ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences

Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

Tarihsel Materyalizmde Diyalektik ve

Belirlenimcilik
[Dialectic and Determinism in the Historical Materialism]
ahin znar
Yrd. Do. Dr., Akdeniz niversitesi, Felsefe Blm
sahinozcinar@akdeniz.edu.tr

ZET
Bu almada ncelikle Marxn Tarihsel Maddecilik (Materyalizm) kuram ksaca betimlenmeye
allmaktadr. Daha sonra, bu kuramn diyalektik yntemle ve belirlenimcilikle ilikisi ele
alnrken, dier belirlenimci kuramlardan farkl yann vurgulamak amalanmaktadr. Bu almaya
gre, Marxn Tarihsel Maddecilikte gelitirmi olduu tarihsel ve toplumsal kuram, diyalektik
ieriinden dolay kat ve dzeneki belirlenimcilik anlayndan farkl daha lml bir
belirlenimcilii temel alan bir kuramdr. Marksist maddeci diyalektik, zne ile nesne, dnce ile
madde ya da zorunluluk ile zgrlk arasnda tek yanl deil, karlkl diyalektik ilikiyi, etkileim
ve belirlenimi gz nnde bulunduran bir felsefedir.

Anahtar Szckler: Diyalektik, belirlenimcilik, diyalektik maddecilik, tarihi maddecilik,

zorunluluk, zgrlk.

ABSTRACT
This article is firstly an attempt to provide a short description of Marxs theory of Historical
Materialism. It later aims to explore the relevance of this theory both to dialectic method and
determinism by highlighting at the same time that in what ways Marxs theory is different from
93

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

other regular deterministic theories. It is argued that Marxs theory on history and society,
developed within the context of the Historical Materialism, is not rigidly mechanistic determinism,
his theory rather takes a soft deterministic form particularly because of its dialectical content.
Marxist materialist dialectic, in this sense, should be read as a philosophy which always takes the
reciprocal dialectical relationship into consideration, both between interaction and determination
and thought and matter or necessity and freedom.

Keywords: Dialectic, determinism, dialectical materialism, historical materialism, necessity,

freedom.

94

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

Karl Marx ve Friedrich Engels, kuramsal nitelikte felsefi ve toplumbilimsel almalarnda,

diyalektik dncenin sadece bir uslamlama sreci olmann tesinde, olgusal gereklie karlk
geldii ve tm olgusal gerekliin temelinde diyalektik yasalara uygun ileyen bir srecin
bulunduu grn savunarak, diyalektik ve tarihsel maddeciliin temellerini oluturmulardr.
Antik Yunandan beri sregelen ve Hegel felsefesinde belirli bir dizge biimine ulaan diyalektik
dnceyi, maddeci bir yaklamla yeniden ele alp yorumlayarak bir bilimsel yntem olarak
kullanan Marx ve Engels, diyalektik dnme biimi ve ayn zamanda diyalektik bir yntemle
olgusal ve toplumsal gereklii zmlemeye almlardr. Marx ve Engels, diyalektik ve tarihsel
maddecilik araclyla geleneksel felsefeye, zellikle dzeneksel metafizik ve idealist felsefelere
kar kktenci bir kar k oluturmulardr. Hem Marx hem de Engels, diyalektik dnceyi
kendi maddeci felsefelerinin temeline yerletirirlerken, sadece toplum ve tarihi dncede doru bir
biimde kavrayp yorumlamakla yetinmemi, diyalektik dnceye toplumsal eylemle btnleen
eletirel ve devrimci bir nitelik kazandrmlardr.

Hegel felsefesinde bilinli bir biimde gelitirilip dizgeselletirilmi, belli bir lde ada bir
nitelie kavumu olan diyalektik dnceyi, idealist ierik ve mistik kabuundan syrp
soyutlayan Marx, bylece Hegel diyalektiinin gereklik ya da olgusall olduu biimiyle
olumlayan tutucu zelliinin tam tersine, bu diyalektiin, znde gerekliin doru ve kuramsal
kavranna dayanan klgsal ve devrimci yan aa karmtr (Bkz. Marx, 1978, s. 28-29).
ncelikle kendisi olmak zere, Engels ile birlikte Marx, tm dnya tarihini ve toplumlarn karlkl
diyalektik ilikiler iinde geliimini, bir btnlk iinde ekonomik ve siyasal oluum ve zlme
sreleriyle birlikte inceleyip, diyalektik bir yntemle kavramaya alarak, diyalektik maddeciliin
yan sra tarihsel maddeciliin bir bilim olarak bilimsel erevesini oluturmutur.

Marx, Hegelin saltk idealist felsefesinin tersine, belli lde Hegelden stlendii dizgesellemi
diyalektii, maddeci bir yaklamla bilimsel bir yntem olarak kavramsallatrarak yalnzca basit bir
biimde tarihe uygulamakla kalmamtr. O, ayn zamanda maddesel dnyada olduu gibi, tarihin
geliim srecinin ieriinde de diyalektik yasalar bulgulayarak, Marksist felsefenin dizgesel

95

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

nitelikte, tarihsel ve toplumsal genellemelerinin zn oluturan, tarihsel maddecilik olarak

nitelendirilen zgn bilimsel bir kuram ortaya koymutur.

Diyalektik bu ynyle, geleneksel felsefeden farkl bir yaklamla, diyalektik maddecilik olarak, bir
bilimsel dnya gr (felsefe) olmakla birlikte, ayn zamanda tarihsel bir sre iinde toplumu ya
da toplusal oluum ve dnm kendi zorunlu yasalaryla birlikte kavramann ve dolaysyla ayn
zamanda onu dntrmenin bir arac olan eletirel bir yntemdir. Marksist felsefe tm gereklii
eletirel bir tutumla kavrayan bir felsefe olduu kadar, var olan tm tarihsel ve toplumsal gereklii
dntrmeye olanak salayan bir yntem ve eylem felsefesidir. Bylece Marxn felsefesinde belli
bir lde tarihsel maddecilik, diyalektiin belirli bir zorunluluk tayan geliim yasalarnn tarihe
uygulanmasndan, daha dorusu ayn zamanda tarihsel srecin ieriinden karsamak yoluyla
kavramlatrmasndan baka bir ey deildir. Marksist felsefede kuram ya da kuramsal genellemeler
ve benzer biimde yntemin kendisi, olgusal olan gereklie dayanmakta, bir baka deyile olgusal
gereklikten yola klarak oluturulup kavranmaktadr.

Diyalektik, geleneksel felsefede olduu gibi, sadece dncenin geliim srecine karlk deil, ayn
zamanda olgusal gerekliin oluum ve geliim srecini oluturan maddesel gerekliin ieriine de
denk dmektedir. Marksizmin dnya grn oluturan diyalektik maddecilik, bylece kuramsal
bir dnce ya da felsefe olmann yan sra, ieriinde bir bilimsel dnme ya da yntem olmak
gibi bir zellii barndrmaktadr. Burada sz konusu olan bilimsel dnme, doa bilimlerinin
olgular birbirinden soyutlayan ve snrlayan ynteminden farkl, olgular sadece belirli bir zaman
kesitinde duyulara verili olmas asndan deerlendirmekle yetinmeyip, sre ve bir btnlk
iinde kavrayamaya olanak salayan bir diyalektik ynteme dayanmaktadr. Bilimsel bir iddia
tamann yan sra, bu ynyle Marksizmi, tm olgusal dnyay btnsel bir dizge olarak kuatan,
dolaysyla ayn zamanda bilimsel yaklamla birlikte, felsefi bir dnceye de yakn, herhangi
belirli bir bilimin bilimsel deneyim alanyla snrl kalmayan, sradan bilimsel dnceden ok geni
kapsaml bir bilimsel kuram olarak deerlendirmek gerekmektedir. Marksist anlamda bilimsellik
kavramn ya da savn, ksaca vurgulamak gerekirse, allagelmi doa bilimlerinden hem anlam
hem de kullanlan yntem bakmndan farkl dnmek gerekmektedir.

96

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

Ancak Hegel felsefesinde grebileceimiz kapsaml dizgesel dnme, Marksist felsefede maddesel
ve olgusal ieriiyle Hegelin saltk idealist felsefesinden farkl bir ierik tar. Ayrca Hegelden
farkl olmakla birlikte, Hegel felsefesinde de grlebilir olan olgusallk savnn yan sra, nemli
farkllna ramen, salt dizgeselliinden dolay da Marksist felsefe Hegel felsefesine benzer ya da
ona kout bir bilimsellik sav oluturmaktadr. Hegel kendi felsefesini bir bilim olarak
nitelendirirken, kendi felsefesinin, Maksisizimde olduu gibi diyalektik olmaktan ok var olan
gereklii bilince grnd biimiyle her naslsa dile getirmekten baka bir ey olmayan
grngbilimsel bir yntemi izlediinden dolay bu ismi hak ettiini dnmektedir. Ve dolayyla
Hegel, kulland bu betimleyici yntemin sonucunda, olgularn zaman iinde btnsel bir
anlatmndan ya da betimlemesinden oluan bir bilim dizgesi oluturduunu ortaya koymaktadr.
Var olann ya da bilince beliren olgusalln olduu gibi dile getirilmesi, Hegel asndan, bir
anlamda bilimin kendisinden baka bir ey deildir (Bkz. Hegel, 1986). Bu nedenle Hegel
felsefesinde, dizge olgusal gereklii olduu gibi betimleyerek ona karlk geldii, filozofun kendi
znel dncesi olmak yerine, Hegelin dizgesi gerekliin tam bir izdm hatta kendisi olduu
iin, bilimsellik rasn ya da niteliini tmyle kendisinde barndrmaktadr. Bu nedenle, Hegelin
kendisinin de bilim olarak adlandrd gibi, bu Hegelci dizge, hakl olarak ve ister istemez bir bilim
olarak adlandrlmay hak etmektedir.

Bilim kavramnn nasl tanmland asndan Marksizm ile Hegel felsefesi arasnda benzerlik ve
farkllklarn karlatrlmas, burada ksaca vurgulanan benzerliin yan sra ele almakta
olduumuz konunun snrlarn aan daha ayrntl bir incelemeyi gerektirmektedir. Ksaca
vurgulamak gerekirse, Hegel felsefesinden farkl olarak, diyalektik ve tarihsel maddecilik,
geleneksel felsefenin ve felsefi idealizmin sonunu ilan eden, dolaysyla felsefi dnceyi aan, var
olan olgusalln diyalektiin yasalarndan yola karak, gelecee ilikin greli bir kesinlik
tamakla birlikte, karsama ve ndeyi yapma olana salayan, bylece doa bilimi rneine daha
yakn den bir kuramdr.

Marksist felsefe ya da bir baka deyile diyalektik ya da tarihsel maddecilik, ncelikle iinde
bulunduumuz olgular dnyasnn btnlkl bir kavrayna olanak salayan bilimsel bir
97

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

felsefedir. Bu nedenle, diyalektik ve tarihsel maddecilik arasnda yaplan ayrm greli bir ayrmdr.
Diyalektik maddecilik, idealist dncelere kar kmann, olgusal gereklii kuramsal bir yolla
kavramann olanaklarn oluturmakta, bu olgusal yaklam ayn zamanda tarihsel maddecilik
araclyla tarihin de ayn diyalektik yntemle ele alnmasna olanak salamaktadr. kici ve
eklektik bir anlay yerine, Marksist kuram, maddeci bir diyalektik anlayla, olgusal srelerle
toplumsal sreleri birbirinden ayrmadan bir btn olarak kavramay amalar.

Marksist felsefe gelenei iinde Marx ve Engelsin almalaryla ortaya kan ayrma bal
kalnacak olunursa, diyalektik maddecilik, Marksist felsefenin kuramsal erevesini ve temellerini
olutururken, bunun yan sra tarihsel maddecilik, zaman iinde bireylerin kendi yaamlarn
srdrebilmeleri iin doa ve birbirleriyle gerekletirmek zorunda olduklar zorunlu toplumsal
ilikilerin btnn ele alr. Dolaysyla, tarihsel maddecilik, Marksist kuramn toplum bilimsel
yanna vurguda bulunur. Bir baka deyile, tarihsel maddecilik, diyalektik yntem araclyla
ekonomik retim ilikileri iinde toplumun ve tarihin politik yapsnn btnlkl bir kavranna
karlk gelir. Tarihsel materyalizm ncelikle insann sosyal doas ile birlikte dnlm,
diyalektik materyalizm doann metafizii zerine younlamtr (Levine, 1984, s. 7). Diyalektik
maddecilik, bu ayrma gre, daha ok Engelsin ele alm olduu doa felsefesi ve bilgi kuramsal
ve varlkbilimsel nitelikteki felsefi sorunlar ve bu alandaki diyalektik sreci dile getirmektedir.
Diyalektik maddeciliin tm bu felsefi sorunlar, diyalektik bir yntem ya da bak asyla ele
almaya olanak salamasna karn, tarihsel maddecilik daha ok, bireylerin maddesel yaamlarn
srdrmeye ynelik tm eylemlerini belirleyen toplum ve tarih biliminin alanna ilikin sorunlara
odaklanr.

Bylece Engels, ncelikle Marksist dncenin zgn yann ortaya koymak iin, kuramsal ve
felsefi sorunlara diyalektik maddecilik araclyla tutarl yantlar oluturmaya alrken, Marx
toplumu hem btnl hem de tarihsel sre iinde diyalektik yntemle ele almaya, onun kurulu
ileyi ve deiim yasalarn olanakl olduunca olgulara dayal bilimsel bir yaklamla kavramaya
almtr. Marx, birbirini tamamlayan kapsaml ve uzun soluklu almalarnda, hem diyalektik
dnme hem de ayn zamanda diyalektik yntem araclyla tarihin diyalektik olduu kadar
bilimsel bir kavrayn tutarl ya da btnlkl bir dnceyle ortaya koymak ister. Bu
98

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

yaklamyla Marx, tarihsel maddecilik kuramyla tek bana somut olgulara dnk bilimsel bir
tutum ortaya koymakla yetinmez. O, ayn zamanda olgularn btnne ilikin grnr olann
temelinde yatan olgusal ilikileri eletirel bir bak asyla birbirleriyle ilikilendirerek kavramaya
alr. Marx, olgusal gerekliin dizgesel ve mantksal uslamlamaya uygun, felsefe asndan
dizgesel ve doru bir aklamasn yapmaya zen gsterirken, bilimsel yaklamla eletirel ve
dizgesel dnce olarak felsefeyi, kendi dizgesi iinde birletirmi olur. Toplumsal gereklii
diyalektik bir yaklamla kavramaya ynelik bir kuram olan tarihsel maddecilik, bu ynyle
Marksist filozoflar asndan hem bilimsel hem de felsefi bir ierik tar.

Marxn tarih anlaynn temelini oluturan tarihsel maddecilik kuram, diyalektik geliim srecine
uygun bir biimde ileyen, toplumun ve ayn zamandan belirli bir toplumda var olan egemenlik
ilikilerinin ortaya knn kavranmasna dayanmaktadr. Toplumlarn varl ve egemenlik
ilikilerinin kaynanda, tarihsel maddecilik asndan, insan varlnn ve onun maddesel
yaamnn dorudan retimi yer almaktadr. Dolaysyla, Marxa gre, her tarihsel dnemde, farkl
biimler altnda, insanlarn doayla ve kendi aralarnda kurmu olduklar toplumsal ilikileri
belirleyen ve maddesel yaamn srekli yeniden retimine olanak salayan retim ilikileri ve
retici glerin durumu toplumun yapsn belirlemektedir. Belirli bir tarihsel dnem iindeki
toplumun elinde bulundurduu retim gc ve buna bal retim ilikilerinin birbirlerini
tamamlayan ya da kartlk iinde var olan diyalektik yaps, Marxn bir yandan toplumu hem belli
bir zaman kesiti iinde ele almasna, dier taraftan hem de tarihsel geliim sreci iersinde
kavramasna olanak salamaktadr. Burada sz konusu olan tarih, insann hem doa ile hem de
dier insanlarla ilikilerini belirleyen, toplumun retim gleri ve retim ilikilerinin yapsna
dayanan bir toplumsal tarihtir.

Toplumun nesnel geliim yasalarn aa karp anlamak ve aklayabilmek iin, diyalektik

geliimin kavranmas ve bir yntem olarak ekonomik ilikiler srecine ve dolaysyla tarihe
uygulanmas Marxn tarihi maddecilik dncesini oluturmutur. Tarih, diyalektik yasalara uygun
bir biimde ilemektedir. Marxa gre, tm olgular dnyas gibi, tarih de diyalektiin dnda
deildir. O halde, Marxn tarih anlay, onun diyalektikten ne anladna sk skya baldr; bu

99

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

nedenle Marxn tarih anlayn betimlemek ve anlamak iin, ncelikle onun diyalektik yntemini
ksaca ele almamz gerekmektedir.

Diyalektik Yntem

Eski dou dncesinden balamak zere diyalektik dnce, henz Platonda bir karlkl
konuma ve tartma biimi olarak bilginin olduundan daha st bir evreye tanmas yntemi
olmadan nce, ncelikle Herakleitosta ve Elea okulunun bir temsilcisi olan Zenonda Hegel
felsefesindeki ieriine yakn decek bir biimde kullanlmtr. Her eyin bir ak iinde
gerekletii bir olu felsefesi ortaya koyan Herakleitos, doada var olan devinimin ya da oluun
kartlar arasnda bir atma sonucu gerekletiini ne srmtr. Kendi diyalektik dncesini
olutururken Hegel, kartlarn atks ve ayn zamanda birlii ya da zdelii dncesini
Herakleitos felsefesi araclyla benimseyerek, diyalektii sadece bir usavurma biimi olarak
grmez. Hegel ayn zamanda olgularn gerek ierii olarak ele ald diyalektik dnceden yola
karak, farkl bir mantk anlay ortaya koyar ve bu diyalektik mantktan tmyle gereklii ieren
bir bilim dizgesi tretir.
En basit ve biline gelen yzeysel anlatmyla, Hegele gre, bir olgu ya da dnce (sav) kartn da
birlikte gerektirir, onunla bir arada bulunur. Bir baka deyile en soyut biimde dnce ya da
varlk, kartn kendi ieriinde zorunlu olarak barndrr. Bylece, dnce kendi isel yapsnda
kendine kart bir dnce (kar sav) olarak kartn dourur. Ve kartyla etkileimi ve
mcadelesi sonucunda dnce, daha bir st aamaya gelierek ya da geerek, bu st aamada,
dnce ve kar dnceyi de iinde barndran bir birlik (bireim) oluturur. Bu birlik ya da
bireim de salt kendi bana yeni olumu bir dncedir. Dncenin ya da varln devinimi ve
geliimi asndan, bu yeni olumu dnce, kendi iinde tamamlanm olmakla birlikte, yeni bir
balang olan yeni bir dnce ya da savdr.

Bu ksa ematik anlatma gre, Hegelde diyalektik, kendini Tin olarak ortaya koyan, kavrama
dayal olan nesnel dncenin, en genel anlamyla saltk ideann ya da akln gelimesidir. Fakat
burada dncenin diyalektik olarak geliimi demek, ayn zamanda Hegelin zne ile nesneyi
zdeletiren saltk zdelik ve idealizm dncesinden dolay, diyalektik yasann sadece
100

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

dncede deil, d dnyada da geerli olduu ya da olgusal bir ierie sahip olduu anlamna
gelmektedir. D dnya Hegelde maddesel deil, Tinin kendi dnda varl ya da Tinin kendine
yabanclam bir biimidir. Hegelin akl ile olgusal gereklii zdeletirmi olmas onun nesnel
ve saltk idealizminin zgn yann oluturur. Ksaca Hegel bu dncesini, Ussal olan edimseldir
ve edimsel olan ussaldr (Hegel, 2006, s. 23; Hegel, 1991, s. 8, 6.) biiminde belirtir.

Marxn felsefesi, Hegelden bu noktada ayrlmaktadr. Marx, Hegel felsefesindeki zne ile nesne
arasndaki zdelii yadsyarak, diyalektiin maddeci ve bilimsel bir yorumunu gerekletirmeye
alr. Marx, Hegelin d dnyay Tinin bir yansmas olarak gren ve zne ile nesneyi bir
birbirinden ayrmakszn birletiren saltk idealist zdelik anlayn, Hegel felsefesinin diyalektik
dnceye aykr metafizik ve mistik yan olarak grmektedir. Marx bu dncesini Kapitalin
Almanca ikinci basksna yazd nszde dile getirir: Hegelde diyalektik ba aa duruyor.
Mistik kabuk iersindeki akla uygun z bulmak istiyorsanz, onun yeniden ayaklar zerine
oturtulmas gerekir (1978, s. 28). Marx, diyalektik maddeci bir anlayla d dnyay bilincin
diyalektik bir yansmas deil, d dnya ile bilinci diyalektik bir iliki iersinde ele alr ve bilinci
d dnyann bir yansmas olarak kavrar. Bylece maddesel gereklik bilincin oluum ve geliim
srecinde temele yerletirilmi olur.

Diyalektik, Hegel ve Marxta varln geliim srecini belirleyen, varla dardan etkide bulunan
dsal bir g olmaktan ok, varln kendi isel eliki ve atklardan kaynaklanan, varln
deiimine ve belirlenimine etkide bulanan ikin bir sretir. Diyalektik felsefe, ayrca varl bir
btnlk iinde, farkl olgularn etkileimlerinin birlii olarak kavramak ister. Marxa gre,
diyalektik ncesi felsefeler, varl btnl iinde ele alamadklarndan ve ayn zamanda
gereklii kendi ikin elikileri iinde bir devinim olarak kavrayamadklarndan, gereklii tek bir
ynyle ve sadece dsal grnmleriyle ele alrlar. Dolaysyla bu felsefeler, soyut zdelik
mantyla sadece dsal etkiler araclyla duraan bir zaman kesiti iinde varl aklamaya
altklarndan metafizik ya da bilimsel olmayan felsefelerdir. zellikle Fransz dzeneki
maddeciler, ar maddeci bir dnce oluturmu olmalarna ramen, maddeyi sadece dsal etkiler
ve tek ynl bir neden sonu bants iinde gerekleen bir belirlenimci dnceyle kavradklar
iin, geleneksel metafizik dncenin dna kamam saylmaktadrlar. Marx asndan,
101

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

kendinden nceki maddeci felsefe, tm maddeci ve devrimci ieriine karn, gerekliin doru bir
kavrayn gerekletirebilecek diyalektik ve bilimsel dnceden tmyle yoksundur.

Ayrca Marx iin diyalektik, salt doann ve toplumun zaman iinde evrensel geliim ve dnm
yasalarnn varlkbilimsel bir retisi deil, o ayn zamanda tm varlk alannn ve gerekliin
doru aratrlmasna katkda bulanacak olan bir bilgi edinme yntemidir. Marx, diyalektik
varlkbilimsel ile bilgi kuramsal diyalektik sreleri birbirinden ayrt etmeye alsa da her iki
sreci de karlkl diyalektik bir etkileim sreci ile i ie kavramaya alr. Ayrca, Hegelin
zdelik felsefesi asndan bir sorun oluturmayan, fakat kendi felsefesinde var olan varlk ile bilgi
dzeyi arasndaki ayrm ve uzakl Marksist eylem (praksis) felsefesi araclyla birletirmeye ve
kapatmaya alr. Bu eylem felsefesi gerekliin doru diyalektik kavrannn bir sonucu olmakla
birlikte, bireylerin istenli eylemleri araclyla gereklii oluturucu ve dntrc bir gce de
sahiptir. Bilgilenme sreci varla dsal olmann yan sra, ona kout olan diyalektik bir bilgilenme
srecini gerektirmektedir.

Diyalektik felsefe, her eyin birbirine bal olduu srekli deiim dncesinden hareket eder.
Olgular dnyasnda ya da d dnyada var olan diyalektik deiim, diyalektiin Hegel tarafndan
dizgesel bir biimde dile getirilmi olan temel yasalar araclyla gerekleir. Burada kartlarn
birlii ve mcadelesi yasas diyalektik deiimin ieriini belirleyen en ncelikli ya da en temel
yasalarndan biridir. Diyalektiin bu yasas, olgusal devinimin kaynan ve gelimenin en
belirleyici olan itici gcn oluturur. Bu gcn bir yasa olarak kendisi ya da kuramsal bilgisi, ayn
zamanda deiim olgusunun gerisinde yatan etkiyi, toplumsal dizgenin btnl, sz konusu
nesnelerin ve grnglerin btnlkl ve isel yaps iinde arama ve aklama olanan bize
vermektedir. Dolaysyla bu yasa ayn zamanda diyalektik eliki kavram zerinde temellenen bir
yasadr. Diyalektik eliki, Marx felsefesinde nesnel bir karakter tar. Diyalektik eliki,
gelimenin hem kaynan hem de itici gcn oluturur.

Ksaca vurgulanacak olursa, diyalektiin dier ikinci nemli yasas ise varln ikin yapsnda yer
alan nicel deiimlerin nitel deiimlere dnmesi yasasdr. Bir lde bir gei yasas olarak
102

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

bunun tersi, deiimin grelilik tayabilen ynne gre, bir olumlu ya da olumsuz grlebilecek bir
sre de mantksal ve olgusal olarak olanakldr.

eliki, niceliin nitelie gei yasas ile birlikte, diyalektiin nc nemli yasas
olumsuzlamann olumsuzlanmas yasasdr. Olumsuzlamann olumsuzlanmas yasas, ayn
zamanda kartlklardan ya da eliik olan iki eden her birinin olumlu yannn korunarak ya da
saklanarak almas yoluyla, elikinin hem olumlu hem de gelitirici yann bize gstermi olur.
Olumsuzlama bu anlamda kendi iinde olumlu bir ierie sahiptir. Soyut ve tek yanl olumsuzlua
ve kartln tmyle ortadan kaldrlmasna deil, kartlklarn dolaymlanm olarak somut ve
olumlu bir zellik tamasna olanak salam olur. Bu evre bylece, ayrmlar ortadan kaldran bir
btnlk (totalite) oluturduu iin en fazla eletirilen bir ilke olarak, diyalektiin olumlu olan
nc evresini de oluturmaktadr. Marx, tm bu sre ve diyalektik yasalar, tarihin geliim
srecinde grp kavrayarak kendi tarihsel maddecilik kuramn oluturmutur.

Tarihsel Maddecilik

Marxn diyalektik maddecilii, Hegelin ortaya koymu olduu dizgeselletirilmi diyalektiin bir
bilimsel yntem olarak tarihe toplumsal olgulara uygulanmas grnmndedir. Marx bu diyalektik
geliim srecini tarihin ieriinde grmekte, diyalektik yasalar ayn zamanda tarihin ieriinden
karsamaktadr. Marksist diyalektik anlayn zn oluturan diyalektik eliki, tarih ve toplum
sz konusu olunca temelini her tarihsel dnemde egemen olan ve egemenlikten yoksun braklm
ya da smrlmekte olan snflar arasnda gsterir. Ve bu eliki, kendini en belirgin biimde ortaya
koyan bu iki kart toplumsal snfn erek ve karlar asndan uzlamaz nitelikteki varlnda
bulur. Marxa gre tarihsel dnmn balangcn oluturan snf olgusu, tarihsel bir dnem
olarak toplumda var olan retim gc ve retim ilikilerinin belli bir aamasna karlk gelir.
retim gc ya da bir toplumda var olan retici gler bir baka deyile kullanlan emek biimi ve
retim srecinde uygulanmakta olan teknik ve yntemlerin tm, iblm ve snflar ayrtrd
gibi, retim ilikilerinin de belirli bir biim altnda olumasna yol aar. lkel toplumlarda bireysel
ve toplumsal yaamn srdrlmesi iin kullanlan retim aralar ya da aletler ve buna dayal

103

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

retim ilikileri snfl bir toplumun olumasna balangta izin vermez. Burada sorulmas gereken
soru, ilk snfl toplumun ve tarihin itici gcnn ne ekilde olutuu sorusudur.

nsanlar sadece kendi yaamlarn srdrmek iin doaya uyum salamak ve egemen olmak iin
aralar retmekle kalmazlar, Marxa gre, bylece ayn zamanda kendi bireysel ve toplusal
yaamlarn da srdrecek aralar da retirler. Maddesel yaamn srdrmek iin insanlarn
kullanm olduklar aralar, dier yandan insanlar arasnda egemenlik ve buna bal retim
ilikilerinin de ortaya kmasna yol aar. Bu nedenle Marx, tarihin ilk ilkel ortaklamac snfsz
toplumu dnda ve snfsz toplumun ortadan kalkmasyla birlikte, tarihin balatcs ve
dnmnn temelini, egemenlik ilikilerinden kaynaklanan snf mcadelelerinde grr. Marx ve
Engels, birlikte yazm olduklar Komnist Manifestoda (s. 28), gnmze dek btn toplumlarn
tarihini snf mcadelelerinin tarihi olarak belirlerler. Fakat Marxta snf mcadelelerine tarihin
srmesine ve ortaya kmasna daha da ncel olan, maddesel yaamn srekli tekrarlanan yeniden
retimidir. Marxn anlatmndan dorudan aktaracak olursak:

nsanlar tarihi yapabilmek iin yaayabilecek durumda olmaldrlar

nvarsaymndan ie balamak zorundayz. Ama yaayabilmek iin her
eyden nce imek, yemek, barnmak giyinmek ve daha baz eyler
gerektir. Demek ki, ilk tarihsel olay bu gereksinimlerin salanmasn
elverili klan aralarn retimi, maddi yaamn kendisinin retimidir ve
bu, binlerce yl nce olduu gibi, bugn de insanlar hayatta tutmak iin
gnbegn, saatbesaat yerine getirilmesi gereken tarihsel bir olay, btn
tarihin temel bir kouludur.lk gereksinimin kendisi bir kere
salandnda, onu salama ii ve bu salama iinden kazanlm olan
alet yeni gereksinmelere iter ve yeni gereksinmelerin bu retimi, ilk
tarihsel olaydr. ( Marx&Engels, 1976a, s. 57-58).

Grld gibi, Marksist felsefede tarihi balatan ve onu srdrmekte olan ilk olay, insan
tarafndan gerekleen dorudan doruya maddesel yaamn retimidir. Marxa gre, ayn
zamanda insanlar kendi yaamlarn srdrebilmek iin bir takm aralar retirlerken, kendilerini
dier varlklardan farkl klm ve dolayl olarak kendi gerek maddesel yaamlarn da retmi
olurlar (1976a, s. 42). Bu nedenle tarih, insann belli bir zorunluluk altnda, fakat kendi istencini

104

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

aan koullar altnda gerekletirdii maddesel bir zorunluluk tayan eylemlerinin bir
sonucudur.

Marxn tarih anlaynda, her toplumsal ve tarihsel dnem, o dneme damgasn vuran, o dnem
iinde egemen olan ekonomik retim, retilen mallarn deiim ve paylam biimi ve ayn
zamanda bu ekonomik retim biimine dayanan ve ona uygun bir biimde olumu toplumsal
rgtlenme biimiyle aklanr. Her dnem, kendi iinde var olan retim biimine dayal ve
retim ilikilerinin bir sonucu olmak zere, mlkiyet biimleri ve mlkiyet ilikileri asndan
kart snflar oluturur. Topran ortak mlkiyetine dayanan ilkel kabile toplumunun
dalmasyla tarihsel olarak ortaya ayn zamanda siyasal egemenlik ilikisini de pekitiren,
mlkiyete dayal ekonomik ya da retim ilikisi asndan smren ile smrlen olmak zere
iki farkl kart snf kmtr. Topraa bal (feodal) mlkiyet ilikisi ve retim biiminin
bulunduu toplumda, retim aralarnn sanayileme sonucu niteliksel deiimi ile birlikte,
retim aralar zerindeki mlkiyet ve retim biimine bal olarak ortaya kan kart snflar
arasndaki savam, yerini anamalc (kapitalist) toplum ya da toplumlarda farkl snflara
brakarak daha dayanlmaz bir noktaya ulamtr.

Marx a gre kart snflar arasnda gerekleen bu uzlamaz mcadele, kendini tarihte, tarihin
oluum ve oluturucu sreci olarak gsterir. Bu kart iki snf arasnda gerekleen mcadele
nce, ortak mlkiyetin ortadan kalkt ilk snfl toplum olan eski kleci toplumda, efendi ile
kle; topraa bal toplumda, feodal bey ile topraa bal serf; feodalizmin sonunun
yaklamasyla buna meslek rgtne bal emek ustas (zanaatkr) ile topraktan kopuk halk da
eklenmitir. Son olarak bu mcadele, topraa bal snfn ortadan kalkmasyla kentsoylu
toplumda, kentsoylu ile emeini pazarlayan ii (proleter) snf arasnda gereklemektedir.
Tarihsel sre iersinde kart snflardan ezilen snf bir sonraki aamada, kedisine kart snfla
olan mcadelesinde, bu kart egemen snfa stn gelerek tarihin diyalektik seyrine uygun kendi
egemen snfn ve yeni egemen toplumu yaratmtr. Fakat her egemen toplum ya da snf, kendi
iinde kendine kart bir snf yaratarak tarih sahnesinden ekilmek zorunda kalacaktr.
Dolaysyla, Marxa gre, kentsoylu ya da retim aralarnn mlkiyetini elinde bulunduran
kentsoylu ayn zamanda anamalc toplum da kendi kartn iinde barndrmaktadr. Kentsoylu
105

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

snf her eyden nce, kendi mezar kazclarn retmektedir (Marx&Engels, 1976b, s. 42).
Dnya tarihini, snf mcadelelerinin tarihi olarak yorumlayan Marx, ortaya koymu olduu
maddeci belirlenimci dnceden hareketle sonuta bir klgsal felsefe, bir eylem (praksis)
felsefesi ortaya koymu olur.

Tarihsel maddecilik, tarihin bilimsel maddeci kavrann gerekletiren bir kuram olmann
tesinde, bu kuramn ortaya koyduu gereklie dayanarak, tarihi kendi diyalektik yasalarna
bal kalarak dntrmeye olanak salayan klgsal bir felsefedir. Marksist felsefenin bu
klgsal yn, onu kendinden nceki felsefelerden ayrr. nk Marx, kendinden nceki
filozoflar, var olan gereklii ya da dnyay sadece yorumlamakla yetindikleri iin eletirir ve
kendi felsefesi iin asl nemli olann var olan gereklii deitirmek olduunu bildirir
(Marx&Engels, 1976a, s. 27). Marx iin doru bir kuram, yaama uygulanabilir sonular
dourduu oranda ancak bir deer tayabilir. Bylece Marxa gre, evrensel tarih, snf
mcadelelerinin, daha dorusu ekonomik toplumsal, maddesel temeller zerinde ykselen ezilen
snflarn gerekletirdii devrimci mcadelelerin tarihidir.

19. yzyln ortalarnda, zellikle ngilteredeki anamalc toplumu tarihsel maddeci bir
yaklamla zmlemeye alan Marx, anamalcln ileyi yasalarn bayapt olan ciltlik
Kapitalde ayrntlaryla incelemeye alr. Ona gre, zel mlkiyetin ve zellikle retim
aralar zerinde mlkiyetin olumas, toplumlarn snflara ayrlmasn ve snflar arasndaki
mcadeleyi hzlandrr. retim zerindeki snf egemenlii, retim aralar ve retilen nesneler
zeride oluan zel mlkiyet, en bata retimi dorudan gerekletirmek zorunda braklan snf
olmak zere tm insanlar ve toplumu kendi doasna ve retmi olduu rnlere yabanclatrr.
Bir yabanclama olarak insan varlnn kendi doasna aykr bir durum alan bu yosunlama,
gittike bireysel ve toplumsal zgrln yitimiyle birlikte gerekleir. Bu sre, farkl snflar
arasnda var olan kartl ve ayrmay daha da belirgin hale getirir. Anamalc retim ve
retilen mallarn deiim (mbadele) biimi, zaman iinde yerel ya da ulusal farkllklar ortadan
kaldrmakta sadece iki kart snfn savamn krkleyerek tm dnya uluslarn birbirine
yaknlatrmaktadr.

Bu

durum,

bireyin

kendisine

ve

iinde

bulunduu

topluma

yabanclamasna, retim srecinde bir araca ya da nesneye dnm bireylerin olumsuz

106

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

durumuna son verecek olan zgr yeni bir toplumun oluturulmasnda tm ii snflarna uluslar
aras evrensel bir sorumluluk yklemektedir.

Snf mcadeleleri tarihi oluturmakla birlikte, her tarihsel aa damgasn vuran kart snflar
oluturan snfsal yap, ekonomik retimde kullanlan retim aralar tarafndan belirlenir. Belirli
bir biimde yaplanm olan retim gleri ile retim ilikileri karlkl olarak birbirlerini
koullar ve destekler. Bir toplumun egemenlik ilikisinin yapsn, aka o toplumda var olan
maddesel retim gleri ve retim ilikilerinin durumu belirler. El aleti gcyle alan bir
topluluk, makine kullanan topluluktan tmyle ayr bir snflar aras iliki ya da snf kartl
yaratr. Bir toplumun oluturduu retim yntemi ya da retici gcnn geliimi, ayn zamanda
smren ve smrlen snflar arasndaki zorunlu bir biimde oluan uzlamaz kartl
dourmutur. Anamalc retim biimi, zaman iinde anamaln (sermayenin) birikmesi ve belli
ellerde toplanmasna olanak kazandrrken, hibir snr tanmayan salt kazan amal retim,
egemen snfn zararna ve yok olmasna yol aabilecek biimde, kart toplumsal snflarn
gittike tmyle ayrmasna neden olmaktadr. Marxa gre, Burjuvazi ann ayrt edici
zellii, snf atmalarn basitletirmi olmasdr (1976b, s. 29). nk Marx asndan,
kentsoylu toplumda balangta anamalc giriimci snfn dnda birbirinden farkl toplumsal
katmanlar bulunsa da, sonuta zaman iinde anamalc ve ii olmak zere iki kart snftan
birine katlm olacaklardr. Bu keskin ve uzlamaz kartlk, ii snfnn mcadelesi ve
baarsyla son bulacaktr.

Marx, tarihin diyalektik geliim srecine uygun olarak, bu son aamada kentsoylu snfn
egemenliinin ii snf tarafndan ortadan kaldrlacan, yeni bir toplumsal devrimin
gerekleeceini kanlmaz bir sonu olarak ngrmektedir. i snfnn gerekletirecei
devrim, ii snfnn nderliinde gerekleecek ve onun snf egemenliiyle sonulanacak bir
devrim olsa da, snf egemenliinin daha nceki toplumsal evrelerde oluu gibi basit bir yer
deitirmesi deildir. Bu gerekleecek olan devrim, komnizmin oluumunun ya da snfsz
topluma geiin ilk aamasn oluturacak, zaman iinde snf egemenliine son verecek olan ii
snfnn nc egemenliine ya da diktatrlne dayanan bir sosyalist devrimdir. Sosyalizmin
bu ilk evresi, her ne kadar snfl bir toplumu ve onun bir sonucu olan devlet egemenliini
107

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

zorunlu olarak gerektirse de, Marxa gre daha nceki devrimci snflara oranla ve hatta onlardan
farkl olarak, ii snf (proletarya) olduka nemli evrensel bir grev stlenecektir. nk ii
snfnn asl savam, ncelikle retim aralarnn olmak zere, mlkiyet olgusunun dolaysyla
snfl toplumun ortadan kaldrlmasna yneliktir. nk Marksist felsefe asndan daha nceki
toplumsal devrimler, aznlklarn ounlua kar karlar ve ayrcalklarna dayal
gereklemitir (Marx&Engels, 1976a, s. 73). Oysa Proletarya hareketi, byk ounluun,
byk ounluk yararna kendiliinden hareketidir (1976a, s. 73). Dolaysyla ii snfnn
gerekletirecei devrim, kendinden nceki retim ilikilerine, snfl toplumun ortadan kalkmas
yoluyla emein art deer olarak smrlmesine son verecek olan kkl bir devrim olacaktr.

Ksaca vurgulamak gerekirse, Marksist tarih anlay ve tarihsel srecin geliimini snf
mcadelelerinin bir sonucu olarak kavramaktadr. Snflar aras savamn oluturduu devrimler,
tarihin maddesel temellere dayal zorunlu olarak ulaaca dorultuyu gstermektedir. Marx,
tarihin maddeci geliim srecini ayn zamanda bir diyalektik sre olarak kavramaktadr. Onun
tarihsel maddecilii, tarihin snfsz bir toplum olan ilkel paylamc bir toplumdan balad,
diyalektik bir geliim sreciyle farkl toplumsal aamalardan gemi olduu olgusuna dayanarak,
ii snfnn gerekletirecei sonul bir devrim araclyla tekrar snflarn ve dolaysyla
devletin ortadan kalm olaca komnist bir topluma ulaaca ngrsn ortaya koymaktadr.

Bu tarihsel geliim, Hegelci diyalektik tarih anlayndan farkl, sadece evrimsel deil, evrimsel
olmaktan daha ok devrimsel bir nitelik tamaktadr. Marksist devrim, ayn zamanda evrim
srecini de iermektedir. nk diyalektik adan, nitel deiim olan devrim, nicel ya da
evrimsel dnmler araclyla hazrlanr. Toplumlarn niteliksel olarak dnm, daha
nceki toplumsal yapdan kesin ve sonul nicel bir farkllamay dile getirir. Toplumsal devrim,
evrim srecinin gerekletiremedii toplusal kurumlarn kkl bir deiimiyle, evrim srecinin
tersine tarihsel srete ancak bir sramayla, niceliksel olann nitel bir deiimi ve dnmyle
olur. Toplumsal tarih, Marxa gre, diyalektik yasalar erevesinde olumaktadr. Snflar
arasnda diyalektik bir zellik ya da ayrm olarak kartlarn birlii ve savam ve snf
mcadelelerinin bir sonucu olan toplumsal

devrimler, niceliin

nitelie

geii

ve

olumsuzlamann olumsuzlanmas gibi diyalektik yasalarla aklanr. Ksaca Marksist felsefe

108

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

asndan, tarihsel sre, diyalektik yasalar tarafndan belirlenir ve dolaysyla diyalektie uygun
bir geliim gsterir.

Diyalektik Belirlenimcilik

Diyalektik, bilin ile madde, benden ile dnce, toplumsal yaamda smren ile smrlen gibi
kart eler ya da snflar arasnda tek ynl deil karlkl bir etkileim ve bu kartlklarn
birliktelii olgusunu dile getirir. Marksist felsefe en bata zne ile nesne arasnda varlkbilimsel
ve ayn zamanda bilgi kuramna ilikin olmak zere ve daha sonra toplumsal snflar arasnda var
olan kesin ayrmlar ortaya koyarken, te yandan bu ayrmlar arasndaki etkileim ve bantlar
diyalektik araclyla gstermeye, ayn zamanda tm gereklii btnl iinde kavramaya
zen gsterir. Kart eler arasndaki birbirini dntren ilikiyi Marx diyalektik bir
yaklamla ele alr. Burada Marksist belirlenimcilik asndan, tarihsel sreci ve zellikle
toplumsal yaam doru bir biimde anlamak iin, Marksist felsefede maddesel temel ile st
yap arasndaki iliki, kartlar arasnda var olan diyalektik belirlenimi tantlamak asndan
Marxn ortaya koyduu diyalektik dncenin en iyi rneklerinden biridir.

Marxta, madde ve dnce arasnda var olan ilikiye kout bir biimde, toplumsal yaam,
ekonomik ilikilerle belirlenen maddesel yaamn zorunlu bir yansmasdr. Marxn tarihsel
maddecilik kuramnda dile getirmi olduu temel, bilindii gibi, toplumlarn belirli bir geliim
aamasndaki ekonomik yapsndan oluur. Bu ekonomik yap, toplumda var olmakta olan retim
gcne, daha dorusu emek trlerine, ayrca bata retim srecinde kullanlmakta olan aralar
olmak zere, retim biim ve yntemlerine karlk gelir. retim gcnn oluturduu bu temel
yap, dier yandan kedisine uygun bir retim ilikileriyle birlikte var olur. Her farkl retim
biimi, retim ilikileriyle birlikte, ayn zamanda kendine uygun bir toplumsa bilisel ve ahlaksal
ilikiler dizgesi oluturur. Bu nedenle, Marx gre, Maddi hayatn retim tarz genellikle sosyal,
siyas ve fikr hayat srecini belirler (artlandrr). nsanlarn varlklarn belirleyen bilinleri
deil, aksine insanlarn bilinlerini belirleyen onlarn sosyal varlklardr (Marx, 1975a, nsz,
s. 5; Ayrca bkz. 1976a, s. 49). O halde, ksaca Marx asndan, st yapy meydana getiren
toplumsal yaamn zn oluturan ve belirleyen ekonomik ya da maddesel temeldir.
109

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

Bir toplumda bulunan retim gleri ve buna bal olan retim ilikileri, tm tinsel yaam az ya
da ok belirler. Fakat buradaki diyalektik belirlenim, Marksizmden nceki dzeneki
maddecilikte olduu gibi, ne sadece tek yanl, ne de maddesel olann ya da temel olann
deimeksizin ve st yapdan etkilenmeksizin tinsel olan belirledii bir belirlenim biimi
deildir. Oysa Marxn diyalektik yaklamnda, diyalektik eler arasnda, mantksal olarak
birbirini gerekli klan zorunlu bir iliki olmakla birlikte, bazen olgusal dnyada zaman asndan
elerden birinin ncelikli ya da baat olmas sz konusu olsa da, kart eler arasnda tek
ynl olmayan srekli bir karlkl belirlenim ya da etkileim ilikisi vardr. Dolaysyla, belirli
bir tarihsel dnem iinde yer alan bir toplumda, retim biimi ya da ynteminden oluan temel
yap, kendine uygun toplumsal ilikileri, egemen snfn dnya gryle biimlenmi olan
siyaset, hukuk, felsefe, din, sanat gibi dn ve yaay biimini oluturur.
Snfl bir toplumda egemen snfn gcn temsil eden devlet, Marxa gre, egemen olan
dncenin tm topluma damgasn vurmasna arac olur. (1975b, s. 117). Fakat bu dnceler,
tarihsel sre iindeki retim glerine ve ilikilerine bal olduklarndan dolay, saltk ve kalc
dnceler deildirler. nsanlar, toplumsal ilikilerine uygun olarak, ilkeler, dnceler ve
kategoriler retirler. Bu dnceler, bu kategoriler bylece, tpk ifade ettikleri ilikiler gibi
lmldrler. Bunlar tarihsel ve geici rnledir

(1975b, s. 117). Her toplumun kendi

ekonomik retim biimiyle dorudan ve zorunlu bir iliki iinde oluturduu toplumsal deerler
evrensel deildir. Maddesel yaamn retim biimiyle zaman iinde oluan toplumsal temel yap,
tm toplumun tinsel yapsn dntrr ve belirler. Bir baka deyile, insanlarn ya da toplum
yaamn belirleyen tm dn ve inan biimiyle toplumsal deerler, maddesel yaamn
srdrlmesi iin zorunlu bir biimde gereken retim srecinin toplumsal yaama bir yansmas
ve onun bir sonucudur.

Bu nedenle insanlar, maddesel yaam koullar ve maddesel dnyann srekli retimiyle

belirlenen ya da koullanan tinsel yaamlaryla snrl bir zgrle karlk gelen klgsal ve
dnsel olanaklara sahiptirler. Zaman iinde maddesel yaamn salad olanaklar insan varl
iin greli olsa da bir snrllk ya da zorunluluk tar. Toplumda bireyler, maddesel retim
srecinin, bir toplumda hazr bulunan retim aralarnn ya da ekonomik yapnn koullamas
110

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

altnda toplumsal yaamlarn srdrrler. Marxn vurgulam olduu gibi, Hayatlarnn

(varlklarnn) sosyal retiminde insanlar, kendi iradelerine tabi olmayan, belirli zaruri ilikiler, yani maddi retim glerinin belirli bir gelime derecesine tekabl eden retim ilikilerikurarlar (1975a, s. 5; Ayrca bkz. Marx, 2002, s. 13). nsann belli bir dnemdeki tinsel
varln, o tarihsel dnem iindeki maddesel dnyann ya da yaam biiminin koullamas
altnda srdrmek zorunda olmasndan dolay, insann bilinci ve bilinli znel istenci var olan
toplumsal ve tarihsel koulara karn akn deildir. Bu nedenle toplumsal yaam ve olanaklarn
tesine geen, tmyle snrsz bir zgrlkten sz etmek olanakl deildir.

Marksist diyalektik felsefe, ncelikle bilin ile madde ya da zne ile nesne arasndaki ilikiden
balamak zere, maddesel (ekonomik) alt yap ve tinsel (ideolojik) st yapya varncaya dek tm
kartlklar bir btnlkl yap iinde karlkl dolaymlanm ilikileriyle birlikte kavramaya
alr. Marx, zellikle tinsel ve maddesel dnyay birbirinden farkl ulamlar olarak
ayrmlamakla birlikte, tmyle birbirinden yaltlm ya da soyutlanm eler olarak grmez.
Diyalektik, bu anlamda Marx asndan kart eler arasndaki etkileimi aa karmann ve
kurabilmenin ya da kart kavramlar dolayml klmann bir bilimidir. Salt kart eler
arasndaki birbirinden bamsz grnen ayrmdan dolay, diyalektik dnce ve yntem
Marksist felsefede bir gereklilik ve gereklik kazanr. Hegel felsefesinden farl olarak, hem zne
ile nesneyi birbirinden, hem de bilme srecini gereklik srecinden ayrt eden Marksist felsefe,
zne ile nesne arsndaki ilikiyi ikin deil, dsal bir dolaym gerektiren bir diyalektik
yaklamla kurmaya alr. Kart birbirine indirgenemez ulamlar ve kartlklar arasndaki
ayrm ve dsal kartlk, bu eler arasndaki dorunda diyalektik bir ban ya da dolaymn
kurulmasn ister istemez zorlatrr. Bu nedenle Marx, birbirine uzak duran zne ile nesne
arasndaki kesin ayrmdan kaynaklanan dsal dolaym berkitmek iin bir eylem (praksis)
felsefesine, bir baka deyile kuramsal dnceye dayal bir klgsal felsefeye Hegelci
diyalektikten daha fazla nem verir.

Marxn tarihsel maddecilik kuramnda, temel olarak adlandrlan toplumun ekonomik yaps,
tinsel deerleri ya da toplumun dnsel st yaps zerinde belirleyici bir etkisi bulunsa da, daha
snrl olmakla birlikte, ayn zamanda toplumun tinsel ya da dnya grsel st yapsnn da
111

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

temel yap zerinde etkisi vardr. Marxn toplum ve tarih kuramnn kat ve tek yanl bir
maddeci indirgemecilik ya da bir ekonomik belirlenimcilik olduu biimindeki acmazsz
eletirileri giderebilmek iin Engels, Marx ve kendisinin en son kertede belirleyici olan etkenin
retim aralar ve ekonomik maddesel temel olduunu dile getirmi olduklarn dile getirir ve
altn izerek vurgular. (Marx&Engels, 1975, s. 172-175). Marksist kurama kar bu tr
eletirileri haksz ve abartl bulan Engels, Marx ile birlikte oluturmu olduklar kendi
kuramlarnda, tm yazlar araclyla temel ve st yap arasndaki karlkl diyalektik etkiyi
vurgulamaya zen gsterdiklerini belirtir. Engels, kendileri iin ekonomik maddesel temelin en
son kertede (aamada) belirleyici olmasnn kuramlarnn maddeci zgn karakterinden dolay
gerekliliine ayrca dikkat ekmek ister. Dncelerinin maddeci olmasnn tesinde, ne
kendisinin ne de Marxn yaamlarnn hibir aamasnda kat belirlenimci bir dnceyi
savunmadklarn dile getirir. ( Marx&Engels, 1975, s. 172). En son aamada maddesel temelin
belirleyici olmas, Marksist toplumsal kuramn idealizm ile maddecilik arasnda bir tercih
yapmas, sadece Marksist kuramn deil, her felsefi kuramn ister istemez sonuta yapmas
gereken bilinli bir tercihin gerekli olmasndan kaynaklanr ve bunu zorunlu klar. Burada
toplumsal yaam diyalektik bir biimde belirleyen, tm diyalektik geliimin temelinde yatan
maddesel yaamn zorunlu ve srekli yeni batan retimine olanak salayan retim aralar ve
dolaysyla ekonomik temeldir.
Tarihsel maddeci Marksist kuram asndan, insanlar kendi tarihlerini kendileri yaparlar; ancak
bunu var olan belirli ncllerle ve kendilerinden nceki kuaklardan stlenmek zorunda
kaldklar belirli koullar iinde gerekletirirler. Her kuak bir yandan kendilerine aktarlan
etkinlik biimini tmyle deimi evre koullar iinde srdrmek durumunda kalrken, dier
yandan, kkten deiik bir etkinlik ve abaya ynelerek eski koullar da deitirmi olur
(Marx&Engels, 1976a, s. 69). Bu nedenle, Marksist felsefenin zgrlk anlayna gre, ortam
ve koullarn insan varln dntrd oranda, insanlar da kendi ortam ve koullarn
dntrrler (1976a, s. 75). Burada, daha ok balangta ve sonrasnda, maddesel ve toplumsal
yaamlarn retip srdrebilmek iin, insanlarn etkinliini ya da varln belirleyen koullarn
gene zaman iinde insanlar tarafndan dntrlerek yaratlmas sz konusudur.

nsanlarn kendi yaamlarn kendi eylemleri tarafndan belirlenmesi ama bunu daha nceki ve
te yandan kendileri tarafndan yaratlm koullar iinde gerekletirmi olmalar, onlarn bir
112

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

zorunluluk iine girmesi ve yaamlarn bu zorunluluk iinde dntrp srdrmeleri anlamna

gelir. Bu adan Marksist felsefeye gre insan, kendi koullarnn yaratcs olarak zgrdr.
Fakat bu zgrlklerini insanlar, yaamlarn srdrebilmek iin kendi bilinlerini ve istenlerini
aan maddesel ve zorlayc koullar altnda oluturmak zorundadrlar. Dolaysyla insan varl,
devrald zorunlu koullar altnda, bir yandan kendini ve iinde yaamakta olduu maddesel
dnyay ya da doay dnme uratrlarken, dier yandan kendi bilincini de dnme
uratm ve doa karsnda zaman iinde zgrlemi olur. O halde, insan varl iin zgrlk,
tm koullardan bamsz, salt verili bir ey olmaktan ok, zaman iinde oluan ve zorunlu bir
sre iinde gerekleen bir zgrlktr.

zgrln sadece insana ve onun insan olmaktan dolay zsel varlna ilikin bir ey olduunu
dnsek bile, bu zgrlk Marx asndan her koulda verili kabul edilmesi gereken bir olgu
deildir. Bunun tam tersine, zgrlk zaman iinde insann zorunlu olarak girmi olduu
egemenlik ve mlkiyet ilikileriyle yitirilmi olduu bir zellik ve dolaysyla ancak tekrardan
gene zaman iinde mcadeleyle insan varl asndan kazanlmas gereken bir eydir.
zgrlk, daha dorusu, insan zne ilikin olmu ya da tamamlanm bir ey deil, olmas
gereken bir eydir. Bu nedenle, zgrlk insann kendi trsel varlna ya da zne, kendi
rettii ve fakat kendine kart hale gelmi olan kendi varlna, emeine ve iinde bulunduu
doaya yabanclamasyla yakndan ilikilidir (Bkz. Marx, 1993; Ayrca bkz. Marx, 2000).
zgrleme ve zgrlk ancak az ya da ok, ancak zaman iinde insan insan olmaktan karan
zorunlu koullarn ortadan kaldrlmas ve yabanclamann almasyla olanakl olacaktr. Marx
her ne kadar erken dnem yazlarnda, zellikle 1844 El Yazmalarnda soyut bir insan znden
sz etmek yerine somut toplusal koullar altndaki insann zne uygun olmayan olumsuz
durumu belirtir, kentsoylu ve anamalc bir toplumda, insann yabaclam doasna kart,
insann olumsuzlayc emei araclyla gerekletirebilecei rtk zgrletirici gcn
vurgular.

Bu adan tarih, insann bilincini aan bir zorunluluk iinde gereklemekte de olsa, sonuta
insann emeinin ve etkinliinin bir rndr. Engels, tarihin insan bilincinden bamsz,
Hegelde olduu gibi, saltk bir znenin ya da tinin kendine ikin, kutsal bir eree ynelimi
113

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

olarak tanmlanmasna kar kar. Bylece ona gre tarih, sadece kendi z erekleri ya da
karlar uruna eyleyen insanlarn etkinliinin bir sonucudur (Marx&Engels, 1994, s. 129).
nsann yaam ve etkinlii, bir lde kendi bilincini aan sosyal ve ekonomik, te yandan
maddesel ve tarihsel zorunlu koullara bal olmasna karn, insan ayn zamanda bilinli
istenciyle daha ok kendi etkinliinin bir sonucu olan olumsuz ve zorunlu koullar zaman iinde
dntrebilme gcne ve bilincine de sahiptir. Bu nedenle, Marksist felsefede zgrlk, her
zaman bir zorunlulukla bir arada ya da znel zgr istencin snrl olmasyla birlikte
dnlmektir. Ve zgrlk kartyla birlikte diyalektik bir yaklamla ele alnmaktadr.

zgrln

Marksist

dncede

diyalektik

bir

belirlenim

iinde

gerekleebilecei

savunulurken, ne saltk ya da tek yanl soyut anlamda bir zgrlkten ne de btnyle kat bir
zorunluluktan yana bir tavr ortaya konulmaktadr. zgrlk sorunu sz konusu olduunda, her
ne kadar Hegelin zellikle dnya tarihini zgrlk bilincinin bir ilerlemesi olduunu vurgulayan
grne, (Hegel, 2006, s. 22) saltk deann kendini bir gerekletirmesi olarak gren idealist
tarih felsefesine kart olmakla birlikte, Marksist felsefe gene de Hegelin zgrlk konusundaki
diyalektik dncesinden byk lde yararlanr. Engels, Hegelin zgrl zorunlulukla
birlikte ele alan diyalektik yaklamn, zgrlk konusunda felsefe tarihinde gerekletirilmi en
yetkin ve baarl dncelerden biri olarak deerlendirir. Engels, Marksist dncenin zgrlk
anlayna dayanak oluturacak Hegelin zgrlk konusundaki dncesini Hegelin Felsefi
Bilimler Ansiklopedisinden (Hegel, 1991, s. 209, 147 Ek) nemli bir alnt yaparak vurgular.
Engels, zgrlk ve zorunluluk ilikisini doru olarak ilk dnen Hegel oldu demekte ve
Hegelin bu konudaki grn Ona gre zgrlk zorunluluun kavranmasdr. zorunluluk
ancak kavranamad lde krdr (Engels, 1977, s. 202) szleriyle vurgulamaktadr.
zgrlk bu adan, Engelse gre, hem kendimiz hem de doa zerine edinmi olduumuz
zorunluluun bilgisine ve egemenlie dayanr ve ayn zamanda zgrlk, insanlar hayvanlardan
ayrt eden bir zsellik olarak, uygarla doru atlm ilk admn ve tarihsel gelimenin bir
sonucudur (1977, s. 203). zgrln zorunlulukla olan diyalektik ilikisi Marksizm asndan
sadece klgsal eyleme dnk bilisel bir ierikle snrl kalmaz. Marx bu ilikiyi, kendi
dncesinin henz olgunlamam olduu bir dnemde, Hegelin diyalektik kavrayn
nceleyen Epikourosun atomcu varlkbiliminde kurmaya alarak bu konuda diyalektik
dncenin izini srmtr.
114

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

Marx, Demokritos ile Epikourosun Doa Felsefelerindeki Ayrm adl doktora almasnda,
Epikourosun maddeci atomcu varlk kuramnda atomun dz izgiden sapmas grn
Epikourosun felsefesinin Demokritos dncesinden ayrld en zgn yan olarak grmektedir
(Marx, 2001, s. 63). ki filozof arasnda yapm olduu karlatrmada Marx, birok zgn
zelliinden dolay Epikourosun doa felsefesini Demokritosun ya da eski atomculuun basit
bir devam olarak grmeyip Epikourosun yannda yer alr. Bu yaptnda Hegelci bir bak asn
izlemenin yan sra Marx, Epikourosun doa anlayna zorunluluk ile birlikte rastlantya olanak
tand, zorunlulukla zgrln diyalektik bir belirlenim olarak bir arada savunulabilecei
dncesini varlkbilimsel bir tantlamasn gerekletirdii iin byk bir deer yklemektedir.
Ayrca Marx, Epikourosun bu zgn varlksal kavrayn, sadece dnyann felsefe asndan
basit bir kavrann sunmakla kalmayp, ayn zamanda iinde bu dnyada olmak asndan
sevinci barndran bir eylem felsefesinin dayana yaparak, tmyle bir yaam felsefesine
dntrd iin de nemsemektedir. Dolaysyla Marx bu felsefede, kendi maddeci
felsefesinin esinlenmesine olanak tanyacak devrimci ve eletirel bir zellik grmtr (Levine,
1984, s. 64). Marx asndan, Epikouros kavram ile gereklik arasndaki uyumsuzluu ve
elikiyi kavramakla birlikte, olgusal gereklii Hegelde olduu gibi z ve varoluun ya da
gereklik ile kavramn dolayml ya da diyalektik birlii olarak kavram olmasyla da
Demokritosun salt duyumcu felsefesinden daha stn bir dnceye ulamtr.

Ksaca vurgulamak gerekirse, Epikourosun zorunlulukla rastlant ya da zgrlk arasnda

kurmu olduu diyalektik iliki doann diyalektik belirleniminin iyi bir sunumunu
oluturmaktadr. Bununla birlikte Marksist felsefe asndan doann diyalektik belirleniminin
yan sra ve bu dnceye kout olarak, Epikourosun z ile grn ya da kavram ile varolu
arasndaki diyalektik ilikiyi kavray biimi, gerekliin kavrama uymad zaman
dntrlmesi gereken bir eletirel eylem felsefesi ortaya koymak iin olduka nemlidir (Bkz.
Levine, s. 64). Dolaysyla, varoluun kavramndan uzaklat ya da onunla elitii her
durumda hem kavram hem de gereklik birbiriyle uzlatrlmal ve dntrlmelidir.

115

ETHOS: Felsefe ve Toplumsal Bilimlerde Diyaloglar

ETHOS: Dialogues in Philosophy and Social Sciences
Temmuz/July 2013, 6(2), 93-116
ISSN 1309-1328

KAYNAKA

Engels, F. (1977) Anti-Dhring, ev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yaynlar.

Hegel, G. W. F. (1991) Felsefi Bilimler Ansiklopedisi I, Mantk Bilimi, ev. Aziz Yardml, stanbul:
dea Yaynlar.
Hegel, G. W. F. (2006) Tarih Felsefesi, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Hegel, G. W. F. (1986) Tinin Grngbilimi, Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar.
Hegel, G. W. F. (2006) Tze Felsefesi, ev. Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi.
Levine, N. (1984) Dialogue Within the Dialectic, London: George Allen & Unvin Publishers.
Marx K. (1975a) Ekonomi Politiin Eletirisine Katk, ev. Orhan Suda, stanbul: May Yaynlar.
Marx K. (1975b) Felsefenin Sefaleti, ev. Ahmet Kardam, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx K.&Engels, F. (1976a) Alman deolojisi, ev. Sevim Belli, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx K.&Engels, F. (1976b) Komnist Manifesto, ev. Sleyman Arslan, Ankara: Birikim ve
Sosyalizm Yaynlar.
Marx, Heinrich K., (2001) Demokritos ile Epikourosun Doa Felsefelerindeki Ayrm, ev. Saffet
Babr, Ankara: Ayra Yaynevi.
Marx, K. (1978) Kapital, ev. Alaattin Bilgi, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K. (1993) 1844 El Yazmalar, ev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K. (2000) Yabanclama, der. Bartay Erdost, evirenler, K. Somer, A. Kardam vd., Ankara:
Sol yaynlar.
Marx, K. (2002) Louis Bonaparten 18 Brumairei, ev. Sevim Belli, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K., Engels F. (1994) Kutsal Aile, ev. Kenan Somer, Ankara: Sol Yaynlar.
Marx, K., Engels, F. (1975) Engelsten Joseph Blocha Mektup, Felsefe ncelemeleri, ev. Sevim
Belli, Ankara: Sol yaynlar.

116