You are on page 1of 12

Trk Dnyas ncelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies,

Cilt: X, Say 1 , Sayfa: 137-148, ZMR 2010.

ULUS DEVLET NASINDA BR AYDIN: FALH RIFKI ATAY


An Intellectual in the Nation State Building: Falih Rfk Atay
Funda SELUK RN*
ZET
Falih Rfk Atay, imparatorluktan ulus devlete geite ulusun ve devletin yeniden
inas noktasnda nemli isimlerden biridir. Cumhurbakan Mustafa Kemalin en
yaknndaki isimlerden biri olan Atay, hem Kemalizmin teoriletirilmesi ve
sistemletirilmesi hem de halka aklanmas ve halkn bu ilkeler dorultusunda inas
srecine etkin bir ekilde katld. zellikle gazeteyi Kemalizmin halka gtrlmesi ve
benimsetilmesini salama noktasnda yani Kemalizmin propagandas iin etkili bir ara
olarak kullanan Atayn 1930lardaki gezileri de son derece nemlidir. Geziler hem ulus
devlet inasnda gen Cumhuriyet iin en iyi rnei bulmak noktasnda hem de halkn fakl
rejimlere ve lkelere dair bilgi kayna olmas bakmndan nemli bir yere sahipti.
Anahtar Kelimeler: Falih Rfk Atay, Kemalizm, Faizm, Komnizm, ulus devlet
inas
ABSTRACT
Falih Rfk Atay is one of the important names in the reconstruction of the state
and nation in the process of transformation from empire to nation state. Atay, who was one
of the closest names to the President Mustafa Kemal, participated both in the process of
theorizing and systematizing Kemalism and in the process of explaining Kemalism to the
public and the construction of the nation in accordance with these principles. He used the
journal as an effective means of conveying Kemalism to the public and the adoption of
Kemalism. His trips in 1930s are extremely important. Those trips had an important place
in both discovering the best model for the young republic in the construction of nation state
and being the source of information for the public about different regimes and countries.
Key Word: Falih Rfk Atay, Kemalism, Fascism, Communism, Nation State
Building

Giri
Bir imparatorluk ocuu olarak 1893de stanbulda doan Falih Rfk Atay, Osmanl
mparatorluunun son yllar ile Cumhuriyet tarihinin nemli gelimelerine yakndan tanklk etti. lk
genlik yllarndan itibaren farkl dergilerde ve gazetelerde yazan Atay, edebiyat kimliinin yan sra
gazeteci ve siyaset adam olarak da nemli bir yere sahiptir. Atay, gen bir ttihat olarak 1913de Tanin
gazetesinde balad gazetecilik mesleini farkl gazetelerde 1971de lnceye kadar srdrd. Gazeteyi
toplumu aydnlatacak, bilgilendirecek ve onun bilgi ve grgsn artrmak noktasndaki en nemli
*

Dr. Kafkas niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm

137

Funda Seluk irin

aralardan biri hatta bir okul olarak gren Atay, bu yaklam ile Yeni Osmanllar geleneinin zellikle de
inasinin devam olarak da deerlendirilebilir. 1
Gazetecilie Taninde balayan ilerleyen yllarda ttihatlarn genlik kollar ve Trk Gc
Derneine ye olan bylelikle ttihatlarla organik bir iliki de kuran Atay, bu ilk genlik yllardan
itibaren siyaset ile i ie oldu.2 mparatorluun bekas iin ttihatlar ve onlarn Batllama politikalarn
destekledi. Gazeteyi ttihatlarn propagandas iin etkili bir ara olarak kullanan Atay, bu abas ile bir
kamuoyu yaratmaya alt.3 Bu yllarda Atayn dnsel geliimi zerinde etkili olan isim Ziya
Gkalptr. Atay, ttihat ve Terakki Cemiyetinin Genel Merkez yesi ve genlerin eitiminden sorumlu
olan Gkalpn hem seminerlerini hem de yaynlarn yakndan takip etti.4
I. Dnya Savann hemen ncesinde Dhiliye Nezaretinde Talat Paann yannda Trke
Ktibi olarak almaya balayan Atay,5 I. Dnya Savanda ise Bahriye Nezaretinde Cemal Paann
Kalemi Mahsus Mdr Muavini olarak almaya balad.6 Savan ilerleyen yllarnda Paa ile birlikte
Kanal Cephesinde bulundu.7 Osmanl mparatorluunun I. Dnya Savandan yenik olarak
ayrlmasndan sonra imzalanan Mondros Atekes Antlamas sonun balangc oldu. Atekesin ardndan
tilaf Devletleri tm yurtta igale balad. Milli Mcadele yllarnn ateli Ankara hkmeti taraftar Atay,
bu ilk gnlerden itibaren Anadoluda balayan hareketi destekledi. 20 Eyll 1918de yakn arkadalaryla
karmaya baladklar Akam gazetesinde Milli Mcadele yanls yazlar kaleme alan Atay, Anadoluda
dmana kar verilen mcadeleyi stanbulda basn zerinden vererek Milli Mcadele iin kamuoyu
oluturdu.8
Milli Mcadelenin kazanlmasndan ve 1923te Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra
Atay iin de yeni bir dnem balam oldu. mparatorluktan ulus devlete geite Atay, basn sistemin
kendini yeniden retmesi noktasnda nemli bir ideolojik aygt olarak kulland.9 mparatorluktan
Cumhuriyete gei srecinde Atay, imparatorluu kurtarmaktan, yeni bir devlet ve ulus inasn salamak
ynnde bir problematik gelitirdi. Gazeteyi bu noktada etkili bir ara olarak kulland. Artk Atay iin en
temel ama ulusu ve devleti kurmak ve yaatmak oldu.
Bizzat Mustafa Kemal tarafndan Ankaraya milletvekili olarak arlan Atay, kinci Meclise
Bolu milletvekili olarak girdi. 1927ye kadar bu ehirden 19271950 yllar arasnda ise Ankaradan
milletvekili olan Atay,10 Zekeriya Sertel ile birlikte Mustafa Kemalin istei ile Hkimiyeti Milliye
gazetesini yeniden dzenleyerek karmaya balad.11 Atay, 1934te Ulus olarak ad deitirilen ve
iktidarn resmi yayn organ olan gazetede uzun sre bayazarlk yapt. Bir gazeteci milletvekili olarak
1

Ahmet Hamdi Tanpnar, 19. Asr Trk Edebiyat Tarihi, stanbul 1988, s.159-220; erif Mardin, Trk Modernlemesi,
stanbul 2000, s. 283-291.
2
Falih Rfk Atay, Bat Yllar, Ankara 1963, s.60-74.
3
Birka rnek iin bkz. Falih Rfk, Tasallfe Dair, Tanin 15 Terinisani /Kasm 1913; Falih Rfk, Yeni ey, Tanin 24
Knunusani /Ocak1914.
4
Atay, age, s.70-72., Falih Rfk Atayn dnsel geliimi ve kavram dnyas ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Funda Seluk
irin, Falih Rfk Atay (1893-1950) Ankara 2009, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih (Trkiye Cumhuriyeti
Tarihi) Anabilim Dal yaynlanmam Doktora Tezi.
5
Trkiye Byk Milet Meclisi Arivi, Dosya No: 37539, Kutu No: 4, Sicil No: 463.
6
T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 37539, Kutu No: 4, Sicil No: 463.
7
Cemal Paann kararghnda Yedek Subay olarak almaya balayan Atay, blgede yaanan gelimelere yakndan tanklk
eder. Yazar, hem bu gzlemlerini hem de Cemal Paann amdaki faaliyetlerine ve mparatorluun Kanal Cephesindeki
politikalarna dair deerlendirmelerini, 1918de amda iken kaleme ald Ate ve Gne ile 1932de yaynlad Zeytinda
isimli kitaplarnda dile getirir. Ate ve Gne 1918de Osmanlca olarak kaleme alnm ve yaynlanmtr. 1918de
yazlmasna ramen ancak 1932de Trke olarak yaynlanan Zeytindann son blmne Ate ve Gneten ok az bir
blm Trke olarak yaynlanr. Ate ve Gne, tam metin olarak ilk kez Trkeye Muammer Sarkaya tarafndan evrildi.
Bkz., Ate ve Gne, Osmanlcadan eviren Muammer Sarkaya, stanbul 2008.
8
Falih Rfk Atay, ankaya, Ankara 1961, Cilt: I, s.85-87. Bu yazlara bir ka rnek iin bkz.Falih Rfk, Bir Havadis
Mnasebetiyle, Akam 22 Mart 1919; Falih Rfk, Bedbaht zmir, Akam 18 Mays 1919.
9
Louis Althusser, deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul 1989, s. 2830.
10
T.B.M.M. Arivi, Dosya No: 37539, Kutu No: 4, Sicil No: 463.
11
Zekeriya Sertel, Hatrladklarm (19051950), stanbul 1968, s. 105116.

138

Ulus Devlet nasnda Bir Aydn: Falih Rfk Atay

Hkimiyeti Milliye gazetesi, Atayn ulus devlet inasnda bu srece en etkili ekilde katlmasn salayan
ara oldu. Atay, ilk gnden itibaren yazlarn Trk inklabnn hizmetine sunarak, Trk halknn muasr
medeniyet seviyesini yakalamas iin aba sarf etti.
Cumhuriyetin ilanndan sonra ynetici elitler, Trk toplumunu muasr medeniyet seviyesine
karmak amacyla hemen hemen her alanda radikal saylabilecek bir inklap srecini balatt. 1930lara
kadar devam eden bu sre iinde nemli admlar atlm olsa da yaplan dzenlemeler daha ok ynetici
elitler ve onlara yakn evreler arasnda benimsendi. Gen Trkiye Cumhuriyeti, 1930lu yllara tm
dnyay etkileyen dnya ekonomik bunalmnn gerek iktisadi gerekse de siyasal etkileri altnda girdi.
ktidar bir yandan iktisadi skntlar karsnda halkn artan tepkisini nlemek iin areler ararken, dier
yandan inklbn ideolojisinin kurumsallamas srecine hz verdi.12 Ancak hem o gne kadar yaplan
radikal dzenlemeler hem de iktidarn tm abasna ramen zellikle ekonomik alandaki skntlar
hafifletecek giriimlerin yaplamamas halkn tepkisini artrmaktayd. Ayrca, 1930lu yllarn banda
iktisadi skntlarn yannda, Arda ve Irak ile Suriye snrna yakn blgelerde kan isyan ve
karklklar da, ksa srede bastrlmasna ramen, i huzursuzluu artrmaktayd.13
Halkn tepkisini ve honutsuzluunu yakndan gren Cumhurbakan Mustafa Kemal, iktidar
frkas dnda yeni bir frka kurarak, siyasi gerilimi hafifletmek, rejime ynelik eletirilerin ve
honutsuzluun aa kmasn salamak istedi. Bu pratik amalar dorultusunda 12 Austos 1930da
Serbest Cumhuriyet Frkas kuruldu.14 Yeni frka hkmete kar artan tepkiler nedeniyle halkn youn
ilgisini ekti. Bu ilginin en ak gstergesi, Fethi Okyarn zmir gezisi oldu. Ancak bu gezi olayl bir
ekilde son buldu.15 Nitekim geziden ksa bir sre sonra konu ile ilgili olarak Cumhurbakan Mustafa
Kemal ile yaplan grme sonunda SCF, 17 Kasm 1930da resmen feshedildi.
1930larn i siyaset ve uluslar aras ortamdaki gelimeler balamnda son derece hareketli geen
ortamnda Cumhuriyet ynetici elitleri, hem halkn artan tepkisi ve yeni bir frkaya kar gsterdii ilgi
hem de uluslara aras gelimelerin Trkiye zerindeki etkilerinin de bir sonucu olarak her alanda youn
bir ina srecine girdi. Falih Rfk Atay, srecin etkili unsurlarndan bir olarak karmza kar. Atayn
sre iindeki etkinlik alann iki ana balk altnda inceleyebiliriz. Bunlardan ilki; Kemalizmin
tanmlanmas, teoriletirilmesi sreci; dieri ise bu ideolojinin halka gtrlmesi ve benimsetilmesi
noktasndaki etkisidir. ktidarn yapmak istedii tm yeni uygulamalar ve dzenlemelerin habercisi,
aklaycs ve benimseticisi olma noktasnda nemli bir yerde duran Atay, gazetedeki ke yazlarn bu
ama iin etkili birer vasta olarak kullanarak, sistemin kendini yeniden kurmas srecine katkda bulunur.
Falih Rfk Atay ve Kemalizm
Kemalizmin teorilemesi ve sistemletirilmesi noktasndaki nemli admlar arasnda Cumhuriyet
Halk Frkasnn 1018 Mays 1931 tarihleri arasnda dzenledii III. ve 916 Mays 1935 tarihleri
arasnda yaplan IV. Kurultaylar nemli bir yere sahiptir. Her iki kurultay da hem CHFnin i
12

Taha Parla, Kemalist Tek-Parti deolojisi ve CHPnin Alt Oku, Cilt: 3, stanbul 1995, s. 22.
Ayrntl bilgi iin bkz., Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Ankara, 1972. Atay, isyan ieride
hazrlanm ve halkn bir ksmnn destekledii bir hareket deil, darda bir merkezde toplanan ve silahlanan etelerin olay
olarak deerlendirir. arkta Hkimiyeti Milliye, 10 Temmuz 19230; Asker Olmayan Yerde Halk Cumhuriyeti Mdafaa
Etmitir, Hkimiyeti Milliye, 14 Temmuz 1930, s.1. Atayn konu ile ilgili bu yazlar incelendiinde isyan iktidar lehine
etkili bir propaganda unsuru olarak kulland grlmektedir. Yazar bu haberle srekli olarak halkn ve hkmetin birlikte
hareket ettiini vurgular.
14
Serbest Cumhuriyet Frkas ile ilgili olarak ayrntl bilgi iin bkz., Sreyya lmen, Drt Ay Yaam Olan Zavall Serbest
Frka, stanbul 1951; Walter F.Weiker, Political Tutalage and Democracy In Turkey The Free Party and Its Aftermath,
Leiden 1973; Ali Fethi Okyar, Serbest Frka Nasl Dodu, Nasl Feshedildi, stanbul 1987; Ahmet Aaolu, Serbest Frka
Hatralar, stanbul 1994; Fethi Okyarn Anlar-Atatrk Okyar ve ok Partili Trkiye, Haz. Mehmet Seyitdanlolu,
Ankara 1997.etin Yetkin, Serbest Cumhuriyet Frkas, stanbul 1997. Abdlhamit Avar, Serbest Cumhuriyet Frkas
(Bir partinin Kapanmasnda Basnn Rol), stanbul 1998; Cemil Koak, Belgelerle ktidar ve Serbest Cumhuriyet
Frkas: Tarih Yazmnda Serbest Cumhuriyet Frkas, stanbul 2006.
15
Weiker, age, s.96-99; Aaolu, age, s.57.
13

139

Funda Seluk irin

yaplanmas hem de inklbn ideolojisinin belirlenmesi noktasnda nemlidir.16 III. Kurultayn 1314
Mays tarihli oturumlarnda yeni frka program kabul edildi. Programn esaslar vatan, millet, devletin
esas tekilat ve amme hukuku balkl maddelerle ekillenirken, frkann ana vasflar ksmnda ise
Cumhuriyetilik, Milliyetilik, Halklk, Devletilik, Laiklik ve nklplk yani daha sonra Alt Ok
olarak adlandrlacak olan ilkeler kabul ediliyordu. Bu ilkeler arasnda aslnda yeni olan Devletilik ve
nklplktr. Dier ilkeler daha nceki programda bir ekilde ifade edilmiti. Bylece inklap frkasnn
ana prensipleri ortaya konulmu oluyordu.17 CHFnn 1931deki kurultaynda frkann hemen hemen her
alanda etkinliini ve otoritesini temin edecek dzenlemeler yapld. zellikle inklbn ideolojisinin
oluturulmas noktasnda hem program hem de tzkte yaplan yeniliklerle inklabn ideolojisi
balamnda bir propaganda srecine de zemin hazrlanyordu.
IV. Kurultay sonunda hazrlanan programda ise, herhangi bir ekilde sa ve sol ideolojilerden
uzak durularak yeni ve zgn bir yol olan Kemalizm vurgusu zerinde duruldu. 1931deki kurultaydan
farkl olarak 1935te Genel Sekreter Recep Pekerin nclk ettii parti devlet birliktelii zerinde ok
daha kuvvetli bir ekilde durulmakta ve bizzat Genel Sekreter tarafndan Trkiye Cumhuriyetinin bir
parti devleti olduu, partinin devletle birlikte alt vurguland. Dnemin zerinde en ok konuulan
konulardan biri olan plan kavram hem ekonomik hem de sosyal ve kltrel alandaki tm atlmlar iin
kullanlmtr.18 1935deki programda Kemalizmin halka benimsetilmesi balamnda zellikle kitap,
dergi ve gazete gibi propaganda srecinde etkili olabilecek aralarn kullanlmasnn zorunluluu zerinde
durularak, kentlerde ve kylerde kitapsaraylar, okuma odalar, evleri kurulmas kararlatrld.19 Her iki
kurultay sonunda hazrlanan 1931 ve 1935 programlarnn oluturulma srecinde pek ok yabanc parti
program gzden geirilmitir.20
Cumhuriyet ynetici elitleri ulus devlet inasna ncelikli olarak ideolojinin sistemletirilmesi,
kurumsallatrlmasyla balad. CHFnn 1931deki kurultaynda hazrlanan frka program ve tznde
alt ilke halinde belirlenen inklabn ideolojisinin sistemletirilmesi balamnda 1930lu yllar hem
bireysel hem de grup olarak eitli giriimlerin yaand bir yl oldu. Kadro ve lk dergileri gibi nemli
grup almalar dnda CHF evresinden pek ok kii Kemalizm zerinde durarak ideolojik
yaplandrma srecine katlmaktayd.21 Ancak bu giriimler beraberinde Kemalizme dair farkl
yaklamlar da gndeme getirdi. Nitekim Kadro daha ok ekonomik devleti arlkl bir Kemalizm
tanmlamas yaparken, lk daha ok halk, devleti ve otoriter bir Kemalizm yaklam
sergilemekteydi.22 Atay da Kemalizmin hem tanmlanmas hem de halka gtrlerek ona benimsetilmesi
noktasndaki nemli isimlerden biridir.
Falih Rfk Atayn bu yllardaki Kemalizm tanm iindeki nemli vurgularndan biri inklabn
ideolojisinin duraan olmad daima hareket halinde olduudur. Ataya gre, inklap ilk gnlerdeki
heyecann kaybetmemeli, dinamik olmaldr. Halk Frkasnn hibir zaman mdafaa deil, her zaman
taarruz yapmas gerektiini dnen yazar, frkann en ok korkmas gereken dururumun ise kendi
saflarndaki skun olduuna iaret eder.23 Yazara gre, inklab henz tamamlanmamtr. Bu nedenle de
inklap frkasna hareket, hizmet ve muvaffakiyet eklinde zetlenebilecek byk grevler dmektedir.

16

Fahir Giritliolu, Trk Siyasi Tarihinde Cumhuriyet Halk Partisinin Mevkii, Ankara 1965, Cilt: I, s.90; Mete Tunay,
Trkiye Cumhuriyetinde Tek Parti Ynetiminin Kurulmas (19231931), Ankara 1981, s.307322.
17
Giritliolu, age, Cilt:I, s.90; Tunay, age, s.307-322.
18
Giritliolu, age, Cilt:I, s. 102-109.
19
Parla, age, s.28-46.
20
Tunay,, age, s.312-313.
21
Tekin Alp, Kemalizm, stanbul 1936, Mehmet eref Aykut, Kamlizm, stanbul 1936; Saffet Engin, Kemalizm nklabnn
Prensipleri, stanbul 1938, pek ok kii bu konudaki grlerini ortaya koyup Kemalizmin teoriletirilmesine katkda
bulunurken, dier yandan da zellikle; Recep Peker, Mahmut Esat Bozkurt, Yusuf Hikmet Bayur ve Yusuf Kemal Tengirekin
devrim tarihi dersleriyle Kemalizmin ii doldurulmaya allyordu., Tunay, age, 327-330.
22
Hakk Uyar, Resmi deoloji Ya da Alternatif Resmi deoloji Oluturmaya Ynelik ki Dergi: lk ve Kadro Mecmualarnn
Karlatrmal erik Analizi, Toplum ve Bilim, Say: 74 (Gz 1997), s. 190.
23
Falih Rfk, Fikir Kavgas, Hkimiyeti Milliye, 3 Temmuz 1931.

140

Ulus Devlet nasnda Bir Aydn: Falih Rfk Atay

Grld gibi Atay, Kemalizmin ncelikli olarak dinamik bir karaktere sahip olmas gerektiini
gndeme getirir. Bu zellikler ayn zamanda inklap frkasnn da en temel vasf olmaldr.
Falih Rfk Atayn Kemalizm tanm erevesinde zerinde durduu dier bir kavram da disiplin
ve otoritedir. Ataya gre otorite, devletin hrriyetidir. 24 Disiplin ve otorite Atayn bu yllardaki en
ncelikli ve youn bir ekilde kulland kavramlar arasnda yer alr. Her iki kavram da inklabn
ideolojisinin olduu kadar inklap frkasnn zellikleri arasnda olmaldr.
Atay, halkn ve ulusun inas srecinde otoriter bir yapdan yandr. Nitekim Onun bu yllardaki
ke yazlarnda sk sk dile getirdii sylemlerinden biri de dnyann ekonomik kriz dnda bir
demokrasi krizi de yaaddr. Ataya gre otorite ve disiplin her trl idarede koruyucu ve kurtarc
vastalardr. 25 Bir millet ve memleket yaratmak amacnda olan Trk inklaplar da bu vastalardan
yararlanmaldr. Aslnda Atayn bu yaklam zerinde dnya ekonomik krizi sonras ekillenen uluslar
aras ortam etkilidir. Ekonomik bunalmn etkisi ile pek ok lkede devletin her alandaki etkinliinin
artt, parlamenter sistemlere kar bir gvensizliin yaand ve daha otoriter yaplarn gndemde
olduu bir dnemde, Trkiye de doal olarak bu durumdan etkilendi. CHFnn nc ve Drdnc
Kurultaynda alnan kararlarla da devletin her alandaki etkinliinin ve otoritesinin artmas salanyordu.
Atay da yeni bir vatan iin yeni bir halkn yaratlmas gerektiini, bu srete ise otoriter bir devlet
yapsnn zorunlu olduunu dnr. Nitekim Ataya gre, hrriyet cumhuriyetinindir.
Cumhuriyetilerin iktidarn ve otoritesini zaafa uratan her eyle26 etkili bir ekilde mcadele etmeleri
zorunludur. Bu mcadelenin hi phesiz ki en nemli basama inklabn ideolojisini sistemletirmek ve
onun dorultusunda halk ina etmektir.
Falih Rfk Atayn Kemalizm tanmnda 1930 ve 1932 yllar arasndaki gezileri nemli bir yerde
durur. Atay, ilk olarak 1931 yl iinde Faist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmu Makedonya;27 Yeni
Rusya28 ve Denizar29 isminde gezi notlarndan oluan kitap yaynlad. Her gezinin amac da, gen
cumhuriyete farkl alanlarda iyi ve baarl rnekler bulmakt. Bu geziler arasnda sadece Denizar
kitabna konu olan Latin Amerika gezisi, 1927 ylnda yapld. Atay, gezi ile ilgili baz notlarn 1927
ylnda Hkimiyeti Milliyede yaynlam, 1931de ise bu geziye dair gazetede yaynlamad notlarn da
ekleyerek Denizar kitabn yaynlad.
Geziler srasndaki gzlemlerini hem ke yazs hem de kitap olarak yaynlayan Atayn zellikle
dnemin iki otoriter devleti; talya ve Sovyet Rusyaya yapt gezileri son derece nemlidir. Gezilere
dair gazete yazlar ve kitaplarnda Atay, her iki rejim ile Kemalizmi benzerlikler ve farkllklar
ynnden karlatrld gibi, Kemalizmi tanmlamaya da alr.30 Ayrca bu geziler hem ynetici
elitlerin hem de halkn bu lkelere dair bilgi kayna da olur. Aslnda Atayn geziler srasndaki en temel
problematii Trkiyedeki rejim iin en iyi rnei bulmaktr. Nitekim Ataya gre her iki rejim de farkl
ynleriyle ve zellikle de ideolojilerini sistemletirmek, bunu halka gtrmek ve bir kadro yaratmak iin
kulland metotlar bakmndan Kemalizm iin iyi birer rnek niteliindedir.
Falih Rfk Ataya gre, Trk inklabnn ve ideolojisinin ncelikli meselelerinden biri kadrodur.
Hem Faizm hem de Komnizm bu noktadan bakldnda Kemalizme gre ok ansldr. Atay,
Faizmin baarsnn en byk nedenlerinden birinin Mussolininin istedii kadroyu hazr bulmas
olduunu dnr. Bu adan yazar, Mustafa Kemali ve Trk inklabn talihsiz olarak deerlendirir.
Trk inklabnn kadrosunu yaratmasnn zorunluluunu ise, Zarar halktan deil yar mnevverlerde,
24

Falih Rfk, Otorite, Hkimiyeti Milliye, 21 Temmuz 1931; Atay, Kurtulu, s.85.
Falih Rfk, agm, Hkimiyeti Milliye, 21 Temmuz 1931.
26
Falih Rfk, Ho Grrlk, Hkimiyeti Milliye, 22 Temmuz 1931
27
Falih Rfk Atay, Faist Roma, Kemalist Tiran, Kaybolmu Makedonya, Ankara 1931.
28
Falih Rfk Atay, Yeni Rusya, Ankara 1931.
29
Falih Rfk Atay, Denizar, stanbul 1931.
30
Tunay, Atayn 1931de yaynlad Denizar, Yeni Rusya ve Faist Roma Kemalist Tiran ve Kaybolmu Makedonya isimli
almalarnn CHPnin rejimin sistemletirilmesi ve teoriletirmesi srecinde nemli bir yere sahip olduunu syler. Bu
gezilerin devam olan 1932 tarihli Moskova Roma kitabnn da ayn neme sahip olduunu yazan Tunay, bu noktada Atayn
nemli bir yere sahip olduunu dnr. Tunay,, age, s.312-313.
25

141

Funda Seluk irin

mrtecide, ahsi hrslar iin ilmi bile hareketleri gibi senede yz ekle sokan tam mnevverlerden
geliyor. Eer iyi kadrolu bir frka disiplin ve kontrol olmazsa cehil kadar ilim de zarar verir.31
ynndeki aklamas ile ortaya koyar. Dolaysyla Kemalizmin ilk ve en ncelikli sorunu kadrosunu
yaratmaktr. nk bu kadro her alanda nc olaca gibi bir yndan ulusu da yaratacak olandr. Atayn
bu sekinci tavr dnem aydnlarnn sk sk dile getirdii bir yaklam tarzna en iyi rneklerden biridir.
Nitekim Atayn konuya dair grlerini dile getirdii bu gnlerde evket Sreyya Aydemirin nklap ve
Kadro32 balkl konferans zerinden konu ile ilgili bir tartma da gndeme getirilmiti.
Falih Rfk Atay, Faizm ve Komnizmin baarsnn ncelikli nedenini inklap kadrolarn
oluturmalarna balad gibi disiplin ve otoriteyi gayet iyi bir ekilde kullanmalarna da balar.33
zellikle talyada genlerin otoriter bir doktrin olduunu belirttii Faizm dorultusunda disipline
edilmesi yazarn zerinde en ok durduu ve dikkat ektii konudur. Trkiyedeki iktidarn dikkatini bu
iki duruma ekmek isteyen Atay, otoriter bir devlet anlayndan yana olduunu ak bir ekilde ortaya
koyar. Demokrasi ve liberalizm realite tarafndan bin kere malup edilmitir. leriye gitmek iin dolak
ini klar yerine kestirme yollar kestirme kprler aranmaldr.34 Atay, bu yaklam nedeniyle
Trkiyenin dnyann iinde bulunduu bunalmn temel nedeni olan liberalizm ve demokrasiyi deil, iki
otoriter devlet olan talya ve Sovyet Rusyay rnek almasndan yanadr.
Falih Rfk Ataya gre, Kemalizm bir vatan siyasetidir. Bu vatan siyasetinin salkl ve
baarl ekilde srdrlebilmesi iin snflarla blnmek, frkalara paralanmak gibi milli enerjinin
verimini yarya dren hastalklardan 35 uzak durulmasnn zorunluluu Atay tarafndan sk sk dile
getirilir. Yazara gre, Kemalizmin gelecei iin halkn CHF etrafnda toplanmas, snfsz bir toplum
anlaynn benimsenmesi ve tek frkann sk kontrol altnda inklap neslinin yetitirilmesi
gerekmektedir. Grld gibi Atay, otoriter bir devlet yapsndan yana olduu gibi, tek partili rejimi de
savunur. Atay, bu durumun gerekesini de; yllar sonra kaleme ald nan isimli kitabnda Ben
Atatrkn tek parti rejimini, Atatrk devrimcilii Trk milletini Bat medeniyet toplumlarnn btn hak
ve hrriyetlerine kavuturaca iin, bu devrimleri ok partili demokratik rejimle yrtmek imkansz
olduu iin savundum.36 diyerek dile getirir. Atay, ne halk ne de lkenin iinde bulunduu ortamn ok
partili bir hayata uygun olmadn dnmektedir. nklap nesillerinin ancak bylesi bir ortamda
yetitirilebileceini savunur.
Falih Rfk Atay, Kemalizmin en ncelikli sorununu bylece ortaya koyduktan sonra her iki
rejim ile karlatrma yaparak Kemalizmi aklamaya, tanmlamaya da alr. Faizmi; lkedeki
snflarn kavgasn nlemek ve bunlar birbirleri ile uzlatrmaya almak olarak deerlendiren Atay,
Kemalizmin ise; henz snf kavgas domam bir toplumda demokrasi salgnlarnn menedilmesi
ynnde bir hareket iinde olduuna dikkat eker. Yazara gre, Trkiyede Garpl ve arkl olmak
zere iki snf bulunmaktadr. Trk inklabnn amac ise, Trk halknn garpllamasn salamaktr.
Ancak bu yaplrken Batl toplumlardaki snf kavgas ve demokrasi gibi hastalklar alnmamaldr.37
Nitekim Kemalizm, batm bir devletin mezar stnde, onu batran btn kuvvetlere kar milli bir
31

Atay, age, s.45.


Bu konferans daha sonra geniletilerek kitap olarak yaynlanr. evket Sreyya Aydemir, nklap ve Kadro, Ankara 1932.
33
Atay, age, s.12-14.
34
Atay, age, s.25.
35
Falih Rfk, Frkada, Hkimiyeti Milliye, 14 Knunuevvel/Aralk 1932.
36
Falih Rfk Atay, nan, stanbul 1965, s.nsz.
37
Atay, Faist Roma., s.30. Falih Rfknn talya ve Rusya gzlemleri sonunda kaleme ald kitaplar ile ilgili baz
deerlendirmeler iin bkz., Sina Akin,Falih Rfk Atayn Atatrk Dnemi Gezi Kitaplarnda Ulusu eler, Tarih ve
Milliyetilik I. Ulusal Tarih Kongresi Bildirileri, Mersin 1999, s.99-103. Akin, Falih Rfknn her iki kitabndaki slubunu
da beenmez ve yazar tutarl bulmaz. zellikle Faizm tanmlamasn gerekten uzak olarak deerlendirir ve yazarn totaliter
bir eilim iinde olduunu belirtir. Falih Rfknn hem Faizm hem de Komnizm algsnn gerei ne kadar yanstt
tartmaldr. Zaten yazarn derdi de ideolojik olarak ne Faizm ne de Komnizmdir. O, her iki rejimin de zellikle halk ina
metotlaryla yakndan ilgilenir. Dnyann iinde bulunduu buhran kapitalizm ve demokrasinin krizi olarak deerlendiren
Falih Rfk, pek ok lke gibi, buhrana alternatif olarak grlen iki rejim ile yakndan ilgilenir. Dier bir alma iin bkz.,
Alper Bakacak , Falih Rfk Atayn Dnce kliminde Kemalizm, Cumhuriyet Tarihi Aratrmalar Dergisi, Say:2, Gz
2005, s. 145156.
32

142

Ulus Devlet nasnda Bir Aydn: Falih Rfk Atay

kurtulu hareketi olarak balamtr ve bu milletin medeniyetini ve hemen btn messeselerini deitiren
bir hareket olarak devam etmektedir.38 Grld gibi Atayn Kemalizm tanm erevesinde zerinde
durduu en nemli iki zellik milli bir karaktere sahip olmas ve halkn batllamasn ama edinmesidir.
Falih Rfk Atay, hem Sovyet Rusya hem de talyann Trk inklab iin iyi bir rnek
olabileceini dnrken, ayn zamanda Kemalizmin zgnlne de dikkat eker: Biz ne Komnistiz,
ne Faistiz. Biz Kemalistiz. Bizim Rusyada ve talyada sevdiimiz ey bizim iimize yarayacak ihtilalci
terbiye ve inkiaf metotlardr.39 Atay, bu aklamalaryla ayn zamanda geziler sonundaki
deerlendirmeleri nedeniyle kendisine yneltilen Komnist ya da Faist olduu ynndeki sulamalar da
cevaplamak ister ve kendisinin Kemalist olduunu belirtir. Kendilerinin tm abasnn Yeni Trkiye
genliini misalcilikten, rnekilikten, modelcilikten Osmanl taklitiliinden uzak tutmak olduunu
vurgulayan Atay, Trk halknn zgn ideolojisi oluturulurken dier pek ok ideolojinin tecrbelerinden
yararlanlmasnn da gerekliliine iaret eder. Yazarn, talya, Sovyet Rusya rejimlerine ve dier pek ok
rejime dair gzlemleri de bu balamda nemli bir grevi yerine getirmektedir. Ancak tm bu tecrbelere
ramen, Kemalist gen nesil, taklitten uzak, hr ve zgn bir kafaya sahip olmaldr.40 Atay, inklabn
zgnl noktasnda Batdan da hangi lde yararlanlmas gerektiini ortaya koyar. Garp bize ancak
ilim ve teknik yardm yapabilir. Bize klavuzluk edebilir ve muhta olduumuz madde cihazlarn
verebilir. Fakat milli Trkiye, ancak Trk kafasnn ve Trk ruhunun yourup yaratt yepyeni bir eser
olacaktr.41 Atayn bu yaklam zerinde Ziya Gkalpn kltr ve medeniyet ayrm etkilidir.42 Batdan
ancak medeniyetin yani evrenselin alnaca, zn yani yerli, milli kltrn korunmas vurgusu bu
tarihlerde Trk modernlemesine dair sklkla zerinde durulan bir yaklamdr.
Falih Rfk Ataya gre, bu esaslar gz nne alnarak ekillenen alt ok Kemalizm davasnn
tezatszln, aydnln, btnln ve milli karakterini vcuda getiren alt disiplindir. Herhangi biri
zayflad zaman dava, zln ve yaratcln kaybeder. ktidarn belirledii alt ilkenin birbirleriyle
olan ilikilerine ve Kemalizmin ancak bu ilkelerin tamamnn bir arada olmasyla varln srdreceine
dikkat eken Atay, Kemalizmi ise; canl, uurlu bir kltr olarak tanmlar.43 Atay, bu uurlu ve canl
kltr, Osmanl slahatlarndan inklap hassa nedeniyle ayrrken dier pek ok rejimden de Trk
milletinin z benlii ve z dehas saf kalarak yeni bir normlar cemiyeti yaratmak noktasnda ayrr.44
Grld gibi Atay, Kemalizmi Trk milletine zg, halkn yeni deerlerle toptan inasn ama edinen
bir ideoloji olarak deerlendirir. Bu tanmda zellikle z benliin yani Trk kltrnn korunarak,
halkn batllamas vurgusu dikkatten kamamaktadr. Dolaysyla yazar, Kemalizmi Gkalpn, kltr
ve medeniyet ayrm balamnda da deerlendirir. Yani ama; Trk kltrn koruyarak halkn
batllamasn salamak, onu belirlenen ilkeler dorultusunda iktidarn nclnde ve denetiminde ina
etmektir. Atay tam da bu noktada Kemalizmi geri bir Asya memleketinden muasr bir devlet ve ileri bir
millet messesesi yaratm bir medeniyet deitirme hareketi olarak da tanmlar. Atayn Trk halkna
zg ve Trk toplumunun batllamasn ama edinen bir ideoloji olarak tanmlad Kemalizmin ayn
zamanda Baty taklit etmemesi ve Batnn bnye hastalklarndan da korunmas gerekmektedir.45 Atay
iin bu hastalklarn banda snf kavgalar, demokrasi ve liberalizm gelmektedir.46 Nitekim yazara gre,
dnyann iinde bulunduu skntnn asl sorumlusu liberalizm ve demokrasidir. Bu nedenle de
38

Atay, age, s.9.


Atay, age, s. 45.
40
Falih Rfk, Trkiyenin Hr Kafas, Hkimiyeti Milliye, 5 Austos 1933,, nklabmzn Kkleri, Hkimiyeti Milliye, 5
Terinievvel/Ekim 1933; Cumhuriyet Nesli, Hkimiyeti Milliye, 6 Terinievvel/Ekim 1933.
41
Falih Rfk, Madde ve Tefsirler, Hkimiyeti Milliye, 13 Austos 1933. Falih Rfk, bu yazs ile kendisini Akn gazetesinde
eletiren Ahmet Aaoluna cevap vermek iin kaleme almtr.
42
Ziya Gkalp, Hars ve Medeniyet, Yeni Mecmua, Say: 167 (Ocak 1923), 2332.
43
Falih Rfk, 6 Ok, Hkimiyeti Milliye, 29 Terinievvel/Ekim 1933; Fikir ve Sanat, Hkimiyeti Milliye, 29
Terinievvel/Ekim 1933; Bizim Meslekimizde, Hkimiyeti Milliye, 1 Knunuevvel/Kasm 1933.
44
Falih Rfk, a.g.m., Hkimiyeti Milliye, 29 Terinievvel/Ekim 1933.
45
Falih Rfk, Davann Tam stndeyiz, Hkimiyeti Milliye, 23 Knunuevvel/Kasm 1933; Falih Rfk bu yazsn, smet
nnnn Memleketi mar Edecek Sermaye lk, Say: 11 (Knunuevvel/Arlk 1933), makalesi zerine kaleme alr. Devlet
ve Halk, Hkimiyeti Milliye, 5 Knunusani/Ocak 1934.
46
Falih Rfk, Buhran ve Islahat, Hkimiyeti Milliye, 7 Terinievvel/Ekim 1934.
39

143

Funda Seluk irin

Kemalizmin varln srdrmesi, kendi yasalar stnde bir ahlak ve fikir disiplini kurmas ve bunu
vatann canl unsurlarna maletmesiyle47 mmkndr. Ataya gre, Kemalizm Batnn tecrbelerinden
yararlanabilir ancak, zgnln yitirmemelidir.
Falih Rfk Atay, 1932de talya ve Sovyet Rusyaya tekrar gider. Buradaki gzlemlerine
dayanarak kaleme ald Moskova-Roma kitabnda da Kemalizmin durulmu, kitaplam, idarelemi
olmadn aksine yryen, kmldayan arayan, canl ve oynak bir ihtilal olduunu vurgular.48 Atay,
Moskova-Roma kitabnda da Kemalizm ile Faizm ve Rus ihtilali arasndaki benzerlikler zerinde durur:
Kemalizmle, Faizm arasnda hususi bir yaknlk, devlet, fert ve ecnebi sermaye teebbslerinin ne
de yer vermekte olmalardr. Kemalizm ile Leninizm arasnda hususi bir yaknlk ise, her iki tarafn halk
ynlar ve iktisadi inkiaflar ile garp arasndaki uzun ayrl en ksa zamanda telafi etmek zaruretidir.
Ancak Atay, tm bu benzerlikleri ortaya koymasna ramen daha nceki aklamalarnda olduu gibi
iktidarn amacn davamz Amerikalamak, Rusyalamak, talyalamak, Almanyalamak deil, ideal
Trkiyeyi yapmak49 szleriyle belirterek amacn bu ideolojilerden birini almak olmadn ortaya
koyarak bir kez daha Kemalizmin zgnlne dikkat eker.
Falih Rfk Atay, Kemalizmin zgnl balamnda sadece Faizm ve Komnizm ile bir
deerlendirme yapmaz. Ayn zamanda Kemalizmi Osmanl mparatorluu dnemindeki slahatlardan da
ayrr. Ataya gre, Kemalizm mparatorluk dnemindeki slahat ve reform hareketlerinden ideal ve
sistem bakmndan ve Merutiyet dnemindeki stn kr ve takliti slahatlardan ise milleti
yaratm 50 olmak ynnden ayrlr. Atayn bu abas aslnda Kemalizmin Merutiyetin bir devam
deil, ondan bir kopu, farkllk olduunu ortaya koymaktr. Nitekim yazar iin Kemalizm znde bir
modernleme projesi, baarlm bir medeni millet yaratmak davasdr.
Atay, Kemalizmin mazlum milletler iin bir rnek tekil ettii vurgusunu da sk sk yapar. Tm
dnyaya rnek olan Rus devrimi gibi, Trkiyenin kurtulu hareketinin de mazlum insan ynlar iin
uyarc ve sarsc bir etkisi olduunu belirten Atay, tm bu benzerliklerden daha nemli olan bir
benzerliin ise; Ruslarn byk halk yn iin Komnizm gibi yepyeni bir messeseyi yerletirmesi gibi
Trk inklabnn da arkl bir halk yn iine garplk messesesini 51 yerletirmesinde grr. Atay,
Rus devrimi ile Avrupay da karlatrr: ki byk tecrbe, biri Garp Avrupasnn bitmi tecrbesi,
biri Rusyann balam tecrbesi Biz iki alemin tecrbesinden ders alacak milletler arasnda
bulunuyoruz. Ne snf kavgas arasnda bocalamaktayz, ne snf diktatoryasna ihtiyacmz var.52 Gen
Trkiyenin Avrupann bitmi, demokrasi ve liberalizm gibi sakncal sonular ortada olan khne
tecrbesinden deil, gen Sovyet Rusyann ksa srede halkn ina etmesini salayan tecrbesinden
faydalanmas gerektiini savunur. Aslnda Atay, ne Komnizm ne de Faizm ile bir ideoloji olarak
ilgilenmez. Onun tm ilgisi her iki lkenin de ksa sre iinde devlet ve halk ina etme noktasndaki
metotlardr. Bu yllarda temel problematii yn terbiyesi olan Atay, gzlemleri ile iktidara bu balamda
yardmc olabilecek, dnemin otoriter iki devletinden rnekler sunmaktadr. Ancak bunu yaparken her iki
rejimin de baz ekinceleri olduunu, bundan dolay da her lkenin kendine zg bir sistem gelitirmesi
gerektiini de vurgular.
Falih Rfk Atayn Kemalizm tanm erevesinde gndeme getirdii bir durum da gerek ve
gerek olmayan Kemalistler deerlendirmesidir. Bu durumu asl Kemalist ve Gaziciler kavramlaryla
47

Falih Rfk, nklabn Terbiyesi, Ulus, 21 ubat 1937.


Atay, Moskova, s.5.
49
Atay, age, s.17-19, Falih Rfk, nklaplarn Mcadelesi Hkimiyeti Milliye, 17 Mays 1932, s.2., Atay, bu ke yazsnda
Ruslarn rejimlerinden irenmi olmalarna ramen Amerikann ve Almanyann tekniinden yararlandklarn
belirtmektedir. Bu tespiti ile Falih Rfk, aslnda Trk inklabnn da ideolojik olarak ok farkl olsa da baarl rneklerden
yararlanmasnda bir saknca olmadn ortaya koymak istemektedir. Rusya bu politikas ile halkn inada ok baarl
olmutur. nk ideali heyecanlatran gzel sanatlar ve ideali maddeletirecek ihtisas ve teknik btn inann bana
gemitir.
50
Falih Rfk Atay, Bizim Ky, Kadro, Say: 18 (Haziran 1933), s.1517.
51
Atay, age, s. 16.
52
Atay, age, s.171-172.
48

144

Ulus Devlet nasnda Bir Aydn: Falih Rfk Atay

gndeme tayan Atay, asl Kemalistlerin Gazinin kafasn anlayanlar olduunu sylerken korkudan
yahut menfaatten, hatta saygdan Mustafa Kemali brakmayan, brakamayan veya onunla ticaret eden
maiet edenlerin ise Gazici olduklarn yani gerek Kemalist olmadklarn syler. Atay, bu grubun en
byk zelliinin menfaatleri iin hi olmadklar, hi benimsemedikleri ekillere girip, inklaplar
benimsiyormu gibi yapmalar 53 olduunu belirtir. Gerek Kemalistlerle, gerek olmayanlarn ayrmn
yapan Atay, kendisinin de iinde bulunduu gerek Kemalistlerin ilk amacnn, genlere tam, sert,
msamahasz, ak bir mefkreler disiplini, bir ruhlar organizasyonu ve bir dava ahlak54 vermek
olduuna dikkat eker. Grld gibi Atay, inklabn ideolojisinin belirlenmesi ve benimsetilmesinde
ancak Mustafa Kemalin belirledii prensiplere gerekten inanan gerek Kemalistlerin grev alabileceini
belirtir. Dolaysyla ulusun ve devletin inas noktasnda sz sahibi ve etkin olacak kiiler ancak gerek
Kemalistler olmaldr.
Falih Rfk Atay ve nklap deolojisinin Halka Gtrl
Falih Rfk Atayn ina yllarndaki dier etkinlik alan ise, sistemletirilmeye allan inklap
ideolojisinin yani Kemalizmin halka gtrlmesi ve benimsetilmesidir. Atay, Kemalizmin propagandas
noktasndaki en etkili isimlerden biri olarak karmza kar. Ona bu etki imknn Althusserin devletin
ideolojik aygtlar iinde yer verdii gazete salar.55 Dnem iindeki ke yazlar dikkate alndnda
Atayn iktidara yakn tm aydnlar gibi Kemalizmin halka gtrlmesi, aklanmas ve
benimsetilmesinin salanmas noktasnda nemli bir yere sahip olduu grlr.
Halkn inklap ideolojisi dorultusunda Cumhuriyet ynetici elitleri nclnde inas
balamnda ilk ve ncelikli konu Ataya gre, eitim ve onun araclyla halkn terbiyesidir. Bir rejimi
yrtmek, yerletirmek ve esaslandrmak iin halkn terbiyesinin her tedbirden ok daha etkili olduuna
dikkat eken Atay, terbiye meselesinin ise, Trkiyenin en ncelikli ve zor ilerinden bir olduunu
belirtir. Yazarn halkn terbiyesi iin Trkiyenin rnek almasn istedii lkeler Sovyet Rusya ve
talyadr. zellikle yn terbiyesinde en etkili metotlar yazara gre ancak Rusyadan alnabilir.
imdiye kadar baarl olmad ak ekilde grlen Latin terbiyesinin terk edilmesi gerektiini
vurgulayan Atay, yeni terbiyenin ise ynn ve elitin terbiye edilmesini salamak gibi iki amac olmas
gerektiine iaret eder.56 Atay, halkn olduu gibi elitin yeniden oluturulmas gerektiini dnr. Bu
srete ise halkn yeniden ina eden Sovyet Rusya ve talya Trkiye iin iyi birer rnektir. Terbiye
kavram Atayn bu tarihlerde youn olarak dile getirdii nemli kavramlarndan biridir.
Falih Rfk Ataya gre, Moskovann yn terbiyesi metotlar, devleti Trk iktisatl iin ise
Faizmin korporasyon metotlar, yepyeni kafa ve ruhta bir cumhuriyet genci yetitirmek iin her iki
inklabn ocuk ve gen yetitiren metotlar57 dikkatle incelenmeli ve bu metotlardan yararlanlmaldr.

53

Falih Rfk Atay, Roman, stanbul 1932, s.164-165.


Atay, age, s.167-168. Falih Rfk, Romanda bu tartmalar yaparken, Cumhuriyette Peyami Safa nklabn ideolojisi
balkl yazsyla Kadro ile yeni bir polemik gndeme gelir. Safha kadrocular Faizm etkisinde olmakla ve buna da herkesin
kabul edecei bir klf olan Kemalizm adn verdiklerini syleyerek eletirir. Safann eletirilerine cevap veren Burhan Asaf,
kendilerine yneltilen hem Bolevik hem de Trk Faizmi ynndeki eletirilerin yersiz olduu zerinde durmaktadr. Tekelilkin, age, s. 322.
55
Althusser, age, s.28-30.
56
Falih Rfk, Maarifimizle Anlaalm, Hkimiyeti Milliye, 8 Austos 1931; Mnevver ve Halk, Hkimiyeti Milliye, 16
Knunusani/Ocak 1930; lk Tahsil, Hkimiyeti Milliye, 19 Knunusani/Ocak 1931.
57
Atay, age, s.5. Trk Aydnn Faizm ile ilgilendii yllarda bata Oryantalist Ettore Rossi olmak zere birok Faist aydn da
Kemalizm ile yakndan ilgilenmektedir. Bu konuda ayrntl bilgi iin bkz, Giacomo Caretto, 1930larda Kemalizm-FaizmKomnizm zerine Polemikler, I-II, Tarih ve Toplum, Say:1718, (Mays 1985/Haziran 1985), s. 5660; 6265. Ancak
Rossinin Trk inklab ile Faizm arasnda baz benzerlikler kurmas Kadro yazarlarndan Burhan Asafn eletirilerine neden
olur. Asaf, Rossinin Milli Kurtulu nklabn tarihsel srecin doal ve uyumlu bir sonucu olarak deil, sadece bir garpllama
hareketi olarak deerlendirmesini eletirir ve Trk devriminin zgnln ortaya koymaya alr. Bkz., Burhan Asaf,
Faizm ve Trk Milli Kurtulu Hareketi, Kadro, Say:8, (Austos 1932), s.42-47. Caretto, Burhan Asafn bu yazsnn
Rossinin grleri zerinde etkili olduunu belirtir. Caretto, Rossinin daha sonraki yazlarnda Kemalizm ile Faizm
54

145

Funda Seluk irin

Trk halknn muasr medeniyet seviyesini yakalamasn salayacak olan Kemalizmin prensipleri
dorultusunda terbiyesi, bu tarihlerde Atayn en ncelikli problematikleri arasndadr. Ataya gre gen
cumhuriyet iin tam da bu noktada en iyi rnek Sovyetlerin yn terbiye metotlardr.
Sovyet Rusyann bir yndan Sovyet vatandan yaratmas noktasndaki baarsnn srr Ataya
gre, nefis sanatlar, hatipler, kitaplar, gazeteler, sokak yazlar, sinema, radyo, fotoraf, ders ve her
eyden istifade ederek 58 halka ihtilalin prensiplerinin benimsetilmesidir. Atay, bu tarihlerdeki ke
yazlarnda Sovyet Rusyann ihtilalin ideolojisini halka gtrme ve benimsetme balamnda modern
cihazlardan ve gzel sanatlardan nasl yararlandna da deinmekte, Trk inklabnn da ayn ekilde
etkili bir propaganda srecine girmesi gerektiine dikkat ekmekteydi.59 Nitekim Yeni Rusya kitabnda
da ayn gr zerinde duran Ataya gre, Sovyet yneticiler halk belli bir ama etrafnda toplama
konusunda son derece baarl metotlar uygulamaktadr.60 Bu durum iin en gzel rnek ise, halkn tm
skntlara ramen, be yllk kalknma planna verdii destek ve iktidarn halk, bu destei alacak ekilde
ynlendirebilmesidir. Ataya gre Kemalist kadro da aynen Sovyet Rusyada ve talyada olduu gibi
hem gzel sanatlar hem de medeni cihazlar kullanarak etkili bir propaganda yntemi ile halkn inklabn
ideolojisi dorultusunda terbiyesini salamal, her alanda iyi hazrlanm planlar dorultusunda hareket
etmelidir.61
Falih Rfk Ataya gre, inklap iin halkn ilenmesi durumu Kemalist kadro iin bir
zorunluluktur. Bunun iin ise en etkili ara eitim olacaktr. Hem ehirli hem de kyl halk eitim
araclyla terbiye edilmelidir. Gen inklap nesilleri modern okullarda terbiye edilirken, yetikin halk
ise, Halkevleri ve Halkodalar araclyla terbiye edilmelidir.62 Ataya gre, halkn terbiye edilmemesinin
son derece sakncal sonular olabilir. Halkn inklap ideolojisi dorultusunda ilenememesinin en byk
sakncasnn eski rejime balanm olan sa tarafndan etki altnda braklmas olduunu belirten Atay,
Kemalist kadronun ilk grevinin bu duruma engel olmak olduunu vurgular. Ancak bunun yaplabilmesi
iin de bu kadronun da inas zorunludur. nk yazara gre, vazifesiz kadro bir iskeletten baka bir
ey deildir. Bu iskelete ancak iman, ilim ve disiplin ile bir ruh verilebilir. Atay, inklap frkas iinde
demagojinin en byk kant olan demokrasi hastalnn nne geilmesi gerektiini vurgularken, tm
dnyann sadece ekonomik deil, demokrasi, parlamento krizi de yaadn hatrlatr.63 Grld gibi
aslnda halkla birlikte Kemalist kadronun da inas Atayn gndemindeki ncelikli konular arasndadr.
deolojiyi halka gtrecek olan kadronun bu sorumluluk bilincinde olmas gerekir.
Falih Rfk Atay, tam da bu noktada bir z eletiride bulunarak SCF tecrbesinin kendilerine
cumhuriyetilerin vazifelerini iyi yapmadklarn, her eyin olup bittii hissine kapldklarn
gsterdiine dikkat eker.64 Atay, durum karsnda yaplmas gerekenin yeniden Kuvay Milliye ruhu
ile hareket edilmesi olduunu dnr. Bu heyecan tm gen kadrolara verilmeli, cumhuriyetiler vazife
seferberliini harekete geirmelidir. Grld gibi SCF deneyimi hem Cumhuriyet ynetici elitleri
hem de iktidara yakn aydnlar iin bir ok etkisi yaratr. Halkn ksa sre iinde yeni frkaya gsterdii
ilgi, aslnda o gne kadar yaplan inklaplarn halk arasnda yeterince benimsenmediinin de kant idi. Bu
arasndaki benzerlik ve analojilerin ok geni anlamda dnlmesi gerektiini ve durumlarn farkll nedeniyle benzerlikten
sz edilemeyecei ve taklidin de sz konusu olmadn yazdn syler. Carretto, a.g.m., s.64.
58
Atay, age, s.25.
59
Falih Rfk, Bir Komnist, Hkimiyeti Milliye, 17 Knunuevvel/Aralk 1930; Kama-Kalem, Hkimiyeti Milliye, 24
Knunuevvel/Aralk 1930.
60
Atay, age, 25-26.
61
Falih Rfk,Plan, Hkimiyeti Milliye, 23 Austos 1931; Yeni Bir Terbiye Plan Hkimiyeti Milliye, 11 Terinisani/Ekim
1931; Neriyat, Hkimiyeti Milliye, 25 Knunusani/Ocak 1932,, Falih Rfknn talya ve Rusyadaki rejimlere dair
deerlendirmelerini nce gazetede sonra da kitap halinde dile getirdii gnlerde, kendisi ile birlikte bu gezilere katlan Yakup
Kadri de, Kadro dergisinde benzer deerlendirmelerde bulunur.
62
Falih Rfk, Kadro Hkimiyeti Milliye, 4 Mart 1931.
63
Falih Rfk, Gene Kadro, Hkimiyeti Milliye, 5 Mart 1931; ngiliz Demokrasisi, Hkimiyeti Milliye, 14 Mart 1931;
Fransz Demokrasisi, Hkimiyeti Milliye, 14 Mart 1931; Falih Rfk, her iki lkede de ciddi bir demokrasi krizi yaandna
dikkat ekmek ister. Snf Kavgas, Hkimiyeti Milliye, 1 Nisan 1931.
64
Falih Rfk, Frka ve Meclis, Hkimiyeti Milliye, 8 Nisan 1931.

146

Ulus Devlet nasnda Bir Aydn: Falih Rfk Atay

nedenle de Ataya gre, inklabn ruhu aynen Sovyet Rusyada olduu gibi gzel sanatlarn her tr
kullanlarak canl tutulmaldr.65 Bata kitap, dergi ve gazete gibi basl malzemeler olmak zere, resim,
mzik, heykel gibi sanat dallar ile radyo gibi modern cihazlarn inklabn hizmetine sunulmas
gerektiine dikkat eken Atayn kendisi de zellikle gazete zerinden inklap ruhunun canl tutulmas
iin abalar.66 Atay, gazeteyi hem Kemalist kadroya halkn inasnda nasl hareket etmesi, hangi metotlar
uygulamas gerektiini sk sk gndeme getirerek hem de halka inklaplar anlatarak, aklayarak etkili bir
ara olarak kullanr. Bylece Atay, hem Kemalist kadronun rehavete kaplmasn engellemeye almak,
hem de halk arasnda inklap ruhunu canl tutmak ister. Ancak Ataya gre, halkn Kemalizmin
prensipleri dorultusunda inas balamnda son derce etkili olan, ayn zamanda inklabn canlln ve
dinamizmini koruyacak propaganda aralar devletin denetiminde belli kanunlar erevesinde tek elden
kontrol edilmelidir.67 Atay, propaganda aralarnn da sk denetiminden yanadr. Kemalizmin
propagandas ancak iktidar tarafndan yaplabilir.
Falih Rfk Atay, Trk halknn Kemalizm ile byk bir dnm yaadn arkl bir toplumdan
Garpl bir topluma dnecei vurgusunu sk sk dile getirir. Bu sylem, hem onun Kemalizm tanmnda
hem de Kemalizmin propagandas noktasndaki nemli bir sylemidir. Ataya gre, dnmn rehberi
bilenler68 yani aydnlar olacaktr. Aydnlarn en nemli grevi ise, halkn dnmn salamaktr.
Aslnda Atay, bu aklama ile ayn zamanda kendi abasnn anlamn da ortaya koyar. O da Trk
halknn dnm iin abalar.
Sonu
Sonu olarak diyebiliriz ki Falih Rfk Atay, ina sreci olarak verebileceimiz 1923-1940 yllar
arasnda yani sistemin kendini siyasal, sosyal ve ekonomik olarak yeniden kurmas srecinde etkili
isimlerden biridir. Bir aydn olarak Atay, hem 1930lardaki Kemalizmin sistemletirilmesi hem de bu
ideolojinin halka gtrlmesi ve benimsetilmesini salama noktasnda nemli bir yere sahiptir.
Aslnda Atay, bir aydn olarak iktidar ile mevcut olan ilikisi asndan Gramscinin organik
aydnnn zelliklerini gsterir. Gramsciye gre sosyo-ekonomik alan oluturan altyap ile politik ve
ideolojik elerin oluturduu styap organik bir btnlk iinde tarihsel blou yaratr. Bu iki yap
arasndaki ba ise, ilerici snf adna konuan, reten organik aydnlar salar. Organik aydnlarn rol ise,
kltrel, siyasal ve ekonomik alanda homojen bir zbilin kazandrmak ve toplum yaratmaktr. Ksacas
kltrel ve toplumsal bir birliktelik yaratmaktr.69 Bu balamda iktidar ile organik bir ba olan Atayn
iktidarn ideolojisi dorultusunda ulus devletin ina srecindeki en nemli abalarndan biri Trk
toplumunun her yn ile homojen bir toplum olmasn salamaktr. mparatorluktan ulus devlete geite,
Osmanl kimliinden farkl yeni bir Trk kimliinin oluturulmas srecinde, trde bir toplum
yaratlarak bu toplumun muasr medeniyet seviyesine ulamas Atay iin de en temel amatr. Yazar, bu
srece basn ve neriyat faaliyetiyle etkin bir ekilde katlr.
Atay, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluu ile birlikte Cumhuriyet paradigmasnn olumasnda
olduu gibi bunun halka gtrlerek bir ulus ina edilmesinde de etkili isimlerden biri olarak karmza
kar. Sistemin kendini ideolojik olarak yeniden retme noktasndaki en etkili ideolojik aygtlardan biri
olarak tanmlanan basn Atayn bu srece etkili ekilde katlmasn salar. Atay, basn kullanarak,
devletin ideolojisini, Althusserin ifadesiyle rza onay kullanarak yani ideoloji kullanarak halka gtrr.
65

Atay, Roman, s.113; Talkn, Hkimiyeti Milliye, 31 Knunusani/Ocak 1933


Falih Rfk, Neriyat, Hkimiyeti Milliye, 11 Nisan 1933, Fikir ve Terbiye leri, Hkimiyeti Milliye, 18 Nisan 1933,
Ne i Var, Hkimiyeti Milliye, 31 Mays 1933; ki rnek, Hkimiyeti Milliye, 25 Terinievvel/Ekim 1933
67
Falih Rfk, Matbuat Kanunu, Hkimiyeti Milliye, 2 Mays 1934.; Devaml Telkin, Hkimiyeti Milliye, 20 Mays 1934;
Yeni Bir Kanun, Ulus, 19 Kanunusani 1936.
68
Falih Rfk, Ky ve Devlet, Ulus, 30 Temmuz 1936; Ky Terbiyecileri, Ulus, 19 Terinisani/Kasm 1936; lk Temeller,
Ulus, 9 Mart 1937.
69
Antonio Gramsci, Aydnlar ve Toplum, stanbul 1998, s.2033. Ayrca ayn yazarn Hapishane Defteri, stanbul 1997, s.39
79.
66

147

Funda Seluk irin

Yani halk ikna etmek iin abalar. Dolaysyla Althusserin bu yaklam da Falih Rfk iin uygulanabilir
olmaktayd.
Atayn gezi yazlar da ulus devlet inasnda olduu gibi, gezi edebiyat asndan da son derece
nemli bir yere sahiptir. Atayn devletin resmi grevlisi sfatyla katld gezilerinin en temel amac,
devletin ve ulusun inas iin olduu kadar modernleme iin de bir model araydr. Farkl lkelere ve
rejimlere dair bu gzlemler ulus devletin ina srecinde etkili olduu gibi, ayn zamanda cumhuriyetin
gz kula olma zellii de tar. Pek ok kii iin farkl lkelere dair bilgilerin kayna, Atayn gezi
yazlar olur. Trkiye dndaki dnyay hem rejim aray iindeki devlet yetkililerine tantan Atay, hem
de halk, baka dnyalardaki yaama ayna tutarak eitmeyi, medeniletirmeyi amalyordu.
Atayn 1930lu yllardaki gezileri zellikle de Sovyet Rusya ve talyada rejimin halka
benimsetilmesi, halkn bu dorultuda ina edilmesi amacyla yaplan propaganda faaliyetlerine dair
gzlemleri kanaatimizce CHP 1931 ve 1935 yl programlarnda etkili oldu. Yazarn hem talya hem de
Rusyada radyo, sinema gibi kitle iletiim aralar ile kitap ve gazetenin etkili ekilde kullanlmasna
ilikin gzlemlerinin yan sra, her iki lkenin de rejimlerini canl tutmak iin devrim mzeleri kurarak ve
halka ideolojilerini anlatmak iin zel olarak yetitirilen grevlilerle faaliyette bulunmalarna dair ayrntl
gzlemleri, CHFnn programlarnn benzer ierikli uygulamalar zerinde etkili oldu.

148

You might also like