Pnömatik Devreler

T.C.
MLL ETM BAKANLII
MAKNE TEKNOLOJS
PNMATK DEVRELER
521MMI036
Ankara, 2012
Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak
rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme
materyalidir.
Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.
PARA LE SATILMAZ.
NDEKLER
AIKLAMALAR ........................................................................................................ v
GR ........................................................................................................................... 1
RENME FAALYET1 ........................................................................................ 3
1. PNMATN PRENSPLER ............................................................................... 3
1.1. Pnmatiin Tanm ............................................................................................ 3
1.1.1.Pnmatiin Endstrideki Yeri Ve nemi ................................................... 3
1.1.2. Pnmatiin Uygulama Alanlar .................................................................. 3
1.2. Pnmatik Sistemlerin stnlkleri Ve Olumsuz Ynleri ................................. 4
1.3. Hidrolik Ve Pnmatik Sistemlerin Karlatrlmas ......................................... 4
1.4. Pnmatiin Temel Prensipleri ........................................................................... 5
1.4.1. Basn ve Vakum Kavram ........................................................................ 5
1.4.2. Boyle Mariot Kanunu ................................................................................. 7
1.4.3. Gay-Lusac Kanunu ..................................................................................... 8
1.4.4. Genel Gaz Denklemi ................................................................................ 10
1.4.5. Sktrlm Havann Debisi .................................................................... 11
1.5. Pnmatik Sistemlerin Ksmlar ...................................................................... 12
1.6. Pnmatik Sistemlerde Havann retilmesi Ve Hazrlanmas ......................... 13
1.6.1. Kompresrler ............................................................................................ 13
1.6.2. Havann Hazrlanmas .............................................................................. 21
1.7. artlandrclar ................................................................................................. 28
1.7.1. Havann Filtrelenmesi .............................................................................. 29
1.7.2. Hava Basncnn Ayarlanmas .................................................................. 30
1.7.3. Havann Yalanmas ................................................................................ 31
1.8. Basnler (Manometreler) ............................................................................ 33
1.9. Susturucular ..................................................................................................... 34
1.10. Basn Anahtar ............................................................................................. 34
1.11. Boru Hortum Ve Balant Elemanlar ........................................................... 35
1.11.1. Hortumlarn Birletirilmesi .................................................................... 36
1.11.2. Borularn aplarnn Belirlenmesi ..................................................... 37
1.11.3. Borularda Basn Dmesi ..................................................................... 38
UYGULAMA FAALYET ................................................................................... 39
LME VE DEERLENDRME......................................................................... 41
RENME FAALYET2 ...................................................................................... 42
2. PNMATK SLNDRLER ................................................................................. 42
2.1. Grevleri.......................................................................................................... 42
2.2. Silindirlerin Ksmlar ..................................................................................... 43
2.2.1. Silindir Borusu ......................................................................................... 43
2.2.2. Piston ........................................................................................................ 43
2.2.3. Piston Kolu ............................................................................................... 44
2.2.4. Szdrmazlk Elemanlar (Keeler) ........................................................... 44
2.3. eitleri Ve Simgeleri ..................................................................................... 45
i
2.3.1. Tek Etkili Silindirler................................................................................. 45

2.3.2. ift Etkili Silindirler................................................................................. 46
2.3.3. Tandem Silindirler.................................................................................... 46
2.3.4. Teleskobik Silindirler ............................................................................... 47
2.3.5. Dner Silindirler ....................................................................................... 47
2.3.6. zel Silindirler ......................................................................................... 49
2.4. Silindirlerde Yastklama lemi ....................................................................... 51
2.5. Silindirlerin Kuvvet Hesaplar ........................................................................ 52
RENME FAALYET3 ...................................................................................... 58
3. PNMATK MOTORLAR ................................................................................... 58
3.1. Grevleri.......................................................................................................... 58
3.2. eitleri ........................................................................................................... 59
3.2.1. Pistonlu Pnmatik Motorlar ..................................................................... 59
3.2.2. Paletli Tip Pnmatik Motorlar.................................................................. 59
3.2.3. Dili Tip Pnmatik Motorlar .................................................................... 60
3.2.4. Trbin Tipi Hava Motoru ......................................................................... 61
RENME FAALYET4 ...................................................................................... 64
4. PNMATK VALFLER ........................................................................................ 64
4.1. Grevleri.......................................................................................................... 64
4.2. eitleri ........................................................................................................... 64
4.2.1. Ak Kontrol Valfleri (AKV) ................................................................... 64
4.3. Yn Kontrol Valfleri ....................................................................................... 66
4.3.1. Grevi ve Adlandrlmas ......................................................................... 66
4.3.2. eitleri .................................................................................................... 68
4.3.3. Konum Trleri .......................................................................................... 68
4.3.4. alma Sistemleri.................................................................................... 69
4.3.5. Yaplar ................................................................................................. 71
4.3.6. Kumanda eitleri .................................................................................... 73
4.3.7. zel Yn Kontrol Valfleri........................................................................ 73
4.4. Basn Kontrol Valfleri (BKV) ....................................................................... 76
4.4.1. Basn snrlama valfi (emniyet valfi) ...................................................... 76
4.4.2. Basn Ayar Valfi (kapama valfi) ............................................................ 77
RENME FAALYET5 ...................................................................................... 80
5. PNMATK DEVRE ZM ............................................................................... 80
5.1. Pnmatik Devre Elemanlarnn Simgeleri....................................................... 80
5.2. Pnmatik Devre emalarnn izimi............................................................... 84
5.3. rnek Devre emalarnn ncelenmesi ........................................................... 84
ii
5.3.1. Tek Etkili Silindirin altrlmas ........................................................... 84

5.3.2. ift Ynl Pnmatik Motorun altrlmas ........................................... 85
5.3.3. ift etkili silindirin ileri hareketinin yavalatlmas ................................. 85
RENME FAALYET6 ...................................................................................... 92
6. HDRO-PNMATK DEVRELER ....................................................................... 92
6.1. Tanm Ve Kullanm Amac ............................................................................ 92
6.2. eitleri ........................................................................................................... 92
6.2.1. Hidro-Pnmatik Silindir (Hidroek) ........................................................ 92
6.2.2. Basn Arttrc ......................................................................................... 93
6.3. Hidro-Pnmatik Devre rnekleri .................................................................... 94
6.4. Pnmatik Devrelerde Arza Arama ve Bakm................................................. 95
6.4.1. Gnlk Bakmlar ...................................................................................... 96
6.4.2. Haftalk Bakmlar ..................................................................................... 96
6.4.3. Aylk Bakmlar ......................................................................................... 96
6.4.4. Alt Aylk Bakmlar .................................................................................. 97
LME VE DEERLENDRME....................................................................... 101
MODL DEERLENDRME ................................................................................ 102
CEVAP ANAHTARLARI ....................................................................................... 104
KAYNAKA ........................................................................................................... 107
iii
iv
AIKLAMALAR
AIKLAMALAR
KOD
ALAN
DAL/MESLEK
MODLN ADI
MODLN TANIMI
SRE
N KOUL
YETERLK
MODLN AMACI
ETM RETM
ORTAMLARI VE
DONANIMLARI
LME VE
DEERLENDRME
521MMI036
Makine Teknolojisi
Tm Dallar
Pnmatik Devreler
Pnmatik devrelerin ve elemanlarnn retildii bir
renme materyalidir.
40/32
Pnmatik devreler kurmak
Genel Ama
Bu modldeki eitim ve retim faaliyetlerini baar ile
tamamlayan her renci; Pnmatik terimleri, pnmatik
hesaplamalar, yapabilecek, pnmatik sembolleri renip
pnmatik izimleri yapabilecektir.
Amalar
1. Havann hazrlanmas ile ilgili hesaplar yapabilir.
2. Pnmatik silindirler ile ilgili hesaplar yapabilir.
3. Pnmatik motorlarn tipini ve zelliklerini
belirleyebilir.
4. Pnmatik valfleri sembolleri ile izebilir.
5. Pnmatik devre izebilir.
6. Pnmatik devrelerin bakmn yapabilir.
Ortam: Hidrolik Pnmatik laboratuar
Donanm: Pnmatik laboratuar, teknik resim izim
ortam, izim ara gereleri, bilgisayar, hidrolik
pnmatik bilgisayar yazlmlar, projeksiyon
renci, aadaki baarm deerlerini yerine
getirecektir.Havann hazrlanmas ile ilgili hesap
ilemlerini yapar.
Pnmatik silindirler ile ilgili hesap ilemlerini yapar.
Pnmatik motorlarn tipini ve zelliklerini belirleme
ilemlerini yapar.
Valfleri, sembolleri ile ifade eder.
Pnmatik devre izimi ile ilgili ilemleri yapar.
Hidrolik ve pnmatik devrelerin bakm ile ilgili ilemleri
yapar.
vi
GR
GR
Sevgili renci,
Bu Modl, pnmatik devreleri anlatmaktadr.
alma hayatnda yetimi bir teknik eleman olarak yerini alabilmen iin bu modl
baaryla tamamlaman gerekmektedir.
retim yapmadan nce kullandnz makinelerin zelliklerini ok iyi bilmeniz iin bu
modl size yardmc olacaktr.
Modler eitim, yeni bir anlay da beraberinde getirmektedir. Geliigzel yaplan
retim, yerini ortaya kan ihtiyalara cevap verebilecek, ada eitim yntemleriyle
yaplan retime brakmak zorunda kalmtr.
RENME FAALYET1
RENME FAALYET1
AMA
Pnmatik devrelerde kullanlan paralar tanyacak, havann hangi artlarda nasl
hazrlandn bileceksin
ARATIRMA
Makine ve otomasyon sektrnde faliyet gsteren i yerlerini gezerek pnmatik

devre paralar hakknda bilgi toplaynz ve bu bilgileri snfa getirerek
arkadalarnzla paylan.
1. PNMATN PRENSPLER
1.1. Pnmatiin Tanm
Pnmatik, Yunanca kkenli, nefes anlamna gelen pneuma kelimesinden tretilmitir.
Basnl havann davrann ve zelliklerini inceleyen bilim daldr. Bu bilim dal,
termodinamik, gaz dinamii, mekanik kontrol teknii gibi birok bilim daln ierir.
Pnmatiin endstriye uygulanm dalna endstriyel pnmatik ad verilir. Bu modlde
endstriyel pnmatii ve uygulamalarn inceleyeceiz. Modern endstriyel sistemlerde
pnmatiin kullanm her geen gn daha da yaygnlamaktadr.
1.1.1.Pnmatiin Endstrideki Yeri Ve nemi

Endstriyel sistemlerde pnmatiin kullanlmad alan yok gibidir. Bir fabrika projesi
hazrlanrken elektrik, stma, soutma, havalandrma gibi tesisatlarn yan sra basnl hava
tesisat da hazrlanmaktadr.
Orta ve byk lekli iletmelerin tamamnda kk iletmelerin ise bir ksmnda pnmatik
sistemler kullanlmaktadr. Elektrik enerjisi gibi pnmatik enerji de iletmelerin olmazsa
olmazlarndan biridir.
1.1.2. Pnmatiin Uygulama Alanlar

Pnmatik sistemler aada grlen alanlarda youn olarak kullanlmaktadr.
Otomasyon ve robotik uygulamalar
Dolum ve ambalaj makineleri
Temizlik ilemleri
Boyama ilemleri
Montaj hatlar
CNC makineler
Vakum uygulamalar (tutma ve tama ilevi)
Tekstil sanayi
Gda sektr
Enerji dnm santralleri
Gemi ve denizcilik endstrisi
makineleri ve motorlu aralar
1.2. Pnmatik Sistemlerin stnlkleri Ve Olumsuz Ynleri

Basnl havann en basit kullanm ekli temizlik amacyla kullanlmasdr. Pnmatik
el aletleri yardmyla talama, vidalarn sklmas ve sklmesi vb. amalarla kullanlr.
Basnl hava, enerji tayabilir zellikte olup yanc ve patlayc deildir. Bu nedenle
endstriyel uygulamalarda dorusal, dairesel ve asal hareketlerin elde edilmesi amacyla
youn olarak kullanlr.
Pnmatik devre elemanlar basit yapl olup bakm ve montaj kolaydr. Devre
elemanlarnn fiyatlar dktr. rnlerin birou standart llerde retildikleri iin temini
kolaydr. Arzalanan bir elemann yerine baka markalar tercih edilebilir.
Pnmatik enerji maliyetinin ve sznt oranlarnn yksek olmas olumsuz ynleridir.
Baz uygulamalarda verimlilik %20ye kadar debilir. Hava iindeki nem miktar basnl
havann kullanmn snrlar. Gda, tp, elektronik, kimya sanayinde basnl havann iyi
derecede artlandrlmas gerekir.
1.3. Hidrolik Ve Pnmatik Sistemlerin Karlatrlmas

Pnmatik sistemlerin hidrolik sistemlere gre olumlu taraflar
Hava her yerde bulunur ve snrszdr.
Devre elemanlar basit yapl olup bakm ve montaj kolaydr.
alma hzlar yksektir.
Scakla kar duyarl deildir.
Hava yanc zellikte deildir.
Arzalarn bulunmas kolaydr.
Depo edilebilirlii yksektir.
Daha uzak mesafelere tanabilir.
Pnomatik sistemlerin tasarm, kurulum ve iletim maliyeti dsktr (Basnl

havann en pahal enerji trlerinden biri olduu unutulmamaldr.).
evreyi kirletmez (Pnmatik sistemler evreye nemli miktarlarda ya

verebilir; fakat pnmatik sistemlerin ou yasz alacak biimde
tasarlanmaktadr.).
Hava szntlar kirlilie neden olmad iin tekstil, ambalaj ve matbaaclkta

kullanlr.
Pnmatik sistemlerin hidrolik sistemlere gre olumsuz taraflar
Hava sktrlabilir zellikte olduu iin dzenli hzlar elde edilemez.
Yalama gerektirir.
Byk kuvvet ya da moment gereken yerlerde ekonomik deildir. Ek nlemler
alnmaldr.
zel uygulamalarda basnl havann iyi derecede hazrlanmas gerekir.
Devre elemanlar alminyum ve alamlarndan yapld iin alma mrleri
dktr.
Basnl havann elde edilmesi ve egzoz ilemi srasnda grlt meydana gelir.
1.4. Pnmatiin Temel Prensipleri

1.4.1. Basn ve Vakum Kavram
Pnmatik sistemde basn, kompresrler tarafndan, vakum ise vakum enjektrleri ya
da vakum pompalar tarafndan retilmektedir. Her iki elemann alma prensipleri birbirine
gre terstir. Kompresrler bir ortama hava basp basn olutururken, vakum reteleri ise
ortamdaki havay emerek basnc yok etmeye alr. Yok, edilmeye allan bu basnca
atmosfer basnc ad verilir.
1.4.1.1. Atmosferik Basn:
Kuru haldeki atmosfer havas oksijen, nitrojen (azot) arlkl olmak zere eitli
gazlarn karmndan oluur. ekil. 1de atmosfer havasn oluturan gazlarn oran
verilmitir.
ekil.1: Atmosfer havasn oluturan gazlar
Atmosfer havas ykseklik ve younlua bal olarak deien bir arla sahiptir.
Atmosfer havasnn arlndan oluan basnca atmosferik basn ad verilir. Ykseklie
bal olarak deitii iin deniz seviyesindeki basn referans olarak alnr. Deniz
seviyesinde atmosferik basn 1013 mbar = 1,013 bar'dr. Ykseklik arttka atmosfer
basnc artar. ekil.2 de atmosfer basncnn ykseklie bal olarak deimesi
grlmektedir.
ekil.2: Atmosfer basnc ve ykseklie bal olarak deiimi
1.4.1.2. Gsterge basnc (PG)

Balang olarak atmosfer basncn referans alr ve atmosfer basncnn stndeki
basn deerlerini gsterir. Basn gstergeleri (manometre) atmosfer basncnda 0
deerini gsterir.
1.4.1.3. Mutlak basn (PM)
Balang olarak atmosfer basncnn 0 olduu noktay (maksimum vakum) referans
alr ve zerindeki basn deerlerini gsterir. Mutlak basn, gstergede grdmz
basncn zerine atmosfer basnc eklenerek hesaplanr (PM= PG + 1 atm). Yaklak olarak
hesaplamak istersek; gsterge basncnn zerine 1 ilave edilir.
ekil.3: Mutlak basn ve gsterge basnlarnn karlatrlmas
1.4.1.4. Basncn hesaplanmas:

Kat, sv ve gazlarn arlndan dolay birim alana uyguladklar dik kuvvete
basn ad verilir. Basn P harfi ile gsterilir ve P= F/A forml ile ifade edilir.
P= Basn (Pa)
F= Kuvvet (N)
A= Kesit alan (m2)
Uluslararas birim standardna gre (SI) kuvvet birimi Newton (N), uzunluk birimi ise
Metredir (m). Buna gre alan birimi (m2) dir. Basn, kuvvetin alana oran olarak
tanmlandna gre basn birimi; N/m2 dir. 1 N/m2 = 1 Pascaldr ve ksaca Pa sembol ile
gsterilir.
Basn birimleri
1 N/m2
1 Pascal (Pa)
1 Bar
100000 Pa
1 Bar
14,5 Psi
1 Atm
1013 mbar
Tablo.1: Basn birimlerinin karlatrlmas
rnek: Taban alan 0,5 m2 ve arl 10 kg olan kat cismin uygulad basnc
hesaplaynz.
stenen:
P= ?
Verilenler:
m= 10 kg
A= 0,5 m2
zm:
F= m . a = 10 . 10 = 100 N
P= F/A = 100 / 0,5 = 200 N/m2
1.4.2. Boyle Mariot Kanunu

Sktrldka hacmi azalan gazlarn -hava da olabilir-basnc ve scakl artar. Hava,
scakl sabit kalacak ekilde sktrlrsa sktrlmadan nceki hacmi ve basncnn
arpm, sktrldktan sonraki hacmi ve basncnn arpmna eittir.
Basn ile hacim arasnda ters orant vardr. Aadaki eitlie gre scaklk sabit
tutulduunda hava basnc sktrma oranna bal olarak artar. rnein: Hava iki kat
sktrlacak olursa mutlak basnc iki kat orannda artacaktr.
ekil. 4: Scakln sabit tutularak havann sktrlmas.
rnek: Atmosfer basncnda, serbes haldeki havann hacmi 1 lt dir. Scakl sabit tutularak
hacmi 0,5 ltye drlecek olursa basnc ne olur?
stenen:
Verilenler:
P1= 1 atm
P2=?
V1= 1 lt
V2= 0,5 lt
zm:
P1 . V1 = P2 . V2 1 x 1 = P2 x 0,5
P2 = 2 atm.
1.4.3. Gay-Lusac Kanunu

Gazlar zerinde almalar yapan Gay Lusac yapt almalar sonucunda gazlarla ilgili ilk
temel zellikleri ispatlamtr. Gnmzde bile bilimsel almalarn birou ve
hesaplamalar bu almalarn nda yrtlmektedir.
Gay Lussac, gazlarn sabit basn ve sabit hacim altnda davranlarn incelemitir. Yapt
almalar sonucunda aadaki iki kanunu ispatlamtr. Aada bunlarla ilgili aklamalar
ve rnek hesaplamalar grlmektedir.
1.4.3.1. Sabit Basn Altnda Genleme:
Sabit basn altnda stlan bir gazn genleme katsays, bu gazn; basncna, cinsine
ve scaklk aralna bal deildir. Bu nedenle, basnc sabit kalmak artyla; eit deerlerde
stlnca, eit miktarlarda genleir. Hacim ve scaklk arasnda doru orant vardr.
ekil.5: Basncn sabit tutularak gazlarn genlemesi
rnek: Belirli bir basntaki gazn scakl 10 oC, hacmi ise 1 lt dir. Gazn basnc sabit
kalmak kouluyla scakl 40 oC ye ykseltilecek olursa hacmi ne olur?
stenen
Verilenler:
T1= 10 oC = 273 + 10 = 283 K
T2= 40 oC = 273 + 40 = 313 K
V1= 1 lt
V2= ?
zm
V1 / V2 = T1 / T2
V1 . T2 = T1 . V2
1 x 313 = 283 x V2
V2 = 1, 106 lt
1.4.3.2. Sabit Hacim Altnda Genleme:
Sabit hacim altnda stlan bir gazn basn artma katsays; gazn cinsine, ilk
scaklna ve ilk basncna bal deildir. Buna gre, gazn ilk scakl, basnc ve cinsi ne
olursa olsun, sabit hacim altnda belli miktarlar kadar stlrsa, basnc eit miktarda artar.
Basn ile scaklk arasnda doru orant vardr.
ekil.6: Hacmin sabit tutularak gazlarn genlemesi
rnek: Fabrika bahesinde akta bekletilen hava kazannn iindeki havann scakl gece
llm ve scakl T1= 10 oC, basnc P1= 4 Bar bulunmutur. Kazan iindeki havann
scakl gndz le saatlerinde T2= 50 oC ye kadar kmaktadr. Bu scaklktaki basn
deerini (P2) hesaplaynz.
stenen:
Verilenler:
T1= 10 oC = 273 + 10 = 283 K
T2= 50 oC = 273 + 50 = 323 K
p1= 4 Bar
p2= ?
zm:
p 1 / p 2 = T 1 / T2
p1 . T2 = T1 . p2
4 x 323 = 283 x p2
p2 = 4, 56 Bar
1.4.4. Genel Gaz Denklemi

Boyle Mariot ve Gay Lussac Kanunlarn grdk. Bu kanunlara gre basn, scaklk
ve hacim arasnda orant olduu grlecektir. Is transferinin olmad bir ortamda herhangi
bir gaz tpk bir yay gibi sktracak olursak (hacmini drrsek); scaklk deeri basnla
birlikte artacaktr.
10
ekil. 7: Hava sktrlmas scaklk ve basn deeri
rnek: Atmosfer basncndaki serbest haldeki havann hacmi 10 lt, scakl 10 oC dir.
Hava sktrlarak hacmi iki ltye drlmektedir. Scakl ise 50 oC olmaktadr.
Sktrlan havann basncn hesaplaynz.
stenen
Verilenler
T1= 10 oC = 273 + 10 = 283 K
T2= 50 oC = 273 + 50 = 323 K
V1= 10 lt = 0,010 m3
V2= 2 lt = 0,002 m3
P1= 1 atm = 1,013 bar
V1= ?
zm
P1 . V1 / T1 = P2 . V2 / T2 1,013 . 0,010 /283 = P2 . 0,002 / 323
P2 = 5,78 bar sonu mutlak basnc vermektedir. Gsterge basnc 5,78 1,013= 4, 767
bar olur.
1.4.5. Sktrlm Havann Debisi

Belirli bir kesitten akan akkann debisi, kesitin bykl ve ak hzna bal olarak
deiir (Q=A.V). Kesitte deime olmad mddete boru iinden akan havann hz
ayndr. Kesit alan bydke ak hz azalr, kesit alan kldke ak hz artar. Hava
kk kesitlerde daha hzl akar diyebiliriz.
11
ekil. 8: Havann ak hz
rnek: Kk apl kesiti 10 cm2 olan bir boru iinden geen havann hz 4,2 m/s dir.
Boru kesiti 25 cm2 ye bytldnde hava hz ne olur?
stenen
V2= ?
Verilenler
A1= 10 cm2
V1= 4,2 m/s = 420 cm/s
A2= 25 cm2
zm
A1 . V1 = A2 . V2
10 . 420 = 25 . V2
V2 = 4200/25 V2 = 168 cm/s = 1,68 m/s
1.5. Pnmatik Sistemlerin Ksmlar

Bir pnmatik sistem ok sayda elemann birleiminden oluur. Her pnmatik
sistemde ayn elemanlar kullanlmaz. Kullanm artlarna bal olarak farkl zellikte
elemanlar tercih edilir. Bu nedenle sistemi ksmlara ayrmak en doru davran biimidir.
Aada bir pnmatik sistemi oluturan ksmlar grebilirsiniz. Basitten karmaa kadar
pnmatik sistemlerin tm bu ksmlardan oluur.
Basnl havann retilmesi ve hazrlanmas

Basnl havann tanmas
Basnl havann artlandrlmas
Basnl havann kullanlmas
12
ekil.9:Pnmatik sistemin ksmlar ve devre elemanlar
Basnl hava reten makinelere kompresr ad verilir. Kurutucu ve hava kazan gibi
elemanlar basnl havann hazrlanmasnda kullanlr.
Havann datlmas ekil.9da ok az yer kaplamaktadr; oysa pnmatik sistemin
ksmlar iinde en fazla yeri kaplar. Kk iletmelerde kullanlan datm hatt ok uzun
deildir. Orta ve byk iletmelerde kullanlan dattm hatlar yzlerce metre uzunlukta
olabilir. ou kimse datm hattn nemsemez; ancak sistemin en nemli ksmlarndan
biridir.
artlandrc birimi kullanlmadan nce havann alma artlarna hazr hale
getirilmesini salar. artlandrc zerinde filtre, basn ayarlayc ve yalayc olmak zere
adet eleman kullanlr. Pnmatik devrenin zelliine gre bu say deiebilir.
Havann kullanlmas iin yzlerce eit elemandan yararlanlr ancak devrenin
zelliine ve ihtiyaca gre bu elemanlarn hepsi ayn devrede yer almaz.
1.6. Pnmatik Sistemlerde Havann retilmesi Ve Hazrlanmas

1.6.1. Kompresrler
1.6.1.1. Grevleri
Atmosfer havasn tpk bir yay gibi sktrarak basnl hava reten makinelere
kompresr ad verilir. Mekanik enerjiyi pnmatik enerjiye dntrr. Endstriyel
uygulamalarda kompresrler dnme hareketini bir elektrik motorundan alr. makineleri,
motorlu aralar, deniz aralar, seyyar sistemlerde ise benzinli ya da dizel motordan hareket
alr.
13
Motordan alnan hareket kompresr iinde negatif basn (vakum) oluturur. Bir filtre
zerinden emilen hava kompresr iinde kk bir hacme hapsedilir ve belirli oranlarda
sktrlr. Sktrma oranna bal olarak basn ykselir. Kompresrlerin verimli
alabilmesi iin emi havasnn temiz ve serin olmasna zen gsterilmelidir. Emi havas
yamur ile temas etmemelidir. Emi filtreleri sk sk temizlenmeli ve zamannda
deitirilmelidir.
Atmosfer havasnn emi ekline ve elemanlarn yaplarna gre ok sayda kompresr eidi
vardr. Sk kullanlan baz kompresr eitleri aada anlatlmtr.
1.6.1.2. alma Prensipleri
Sktrma prensibine gre alan kompresrler: Sktrma prensibiyle alan

kompresrler havann belirli oranlarda sktrlmasn salar. Sktrma oranna
bal olarak havann basn deeri artar.
Endstriyel sistemlerde basnl havann elde edilmesi iin sktrma prensibine gre alan
kompresrler youn olarak kullanlr. Kk ya da byk tm iletmelerde en az bir adet bu
prensiple alan kompresr bulunur.
Sktrma prensibine gre alan kompresrler drt eide ayrlr.
Pistonlu kompresrler
Vidal kompresrler
Paletli kompresrler
Rotorlu kompresr
fleme prensibine gre alan kompresrler: fleme prensibine gre alan

kompresrler atmosfer havasnn bir blgeden alnp baka bir blgeye iletilmesi
amacyla kullanlr. alma srasnda tpk bir vantilatr gibi havaya hz enerjisi
kazandrlr. Havaya kazandrlan hz enerjisi, kesitin daralmas ve meydana gelen
skma sonucu havann nnde bir diren oluturup hz enerjisinin basn enerjisine
dntrlmesi salanr. Orta ve byk kapasiteli endstriyel iletmeler ile motorlu
aralarda kullanlr.
fleme prensibine gre alan kompresrler iki eide ayrlr.
Merkezka trbin tipi (merkezka turbo) kompresrler

Eksenel trbin tipi (eksenel turbo) kompresrler
eitleri
Pistonlu Kompresrler: Pistonun aa hareketi sonucu silindir iinde

vakum oluur ve emme subab alr. Atmosferden emilen hava, kaba bir
filtreden geirilir ve silindir iine doldurulur. Pistonun alt l blgeye
hareketi boyunca emi ilevi devam eder. Piston yukar ynde harekete
baladnda hem emme hem de egzoz subab kapaldr. Silindir iine
14
hapsedilen hava, sktrlmaya balanr. stenen orana kadar sktrma

ilemi devam eder. Egzoz subab alr ve basnl havay sisteme
gnderir. Pistonlu kompresrn i yaps ve almas ekil.10 da
grlmektedir.
ekil. 10: Pistonlu kompresrn i yaps ve alma mant
Pistonlu kompresrler grltl almalar ve sk sk sorun karmalar nedeniyle ok

tercih edilmez. Piston ve silindir arasndaki srtnmeden dolay srekli altrlmaya uygun
deildir. Sk sk dinlendirilmesi gerekir. En nemli tercih sebebi fiyatlarnn ucuz olmasdr.
Bu nedenle hava tketimi dk olan kk ve orta byklkteki iletmelerde tercih edilir.
ekil. 11: Pistonlu kompresr
Kk ve orta byklkteki kompresrlerde hava kazan kompresrn hemen altnda

bulunur. Tek silindirli ya da ok silindirli olarak yaplabilir. Elektrik motorundan alnan
dnme hareketi kay kasnak dzenei ile silindire iletilir. Kasnan i ksmnda bulunan bir
pervane hava fleyerek silindirlerin soutulmasn salar. Soutma kapasiteleri ortam
scaklna baldr ve silindirden aldklar sy d ortama verir.
15
Vidal Kompresrler: Vidal kompresrlerde vida grubu ad verilen

dner elemanlar kullanlr. Dner elemanlarn zerinde vidaya benzer
helisel oluklar bulunduu iin vidal kompresr olarak adlandrlr.
Vida grubunun dnmesi ile emi aznda vakum oluur. Hava k
azna kadar vida boluunda sprlr. stenilen sktrma oranna
geldiinde sisteme gnderilir.
ekil. 12: Vida grubu
Anmay nlemek ve bakm maliyetlerini drmek amacyla vidalar birbirine temas

etmeden dner. Uzun milli vida elektrik motorundan ald hareketle dnerken dier viday
da serbest olarak dndrr. Vidalarn aln ksmnda bulunan dili arklar iki mil arasnda
hareket iletimini salar.
16
ekil. 13: Vidal kompresr
Filtre zerinden geirilen hava iine bol miktarda ya kartrlr. Yan iki ayr ilevi
vardr. Sktrma sonucu yaklak 100 oCye kadar snan havann ssn almak ve vida
boluklarn kapatarak verimlilii arttrmaktr. Vida boluu iine hapsedilen hava, k
tarafna doru sktrlr.
Sktrlan hava iindeki ya, k tarafnda bulunan ve separatr ad verilen
eleman tarafndan ayrtrlr. Yadan arndrlm olarak kan hava, soutulmak zere hava
soutucu iine gnderilir. Soutucu iinden kan havann scakl yaklak 30 oC ye kadar
der.
Separatrde kalan scak ya basn farkndan yararlanarak termostatik valfe gelir.
Hava ss ok fazla deilse dorudan ya filtresine gnderilir. Ya ss yksekse ya
soutucu iine gnderilir.
Basnl hava kompresrden kmadan nce hava soutucuya gelir. Hava soutucuya
gelen hava scakl 8090 oC civarndadr. Hava soutucuda hava scakl 26-30 oCa kadar
drlr.
Vidal kompresrlerde sktrma sonucu ortaya kan s d ortama verilmez.
Kompresr odas iine denen hava kanallar yardmyla bina dna atlabilir (yaz
aylarnda) ya da ortam stmas iin kullanlabilir (k aylarnda).
17
ekil. 14: Vidal kompresr
Vidal kompresrler grlt seviyesini azaltmak iin kapal bir halde retilir. Tm
elemanlar kasa iine yerletirilmitir. Kompresrn yerletirilecei zemin dzgn, ortam
tozsuz ve serin olmaldr.
Orta ve byk iletmelerde sadece vidal kompresrler kullanlr. Srtnme olmad
iin bakm giderleri ok dktr. Pistonlu kompresrlere gre daha sessizdir. Srekli
alabilecek zellikte olduklar iin pistonlu kompresrler gibi dur kalk yapmaz.
Paletli Kompresrler: Bir gvde iinde dnen rotor zerine kanallar

almtr. Kanal iinde palet ad verilen ve dn srasnda merkezden
darya doru savrulan elemanlar bulunur. Rotor, gvde iine eksenden
kak olarak yerletirildii iin dn srasnda paletler merkeze doru ya
da merkezden darya doru savrulur. Paletlerin merkezden darya
doru savrulmas atmosfer basncnn altnda bir basn (vakum)
oluturur ve kompresr iine hava emilir. Paletlerin merkeze doru
hareketi emilen havann sktrlmasn salar. Sktrlan hava k
azndan dar gnderilir. Paletli kompresrlerin kullanm alan ok
snrldr. yi bir emi zellii gsterdikleri iin vakum elde etmek
amacyla kompresrn tam tersi biiminde alacak ekilde retilir.
18
ekil. 15: Paletli kompresr
Rotorlu Kompresrler: Bu tr kompresrlerin iyaplarnda dnen

elemanlara rotor ad verilir. Rotorlar farkl kesitlere sahip elemanlardan
oluur. ekil.16da grld gibi baz kompresrlerde rotor
kullanlrken baz trlerinde ise gen, stavroz vb. profillere sahip
elemanlar kullanlr. Vakum retiminde de kullanlan bu tip kompresrler
baz kaynaklarda fleyici olarak adlandrlmtr. Basn aral -0,5-1
Bardr. Bir evrimde iki hacim hava retir. Debileri 1200 m3/dak.
civarndadr.
ekil. 16: Rotorlu kompresr
Rotorlardan biri elektrik motorundan ald hareketle dnerken dier rotor serbest
olarak dner. Rotorlarn dn ile emme azndan ieri hava emilir ve k azna doru
srklenir. k aznda sktrlan hava sisteme gnderilir.
Merkezka Turbo Kompresrler: Turbo kompresrler, genelde hava ve

gaz basmak iin kullanlr. Atmosfer havas kanatklarn dna
merkezka kuvvetle savrulur. Hacmin daralmas havann sktrlmasn
ve hzn artmasn salar. kta meydana gelen ylma, kinetik
enerjinin basn enerjisine dnmesini salar. Turbo kompresrlerin
19
sktrma oran 2:1 kadardr ve genelde iki ya da daha fazla sayda

kademe yapsna sahiptir.
ekil. 17: Merkezka (santrifj) turbo kompresr ve kanatklar.
Eksenel turbo kompresrler: 30.000 m3/dak gibi yksek debilerde hava

retebilir. retilen hava miktar kanatlarn dn hzna bal olarak deiir.
Genelde ok kademeli olarak yaplr. ok kademeli trlerde kanat aplar k
azna doru klr. Hava her kademeden getikten sonra hacim daralmas
nedeniyle skr ve hz enerjisi basn enerjisine dnr.
ekil. 18: Eksenel Turbo kompresr ve boluklarn kontrol edilmesi.
Basn oranlar dk olduu iin yksek basn istenen durumlarda 25 kademeye

kadar kabilir; alt bar ve zerindeki basn deerlerine ulalabilir.
20
1.6.1.4. Kompresrlerin Kapasiteleri

Piyasada kompresrlerin kapasiteleri belirtilirken elektrik motorunun gc, tank
hacmi ya da silindir aplar dikkate alnr. Bu veriler kompresrn seiminde kullanlabilir;
fakat en doru yntem kompresrn rettii hava miktarna gre yaplmaldr. Kompresr
reticileri kapasite belirtirken kompresrn emdii serbest hava miktarn dikkate alr. Oysa
kompresr serbest havay alma basncna bal olarak belirli bir oranda sktrmaktadr.
Kompresrn sisteme verdii hava emi havasna gre dk olacaktr.
Bir kompresrn serbest hava miktar 9 m3/dak olduunu kabul edelim. alma basncmz
5,5 bar olsun. Sktrma oran yaklak olarak 1/mutlak basn deeri kadar olacana gre
3
kompresrn bu basnta verdii sktrlm hava miktar 9/(5,5+1)= 1,5 m /dak olur.
1.6.2. Havann Hazrlanmas
1.6.2.1. Havann Nem Miktar Ve Hesaplanmas
Atmosfer havas iinde havann bal nem oranna (BNO) ve hava scaklna bal olarak
belirli oranlarda nem bulunur. Scaklk arttka havann nem miktar artar.
ekil. 19: Bal nem oranna (BNO) ve scakla bal olarak hava iindeki nem miktar.
3
rnek: Bir kompresr 20 C scaklkta ve bal nem oran % 70 olan 10 m havay 7 bar
basnca ykseltmektedir. Aa kan nem miktar nedir?
zm: BNO % 100 olan (neme doymu) havann ierdii nem miktar ekil 19dan 20 C
3
3
iin 17,4 gr/m olarak bulunur. 10 m havada 17,4 x 10 = 174 gr nem vardr. Soruda
kompresrn emdii havann BNO % 70 olduuna gre 174 x 70 /100 = 121,80 gr nem
vardr.
21
Hava basnc 1 bar mutlak basntan 8 (7+1) bar mutlak basnca sktrld iin havann
3
hacmi azalr ve hava iindeki nem younlaarak su haline dnr. 10 m hava, 7 bar basnca
kadar sktrldnda havann hacmi u formlle hesaplanr.
P2 x V2
P1 x V1
=
T2
T1
(7+1) x V2
1 x 10
=
273 +20
273 + 20
V2 = 1,25 m
10 m serbest hava 7 bar basnca sktrldnda 1,25 m hacme der. Kompresrden kan
3
3
sktrlm havann iindeki nem miktar 1,25 m x 17,4 gr/m = 21,75 gr olacaktr. Aa
kan nem miktar: 121,80 21,75 gr = 100,05 gr olur.
1.6.2.2. Havann Kurutulmas
Hava iindeki nem pnmatik sistemin kirlenmesine neden olur ve paslanmalara,
tkanklara yol aar. Boyama ilemlerinde kaliteyi drr. Kimya, elektronik vb. gibi
sektrlerde rnn zarar grmesine neden olur. Bu nedenle nemin sistemden uzaklatrlmas
gerekir. Hava iindeki nemin alnmasna havann kurutulmas ad verilir. Aada baz
kurutma yntemleri aklanmtr.
Fiziksel Kurutma Yntemi: Fiziksel kurutma ynteminde sistemi durdurmamak

iin 2 ayr kap kullanlr. Her 2 kapta nemi tutarak bnyesine katan (absorbe
eden) silikajel vb. maddeler kullanlr. Hava nce A kabndan geirilerek
kurutulur. Bir sre sonra bu kap iindeki silikajel doyma noktasna gelir ve nem
tutamaz. Bu srada B kab devreye alnr. Hava B kab iinden geirilirken A
kab iinde bulunan silikajel iinden kuru hava geirilerek nemden arndrma
ilemine tabi tutulur. Kaplarn devreye girme sresi elektronik bir zaman rlesi
yardmyla ayarlanr.
22
ekil. 20: Fiziksel kurutma yntemi
Kurutucu maddenin nemden etkilenmemesi iin kap giriinde ya filtresi kullanlr. Zamanla
silikajeller birbirine arparak ufalanr. Paralarn sisteme gitmemesi iin k tarafnda
partikl filtresi kullanlmaldr. reticinin nerisine gre silikajel 3-5 ylda bir
deitrilmelidir.
Bu yntem hassas kurutma istenen yerlerde kullanlmaldr. Havann yaklak olarak -60
o
Cye kadar soutulmas gibi bir etki gsterir.
1.6.2.2.2. Soutarak kurutma yntemi: Kompresrden gelen nemli hava kurutucuya
girmeden nce n soutma odasndan geirilir. Yaklak 25 oC scaklkta gelen havann
scakl birka kademe drlr. Daha sonra asl soutucu iine giren havann scakl 4-5
o
C ye kadar drlr. Buzlanma olmamas iin daha dk scaklklardan kanlmaldr.
Kurutucunun k ksmna yakn bir noktada younlaan nemin alnmas iin su tutuculu
filtre kullanlmaldr.
Kurutucudan kan hava enerji kazanm asndan n soutma odasndan geirilir ve
giriteki scak havann n soutulmasn salar.
23
ekil. 21: Soutarak kurutma yntemi.
Maliyetinin dk olmas, genel kullanma uygun olmas nedeniyle en fazla tercih edilen
kurutma yntemidir.
1.6.2.3. Havann Depolanmas
Pnmatik enerjinin depolanmas amacyla kullanlan basnl kaplara hava kazan
veya hava tank denir. Kompresrler belirli ve sabit bir kapasiteye sahiptir. Oysa pnmatik
sistemin hava tketimi deikendir. Hava tketimi kompresrn kapasitesinden fazla
olduunda kapasiteleri nedeniyle kompresrler bu ihtiyac karlayamaz ve sistemde ar
basn dmeleri olur. Hava kazanlar tketimin dk olduu durumlarda ihtiya fazlas
basnl havann karlanmasn salar ve ar basn dmlerini nler.
24
Kazan iindeki basn, maksimum ve minimum olmak zere iki ayr deere ayarlanr.
Pistonlu kompresrler srekli almaya uygun deildir ve zaman zaman durdurularak
dinlendirilmesi gerekir. Basn maksimum deere ulatnda kazan zerinde bulunan
elektrikli basn anahtar kompresrn almasn durdurur. Kazan iinde depolanan hava
miktarna gre basn deiir. Depolanan hava tketildike basn decektir. Hava basnc
mimimum deere dtnde kompresr, elektrikli basn anahtar yardmyla tekrar
almaya balar ve kazana hava gnderir.
Vidal kompresrler srekli alabilecek zelliktedir. Pistonlu kompresrler gibi dur
kalk yapmaz. Hava tketimi azaldnda bota alr ve hava retmez. Tketim arttnda
ykte almaya balar.
ekil. 22: Hava kazan ve sembol
ekil. 22de hava kazan grlmektedir. Endstriyel sistemlerde kullanlan hava

kazanlar zerinde kazan iinde younlaarak sv hale dnen birikintinin boaltlmas iin
bir valf bulunur. Kazan ierisindeki basncn deeri, basn gstergesi yardmyla anlalr.
Kazann patlama riskini ortadan kaldrmak iin her kazan zerine en az 1 adet emniyet
valfi konulmaldr. Biri yedek olmak zere 2 adet kullanlmas nerilir. Emniyet valfinin
basn ayar, maksimum alma basncnn zerinde (yaklak 0,1 bar) bir deere
ayarlanmaldr. Kk tip kazanlarda kazann zerinde, byk tiplerde ise kazan dnda
kompresr zerinde elektrikli basn anahtar bulunur.
25
1.6.2.4. Havann Datlmas (Datm Hatt)

Hava iinde bulunan nemi almak iin her ne kadar bir kurutucu kullansak da nemin
tamamn almak mmkn deildir. Hava iinde kalan nemin bir ksm havann soumas
sonucu tesisatta younlar ve kullanclara kadar ular. Datm hattnda meydana gelen
youmalarn havadan ayrtrlmas iin alnan nlemlere tuzak adn verirsek datm
hattna aadaki tuzaklar kurulmaldr.
Datm hattna havann ak ynne gre yaklak % 1 orannda eim verilmelidir.
Eimden kaynaklanan mesafeyi telafi edebilmek ve younlaan nemin alnmas iin
dnlere kademe fark verilmelidir.
Hattn kelerine su toplama kaplar ve boaltma dzenekleri konulmaldr.
Kullanclara yaplacak balant hattn stnden yaplmaldr.
Kullanclara yaplan balantnn sonuna fazlalk verilmelidir.
ekil. 23: Datm hatt.
Kurutucu kullanlmayan pnmatik sistemlerde datm hattna % 1 orannda eim

verilmelidir. Eim estetik deildir ve uzun hatlarda balang ile biti noktalar arasnda
birka metrelik fark olabilir. Bu nedenle kurutucu kullanldnda eim verilmeyebilir.
Kurutucunun arzalanabilecei dnlerek borulara eim verilmesinde fayda vardr.
rnein: Kurutucuda meydana gelen bir arza CNC makinelerin elektronik devrelerine zarar
verir ve kesicinin i parasna bindirmesine neden olur.
26
Eimden kaynaklanan ykseklik farkn ortadan kaldrmak iin tesisatn kelerine

kademe fark verilmelidir. Bylece younlaan suyun kelerde toplanmas salanr.
Ana tesisat borular iinde younlaan suyun kullanclara gitmesini nlemek amacyla
kullanclara yaplacak balant hattn stnden yaplmaldr (ekil. 24).
ekil. 24: Kullanclara balantnn yaplmas
Akam paydosundan sonra hatta kalan basnl hava, geceleri hava scaklnn
azalmasyla soumakta ve bnyesindeki nem younlamaktadr. Kullanclara giden hatlara
artlandrc balants yapldktan sonra younlaan suyun toplanmas ve boaltlmas iin
hattn sonuna fazlalk braklmaldr.
Sonu olarak; hava tesisat denirken basn kayplar ve youma suyunun tutulmas
ile ilgili tm nlemler alnmaldr. Tesisatn kurulmas srasnda en kk ayrntya dikkat
edilmeli, maliyetin yan sra verimlilik dikkate alnmaldr.
Datm hattnn uzunluu minimum deerde tutulmaldr. ok geni alana yaylm
tesislerde, havann merkezi bir yerde retilip datlmas yerine kullanm yerine yakn
noktalarda retilmesi daha verimli olabilir.
27
1.7. artlandrclar
Havay kullanclara vermeden nce alma artlarna hazr hale getirmemiz gerekir.
Havay alma artlarna hazr hale getiren elemanlara, artlandrc ad verilir.
artlandrc; filtre, basn ayarlayc ve yalayc olmak zere 3 eit elemann
birlemesinden oluur. Havann kullanm yerindeki ihtiyalara gre bu elemanlardan sadece
biri, ikisi ya da birden kullanlabilir.
ekil. 25: artlandrc
artlandrcnn giriinde bulunan ilk eleman filtredir. Havann kullancya gelmeden

nce filtrelenmesini salar. Filtreden kan hava basn ayarlaycya gelir. Basn ayarlayc,
kullanclara dzenli basnta hava vermek iin kullanlr. Kullanm yerinde meydana gelen
basn deiimlerini nler. Hava, son olarak yalaycya gider. Bu eleman hava iine yan
zerrecikler halinde kartrlmasn salar. artlandrcy terk eden hava, istenilen alma
artlarna gelmitir; artk bu havadan yararlanarak eitli ilemleri gerekletirebiliriz.
28
1.7.1. Havann Filtrelenmesi

Kompresrden elde edilen basnl hava kirlidir. Kirliliin sebebi atmosferden emilen
havadaki toz, kir ve nem olabilecei gibi, kompresrden kaynaklanan ya ve metal
paracklar olabilir. Kirliliin en nemli nedenlerinden biri hava kazan veya datm
hattdr. Hava iindeki yabanc maddeleri ayrtran elemanlara filtre ad verilir.
Filtre kabna giren havaya dndrc yardmyla dnme etkisi ve hz kazandrlr.
Oluan merkezka kuvvet nedeniyle hava iindeki nem, kabn eperlerine arparak
younlar. Bnyesindeki nemin bir ksmn brakan hava, filtreleme elemanndan geer;
temizlenmi olarak sisteme gider.
ekil. 26: Filtre ve i yaps
Filtre kabna arparak younlaan su damlacklar, kabn alt tarafnda toplanr.

Youma svsnn en yksek seviyesi kap zerinde belirtilir. Birikinti seviyesi ok yksek
olmamaldr. Aksi halde hava iine su karr. Birikintinin boaltlmas iin otomatik ya da
elle boaltmal dzenekler kullanlr.
Hassasiyetin gerekmedii genel endstriyel uygulamalarda 40 luk (1=0,001mm)
filtreler yeterlidir. Kabn alt tarafnda toplanan birikintinin dalgalanmamas iin ayrc
kullanlr. Ayrcnn st tarafnda bulunan hava akm alttaki birikintiyi etkilemez. Ayrcya
arpan hava filtreleme elemanna ynlendirilir.
29
Kabn iindeki birikintinin gzlenebilmesi iin effaf plstik kullanlmtr. Darbeler

sonucu plastiin krlmasn nlemek, dayanm arttrmak iin metalle desteklenebilir. Eer
filtre 50 oC zerinde ya da 10 bar zerinde kullanlacaksa, ortamda solvent buhar varsa ve
yksek debi geirgenlii sz konusu ise filtreler; metal gvdeli olarak seilmelidir.
1.7.2. Hava Basncnn Ayarlanmas

Pnmatik sistemlerde kullanlan havann basnc, kazan iinde depolanan hava miktar
ile orantldr. Kullancya farkl basnlarda havann gitmesi demek; hz, kuvvet gibi
deikenlerin farkl olaca anlamna gelir; doal olarak yaplan i her evrim sonunda farkl
olacaktr.
Kullanclarn basn deiimlerinden etkilenmelerini nlemek ve dzenli bir basn
salamak amacyla kullanlan elemanlara, basn ayarlayc ad verilir. Basn ayarlayc,
hidrolikte kullanlan basn drc valfe benzer. Grevi; giriteki p1 basncn kta
p2 basncna drmektir.
ekil. 27: Basn ayarlaycnn i yaps
Basn ayarlayc zerinde bulunan manometre k tarafndaki basnc (p2) gsterir.

Basn ayar stte bulunan ayar vidas ile yaplr. Saat ynnde dndrldnde somun
aa hareket eder ve 4 no'lu yay sktrr. Yay, diyafram ve ona bal olan tutucuyu aa
doru iter. Tutucu, mili ve ona bal olan kk yay aa doru itmeye alr. Bu srada 8
no'lu conta hemen st tarafnda bulunan hava gei kapsn ak durumda tutmaktadr.
k tarafnda bulunan uyar giriinden geen basnl hava, altta bulunan kk yaya
ilve olarak stteki diyafram yukar doru itmeye alr. k tarafnda basn arttnda,
30
diyaframa uygulanan kuvvet artar ve diyafram yukar doru esner. Diyaframn hareketi ile
onu yukar itmeye alan kk yay ve mil yukar hareket eder. Bylece hava giri kaps
kapanmaya balar. Basn ayarlanan deere geldiinde hava geii tamamen durur.
1.7.3. Havann Yalanmas

Hava iindeki nemin devre elemanlarna zarar vermemesi, srtnme kuvvetini azaltmak ve
szntlar nlemek amacyla devre elemanlarnn yalanmas gerekir. Yalayclar Ventri
lkesi ne gre alr.
P1
P2
ekil.28: Ventri ilkesi
Ak kesiti daralan havann basnc azalrken, hz artar. Kesitler arasndaki bu basn

farkndan (p1>p2) dolay, daralan kesitten hava iine ya karmas salanr (ekil. 28). Ya
damlacklar daralan kesitte hz artan hava ile temas ettiinde, zerreciklere ayrlarak havaya
karr. Hava akm azaldnda yalama olmaz. Bu nedenle ihtiyacmz olan minimum hava
ihtiyacn tespit edip; buna gre yalayc seilmelidir.
ekil. 29: Yalayc
31
Yalayc iine giren hava, 6 no' lu engele arptrlr. Hava aknn engellenmesi
sonucu iki taraf arasnda basn fark oluur. Dar kesitten gemeye zorlanan havann hz
artar. Ya kabnn alt tarafnda bulunan ya zerine P1 basnc etki eder. Basn etkisiyle 11
no'lu hortum iine giren ya, 9 no'lu ek valften geer ve 5 no'lu klcal boru zerinden yukar
hareketini tamamlar. 2 no'lu gzleme camnn st ksmna gelen ya, buradan aaya
damlar. Yksek hzla akan hava iine karan ya damlacklar kk paralara ayrlr.
Yalaycy terk eden hava 7, yalanm olarak sisteme gider.
1
2
3
4
1- Ayar vidas
2- Gzetleme c am
3- Ya damlas
4- Ya doldurma tapas
5- Klc al boru
6- Engel
7- Yal hava
8- Ya dolum ek valfi
9- Geri dn ek valfi
10-Ya kab
11- Ya hortumu
7
6
8
9
10
11
ekil. 30: Yalaycnn i yaps
Eski tip yalayclarda kap iine ya ilve etmek iin hava geiinin durdurulmas
gerekiyordu. Gnmzde satlan yalayclarn birou hava geii devam ederken ve ya
kab sklmeden ya ilvesine izin vermektedir. Ya ilvesi 4 no'lu tapa sklerek yaplr.
Bu srada dar hava kan nlemek iin 8 no'lu ek valf kapanr. 8 no' lu ek valf, normal
koullarda az miktarda hava geiine izin verir. 4 no' lu tapa aldnda basn dengesi
bozulur ve ek valf kapanarak hava geiini engeller.
9 no' lu ek valf, alma olmad zaman klcal boru iindeki yan geri dnn
engeller. Bylece bir sonraki alma srasnda sisteme ilk giden havann yasz gitmesi
nlenir.
Yalama kalitesi havann engele arpmas sonucu giri ve k arasndaki basn
farkna baldr. Bu ifadeden anlalaca gibi bu tip yalayclar basn farkna gre
32
almaktadr ve enerji kaybna yol aar. Debi arttka basn fark artar. Basn fark arttka
yalama miktar artar. Debi ile yalama miktar arasnda belirli bir oran olduu iin bu tr
yalayclara oransal yalayc ad verilir. htiyacmza en uygun yalaycy seebilmek
iin debi-basn dm grafiklerine gre seim yaplmaldr. Gerekenden daha byk
yalaycnn seilmesi durumunda yeterli basn dm salanamayaca iin yalama
yaplamaz. Gerekenden kk yalayc seilmesi durumunda ar bir basn dm
olaca iin enerji kayb oluacaktr.
1.8. Basnler (Manometreler)

Mekanik dzenekle alan, llen basn deerini gsterge zerinde gsteren l
aletidir. Manometreler aplarna, balant trlerine (alttan balant, arkadan balant), lm
aralklarna ve alma sistemine (burdon tpl, diyaframl vb. gibi) gre eitlere ayrlr.
ekil. 31: Burdon tpl manometre
Endstriyel sistemlerde en fazla kullanlan manometre tr burdon tpl

manometredir. Manometre iine yerletirilmi bir ucu kapal ve C biiminde bklm bir
tp bulunur. Tp iine basn etki ettirildiinde tp esner. Basn deerine bal olarak
esneme miktar deiir. Tpn ucundaki mekanik dzenek hareketi ibreye aktarr.
33
ekil. 32: Manometre ve lm aralklar
1.9. Susturucular
Pnmatik sistemlerin olumsuz ynlerinden biri havann egzoz ileminde kard sestir.
Grlty azaltmak ve devre elemanlarnn kirlenmesini nlemek iin susturucu kullanlr.
Susturucular yn kontrol valflerinin egzoz klarna taklr.
ekil. 33: Plastik ve sinterlenmi bronzdan yaplm susturucu trler.
Hava susturucu iine geldiinde hacim genilemesi sonucu hz decei iin grlt azalr.
Susturucularn en nemli ilevinden biri filtre grevi grmesidir. Dar atlan hava iindeki
yan tutulmas ya da d ortamdaki toz ve kirlerin devre elemanlarn kirletmesi nlenir.
Susturucular plastik malzemeden ya da sinterlenmi bronzdan yaplr.
1.10. Basn Anahtar

Basn anahtar ad verilen bu elemanlar alma basnc ayarlanan deere geldiinde
elektriksel sinyal retir. zerinde bulunan bir ayar vidas yardmyla ayarlama oran
deitirilebilir. Bu elemanlar analog olabilecei gibi dijital olarak kullanlabilir. zerinde bir
takm kk deiiklikler yaplarak, vakum anahtar olarak kullanlabilir.
34
ekil. 34: Basn anahtar.
1.11. Boru Hortum Ve Balant Elemanlar

Devre elemanlarnn birbirlerine ve boru, hortum gibi elemanlara balantsn salayan
makine paralarnn tmne balant elemanlar denir. Balant elemanlar pnmatik
devrenin verimliliini belirleyen en nemli etkenlerden biridir. Bu nedenle seim ve
kullanm ok nemlidir.
Pnmatik devrelerde kullanlan hortum ve balant vidalar aadaki llerde yaplr.
Kk apl balantlarda M Metrik seri vidalar, daha byk aplarda R serisi konik
vidalar kullanlr.
M3, M5, R 1/8, R 1/4, R 3/8, R 1/2, R 3/4
Hortum ve boru aplarnn adlandrlmas d aplarna gre yaplr. Aada pnmatik
devrelerde kullanlan eitli hortum lleri grlmektedir. Metrik hortum lleri en fazla
kullanlan hortum trdr. Genel uygulamalarda kullanlan hortumlar 10 bar basnca
dayanacak yapda retilir. zel uygulamalarda daha yksek basnca dayankl hortum
seilmelidir.
Metrik hortum d ap lleri (Parantez iindeki deerler hortumun i apdr.): 2(1,5), 3(
2), 4(2,5), 5(3), 6(4), 8(5-6), 10(6,5), 12(8), 14(10), 16(12)
Balant elemanlarnn seiminde dikkat edilecek hususlar
Yzey przll ve basn kayb
Basnl havann kalitesi
alma ve evre artlar
Tesisatn zellii ve bykl
35
Montaj ve bakm kolayl

Fiyat
Yetimi personel durumu
1.11.1. Hortumlarn Birletirilmesi

1.11.1.1. abuk Balant:
Gnmzde pnmatik devrelerin tamamna yaknnda kullanlmaya balanm bir
balant yntemidir. Balantnn ve sklmenin ok az zaman almas, defalarca skp
takmaya elverili olmas en nemli avantajdr. Hortum rakor iine itildiinde balant
salanr. Sklmek istendiinde rakorun ucundaki pula parmak ile bastrp hortum geri
ekilmelidir.
ekil. 35: abuk balant
Hortum rakor iine itildiinde balant salanr. Sklmek istendiinde rakorun ucundaki
pula parmak ile bastrp hortum geri ekilir (ekil. 36).
ekil. 36: abuk balantnn kullanm.
1.11.1.2. Vidal Balant

Kullanm alan gittike azalan bir balant trdr. Hortum uygun lde bir somunun
iinden geirilir. Hortumun ucu rakor zerinde bulunan bombeli ksma geirilir. Somun
rakora vidalanr ve sklr. Somun rakora doru ilerledike bombeli ksma geldiinde
hortumu rakora doru bastrr. abuk balantya gre zaman alc bir yntemdir; ancak
szdrmazlk oran yksektir.
36
ekil. 37: Vidal balant
1.11.1.3. Ykskl Balant

Yksek basn ve kesin szdrmazln gerektii uygulamalarda (yalama dzenekleri
vb.) kullanlr. Yksk ad verilen bir elemann hortumu srmas salanr. Somun, hortum
iinden geirilir. Hortumun ucuna yksk, iine bur taklr. Somun rakora vidalandnda
yks rakora doru iter. Koniklikten dolay yksn ap klr ve hortumu srr.
Yumuak hortum ve borularda i apnn klmemesi iin hortum iine bur taklr. Sert
borularda bur kullanlmaz.
ekil. 38: Ykskl balant
1.11.2. Borularn aplarnn Belirlenmesi

Boru i aplarnn belirlenmesinde havann ak hz dikkate alnmaldr. Pnmatik
sistemde srtnme kayplarn dk tutabilmek iin havann ak hz 9-10 m/s yi
gememelidir. Hesaplama aadaki forml ile yaplr. Bulunan deer ksratl olursa bir st
deere yuvarlanr.
......... mm Q=Debi miktar......... lt/dak
37
v =Ortalama hz........ m/s

d =Boru i ap
rnek: Bir pnmatik devrede hava debisi 80 lt/dakdr. Ak hznn 9 m/s olmas
istendiine gre kullanlacak borunun i apn hesaplaynz.
stenen
Verilenler
Q= 80 lt/dak
v= 9 m/s
d=?
zm
1.11.3. Borularda Basn Dmesi

Boru ve hortumlar mmkn olduunca ksa seilmelidir. Boru aplarnn kk
olmas ak hzn arttrr. Ak hz ve basn d arasnda dorusal bir orant vardr. Ak
hz arttka basn d artar. Tesisatn deiik noktalarnda (valf balantlar, dirsekler,
kesitin darald blgeler vb.) ak hz belirlenen snrlarn zerine kar. Hava tketiminin
de artmasyla yksek ak hzlar elde edilir. Bu ksmlarda basn dnn yan sra
scakln ar dmesi sonucu buzlanmalar oluabilir.
Basn dnn nedenleri
Hattn uzunluu ve balant elemanlarnn says
Trblansl ak
srtnmeler (molekllerin srtnmesi)
Yksek ak hzlar
ekil. 39: Boru uzunluu ve basn dmesi arasndaki iliki
38
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Size verilen kompresr aadaki detay resmine gre uygun yere uygun ekilde
monte ediniz.
lem Basamaklar
Kompresr havalandrma delii kuzeye

bakan yzeye yerleirse daha iyi
havalandrma yapar.
alan makine dumanlardan ve boya
fabrikas ya da deposundaki solvent
dumanlarndan korumak iin giri
filtresi nemlidir.
Kompresr salam zemine salam
zemine oturtulmaldr.
Kolay bakm yaplabilecek konumda
olmal.
D etkenlerden korunmu, havadar,
grlts ile etraf kirletmeyecek
ekilde teshis edilmelidir.
neriler
altnz alan temiz ve dzenli tutunuz.

Kullandnz makineyi temiz tutunuz.
Etik kurallara uyunuz.
alrken dikkatli olunuz. Zaman iyi
kullannz.
alma esnasnda gvenlik kurallarna
dikkat ediniz.
39
KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin
Evet, kazanamadnz beceriler iin Hayr kutucuuna (X) iareti koyarak kendinizi
deerlendiriniz.
Deerlendirme ltleri
Evet Hayr
1. Kompresr havalandrma delii kuzeye bakan yzeye yerletirdiniz

mi?
2. alan makine dumanlardan ve boya fabrikas ya da deposundaki
solvent dumanlarndan korumak iin uygun yere yerletirdiniz mi?
3.
4.
5.
Kompresr salam zemine oturttunuz mu?

Kompresr kolay bakm yaplabilecek konumda m?
Kompresr d etkenlerden korunmu, havadar, grlts ile etraf
kirletmeyecek ekilde tesis ettiniz mi?
DEERLENDRME
Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz.
Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz
Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.
40
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Pnmatiin endstriye uygulanm dalna . ad verilir.

Pnmatik enerji maliyetinin ve sznt oranlarnn olmas pnmatiin
. ynleridir.
Atmosfer havasnn arlndan oluan basnca ad verilir.
Sabit basn altnda stlan bir gazn genleme katsays, bu
gaz .. aralna bal deildir.
Belirli bir kesitten akan akkann debisi, bal olarak deiir.
Basnl hava reten makinelere . ad verilir.
artlandrc zerinde olmak zere 3 adet
eleman kullanlr. Pnmatik devrenin zelliine gre bu say deiebilir.
Vidal kompresrde sktrlan hava iindeki ya, k tarafnda bulunan ve
. ad verilen eleman tarafndan ayrtrlr.
Soutarak kurutma ynteminde kurutucudan kan hava enerji kazanm asndan
.. odasndan geirilir ve giriteki scak havann
.salar.
Basn maksimum deere ulatnda kazan zerinde bulunan ...
kompresrn almasn durdurur.
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz.
41
RENME FAALYET2
RENME FAALYET2
AMA
Pnmatik devrelerde kullanlan pistonlar tanyacak, piston eitlerinin kullanm
yerlerini bileceksin.
ARATIRMA

silindirler hakknda bilgi toplaynz ve bu bilgileri snfa getirerek
2. PNMATK SLNDRLER
2.1. Grevleri
Pnmatik silindirler dorusal ve asal hareketlerin elde edilmesinde kullanlr.
Pnmatik enerjiyi mekanik enerjiye dntrr. Hidrolik silindirlerle kyaslandnda ok
eide sahiptir. Standart ve standart olmayan zellikte ok eitli silindir tr vardr. Genel
uygulamalar iin retilen silindirler 10 barlk alma basnlarna kadar dayanabilir. Daha
yksek basnlar iin zel retilmi pnmatik silindirler kullanlmaldr.
Bir silindirin alabilmesi iin iki art gereklidir. 1. Pistonu ileri ya da geri iten bir
kuvvet (Ykn etkisiyle ya da akkan basncyla oluur.) 2. Hava tahliyesi. Bu iki arttan
birisi gereklemezse silindir hareket etmez. Silindire giren ya da silindirden kp egzoza
kadar giden hatta kstlama varsa, yani akkan debisi dkse (rnein: Hortumlarda ezilme,
tkanma vb. nedenlerden dolay), silindir hznn azald grlr.
42
2.2. Silindirlerin Ksmlar
ekil. 40: ift etkili yastkl silindirin ksmlar.
2.2.1. Silindir Borusu

Silindir gvdeleri; inko kapl alminyum ve alminyum alamlarndan yaplr. Asitli
ortamlar, gda sektr, kimyasal buharlar vb. gibi zel durumlarda paslanmaz elik, pirin,
bronz, plstik vb. malzemeler kullanlr. Szdrmazlk ve verim asndan i yzeyi
nemlidir. yzeyleri temiz ve hasarsz olmaldr.
2.2.2. Piston
Yataklama ve szdrmazlk elemanlarn zerinde barndrr. Hava basncnn etkisiyle
hareket eden ksmdr. Hareket srasnda silindir borusuna temas etmez. Yataklama eleman
sayesinde silindir borusu iinde dzgn hareketi salanr. Piston malzemeleri C45 elik,
POM plstik ve hafif alamlar olabilir. elik ve hafif alamlardan yaplanlar, yuvarlanma
yntemiyle parlatlr. D etkenlerden korumak amacyla sert kromla kaplanr.
43
2.2.3. Piston Kolu

Hareketi silindir dna veren ksmdr. eitli aparatlarn taklabilmesi iin ucuna vida
almtr. Yastkl olan tiplerde pistonun zerinde yastklama muylusu bulunur. Piston kolu
malzemeleri C45 elikten yaplr. Yuvarlanma yntemiyle parlatlr. D etkenlerden
korumak amacyla yzeyi sert kromla kaplanr.
2.2.4. Szdrmazlk Elemanlar (Keeler)

Szdrmazlk elemanlar nitril, poliretan ve viton tr kauuk malzemelerden yaplr.
Verimi arttrmak ve d ortamda bulunan toz ve kirlerin silindir iine girmesini nlemek
amacyla silindirler zerinde piston keesi, boaz (piston kolu) keesi ve toz keesi olmak
zere 3 eit kee kullanlr. Pnmatik silindirlerde silindir boyutunu kltmek amacyla
boaz keesi ve toz keesi ayn gvde zerinde bulunur. Kee dudaklar arasna dolan
basnl hava dudaklarn metal yzeylere bask yapmasn salayarak szdrmazl salar.
ekil. 41: Kee trleri
Boaz keesi silindir iinden silindir dna kmak isteyen basnl havann
szntlarn nlemek amacyla kullanlr. Toz keesi piston zerine yapan toz ve kirlerin
silindir iine girmesini nlemek amacyla kullanlr. Baz kaynaklarda kir silici olarak
adlandrlr. Piston keeleri ise pistonun bir tarafndan dier tarafna hava geiini nlemek
amacyla kullanlr. Pistonun iki tarafnda maksimum basn fark oluturur.
Boaz- toz keesi
Piston Keesi
ekil. 42: Silindir keeleri
44
Piston kolu tarafnda bulunan yatak, piston koluna dik gelen ykleri karlar. Piston
kollarnn yataklanmasnda kullanlan yataklama elemanlar genelde bronz malzemeden
yaplr. zel durumlarda metal burlar, teflon, fiber vb. malzemeler kullanlr.
Piston zerinde bulunan yataklama eleman pistonun silindir borusu iinde dzgn
hareket etmesini salar. Piston yataklar; teflon, fiber, asetal reineden yaplr.
2.3. eitleri Ve Simgeleri

ekil. 43te pnmatik devrelerde kullanlan baz silindir eitlerini ve standart sembollerini
grebilirsiniz. Aadaki snflandrmaya dhil edilmemi zel silindir trlerinin sembollerini
ilerleyen konularda greceksiniz.
ekil. 43: Silindir eitleri ve simgeleri
2.3.1. Tek Etkili Silindirler

Hava basnc pistona tek taraftan etki eder. Silindirin dier yndeki hareketi yay ya da arlk
yardmyla gerekleir. Tek yndeki hareket basnl hava ile gerekletii iin hava tketimi
ift ekili silindirlere gre daha dktr.
ekil. 44: Yay ve arlk geri dnl tek etkili silindir
Tek etkili silindirler yay geri dnl ya da arlk geri dnl olarak yaplabilir (ekil.
44). Yay geri dnl silindirlerde oluan kuvvetin bir ksm yay kuvvetinin yenilmesi iin
45
harcanr. Arlk geri dnl silindirlerde silindirin geri gelmesi iin silindir dnda yay
kullanlyorsa bu tip silindirler arlk geri dnl olarak adlandrlr.
Hava girii iin silindir zerinde tek hava girii bulunur. Dier tarafta bulunan delik,
hareket srasnda silindir iine hava giri kn salar. Kirlenmeyi nlemek iin bu delik
bir filtre ile kapatlr.
2.3.2. ift Etkili Silindirler

ift etkili silindirin iki yndeki hareketi basnl hava ile salanr. Pnmatik
sistemlerde en fazla kullanlan silindir trdr. Bu tr silindirler hem ileri hem de geri
gelirken i yapabilir. ift etkili silindirin tek etkili silindirden fark; piston zerinde bulunan
szdrmazlk elemannn biimidir. ift etkili silindirler arlk geri dnl tek etkili silindir
olarak kullanlabilir.
ekil. 45: ift etkili silindir
ekilde yastkl ift etkili silindirin iyaps grlmektedir. Yastklama dzeneklerinin

aklamas ilerleyen konularda yaplacaktr.
2.3.3. Tandem Silindirler

Yksek itme kuvvetlerinin elde edilmesi amacyla kullanlan silindir eididir.
Kurslar eit olan iki veya daha fazla silindirin u uca eklenmesinden oluur. Silindir saysna
bal olarak giri k says ve itme kuvveti artar. Tandem silindirleri geri konuma
getirirken hava tketimini azaltmak iin silindirlerden sadece birine hava gnderilmesi
yeterlidir (ekil. 46).
ekil. 46: Tandem silindir.
46
I. silindirin itme kuvvetine F1, II. silindirin itme kuvvetine F2 dersek; tandem
silindirin itme kuvveti, FTOPLAM =F1+F2 olur. Tandem silindirler sayesinde silindir ap ve
basncn arttrlmasna gerek duyulmadan silindirin itme kuvveti nemli oranda arttrlr.
tme kuvvetinin artmas piston kolunun burkulmasna neden olabilir. Bu durum silindir
seiminde dikkate alnmaldr.
2.3.4. Teleskobik Silindirler

Bu silindirler, i ie gemi, farkl apl silindirlerden meydana gelir. Uzun kurslarn gerekli
olduu ve fazla yer kaplamas istenmeyen yerlerde kullanlr. Pnmatik sistemlerden ok
hidrolik sistemlerde kullanlr. lk k hareketindeki etki yzeyi kktr; dolaysyla dk
kuvvetler elde edilir.
ekil. 47: Teleskobik silindir
2.3.5. Dner Silindirler

Araba silgeleri gibi asal hareketlerin elde edilmesinde kullanlr. Dner tabla,
byk boyutlu valflerin alp kapatlmas, robot vb. yerlerde gereken asal hareketler iin
kullanlr. Endstriyel uygulamalarda 900 ve katlar eklinde asal hareketlere gerek
duyulur. En fazla kullanlan asal hareket 1800dir.
47
ekil. 48: Dili tip dner silindir
2.3.5.1. Dili tip dner silindirler

Yksek moment gereken uygulamalarda kullanlr. ki piston bir piston kolu ile
birletirilmitir. Piston koluna kramayer dili almtr. Kramayer dili, dz dili ark ile
birlikte alr. Basnl havann pistona etki ettirilmesi ile piston kolu hareket eder. Piston
kolunun hareketi ile dz dili arktan asal hareket elde edilir.
ekil. 49: Kanatl tip dner silindir
2.3.5.2. Kanatl tip dner silindirler

Yaplarnn basit olmas ve genel kullanma uygun olmas nedeniyle pnmatik
sistemlerde daha fazla tercih edilir. Silindir iine giren basnl hava, silindir kanadna etki
eder. Oluan kuvvet sonucu asal hareket oluur ve kanadn bal olduu mil tarafndan
dar iletilir. Silindir iinde yaplan kk deiiklikler yardmyla eitli asal hareketlerin
elde edilmesi mmkndr. Dili tip silindirlere gre daha basit yapldr. Yaplarnn
48
pnmatik motora benzemesi nedeniyle dner silindirlere asal motor ya da salnml

motor ad verilmektedir.
2.3.6. zel Silindirler

Yukarda anlattmz silindir trlerine benzer mantkla alan ancak zel malar iin
retilmi silindir trleridir. Kullanm alanlar snrldr. retim adetleri dk olduu iin
fiyatlar yksektir. Kuma, kt vb. ince kesitli malzemelerin kesilmesinde, tama ilemleri,
robotlar, otomatik montaj makinelerinde vb. yerlerde kullanlr.
2.3.6.1. Piston kolsuz silindirler
Uzun kurslarn ve hassas hareketlerin istendii uygulamalarda, piston kolsuz
silindirler kullanlr. 4-5m kurslara sahip olabilir. Bu silindirlerde piston hareketi, silindir
dndaki bir elemana eitli ekillerde iletilir. Hareket iletim ekline gre eitli ekillerde
adlandrlr.
ekil. 50: Piston kolsuz silindir
2.3.6.2. Krkl silindirler

Kk kurs boylarnda yksek kuvvetlerin gerektii kaldrma, skma vb. ilemlerin
yaplmasnda kullanlan silindir eididir. Silindirin iine hava dolduunda krk ier ve
ileri hareket gerekleir. Arlk geri dnl tek etkili silindir gibi alr. Kee piston vb.
elemanlar olmad iin bakm gerektirmez.
49
ekil. 51: Krkl silindir
2.3.6.3. Kilitli silindirler

Silindirin n tarafna bir kilit dzenei eklenir. Kilit mekanizmas mekanik olarak
alr. Silindire basn verilmedii srece kilit devrededir ve frenleme grevi yaparak
silindirin hareketini nler. Silindire basn verildiinde kilit alr ve silindirin hareketi
salanr. Kilitli silindirler yardmyla silindirin ara konumlarda emniyetli olarak
durdurulmas mmkndr. zellikle dik alan ve yk kaldran silindirlerin konumlarn
gvenli bir ekilde korumas iin kullanlr.
ekil. 52: Kilitli silindir
Kilit dzenei tek etkili bir silindir gibi alr. Kilidi amak iin ek olarak 3/2 YKV
kullanlmaldr. Silindir hareket ettirilmek istendiinde silindiri altran YKVye ve kilit
dzeneini aan YKVye hava gnderilmelidir. Kilit dzenekleri boyutlar uygun olan
herhangi bir silindire monte edilebilir.
2.3.6.4. Yatakl Silindirler
Piston koluna yk geldiinde silindirin tm kurs boyunca ayn hassasiyeti korumas
mmkn deildir. Bu tr uygulamalarda hassas yataklara ihtiya duyulur. Blok yaplar
nedeniyle dzlem yzeylere kolayca balanabilir. Tespit iin balant plakas gerekmemesi
otomasyon uygulamalarnda kolaylk salar. Baland yzeylerin dzgn olmas gerekir.
Yzeyler dzgn deilse kasntlar nedeniyle silindir veya yataklar zarar grebilir.
50
ekil. 53: Yatakl (kzakl) silindir
Yatakl silindirler hareket srasnda hassasiyet salar. Ayn zamanda piston kolunun
dnmesi istenmeyen durumlarda kullanlr. Piston koluna dik gelen kuvvetlerin
karlanmasn salar. Boaz keesinin, boaz yataklamasnn ve piston kolunun mrn
arttrr. Yataklama dzenekleri nedeniyle fiyatlar normal silindirlere gre daha yksektir.
2.4. Silindirlerde Yastklama lemi

Yksek hzlarda alan silindirlerin kurs sonlarnda pistonun silindir kapaklarna
arpmas sonucu darbe oluur. Silindirler zerinde oluan darbenin alnmas iin yaplan
ileme yastklama ad verilir.
Yastklama ilemi silindir dnda yaplabilir, ek yatrm gerektirmesi ve yer igal
etmesi nedeniyle maliyet artaca iin yastkl silindirlerin fiyat yastksz silindirlere gre
daha yksektir. Yastklama ilemi tm silindir trlerine uygulanabilir ve alma mrlerini
arttrr.
ekil. 54: Yastklama ilemi
Piston kurs sonuna yaklatnda yastklama muylusu yastklama keesi iine girer ve
havann geiini engeller. Silindir iinde kalan hava yastklama vidas zerinden dar atlr.
Ayar vidas ile yastklama ayar yaplabilir.
51
2.5. Silindirlerin Kuvvet Hesaplar
ekil. 55: Silindir kuvvetinin hesaplanmas
Silindirlerde itme kuvveti, ileri (k) ve geri (dn) hareketlerinde farkldr. leri
harekette piston alan (A) tam etkili olurken, dnte piston kolu kesit alan kadar bir kayp
olur. Silindirin uygulayabilecei kuvveti arttrabilmek iin basn ve alan deerlerinden en
az birisi arttrlmaldr.
rnek: Pnmatik devrede alma basnc 8 bardr. Kullanlacak ift etkili silindirde piston
ap d1=50mm, piston kolu ap d2=20 mm olduuna gre, ileri ve geri harekette pistonun
uygulayabilecei kuvvetleri hesaplaynz. Piston verimi = % 90 alnacaktr.
Not: Verim silindirin durumuna gre deiir. Sfr bir silindirde % 90 orannda alnmasnda
fayda vardr. Zamanla meydana gelebilecek anmalar sonucu sorun yaanmas
istenmiyorsa daha dk seilebilir.
Verilenler
stenenler
P=8 bar
d1=50mm
d2=20 mm
= % 90
Fk=?
Fdn=?
52
zm
1 Bar 0,1 N/mm2 olduuna gre sonucu Newton olarak hesaplayabilmek iin temel formlde
p deeri 10a blnr.
53
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Size verilen silindiri aadaki detay resmine gre uygun yere uygun ekilde monte
ediniz.
lem Basamaklar
neriler
1-Ykl taraflar ok seyrek olarak tamamyla

elimine edilebilir. Ancak iyi bir mhendislik
almasyla kabul edilebilir bir seviyeye
drlebilir.
2- Piston roduna desteksiz bir yk koyulmas
sakncaldr. Nerede olursa olsun yke yatak
zerinde ya da tekerlekli klavuzlarda mmkn
olduu kadar destek olmal.
3- Uzun stroklu bir silindirin piston rodunun
eilme momenti yksektir. Rod sonunu
tekerlekli bir eritten asmak mmkn olabilir.
n atala bir kzak yerletirilerek bu ekilde
yk taraf elimine edilmi olur.
54
altnz alan temiz ve dzenli

tutunuz.
Kullandnz makineyi temiz
tutunuz.
alrken dikkatli olunuz. Zaman
iyi kullannz.
alma esnasnda gvenlik
kurallarna dikkat ediniz.
4- Arkadan menteeli ve yatay montajl

silindir krlma momentini silindir gvdesinin
sahip olacai arlk tartacaktr.
5- Denge noktasna bir muy (trunnion)
sabitlemek bunun olmasn nler.
6- Ykl tarafn ykn azaltmak dsal

yksek verimli yataklar yerlemesi yk
tarafndaki yk arln azaltabilir.
55
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
Deerlendirme ltleri
Yke yatak zerinde ya da tekerlekli klavuzlarda mmkn
olduu kadar destek oldunuz mu?
n atala bir kzak yerletirilerek bu ekilde yk taraf elimine
ettiniz mi?
Arkadan menteeli ve yatay montajl silindir krlma momentini
silindir gvdesinin sahip olacai arlk tartacaktr. Bunu
engelleyecek tedbirleri aldnz m?
Ykl tarafn ykn azaltmak dsal yksek verimli yataklar
yerletirdiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
56
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
Aadaki cmlelerde bo braklan yerlere doru szckleri yaznz.
1234-
5678910-
Yksek itme kuvvetlerinin elde edilmesi amacyla kullanlan

silindir eididir.
Genel uygulamalar iin retilen silindirler alma basnlarna kadar
dayanabilir.
Yksek hzlarda alan silindirlerin kurs sonlarnda pistonun silindir kapaklarna
arpmas sonucu darbe oluur. Silindirler zerinde oluan darbenin alnmas iin
yaplan ileme ad verilir.
Verimi arttrmak ve d ortamda bulunan toz ve kirlerin silindir iine girmesini
nlemek amacyla silindirler zerinde
.olmak zere 3 eit kee
kullanlr.
Kee dudaklar arasna dolan basnl hava dudaklarn metal yzeylere
. salar.
.. silindir iinden silindir dna kmak isteyen basnl
havann szntlarn nlemek amacyla kullanlr.
.. pistonun bir tarafndan dier tarafna hava geiini
nlemek amacyla kullanlr.
.. silindirin iki yndeki hareketi basnl hava ile salanr.
Pnmatik sistemlerde en fazla kullanlan silindir trdr.
Teleskopik silindirler gerekli olduu ve
.. istenmeyen yerlerde kullanlr.
.. yksek moment gereken uygulamalarda
kullanlr.
57
RENME FAALYET3
RENME FAALYET3
AMA
Pnmatik devrelerde kullanlan pnmatik motorlar tanyacak, pnmatik motor
eitlerinin kullanm yerlerini bileceksiniz.
ARATIRMA

motorlar hakknda bilgi toplaynz ve bu bilgileri snfa getirerek
3. PNMATK MOTORLAR
3.1. Grevleri
Dairesel hareket elde etmek amacyla kullanlr. erisinde kullanlan deiik dzenekler
yardmyla basnl havann pnmatik motor ierisine gnderilmesi sonucu dairesel hareket
retilir. Elektrik akmnn istenmedii durumlarda tercih edilir.
ekil. 56. Pnmatik motorlar
Pnmatik motorlarn stnlkleri
Devir saylar ok yksektir (350.000 dev/dak).

Hz ayar snrszdr.
Dn yn hareket devam ederken deitirilebilir.
Bakmlar kolaydr.
Her trl ortamda rahatlkla kullanlabilir (kirli, tozlu, nemli, yanc).
Fazla yklenildiklerinde yavalar ya da durur.
Boyutlar kk ve hafiftir.
Fiyatlar ucuzdur.
Deiik konumlarda alabilir.
58
3.2. eitleri
3.2.1. Pistonlu Pnmatik Motorlar
Belirli saydaki pistona basnl havann kazandrd dorusal hareketin, dairesel harekete
dntrlmesi prensibine gre alr. Basnl hava srayla silindirler iine girer ve
pistonlara etki ederek dairesel hareket oluturur. Radyal ve eksenel olmak zere ikiye ayrlr.
3.2.1.1. Radyal Pistonlu Motor
Pistonlar hareket miline paralel yerletirilmitir. Dnme hareketi pistonlar tarafndan
eik bir plaka vastasyla oluturulur. Piston says 5 ya da daha fazladr (tek sayda).
Ykteki devir saylar 2500-3000 dev/dak'dr. G aral 1,5~20 kW'dir. Kullanm alan
snrldr.
3.2.1.2. Eksenel Pistonlu Motor
Pistonlar hareket miline dik olarak yerletirilmitir (ekil. 57). Yksek dnme
momenti istenilen yerlerde kullanlr. Devir saylar ok yksek deildir. Silindir says
arttka daha dzenli alr. Devir saylar ykte1000-1,500 dev/dak'dr.
ekil. 57. Radyal pistonlu pnmatik motor
Yksek gleri nedeniyle maden ocaklarnda madenlerin paralanmasnda vb.

yerlerde tercih edilen pnmatik motor tipidir.
3.2.2. Paletli Tip Pnmatik Motorlar

Endstriyel sistemlerde ok kullanlan motor eididir. Dk moment, yksek dn
hz gereken durumlarda kullanlr. Yaplar basit ve hafiftir. Rotor ad verilen dnen ksm,
gvde iine eksenden kak olarak yerletirilmitir ve paletlere yataklk yapmaktadr (ekil.
57).
59
Paletler fiber gibi yumuak malzemeden yaplr. Dn srasnda oluan merkezka

kuvvetten dolay merkezden uzaklamaya alr. Gvde ile rotor arasndaki eksen
kaklna bal olarak merkezden dar ya da merkeze doru hareket eder.
ekil. 58: Paletli tip pnmatik motor
Eksantriklikten dolay bir tarafta hacim genilemesi, dier tarafta ise hacim klmesi
olur. eri giren basnl hava, rotoru hacim genilemesi ynnde dndrerek dar atlr.
Dn yn deitirilmek istenirse, hava dier giriten gnderilir.
3.2.3. Dili Tip Pnmatik Motorlar

Birbirine hareket veren iki diliden olumutur. Basnl hava dili arklardan birini
dndrr. Dier dili ark serbest olarak dner. Dk devirli yksek torkludur. Gleri 45
kW gibi yksek deerlere kabilir. Dz, helisel, V-dili (avu) dililer kullanlr. Byk
moment ihtiyac olan yerlerde kullanlr.
ekil. 59: Dili tip pnmatik motor
60
3.2.4. Trbin Tipi Hava Motoru

Fazla g istenmeyen yksek devirli almalarda kullanlr. Endstriyel sistemlerde pek
kullanlmaz. Dnme hzlar 350.000 dev/dak'ya kadar kabilir. Havadaki kinetik enerjiden
(yksek ak hz) yararlanlarak g elde edilir.
ekil. 60: Trbin tipi pnmatik motor
Makine ve imalat sektrnde yksek dn hz gereken yerlerde ve di hekimlerince

kullanlr. Dier motorlarla kyaslandnda ok daha kk boyutlara sahiptir.
61
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aada verilen paletli tip pnmatik motoru skerek i yapsn kontrol ediniz.
lem Basamaklar
neriler
altnz alan temiz ve dzenli

tutunuz.
Kullandnz takmlar temiz tutunuz.
alrken dikkatli olunuz. Zaman iyi
kullannz.
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
Deerlendirme ltleri
Motoru uygun tornavida ile skerken vidalar dzenli bir ekilde
bir bez parasnn zerine koydunuz mu?
Motor ierisindeki paletlerin rahat dnp dnmediini kontrol
ettiniz mi?
Rotorda boluk olup olmadn kontrol ettiniz mi?
Gerekiyorsa dnen ksmlara ince bir tabaka gres ya srlerek
anmann nne geildi mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
62
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
123-
456-
789-
10-
..elektrik akmnn istenmedii durumlarda tercih edilir.

Pnmatik motorlarn ayarlar snrszdr.
Pistonlu pnmatik motorlar belirli saydaki pistona
kazandrd dorusal hareketin, . harekete dntrlmesi prensibine
gre alr.
Radyal pistonlu motorda dnme hareketi pistonlar tarafndan
vastasyla oluturulur.
Eksenel pistonlu motor istenilen yerlerde
kullanlr.
Paletli tip pnmatik motorda dolay bir tarafta hacim
dier tarafta ise hacim klmesi olur.
Byk moment ihtiyac olan yerlerde .motorlar kullanlr.
. makine ve imalat sektrnde yksek dn hz
gereken yerlerde ve di hekimlerince kullanlr.
Birbirine hareket veren iki diliden olumutur. Basnl hava
birini dndrr. Dier ..
serbest olarak dner.
motorlarda fiber gibi
yumuak malzemeden yaplr. Dn srasnda oluan
kuvvetten dolay merkezden uzaklamaya alr. Gvde ile rotor arasndaki
.. kaklna bal olarak merkezden
.ya da merkeze doru hareket eder.
63
RENME FAALYET4
RENME FAALYET4
AMA
Pnmatik devrelerde kullanlan valhleri tanyacak, valf eitlerinin kullanm yerlerini
reneceksiniz.
ARATIRMA

valfler hakknda bilgi toplaynz ve bu bilgileri snfa getirerek arkadalarnzla
paylan.
4. PNMATK VALFLER
4.1. Grevleri
Havann akn durduran veya balatan, akn ynn deitiren, debi ve basn deerlerini
ayarlamaya yarayan devre elemanlarna valf ad verilir.
4.2. eitleri
4.2.1. Ak Kontrol Valfleri (AKV)

4.2.1.1. Tek ynl AKV leri (ek valf)
Akn sadece tek ynde gemesine izin verirken dier ynden gelen ak engeller.
Tek ynl yol gibidir. Kapama eleman olarak konik elemanlar kullanlr. Konik kapama
eleman bir yay yardmyla valfin kapal kalmasn salar.
64
ekil. 61. ek valfin i yaps ve alma prensibi
4.2.1.2. Ayarlanabilen AKV leri (ksma valfi)

Pnmatik devrelerde silindir, motor vb. alclarn hzlarn ift ynde ayarlamak
amacyla kullanlr. Alclara giden ya da alclardan kan yani her iki yne geen havann
debisini kontrol ettii iin ift ynl AKV olarak adlandrlabilir.
ekil. 62.Ksma valfi
4.2.1.3. ek valfli ayarlanabilen AKV leri (ekli Ksma):

Pnmatik devrelerde alclarn hzlarn tek ynl ayarlamak amacyla kullanlr. ek
valf ve ayarlanabilir AKV nden oluur.
ekil. 63. ek valfli ak kontrol valfi
65
ekil. 63'te grlen valfte soldan gelen akkan hem ek valften hem de ak kontrol
valfinden geer. Bu ynde akkann geiinde bir kstlama yoktur. Akkan valfe sadan
gelirse ek valf kapal olduu iin sadece AKV zerinden geer. Bu ynde ak kslr. Tek
ynde ksma yaptklar iin "Tek ynl AKV" olarak adlandrlr. Ksma yaptklar ynde
etkili olup dier ynde etkisizdir.
ekil. 64. ek valfli AKV ile 2 ayr ak kontrol yntemi
4.3. Yn Kontrol Valfleri

4.3.1. Grevi ve Adlandrlmas
Hava geiini salayan, havann ak ynn belirleyen, ii biten havann havann
atmosfere atlmasn salayan devre elemanna yn kontrol valfi (YKV) denir. Yn kontrol
valfleri boyut, kumanda, ilev olarak eitli ekillerde yaplr.
Yn kontrol valflerinin tanmlanmasnda 3/2, 5/2 gibi rakamlar kullanlr. ilk rakam
valfin yol saysn, ikinci rakam valfin konum saysn belirtir.
66
ekil. 65: YKV lerinin tanmlanmas
Giri, k ve egzoz kaplar valfin yol saysn belirler. Uyar hatlar dikkate alnmaz.
HATTIN ADI
Basn hatt
(alma) hatlar
Egzoz hatlar
Sinyal hatlar
RAKAMLA
1
2-4
3-5
10-12-14
HARFLE
P
A-B
R-S
X-Y-Z
ekil. 66: Valf yollarnn adlandrlmas
Sembol iziminde kullanlan karelerin says valfin konum saysn ifade eder. ekil. 67de
grld gibi sembolde 2 kare kullanlm ise bu valf 2 konumlu, 3 kare kullanlm ise 3
konumludur. YKV leri en az 2 konumludur. Pnmatik sistemlerde 2 konumlu valfler ok
kullanlr. 3 konumlu valflerin kullanm alan snrldr. 4 ya da daha fazla konuma sahip
valfler pek kullanlmaz. Ok ynleri valften geen havann ak ynn belirler. Ok ynnn
tersinden de gei olabilir.
ekil. 67: Konum says ve yol says
67
4.3.2. eitleri
4.3.3. Konum Trleri

Bir YKV normal konum ve ykl konum (alma konumu) olmak zere en az iki
konuma sahiptir. ekil. 68de grlen valfin normal konumunda hava geemez. k
tarafndan yani i hatlarndan gelen hava egzozdan dar atlmaktadr. Valf ykl konuma
alndnda hava geii salanr. Bu konumda egzoz hatt kapaldr.
ekil. 68: Normal konum ve ykl konum
68
4.3.4. alma Sistemleri

2/2 YKVleri: Hava hatlarnda akn durdurulmas ya da balatlmas gereken yerlerde,
ama ve kapama amacyla kullanlr. Bir giri ve bir k olmak zere 2 yol, ak ve kapal
olmak zere 2 konuma sahiptir.
ekil. 69: 2/2 YKV nin i yaps
3/2 YKVleri: 2/2 YKVden fark, egzoz hattnn olmasdr. Hava aknn balatlmas ve
durdurulmasnn yan sra k hattndaki havann egzozdan boaltlmasn salar.
artlandrc girilerinde, tek etkili silindirlerin altrlmasnda vb. yerlerde kullanlr. Giri
ve klar deitirilerek normalde ak ya da normalde kapal olarak kullanlabilir.
ekil. 70: 3/2 YKVnin i yaps
5/2 YKVleri: Pnmatik devrelerde en fazla kullanlan valf trdr. ki adet ka sahiptir.
Bu nedenle ift etkili silindirlerin ve pnmatik motorlarn altrlmasnda kullanlr.
Hidrolik devrelerde kullanlan 4/2 valfe karlk gelir.
69
ekil. 71: 5/2 YKVnin i yaps
5 Yollu valflerin dier valflerden bir baka fark ise 2 adet egzoz kna sahip olmasdr.
Valfin her konumunda farkl kaplardan egzoz yaplr; bylece valfin yapm ve havann
dar atlmas kolaylar.
ekil. 72: Bobin kumandal 5/2 YKV (Norgren)
ekilde ift etkili silindirin altrlmasyla ilgili bir rnek grlmektedir. Silindiri hareket
ettirebilmek iin bir ucundan hava gnderirken dier taraftaki havay dar atmak gerekir.
Bu ilem srayla yapldnda silindir ileri ve geri hareket eder.
ekil. 73: ift etkili silindirin altrlmas
70
4.3.5. Yaplar
4.3.5.1. Srgl Valfler
u ana kadar YKVleri ile ilgili verdiimiz rneklerin tmnde srgl valfler
kullanld. Srgl valfler kirlilie kar hassas olmasna ramen ok kullanlr. zellikle yol
ve konum says arttka yani valf karmak hale gelince srgl valfler iyi bir zmdr.
4.3.5.2. Oturtmal Valfler

alma sistemi srgl valflere benzer. Sznt oranlarnn dk, yapmlarnn kolay
olmas nedeniyle birok uygulamada tercih edilir. Genelde 2 ya da 3 yollu ve 2 konumlu
valflerde kullanlr. Yol ve konum says arttka cevap verebilmesi gleir.
ekil.74: 2/2 Hava ve bobin kumandal oturtmal tip YKV
71
4.3.5.3. Plaka Tipi Valfler

Normal alma basnlarnda sznt oranlarnn yksek olmas nedeniyle tercih
edilmez. 2 adet plakann birbiri zerinde hareket etmesiyle alr. zel uygulamalarda, i
makinelerinde vb. yerlerde kullanlr.
ekil. 75: Plaka tipi YKV
4.3.5.4. Kresel Valfler

Tm pnmatik sistemlerde, ama kapama amacyla kullanlr. Valfin iinde bulunan
bilyenin (kresel eleman) bir kol yardmyla dndrlmesi sonucu alr. Bilye yzeyi ve
bilyenin yata hassas olarak ilenmeli ve yzey kalitesi yksek olmaldr. Kirlilie kar
hassastr. Valfin szdrmazl bilye ile yatak arasndaki bolua baldr ve ok dar
toleranslarla ilenmelidir.
ekil. 76: Kresel tip YKV
72
Valfin kolu ak dorultusu ile ayn olduunda valf ak demektir. Hem dk hem de
yksek basn deerlerinde kullanlabilir. Yksek basnlarda kullanlacak trlerin yapm
zor olduu iin fiyatlar yksektir.
4.3.6. Kumanda eitleri

YKVlerinin konum deitirme ekline kumanda ad verilir. Endstriyel
uygulamalarda bobin kumandal valfler dier kumanda trlerine gre daha ok kullanlr.
ekilde aklanan kumanda trlerinden ikisi ayn anda bir YKV zerinde uygulanabilir. Bu
tip kumanda birleik kumanda olarak adlandrlr.
ekil. 77: Kumanda trleri
4.3.7. zel Yn Kontrol Valfleri

Mantk valfleri olarak da adlandrlan bu tip valfler mantksal ya da zel uygulamalarda
kullanlr. Birden fazla valf birletirilerek zel valf haline getirilebilir.
4.3.7.1. VEYA Valfleri
ki veya daha fazla kumanda gereken uygulamalarda ya da VEYA mantnn
gerektii yerlerde kullanlr. ki giri, bir k olmak zere toplam adet balant kaps
vardr. Veya valfinden k alabilmek iin uyarnn X'ten veya Y'den verilmesi gerekir.
73
ekil. 78: VEYA valfi
ekil. 78de grlen pnmatik devrede tek etkili silindirin pedalla ya da elle altrlmas
grlyor. VEYA valfi 3/2 YKVlerinden birine kumanda edildiinde havann dier valfin
egzozundan dar atlmasn nler.
4.3.7.2. VE Valfleri
VE mant gereken uygulamalarda ve genel olarak gvenlik amacyla kullanlan
valf trdr. Yap olarak VEYA valfine benzer. kisi uyar, biri k olmak zere
balant kaps vardr.
ekil. 79: VE valfi
Y hattndan uyar gnderilecek olursa, srg hava giriini kapatr ve uyar geemez
X hattndan uyar gnderilecek olursa, srg hava geiine izin vermez. VE valfinden
k alabilmenin tek art, uyarnn Xten ve Yden verilmesidir.
ekilde grlen devre pnmatik prese aittir. inin elini presin altnda unutmamas
iin devre iki valfle altrlyor. Valflerden sadece bir tanesi uyarlacak olursa pres
almaz. Presin alabilmesi iin iki valfe de baslmas gerekir.
4.3.7.3. abuk Boaltma (egzoz) Valfleri

Silindirde iini bitiren hava YKV zerinden dolatrlarak atmosfere braklr. Egzoz
ad verilen bu ilem srasnda hortumlar ve YKVleri bir ksc gibi davranr ve havann
dar atlmasn zorlatrd iin silindirin yava almasna neden olur.
74
ekil. 80. abuk boaltma valfi
abuk atk valfleri havann dar atlmas srasnda yn kontrol valfini devre d brakr.
Silindirden kp YKV' ne gidecek olan hava abuk atk valfi zerinden dar atlr. abuk
atk valfinden kan havann grlt yapmamas iin abuk atk valfi zerine susturucu
eklenir. abuk boaltma valfleri dorudan silindir giriine balanmaldr. abuk atk valfinin
silindire hava girii srasnda hi bir etkisi yoktur.
ekil. 81: abuk boaltma valfinin silindir zerinde kullanlmas
4.3.7.4. Zaman geciktirme valfleri (pnmatik zaman rlesi)

Pnmatik uyarlarn geciktirilmesi amacyla kullanlr. ek valfli ak kontrol valfi,
tank, 3/2 YKV (normalde ak ya da normalde kapal) olmak zere elemann
birlemesinden oluur. Pnmatik zaman rlesini kendi imknlarmzla yapabiliriz. 3/2 YKV
ve ek valfli ak kontrol valfini hazr olarak alp tank yerine uzun ya da byk apl bir
hortum kullanabiliriz.
75
ekil. 82. Zaman rlesinin sembol
Ak kontrol valfi zerinde bulunan ayar vidas zaman ayarlamak iin kullanlr.
Kullanlan havann temizlii ve basncna bal olarak hassasiyet deiir. ekil. 83teki
devrede ift etkili silindirin gecikmeli olarak geri gelmesi salanmtr. 12 uyars, zaman
rlesi kullanarak "t" sresi kadar geciktirilmitir. Gecikme sresi ayar vidas yardmyla
ayarlanr.
ekil. 83. Zaman rlesinin kullanlmas
4.4. Basn Kontrol Valfleri (BKV)

4.4.1. Basn snrlama valfi (emniyet valfi)
Pnmatik sistemlerde devre elemanlarnn yksek basnlardan korunmas amacyla
kullanlr. Hava kazanlar bu valfin kullanmna rnek olarak verilebilir. Basn deeri valf
zerinde bulunan ayar vidas yardmyla ayarlanr. Normalde kapal olan valf, basn
ayarlanan deere ulatnda alr ve havann dar atlmasn salar. Basn dtnde
valf kapal konuma geer.
76
ekil. 84. Basn snrlama valfi
4.4.2. Basn Ayar Valfi (kapama valfi)

Devre elemanlarnn basnlarn ayarlamak amacyla kullanlr. Normalde kapal olan
bu valfler gelen havann geiine izin verir. k basnc (P2) ayarlanan deere ulatnda
ak konumdan kapal konuma geer. artlandrc konusunda anlattmz basn ayarlayc
(reglatr) ile ayndr. Tek fark artlandrcdan sonra kullanlmasdr. Farkl basn istenen
yerlerde kullanlr.
ekil. 85. Basn ayarlayc
P1 Basncnda gelen hava, basn ayar valvinden geer. Byk yay valfi ak durumda
tutmaktadr. k tarafnda basn arttnda diyaframa uygulanan kuvvet artar ve yay
sktrlr. Kapama eleman aa hareket ederek hava geiini durdurur. k tarafnda
basn dtnde valf alr ve hava geiine izin verir. Manometre k basncn (P2)
gsterir. En altta bulunan ayar vidas ile k basnc arttrlr ya da azaltlr.
77
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aada verilen sandk kaldrma devresini kurunuz.
lem Basamaklar
neriler
altnz alan temiz ve

dzenli tutunuz.
tutunuz.
alrken dikkatli olunuz.
Zaman iyi kullannz.
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
Deerlendirme ltleri
Devreyi kurarken pistonun yastklamal olmasna dikkat ettiniz
mi?
Hortumlarn balantlarn salam yaptnz m?
Valfleri zelliklerine gre kullandnz m?
Devrede emniyet valfinin yerini doru belirlediniz mi?
Kompresr basnc uygun mu?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
78
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
123-
6-
78910-
Ayarlanabilen valfler pnmatik devrelerde silindir, motor vb. alclarn hzlarn

.. ayarlamak amacyla kullanlr.
. pnmatik devrelerde alclarn
hzlarn tek ynl ayarlamak amacyla kullanlr.
Hava geiini salayan, havann ak ynn belirleyen, ii biten havann havann
atmosfere atlmasn salayan devre elemanna
denir.
4- Sembol iziminde kullanlan karelerin says . saysn ifade
eder.
5- Valf ykl konuma alndnda hava geii salanr. Bu konumda
.kapaldr.
3/2 YKV lerinin 2/2 YKVden fark, hattnn olmasdr. Hava aknn
balatlmas ve durdurulmasnn yan sra .hattndaki havann
. boaltlmasn salar.
5/2 YKVleri ift etkili silindirlerin ve .. altrlmasnda
kullanlr.
5 Yollu valflerin dier valflerden bir baka fark ise 2 adet sahip
olmasdr.
normal alma basnlarnda sznt
oranlarnn yksek olmas nedeniyle tercih edilmez.
Basn ayar valfi (kapama valfi) devre elemanlarnn .
amacyla kullanlr. Normalde kapal olan bu valfler gelen havann geiine izin verir.
79
RENME FAALYET5
AMA
RENME FAALYET5
Pnmatik devre kurmay ve izilmi devrenin almasn reneceksiniz.
ARATIRMA

devreler
hakknda
bilgi
toplaynz
ve
bu
bilgileri
snfa
arkadalarnzla paylan
5. PNMATK DEVRE ZM
5.1. Pnmatik Devre Elemanlarnn Simgeleri
Pnmatik devre elemanlarnn simgeleri ve anlamlar aada emada
gsterilmitir.
80
getirerek
ekil. 86. Pnmatik semboller
81
82
83
5.2. Pnmatik Devre emalarnn izimi

Pnmatik devre emalarnn iziminde standart semboller kullanlr. Standartlar, belirli bir
mantkla hazrlanmtr. Uluslararas standart ISO 1219'da dzenlenmitir.
Devre emalarnn iziminde aadaki kurallara uyulmaldr.
alma hatlar srekli izgi, uyar hatlar kesik izgiler ile izilir.
Devre izimlerinde elemanlarn konumu ve byklkleri dikkate alnmaz.
Ayn grevi gren elemanlar eit seviyede izilmelidir.
Hatlarn kesiimi
iareti ile hatlarn birleimi
iareti ile belirtilir.
Enerji geii aadan yukarya dorudur; buna gre havay reten ve hazrlayan
birimler altta, kumanda ve kontrol elemanlar ortada, alclar ste gelecek ekilde
izilir.
5.3. rnek Devre emalarnn ncelenmesi

5.3.1. Tek Etkili Silindirin altrlmas
Silindirin tek hava girii olduu iin tek kl bir valfle altrlmas mmkndr.
Valf, normalde kapal olduu iin silindir yay yardmyla geri konumda durmaktadr. Valf
butonuna basldnda valf kapal konumdan ak konuma geer. Valften geen hava silindir
ierisine girer ve ileri hareketi salar. ekil. 89daki pnmatik devre emasnda, tek etkili bir
silindirin altrlmas grlmektedir.
ekil. 89: Tek etkili silindirin altrlmas
84
ekil. 90: Pnmatik motorun altrlmas
5.3.2. ift Ynl Pnmatik Motorun altrlmas

ift ynl pnmatik motorun altrlmasnda 5/2 YKV kullanlr. ekil. 90daki
devre emas, ift ynl pnmatik bir motorun 5/2 YKV ile altrlmasn gstermektedir.
Burada kullanlan ift hava uyarl bir valftir. Bu valfin bir zellii gnderilen uyar kesilse
bile valfin konum deitirmemesidir. Valfi nceki konuma getirebilmek iin dier taraftan
uyarnn gnderilmesi gerekir.
14 uyars gnderildiinde motor bir ynde dnerken 12 uyars gnderildiinde ters ynde
dner. Gnderilen uyarlar kesilse bile motor dnmeye devam eder.
5.3.3. ift etkili silindirin ileri hareketinin yavalatlmas

ekil. 91deki devre emasnda silindirin sa giriinde ek valfli ak kontrol valfi
kullanlmtr. Silindire girite hava ek valfi aar. Herhangi bir kstlama olmad iin hava
serbese silindir ierisine girer. Hava silindirden kslarak kmaktadr. Silindirin ileri
hareketi yavalarken geri hareket hzldr.
ekil. 91: leri hareketin ayarlanmas
85
5.3.4. ift Etkili Silindirin Geri Hareketinin Yavalatlmas

ekil. 92deki devre emasnda, silindirin sol giriinde ek valfli ak kontrol valfi
kullanlmtr. Silindire girite hava ek valfi aar. Herhangi bir kstlama olmad iin hava
serbese silindir iine girer. Silindirden kan hava ise kslarak kmaktadr. Silindirin geri
hareketi yavalarken ileri hareket hzldr.
ekil. 92: Geri hareketin ayarlanmas.
5.3.4. ift etkili silindirin ileri ve geri hareketinin yavalatlmas

ekil. 93 teki devre emasnda, silindirin hem sa giriinde hem de sol giriinde ek valfli
ak kontrol valfi kullanlmtr. Soldaki ak kontrol valfi geri hareketi, sadaki ak kontrol
valfi ise ileri hareketi etkiler. Silindirin ileri ve geri hareket hzlar birbirinden bamsz
olarak ayarlanabilir.
ekil. 93: leri geri hareketin ayarlanmas
86
5.3.5. Balama Dzenei

parasnn balanmas iin kullanlan dzenekte balama ilemini tek etkili silindir
gerekletiriyor. Skma kuvvetini arttrmak iin silindirin nnde balama pabucu
kullanlmtr. Silindirin hareketini kontrol eden 2 no'lu valf konum deitirdiinde silindir
ileri, dier konuma alndnda geri hareket eder.
ekil. 94: Balama dzenei
Balama ilemi 4 veya 5 no'lu valflerden, skme ilemi 6 veya 7 no'lu valflerden yaplr. 3
no'lu veya valfleri, balama ve skme ileminde el veya ayak kumandasnn
kullanlabilmesini salar.
ekil. 95: Rulman akma aparat
87
5.3.7. Rulman akma Aparat

Seri retimde miller zerine rulman akmak amacyla kullanlr. akma ileminde ift
etkili bir silindir kullanlmaktadr. Silindir 5/2 YKV ile altrlyor. inin elini
sktrmamas iin silindirin 2 ayr yerden altrlmas gerekiyor. A ve B valfleri konum
deitirdiinde 5/2 YKVye kumanda sinyali gnderilir. Valfin konum deitirmesiyle
silindir aa doru hareket ederek ilemi gerekletirir. A ve B valflerinin kollar serbest
brakldnda 5/2 valfe giden uyar kesilecei iin silindir geri hareket eder.
ekil. 96: Rulman akma aparat devre emas.
A ve B valflerinden sadece birinin koluna bastrlacak olursa devre almaz. Devrenin

almas iin her iki kola kumanda kuvveti uygulanmaldr.
5.3.8. Bkme Aparat
Bkme ilemine nce A silindiri balar. A silindiri bkme ilemini bitirdii anda B ve
C silindirleri bkme ilemine balar. B ve C silindirleri bkme ilemini bitirince, geri
konuma gelirler. B ve C silindirleri geri konuma geldikten sonra, A silindiri geriye gelir.
Bylece, bir evrim tamamlanr.
88
ekil. 97: Bkme aparat ve pnmatik devre emas
Balama butonuna basldnda A silindiri ileri (+) hareket yapar. A silindiri (+)
hareket yaptnda, a1 mafsal makaral valfin konumunu deitirir ve a1 valfi 2.1 valfine
uyar sinyali gnderir. Valf konum deitirir. B ve C silindirleri (+) hareket yapar ve b1-c1
makaral valfleri konum deitirir. Bu iki valf birbirlerine seri balanmtr. Her iki valf
konum deitirdiinde 2.1 valfine uyar sinyali gnderir. B ve C silindirleri (-) hareket yapar.
ki silindir geri konuma geldiinde, co ve bo mafsal makaral valflerin konumunu deitirir.
Bu valfler bir "VE" valfi yardmyla seri hale getirilmitir. Her iki valf konum
deitirdiinde 1.1 valfine uyar sinyali gndererek A silindirinin (-) hareket yapmasn
salar.
Bylece bir evrim tamamlanm olur. evrim tekrar edilmek istenirse balama butonuna
yeniden dokunmak gerekir.
89
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aada verilen pnmatik ahap boyama makinesinin devre emasn iziniz.
lem Basamaklar
neriler
altnz alan temiz ve
dzenli tutunuz.
Kullandnz ders ara ve
gerelerini temiz tutunuz.
Zaman iyi kullannz.
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
Deerlendirme ltleri
Sembolleri doru yerlere yerletirdiniz mi?
Elemanlarn sembollerini doru kullandnz m?
Valf konumlarn doru ayarladnz m?
Emniyet valflerini doru yerlere koydunuz mu?
izgi kalnlk ve trlerine dikkat ettiniz mi?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
90
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1-Aadaki sembollerden hangisi kompresre aittir?
A)
B)
C)
D)
2- Yandaki ekilde grlen silindirin hz iin ne sylenebilir?

A) leri hareket yavalar.
B) Geri hareket yavalar.
C) Hzlarda deiiklik olmaz.
D) leri ve geri hareket yavalar.
3-Aadaki valflerden hangisi ift etkili silindiri altrmak iin kullanlr?

A)
B)
C)
D)
4- Yandaki ekilde grlen yn kontrol valfinin yol says katr?
A) 4
B) 5
C) 6
D) 7
5-Yandaki ekildeki silindirde 2 adet ek valfli ak kontrol valfi kullanlmasnn sebebi

nedir?
A.
B.
C.
D.
leri hareket hzn ayarlamak.

Geri hareket hzn ayarlamak.
leri ve geri hareket hzlarn birbirinden bamsz ayarlamak.
2 valf kullanmann gerei yoktur.
91
RENME FAALYET6
AMA
RENME FAALYET6
Hidro-Pnmatik devreleri ve kullanm yerlerini tanyacak, arza ve bakm ilemlerini

gerekletirebileceksiniz.
ARATIRMA
Makine ve otomasyon sektrnde faliyet gsteren i yerlerini gezerek hidro-pnmatik
devreler ve kullanm yerleri hakknda bilgi toplaynz ve bu bilgileri snfa getirerek
6. HDRO-PNMATK DEVRELER
6.1. Tanm Ve Kullanm Amac
Pnmatik devreler yksek basnlarn ve dzenli hzlarn gerektii durumlarda
beklentileri karlayamaz. Havann sktrlabilir olmas hzlarn deiken olmasna yol aar.
Pnmatik devrelerde alma basnlar 5-6 bar civarndadr. Bu nedenle yksek kuvvetler
elde edilemez.
Saydmz bu zellikler pnmatik sistemlerin zayf ynleridir ve ek nlemler almay
gerektirir. Pnmatik devrelerin hidrolikle birletirilmesi ile elde edilen devrelere hidropnmatik devre ad verilir. Hidrolik akkanlarn sktrlamaz zellikte olmas, hidropnmatik devrelerde hzlarn dzenli hale gelmesini salar.
6.2. eitleri
6.2.1. Hidro-Pnmatik Silindir (Hidroek)
Pnmatik silindirlerin hareketi srasnda meydana gelen direnler ve srtnme
kuvvetinin eitli nedenlerle deimesi yap-kay ad verilen kesik kesik ilerlemelere yol
aar. zellikle dk hzlarda bu durum ok rahat bir biimde grlecektir. Dzenli hzlarn
elde edilmesi iin hidrolik ve pnmatiin birletirildii silindirler kullanlr. Bu tip
silindirlere hidro ek ad verilir.
92
ekil. 98: Hidro-pnmatik silindir sembol
Hidro-pnmatik silindiri hareket ettirmek iin basnl hava kullanlr. Silindirin

hareketi srasnda hidrolik akkan silindirin bir blmnden dier blmne gnderilir;
bylece dzenli hzlar elde edilir. Akkan debisi bir ak kontrol valfiyle denetlenecek
olursa silindirin hz ayarlanabilir. Silindirin geri hareket hznn yksek olmas istenirse
akkann geri dn ek valf zerinden gerekleir. Geri hareket hzn ayarlamak iin ek
valf iptal edilmelidir.
ekil. 99: Hidroekler
Szntlar sonucu hidrolik akkann seviyesinde azalmalar olur. Eksilen akkan

tamamlamak iin devreye kk bir depo balanr. Sznt olduunda eksilen akkan
depodan takviye edilir. Deponun silindir seviyesinden yukarda olmasnda fayda vardr.
6.2.2. Basn Arttrc

Endstriyel sistemlerde alma basnlar 6 bar cvarndadr. Yksek basn
ihtiyalar iin zel kompresr kullanlmaldr. Kompresrlerin haricinde yksek basnlarn
elde edilmesi iin basn arttrc ad verilen elemanlar kullanlr.
Basn arttrc, aplar farkl iki pistonun bir piston koluyla birletirilmesi sonucu
yaplmtr. Hava-hava ya da hava-ya etkili olarak yaplabilir. Hava-ya olarak yaplan
basn arttrclar yksek basnlarn yannda dzenli hzlarn elde edilmesinde kullanlr.
93
ekil. 100: Basn arttrc
Byk apl pistona basnl hava etki ettirilerek F1 kuvveti elde edilir. ki piston bir
piston kolu yardmyla birletirildii iin F2 kuvveti de ayn byklktedir. F2 kuvveti
hidrolik akkana etki ettirilerek, akkan basnc ykseltilir. Bylece, dk giri basncyla,
yksek k basnc elde edilir. Elde edilen yksek basn, bir silindire gnderilerek i
yaplr. Piston alanlar arasndaki orana bal olarak elde edilen basn deeri farkl olur.
Alan oranlar 4/1, 8/1, 16/1, 32/1 kadardr.
6.3. Hidro-Pnmatik Devre rnekleri

ekil. 101'de termoplastik malzemeleri birletirmede kullanlan "ultrasonik kaynak"
makinesi grlmektedir. Yaplan kaynan ok iyi olmas iin "sonotrod" ad verilen
elektrodun, ilerleme hz ok nemlidir. Bu hzn yaklak 0,1~0,3 mm/s civarnda
ayarlanmas gerekir. Bu nedenle makinada, hidro-pnmatik ilerleme dzenei kullanlm.
1 no'lu basn dntrcde, pnmatik basn, hidrolik basnca dntrlerek, 3
no'lu tek etkili silindire gnderilir. Bu silindir iinde srekli sabit bir basn mevcuttur. 4
no'lu silindir, 5 no'lu valfin konum deitirmesiyle aa doru hareket eder. Elektrot i
parasna yaklanca, 3 no'lu silindir pistonu, 6 no'lu dayamaya temas eder. Basn farkndan
dolay, 3 no'lu silindir pistonu ieri itilmeye zorlanr. Silindir iindeki ya 2 no'lu ak
kontrol valfinden kslarak geer. Ksma miktar deitirilerek kaynak hz ayarlanr.
94
ekil. 101: Ultrasonik kaynak makinesinde hidro-pnmatik ilerlemenin uygulanmas
6.4. Pnmatik Devrelerde Arza Arama ve Bakm

Dzenli bakm kadar nemli bir dier zellik de sistematik arza aramadr. Arza en
ksa srede tespit edilmelidir. Bylece ekonomik olma zellii artar. Kk bir pnmatik
sistemde, sistem tamamen incelenerek hata ya da arza bulunabilir. Ancak kapsaml ve
karmak sistemlerde arzalar bulmak kolay deildir. Tecrbe ve mesleki bilgi gerektirir.
Arzalar iki nedenden kaynaklanr.
Makine ve dzenekleri oluturan ksmlardan meydana gelen arzalar

Pnmatik sistemi oluturan elemanlardan kaynaklanan arzalar
Arzann giderilmesinde tecrbeli personelin olmas son derece nemlidir. Sistemde

dtan grlen fiziksel deiiklikler ve anormal seslerden faydalanarak ilk mdahale yaplr.
Bazen byk arzalar bu ekilde tespit edilerek hemen giderilir.
Arza yerinin aranmasnda ve ortaya karlmasnda, makine ile ilgili bilgiler, bakm
onarm kartlar nemlidir. Bylece harcanan zaman en aza indirilir. Bunlarn neler olduu
aada sralanmtr.
95
Pnmatik devre emas

Yol-adm diyagram (Silindir vb. elemanlarn alma srasn adm adm
gsterir.)
Kullanm klavuzu
Yedek para listesi
Arzalar genellikle u nedenlerden dolay km olabilir

o
o
o
o
o
o
o
alma ortam (scaklk, nem, titreim, toz)

Basnl havann durumu ve kalitesi
Pnmatik elemanlarn hatal montaj
Yanl yklenme
Balantlarn zayf yaplmas (Hava kaaklarna neden olur.)
Hatlardaki tkanmalar
Yanl anahtarlamalar
6.4.1. Gnlk Bakmlar

Hava kazan altnda bulunan boaltma musluunu ak konuma getirerek birikintiyi
boaltn. Boaltma srasnda nce sv halde birikinti gelecek; daha sonra hava ile kark
halde gelmeye balar. Sadece hava gelmeye baladnda valfi kapal duruma getiriniz.
Kompresr emi filtresini temizleyiniz. Filtreyi skp sert bir cisme vurdurarak
zerindeki tozlar dknz. Kesinlikle hava tutmaynz. Hava filtrelerini temizlemek iin
basnl hava kullanlmamaldr; filtre zarar grr.
6.4.2. Haftalk Bakmlar

Srekli alan kompresrlerin hava filtreleri haftada bir deitirilmelidir. artlandrc
zerinde ya da bamsz olarak kullanlan yalayclarn ya seviyeleri kontrol edilip
tamamlanmaldr. Filtre kaplarnda ve tesisatta toplanan birikintiler boaltlmaldr. Gevek
balantlar sklmaldr.
6.4.3. Aylk Bakmlar

Yalayclarn damlama miktar kontrol edilip yeniden ayarlanmaldr. Hava kaaklar
kontrol edilip szntlar nlenmelidir. Silindir ya da pnmatik motorlar almad halde
YKVlerinin egzoz klarndan hava geliyorsa ya silindirde ya da YKVde sorun var
demektir (ekil.102).
96
ekil. 102: Devre dururken susturucudan hava geliyorsa arza
Sorunu renmek iin silindire giren hortumlar (silindir geri konumdaysa geri konumdaki
hortum, ileri konumdaysa ileri konumdaki hortum) sklr (ekil.103). Hortum
skldnde susturucudan kan hava kesiliyorsa ve hortumdan hava geliyorsa sorun
silindirden kaynaklanyordur. Piston keesi hasar grm, silindir gvdesi izilmi veya
erilmitir.
ekil. 103: Devre dururken susturucudan hava geliyorsa arza var demek
Silindire giden hortumlar skld halde YKV zerindeki susturucudan hava

gelmeye devam ediyorsa sorun YKVnde demektir. Arzann nedenini bulup; gideriniz.
Gerekirse YKVyi deitiriniz.
6.4.4. Alt Aylk Bakmlar

artlandrclar zerinde bulunan filtreler deitirilmelidir. Susturucularn tkal olup
olmad kontrol edilmelidir. Ban ayarlayclarn basn ayarlar kontrol edilmeli ve
gerekirse yeniden ayarlanmaldr. Hortumlarn atlak, krk ve kvrlm olup olmadna
baklmaldr. Balant elemanlarnda hava szntlar varsa giderilmelidir. Piston kolunun
97
silindirden kan ksmndan hava kaa olup olmad kontrol edilmelidir. Hava kaa
varsa piston kolu (boaz) keesi arzal demektir. Kee deitirilmelidir; eer deitirme
olana yoksa silindir deitirilmelidir.
Hava tesisat batan aa incelenmeli balantlarn olduu ksmlarda sznt olup olmad
kontrol edilmelidir. Hava szntlar nlenmelidir.
Not: Pnmatik devrelerde oluan grlt nedeniyle hava kaaklarn bulmak gtr. Sznt
kontrolleri sabunlu su ile yaplmaldr.
98
UYGULAMA FAALYET
UYGULAMA FAALYET
Aada verilen pnmatik matkap tezghnn bakmn yapnz.
lem Basamaklar
neriler
altnz alan temiz ve

dzenli tutunuz.
Kullandnz makineyi
temiz tutunuz.
Zaman iyi kullannz.
99
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Deerlendirme ltleri
Hava kazan altnda bulunan boaltma musluunu ak konuma
getirerek birikintiyi boalttnz m?
Kompresr emi filtresini temizlediniz mi?
Srekli alan kompresrlerin hava filtreleri haftada bir
deitirdiniz mi?
artlandrc zerinde ya da bamsz olarak kullanlan
yalayclarn ya seviyelerini kontrol edip tamamladnz m?
Filtre kaplarnda ve tesisatta toplanan birikintileri boalttnz
m?
Gevek balantlar sktnz m?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
100
LME VE DEERLENDRME
LME VE DEERLENDRME
1.
Hidrolik akkanlarn sktrlamaz zellikte olmas,

devrelerde hzlarn dzenli hale gelmesini salar.
2.
Dzenli hzlarn elde edilmesi iin hidrolik ve pnmatiin birletirildii silindirler

kullanlr. Bu tip silindirlere . ad verilir.
Hava-ya olarak yaplan basn arttrclar .. basnlarn yannda
.. hzlarn elde edilmesinde kullanlr.
.. hava kazan altnda bulunan boaltma musluunu ak konuma
getirerek birikintiyi boaltn.
bakmda artlandrc zerinde ya da bamsz olarak
kullanlan yalayclarn ya seviyeleri kontrol edilip tamamlanmaldr.
Silindir ya da pnmatik motorlar almad halde YKVlerinin egzoz klarndan
hava geliyorsa .. ya da ..nde sorun var demektir
Hortum skldnde susturucudan kan hava kesiliyorsa ve hortumdan hava
geliyorsa sorun silindirden kaynaklanyordur. hasar
grm, izilmi veya erilmitir.
artlandrclar zerinde bulunan filtreler . bakmda
deitirilmelidir.
Pnmatik devrelerde oluan grlt nedeniyle hava kaaklarn bulmak gtr.
Sznt kontrolleri ile yaplmaldr.
artlandrc zerinde ya da bamsz olarak kullanlan yalayclarn ya seviyeleri
.. bir kontrol edilip tamamlanmaldr.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
DEERLENDRME
Cevaplarnz, cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek
kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz
sorularla ilgili konular, faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.
101
MODL DEERLENDRME
MODL DEERLENDRME
Pnmatik devreler modln bitirmi durumdasnz. Eer bu modl baar ile
tamamladysanz burada elde ettiiniz yeterlikleri bundan sonraki modllerde de sk sk
kullanacanz unutmaynz. Bu konularn daha birok kez karnza kacann farknda
olarak burada kazandrlan yeterliklerinizi gelitirmek ve gncel gelimeleri takip etmek
alannzda yetimi bir eleman olmanz salayacaktr.
Aada verilen devrenin bakmn yapnz.

lem Basamaklar
neriler
altnz alan temiz ve

dzenli tutunuz.
tutunuz.
Zaman iyi kullannz.
102
KONTROL LSTES
deerlendiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Deerlendirme ltleri
Hava kazan altnda bulunan boaltma musluunu ak konuma
getirerek birikintiyi boalttnz m?
Kompresr emi filtresini temizlediniz mi?
Srekli alan kompresrlerin hava filtreleri haftada bir
deitirdiniz mi?
artlandrc zerinde ya da bamsz olarak kullanlan
yalayclarn ya seviyelerini kontrol edip tamamladnz m?
Filtre kaplarnda ve tesisatta toplanan birikintileri boalttnz
m?
Gevek balantlar sktnz m?
Evet
Hayr
DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap
verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz.
Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz.
103
CEVAP ANAHTARLARI
CEVAP ANAHTARLARI
RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
endstriyel pnmatik
yksek -olumsuz
atmosferik basn
basncna, cinsine ve scaklk
kesitin bykl ve ak hzna
kompresr
filtre, basn ayarlayc ve
yalayc
separatr
n soutma - n soutulmasn
elektrikli basn anahtar
RENME FAALYET 2NN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Tandem Silindirler
10 barlk
yastklama
piston keesi, boaz (piston
kolu) keesi ve toz keesi
bask yapmasn salayarak
szdrmazl
Boaz keesi
Piston keeleri
ift etkili
uzun kurslarn - fazla yer
kaplamas
Dili tip dner silindirler
104
RENME FAALYET 3N CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
Pnmatik motorlar
hz
basnl havann - dairesel
eik bir plka
yksek dnme momenti
Eksantriklikten - genilemesi
dili tip pnmatik
trbin tipi hava motoru
dili arklardan - dili ark
Paletli tip pnmatik paletler
merkezka eksen - dar

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ift ynde
Ayarlanabilen ek valfler
yn kontrol valfi (YKV)
valfin konum
egzoz hatt
egzoz - k - egzozdan
pnmatik motorlarn
egzoz kna
Plaka tipi valfler

basnlarn ayarlamak
105

1
2
3
4
5
D
A
C
B
C
RENME FAALYET 6NIN CEVAP ANAHTARI

1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
hidro-pnmatik
hidro ek
yksek - dzenli
Gnlk bakmda
Haftalk
Silindirde - YKV
Piston keesi - silindir
gvdesi
alt aylk
sabunlu su
haftada
106
KAYNAKA
KAYNAKA
D. Merkle, B. Schrader, M. Thomas. Festo Hidrolik Temel Seviye retim

Kitab TP501, stanbul-1993
GRSOY, Melih. Hava Kompresrleri Ve Basnl Hava Teknii, MG Grubu
Yaynlar, zmir-Mart-1991
HERON Pneumatik Gerate, Und Steuerungstechnik
KAESER Kompresr Eitim CD si.
KAESER Kompresr Katalou
KARACAN, smail. Pnmatik Kontrol, Ankara,1988
KARTAL, Faruk. Hidrolik Ve Pnmatik, Modl Yaynlar, 1998-Manisa
KARTAL, Faruk. Elektro pnmatik Ve Otomasyon sistemleri, Modl
Yaynlar, 2000-Manisa
KARTAL, Faruk. Endstriyel Hidrolik, Modl Yaynlar, 2007-zmir
M.E.B Pnmatik ve Lboratuvar
NORGREN rn Tantm Katalou
P. Croser. Festo Pnmatik Temel Seviye retim kitab TP101, 1990
107

Pnömatik Devreler

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pnömatik Devreler

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

MLL ETM BAKANLII

Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve

Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir.

2.3.1. Tek Etkili Silindirler................................................................................. 45

5.3.1. Tek Etkili Silindirin altrlmas ........................................................... 84

Makine ve otomasyon sektrnde faliyet gsteren i yerlerini gezerek pnmatik

1.1.1.Pnmatiin Endstrideki Yeri Ve nemi

1.1.2. Pnmatiin Uygulama Alanlar

1.2. Pnmatik Sistemlerin stnlkleri Ve Olumsuz Ynleri

1.3. Hidrolik Ve Pnmatik Sistemlerin Karlatrlmas

Hava her yerde bulunur ve snrszdr.

Devre elemanlar basit yapl olup bakm ve montaj kolaydr.

alma hzlar yksektir.

Scakla kar duyarl deildir.

Hava yanc zellikte deildir.

Arzalarn bulunmas kolaydr.

Depo edilebilirlii yksektir.

Daha uzak mesafelere tanabilir.

Pnomatik sistemlerin tasarm, kurulum ve iletim maliyeti dsktr (Basnl

evreyi kirletmez (Pnmatik sistemler evreye nemli miktarlarda ya

Hava szntlar kirlilie neden olmad iin tekstil, ambalaj ve matbaaclkta

Pnmatik sistemlerin hidrolik sistemlere gre olumsuz taraflar

Hava sktrlabilir zellikte olduu iin dzenli hzlar elde edilemez.

1.4. Pnmatiin Temel Prensipleri

ekil.1: Atmosfer havasn oluturan gazlar

ekil.2: Atmosfer basnc ve ykseklie bal olarak deiimi

1.4.1.2. Gsterge basnc (PG)

ekil.3: Mutlak basn ve gsterge basnlarnn karlatrlmas

1.4.1.4. Basncn hesaplanmas:

Tablo.1: Basn birimlerinin karlatrlmas

1.4.2. Boyle Mariot Kanunu

ekil. 4: Scakln sabit tutularak havann sktrlmas.

1.4.3. Gay-Lusac Kanunu

ekil.5: Basncn sabit tutularak gazlarn genlemesi

ekil.6: Hacmin sabit tutularak gazlarn genlemesi

1.4.4. Genel Gaz Denklemi

ekil. 7: Hava sktrlmas scaklk ve basn deeri

1.4.5. Sktrlm Havann Debisi

1.5. Pnmatik Sistemlerin Ksmlar

Basnl havann retilmesi ve hazrlanmas

ekil.9:Pnmatik sistemin ksmlar ve devre elemanlar

1.6. Pnmatik Sistemlerde Havann retilmesi Ve Hazrlanmas

Sktrma prensibine gre alan kompresrler: Sktrma prensibiyle alan

fleme prensibine gre alan kompresrler: fleme prensibine gre alan

Merkezka trbin tipi (merkezka turbo) kompresrler

Pistonlu Kompresrler: Pistonun aa hareketi sonucu silindir iinde

hapsedilen hava, sktrlmaya balanr. stenen orana kadar sktrma

ekil. 10: Pistonlu kompresrn i yaps ve alma mant

Pistonlu kompresrler grltl almalar ve sk sk sorun karmalar nedeniyle ok

ekil. 11: Pistonlu kompresr

Kk ve orta byklkteki kompresrlerde hava kazan kompresrn hemen altnda

Vidal Kompresrler: Vidal kompresrlerde vida grubu ad verilen

ekil. 12: Vida grubu

Anmay nlemek ve bakm maliyetlerini drmek amacyla vidalar birbirine temas

ekil. 13: Vidal kompresr

ekil. 14: Vidal kompresr

Paletli Kompresrler: Bir gvde iinde dnen rotor zerine kanallar

ekil. 15: Paletli kompresr

Rotorlu Kompresrler: Bu tr kompresrlerin iyaplarnda dnen

ekil. 16: Rotorlu kompresr

Merkezka Turbo Kompresrler: Turbo kompresrler, genelde hava ve

sktrma oran 2:1 kadardr ve genelde iki ya da daha fazla sayda

ekil. 17: Merkezka (santrifj) turbo kompresr ve kanatklar.