmtr.
KMR FIYAT
Havalarn souk gittii u mevsimde, baz istifi ve vurguncular frsattan istifade ile kmr yksek
fiyatla satmaktadrlar. Bunlarn
yolsuzluklarna meydan verilmemesi iin, ilgili mercilere gereken
emirlerin verildii haber alnmtr,
i Sabah, 11 Ocak 1901)
ten sonra tedavle kacaktr.

( 2 Ocak 1926)
OTOMOBILLERE TAKSIMETRE
Taksimetrel otomobiller iin bir
tarife hazrland. Birinci snf otomobillerde ilk 600 metre iin 60
kuru, sonraki her 200 metre iin
de 3 kuru alnacak. kinci snf
otomobillerde, ilk 600 metre iin
40 kuru ve sonraki her 200 metre
iin 2 kuru alnacaktr.
(3 Ocak 1926)
FUTBOL MSABAKALAR
Yeni yln ilk futbol msabakalar
dn yapld. Galatasaray, Beykoz'u
4-1; Hilal, Altnordu'yu 3-0; Beikta, stanbulspor'u 2-0 malup ettiler.
(2 Ocak 1926)
STANBUL'UN NFUSU
C U M H U R I Y E T POSTA PULLAR
Nfus mdriyetinin hazrlad

brorde belirtildiine gre, stan-
Cumhuriyet posta pullar tedavle

kyor. Pullarn basmna nezaret
eden Ali Sami Bey, vazifesini bitirerek Londra'dan ehrimize geldi.
Pullarmz, fabrika tarafndan stanbul'da hkmete teslim edildik-
10 Popler TARH / Ocak 2001
GEN KZN INTIHAR

Evvelki akam saat yedi civarnda,
Beyolu Tarlaba'nda ikamet
eden Madam Horikliyani'nin 17
yandaki kz Eleni, bilinmeyen
bir sebeple intihara girimitir.
Eleni kibrit balarn ezip amonyak ile kartrarak imi, durumu
gren annesi doktor ararak kznn kurtulmasn salamtr.
KRALIE'NIN VEFAT
ngiltere Kraliesi Viktorya hazretleri, evvelki akam vefat etmitir.
ngiltere tahtnn 56. hkmdar
olan kralie, 83 yanda idi. Yeni
kral, 7. Edvard hazretleri oldu.
bul'un nfusu 1.022.495'dr. Bunlardan 577.270'i erkek, 445.225'

kadndr. Yine bu nfusun 742.
283' Mslmanlardan, 280.
212'si ise Rum, Ermeni ve Yahudi
olmak zere Gayri Mslimlerden
olumaktadr.
(6 Ocak 1926)
TAYYARE PIYANGOSU
Tayyare Cemiyeti muazzam bir piyango tertip ediyor. Yeni piyango 7,5 milyon liralktr. Aziz Trkiye'nin
havalarn
dman
uaklarnn taarruzlarndan koruma vazifesini yrten Tayyare
Cemiyeti, yeni piyangosuyla her sene halka 7,5 milyon
lira datacaktr.
( 14 Ocak 1926)
LK TRAFIK LAMBAS
stanbul'da, Taksim Belediye Gazinosu ile Daclk Kulb arasndaki drtyol azna, byk bir
kl seyrsefer direi (trafik lambas) kondu. Drtyol azndan
deiik ynlere gelip geecek olan
aralar, hareketlerini bu yeni klara gre dzenleyecek. Iklar
otomatik olarak alacak.
(4 Ocak 1951)
KORE'DEKI TRK BIRLII

Kore Sava'na katlan Trk birlii, dmana ar kayplar verdirdi; ancak atmalarda en az 500
kii ld. Trk Birlii Komutan
General Tahsin Yazc, "ehitleri-
mizin intikamn aldk" dedi.

Amerikal General MacArthur da,
Trk askerlerinin bu zaferini kutlad. Bu arada, Kunur Sava'ndaki kaybmzn 430 ehit olduu akland.
(28 Ocak 1951
MASON KONGRESI YAPLD

Masonlar Birlii Kongresi, Ankara ve zmir'den gelen delegelerin
de katlmyla stanbul'da yapld.
Bakan M. Kemal ke, yapt
al konumasnda. Masonlar
Brlii'nin manevi, ahlaki ve kltrel amalarla altn syledi.
Kongreye katlan delegelerden bazlar, masonluu siyonzm ve komnizmle eit
tutmak isteyenlere kar, "Biz
yalnzca alakgnlllkle insanla hizmet
etmek isteyen
kimseleriz" dediler.
(28 Ocak 1951)
AGATHA CHRISTIE LD
Yazd 80 polisiye romanla, dnyada 300 milyondan
fazla satan nl ngiliz
kadn yazar Agatha
Christie ld. I. Dnya
Sava'nda
hemire
olarak alrken roman yazmaya balayan ve ilk kitabn
1920'de kaleme alan
Christie, annesinden
ders alarak, okula gitmeden evde renim grmt.
nce de baz tuzaklar hazrlandn ne srerek, "Pilavdan dnenin

ka krlsn" dedi.
(20 Ocak 1976)
(12 Ocak 1976)
ZTRKEYE KARI SAVA

Mlli Eitim Bakam Al Naili Erdem, valiliklere bir genelge gndererek, ar dilin, milli birlii ve
btnln bozduunu, bu dilin
bir moda salgn olduunu ileri
srd; kimi aydnlarn ve basn
mensuplarnn bu modann etkisi
altnda kaldn belirterek bu so-
DEMIREL'E SORUTURMA
CHP, Yahya Demirel'n mobilya
ihracat yolsuzluuyla ilgili olarak,
Babakan Sleyman Demirel hakknda Meclis Soruturmas almasn isteyen bir nergeyi imzaya at. Demirel, kendisi hakknda daha
KAT SKNTS ARTYOR

letmeler Bakam Muhlis Ete, gazete ve dergi sahipleriyle kitap yaymclarnn katld bir toplant
yapt. Bakan Ete toplantda, "zmit Kat Fabrikas'nn kapasitesi
6 bin tondur, bu yeterli deildir ve
sknt yaratmaktadr. Hammaddeye ihtiya vardr. Bu nedenle
sizlerle birlikte, bu 6 bin ton kadn nasl datlacan kararlatracaz" dedi.
(27 Ocak 1951)
STANBUL'A ASMA KPR
Birlemi Milletler Avrupa Komisyonu nun, svire'nin Cenevre

kentinde dzenledii konferansta
konuan Trk delege Orhan Mersinli, 10 yl iinde stanbul Boaz'na asma bir kpr yaplmasnn
planlandn syledi.
(23 Ocak 1951)
rumsuz davranlarla mcadele

edilmesini istedi. TRT de, haber
bltenlerindeki ztrke kelimeleri deitirmeye balad.
(30 Ocak 1976)
KARATA'N TRT'YE TAYINI

Cumhurbakan Fahri Korutrk,
9 Ocak'ta ikinci defa geri evirdii Profesr aban Karata'n TRT
Genel Mdrl'ne
atanmasyla ilgili kararnameyi imzalad.
Bunun zerine Korutrk' sert bir dille
eletiren Ecevit, "Trkiye'de demokratik
hukuk devleti, stelik
ne yazk ki bu defa
Cumhurbakan'nn
elinden bir darbe yemitir" dedi.
(18 Ocak 1976)
lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?
Zaharoff'un
gizli pazarlklar
Byk Taaruz'a birka ay kala, ordunun ihtiyacndan
yararlanmaya alan nl silah tccar Basil Zaharoff,
Mustafa Kemal'in sert kna takld. Trkiye, tm
imkanszlklara ramen, Zaharoff'un karanlk ellerine
teslim olmad.
KAN su ARMAN
Ankara'da
kurulan ton
fabrikas ve
nnde cepheye
gnderilmek
zere bekleyen
toplar (stte).
Mustafa
Kemal Paa,
Byk
Taarruz'dan
nce Trk
yaps bir
tfei deniyor
(sada).
akarya Sava'nn zaferle

noktalanmasndan sonra
ordu, hzla bir taarruz
harekat iin hazrla giriti. Ordunun daha etkili bir ekilde desteklenmesini
salamak iin bir 'Harp Encmeni' (Sava Komisyonu) kuruldu. Encmen, ordu ihtiyalarnn sratle salanmas iin kaynak aramaya balad. Bu konuda ncelik, silah eksiinin giderilmesindeydi.
Yunanllarn silah gcne
yaklaabilmek iin, tfek saysnn kat, makineli tfek ve top
saysnn da iki kat artrlmas
gerekiyordu. Ayrca eldeki silah-
larn ate gcnn de ykseltilmesi, tfek ve top mermisi ihtiyacnn karlanmas lazmd.
Bu hazrlk iin 4 ayr koldan
harekete geildi. Ankara'daki
silah fabrikalar retimi hzlandracak ve Anadolu olanaklar
zorlanacak, stanbul'daki depo-
lardan silah ve cephane karlacak, Fransa, talya ve teki Avrupa lkelerinden silah satn alnacak ve Ruslarla Franszlarn
yardmlar deerlendirilecekti.
te tam o gnlerde, dnyann nde gelen silah tccarlarndan Basil Zaharoff ortaya kt.
Zaharoff, Trk ordusunun iddetle silaha ihtiyac olduunu biliyordu. Trklerin Fransa ve
talya'dan silah ve cephane almas ve Almanya'dan silah satn
alma abalarna girmesi, Zaharoff'un itahn kabartmt. ngiltere Babakan Lloyd George'un 10 Austos 1921 gn
syledii, "Sevr Antlamas yrtlm olduundan silah ticareti
serbesttir. zel irketler sava
halinde bulunan lkelerle silah
ticareti yapabilirler" sz de,
Zaharoff'un Trk ordusuna silah satmann artk mmkn olduu grn glendirmiti.
stelik Trk ordusunun silah alma giriimleri, istedii gibi
gitmiyordu. Silah satn almak
iin Avrupa'ya gnderilmi bulunan satn alma komisyonlarnn pein parayla aldklar silah
ve cephane, kiralanan talyan
vapurlarna Almanya kylarnda yklenmeye balanmt.
Yklemenin Ocak 1922 sonun-
da tamamlanaca, bunlarn ubat 1922 ortalarnda da Anadolu kylarna getirilecei umulmaktayd. Ama ngilizler ve Yunanllar bu satn almalar haber
almlard. Vapurlarn deniz
zerinde yakalanmamas iin,
Fransa ve talya destei arand.
Ancak baar salanamad. Ankara, silah ykl vapurlarn Akdeniz'de kaderlerine terkedilmesi fikrine scak bakmad. Tama
srasnda daha gvenli olabilecek Fransz gemileriyle silahlarn
Mersin veya skenderun'a ulatrlmas iinse 500.000 Lira'ya
ihtiya duyuluyordu. Bu para
bulunamad iin, satn alma
komisyonuna, alnan btn silahlarn Almanya'da satlmas
talimat verildi.
Bulgarlardan silah satn almak iin yaplan giriimler de
olumlu sonu vermemiti. Varna'dan satn alnan ve Anadolu'ya tanmas iin 1.050 adet
tfek yklenen Bakrcef motoru, 7 Mart 1922 gn Karadeniz'de batmt.
O gnlerdeki bir baka ilgin
olay da, Almanya'ya silah

ve cephane satn almalar
iin gnderilen Saffet ve
Nuri Beylerin paray oaltmak ve daha fazla silah almak iin borsada
oynamalar ve parann
hepsini kaybetmeleriydi.
Bir Alman tarafndan dolandrlmlar ve olay yargya gtrld halde
sonu alnamamt.
Ancak tm bu olumsuz duruma ramen, Basil
Zaharoff'tan silah satn
alnmad. Zaharoff, irketi adna Mustafa Kemal
Paa'ya, grmek zere
araclar gnderdi. Mustafa Kemal Paa, birok
devletin madalyalarla taltif ettii, ngiltere'nin 'Sir\ Fransa'nn 'Legion d'Honneur' nvan verdii bu kiiden silah almay
kesin olarak reddetti. nk Basil Zaharoff, Yunanistan'n Ege
blgesini igal etmesi iin ngiltere Babakan Lloyd George'u ikna eden kiiydi. Ve yine Yunanllar kendisinden silah alsn diye,
Yunanistan'a 4 milyon sterlin
krediyi o salamt.
Ankara, savan kazanlmas
iin gereken silahlarn byk blmn Ruslardan ve Franszlardan, bir blmn de talyan-
lardan salamt. zellikle

Franszlar, Anadolu'dan ekilirken silahlarnn byk blmn Trk ordusuna braktlar.
Ancak Trk ordusunu Basil Zaharoff'un sava ziyafetinden
kurtaranlar ise yine cann ortaya koyan kendi insan oldu. stanbul'da nceleri dank, sonra Ankara'ya bal olarak alan gizli gruplar, igal kuvvetlerinin depolarndan byk miktarda silah ve cephaneyi Ararat,
Ladil ve Lankr gemileriyle Anadolu'ya kardlar.
Fransa, Trk
ordusuna
gnderdii
silahlarn
kullanl
eitimi iin,
subaylarn da
Ankara'ya
yollamt.
stteki
fotorafta,
Esliha Silah
Fabrikas
Mdr Nuri
Bey, Fransz
subay ile bir
topun banda
(stte).
Basil Zaharoff kimdir?

1850 ylnda Trkiye'de doan (stanbul ya da Bursa) Basil Zaharoff,
(soldaki fotoraf) aslen Rum asll bir aileden geliyordu. Genlii
stanbul'da, Tatavla (Kurtulu) semtinde geti. Bir geminin ambarnda
gittii Atina'da tant Nordenfeldt silah fabrikasnn
Yunanistan temsilcisi sayesinde silah ticaretine adm
att. 1870'lerin sonunda Nordenfeldt firmasnn
temsilcisi olarak ilk denizalt satn Yunanllara yapt.
Ardndan stanbul'a gitti ve Abdlhamit'e "Yunanllarn denizalts var, denge iin sizin de
almanz gerek" dedi. Osmanl devletine satt iki denizaltnn teslim muameleleri srerken
Zaharoff, Saint Petersburg'da ayn szlerle Ruslara da birka denizalt satmt. 1888'de
bir baka nl silah tccar Hiram Maxim (sadaki fotoraf) ile ortak oldu. Birka yl
iinde, in-Japonya, spanya-Amerika, Girit Sava derken, Zaharoff'un byk hissedar
olduu Maxim firmasnn ad, 1897'de Krupp ve Schneider kadar byd. Balkan
Savalar ve Birinci Dnya Sava'na katlan hemen btn lkelere silah satt. 1920'lerin
sonundaysa, 'lm Tccar' olarak anlyordu ve hem ok zengin, hem de dnya
politikasn etkileyecek kadar nfuzlu bir kii olmutu. 1936'da ldnde, 36 ulus
tarafndan verilmi 298 madalyaya sahipti.
TARTIMA
10 soruda Osmanl
idaresinde Kbrs
Trkiye'nin son yarm yzyllk siyasi hayatna damgasn vuran
bir konudur Kbrs. Ancak bu meselenin gemii nasld? Kbrs
ne zaman, nasl Trklerin eline geti ve nasl kaybedildi? Bu
yazmzda, Osmanl hakimiyetindeki Kbrs' gndeme getirdik.
ERHAN AFYONCU
Piri Reis'in
hazrlad
Kbrs haritas
(stte).
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd?

Osmanllarn Kbrs' alma nedenleri nelerdi?
Kbrs seferi ncesinde neler oldu?
Kbrs seferi nasl yapld?
Osmanl, nasl bir Kbrs siyaseti izledi?
Venedik, Kbrs'n fethine nasl karlk verdi?
Fetihten sonra Kbrs'ta neden isyanlar kt?
Kbrs ngilizlerin eline nasl geti?
Kbrs'n ngiliz egemenliine girmesi nasl karland?
Kbrsl Trkler, din deitirmi Rumlar mdr?
Kbrs,
Osmanllardan
nce kimlerin
idaresi
altndayd?
ok eski alardan itibaren
insanlarn yaad Kbrs,
eitli milletlerin elinde
bulunduktan sonra, M 59 ylnda, Roma hakimiyetine girmi, Roma mparatorluu'nun
ikiye ayrlmasndan sonra ise,
Bizans mparatorluu tarafndan idare edilmitir.
Mslmanlarn Kbrs' ilk
fethetme teebbsleri, Halife Hz.
Osman zamanndadr. Suriye
valisi Muaviye'nin srar ile yaplan bu sefer sonucunda, Kbrs
vergiye baland. Bu seferde Hz.
Peygamber'in st halas mm
Haram ehit olmutur. Trbesi
bugn Kbrs Rum kesiminde,
Larnaka kentinin dndadr ve
'Hala Sultan Tekkesi' diye anlmaktadr.
Emeviler ve Abbasiler zamannda, Kbrs' ele geirmek iin

urald ise de, ada fethedilememi, ancak vergiye balanmtr.
Bizans ile Mslmanlar arasnda
muhtariyetini koruyan Kbrs,
her iki devlete de vergi vermitir.
1191 ylnda ngiltere Kral Ars-
lan Yrekli Richard, Kbrs' ele

geirmi ve Templer valyeleri'ne satmtr. Kbrs onlardan
da 1193 ylnda Lusignan Hanedan'na intikal etmi ve bu hanedann kurduu Frenk Krall,
hakimiyetini 1489'a kadar srdrmtr. Bu tarihte Venedik
idareyi ele alm ve Kbrs iin
Memluk devletine ylda 8.000
duka altn vergi vermeye balamtr.
Osmanllarn
Kbrs' alma
nedenleri
nelerdi?
ou Akdeniz'de hakimiyet kurmaya balayan
Osmanllar iin, Kbrs'n Venediklilerin elinde bulunmas mahzurlu idi. Msr ile
Anadolu'nun gvenli bir ekilde
irtibat kurmasna engel olduu
gibi, Osmanl mparatorluu kylarnn gvenliini de tehdit etmekteydi.
Baz tarihiler, Kbrs'a sefer
almasna II. Selim'im evresinde bulunan Naka Dukas Yasef
Nassi'nin, padiaha Kbrs'n araplarn methetmesi olduunu
iddia etmektedirler. Ancak bu
gr genelde kabul edilmemek-
tedir. Osmanllarn Dou Akdeniz'e hakim olma sreci erevesinde, Kbrs' bu yllarda ele geirmeye almalar, kanlmazd. Ancak bunun zamanlamas,
Osmanl mparatorluu'nun o
zamanda yrtt siyasete gre deil, devlet adamlarnn padiah zerindeki tesirlerine gre
olmutur.
mparatorluun o zamanki
gndeminde, spanya Mslmanlarna yardm ve Don-Volga
kanal projesi vard. Sokullu
Mehmed Paa bunlar n planda
tutmakta ve Kbrs'a yaplacak
bir seferin batda Osmanl aleyhine bir ittifaka dnebileceini
ileri srmekteydi. Ayrca padiah bu sefere tevik eden Lala
Mustafa Paa, onun rakibiydi ve
kazanaca bir baar, ona sadrazamlk yolunu aabilirdi.
1570 ylnda Msr'dan eker
ve pirin getiren bir geminin
Kbrs'ta barnan korsanlar tarafndan zaptedilmesi zerine, Lala Mustafa Paa'nn fikri galip
geldi ve Kbrs seferine karar verildi.
Kbrs'n Trkler
tarafndan
alnndan
nce, Lefkoe
Kalesi'ni
gsteren resim
(Vlaggio da
Venetia a
Constantinopoli
adl eserden,
stte).
nl Ressam
Ricaut'nun
Kbrs'n fethi
almas
(altta).
Kbrs seferi
ncesinde neler
oldu?
smanl mparatorluu,
Kbrs seferi srasnda
cephenin genilememesi
iin, Avusturya ve ran ile ilikilerini iyi tutmaya gayret gstermitir. Venedik, Osmanllarn
donanmay hazrlamasn, kendi
zerlerine bir sefer yaplaca
Popler TARH / Ocak 2001 .15
TARTIMA
Kbrs'n fethi
srasnda
Osmanl
ordusunun
taarruzu
(Ricaut'dan,
stte).
Kbrs'n
Limasol
Koyu'nu
gsteren bir
minyatr.
(II. Selim
zamannda
yaplmtr,
altta).
Kbrs'n
fethi
srasnda
tahtta
bulunan
padiah
II. Selim
(sa sayfada).
eklinde yorumlad. 13 Ekim

1569 gecesi, Venedik'teki barut
deposu infilak etti ve kan yangn, tersaneye de zarar verdi. Batl tarihiler bu hadiseyi, Trk
casus tekilatnn bir eseri olarak
gsterirler.
Venedikliler, Trklerin hazrlklarnn kendi zerlerine olduunu anlaynca, Papa'nn araclyla mttefik bulmak iin
harekete getiler. Alman mparatoru Maksimilyan, Avusturya'nn Osmanllarla bar iinde
olmas nedeniyle ittifaka yanamad. Fransa, Osmanllarla olan
ticari ilikileri nedeniyle, deil ittifak kurmak, Venedik'in aleyhine alp, Alman prensliklerinin
ittifaka katlmasn nledi. Venedik'le ittifaka sadece spanya
ve Papalk katld. Malta valyeleri ile baz talyan prenslikleri
de mttefikleri desteklemilerdir.
Kbrs'n fethi iin Lala
Mustafa Paa serdar, Piyale
Paa ise donanma komutan
tayin edilmitir. Bu sefer iin
grevlendirilen 300 civarnda
gemi ile 60 bin asker, 1570 ylnn bahar aylarnda, grup
halinde Kbrs zerine hareket
etmitir. Osmanl kuvvetleri

mttefik donanmas gelmeden
Kbrs'a karak adann fethine
balamtr.
Kbrs
seferi nasl
yapld?
stanbul'dan hareket eden Osmanl donanmas Finike'ye
yaklaarak burada bekleyen
askerleri de alp, Temmuz aynn
banda Limasol Koyu'na demirledi. lk olarak ele geirilen yer,
bu koydaki Leftari Kalesi'dir.
Donanmann bir ksm gemileri
kartmay desteklerken bir ksm ise Girit tarafndan gelebilecek dman donanmasn bekliyordu.
Adaya ayak baslmasnn
ikinci haftas, Girne fethedildi.

Ardndan adann nemli merkezlerinden Lefkoe muhasara
edildi. Behram Paa, Larnaka
koyunda zahire ve cephane gemilerini muhafaza ederken, Piyale Paa denizden gelebilecek
dman kuvvetlerini bekliyordu.
Bir ksm kuvvetler ise Magosa'nn daryla irtibatn engellemek iin grevlendirilmiti. Bu
arada am ve Halep eyaletlerinin askerleri de adaya naklediliyordu. Lefkoe'nin 50 gnlk
bir kuatmann ardndan ele geirilmesi zerine, Baf ve Limasol
kaleleri teslim olmutur. Bundan
sonra Osmanllar tarafndan
'Tuzla' diye anlan Larnaka fethedilmi ve adada ele geirilmeyen tek nemli merkez olarak
Magosa kalmtr.
Lefkoe'nin fethinden sonra
ele geen ganimet ve esirlerin bir
ksmnn yklendii sadrazam
Sokullu Mehmed Paa'nn kalyonu, esir bir kadnn barut deposunu atelemesi zerine yanndaki iki gemi ile birlikte batmtr.
Adann son nemli mevkii
olan Magosa kuatldnda, k
mevsimi yaklamt ve kale, bir
taraf deniz olduu iin, Lefkoe
derecesinde sktrlamyordu.
Kuatma srerken Venedik gemileri Magosa'ya mhimmat ve
asker ikmalinde bulunmay baardlar. Bir taraftan topu atei
srerken bir taraftan da kazlan
lamlarla kalenin surlar tahrip
edilmeye allyordu. Trk
kuvvetlerinin btn uralarna
ramen, kale komutan MarcoAntonio Bragandino'nun abalar ve kahramanl, kentin dmesini engellemekteydi.
Magosa'nn ikmal yollarnn kesilmesi, kentin daha fazla
direnmesi imknn ortadan
kaldrd ve kale, 1 Austos
1571'de teslim olmaya karar
verdi. On bir aydan beri muhasara edilen Magosa'nn zaptyla, Kbrs'n fethi tamamlanyordu.
Osmanl, nasl
bir Kbrs
siyaseti izledi?
s..
brs'n fethi tamamlannca, Lefkoe merkezli bir
beylerbeylik oluturuldu.
lk beylerbeyi olarak Muzaffer
Paa tayin edildi. Kbrs Beylerbeylii, Baf, Magosa, Girne,
Alanya, el, Tarsus ve Trablusam sancaklarndan meydana
gelmekteydi.
Grld gibi, sadece adann kendisi deil, Anadolu ve
Suriye'den de baz yerler bir araya getirilerek bir idari birim
oluturulmutur. Ancak Trablusam bir mddet sonra Kbrs'tan alnm, sadece Anadolu'da olan sancaklar braklmtr. Adann gvenliini salamak
iin, 8 bin civarnda asker braklm ve bunlarn nemli bir
ksm, kale muhafz olarak rgtlenmitir.
Kbrs'ta fethi daimi klmak
iin, belirli bir iskn siyaseti takip edilerek, nemli sayda
Trk, Anadolu'dan getirilerek
buraya yerletirilmitir. Bu ilemin tam tersi olarak, sava srasnda Venedikliler'e yardm eden
300 kiilik bir topluluk da Antalya'ya iskn edilmitir.
Sava srasnda Osmanllara
yardm etmi olan yerlerin ahalisine, vergi kolaylklar salanmtr. rnein, Girne savasz
teslim olduu iin, baz vergilerden muaf tutulmutur. Osmanl
saflarna geen askerlerin bir
ksmna mparatorluun baka
taraflarnda timar verilmi, bir
ksm ise Kbrs'taki Osmanl askeri tekilat ierisinde grevlendirilmitir.
Kbrs'n fethinden sonra nfus ve gelir kaynaklarnn saym

demek olan tahriri yaplm ve
daha sonra eyaletin gelir ve giderlerini gsteren btesi hazrlanmtr. Kbrs'ta balangta
tmar sistemi uygulanmam, ancak fetihden yaklak on yl son-
ra, adann tekrar tahriri yaplarak tmar uygulamasna geilmitir. Adada bulunan asker saysnn fazlal nedeniyle, gider
gelirden fazlayd. Adann nemli rnleri eker ve tuz idi.
Venedik,
Kbrs'n
fethine nasl
karlk verdi?
enedik ve mttefikleri,
Kbrs'n alnmasna engel olamamlard. Ancak
Trklerin elinde bulunan Afrika
kylarna veya Osmanl donanmasna saldrmak iin frsat kolluyorlard. Kbrs'n fethinin tamamlanmasnn ardndan, Osmanl donanmasna da dman
donanmasnn vurulmas emri
verilmiti. ki donanma, 7 Ekim
1571'de nebaht nlerinde karlatlar. Sava, Osmanl donan-
masnn byk bir malubiyetiyle sonuland.

Ulu (Kl) Ah Paa'nn kurtard ok az saydaki geminin
dndaki btn donanma imha
olmutu. Ancak mttefik donanmas zaferlerinin meyvelerini
toplayamad. Hem onlarn da
zayiatlar bykt, hem de Osmanl kylarnda gvenli bir liman ele geiremedikleri iin,
talya'ya geri dndler. talya'da
bu zafer, byk kutlamalara neden oldu; heykeller ve resimler
yapld, Venedik'te 7 Ekim gn, bayram ilan edildi.
talya'da kutlamalar srerken Osmanllar yaralarn sarmak iin sratle harekete gemilerdi. lk olarak, bu malubiyet srasnda tek direnen Ulu
Ali Paa, kaptan- deryala getirildi ve dalm donanmay toplamakla grevlendirildi. Ali Paa, stanbul'a geldiinde, lakab
'Kl'a evrildi. Venedik, Os-
Besim Darkot,
"Kbrs", slam
Ansiklopedisi,
VI, s. 672-676.
Milletleraras
Birinci Kbrs
Tetkikleri
Kongresi (14-19
Nisan 1969),
Ankara 1971.
Kbrs'n
Dn-Bugn
Uluslararas
Sempozyumu,
Ankara 1993.
Nasim Zia,
Kbrs'n
ngiltere'ye
Geii ve Adada
Kurulan ngiliz
daresi, Ankara
1975.
H. Fikret
Alasya, Kbrs
Tarihi ve Kbrs'ta
Trk Eserleri,
Ankara 1977.
Salah R.
Sonyel, "ngiliz
Dileri Bakanl
Belgelerine Gre
Osmanl Padiah
II. Abdlhamit
48 Saat inde
Kbrs' ngilizlere
Nasl Kiralad",
Belleten, say:
168 (Ankara
1978), s. 725-741.
Mustafa Cezar
vd., Mufassal
Osmanl Tarihi,
III, stanbul 1959.
TARTIMA
1832'de Kbrs'
igal eden Msr
Valisi Kavalal
Mehmet Paa
(sada).
nebaht Deniz
Sava'n
resmeden
tablolardan biri
(altta).
manllar zerine daha byk bir

faaliyette bulunulamayacan
grnce, Osmanl devletinin niyetini anlamak iin stanbul'daki elisini grevlendirmitir. Eli
Barbaro, Sokullu ile yapt grmede tarihe geen u cevab
almtr:
"Sizden bir krallk yer almakla, bir kolunuzu kesmi olduk. Siz ise donanmamz malup etmekle sakalmz tra ettiniz. Kesilmi bir kol yerme gelmez, ama tra edilmi sakal evvelkinden daha gr kar."
Gerekten de o k yaplan
byk alma neticesinde, 200'den fazla gemi ina edilmi ve
Haziran aynda bu donanma
Akdeniz'e almtr. Bu hadisenin ardndan mttefikler bir daha toparlanamam ve Venedik
1573 ylnda Kbrs'n fethini kabul edip, 300 bin flori tazminat
deyerek Osmanllar ile antlama yapmtr.
Fetihten sonra
Kbrs'ta
neden isyanlar
kt?
yzyl sonlarndan
itibaren yerli Hristiyanlar ve dardan
gelen casuslar adada karklk
kmas iin aba gstermiler ve
buradaki Osmanl askerlerini isyana tevik etmilerdir. 1685 ylnda baz yenieri aalarnn
balatt isyan, Frenk Mehmed
Bey bastrm, ancak onun Boyacolu Ahmed tarafndan ldrlmesi zerine, isyan bymtr. Byyen bu isyan, Halepli
Ahmed Paa'nn gayretleriyle
bastrlmtr.
1764 ylnda Kbrs muhassl il Osman Aa kendisini padiaha ikayet eden baz papazlar
ldrnce, halk, sarayna saldrarak onu ve 18 arkadan ldrp, devlete ait mallan yamalamtr. Devlet, yeni grevliler gndererek zararn karlanmasn istemi, isyan eden Rumlarn yan sra, Trklerden de
para istenince, bir ksm Trkler
Dizdar Halil'in bakanlnda
Temmuz 1765'te ayaklanmlardr.

syan, Anadolu'dan gnderilen askerlerle bastrlm ve halk
da bir daha isyan etmeyeceine
dair birbirine kefil olmutur.
1800'l yllarn balarnda
misyonerler ve Etnik Eterya Cemiyeti, Kbrsl Hristiyanlar isyana tevik ediyorlard. 1821 ylnda, Kbrs muhassl Kk
Mehmed Bey, Bapiskopos
Kybrianos ile Baf, Tuzla ve Girne metropolitlerinin isyan hazrlklarna dair planlarn ele geirince, durumu stanbul'a bildirmi ve gelen ferman ile bu kiileri idam ettirmitir.
Kbrs, 1832'de Kavalal
Mehmed Paa'nn istilasna urad ve Msr'a baland. Ancak
1840 ylnda tekrar stanbul'dan
idare edilmeye baland.
Kbrs
ngilizlerin
eline nasl
geti?
ngiltere, Kbrs ile 19. yzyl
balarndan itibaren ilgilenmeye balam ve buradan
salayaca askeri ve siyasi karlar nedeniyle aday ilhak
iin, uygun bir frsat kollamtr.
Bu frsat Osmanllarn 18771878 savanda, Ruslara kar
malup olmalaryla karlarna
Kbrsl
Trkler, din
deitirmi
Rumlar mdr?
brsl Rumlar, adada bulunan Trklerin din deitirmi Rumlar olduu
iddiasn zaman zaman tekrarlamaktadrlar. Ancak yaplan
aratrmalar, Kbrs'taki Trklerin fethin hemen ardndan Anadolu'dan getirilerek yerletirilen
Anadolu Trklerinin torunlar
olduunu gstermektedir.
Fetih sonrasnda, Kbrs'ta
Trklerin yerlemesi iin iki yl
vergi muafiyeti tannm ve Anadolu'da belirlenmi baz blgelerden, 10 haneden bir hanenin
zorla Kbrs'a yerletirilmesi emri kmtr. Adaya gnderilmek
zere Aksaray, Beyehir, Seydiehir, Develi, Andu, rgp,
K
kmtr. Bu sava sonunda imzalanan Ayastefanos Antlamasi'nn Ruslara salad avantajl
durum, bata ngiltere olmak
zere, Avrupal devletleri rahatsz etmiti. Bu durumu ortadan
kaldrmak iin Berlin'de toplanan yeni bir kongreyle nceki
antlamann artlar hafifletildi.
Ancak ngiltere, Hindistan yolunu gvenlik altna almak iin,
Kbrs' istiyordu. Rusya, Anadolu'da askeri bir harekta giriirse, ngiltere Kbrs' askeri bir
s olarak kullanacak, eer ileride Rusya, Batum, Kars ve Ardahan' Osmanl mparatorluu'na
terk ederse, ngiltere de Kbrs'
geri verecekti.
ngiltere'nin sktrmas zerine, Osmanl devleti bu istei
kabul etmek zorunda kald. 4
Haziran 1878'de imzalanan antlamaya gre ngiltere, Kbrs
iin yllk 92 bin sterlin kira bedeli deyecekti.
Kbrs'n
ngiliz
egemenliine
girmesi nasl
karland?
ngiltere'nin zorlamayla Kbrs' almas, Osmanl mparatorluu'nda bu lkeye kar
olan itimatn sarslmasna, ngiliz diplomatlarn saygnln bir
lde yitirmesine ve yerini bir
gvensizliin almasna neden olmutur. ngiltere de ise hkmetin destekileri antlamay memnuniyetle karlarken, liberaller,
daha fazla toprak alnabileceinden dem vurup durumu eletirmilerdir. Avrupa'da ise Almanya, ngiliz igalini olumlu karlarken, Avusturya tarafsz kalm, Fransa ve talya olumsuz
tepki gstermilerdir.
Osmanl mparatorluu'nun
I. Dnya Sava'na girmesi zerine ngiltere, Kbrs' dorudan
ilhak etmitir. Bir yl sonra da,
Srbistan bir Bulgar saldrsna
urarsa, Srplara yardm etmesi
artyla Kbrs' Yunanllara vereceini vaat etti. Almanlara taraf olan Yunanistan Kral
Konstantin, bu teklifi kabul etmedi.
Lozan Antlamas ile Kbrs'n ngiltere'ye ilhak, Trkiye
tarafndan kabul edilmi ve ada,
ngiltere'ye bal mstemlekeler
statsne girmitir.
Nide, Bor, Ilgn, shakl (Sultanda), Akehir, Kohisar ve

Mersin'den 12 bin hanenin gnderilmesi planlanmt. Ancak
ada iklimi beenilmedii iin,
1572-1581 yllar arasnda 8 bin
hane adaya gnderilebilmitir.
Bu da yaklak 40 bin kiilik bir
nfustur. Bunlarn da bir ksm
sonradan Anadolu'ya geri dnmtr. Kbrs'a Trklerin iskn daha sonra da srm, 17.
yzyln sonlaryla 18. yzyln
balarnda, evreye zarar veren
baz airetler Kbrs'a yerletirilmilerdir.
Kbrs'ta
ngiliz Valisi,
kraliyet
ailesinden
temsilcileri
arlyor
(solda).
Kbrs ngiltere
ynetimine
getikten
sonra ngiliz
bayra
ekilirken
(solda altta).
Kbrs'n
fethinden
sonra camiye
evrilerek,
'Selimiye
Camii' adn
alan Ayasofya
Kilisesi (stte).
olanlardan veziriazamlara
mparatorluun
devirmeleri
Devirmelerin kaderi neydi? Kimler, nasl devirilirdi?
Devirmeler, sarayda ve orduda nasl ykselirlerdi? Bunlarn,
Mslmanl ve Osmanll ne dzeyde benimsedikleri nasl
anlalabilirdi?
NECDET SAKAOLU
Viyana'da
yaplm bir
acemi olanlar
tasviri
(16. yzylda
stanbul'dan).
encik olan, devirme

olan, acemi olan,
potur olan, kulolu,
iolan... Bunlar kimlerdi?
Unutmamal ki, 'Ordu-y Hmayun' denilen byk Osmanl
ordusunun asl yapsn, her ne
kadar Trk tmarl sipahileri
oluturmakta ise de, merkezdeki
daimi ve paral kapkulu birlikleri, Trk unsurlarn yer almad,

'kul' statsndeki gayri Trk tutsak ve devirmelerden oluuyordu.
Kapkullarnn kayna ise
penik ve devirme olanlar idi.
Osmanl devleti, en gl dnemlerinde, ordusunun ekirdei ve
ynetsel rgtleriyle bu 'o
lar'n zerine ina edilmiti; penik ve devirme kaynaklarnn

kurumas, Kapkulu Ocaklar'nn
disiplinini yitirmesi srecinden,
modernleme srecine girilinceye
dein geen zamanda ise, Kapkulu ordusu km; ynetimse
ounca ngr yoksunu, cahil
kiilerin elinde kalmtr.
Kara Rstem ve Kara Halil
gibi iki namdar din-hukuk adamnn nerisiyle 3. padiah Murad Hdavendgr (1362-1389)
dneminde kurulup, "Yenieri
nam ve niann yeryznden
kaldrmaya" yemin eden 30. padiah II. Mahmud'un (18081839) 1826'da imha ettii Kapkulu Ocaklar'nn 500 yllk tarihi, inanlmaz olaylarla doludur.
Bu uzun tarihin 17. yzyl sonlarna kadar sren ilk dneminde
ise yenieriliin kayna nceleri
penik olanlar, devletin en gl dnemlerinde de devirmeler
olmutur.
'PENYEK'TEN PENK
Penik olan, Farsa 'bete
bir' anlamndaki 'penyek'ten
Trkelemi bir deyimdi. Sava
ve aknlarda tutsak alnan her
be kiiden biri, vergi olarak devlete veriliyor; bunlardan kzlarn,
20 Popler TARH / Ocak 2001
Sultan III.
gzel ve yetenekli olanlar, sarayn hareni hazinesine ayrlarak

dierleri kle pazarlarnda satlyordu.
Erkek tutsaklar da 'irhor'
(henz bebe), 'bee' (3-8 yanda), 'gulme' (8-12 yalarnda),
'gulm' (bulua ermi), 'sakall'
(ya gekin), 'pir' (ihtiyar) olarak gruplandrlyor; gulme ve
gulmlarn salkl olanlar asker
adaylna ayrlp dierleri yine
satlarak hazineye gelir salanyordu.
Ahmet'in
olunun snnet
treni ve
devirmeleri
gsteren bir
minyatr
(Levni'den,
solda).
Osmanllarda
en tannan
devirme
sanatlardan
Mimar Sinan
(altta).
Karamanoullar, Aydnoullar beyliklerinde de uygulanan Penik yasasn, Osmanllarn da 1360'lardan balayarak

benimsedikleri; 'semece' tutsak
genlerden bir ordu kurmaya yneldikleri anlalyor.
DEVRME OLANI
Askere duyulan gereksinim
ve Penik Kanunu'nun ancak sava ve aknlar sz konusu olduunda geerli olmas nedeniyle,
15. yzyl banda daha dzenli
ileyecek bir sistem ngrlerek,
Rumeli topraklarnda yaayan
Osmanl uyruu Hristiyan ailelerden -yine bir tr penik vergisi gibi- ie yarar genler, 'devirme olan' adyla alnmaya balanm; bunun iin bir de Devirme Kanunu konulmutur.
Zamanla Bulgaristan, Yunanistan, Srp ve Ulah memleketlerini, Arnavutluu, Bosna ve Hersek'i, Macaristan'n byk blmn kapsayan Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyan ailelerden, be ylda bir, Devirme
Kanunu'na gre, 8 ila 20 yalar
arasndaki salkl 'semece'
genler devirilmesi, 17. yzyl
sonlarna kadar srmtr. Osmanl belgelerinde, 'esnf- tifei drme-i gulman' olarak geen devirme olanlarn, 16.
yzyla kadar beylerbeyleri, sancakbeyleri ve kadlar devirirlerken, bu ilemin giderek iltimas ve
rvete bulanmas zerine, merkezden, Yenieri aasnn onay
ile ocan byk zabitlerinden,
her blgeye ayr ayr devirme

eminleri atanmaya balanmsa
da, rvetle olan vermekten
kurtulma, nlenememitir.
DEVRME
EMNLER NE
YAPIYORLARDI?
Bunlar, kendi
devirme alanlarndaki yerleim yerlerini gezip, kylere tellallar kartarak Hristiyan ocuklar, babalaryla birlikte ve balarnda ky papaz,
papazn elinde de vaftiz defteri olmak zere,
kadlk merkezine getirtirlerdi.
Kad'nn, sipahi aalarnn,

ky kethdalarnn da hazr bulunduu er' mecliste, 'krk hanede bir olan' hesabyla, ayrca
evliler, ya on drdn altnda,
on sekizin stnde olanlar, tek
ocuklar, salkszlar, celim. siz ve irkin olanlar, keller, srtmatk ve obanlk yapanlar, yetim
ve kszler hari tutularak seim yaplr; seilenlerden, endaml,
gzel yzl, zeki ve
soylu olanlara, ileride
saraya kaydrlmalar
iin, ekllerinin (fiziksel
zelliklerinin)
yazld
defterlere iaret konurdu. Bu
defterlere vcut zellikleri, kyPopler TARH/ Ocak 2001 21
Enderun rgtnn zellikleri

Penik ve devirme olanlar arasndan seildikten sonra Topkap, Galata, tbrahimpaa ve
Edirne saraylarnda, ok ynl eitimden geirilen saray acemi olanlarna bu evrede
'celeb' deniyordu. Bunlar arasndan zenle seilenler, huzura kartlp padiahn da onay
alndktan sonra Enderun'a yollanrd. Ayrca savalarda tutsak edilen soylu yabanc
ocuklar, iolanlar ya da glmanan- Enderun adyla, Topkap Saray'nn Enderun
rgtne (soldaki fotoraf) alnrlard. Artk 'dolamal' olarak anlan genler, nce 'Byk
Oda' ve 'Kk Oda' denilen hazrlk snflarnda eitilirler; buradan da Kaftanl' sanyla
Seferli, Kiler, Hazine odalarna ve nihayet en saygn
konumdaki Hasoda'ya geerek 'zlfl aa' olurlard.
Btn bu aamalarda ok sk bir eitim grdkleri
gibi, bir yandan da padiahn zel hizmetlerini kusursuz
bir biimde yerine getirirler, mzik, spor, sahne
gsterileri sergilerlerdi. 'kma' denen bir saray
geleneiyle de sras gelenin iolanl sona erer,
nemli d grevlere atanarak saraydan ayrlrlard.
Enderun'da
eitilmek zere
getirilen
devirme
ocuklar
gsteren
Levni'nin bir
minyatr
(Surname-i
Vehbi'den,
en sada).
Saraydaki
devirmelerden
bir i olan
aas tasviri
(sada).
leri, baba ve ana adlar yazlan

devirme olanlar, yzer, yz ellier kiilik 'sr'ler halinde srclere teslim edilirdi.
Anadolu'daki Rum ve Ermeni Hristiyanlardan da zaman zaman devirme olan toplanmtr ki, Mimar Sinan bunlardandr. 1616 ve 1626'da iki kez sadrazam olan Halil Paa, Mara
dolaylarndan devirilmi bir
Ermeni idi.
16. yzylda, Trabzon
civarndaki Laz kylerinden de devirme olan
toplanmtr.
Bu noktada, yzyllarca sren devirme uygulamasnn yaatt dramatik-trajik
sahneler, tarihlerimiz
yazmasa da gzler
nne geliyor.
Kimi tarihiler, Hristiyan ailelerin ocuklarn, ileride paa
olacaklar umuduyla
ve seve seve verdiklerini ileri srseler de, buna inanmak iin adamakll saf olmaldr.
Bir Hristiyan ailenin, evladnn din deitireceini,
asker
olacan, savalara
gideceini ve gl
bir olaslkla leceini, sa kalsa bile,
bir daha yurduna dnmeyeceini

bilerek, gencecik olunun devirilmesine olumlu bakmas, olacak ey deildir.
Nitekim, Devirme Kanunu'na yzyllarca boyun emi
lkelerin tarihlerinde, biz abartma desek de, bunun tam tersi yazlmakta, trajik sahneler anlatlmaktadr.
ACEM OLAN VEYA
TORBA OLANI
Payitahta getirilen devirme olanlar, nce sa ellerinin baparmaklar kaldrtlp
Kelime-i ahadet getirtilerek Mslman olurlar;
sonra, Aakapusu'nda
merdivenban da
oturan
Yenieri
Aas'nn huzurunda, ocak cerrah tarafndan muayeneden geirilip snnet edilirlerdi.
'Ekl defteri'ndeki
kaytlara da bakan Yenieri Aas, devirme
olanlarnn en yakkl, gzel yzl, zeyrek ve
soylu olanlarn saray
iin, grbzcelerini de
Bostanc Oca'na ayrr;
kalanlar, geici olarak
Rumeli ve Anadolu'daki
Trk iftliklerine satlr;
bylece tpk penik olanlar gibi, devirme o-
lanlar da birka yl 'Trk zerinde' kaldktan sonra, bir ake yevmiye ile temel askerlik eitimi
alacaklar Acemi Oca'na veya
dorudan Yaya, Cebeci, Topu,
Sekban ocaklarna katlrlard.
Penik ve devirme olanlarnn askeri eitim grdkleri klalara 'Acemi Oca' deniyordu.
Penik olanlar, ounca Gelibolu Acemi Oca'nda yetitirilirlerdi. stanbul'un alnndan
sonra, ehzadeba- Vezneciler
arasndaki 'Eski Odalar' olarak
anlan Yenieri klasnn yannda, byk bir Acemi Oca Odas (kla) vard. Devirmeler burada, 31 cemaat (blk) olarak
askeri eitim alr; belli dallarda
profesyonellie hazrlanr; trl
Devirme
paalardan
Veziriazam
Kuyucu Murat
Paa ile
Diyarbekir
valisi Nasuh
Paa'y birlikte
gsteren bir
resim (Mnif
Fehim'den,
solda).
Ailesi Bosnal
Hristiyanlarda
n olan devirme
Sokollu
Mehmet Paa
(altta).
hizmetlere koulur; gereksinim

olduka da Kapkulu ocaklarna
geerlerdi.
KAPIKULU OCAKLARI
Acemi olanlktan Kapkulu

ocaklarna geerek yenieri, sipahi, cebeci, topu, humbarac
olanlarn askerlikleri lnceye
kadar srerdi. Bunlar, 'Oda' denen klalarda yaar, sava knca cepheye giderlerdi.
lk zamanlar, yal ocak zabitlerine emekli olma ve evlenme
izni verilirken, sonralar ya
gen her kapkulunun evlenmesine gz yumuldu. Hatta bunlarn,
'kul olu' denen- erkek ocuklarna da Bir takm ayrcalklar -rnein babalar lenlere, Sekbanlar frnndan un ve ekmek,
ayda bir 15 ake ulufe, donluk
uha verilmesi gibi- haklar tannd. 16. yzyl sonlarnda ise kuloullar, Acemi Oca'na, kimi askeri hizmet yerlerine alnmaya
baland.
Sonu olarak, devirme ve
tutsak kkenli 'Osmanl'lara ynelik deerlendirmeler farkldr.
Bir itham, Trk padiahnn ordusunda ve saraynda ne kadar
saygnlk kazansalar ve mevkiler
elde etseler de kendi iradeleri dnda yazglarn deitiren Trklere, kin besledikleri ve dmanlk ettikleri ynndedir. Merhum
smail Hami Danimend, 'Mufassal Osmanl Tarihi Kronolojisi'nde, devirme kkenli Osmanl paalarnn zellikle Anadolu
Trklerine reva grdkleri kymlar n plna karmtr.
Yazglar penik olan, devirme olan, acemi olan, iolan aamalarndan geip kapkulluundan ya da saraydan 'kma' yntemiyle ayrlarak sadrazamla kadar ykselen devletliler oktur.
DEVRME PAALAR
Devirmelere ykselme yolunu aan padiahlarn ilki ise, Fatih'tir. Onun veziriazamlarndan
Mahmud Paa, Gedik Ahmed
Paa bata olmak zere, sonraki

dnemlerin nl Osmanllar, rnein Makbul brahim, Sokollu
Mehmed, Calazde Sinan, Ferhad, Lala Mehmed, Kuyucu Murad, Kemanke Kara Mustafa
paalar devirme kkenliydiler.
Bunlarn Mslmanl ve Osmanll ne dzeyde benimsediklerini, hizmetlerine, braktklar
hayr eserlerine, tesis ettikleri vakflara bakarak aklayabiliyo-
Kimilerinin, bilinli olarak rnein Kuyucu Murad Paa gibi- Trk, Trkmen dmanl
yaptklar ise tartma konusudur. Devirme kkenli kimi paalarn asllarn ve ailelerini unutmadklar da kantlanabiliyor.
rnein, Sokollu Mehmed
Paa, Bosna'daki ailesiyle ilikisini kesmemitir. Macaristan'da
Lipve Sancakbeyi olan Mustafa
Bey'i, Hristiyan kardeleri ziyaret ederlermi. Bu zatn akrabas
olup Avusturya kralnn damad
ve elektr olan bir kiinin Mustafa Bey'in araclyla stanbul'a
gelmek istemesi de ilgintir.
Kaptan- Derya Calazde
Sinan Paa, Donanma-y Hmayun ile Mesina'ya gittiinde, kendi memleketi olan yrede cokuyla karland, annesi ve kzkardeiyle grt; sadrazam
Halil Paa'nn ise 1626'daki Dou seferinde, ordu Payas menzilinde iken kyne kadar gidip
Ermeni akrabalaryla grtn tarihler yazmaktadr.
Sistem nasl bozuldu?

Sultan I I I . Murad'n (1574-1595) 1582'de, olu ehzade Mehmed (III.) iin
Atmeydan'nda dzenlettii snnet enliinde, kimi hnerbazlar, Yenieri aasnn
itirazna kulak asmayarak 'aa ra' sanyla Acemi Oca'na aldrtmas, Kapkullar
tarihinde bir dnm noktas saylr ki, o tarihten sonra, 'ulufeli' (hazineden aylkl) olmak
isteyenlere, rvet karl 'aa ra' statsnde Acemi Oca'na, oradan da Kapkulu
ocaklarna gemenin yolu aldndan; zamanla Penik ve Devirme kanunlar ilemez
olmu; ocaklar, aa raklar ve kuloullar ile dolmutur.
Agh Efendi'nin 140 yl nceki ilk zel gazetesi
Tercman- Ahvalin
ncl
Tercman- Ahval, ilk zel gazetedir.
Osmanl basnna, dolaysyla
Cumhuriyet dnemi basnna nclk
etmitir. Gazete, zgrlk ve
demokrasi istemlerinin, dolayl da
olsa, ilk kez dile getirildii
yayn organ kimliiyle basn
tarihimizdeki yerini almtr.
ALPAY
KABACAL
ahekap'da, Hac Bekir'in ekerci dkkan

karsndaki hann st
katndayz. Burada
oda var. Bunlardan birinde yazarlar alyor. Gazetenin sahibi Agh Efendi, inasi,
bir iki kii daha... Bir baka odaya, gazetenin basld basit el
tezgah yerletirilmi. nc
odada mrettipler yaz dizip sayfa balyor.
Mrettiplerin hepsi yal; 'en
genci altmlk'... Asl grevleri
Tercman-
Ahval'in ilk
nshas.
cami hatiplii, imamlk, medrese

hocal. Kimisi devlet matbaas
Matbaa-i Amire'den getirtilmi,
kimisi be kuru kazanabilmek iin dizgicilii reniyor.
Dizgi harflerinin bulunduu 'hurufat kasalar'nn nndeki
'krs' denilen, minderli, evresi
yastklarla donatlm sedire
oturmular, harfleri birer birer
nlerindeki kasalardan alp ellerindeki 'kumpas'a yerletiriyorlar. Aradklarn bulamaynca da
yanlarndaki, az telerindeki ar-
kadalarndan istiyorlar:
"Hasan Efendi, bir mim ba
ver!"
Dizilen satrlar stunlara, stunlar sayfalara dnyor. Sayfalar balanyor, dzeltisi yapldktan sonra yandaki odaya gtrlp el tezgahna yerletiriliyor ve gazete baslyor.
GAZETELER
KMLER SATARDI?
Gazetenin tek satcs, Tmbekici Hasan Aa... Merdiven

bandan gazeteyi alp bitiikteki
ya da pek yakndaki ttnc
dkkanna gtryor. Ve isteyenlere, tezgah altndan karp
vererek parasn alyor. Henz
gazete satcs, gazete datcs
yok... Bir sre sonra 'mvezzi'
demlen datclar ortaya kacak, ama bunlar da koltuklarnn altndaki gazeteyi sessiz sedasz satacaklar. Bu gizliliin ya
da sessizliin nedeni, banaz
Ziya Paa
(solda) ile
Namk Kemal,
1877 'Kanunu
Esasi'si
yaplrken
kurulan
komisyonun
azas idiler.
suhte (softa, medrese rencisi)

korkusu... Bir de lobutlu, ustural, kamal dolaan banaz hocalardan korku... in ucunda kyasya dayak yemek, hatta kimvurduya gitmek var...
LK 'ZEL' GAZETE
lk says 21 Ekim 1860'ta kan ve 'ilk zel gazete' olarak nitelenen Tercman- Ahval, bu
koullar altnda yaymlanyordu. lk zel gazeteydi ama, ilk
gazete deildi.
Agh Efendi, 'ruhsat' (yayn
izni) alnca, Tercman- Ahval'i
haftada bir yaymlamaya balad. 40x55 cm. boyutundaki gazetede, biraz aada deineceimiz makalelerin yan sra, 'Havadis-i Dahiliye' ve 'Havadis-i
Hariciye' bal altnda verilen
i-d haberler, lke dnda yaymlanan ya da Beyolu'nda kan yabanc gazetelerden evrilen siyasal haber ve makaleler,
ou eviri olan ansiklopedik
bilgiler yer alyordu.
LANLAR VE REKABET
ARTLARI
Gazetede resmi ve zel ilanlar da nemlice bir yer tutmaya

balad. (Tarifeye gre ilann satr 3 kurutu; birka kez verildiinde indirim yaplmaktayd.)
Gazete, 25. saysndan (22
Ocak 1861) balayarak yayn
sresini haftada e kard. Bu
kez boyutlar yar yarya kld ve fiyat kurutan krk paraya (bir kurua) indi. Daha
sonra haftada drt, be ve alt
gn kacaktr. Balca rakibi,
Ceride-i Havadis'tr. Bu gazete
1864'te Ruzname-i Ceride-i Havadis adn alacak ve Tercman Ahval'le rekabet edebilmek iin
byk boyda ve haftada be gn
yaymlanacaktr.
SATIR ARALARINDAK
ZGRLK
Agh Efendi'nin balca yardmcs, inasi idi. inasi, Tercman- Ahval'in ilk saysndaki
Agh Efendi kimdir?

Tercman- Ahval'in yayncs Agh Efendi (1832-1885), ailesi
dolaysyla 'apanzade' diye anlyordu. Daha nce bir takm devlet
grevlerinde bulunmutu. Gazeteyi karmadan nceki grevi, Hersek
Meclisi geici reisliiydi. Mart 1860'ta Maarf-i Umumiye Nezareti'ne
(Eitim Bakanl) dilekeyle bavurarak gazete karma izni
verilmesini istemi; Meclis-i Maarif bu bavuruyu grm ve bir
'mazbata' (rapor) hazrlamt. Bunda, Agh Efendi'nin 'Ceride-i
Havadis eklinde bir ey karmak'
istediinin anlald, Osmanl Devleti
bendelerinden byle bir zatn bunu
bastrp yaymlamaya heves
gstermesinin vgye deer bulunduu,
gelir ve giderleri kendisine ait olmak,
nizama uygun hareket etmek zere
baslmasna, honutluk duyularak,
ruhsat verilmesinin uygun bulunduu
belirtiliyordu.
Meraklsna not: Agh Efendi, gazetesi
yaymlanrken devlet grevlerini
srdryordu. Bir ara Posta
Nazrlna (genel mdrlne)
getirildi ve Trkiye'de ilk posta pulu
onun bu grevi srasnda basld. Ali
Paa'nn lm zerine Avrupa'dan
stanbul'a dndkten sonra da devlet
grevlerinde bulundu.
nl sunu yazsnda (mukaddeme), halkn grevleri olduu kadar haklar da olduunu ve lke
yararna konularda gr bildirmenin bunlar arasnda bulunduunu yazm; teki yazlarnda satr aralarnda da olsa- zgrlk dncesini savunmaya girimiti. Gazetede kimi zaman
da yneticilerin hi alk olmad ak eletiriler yer alyordu.
Bunlardan birinde, Ziya Bey'in
(Paa) kaleminden kt ne
srlm olan bir makalede, eitim yntemi ak ak eletiriliyordu. Bu makale yznden, rakip gazete Ceride-i Havadis'le
aralarndaki tartmalar gereke
gsterilerek, Tercman- Ahval
bir ara Babali'nin (sadrazamlk)
buyruuyla kapatld ve almasna ancak iki hafta sonra, kimi
koullara uyulmas artyla izin
verildi.
Osmanl basnn ilk gazeteleri

Trkiye'de ilk gazeteleri (Bulletin de Nouvelles, 1795; Gazette
Franaise de Constantinople, 1796) Franszlar yaymlamlar; ilk
Trke gazeteyi Msr Valisi Mehmed Ali Paa 1828'de karttrm
(Vakayi-i Msriye, Trke-Arapa); stanbul'da ilk Trke gazete I I .
Mahmud'un buyruuyla ve resmi nitelikli olarak yayna girmi (Takvimi Vakayi, 1 8 3 1 ; Franszca, Ermenice, Rumca, Farsa, Arapa nshalar
da vard); ngiliz asll William N. Churchill 31 Temmuz 1840'ta
Ceride-i Havadis'i karmaya balam ama 150'den fazla okur
bulamad iin gazetesinin yaynn durdurmak zorunda kalm, bunun
zerine kendisine devlet yardm yaplm ve Ceride-i Havadis yar
resmi bir gazete kimliine brnmt...
Meraklsna not: Tasvir-i Efkar' yaymlayan inasi, Tercman-
Hakikat sahibi Ahmed Midhat, Sabah' karan Mihran vb. gazeteciler
gibi apanzade Agah da 'efendi' sfatyla anlmtr. teki yazarlar
'Bey' diye anlmaktadr. Ahmet Rasim, bunun, patronlara 'efendi'
denmesinden ileri geldiini yazmaktadr.
BASIN, YASAYA
BALANIYOR
1860-1876 arasndaki on
be yllk dnemde gazete says
artar ve gazetecilik geliirken,
basnn bask altna alnmas ve
sansr edilmesi yolunda giriim
ve uygulamalara arlk verilecektir.
Bu erevede, ncelikle ilk
basn yasas saylacak olan 1864
tarihli Matbuat Nizamnamesi
karlacaktr ki, 1852 tarihli
Fransz Basn Yasas temel alnarak hazrlanan bu nizamname,
hapis ve para cezalarnn yan sra, gazeteler iin geici ya da sresiz kapatma cezalar da getirmektedir.
Gazete ve dergi saysnn art zerine ksaca u bilgileri verebiliriz: inasi, 1861'de Tercman- Hakikat'ten ayrlarak
kendi gazetesi Tasvir-i Efkar'
yaymlamaya balad. 1863'te
Mir'at gazetesi ile Mnif Efendi'nin (Paa) Cemiyet-i lmiye-i
Osmaniye adna ynettii nemli bir dergi, Mecmua-i Fnun yayna girdi. Ayn yl Mecmua-i
ber-i ntibah adl dergi, ertesi
yl Mecmua-i Askeriye kt.
Ziya Pasa
Bunlar Mecmua-i bretnma

(Mecmua-i ber-i ntibah yerine), Mecmua-i Havadis, Takvim-i Ticaret, Ayine-i Vatan,
Muhbir, vb. gazete ve dergiler
izledi...
YEN OSMANLILAR
inasi'nin satr aralarnda

ortaya att zgrlk dncesi, an gazeteci-aydnlarnca
da benimsenmiti.
Aka dile getirilemeyen bu
dnce, sz geen aydnlarn,
giderek gten den ve Bat'dan esinlenilerek ya da Bat'nn dayatmasyla giriilen dzeltimlerle (reformlarla) ayakta
kalmaya alan Osmanl devletini glendirecek rejim araylarnn ekseninde yer almaya
balamt.
Bu aydnlar ayrca, sadrazam Ali Paa'nn totaliter ynetimine engel olmann yollarn
da aryorlard.
Bunun sonucunda, 1865'te
stanbul'da, Belgrad Orman'nda dzenledikleri bir kr yemeinde gizli rgt kurma karar alan aydnlarn lkeden ayrlmalar ve 1867-68'de Avrupa'da
gazeteler karmaya balamalaryla 'Yeni Osmanllar' hareketi

domu oldu. Avrupa'ya kaan
aydnlar arasnda 'icrai ynetenlerin alafranga dalma mensup'
ve basnda da adn duyurmu
Agh Efendi, Namk Kemal, Kayazade Read, Menapirzade Nuri, Subhipaazade Ayetullah,
Mir'at sahibi Refik Beyler, Ali
Suavi, Ziya (Paa) gibi kimseler
vard. Bu aydnlarn Avrupa'da
zerinde duruyordu.
Tercman- Ahval'in yaymlanmasndan nceki ve sonraki
dnemlere gz attktan sonra, u
yarglara varabiliriz:
Tercman- Ahval, ilk zel
ve Osmanl basnna, dolaysyla
Cumhuriyet dnemi basnna
nclk eden bir gazete oluuyla
sekinlemektedir. "Aydnlarn
zgrlk ve demokrasi istemlerini -dolayl bile olsa- ilk kez dile
inasi'nin satr aralarnda

ortaya att zgrlk
dncesi, hzla benimsenmiti.
yaymladklar gazetelerde, merutiyet dncesi aka savunuldu ve bir bakma demokrasi
savam verildi.
Bu arada, dil ve edebiyat
alanlar da geliip yenileiyordu.
inas (1824-1871), dil yalnlamasna da nclk etti.
Tercman- Ahval'deki, yukarda deindiimiz sunu yazsnda, gazeteyi "umum halkn
kolaylkla anlayabilecei mertebede" kaleme almak gerektii
getirdikleri yayn organ" kimliiyle de basn tarihimizdeki yerini almtr.

Ancak kt dnemin alabildiine dadaal siyasal, ekonomik ve toplumsal yaam ierisinde, nemli bir rol oynad
ne srlemez. Zaten mr pek
ksa olmu; yayncs Agh Efendi'nin Avrupa'ya kamasndan
bir sre nce, 1866'nn ubat
aynda kan 792. saysnda kapanmtr.
TNEL
lk metro 126 yl
nce almt
17 Ocak 1875'te Tnel'in hizmete girmesiyle stanbul,
Londra'dan sonra dnyann ikinci metrosuna sahip olma
zelliini kazanmt. Karaky-Beyolu arasnda alan
Tnel, bir stanbullu iin, trafik kemekeinden uzak,
yaplabilecek en ksa ama en keyifli yolculuktu.
VAHDETTIN ENGIN
nmzde, 125 yllk bir mazinin ykn srtnda tayarak, karnca misali
seferlerine aralksz
devam eden bizim kk Tnel'imiz, artk bir megapol haline gelmi stanbul'da yaayanlarn bir ksm iin, belki fazla bir
anlam ifade etmemektedir. Ama
gerek Osmanl dneminde, gerekse de Cumhuriyet'in ilk yllarnda, Tnel stanbullular iin
vazgeilmez bir ulam arac idi.
Eugene-Henri Gavand adl
bir Fransz mhendis, 1867 y-
lnda turistik bir gezi yapmak

iin stanbul'a gelmiti. Gavand
bu gezisi srasnda, stanbul'un
iki nemli merkezi olan Galata
ile Beyolu arasnda ok sayda
insann gidip geldiini gzlemledi.
Galata nemli bir mal ve ticari merkez idi. Beyolu ise, hareketli yaantsyla stanbullularn vazgeilmez elence ve alveri blgesiydi. nsanlar Galata'dan Beyolu'na kmak veya
Beyolu'ndan Galata'ya inmek
istediklerinde, bu iki merkezi
birbirine balayan yol olan Yksekkaldrm'dan gemek zorundaydlar. Fakat Yksekkaldrm,
ok dik ve bakmsz olduundan, buradan geenleri hayli
yormaktayd.
Gavand'n belirlemelerine
gre, bu iki hareketli merkez arasnda, gnde ortalama 40.000
kii gidip gelmekteydi. Fakat
Yksekkaldrm bu younluu
tayamamaktayd. Her eyden
nce bu caddede, yzde 24 gibi
ok nemli saylabilecek bir
eim mevcuttu. Caddenin genilii ise ancak 6 metre idi. Hatta
yer yer, 4 metreye dmekteydi.
Bu artlarda, yaya yrmek ok
g ve yorucu olmaktayd. Atla
gidildiinde ise, ekilen zorluk
yannda, bir de dme tehlikesini gze almak gerekmekteydi.

Bir mhendis olan Gavand,
insanlar bu yokuu inip kmaktan kurtaracak bir yntem
dnd. Gavand'n bulduu
zm yleydi: Galata ile Beyolu arasnda yaplacak asansr tipinde bir yeralt demiryolu
(Tnel) ile insanlar ve eyalar
tamak mmkn olabilecekti.
Bylece halk iin nemli bir
kolaylk salanaca gibi, Tnel,
kayda deer bir kazan kayna
da olacakt.
Tnel'in al
treni; tarih,
17 Ocak 1875
(sol sayfada).
Otuzlu yllarda,
Tnel
vagonlarndan
birinin tamiri
(altta).
YAP-LET-DEVRET MODEL
Gavand bu dncesini hayata geirmek amacyla, Osmanl hkmetine bavuruda bulundu. Buna gre, Galata ile Beyolu arasnda ina edilecek 'tnel'
araclyla bu iki merkez arasnda, dorudan balant kurula-
Tnel kazalar
Tnel almaya baladktan
yaklak yedi ay sonra, 25 Austos
1875 tarihinde, kay kopmasndan kaynaklanan bir kaza meydana
gelmitir. Bu kaza, makinistin frene zamannda basmasyla kaypsz
atlatlmtr. Vagonlar eken kayn kopmasndan kaynaklanan bu
tr kazalara ileriki yllarda birka defa daha rastlanmakta ise de,
herhangi bir can kaybna yol amadklar grlmektedir. Tnel'de
lmle sonulanan tek kaza ise 6 Temmuz 1943 tarihinde meydana
gelmitir. Yine kay kopmasnn neden olduu bu kazada bir kontrol
memuru hayatn kaybetmi, birok yolcu da yaralanmtr. Bu srada
I I . Dnya Sava devam ettiinden, yurtdndan ithal edilen
kaylarn gelii gecikmekteydi. Dolaysyla mevcut kaylar
gereinden uzun bir sre kullanlyordu. te bu nedenle, tama
kapasitesinin sonuna gelen kay kopunca, trenin durdurulmas
mmkn olmam ve vagonlarn byk bir sratle Galata istasyonuna
arpmalar sonucu kaza meydana gelmiti.
FOTORAF: VURAL YAZCOLU
syla, 1874 yl sonunda Tnel

hizmete girecek konuma geldi.
ncelikle, Kasm ve Aralk aylarnda deneme seferleri gerekletirildi. Bu arada ngiliz irketi,
Gavand' devreden kartarak
Tnel'in tek hakimi konumuna
geldi.
Tnel'in
Beyolu girii:
lk ald
yllarda (stte)
ve bugn
(sada).
cakt. Tnelin iine demiryolu

denecek ve sabit bir buharl
makinenin kablolar vastasyla
ekecei vagonlar yolcu tayacaklard. Tnelin Galata giriine
yaplacak istasyon, Yenicami sokanda, Karaky kprsne
mmkn olduu kadar yakn bir
noktada bulunacakt. Beyolu
istasyonu ise Galata Mevlevihanesi karsnda, Teke kabristan
yannda yaplacakt. Tnel, 42
yllk bir iletme sresinden sonra devlete braklacakt.
Gavand gerekletirecei bu
proje iin devletten hibir deme
talep etmemekteydi. Yani tam
anlamyla bir yap-ilet-devret
modeli uygulanmaktayd.
Gavand'n teklif ettii bu
proje, bu tr yatrmlarn deerlendirildii ura-y Devlet Nafia
Dairesi'nde mzakere edilmi ve
olumlu karar kmas zerine 10

Haziran 1869 tarihli fermanla
kendisine imtiyaz verilmiti. Daha sonra da 6 Kasm 1869 tarihinde, Tnel'in inasna ilikin
szleme ve artname metinleri,
Nafia Nazr Davut Paa ve imtiyaz sahibi Henri Gavand tarafndan imzalanmt.
Szleme imzalandktan sonra Henri Gavand, irketini oluturma abalarna giriti. Fakat
Fransa'dan yeterli maddi destek
salayamaynca, bir ngiliz irketi oluturarak sermayeyi bu
ekilde temin edebildi.
Sermaye temininden sonra
Gavand, daha nce gstermelik
olarak balatt kaz almalarn hzlandrd. Bu almalar srasnda zellikle istimlktan
kaynaklanan birok sknt bagsterdi. Btn bunlarn alma-
lk gnlerin rakamlar
18 Ocak 1875 tarihinden itibaren, Tnel iletmeye alarak halkn
hizmetine sunuldu. Tnel, ald gnden itibaren halkn ilgisini ekti.
Bunun bir gstergesi, 18 Ocak'tan 31 Ocak'a kadar geen 14 gnlk
sre iinde, Tnel'de 75 bin yolcunun seyahat etmi olmasdr... Yolcu
says zamanla daha da artacakt: ubat aynda 111.000, Nisan aynda
ise 127.000 yolcu tanmt. Mays aynda irket, bilet fiyatlarnda
indirim yapnca, Haziran'da yolcu says daha da artarak 225.000
kiiye ykselmiti.
TNELN HZMETE GR
Tnelin al treni, 17
Ocak 1875 tarihinde yapld.
Tren le vakti balayaca
halde, bundan ok daha nceki
saatlerde, Galata ve Beyolu'nda
byk bir kalabalk birikmiti.
nsanlar bir yandan trenin
balamasn beklerken, dier
yandan arabalaryla veya yaya
olarak tren yerine gelen st dzey davetlileri seyrediyorlard.
K mevsiminde olunmasna ramen, hava olduka gzeldi. Bu
arada, seyirciler arasnda ok sayda Trk kadnnn bulunmas
da dikkati ekiyordu. Beyolu
istasyonunun ii ve d fevkalade gzel bir ekilde sslenmiti.
Orkestra mzik alyor, niformal grevliler telala saa sola
kouturuyor, makinelerin grlts ise hepsini bastryordu.
Trende, Osmanl hkmetini temsilen birok devlet adam
yer almt. irket adna stanbul
temsilcisi Baron de Foelekersahbm ile Genel Mdr William
Albert hazr bulunuyorlard.
Bunlarn yan sra, yabanc elilik mensuplar, mali ve ticari
alanda tannm ahsiyetler ve
kalabalk bir halk topluluu t-
rene katlmt.
Fakat nemli bir eksiklik olarak,Tnel projesini ortaya atan, sonra da
yapm adeta tek bana
gerekletiren Gavand'n
yokluu, hemen gze
arpmaktayd. Anlald kadaryla, o ana kadar sren abalarn semeresini grecekken, irket
tarafndan grevden uzaklatrlmas, Gavand' gcendirmiti.
Al treni, vagonlarn davetlilerle dolu olduu halde Beyolu'ndan Galata'ya gidip dnleriyle balad. Bu srada mzik onlara elik ediyordu. Vagonlar birinci ve ikinci mevki
olarak dzenlenmi ve klandrlmt.
Tren iki vagondan oluuyordu. n vagonda hayvan, eya ve
arabalara tahsis edilmi bir platform mevcuttu. Tnelin iine girince hafif bir serinlik kendini
hissettiriyordu.
Saat bire doru Beyolu'nda
davetlilere mkellef bir yemek
verildi. Yemek srasnda bir konuma yapan irket mdr
William Albert, kadehini Sultan
Abdlaziz'in shhatine kaldrdn syleyerek, Tnel'in stanbul'da birbirleriyle kaynaan doulu ve batl unsurlar arasndaki dostluu pekitirecek yeni bir
ba olacan ifade etmiti.
TNEL'N TEKNK
ZELLKLER
Tnel'in hizmete girmesiyle
stanbul, Londra'dan sonra dnyann ikinci metrosuna sahip olma zelliini kazanmt.
Tnel'in boyu 555.80, ap
6.70, ykseklii ise 4.90 metredir. Tnelin iinden geen demiryolunun uzunluu ise 626
metredir. Demiryolu ift hat olarak yaplmtr. Demiryolunun
profili dz deildir. Galata tarafnn balangcnda olduka hafif bir rampa vardr. Bunun ne-
gonlar ayr hatlarda gelip

gittikleri iin, arpma
eklinde bir kaza ihtimali
hi yoktur. Tnel iin korkulabilecek tek kaza eidi, kablo kopmasdr. Bunun iin de ift fren sistemi tatbik edilmitir. Vagonlar
Beyolu'nda bulunan sabit buharl makine tarafndan harekete geirilmektedir. Tnelin toplam maliyeti, 4.125.554 Fransz
Frang olmutur.
Krkl yllardan
bir Tnel
abonman bileti
(solda). Tnel
daresi iin
Trkiye'de ina
edilen yeni
vagonlar
(altta).
YOKU, TAM 1,5 DAKKA...

Tnelin hizmete girmesi, stanbul'un sosyal yaamna yeni
bir boyut katmt. Her eyden
nce
insanlar, Yksekkaldrm'n yokuunu kmaktan kurtulmulard. Byk bir glkle
inilip klan bu yoku artk 1,5
Tnel'le birlikte stanbul,

Londra'dan sonra dnyann
ikinci metrosuna sahip olmutu.
deni, vagonlarn daha sonraki
yokuu aabilmeleri iin yeterli
hz kazanmalarn salamaktr.
Trenler yol deitirmeden srekli olarak ayn hat zerinde gidip gelmektedirler. Her tren, iki
vagondan olumaktadr. Yass
kablolar tarafndan ekilen va-
dakikada kolaylkla ala bilmek-teydi.

Bylece yorgunluktan kurtulmann yan sra, kn kayma
tehlikesi, yazn ise scaktan bunalma endiesi ortadan kalkmt. Tnel, stanbullular iin vazgeilmez bir ulam kolayl
Popler TARH / Ocak 2001 31
Ellili yllar:
Tnel'in
Beyolu
giriinde
'izdiham'
(sada).
Tnel'in
bugnk yeni
vagonlar
(altta).
eyhlislm
fetva verdi mi?
Burada, kk bir parantez
aarak, Tnel hakknda ok
yaygnlam bir yanlgy
dzeltmenin faydal olaca
kanaatindeyiz. Herhangi bir
vesileyle Tnel'den sz eden
birok eserde, eyhlislm'n
bu tr bir yeralt arabasna
insanlarn binmesini
yasakladndan, bu yzden
Tnel'de uzun sre hayvanlarn
tanmak zorunda
kalndndan sz edilmektedir.
Halbuki ald ilk gnden
itibaren stanbullular Tnel'e
rabet gsterip binmeye
balamlardr. Kanaatimizce,
1874 ylnn Kasm ve Aralk
aylarnda gerekleen deneme
seferleri srasnda hayvanlarn
tanm olmas, bu yanlgya
dlmesine neden olmutur.
Tnele binilmesinin
eyhlislm'n bir fetvas ile
yasakland iddiasna gelince;
szn ettiimiz dnemlerde,
eyhlislm'n bu tr
bayndrlkla ilgili konulara
mdahalesi sz konusu bile
deildir.
salam; Beyolu'nun elence

hayat, Tnel'in hizmete girmesiyle ayr bir canllk kazanmt.
TNEL MLLLEYOR
Tnel, ngiliz irketi tarafndan iletilirken 1911 ylnda,
Belika kkenli olmakla beraber, okuluslu bir yapya sahip

Sofina irketi tarafndan satn
alnmt.
Tnel iileri 1920 Mays'nda, cretlerinin arttrlmasn ve
dier baz taleplerini kabul ettirebilmek amacyla, tramvay iileriyle beraber greve gitmilerdi. Bu grev sonunda iveren, iilerin taleplerini kabul etmise
de szn yerine getirmemiti.
Bunun zerine iiler, Ocak
1921'de tekrar grev yapmlard. Fakat gerek Sofina irketinin, gerekse gal Komutanl'nn kat tutumu, iilerin haklarnn verilmesine engel olmutu.
1939 ylnda, Nafa Vekili
Ali etinkaya'nn giriimleri sonucu, Tnel milliletirildi. irket
temsilcisi H. Speciael ile varlan
anlamaya gre Tnel, btn tesisleriyle birlikte, Nafia Vekaleti'ne devredildi. Vekalet de gerekli dzenlemeleri yaptktan
sonra iletmeyi stanbul Belediyesi'ne terk etti.

TNEL'E 68 MAKYAJI
Tnelin, modern teknolojinin gereklerine uyum salamas

amacyla, 1968 ylnda yenilenmesine karar verildi. Fransz
'Electro Entreprise' firmasnn
stlendii yenileme almalar
nedeniyle, 25 Kasm 1968 ve 2
Kasm 1971 tarihleri arasnda,
Tnel kapal kald.
Yeni ekliyle Tnel'in madeni vagonlar, lastik tekerlekler
zerinde hareket etmektedirler.
Demiryolu tek hatta drlmtr. Sadece ortadaki karlama yerinde ift yol bulunmaktadr. Vagonlara Karaky
istasyonunda sadan binilmekte,
Beyolu'nda soldan inilmektedir. Vagonlarda bulunan makinist, gvenlik amacyla grev
yapmakta olup, Tnel'e kumanda etmemektedir. Trenlerin hareketi kumanda merkezinden
salanmaktadr.
Gnmzde Tnel, Karaky-Beyolu arasnda, sessiz sedasz gidip gelmeye devam etmektedir. Yenilenmi haliyle olduka modern bir grntye sahip bulunan Tnel'de, eskinin
sarsnt ve grlts hissedilmeden rahata seyahat edilebilmektedir. Bununla beraber,yolcu says eskiye gre, artm deildir.
Son yllardaki ortalama yolcu
says, yllk 4-5 milyon kii dolaylarndadr.
Mustafa Sait Bey'in kaleminden
Resimli Avrupa
Seyahatnamesi'
Tannm ressamlarmzdan Eref ren'n 'ada Evliya
elebi' diye adlandrd Mustafa Sait Bey, 1898'de kt
Avrupa gezisini biraz aknlk biraz da gptayla anlatrken,
resimlemeyi de ihmal etmemi.
EYLL DURU
Mustafa Sait
Bey'in
otoportresi
(altta) ve yine
onun bir portre
almas:
Paris'te k
olduu nl
oyuncu Sarah
Bernhardt (sa
sayfada).
ustafa Sait Bey,

23 Austos 1898
Sal gn saat
10.00'da bala, yan yolculuk notlarnn giriini, u cmlelerle yapyor: "Paquet kumpanyasnn
erkistan ismindeki vapuru, rhtmdaki palamarlarn zdkten sonra, Tophane nnde hafif
bir manevra yapt ve orada demir atm bulunan Fransa Elili-
i maiyet vapurunu sancak ekerek selamlad. Serin bir yaz akamnn tatl gnei, skdar
ynndeki evlerin pencerelerini
yaldzlyor. Vapurumuz, cennet
gibi bir havuzda yzen iri bir balina gibi Marmara'nn durgun
sularn yararak, dnyaca nl,
gnl okayan ehrimizden
uzaklatka, skdar'la Sarayburnu, baka bir deyile Avrupa
ile Asya, iki k hasretzede gibi,
birbirinin kucana atlarak
dnyada bir rnei daha olmayan Boazii'ni nazarlardan gizlemeye alyordu."
GVERTEDE RESM KEYF
Mustafa Sait Bey, vapurun

birinci mevkiinde, hatrl yolcularla birlikte, Fransa, talya ve
svire'de baz ehirleri gezip gryor, izlenimlerini duygusal yan ar basan cmlelerle 'seyahatname'sine yazyor.
Sanata ve zellikle de tiyatroya merakl olduunu anladmz Mustafa Sait Bey, frsat bulduka da gverteye sehpasn
atp, grd, hayran kald
yerlerin resimlerini yapyor.
Ege'de seyrederken, Mustafa
Sait Bey, Yunan sahillerinden
sz ediyor ilkin. Buralar pek s34 Popler TARH/ Ocak 2001
knt verici yerler olarak niteliyor. Mora yarmadasn getikten sonra, sakin bir havada yol
alarak talya ile Sicilya arasndaki Messina Boaz'na ulayorlar.
Seyyahmz, pek kayda deer
grnt bulamam olacak ki,
burada, arkadalaryla beraber,
'Meclup ve meftun-u melahat ve
letafeti olduklar' (gzelliinin
ve tatllnn cazibesine kapldklar) vapurdaki Amerikal dilberden sz ediyor bol bol.
Vakit geceyarsna geldiinde, Messina Boaz aklarndayken, yolcular bir srprizle
karlayorlar: Stromboli yanarda, faaliyete geiyor. Zirveden
pskren alevleri bir sre seyrediyorlar.
29 Austos 1898 Pazartesi
gn, Mustafa Sait Bey'in de
iinde bulunduu vapur, Marsilya'ya ulayor. Mustafa Sait
Bey'in aknl, bu kentte daha
da artyor.
MARSLYA 'CAFE'LER
lkin, Marsilyallarn kadnerkek beraberce denize girmelerinden sz ediyor Mustafa Sait
Bey. aryor; ama houna da
gidiyor. Hafif apkn biri olmal
ki, arkadalaryla birlikte, "Ma-
salardan birinin etrafnda bir

mselles (gen) tekili ile karmzda bir refikle oturup bira
ien sarn bir Fransz dilberini
temaaya koyulduk" diye not
dyor seyahatnamesine.
Yazarmz, buradaki 'cafe'lere de hayran kalyor. Bizim
memlekette olduu gibi kpeklerin babo bulunmayp, sokaklarda kadn ve erkek sahipleriyle birlikte gezdiklerinden, ayrntl olarak sz ediyor. Vitrinler,
berberler, fotorafhaneler ve daha pek ok ey ilgisini ekiyor
Mustafa Sait Bey'in.
CENEVRE GNLER
Daha sonra Monte Carlo'ya

giden yazarmz, oradan da Cenova'ya geiyor. Eyll aynn birinci gn de Mustafa Sait Bey,
talya'dan svire'ye hareket ediyor.
Cenevre'den, zellikle sz
ediyor yazarmz. Leman Gl
kysndaki bu kentten ok holandn belirtiyor.
PARS HAYRANLII
Mustafa Sait Bey'in bir sonraki dura, Paris oluyor. Yazdklar arasnda en ayrntl bilgi
verdii kent de doal olarak Paris... Champs-Elysees'den Place
Concorde'a; Eiffel Kulesi'nden
Pere Lachaise'e kadar, pek ok
yerden bahsediyor. Paris'te tiyatroya gidiyor; dnemin nl
sanats Sarah Bernhardt' izliyor. ylesine hayran kalyor ki,
Mustafa Sait
Bey'in Paris
almalar:
Grand Hotel
(1), Concorde
Meydan (2),
Invalide (3),
Panthenon (4),
Concorde
Meydan'ndan
Champs
Elysees'nin
grn (5).
ksack seyahatnamesinde ondan

uzun uzun sz ediyor.
Mustafa Sait Bey'in seyahatinin ayn yln, yani 1898'in Kasm aynda sona erdii tahmin
ediliyor. Bylece gezi, yaklak
ay sryor. Ne var ki, Sait
Bey bu srede, gezdii grd

yerlerin pek ok resmini yapyor. Zaten bu ksack seyahatnamenin de k nemli zellii var:
Birincisi, Mustafa Sait Bey'in resimleri; ikincisiyse, grd yerlere ilikin olarak anlatt kimi
ayrntlar... Bu bizim Batllama

servenimizin de traji-komik bir
seyri gibi adeta... Her ne olursa
olsun, bylesi gnlkler, tarihe
olmadk bir noktada nemli katklar yapabiliyor. yle bir tebessm etseniz bile...
Rkzan Gnaysu'nun azndan

Mustafa Sait Bey
Doum ve lm tarihleri belli olmayan Mustafa Sait
Bey, Rkzan Gnaysu'nun byk days. Kendisiyle
grtmz Gnaysu, Mustafa Sait Bey hakknda
bize unlar sylyor:
Rkzan
Gnaysu,
Mustafa Sait
Bey'in resimli
seyahatnamesini
inceliyor
(sada).
Mustafa
Sait Bey'in
seyahatnamesin
den, Paris'teki
Zafer Tak
(altta).
"Mustafa Sait Bey, benim babamn days. Yani,

babaannemin erkek kardei. Doum ve lm tarihi
belli deil; ama sanyorum ki, babamla annem
nianladnda, Sait Bey daha hayattaym. yleyse
1920'lerde lm olmal. Diyelim ki 30 yanda
seyahate kt; yani bu seyahat 1898'de yapldna
gre, doumu 1865 olabilir. Kendisi Divriili Hafz
Hasan Paa'nn oludur. Annesi de Eda Hanm. Sait
Bey onlarn resimlerini de yapm. Kapal bir aile
deil. Ben onu hi tanmadm. Ama babaannemden
ok dinledim. Babaannemin yaad evde eyalarn
grdm. En ok dikkatimi eken, kitaplyd. imdi
o kitapln bir blm benim evimde. Bana
anlatlanlara gre, Sait Bey hi evlenmemi.
Okumaya ok meraklym ve resim yaparm."
- Seyahatnameden anladmz kadaryla biraz
keyfine dkn gibi...
Biraz hovardaym. Yalnz hovardalklarnn bir alan
varm; tiyatro sanatlarna ok meraklym.
-Pekiyi, meslei neymi?
Gmrk mdrl yapm. Ve
gmrk zerine lkemizde ilk
kitab o yazm: 'Gmrk ve
Gmrklk'.
- Sanrm ttihatym, iki kez
de tutuklanm...
Evet. ttihat ve Terakki
Frkas'na eilim duymu. Bu
nedenle Saray' karsna
alm. Birka kez tutuklanm
ama sorgulamalardan sonra
serbest braklm. Bana
sorarsanz okur-yazar olmas
bunu getiriyordu.
- Seyahatnamesinde pek ok
resim var...
Resim yapmay ok seviyor.
Suluboya ve yalboya
almalar var. nl Trk
ressam Eref ren benim
yakn dostumdu. O resimleri grdnde ok

beenmi, Mustafa Sait Bey iin, 'ada Evliya
elebi' demiti. Hem seyahatnameye hem de
resimlere baktmzda, o dnemi dnrsek, ok
farkl, bambaka bir insanm Mustafa Sait Bey.
- Bu seyahatname nasl elinize geti?
Seyahatname babaannemden bize ulat. Size
enterasan gelir mi bilmem; ama benim bykbabam,
Bedirhan Paa'nn oludur; Krdistan Emiri...
Mustafa Sait Bey'in ablas, Bedirhan Paa'nn gelini
olmu. Bir nedenle Abdlhamid, Bedirhan Paa
ailesini sryor. Kimini Girit'e, kimini de am'a. 0
da onlarla beraber, bykannem ve bykbabamla
am'a srlyor...
- Seyahatname yarm kalm...
Bitirememi. Notlar Bulgaristan'n anlatmnda sona
eriyor. O yzyl dndmzde, seyahatname bizde
pek yoktur. 0 adan ok nemli. Bir de resimler
tabii...
- Seyahatnameyi bugnk dile kim evirdi?
Eim Burhan Gnaysu, slubunu bozmamaya dikkat
ederek 1984'te evirdi.
TAKVM
100 yl nceki tartma
Yirminci yzyl
ne zaman balad?
Geen yl 'milenyum' konusunu, nc binyla ne zaman;
2000'de mi yoksa 2001'de mi gireceimizi tartmtk.
Meerse ayn konular, noktas virglne, 19. yzyldan 20.
yzyla geerken de tartlm. Hem Avrupa basnnda hem
de Osmanl basnnda...
VAHDETTIN ENGIN
Paris'te 100 yl
arayla iki
kutlama. 1900
yl (solda) ve
2000 yl
(sada).
ylnn son aylarnda 'milenyum' szc, gndelik hayatmza girdi ve

bir daha da gndemden dmedi. Milenyum,
'bin yllk' zaman dilimini ifade
ediyor. 1999 ylnn sona erip
2000 ylnn balayaca gnlerde, en ok zerinde durulan konu, 2000 ylnn balamas ile
rnilenyuma girilecei idi.

Konu o kadar ok dillendirildi ki, 1 Ocak 2000 tarihinde 21.
yzyla veya nc bin yla girilecei dncesi, herkese egemen oldu.
Dzenlenen kutlamalar da
son derece grkemli olunca ve
buna 2000 ylna girmenin heyecan eklenince, bir husus biraz
gzden kat:
Aslnda 31 Aralk 1999'un

gecesinde, 2000 yl balyordu;
ama henz 20. yzyl bitmemiti. Dolaysyla 21. yzyla veya
milenyuma, girilmemiti. Milenyumun balayaca esas tarih, 1
Ocak 2001 idi!
1999 ylnn son aylarnda
milenyum heyecan yaanrken,
1 Ocak 2000 tarihinde sadece
yeni bir yln baladn, ama
asla 21. yzyla girilmedii grn savunanlar da oldu. Fakat
bu gr, o gnlerin cokusu
iinde, fazla dikkate alnmad.
Bununla beraber, 21. yzyln ne
zaman balayaca konusunda
bir tartma ortam olutu.
20. YZYILA GRERKEN
imdi, biraz geriye gidip 100
yl ncesine, yani 19. yzyln bitip 20. yzyln balayaca dnemlere bir gz attmzda, ayn tartmann o yllarda da yaanm olduunu gryoruz.
Hatta o dnemde sorun, her ne
kadar daha ok Hristiyanl ve
Avrupa lkelerini ilgilendirse de,
Osmanl kamuoyunun da konuyla ilgilendii ve tartmann,
stanbul gazetelerinin stunlar-
38 Popler TARH I Ocak 2001
na yansd gzlenmektedir.
stanbul'da yaymlanan 'Le
Moniteur Oriental' gazetesi, 2
Ocak 1900 tarihli nshasnda,
Fransz yayn organ 'Journal
des Debats'da kan bir yazdan
yapt alntyla konuyu Trk
kamuoyunun nne tamt.
'19. Yzyl m 20. Yzyl
m?' balkl bu yaz, Msy
Parville tarafndan kaleme alnmt. Konunun enine boyuna
ele alnp tartld yazda, Parville ncelikle u hususlar hatrlatyordu:
"31 Aralk'ta gece yars
1899 yl bitecek ve 1900 yl
balayacak. Bu durumda ertesi
gn hl 19. yzylda m olacaz, yoksa 20. yzylda m? Baka bir ifade ile, iinde bulunduumuz 19. yzyl birka gn
iinde sona m erecek, yoksa
1900 ylnda da devam m edecek?
Birok kiiyi ilgilendirdiini
tahmin ettiimiz bu soruyu birka ay nce cevaplamtk. Buna
ramen ok sayda soru ile karlayoruz ve bu konudaki fikrimiz soruluyor. Daha nce de
sylemitik. Gelecek yzyl (20.
yzyl) 1901 ylnda balayacaktr. Fakat 20. yzyln 1900 ylnda balayaca eklinde baz
itirazlar ykseldi. Bu konuda kesin sonuca varlm olmasna
ramen, ileri srlen kar iddialarla kafas karan birok kii,
gelecek Pazartesi gn, 20. yzyla girip girmeyeceimizi bilmemektedir.
Btn bunlara bir de, bu konular bilmesi gereken Papa'nn
beyan eklendi. Papa, 31 Aralk'
1 Ocak'a balayan gecede, yeni
balayacak yzylda Tanr'nn
ltfunu kazanmak iin dini ayinler yaplmasn istedi. Nihayet
Federal Alman hkmeti 20.
yzyla 1900 ylnda balama
karar ald..."
PAPA NEDEN BYLE YAPTI?
Msy Parville bu hatrlatmalar yaptktan sonra, Papa
XIII. Leon'un, yzyln 31 Aralk 1900'de sona erdiini ilan ettiine dair kan sylentinin ya
tercme hatasndan ya da yanl
anlamadan kaynaklandn belirtmiti. nk Kilise'nin d-
ncelerini yanstan 'Semaine

Relgieuse'e gre, Papa'nn, yeni
yzyln 31 Aralk 1899 gecesinden itibaren baladna dair bir
beyan olmamt. Tam aksine
Kilise, 20. yzyln balangc
olarak 1 Ocak 1901'i temel alyor ve bu konuda bir takm deliller de getiriyordu.
Buna gre; Miladi takvimin
ilk yl 1 olarak kabul edilmitir.
Dolaysyla, bu ilk yzyln sona
ermesi iin, Miladi yl 100'n birinci asra ait olmas gerekmektedir. Bu durumda ikinci yzyl da
Miladi 101 yl ile balamaktadr. Bu tartlmaz k noktasndan hareketle, sonu (00) ile
biten her yln balayan deil,
sona eren yzyla ait olduu tespit edilebilir. Bu nedenledir ki,
New York'ta
1900 ylna
giri nedeniyle
klandrlan
kent meydan.
Kulenin
zerinde
'Hogeldin 20.
Yzyl' yazl
(stte).
2000 ylna
girilirken Papa
kutlamalar
izliyor (solda).
TAKVM
Ylba nerede,
hangi saatte?
Franszlarn 'Journal des
Debats' adl gazetesindeki '19.
Yzyl m 20. Yzyl m?'
balkl yazy kaleme alan
Parville, bir baka yazsnda da
yzyln balamas konusuna
deinmitir. Bu kez konuya
farkl bir noktadan bakan
Parville unlar sylemektedir:
"nsan akl meraklarn bir trl
yenemiyor. 20. asrn ne zaman
balayaca sorularndan sonra,
imdi de u konu merak
ediliyor: 1900 yl hangi saatte
balayacak ? Bilindii zere 31
Aralk 1899'un gece yarsnda,
iinde bulunulan yl bitecek ve
onu takip eden 1900 yl
girecek.
Bu adan bir sorun yok. Fakat
hangi gece yars diye
sorulduunda durum biraz
kark bir hale geliyor.
Londra'nn gece yars m?
Paris'in gece yars m?
Roma'nn gece yars m?
Berlin'in gece yars m?
Petersburg'un mu? Pekin'in
mi?.. Hangi gece
yars?
1900'de bir
Fransz ailesi
yeni yzyl
karlyor
(stte).
1 Ocak 1901
tarihli Sabah
gazetesinde de
yzyln
balangcna
ilikin bir yaz
yer almt
(sada).
te bu adan
bakldnda, iler
karyor. Aslnda
olay basit. Yeni yl,
her lkenin kendi
gece yarsnda
balyor. Franszlar
iin 1900 yl,
rasathanedeki saat
gece yarsn
gsterdiinde
balayacak. Londra'da yeni yl,
Fransa'ya gre 10 dakika sonra
balayacak. nk iki lke
arasnda 9 dakika 21 saniyelik
bir fark vardr. (...) Mesela
Yeni Zelanda'da le
olduunda, Paris daha gece
yarsn yaamaktadr.
Dolaysyla bu blge her yeni
yla Paris'ten daha nce
girmektedir."
13 Aralk 1899 tarihli Papalk

Bildirisi'nde, 19. yzyln sonu
olarak 31 Aralk 1899 deil, 31
Aralk 1900 tarihi gsterilmitir.
20. yzyln ilk gn de, doal
olarak 1 Ocak 1901'dr.
KLSE NE DNYOR?
Kilise'nin bu grn destekleyen Parville, yazsnn devamnda, iddiasn ispatlamaya ynelik grlere yer vermeyi srdrr:
" Grld zere, Kilise'ye
gre de gelecek yzyl 1901'de
balayacaktr. 1900 ise 19. asrn
son yl olacaktr. Btn astronomlar, kronolojistler ve tarih
yazclar da ayn kanaatte olup
uzun bir sredir 20. yzyln
1901 ylnda balayacan tekrarlamaktadrlar. Aslnda bu
tartma ok eskidir.
Hemen hemen her
yzylda bir, ayn tartmalar yaplmakta
ve
anlamazlklar
meydana gelmektedir.
Bundan sonra da meydana gelecektir. Bu
erevede, 1599'da,
1699'da ve 1799'da ayn sorular

soruluyor ve gelecek yzyln ne
zaman balayaca tartlyordu."
STANBUL GAZETELER
20. yzyln ne zaman balayaca konusuna stanbul'daki

Trk gazeteleri de ilgi gstermilerdir. Meseleye sayfalarnda yer
veren Trke gazeteler, ounlukla 20. yzyln 1901 ylnda
balamas gerektii kanaatinde
birlemilerdir.
Bu konuda, 'Yirminci Asr
Miladi Yln Balangc' balkl
bir yazya yer veren 1 Ocak
1901 tarihli Sabah gazetesi, u
hususlara deinmitir:
"1901 senesi ve dolays ile
yirminci asr bugn balam bulunuyor. Avrupa gazeteleri bu
konuya bir hayli nem vermi

bulunmaktadrlar. Eski okuyucularmz
hatrlayacaklardr.
Yirminci asra, 1900 senesinde
mi yoksa 1901 senesinde mi girilecei konusu, matematik ve astronomi uzmanlar arasnda hayli tartmaya sebep olmutu. (...)
Bu konulan imdi yeniden ortaya karmaya gerek yoktur. Geen yln Ocak aynda, yirminci
miladi asrn balayp balamad hakknda phe gsterenler
olmutu. imdi artk phe ve
tereddde gerek yoktur. Dn,
yan 31 Aralk 1901 tarihinde
on dokuzuncu asrn sona erdii
ve bugn 1 Ocak 1901'de yir-
minci asrn balam olduu konusunda btn medeniyet alemi

fikir birlii iindedir."
Sabah gazetesi, sonraki gnlerdeki nshalarnda da konuya
deinmi ve ylba mnasebetiyle yabanc sefaretlerin dzenlemi olduu kutlama trenleri ile
balo haberlerini yaymlamtr.
ne, 'yirminci asr balad' diyenlere hesap bilenler derhal itiraz

etmilerdi. Allah eksik etmesin,
byle konularda bilgilik taslayanlar hi eksik olmaz. Bizim gibi ince hesaplara akl erdiremeyenler de bunlarn sylediklerini
boynu bkk kabul eder. Ne ise,
geen sene balamamsa, bu sene balad. Fakat aksilie baknz ki bir Sal gn ile balyor.
Merakl ok. imdi de 'Acaba dier asrlar hangi gnde balamt?' diye aratrmaya girienler var.
Btn bu tartmalardan anlaldna gre, insanlar her dnemde bu tr konulara zel bir
ilgi gstermekte ve meraklarn
gidermeye
almaktadrlar.
Ama sonuta yine bildikleri gibi
hareket ettikleri de bir gerektir.
Nitekim gnmzde de yle
olmad m? 2000 ylnn milenyumun balangc deil, 20. yzyln son yl olduu bilindii
halde, insanlar bir yl ncesinden, byk enliklerle 'milenyum'u kutladlar. Ama yine de
bilinmesinde fayda var; asl 'milenyum' iinde bulunduumuz
ayda, yani 1 Ocak 2001 tarihinde balad.
Fransz ressam
Jules-Alexander
Grun'n 19.
yzyln bitiini
anlatan 'Fin de
Siecle-Yzyl
Sonu' adl
tablosu (solda).
1900'l yllarn
sonunda pek
sk duyulan
yeni yzyl
arklarndan
birinin afii
(altta).
HANG ASRA
HANG GN GRLD?
Ayn konuyu ele alan 10

Ocak 1901 tarihli Tercman-
Hakikat gazetesinin yaklam
ise yle olmutur:
"Artk phe yok. Miladi
yirminci asr balad. Geen se-
Miladi takvim sfrla balamaz!

uras bir gerek ki, rakamlar sayarken sfrdan balamyoruz: ' 1 , 2, 3,
...' diye sralyoruz. 10 rakam ondalk dizeyi tamamlyor. Eer 100'e kadar
devam edecek olursak da ayn mant kullanacaz. 100 rakam, yzlk bir dizenin iinde yer alyor ve dizenin
sonunu tekil ediyor. Byle olduu iindir ki, 1900 yl da 19. asrn son senesini oluturmaktadr. Miladi takvim
sfr ile deil bir ile balad ve yle devam etti. Olduka basit olan bu mantk 20. yzyl 1900'de balatmak
isteyenleri bir trl tatmin etmiyor ve muhalefete devam ediyorlar. Bu karklk aslnda, Romen rakamlarnn
kullanld dnemde Dionysius Exiguus adl bir papaz tarafndan hazrlanan Gregoryen takviminden
kaynaklanyor. Dionysius Exiguus, 532 ylnda sa'dan nce ve sonraki yzyllar kavramn ortaya att. Romen
rakamlarnda sfr bulunmad iin, sa'nn doumunu 1 olarak kabul etti. Onun hatas ileriki dnemlerde de
devam ettirildii iin her yzyln sonu (00) ile biten yllardan sonra balad.
Popler TARH/ Ocak 2001 4 1
Soykrm iddialarnn arkasndaki gerekler
Ermeniler neden
g etmeye
zorland?
1915 Ermeni Tehciri, ihtimal
dahilindeki bir isyana kar dnlm
bir tedbir deildir. 1915'teki zorunlu
g karar, fiilen ortaya kan isyana ve
dman orduyla ibirliine kar
alnan ve gnn artlar iinde
kanlmaz olan bir karardr.
LBER ORTAYL
29
Ekim 1914'te Osmanl

mparatorluu, AlmanAvusturya bloku yannda savaa girdi. Btn
Trk tarihinde, bylesine ocuka ve hayalperest bir fiil
grlmez. Zira uzun Trk devlet
gelenei, gereki davranlar etrafnda var olabilmitir. Zaferine
inanlan cephe, yani Alman ordu-
lar, Marne'da 'muzaffer Fransa'

tarafndan durdurulmu ve geri
ekilmitir.
Enver Paa'nn ordu komutanl ile alakas olmad, en
sekin ktalarmz Sarkam
cephesinde perian etmesiyle anlald. Alman Genelkurmay'nn
ikna ettii Bakumandan Vekili,
ilk anda Rus cephesine saldrmt. Ancak ne askerimizi sevk edecek yol (demiryolu Ankara'da bitiyordu), ne de askeri k savana
hazrlayacak donanm vard.
DMANLA BRL
Sekin askerlerimizi, siperlerinde bekleyen Ruslar deil, ar

k artlar telef etti. ekilen kolordumuzun yaratt boluu
doldurmak iin ilerleyen Rus ordularna, Ermeni komitalar nclk ediyordu. Blgedeki Ms42 Popler TARH/ Ocak 2001
lman halka kar ok gaddar

davrandlar; katliamda bulundular. nc Ermeni komitalarnn
bu acmaszln bizzat Rus Genelkurmay belirtmektedir. Olaylar niye byle geliiyordu?
Taa Selukilerin Trkiye'yi
kurmalarndan beri, mttefik
Hristiyan halk, Ermenilerdi.
Ananeleri, mutfaklar, musikileri, ka g anlaylar, aile dzenleri itibariyle, Ermenilerin
Anadolu Trkleri'nden ayrdedilmeleri ok zordu. Ama tarihte, Habeistan (Etiyopya) halk
gibi, ilk milli kiliseyi oluturuyorlar ve dolaysyla dinleri ve
ibadetleriyle dilini koruyan bir
halk saylyorlard.
19. yzylda Ermeniler, zellikle Yunan ayaklanmas sonras,
Babali'de, Tercme Odas'ndaki
ve Hariciye Nezareti'ndeki g-
Birinci Dnya
Sava'nda,
ubat ve Mart
1915'te, Ruslar
karsndaki
Osmanl
kuvvetlerini
cephe
gerisinden
vuran Ermeni
komitaclardan
bir grup (sol
sayfada):
Fotorafta, en
arka srada,
solda, 1896'da
Osmanl
Bankas
basknna
katlan
Papken'i de
grmek
mmkn...
Yanda ise,
tehcir (zorunlu
g) srasnda
bir Ermeni
kamp.
revleri ele geirdiler. Ticarette

beynelmilel bir konuma ykselmilerdi; yetikin genleri, alkanlklar ve sanatkr yetenekleriyle, Trk devletinde resmi mimarlk, barutuluk, Darphane
Nazrl gibi stratejik grevleri
de Ermeni sekinleri, yani mira
snf yklenmiti. Bununla birlikte, Ermeni halk arasnda,
farkl blgelere ve bilhassa farkl
mezheplere mensup olmaktan
ileri gelen ekime ve gerilim, eksik deildi.
mndan yetikin kadrolar deillerdi. Evvela tarihi haklarna dayanarak, nfusa aznlkta olduklar bir blgede devlet kurmak istediler. Etraflarnda Krtler ve Trklerden, Arapa konuanlardan oluan Mslman bir
nfus, Sryanler ve Kaldanler
gibi dinda ama ayr bir dil ve
BLGENN ARTLARI
kltr taycs milletler vard.

Byle bir ortamda Ermenilerin bamszlk mcadelelerine,
Balkanlardaki Bulgar komitalarnn rgtlenme biimine benzer
rgt ve yntemlerle girimeleri;
blgenin Mslmanlarna kar
kanl bir mcadele yolunu se-
Yunan bamszlndan sonra btn Osmanl Hristiyanlarn harekete geiren bamszlk

istei, Ermenileri de sard; bu kanlmazd. Ne var ki Ermeni siyasi liderleri, aralarnda iyi iletiim kuran, siyasi tecrbe bak-
meleri, tepki ve intikam hissi

uyandrmtr.
HAMDYE ALAYLARI
1896 olaylar neticesinde ortaya kan Hamidiye Alaylar'n,

sadece Sultan II. Abdlhamid'in
bir entrikas olarak yorumlamak, doru deildir.
Yunanllardan sonra Osmanl

Hristiyanlarn saran bamszlk
istei, Ermenileri de ateledi.
Blgenin Krt airetleri, Ermenilerin sava isteine ayn
yntemle cevap vermektedir.
Douda Ermeni ve Mslman
gruplar arasndaki atma, bir
mukateleye (boazlama) dnmektedir.
Mesela o dnemde ortaya Popler TARH/ Ocak 2001 43
Farkl Ermeni cemaatleri

ve Amerikan misyonerleri
Sivasl Katolik
rahip Mehitar
(stte) ve
Ortodoks
Ermenilerin
Knal Ada'da
yaptklar bir
dini tren
(sa altta):
Beyaz ereve
iindeki kii,
Amerikal
Protestan
Ermenilerin
dini lideri
Melvin
A. Wittler.
Bir ksm Ermeni, Hal seferlerinden beri

Katolik inanca girmitir. zellikle ukurova
ve Ankara Ermenileri bu zmredendir.
Katolik Ermeniler dnya grleri ve kltrel
seimleri itibaryla kendilerini asl Ermeni
gruptan ayrmay tercih etmilerdir. Her ne
kadar 19. yzylda baz Katolik Ermeniler,
laik ulusu bir tavrla asl Ermeni grupla
badama yolunu semilerse de iki grup
arasnda her zaman iin derin bir mnferet
(soukluk) vard. 19. yzylda aslen bir
Katolik rahip olan Ormanyan'n Ortodoks
gruba gemesi ve imparatorluk tarihinde en
uzun sre grev yapan Ermeni ruhani lideri
olmas gibi bir olay dahi istisnaidir.
Katolikler, Milli Ermeni Kilisesi'ne
yanamamlardr. Cizvitlerin propogandasi, hatta 18. yzyl sonunda
Katolik propogandasna kar kan Patrik Avedik'i buradan Paris'e,
Bastille'e karacak kadar cretkr davranmalar, Katolik Ermenilerin
kuvvetlenmesine neden olmutur. mparatorlukta bilhassa 17. yzyl
sonunda, Sivasl Mehitar gibi bir Katolik rahibin ortaya kmasyla
Katolik Ermeniler, Bat kltr ve siyasetiyle daha ok btnlemitir.
Belirtmek gerekir ki, Bat medeniyetini Ermenilere tantmakta,
Ermenileri de Batya kabul ettirmekte ok etkili olmulardr.
Mehitarist cemaat Venedik, Viyana ve Paris gibi merkezlerde matbaa,
okul ve manastrlar tekil etmi; Ermenilii Batyla btnletirmekte
hizmet etmi, Osmanl Ermenileri arasnda da bu gibi okullarn
almasna nclk etmitir. Ama Dou'daki Ermenilerin hayatn ve
siyasetini asl etkileyen akm, Boston'dan kaynaklanan Amerikan
misyoner faaliyetidir.
Ksa zamanda Dou blgesinde ve Mezopotamya'da saylar 400'
geen okul, yetimhane ve sanayi mektebiyle Amerikal misyonerler;
Ermeni cemaat arasnda atmalara da neden olan nc bir
mezhebin, Protestanln douuna neden oldular. Ermeni halknn en
fakir ve en eitimsiz kesimini, yksek eitime hazrlamak yannda,
zenaatkr olarak da eiten misyonerlerin, yeni militan bir grubun
douunu hazrladklarna hi phe yoktur.
Galiba ada Ermeni diasporasn (yurt dnda yaayan Ermeni
cemaatler) ynlendiren dnya gr ve siyaset, bugn de bu eitimin
sonucu olarak devam etmektedir. Bu Ermeni ulusuluunun Osmanl
ynetimine kar yneliminden ok, asl buhran, Ermeni uyruklar
arasndaki mezhep ve parti atmalaryd.
Hnaklar, Danaklar gibi sosyalizan ve milliyeti
militan gruplar dnda, Ramgavar gibi anayasac,
liberal burjuvazinin ykseliini temsil eden partiler
de vard. Ama her eye ramen, kltr, yaam
biimi, siyasi meruiyetilik anlayyla, Osmanl
devletine ve mparatorluk sistemine sadk ve
btnlemi Ermeni unsurunu da gz nnde
tutmak gerekir. te bu sonuncu grupla milliyetiler
arasndaki atma ve gerilim, Ermeni hayatn ve
yakn tarihini ekillendiren bir baka unsurdur.
kan Siyonist liderlerin rafine (incelikli) propoganda yntemleri

ve dnya Musevilerini Filistin'e
yerletirme abalar gibi baarl
ve olgun bir siyasi alma, Ermeni lider ve siyasi rgtlerinde
gze arpmamaktadr. Ermenilerin o gnden bugne balca hatalar, Batdaki kamuoyunu biimlendiren iletiim aralarna
(medya) olduundan ok daha
fazla nem vermeleri ve bu aracn nihai baary tayin edeceine
olan mutlak inanlardr.
NEDEN TEHCR?
Birinci Dnya Sava'ndaki
ilk yenilginin ardndan, istilac
ordulara gsterilen silahl Ermeni destei, Alman Genelkurmay'nn da srarl nerileriyle tehcir (zorunlu g) kararnn alnmasna sebep oldu. Yakn zamanlara kadar, Talat Paa'nn
'soykrm' emrini ieren telgrafnn, doruluu ispatlanan bir
belge olduunu sylemek, gtr. Tehcir kararnda, ordunun
hareket alann gvenceye almak
ve Mslmanlarla Ermeniler
arasndaki atmalar nlemek
amac olduu aktr. Kukusuz
idare bu ilemi uygularken, aktif
Ermeni militanlaryla sivil halkn
atmaya karmayacak unsurlarn ayrdedemezdi. Tehcir ilemini kimi idareciler olduka
kansz biimde gerekletirdi,
blgelerindeki nfusu, br blgeye aktarabildi (Tehcirin hedefi
Suriye ve Mezopotamya idi).
Bir ksm idareci, srgn edilenlere kar sorumsuz ve genelde
beceriksizce davrand; birok
yerde ise intikamc unsurlar ya-
ma ve katl olaylarna giritiler.

Ulamdaki imkanszlklar da ste binince, istenmeyen olaylar
zinciri, karlkl aclar, Mtareke dneminde de srecek karlkl atmalar, boazlamalar
devam etti.
TEHCRN ZAMANI...
1915 Ermeni Tehciri, olabilecek, yani ihtimal dahilindeki bir
Ermeni isyanna kar dnlm bir tedbir deildir; bu nokta
ok nemlidir. 1915 Tehciri, fiilen ortaya kan isyana ve dman ordusuyla ibirliine kar
alnan ve o gnn artlar iinde
kanlmaz olan tatsz bir karardr. Osmanl imparatorluu savaa girmeden nce, 1914 ylnda byk devletlerle bir Yeniky
Antlamas yapmtr. Buna gre, Doudaki alt vilayette Ermeni nfusun yerel temsil organlarna girmesi ve blgeyi, maa dahi
tesbit edilen bir Norveli Genel
Vali'nin ynetmesi konusunda
karara varlmtr.
Savan kmas bu antlamann yrrle girmesini nledi ve
sava iindeki olaylar sonucun-
da, Dou Anadolu'da byle bir

antlamay yrrle sokacak
unsurlar da tarihten kalkt...
SOYKIRIM KAVRAMI
'Genocide' (soykrm) kavram, kinci Dnya Sava'ndan

sonra nem kazanmas zerine,
Bat'da Ermeni olaylar iin ok
kullanlyor. Bunun nedenleri
vardr.
Yahudi soykrmnn ar
sululuunu tayan AlmanFransz evreleri ve Macarlar gibi kavimler, zgn sularn yayp paylaacak tarihi ortaklar
aryorlar. Ermeniler ise davalarn Yahudiler lsnde baaryla
kabul ettireceklerini dnerek
de bu kavrama drt elle sarlyorlar. Ermeni tehciri ve muka-
taleyi 'genocide' olarak nitelemeyi reddeden Bernard Lewis gibi

bilginleri mahkum ettiriyorlar,
ayn fikirde olduunu syleyen
Gilles Veinstein gibi Fransa'nn
tannm bir trkolounu protesto ediyorlar, College de France'a
seimini engellemeye alyorlar.
NEDEN TRKYE?
Bat Avrupa'daki evreler,

'genocide' suunun ne olduunu
biliyor ve solcusundan sacsna,
bu suu Trkiye'ye yamyorlar.
Ama; baz siyasilerimizin temcit
pilav gibi tekrarladklar, sadece
siyasi, iktisadi kontrol kurmak,
blgeyi blmek deildir. Tek bana Ermeni propoganda imkanlarnn da bu kadar yaygn sonu
elde etmesi mmkn deildir.
Yl 1915:
Diyarbakr'da
yakalanan
Ermeni
komitaclar,
silah ve
bombalaryla
(en stte).
1915 ilkbahar:
Avrupa ve
Amerika'daki
Ermeni
lobilerinin
rgtledii
ve Ruslarn
silahlandrd
Ermeni
eteciler
Van zerine
yryorlar.
(Fotoraf,
dnemin
Amerikan
basnnda
yer almtr.)
1915'te,
Ermeni Tehciri
baladnda,
Orta
Anadolu'dan
gelen
demiryolu
hatt, Toros
dalarnn
ortasnda,
Pozant'da
son buluyordu
(yanda).
Tehcire tabi
Ermeniler
(altta), bu
noktadan
Suriye'ye,
yayan olarak
yola devam
ediyorlard.
Bizim lkemizde ise ne hkmet evreleri, ne milliyeti tarihiler, ne de liberal entelekteller

'genocide' kavramn yeterince
tanmyorlar. Genocide, mrur-u
zamana (zamanamna) tabi olmayan bir sutur. Hukuki sonular yannda, kltrel olarak da
bir milletin hem mazisini hem de
geleceini balar.
Szn ksas 'genocide', sadece yapan deil, onun mensup olduu milleti de balar. Yahudi
soykrmndan dolay benzer fikirleri savunan Martin Luther ve
Protestanlk, Hitler kadar suludur. Her eye ramen bugnk
Alman kuaklar da babalarnn
fiilini ister istemez stnde tamaktadr. Soykrm faaliyetlerine
itirakten dolay, sadece Vichy
Hkmeti sulu deildir. Fransz
kltrnde bu iin kkleri Voltaire'e kadar gider.
Soykrm ne devletle, ne idare
adamlaryla, ne de belirli bir partinin ideoloji ve fiiliyle snrl kalr. Bunlarla ayn kimlii paylaan herkes 'bunlardan biri' ola-
rak tavsif edilir.

1915 olaylar, tpk mteakip
Pontus hadiseleri gibi, yanl politikalarn, gereki olmayan isteklerin, d kkrtmalarn da
hzlanmasyla yaratlm, gelitirilmi boazlamalar, ac tarihi
sayfalardr. Bunlar soukkanl
biimde incelemek ve salkl sonular elde ederek, birbirine ok
yakn ynleri olan iki halkn yaknlamalarn temin etmek icab
eder. Ermenistan ve Trkiye, bir
arada yaamas ve karnn doyurmas gereken iki devlettir.
etmek de, salkl ve adil bir deerlendirme deildir. Soykrm

iin gerekli olan nyarglar, kmseyici ifadeler, olumsuz bir
ayrmclk (negative discrimination) Osmanl-Trk kltrnde
yoktur. Hatta Ermeniler hakknda birtakm Hristiyanlarn kltrnde var olan nyarglarn onda birine, Mslmanlar ve Trkler arasnda rastlanmaz. 1914'te
harbe giren Osmanl hkmetinde, Ermeni nazrlar vard (bunlarn, savan ilanna kar vatanperverane bir tepki gstererek, istifa ettiklerini de belirtmeliyiz).
Hayat grlerini ve yaam
biimlerini paylaan iki kavmin
arasnda, 'genocide'i uygulatacak
bir mnferet (soukluk) ortam
yoktu. Dahas, bizzat ttihat ve
Terakki evrelerinde, tehcir kararn tasvip etmeyen kimseler vard. Ermenilerin tarihi geliimleri
ve ulaacaklar hedef, zamansz
ve gereksiz bir harple sapmaya
uramtr. ounlukta olmadklar bir blgedeki gereklemesi
zor siyasi amalan, dier grupla-
Soykrm iin gerekli olan

olumsuz bir ayrmclk,
Osmanl-Trk kltrnde yoktur.
SOYKIRIM NEDR?
Her boazlama, her etnik atma, 'genocide' olarak nitelendirilemez. Reich Almanya'snn
bu zgn suu, rastgele dnemleri ve kavimleri nitelendirmek iin
uygun deildir ve beeriyetin her
kesimini bu sua ortaklkla itham
rn tepkisini yaratmtr. Harbin

getirdii ani ykmn yaratt panik, bu olaylar zincirini ortaya kartmtr. Bunu byle bilmeli,
olaylarn tarihini, olduu gibi konumal, yazmal ve soykrm
sulamasn devletten nce halk
olarak reddetmeliyiz.
Latife Hanm ile Mustafa Kemal...
Nasl evlendiler?
1923 ylnn 29 Ocak gn balayan Latife Hanm ile Gazi
Mustafa Kemal'in evlilikleri, uzun srmemiti. Konu hakknda
bugne kadar, ok yazlp izildi. Ama bu evliliin en ilgin
yan, evlilik dncesinin hangi artlarda, nasl ekillendii idi.
NEZIHE ARAZ
ustafa Kemal Paa'nn zmir'e giri
yksn
Lord Kinross, o
serin ngiliz slubuyla yle anlatyordu: "Mustafa Kemal zeytin dallaryla bezenmi bir dizi ak otomobilin banda zmir'e girdi. Her zamanki
gibi, zerinde rtbesini belirleyen hibir iaret yoktu. Gnlerden Eyll'n 10'u. Kafileyi ehrin kapsnda bir svari alay
karlad. Alayn erleri son dokuz gn at stnde, Yunan
hatlar arkasnda, durmadan d-
M
Mustafa Kemal
Paa ve Latife
Hanm,
Edremit yolu
zerinde
kurulan adrda
yorgunluk
kahvesi
iiyorlar (altta).
vmlerdi."
zmir'e giri byle balad ite.
Salih (Bozok), Ruen Eref
(Onaydn), Halide Edip (Advar), ndeki arabada. Ardnda,
zeytin dallaryla donatlm eski
arabasnda Mustafa Kemal var.
Yollarda, kafilenin stne serpantinler, konfetiler, iekler yayor.
Sonunda, nde bayaver Salih Bey ve dier yaverler, ardndan Mustafa Kemal ve arkadalar, Paalar, zmir Valisi ve dierleri Karargah'a ulatlar.
Herkes yorgun. Herkes ackm, acele yemekler yeniyor.

Kahveler iiliyor. Kimsenin, yorgunluktan ikayeti dile gelmiyor.
Saat iki buukta, hemen herkes
grevinin banda.
Hzl bir alma ve kaynama
balam. te tam bu srada,
ikinci yaver Muzaffer (Kl)
Bey'in kaps hzla alyor ve
ieriye mor pelerinli, peesiz, zarif, k bir gen hanm giriyor.
Yirmi-yirmi iki yanda ancak
var. Heyecanl, gl, kararl bir
hanm.
Ate gibi. Odadakiler bu da-
vetsiz, ama dikkatleri hemen

zerine eken hanma akn ifadelerle bakyor.
'BEN SAVAMAZSINIZ
PAAM'
Bu olay o an aknlkla izleyen Salih Bozok, daha sonralar,
yakn dostlarna o an, yle anlatyor:
"Muzaffer'in arm, hatta
rkm yz bile bu zarif hanm durduramad. O anda, ieri
girenin, savan ortasna yeni bir
yaam mjdesi gibi den bu
gen hanmn, yalnz Mustafa
Kemal'in deil, herkesin talihine
hkmedecei; hatta bu talihi deitirebilecei, hi kimsenin aklna gelmemiti. Ama herkes nedense hem aknd, hem hayran."
Gen hanm kz ise, yaver
Muzaffer'in nnde olanca zariflii ile durmutu:
"Bonjur efendim," dedi: "Gazi Mustafa Kemal Paa'yla grmek istiyorum efendim".
Gen, ama deneyimli yaver
duyduklarna inanamyordu. Ancak, "Yani nasl?.." diye sorabildi karsndaki hanma. Ama nafile. Gen hanm anlalyor ki
bu konuda iyice kararlyd.
Hibir mazereti kabul etmiyordu. Sonunda ikinci yaver
Muzaffer Bey, Paa Hazretleri'ne durumu bildirmek iin yanna girdi. Paa ayakta, sigaras
elinde, yorgun, kahvesini iiyordu. Yaver Muzaffer, Paa'sna
durumu anlatt. Ama Mustafa
Kemal biraz fkeyle, "te! Tam
sras! Grmyor musun be ocuk, bam kayacak vaktim mi
var benim? Sav gitsin" derken...
Gen hanm, aralk kapdan
uarcasna odaya girdi ve "Beni
savamazsnz paam!" diye dikildi.
"Adm Latife. Uakizade
Muammer Bey'in byk kzym
efendim. Ahdim var. nce ellerinizi peceim ve sonra yreimdeki atei size arz edeceim!"
Gazi ile Latife Hanm'n nikah trenleri

Mustafa Kemal, 1923 ylnn 29 Ocak gn, zmir'de, Uakizadelerin
Gztepe semtindeki 'Beyaz Kk'nde bir ay partisi verir. Kk,
'Gazi'ye yabanc deildir. zmir'in kurtuluu gnlerinde, Uakizadelerin
evi, Mustafa Kemal'in karargah olmutur... Kkteki bu partiye,
zmir'in baz ileri gelenleri ile, Mustafa Kemal Paa'nn arkadalar ve
Uakizadelerin yakn
akrabalar arlr.
Davet, bir 'ay toplants'
biiminde duyurulduundan,
hi kimse, o gn bir 'nikah'
treninin gerekleeceinden
haberli deildir. Hatta, zmir
Kads bile, neden
arldn, kkn kapsna
gelip de Bayaver Salih
(Bozok) Bey'le konuunca
renir.
'Beyaz Kk'te gerekleecek
olan bu nikahn en byk
zelliini, Medeni Kanun'un
kabulnden ok nce
yapld halde, sonradan bu
Mustafa Kemal
Paa ve Latife
Hanm,
Afyon'da
genlerin
ssledii
faytonla
belediyeye
gidiyorlar
(stte).
Mustafa
Kemal,
kaynpederi
Uakizade
Muammer
Bey'in
zmir'deki
evinde (altta).
Soldan saa;
baldz Rukiye
Hanm,
Mustafa
Kemal,
kaynvalidesi
Adviye Hanm,
dier baldz
Vecihe Hanm,
kaynpederi
Muammer Bey
ve Latife
Hanm.
kanuna girecek olan 'Nikah Biimi'ni balatmas; ayrca nikah bir dini
balantdan karp, bir hukuki balant haline getirmesi oluturur. yle
ki, smet Bozda, Atatrk'n evlilik yksn aktard 'Gazi ile Latife'
adl kitabnda, Mustafa Kemal'in nikah treni iin, kentin mftsn
deil, kady davet ettiini yazar...
Bayaver Salih Bozok ile Muammer Bey, kkn kapsnda davetlileri
karlarken, Mustafa Kemal de, arkadalaryla ilgilenir, onlar byk
bir odaya alr. zmir'den arlm olanlarla Uakizadelerin
akrabalarn Muammer Bey karlar, onlar ayr bir odaya buyur eder.
Latife Hanm, st katta hazrlanmaktadr... Bu srada Bayaver,
Kad'ya nikahn hangi odada kylacan gsterir. Kad, aknlkla,
"Kadn-erkek bir arada, burada m?" der. Bayaver ise, "Gazi Paa
Hazretleri'nin emri byledir. Ka-gsz bir evlenme olacak" diyerek
kestirip atar.
Atatrk'n yakn silah arkada ve o gnlerde, 'Albay' rtbesinde olan
Asm Gndz bu 29 Ocak gnn, anlarnda yle aktarr: "ki gn
nce aldm davet zerine Fevzi Paa'yla birlikte Beyaz Kk'e gittik.
Vali Abdlhalik (Renda) Bey ve Kzm (Karabekir) Paa bizden nce
gelmiler. Bir saat kadar byk salonda oturduk. Kahvelerimizi itik.
Bu davetin sebebini resmen bilmiyorduk ama tahmini
kolayd. Sonunda, seryaver Salih Bey salona girdi ve
Mustafa Kemal'e bildirdi: 'Paam, kad efendi geldi." O
zaman Gazi neeyle ayaa kalkt, Fevzi (akmak)
Paa'nn nnde durdu ve 'Hoca Paam,' dedi, 'Ltfen
siz benim, Asm da Latife'nin vekili olunuz, u ii
bitirelim.' Sonra, nikahn kylaca odaya doru
yrdler." Evlendiklerinde, Mustafa Kemal 42, Latife
Hanm 23 yandayd. Tam bin gn evli kaldlar: 2 yl, 6
ay, 4 gn sonra, 25 Austos 1925 gn Latife Hanm,
'Latife Kemal' olarak kt zmir'e, sadece 'Latife'
olarak dnd.
BRBRLERN
LYORLAR
lk anlar, birbirini hayretle

szen ev sahibi ve de onun davetsiz konuu, sanki birbirlerinin gcn lyor gibiydiler.
Sonra, gsterilen yere oturan
gen kz, "Paris'te hukuk okuyordum efendim" diye sze balad, "Gzel zmir'imizin igali
beni kahretmiti. Hemen her gece sizi ryamda gryordum.
Bana hep 'Korkma Latife, ben
memleketi de, zmir'i de kurtaracam' diyordunuz" diye devam etti.
Konuma uzun sryor; Paa, acele ilerini bir tr askya alm, gen kz dinliyor.
Boynundaki
madalyonun
iinde duran Mustafa Kemal resminden balayarak her istedii
eyi Paa'ya anlatyor bu gen hanm. O kadar ki, sonunda Paa,
" zr dilerim Latife Hanm. Yabanc misyon temsilcileri epey bir
zamandr beni bekliyor" demek
zorunda kalyor: "Biliyorsunuz,
zmir'e ben de bugn geldim."
"Ama Paam, ben daha szm bitirmemitim ki... Be
dakika daha beklesinler ltfen
efendim. Sizi grmeden nce
ahd etmitim: 'zmir'e giren
Trk ordusu bakumandann
Uakizadeler'in evinde ben misafir edeceim bugn' diye!"
ini boaltarak rahatlayan
gen kz, Mustafa Kemal'e, "Sizi
tandma ok memnun oldum"
diyor ve "Beni kabul ettiiniz
iin ok teekkr ederim" diyerek, biraz mahsun, biraz doyum-
suz, "Evimizin adresini ve telefon numarasn yaverinize brakacam" derken... Bir anda dayanamayp Mustafa Kemal'in
boynuna sarlarak yanaklarndan pyor.
Mustafa Kemal, arm,
hatta belki de gen kzn bu beklenmeyen cretinden biraz da
utanm ve korkmutu.
BRAZ PAA'YA
BENZEMYOR MU?
Tam bu srada Ruen Eref
Bey telala odaya girince, grd manzara onu ylesine artyor ki, o anda dar kan gen
kzn ardndan kapy kapatrken Paa ona, "Gel be ocuk,
gel" diyor mahcup mahcup:
"Bakalm daha neler greceiz,
gel."
Mustafa Kemal'in odasndan
frtna gibi kan bu mor arafl, yz peesiz ve yanaklar pene pene kzarm, kocaman
kahverengi gzlerinde imekler
akan gen hanmdan, kapnn
nndeki iki yaver de ylesine
etkileniyorlar ki...
Gen hanm, yaver Salih
Bey'in odasna ite byle gidiyor. "Beyefendi" diyor; "Bir kalem verirseniz ltfen, size adresimi ve telefon numaram brakmak istiyorum. Bunlarn yaknda bir gn size lazm olacan
sanyorum."
Heyecanl bir hzla adresini
ve telefon numarasn yazp ve
sanki ok gibi, odadan frlayp dar kyor. Yaverin biri, 'Frtna gibi', derken adeta ok geiriyor aknlktan, "Ne protokol
tanyor, ne yasak tanyor, birader" diye mrldanyor.
Salih Bey, "Muzaffer! Seni
de, beni de bir gzel atlatt; ama
bak, biraz paamza benzemiyor
mu?" diyor...
ZMR YANIYOR
Olaylar sryor. zmir o akam tuhaf bir gece yayordu.
Gecenin sessizlii iinde birden
parlama olmutu. nce uzaktan
ok iyi
derecede
ngilizce ve
Franszca bilen
Latife Hanm
ankaya'da
vaktini
okuyarak
geirirdi
(stte). Latife
Hanm Ata'nn
ok sevdii
Sakarya adl
ata biniyor (en
solda). Latife
Hanm
kardeleri ve
annesi ile
birlikte (solda).
Latife Hanm
ankaya'da
dinleniyor
(altta).
kabarveren bir alev da, sonra

ac sesler, lklar ve "Yan-gmvaaar... Yetiin, zmir yanyor"
feryatlar.
Mustafa Kemal karargahta.
Dary acyla, aresizlikle seyrediyor. Dilerini skm, kalar
atk... Ve kap usulca alyor.
Yaver Salih giriyor: "Muammer
Bey'in kz imdi telefon etti
efendim. Yangn karargaha doru yryormu. ok telal!"
Ama Mustafa Kemal'den bu
habere herhangi bir yant yok.

Neden sonra, "Salih," diyor,
"Ben bunu bekliyordum. Biliyor
musun? u sra zmir'de olan
General Populas, Aya Fatini Kilisesi'ndeki toplantda ne demi
biliyor musun?.. 'Anadolu'yu
terketmek zorunda kalrsak, her
yeri yakp ykp geride ykntlar
ve kl ynlar brakacaz' demi. te bak!"
Salih de ona iyi haberlerini
hemen ulatrd, frsattan yararPopler TARH/ Ocak 2001 51
Mustafa Kemal
Paa, Latife
Hanm'la
17 Mart
1923'te
Mersin Millet
Bahesi'nde,
(stte).
1923 knda
ankaya Kk
(sada).
lanarak: "Ama Paam," dedi,

"Knk, Karacabey, Soma kurtuldu, haber az nce geldi. nann paam. Telgrafla geldi!"
Mustafa Kemal, "Ver o telgraf bana" diye haykrd sevin52 Popler TARH/ Ocak 2001
le, "Ne sylemiyorsun bana a

ocuk!"
'O KIZIN KARA GZLER...'
Ortalk kaynyor. Asker imdi de yamay durdurmaya al-
yor. Karargah'n Kordon Boyu'nda kalmasn ok tehlikeli

bulan komutanlar harekete gemiler. smet Paa, Bornova'ya
gitmeyi aklna koymu. Mustafa
Kemal'e, "Siz de ltfen hemen
Gztepe'ye gemelisiniz" diye rica ediyor. Ama Mustafa Kemal,
bu meseleyi konumay hi istemiyor. Bir yandan da, "Neden
anlamyorlar beni" diye fkeleniyor iinden. Sonra da dnyor ince ince: 'O kz... (Latife
yani)... Cesaretli ve de cretli
bir kz. Gzn budaktan saknmyor. Onun evine gidersem, dedikleri gibi... in arkas nasl
gelir bilemiyorum. Grdm
kadar onun deiik bir yaps
var. Dorusu... Pek holanmyorum galiba ben bu yapdan!
Ama u sra, benim byle eylerle uraacak vaktim mi var? O
kzn kara gzleri korkutuyor
beni sadece. Bana i ama Kemal, unut bu ii!'
Bu szler, bu dnceler, 'roman szleri' deil... Sonradan en
yakn arkadalaryla dertleirken Mustafa Kemal'in anlatm
olduklarnn gerek ifadeleri.
Ve Mustafa Kemal yorgun,
dalgn, ii dolu. O sra smet Paa, bu yorgun arkadana, "Saatler geiyor. Geceyi uykusuz geirmisiniz. imdi biraz istirahat
edin. Sonra gelip sizi alalm.
Gztepe'ye gtrelim" diyor.
Yorgun, durgun bir soru:
"yle mi?" Sonra, kendi i sesini dinliyor Mustafa Kemal aknca: "Korkuyorsun Kemal!
Yunanldan bile korkmadn oysa sen! Bir yandan da houna gidiyor bu korku, bu heyecan. Bu
madalyonlu kz! Yalan m?"
Ve hemen yaver Salih Bey'e
bir telefon: "Salih! smet ve Fevzi Paa'lar burada. Evet Ruen'in
odasndan geip geldiler. Herhalde onun iin sen grmedin. imdi sen bize kahve gnder ltfen. smet Paa'nnki sade olsun.
Sonra biz Gztepe'ye geeceiz.
Paalar saat 4'te gelip beni alacak. Ona gre hazr olun!"
'HANIMLARA
EL PTRTMEM'
Daha sonra olup bitenleri,
bir gn Ruen Erefe yle anlatacakt Salih Bey:
"Beyaz Ev'in nnde arabadan indi Mustafa Kemal. Kapy
yaver Resuhi at. smet ve Fevzi
Paalar ve onlarn da yaverleri
sralandlar.
Beyaz Ev'in bahesi mor salkmlar, gller ve menekelerle
donatlm. Merdiven sahanlnda Latife Hanm bekliyor.
Paa heyecan dolu. Sinirli, 'Eviniz ok gzel Latife Hanm!' diyor. Cevap u: 'Hibir ev size layk bir ev olamaz, Paa Hazretleri. Ama... Sanrm imdilik en
emniyetli ev buras galiba.'
Paann elini pmek zere
uzand. Ama... ciddi ve heyecanl bir ses: 'Ben hanmlara el ptrtmem hanmefendi,
bunu
unutmayn' diye bildirdi, ciddi
bir tavrla."
KK, LG MERKEZ
Ruen Eref de olaylarn canl tan idi aslnda ve o da daha
sonralar, u satrlar kaleme alacakt:
"zmirli Trk kznn baba
evinde misafir olarak arlad
Bakumandan ve de Beyaz Kk,
birdenbire dnyann en ilgi
uyandran merkezlerinden biri
olacakt.
Dalar, denizleri aarak,
memleketin ve dnyann drt
Edremit'te
kenti
gezerlerken
(stte).
Mustafa Kemal
Paa ve Latife
Hanm,
Tarsus'un
Yenice
istasyonunda
Kuzey Afrikal
halk lideri eyh
Sunusi'yi
karlyor
(solda).
bucandan ziyareti gelen, yerliler ve yabanclarla dolup boalan o kk; enliin krk gn
krk gece srd, masallarda
duyup hayal ettiimiz peri saraylarna dnmt. O gnlerde
zmir, O'nun ka ynden haz

duyduu, mutlu yurt blgesi ve
yeryz cenneti oldu. O, kavutuu zmir'e, zmir ise kavutuu
yce Kurtarc'ya ite byle zafer
ve sevgi gnleri yaattlar."
'Latife' tiyatro sahnesinde

Nezihe Araz'n yazd ve Hakan Altner'in ynettii 'Latife, Mustafa Kemal'le Bin Gn' adl
oyun, Tiyatro Ayna tarafndan, Akatlar Kltr Merkezi'nde tiyatroseverlerle buluuyor. Dilek
Trker'in (soldaki fotorafta) canlandrd Latife Kemal Hanm,
oyunda, 60 yandaki haliyle ele alnyor. Nezihe Araz'n, Latife
Hanm'n yaknlaryla ve o dnemleri yaam insanlarla konuarak, 6-7
yllk bir aratrma evresinin ardndan yazd 'Mustafa Kemal'le Bin
Gn' adl kitabna dayanan oyunun, dekor ve kostmn Osman
engezer, k tasarmn da Yksel Aymaz stleniyor.
Latife Hanm' sahnede canlandran Dilek Trker, Latife Hanm ile
Mustafa Kemal'in beraberliklerine dair unlar sylyor:" Latife
Hanm'n btn istedii, Mustafa Kemal'le daha ok vakit geirmek,
ona daha ok dokunmak. Ama bu o kadar kolay m? Bir lke sfrdan
ina edilirken..."
Popler TARH! Ocak 2001 53
Piyanoda
Aleks Keleci!
20'li yllarda ili'den ehzadeba tiyatrolarna uzanan hatta,
mekanlar ve insanlar... 30'lu yllarn banda Darlbedayi...
40'l yllardan 60'lara, stanbul'daki gece kulplerinde
mzik... Kantocu ve tiyatro sanats amram Hanm'n torunu
piyanist Aleks Keleci, Gkhan Akura'ya anlatt.
abannem amram Hanm'n ocuu olmu. kisi erkek, biri
kz. Bunlardan Sahak
Keleci, yani babam, Almanya'da elektrik mhendislii
eitimi alm. Bu nedenle ben de
kardeim gibi, Berlin doumluyum. Annemiz Alman aslldr;
ad Maria. stanbul'a geldiimizde, ben drt yandaym...
Aleks ve ailesi
Bomonti Bira
Bahesi'nde:
En solda Aleks,
ortada siyah
elbiseli kadn,
babaannesi,
nl sanat
amram
Hanm.
Babam Belikallarn elinde

olan stanbul Elektrik Sirketi'nde
almaya balad. irketin mdrnn adnn Hansen olduunu, hatta Minerva marka bir
otomobil kullandn hatrlyorum. O zamanlar otomobiller
yollarda tek tk grnmekteydi.
amram Hanm'n ili'deki
evinde iki yl oturduk, ailecek.
Sonra Babali'ye, irketin lojmanna getik.
ili'deki evi amram Hanm'n bizzat kendisi ina ettirmiti. Yln bilmiyorum, hatrla-
myorum. ili'nin bittii noktadayd. Bizim evin yerinde imdi

Ziraat Bankas var. Meydan
bombotu o zamanlar. evremizde sadece birka apartman
bulunuyordu. Bunlarn bazlarnda ahbaplarmz otururdu,
onlar ziyarete giderdik. Karmzda kocaman bir baheli gazino vard. Gazinonun sahnesinde
gsteriler de yaplrd.
BR ZAMANLAR L
ili'de o zamanlardan bugne kalan, bir tek Bulgar Kilisesi

var. Oradan aaya doru, ahap evler uzanrd. Harbiye'ye
doru giderdi. Yol oseydi ve
tramvay vard. Arada Benz arabalar geerdi. Mercedes-Benz
deil ama. Ayryd bu iki irket,
sonradan birletiler. Benz arabalar getii zaman, tozu dumana
katarlard. ili'de daha ok
aznlklar ve Levantenler otururdu.
Bizim ev, tramvayn son durandayd. Az ileride tramvay
deposu vard. Daha sonra da dut
baheleri. Oraya gndz, okullar
piknik yapmak iin giderlerdi.
Gazinolar vard. Akam karanlk
basmadan herkes evine dnerdi.
Geceleri pek tekin saylmazd.
Daha ileride ise Boaz'a giden

aal, darack bir yol yer alrd.
Arabayla giderken kardan gelen araca ok dikkat etmek lzmd. Kaza yapmamak iin elbette.
EHZADEBAI'NDAK
BYKANNE
Dediim gibi, biz li'den
Babali'ye, Elektrik irketi'nin
lojmanna getik. 10 yana geldiim yllarda, beni ehzadeba'ndaki Millet Tiyatrosu'na gtrrlerdi. Bykannem amram
Hanm, Nait'le sahneye kard.
Millet Tiyatrosu'nun st kat da
sanatlarn lojmanyd. Bykannem temsil verdii zamanlar
orada otururdu. Ancak arada
bir, ili'ye gelirdi. Temsil olmad gnler mesela.
Millet Tiyatrosu'nda kulise
girerdim, sanatlarn arasna,
onlar temsile karken seyrederdim. Temsilden evvel srayla herkes kantoya kard. Ardndan
oyuna geilirdi. amram Hanm
da kard temsile...
Ben Gedikpaa'daki 'Amerikan Mektebi'ne giderdim. Buradan mezun olanlar Robert Kolej'e gidiyordu. ou arkadalar
da yle yaptlar. Okulda pek
tembeldim, almazdm. Hep piyano almak isterdim. Hatta
orada oditoryum denilen yerde,
bir piyano vard, yamurlu havalarda alarak pratiimi gelitiriyordum.
Evde piyanomuz yoktu. Annem kirayla bir piyano ald. Bir
iki sene dardan ders aldm, ondan sonra pek tatmin olmadm
hocalarla. 14 yanda Belediye
Konservatuvar'na gittim. Yl
1929 galiba. Belediye Konservatuvar, Millet Tiyatrosu'nun arkasnda bir konakta yer alyordu. Babam oraya yazdrd beni,
hatta irketin bir memuruyla gtrd, kaydolduk. Ben evvela
orada arp dersi almak istemitim. Ktip Selahattin [Davran]
Bey vard, "Arp dersi yok bizde,
istersen piyano var" dedi. Pekiyi
'zgr'n Ate Bcei' kulb

Tarihte stanbul ehri' adl bir brornde (1944), Aleks Keleci'nin
1956 ve sonrasnda, birka yl alt brahim zgr'n bar
'zgr'n Ate Bcei' adl mekan, yle tantlyor (1955 ylnn
kaynaklarnda ise kulbn ad sadece 'zgr' olarak anlmaktadr):
" be ayak merdivenden inilen bu gece kulbne girdiim zaman,
Trkiye'nin en fevkaladesi diyebileceim bir salonuna girmi olduumu
hissettim. z be z Trk ve stanbullu bir gen olan [brahim]
zgr'n stanbul'un yksek sosyetesinin oktan beri ihtiya duyduu
bir gece kulbn am olduunu grdm. (...) Byk masraf ve esiz
bir zevkle denmi lk ve samimi bir salon, temiz ve abuk servisler
derhal gze arpyordu. Ankara Radyosu'ndan ok iyi tandmz
1959-1960
sezonunda
Aleks Keleci
Topluluu:
En solda,
piyanoda,
Aleks. Dier
mzisyenler,
soldan saa;
trompette
Neet, davulda
Dadik,
kemanda
Giray, basta
Talat.
zgr'n Ate Bcei'nde neeli sving [swing] ve ili tangolar

arasnda gzm etrafta gezdirirken unu grdm: zgr'de
konsomatris ve artist kadn yok. Buradan anlyorum ki. Ate Bcei
tam bir gece kulb. zgr'n bu iteki ihtisas bunu ispat ediyor.
Gerek Amerika'da ve gerekse Avrupa'daki gece kulpleri ayarnda
bulunan zgr'n Ate Bcei'ni hi bir zaman aklmzdan
karmamamz lazm gelir."
50'li yllarn mekanlarnda

Aleks Keleci, ellili yllarda ald mekanlar
yle sralyor: "aldmz mekanlar
nerelerdi? Mesela, Orhan Avar'la,
'Normandia' diye bir yer vard, Sraselviler'de,
orada alardk. Normandia ok gzel bir yerdi,
btn ecnebiler ve aileleri gelirdi ve ok iyi
orkestralar olurdu. Orada da birka sene altm. 'Kulp 12' oldu ad
sonra. evket Uurluer alrd aada
da... evket Uurluer de eskilerdendir; ama
pek eskilerden gstermez kendisini.
Taksim'de 'Belediye Gazinosu'nda da Zekai
Apaydn'la altm. Orkestrada Alaeddin
vard saksafoncu, kemanc ise operadan
birisiydi, Stefon Papaziyon. 'Canl Balk'ta
altm arkadalar ise yok artk, vefat
ettiler onlar da. Kmuran Birsel diye bizim
konservatuvardan mezun olan bir
saksofonist vard, akerdeon da alard.
Onunla altm orada,
Muammer Arcayrek vard, bateri alyordu, ark
sylyordu, sonra fabrikatr oldu. 0 da ok kabiliyetli
birisiydi. Canl Balk'ta st ste birka sene altm,
1958-59 yllar galiba. Tam karsnda bir bina vard,
orada oturuyorduk."
istanbul
Radyosu'nda
programlar
yapan
Aleksandr
Zambolu'nun
'Gitar Kuarteti.
Yl, 1953.
dedik; piyanoya kaydolduk. Biraz almay bildiim iin, beni

Madam Hegue adnda bir hocaya verdiler. Aslen Rum olan bu
kadnn kocas tannm Macar
piyanistlerden Msy Hegue idi.
O zamanlar sinemalarda biliyorsunuz, orkestralar vard; o da
orada piyano alard, ayrca ders
verirdi. Bu madam da onun talebesiymi, sonra evlenmiler. Hat-
ta imdi torunu da operada kemancdr, 1. kemanc. Madam

Hegue'den 2-3 sene ders aldm.
Ondan sonra Madam Hegue
konservatuvardan ayrld, emekli
oldu. Ben de ona altm iin,
bir sre ben de ayrldm konservatuvardan.
Sekiz yl okudum konservatuarda. 1939-40'a kadar. Aslnda dokuz yld eitim sresi.
Ama ben baarl olduumdan snf atladm. Okul yllarnda profesyonel olarak almaya da
baladm. amram Hanm vastasyla. Millet Tiyatrosu'nda
Muhlis Sabahattin'in bir opereti
oynuyordu. 'Aye' miydi, 'Emine' mi; yle bir ey ite... Neyse,
bunlar piyanist bulamyorlar.
1934 m, 35 mi? Daha
renciyim.
Telefon
geldi, ben hemen gittim
Muhlis Sabahattin'in
yanna. "Aman gel, bize yardm et, nota okuyor musun bari," dedi.
"Tabii, konservatuvar
talebesiyim," diye cevap verdim. "ok iyi"
dedi. O zamanlar notalar elle yazlm, okumak ok zor. Ama ben srf tecrbe olsun diye, paraya da bakmadm, 2 ay devam ettim bu ie. 23 operette aldm. Adlarn iyi
hatrlamyorum ama, galiba 'Kerem ile Asl', bir de 'Eminem'.
[Ezgi'nin bu adda bir opereti
yok. Belki, 'Gl Fatma'y hatrlyor.]
Muhlis Sabahattin'i de ok
az hatrlyorum. Yalnz sinirli bir
adam olduunu biliyorum. Mesel sahnede ters giden kk bir
ey olduu zaman, piyanonun
stne yumruuyla vururdu.
30'LARDA MZK PYASASI
Baka nerelerde altm?..
Aslnda o zamanlar piyasada,
piyanist ktl vard. Tangocular, mesel Fehmi Ege ya da Necdet Koyutrk, konservatuardan
piyanist kullanrlard. Fehmi Ege
byle bir ihtiya sonucu, bizim
eve gelmiti. O zamanlar Beyolu'nda 'Londra Bar' diye bir yer
vard, Fehmi Ege orada alyordu. Ama 'bar' dediimiz, imdiki barlar gibi deil, aileler giderdi oraya. ok gzel bir yerdi,
byk orkestra, gzel program
vard. Bir de stanbul ehir Tiyatrosu operetlerinde almlm var. Orkestrada Ferdi von
Statzer de vard. Ama bazen git-
amram
Hanm'n
ili'deki evi,
1920 balar
(solda): st
balkonda, Aleks
ve kardei Hans
ile annesi Maria
grlyor; alt
balkonda ise
Aleks'in halas
Anjel... Alttaki
fotoraf ise
'babaanne'
amram
Hanm'n (sol
bata oturan)
bir genlik
ans.
mezdi, "Aleks benim yerime git

al" derdi. 'Mrnav' operetiyle
baladm, sonra houma gitti.
Yeni bir eyler reniyorum,
kuvvetleniyor nota okumam. Para filan da almyorum, hocamn
yerine alyorum ya...
Ondan sonra Cemal Reit'in
mzikalleri balad. 'Lks Hayat', 'Deli Dolu' ve dierleri...
Ama bunlarn iinde, en gzeli
'Lks Hayat' biliyorsunuz...
Radyoda da ilk olarak yine
talebeyken aldm. Nihat Esengin'e refakat ettim. Ankaralyd.
smet nn'nn hediye ettii altn kaplama saksafonuyla pek
vnrd. O zamanlar radyo,
Sirkeci Postanesi'nin st katndayd. Hatta bir irketti: Telsiz
Telefon irketi. Mdr Hayreddin Bey'di, 'Yoyocu Hayreddin Bey' derlerdi. O zamanlar
'yoyo' diye bir oyuncak vard, iple ekerlerdi. Bu adam, nerede
grseniz, devaml yoyo oynard.
Spikeri de Mesud Cemil'di.
Sonra mezun oldum. 39'da
beni askere aldlar. sene askerlik yaptm. O yllar hl babaevinde oturuyorum. 1951 senesine kadar Bakrky'deydik. O
yl Bakrky'deki yal yand. Biz
de Yeilky'e getik. Orada birka sene kaldk sonra annem vefat etti. 1955'te ise amram Hanm ld. 8-10 senedir almyordu zaten. Ben de 56 senesinde
evlendim. Birka sene brahim
zgr'le altm. brahim zgr'n, 'zgr'n Ate Bcei'
adl bir bar vard Galatasaray'da, Galatasaray Lisesi'nin
yannda bir sokak var, aaya
iniyor. Yolun sa yannda bir bina vard, ite onun altndayd bu
bar. 3-4 sene orada altm. ok
iyi bir sanatyd. Ankara'dan
Konservatuvar'dan mezundu.
Yurtdnda almt daha ok.
Bize hep Hindistan yllarndan
bahsederdi. Ne yazk ki, son zamanlarnda alkolikti. yle tek
bana bir odada vefat etti gitti,
yani sefil bir vaziyette ld. Bu
'zgr'n Ate Bcei' kulbn-
de, lham Gencer'le de altm.

ORHAN AVAR'LI YILLAR
Rejans'ta ise Orhan Avar'la

birlikte altm. Ben Orhan Avar'n deimez piyanistiydim.
Arjantin tangolarnn piyanistiydim yani. Orhan Avar'la 1951
senesinde, Harbiye'de yeni alan
stanbul Radyosu'na girdik. 'Orhan Avar Orkestras' kuruldu.
O zaman yevmiyeler 6 lirayd.
Mhim bir parayd ama bu. Her
hafta bir emisyonumuz vard...
1955-56'da ise Necdet Koyutrk ard beni, gene radyoda
aldk. Bir ara Orhan Borar'n
Popler TARH I Ocak 2001 57
Orhan Avar
Radyo Tango
Orkestras
(sada),
1960-1961
sezonunda:
Soldan saa,
Aleks Keleci
(piyano),
Orhan Avar
(bandoneon),
Yusuf Gler
(keman, ikinci
kemancnn ad
hatrlanamad),
Necati Giray
(kontrbas),
Nami enel
(bas, esas saz
flt) Rafael de
Luna (vokal).
Alttaki
fotorafta ise,
Keleci ailesi
1922'de,
Babali'deki
evlerinde:
Soldan saa
Mana, Sahak,
Hans ve Aleks
Keleci.
Orhan Avar Radyo

Tango Orkestras
Orhan Avar'la 1951 ylnda
Harbiye'de yeni alan stanbul
Radyosu'na giren Aleks Keleci,
'Orhan Avar Orkestras'n yle
anlatyor: "Bu orkestrada, 1.
Keman, Nubar Seynur adl ok iyi
bir kemancyd. O vefat etti
senelerce evvel... 2. Keman,
Giray Rasenfos. (Yazda sz
geen Madam Hegue'nin torunu.
Babas Belika sefaretinde ktip
olduu iin, soyadn
deitirmemiti.) 3. Keman,
Vural Dou. Getiimiz yllarda, Ayhan Ynku'la beraber Divan
Oteli'nde alyordu... igan mzii alarlard daha ok. Zaman iinde,
Orhan Avar Orkestrasi'nda baz deiiklikler oldu; kemanclar deiti.
Akerdeonda, Ankaral Sabahattin zba vard. Orhan Avar'dan sonra,
2. bandoneonu Turhan Avar alard, Orhan'n kardei; 3. bandoneonu
da Erturul Soysal alard. adamyd, Erturul Soysal. O da 7-8
sene nce ld.
Orhan Avar, bandoneonun srmesi iin ok urat (fotorafta; 196061 sezonunda Orhan Avar Radyo Tango Orkestras). Talebe yetitirmek
iin dersler verdi. Ama hi yetitiremedi, nk ders alan 3-4 ay sonra
brakt, zor diye. Bir Edward Aris vardr bu derslerden kalan. Orhan
Avar'dan kalan bandoneonu da o ald. Seluk Kaskat bu orkestrada
antrd. iman, iri yar biriydi. O da yaamak iin birok iler yapt;
radyoda 'Bizimkiler' diye skeleri vard. Seluk Kaskan'dan sonra
tango orkestrasnda Rafael de Luna'yla da epey altk. an iin daha
yumuak sesi vard Rafael'in, Seluk'un sesi ise biraz sertti. Rafael
spanyoldur, sonra Madrit'e gitti zaten. stanbul'a Edouardo Bianco'yla
gelmiti. Fogel diye bir organizasyon acentesi vard, o getirirdi byle
orkestralar stanbul'a. Ama Rafael de Luna stanbul'da kald.
Kervansaray'n santral memuresi vard, Elmas Hanm. Ona k olup
evlendi. Senelerce burada kald."
'Kk Orkestra's ile de aldm.

Ondan sonra Saryer'de 'Canl
Balk'a transfer oldum, orada benim adm altnda alld. Yani
anlayacanz stanbul'da kalburst btn yerlerde altm.
Plak doldurdum mu?..
Tango plaklarnda aldm.
Colombia irketi vard, Yeilky'de. Necdet Koyutrk'n baz tangolarn gidip doldurmutuk orada. Sonraki yllarda Orhan Avar Tango Orkestras olarak da plak doldurduk,
78'lik; onlarn kalplar da fabrikayla birlikte yand gitti.
Cazclarla da altm. Sevin
Tevs'le aldm, imdi ad 'Paam'
olan bir gece kulbnde. Ayten
Alpman da ilk kez bizimle sahneye kt. O zaman Yeilky'de
'Deniz Park Oteli'nde birka sene altk, sonra 'nar Otel' oldu buras.
1960 senesinde retim yesi
olarak konservatuvara girdim.
Korrepetitf olarak. Hocam Ferdi Statzer ard. "Maa nemli
bir ey deil; ama emekli olduun zaman garanti bir maatr"
dedi. Peki dedik, girdik; orada
22 sene korrepetitrlk yaptm.
1981'de emekli oldum, ya haddinden. Sonra serbest piyanistlik
yapmaya baladm. Uzun bir sre aldm, zellikle byk otellerde. Repertuvarm ok zengindir. Eee, bunca yldan sonra, olmasn m?..
valyeler yurdundan turizm cennetine
Modern zamanlarda
Rodos
MURAT KK
asmavi denizin
kysnda yemyeil aalar, manolya, mimoza ve
palmiyelerle kapl
bir Akdeniz cenneti Rodos. Her
biri Akdeniz'in kimbilir hangi
kesinden getirilip zenle dikilmi nadide aalar, zengin florasyla, inann bir botanik bahesinden fark yok!
Korsan ruhlu kent, belli ki
daima uzak kylarn anlarn
biriktirerek varolmu. Dnp
geldikleri Kuds'n hal dayanmasn Rodos'ta yaatan -
Eski kent
iindeki
bugnk ar,
taverna ve
kafeleriyle,
turistlerin
gzdesi
(yanda).
Sa sayfada;
valyeler
Soka'ndan bir
detay: Hz. sa
ve Meryem
Ana. Yine sa
sayfada, altta,
surlar ve yat
liman.
Yln en az 275 gn Gne Tanrs

Helios'un ldatt Rodos'ta,
balklk, arap ve zeytinya
retimiyle hayatlarn srdrenler,
kentin dnda dalar ve ky kylerini
mesken tutmular. Kentte ise
turizmin getirdii refah yaanyor.
valyeler, ayn zamanda Avrupa

ortaan da btn ihtiamyla
adeta yeniden ina etmiler.
VALYELER SOKAI
1930'lu yllarda talya Kral

nc Viktor Emanuel dneminde restore ettirilen saray;
zrh, mifer, top gllesi ve mzraklar arasnda ortaan kasvetli dnyasn konuklarna hissettiriyor. Fransz, Aragon ya da
Kastilyl savalarn yaad

konutlarn sraland valyeler
Soka alabildiine Frenk, alabildiine Katolik.
Limanda gmrk kontrolnden geip kente doru ilk admlarmz attmzda, karmza
kan camiler ve harita yardmyla bulabildiimiz sinagog, Osmanl dneminde varolmu baka dnyalarn tan. Ada'nn Bizans'tan beri balklk, arap ve
FOTORAFLAR: MURAT KK
zeytinya retimiyle hayatn srdren kadim sakinleri ise kentin dnda

dalar ve ky kylerini
mesken tutmu. Embona'nn, Faliraki'nin, Theologos'un arap kplerini
Lbnan kylarna ulatran Rum gemicilerin, her
biri aylar sren uzun seferlerden sa salim dnp
de yamataki evlerin taraasnda ufuklar izleyerek
araplarn yudumladklar Lindos, denizci bir gemiin yzyd.
Dada zm balan, zeytin
ve am aalaryla evrili kk
manastrlarda Ortodoks bir
dnya mtevaz, kendi halinde
srp gidiyordu.
GNE TANRISI HELOS
Btn bunlar artk birer suret olarak var. Lindos, szn
ettiimiz balk evlerinin pansiyon ya da hediyelik eya dkkanna dnt bir akhava
mzesi imdi. Dadaki en kk
kye kadar hemen her yerde
karmza kan oteller, pansiyonlar, marketler, turizmle gelen
refahn dalmn simgeliyor.
Gne Tanrs Helios, sevdalanp yln en az iki yz yetmi
gn Akdeniz'in herhangi bir
kesinden ok daha fazla a
boduu ada sakinlerine, modern zamanlarda rahat bir geimlik sunmu! Artk kimsenin
gz balkl, snger avcln
ya da zeytin hasadndan gelecek
be kuruu grmyor.
Nasl gidilir?
Rodos'a stanbul'dan her
gn Atina aktarmal olarak
gidebilmek mmkn.
Marmaris'ten de her gn
saat 09.30'da kalkan deniz
otobsleriyle yaklak bir
saatlik bir yolculukla
Rodos'a ulalabilir. Gidi
dn fiyat, yaklak 40
ABD Dolar art Marmaris
ve Rodos iin 10'ar Dolar
liman vergileridir. stanbul
ya da Ankara'dan hareket
etmeden nce, rezervasyon yaptrmakta yarar vardr. Deniz otobs iin Yeil
Marmaris Tel: (0 252) 412 64 86. Ancak Schengen Vizesi gerekmektedir. Hafta ii
her gn saat 09.00-12.00 saatleri arasnda stanbul'da, Yunan Konsolosluu'na
bavurabilirsiniz. Konsolosluk telefonu: (0 212) 245 05 96. Ayn saatler, Ankara'daki
Yunan Bykelilii iin de geerlidir. Tel: (0 312) 436 88 60. Aday gezmek iin en
hesapl yol, bir gnlne araba kiralamak. Bylece kendi
gzergahnz kendiniz belirleyebilirsiniz. Lindos'u ve tarihi bir
manastrn bulunduu Tsampika koyunu (stteki fotoraf)
mutlaka grmelisiniz. Kelebekler Vadisi ise doa gezilerini
sevenler iin srprizlerle doludur. Otantik Yunan mutfa, ou
turistik otellerde artk uluslararas bir mutfaa teslim olmu
vaziyette; ama siz adann sakin kelerinde yerel tatlar
kefedebilirsiniz. Dolma, kftedis, musakka ve frnda soanl
dana eti, Trk ve Yunan mutfa iin zaten ortak tatlar. ou
tandk mezelerin yan sra, liman kentlerinde deniz rnleri
yenilebilir. 'Uzo' her yerde size elik edecektir; ama buralara
kadar gelmiken, adalara zg reinal arab mutlaka
tatmalsnz. Kalacak yer bahsine gelince, Rodos'ta her keseye
gre otel ya da pansiyon bulunabilir. Gney kylar ve zellikle
Faliraki evresi, be yldzl otellerle dolu. Ancak hem Rodos
iinde hem de Lindos, Kalathos, Trianda, Afandou gibi
kasabalarda ve adann hemen her yerinde, hesapl pansiyonlar
bulunabilir. stanbul'da eitli seyahat acentelerinin dzenledii
paket turlarn yan sra, Rodos'a vardnzda kalacanz yeri grerek de karar
verebilirsiniz. Kent merkezinde turizm danma brosunun telefonu (0 241) 23 655.
Son olarak, birka otel ve pansiyon nerelim: Hotel Adonis (***): 7 G Papanikolaou
Str. Rodos Tel: (0 241) 277 91 Chevaliers Palace (****); 3. Griva Str. Rodos,
Tel: (0 241) 227 82 Minos Pansiyon: Omirou Str. Surii'nde Tel: (0241) 318 13
ARI NDE
Drt yzyl sren Osmanl
ynetimi boyunca, Rodos'un
surlarla evrili 'kaleii'nde,
Rumlarn ikametine gvenlik
nedeniyle izin verilmemi. Adada, 6.825 Trk'e karlk 20.250
Rum'un yaad kaydedilen
1890 yl nfus verileri, ikamet
yasann nedenini de aklyor.
Bugn 'eski ehir' olarak adlandrlan sur iinde, sadece
Trkler ve Yahudiler oturabilir,

Rumlar sadece gndz vakti ticaret yapmak iin ehre girebilirlerdi. 1.513 Yahudi'nin yaad
Rodos'ta, ayn tarihlerde talyan
tebaas 546 kii bulunmaktayd.
1912 ylnda Trablusgarp sava
srasnda talyanlar tarafndan
igal edilen adada yaayan Trkler, Rodos o yllarda talyan topra sayld iin, mbadele dnda tutulmu.
RODOSLU TRKLER
Halen 3.500 Trk'n yaad kentte, Osmanl dneminden
kalma cami, hamam, eme gibi
pek ok ant eser bulunuyor. Sleymaniye Camii bu eserler arasnda nemli bir yere sahip.
Kentin ilgin yaplarndan biri
de, ar iinde yer alan Hafz
Ahmet Aa Ktphanesi.
Ktphanede grevli Yusuf
Kbrsl, Osmanl dneminden
kalma 2.500 dolayndaki kitaptan 1.000'e yaknnn orijinal el
yazmas eserler olduunu belirtiyor. Yusuf Kbrsl, iki lke ara-
Rodoslu Yahudilerden geriye kalan

Rodos'ta bir zamanlar varolmu Sefarad dnyay hatrlatan tek ey, henz drt yl nce mzeye dntrlen
Kahal alom Sinagogu. Rodos Yahudi Mzesi'nin kurucusu Aron Hasson, atalar bir zamanlar bu gzel adada
yaam bir Amerikal. Sinagog'un hemen giriinde yer alan dev mermer tabelada, Alman igali srasnda
tutuklanp Auschwitz'e gnderilen ailelerin isimleri yazl. 1942 ylnda igale urayan Rodos'ta, 1.673
Yahudi tutuklanarak Selanik'e, oradan da byk ounluu Auschwitz'e gtrlm ve sadece 151'i
kurtulabilmi srklendikleri cehennemden. Ege kylarndaki tm Sefarad sinagoglarnda olduu gibi Kahal
alom'da da orta yerde drt stun arasnda ykseke bir platform zerinde Tevrat'n yer ald 'tevya', yani
okuma masas duruyor. Akdeniz'deki Osmanl camiileri ya da Rum kiliseleri gibi kk, mtevaz, insann iini
stan bir yap. Sinagogun kadnlar blmnde yer alan fotoraflarda ise adadaki gnlerden grntler var.
Dnler, bayramlar, tertemiz elbiselerle stdyolarda ekilmi aile resimleri, yaanm anlar. Ve Rodos
zerine yazlm zlem dolu kitap kapaklar. rnein, 'I Remember Rhodes'. Yazan; Rebecca Amato Levy.
Akdeniz gneinin altnda srp giden hayatlar oluk ocuk, kadn erkek, yal ya da gen, Auschwitz'in gaz
odalarnda sona ermi. Rodos'ta bir Yahudi cemaatinden sz etmek mmkn deil artk. Kalanlarn ou,
sonraki yllarda srail'e g etmi. Alt-yedi aile ya var ya
yok. Sinagogun yaknlarnda ar zerindeki Yahudi
Mahallesi'nde (fotorafta) yer alan kuyumcu dkkan Anna
Cohen'in sahipleri gibi. Yusuf Sumalya, 1948-1986 yllar
arasnda 'konsoloshanede' alm. 0 gnlerde Rodos'ta
grev yapan Trkiye Konsolosu Selahattin lkmen'in Rodoslu
pek ok Yahudi'ye Trk pasaportu verdiini, bylelikle
toplama kamplarna gtrlmekten kurtulduklarn anlatyor.
Pasaportu olmayanlarn bir blm talya'ya, ou ise
Selanik'e gtrld diyen Sumalya, Selanik'e gidenlerden
kimsenin geri dnmediini belirtiyor.
sndaki kltrel alveriin artmasyla birlikte burada bulunan

yazma eserlerin de incelenmesi
gerektiini sylyor.
"ngilizler, Franszlar gelip
buradaki belgeleri inceliyorlar.
Ama Trkiye'den bir tek kii gelip almad kapmz daha" diyen Kbrsl, Rodos'ta Osmanl
tarihine ilikin nemli belgelerin
Trkiyeli tarihileri beklediini
szlerine ekliyor.
TRKE ETM
1956 ylnda Rodos'tan ayrlp stanbul'da akrabalarnn yannda okumaya balayan Kbrsl, 1963 ylnda henz 16 yanda iken Siemens'in bursu ile Almanya'ya gitmi. Otuz yl boyunca Frankfurt'ta alan Kbrsl, be yl nce emekli olup
memleketine dnm. Rodos'ta
kendisinden bir nceki kuan
talyanca ve Trke okuduunu
anlatan Kbrsl, kendi ocukluk
yllarnda ilkokulda Rumca ve
Trke okuduklarn, altnc snfa kadar Trke eitim imkan
bulunduunu ancak bu hakkn
1971 ylndan itibaren kaldrldn belirtiyor. "Rodos'ta talyanca, Rumca, Almanca, ngilizce hatta Japonca'ya kadar her
dilin eitimi veriliyor; ama
Trke yok!" diyen Kbrsl yine
de umutlu. Kentte bulunan Ege
niversitesi bnyesinde Trkoloji blmnn alacan belir-
tirken, "nallah Trke eitim

verilen okullarmz da alacak"
diyor.
POLTKACILAR VE BASIN
Kbrsl'nn yan banda
oturan 80 yandaki ada Yusuf
Sumalya daha karamsar: "ocuklarmz Trke bilmiyor artk" diyen Sumalya, minareden
ezan okunmasna izin verilmediini, hocann ezan caminin avlusunda okumak zorunda kaldn anlatyor. Rodos'ta Trkler
ve Yunanllar arasnda hibir sorun yaanmadn belirten Sumalya ekliyor; "Birbirimizin dnne gideriz, bayramn kutlarz. Aramz ok iyi. Ama dardan gelen fanatik Yunanllar,
politikaclar ve basn, zaman zaman dmanl krklyor."
Bir st sokakta bulunan ve
Kanuni dneminde yapld be-
lirtilen Sleymaniye Camii bugnlerde Avrupa Birlii ve Yunanistan Kltr Bakanl'nca

restore ediliyor. Adada yaayan
Mslmanlar eskiden bayram
namazlarn Sleymaniye Ca~
mii'nin avlusunda klar ve burada bayramlarlarm. "Restorasyon tamamlanana kadar brahim Paa Camii'nde klyoruz
namazmz" diyor Kbrsl. Bayramlama iin de imdilik Hafz
Ahmed Aa Ktphanesi'nin avlusu kullanlyor. Recep Paa
Camii, Murat Reis Camii, Mustafa Paa Hamam ve kentin
iinde karmza kveren emeler, Osmanl dneminin dier
yadigarlar arasnda.
Rodos liman
(stte). Hafz
Ahmet Aa
Ktphanesinde
grevli Yusuf
Kbrsl (solda).
valyeler
Soka (altta):
Buradaki her
ev, Avrupa'nn
farkl
lkelerinden
gelmi
savalar
barndryordu.
Sol sayfada,
Lindos
kasabasndan
tipik bir
grnt.
Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca Rodos
Gl ve gne adas
Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu roln
stlenmi olan Rodos Adas, 'Cem Sultan olay' ile Osmanl
i siyasetini de etkilemiti.
NECDET SAKAOLU
19. yzylda
Rodos Adas
(stte).
Rodos Adas
uzun sre
Saint Jean
valyeleri'nin
(sada)
ss olarak
kullanld.
odos, Daraya Yarmadas'na 9 mil, Marmaris'e 25 mil mesafededir. Korsanl meslek edinen Samt Jean
valyeleri'nin ss olmas ve kyya yaknl nedeniyle de, Kbrs
ve Girit'ten daha nce, Osmanl egemenliine alnm ve
Cezar-i Bahri
Sefd'in (Akdeniz Adalar) bir sanca olmutur. Adadaki balca
yerleim merkezi olan
mstahkem
liman
kentinin ad da Rodos'tur. Rodos adas
ve liman kentinin
stratejik nemi, tarih
boyunca
AkdenizEge deniz yollar zerindeki konumundan
kaynaklanmtr.
Mitolojide Apol-
64 Popler TARH Ocak 2001
lon'un, "gne kadar gzel olan

bu aday Akdeniz sularndan kard" anlatlr. Eski ozanlar,
kylarnn gzellii ve gz kamatrc klar nedeniyle, buraya
'zengin ve anl ada' derlermi.
Rodos adnn ise gl diyar olmas nedeniyle 'rhodon'dan (gl)
geldii sylenir. Eski Rodos paralarnn bir yznde gl, br yznde gne vardr.
1291'de, Memlk Sultam Halil
tarafndan
Akk'dan kartlan
ve bir sre Kbrs'ta
kalan Kuds SaintJean de l'Hospitalier
valyeleri, Rodos'u, tarikatleri
iin ideal bir s
olarak setilerse
de
ancak
1310'da, efleri Foulques de Villaret'in ynetiminde ve 'koyun

postlarna brnerek' Rodos'u igal etmeyi baarmlardr.
lgin bir rastlant, Osmanl
devletinin kurucusu Osman Gazi'nin de o yllarda yoldalarn
inek, koyun postlarna brndrp Bilecik kalesini fethettiini de
bizim, gazavatnme sluplu tarihlerimiz yazmaktadr.
slm dnyas her ne kadar
onlar, 'barlarna batm diken'
saysa da Rodos'un Saint-Jean valyeleri, Hristiyanln Akdeniz'deki en gl karakolu roln
stlenerek gl filolaryla Mslmanlara kar korsanlklarn
srdrdler. 1522'ye kadar kaldklar adada, Rodos kentini
amalarna uygun tarzda atolar
yaparak tahkim ettikleri gibi, yallar ve yoksullar iin de hastahane yaptlar. Lombardia barahibi
Jean de Biandra komutasndaki

tarikat filosu, 1345'te zmir'i zaptetti. Alman valye Pierre Scheegelhold ise 1404'te, Trklerin
'Bodrum' dedikleri Halikarnassos'u alp buradaki dnyann yedi
harikasndan nl Artemis Mozoleumu'nu ykarak yeni bir ato
yapt. Dier yandan Memlklerin
adaya ynelik saldrlar sonusuz
kald. "
1453'te stanbul'u fetheden
Fatih Sultan Mehmed, magnus
magister (stad- azam) Jean de
Lastic'den, hara demesini ve
ballk bildirmesini istedi. stekleri geri evrilince 1455'te Hamza
Bey komutasndaki Osmanl Donanmas, Rodos'u kuatt. Ancak
bir baar elde edilemedi.
Mesih Paa'nn 1479-1480
yllarndaki kuatmalar, zellikle
de 23 Mays 1480 kartmas ve
izleyen gnlerdeki kara ve deniz
savalar da karlkl savrulan
top glleleri, kaya paralar, kkrt, zift, balmumu ve baka yanc maddeler, ii barut ve demir
paralan dolu torbalara; len onca valye ve Trk levend ve yenierisine; kalenin neredeyse bir yn haline gelmesine; yenierinin
byk stad Pierre d'Aubusson'u
ar biimde yaralamalarna karn, Mesih Paa'nn yama izni
vermemesi yznden, bozgunla
noktaland. Osmanl Donanmas,
geride dokuz bin l brakarak
ekilirken valyeler de hendeklerdeki lleri toplayp yaktlar.
Rodos'un Osmanl i siyasetini etkileyici bir rolle sahneye k ise 1482'dedir. Fatih'in lm
zerine, byk olu II. Bayezid'in
tahta kyla taht elde etme ansn yitiren kk olu Cem Sultan, aabeyine kar at mcadeleyi de yitirdikten sonra, magnus magister Pierre d'Aubusson'a
snd. 'Zizim' dedikleri Cem
Sultan', II. Bayezid'den dnler
koparmak iin bir sre adada tutan valyeler, sonunda onu Papa
VIII. Innocentius'a teslim etmek
zorunda kaldlar. Kanun Sultan
Sleyman, 1521'de Belgrad' fet-
Dnyann yedi harikasndan biri: Rodos Feneri

Rodos Adas'nn, Miken dneminden balayarak pek ok
uygarlkla tant; liman kentin ise M 408'de, mimar
Hippodamos'un planna gre ina edildii; M 304'te,
Makedonyal Demetrios'un 8 ay sren etin kuatmasndan
kurtuluun ansna, liman giriine, 32 metre yksekliindeki
nl Kolos' heykelinin dikildii (M 280) bilinir. MS I.
yzylda Roma mpratorluu snrlarna katlan ada,
Hristiyanln tutunduu ilk yerlerden olmutur. 2. ve 4.
yzyllarda yaanan depremler sonunda, antik kent ve nl
heykel, byk zarar grd gibi, ada tarihinin en uzun
dnemi olan Dou Roma-Bizans yzyllar boyunca, Emevi
ve Abbasi Mslman glerinin geici igalleri yaanmtr.
Rodos heykelinin bu igaller srasnda ykld da sylenir.
Tarihiler dnyann yedi harikasndan biri olarak bilinen
Rodos Feneri'nin bir zamanlar, liman giriinde, stunlar
zerinde yer alan ve kentin simgesi olan geyik heykellerinin
bulunduu yerde ina edilmi olabileceini belirtmektedirler.
hettikten sonra, srann Rodos'a

geldiini hatrlatmak zere, usulen byk stat Villiers de l'IleAdam'a mektup gndererek teslim olmasn nerdi. neri geri
evrilince, 300 paradan oluan
Osmanl Donanmas, 1522 baharnda Rodos'a hareket etti. Padiah da yz bin kiilik kara ordusu ile Marmaris'e gelip buradan
Donanma'ya geti. 1 Austos'ta
balayan kuatma, ka kadar
srd. 1 Ocak 1523'te padiahla
gren Villiers de l'Ile-Adam, tarikatinden hayatta kalan valyeleri ve drt bin kadar Rodosluyla,
gemilere binip adadan ayrldlar.
Bir sre vatansz dolatktan sonra; 1530'da V. Karl'n onayyla
Malta adasna yerletiler. Dier
yandan, Cem Sultan'n, Kahire'de
kalan ailesinden olu Murad, olaslkla Yavuz'un 1517'deki Msr

seferi srasnda, ei ve ocuklaryla kaarak Rodos valyeleri'ne
snm bulunuyordu. Ada, Osmanl egemenliine geerken,
ehzade Murad ve olu, Kanun'nin kendilerini bodurtacan
bildiklerinden, Hristiyan giysileriyle valyelere katlp adadan
ayrlmak istemilerse de adann
teslim koullar gerei, Osmanl
kararghna gtrlmler; Murad ve olu boulmu, ei ve iki
kz, stanbul'a gnderilmitir.
Kanun de camiye evrilen Saint
Jean Kilisesi'nde Cuma namaz
kldktan sonra, 2 Ocak 1523'te
adadan ayrlmtr.
Kaptanpaa Eyaleti'nin merkez sanca olarak rgtlenen
Rodos, 1911-1912 talyan sava
sonunda, Ekim 1912'de Ouchy
(Ui) Antlamas'yla talyanlara
braklncaya kadar, 390 yl Osmanl egemenliinde kald. Rodos
kenti, Anadolu'dan gen Trk
nfusu, Sleymaniye, Hamza
Bey, brahim Paa, Receb Paa,
Sultan Mustafa, Murad Reis, adrvan, Ali Hilmi Paa, Aa camileri, bunlarn evresindeki ulu narlarn glgesinde kalan trbe ve
mezarlk, namazgah, hamam ve
emeleriyle bir lde Trk-slm ehresi yanstabilmitir.
Cem Sultan
Rodos'ta
(solda):
Prof. Tahirzde
Hseyin Behzad
tarafndan
yaplmtr.
Gemiden atla
kan Cem'i,
Rodos
valyelerinin
stad- azam
Pierre
d'Aubusson
karlyor.
Mderriszade-Faralyal ailesi
Rodos'tan bir fotoraf

G ve ihtiamlarnn kaynanda, kuaklar boyu yaptklar
kereste ticareti ve aile yelerinin yine kuaklar boyu Osmanl
brokrasisinde aldklar grevler var. 19. yzyln sonu ve
20. yzyln balarndan kalma aile fotoraflar, bu ihtiamdan
kimi enstantaneleri gnmze tayor.
ESRA DANACOLU
'uncu yzyldan itibaren dnyann bu blgesindeki 'byk uluslama projeleri', kk
yaamlar farkl corafyalara savurdu. Trkler, Rumlar, Ermeniler, Bonaklar, er-
kesler ve dierleri, doduklar

topraklarn ok telerinde, yeni
hayatlar kurmak zorunda kaldlar. ou durumda, bir denke strlabilmi birka eya ile yeni
fideliklerde kk salmaya altlar. Bu srete, ister zadegan snfndan olsun, ister avamn kentlikyl unsurlarndan; Trk veya
Mslman olanlara, 19. yzyldan itibaren Osmanl mparatorluu'nun artk 'portatif hale gelen snrlarn takip etmek dt.
Rodos'un belli bal Trk ailelerinden birisi olan Mderriszade-Faralyahlar, yzyln balarnda Rodos valye Caddesi'ndeki kemerli evde mukimdiler. Aile sylenceleri, Mderriszadelerin kkenini bir yandan
Krm Ham ahin Giray'a , te
yandan Fethiye'nin Faralyal kyne dayandrmaktadr.
Ailenin g ve ihtiamnn
kaynanda, kuaklar boyu yaptklar kereste, palamut ticareti
(Fethiye Blgesi) ve aile yelerinin -zellikle 12 Ada blgesindeOsmanl brokrasisinde aldklar grevler bulunmaktayd. 19.
yzyl sonu ve 20. yzyl balarndan kalan aile fotoraflar, bu
ihtiamdan kimi 'an'lar gnmze tayor.
Bu anlar giysiler, aksesuarlar
ve beden dilleriyle, yzn Bat'ya dnm bir Osmanl st-snf ailesini gstermekte. Rodos'ta 1941 ylna kadar aile
yelerinin yaamay srdrdkleri valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev' hakkndaki aile anlatlar, fotoraflarn gerisindeki hayatn da farkl olmadn bize
sylyor: Gsterili mobilyalar,
ok sayda hizmetkr, piyano
dersleri, kz ocuklarn devam
ettii Fransz ve talyan Okullar
gibi.
Ailenin zengin fotoraf koleksiyonunun kaynanda, kendisi de fotoraf eken 'Beydede'
evket Mahir Mderriszade var.
evket Mahir Mderriszade'nin
fotorafa ilgisi, hobiden de te
bir ura; yle ki, ehbal Dergisi'nin 10 Eyll 1328 tarihli saysndaki Rodos yazs, evket
Mderriszade'nin fotoraflaryla sslenmi. 1868 doumlu
olan evket Mderriszade, Namk Kemal'in Rodos Mutasarrfl srasnda (1884-1887) Namk Kemal'in kalem-i mahsus
mdrln yapan babas Mahir Mderriszade'nin yannda
tahrirat katiplii yapm, daha
sonra Kerpe ve Rodos adalarnda, Bayndr, Bergama ve Edremit kaymakamlklarnda bulunmu.
evket Mahir Mderriszade'nin, Mderriszadelerle zaten
akraba olan Faralyal'lardan
Hesna Hanm ile evliliinden
Havva, Leyla, ivekat, Emine
Nigar ve Mahir domu.
YZ YILLIK FOTORAF
Rodos'ta, valye Caddesi'ndeki 'Kemerli Ev'de, 20. yzyln balarnda ekilmi bir fotorafta, ailenin kuak yelerini bir arada grmek mmkn.
Fotorafn ortasna kurulmu
olan kii, Emine Bac. Elinde bytt nesiller onu, 'ailenin
merkezi' klm. Bu yzden o fo-
torafn merkezinde iken, evin

hanm Hac Adile Faralyal, sa
keye iliivermi.
Bu iki aile bynn arasnda duran Emine Nigar Hanmefendi, evlenip zmir'e gelin
geleceini, kocas A. evki avdarn nce ttihat ve Terakki'de, sonra Milli Mcadele'de
alacan, kendisinin zor bela
Eyll 1922'de doum yapacan henz bilmiyor.
En solda iri yeil gzlerini
hafif bir tebessmle objektife eviren Havva Hanm. Eer doum merkezka kuvveti ile
yaamboyu dnerek uzaklatmz bir nokta ise,
Havva Hanm, 93 yanda
Karyaka'da lnceye kadar hep en yakn halkada
dirayetle dnecek. yanda bakclar drdnden beri, o yaa kilitli
kalan bir ocuk olarak mrn tamamlayacak.
Emine Bac'nn solunda
duran Leyla Mderriszade,
zmir'in sayl tccarlarndan brahim Etem Maro ile evlenecek.

En sada, arkada ayakta
olan Mahir Mderriszade, ttn
eksperi olacak, Faralyallar'dan
kz alacak, Karyaka-zmir'e
yerleecek.
Arkada kucandaki ivezat
ile poz veren 1878 doumlu
Hesna Hanm, genliinin baharnda bir anne. ivezat, Fransz
okullarnda okuyacak, piyano
dersleri alacak ve Antalyal byk toprak sahibi Ahmet Tuayolu ile evlenecek.
valye
Caddesi'ndeki
'Kemerli Ev'de
ekilmi olan ve
Mderriszade
ailesinin
kuak yelerini
bir arada
gsteren fotoraf
(stte).
Mderriszade
ailesi 1930'larn
banda Rodos'ta
piknikte (altta).
Sol sayfada,
valyeler
Caddesi ve Mahir
Mderriszade,
ocuklaryla.
Popler TARH/ Ocak 200 1 67
Rodos'taki milliyetler mozayii

Osmanllarn dneminde her ne kadar Rodos'a Trkler yerletirilmi olsa da, adadaki Trk
yerleimi surlar ierisindeki kentle snrl oldu. 1671 ylnda hacca giderken Rodos'a
urayan Evliya elebi kentin surlar ierisindeki ksmnda 24 mahalle olduunu, bunlardan
sadece 4 mahallenin Rumlara ve 2 mahallenin Yahudilere ait olduunu belirtmektedir.
Vital Cuinet ise 1890'lann banda ada genelinde 6.825 Mslman, 20. 250 Rumortodoks, 546 Katolik, 14 Ermeni ve 1.513 Yahudi olmak zere toplam 29. 148 kiinin
yaadn belirtmektedir. Adada bu dnemde 54 Rum ve 2 Mslman ky
bulunmaktayd. Rodos'taki Trk nfus tarmdan ziyade ticaret ve memuriyetle
geinmekteydi. Marmaris, Fethiye Limanlaryla yaplan
ticaret ve zellikle palamut ticareti, bir takm Rodoslu Trk
aileleri n plan kard. Mderriszade ve Faralyallar bu
ailelerden balcalardr. teyandan benzeri bir ticari iliki
skenderiye ile de kurulmutu. Bu ticari a ayn zamanda
insan sirklasyonunu da salyordu. Bu nedenle evlilikler yolu
ile Rodos'a gelen Msrllar da mevcuttu. Nitekim bu
karmann bir gstergesi olarak baz Trk aile adlar
Arapadr: Fahran gibi.
19. yzyl sonlarndan itibaren Girit'te yaam koullarnn
giderek zorlamas ve nihayetinde 1909'da Yunanistan'n
Girit'i ilhak, Girit'ten Rodos'a doru bir mlteci aknn
dourdu. Giritlilerin Rodos'ta yaadklar "Giritliler
Mahallesi" bugn hl mevcut ve adada yaamn srdren az
saydaki Trk bu mahallede mukim bulunmakta. Rodos'taki
Trk nfusun byk oranda azal, I I . Dnya Sava
yllarnda ve adann 1947 ylnda Paris Bar Antlamas ile
talya'dan Yunanistan'a gemesi sonrasnda yaand. Savan
sonunda 6 bin civarnda olan Trk nfusun bugn 2000
dolaylarnda olduu tahmin ediliyor.
evket Mahir Mderriszade

fotorafta yok, o, objektifin arkasnda. Muhtemelen ayn gn
ekilen bir dier fotorafta,
Mderriszade kardeler boy srasnda. Havva Hanm'n gzlerini farketmemek imkansz. Ailenin zenginlik gstergesi sra sra inci gerdanlklar, tm kz ocuklarn boyunlarn sslyor, evket Mderriszade
zerafetle elinde bir gl tutuyor.
TALYAN GAL
Rodos'taki yaamn
ritmini deitiren ilk geliim, adann 1912 ylnda
talya tarafndan igali olacaktr. talyan igali srasnda Kerpe Kaymakam
olan evket Mahir Mder-ris zade esir e
ha sonra Rodos'a geri dnebilecektir. ehbal Dergisi, 10 Eyll 1328 tarihli saysndaki Rodos yazsnda,
evket Mahir Bey ile ilgili
u bilgileri vermektedir:
"Braklm bir esir:
Kerpe Kaymakam evket Mahir

Bey. Bu nshamzda Rodos'a
mteallik olarak der ettiimiz
fotoraflar karm olan evket
Mahir Bey, talyanlar tarafndan
esir edilerek Kampanya Kasabas'na sevk olunmu ve sonra tekrar Rodos'a gnderilip nihayet
orada salverilmitir."
Aile, igale kar ilk nlem
olarak, yeni kuak yelerini evlilikler yolu ile Trkiye'ye ynlendirecek. En azndan yeni kuaklarn Anadolu'da kk salmasna allacak. ivezat Antalya'ya, E. Nigar ve Leyla, zmir'e
gelin edilecekler.
E. Nigar Hanm'n evlendii
evki avdar Faralyal-Mderriszade slalesinin bir dier kolunun yesi. Rodos Defterdar
Muavinlii, Sakz ve Bergama
Mal Mdrlkleri yapan evki
avdar talyan igalinden sonra
zmir vilayetinde almay srdrecek.
Aile anlatlar, evki avdar'n Yunan igali srasnda
kabzmallk yaptn ve Anadolu'daki harekete domates kasa-
lar ierisinde bilgi szdrdn

aktaryor.
TRKYE'YE LTCA
Aile yeleri artk Trkiye'de

yaasa da, 1920 ve 1930'lu yllarda ailenin yal yelerinin yaamay srdrd Rodos'un
valye Caddesi'ndeki 'Kemerli
Ev' hl babaoca olmay ve
tal avlusu, aile fotoraflarnn
fonunu oluturmay srdrecektir. Ancak 1941 ilkbaharnda
ve orada sren yaamn uzanda, zmir Karyaka'da tamamladlar. 1950'de evket Mahir
Mderriszade, 1962'de HesnaFaralyal Mderriszade, 1968'de
kardei Eda Faralyal, 1973'de
Mahir Mderriszade, 1975'de
Emine Nigar avdar, 1980'de
Havva Mderriszade, Karyaka'da Banka Soka'ndaki evlerinde lrler.
Bazen zaman, baz hayatlardan daha hzl koar ve gerisinde
Rodos kentini
saran surlarn
i limandan
grn
(stte): Bugn
bu nokta, bir
yat liman.
MderriszadeFaralyal
ailesinin orta
direi, Mahir
Mderriszade
(sol sayfada).
Mderriszade ailesinin son

yeleri, II. Dnya Sava'nda
Rodos'u bir kaykla terkettiler.
Alman kuvvetleri Yunanistan'
ve pei sra adalar igale baladklarnda, Mderriszade ailesinin Rodos'ta kalan son yeleri,
tayabildikleri her eyi yanlarna alp bir kaykla Trkiye'ye iltica edecektir.
Mderriszade ailesinin yeleri hayatlarnn geri kalan ksmn, Rodos'taki 'Kemerli Ev'in
kalanlara imdiki zaman gemite yitirmek der. Kklendikleri topraklardan uzakta, yeni bir fidelikte tutunmaya alanlar iin bu -zellikle- byledir.
Fiillerin geni ve gelecek zamanlar unutulur, tm fiil ekimleri gemi zamanda yaplr:
"Mutluydum, mutluyduk...."
SAVA
Ekmek karnesi gnleri
u uursuz 1942 yl!

Trkiye, kinci Dnya Sava'na girmedi. Ama uzun sava yllar,
Trkiye'yi de derinden etkiledi. zellikle de 1942 yl, lke ve
halk iin, ok zor gnler getirdi. Ocak 1942'de balayan 'ekmek
karnesi gnleri' bu zorluklarn adeta bir sembol oldu.
ESER TUTEL
Beikta
Kaymakamlk
binas nnde,
ekmek karnesi
almak iin
bekleyen
kalabalk
(altta).
urluya, uursuza
pek inanmam; ama
o yl, pe pee gelen
olaylar dndke, 1942'nin uursuzluuna neredeyse benim bile
inanacam geliyor... Zira o yl,
iinde o kadar ok tatsz olay
meydana geldi ki, yalnz ben deil, kim olsa 42 ylnn uursuzluuna inanr sanrm!
Sukastler m olmad, Trki-
ye'nin savaa girmesine ramak

m kalmad! Ekmek vesikaya m
balanmad! Milas m bombalanmad! Salgn hastalklar m
kmad!
KARARTMA GECELER
lkokulun ikinci snfndaydm. Btn yurtta kinci Dnya

Sava'nn buhranl gnleri yaanyordu. Nazi ordular oktaaan
Trakya hududumuza dayanm-
ti. Alman uaklarnn hava saldrsndan korkulduu iin, bir sreden beri geceleri karartma uygulanmaktayd. Bu durumda, isteyenlerin aileleriyle birlikte stanbul'u terkederek Anadolu'ya
gidebilecekleri bildirilmiti. Hem
de Devlet Demiryollar ile cretsiz olarak!
O gnlerde bir sabah, bir de
baktk ki ekmek karneye balanvermi! Zaten birka gnden
beri hkmetin ekmei vesikaya
balayaca syleniyordu. te,
sonunda vesikaya balanvermiti ekmek!
Harb-i Umum'de ekmek bulamayp sprge otu tohumlarndan yaplm szde ekmeklerle alklarn bastrmak zorunda
kalan bizimkilerin, o gnlerde
nce pek tellandklarn hatrlyorum. Ama sonra herkes gibi
onlar da altlar ekmei karneyle almaya... "Ne yapalm, elle
gelen dn bayram!" diyorlard.
OCAK AYININ LK GNLER
Ekmek gn sonra, 17
Ocak gn Ankara'da, ondan
be gn sonra da 22 Ocak'ta, zmir'de karneye baland. Daha
sonraki gnlerde teki byk ehirlerde de karne uygulamasna
geildi. Ekmein karneye balanmasndaki ama, un tketimini kontrol altna almakt. l70 Popler TARH I Ocak 2001
kede ok sayda gencin askere

alnmasyla buday retiminde
nemli bir miktar d olmutu. Bu nedenle, lkedeki ekmek
tketimini cidd bir ekilde kontrol altnda tutmak zorunluu ortaya kmt. Tabi bir de ekmek karaborsasn engellemek,
baz kiilerin ihtiyalarndan
fazlasn alarak ekmek ziyanna
yol amalarn nlemekti.
NCE BEYANNAME,
SONRA KARNE
yi, gzel de, bunca insana
karneler nasl datlacak, ekmek retimi ve sat nasl kontrol altna alnacakt? Uygulama
yle yaplacakt: Aile reisleri bir
beyanname doldurarak mahalle
muhtarna verecek, bylece
muhtardan, ev halkndan her kii iin, bir ekmek karnesi alacakt. Alnca da nfus czdannn
kapann iine, aldna dair bir
damga vurulacakt. Geenlerde
eski nfus czdanm elime geti
de atm kaldm: Sava sona erdikten sonra bile srp giden
uygulama yznden damgalar
kapak iini doldurduktan baka,

fotorafl sayfaya da tamt. te, nfus czdanmda gzme
arpan ilk birka damga:
"II. Knun ve ubat Ekmek
Karnesi Verildi", "Mays-Haziran Ekmek Karnesi Verildi",
" Mart-Nisan 1944 Ekmek Kart
Verildi" gibilerden bir sr
damga... Yalnz ekmek karnesi
damgalar olsa, yine iyi... Arala-
1942 ylnn
Ocak ay iinde
karneyle
datlmaya
balanan
ekmein
gramaj, Mays
ayna kadar,
375 gramdan
150 grama
inmiti (stte).
Ve 1942 ylnn dier olaylar

Daha daha neler mi oldu 1942 ylnda? Gelin en nemlilerini ksaca
sralayalm:
24 ubat gn Ankara'da, Alman Bykelisi Franz von Papen'e
(fotorafta ftr apkal) bombal bir suikast dzenlendi. Bomba, Papen'in
on metre kadar gerisinde patlad. Bykeli hi yara almadan kurtuldu;
ama suikast patlamann iddetinden bir anda yok olup gitmiti.
15 Mart'gn ngilizler havadan yanllkla Milas' bombaladlar. Bu olay gerekten bir yanllk sonucu mu meydana gelmiti,
yoksa Trkiye'yi savaa srklemek iin sinsi bir oyun muydu, aradan bunca zaman gemesine ramen, akla kavumu
deildir!
Yl sonunda, stanbul'da halk arasnda tifs salgn balad. Yalnz stanbul'da deil, Adana ile evresinde, Bursa, zmit ve de
bakent Ankara'da da...
Struma gemisi, 769 Yahudiye mezar oldu! 24 ubat sabah, Karadeniz'de mehul denizaltlar tarafndan torpillenerek batrld.
11 Kasm 1942 gn ise, Meclis'te uzun mzakerelerden sonra 'Varlk Vergisi' kabul edildi.
Popler TARH Ocak 2001 71
SAVA
stanbul'da,
Hekimolu
Ali Paa
Klliyesi'ndeki
Kzlay
aevinde,
yoksullara
yemek
datlrken
(sada).
Sava sresince
gazya da ok
kstl olarak
datld
(sada, altta).
Hayatn dier
cephelerinde
1942 yl
Trk sinemasnda ilk kez
yabanc bir ynetmen film yapt.
ek sinemac Adolf Krner'in,
Mahmut Yesari'nin 'Srtk' adl
romann beyazperdeye
uygulayarak yapt bu filmde,
rolleri Refik Kemal Arduman,
Halide Pikin, Avni Dilligil,
Muazzez Aray, Yaar zsoy,
Mmtaz Ener, Hulusi Kentmen
ve Salahattin Mool paylatlar.
ki film daha yneten Krner,
daha sonraki yllarda, hayatn
Elhamra Sinemas'nda gie
memurluu yaparak srdrd.
stanbul ehir Tiyatrolar'nda
Ekrem ve Cemal Reit Rey
Kardelerin 'Deli Dolu' opereti
bir kez daha sahneleniyor.
Ayrca Cevat Fehmi Bakut'un
'Byk ehir' adl oyunu da o
yl oynanmaya baland.
Yln Oscar dl'n 'Mrs.
Miniver' adl Hollywood yapm
kazand. En iyi erkek oyuncu:
'Yankee Doodie Dandy'deki
(aadaki fotoraf) oyunuyla
James Cagney; en iyi kadn
oyuncu da 'Mrs. Miniver'deki
oyunuyla Greer Garson .
5 bin Lira ikramiyeli 16.

Gazi Kousu'nda Salih Temel'in
'obankzi' adl yal dii
safkan ngiliz tay birinci oldu.
'Demet' ikinci, 'Heybeli' de
nc oldular.
Prof. Emin Orat ile Orhan
Arda'nn 'Antkabir projesi'
birincilii kazand.
rnda daha neler neler yok ki!

Kok kmrnden Smerbank
makarasna kadar, pek ok eyin
alndna dair bir sr damga
daha dolduruyor sayfalar...
Ekmek karneleri bir aylkt.
Karnenin alt tarafnda makasla
kesilecek kuponlar sralanmaktayd: O ay 30 ekiyorsa, 30 kupon; 31 ekiyorsa, 31 kupon.
Sabah oldu mu bu kuponlar makasla itina ile kesilecek, sonra firma gidilerek ekmekler alnacakt. Alnacakt da, frnlarn
nndeki kalabala girip iti
kak sra beklemek her babayiidin becerebilecei ey deildi!
Balangta kii bana tahsis
edilen ekmek miktar 375 gramd. 7 yama kadar olan ocuklara bunun yars (187,5 gram),
ar iiler iin de bir misli ekmek verilecekti (750 gram). O
zamanlar frnlar genellikle 'somun' denen yuvarlak ekmek kartmaktaydlar. Frnc elindeki
bakla ekmei ortasndan keserek ikiye ayrrken, hak gemesin diye nasl da dikkat ederdi.
nk, bir lokma ekmein bile
srasnda byk nemi vard;
tam ortasndan kesmedii iin
sk sk frncya kanlar olur,
'vur tut' derken kavgalar bile kard....
PASTA YASAK!
O yln 30 Ocak gn pasta
imali yasakland. 9 Mays gn
de btn yurttaki tahl stoklarna hkmete el konuldu.

1942 ylnn sonlarna doru, ekmek fiyatlarnn iki ayr ekilde saptanmas halk arasnda
bir baka huzursuzluk yaratt.
Ekmein memurlara 14, halka
ise 27 kurutan satlmaya balanmas zerine pek ok kimse,
"Bizleri ana-babamz bile birbirimizden ayrmad. nn ise
memurlara ayrcalk tand!" diyerek gnlerce sylendiler, durdular.
Hangi tarihte kimlere ne kadar ekmek verildiini hatrlamama elbette imkn yok. Ama sordum, soruturdum, baktm,
aratrdm, ansiklopedilerin birinde nihayet buldum: Ekmek
miktar 1942 Nisan'nda bykler iin 175 grama, Mays'ta da
150 grama drlm. Haziran'da 300 gram olarak belirlenmi. 1944 yl Eyll'nde yen-
den 375 grama, 1945 Ocak'nda

450 grama ykseltilmi.
1944-45 ders ylnda yatl
okulda okumaktaydm. Pazartesi sabahlar okula gitmek zere
erkenden evden kmadan nce,
annem alt gnlk ekmek karnesi kuponlarn tek tek keser, sonra bunlar drp de o hafta
boyunca okulda a kalmayaym
diye, bir gzel cekedimin i cebine engelli ineyle de smsk inelerdi. Okula vardmzda muavinlerden biri gelir, herkesin
ekmek karnesini bir bir toplard.
Evde de, okulda da ekmek sknts ektiimizi pek hatrlamyorum. Artan ekmekler asla atlmaz, toplanr, sonra kk kk doranarak yada kzartlr,
ve de orbann iine atlm olarak yine bizlere yedirilirdi.
Pekiyi, ya lokantaya gidenler? Karnlarn lokantada doyuracak olanlar, ekmeklerini beraberlerinde gtrmek zorundaydlar. O gnlerde karne hrszl
ve sahtekrl da alm yrmt.
Ekmekle birlikte un sat da
yasaklanmt. Un olmaynca ama, rek, simit ve de tatl eitleri de frnlardan, tatlclardan
ellerini eteklerini ekmilerdi.
Zaman zaman Rami ya da
Orhaniye Klas'ndan baz erlerin Fatih arsnda ya da Beikta pazarnda el altndan taynlarn sattklar duyulurdu. Bazen
de unun bunun, ekmek karnesi
kuponlarn fahi fiyatla sattklarn iitirdik. Bir keresinde bi-
zimkiler naslsa bulabildikleri bir kilo kadar undan

evde kol brei yapmlard da, onu evimizin karsndaki frna gizlice gtrp piirttirmek, inann
baya sorun olmutu. Mahalle halk ekmek isitihkaklarn alabilmek iin
iti kak srada beklerlerken onlarn arasndan geerek tepsiyle brek gtrmenin yakk almayacan sanrm siz de kabul
edersiniz.
Misafirlie gittiimiz zaman,
eker de kayplara kart iin,
ou zaman aymz, kuru
zmle ikram ederlerdi. Azmza nce birka kuru zm atar,
sonra ay stne yudumlayarak
acsn gidermeye alrdk.
zml ay imek biz ocuklar iin hayli elenceli olurdu
ama, ay tiryakisi olan bykler
iin durum pek de elenceli olmasa gerekti. Ayrca biz ocuklarn nne, oyalanalm diye kk tabaklar iinde kuru zmle
fndk ya da leblebi koyduklarn
da hatrlyorum. K sabahlar
okula giderken mememiz
iin paltomuzun iine haur huur gazete kd soktuklar ve
de ay yerine bir bardak pekmez
iirdikleri hl gzlerimin nnden gitmiyor.
YAVUZ'UN MERMS
AKSARAY'DA!
Gnler byle geip giderken,
bir gn Aksaray Meydan'na bir
bomba dt! Sonradan bunun

byk bir mermi olduu anlald. aka deil, gerek bir bomba!
Gerek olduu uradan belliydi ki, Aksaray tramvay deposunun nne den bu bomba,
durakta tramvay bekleyen drt
kiinin lmne, 17 kiinin de
yaralanmasna neden olmutu.
Akam babam eve geldiinde,
olay btn ayrntlarna varncaya kadar uzun uzun anlatt.
O srada Aksaray'a yakn bir
yerdeymi; olay yerine gidip bizzat grm. Ama paralananlara
fazla bakamam, hemen oradan
uzaklam...
Olayn asln astarn ise ancak ertesi gn, gazetelerden rendik. Meer, 22 Mays 1942
Cuma gn, Yavuz zrhls Bykada ile Hayrsz Adalar'n
arasndaki blgede at talimleri
yapmaktaym. Erlerden birinin
her naslsa yanl hesaplamas
sonucu, mermi Marmara'nn
Sava yllarnda
kullanlan bir
ekmek karnesi
(stte).
Yavuz
Zrhls'nn
at talimi
srasnda
(altta),
bir mermisi
yanllkla
Aksaray
Meydan'na
dt.
SAVA
ELLER TETKTE!
Ekmek frn
nnde
karneleriyle
sra bekleyen
vatandalar
(stte).
anakkale
aklarnda
batan Atlay
Denizalts
(sada).
mavi sularna decek yerde,

Aksaray Meydan'na, tramvay
durana dnce olanlar olmu! Bu olayn da gnlerce evde
konuulduunu ok iyi hatrlyorum. Denizdeki bir baka ac
olay da 14 Temmuz'da meydana
gelmiti. Adlarn Atatrk'n
kovduu 'Ay snf' denizaltlardan Atlay, anakkale Boaz'ndaki eitim dal srasnda batm ve 38 denizci ehit olmutu.
ALEMDA'DA
NGLZ UAI
Savaa girmemitik, ama sava burnumuzun dibine kadar

gelmi, dayanmt. Geceleri sessizlikte uzaktan uzaa top seslerini duyduumuzda, babam,
Hadmky taraflarnda askerlerin gece atlar yapmakta olduklarn sylerdi. Bir de bakardnz ki, geceleri durup dururken, birden uaksavar toplar
ata balayvermi! Hemen he-
yecana kaplr, olup bitenleri

grmek iin acele klar sndrp pencereye koardk ve siyah
perdeyi kenara syrp gzlerimizle gkyzn taramaya koyulurduk.
Bir keresinde nce klar snvermi, ardndan da 'at!
at!!!' diye uaksavarlar atee
balamlard. Balkona kp
baktmzda, Eyp taraflarnda,

gkyznde uaksavar mermilerinin kandil kandil klar saarak havada aldn grmtk. Ama annem bizleri, kolumuzdan ekerek hemen ieriye
sokuvermiti! Eskaza bu arapnellerden biri gelir de bamza
der diye!.. Romanya'daki petrol kuyularn bombaladktan
sonra geri dnen ngiliz uaklarndan biri arzalanm, Malta'ya dnmek istemi, dnemeyeceini anlaynca da rotasn
deitirerek yolunu Trkiye stne evirmi. Bizimkilerin kuyruundan vurmay baard
uak, Alemda'a mecburi ini
yapm. Bu olay da gnlerce evde heyecanla konuulmutu.
O gnlerde 'uaksavar' yerine, 'hava dfi' topu denirdi. Bu

kk toplarn Yldz tepesinde,
Rami klasnda, Selimiye'de ve
Kuzguncuk srtlarnda olduunu
sylerdi babam. Ayrca Karaky'deki mer Abed Han'nn
tepesine de bir tane yerletirilmiti.
Bir ahbabmz da, Ayasofya'nn minarelerinden birinin erefesine bir makineli tfek konduunu, burada bir assubayla
bir erin, gece gndz dman
ua nbeti tuttuunu gzleriyle grdn yemin-i billhlar
ederek anlatmt. 1944-45 ders
ylnda, Galatasaray'n Ortaky'deki ilk ksmnda geirdiim
k gnlerinde, hava kararnca
Kuzguncuk srtlarnda mevzilenmi ldaklarla gkyznn tarandn merak ve ilgiyle izlerdik. Dendiine gre, bir pr pr
tayyare havadan aaya bir sepet atar, ldak bandakiler de
gkyzn tarayarak onu bulmaya alrlarm.
Dnyorum da, kinci
Dnya Sava yllarna rastlayan ocukluumda, daha neler
neler yaamadk... ok souk
geen 1942 ylnn k aylarnda, Alman ordularnn Bulgar
snrna dayanp Trk snrn
gemek iin tek bir emir bekledikleri o karanlk aylard...
Trakya'da karayollarnn yan
bana ya da kpr balarna
ok sayda korugan ina edilmesine ramen, o gnk imkan
ve silahlarla Alman panzerlerini
nlemek ne derece mmknd,
hl tartlmaya deer... Hadi
tanklarn ilerlemesi bir dereceye
kadar nlenebilirdi; ama ya tepeden skn edecek Stuka'lar,
Messerschmidt'leri nasl drecektik? Ayasofya'nn minaresindeki makineli tfeklerle mi,
yoksa mer Abed Han'nn atsndaki mitralyzle mi? Bizleri savaa sokmad iin bir yiyelim de bin kredelim smet
Paa'ya!
niversite reformunda bir dnm noktas
'Alman hocalarn'
Trkiye maceras
Cumhuriyet'in 10. ylnda yaplan niversite reformuna paralel
olarak, stanbul ve Ankara'daki niversitelerde grev alan
toplam 139 Alman ve Avusturyal akademisyen, Trkiye'deki
yksek renimde derin bir iz brakmlardr.
A. HILMI HACALOLU
Srgnde
sosyal
dayanma;
stanbul'daki
Alman
gmenlerin
zmir gezisi
(stte).
Prof. Ernst
Reuter ve ei
Hanna Reuter
(sada).
elel ancak iki hafta

olmutu. Almak istiyordu; ama kolay
deildi, yeni bir lke
ve bambaka insanlar... Umutsuz, kskn ve yalnz
bir dnemin ardndan yabanc
topraklarda her eye sfrdan
balyordu. O gn limana yanaan gemiden ald sandklarn
at. Burumu fran srtna
geirdii gibi kendini sokaa att. Karanlk basmt. Havai fiekler altnda stanbul'un Boazii, bir k deryas gibiydi.
Sonunda, davetli olduu muazzam yere vard: "Ve ite ben,"

diye dnd, "Kendi Alman
vatannda, Yahudi olduu iin
hor grlen, 'aalk' rka mensup olduu iin kovulan, evini
terk edip yabanc lkelere kamak zorunda braklan ben,
'mlteci' ben, 'dnyann br
ucundaki' Trkiye'de, lkenin

ilk bin sekininden saylan, 'saygdeer bir Alman profesr' sfatyla, hazr bulunmaktaym..."
PROFESR HIRSCH,
10. YIL TRENNDE
Bu szler, Cumhuriyet'in 10.

yl kutlama trenine arlan
Profesr Hirsch'in szleriydi.
Hirsch, onlarca baka Alman
profesr gibi, 'Ankara Hkmeti tarafndan' Trkiye'ye arlmt.
Kurtulu Sava'n kazanan-
lar imdi yeni bir sava iin

kollan svamlard. Ancak
bu sava iin ne muharebe
kazanmak lazmd ne de top,
tfek, mermi edinmek. Sava,
gelecei
kurmak,
'Cumhuriyet'i payidar klmak' ve 'fikri hr, vicdan
hr, irfan hr nesiller yaratmak' iindi...
Eldeki yksek renim kurumu, Darlfnun,
deiime kaytsz hatta yer yer,
yeni rejimin uygulamalarna tepkiliydi. Dnemin Maarif Bakan
Reit Galip'e gre, "Ne Yaz
Devrimi'ne destek vermi ne yeni Tarih yazmna ne de iktisat
politikalarna... stanbul Darlfnunu, en sonunda sustu, kendi
kabuuna ekildi; adeta bir Ortaa yaltlmlyla d dnyadan tamamen koptu."
ALBERT MALCHE'IN
RAPORU
Cumhuriyet'in 9. ylnda, svireli bir pedagoji profesr,

Albert Malche, 'Trk eitim sistemi hakknda bir rapor yazmak
zere' Ankara'ya davet edildi.
Malche, raporunu ayda hazrlad. Albert Malche'n saptamalarna gre, "Trke bilimsel
yaynlar eksik, ders metodu ad, rencilerin yabanc dilbilgisi yetersizdi... Her eyden
nemlisi de, dk cret alan ou yetersiz- profesrler, ders
d iler yapyorlard. Durum
ciddi; ama mitsiz deildi..."
DARLFNUN'DA TASFYE
niversite Reformu, hzla
uygulamaya konuldu. Darlfnun'un 240 hocasndan 157'si
grevden alnd. Darlfnun'un
ad, 'stanbul niversitesi' olarak deitirildi, yurtdnda ihtisaslarn tamamlayan Trk akademisyenleri greve arld ve
yabanc hocalarn Trkiye'ye
getirilmesi iin almalara baland. Ancak bir trl istenilen
nitelik ve kalitede hoca bulunamyordu ki... Hitler, Trki-
ye'nin imdadna yetiti!

'Ari' rk dnyaya egemen
klmay hedefleyen Hitler, nce
lkesini ar olmayanlardan temizleyecek "devlet memuriyetinin meslek olarak ifasna yeniden dn" adl kanunu kard. Kanun, -ari rka mensup olmayan- Yahudileri ve Nazi rejimine muhalif liberal ve sosyaldemokratlar hedef alyordu.
Kanunun niversitelerde etkisini gstermesi pek uzun srmedi.
Ari rka mensup olmayan ve bu
kavram reddeden akademisyenler emekliye sevk ediliyor,
ihtar veriliyor, niversiteden
kovuluyor, hatta hapsediliyorlard.
SCHWARTZ,
TRKYE'DE...
Almanya'dan iltica edenler arasnda, Zrih'teki kaynpederinin yanna giden tp
profesr Andreas Schwartz
da vard. Schwartz, mlteci
akademisyenlerin i bulabilmeleri iin rgtlenmek
gerektiini dnd ve
'Yurtdndaki Alman Bilim Adamlar Yardm Cemiyeti'ni kurdu. Cemiyet, Malche iin bulunmaz bir frsatt.
Malche, nce temkinli yaklaan
Schwartz' Trkiye'ye gitmeye
ikna etti. Ankara'ya yaplan iki
seyahatin ardndan, taraflar artlarda anlatlar.
ktisat
profesr Fritz
Neumark'n
Trkiye
Cumhuriyeti
hizmet
pasaportu
(solda).
Tp profesr
Philip
Schwartz, Trk
meslektayla
birlikte (altta).
Bylelikle 'Alman hocalarn'

Trkiye maceras balyordu.
Kimi yirmi yl ve daha uzun sre
kald Triye'de, kimi de ancak
birka yl... Ama yine de Cumhuriyet Trkiye'sinde, ada bilim anlaynn temellerinin atlmasnda, 'Alman hocalar'n ok
nemli bir pay oldu.
lk yllarda tm profesrler,
ders anlatrken evirmen kullanmak zorunda kalyorlard. Hoca
Kimler, hangi artlarla geldiler?

1933-1945 yllar arasnda, stanbul ve Ankara'daki niversitelerde,
profesr, doent, asistan, bilimsel yardmc personel olarak, toplam
139 Alman ve Avusturyal mlteci akademisyen grev yapt.
Bu kiiler arasnda, Kessler, Neumark, saac, Von Aster, Mises, A.
Schwartz, R Schwartz, Spitzer, Nissen, Arndt, Rpke, Reichemberg,
Kosswig, Hirsch, Reuter, Cari Ebert, Dessauer, Arndt gibi tannm
akademisyenler de vard.
Bakanlk ile mlteci hocalar arasnda imzalanan szlemelerin birka
temel maddesi vard: Profesrler, nc yln sonunda, derslerini
Trke vermek iin ellerinden geleni yapmak, kendilerinden sonra
krsnn bana geecek doent ve asistanlar
yetitirmek, temsil ettikleri branlarla ilgili ders
kitab ve bilimsel makaleler yazmakla ykmlydler.
Bu maddeler arasnda en zor olan, kukusuz, dersleri
3 yl sonra Trke olarak vermek artyd. Baz
hocalar zor dnemlerinde kendilerine kucak aan bu
lkeye ballklarn gstermek iin, zel retmenler
tuttular, asistanlaryla altlar ve kendi deyimleriyle,
'sabrn sonu selamet' dediler...
Hirsch, Neumark, Arndt, Reuter, Isaac gibi
profesrler, zaman geldiinde, Trkeye, ders verecek
kadar hakimdiler.
Tp profesr
Rudolf Nissen,
stanbul
Cerrahi
Hastanesi'nde
meslektalar
ile (stte).
Prof. Leo
Spitzer ve
rencileri
piknikte
(altta).
dersi Almanca anlatyor; bazen

asistan ama ou zaman evirmen, anlatlanlar renciye aktaryor, hatta ou evirmen Almanca bilmedii iin, nc bir
dil devreye giriyordu.
NVERSTEDE DERS
NASIL VERLR?
Bir dier sorun, dersin verilme biimiydi. Fransz ekolne
bal eski hocalar, krsde oturuyor, notlarn okuyor ve snavda da harfiyen kendi ders notlarn renciye soruyorlard.
zellikle hukuk ve iktisat dersleri veren yabanc profesrler, bu
yntemin 'ad' olduunu dnyorlard. Onlara gre ders,
zgr bir ortamda, rencilerin
katlm salanarak ilenmeliydi.
Yani hoca dersi ayakta anlatma-
l ve konuyu soru cevapla derinletirilmeliyd. Snavda ise rencilere kendi dncelerini aktarma olana verilmeliydi.
Hukuk dekan Fazl Pelin ile
Ernst Hirsch arasndaki yntem
tartmas, araya giren Malche'n yeni tarzdan yana tavr almasyla sonuland. Eski hocalarn yerine getirilenlerin ok yksek cretler almas, Trk hocalarla mlteciler arasnda gerilim
yaratt. Zamanla srtme azalsa bile, zellikle Tp Fakltes'nde hi kesilmedi.
CRETLER KONUSU...
"Muasr medeniyetler seviyesine erimenin yolunun" eitimden getiine inanan Cumhuriyet kadrosu, tm dnya ekonomisinin ie kapand bir d-
Dnemin rakamlaryla...
1933-34 ders ylnda niversite rencilerinin says, 3.417 idi. Bunlarn ancak bete biri
kz renciydi... 1943'teki rakamlara baktmzda ise, 10.178 niversite rencisi
gryoruz. Bunlarn da yars, kz
renciydi... Bu yllarda, niversitelerin
faklte ve enstitlerindeki ynetici
akademisyenler arasnda da 'Alman
hocalarn' arln grebiliyoruz: Tp
fakltesindeki 12 krsnn 9'unu Alman
profesrler ynetiyordu. Fen Fakltesi'nde bu
rakam daha yksekti: 13 krsnn 12'sinin
banda Alman akademisyenler vard.
Edebiyat Fakltesindeki 12 blmden 8'i,
Hukuk ve ktisat fakltelerindeki 8 krsden
5'i yine Alman hocalarn ynetimindeydi.
nemde, mevcut ekonomik kmazlara karn, mlteci hocalara

ayda 500 ile 600 lira (o zamanki
rakamlarla, 1.000-1.200 Alman
Mark) maa demeyi taahht
etmiti. Bu rakam, iktisat profesr Neumark'n Trkiye'ye ilticasndan nce Berlin niversitesi'nden ald cretin katyd.
Ayn dnemde, Trk hocalarn
maa 40-100 Lira, milletvekilleri ayl ise 300 Lira idi. Ancak
szlemeler yabanc hocalarn
muayenehane amak, danmanlk yapmak, zel ders vermek gibi ek iler yapmalarn yasaklamt. Yani varsa yoksa sadece
eitim...
Alman ve Avusturyal hocalar nitelikli akademisyen yetitirmek konusunda da ellerinden
geleni yaptlar. Macit Gkberk,
Cahit Arf, Azra Erhat, Hfz Veldet Velidedeolu, Ekrem Akurgal, Sabahattin Eybolu, Mina
Urgan, Muammer Aksoy, Memduh Yaa, Sabri lgener, Orhan
Cavit Ttengil gibi, Trkiye'de
bilim dnyasna yn verecek
isimler, hep mlteci hocalarn
'rahle-i tedrisinden' getiler.
AKADEMK YAYINLAR
1928 ylnda yeni alfabe kabul edilmi, ardndan da dili sadeletiren ztrkeci dil reformu, dnemin nde gelen hedeflerinden biri haline gelmiti. Bilim dili ise Farsa, Arapa, Latince ve Yunancann kuatmas
altndayd. Bilim dilinin sadeletirilmesi iin Alman hocalar byk bir aba iine girdiler.
Freundlich'le birlikte 'Astronomi Ders Kitab'n kaleme alan Gleissberg,
"Trkede hibir astronomi terimi mevcut deildi. Tabii uluslararas
Latince ve Yunanca terimlere
bavurulup
bunlar Trkeye alnabilirdi. Gen Trk meslektalarmla
tartp
Trke kelime hazinesinden eksik terimler
setim, baz durumlarda kelimenin kkenine indim" diye yazar

anlarnda...
Alman hocalarn, bilimsel terimlerin Trkeletirilmesine
yaptklar katk, su gtrmez.
Alman hocalar Trkiye'ye geldiklerinde, niversitenin ktphanesinde 109.387 cilt kitap
vard. Bu kitaplarn hemen hepsi
eski dille yazlm, birou bilimsellikten uzak, dank, 'kflenmi' yaptlard. Bu nedenle
onlardan, kalc eserler brakmalar isteniyordu. Alman hocalar,
99 ders kitab, 59 bilimsel kitap
ve eviri, yurtii ve yurtdnda
yaymlanm yzlerce makale
kaleme aldlar. yldan fazla
Trkiye'de kalan hocalarn tm, bilimsel kaynaklar zenginletirmek iin kitap yazarken,
bazlar da buna ek olarak, fakltelerin ktphanelerini ilevsel hale getirmek iin kollan svadlar.
Hirsch ve Kessler, biri Hukuk dieri ktisat Fakltesi'nde,
kitaplarn kartlarn kendi elleriyle yazarak faklte ktphanelerini 'ktphane' haline getirdiler; tabii baz asistanlarnn yardmyla...
gnlerinde hastanenin bahesinde, merdivenlerde yatyordu.

Asistanlar ayda, btn renimlerinde grdklerinden daha
fazlasn (ameliyatla) grmlerdi."
TIPILARIN ZELL
Tp Fakltesi'ndeki Alman
hocalar, yalnzca rencilerini
yetitirmek, kitap yazmak ya da
ktphane oluturmakla yetinmediler. Anadolu'nun drt bir
yanndan niversite hastanesine
gelen hastalarn ameliyatlarn
da aksatmadlar. Nissen, Liepmann, Igersheimmer gibi hocalar, kimi zaman btn gn ameliyat yaptlar.
Profesr Philip Schwartz o
gnleri bize yle aktaryor: " Operatrlerimizin yaratt harikalar tm yurda yangn hzyla yaylmt.
Ar hasta olan yal,
gen, ocuk erkek, kadn shhatlerine kavumak iin souk k
ANILARDAK ZLER
1933 ylnda 47 Alman hoca

geldi stanbul'a; bunlardan 19'u
ordinarys ya da profesrd.
Mlteci g 30'lu yllarda srp gitti ve toplam 86 Alman
retim yesi, stanbul ve Ankara'y mesken tuttu. Kimi ilk yllarda Amerika'nn yolunu tuttu
kimi Avrupa'da bir niversiteye
kapa att. Bazlar Trkiye'deki yaama alt, bazlar evlendi.
Arkadalarn kendi aralarndan

seseler de, ok sayda Trk
dostlar oldu. Kendilerine kucak
aan lkeyi sevdiler. 1941 ylnda Alman vatandalndan karldktan sonra Trk vatandalna kabul edildiini renen Hirsch'in azndan ilk dklen szler,
"Ne mutlu
Trk'm diyene" oldu.
Reuter yazlarnda Trkiye'den "Memleketim" diye bahseder. Braun, "kinci vatan" der.
Petrfi, "Sevgili Trkiye "sini
"Dnya gzyle bir kez daha
grmek" ister. Kessler ise "Hrriyet, hak ve hukuk uruna savat iin krssnden kovulan
ilk profesr oldum. Hapsedildim,
zel izinle hapisten ktm, sonra toplama
kamplarna gnderilmek iin gnlerce arandm. Bu dnemde bana
kucak aan asil Trk
halkna hep minnettar
kalacam" szleriyle
bitirir anlarn.
Prof. Ernst
Reuter
Ankara'da
ayakkablarn
cilalatyor
(en stte
solda).
Prof. Fritz
Neumark ile
Trk asistan
(en stte
sada).
Ankara
niversitesi
Senatosunda
Prof. Ernst
E. Hirsch ve
Prof. Benno
Landsberger
(stte).
Ankara'da Cari
Ebert'in
sahneye
koyduu Fidelio
operas (solda).
Dedikodu stunlarnda
kalite vard...
Orhan Tahsin 47 yllk gazeteci. Tercman gazetesinde
'Suna San' takma adyla yllarca 'Anahtar Deliinden'
kesini yazd. Politika ve sanat arlkl bu kede,
siyasilere en sert eletirileri yneltirken Trkenin
inceliklerini kulland, yolsuzluklar yazarken dorulan gzel
slubuyla okuyucuya aktard. Tabii gl bir de rakibi
vard: Hakk Devrim...
SKENDER ZSOY
onu bu kez Mine St'n, Adalet Cimcoz'u anlatan kitab
ile gndeme geldi:
Takma isimle sanat,
siyaset ve toplumsal olaylar
yazmak.
Trkiye'nin ilk zel sanat galerisi Maya'nn sahibi, Trk sinemasnn unutulmaz sesi, 'Dublaj Kraliesi' Adalet Cimcoz'un
1950'lerin ilk yllarnda eitli
dergilerde 'Fitne Fcur' takma
adyla yazd 'sosyete dedikodular' arlkl yazlar, akla gazeteci Hakk Devrimle Orhan
Tahsin'i getirdi.
Hakk Devrim'in 1960 ylnda Yeni Sabah gazetesinde, nce
imzasz olarak yazd 'Fslt
Gazetesi'ne, sonra da 1 Ocak
1961'den itibaren 'Sabha Deren' takma adyla yazmaya balad siyaset arlkl 'Fslt' kesine rakip, ayn yl Ragp Kutmangil'in sahibi olduu Tercman gazetesinden geldi: 'Anahtar Deliinden'. Yazar da 'Suna
82 Popler TARH I Ocak 200 1
San' takma adn kullanan Tevfik Erol'du.

Tercman, ekonomik zorluklar nedeniyle Kemal Ilcak tarafndan satn alndktan sonra
Tevfik Erol, 'Anahtar Deliinden' kesini yazmay bir sre
daha devam ettirdi.
LK TEKLF, LK KE
O yllarda kadrosunu glendiren Tercman'a, meslee
1953 ylnda Akam'da balayan
Orhan Tahsin de yazar ve yaz
ileri mdr olarak girer. Ilcak, muhabirlik yapt yllardan arkada Orhan Tahsin'den,
'Anahtar Deliinden' kesini
yazmasn ister. Ve Tahsin keyi ve 'Suna San' imzasn Tevfik
Erol'dan devralr.
Orhan Tahsin, Anahtar Deliinden'i yazmaya baladnda
nce keye kiilik kazandrmaya alr. Suna San artk politik
ve sanat arlkl yazacak, kede 'sosyete dedikodular' yer almayacaktr.
Gazeteci Orhan
Tahsin, 'Suna
San' takma
adyla 'Anahtar
Deliinden'
kesini kaleme
ald yllar
anlatyor
(sol sayfada).
Adalet Cimcoz,
'Fitne Fcur'
takma adyla
'sosyete
dedikodular'
yazd yllarda,
Maya Sanat
Galerisi'nde
(solda).
KM BU SUNA SAN?..
Gerisini Orhan Tahsin'den
dinleyelim:
"Anahtar Deliinden'i yazmaya baladktan sonra ke o
kadar ok ilgi grd ki, Ankara'dan politikaclar, Suna San'n
kim olduunu renmenin peine
dtler. Ben dedikodu deil, yu-
Hakk Devrim'in kesi douyor...

Trk basnnda 'Fslt' ve 'Anahtar Deliinden' tr keleri balatan gazeteci, Hakk
Devrim'dir... Devrim, trn ilk rneklerini Yeni Sabah gazetesinde 28 ubat 1960
tarihinde imzasz olarak yazmaya balad. 0 zaman kenin ad, 'Fslt Gazetesi'ydi.
mzasz yazlar 20 Mart 1960 tarihine kadar yaymland. 'Fslt' ve Sabiha Deren adlar
Yeni Sabah'ta ilk kez, 1 Ocak 1961 tarihinde grld. Bir hafta sren duyurulardan sonra
8 Ocak 1961'de Hakk Devrim, 'Sabiha Deren' mstear adyla, 'Fslt' kesini yazmaya
balad. Fslt'y tantan ve birinci sayfadan yaymlanan anonsta yle denilmiti: "Yeni
Sabah'n Fslt Gazetesi bir tarihte bir iktidarn mensuplarn ileden karm, gazete bu
yzden trl tazyiklere maruz braklm ve nihayet Fslt'y durdurmak zorunda
kalnmt. Halbuki Fslt, tatl, zarif haberler veren, leblebi-ekirdek yer gibi okunan
masum birka stundan ibaretti. Artk latifeye, iyi niyetli inelemelere bile tahamml
olmayanlarn idaresinde deiliz. Bu yzden Fslt tekrar ve hem de yazarnn adn da
aklayarak huzurunuza kyor. Bugnden itibaren tekrar Fslt okuyucusu olacak ve
Sabiha Deren'in tiryakiliinden kolay kolay kurtulamayacaksnz."
Adalet Cimcoz'un Fitne

Fcurundan
Dostlarnn 'Ada' adn taktklar Adalet Cimcoz'un
'Fitne Fcur' imzasyla Aydede, Salon, 20. Asr,
Hafta, Tef gibi dergilerde ve Cumhuriyet
gazetesinin pazar ekinde, 1946-1960 aras kaleme
ald sosyete dedikodular, o dnem stanbul'unun
sosyal yaamna k tutar. Bu yazlarndan birinde
Adalet Cimcoz, kendisinin at nl Maya
Galerisi'ndeki bir kokteyli anlatr: "Adet olmu
artk, her 15'te bir, Maya Galerisi'nde limonlu
votka varm. Daha ziyade gazetecileri avlamak iin
yaplan bu davete stanbul'un k ve gzel hanmlar
da itirak ediyor. Galeri yeni elbise giymi,
duvarlar hasrlar iinde. Bu kokteyl, 17 yandaki
heykeltra Alo'un tahta ve seramik tabakalarnn
tehiri mnasebetiyle veriliyor. ki oda da kalabalk,
k hanmlar, bu arada sanatkrlar da var. Bizde
aristokrasi var m bilmiyorum ama varsa ayet,
Maya'da bohem sanatkarlarla aristokrasi pek ili
dl ve ok candan kaynam. Mesela Prenses
Mevhibe, nam- dier Sarn Mevhibe, btn
hametiyle odalarn birini kaplam, yannda
heykeltra Alo parmak ocuk gibi kalyor. Sahnede
hayran olduumuz Bedia Muvahhit byle kalabalk
hususi yerlerde inadna mahcup,ekingen bir taze
oluveriyor, oturduu yerden kaldrabilene ak olsun.
Nevin Akkaya da yle, mamafih Kk Sahne onu
biraz serbest klm. Uzun yeil eldivenlerini, nefis
kahverengi tayyrn ve sar apkasn dolarken
gremedik ama kahkahasn iittik hi olmazsa.
(...) Ankara Caddesi'nde bir romans yaratm olan
ve Btn Dnya'y elinde tutan Baron Nebiolu,
yannda akamc valye d Bakrky Adnan
Tahir'le beraber geldi. Adnan Tahir gzn bir
saniye Glmser'den ayrmad. Glmser de kim
diyeceksiniz? Sarn avukat Fahamet'in gzel kz.
Mutlaka Vatan'n
gzellik msabakasna
girmesi art. Fakat ne
olur dudaklarn
boyamasn, bu ii
yapmas iin nnde
daha ok uzun seneler
var. Ahmet Hamdi
Tanpnar, Bedia
Muvahhit'i grnce pek
sevindi, tam iki saat yan
yana diz dize oturdular,
resim ektirdiler ve bir
eylere karar verdiler.
Haydi hayrls." (Hafta
dergisi, 11 Nisan 1952,
say: 133)
muak bir slupla dorular, gerekleri yazyordum. Mesela bir

kurumda
yolsuzluk
mu var, ben onu gzel
bir slupla okuyucuya
aktaryordum. Elimde
o yolsuzlukla ilgili belgeler var, yolsuzluu
biliyorum, ama o yolsuzluu
okuyucuya
aktarmay da biliyorum. Suna San olarak
doru olmayan hibir
eyi yazmadm. Onun
iin, bir sefer hari,
mahkemeye verilmedim. Mahkemelik olduum tek davadan da
beraat ettim."
ANAHTAR
DELCNDEN
Suna SAN
NEDEN KADIN ADI?..

Hakk Devrim de, Tevfik
Erol ve Orhan Tahsin de kelerinde kadn adlarn, takma ad
olarak kullanmlar.
Ad seiminin zel bir nedeni
olabilir mi?
Tahsin bunu yle aklyor:
"Politikaclar kadna kar
daha saygl. Gazetelerde o zaman kadn ad pek grlmyordu. Politikaclar kadn gazetecilere dava amak da istemiyorlard. Kadn ad kullanmak, biraz
da bundan kaynaklanyordu.
Kelerin ilgi grmesinin nedeni
biraz da yazann kadn olmasnn arkasnda gizliydi."
BAKANI SLEN YAZI
Her yazsna 'Efendim' szcyle balayan, bylece daha

ilk cmlede okuyucuyu avucunun iine alan Orhan Tahsin,
kesindeki yazlaryla dnemin
Turizm Bakan Nihat Krat'n
yeniden milletvekili seilememesine neden olmu.
Anahtar Deliinden'in ve Suna San'n gcn gsteren bu ilgin olay Orhan Tahsin yle
anlatt:
"Yl 1969. O yl Gazeteciler
Cemiyeti gemiyle Akdeniz gezisi
dzenlemiti. Geziye davet edi-
len Krat, kendi gitmeyince kzyla kpeini yollam. Bunu

rendim ve Anahtar Deliinden'de, 'Kpek kimin adna geziye katld, kpek gemide kimi
temsil ediyordu?' diye bir yaz
yazdm. Krat, yazm zerine
zmir'de yaymlanan Ege Ekspres gazetesinde, 'Benim kpeim
asildir' diye beni hedef alan bir
yaz yazd. Ben de yazy kemde aynen kullandm. Yaz yaymland gn, dnemin Sanayi
Bakam Mehmet Turgut, Nihat
Krat' grm ve 'Orhan Tahsin'le urama, senin iin iyi olmaz' demi. Ancak Krat, 'Ben
onu Babli'den sileceim' yantn vermi. Daha sonra Anahtar
Deliinden'de Nihat Krat dizisi balad. Derken bir gn, Krat'n kpeini gezdirdii haberini aldm. Hemen Ankara Brosu'ndaki foto muhabirlerine fotorafn ektirdim. Fotoraf
geldi. Keye fotoraf koydum,
stne 'Nihat Krat benim kpeim asildir dedi' diye yazdm.
Kpein altna asil, kendisinin
altna da vekil notunu dtm.
Krat daha sonra zmir'e gitti.
Trkiye 1969 seimlerine hazrlanyordu. Nihat Krat n seimlerde 13'nc oldu. Krat,
o dnemde milletvekili seilemeyen tek bakand."
Hakk Devrim
(solda), Trk
basnnda
'Fslt' ve
'Anahtar
Deliinden'
tr keleri
balatan
gazetecidir.
Meslee 1953
ylnda balayan
Orhan Tahsin
ise (altta),
'Suna San'
takma adyla
yazmay 1975
ylna kadar
srdrmtr.
HAKKI DEVRM'LE
REKABET
Anahtar Deliinden'i yazd
dnemde kimsenin kendisine
bask yapmadn belirten Tahsin, "Tercman, Adalet Partisi'ni tutuyordu; ama ben Adalet
Partisi aleyhine yaz yazdm.
nk ben tarafszdm, gazeteciydim" dedi.
Tahsin, Anahtar Deliinden'in, Yeni Sabah gazetesindeki
rakibi Fslt'yla yar halinde olduklarn da syledi. Orhan
Tahsin'e gre, "Sabiha Deren
(Hakk Devrim) yar 'edebi'
yapyordu, Suna San 'edebli.'
Ama Suna San'n asl baars,
kesini hem 'edebi' hem de
'edebli' hazrlamasndayd".
BR SRE DE
YAVUZ DONAT YAZDI
Suna San olarak yazmay
1975 ylna dek srdren Orhan
Tahsin, keye sadece gazeteden
ayrlmak zorunda kald yl, alt ay ara vermi. Anahtar Deliinden'i onun yokluunda, An-
kara'dan Yavuz Donat yazm.

Adalet Cimcoz'la arasnn
ok iyi olduunu syleyen Orhan Tahsin bu konuda da unlar syledi: "Adalet iyi dostumdu.
Ona, 'Abla' derdim. Kaliteli bir
insand. Bir kez beni de vazd.
yi bir aileden geliyordu. Adalet'i anlatmaya gerek yok. Resim

sanatn onun Maya Galerisi'nde
rendim. 'Fitne Fcur' imzasyla yazd yazlar da ok iyiydi.
Ancak Adalet yazlarnda politikaya girmezdi."
0 gnlerin dedikodu stunlarndan

Sabha Deren'den (Hakk Devrim) br 'Fslt': Astragann hikayesi
DP iktidarnn son kabinesine mensup vekillerden biri ; Menderes'le Kabil'e gitmi ve heyet azalar meyannda o
da paralar halinde bir takm astragan dnte hediye olarak karsna getirmiti. Ankara'da birletirilerek
mkemmel bir manto haline getirilmi, hele yakasna bir de vizon oturtulduktan sonra hanmlar arasnda bir
gpta (huyuna gre) haset mevzuu haline gelmiti. Zaman geti, sz geen hanmn kocas DP ile birlikte
devrildi ve aile mali skntya dar oldu. Bu arada bir de vergi borcu kapy alnca hanm krk mantoyu
sata kard. Ve bu sat niyeti bir baka hakikati daha meydana kard. Meer mantoya en fazla gz
koyanlar senelerdir hasedinden atlayanlar arasnda bir ileri gelen CHP'linin kars da varm. Daha sat lafn
duyar duymaz, kimse parman kmldatamadan o ne atld ve 27.000 liray bir nefeste sayp mantoyu srtna
geirdi. imdi bakentte mehur "Bir Frankn Hikayesi" gibi "Bir astragann hikayesi" konuuluyor.
(Yeni Sabah, 24 ubat 1961)
Suna San'n (Orhan Tahsin) 'Anahtar Deliinden': ak ak

Efendim, yeni alan yazlk arkl gazinolardan birinin n sralar hep nl kiilerle
doluyor. Mesela geen gece sinema yldz Pervin Par, arkc Muall Mukadder, arkc
Feriha Tunceli vard. Bunlar, sahneye kan arkadalarn gnllerinden koptuu kadar
alkladlar. Ancak, ikinci sradaki bir masa, gazinoyu 'Futbol masas'na evirdi. Btn
arkc ve trkcler okurken 'Ulan'l, 'Herif'li konuma ve lk la kahkahalarla,
onlar millete dinletmediler. stelik bu masa kadn doluydu. 'Ulan' diyenler de kadnd.
Sra Ajda Pekkan'a gelince sesleri soluklar kesildi. 'Ajda... Ajda...' diye feryat ederek
Ajda Hanm', isteniyormu gibi sahneye kardlar. Bir tek masa 100 masann zevkine
feryatlarla hkmetti. Hele Ajda Pekkan'n arklarndan sonra bu masaya gelii ve
oturuu, alk ve isteklerin sadece 'Dost hatr' olduunu ve akaklarn kimliini
ortaya koydu. (Tercman, 3 Temmuz 1967)
Takvimi Ragp'tan Ece Muhtras'na...
Hepsi kk birer
ansiklopedi
'Cep ajandas' ya da 'cep takvimleri' denilen
kk defterler bir zamanlar, ceplerimizden
hi eksik olmazd. Randevularn, hesap
dkmlerinin 'not edildii' bu ajandalar ayn
zamanda kk birer ansiklopedi gibiydiler.
FEZA KRKOLU
eni bir yla daha girdik. Bu kez sadece
geen yla deil, geen yzyla da veda
ettik. Ve bu yzyln
ilk yl olan 2001'e girdiimiz
ay, bir 'zaman' yazs, bir 'takvim' yazs yazalm dedik.
Selim Nzhet Gerek'in
1942'de 'Yedign' dergisinde
yaymlanan 'Takvim' balkl
yazsndan bir blm okuyarak
takvim tarihine bir sz atalm:
"Dnyann en eski takvimine Brit Mzeum sahiptir. Milattan on bir asr evvele ait olan
bu takvim bir Msr papirosudur. zeri stunlara ayrlm,
gnlerin ismi krmz ile yazlm, kenarlarna, o gnk muhtemel havay gstermesi melhuz,
ekil izilmitir. (...) Bizde ilk
basma takvim 1826'da intiar
etmitir. O zamana kadar hep
yazma takvimler kullanlmakta
idi. Bunlar muhtelif renkli m-
rekkeplerle gayet itinal yazlm

ve yaldzlanmt.
lk basma takvimimizin tarihi 1826 olduuna gre, basma
takvim bu 1942 senesi, yz on
alt yana basm oluyor. (...)
Trk menbalarnda ilk basma
takvim hakknda hibir malmat olmad gibi henz bu
mevzuya dair herhangi bir neriyat yaplmamtr..." (Yedign
dergisi, 5 kinciknun 1942, cilt
18, no 461.)
Takvim denilince akla ilk gelen bir gelenek, bir efsane Saatli
Maarif Takvimleri oluyor elbet... Sonra Ebzziya Takvimleri var... Sonra 'Almanak'lar var
ki, onlar kitap boyunda ve kitap
gibi takvimler. Ancak bizim sz
etmek istediimiz, takvimlerden
ok, 'cep ajandas' ya da 'cep
takvimleri' denilen kk defterler...
Hani eskilerin ceplerinden
hi eksik etmedikleri, bir kk
ansiklopedi gibi kullandklar,
randevularn, hesaplarn not
ettikleri defterler...
'Hepsi birer kk ansiklopedi' derken, abarttm dnenler iin ite bir cep ajan-
dasnn iindekiler: "Aile

btesi, arz ve tul daireleri,
askerlik hizmeti, ay ve gne tutulmas, beynelminel
teekkller, burlarn hkmleri (takvim sayfalarnda), btemiz, cihetlerin tayini, demiryollarmzn uzunluu, dini
gnler, dnyadaki devletler, dnyann en byk ehirleri, ecnebi devletlerin
milli bayramlar, faydal bilgiler, fotoraflk, gllerimiz,
gnlerin uzama ve ksalmas, hava deimesini anlamak, il ve ileler, iplik istihsalimiz, stiklal
Mar, karayollarmzn uzunluu, ksa uzun gn ve geceler,
kimya bilgileri, Latin rakamlar,
lekeler nasl karlr, memur aylklar..."
Hangi yln cep ajandas m?
Hemen birlikte okuyalm: "Ulu
Takvimi Ragp, 1952, Kanaat
Kitabevi stanbul. Kurucusu: M.
Ragp Ulu, Sahibi: Turgut Ragp Ulu."
Cep ajandasnn sayfalarn
evirmeye devam edelim. lk
sayfada M. Ragp Ulu imzal
'29'uncu Yl' balkl bir sunu
yazs var:
"Takvimi Ragp takdirdir
okuyucularnn kymetli tevecchleri sayesinde bu yl yirmi
dokuzuncu ylna girmi bulunmaktadr. Senelerin verdii tecrbelerle gittike olgunlaan bu
kk eserimiz, iindeki faideli
malmat ve lzumlu bilgilerle,
herkesin yanndan ayrmak istemedii kymetli bir arkada olmutur."
'Baka neler var?'
diye, cep ajandasnn
sayfalarn hzla kartryoruz. 'Faydal
Bilgiler' blmnde
bulduumuz bir 'faydal bilgiyi' sizle paylamadan edemedik!
O zamanlar imdiki
gibi 'wap'l cep telefonlar' olmadndan, birini ylan sok-
tuunda, cep ajandasn karp

okuyormu! te 'ylan srmas'
maddesi:
"Ylan srmas: Vakit geirilmeyerek yarann stn bir
ba ile kuvvetlice skmal. Aza
zeytinya alarak yaray emmek
faydaldr. Keza yaray kzdrlm demir parasile dalamal,
stne limon suyu damlatmal,
scak eyler iirerek hastay terletmeli..."
Baka neler var bu kck
defterde... Neler yok ki, namaz
saatleri, futbol terimleri... ve daha neler neler, 250 kk sayfaya sm.
Bu cep ajandalar, eitli 'firma' ve kiiler' tarafndan yaymlanm; ancak aa yukar birbirlerine benziyorlar. Hepsinde,
olmazsa olmaz -elbette
takvim blm deil!sayfalarn sonuna, 'zl szler' yazma gelenei var, her gne bir
tane. Pekiyi, takvim
blm nasl? Merak
edenler iin aktaralm,
yln ilk ayndan balayalm: "Ocak, 1951
ylnn ilk aydr. Eski
ad (Knunusani) idi.
Pazartesi balar,
aramba biter ve 31 gn srer.
Gne, ayn banda 7.26'da ve
sonunda 7.13'de doar; batmas
ise ayn iptidasnda 16.51'de ve
sonunda 17.21'dedir. u halde
gnler bu ay iinde 43 dakika
kadar uzar."
Bitmedi, bu sayfay takip
eden sayfalarda frtnalar, nemli gnler, bayramlar hep bir bir
iaretlenmi. Bu kk ansiklopedi hayat klavuzu olmaya devam ediyor. te her kadnn 'Bugn ne piireyim?' kabusuna yant oluturan 'yemek listeleri'...
te 'burlarn durumu'...
Bu cep ajandalarnn en nlleri gnmzde de kmaya
devam eden 'Ece Muhtras'...
Siz bu yl da, bu yeni yzylda
gelenei bozmayn, antanzda,
cebinizde, bu irin kk defterlerden bulundurun.
Yazy 1952 ylnda kan
'Salih Zeki Takvimi'nin nsznde, Salih Zeki Ekimci'nin kaleme ald satrlarla noktalayalm: "Sayn okuyucularmza;
Yeni ylnzn ailece salk ve
varlk iinde gemesini ve aziz
yurdumuzun da bar, bolluk ve
ucuzluk nimetlerine ermesini
candan dileriz..."
lk basma
takvimlerden
bir rnek: 1826
ylna ait tomar
biimindeki
takvimin ilk
sayfas.
Trkiye'de im hokeyi
Bir zamanlar
biz de oynardk
Trkiye'de, 1 9 1 4 ile 1926 yllar arasnda, 6 takml bir ligi bile
bulunan im hokeyi ok sevilmiti. Ancak kulplerin bte
ayrmamas nedeniyle, Cumhuriyet'in ilk yllarnda, bu gzde
olimpik spor dal yok olup gitmitir.
VL SOMALI
Dokuz sezon
oynanan
stanbul Hokey
Ligi'nde, 4 kez
ampiyon olan
Fenerbahe
takm (stte).
atayname adl, yazar bilinmeyen kitaba gre, hokey

sporu, 13. yzylda
Orta Asya'dan g
edip Hatay'da yerleen 'Reyhanl Kabilesi' tarafndan Trkiye'ye getirildi. Etraflarndaki
Popler TARH I Ocak 2001
dier insanlarla fazla diyaloa

girmeden saf kalmay, rf ve
adetlerini korumay prensip edinen bu kabile, uzunca bir zaman bu oyunun yaygnlamamas iin de planl hareket etmitir...
te bu kabilenin harman
yerlerinde oynadklar, yalnz

kendilerine zg olan ve 'hk'
diye adlandrdklar bu oyun,
Bat'nn 'hokey' dedii, Kanada'da Kzlderililer tarafndan
'ayrda', Avrupallar tarafndan ise 'buz' zerinde oynanan
oyunun asldr...
ORTA ASYA'DAN
AMERKA'YA
Gerek udur ki, bu oyun
Orta Asya'dan Kzlderililer'e,
oradan da Amerika ve Avrupa'ya gemi, bize gre de, aslnn Trklerin milli sporlarndan
biri olduu akca belirtilmemitir!
ayr hokeyi, 1914-15 sezonu ile beraber birka kulbn
birden faaliyete gemesiyle balam, ama tm iyiniyetlere ramen, ancak 12 yl devam edebilmitir...
Alt stanbul kulbnn
oluturduu 'Hokey Birlii',
1915'ten itibaren ampiyonalar
dzenlerken, T..C..'nin (Trkiye dman Cemiyetleri ttifak)
kurulmas zerine 1923'te, 'Hokey Heyeti' oluturulmu ve bu
spor, 1924'ten itibaren bir numaral emektar Taip Server
Bey'in bakanlnda zgr bir
federasyona kavuturulduktan
sonra da Ankara, zmir, Adana
gibi illerimizde de mahalli birincilikler icra edilerek srdrlmtr. Ancak tm bu aamalara ramen, 1926'ya kadar srdrlen hokeyde, bir Trkiye
ampiyonas gerekletirilememitir.
ampiyonluk yllar
da yledir: 1915,
Fenerbahe; 1916,
Altnordu
(st.);
1917,
Altnordu
(st.); 1918, Altnordu (st.); 1919, Fenerbahe; 1920, Galatasaray; 1921 yarm kalm; 1922 ve
1923 yllarnda ise
organize edilmemi.
Hem 1923-24 sezonunda, hem
de 1924-25'te ise Fenerbahe,
ampiyonluu elinde tutmutur.
HOKEYC
REFK'N DRAMI
'ayr hokeyi'
sporunu benimseyen ve yaatmaya
alan ilk kulplerimizden biri de Beikta'tr. 1911 ile
1922 yllar arasnda faaliyette bulunan Beikta Hokey
Takm,
ekseri
oyuncularnn subay olmas dolaysyla, devrin savalarnda birer birer ehit dmeleri yzn-
1936 Berlin
Olimpiyatlar
srasnda bir
im Hokeyi
karlamas
(solda).
Galatasaray'da 'patenli hokey'

Dnyann birok lkesinde yllardan beri byk rabet gren, adna
devaml ampiyonalar dzenlenen 'patenli hokey'i, Trkiye'de ilk defa
oynayanlar Galatasarayllardr. 1911 ylndan 1923 ylna kadar,
adeta rakipsiz olan Galatasaray Patenli Hokey Takm (fotorafta),
mtareke senelerinde stanbul'u igal etmi olan yabanc kuvvetlerin
oluturduklar takmlar ak farklarla yenmiti. te bu zaferler, o
acl ve onur krc dnemden arda kalan birka gzel olaydan biri
olarak, daima belleimizde kalacaktr... Galatasaray dnda yeterli
sayda takm olmad iin bir ampiyonas bile dzenlenemeyen bu
sporun, eyrek asr uykuda kaldktan sonra, 2 1 . yzyla girmek
zere olduumuz u son dnemde, genler arasnda yeniden
oynanmaya balanmas, sevindirici bir olgudur...
Patenli hokey'de, 1911 ile 1923 yllar arasnda Sar-Krmz forma
altnda bu sporu yapan Galatasarayllar unlardr: Mgd, Faik,
Bets, Adil Akizade, Hasnun Galip (Merhum), Ahmet Robenson,
Bekir Stk, smet, Vahit, Edip, Nihat, brahim, Haydar, Ahmet Cevat,
Mahmut, Haldun, Rait, Hamit, Orhan, Kemal, Rza, Sadi, Hayati,
Neet, Muhsin, Nusret ve Ahmet...
Galatasaray, Fenerbahe,
Altnordu, Beikta, Grbzler
ve Anadoluhisar dman Yurdu
Kulpleri'nden kurulan Hokey
Birlii, 1915 ylnn Mart aynda, iki devreli bir lig kurmu, 10
Nisan 1915'ten itibaren ili,
Kadky, Bakrky ile Anadolu -hisar Sahalar'nda malara balanmtr.
LG AMPYONLARI
stanbul Hokey Ligi Malar, 1925'e kadar 9 kez organize
edilmitir. Bu dnem iinde en
fazla baary Fenerbahe takm
elde etmitir. 9 sezonun biri hari, 8'inde ampiyonlar bellidir:
Fenerbahe'nin
4, Altnordu'nun 3 ve Galatasaray'n da 1
defa birincilik krssne kt
'Hokey Ligi'nde, kulplerin
im hokeyi
Olimpiyatlarda
Galatasaray'n
hem patenli
hokey, hem de
im hokeyi
takmlarnda
yer alan Vahit
Bey (sada).
Galatasaray
im Hokeyi
takm (altta,
sada).
Bizdeki ilk adyla 'ayr Hokeyi',

Avrupa'daki genel adlandrmayla 'im
Hokeyi', yzyllar nce Beni Hasan'da
(Msr) yaplan bir kaz sonucunda, 17 No'lu
mezardan karlan metal bir resimdeki
grntlerle, 'Eski Msr Medeniyeti'ne
dayanan bir spor olarak belgelendi. Ellerinde
eri sopalar bulunan iki oyuncunun
betimledii bu resmin, M 2050'den kalma
olduu saptand. Tklerin hakl iddialar bir
yana, 1277'de Lincolnshire'de (ngiltere)
hokey oynandn gsteren nemli kaytlar
kimse gz ard
edemez. Zaten bu sporla ilgili modern kurallar, 1860 ylnda Londra'da
belirlendi... Kkeni nereye dayanrsa dayansn, 'hokey' sporunu modernletirip
dnyaya yayan, Olimpiyat Oyunlan'nda yer almasn ilk salayan, ngilizler'dir...
lk 'Hokey Birlii', 18 Ocak 1895'te ngiltere'de kuruldu. Uluslararas Hokey
Federasyonu (FIH) ise 7 Ocak 1924'te tesis edildi. ngilizler, 1908 Londra
Olimpiyat Oyunlar'nda bu brann organizasyonda yer almasn saladlar ve ilk
Olimpiyat ampiyonluu'na ulatlar (stteki fotoraf). Hokey'in 1928
Amsterdam Olimpiyat oyunlar ile beraber, artk kesintisiz bu byk
organizasyonda devaml yer almasyla birlikte, Hindistan, im sahalarnda bir kuyruklu yldz gibi
parldamaya balamt. 1928 Amsterdam, 1932 Los Angeles, 1936 Berlin, 1948 Londra, 1952 Helsinki ve
1956 Melbourne Olimpiyat Oyunlar'nn hokeydeki en byk armadas Hindistan'd artk (solda). Smrgeci
zihniyetle, 'medeniyet gtryoruz' diye girdikleri her Asya ve Afrika lkesinde, yeralt, yerst zenginliklerine
el koyan ngilizler'in Hindistan'da yaptklar tek msbet atlm, bu sporun bu lkere sevdirilip
yaygnlamasn salamak olmutu. im Hokeyinde 'Bayanlararas Turnuva' ise ilk defa 1980'de kuruldu.
lk ampiyon Zimbabwe oldu. Erkekler Dnya Kupas 1971'de, Bayanlar Dnya Kupas ise 1974'te
organize edilmeye baland. Birincilik rekoru, erkeklerde 3 kez ile Pakistan'a; bayanlarda 5 kez ile
Hollanda'ya aittir.
den, ayrlardan
ilk ekilen takm olmutur.
Milli Mcadele yllarnda,
Sakarya Harbi'ne katlan Beiktal hokeyci
Refik, bir top gllesiyle iki ayan birden
kaybetmiti.
Belden
aas tamamen yok
olmutu. Buna ramen,
Eskiehir Hastanesi'nde
zamannda yaplan mdahale ile yaama dndrlmt. Bir zaman
sonra Mareal Fevzi
akmak, hastanede yatan gazileri ziyarete
gelmiti.
Popler TARH I Ocak 2001
25 ubat 1338 (1922) tarihli 'Spor Alemi Dergisi', 10. saysnda olay u satrla duyurmutu okuyucularna:
"Beikta kinci Takmdan
Refik Bey'in Kahramanl...
Hastanede ban dayad yastktan, hatrn soran amirine,

'Bir eyim yok komutanm' diyen
bu gen, Sakarya Harbi'nde bir
top gllesiyle iki ayan birden
kaybetmi bir mlazmd."
AJANDA
HAZRLAYAN: NAZLI IRMAK
e-mail: peanaz@hotmaii.com
Arkeolojiye, ulusal enstit

lk ulusal arkeoloji enstits, bu ay alyor. Trkiye'de bir ulusal arkeoloji enstitsnn eksikliini gidermek amacyla,
1991'de kurulan Eskia Bilimleri Enstits'nn, zengin ierikli dia arivini ve ktphanesini stanbullularn hizmetine
sunmasyla almalar hz kazand. Tarlaba'nda kiralanan
ve restorasyonu tamamlanmak
zere olan bina, Trkiye Ulusal
Arkeoloji Enstits'nn merkezi olacak.

Enstit Bakan Prof. Dr. Ali
Dinol, "1993'te kurulu aamasn tamamlayan enstitnn
en byk eksii, etkinliklerin
gerekletirilecei bir binaya sahip olmamasyd" diyor. Devraldnda harap olan binadaki
restorasyon faaliyetlerine, 1
Numaral Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Kurulu'nun
projeye onay vermesiyle balanm, ancak kaynak konusunda
byk skntlar ekilmi.
Enstit, bini akn kitabn yer alaca bir ktphaneye,
arkeolojik kazlarla ilgili dokmanlarn bulunaca bir dia
merkezine, bilimsel etkinliklerin
gerekletirilebilecei toplant
salonlarna ve kent dndan gelecek bilim adamlarnn konaklayabilecei bir misafirhaneye
sahip.
Eskia Bilimleri Enstits

iin, 1998 ylnda Tarlaba'nda
Milli Emlak Mdrl'nden
kiralanan drt katl binadaki
tm restorasyon almalar,
bugne kadar gnlllerin ba~
lanyla srdrld. Bir anlamda bina, zel kurulularn ve
niversite rencilerinin gnll yardmlaryla hazrlanyor.
Restorasyon sresince devletten
destek grmeyen Enstit'nn
dekorasyon iin btn ihtiyac,
zel kurumlar tarafndan karland.
Tarih Vakf
gezileri
Voyvoda
toplantlar
Tarih Vakf Seminerler ve
Osmanl Bankas Bankaclk

ve Finans Tarihi Aratrma ve
Belge Merkezi tarafndan organize edilen Voyvoda Caddesi
Toplantlar'nda, 10 Ocak gn,
Prof. Dr. Murat izaka'nn konumac olarak katlaca 'Osmanl mparatorluu'nda finansal kurumlarn evrimi ve kltrler aras etkileim' konulu oturum dzenlenecek. Her ayn aramba gnlerinden birinde, saat
18.00-20.00 arasnda dzenlenen syleilere, alannda isim
yapm akademisyenler katlyor. Konularn genel erevesini
iktisat tarihi oluturuyor. Etkinlikler, Haziran 2001'e kadar srecek.
Kltr Gezileri Birimi'nin,

2001 yl ilk aylk gezi
program belli oldu. Ocak,
ubat ve Mart aylarnda
yaplacak gezilerin byk
ounluunun ana baln,
'Ortaa'da Anadolu' temas
oluturuyor. Buna gre, Ocak
aynn ilk gezisi, 25-28 Ocak
tarihleri arasnda yaplacak
olan "Bizans-Osmanl Kltr
Miras' olacak. 3 gece 4 gn
srecek gezi kapsamnda
Antakya, Halep ve Antep'e
gidilecek. kinci gezi ise 2728 Ocak tarihleri arasnda yaplacak bir hafta sonu gezisi olacak.
'Beylik Dnemi' temasyla yaplacak gezi erevesinde, znik, Bilecik,
St ve Mudurnu'ya gidilecek.
Kltr
Bakanl'ndan
Loti mektuplar
Kltr Bakanl, Ermeni iddialarna iki farkl cepheden bakan iki ayr kitap hazrlad. Bakanlk, 'Ermeni Olaylar'n Alman kaynaklarndan, Trklerin
durumunu ise, Pierre Loti'nin
mektuplarndan anlatan iki yeni
kitap yaymlad.
'Sevgili Fransa'mzn Doudaki lm' adl kitapta da, nl Fransz yazar Pierre Loti'nin
Trkler ve Ermeni olaylarna
ilikin mektuplarna yer veriliyor. Pierre Loti, mektuplarnda,
batda kt tannan Trk Milleti'nin "barbar, vahi, kltrsz
ve medeniyetsiz" bir millet ol-
Eskidji'de yln ilk mzayedesi
ve Balesi danslarnn sergileyecei 'Ballet Comique stanbul', 9

Ocak gn piyanist Boris Berezovsky'nin klasik mzik konseri,
13 Ocak'ta ise Bezmera Topluluu'nun 'Bobowski'den Kantemir'e Fasl- kadim' balkl konseri yer alacak. Mzikseverler
16 Ocak'ta ise Latin ezgileri eliinde Kba'nn en eski ve nl
'Charanga' orkestras 'La Orquesta Aragon' ile coacak.
1939'da kurulan topluluk, geen yl 'La Charanga Eterna' albmyle 60. Sanat Yl'n kutlamt.
Noel Baba Kilisesi

yenileniyor
madiini, Trk insannn bazen

yaralanp atee dse de byklnden ve iyi yrekliliinden
hibir ey kaybetmediini ifade
ediyor. Ramazan alk'n yazd 'Ermeni Olaylar' adl kitapta
ise Almanya'da hl temel kaynak olarak kabul edilen Papaz
Lepsius'un yazd 'Deutschland
Und Armenian 1914-1918' adl
kitapta, Trk dmanl yapt
belirtiliyor.
Kba'nn en eskileri
Trkiye Bankas'nn 4. Levent'teki kuleleri komleksi iinde kurulan 800 kiilik Kltr
Merkezi, ay boyunca olduka
hareketli gnlere sahne olacak. 6
Ocak'ta stanbul Devlet Opera
Kltr Bakanl, ilk kez bir

kiliseyi bir vakfa verdi. Fener
Rum Patrikhanesi'nin her yl
ayinler dzenledii Antalya'daki
Aziz Nikolas Kilisesi, restorasyon almalarn stlenen Ta
Vakf'na 30 yllna devredildi.
Antalya'nn Denire ilesi, Hristiyanlk dnyasnn kutsal azizlerinden Nicholas'n doup yaad yer... 'Noel Baba Kilisesi'
olarak da bilinen Aziz Nicholas
Kilisesi'nin onarm almalar-
14 Ocak'ta Eskidji Mzayede Evi'nde yaplacak olan

'zel Hal, Art ve Resim Mzayedesi'nde, dnyaca
nl Kumkap hallarndan biri, antika merakllarnn karsna kacak. Ayrca ipek Hereke hallar,
Karaba hallar da mzayedede yer alacak paralar
arasnda. Ayn
mzayedenin Art
blmnde, altn
varakl ayna, 12.
Louis oturma takm, Hamit Grele
ile brahim Safi'nin tablolar yer
alacak. Eskidji
Mzayede Evi'nde
18 Ocak'ta da,
mobilya ve hal karma eserler mzayedesi yaplacak.
nn 5 milyon dolara malolaca,

bu parann vakf tarafndan deil, sponsor firmalar tarafndan
karlanaca belirtildi. Vakf
Bakan Doktor Sinan Genim,
Noel Baba'nn krmz paltoluak sakall imajnn yerine, daha
yeni bir imaj gelitirmeye alacaklarn da syledi.
Dou Karadeniz'in
bilinmeyenleri
Son yllarda da ve yayla turizmi ile n plana kan Dou
Karadeniz'de, mevcut tarihi
eserlerin yeterince deerlendirilememesi nedeniyle, kltr turizminden yeteri kadar pay alnamyor. Trkiye'de ve dnyada,
sadece Trabzon'daki Smela
Manastr (stte) ve Ayasofya
Mzesi ile tannan Dou Karadeniz aslnda, ok sayda tarihi
eser barndryor. Ancak bunlar,
adeta kaderiyle babaa bir duPopler TARH/ Ocak 2001 93
AJANDA
Zeugma Belgeseli
tamam
rumda ve 'kapal'...
Restore edilerek turizme almay bekleyen nemli eserler
arasnda, Trabzon'da Kzlar,
Vazelon ve Kutul manastrlar;
Rize'de Zil Kalesi ve kk manastrlar; Gmhane'de Santa
Harabeleri bulunuyor.
Dumrul ile Azrail
Konya hal ve
kilimleri
Konya'da Kltr Bakanl'na bal Etnorafya Mzesi
bnyesinde, 'Hal Blm' oluturuldu. Konya Mze Mdr
Erdoan Erol, dnyann bilinen
en eski ve nemli hal-kilim merkezlerinden birinin Konya olduunu syleyerek, ilk adm olarak
Etnorafya Mzesi'nin bodrum
katnda 'Hal Blm' oluturduklarn belirtti.
Aydn'n gml tarih

Kuruluu M 2000 ylna dayanan, Hint
kaynaklarnda ad 'Adria' olarak geen antik
Tralleis kentinde, 5. kaz
dnemi tamamland. Kaz
almalarn yrten Adnan
Menderes niversitesi retim
yesi Yardmc Do. Dr. Rafet
Din, Kemer Mahallesi'nde,
Topyata mevkiinde bulunan
Tralleis antik kentinde, 1996
ylnda balatlan kazlarda
yaklak bin eserin gnna
karldn aklad.
Tralleis'in uzun zaman ihmal
edildiini, 1996 ylndan bu
yana yaplan almalarla
nemli admlar atldn
belirten Din, Bat Anadolu'nun
7 metropol antik kentinden biri
olan Tralleis'te, 4 yldr yaplan
kazlarda gnna karlan bin eserden 128'inin
mzeye konulduunu dile getirdi.
11. Uluslararas stanbul Tiyatro Festivali'ne 'Dumrul ile

Azrail' adl oyunla konuk olan
5. Sokak Tiyatrosu, 2001 sezonunda da ayn oyunla seyirciyi
selamlyor. Hebbel Theatre-Berlin ve stanbul Kltr Sanat
Vakf'nn ortak yapmn stlendii oyun, Taksim Azz Nesin
Sahnesi'nde perde at. Yapt,
Mustafa Avkran tarafndan ynetiliyor. Murathan Mungan'n
yks, Dede Korkut'un Deli
Dumrul hikyesine getirdii yeni
bir bak ieriyor.
NewYork'ta
Bizans sergisi
New York'un nemli sanat
mzelerinden Metropolitan Mzesi'nde, byk ounluu stanbul'da yaplm Bizans eserleri sergileniyor. Daha nce halka
ak olmayan Mary ve Michael
Jaharis Bizans Galerisi'nde sergilenen eserler, 2001 yl sonuna
dek ziyaretilere ak olacak.
Koleksiyonda, Bizans mparatorluu'nun bakenti Konstantinopolis'in Osmanl mparatorluu tarafndan 1453'te fethedilip
bakentin stanbul'a dntrlmesini anlatan eserler de bulunuyor. Zengin koleksiyon, birka galeride, farkl temalar altnda sergileniyor.
Gaziantep'in Nizip ilesinde

bulunan ve bir blm GAP kapsamnda ina edilen Birecik Baraj gl altnda kalan Zeugma antik kentiyle ilgili, ODT Tarihsel
Deerleri Aratrma Merkezi'nin
bilimsel desteiyle gerekletirilen
'Kefin Kysnda' adl belgesel dizi tamamland. Ynetmenliini
Hakan Aytekin'in, yapmcln
Ahmet Hzarc'nn stlendii ve
iki blmden oluan belgeselde,
tarih ncesinden gnmze kadar
geen dneme ait ok nemli
eserler de dnyaya tantlacak.
Belgeselin birinci blmnn ad
'Su Dleri', ikinci blmnn
ad ise, 'Sular Ykselmeden'. Bu
arada esiz gzellikteki mozaiklerle birlikte gnna karlan,
ancak ilgi grmeyen duvar resimleri (fresk), el emei gz nuru bir
almayla sergilenecekleri gn
bekliyorlar.
Bakent niversitesi Restorasyon-Konservasyon Blm'nden

Dr. Yaar Seluk ener'in proje
bakanln yrtt almada
grev yapan Dr. Bekir Eskici, 1,5
aydan bu yana yrtlen almalarda, Zeugma'da toprak altndan olduu gibi karlan duvar
resimlerinin restorasyon almalarnn srdrldn belirterek, "Duvar resimlerinde ncelikle arka harlarda inceltme, salamlatrma ve yapay har olarak
nitelendirdiimiz bir karmla
tesviyesini yapyoruz" dedi.
Kent almalarna burs
Metro fosilleri
Los Angeles Metrosu almalar srasnda, aralarnda daha nce bilinmeyen balk trlerinin de bulunduu 2 binden fazla
fosil ortaya karld. Metropolitan Ulam daresi'nin paleontolog Bruce Lander'n sunduu rapora dayanarak verdii bilgiye
gre, fosiller on binlerce yl nce
Los Angeles'daki ormanlk arazide atlar, mamuta benzer filler
ve geyiklerin dolatn gsteriyor. Kentte 28 kilometre uzunluundaki metro hattnda Lander
ile birlikte 28 bilim adam alyor. Lander'n raporunda, zerinde almalarda bulunulan soyu tkenmi 69 balk trnden
39'untm, daha nce bilinmedii
belirtiliyor.
Kitap kurtlan
ekiecek
Sahaf Halil Bingl'n hazrlad kitap mzayedesi, Galatasaray'da, Msr Apartman'ndaki
Yksek Ticaretliler Lokali'nde,
21 Ocak Pazar
gn gerekletirilecek.
Murat
Uncu'nun ynettii 'Kitap Kurtlarnn ekimesi'
adl mzayede,
saat
13.00'de
balayacak. M-
zayedede Necip Fazl'n 1925'te

baslan ilk kitab rmcek
A'nn, Ahmet Hamdi Tanpnar'a imzalanm bir rnei yer
alyor. Ayrca Yakup Kadri Karaosmanolu (fotorafta), Orhan Kemal gibi edebiyatmzn
nde gelen isimlerinin kitaplar
ile nadir ephemera paralar da
mzayedeye katlanlarn beenisine sunulacak.
Fransz Anadolu Aratrmalar Enstits ve Tarih

Vakf, 2001 ylnda zgn ve yeni almalara atlm
yeni aratrmaclara doktora veya doktora sonras
dzeyde adet aratrma ve yayn destekleme bursu
verecek. Burslarn 'Osmanl dnemi ve Cumhuriyet
Trkiye'si kent tarihi', 'stanbul'un kltrel,
ekonomik veya sosyal tarihi', 'Osmanl
mparatorluu'nda ve Cumhuriyet dnemi
Trkiye'sinde krsal kesimde yaayan topluluklar ve
tara kentleri' ve 'nc bin yl eiinde stanbul:
Kent geliimine bal olgularn incelenmesinde
sosyolojik, antropolojik veya corafi yaklamlar'
konulu almalara ncelik tannacak. Burslarn her
biri 8.000 Fransz Frang deerinde olacak.
Gerekletirilen almalar, Fransz Anadolu
Aratrmalar Enstits'nn inisiyatifi le
yaymlanacak. almalar Franszca veya Trke
olabilecek. 15 ubat 2001 tarihinde sona erecek
olan bavuru sreci sonrasnda projeler, Paul
Dumont, evket Pamuk, Jean-Franois Perouse ve
Zafer Toprak'tan oluan jri tarafndan
deerlendirmeye alnacak. Bavurularla ilgili bilgi
iin, Tarih Vakf'nn (0 212) 227 37 33 no'lu
telefonunu arayabilirsiniz.
c belgesi, pasaport, elle yazlm

ark szleri de bulunan Lennon'a ait 130 para eya sergileniyor.
Cesur Yrek savata
Tokyo'da John
Lennon mzesi
Japonya'nn bakenti Tokyo'nun 25 kilometre kuzeyindeki
Yono blgesinde John Lennon'n
ansna oluturulan mze, ay
nce ald. O gnden beri 60
bin kii tarafndan ziyaret edilen
mze, Lennon'n ei Yoko
Ono'nun onayyla 9 Ekim'de
almt. Mzede, ou Yoko
Ono tarafndan balanm,
aralarnda aile fotoraflar, sr-
Mel Gibson komutasndaki

ordular, yine sava hazrlna
giriiyor. Oscarl aktr, bu kez
de Vietnam Sava'nda kran krana mcadele veren bir komutan canlandracak. 'Cesur Yrek'
filminin senaryo
yazar
Randall
Wallace ile temasa
geen Gibson, bu
yapmda bir tabur
komutan olarak
izleyici karsna
kacak.
Wallace'n ynetmenliini de stlenmesi
planlanan
film,
'We were Soldiers
nce. and Young'
adl ykden beyazperdeye
uyarland.
Sadberk Hanm Mzesi'ndeki sergiyle...
Ayverdi'nin
koleksiyonu
gnnda
Yzyllarn gelenei ve slam kltrnn bir yansmas olan
hat sanatna ilikin zel bir koleksiyon daha gnna kt.
Mimar-mhendis ve restoratr Ekrem Hakk Ayverdi'nin zel
hat koleksiyonu, Sadberk Hanm Mzesi'ndeydi.
DEVRIM AKR
'H
snhat' (gzel izgi, gzel yaz) olarak da bilinen hat

sanatnn kkeni,
Antik Roma dneminde, Arabistan'n kuzeybatsyla rdn'n batsnda yaam Sami asll Nebati kavminin
yazsna dayanyor. slam dinini

kabul eden uluslarn kullanmas
nedeniyle Arap yazs ve dolaysyla hat sanat, slam yazs olarak da adlandrld.
Yzyllar boyunca, eitli slam topluluklarna mensup hattatlar araclyla geliimini srdren bu sanat, Osmanl'nn 15.
yzylnda, zirveye ulat. Fatih
Sultan Mehmed ile olu II. Beyazid'in hattatln yapan ve Osmanl-Trk hattatlarnn babas
saylan eyh Hamdullah, hat sanatnn estetik eksikliklerini gidererek, 'hsnhat'a, o zamana
dein ulalamayan bir gzellik
getirdi. 17. yzylda yaayan

Hafz Osman da, eyh Hamdullah'n almalarn tamamlayarak, yazy gzelliinin en st
noktasna ulatrd.
'Hsnhat'n yks, 1914'te, stanbul'da alan 'Medreset'1-Hattatin' ile srd; artk hattatlk, okul eitimiyle kazanlan
bir meslekti...
te, bu meslein rnlerinden bir ksm daha gnna
kt.
Yzyllarn gelenei ve slam
kltrnn bir yansmas olan
hat sanatna dair zel bir koleksiyon daha sergilendi...
Ekrem Hakk Ayverdi kimdir?

22 Aralk 1899'da stanbul'da doan mimar, mhendis ve restoratr
Ekrem Hakk Ayverdi, 1920'de Teknik niversite'den mezun oldu. Bir sre
stanbul Belediyesi Fen leri'nde alt. 1950'ye kadar, inaat
mteahhidliinin yan sra, stanbul ve Trakya'daki kimi tarihi yaptlarn
restorasyonunu yapt. Bu tarihten sonra kendisini Osmanl mimarisi
aratrmalarna adayan Ayverdi'nin en nemli eseri, Osmanl mimarisine
ilikin sekiz ciltlik kapsaml almasdr. Bu eser, aradan geen zamana
karn konusunda ilk bavuru kaynaklarndandr.
FOTORAF: VURAL YAZCOLU
Mevlid-i erif,
18. yzyl
(sol sayfada,
stte).
Ayverdi
Koleksiyonu'nun
sergilendii
salondan bir
grnt (solda).
Porselen hokka
takm,
19. yzyl
(solda, ortada).
1980 ylnda, Vehbi Ko

Vakf tarafndan kurulan ve
Ko'un einin ismini tayan
'Sadberk Hanm Mzesi'; yaklak bir buuk ay boyunca ilgin
bir hat sergisine ev sahiplii
yapt.
'Trkiye'nin
ilk zel mzesi'
olan bu mekanda, mimar-mhendis
ve
restoratr
Ekrem
Hakk
Ayverdi'nin
(1899-1984) zel hat koleksiyonunda bulunan seme eserler
merakllaryla ilk kez buluturuldu.
Ekrem Hakk Ayverdi'nin,
Kubbealt Akademisi Kltr ve
Sanat Vakf'na balad eserlerden oluan sergi, 11 Kasm-24
Aralk tarihleri arasnda, Trk
slam Sanat merakllarn arlad.
Koleksiyonda, 15. yzyldan
20. yzyla kadar uzanan geni
bir srete, hat sanatna yn veren tm hat statlarnn yaptlar, hattatlarn ellerim glendirmek iin antreman yaptklar ok
ve yaylar, 16. yzyl mavi-beyaz

dnemine ait rnekler ve duvar
inileri, 18.yzyl Ktahya seramiklerinden rnekler, 19. yzyl
Beykoz camlan ve Tophane lleleri ile fincanlar, her biri
birer sanat eseri niteliinde
kalemtra,
makta, makas,
kalem kutusu,
hokkadan oluan yaz takmlar, zarif yemek
takmlar, tombaklar,
atma ve kemha gibi 16. yzyln deerli ipek dokumalarndan
paralar ve Trk insannn ince
beenisini yanstan ilemeler bulunuyor.
lk'zel' mze
Bykdere'de, Piyasa
Caddesi'nde bulunan ve Vehbi
Ko Vakf tarafndan tarihi
'Azaryan Yals' iinde alan
Sadberk Hanm Mzesi, 1980
ylndan bu yana, Trkiye'nin
ilk zel mzesi' olarak hizmet
veriyor. Sergilenen eserler,
Vehbi Ko'un ei Sadberk Ko,
daha sonra da Vakf tarafndan
satn alnarak, mzeye mal
edilen Hseyin Kocaba
koleksiyonlarndan oluuyor.
Sadberk Hanm Mzesi, M
6000 yllarndan balayarak
sras ile; Eski Tun, Hitit, Frig,
Urartu, Miken, geometrik,
arkaik, klasik, Helenistik,
Roma ve Bizans alar
ile Erken slam dnemi,
Seluklu ve Osmanl
eserleri, znik, Ktahya
ini ve seramikleri, hat
sanatnn en gzel
eserleriyle, Anadolu'da
yaam hemen tm
uygarlklar temsil eden
evreleri kapsayan bir
mze haline getirilmitir.
SAHNE
Cumhuriyet yllarnda...
lk Mslman
kadn oyuncular
Atatrk, Trk kadnnn sahneye kmasna verdii
gvenceyle soruna zm getirmitir. Bu da 1923 ylnda,
hem de Cumhuriyet'in ilanndan drt ay nce, Temmuz
aynda olmutur.
METIN AND
rk tiyatrosunun Bat rneine uygun gelimesinde en byk
engel, kadnlar iin
var olan sahneye k yasa idi. Mslman kadn
oyuncularn bu boluunu, yetenekli ve sahneye yatkn Ermeni
kadnlar dolduruyordu. Bunlar
sayca oktu. Yalnz bir kusurlar, Trkedeki telaffuzlaryd. an Namk Kemal, Ali Bey, Ahmet Mithat Efendi gibi oyun yazarlar ve gazeteciler, Ermeni
oyuncularn telaffuzlarn dzeltmek iin aba gstermilerse de,
bu kolay olmamtr. Ancak 20.
yzyln ilk 20 ylnda, Ermem sanatlar iinde kusursuz telaffuzlar olanlar vard. rnein Knar
Hanm, Eliza Binemeciyan gibi...

Aslnda Antik Yunan tiyatrosunda da kadn oyuncu yoktu.
Ortaa ve Rnesans'ta, ngiltere'de, 17. yzyln ortasna kadar da yoktu. Restorasyon dnemiyle kadn sahneye kabilmitir. Asya tiyatrosunun birok
lkelerinde de yle. Ancak Mslman kadnn gvence altnda,
rahata sahneye kmas, Cumhuriyet'in ilannda olmutur.
Daha nce yrekli bir kadn,
Afife Jale km, polis kovuturmasna uramtr. Bugn 'Afife
Jale' bir simge olmutur, bale ve
tiyatrolarla yceltilmitir. Hibir
gvencesi olmayan byle bir
davran tek bana kalmtr.
Geri bir takm adlar ileri s-
rlmtr. Bedia Muvahhit, 'Ceza Kanunu' adl oyunda, 'Saride'

rolne kmtr. aziye (Moral)
sahneye kmaya hazrlanm,
ancak an koullan dnlerek izin verilmemitir: 1923'te
Ferah Tiyatrosu'nda sahneye k, ikinci perde sonunda, oyundaki drt kadnn karakola gtrlmesiyle noktalanmtr.
aziye, yarglamann sonucunu beklemeden Anadolu'ya kam ve sahneye kmtr. Bir baka kadnn, Necla Hanm'n da
(Sertel), Afife'den esinlenerek
Burhanettin Bey'in tiyatrosunda
sahneye kma giriimi de, Burhanettin Bey'in Avrupa'ya gitmesiyle, sonusuz kalmtr. Necla
Hanm, ancak Aktr Ziya Bey'in
Trk tiyatrosunun kadn nclerinden bazlar: Soldan saa; Neyyire Neyir, Necla Hanm, Hlya Hanm, Halide Pikin, Afife Jale.
98 Popler TARH Ocak 2001
trk'n huzurunda oynay

mtr.
gezici topluluunda sahneye kabilmi, sonra da Trk sahnelerinin nemli bir sanats olmutur.
Trk sahnelerinde nemli bir
yeri olan Halide (Pikin) de,
'ilk'lerden birisidir. nceleri, Sadi Bey'in Anadolu turnesinde
sahneye kmtr. Bir de, asl ad
Aye Nigar olan Hlya (Gzalan), 'Ateten Gmlek' filmini
grdkten sonra Muhsin Erturul'a bavurmu, onlarla Samsun
turnesine kmtr. lkler arasna, Nebahat Hanm, Nermin,
Cemile, Fahire, Leyla, Mzeyyen
hanmlarn adlarn da katabiliriz. Bu yrekli kadnlarn davranlar, ancak bir takm dergi yazlarndan bugne kalabilmitir.
16 Temmuz 1923'te, Darlbedayi topluluunun zmir'de
verdii gsterime Atatrk de gelmi ve sanatlar temsil eden
turne bakan Muvahhit, adi
Fikret, Behzad (Butak) Atatrk'n huzuruna kmlardr.
Atatrk sahnede kadn sorununu sz konusu etmi, toplulukta Trk kadnlarnn bulunmayn, Ermeni kadnlarn
Trkeyi bozduklarn dile getirmitir. Kendisine, Muvahhid
Bey'in ei Bedia Muvahhit'in de
zmir'de bulunduu sylendiinde, 'Ateten Gmlek' filminde
kendini kantlam Bedia Muvahhit'in sahneye kmasn istemitir. Nitekim 29 Temmuz
1923'te Bedia Muvahhit, 'Sacide' rolyle sahneye km, Ata-
Bedia Muvahhit 1923

ylnda, daha birok oyunda sahneye kmtr. Bunlarn en nemlisi, 6 Aralk
1923'te stanbul'da Varyete Tiyatrosu'nda (imdiki
Ses Tiyatrosu) Othello
oyununda, 'Desdamone'
rol idi. Muhsin Erturul'un sahneye koyduu ve
lago'yu oynad 'Othello'
gsteriminde, ikinci kadn
ise, Trk sahnesinin nemli sanatlarndan Neyyire Nevir
(eski ad Mnire Eyp) idi; Emilia'y oynad. O da daha nce
'Ateten Gmlek' filminde yer almt.
Belgeliimizden buraya aldmz bir el ilannda, Trk Operet Heyeti'nin, 29 Kasm
1923'te, Kadky'deki ehbal Tiyatrosu'nda, Balo Kaaklar'nn
gsterimi iin, ba rolde Fikriye
Naid Hanm', ikinci nemli
rolde de Muafla Asaf Hanm'
sahneye kardn; ayrca rol
datmnda Ferhunde Hanm,
Lerzan Hanm, Aliye Hanm, Bedia Hanm'n adlarnn getiini
gryoruz.
'Balo Kaaklar', sahneleri-
mize ok nemli bir operet sanatsn, 1925 ylnda Ycil-Yeni Opereti'nin oynad Balo Kaaklar'nda, 17 yanda sahneye
kan Suzan Sruri Hanm' kazandrmtr. 1932'de gen yata
len Suzan Sruri, sahnelerimizin yz ak Glriz Sruri'nin annesidir.
Bedia Muvahhit
(stte). 1923
ylnda, 'Balo
Kaaklar'
operetinde
sahneye kan
6 Trk
kadnnn
adlarn ieren
el ilan (solda).
'Balo Kaaklar' ve Nazire Sedat, Ss dergisinde

1923 ylnda, 'Ss' adl derginin 27 Ekim tarihli saysnda u satrlar okuyoruz: "Bugne
kadar Jale (Afife), Seniye (Tepsi), Perran hanmlar gibi Trk sanatkrlarn sahnede
grmtk. Fakat Tepeba'nda Malul Kadnlara efkat Mahfili
menfaatine verilen msamere, en mhim baz istidatlarn
tannmasna sabep olmutur. Buna da son sene zarfnda temsil
edilen 'Balo Kaaklar' opereti badi oldu. Vedat rfi Bey tarafndan
bestelenen bu eserin kadn rolleri, tamamiyle Trk hanmlar
tarafndan deruhte edildi. Primadonna vazifesini Nazire Sedat,
soubrette roln Melhat Hayr hanmlar oynadlar ve belki de
bugne kadar yetien muganniyelerin eriemedii bir muvaffakiyeti,
kazanamad alk tufanlarn kazandlar. Nazire Hanm'la
refikasnn muikiye vukuftamlar, cidden mhim bir kudret
gsterdi. Balo Kaaklar piyesinin temaa tarihinde mstesna bir
mevki kazanmasnda bu hal en mhim bir sebep tekil eder." Ayn
dergi, iki ay sonra 26. saysnn kapana Nazire Sedat'n
fotorafn koymu ve altna, "Balo Kaaklar operetinde birinci rol
byk bir muvaffakiyetle temsil eden Nazire Sedat Hanm" diye
yazmtr. Belki bir rastlant, fakat Vedat rfi'nin (Beng) yazp besteledii 'Balo
Kaaklar', mzikli sahneye kan Trk kadnlar iin bir basamak olmutur.
Uzay 1999 ve milenyum senaryolar
Ay ss
hayaline ne oldu?
1975'te, Milenyuma sadece 25 yl kala oynamaya balad
Uzay 1999. Ve o gnlerde izleyicilerin aklna bambaka bir
yzyl balangc tad. Ay zerinde slerin kurulduu,
dnyann uzaydaki yaamla tamamen iie olduu bir dnem
hayal edildi.
AYDN EROL
Ay ss Alfa,
Uzay 1999
dizisinin tm
yklerinin
yaand ana
mekand
(altta).
nsanolu bilinmeyene doru byk sramalar yaparken, uzay almalar sayesinde, merak ettii birok
konuyu da aydnla kavuturmaya alyor. Uzay uular, her yl daha gelitirilmi
aralarla, daha ileriye gidiyor.
20. yzyln sonunda insanlar
uzay almalarnn neresinde
1 0 0 Popler TARH/ Ocak 2001
olacaklar? te bu sorunun cevab, nce 'Uzay Yolu', daha sonra

da 'Uzay 1999' adl dizilerle, biraz da hayal rn olarak verilmeye alld.
ngiliz ITC ve talyan RAI televizyonlarnn ortak yapm
olan 'Uzay 1999', ilk etapta her
biri birer saat sren 24 blm
olarak hazrland. 11 Ekim
1975'te Trk izleyicilerle buluan 'Uzay 1999'un yapmclar,

dizinin, o yllarda artk klasikler
arasna giren ve tekrar yaymlanan 'Uzay Yolu' dizisinden ok
stn bir teknolojiyle hazrlandn sylyorlard.
YZ MLYONLUK DZ
'Uzay 1999', o tarihe kadar
evrilen televizyon dizileri iinde, en pahal olanyd. ITC irketi, bu diziyi gerekletirebilmek iin, o gnn parasyla yaklak 100 milyon lira harcad.
Yapmclar, yapma ay ss, zel
giysiler ve eitli grnt efektlerinin gerekletirilmesinin, masraflar hayli kabarttn sylyorlar. ngiltere'deki nl Pinewood Stdyolar'nda kurulan ay
ss dekorlarnn geree uymas iin, bilim adamlarndan da
yardm alnd.
Dizideki kostmler ise, 'Uzay
1999'un dnya televizyonlarnda yaymlanmaya balamasyla
birlikte yeni bir moda yaratacak
kadar ilginti. 24 yl sonrasnn
kyafetlerini, o dnemin en nl
giyim tarz olan 'unisex' modasnn yaratcs nl modac Rudi
Gernreich hazrlamt. Dizide
Barbara Bain'in salar da

byk ilgi ekmiti. Sanatnn sa modelini ise Prenses Anne'n dnnde san yapan nl kuafr
Michael Rassner gerekletirmiti.
AY SS ALFA'DA...
'Uzay 1999'un konusu,
dnyann uydusu Ay zerinde kurulan Alfa ss'nde geiyor. Her trl
yaama artn ve konforu |
salanan Ay ss'nn grevi, uzayla ilgili bilgiler
toplamak, insanlarn uzayda yaama artlarnn gerekletirilmesini salamaktr. Bu amalarla kadnl
erkekli 200 kiilik s ekibi, gece
gndz almaktadrlar. Ancak
bir gn byk bir patlama ile dizide felaketler ve Alfa ss'nde
sa kalanlarn heyecanl servenleri balar. Bir nkleer patlama sonucu Ay paralanm ve
dnyann yrngesinden karak bolua frlamtr... Milyonlarca yldr dnya evresinde
dnen Ay, artk sonu belli olmayan bir yoldadr. stelik stndeki insanlarla birlikte...
UZAYDA NL
OYUNCULAR
'Uzay 1999' dizisinde, daha
nce TRT ekranlarna gelen
'Grevimiz Tehlike' dizisinin iki
nl kar-koca yldz, barol
paylayorlard. Barbara Bain ve
Martin Landau ile birlikte barol paylaan tandk yldzlardan biri de, Dr. Kimble'n ba
belas Komiser Gerard ya da 'Eski Dostlar'n 'Tilki'si Barry
Morse'tu. Dizideki dier tandk
yzler arasnda ise, Richard
Johnson, Margaret Leighton, Joan Collins, Roy Datrice, Christopher Lee ve Peter Cushing de
vard. nl yldzlarn bir blm 'Ay ss Alfa'da karmza
karken, bir ksmn da baka
dnyalarn insanlar olarak izleme frsat bulduk.
METAMORFOZ'UN
ADI MAYA
'Uzay 1999'un ikinci sezonunda, sse yeni bir personel katld: Maya. Uzay Yolu dizisindeki 'Kaptan Spock' gibi bir
uzayl olan Maya'nn en ilgin
zellii, metamorfoz geirmesi
yani istedii bir tr canlya dnebilmesiydi.
Bu sayede uzayda ortaya kan bir tehlike annda, dman
glerin ya da yaratklarn ekline dnen maya, onlarn planlarn renebiliyordu. Catherine Schell'in canlandrd Maya
karakteri, diziye olan ilgiyi, ilk
dneme oranla olaanst artrmt. Maya, hem gzellii hem
de izleyicileri artan srad
zellikleriyle, 'Uzay 1999'un en
aranan kiilii olmutu.
TEKNOLOJ
'ANAHTAR'DA
'Uzay 1999'da savunma, haberleme, kimlik
bildirme ve akla gelebilecek her trl ilem, herkes
iin ayr ayr programlanm 'anahtar' adl elektronik beyinlerle yaplyordu. Anahtar,
fotoraf ekiyor, kaplar ayor,
bir bilgi istenilince hemen cevabn veriyordu. Haberleme ise
anahtarn minik televizyonlu sistemiyle yaplyordu.
Sonuta 'Uzay 1999', izleyicisine sadece 25 yl sonras iin
bambaka bir dnya sundu. O
25 yl abucak geti, uzay aratrmalar sryor. Ancak dizideki gibi ne insanlar nlanabiliyor, ne haplara sktrlm konsantre yemekler yeniyor, ne de
dnya bar tamamen salanm. Sadece uzay aratrmalar
yaplyor. letiim teknolojisinin
gelimesinin dnda insanlk
uzay ann getirecei sylenen
yeniliklerin ve insani deerlerin
hibiriyle tanamad.
Dizide, grd
canllarn
ekline
girebilen
'Maya' roln
Catherine
Schell
stlenmiti
(stte solda).
Ay ss
Alfa'daki
uzay gemileri
'Kartal'lar
olarak
adlandrlyordu
(stte).
Uzay 1999'da kim kimdir?

Martin Landau:
Barbara Bain:
Barry Morse:
Catherine Schell:
Nick Tate:
Zienia Merton:
Tony Anholt:
Prentis Hancock:
Clifton Jones:
Anton Phillips:
Kaptan John Koenig (fotorafta)

Dr. Helena Russell
Profesr Victor Bergman
Maya
Kaptan Alan Carter
Sandra Benes
Tony Verdeschi
Paul Morrow
David Kano
Dr. Bob Mathias
Popler TARH/ Ocak 2001 1 0 1
HALT KIVANCIN MKROFONU
Trkan oray'dan bir 'ilk'
'Sultan' halkn arasnda

Fita salonunda t kmyordu. Az nce arabasndan sinemann
nnde inen Trkan oray salona giriyor, halkn arasndan yryerek
sahneye ilerledii srada btn seyirci yerlerinden kalkarak onu
dakikalarca ayakta alklyordu.
1969
ylnn 12 Mart gn yaymlanan gazetelerde nemli bir

haber vard. Aslnda
o yllarda, bugn
'magazin' dediimiz haberlerin
ilk sayfada yer almas, allm
bir olay deildi. Fakat basn, bu
haberi ylesine 'nemli' grmt ki, byk ilgi gstermiti.
ite o gnk gazetelerden birinde, eitli fotoraflarla sslenen yaz yle balyordu:
"Duyduumuzda inanamamtk. Trkan oray, 'stanbul
Ekspres' gazetesinin 'Trk Donanma Cemiyeti' yararna dzenledii geceye gelecek ve halkn
nne karak dl alacakt. nanamamtk; nk o gne kadar
oray'n bu tr gecelere gittiini
gren yoktu. Hatta Altn Portakal dl'n kazandnda, uak
bileti yolland halde Antalya'ya
gitmemi, Trk Film Prodktrleri Cemiyeti'nin balosunda bulunmamt. Halkn arasna kartna ahit olan da yoktu.
Trkan oray'n bu geceye de geleceini tahmin etmiyorduk ama
yine gazetecilik tarafmz ar

bast, ekibimizi Fita Sinemas'na
gnderdik. Hayret!!! Sylenenler
doru km, Trkan oray koyduu kanunun bir duvarn kendi
eliyle ykm, halkn arasna karmt. Bu, byk, hem de ok
byk bir olayd. Bugne kadar
ne zel bir gecede, ne bir baloda,
ne de bir gece kulbnde grlmedii dnlecek olursa..."
Ayn gn yaymlanan baka
bir gazetede de yine n sayfada
u satrlar okunuyordu:
"Sanatlar sahneye gelip
dllerini alyor, mikrofonda

duygularn anlatyor, bazs da
bir ark syleyerek sahneden ayrlyordu. 'Yln Spikeri' seilen
gecenin takdimcisi Halit Kvan,
dln aldktan sonra, saatler
tam 23.00' gsterirken, yapt
anonsla herkesi adeta bylemiti. Kvan, 'Yln Kadn Sanats'n takdim ediyorum' derken,
koca Fita salonunda t kmyordu. Az evvel arabasndan sinemann nnde inen Trkan
oray salona giriyor, halkn arasndan yryerek sahneye ilerledii srada btn seyirci yerinden
kalkarak dakikalarca ayakta alklyordu. Bu gece iin nl terzi
Mualla'nn diktii ve tam 15 bin
Lira deerindeki ilemeli, dantelli, beyaz tuvaletiyle kuu gibiydi
Trkan oray... Yapt ksa konumayla ne gzel sesi olduunu
da ispat ediyordu."
ORAY'IN HEYECANI
Bugnn genlerine anlatmak
zordur. Uzun yllar Trk sinemasnda byk yldzlar kendi sesleriyle konumamlard. Gzel
sesli bir ses sanats, bir 'dublajc', nl yldzn konumalarn
seslendirirdi. Evet, yllarca bizim
filmler sessiz ekilmiti. Bugn
bile baz TV dizilerinde tandmz, sesini bildiimiz nl sanatlarn yerine bakalarnn konutuuna tank oluyoruz ya...
Biz yine dnelim 'Neydi o
gnler'imize... Daha dorusu
'Neydi o gece'mize... Trkan oray, btn gzelliiyle, btn ze-
rafetiyle ilk kez halk arasndayd.

Onu ilk kez beyazperde dnda
kanl, canl ve de ok heyecanl
olarak karsnda gren halk da,
en az 'Trkan Sultan' kadar heyecanlyd.
'SULTAN' ADEM KM TAKTI?
'Trkan Sultan' dedim de...
Sevgili Rhan Atl'y saygyla
anmann sras. Galatasaray'da
Asbakanla kadar ykselmi,
herkese sevilen, gayet kibar, nazik ve de yakkl bir iadamyd
Rhan Atl... Trkan oray'la
yllar sren yaknl, bir ada
Romeo-Jlyet yksyd. te
Trkan'a 'Sultanl ilk yaktran da rahmetli Rhan Atl idi.
Sonra da hepimiz ona ya 'Trkan
Sultan' demitik ya da benim sunularda ok kullandm gzel
sfatyla 'Tasz Kralie'...
O gece mikrofon banda, ksa bir sylei yapmamz gerekiyordu. Ama Trkan oray bundan ok rkyordu. "Konumasak olmaz m?" diyordu srekli.
Bu byk geceden bir akam ncesinde bir araya geldiimizde,
mtemadiyen, "Siz konumacsnz, benim yerime de konuun.
Ben dl alp selam vereyim ve
ekileyim" diyordu. Ama sonunda raz etmitik kendisini. Ve sahiden ok tatl bir sylei yapmtk.
"oray Kanunu"nun ok sert,
ok sk olduunu sylediimde,
"Yok canm" demiti, "oray kanunu yok ki... yi niyetli olan her
teklif ve karsmda oynayacak
herkes kabulmdr." Bir baka

sorumu da yle yantlamt:
"Dinlenmeye vakit bulamyorum
ki, evlenmeye vakit ayraym."
O geceden sonra bir bakma,
'Trkan oray'n zel sunucusu'
oldum. Bu tr trenler iin davet
aldnda beni arar, karlkl konumamz isterdi. Ve birbirimize
mikrofon banda, hatta kamera
karsnda ylesine altk ki...
imdilerde 'Trkan Sultan',
konumaktan kamyor. Trkan
oray daima heyecanldr. Hele
kalabalk karsnda... Ama film
evirmek iin kamera karsna
getiinde o Trkan gider, bambaka bir Trkan gelir. Dev sanat Trkan oray gelir kamerann nne...
1969 ylnn
12 Mart gn
Trkan oray,
Fita sinema
salonunda,
ilk kez
hayranlarnn
topluca
katld bir
gsterideydi.
'ey' dergisinin yarmasnda

Gerilere gidelim, epey gerilere. Taa 1978'e kadar. 0
gnlerin popler dergisi *ey', ilk 'Dans Yarmas'n
dzenliyor. Gen bir kzmzla, tiyatro sanats idem
Kurt'la birlikte sunuyoruz. Onur konuklar da sinemann
iki byk ismi: Trkan oray ile Cneyt Arkn...
Taksim'de, o zamanlarn ntercontinental Oteli'nde, dl
treninden sonra, yarmay kazanan iftle birlikteyiz.
Trkan oray'l gzel anlardan biri de bu ite...
HAZRLAYAN: SERHAT A Y A N
serhat@ayan.org
yi ki dodun 'Yzklerin Efendisi'

John Ronald Reuel Tolkien, dnyann en nemli masalclarndan biri.
1892 ylnn Ocak aynda doan bu nemli edebiyat adam, nceleri
drt ocuuna masal anlatarak balam yolculuuna. ocuklarna
masal anlatrken bunlar kitap haline getirme fikri domu kafasnda
ve 1936 ylnda ilk kitabn yaymlam.
Kitaplarndaki efsaneler, insanln hayalgcnn geliiminde nemli
dnm noktalarndan biri olarak gsteriliyor. Masallarnda kulland
yaratklar, karakterler daha sonra 'masaba oyunlar' haline geldi.
Bilgisayar dnyasnn aktif hale
gelmesinden sonra tabii ki
bilgisayarlar da bu fantezi
dnyasndan nasibini ald. Fantasy
Role Playing' diye adlandrlan bu
oyunlar, Tolkien'i gerek ve
yaayan bir efsane haline getirdi. Tolkien hakknda detayl (ve Trke)
bilgi sahibi olabilmek iin, members.nbci.com/_XMCM/galathilion
adresine urayabilirsiniz. Ayn sayfada bulunan linkleri kullanarak
ideefixe.com adresinden Tolkien'in kitaplarn satn almanz da mmkn.
Bu arada, Tolkien hakknda daha derinlemesine bilgiyi, ngilizce olarak
www.csclub.uwaterloo.ca/u/relipper/tolkien/motpage.html adresinden
alabilirsiniz. Yzklerin Efendisi isimli kitabn filmi bu aralar ekiliyor.
Filmle ilgili bilgiyi de wvm.lordoftheringsmovie.com adresinden
alabilirsiniz.
Nzm'n ilesi
"1902'de dodum / doduum ehre
ngilizleri dven adam

Mel Gibson, her ne
dnmedim bir
kadar trmann
daha / geriye
uuk kak Max
dnmeyi sevmem."
(Mad Max)
Nazm Hikmet,
filmleriyle yaptysa
15 Ocak 1902
da, son zamanlarda
gn dnyaya
dnya tarihinin
geldi. Moskova'da
nemli blmlerine
eitim grd,
k tutuyor. Cesur
devrimi yaad.
yrekli skoya
lkesinde birok
tarihinden,
defalar gizli rgt
vatansever ABD tarihine kadar uzanan bir yelpaze iinde,
kurduu sylendi,
zellikle ngilizleri dven Gibson, arada Sezar'n hakkn
birok defa
Sezar'a vererek ngiliz Shakespeare'in Hamlet'ini de ekti.
yargland, beraat
etti, sonunda gitti. imdi hl orada:
Bu ay 45. doumgnn kutlayacak olan Gibson, 2000 ylnda

ektii filmlerle de dikkatleri stne toplayacak. Bu arada Mel
"Kimi insan otlarn kimi insan balklarn
Gibson hakknda detayl bilgi
eidini bilir / ben ayrlklarn / kimi
alabilmek iin,
insan ezbere sayar yldzlarn adn / ben
www. melgibsoncentral. com
hasretlerin."
adresine gidebileceiniz gibi,
nternet siteleri:
ABD'li ve ngilizlerin i sava
www.kultur.gov. tr/kultursanat/tb-
konusunda yaptklar yar
nhikmet.html
dzeyli tarihi tartmalar
www.cs.rpi.edu/~sibel/poetry/nazim_hik
izleyebilmek iin
met.html
www. melgibson-sucks. com
http://www.siir.gen.tr/siir/nazim_hikmet/
adresine gidebilirsiniz.
1 0 4 Popler TARH I Ocak 2001
Bir ryann ardndan

Martin Luther King ; zamannn en
nemli insan haklar
savunucularndan biriydi. ABD'de
ezilen siyahlarn haklarn savunmak
iin kinci Dnya Sava'nn
ardndan, Gandhi'nin uygulad
pasif direnii seti. Her ne kadar
onun direnii o kadar pasif olmasa
da, yine de bu anlamda atlm en
nemli 'sivil' admlardan biri olarak
tarihe geti. 1963 ylndaki tarihi
konumasnda King, ryasndan
bahsetti: Bu ryada gen siyah ve
beyaz ABD'liler el ele tutuup mutlu
bir gelecee doru kouyorlard.
Ocak 1929'da balayan hayat, "sonunda zgrz" diyerek
bitirdii konumasndan be yl sonra, 1968'deki bir saldryla son
buldu. Onun konumalarnn tam metnini
web66.coled.umn.edu/new/MLK/MLK.html adresinde
bulabilirsiniz. Bunun yannda, anaokul rencilerinin onun
ardndan yapt resimli hayat hikayesini
www.pps.kl2.or.us/district/depts/itss/buckman/timeline/
kingframe.html adresinden indirebilirsiniz.
nsanln en byk ayb

kinci Dnya Sava birok ynyle insanlk tarihinde unutulmaz
yaralar at... Bunlarn en nemlilerinden biri, toplama kamp
olarak adlandrlan, aslnda bir lm kampndan baka bir ey
olmayan "Auschwitz" idi... 1940 ylnda hizmete (!) alan
toplama kamplar, tarihilerin kantlayabildii, 2.5 milyon (ki bu
rakamn 4 milyonu at ynnde grler var) Yahudi, Polonyal,
ingene ve Rus'un mezar oldu. Zyklon-B ad verilen zehirli gaz
sayesinde ucuz ve hzl ldrme yolunu bulan Nazi hkmeti, bunu
sonuna kadar kulland. Ocak 1945 ylnda Sovyet birlikleri
Auschwitz'e girmeden nce yryebilen 58 bin kii serbest
brakld. Sovyet askerleri, gaz odasna gtrlmeden nce
kesilmi 7 ton insan sa buldu!..
Konu hakknda derinlemesine aratrma yapmak isteyenler iin
internet adresleri:
'Dali'liin snrlar
"Delilerle aramdaki tek fark, benim deli
olmamam..." Yzyln en nemli
ressamlarndan biri olarak tanmlanan
Salvador Dali, 23 Ocak
1989 tarihinde
aramzdan ayrld.
lgin yaptlar ve
fikirleriyle
internet
dnyasnda
olduka popler
olan Dali'nin tm
yaptlarna, sanal
ortamda ulamanz
mmkn. nternet gurular, Dali'nin
zamanna yetiebilmi olsayd, onun
internete ok nemli bir soluk
getirebileceinde birleiyor.
te Dali'ye ulaabileceiniz adresler:
www.geocities.com/SoHo/1236
www.dall.com
www.dali-gallery.com
www. virtualdali.com
www.us-israel.org/jsource/Holocaust/auschbirk.html
www.spectacle. org/695/ausch. html
www.gis.net/~survivor
'Osmanllarda bilim
mi vard?'
Balkta 'Osmanllarda bilim mi
vard?' diye sorduk.
Bize retilen Osmanl tarihine
baknca, neden bu sorunun
sorulduunu anlamak kolaylayor.
nk hem bilim
hem de Osmanl
hakknda eksik
bilgiye sahibiz
oumuz.
Evet, bilim retimi
alannda Osmanl'da
srekli ve sistemli bir
gelime
salanamadn
syleyebiliriz, ancak
Molla Ltfi, Piri
Reis, Emir elebi, Sar
Abdurrahman, Gelenbevi smail
Efendi gibi Osmanl bilimcilerinin de
hakkn yememek gerek.
Alan almalarna dayanarak
Osmanl bilimi iin bir sentez
denemesi yapan Osman Bahadr,
kitabnda Osmanlda bilimi drt
balkta inceliyor: 1) Osmanlda
bilim ve eitim kurumlarnn
durumu. 2) Osmanl bilim
adamlarnn yaam ykleri.
3) Osmanlda bilim ortamnn
atmosferi. 4) Osmanl biliminin
teknoloji ile ilgisi...
Osmanllarda Bilim, Osman Bahadr,
Sarmal Yaynevi
1 0 6 Popler TARH I Ocak 2001
Osmanl'da kadnlar
Ahmet Refik Altnay'n, "Gemi Asrlarda Osmanl Hayat" adl dizisi
1915-27 tarihleri arasnda 16 kitap halinde yaymland. Tarihlerden de
dikkatinizi ekecei zere, eski Trkeyle kaleme alnm bu yaptlar,
gnmz okuruna bir trl ulaamad. imdi, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar ve Tarih Vakf, bu dizinin
ilk drt kitabn, iki ciltte bir araya getirerek 'Kadnlar
Saltanat I-II' balyla okurlara sunuyor. Birinci cilt,
Osmanlnn kuruluundan 1618 tarihine kadar olan
dnemi kapsyor. Bu blmde yer alan kadn
sultanlarn bazlar unlar: Hrrem Sultan, Nurbanu
Sultan, Safiye Sultan, Handan Sultan... kinci ciltteki
kimi isimler de unlar: Ksem Sultan, Telli Haseki,
ekerpare, Hubyar Kadn...
Kadnlar Saltanat I-II, Ahmet Refik Altnay, Trkiye
Bankas Kltr Yaynlar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar
Esther Kira'nn yaam

Esther Kira (dier adyla Kiraze), 1492 ylnda spanya'dan kovulan
Sefarad Yahudilerinden biriydi. ileli bir yolculukla stanbul'a
ulamay baarm, ksa zamanda zekas, hrs ve cazibesiyle, Osmanl
Saray'n etkileyen Yahudilerin en nnde yer almay baarmt.
nce Hrrem Sultan'n ilgisini kazanan, sonra da Safiye Sultann
akl hocal ve srdaln yapan Kiraze iktidar, g ve zenginlie
kavuur ancak, Osmanl'da bunun ne anlama geldiini de renmitir.
Solmaz Kamuran, romannda bizlere Kiraze'nin servenini anlatrken,
Sefarad Yahudilerinin yaadklarna k tutuyor, Osmanl ve Avrupa
saraylarnn toplumsal ve siyasal hayat nasl
etkilediklerini de sergiliyor. Kiraze'de sultanlarn
gerek yzleri, lmcl entrikalar, isyanlar, ak,
seks, ensest ve ynetilen zavall kalabalklarn
tyler rperten kaderlerine tank oluyor, izilen
tabloya rpertiyle bakyorsunuz.
Kiraze, Solmaz Kamuran, nklap Kitabevi
Yaynlar
MRT BALABANLILAR
Popler olmayan milenyum

Geen yl u soru ok tartld, hatrlarsnz:
Yirmi birinci yzyl ne zaman balyor?
Btn dnya, zellikle de medya, bu tarihi 31 Aralk 1999
olarak kabul etti ve ylece benimsenip kutland. 31 Aralk
1999'dan ok nce talk show dnyasnn nl ismi Larry King,
programna Harvard niversitesi'nden paleontolog Stephen Jay
Gould'u konuk etmiti. King'in ilk sorusu uydu:
- nsanln nasl balad zerine uzman olduunuza gre,
yirmi birinci yzyl ne zaman balyor?
Gould izleyenleri gldren bir yant vermiti:
- Ben hem 31 Aralk 1999'da, hem de 31 Aralk 2000'de
kutlayacam. Her ikisi de uygun bence.
Sradan biri bu yant verse zerinde durmaz, unuturduk. Ama
Gould bir bilimadamyd, hem de paleontolog...
Sohbetin ilerleyen blmlerinde anladk ki, Gould sylediklerinde
Yine Msr, yine C. Jacq

lkemiz okurlar, Christian Jacq ismini ilk
kez geen yl duydular. Msr stne yazd
romanlarla birden yayn dnyasnn
gndemine oturan C. Jacq, o gn bugn, ard
arda yaymlanan kitaplaryla ok satanlar
listesindeki yerini koruyor. Umberto Eco'yla
90'l yllarn balarnda gelien 'tarihsel
roman' merak, Christian Jacq'la 'moda'ya
dnt dersek, sanrm pek yanl olmaz.
Jacq'n 'Ik Ta' ana balnda sunduu iki yeni roman,
Bilge Kadn ve Suskun Nefer altbalklarn tayor.
Ik Ta (Bilge Kadn), Christian Jacq, eviren: Ali Cevat
Akkoyunlu, Doan Kitap
Ik Ta (Suskun Nefer), Christian Jacq, eviren: Mine Tan,
Doan Kitap
arayan kral
1872 ylnda Londra Kraliyet
Akademisi'nden bir ngiliz,
Mezopotamya'dan gelen iviyazl
tabletler arasnda, Tufan hikayesinin
yazl olduu bir tablet bulunduunu
aklad. Messer Shmit adndaki
aratrmac, Tufan hikayesinin,
Glgame adndaki bir kahramana ait
destann son blm olduunu da
szlerine eklemiti. Destan, 11 tablet
zerine yazlmt. Peki Tevrat'ta Tanr tarafndan
yazdrlm olduuna inanlan bir olay nasl oluyordu da bir
tablette bulunabiliyordu? Bu heyecanla Mezopotamya'da
yeni kazlar balad ve yllar iinde destana ait birok para
bulundu. lmszl (sonsuzluu) arayan Glgame'in
destan bylelikle neredeyse tamamland.
Glgame, Muazzez lmiye , Kaynak Yaynlar
son derece ciddiydi. Gerekesi uydu: Bu ikilemin yaanmasna

neden olan sistem, yedinci yzyla kadar balamamt. Yani
tarihi rakamla ifade etmek bilinmiyordu. Baka bir deyile,
szgelimi, birinci ylda yaayan bir kimse, birinci ylda
yaadn bilmiyordu. "Sanrm" diyordu Gould "insanlar
arabalarnn kilometre sayacna benzedii iin 2000 ylnn
kutlama iin daha uygun olduunu dnyorlar. 1999'dan
2000'e gemek, 2000'den 2001e gemekten daha ilgin geliyor.
yleyse bunu dorulamak iin ilk yzyln sadece 99 yl
srdn ilan etmemiz gerek."
Peki Gould, madem 'doru' olan tarihi 31 Aralk 2000 olarak
kabul ediyordu, neden iki yl st ste kutlama yapacan
sylyordu?
"Aslnda" diyordu Gould, "bu konu her yzylda bir gndeme gelir
ama gemite, pop kltr-yksek kltr farknn olduu
dnemlerde, resmi yzyl kutlamalar 01 ile biten yllarda olurdu.
Ancak bu yzyl pop kltr galip
geldi. Bu nedenle 2000 ylnda
kutlama yapacaz."
yle oldu. Dnya "Milenyum" tarihi
olarak, 31 Aralk 1999'u kabul etti,
kutlad. Elenceler dzenlendi,
arklar bestelendi, kitaplar yazld
hatta felaket senaryolar yazanlar; o
geceyi kyamet gn ilan edenler bile
oldu. Harvardl bilim adam, tarihe
ait baz konularn, nasl da bir
toplumsal komedi haline
dnebildiini biliyordu.
Ama ben de unu biliyorum: Eminim
31 Aralk 1999'u kutlayanlar
arasnda Gould yoktu. Muhtemelen o,
evvelki gece milenyumu kendince bir
kutlamayla karlamtr. Evet buna
eminim!
Not: Larry King'in talk show program konumalar sonralar bir
kitapta topland. Bunlarn bir blm "Gelecee Dair
Konumalar" adyla lkemizde de yaymland. Bilmem piyasada
bulabilir misiniz?
ALBMLERDEN
HAZRLAYAN; OKAN ZFERENDEC
Tatbikat ve denetleme
Turne yolunda
bir mola
Ali Poyrazolu, 1972 ylnda
15 Ekim 1964 Cuma, Kayseri. eker Fabrikas'nn
Glriz Sururi-Engin Cezzar
bahesinde bir ilkyardm tatbikat... Soldan saa;
Topluluu'ndan ayrlp Kk
itfaiye grevlileri, Yarbay Remzi Mahmutolu, l
Sahne'de kendi tiyatrosunu kurdu.
Savunma Sekreteri Orhan Ergder, Cento Sivil
Her darbede olduu gibi 12
Savunma Maviri MacKenzie ve tercman eref
Mart'ta da Devlet
Bey. Fotorafn arkasnda, btn bu bilgilere ek
Tiyatrolar'ndaki grevinden
olarak imza da var: Foto Paris-Orhan Akdemir.
uzaklatrlan Ik Yenersu,
topluluun yelerinden biriydi.
YILDIZ ERGDER ARVNDEN
Fotoraf bir turnede, yemek

molas srasnda ekilmi.
"Nedense," diyor Yenersu, "Pek
sevinmiim kar yad diye..." 0
turnede Aziz Nesin'in 'Hakkm
ver Hakk' oyununu sahnelemiler.
Birka rol birden stlenmi
Yenersu; hatta Aziz Nesin, "Tek
kiilik bir oyun yazacam bu rol
iin sana" demi; onun
yorumlad karakterlerden birini
ayr bir oyun haline getirmek
istemi. Fotorafta, sa bata Ali
Poyrazolu. Soldan saa; Sevim
stekin, Ahmet Bey (teknisyen),
Alpay zer ve Jale Hanm.
IIK YENERSU ARVNDEN
30 yl ncenin bir Ylba partisi

Eczacba iftinin ili'deki evinde ylba partisi... 1971
ylnn son gecesi... Fotoraftakiler; soldan saa, Uur Doan,
Freya Koral ve Ferruh Doan. Anlalan, yeni yla ya henz
girilmi ya da girilmek zere: Davetlileri, apkalarn giyip
hazrlklarn yaptklarna gre...
AKR ECZACIBAI ARVNDEN
Kebap ehil ellerde

Hacbeyolu ailesi, kuaktr gemii 1870'li
yllara dayanan Bursa kebabn zenle hazrlayp
sunuyor. Bugn Bursa, zmir ve stanbul'daki
dkknlarnda 'tek eit' sunma cesaretini
gstermeleri, iin erbab olmalarndan
kaynaklanyor. Hseyin Hacbeyolu bu fotoraf
ekildii sralar (1937-38), skender Usta'nn
yannda sanat reniyor. Ama onun Bursa
kebabna nemli bir katks da var. 0 zamanlar
bakr tabaklarda drde blnm pidenin
zerinde servis edilirmi kebap... Bak ya da
atal aramayn ama... Henz yok. Sonralar, o
vakitler bir hayli kt olan ba kullanmakta
zorlanan mterileri gren Hseyin Hacbeyolu,
kolaylk olsun diye pideyi kk paralar halinde
servis yapmay nermi ustasna... Kabul
grd malumunuz...
SMET HACIBEYOLU ARVNDEN
Karacalar balaynda
Tantklar sralar kendisine 'Hayrettin Abi' diye hitap
eden Sevim Togay'a, "Bana herkes aabey diyebilir, ama
sen diyemezsin' demi Karaca. Bugn de o szlerini,
"lan- akt o, daha ne diyeydim?" eklinde yorumluyor.
Muharrem Fevzi-Fehime Togay iftinin biricik kzlar
Sevim Togay ile, Hayrettin Karaca, 1949 ylnda
evlenmiler. Erozyon fotoraflar ve dnyann drt bir
yanndan portreler ektiini bildiimiz Karaca'nn
fotoraf sevgisinin uzun bir gemii olduunun da bir
ispat bu fotoraf: Hayrettin Karaca tarafndan kurulmu
fotoraf makinesinin karsnda verdikleri bu poz, 'balay
hatras'. Yer, Hayrettin Karaca'ya gre Yalova Termal,
Sevim Karaca ise fotorafn Uluda'da ekildiini
sylyor!
SEVM-HAYRETTN
KARACA ARVNDEN
BUR
Osmanl'da
olak: Cedi
'Gece gzcs' anlamna gelen
'pasban' adyla da anlan olak
burcunun minyaturlerdeki ifadesi,
daha ok olak biimindedir.
METIN AND
u burca 'Burc- bzgale', 'Burc- bz' de denir. Zuhal gezegeninin
beyti olduundan, ounlukla bu gezegenle
birlikte anlr. Yedinci gk kuanda, en stte bulunduundan
buna, 'gece gzcs' anlamna
gelen 'pasban' da denilir. Yirmi
sekiz yldz vardr. Bunun iki yldzna 'Sa'd- Zabih' denir. Bunlardan parlak olannn ad Zabih'tr. Bu, 'Cedi' olarak yazld
gibi, 'Cedy' olarak da yazlr. Yine bir parlak yldznn ad,
'Acin'dir.
Kamer, Cedi burcuna gelince
sefere kmak, ava gitmek, ulu kiileri grmek, bina yapmak, mektup yazmak, ata binmek, eli
gndermek olumlu yorumlanr.
Minyatrlerdeki ifadesi, daha
ok olak biimindedir; kimi minyatrlerde ise yars olak,
yars balk olarak gsterilir.

'Cedi'nin beyti olan
Zuhal, dnyaya en uzak
yedinci gezegendir. Batdan douya doru hareket eder. Bu gezegen,
gam ve keder verir. Bu
gezegenle ilikisi olanlar, ahmak, cahil, korkak, hasis
ve yalanc olurlar. Batl inanlara
ve hayale dalarlar. Rengi siyah,
madeni kurun rengidir. Zuhal,
insan bedenindeki tm kemiklere, karaciere ve dalaa egemendir. Bu gezegenle ilikili insanlar
elimsiz, orta boylu, aln dar,
ufak gzl, esmer ya da solgundur. Salar koyudur, genellikle
siyahtr. Zhal'in etkisindeki insanlar, baarl, dzenli, gz
pek, ekingen ve alkandrlar.
Namuslu, adil, salam fikirli, azla yetinen kiilerdir. Az konuurlar; hnerli, gayretli insanlardr. Cedi burcu, toprakla ilgili olduundan,
Zuhal, bu burcun
olumsuz yanlarn gsterir. Bu burcun insanlar,
sevr (Boa) ve smble
(Baak) burcunda doan
insanlarla evlenirlerse, mutlu olurlar.
Osmanl'da bur
adlar
Ko
Boa
Hamel
Sevr
kizler
Cevz
Yenge
Seretn
Aslan
Esed
Baak
Smble
Terazi
Mizan
Akrep
Akreb
Yay
Kavs
Olak
Cedi
Kova
Devi
Balk
Hut
Bu sayfada kullanlan minyatrler,

iki kaynaktan salanmtr: Londra
British Library ve Topkap Saray
Mzesi arivleri. stteki minyatr
Metalil Saade, Bibliotheque National
suppl. turc 242, soldaki minyatr ise
kd al-Cuman fi Tarih Ehl ez-Zaman,
TSM B 274 dipnotuyla kaytldr.
Popler TARH I Ocak 2001 1 1 1
'Sakncal Piyade' katledildi
olsuzluklara, kaakla, kar etelerine, dinsel inanlar istismar

edenlere kar verdii savamla tannan gazeteci-yazar Uur Mumcu, 24 Ocak 1993 gn le saatlerinde, Ankara'da, otomobiline
yerletirilen bir bombann patlamas sonucu paralanarak ld.
Patlama, Mumcu'nun evinin nndeki arabaya binip konta evirmesinden sonra meydana geldi. Mumcu'nun cesedi, arabann hemen yanndaki ASK'ye ait su deposunun 4 metre ykseklikteki duvarn aarak bo araziye frlad.
Uur Mumcu'nun lm, yurt apnda byk bir znt yaratt. Saldr,
demokrasiye vurulmu bir darbe olarak nitenlendrd. Suikasti, slam Kurtulu
rgt, BDA-C, slami Cihat gibi eitli rgtler stlendiyse de, 'hl' gerek
sulu ortaya karlamad.
1942 Krehir doumlu olan ve hukuk eitimi alan Mumcu, 12 Mart 1971
Muhtras'nn verilmesinin ardndan tutuklanp yarglanarak 7 yl hapis cezasna arptnldysa da, karar Yargtay tarafndan bozulmutu. Yn, Trk Solu,
Devrim, Emek, Ant gibi dergilerde yazan Mumcu; 1974'te niversitedeki grevinden ayrlarak Yeni Ortam gazetesinde balad ke yazarln, 1975'ten
lmne kadar Cumhuriyet gazetesinde srdrm, ounlukla gnn toplumsal-siyasal olaylarn konu edinen fkra ve yazlarnn derlendii 'Sulular ve
Gller' (1975), 'Sakncal Piyade' (1977) gibi kitaplar geni ilgi toplamt.
Srekli tehdit edilen Uur Mumcu; son yazlarnda, Turan Dursun ve Bahriye
ok cinayetlerinden bahsederek, laiklii ve Atatrk dnceyi izleyen bu kiilerin, slamc terr rgtlerince ldrlm olabileceini savunuyordu. Mumcu'nun son olarak, MlT-PKK ilikisi zerinde almakta olduu biliniyordu.
Bu fotoraf, 24 Ocak
1993 akam, yani suikast
gn, Uur Mumcu'nun
Ankara'da Gaziosmanpaa
semtindeki evinin nnde
nnde ekilmitir.

Populer Tarih Dergisi Ocak 2001 Sayi 08

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Populer Tarih Dergisi Ocak 2001 Sayi 08

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

EDTRDEN

Popler TARH I Ocak 2001 3

Uzay mekii infilak etti (1986)

Ky enstitleri kapatld (1954)

Anadol piyasada (1967)

Mahatma Gandhi ldrld (1948)

Demokrat Parti kuruldu (1946).

8 Popler TARH/ Ocak 2001

Vietnam'da sava sona erdi (1973)

Markiz, Harih' oldu (1980)

Josephine Baker stanbul'da (1934)

Hitler iktidarda! (1933)

I. Dnya Sava'na kadar amasz ve yalnz bir yaam sren Adolf

Mustafa Kemal, Latife Uaklgil ile evlendi

Popler TARH Ocak 2001 9

PARIS'TE BYK SERGI

ten sonra tedavle kacaktr.

Nfus mdriyetinin hazrlad

Cumhuriyet posta pullar tedavle

10 Popler TARH / Ocak 2001

GEN KZN INTIHAR

bul'un nfusu 1.022.495'dr. Bunlardan 577.270'i erkek, 445.225'

KORE'DEKI TRK BIRLII

mizin intikamn aldk" dedi.

MASON KONGRESI YAPLD

nce de baz tuzaklar hazrlandn ne srerek, "Pilavdan dnenin

(12 Ocak 1976)

ZTRKEYE KARI SAVA

KAT SKNTS ARTYOR

Birlemi Milletler Avrupa Komisyonu nun, svire'nin Cenevre

rumsuz davranlarla mcadele

KARATA'N TRT'YE TAYINI

Popler TARH/ Ocak 2001 11

lm tccar, neden Trk ordusuna silah satamad?

akarya Sava'nn zaferle

12 Popler TARH/ Ocak 2001

olay da, Almanya'ya silah

lardan salamt. zellikle

Basil Zaharoff kimdir?

Kbrs, Osmanllardan nce kimlerin idaresi altndayd?

14 Popler TARH/ Ocak 2001

Emeviler ve Abbasiler zamannda, Kbrs' ele geirmek iin

lan Yrekli Richard, Kbrs' ele

Popler TARH / Ocak 2001 .15

eklinde yorumlad. 13 Ekim

16 Popler TARH/ Ocak 2001

etmitir. Osmanl kuvvetleri

ikinci haftas, Girne fethedildi.

Kbrs'n fethinden sonra nfus ve gelir kaynaklarnn saym

masnn byk bir malubiyetiyle sonuland.

Popler TARH/ Ocak 2001 17

manllar zerine daha byk bir

18 Popler TARH/ Ocak 2001

Temmuz 1765'te ayaklanmlardr.

Nide, Bor, Ilgn, shakl (Sultanda), Akehir, Kohisar ve

Popler TARH/ Ocak 2001 19

encik olan, devirme

daimi ve paral kapkulu birlikleri, Trk unsurlarn yer almad,

lar'n zerine ina edilmiti; penik ve devirme kaynaklarnn

20 Popler TARH / Ocak 2001

gzel ve yetenekli olanlar, sarayn hareni hazinesine ayrlarak

Karamanoullar, Aydnoullar beyliklerinde de uygulanan Penik yasasn, Osmanllarn da 1360'lardan balayarak

her blgeye ayr ayr devirme

Kad'nn, sipahi aalarnn,